diff --git "a/DharmicData/Mahabharata/Chapters/MBH2.txt" "b/DharmicData/Mahabharata/Chapters/MBH2.txt"
new file mode 100644--- /dev/null
+++ "b/DharmicData/Mahabharata/Chapters/MBH2.txt"
@@ -0,0 +1,5149 @@
+वैशंपायन उवाच
+ततोऽब्रवीन्मयः पार्थं वासुदेवस्य संनिधौ
+प्राञ्जलिः श्लक्ष्णया वाचा पूजयित्वा पुनः पुनः
+अस्माच्च कृष्णात्संक्रुद्धात्पावकाच्च दिधक्षतः
+त्वया त्रातोऽस्मि कौन्तेय ब्रूहि किं करवाणि ते
+अर्जुन उवाच
+कृतमेव त्वया सर्वं स्वस्ति गच्छ महासुर
+प्रीतिमान्भव मे नित्यं प्रीतिमन्तो वयं च ते
+मय उवाच
+युक्तमेतत्त्वयि विभो यथात्थ पुरुषर्षभ
+प्रीतिपूर्वमहं किंचित्कर्तुमिच्छामि भारत
+अहं हि विश्वकर्मा वै दानवानां महाकविः
+सोऽहं वै त्वत्कृते किंचित्कर्तुमिच्छामि पाण्डव
+अर्जुन उवाच
+प्राणकृच्छ्राद्विमुक्तं त्वमात्मानं मन्यसे मया
+एवं गते न शक्ष्यामि किंचित्कारयितुं त्वया
+न चापि तव संकल्पं मोघमिच्छामि दानव
+कृष्णस्य क्रियतां किंचित्तथा प्रतिकृतं मयि
+वैशंपायन उवाच
+चोदितो वासुदेवस्तु मयेन भरतर्षभ
+मुहूर्तमिव संदध्यौ किमयं चोद्यतामिति
+चोदयामास तं कृष्णः सभा वै क्रियतामिति
+धर्मराजस्य दैतेय यादृशीमिह मन्यसे
+यां कृतां नानुकुर्युस्ते मानवाः प्रेक्ष्य विस्मिताः
+मनुष्यलोके कृत्स्नेऽस्मिंस्तादृशीं कुरु वै सभाम्
+यत्र दिव्यानभिप्रायान्पश्येम विहितांस्त्वया
+आसुरान्मानुषांश्चैव तां सभां कुरु वै मय
+प्रतिगृह्य तु तद्वाक्यं संप्रहृष्टो मयस्तदा
+विमानप्रतिमां चक्रे पाण्डवस्य सभां मुदा
+ततः कृष्णश्च पार्थश्च धर्मराजे युधिष्ठिरे
+सर्वमेतद्यथावेद्य दर्शयामासतुर्मयम्
+तस्मै युधिष्ठिरः पूजां यथार्हमकरोत्तदा
+स तु तां प्रतिजग्राह मयः सत्कृत्य सत्कृतः
+स पूर्वदेवचरितं तत्र तत्र विशां पते
+कथयामास दैतेयः पाण्डुपुत्रेषु भारत
+स कालं कंचिदाश्वस्य विश्वकर्मा प्रचिन्त्य च
+सभां प्रचक्रमे कर्तुं पाण्डवानां महात्मनाम्
+अभिप्रायेण पार्थानां कृष्णस्य च महात्मनः
+पुण्येऽहनि महातेजाः कृतकौतुकमङ्गलः
+तर्पयित्वा द्विजश्रेष्ठान्पायसेन सहस्रशः
+धनं बहुविधं दत्त्वा तेभ्य एव च वीर्यवान्
+सर्वर्तुगुणसंपन्नां दिव्यरूपां मनोरमाम्
+दशकिष्कुसहस्रां तां मापयामास सर्वतः
+वैशंपायन उवाच
+उषित्वा खाण्डवप्रस्थे सुखवासं जनार्दनः
+पार्थैः प्रीतिसमायुक्तैः पूजनार्होऽभिपूजितः
+गमनाय मतिं चक्रे पितुर्दर्शनलालसः
+धर्मराजमथामन्त्र्य पृथां च पृथुलोचनः
+ववन्दे चरणौ मूर्ध्ना जगद्��न्द्यः पितृष्वसुः
+स तया मूर्ध्न्युपाघ्रातः परिष्वक्तश्च केशवः
+ददर्शानन्तरं कृष्णो भगिनीं स्वां महायशाः
+तामुपेत्य हृषीकेशः प्रीत्या बाष्पसमन्वितः
+अर्थ्यं तथ्यं हितं वाक्यं लघु युक्तमनुत्तमम्
+उवाच भगवान्भद्रां सुभद्रां भद्रभाषिणीम्
+तया स्वजनगामीनि श्रावितो वचनानि सः
+संपूजितश्चाप्यसकृच्छिरसा चाभिवादितः
+तामनुज्ञाप्य वार्ष्णेयः प्रतिनन्द्य च भामिनीम्
+ददर्शानन्तरं कृष्णां धौम्यं चापि जनार्दनः
+ववन्दे च यथान्यायं धौम्यं पुरुषसत्तमः
+द्रौपदीं सान्त्वयित्वा च आमन्त्र्य च जनार्दनः
+भ्रातॄनभ्यगमद्धीमान्पार्थेन सहितो बली
+भ्रातृभिः पञ्चभिः कृष्णो वृतः शक्र इवामरैः
+अर्चयामास देवांश्च द्विजांश्च यदुपुंगवः
+माल्यजप्यनमस्कारैर्गन्धैरुच्चावचैरपि
+स कृत्वा सर्वकार्याणि प्रतस्थे तस्थुषां वरः
+स्वस्ति वाच्यार्हतो विप्रान्दधिपात्रफलाक्षतैः
+वसु प्रदाय च ततः प्रदक्षिणमवर्तत
+काञ्चनं रथमास्थाय तार्क्ष्यकेतनमाशुगम्
+गदाचक्रासिशार्ङ्गाद्यैरायुधैश्च समन्वितम्
+तिथावथ च नक्षत्रे मुहूर्ते च गुणान्विते
+प्रययौ पुण्डरीकाक्षः सैन्यसुग्रीववाहनः
+अन्वारुरोह चाप्येनं प्रेम्णा राजा युधिष्ठिरः
+अपास्य चास्य यन्तारं दारुकं यन्तृसत्तमम्
+अभीषून्संप्रजग्राह स्वयं कुरुपतिस्तदा
+उपारुह्यार्जुनश्चापि चामरव्यजनं सितम्
+रुक्मदण्डं बृहन्मूर्ध्नि दुधावाभिप्रदक्षिणम्
+तथैव भीमसेनोऽपि यमाभ्यां सहितो वशी
+पृष्ठतोऽनुययौ कृष्णमृत्विक्पौरजनैर्वृतः
+स तथा भ्रातृभिः सार्धं केशवः परवीरहा
+अनुगम्यमानः शुशुभे शिष्यैरिव गुरुः प्रियैः
+पार्थमामन्त्र्य गोविन्दः परिष्वज्य च पीडितम्
+युधिष्ठिरं पूजयित्वा भीमसेनं यमौ तथा
+परिष्वक्तो भृशं ताभ्यां यमाभ्यामभिवादितः
+ततस्तैः संविदं कृत्वा यथावन्मधुसूदनः
+निवर्तयित्वा च तदा पाण्डवान्सपदानुगान्
+स्वां पुरीं प्रययौ कृष्णः पुरंदर इवापरः
+लोचनैरनुजग्मुस्ते तमा दृष्टिपथात्तदा
+मनोभिरनुजग्मुस्ते कृष्णं प्रीतिसमन्वयात्
+अतृप्तमनसामेव तेषां केशवदर्शने
+क्षिप्रमन्तर्दधे शौरिश्चक्षुषां प्रियदर्शनः
+अकामा इव पार्थास्ते गोविन्दगतमानसाः
+निवृत्योपययुः सर्वे स्वपुरं पुरुषर्षभाः
+स्यन्दनेनाथ कृष्णोऽपि समये द्वारकामगात्
+वैशंपायन उवाच
+अ���ाब्रवीन्मयः पार्थमर्जुनं जयतां वरम्
+आपृच्छे त्वां गमिष्यामि क्षिप्रमेष्यामि चाप्यहम्
+उत्तरेण तु कैलासं मैनाकं पर्वतं प्रति
+यक्ष्यमाणेषु सर्वेषु दानवेषु तदा मया
+कृतं मणिमयं भाण्डं रम्यं बिन्दुसरः प्रति
+सभायां सत्यसंधस्य यदासीद्वृषपर्वणः
+आगमिष्यामि तद्गृह्य यदि तिष्ठति भारत
+ततः सभां करिष्यामि पाण्डवाय यशस्विने
+मनःप्रह्लादिनीं चित्रां सर्वरत्नविभूषिताम्
+अस्ति बिन्दुसरस्येव गदा श्रेष्ठा कुरूद्वह
+निहिता यौवनाश्वेन राज्ञा हत्वा रणे रिपून्
+सुवर्णबिन्दुभिश्चित्रा गुर्वी भारसहा दृढा
+सा वै शतसहस्रस्य संमिता सर्वघातिनी
+अनुरूपा च भीमस्य गाण्डीवं भवतो यथा
+वारुणश्च महाशङ्खो देवदत्तः सुघोषवान्
+सर्वमेतत्प्रदास्यामि भवते नात्र संशयः
+इत्युक्त्वा सोऽसुरः पार्थं प्रागुदीचीमगाद्दिशम्
+उत्तरेण तु कैलासं मैनाकं पर्वतं प्रति
+हिरण्यशृङ्गो भगवान्महामणिमयो गिरिः
+रम्यं बिन्दुसरो नाम यत्र राजा भगीरथः
+दृष्ट्वा भागीरथीं गङ्गामुवास बहुलाः समाः
+यत्रेष्ट्वा सर्वभूतानामीश्वरेण महात्मना
+आहृताः क्रतवो मुख्याः शतं भरतसत्तम
+यत्र यूपा मणिमयाश्चित्याश्चापि हिरण्मयाः
+शोभार्थं विहितास्तत्र न तु दृष्टान्ततः कृताः
+यत्रेष्ट्वा स गतः सिद्धिं सहस्राक्षः शचीपतिः
+यत्र भूतपतिः सृष्ट्वा सर्वलोकान्सनातनः
+उपास्यते तिग्मतेजा वृतो भूतैः सहस्रशः
+नरनारायणौ ब्रह्मा यमः स्थाणुश्च पञ्चमः
+उपासते यत्र सत्रं सहस्रयुगपर्यये
+यत्रेष्टं वासुदेवेन सत्रैर्वर्षसहस्रकैः
+श्रद्दधानेन सततं शिष्टसंप्रतिपत्तये
+सुवर्णमालिनो यूपाश्चित्याश्चाप्यतिभास्वराः
+ददौ यत्र सहस्राणि प्रयुतानि च केशवः
+तत्र गत्वा स जग्राह गदां शङ्खं च भारत
+स्फाटिकं च सभाद्रव्यं यदासीद्वृषपर्वणः
+किंकरैः सह रक्षोभिरगृह्णात्सर्वमेव तत्
+तदाहृत्य तु तां चक्रे सोऽसुरोऽप्रतिमां सभाम्
+विश्रुतां त्रिषु लोकेषु दिव्यां मणिमयीं शुभाम्
+गदां च भीमसेनाय प्रवरां प्रददौ तदा
+देवदत्तं च पार्थाय ददौ शङ्खमनुत्तमम्
+सभा तु सा महाराज शातकुम्भमयद्रुमा
+दश किष्कुसहस्राणि समन्तादायताभवत्
+यथा वह्नेर्यथार्कस्य सोमस्य च यथैव सा
+भ्राजमाना तथा दिव्या बभार परमं वपुः
+प्रतिघ्नतीव प्रभया प्रभामर्कस्य भास्वराम्
+प्रबभौ ज्वलमानेव दिव्या दि���्येन वर्चसा
+नगमेघप्रतीकाशा दिवमावृत्य विष्ठिता
+आयता विपुला श्लक्ष्णा विपाप्मा विगतक्लमा
+उत्तमद्रव्यसंपन्ना मणिप्राकारमालिनी
+बहुरत्ना बहुधना सुकृता विश्वकर्मणा
+न दाशार्ही सुधर्मा वा ब्रह्मणो वापि तादृशी
+आसीद्रूपेण संपन्ना यां चक्रेऽप्रतिमां मयः
+तां स्म तत्र मयेनोक्ता रक्षन्ति च वहन्ति च
+सभामष्टौ सहस्राणि किंकरा नाम राक्षसाः
+अन्तरिक्षचरा घोरा महाकाया महाबलाः
+रक्ताक्षाः पिङ्गलाक्षाश्च शुक्तिकर्णाः प्रहारिणः
+तस्यां सभायां नलिनीं चकाराप्रतिमां मयः
+वैडूर्यपत्रविततां मणिनालमयाम्बुजाम्
+पद्मसौगन्धिकवतीं नानाद्विजगणायुताम्
+पुष्पितैः पङ्कजैश्चित्रां कूर्ममत्स्यैश्च शोभिताम्
+सूपतीर्थामकलुषां सर्वर्तुसलिलां शुभाम्
+मारुतेनैव चोद्धूतैर्मुक्ताबिन्दुभिराचिताम्
+मणिरत्नचितां तां तु केचिदभ्येत्य पार्थिवाः
+दृष्ट्वापि नाभ्यजानन्त तेऽज्ञानात्प्रपतन्त्युत
+तां सभामभितो नित्यं पुष्पवन्तो महाद्रुमाः
+आसन्नानाविधा नीलाः शीतच्छाया मनोरमाः
+काननानि सुगन्धीनि पुष्करिण्यश्च सर्वशः
+हंसकारण्डवयुताश्चक्रवाकोपशोभिताः
+जलजानां च माल्यानां स्थलजानां च सर्वशः
+मारुतो गन्धमादाय पाण्डवान्स्म निषेवते
+ईदृशीं तां सभां कृत्वा मासैः परिचतुर्दशैः
+निष्ठितां धर्मराजाय मयो राज्ञे न्यवेदयत्
+वैशंपायन उवाच
+ततः प्रवेशनं चक्रे तस्यां राजा युधिष्ठिरः
+अयुतं भोजयामास ब्राह्मणानां नराधिपः
+घृतपायसेन मधुना भक्ष्यैर्मूलफलैस्तथा
+अहतैश्चैव वासोभिर्माल्यैरुच्चावचैरपि
+ददौ तेभ्यः सहस्राणि गवां प्रत्येकशः प्रभुः
+पुण्याहघोषस्तत्रासीद्दिवस्पृगिव भारत
+वादित्रैर्विविधैर्गीतैर्गन्धैरुच्चावचैरपि
+पूजयित्वा कुरुश्रेष्ठो दैवतानि निवेश्य च
+तत्र मल्ला नटा झल्लाः सूता वैतालिकास्तथा
+उपतस्थुर्महात्मानं सप्तरात्रं युधिष्ठिरम्
+तथा स कृत्वा पूजां तां भ्रातृभिः सह पाण्डवः
+तस्यां सभायां रम्यायां रेमे शक्रो यथा दिवि
+सभायामृषयस्तस्यां पाण्डवैः सह आसते
+आसां चक्रुर्नरेन्द्राश्च नानादेशसमागताः
+असितो देवलः सत्यः सर्पमाली महाशिराः
+अर्वावसुः सुमित्रश्च मैत्रेयः शुनको बलिः
+बको दाल्भ्यः स्थूलशिराः कृष्णद्वैपायनः शुकः
+सुमन्तुर्जैमिनिः पैलो व्यासशिष्यास्तथा वयम्
+तित्तिरिर्��ाज्ञवल्क्यश्च ससुतो लोमहर्षणः
+अप्सुहोम्यश्च धौम्यश्च आणीमाण्डव्यकौशिकौ
+दामोष्णीषस्त्रैवणिश्च पर्णादो घटजानुकः
+मौञ्जायनो वायुभक्षः पाराशर्यश्च सारिकौ
+बलवाकः शिनीवाकः सुत्यपालः कृतश्रमः
+जातूकर्णः शिखावांश्च सुबलः पारिजातकः
+पर्वतश्च महाभागो मार्कण्डेयस्तथा मुनिः
+पवित्रपाणिः सावर्णिर्भालुकिर्गालवस्तथा
+जङ्घाबन्धुश्च रैभ्यश्च कोपवेगश्रवा भृगुः
+हरिबभ्रुश्च कौण्डिन्यो बभ्रुमाली सनातनः
+कक्षीवानौशिजश्चैव नाचिकेतोऽथ गौतमः
+पैङ्गो वराहः शुनकः शाण्डिल्यश्च महातपाः
+कर्करो वेणुजङ्घश्च कलापः कठ एव च
+मुनयो धर्मसहिता धृतात्मानो जितेन्द्रियाः
+एते चान्ये च बहवो वेदवेदाङ्गपारगाः
+उपासते महात्मानं सभायामृषिसत्तमाः
+कथयन्तः कथाः पुण्या धर्मज्ञाः शुचयोऽमलाः
+तथैव क्षत्रियश्रेष्ठा धर्मराजमुपासते
+श्रीमान्महात्मा धर्मात्मा मुञ्जकेतुर्विवर्धनः
+संग्रामजिद्दुर्मुखश्च उग्रसेनश्च वीर्यवान्
+कक्षसेनः क्षितिपतिः क्षेमकश्चापराजितः
+काम्बोजराजः कमलः कम्पनश्च महाबलः
+सततं कम्पयामास यवनानेक एव यः
+यथासुरान्कालकेयान्देवो वज्रधरस्तथा
+जटासुरो मद्रकान्तश्च राजा; कुन्तिः कुणिन्दश्च किरातराजः
+तथाङ्गवङ्गौ सह पुण्ड्रकेण; पाण्ड्योड्रराजौ सह चान्ध्रकेण
+किरातराजः सुमना यवनाधिपतिस्तथा
+चाणूरो देवरातश्च भोजो भीमरथश्च यः
+श्रुतायुधश्च कालिङ्गो जयत्सेनश्च मागधः
+सुशर्मा चेकितानश्च सुरथोऽमित्रकर्षणः
+केतुमान्वसुदानश्च वैदेहोऽथ कृतक्षणः
+सुधर्मा चानिरुद्धश्च श्रुतायुश्च महाबलः
+अनूपराजो दुर्धर्षः क्षेमजिच्च सुदक्षिणः
+शिशुपालः सहसुतः करूषाधिपतिस्तथा
+वृष्णीनां चैव दुर्धर्षाः कुमारा देवरूपिणः
+आहुको विपृथुश्चैव गदः सारण एव च
+अक्रूरः कृतवर्मा च सात्यकिश्च शिनेः सुतः
+भीष्मकोऽथाहृतिश्चैव द्युमत्सेनश्च वीर्यवान्
+केकयाश्च महेष्वासा यज्ञसेनश्च सौमकिः
+अर्जुनं चापि संश्रित्य राजपुत्रा महाबलाः
+अशिक्षन्त धनुर्वेदं रौरवाजिनवाससः
+तत्रैव शिक्षिता राजन्कुमारा वृष्णिनन्दनाः
+रौक्मिणेयश्च साम्बश्च युयुधानश्च सात्यकिः
+एते चान्ये च बहवो राजानः पृथिवीपते
+धनंजयसखा चात्र नित्यमास्ते स्म तुम्बुरुः
+चित्रसेनः सहामात्यो गन्धर्वाप्सरसस्तथा
+गीतवादित्रकुशलाः शम्यातालविश���रदाः
+प्रमाणेऽथ लयस्थाने किंनराः कृतनिश्रमाः
+संचोदितास्तुम्बुरुणा गन्धर्वाः सहिता जगुः
+गायन्ति दिव्यतानैस्ते यथान्यायं मनस्विनः
+पाण्डुपुत्रानृषींश्चैव रमयन्त उपासते
+तस्यां सभायामासीनाः सुव्रताः सत्यसंगराः
+दिवीव देवा ब्रह्माणं युधिष्ठिरमुपासते
+वैशंपायन उवाच
+तथा तत्रोपविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु
+महत्सु चोपविष्टेषु गन्धर्वेषु च भारत
+लोकाननुचरन्सर्वानागमत्तां सभामृषिः
+नारदः सुमहातेजा ऋषिभिः सहितस्तदा
+पारिजातेन राजेन्द्र रैवतेन च धीमता
+सुमुखेन च सौम्येन देवर्षिरमितद्युतिः
+सभास्थान्पाण्डवान्द्रष्टुं प्रीयमाणो मनोजवः
+तमागतमृषिं दृष्ट्वा नारदं सर्वधर्मवित्
+सहसा पाण्डवश्रेष्ठः प्रत्युत्थायानुजैः सह
+अभ्यवादयत प्रीत्या विनयावनतस्तदा
+तदर्हमासनं तस्मै संप्रदाय यथाविधि
+अर्चयामास रत्नैश्च सर्वकामैश्च धर्मवित्
+सोऽर्चितः पाण्डवैः सर्वैर्महर्षिर्वेदपारगः
+धर्मकामार्थसंयुक्तं पप्रच्छेदं युधिष्ठिरम्
+नारद उवाच
+कच्चिदर्थाश्च कल्पन्ते धर्मे च रमते मनः
+सुखानि चानुभूयन्ते मनश्च न विहन्यते
+कच्चिदाचरितां पूर्वैर्नरदेव पितामहैः
+वर्तसे वृत्तिमक्षीणां धर्मार्थसहितां नृषु
+कच्चिदर्थेन वा धर्मं धर्मेणार्थमथापि वा
+उभौ वा प्रीतिसारेण न कामेन प्रबाधसे
+कच्चिदर्थं च धर्मं च कामं च जयतां वर
+विभज्य काले कालज्ञ सदा वरद सेवसे
+कच्चिद्राजगुणैः षड्भिः सप्तोपायांस्तथानघ
+बलाबलं तथा सम्यक्चतुर्दश परीक्षसे
+कच्चिदात्मानमन्वीक्ष्य परांश्च जयतां वर
+तथा संधाय कर्माणि अष्टौ भारत सेवसे
+कच्चित्प्रकृतयः षट्ते न लुप्ता भरतर्षभ
+आढ्यास्तथाव्यसनिनः स्वनुरक्ताश्च सर्वशः
+कच्चिन्न तर्कैर्दूतैर्वा ये चाप्यपरिशङ्किताः
+त्वत्तो वा तव वामात्यैर्भिद्यते जातु मन्त्रितम्
+कच्चित्संधिं यथाकालं विग्रहं चोपसेवसे
+कच्चिद्वृत्तिमुदासीने मध्यमे चानुवर्तसे
+कच्चिदात्मसमा बुद्ध्या शुचयो जीवितक्षमाः
+कुलीनाश्चानुरक्ताश्च कृतास्ते वीर मन्त्रिणः
+विजयो मन्त्रमूलो हि राज्ञां भवति भारत
+सुसंवृतो मन्त्रधनैरमात्यैः शास्त्रकोविदैः
+कच्चिन्निद्रावशं नैषि कच्चित्काले विबुध्यसे
+कच्चिच्चापररात्रेषु चिन्तयस्यर्थमर्थवित्
+कच्चिन्मन्त्रयसे नैकः कच्चिन्न बहुभिः सह
+कच्चित्ते मन���त्रितो मन्त्रो न राष्ट्रमनुधावति
+कच्चिदर्थान्विनिश्चित्य लघुमूलान्महोदयान्
+क्षिप्रमारभसे कर्तुं न विघ्नयसि तादृशान्
+कच्चिन्न सर्वे कर्मान्ताः परोक्षास्ते विशङ्किताः
+सर्वे वा पुनरुत्सृष्टाः संसृष्टं ह्यत्र कारणम्
+कच्चिद्राजन्कृतान्येव कृतप्रायाणि वा पुनः
+विदुस्ते वीर कर्माणि नानवाप्तानि कानिचित्
+कच्चित्कारणिकाः सर्वे सर्वशास्त्रेषु कोविदाः
+कारयन्ति कुमारांश्च योधमुख्यांश्च सर्वशः
+कच्चित्सहस्रैर्मूर्खाणामेकं क्रीणासि पण्डितम्
+पण्डितो ह्यर्थकृच्छ्रेषु कुर्यान्निःश्रेयसं परम्
+कच्चिद्दुर्गाणि सर्वाणि धनधान्यायुधोदकैः
+यन्त्रैश्च परिपूर्णानि तथा शिल्पिधनुर्धरैः
+एकोऽप्यमात्यो मेधावी शूरो दान्तो विचक्षणः
+राजानं राजपुत्रं वा प्रापयेन्महतीं श्रियम्
+कच्चिदष्टादशान्येषु स्वपक्षे दश पञ्च च
+त्रिभिस्त्रिभिरविज्ञातैर्वेत्सि तीर्थानि चारकैः
+कच्चिद्द्विषामविदितः प्रतियत्तश्च सर्वदा
+नित्ययुक्तो रिपून्सर्वान्वीक्षसे रिपुसूदन
+कच्चिद्विनयसंपन्नः कुलपुत्रो बहुश्रुतः
+अनसूयुरनुप्रष्टा सत्कृतस्ते पुरोहितः
+कच्चिदग्निषु ते युक्तो विधिज्ञो मतिमानृजुः
+हुतं च होष्यमाणं च काले वेदयते सदा
+कच्चिदङ्गेषु निष्णातो ज्योतिषां प्रतिपादकः
+उत्पातेषु च सर्वेषु दैवज्ञः कुशलस्तव
+कच्चिन्मुख्या महत्स्वेव मध्यमेषु च मध्यमाः
+जघन्याश्च जघन्येषु भृत्याः कर्मसु योजिताः
+अमात्यानुपधातीतान्पितृपैतामहाञ्शुचीन्
+श्रेष्ठाञ्श्रेष्ठेषु कच्चित्त्वं नियोजयसि कर्मसु
+कच्चिन्नोग्रेण दण्डेन भृशमुद्वेजितप्रजाः
+राष्ट्रं तवानुशासन्ति मन्त्रिणो भरतर्षभ
+कच्चित्त्वां नावजानन्ति याजकाः पतितं यथा
+उग्रप्रतिग्रहीतारं कामयानमिव स्त्रियः
+कच्चिद्धृष्टश्च शूरश्च मतिमान्धृतिमाञ्शुचिः
+कुलीनश्चानुरक्तश्च दक्षः सेनापतिस्तव
+कच्चिद्बलस्य ते मुख्याः सर्वे युद्धविशारदाः
+दृष्टापदाना विक्रान्तास्त्वया सत्कृत्य मानिताः
+कच्चिद्बलस्य भक्तं च वेतनं च यथोचितम्
+संप्राप्तकालं दातव्यं ददासि न विकर्षसि
+कालातिक्रमणाद्ध्येते भक्तवेतनयोर्भृताः
+भर्तुः कुप्यन्ति दौर्गत्यात्सोऽनर्थः सुमहान्स्मृतः
+कच्चित्सर्वेऽनुरक्तास्त्वां कुलपुत्राः प्रधानतः
+कच्चित्प्राणांस्तवार्��ेषु संत्यजन्ति सदा युधि
+कच्चिन्नैको बहूनर्थान्सर्वशः सांपरायिकान्
+अनुशास्सि यथाकामं कामात्मा शासनातिगः
+कच्चित्पुरुषकारेण पुरुषः कर्म शोभयन्
+लभते मानमधिकं भूयो वा भक्तवेतनम्
+कच्चिद्विद्याविनीतांश्च नराञ्ज्ञानविशारदान्
+यथार्हं गुणतश्चैव दानेनाभ्यवपद्यसे
+कच्चिद्दारान्मनुष्याणां तवार्थे मृत्युमेयुषाम्
+व्यसनं चाभ्युपेतानां बिभर्षि भरतर्षभ
+कच्चिद्भयादुपनतं क्लीबं वा रिपुमागतम्
+युद्धे वा विजितं पार्थ पुत्रवत्परिरक्षसि
+कच्चित्त्वमेव सर्वस्याः पृथिव्याः पृथिवीपते
+समश्च नाभिशङ्क्यश्च यथा माता यथा पिता
+कच्चिद्व्यसनिनं शत्रुं निशम्य भरतर्षभ
+अभियासि जवेनैव समीक्ष्य त्रिविधं बलम्
+पार्ष्णिमूलं च विज्ञाय व्यवसायं पराजयम्
+बलस्य च महाराज दत्त्वा वेतनमग्रतः
+कच्चिच्च बलमुख्येभ्यः परराष्ट्रे परंतप
+उपच्छन्नानि रत्नानि प्रयच्छसि यथार्हतः
+कच्चिदात्मानमेवाग्रे विजित्य विजितेन्द्रियः
+पराञ्जिगीषसे पार्थ प्रमत्तानजितेन्द्रियान्
+कच्चित्ते यास्यतः शत्रून्पूर्वं यान्ति स्वनुष्ठिताः
+साम दानं च भेदश्च दण्डश्च विधिवद्गुणाः
+कच्चिन्मूलं दृढं कृत्वा यात्रां यासि विशां पते
+तांश्च विक्रमसे जेतुं जित्वा च परिरक्षसि
+कच्चिदष्टाङ्गसंयुक्ता चतुर्विधबला चमूः
+बलमुख्यैः सुनीता ते द्विषतां प्रतिबाधनी
+कच्चिल्लवं च मुष्टिं च परराष्ट्रे परंतप
+अविहाय महाराज विहंसि समरे रिपून्
+कच्चित्स्वपरराष्ट्रेषु बहवोऽधिकृतास्तव
+अर्थान्समनुतिष्ठन्ति रक्षन्ति च परस्परम्
+कच्चिदभ्यवहार्याणि गात्रसंस्पर्शकानि च
+घ्रेयाणि च महाराज रक्षन्त्यनुमतास्तव
+कच्चित्कोशं च कोष्ठं च वाहनं द्वारमायुधम्
+आयश्च कृतकल्याणैस्तव भक्तैरनुष्ठितः
+कच्चिदाभ्यन्तरेभ्यश्च बाह्येभ्यश्च विशां पते
+रक्षस्यात्मानमेवाग्रे तांश्च स्वेभ्यो मिथश्च तान्
+कच्चिन्न पाने द्यूते वा क्रीडासु प्रमदासु च
+प्रतिजानन्ति पूर्वाह्णे व्ययं व्यसनजं तव
+कच्चिदायस्य चार्धेन चतुर्भागेन वा पुनः
+पादभागैस्त्रिभिर्वापि व्ययः संशोध्यते तव
+कच्चिज्ज्ञातीन्गुरून्वृद्धान्वणिजः शिल्पिनः श्रितान्
+अभीक्ष्णमनुगृह्णासि धनधान्येन दुर्गतान्
+कच्चिदायव्यये युक्ताः सर्वे गणकलेखकाः
+अनुतिष्ठन्ति पूर्वाह्णे नित्यमायव्यय��� तव
+कच्चिदर्थेषु संप्रौढान्हितकामाननुप्रियान्
+नापकर्षसि कर्मभ्यः पूर्वमप्राप्य किल्बिषम्
+कच्चिद्विदित्वा पुरुषानुत्तमाधममध्यमान्
+त्वं कर्मस्वनुरूपेषु नियोजयसि भारत
+कच्चिन्न लुब्धाश्चौरा वा वैरिणो वा विशां पते
+अप्राप्तव्यवहारा वा तव कर्मस्वनुष्ठिताः
+कच्चिन्न लुब्धैश्चौरैर्वा कुमारैः स्त्रीबलेन वा
+त्वया वा पीड्यते राष्ट्रं कच्चित्पुष्टाः कृषीवलाः
+कच्चिद्राष्ट्रे तडागानि पूर्णानि च महान्ति च
+भागशो विनिविष्टानि न कृषिर्देवमातृका
+कच्चिद्बीजं च भक्तं च कर्षकायावसीदते
+प्रतिकं च शतं वृद्ध्या ददास्यृणमनुग्रहम्
+कच्चित्स्वनुष्ठिता तात वार्त्ता ते साधुभिर्जनैः
+वार्त्तायां संश्रितस्तात लोकोऽयं सुखमेधते
+कच्चिच्छुचिकृतः प्राज्ञाः पञ्च पञ्च स्वनुष्ठिताः
+क्षेमं कुर्वन्ति संहत्य राजञ्जनपदे तव
+कच्चिन्नगरगुप्त्यर्थं ग्रामा नगरवत्कृताः
+ग्रामवच्च कृता रक्षा ते च सर्वे तदर्पणाः
+कच्चिद्बलेनानुगताः समानि विषमाणि च
+पुराणचौराः साध्यक्षाश्चरन्ति विषये तव
+कच्चित्स्त्रियः सान्त्वयसि कच्चित्ताश्च सुरक्षिताः
+कच्चिन्न श्रद्दधास्यासां कच्चिद्गुह्यं न भाषसे
+कच्चिच्चारान्निशि श्रुत्वा तत्कार्यमनुचिन्त्य च
+प्रियाण्यनुभवञ्शेषे विदित्वाभ्यन्तरं जनम्
+कच्चिद्द्वौ प्रथमौ यामौ रात्र्यां सुप्त्वा विशां पते
+संचिन्तयसि धर्मार्थौ याम उत्थाय पश्चिमे
+कच्चिद्दर्शयसे नित्यं मनुष्यान्समलंकृतान्
+उत्थाय काले कालज्ञः सह पाण्डव मन्त्रिभिः
+कच्चिद्रक्ताम्बरधराः खड्गहस्ताः स्वलंकृताः
+अभितस्त्वामुपासन्ते रक्षणार्थमरिंदम
+कच्चिद्दण्ड्येषु यमवत्पूज्येषु च विशां पते
+परीक्ष्य वर्तसे सम्यगप्रियेषु प्रियेषु च
+कच्चिच्छारीरमाबाधमौषधैर्नियमेन वा
+मानसं वृद्धसेवाभिः सदा पार्थापकर्षसि
+कच्चिद्वैद्याश्चिकित्सायामष्टाङ्गायां विशारदाः
+सुहृदश्चानुरक्ताश्च शरीरे ते हिताः सदा
+कच्चिन्न मानान्मोहाद्वा कामाद्वापि विशां पते
+अर्थिप्रत्यर्थिनः प्राप्तानपास्यसि कथंचन
+कच्चिन्न लोभान्मोहाद्वा विश्रम्भात्प्रणयेन वा
+आश्रितानां मनुष्याणां वृत्तिं त्वं संरुणत्सि च
+कच्चित्पौरा न सहिता ये च ते राष्ट्रवासिनः
+त्वया सह विरुध्यन्ते परैः क्रीताः कथंचन
+कच्चित्ते दुर्बलः शत��रुर्बलेनोपनिपीडितः
+मन्त्रेण बलवान्कश्चिदुभाभ्यां वा युधिष्ठिर
+कच्चित्सर्वेऽनुरक्तास्त्वां भूमिपालाः प्रधानतः
+कच्चित्प्राणांस्त्वदर्थेषु संत्यजन्ति त्वया हृताः
+कच्चित्ते सर्वविद्यासु गुणतोऽर्चा प्रवर्तते
+ब्राह्मणानां च साधूनां तव निःश्रेयसे शुभा
+कच्चिद्धर्मे त्रयीमूले पूर्वैराचरिते जनैः
+वर्तमानस्तथा कर्तुं तस्मिन्कर्मणि वर्तसे
+कच्चित्तव गृहेऽन्नानि स्वादून्यश्नन्ति वै द्विजाः
+गुणवन्ति गुणोपेतास्तवाध्यक्षं सदक्षिणम्
+कच्चित्क्रतूनेकचित्तो वाजपेयांश्च सर्वशः
+पुण्डरीकांश्च कार्त्स्न्येन यतसे कर्तुमात्मवान्
+कच्चिज्ज्ञातीन्गुरून्वृद्धान्दैवतांस्तापसानपि
+चैत्यांश्च वृक्षान्कल्याणान्ब्राह्मणांश्च नमस्यसि
+कच्चिदेषा च ते बुद्धिर्वृत्तिरेषा च तेऽनघ
+आयुष्या च यशस्या च धर्मकामार्थदर्शिनी
+एतया वर्तमानस्य बुद्ध्या राष्ट्रं न सीदति
+विजित्य च महीं राजा सोऽत्यन्तं सुखमेधते
+कच्चिदार्यो विशुद्धात्मा क्षारितश्चौरकर्मणि
+अदृष्टशास्त्रकुशलैर्न लोभाद्वध्यते शुचिः
+पृष्टो गृहीतस्तत्कारी तज्ज्ञैर्दृष्टः सकारणः
+कच्चिन्न मुच्यते स्तेनो द्रव्यलोभान्नरर्षभ
+व्युत्पन्ने कच्चिदाढ्यस्य दरिद्रस्य च भारत
+अर्थान्न मिथ्या पश्यन्ति तवामात्या हृता धनैः
+नास्तिक्यमनृतं क्रोधं प्रमादं दीर्घसूत्रताम्
+अदर्शनं ज्ञानवतामालस्यं क्षिप्तचित्तताम्
+एकचिन्तनमर्थानामनर्थज्ञैश्च चिन्तनम्
+निश्चितानामनारम्भं मन्त्रस्यापरिरक्षणम्
+मङ्गल्यस्याप्रयोगं च प्रसङ्गं विषयेषु च
+कच्चित्त्वं वर्जयस्येतान्राजदोषांश्चतुर्दश
+कच्चित्ते सफला वेदाः कच्चित्ते सफलं धनम्
+कच्चित्ते सफला दाराः कच्चित्ते सफलं श्रुतम्
+युधिष्ठिर उवाच
+कथं वै सफला वेदाः कथं वै सफलं धनम्
+कथं वै सफला दाराः कथं वै सफलं श्रुतम्
+नारद उवाच
+अग्निहोत्रफला वेदा दत्तभुक्तफलं धनम्
+रतिपुत्रफला दाराः शीलवृत्तफलं श्रुतम्
+वैशंपायन उवाच
+एतदाख्याय स मुनिर्नारदः सुमहातपाः
+पप्रच्छानन्तरमिदं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम्
+नारद उवाच
+कच्चिदभ्यागता दूराद्वणिजो लाभकारणात्
+यथोक्तमवहार्यन्ते शुल्कं शुल्कोपजीविभिः
+कच्चित्ते पुरुषा राजन्पुरे राष्ट्रे च मानिताः
+उपानयन्ति पण्यानि उपधाभिरवञ्चिताः
+कच्चिच्छृ���ोषि वृद्धानां धर्मार्थसहिता गिरः
+नित्यमर्थविदां तात तथा धर्मानुदर्शिनाम्
+कच्चित्ते कृषितन्त्रेषु गोषु पुष्पफलेषु च
+धर्मार्थं च द्विजातिभ्यो दीयते मधुसर्पिषी
+द्रव्योपकरणं कच्चित्सर्वदा सर्वशिल्पिनाम्
+चातुर्मास्यावरं सम्यङ्नियतं संप्रयच्छसि
+कच्चित्कृतं विजानीषे कर्तारं च प्रशंससि
+सतां मध्ये महाराज सत्करोषि च पूजयन्
+कच्चित्सूत्राणि सर्वाणि गृह्णासि भरतर्षभ
+हस्तिसूत्राश्वसूत्राणि रथसूत्राणि चाभिभो
+कच्चिदभ्यस्यते शश्वद्गृहे ते भरतर्षभ
+धनुर्वेदस्य सूत्रं च यन्त्रसूत्रं च नागरम्
+कच्चिदस्त्राणि सर्वाणि ब्रह्मदण्डश्च तेऽनघ
+विषयोगाश्च ते सर्वे विदिताः शत्रुनाशनाः
+कच्चिदग्निभयाच्चैव सर्पव्यालभयात्तथा
+रोगरक्षोभयाच्चैव राष्ट्रं स्वं परिरक्षसि
+कच्चिदन्धांश्च मूकांश्च पङ्गून्व्यङ्गानबान्धवान्
+पितेव पासि धर्मज्ञ तथा प्रव्रजितानपि
+वैशंपायन उवाच
+एताः कुरूणामृषभो महात्मा; श्रुत्वा गिरो ब्राह्मणसत्तमस्य
+प्रणम्य पादावभिवाद्य हृष्टो; राजाब्रवीन्नारदं देवरूपम्
+एवं करिष्यामि यथा त्वयोक्तं; प्रज्ञा हि मे भूय एवाभिवृद्धा
+उक्त्वा तथा चैव चकार राजा; लेभे महीं सागरमेखलां च
+नारद उवाच
+एवं यो वर्तते राजा चातुर्वर्ण्यस्य रक्षणे
+स विहृत्येह सुसुखी शक्रस्यैति सलोकताम्
+वैशंपायन उवाच
+संपूज्याथाभ्यनुज्ञातो महर्षेर्वचनात्परम्
+प्रत्युवाचानुपूर्व्येण धर्मराजो युधिष्ठिरः
+भगवन्न्याय्यमाहैतं यथावद्धर्मनिश्चयम्
+यथाशक्ति यथान्यायं क्रियतेऽयं विधिर्मया
+राजभिर्यद्यथा कार्यं पुरा तत्तन्न संशयः
+यथान्यायोपनीतार्थं कृतं हेतुमदर्थवत्
+वयं तु सत्पथं तेषां यातुमिच्छामहे प्रभो
+न तु शक्यं तथा गन्तुं यथा तैर्नियतात्मभिः
+एवमुक्त्वा स धर्मात्मा वाक्यं तदभिपूज्य च
+मुहूर्तात्प्राप्तकालं च दृष्ट्वा लोकचरं मुनिम्
+नारदं स्वस्थमासीनमुपासीनो युधिष्ठिरः
+अपृच्छत्पाण्डवस्तत्र राजमध्ये महामतिः
+भवान्संचरते लोकान्सदा नानाविधान्बहून्
+ब्रह्मणा निर्मितान्पूर्वं प्रेक्षमाणो मनोजवः
+ईदृशी भवता काचिद्दृष्टपूर्वा सभा क्वचित्
+इतो वा श्रेयसी ब्रह्मंस्तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः
+तच्छ्रुत्वा नारदस्तस्य धर्मराजस्य भाषितम्
+पाण्डवं प्रत्युवाचेदं स्मयन्मधुरया गिरा
+मानुषेषु ��� मे तात दृष्टपूर्वा न च श्रुता
+सभा मणिमयी राजन्यथेयं तव भारत
+सभां तु पितृराजस्य वरुणस्य च धीमतः
+कथयिष्ये तथेन्द्रस्य कैलासनिलयस्य च
+ब्रह्मणश्च सभां दिव्यां कथयिष्ये गतक्लमाम्
+यदि ते श्रवणे बुद्धिर्वर्तते भरतर्षभ
+नारदेनैवमुक्तस्तु धर्मराजो युधिष्ठिरः
+प्राञ्जलिर्भ्रातृभिः सार्धं तैश्च सर्वैर्नृपैर्वृतः
+नारदं प्रत्युवाचेदं धर्मराजो महामनाः
+सभाः कथय ताः सर्वाः श्रोतुमिच्छामहे वयम्
+किंद्रव्यास्ताः सभा ब्रह्मन्किंविस्ताराः किमायताः
+पितामहं च के तस्यां सभायां पर्युपासते
+वासवं देवराजं च यमं वैवस्वतं च के
+वरुणं च कुबेरं च सभायां पर्युपासते
+एतत्सर्वं यथातत्त्वं देवर्षे वदतस्तव
+श्रोतुमिच्छाम सहिताः परं कौतूहलं हि नः
+एवमुक्तः पाण्डवेन नारदः प्रत्युवाच तम्
+क्रमेण राजन्दिव्यास्ताः श्रूयन्तामिह नः सभाः
+नारद उवाच
+शक्रस्य तु सभा दिव्या भास्वरा कर्मभिर्जिता
+स्वयं शक्रेण कौरव्य निर्मितार्कसमप्रभा
+विस्तीर्णा योजनशतं शतमध्यर्धमायता
+वैहायसी कामगमा पञ्चयोजनमुच्छ्रिता
+जराशोकक्लमापेता निरातङ्का शिवा शुभा
+वेश्मासनवती रम्या दिव्यपादपशोभिता
+तस्यां देवेश्वरः पार्थ सभायां परमासने
+आस्ते शच्या महेन्द्राण्या श्रिया लक्ष्म्या च भारत
+बिभ्रद्वपुरनिर्देश्यं किरीटी लोहिताङ्गदः
+विरजोम्बरश्चित्रमाल्यो ह्रीकीर्तिद्युतिभिः सह
+तस्यामुपासते नित्यं महात्मानं शतक्रतुम्
+मरुतः सर्वतो राजन्सर्वे च गृहमेधिनः
+सिद्धा देवर्षयश्चैव साध्या देवगणास्तथा
+एते सानुचराः सर्वे दिव्यरूपाः स्वलंकृताः
+उपासते महात्मानं देवराजमरिंदमम्
+तथा देवर्षयः सर्वे पार्थ शक्रमुपासते
+अमला धूतपाप्मानो दीप्यमाना इवाग्नयः
+तेजस्विनः सोमयुजो विपापा विगतक्लमाः
+पराशरः पर्वतश्च तथा सावर्णिगालवौ
+शङ्खश्च लिखितश्चैव तथा गौरशिरा मुनिः
+दुर्वासाश्च दीर्घतपा याज्ञवल्क्योऽथ भालुकिः
+उद्दालकः श्वेतकेतुस्तथा शाट्यायनः प्रभुः
+हविष्मांश्च गविष्ठश्च हरिश्चन्द्रश्च पार्थिवः
+हृद्यश्चोदरशाण्डिल्यः पाराशर्यः कृषीवलः
+वातस्कन्धो विशाखश्च विधाता काल एव च
+अनन्तदन्तस्त्वष्टा च विश्वकर्मा च तुम्बुरुः
+अयोनिजा योनिजाश्च वायुभक्षा हुताशिनः
+ईशानं सर्वलोकस्य वज्रिणं समुपासते
+सहदेवः सुनीथश्च वाल्मीकिश्��� महातपाः
+समीकः सत्यवांश्चैव प्रचेताः सत्यसंगरः
+मेधातिथिर्वामदेवः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः
+मरुत्तश्च मरीचिश्च स्थाणुश्चात्रिर्महातपाः
+कक्षीवान्गौतमस्तार्क्ष्यस्तथा वैश्वानरो मुनिः
+मुनिः कालकवृक्षीय आश्राव्योऽथ हिरण्यदः
+संवर्तो देवहव्यश्च विष्वक्सेनश्च वीर्यवान्
+दिव्या आपस्तथौषध्यः श्रद्धा मेधा सरस्वती
+अर्थो धर्मश्च कामश्च विद्युतश्चापि पाण्डव
+जलवाहास्तथा मेघा वायवः स्तनयित्नवः
+प्राची दिग्यज्ञवाहाश्च पावकाः सप्तविंशतिः
+अग्नीषोमौ तथेन्द्राग्नी मित्रोऽथ सवितार्यमा
+भगो विश्वे च साध्याश्च शुक्रो मन्थी च भारत
+यज्ञाश्च दक्षिणाश्चैव ग्रहाः स्तोभाश्च सर्वशः
+यज्ञवाहाश्च ये मन्त्राः सर्वे तत्र समासते
+तथैवाप्सरसो राजन्गन्धर्वाश्च मनोरमाः
+नृत्यवादित्रगीतैश्च हास्यैश्च विविधैरपि
+रमयन्ति स्म नृपते देवराजं शतक्रतुम्
+स्तुतिभिर्मङ्गलैश्चैव स्तुवन्तः कर्मभिस्तथा
+विक्रमैश्च महात्मानं बलवृत्रनिषूदनम्
+ब्रह्मराजर्षयः सर्वे सर्वे देवर्षयस्तथा
+विमानैर्विविधैर्दिव्यैर्भ्राजमानैरिवाग्निभिः
+स्रग्विणो भूषिताश्चान्ये यान्ति चायान्ति चापरे
+बृहस्पतिश्च शुक्रश्च तस्यामाययतुः सह
+एते चान्ये च बहवो यतात्मानो यतव्रताः
+विमानैश्चन्द्रसंकाशैः सोमवत्प्रियदर्शनाः
+ब्रह्मणो वचनाद्राजन्भृगुः सप्तर्षयस्तथा
+एषा सभा मया राजन्दृष्टा पुष्करमालिनी
+शतक्रतोर्महाराज याम्यां शृणु ममानघ
+नारद उवाच
+कथयिष्ये सभां दिव्यां युधिष्ठिर निबोध ताम्
+वैवस्वतस्य यामर्थे विश्वकर्मा चकार ह
+तैजसी सा सभा राजन्बभूव शतयोजना
+विस्तारायामसंपन्ना भूयसी चापि पाण्डव
+अर्कप्रकाशा भ्राजिष्णुः सर्वतः कामचारिणी
+नैवातिशीता नात्युष्णा मनसश्च प्रहर्षिणी
+न शोको न जरा तस्यां क्षुत्पिपासे न चाप्रियम्
+न च दैन्यं क्लमो वापि प्रतिकूलं न चाप्युत
+सर्वे कामाः स्थितास्तस्यां ये दिव्या ये च मानुषाः
+रसवच्च प्रभूतं च भक्ष्यभोज्यमरिंदम
+पुण्यगन्धाः स्रजस्तत्र नित्यपुष्पफलद्रुमाः
+रसवन्ति च तोयानि शीतान्युष्णानि चैव ह
+तस्यां राजर्षयः पुण्यास्तथा ब्रह्मर्षयोऽमलाः
+यमं वैवस्वतं तात प्रहृष्टाः पर्युपासते
+ययातिर्नहुषः पूरुर्मान्धाता सोमको नृगः
+त्रसदस्युश्च तुरयः कृतवीर्यः श्रुतश्रवाः
+अरिप्��णुत्सुसिंहश्च कृतवेगः कृतिर्निमिः
+प्रतर्दनः शिबिर्मत्स्यः पृथ्वक्षोऽथ बृहद्रथः
+ऐडो मरुत्तः कुशिकः सांकाश्यः सांकृतिर्भवः
+चतुरश्वः सदश्वोर्मिः कार्तवीर्यश्च पार्थिवः
+भरतस्तथा सुरथः सुनीथो नैषधो नलः
+दिवोदासोऽथ सुमना अम्बरीषो भगीरथः
+व्यश्वः सदश्वो वध्र्यश्वः पञ्चहस्तः पृथुश्रवाः
+रुषद्गुर्वृषसेनश्च क्षुपश्च सुमहाबलः
+रुषदश्वो वसुमनाः पुरुकुत्सो ध्वजी रथी
+आर्ष्टिषेणो दिलीपश्च महात्मा चाप्युशीनरः
+औशीनरः पुण्डरीकः शर्यातिः शरभः शुचिः
+अङ्गोऽरिष्टश्च वेनश्च दुःषन्तः संजयो जयः
+भाङ्गास्वरिः सुनीथश्च निषधोऽथ त्विषीरथः
+करंधमो बाह्लिकश्च सुद्युम्नो बलवान्मधुः
+कपोतरोमा तृणकः सहदेवार्जुनौ तथा
+रामो दाशरथिश्चैव लक्ष्मणोऽथ प्रतर्दनः
+अलर्कः कक्षसेनश्च गयो गौराश्व एव च
+जामदग्न्योऽथ रामोऽत्र नाभागसगरौ तथा
+भूरिद्युम्नो महाश्वश्च पृथ्वश्वो जनकस्तथा
+वैन्यो राजा वारिषेणः पुरुजो जनमेजयः
+ब्रह्मदत्तस्त्रिगर्तश्च राजोपरिचरस्तथा
+इन्द्रद्युम्नो भीमजानुर्गयः पृष्ठो नयोऽनघः
+पद्मोऽथ मुचुकुन्दश्च भूरिद्युम्नः प्रसेनजित्
+अरिष्टनेमिः प्रद्युम्नः पृथगश्वोऽजकस्तथा
+शतं मत्स्या नृपतयः शतं नीपाः शतं हयाः
+धृतराष्ट्राश्चैकशतमशीतिर्जनमेजयाः
+शतं च ब्रह्मदत्तानामीरिणां वैरिणां शतम्
+शंतनुश्चैव राजर्षिः पाण्डुश्चैव पिता तव
+उशद्गवः शतरथो देवराजो जयद्रथः
+वृषादर्भिश्च राजर्षिर्धाम्ना सह समन्त्रिणा
+अथापरे सहस्राणि ये गताः शशबिन्दवः
+इष्ट्वाश्वमेधैर्बहुभिर्महद्भिर्भूरिदक्षिणैः
+एते राजर्षयः पुण्याः कीर्तिमन्तो बहुश्रुताः
+तस्यां सभायां राजर्षे वैवस्वतमुपासते
+अगस्त्योऽथ मतङ्गश्च कालो मृत्युस्तथैव च
+यज्वानश्चैव सिद्धाश्च ये च योगशरीरिणः
+अग्निष्वात्ताश्च पितरः फेनपाश्चोष्मपाश्च ये
+स्वधावन्तो बर्हिषदो मूर्तिमन्तस्तथापरे
+कालचक्रं च साक्षाच्च भगवान्हव्यवाहनः
+नरा दुष्कृतकर्माणो दक्षिणायनमृत्यवः
+कालस्य नयने युक्ता यमस्य पुरुषाश्च ये
+तस्यां शिंशपपालाशास्तथा काशकुशादयः
+उपासते धर्मराजं मूर्तिमन्तो निरामयाः
+एते चान्ये च बहवः पितृराजसभासदः
+अशक्याः परिसंख्यातुं नामभिः कर्मभिस्तथा
+असंबाधा हि सा पार्थ रम्या कामगमा सभा
+दीर्घकालं तपस्तप्त्वा निर्मिता विश्वकर्मणा
+प्रभासन्ती ज्वलन्तीव तेजसा स्वेन भारत
+तामुग्रतपसो यान्ति सुव्रताः सत्यवादिनः
+शान्ताः संन्यासिनः सिद्धाः पूताः पुण्येन कर्मणा
+सर्वे भास्वरदेहाश्च सर्वे च विरजोम्बराः
+चित्राङ्गदाश्चित्रमाल्याः सर्वे ज्वलितकुण्डलाः
+सुकृतैः कर्मभिः पुण्यैः परिबर्हैर्विभूषिताः
+गन्धर्वाश्च महात्मानः शतशश्चाप्सरोगणाः
+वादित्रं नृत्तगीतं च हास्यं लास्यं च सर्वशः
+पुण्याश्च गन्धाः शब्दाश्च तस्यां पार्थ समन्ततः
+दिव्यानि माल्यानि च तामुपतिष्ठन्ति सर्वशः
+शतं शतसहस्राणि धर्मिणां तं प्रजेश्वरम्
+उपासते महात्मानं रूपयुक्ता मनस्विनः
+ईदृशी सा सभा राजन्पितृराज्ञो महात्मनः
+वरुणस्यापि वक्ष्यामि सभां पुष्करमालिनीम्
+नारद उवाच
+युधिष्ठिर सभा दिव्या वरुणस्य सितप्रभा
+प्रमाणेन यथा याम्या शुभप्राकारतोरणा
+अन्तःसलिलमास्थाय विहिता विश्वकर्मणा
+दिव्यरत्नमयैर्वृक्षैः फलपुष्पप्रदैर्युता
+नीलपीतासितश्यामैः सितैर्लोहितकैरपि
+अवतानैस्तथा गुल्मैः पुष्पमञ्जरिधारिभिः
+तथा शकुनयस्तस्यां नानारूपा मृदुस्वराः
+अनिर्देश्या वपुष्मन्तः शतशोऽथ सहस्रशः
+सा सभा सुखसंस्पर्शा न शीता न च घर्मदा
+वेश्मासनवती रम्या सिता वरुणपालिता
+यस्यामास्ते स वरुणो वारुण्या सह भारत
+दिव्यरत्नाम्बरधरो भूषणैरुपशोभितः
+स्रग्विणो भूषिताश्चापि दिव्यमाल्यानुकर्षिणः
+आदित्यास्तत्र वरुणं जलेश्वरमुपासते
+वासुकिस्तक्षकश्चैव नागश्चैरावतस्तथा
+कृष्णश्च लोहितश्चैव पद्मश्चित्रश्च वीर्यवान्
+कम्बलाश्वतरौ नागौ धृतराष्ट्रबलाहकौ
+मणिमान्कुण्डलधरः कर्कोटकधनंजयौ
+प्रह्लादो मूषिकादश्च तथैव जनमेजयः
+पताकिनो मण्डलिनः फणवन्तश्च सर्वशः
+एते चान्ये च बहवः सर्पास्तस्यां युधिष्ठिर
+उपासते महात्मानं वरुणं विगतक्लमाः
+बलिर्वैरोचनो राजा नरकः पृथिवींजयः
+प्रह्लादो विप्रचित्तिश्च कालखञ्जाश्च सर्वशः
+सुहनुर्दुर्मुखः शङ्खः सुमनाः सुमतिः स्वनः
+घटोदरो महापार्श्वः क्रथनः पिठरस्तथा
+विश्वरूपः सुरूपश्च विरूपोऽथ महाशिराः
+दशग्रीवश्च वाली च मेघवासा दशावरः
+कैटभो विटटूतश्च संह्रादश्चेन्द्रतापनः
+दैत्यदानवसंघाश्च सर्वे रुचिरकुण्डलाः
+स्रग्विणो मौलिनः सर्वे तथा दिव्यपरिच्छदाः
+सर्वे लब्धवराः शूराः सर्वे विगतमृत्यवः
+ते तस्यां वरुणं देवं धर्मपाशस्थिताः सदा
+उपासते महात्मानं सर्वे सुचरितव्रताः
+तथा समुद्राश्चत्वारो नदी भागीरथी च या
+कालिन्दी विदिशा वेण्णा नर्मदा वेगवाहिनी
+विपाशा च शतद्रुश्च चन्द्रभागा सरस्वती
+इरावती वितस्ता च सिन्धुर्देवनदस्तथा
+गोदावरी कृष्णवेण्णा कावेरी च सरिद्वरा
+एताश्चान्याश्च सरितस्तीर्थानि च सरांसि च
+कूपाश्च सप्रस्रवणा देहवन्तो युधिष्ठिर
+पल्वलानि तडागानि देहवन्त्यथ भारत
+दिशस्तथा मही चैव तथा सर्वे महीधराः
+उपासते महात्मानं सर्वे जलचरास्तथा
+गीतवादित्रवन्तश्च गन्धर्वाप्सरसां गणाः
+स्तुवन्तो वरुणं तस्यां सर्व एव समासते
+महीधरा रत्नवन्तो रसा येषु प्रतिष्ठिताः
+सर्वे विग्रहवन्तस्ते तमीश्वरमुपासते
+एषा मया संपतता वारुणी भरतर्षभ
+दृष्टपूर्वा सभा रम्या कुबेरस्य सभां शृणु
+नारद उवाच
+सभा वैश्रवणी राजञ्शतयोजनमायता
+विस्तीर्णा सप्ततिश्चैव योजनानि सितप्रभा
+तपसा निर्मिता राजन्स्वयं वैश्रवणेन सा
+शशिप्रभा खेचरीणां कैलासशिखरोपमा
+गुह्यकैरुह्यमाना सा खे विषक्तेव दृश्यते
+दिव्या हेममयैरुच्चैः पादपैरुपशोभिता
+रश्मिवती भास्वरा च दिव्यगन्धा मनोरमा
+सिताभ्रशिखराकारा प्लवमानेव दृश्यते
+तस्यां वैश्रवणो राजा विचित्राभरणाम्बरः
+स्त्रीसहस्रावृतः श्रीमानास्ते ज्वलितकुण्डलः
+दिवाकरनिभे पुण्ये दिव्यास्तरणसंवृते
+दिव्यपादोपधाने च निषण्णः परमासने
+मन्दाराणामुदाराणां वनानि सुरभीणि च
+सौगन्धिकानां चादाय गन्धान्गन्धवहः शुचिः
+नलिन्याश्चालकाख्यायाश्चन्दनानां वनस्य च
+मनोहृदयसंह्लादी वायुस्तमुपसेवते
+तत्र देवाः सगन्धर्वा गणैरप्सरसां वृताः
+दिव्यतानेन गीतानि गान्ति दिव्यानि भारत
+मिश्रकेशी च रम्भा च चित्रसेना शुचिस्मिता
+चारुनेत्रा घृताची च मेनका पुञ्जिकस्थला
+विश्वाची सहजन्या च प्रम्लोचा उर्वशी इरा
+वर्गा च सौरभेयी च समीची बुद्बुदा लता
+एताः सहस्रशश्चान्या नृत्तगीतविशारदाः
+उपतिष्ठन्ति धनदं पाण्डवाप्सरसां गणाः
+अनिशं दिव्यवादित्रैर्नृत्तैर्गीतैश्च सा सभा
+अशून्या रुचिरा भाति गन्धर्वाप्सरसां गणैः
+किंनरा नाम गन्धर्वा नरा नाम तथापरे
+मणिभद्रोऽथ धनदः श्वेतभद्रश्च गुह्यकः
+कशेरको गण्डकण्डुः प्रद्योतश्च महाबलः
+कुस्तुम्बुरुः पिशाचश्च गजकर्णो विशालकः
+वराहकर्णः सान��द्रोष्ठः फलभक्षः फलोदकः
+अङ्गचूडः शिखावर्तो हेमनेत्रो विभीषणः
+पुष्पाननः पिङ्गलकः शोणितोदः प्रवालकः
+वृक्षवास्यनिकेतश्च चीरवासाश्च भारत
+एते चान्ये च बहवो यक्षाः शतसहस्रशः
+सदा भगवती च श्रीस्तथैव नलकूबरः
+अहं च बहुशस्तस्यां भवन्त्यन्ये च मद्विधाः
+आचार्याश्चाभवंस्तत्र तथा देवर्षयोऽपरे
+भगवान्भूतसंघैश्च वृतः शतसहस्रशः
+उमापतिः पशुपतिः शूलधृग्भगनेत्रहा
+त्र्यम्बको राजशार्दूल देवी च विगतक्लमा
+वामनैर्विकटैः कुब्जैः क्षतजाक्षैर्मनोजवैः
+मांसमेदोवसाहारैरुग्रश्रवणदर्शनैः
+नानाप्रहरणैर्घोरैर्वातैरिव महाजवैः
+वृतः सखायमन्वास्ते सदैव धनदं नृप
+सा सभा तादृशी राजन्मया दृष्टान्तरिक्षगा
+पितामहसभां राजन्कथयिष्ये गतक्लमाम्
+नारद उवाच
+पुरा देवयुगे राजन्नादित्यो भगवान्दिवः
+आगच्छन्मानुषं लोकं दिदृक्षुर्विगतक्लमः
+चरन्मानुषरूपेण सभां दृष्ट्वा स्वयंभुवः
+सभामकथयन्मह्यं ब्राह्मीं तत्त्वेन पाण्डव
+अप्रमेयप्रभां दिव्यां मानसीं भरतर्षभ
+अनिर्देश्यां प्रभावेन सर्वभूतमनोरमाम्
+श्रुत्वा गुणानहं तस्याः सभायाः पाण्डुनन्दन
+दर्शनेप्सुस्तथा राजन्नादित्यमहमब्रुवम्
+भगवन्द्रष्टुमिच्छामि पितामहसभामहम्
+येन सा तपसा शक्या कर्मणा वापि गोपते
+औषधैर्वा तथा युक्तैरुत वा मायया यया
+तन्ममाचक्ष्व भगवन्पश्येयं तां सभां कथम्
+ततः स भगवान्सूर्यो मामुपादाय वीर्यवान्
+अगच्छत्तां सभां ब्राह्मीं विपापां विगतक्लमाम्
+एवंरूपेति सा शक्या न निर्देष्टुं जनाधिप
+क्षणेन हि बिभर्त्यन्यदनिर्देश्यं वपुस्तथा
+न वेद परिमाणं वा संस्थानं वापि भारत
+न च रूपं मया तादृग्दृष्टपूर्वं कदाचन
+सुसुखा सा सभा राजन्न शीता न च घर्मदा
+न क्षुत्पिपासे न ग्लानिं प्राप्य तां प्राप्नुवन्त्युत
+नानारूपैरिव कृता सुविचित्रैः सुभास्वरैः
+स्तम्भैर्न च धृता सा तु शाश्वती न च सा क्षरा
+अति चन्द्रं च सूर्यं च शिखिनं च स्वयंप्रभा
+दीप्यते नाकपृष्ठस्था भासयन्तीव भास्करम्
+तस्यां स भगवानास्ते विदधद्देवमायया
+स्वयमेकोऽनिशं राजँल्लोकाँल्लोकपितामहः
+उपतिष्ठन्ति चाप्येनं प्रजानां पतयः प्रभुम्
+दक्षः प्रचेताः पुलहो मरीचिः कश्यपस्तथा
+भृगुरत्रिर्वसिष्ठश्च गौतमश्च तथाङ्गिराः
+मनोऽन्तरिक्षं विद्याश्च वायुस्तेजो जलं मही
+शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्धश्च भारत
+प्रकृतिश्च विकारश्च यच्चान्यत्कारणं भुवः
+चन्द्रमाः सह नक्षत्रैरादित्यश्च गभस्तिमान्
+वायवः क्रतवश्चैव संकल्पः प्राण एव च
+एते चान्ये च बहवः स्वयंभुवमुपस्थिताः
+अर्थो धर्मश्च कामश्च हर्षो द्वेषस्तपो दमः
+आयान्ति तस्यां सहिता गन्धर्वाप्सरसस्तथा
+विंशतिः सप्त चैवान्ये लोकपालाश्च सर्वशः
+शुक्रो बृहस्पतिश्चैव बुधोऽङ्गारक एव च
+शनैश्चरश्च राहुश्च ग्रहाः सर्वे तथैव च
+मन्त्रो रथंतरश्चैव हरिमान्वसुमानपि
+आदित्याः साधिराजानो नानाद्वंद्वैरुदाहृताः
+मरुतो विश्वकर्मा च वसवश्चैव भारत
+तथा पितृगणाः सर्वे सर्वाणि च हवींष्यथ
+ऋग्वेदः सामवेदश्च यजुर्वेदश्च पाण्डव
+अथर्ववेदश्च तथा पर्वाणि च विशां पते
+इतिहासोपवेदाश्च वेदाङ्गानि च सर्वशः
+ग्रहा यज्ञाश्च सोमश्च दैवतानि च सर्वशः
+सावित्री दुर्गतरणी वाणी सप्तविधा तथा
+मेधा धृतिः श्रुतिश्चैव प्रज्ञा बुद्धिर्यशः क्षमा
+सामानि स्तुतिशस्त्राणि गाथाश्च विविधास्तथा
+भाष्याणि तर्कयुक्तानि देहवन्ति विशां पते
+क्षणा लवा मुहूर्ताश्च दिवा रात्रिस्तथैव च
+अर्धमासाश्च मासाश्च ऋतवः षट्च भारत
+संवत्सराः पञ्चयुगमहोरात्राश्चतुर्विधाः
+कालचक्रं च यद्दिव्यं नित्यमक्षयमव्ययम्
+अदितिर्दितिर्दनुश्चैव सुरसा विनता इरा
+कालका सुरभिर्देवी सरमा चाथ गौतमी
+आदित्या वसवो रुद्रा मरुतश्चाश्विनावपि
+विश्वेदेवाश्च साध्याश्च पितरश्च मनोजवाः
+राक्षसाश्च पिशाचाश्च दानवा गुह्यकास्तथा
+सुपर्णनागपशवः पितामहमुपासते
+देवो नारायणस्तस्यां तथा देवर्षयश्च ये
+ऋषयो वालखिल्याश्च योनिजायोनिजास्तथा
+यच्च किंचित्त्रिलोकेऽस्मिन्दृश्यते स्थाणुजङ्गमम्
+सर्वं तस्यां मया दृष्टं तद्विद्धि मनुजाधिप
+अष्टाशीतिसहस्राणि यतीनामूर्ध्वरेतसाम्
+प्रजावतां च पञ्चाशदृषीणामपि पाण्डव
+ते स्म तत्र यथाकामं दृष्ट्वा सर्वे दिवौकसः
+प्रणम्य शिरसा तस्मै प्रतियान्ति यथागतम्
+अतिथीनागतान्देवान्दैत्यान्नागान्मुनींस्तथा
+यक्षान्सुपर्णान्कालेयान्गन्धर्वाप्सरसस्तथा
+महाभागानमितधीर्ब्रह्मा लोकपितामहः
+दयावान्सर्वभूतेषु यथार्हं प्रतिपद्यते
+प्रतिगृह्य च विश्वात्मा स्वयंभूरमितप्रभः
+सान्त्वमानार्थसंभोगैर्युनक्ति मनुजाधिप
+तथा तैरुपयातैश्च प्रत���यातैश्च भारत
+आकुला सा सभा तात भवति स्म सुखप्रदा
+सर्वतेजोमयी दिव्या ब्रह्मर्षिगणसेविता
+ब्राह्म्या श्रिया दीप्यमाना शुशुभे विगतक्लमा
+सा सभा तादृशी दृष्टा सर्वलोकेषु दुर्लभा
+सभेयं राजशार्दूल मनुष्येषु यथा तव
+एता मया दृष्टपूर्वाः सभा देवेषु पाण्डव
+तवेयं मानुषे लोके सर्वश्रेष्ठतमा सभा
+युधिष्ठिर उवाच
+प्रायशो राजलोकस्ते कथितो वदतां वर
+वैवस्वतसभायां तु यथा वदसि वै प्रभो
+वरुणस्य सभायां तु नागास्ते कथिता विभो
+दैत्येन्द्राश्चैव भूयिष्ठाः सरितः सागरास्तथा
+तथा धनपतेर्यक्षा गुह्यका राक्षसास्तथा
+गन्धर्वाप्सरसश्चैव भगवांश्च वृषध्वजः
+पितामहसभायां तु कथितास्ते महर्षयः
+सर्वदेवनिकायाश्च सर्वशास्त्राणि चैव हि
+शतक्रतुसभायां तु देवाः संकीर्तिता मुने
+उद्देशतश्च गन्धर्वा विविधाश्च महर्षयः
+एक एव तु राजर्षिर्हरिश्चन्द्रो महामुने
+कथितस्ते सभानित्यो देवेन्द्रस्य महात्मनः
+किं कर्म तेनाचरितं तपो वा नियतव्रतम्
+येनासौ सह शक्रेण स्पर्धते स्म महायशाः
+पितृलोकगतश्चापि त्वया विप्र पिता मम
+दृष्टः पाण्डुर्महाभागः कथं चासि समागतः
+किमुक्तवांश्च भगवन्नेतदिच्छामि वेदितुम्
+त्वत्तः श्रोतुमहं सर्वं परं कौतूहलं हि मे
+नारद उवाच
+यन्मां पृच्छसि राजेन्द्र हरिश्चन्द्रं प्रति प्रभो
+तत्तेऽहं संप्रवक्ष्यामि माहात्म्यं तस्य धीमतः
+स राजा बलवानासीत्सम्राट्सर्वमहीक्षिताम्
+तस्य सर्वे महीपालाः शासनावनताः स्थिताः
+तेनैकं रथमास्थाय जैत्रं हेमविभूषितम्
+शस्त्रप्रतापेन जिता द्वीपाः सप्त नरेश्वर
+स विजित्य महीं सर्वां सशैलवनकाननाम्
+आजहार महाराज राजसूयं महाक्रतुम्
+तस्य सर्वे महीपाला धनान्याजह्रुराज्ञया
+द्विजानां परिवेष्टारस्तस्मिन्यज्ञे च तेऽभवन्
+प्रादाच्च द्रविणं प्रीत्या याजकानां नरेश्वरः
+यथोक्तं तत्र तैस्तस्मिंस्ततः पञ्चगुणाधिकम्
+अतर्पयच्च विविधैर्वसुभिर्ब्राह्मणांस्तथा
+प्रासर्पकाले संप्राप्ते नानादिग्भ्यः समागतान्
+भक्ष्यैर्भोज्यैश्च विविधैर्यथाकामपुरस्कृतैः
+रत्नौघतर्पितैस्तुष्टैर्द्विजैश्च समुदाहृतम्
+तेजस्वी च यशस्वी च नृपेभ्योऽभ्यधिकोऽभवत्
+एतस्मात्कारणात्पार्थ हरिश्चन्द्रो विराजते
+तेभ्यो राजसहस्रेभ्यस्तद्विद्धि भरतर्षभ
+समाप्य च हरिश्चन्द्रो महायज��ञं प्रतापवान्
+अभिषिक्तः स शुशुभे साम्राज्येन नराधिप
+ये चान्येऽपि महीपाला राजसूयं महाक्रतुम्
+यजन्ते ते महेन्द्रेण मोदन्ते सह भारत
+ये चापि निधनं प्राप्ताः संग्रामेष्वपलायिनः
+ते तत्सदः समासाद्य मोदन्ते भरतर्षभ
+तपसा ये च तीव्रेण त्यजन्तीह कलेवरम्
+तेऽपि तत्स्थानमासाद्य श्रीमन्तो भान्ति नित्यशः
+पिता च त्वाह कौन्तेय पाण्डुः कौरवनन्दनः
+हरिश्चन्द्रे श्रियं दृष्ट्वा नृपतौ जातविस्मयः
+समर्थोऽसि महीं जेतुं भ्रातरस्ते वशे स्थिताः
+राजसूयं क्रतुश्रेष्ठमाहरस्वेति भारत
+तस्य त्वं पुरुषव्याघ्र संकल्पं कुरु पाण्डव
+गन्तारस्ते महेन्द्रस्य पूर्वैः सह सलोकताम्
+बहुविघ्नश्च नृपते क्रतुरेष स्मृतो महान्
+छिद्राण्यत्र हि वाञ्छन्ति यज्ञघ्ना ब्रह्मराक्षसाः
+युद्धं च पृष्ठगमनं पृथिवीक्षयकारकम्
+किंचिदेव निमित्तं च भवत्यत्र क्षयावहम्
+एतत्संचिन्त्य राजेन्द्र यत्क्षमं तत्समाचर
+अप्रमत्तोत्थितो नित्यं चातुर्वर्ण्यस्य रक्षणे
+भव एधस्व मोदस्व दानैस्तर्पय च द्विजान्
+एतत्ते विस्तरेणोक्तं यन्मां त्वं परिपृच्छसि
+आपृच्छे त्वां गमिष्यामि दाशार्हनगरीं प्रति
+वैशंपायन उवाच
+एवमाख्याय पार्थेभ्यो नारदो जनमेजय
+जगाम तैर्वृतो राजन्नृषिभिर्यैः समागतः
+गते तु नारदे पार्थो भ्रातृभिः सह कौरव
+राजसूयं क्रतुश्रेष्ठं चिन्तयामास भारत
+वैशंपायन उवाच
+ऋषेस्तद्वचनं श्रुत्वा निशश्वास युधिष्ठिरः
+चिन्तयन्राजसूयाप्तिं न लेभे शर्म भारत
+राजर्षीणां हि तं श्रुत्वा महिमानं महात्मनाम्
+यज्वनां कर्मभिः पुण्यैर्लोकप्राप्तिं समीक्ष्य च
+हरिश्चन्द्रं च राजर्षिं रोचमानं विशेषतः
+यज्वानं यज्ञमाहर्तुं राजसूयमियेष सः
+युधिष्ठिरस्ततः सर्वानर्चयित्वा सभासदः
+प्रत्यर्चितश्च तैः सर्वैर्यज्ञायैव मनो दधे
+स राजसूयं राजेन्द्र कुरूणामृषभः क्रतुम्
+आहर्तुं प्रवणं चक्रे मनः संचिन्त्य सोऽसकृत्
+भूयश्चाद्भुतवीर्यौजा धर्ममेवानुपालयन्
+किं हितं सर्वलोकानां भवेदिति मनो दधे
+अनुगृह्णन्प्रजाः सर्वाः सर्वधर्मविदां वरः
+अविशेषेण सर्वेषां हितं चक्रे युधिष्ठिरः
+एवं गते ततस्तस्मिन्पितरीवाश्वसञ्जनाः
+न तस्य विद्यते द्वेष्टा ततोऽस्याजातशत्रुता
+स मन्त्रिणः समानाय्य भ्रातॄंश्च वदतां वरः
+राजसूयं प्रति तदा पुनः पुनरपृच्��त
+ते पृच्छ्यमानाः सहिता वचोऽर्थ्यं मन्त्रिणस्तदा
+युधिष्ठिरं महाप्राज्ञं यियक्षुमिदमब्रुवन्
+येनाभिषिक्तो नृपतिर्वारुणं गुणमृच्छति
+तेन राजापि सन्कृत्स्नं सम्राड्गुणमभीप्सति
+तस्य सम्राड्गुणार्हस्य भवतः कुरुनन्दन
+राजसूयस्य समयं मन्यन्ते सुहृदस्तव
+तस्य यज्ञस्य समयः स्वाधीनः क्षत्रसंपदा
+साम्ना षडग्नयो यस्मिंश्चीयन्ते संशितव्रतैः
+दर्वीहोमानुपादाय सर्वान्यः प्राप्नुते क्रतून्
+अभिषेकं च यज्ञान्ते सर्वजित्तेन चोच्यते
+समर्थोऽसि महाबाहो सर्वे ते वशगा वयम्
+अविचार्य महाराज राजसूये मनः कुरु
+इत्येवं सुहृदः सर्वे पृथक्च सह चाब्रुवन्
+स धर्म्यं पाण्डवस्तेषां वचः श्रुत्वा विशां पते
+धृष्टमिष्टं वरिष्ठं च जग्राह मनसारिहा
+श्रुत्वा सुहृद्वचस्तच्च जानंश्चाप्यात्मनः क्षमम्
+पुनः पुनर्मनो दध्रे राजसूयाय भारत
+स भ्रातृभिः पुनर्धीमानृत्विग्भिश्च महात्मभिः
+धौम्यद्वैपायनाद्यैश्च मन्त्रयामास मन्त्रिभिः
+युधिष्ठिर उवाच
+इयं या राजसूयस्य सम्राडर्हस्य सुक्रतोः
+श्रद्दधानस्य वदतः स्पृहा मे सा कथं भवेत्
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्तास्तु ते तेन राज्ञा राजीवलोचन
+इदमूचुर्वचः काले धर्मात्मानं युधिष्ठिरम्
+अर्हस्त्वमसि धर्मज्ञ राजसूयं महाक्रतुम्
+अथैवमुक्ते नृपतावृत्विग्भिरृषिभिस्तथा
+मन्त्रिणो भ्रातरश्चास्य तद्वचः प्रत्यपूजयन्
+स तु राजा महाप्राज्ञः पुनरेवात्मनात्मवान्
+भूयो विममृशे पार्थो लोकानां हितकाम्यया
+सामर्थ्ययोगं संप्रेक्ष्य देशकालौ व्ययागमौ
+विमृश्य सम्यक्च धिया कुर्वन्प्राज्ञो न सीदति
+न हि यज्ञसमारम्भः केवलात्मविपत्तये
+भवतीति समाज्ञाय यत्नतः कार्यमुद्वहन्
+स निश्चयार्थं कार्यस्य कृष्णमेव जनार्दनम्
+सर्वलोकात्परं मत्वा जगाम मनसा हरिम्
+अप्रमेयं महाबाहुं कामाज्जातमजं नृषु
+पाण्डवस्तर्कयामास कर्मभिर्देवसंमितैः
+नास्य किंचिदविज्ञातं नास्य किंचिदकर्मजम्
+न स किंचिन्न विषहेदिति कृष्णममन्यत
+स तु तां नैष्ठिकीं बुद्धिं कृत्वा पार्थो युधिष्ठिरः
+गुरुवद्भूतगुरवे प्राहिणोद्दूतमञ्जसा
+शीघ्रगेन रथेनाशु स दूतः प्राप्य यादवान्
+द्वारकावासिनं कृष्णं द्वारवत्यां समासदत्
+दर्शनाकाङ्क्षिणं पार्थं दर्शनाकाङ्क्षयाच्युतः
+इन्द्रसेनेन सहित इन्द्रप्रस्थं ययौ तदा
+���्यतीत्य विविधान्देशांस्त्वरावान्क्षिप्रवाहनः
+इन्द्रप्रस्थगतं पार्थमभ्यगच्छज्जनार्दनः
+स गृहे भ्रातृवद्भ्रात्रा धर्मराजेन पूजितः
+भीमेन च ततोऽपश्यत्स्वसारं प्रीतिमान्पितुः
+प्रीतः प्रियेण सुहृदा रेमे स सहितस्तदा
+अर्जुनेन यमाभ्यां च गुरुवत्पर्युपस्थितः
+तं विश्रान्तं शुभे देशे क्षणिनं कल्यमच्युतम्
+धर्मराजः समागम्य ज्ञापयत्स्वं प्रयोजनम्
+युधिष्ठिर उवाच
+प्रार्थितो राजसूयो मे न चासौ केवलेप्सया
+प्राप्यते येन तत्ते ह विदितं कृष्ण सर्वशः
+यस्मिन्सर्वं संभवति यश्च सर्वत्र पूज्यते
+यश्च सर्वेश्वरो राजा राजसूयं स विन्दति
+तं राजसूयं सुहृदः कार्यमाहुः समेत्य मे
+तत्र मे निश्चिततमं तव कृष्ण गिरा भवेत्
+केचिद्धि सौहृदादेव दोषं न परिचक्षते
+अर्थहेतोस्तथैवान्ये प्रियमेव वदन्त्युत
+प्रियमेव परीप्सन्ते केचिदात्मनि यद्धितम्
+एवंप्रायाश्च दृश्यन्ते जनवादाः प्रयोजने
+त्वं तु हेतूनतीत्यैतान्कामक्रोधौ व्यतीत्य च
+परमं नः क्षमं लोके यथावद्वक्तुमर्हसि
+श्रीकृष्ण उवाच
+सर्वैर्गुणैर्महाराज राजसूयं त्वमर्हसि
+जानतस्त्वेव ते सर्वं किंचिद्वक्ष्यामि भारत
+जामदग्न्येन रामेण क्षत्रं यदवशेषितम्
+तस्मादवरजं लोके यदिदं क्षत्रसंज्ञितम्
+कृतोऽयं कुलसंकल्पः क्षत्रियैर्वसुधाधिप
+निदेशवाग्भिस्तत्ते ह विदितं भरतर्षभ
+ऐलस्येक्ष्वाकुवंशस्य प्रकृतिं परिचक्षते
+राजानः श्रेणिबद्धाश्च ततोऽन्ये क्षत्रिया भुवि
+ऐलवंश्यास्तु ये राजंस्तथैवेक्ष्वाकवो नृपाः
+तानि चैकशतं विद्धि कुलानि भरतर्षभ
+ययातेस्त्वेव भोजानां विस्तरोऽतिगुणो महान्
+भजते च महाराज विस्तरः स चतुर्दिशम्
+तेषां तथैव तां लक्ष्मीं सर्वक्षत्रमुपासते
+सोऽवनीं मध्यमां भुक्त्वा मिथोभेदेष्वमन्यत
+चतुर्युस्त्वपरो राजा यस्मिन्नेकशतोऽभवत्
+स साम्राज्यं जरासंधः प्राप्तो भवति योनितः
+तं स राजा महाप्राज्ञ संश्रित्य किल सर्वशः
+राजन्सेनापतिर्जातः शिशुपालः प्रतापवान्
+तमेव च महाराज शिष्यवत्समुपस्थितः
+वक्रः करूषाधिपतिर्मायायोधी महाबलः
+अपरौ च महावीर्यौ महात्मानौ समाश्रितौ
+जरासंधं महावीर्यं तौ हंसडिभकावुभौ
+दन्तवक्रः करूषश्च कलभो मेघवाहनः
+मूर्ध्ना दिव्यं मणिं बिभ्रद्यं तं भूतमणिं विदुः
+मुरं च नरकं चैव शास्ति यो यवनाधिपौ
+अपर्यन्तबलो राजा प्रतीच्यां वरुणो यथा
+भगदत्तो महाराज वृद्धस्तव पितुः सखा
+स वाचा प्रणतस्तस्य कर्मणा चैव भारत
+स्नेहबद्धस्तु पितृवन्मनसा भक्तिमांस्त्वयि
+प्रतीच्यां दक्षिणं चान्तं पृथिव्याः पाति यो नृपः
+मातुलो भवतः शूरः पुरुजित्कुन्तिवर्धनः
+स ते संनतिमानेकः स्नेहतः शत्रुतापनः
+जरासंधं गतस्त्वेवं पुरा यो न मया हतः
+पुरुषोत्तमविज्ञातो योऽसौ चेदिषु दुर्मतिः
+आत्मानं प्रतिजानाति लोकेऽस्मिन्पुरुषोत्तमम्
+आदत्ते सततं मोहाद्यः स चिह्नं च मामकम्
+वङ्गपुण्ड्रकिरातेषु राजा बलसमन्वितः
+पौण्ड्रको वासुदेवेति योऽसौ लोकेषु विश्रुतः
+चतुर्युः स महाराज भोज इन्द्रसखो बली
+विद्याबलाद्यो व्यजयत्पाण्ड्यक्रथककैशिकान्
+भ्राता यस्याहृतिः शूरो जामदग्न्यसमो युधि
+स भक्तो मागधं राजा भीष्मकः परवीरहा
+प्रियाण्याचरतः प्रह्वान्सदा संबन्धिनः सतः
+भजतो न भजत्यस्मानप्रियेषु व्यवस्थितः
+न कुलं न बलं राजन्नभिजानंस्तथात्मनः
+पश्यमानो यशो दीप्तं जरासंधमुपाश्रितः
+उदीच्यभोजाश्च तथा कुलान्यष्टादशाभिभो
+जरासंधभयादेव प्रतीचीं दिशमाश्रिताः
+शूरसेना भद्रकारा बोधाः शाल्वाः पटच्चराः
+सुस्थराश्च सुकुट्टाश्च कुणिन्दाः कुन्तिभिः सह
+शाल्वेयानां च राजानः सोदर्यानुचरैः सह
+दक्षिणा ये च पाञ्चालाः पूर्वाः कुन्तिषु कोशलाः
+तथोत्तरां दिशं चापि परित्यज्य भयार्दिताः
+मत्स्याः संन्यस्तपादाश्च दक्षिणां दिशमाश्रिताः
+तथैव सर्वपाञ्चाला जरासंधभयार्दिताः
+स्वराष्ट्रं संपरित्यज्य विद्रुताः सर्वतोदिशम्
+कस्यचित्त्वथ कालस्य कंसो निर्मथ्य बान्धवान्
+बार्हद्रथसुते देव्यावुपागच्छद्वृथामतिः
+अस्तिः प्राप्तिश्च नाम्ना ते सहदेवानुजेऽबले
+बलेन तेन स ज्ञातीनभिभूय वृथामतिः
+श्रैष्ठ्यं प्राप्तः स तस्यासीदतीवापनयो महान्
+भोजराजन्यवृद्धैस्तु पीड्यमानैर्दुरात्मना
+ज्ञातित्राणमभीप्सद्भिरस्मत्संभावना कृता
+दत्त्वाक्रूराय सुतनुं तामाहुकसुतां तदा
+संकर्षणद्वितीयेन ज्ञातिकार्यं मया कृतम्
+हतौ कंससुनामानौ मया रामेण चाप्युत
+भये तु समुपक्रान्ते जरासंधे समुद्यते
+मन्त्रोऽयं मन्त्रितो राजन्कुलैरष्टादशावरैः
+अनारमन्तो निघ्नन्तो महास्त्रैः शतघातिभिः
+न हन्याम वयं तस्य त्रिभिर्वर्षशतैर्बलम्
+तस्य ह्यमरसंकाशौ बलेन बलिनां वरौ
+नामभ्यां हंसडिभकावित्यास्तां योधसत्तमौ
+तावुभौ सहितौ वीरौ जरासंधश्च वीर्यवान्
+त्रयस्त्रयाणां लोकानां पर्याप्ता इति मे मतिः
+न हि केवलमस्माकं यावन्तोऽन्ये च पार्थिवाः
+तथैव तेषामासीच्च बुद्धिर्बुद्धिमतां वर
+अथ हंस इति ख्यातः कश्चिदासीन्महान्नृपः
+स चान्यैः सहितो राजन्संग्रामेऽष्टादशावरैः
+हतो हंस इति प्रोक्तमथ केनापि भारत
+तच्छ्रुत्वा डिभको राजन्यमुनाम्भस्यमज्जत
+विना हंसेन लोकेऽस्मिन्नाहं जीवितुमुत्सहे
+इत्येतां मतिमास्थाय डिभको निधनं गतः
+तथा तु डिभकं श्रुत्वा हंसः परपुरंजयः
+प्रपेदे यमुनामेव सोऽपि तस्यां न्यमज्जत
+तौ स राजा जरासंधः श्रुत्वाप्सु निधनं गतौ
+स्वपुरं शूरसेनानां प्रययौ भरतर्षभ
+ततो वयममित्रघ्न तस्मिन्प्रतिगते नृपे
+पुनरानन्दिताः सर्वे मथुरायां वसामहे
+यदा त्वभ्येत्य पितरं सा वै राजीवलोचना
+कंसभार्या जरासंधं दुहिता मागधं नृपम्
+चोदयत्येव राजेन्द्र पतिव्यसनदुःखिता
+पतिघ्नं मे जहीत्येवं पुनः पुनररिंदम
+ततो वयं महाराज तं मन्त्रं पूर्वमन्त्रितम्
+संस्मरन्तो विमनसो व्यपयाता नराधिप
+पृथक्त्वेन द्रुता राजन्संक्षिप्य महतीं श्रियम्
+प्रपतामो भयात्तस्य सधनज्ञातिबान्धवाः
+इति संचिन्त्य सर्वे स्म प्रतीचीं दिशमाश्रिताः
+कुशस्थलीं पुरीं रम्यां रैवतेनोपशोभिताम्
+पुनर्निवेशनं तस्यां कृतवन्तो वयं नृप
+तथैव दुर्गसंस्कारं देवैरपि दुरासदम्
+स्त्रियोऽपि यस्यां युध्येयुः किं पुनर्वृष्णिपुंगवाः
+तस्यां वयममित्रघ्न निवसामोऽकुतोभयाः
+आलोक्य गिरिमुख्यं तं माधवीतीर्थमेव च
+माधवाः कुरुशार्दूल परां मुदमवाप्नुवन्
+एवं वयं जरासंधादादितः कृतकिल्बिषाः
+सामर्थ्यवन्तः संबन्धाद्भवन्तं समुपाश्रिताः
+त्रियोजनायतं सद्म त्रिस्कन्धं योजनादधि
+योजनान्ते शतद्वारं विक्रमक्रमतोरणम्
+अष्टादशावरैर्नद्धं क्षत्रियैर्युद्धदुर्मदैः
+अष्टादश सहस्राणि व्रातानां सन्ति नः कुले
+आहुकस्य शतं पुत्रा एकैकस्त्रिशतावरः
+चारुदेष्णः सह भ्रात्रा चक्रदेवोऽथ सात्यकिः
+अहं च रौहिणेयश्च साम्बः शौरिसमो युधि
+एवमेते रथाः सप्त राजन्नन्यान्निबोध मे
+कृतवर्मा अनाधृष्टिः समीकः समितिंजयः
+कह्वः शङ्कुर्निदान्तश्च सप्तैवैते महारथाः
+पुत्रौ चान्धकभोजस्य वृद्धो राजा च ते दश
+लोकसंहनना वीरा वीर्यवन्तो महाबलाः
+स्मरन्तो मध्यमं देशं वृष्णिमध्ये गतव्यथाः
+स त्वं सम्राड्गुणैर्युक्तः सदा भरतसत्तम
+क्षत्रे सम्राजमात्मानं कर्तुमर्हसि भारत
+न तु शक्यं जरासंधे जीवमाने महाबले
+राजसूयस्त्वया प्राप्तुमेषा राजन्मतिर्मम
+तेन रुद्धा हि राजानः सर्वे जित्वा गिरिव्रजे
+कन्दरायां गिरीन्द्रस्य सिंहेनेव महाद्विपाः
+सोऽपि राजा जरासंधो यियक्षुर्वसुधाधिपैः
+आराध्य हि महादेवं निर्जितास्तेन पार्थिवाः
+स हि निर्जित्य निर्जित्य पार्थिवान्पृतनागतान्
+पुरमानीय बद्ध्वा च चकार पुरुषव्रजम्
+वयं चैव महाराज जरासंधभयात्तदा
+मथुरां संपरित्यज्य गता द्वारवतीं पुरीम्
+यदि त्वेनं महाराज यज्ञं प्राप्तुमिहेच्छसि
+यतस्व तेषां मोक्षाय जरासंधवधाय च
+समारम्भो हि शक्योऽयं नान्यथा कुरुनन्दन
+राजसूयस्य कार्त्स्न्येन कर्तुं मतिमतां वर
+इत्येषा मे मती राजन्यथा वा मन्यसेऽनघ
+एवं गते ममाचक्ष्व स्वयं निश्चित्य हेतुभिः
+युधिष्ठिर उवाच
+उक्तं त्वया बुद्धिमता यन्नान्यो वक्तुमर्हति
+संशयानां हि निर्मोक्ता त्वन्नान्यो विद्यते भुवि
+गृहे गृहे हि राजानः स्वस्य स्वस्य प्रियंकराः
+न च साम्राज्यमाप्तास्ते सम्राट्शब्दो हि कृत्स्नभाक्
+कथं परानुभावज्ञः स्वं प्रशंसितुमर्हति
+परेण समवेतस्तु यः प्रशस्तः स पूज्यते
+विशाला बहुला भूमिर्बहुरत्नसमाचिता
+दूरं गत्वा विजानाति श्रेयो वृष्णिकुलोद्वह
+शममेव परं मन्ये न तु मोक्षाद्भवेच्छमः
+आरम्भे पारमेष्ठ्यं तु न प्राप्यमिति मे मतिः
+एवमेवाभिजानन्ति कुले जाता मनस्विनः
+कश्चित्कदाचिदेतेषां भवेच्छ्रेष्ठो जनार्दन
+भीम उवाच
+अनारम्भपरो राजा वल्मीक इव सीदति
+दुर्बलश्चानुपायेन बलिनं योऽधितिष्ठति
+अतन्द्रितस्तु प्रायेण दुर्बलो बलिनं रिपुम्
+जयेत्सम्यङ्नयो राजन्नीत्यार्थानात्मनो हितान्
+कृष्णे नयो मयि बलं जयः पार्थे धनंजये
+मागधं साधयिष्यामो वयं त्रय इवाग्नयः
+कृष्ण उवाच
+आदत्तेऽर्थपरो बालो नानुबन्धमवेक्षते
+तस्मादरिं न मृष्यन्ति बालमर्थपरायणम्
+हित्वा करान्यौवनाश्वः पालनाच्च भगीरथः
+कार्तवीर्यस्तपोयोगाद्बलात्तु भरतो विभुः
+ऋद्ध्या मरुत्तस्तान्पञ्च सम्राज इति शुश्रुमः
+निग्राह्यलक्षणं प्राप्तो धर्मार्थनयलक्षणैः
+बार्हद्रथो जरासंधस्तद्विद्धि भरतर्षभ
+न चैनमनु��ुध्यन्ते कुलान्येकशतं नृपाः
+तस्मादेतद्बलादेव साम्राज्यं कुरुतेऽद्य सः
+रत्नभाजो हि राजानो जरासंधमुपासते
+न च तुष्यति तेनापि बाल्यादनयमास्थितः
+मूर्धाभिषिक्तं नृपतिं प्रधानपुरुषं बलात्
+आदत्ते न च नो दृष्टोऽभागः पुरुषतः क्वचित्
+एवं सर्वान्वशे चक्रे जरासंधः शतावरान्
+तं दुर्बलतरो राजा कथं पार्थ उपैष्यति
+प्रोक्षितानां प्रमृष्टानां राज्ञां पशुपतेर्गृहे
+पशूनामिव का प्रीतिर्जीविते भरतर्षभ
+क्षत्रियः शस्त्रमरणो यदा भवति सत्कृतः
+ननु स्म मागधं सर्वे प्रतिबाधेम यद्वयम्
+षडशीतिः समानीताः शेषा राजंश्चतुर्दश
+जरासंधेन राजानस्ततः क्रूरं प्रपत्स्यते
+प्राप्नुयात्स यशो दीप्तं तत्र यो विघ्नमाचरेत्
+जयेद्यश्च जरासंधं स सम्राण्नियतं भवेत्
+युधिष्ठिर उवाच
+सम्राड्गुणमभीप्सन्वै युष्मान्स्वार्थपरायणः
+कथं प्रहिणुयां भीमं बलात्केवलसाहसात्
+भीमार्जुनावुभौ नेत्रे मनो मन्ये जनार्दनम्
+मनश्चक्षुर्विहीनस्य कीदृशं जीवितं भवेत्
+जरासंधबलं प्राप्य दुष्पारं भीमविक्रमम्
+श्रमो हि वः पराजय्यात्किमु तत्र विचेष्टितम्
+अस्मिन्नर्थान्तरे युक्तमनर्थः प्रतिपद्यते
+यथाहं विमृशाम्येकस्तत्तावच्छ्रूयतां मम
+संन्यासं रोचये साधु कार्यस्यास्य जनार्दन
+प्रतिहन्ति मनो मेऽद्य राजसूयो दुरासदः
+वैशंपायन उवाच
+पार्थः प्राप्य धनुःश्रेष्ठमक्षय्यौ च महेषुधी
+रथं ध्वजं सभां चैव युधिष्ठिरमभाषत
+धनुरस्त्रं शरा वीर्यं पक्षो भूमिर्यशो बलम्
+प्राप्तमेतन्मया राजन्दुष्प्रापं यदभीप्सितम्
+कुले जन्म प्रशंसन्ति वैद्याः साधु सुनिष्ठिताः
+बलेन सदृशं नास्ति वीर्यं तु मम रोचते
+कृतवीर्यकुले जातो निर्वीर्यः किं करिष्यति
+क्षत्रियः सर्वशो राजन्यस्य वृत्तिः पराजये
+सर्वैरपि गुणैर्हीनो वीर्यवान्हि तरेद्रिपून्
+सर्वैरपि गुणैर्युक्तो निर्वीर्यः किं करिष्यति
+द्रव्यभूता गुणाः सर्वे तिष्ठन्ति हि पराक्रमे
+जयस्य हेतुः सिद्धिर्हि कर्म दैवं च संश्रितम्
+संयुक्तो हि बलैः कश्चित्प्रमादान्नोपयुज्यते
+तेन द्वारेण शत्रुभ्यः क्षीयते सबलो रिपुः
+दैन्यं यथाबलवति तथा मोहो बलान्विते
+तावुभौ नाशकौ हेतू राज्ञा त्याज्यौ जयार्थिना
+जरासंधविनाशं च राज्ञां च परिमोक्षणम्
+यदि कुर्याम यज्ञार्थं किं ततः परमं भवेत्
+अनारम्भे तु निय���ो भवेदगुणनिश्चयः
+गुणान्निःसंशयाद्राजन्नैर्गुण्यं मन्यसे कथम्
+काषायं सुलभं पश्चान्मुनीनां शममिच्छताम्
+साम्राज्यं तु तवेच्छन्तो वयं योत्स्यामहे परैः
+वासुदेव उवाच
+जातस्य भारते वंशे तथा कुन्त्याः सुतस्य च
+या वै युक्ता मतिः सेयमर्जुनेन प्रदर्शिता
+न मृत्योः समयं विद्म रात्रौ वा यदि वा दिवा
+न चापि कंचिदमरमयुद्धेनापि शुश्रुमः
+एतावदेव पुरुषैः कार्यं हृदयतोषणम्
+नयेन विधिदृष्टेन यदुपक्रमते परान्
+सुनयस्यानपायस्य संयुगे परमः क्रमः
+संशयो जायते साम्ये साम्यं च न भवेद्द्वयोः
+ते वयं नयमास्थाय शत्रुदेहसमीपगाः
+कथमन्तं न गच्छेम वृक्षस्येव नदीरयाः
+पररन्ध्रे पराक्रान्ताः स्वरन्ध्रावरणे स्थिताः
+व्यूढानीकैरनुबलैर्नोपेयाद्बलवत्तरम्
+इति बुद्धिमतां नीतिस्तन्ममापीह रोचते
+अनवद्या ह्यसंबुद्धाः प्रविष्टाः शत्रुसद्म तत्
+शत्रुदेहमुपाक्रम्य तं कामं प्राप्नुयामहे
+एको ह्येव श्रियं नित्यं बिभर्ति पुरुषर्षभ
+अन्तरात्मेव भूतानां तत्क्षये वै बलक्षयः
+अथ चेत्तं निहत्याजौ शेषेणाभिसमागताः
+प्राप्नुयाम ततः स्वर्गं ज्ञातित्राणपरायणाः
+युधिष्ठिर उवाच
+कृष्ण कोऽयं जरासंधः किंवीर्यः किंपराक्रमः
+यस्त्वां स्पृष्ट्वाग्निसदृशं न दग्धः शलभो यथा
+कृष्ण उवाच
+शृणु राजञ्जरासंधो यद्वीर्यो यत्पराक्रमः
+यथा चोपेक्षितोऽस्माभिर्बहुशः कृतविप्रियः
+अक्षौहिणीनां तिसृणामासीत्समरदर्पितः
+राजा बृहद्रथो नाम मगधाधिपतिः पतिः
+रूपवान्वीर्यसंपन्नः श्रीमानतुलविक्रमः
+नित्यं दीक्षाकृशतनुः शतक्रतुरिवापरः
+तेजसा सूर्यसदृशः क्षमया पृथिवीसमः
+यमान्तकसमः कोपे श्रिया वैश्रवणोपमः
+तस्याभिजनसंयुक्तैर्गुणैर्भरतसत्तम
+व्याप्तेयं पृथिवी सर्वा सूर्यस्येव गभस्तिभिः
+स काशिराजस्य सुते यमजे भरतर्षभ
+उपयेमे महावीर्यो रूपद्रविणसंमते
+तयोश्चकार समयं मिथः स पुरुषर्षभः
+नातिवर्तिष्य इत्येवं पत्नीभ्यां संनिधौ तदा
+स ताभ्यां शुशुभे राजा पत्नीभ्यां मनुजाधिप
+प्रियाभ्यामनुरूपाभ्यां करेणुभ्यामिव द्विपः
+तयोर्मध्यगतश्चापि रराज वसुधाधिपः
+गङ्गायमुनयोर्मध्ये मूर्तिमानिव सागरः
+विषयेषु निमग्नस्य तस्य यौवनमत्यगात्
+न च वंशकरः पुत्रस्तस्याजायत कश्चन
+मङ्गलैर्बहुभिर्होमैः पुत्रकामाभिरिष्टिभिः
+नाससाद नृपश्रे���्ठः पुत्रं कुलविवर्धनम्
+अथ काक्षीवतः पुत्रं गौतमस्य महात्मनः
+शुश्राव तपसि श्रान्तमुदारं चण्डकौशिकम्
+यदृच्छयागतं तं तु वृक्षमूलमुपाश्रितम्
+पत्नीभ्यां सहितो राजा सर्वरत्नैरतोषयत्
+तमब्रवीत्सत्यधृतिः सत्यवागृषिसत्तमः
+परितुष्टोऽस्मि ते राजन्वरं वरय सुव्रत
+ततः सभार्यः प्रणतस्तमुवाच बृहद्रथः
+पुत्रदर्शननैराश्याद्बाष्पगद्गदया गिरा
+बृहद्रथ उवाच
+भगवन्राज्यमुत्सृज्य प्रस्थितस्य तपोवनम्
+किं वरेणाल्पभाग्यस्य किं राज्येनाप्रजस्य मे
+कृष्ण उवाच
+एतच्छ्रुत्वा मुनिर्ध्यानमगमत्क्षुभितेन्द्रियः
+तस्यैव चाम्रवृक्षस्य छायायां समुपाविशत्
+तस्योपविष्टस्य मुनेरुत्सङ्गे निपपात ह
+अवातमशुकादष्टमेकमाम्रफलं किल
+तत्प्रगृह्य मुनिश्रेष्ठो हृदयेनाभिमन्त्र्य च
+राज्ञे ददावप्रतिमं पुत्रसंप्राप्तिकारकम्
+उवाच च महाप्राज्ञस्तं राजानं महामुनिः
+गच्छ राजन्कृतार्थोऽसि निवर्त मनुजाधिप
+यथासमयमाज्ञाय तदा स नृपसत्तमः
+द्वाभ्यामेकं फलं प्रादात्पत्नीभ्यां भरतर्षभ
+ते तदाम्रं द्विधा कृत्वा भक्षयामासतुः शुभे
+भावित्वादपि चार्थस्य सत्यवाक्यात्तथा मुनेः
+तयोः समभवद्गर्भः फलप्राशनसंभवः
+ते च दृष्ट्वा नरपतिः परां मुदमवाप ह
+अथ काले महाप्राज्ञ यथासमयमागते
+प्रजायेतामुभे राजञ्शरीरशकले तदा
+एकाक्षिबाहुचरणे अर्धोदरमुखस्फिजे
+दृष्ट्वा शरीरशकले प्रवेपाते उभे भृशम्
+उद्विग्ने सह संमन्त्र्य ते भगिन्यौ तदाबले
+सजीवे प्राणिशकले तत्यजाते सुदुःखिते
+तयोर्धात्र्यौ सुसंवीते कृत्वा ते गर्भसंप्लवे
+निर्गम्यान्तःपुरद्वारात्समुत्सृज्याशु जग्मतुः
+ते चतुष्पथनिक्षिप्ते जरा नामाथ राक्षसी
+जग्राह मनुजव्याघ्र मांसशोणितभोजना
+कर्तुकामा सुखवहे शकले सा तु राक्षसी
+संघट्टयामास तदा विधानबलचोदिता
+ते समानीतमात्रे तु शकले पुरुषर्षभ
+एकमूर्तिकृते वीरः कुमारः समपद्यत
+ततः सा राक्षसी राजन्विस्मयोत्फुल्ललोचना
+न शशाक समुद्वोढुं वज्रसारमयं शिशुम्
+बालस्ताम्रतलं मुष्टिं कृत्वा चास्ये निधाय सः
+प्राक्रोशदतिसंरम्भात्सतोय इव तोयदः
+तेन शब्देन संभ्रान्तः सहसान्तःपुरे जनः
+निर्जगाम नरव्याघ्र राज्ञा सह परंतप
+ते चाबले परिग्लाने पयःपूर्णपयोधरे
+निराशे पुत्रलाभाय सहसैवाभ्यगच्छताम्
+अथ दृष्ट्वा तथाभूते राजानं चेष्टसंततिम्
+तं च बालं सुबलिनं चिन्तयामास राक्षसी
+नार्हामि विषये राज्ञो वसन्ती पुत्रगृद्धिनः
+बालं पुत्रमुपादातुं मेघलेखेव भास्करम्
+सा कृत्वा मानुषं रूपमुवाच मनुजाधिपम्
+बृहद्रथ सुतस्तेऽयं मद्दत्तः प्रतिगृह्यताम्
+तव पत्नीद्वये जातो द्विजातिवरशासनात्
+धात्रीजनपरित्यक्तो मयायं परिरक्षितः
+ततस्ते भरतश्रेष्ठ काशिराजसुते शुभे
+तं बालमभिपत्याशु प्रस्नवैरभिषिञ्चताम्
+ततः स राजा संहृष्टः सर्वं तदुपलभ्य च
+अपृच्छन्नवहेमाभां राक्षसीं तामराक्षसीम्
+का त्वं कमलगर्भाभे मम पुत्रप्रदायिनी
+कामया ब्रूहि कल्याणि देवता प्रतिभासि मे
+राक्षस्युवाच
+जरा नामास्मि भद्रं ते राक्षसी कामरूपिणी
+तव वेश्मनि राजेन्द्र पूजिता न्यवसं सुखम्
+साहं प्रत्युपकारार्थं चिन्तयन्त्यनिशं नृप
+तवेमे पुत्रशकले दृष्टवत्यस्मि धार्मिक
+संश्लेषिते मया दैवात्कुमारः समपद्यत
+तव भाग्यैर्महाराज हेतुमात्रमहं त्विह
+कृष्ण उवाच
+एवमुक्त्वा तु सा राजंस्तत्रैवान्तरधीयत
+स गृह्य च कुमारं तं प्राविशत्स्वगृहं नृपः
+तस्य बालस्य यत्कृत्यं तच्चकार नृपस्तदा
+आज्ञापयच्च राक्षस्या मागधेषु महोत्सवम्
+तस्य नामाकरोत्तत्र प्रजापतिसमः पिता
+जरया संधितो यस्माज्जरासंधस्ततोऽभवत्
+सोऽवर्धत महातेजा मगधाधिपतेः सुतः
+प्रमाणबलसंपन्नो हुताहुतिरिवानलः
+कस्यचित्त्वथ कालस्य पुनरेव महातपाः
+मगधानुपचक्राम भगवांश्चण्डकौशिकः
+तस्यागमनसंहृष्टः सामात्यः सपुरःसरः
+सभार्यः सह पुत्रेण निर्जगाम बृहद्रथः
+पाद्यार्घ्याचमनीयैस्तमर्चयामास भारत
+स नृपो राज्यसहितं पुत्रं चास्मै न्यवेदयत्
+प्रतिगृह्य तु तां पूजां पार्थिवाद्भगवानृषिः
+उवाच मागधं राजन्प्रहृष्टेनान्तरात्मना
+सर्वमेतन्मया राजन्विज्ञातं ज्ञानचक्षुषा
+पुत्रस्तु शृणु राजेन्द्र यादृशोऽयं भविष्यति
+अस्य वीर्यवतो वीर्यं नानुयास्यन्ति पार्थिवाः
+देवैरपि विसृष्टानि शस्त्राण्यस्य महीपते
+न रुजं जनयिष्यन्ति गिरेरिव नदीरयाः
+सर्वमूर्धाभिषिक्तानामेष मूर्ध्नि ज्वलिष्यति
+सर्वेषां निष्प्रभकरो ज्योतिषामिव भास्करः
+एनमासाद्य राजानः समृद्धबलवाहनाः
+विनाशमुपयास्यन्ति शलभा इव पावकम्
+एष श्रियं समुदितां सर्वराज्ञां ग्रहीष्यति
+वर्षास्विवोद्धतजला नदीर्नदनदीपतिः
+एष धार��िता सम्यक्चातुर्वर्ण्यं महाबलः
+शुभाशुभमिव स्फीता सर्वसस्यधरा धरा
+अस्याज्ञावशगाः सर्वे भविष्यन्ति नराधिपाः
+सर्वभूतात्मभूतस्य वायोरिव शरीरिणः
+एष रुद्रं महादेवं त्रिपुरान्तकरं हरम्
+सर्वलोकेष्वतिबलः स्वयं द्रक्ष्यति मागधः
+एवं ब्रुवन्नेव मुनिः स्वकार्यार्थं विचिन्तयन्
+विसर्जयामास नृपं बृहद्रथमथारिहन्
+प्रविश्य नगरं चैव ज्ञातिसंबन्धिभिर्वृतः
+अभिषिच्य जरासंधं मगधाधिपतिस्तदा
+बृहद्रथो नरपतिः परां निर्वृतिमाययौ
+अभिषिक्ते जरासंधे तदा राजा बृहद्रथः
+पत्नीद्वयेनानुगतस्तपोवनरतोऽभवत्
+तपोवनस्थे पितरि मातृभ्यां सह भारत
+जरासंधः स्ववीर्येण पार्थिवानकरोद्वशे
+अथ दीर्घस्य कालस्य तपोवनगतो नृपः
+सभार्यः स्वर्गमगमत्तपस्तप्त्वा बृहद्रथः
+तस्यास्तां हंसडिभकावशस्त्रनिधनावुभौ
+मन्त्रे मतिमतां श्रेष्ठौ युद्धशास्त्रविशारदौ
+यौ तौ मया ते कथितौ पूर्वमेव महाबलौ
+त्रयस्त्रयाणां लोकानां पर्याप्ता इति मे मतिः
+एवमेष तदा वीर बलिभिः कुकुरान्धकैः
+वृष्णिभिश्च महाराज नीतिहेतोरुपेक्षितः
+वासुदेव उवाच
+पतितौ हंसडिभकौ कंसामात्यौ निपातितौ
+जरासंधस्य निधने कालोऽयं समुपागतः
+न स शक्यो रणे जेतुं सर्वैरपि सुरासुरैः
+प्राणयुद्धेन जेतव्यः स इत्युपलभामहे
+मयि नीतिर्बलं भीमे रक्षिता चावयोर्जुनः
+साधयिष्याम तं राजन्वयं त्रय इवाग्नयः
+त्रिभिरासादितोऽस्माभिर्विजने स नराधिपः
+न संदेहो यथा युद्धमेकेनाभ्युपयास्यति
+अवमानाच्च लोकस्य व्यायतत्वाच्च धर्षितः
+भीमसेनेन युद्धाय ध्रुवमभ्युपयास्यति
+अलं तस्य महाबाहुर्भीमसेनो महाबलः
+लोकस्य समुदीर्णस्य निधनायान्तको यथा
+यदि ते हृदयं वेत्ति यदि ते प्रत्ययो मयि
+भीमसेनार्जुनौ शीघ्रं न्यासभूतौ प्रयच्छ मे
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्तो भगवता प्रत्युवाच युधिष्ठिरः
+भीमपार्थौ समालोक्य संप्रहृष्टमुखौ स्थितौ
+अच्युताच्युत मा मैवं व्याहरामित्रकर्षण
+पाण्डवानां भवान्नाथो भवन्तं चाश्रिता वयम्
+यथा वदसि गोविन्द सर्वं तदुपपद्यते
+न हि त्वमग्रतस्तेषां येषां लक्ष्मीः पराङ्मुखी
+निहतश्च जरासंधो मोक्षिताश्च महीक्षितः
+राजसूयश्च मे लब्धो निदेशे तव तिष्ठतः
+क्षिप्रकारिन्यथा त्वेतत्कार्यं समुपपद्यते
+मम कार्यं जगत्कार्यं तथा कुरु नरोत्तम
+त्रिभिर्भवद्भिर्हि व��ना नाहं जीवितुमुत्सहे
+धर्मकामार्थरहितो रोगार्त इव दुर्गतः
+न शौरिणा विना पार्थो न शौरिः पाण्डवं विना
+नाजेयोऽस्त्यनयोर्लोके कृष्णयोरिति मे मतिः
+अयं च बलिनां श्रेष्ठः श्रीमानपि वृकोदरः
+युवाभ्यां सहितो वीरः किं न कुर्यान्महायशाः
+सुप्रणीतो बलौघो हि कुरुते कार्यमुत्तमम्
+अन्धं जडं बलं प्राहुः प्रणेतव्यं विचक्षणैः
+यतो हि निम्नं भवति नयन्तीह ततो जलम्
+यतश्छिद्रं ततश्चापि नयन्ते धीधना बलम्
+तस्मान्नयविधानज्ञं पुरुषं लोकविश्रुतम्
+वयमाश्रित्य गोविन्दं यतामः कार्यसिद्धये
+एवं प्रज्ञानयबलं क्रियोपायसमन्वितम्
+पुरस्कुर्वीत कार्येषु कृष्ण कार्यार्थसिद्धये
+एवमेव यदुश्रेष्ठं पार्थः कार्यार्थसिद्धये
+अर्जुनः कृष्णमन्वेतु भीमोऽन्वेतु धनंजयम्
+नयो जयो बलं चैव विक्रमे सिद्धिमेष्यति
+एवमुक्तास्ततः सर्वे भ्रातरो विपुलौजसः
+वार्ष्णेयः पाण्डवेयौ च प्रतस्थुर्मागधं प्रति
+वर्चस्विनां ब्राह्मणानां स्नातकानां परिच्छदान्
+आच्छाद्य सुहृदां वाक्यैर्मनोज्ञैरभिनन्दिताः
+अमर्षादभितप्तानां ज्ञात्यर्थं मुख्यवाससाम्
+रविसोमाग्निवपुषां भीममासीत्तदा वपुः
+हतं मेने जरासंधं दृष्ट्वा भीमपुरोगमौ
+एककार्यसमुद्युक्तौ कृष्णौ युद्धेऽपराजितौ
+ईशौ हि तौ महात्मानौ सर्वकार्यप्रवर्तने
+धर्मार्थकामकार्याणां कार्याणामिव निग्रहे
+कुरुभ्यः प्रस्थितास्ते तु मध्येन कुरुजाङ्गलम्
+रम्यं पद्मसरो गत्वा कालकूटमतीत्य च
+गण्डकीयां तथा शोणं सदानीरां तथैव च
+एकपर्वतके नद्यः क्रमेणैत्य व्रजन्ति ते
+संतीर्य सरयूं रम्यां दृष्ट्वा पूर्वांश्च कोसलान्
+अतीत्य जग्मुर्मिथिलां मालां चर्मण्वतीं नदीम्
+उत्तीर्य गङ्गां शोणं च सर्वे ते प्राङ्मुखास्त्रयः
+कुरवोरश्छदं जग्मुर्मागधं क्षेत्रमच्युताः
+ते शश्वद्गोधनाकीर्णमम्बुमन्तं शुभद्रुमम्
+गोरथं गिरिमासाद्य ददृशुर्मागधं पुरम्
+वासुदेव उवाच
+एष पार्थ महान्स्वादुः पशुमान्नित्यमम्बुमान्
+निरामयः सुवेश्माढ्यो निवेशो मागधः शुभः
+वैहारो विपुलः शैलो वराहो वृषभस्तथा
+तथैवर्षिगिरिस्तात शुभाश्चैत्यकपञ्चमाः
+एते पञ्च महाशृङ्गाः पर्वताः शीतलद्रुमाः
+रक्षन्तीवाभिसंहत्य संहताङ्गा गिरिव्रजम्
+पुष्पवेष्टितशाखाग्रैर्गन्धवद्भिर्मनोरमैः
+निगूढा इव लोध्राणां वनैः का��िजनप्रियैः
+शूद्रायां गौतमो यत्र महात्मा संशितव्रतः
+औशीनर्यामजनयत्काक्षीवादीन्सुतानृषिः
+गौतमः क्षयणादस्मादथासौ तत्र वेश्मनि
+भजते मागधं वंशं स नृपाणामनुग्रहात्
+अङ्गवङ्गादयश्चैव राजानः सुमहाबलाः
+गौतमक्षयमभ्येत्य रमन्ते स्म पुरार्जुन
+वनराजीस्तु पश्येमाः प्रियालानां मनोरमाः
+लोध्राणां च शुभाः पार्थ गौतमौकःसमीपजाः
+अर्बुदः शक्रवापी च पन्नगौ शत्रुतापनौ
+स्वस्तिकस्यालयश्चात्र मणिनागस्य चोत्तमः
+अपरिहार्या मेघानां मागधेयं मणेः कृते
+कौशिको मणिमांश्चैव ववृधाते ह्यनुग्रहम्
+अर्थसिद्धिं त्वनपगां जरासंधोऽभिमन्यते
+वयमासादने तस्य दर्पमद्य निहन्म हि
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्त्वा ततः सर्वे भ्रातरो विपुलौजसः
+वार्ष्णेयः पाण्डवेयौ च प्रतस्थुर्मागधं पुरम्
+तुष्टपुष्टजनोपेतं चातुर्वर्ण्यजनाकुलम्
+स्फीतोत्सवमनाधृष्यमासेदुश्च गिरिव्रजम्
+तेऽथ द्वारमनासाद्य पुरस्य गिरिमुच्छ्रितम्
+बार्हद्रथैः पूज्यमानं तथा नगरवासिभिः
+यत्र माषादमृषभमाससाद बृहद्रथः
+तं हत्वा माषनालाश्च तिस्रो भेरीरकारयत्
+आनह्य चर्मणा तेन स्थापयामास स्वे पुरे
+यत्र ताः प्राणदन्भेर्यो दिव्यपुष्पावचूर्णिताः
+मागधानां सुरुचिरं चैत्यकान्तं समाद्रवन्
+शिरसीव जिघांसन्तो जरासंधजिघांसवः
+स्थिरं सुविपुलं शृङ्गं सुमहान्तं पुरातनम्
+अर्चितं माल्यदामैश्च सततं सुप्रतिष्ठितम्
+विपुलैर्बाहुभिर्वीरास्तेऽभिहत्याभ्यपातयन्
+ततस्ते मागधं दृष्ट्वा पुरं प्रविविशुस्तदा
+एतस्मिन्नेव काले तु जरासंधं समर्चयन्
+पर्यग्नि कुर्वंश्च नृपं द्विरदस्थं पुरोहिताः
+स्नातकव्रतिनस्ते तु बाहुशस्त्रा निरायुधाः
+युयुत्सवः प्रविविशुर्जरासंधेन भारत
+भक्ष्यमाल्यापणानां च ददृशुः श्रियमुत्तमाम्
+स्फीतां सर्वगुणोपेतां सर्वकामसमृद्धिनीम्
+तां तु दृष्ट्वा समृद्धिं ते वीथ्यां तस्यां नरोत्तमाः
+राजमार्गेण गच्छन्तः कृष्णभीमधनंजयाः
+बलाद्गृहीत्वा माल्यानि मालाकारान्महाबलाः
+विरागवसनाः सर्वे स्रग्विणो मृष्टकुण्डलाः
+निवेशनमथाजग्मुर्जरासंधस्य धीमतः
+गोवासमिव वीक्षन्तः सिंहा हैमवता यथा
+शैलस्तम्भनिभास्तेषां चन्दनागुरुभूषिताः
+अशोभन्त महाराज बाहवो बाहुशालिनाम्
+तान्दृष्ट्वा द्विरदप्रख्याञ्शालस्कन्धानिवोद्गतान्
+व्यूढो��स्कान्मागधानां विस्मयः समजायत
+ते त्वतीत्य जनाकीर्णास्तिस्रः कक्ष्या नरर्षभाः
+अहंकारेण राजानमुपतस्थुर्महाबलाः
+तान्पाद्यमधुपर्कार्हान्मानार्हान्सत्कृतिं गतान्
+प्रत्युत्थाय जरासंध उपतस्थे यथाविधि
+उवाच चैतान्राजासौ स्वागतं वोऽस्त्विति प्रभुः
+तस्य ह्येतद्व्रतं राजन्बभूव भुवि विश्रुतम्
+स्नातकान्ब्राह्मणान्प्राप्ताञ्श्रुत्वा स समितिंजयः
+अप्यर्धरात्रे नृपतिः प्रत्युद्गच्छति भारत
+तांस्त्वपूर्वेण वेषेण दृष्ट्वा नृपतिसत्तमः
+उपतस्थे जरासंधो विस्मितश्चाभवत्तदा
+ते तु दृष्ट्वैव राजानं जरासंधं नरर्षभाः
+इदमूचुरमित्रघ्नाः सर्वे भरतसत्तम
+स्वस्त्यस्तु कुशलं राजन्निति सर्वे व्यवस्थिताः
+तं नृपं नृपशार्दूल विप्रैक्षन्त परस्परम्
+तानब्रवीज्जरासंधस्तदा यादवपाण्डवान्
+आस्यतामिति राजेन्द्र ब्राह्मणच्छद्मसंवृतान्
+अथोपविविशुः सर्वे त्रयस्ते पुरुषर्षभाः
+संप्रदीप्तास्त्रयो लक्ष्म्या महाध्वर इवाग्नयः
+तानुवाच जरासंधः सत्यसंधो नराधिपः
+विगर्हमाणः कौरव्य वेषग्रहणकारणात्
+न स्नातकव्रता विप्रा बहिर्माल्यानुलेपनाः
+भवन्तीति नृलोकेऽस्मिन्विदितं मम सर्वशः
+ते यूयं पुष्पवन्तश्च भुजैर्ज्याघातलक्षणैः
+बिभ्रतः क्षात्रमोजश्च ब्राह्मण्यं प्रतिजानथ
+एवं विरागवसना बहिर्माल्यानुलेपनाः
+सत्यं वदत के यूयं सत्यं राजसु शोभते
+चैत्यकं च गिरेः शृङ्गं भित्त्वा किमिव सद्म नः
+अद्वारेण प्रविष्टाः स्थ निर्भया राजकिल्बिषात्
+कर्म चैतद्विलिङ्गस्य किं वाद्य प्रसमीक्षितम्
+वदध्वं वाचि वीर्यं च ब्राह्मणस्य विशेषतः
+एवं च मामुपस्थाय कस्माच्च विधिनार्हणाम्
+प्रणीतां नो न गृह्णीत कार्यं किं चास्मदागमे
+एवमुक्तस्ततः कृष्णः प्रत्युवाच महामनाः
+स्निग्धगम्भीरया वाचा वाक्यं वाक्यविशारदः
+स्नातकव्रतिनो राजन्ब्राह्मणाः क्षत्रिया विशः
+विशेषनियमाश्चैषामविशेषाश्च सन्त्युत
+विशेषवांश्च सततं क्षत्रियः श्रियमर्छति
+पुष्पवत्सु ध्रुवा श्रीश्च पुष्पवन्तस्ततो वयम्
+क्षत्रियो बाहुवीर्यस्तु न तथा वाक्यवीर्यवान्
+अप्रगल्भं वचस्तस्य तस्माद्बार्हद्रथे स्मृतम्
+स्ववीर्यं क्षत्रियाणां च बाह्वोर्धाता न्यवेशयत्
+तद्दिदृक्षसि चेद्राजन्द्रष्टास्यद्य न संशयः
+अद्वारेण रिपोर्गेहं द्वारेण सुहृदो गृहम्
+प्रविशन्ति सदा सन्तो द्वारं नो वर्जितं ततः
+कार्यवन्तो गृहानेत्य शत्रुतो नार्हणां वयम्
+प्रतिगृह्णीम तद्विद्धि एतन्नः शाश्वतं व्रतम्
+जरासंध उवाच
+न स्मरेयं कदा वैरं कृतं युष्माभिरित्युत
+चिन्तयंश्च न पश्यामि भवतां प्रति वैकृतम्
+वैकृते चासति कथं मन्यध्वं मामनागसम्
+अरिं विब्रूत तद्विप्राः सतां समय एष हि
+अथ धर्मोपघाताद्धि मनः समुपतप्यते
+योऽनागसि प्रसृजति क्षत्रियोऽपि न संशयः
+अतोऽन्यथाचरँल्लोके धर्मज्ञः सन्महाव्रतः
+वृजिनां गतिमाप्नोति श्रेयसोऽप्युपहन्ति च
+त्रैलोक्ये क्षत्रधर्माद्धि श्रेयांसं साधुचारिणाम्
+अनागसं प्रजानानाः प्रमादादिव जल्पथ
+वासुदेव उवाच
+कुलकार्यं महाराज कश्चिदेकः कुलोद्वहः
+वहते तन्नियोगाद्वै वयमभ्युत्थितास्त्रयः
+त्वया चोपहृता राजन्क्षत्रिया लोकवासिनः
+तदागः क्रूरमुत्पाद्य मन्यसे किं त्वनागसम्
+राजा राज्ञः कथं साधून्हिंस्यान्नृपतिसत्तम
+तद्राज्ञः संनिगृह्य त्वं रुद्रायोपजिहीर्षसि
+अस्मांस्तदेनो गच्छेत त्वया बार्हद्रथे कृतम्
+वयं हि शक्ता धर्मस्य रक्षणे धर्मचारिणः
+मनुष्याणां समालम्भो न च दृष्टः कदाचन
+स कथं मानुषैर्देवं यष्टुमिच्छसि शंकरम्
+सवर्णो हि सवर्णानां पशुसंज्ञां करिष्यति
+कोऽन्य एवं यथा हि त्वं जरासंध वृथामतिः
+ते त्वां ज्ञातिक्षयकरं वयमार्तानुसारिणः
+ज्ञातिवृद्धिनिमित्तार्थं विनियन्तुमिहागताः
+नास्ति लोके पुमानन्यः क्षत्रियेष्विति चैव यत्
+मन्यसे स च ते राजन्सुमहान्बुद्धिविप्लवः
+को हि जानन्नभिजनमात्मनः क्षत्रियो नृप
+नाविशेत्स्वर्गमतुलं रणानन्तरमव्ययम्
+स्वर्गं ह्येव समास्थाय रणयज्ञेषु दीक्षिताः
+यजन्ते क्षत्रिया लोकांस्तद्विद्धि मगधाधिप
+स्वर्गयोनिर्जयो राजन्स्वर्गयोनिर्महद्यशः
+स्वर्गयोनिस्तपो युद्धे मार्गः सोऽव्यभिचारवान्
+एष ह्यैन्द्रो वैजयन्तो गुणो नित्यं समाहितः
+येनासुरान्पराजित्य जगत्पाति शतक्रतुः
+स्वर्गमास्थाय कस्य स्याद्विग्रहित्वं यथा तव
+मागधैर्विपुलैः सैन्यैर्बाहुल्यबलदर्पितैः
+मावमंस्थाः परान्राजन्नास्ति वीर्यं नरे नरे
+समं तेजस्त्वया चैव केवलं मनुजेश्वर
+यावदेव न संबुद्धं तावदेव भवेत्तव
+विषह्यमेतदस्माकमतो राजन्ब्रवीमि ते
+जहि त्वं सदृशेष्वेव मानं दर्पं च मागध
+मा गमः ससुतामात्यः सबलश्च यमक्षयम्
+दम्भोद्भवः कार्तवीर्य उत्तरश्च बृहद्रथः
+श्रेयसो ह्यवमन्येह विनेशुः सबला नृपाः
+मुमुक्षमाणास्त्वत्तश्च न वयं ब्राह्मणब्रुवाः
+शौरिरस्मि हृषीकेशो नृवीरौ पाण्डवाविमौ
+त्वामाह्वयामहे राजन्स्थिरो युध्यस्व मागध
+मुञ्च वा नृपतीन्सर्वान्मा गमस्त्वं यमक्षयम्
+जरासंध उवाच
+नाजितान्वै नरपतीनहमादद्मि कांश्चन
+जितः कः पर्यवस्थाता कोऽत्र यो न मया जितः
+क्षत्रियस्यैतदेवाहुर्धर्म्यं कृष्णोपजीवनम्
+विक्रम्य वशमानीय कामतो यत्समाचरेत्
+देवतार्थमुपाकृत्य राज्ञः कृष्ण कथं भयात्
+अहमद्य विमुञ्चेयं क्षात्रं व्रतमनुस्मरन्
+सैन्यं सैन्येन व्यूढेन एक एकेन वा पुनः
+द्वाभ्यां त्रिभिर्वा योत्स्येऽहं युगपत्पृथगेव वा
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्त्वा जरासंधः सहदेवाभिषेचनम्
+आज्ञापयत्तदा राजा युयुत्सुर्भीमकर्मभिः
+स तु सेनापती राजा सस्मार भरतर्षभ
+कौशिकं चित्रसेनं च तस्मिन्युद्ध उपस्थिते
+ययोस्ते नामनी लोके हंसेति डिभकेति च
+पूर्वं संकथिते पुम्भिर्नृलोके लोकसत्कृते
+तं तु राजन्विभुः शौरी राजानं बलिनां वरम्
+स्मृत्वा पुरुषशार्दूल शार्दूलसमविक्रमम्
+सत्यसंधो जरासंधं भुवि भीमपराक्रमम्
+भागमन्यस्य निर्दिष्टं वध्यं भूमिभृदच्युतः
+नात्मनात्मवतां मुख्य इयेष मधुसूदनः
+ब्रह्मणोऽऽज्ञां पुरस्कृत्य हन्तुं हलधरानुजः
+वैशंपायन उवाच
+ततस्तं निश्चितात्मानं युद्धाय यदुनन्दनः
+उवाच वाग्मी राजानं जरासंधमधोक्षजः
+त्रयाणां केन ते राजन्योद्धुं वितरते मनः
+अस्मदन्यतमेनेह सज्जीभवतु को युधि
+एवमुक्तः स कृष्णेन युद्धं वव्रे महाद्युतिः
+जरासंधस्ततो राजन्भीमसेनेन मागधः
+धारयन्नगदान्मुख्यान्निर्वृतीर्वेदनानि च
+उपतस्थे जरासंधं युयुत्सुं वै पुरोहितः
+कृतस्वस्त्ययनो विद्वान्ब्राह्मणेन यशस्विना
+समनह्यज्जरासंधः क्षत्रधर्ममनुव्रतः
+अवमुच्य किरीटं स केशान्समनुमृज्य च
+उदतिष्ठज्जरासंधो वेलातिग इवार्णवः
+उवाच मतिमान्राजा भीमं भीमपराक्रमम्
+भीम योत्स्ये त्वया सार्धं श्रेयसा निर्जितं वरम्
+एवमुक्त्वा जरासंधो भीमसेनमरिंदमः
+प्रत्युद्ययौ महातेजाः शक्रं बलिरिवासुरः
+ततः संमन्त्र्य कृष्णेन कृतस्वस्त्ययनो बली
+भीमसेनो जरासंधमाससाद युयुत्सया
+ततस्तौ नरशार्दूलौ बाहुशस्त्रौ समीयतुः
+वीरौ परमसंहृष्टावन्योन्यजयकाङ्क्षिणौ
+तयोरथ भुजाघातान्निग्रहप्रग्रहात्तथा
+आसीत्सुभीमसंह्रादो वज्रपर्वतयोरिव
+उभौ परमसंहृष्टौ बलेनातिबलावुभौ
+अन्योन्यस्यान्तरं प्रेप्सू परस्परजयैषिणौ
+तद्भीममुत्सार्य जनं युद्धमासीदुपह्वरे
+बलिनोः संयुगे राजन्वृत्रवासवयोरिव
+प्रकर्षणाकर्षणाभ्यामभ्याकर्षविकर्षणैः
+आकर्षेतां तथान्योन्यं जानुभिश्चाभिजघ्नतुः
+ततः शब्देन महता भर्त्सयन्तौ परस्परम्
+पाषाणसंघातनिभैः प्रहारैरभिजघ्नतुः
+व्यूढोरस्कौ दीर्घभुजौ नियुद्धकुशलावुभौ
+बाहुभिः समसज्जेतामायसैः परिघैरिव
+कार्त्तिकस्य तु मासस्य प्रवृत्तं प्रथमेऽहनि
+अनारतं दिवारात्रमविश्रान्तमवर्तत
+तद्वृत्तं तु त्रयोदश्यां समवेतं महात्मनोः
+चतुर्दश्यां निशायां तु निवृत्तो मागधः क्लमात्
+तं राजानं तथा क्लान्तं दृष्ट्वा राजञ्जनार्दनः
+उवाच भीमकर्माणं भीमं संबोधयन्निव
+क्लान्तः शत्रुर्न कौन्तेय लभ्यः पीडयितुं रणे
+पीड्यमानो हि कार्त्स्न्येन जह्याज्जीवितमात्मनः
+तस्मात्ते नैव कौन्तेय पीडनीयो नराधिपः
+सममेतेन युध्यस्व बाहुभ्यां भरतर्षभ
+एवमुक्तः स कृष्णेन पाण्डवः परवीरहा
+जरासंधस्य तद्रन्ध्रं ज्ञात्वा चक्रे मतिं वधे
+ततस्तमजितं जेतुं जरासंधं वृकोदरः
+संरभ्य बलिनां मुख्यो जग्राह कुरुनन्दनः
+वैशंपायन उवाच
+भीमसेनस्ततः कृष्णमुवाच यदुनन्दनम्
+बुद्धिमास्थाय विपुलां जरासंधजिघांसया
+नायं पापो मया कृष्ण युक्तः स्यादनुरोधितुम्
+प्राणेन यदुशार्दूल बद्धवङ्क्षणवाससा
+एवमुक्तस्ततः कृष्णः प्रत्युवाच वृकोदरम्
+त्वरयन्पुरुषव्याघ्रो जरासंधवधेप्सया
+यत्ते दैवं परं सत्त्वं यच्च ते मातरिश्वनः
+बलं भीम जरासंधे दर्शयाशु तदद्य नः
+एवमुक्तस्तदा भीमो जरासंधमरिंदमः
+उत्क्षिप्य भ्रामयद्राजन्बलवन्तं महाबलः
+भ्रामयित्वा शतगुणं भुजाभ्यां भरतर्षभ
+बभञ्ज पृष्ठे संक्षिप्य निष्पिष्य विननाद च
+तस्य निष्पिष्यमाणस्य पाण्डवस्य च गर्जतः
+अभवत्तुमुलो नादः सर्वप्राणिभयंकरः
+वित्रेसुर्मागधाः सर्वे स्त्रीणां गर्भाश्च सुस्रुवुः
+भीमसेनस्य नादेन जरासंधस्य चैव ह
+किं नु स्विद्धिमवान्भिन्नः किं नु स्विद्दीर्यते मही
+इति स्म मागधा जज्ञुर्भीमसेनस्य निस्वनात्
+ततो राजकुलद्वारि प्रसुप्तमिव तं नृपम्
+रात्रौ परास���मुत्सृज्य निश्चक्रमुररिंदमाः
+जरासंधरथं कृष्णो योजयित्वा पताकिनम्
+आरोप्य भ्रातरौ चैव मोक्षयामास बान्धवान्
+ते वै रत्नभुजं कृष्णं रत्नार्हं पृथिवीश्वराः
+राजानश्चक्रुरासाद्य मोक्षिता महतो भयात्
+अक्षतः शस्त्रसंपन्नो जितारिः सह राजभिः
+रथमास्थाय तं दिव्यं निर्जगाम गिरिव्रजात्
+यः स सोदर्यवान्नाम द्वियोधः कृष्णसारथिः
+अभ्यासघाती संदृश्यो दुर्जयः सर्वराजभिः
+भीमार्जुनाभ्यां योधाभ्यामास्थितः कृष्णसारथिः
+शुशुभे रथवर्योऽसौ दुर्जयः सर्वधन्विभिः
+शक्रविष्णू हि संग्रामे चेरतुस्तारकामये
+रथेन तेन तं कृष्ण उपारुह्य ययौ तदा
+तप्तचामीकराभेण किङ्किणीजालमालिना
+मेघनिर्घोषनादेन जैत्रेणामित्रघातिना
+येन शक्रो दानवानां जघान नवतीर्नव
+तं प्राप्य समहृष्यन्त रथं ते पुरुषर्षभाः
+ततः कृष्णं महाबाहुं भ्रातृभ्यां सहितं तदा
+रथस्थं मागधा दृष्ट्वा समपद्यन्त विस्मिताः
+हयैर्दिव्यैः समायुक्तो रथो वायुसमो जवे
+अधिष्ठितः स शुशुभे कृष्णेनातीव भारत
+असङ्गी देवविहितस्तस्मिन्रथवरे ध्वजः
+योजनाद्ददृशे श्रीमानिन्द्रायुधसमप्रभः
+चिन्तयामास कृष्णोऽथ गरुत्मन्तं स चाभ्ययात्
+क्षणे तस्मिन्स तेनासीच्चैत्ययूप इवोच्छ्रितः
+व्यादितास्यैर्महानादैः सह भूतैर्ध्वजालयैः
+तस्थौ रथवरे तस्मिन्गरुत्मान्पन्नगाशनः
+दुर्निरीक्ष्यो हि भूतानां तेजसाभ्यधिकं बभौ
+आदित्य इव मध्याह्ने सहस्रकिरणावृतः
+न स सज्जति वृक्षेषु शस्त्रैश्चापि न रिष्यते
+दिव्यो ध्वजवरो राजन्दृश्यते देवमानुषैः
+तमास्थाय रथं दिव्यं पर्जन्यसमनिस्वनम्
+निर्ययौ पुरुषव्याघ्रः पाण्डवाभ्यां सहाच्युतः
+यं लेभे वासवाद्राजा वसुस्तस्माद्बृहद्रथः
+बृहद्रथात्क्रमेणैव प्राप्तो बार्हद्रथं नृपम्
+स निर्ययौ महाबाहुः पुण्डरीकेक्षणस्ततः
+गिरिव्रजाद्बहिस्तस्थौ समे देशे महायशाः
+तत्रैनं नागराः सर्वे सत्कारेणाभ्ययुस्तदा
+ब्राह्मणप्रमुखा राजन्विधिदृष्टेन कर्मणा
+बन्धनाद्विप्रमुक्ताश्च राजानो मधुसूदनम्
+पूजयामासुरूचुश्च सान्त्वपूर्वमिदं वचः
+नैतच्चित्रं महाबाहो त्वयि देवकिनन्दन
+भीमार्जुनबलोपेते धर्मस्य परिपालनम्
+जरासंधह्रदे घोरे दुःखपङ्के निमज्जताम्
+राज्ञां समभ्युद्धरणं यदिदं कृतमद्य ते
+विष्णो समवसन्नानां गिरिदुर्गे सुदारुणे
+दिष्ट्या मोक्षाद्यशो दीप्तमाप्तं ते पुरुषोत्तम
+किं कुर्मः पुरुषव्याघ्र ब्रवीहि पुरुषर्षभ
+कृतमित्येव तज्ज्ञेयं नृपैर्यद्यपि दुष्करम्
+तानुवाच हृषीकेशः समाश्वास्य महामनाः
+युधिष्ठिरो राजसूयं क्रतुमाहर्तुमिच्छति
+तस्य धर्मप्रवृत्तस्य पार्थिवत्वं चिकीर्षतः
+सर्वैर्भवद्भिर्यज्ञार्थे साहाय्यं दीयतामिति
+ततः प्रतीतमनसस्ते नृपा भरतर्षभ
+तथेत्येवाब्रुवन्सर्वे प्रतिजज्ञुश्च तां गिरम्
+रत्नभाजं च दाशार्हं चक्रुस्ते पृथिवीश्वराः
+कृच्छ्राज्जग्राह गोविन्दस्तेषां तदनुकम्पया
+जरासंधात्मजश्चैव सहदेवो महारथः
+निर्ययौ सजनामात्यः पुरस्कृत्य पुरोहितम्
+स नीचैः प्रश्रितो भूत्वा बहुरत्नपुरोगमः
+सहदेवो नृणां देवं वासुदेवमुपस्थितः
+भयार्ताय ततस्तस्मै कृष्णो दत्त्वाभयं तदा
+अभ्यषिञ्चत तत्रैव जरासंधात्मजं तदा
+गत्वैकत्वं च कृष्णेन पार्थाभ्यां चैव सत्कृतः
+विवेश राजा मतिमान्पुनर्बार्हद्रथं पुरम्
+कृष्णस्तु सह पार्थाभ्यां श्रिया परमया ज्वलन्
+रत्नान्यादाय भूरीणि प्रययौ पुष्करेक्षणः
+इन्द्रप्रस्थमुपागम्य पाण्डवाभ्यां सहाच्युतः
+समेत्य धर्मराजानं प्रीयमाणोऽभ्यभाषत
+दिष्ट्या भीमेन बलवाञ्जरासंधो निपातितः
+राजानो मोक्षिताश्चेमे बन्धनान्नृपसत्तम
+दिष्ट्या कुशलिनौ चेमौ भीमसेनधनंजयौ
+पुनः स्वनगरं प्राप्तावक्षताविति भारत
+ततो युधिष्ठिरः कृष्णं पूजयित्वा यथार्हतः
+भीमसेनार्जुनौ चैव प्रहृष्टः परिषस्वजे
+ततः क्षीणे जरासंधे भ्रातृभ्यां विहितं जयम्
+अजातशत्रुरासाद्य मुमुदे भ्रातृभिः सह
+यथावयः समागम्य राजभिस्तैश्च पाण्डवः
+सत्कृत्य पूजयित्वा च विससर्ज नराधिपान्
+युधिष्ठिराभ्यनुज्ञातास्ते नृपा हृष्टमानसाः
+जग्मुः स्वदेशांस्त्वरिता यानैरुच्चावचैस्ततः
+एवं पुरुषशार्दूलो महाबुद्धिर्जनार्दनः
+पाण्डवैर्घातयामास जरासंधमरिं तदा
+घातयित्वा जरासंधं बुद्धिपूर्वमरिंदमः
+धर्मराजमनुज्ञाप्य पृथां कृष्णां च भारत
+सुभद्रां भीमसेनं च फल्गुनं यमजौ तथा
+धौम्यमामन्त्रयित्वा च प्रययौ स्वां पुरीं प्रति
+तेनैव रथमुख्येन तरुणादित्यवर्चसा
+धर्मराजविसृष्टेन दिव्येनानादयन्दिशः
+ततो युधिष्ठिरमुखाः पाण्डवा भरतर्षभ
+प्रदक्षिणमकुर्वन्त कृष्णमक्लिष्टकारिणम्
+ततो गते भगवति कृष्णे देवकि��न्दने
+जयं लब्ध्वा सुविपुलं राज्ञामभयदास्तदा
+संवर्धितौजसो भूयः कर्मणा तेन भारत
+द्रौपद्याः पाण्डवा राजन्परां प्रीतिमवर्धयन्
+तस्मिन्काले तु यद्युक्तं धर्मकामार्थसंहितम्
+तद्राजा धर्मतश्चक्रे राज्यपालनकीर्तिमान्
+वैशंपायन उवाच
+पार्थः प्राप्य धनुःश्रेष्ठमक्षय्यौ च महेषुधी
+रथं ध्वजं सभां चैव युधिष्ठिरमभाषत
+धनुरस्त्रं शरा वीर्यं पक्षो भूमिर्यशो बलम्
+प्राप्तमेतन्मया राजन्दुष्प्रापं यदभीप्सितम्
+तत्र कृत्यमहं मन्ये कोशस्यास्य विवर्धनम्
+करमाहारयिष्यामि राज्ञः सर्वान्नृपोत्तम
+विजयाय प्रयास्यामि दिशं धनदरक्षिताम्
+तिथावथ मुहूर्ते च नक्षत्रे च तथा शिवे
+धनंजयवचः श्रुत्वा धर्मराजो युधिष्ठिरः
+स्निग्धगम्भीरनादिन्या तं गिरा प्रत्यभाषत
+स्वस्ति वाच्यार्हतो विप्रान्प्रयाहि भरतर्षभ
+दुर्हृदामप्रहर्षाय सुहृदां नन्दनाय च
+विजयस्ते ध्रुवं पार्थ प्रियं काममवाप्नुहि
+इत्युक्तः प्रययौ पार्थः सैन्येन महता वृतः
+अग्निदत्तेन दिव्येन रथेनाद्भुतकर्मणा
+तथैव भीमसेनोऽपि यमौ च पुरुषर्षभौ
+ससैन्याः प्रययुः सर्वे धर्मराजाभिपूजिताः
+दिशं धनपतेरिष्टामजयत्पाकशासनिः
+भीमसेनस्तथा प्राचीं सहदेवस्तु दक्षिणाम्
+प्रतीचीं नकुलो राजन्दिशं व्यजयदस्त्रवित्
+खाण्डवप्रस्थमध्यास्ते धर्मराजो युधिष्ठिरः
+जनमेजय उवाच
+दिशामभिजयं ब्रह्मन्विस्तरेणानुकीर्तय
+न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश्चरितं महत्
+वैशंपायन उवाच
+धनंजयस्य वक्ष्यामि विजयं पूर्वमेव ते
+यौगपद्येन पार्थैर्हि विजितेयं वसुंधरा
+पूर्वं कुणिन्दविषये वशे चक्रे महीपतीन्
+धनंजयो महाबाहुर्नातितीव्रेण कर्मणा
+आनर्तान्कालकूटांश्च कुणिन्दांश्च विजित्य सः
+सुमण्डलं पापजितं कृतवाननुसैनिकम्
+स तेन सहितो राजन्सव्यसाची परंतपः
+विजिग्ये सकलं द्वीपं प्रतिविन्ध्यं च पार्थिवम्
+सकलद्वीपवासांश्च सप्तद्वीपे च ये नृपाः
+अर्जुनस्य च सैन्यानां विग्रहस्तुमुलोऽभवत्
+स तानपि महेष्वासो विजित्य भरतर्षभ
+तैरेव सहितः सर्वैः प्राग्ज्योतिषमुपाद्रवत्
+तत्र राजा महानासीद्भगदत्तो विशां पते
+तेनासीत्सुमहद्युद्धं पाण्डवस्य महात्मनः
+स किरातैश्च चीनैश्च वृतः प्राग्ज्योतिषोऽभवत्
+अन्यैश्च बहुभिर्योधैः सागरानूपवासिभिः
+ततः स दिवसानष्टौ योधयित��वा धनंजयम्
+प्रहसन्नब्रवीद्राजा संग्रामे विगतक्लमः
+उपपन्नं महाबाहो त्वयि पाण्डवनन्दन
+पाकशासनदायादे वीर्यमाहवशोभिनि
+अहं सखा सुरेन्द्रस्य शक्रादनवमो रणे
+न च शक्नोमि ते तात स्थातुं प्रमुखतो युधि
+किमीप्सितं पाण्डवेय ब्रूहि किं करवाणि ते
+यद्वक्ष्यसि महाबाहो तत्करिष्यामि पुत्रक
+अर्जुन उवाच
+कुरूणामृषभो राजा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः
+तस्य पार्थिवतामीप्से करस्तस्मै प्रदीयताम्
+भवान्पितृसखा चैव प्रीयमाणो मयापि च
+ततो नाज्ञापयामि त्वां प्रीतिपूर्वं प्रदीयताम्
+भगदत्त उवाच
+कुन्तीमातर्यथा मे त्वं तथा राजा युधिष्ठिरः
+सर्वमेतत्करिष्यामि किं चान्यत्करवाणि ते
+वैशंपायन उवाच
+तं विजित्य महाबाहुः कुन्तीपुत्रो धनंजयः
+प्रययावुत्तरां तस्माद्दिशं धनदपालिताम्
+अन्तर्गिरिं च कौन्तेयस्तथैव च बहिर्गिरिम्
+तथोपरिगिरिं चैव विजिग्ये पुरुषर्षभः
+विजित्य पर्वतान्सर्वान्ये च तत्र नराधिपाः
+तान्वशे स्थापयित्वा स रत्नान्यादाय सर्वशः
+तैरेव सहितः सर्वैरनुरज्य च तान्नृपान्
+कुलूतवासिनं राजन्बृहन्तमुपजग्मिवान्
+मृदङ्गवरनादेन रथनेमिस्वनेन च
+हस्तिनां च निनादेन कम्पयन्वसुधामिमाम्
+ततो बृहन्तस्तरुणो बलेन चतुरङ्गिणा
+निष्क्रम्य नगरात्तस्माद्योधयामास पाण्डवम्
+सुमहान्संनिपातोऽभूद्धनंजयबृहन्तयोः
+न शशाक बृहन्तस्तु सोढुं पाण्डवविक्रमम्
+सोऽविषह्यतमं ज्ञात्वा कौन्तेयं पर्वतेश्वरः
+उपावर्तत दुर्मेधा रत्नान्यादाय सर्वशः
+स तद्राज्यमवस्थाप्य कुलूतसहितो ययौ
+सेनाबिन्दुमथो राजन्राज्यादाशु समाक्षिपत्
+मोदापुरं वामदेवं सुदामानं सुसंकुलम्
+कुलूतानुत्तरांश्चैव तांश्च राज्ञः समानयत्
+तत्रस्थः पुरुषैरेव धर्मराजस्य शासनात्
+व्यजयद्धनंजयो राजन्देशान्पञ्च प्रमाणतः
+स दिवःप्रस्थमासाद्य सेनाबिन्दोः पुरं महत्
+बलेन चतुरङ्गेण निवेशमकरोत्प्रभुः
+स तैः परिवृतः सर्वैर्विष्वगश्वं नराधिपम्
+अभ्यगच्छन्महातेजाः पौरवं पुरुषर्षभः
+विजित्य चाहवे शूरान्पार्वतीयान्महारथान्
+ध्वजिन्या व्यजयद्राजन्पुरं पौरवरक्षितम्
+पौरवं तु विनिर्जित्य दस्यून्पर्वतवासिनः
+गणानुत्सवसंकेतानजयत्सप्त पाण्डवः
+ततः काश्मीरकान्वीरान्क्षत्रियान्क्षत्रियर्षभः
+व्यजयल्लोहितं चैव मण्डलैर्दशभिः सह
+ततस्त्रिगर्त��न्कौन्तेयो दार्वान्कोकनदाश्च ये
+क्षत्रिया बहवो राजन्नुपावर्तन्त सर्वशः
+अभिसारीं ततो रम्यां विजिग्ये कुरुनन्दनः
+उरशावासिनं चैव रोचमानं रणेऽजयत्
+ततः सिंहपुरं रम्यं चित्रायुधसुरक्षितम्
+प्रामथद्बलमास्थाय पाकशासनिराहवे
+ततः सुह्मांश्च चोलांश्च किरीटी पाण्डवर्षभः
+सहितः सर्वसैन्येन प्रामथत्कुरुनन्दनः
+ततः परमविक्रान्तो बाह्लीकान्कुरुनन्दनः
+महता परिमर्देन वशे चक्रे दुरासदान्
+गृहीत्वा तु बलं सारं फल्गु चोत्सृज्य पाण्डवः
+दरदान्सह काम्बोजैरजयत्पाकशासनिः
+प्रागुत्तरां दिशं ये च वसन्त्याश्रित्य दस्यवः
+निवसन्ति वने ये च तान्सर्वानजयत्प्रभुः
+लोहान्परमकाम्बोजानृषिकानुत्तरानपि
+सहितांस्तान्महाराज व्यजयत्पाकशासनिः
+ऋषिकेषु तु संग्रामो बभूवातिभयंकरः
+तारकामयसंकाशः परमर्षिकपार्थयोः
+स विजित्य ततो राजन्नृषिकान्रणमूर्धनि
+शुकोदरसमप्रख्यान्हयानष्टौ समानयत्
+मयूरसदृशानन्यानुभयानेव चापरान्
+स विनिर्जित्य संग्रामे हिमवन्तं सनिष्कुटम्
+श्वेतपर्वतमासाद्य न्यवसत्पुरुषर्षभः
+वैशंपायन उवाच
+स श्वेतपर्वतं वीरः समतिक्रम्य भारत
+देशं किंपुरुषावासं द्रुमपुत्रेण रक्षितम्
+महता संनिपातेन क्षत्रियान्तकरेण ह
+व्यजयत्पाण्डवश्रेष्ठः करे चैव न्यवेशयत्
+तं जित्वा हाटकं नाम देशं गुह्यकरक्षितम्
+पाकशासनिरव्यग्रः सहसैन्यः समासदत्
+तांस्तु सान्त्वेन निर्जित्य मानसं सर उत्तमम्
+ऋषिकुल्याश्च ताः सर्वा ददर्श कुरुनन्दनः
+सरो मानसमासाद्य हाटकानभितः प्रभुः
+गन्धर्वरक्षितं देशं व्यजयत्पाण्डवस्ततः
+तत्र तित्तिरिकल्माषान्मण्डूकाक्षान्हयोत्तमान्
+लेभे स करमत्यन्तं गन्धर्वनगरात्तदा
+उत्तरं हरिवर्षं तु समासाद्य स पाण्डवः
+इयेष जेतुं तं देशं पाकशासननन्दनः
+तत एनं महाकाया महावीर्या महाबलाः
+द्वारपालाः समासाद्य हृष्टा वचनमब्रुवन्
+पार्थ नेदं त्वया शक्यं पुरं जेतुं कथंचन
+उपावर्तस्व कल्याण पर्याप्तमिदमच्युत
+इदं पुरं यः प्रविशेद्ध्रुवं स न भवेन्नरः
+प्रीयामहे त्वया वीर पर्याप्तो विजयस्तव
+न चापि किंचिज्जेतव्यमर्जुनात्र प्रदृश्यते
+उत्तराः कुरवो ह्येते नात्र युद्धं प्रवर्तते
+प्रविष्टश्चापि कौन्तेय नेह द्रक्ष्यसि किंचन
+न हि मानुषदेहेन शक्यमत्राभिवीक्षितुम्
+अथेह पुरुषव्याघ्र किंचिदन्यच्चिकीर्षसि
+तद्ब्रवीहि करिष्यामो वचनात्तव भारत
+ततस्तानब्रवीद्राजन्नर्जुनः पाकशासनिः
+पार्थिवत्वं चिकीर्षामि धर्मराजस्य धीमतः
+न प्रवेक्ष्यामि वो देशं बाध्यत्वं यदि मानुषैः
+युधिष्ठिराय यत्किंचित्करवन्नः प्रदीयताम्
+ततो दिव्यानि वस्त्राणि दिव्यान्याभरणानि च
+मोकाजिनानि दिव्यानि तस्मै ते प्रददुः करम्
+एवं स पुरुषव्याघ्रो विजिग्ये दिशमुत्तराम्
+संग्रामान्सुबहून्कृत्वा क्षत्रियैर्दस्युभिस्तथा
+स विनिर्जित्य राज्ञस्तान्करे च विनिवेश्य ह
+धनान्यादाय सर्वेभ्यो रत्नानि विविधानि च
+हयांस्तित्तिरिकल्माषाञ्शुकपत्रनिभानपि
+मयूरसदृशांश्चान्यान्सर्वाननिलरंहसः
+वृतः सुमहता राजन्बलेन चतुरङ्गिणा
+आजगाम पुनर्वीरः शक्रप्रस्थं पुरोत्तमम्
+वैशंपायन उवाच
+एतस्मिन्नेव काले तु भीमसेनोऽपि वीर्यवान्
+धर्मराजमनुज्ञाप्य ययौ प्राचीं दिशं प्रति
+महता बलचक्रेण परराष्ट्रावमर्दिना
+वृतो भरतशार्दूलो द्विषच्छोकविवर्धनः
+स गत्वा राजशार्दूलः पाञ्चालानां पुरं महत्
+पाञ्चालान्विविधोपायैः सान्त्वयामास पाण्डवः
+ततः स गण्डकीं शूरो विदेहांश्च नरर्षभः
+विजित्याल्पेन कालेन दशार्णानगमत्प्रभुः
+तत्र दाशार्णको राजा सुधर्मा लोमहर्षणम्
+कृतवान्कर्म भीमेन महद्युद्धं निरायुधम्
+भीमसेनस्तु तद्दृष्ट्वा तस्य कर्म परंतपः
+अधिसेनापतिं चक्रे सुधर्माणं महाबलम्
+ततः प्राचीं दिशं भीमो ययौ भीमपराक्रमः
+सैन्येन महता राजन्कम्पयन्निव मेदिनीम्
+सोऽश्वमेधेश्वरं राजन्रोचमानं सहानुजम्
+जिगाय समरे वीरो बलेन बलिनां वरः
+स तं निर्जित्य कौन्तेयो नातितीव्रेण कर्मणा
+पूर्वदेशं महावीर्यो विजिग्ये कुरुनन्दनः
+ततो दक्षिणमागम्य पुलिन्दनगरं महत्
+सुकुमारं वशे चक्रे सुमित्रं च नराधिपम्
+ततस्तु धर्मराजस्य शासनाद्भरतर्षभः
+शिशुपालं महावीर्यमभ्ययाज्जनमेजय
+चेदिराजोऽपि तच्छ्रुत्वा पाण्डवस्य चिकीर्षितम्
+उपनिष्क्रम्य नगरात्प्रत्यगृह्णात्परंतपः
+तौ समेत्य महाराज कुरुचेदिवृषौ तदा
+उभयोरात्मकुलयोः कौशल्यं पर्यपृच्छताम्
+ततो निवेद्य तद्राष्ट्रं चेदिराजो विशां पते
+उवाच भीमं प्रहसन्किमिदं कुरुषेऽनघ
+तस्य भीमस्तदाचख्यौ धर्मराजचिकीर्षितम्
+स च तत्प्रतिगृह्यैव तथा चक्रे नराधिपः
+ततो भीमस्तत्र राजन्��ुषित्वा त्रिदशाः क्षपाः
+सत्कृतः शिशुपालेन ययौ सबलवाहनः
+वैशंपायन उवाच
+ततः कुमारविषये श्रेणिमन्तमथाजयत्
+कोसलाधिपतिं चैव बृहद्बलमरिंदमः
+अयोध्यायां तु धर्मज्ञं दीर्घप्रज्ञं महाबलम्
+अजयत्पाण्डवश्रेष्ठो नातितीव्रेण कर्मणा
+ततो गोपालकच्छं च सोत्तमानपि चोत्तरान्
+मल्लानामधिपं चैव पार्थिवं व्यजयत्प्रभुः
+ततो हिमवतः पार्श्वे समभ्येत्य जरद्गवम्
+सर्वमल्पेन कालेन देशं चक्रे वशे बली
+एवं बहुविधान्देशान्विजित्य पुरुषर्षभः
+उन्नाटमभितो जिग्ये कुक्षिमन्तं च पर्वतम्
+पाण्डवः सुमहावीर्यो बलेन बलिनां वरः
+स काशिराजं समरे सुबन्धुमनिवर्तिनम्
+वशे चक्रे महाबाहुर्भीमो भीमपराक्रमः
+ततः सुपार्श्वमभितस्तथा राजपतिं क्रथम्
+युध्यमानं बलात्संख्ये विजिग्ये पाण्डवर्षभः
+ततो मत्स्यान्महातेजा मलयांश्च महाबलान्
+अनवद्यान्गयांश्चैव पशुभूमिं च सर्वशः
+निवृत्य च महाबाहुर्मदर्वीकं महीधरम्
+सोपदेशं विनिर्जित्य प्रययावुत्तरामुखः
+वत्सभूमिं च कौन्तेयो विजिग्ये बलवान्बलात्
+भर्गाणामधिपं चैव निषादाधिपतिं तथा
+विजिग्ये भूमिपालांश्च मणिमत्प्रमुखान्बहून्
+ततो दक्षिणमल्लांश्च भोगवन्तं च पाण्डवः
+तरसैवाजयद्भीमो नातितीव्रेण कर्मणा
+शर्मकान्वर्मकांश्चैव सान्त्वेनैवाजयत्प्रभुः
+वैदेहकं च राजानं जनकं जगतीपतिम्
+विजिग्ये पुरुषव्याघ्रो नातितीव्रेण कर्मणा
+वैदेहस्थस्तु कौन्तेय इन्द्रपर्वतमन्तिकात्
+किरातानामधिपतीन्व्यजयत्सप्त पाण्डवः
+ततः सुह्मान्प्राच्यसुह्मान्समक्षांश्चैव वीर्यवान्
+विजित्य युधि कौन्तेयो मागधानुपयाद्बली
+दण्डं च दण्डधारं च विजित्य पृथिवीपतीन्
+तैरेव सहितः सर्वैर्गिरिव्रजमुपाद्रवत्
+जारासंधिं सान्त्वयित्वा करे च विनिवेश्य ह
+तैरेव सहितो राजन्कर्णमभ्यद्रवद्बली
+स कम्पयन्निव महीं बलेन चतुरङ्गिणा
+युयुधे पाण्डवश्रेष्ठः कर्णेनामित्रघातिना
+स कर्णं युधि निर्जित्य वशे कृत्वा च भारत
+ततो विजिग्ये बलवान्राज्ञः पर्वतवासिनः
+अथ मोदागिरिं चैव राजानं बलवत्तरम्
+पाण्डवो बाहुवीर्येण निजघान महामृधे
+ततः पौण्ड्राधिपं वीरं वासुदेवं महाबलम्
+कौशिकीकच्छनिलयं राजानं च महौजसम्
+उभौ बलवृतौ वीरावुभौ तीव्रपराक्रमौ
+निर्जित्याजौ महाराज वङ्गराजमुपाद्रवत्
+समुद्रसेनं निर्जित्य ���न्द्रसेनं च पार्थिवम्
+ताम्रलिप्तं च राजानं काचं वङ्गाधिपं तथा
+सुह्मानामधिपं चैव ये च सागरवासिनः
+सर्वान्म्लेच्छगणांश्चैव विजिग्ये भरतर्षभः
+एवं बहुविधान्देशान्विजित्य पवनात्मजः
+वसु तेभ्य उपादाय लौहित्यमगमद्बली
+स सर्वान्म्लेच्छनृपतीन्सागरद्वीपवासिनः
+करमाहारयामास रत्नानि विविधानि च
+चन्दनागुरुवस्त्राणि मणिमुक्तमनुत्तमम्
+काञ्चनं रजतं वज्रं विद्रुमं च महाधनम्
+स कोटिशतसंख्येन धनेन महता तदा
+अभ्यवर्षदमेयात्मा धनवर्षेण पाण्डवम्
+इन्द्रप्रस्थमथागम्य भीमो भीमपराक्रमः
+निवेदयामास तदा धर्मराजाय तद्धनम्
+वैशंपायन उवाच
+तथैव सहदेवोऽपि धर्मराजेन पूजितः
+महत्या सेनया सार्धं प्रययौ दक्षिणां दिशम्
+स शूरसेनान्कार्त्स्न्येन पूर्वमेवाजयत्प्रभुः
+मत्स्यराजं च कौरव्यो वशे चक्रे बलाद्बली
+अधिराजाधिपं चैव दन्तवक्रं महाहवे
+जिगाय करदं चैव स्वराज्ये संन्यवेशयत्
+सुकुमारं वशे चक्रे सुमित्रं च नराधिपम्
+तथैवापरमत्स्यांश्च व्यजयत्स पटच्चरान्
+निषादभूमिं गोशृङ्गं पर्वतप्रवरं तथा
+तरसा व्यजयद्धीमाञ्श्रेणिमन्तं च पार्थिवम्
+नवराष्ट्रं विनिर्जित्य कुन्तिभोजमुपाद्रवत्
+प्रीतिपूर्वं च तस्यासौ प्रतिजग्राह शासनम्
+ततश्चर्मण्वतीकूले जम्भकस्यात्मजं नृपम्
+ददर्श वासुदेवेन शेषितं पूर्ववैरिणा
+चक्रे तत्र स संग्रामं सह भोजेन भारत
+स तमाजौ विनिर्जित्य दक्षिणाभिमुखो ययौ
+करांस्तेभ्य उपादाय रत्नानि विविधानि च
+ततस्तैरेव सहितो नर्मदामभितो ययौ
+विन्दानुविन्दावावन्त्यौ सैन्येन महता वृतौ
+जिगाय समरे वीरावाश्विनेयः प्रतापवान्
+ततो रत्नान्युपादाय पुरीं माहिष्मतीं ययौ
+तत्र नीलेन राज्ञा स चक्रे युद्धं नरर्षभः
+पाण्डवः परवीरघ्नः सहदेवः प्रतापवान्
+ततोऽस्य सुमहद्युद्धमासीद्भीरुभयंकरम्
+सैन्यक्षयकरं चैव प्राणानां संशयाय च
+चक्रे तस्य हि साहाय्यं भगवान्हव्यवाहनः
+ततो हया रथा नागाः पुरुषाः कवचानि च
+प्रदीप्तानि व्यदृश्यन्त सहदेवबले तदा
+ततः सुसंभ्रान्तमना बभूव कुरुनन्दनः
+नोत्तरं प्रतिवक्तुं च शक्तोऽभूज्जनमेजय
+जनमेजय उवाच
+किमर्थं भगवानग्निः प्रत्यमित्रोऽभवद्युधि
+सहदेवस्य यज्ञार्थं घटमानस्य वै द्विज
+वैशंपायन उवाच
+तत्र माहिष्मतीवासी भगवान्हव्यवाहनः
+श्रूयते निगृहीतो वै पुरस्तात्पारदारिकः
+नीलस्य राज्ञः पूर्वेषामुपनीतश्च सोऽभवत्
+तदा ब्राह्मणरूपेण चरमाणो यदृच्छया
+तं तु राजा यथाशास्त्रमन्वशाद्धार्मिकस्तदा
+प्रजज्वाल ततः कोपाद्भगवान्हव्यवाहनः
+तं दृष्ट्वा विस्मितो राजा जगाम शिरसा कविम्
+चक्रे प्रसादं च तदा तस्य राज्ञो विभावसुः
+वरेण छन्दयामास तं नृपं स्विष्टकृत्तमः
+अभयं च स जग्राह स्वसैन्ये वै महीपतिः
+ततः प्रभृति ये केचिदज्ञानात्तां पुरीं नृपाः
+जिगीषन्ति बलाद्राजंस्ते दह्यन्तीह वह्निना
+तस्यां पुर्यां तदा चैव माहिष्मत्यां कुरूद्वह
+बभूवुरनभिग्राह्या योषितश्छन्दतः किल
+एवमग्निर्वरं प्रादात्स्त्रीणामप्रतिवारणे
+स्वैरिण्यस्तत्र नार्यो हि यथेष्टं प्रचरन्त्युत
+वर्जयन्ति च राजानस्तद्राष्ट्रं पुरुषोत्तम
+भयादग्नेर्महाराज तदा प्रभृति सर्वदा
+सहदेवस्तु धर्मात्मा सैन्यं दृष्ट्वा भयार्दितम्
+परीतमग्निना राजन्नाकम्पत यथा गिरिः
+उपस्पृश्य शुचिर्भूत्वा सोऽब्रवीत्पावकं ततः
+त्वदर्थोऽयं समारम्भः कृष्णवर्त्मन्नमोऽस्तु ते
+मुखं त्वमसि देवानां यज्ञस्त्वमसि पावक
+पावनात्पावकश्चासि वहनाद्धव्यवाहनः
+वेदास्त्वदर्थं जाताश्च जातवेदास्ततो ह्यसि
+यज्ञविघ्नमिमं कर्तुं नार्हस्त्वं हव्यवाहन
+एवमुक्त्वा तु माद्रेयः कुशैरास्तीर्य मेदिनीम्
+विधिवत्पुरुषव्याघ्रः पावकं प्रत्युपाविशत्
+प्रमुखे सर्वसैन्यस्य भीतोद्विग्नस्य भारत
+न चैनमत्यगाद्वह्निर्वेलामिव महोदधिः
+तमभ्येत्य शनैर्वह्निरुवाच कुरुनन्दनम्
+सहदेवं नृणां देवं सान्त्वपूर्वमिदं वचः
+उत्तिष्ठोत्तिष्ठ कौरव्य जिज्ञासेयं कृता मया
+वेद्मि सर्वमभिप्रायं तव धर्मसुतस्य च
+मया तु रक्षितव्येयं पुरी भरतसत्तम
+यावद्राज्ञोऽस्य नीलस्य कुलवंशधरा इति
+ईप्सितं तु करिष्यामि मनसस्तव पाण्डव
+तत उत्थाय हृष्टात्मा प्राञ्जलिः शिरसानतः
+पूजयामास माद्रेयः पावकं पुरुषर्षभः
+पावके विनिवृत्ते तु नीलो राजाभ्ययात्तदा
+सत्कारेण नरव्याघ्रं सहदेवं युधां पतिम्
+प्रतिगृह्य च तां पूजां करे च विनिवेश्य तम्
+माद्रीसुतस्ततः प्रायाद्विजयी दक्षिणां दिशम्
+त्रैपुरं स वशे कृत्वा राजानममितौजसम्
+निजग्राह महाबाहुस्तरसा पोतनेश्वरम्
+आहृतिं कौशिकाचार्यं यत्नेन महता ततः
+वशे चक्रे महाबाहुः सुराष्ट्राधिपतिं तथा
+सुराष्ट्रविषयस्थश्च प्रेषयामास रुक्मिणे
+राज्ञे भोजकटस्थाय महामात्राय धीमते
+भीष्मकाय स धर्मात्मा साक्षादिन्द्रसखाय वै
+स चास्य ससुतो राजन्प्रतिजग्राह शासनम्
+प्रीतिपूर्वं महाबाहुर्वासुदेवमवेक्ष्य च
+ततः स रत्नान्यादाय पुनः प्रायाद्युधां पतिः
+ततः शूर्पारकं चैव गणं चोपकृताह्वयम्
+वशे चक्रे महातेजा दण्डकांश्च महाबलः
+सागरद्वीपवासांश्च नृपतीन्म्लेच्छयोनिजान्
+निषादान्पुरुषादांश्च कर्णप्रावरणानपि
+ये च कालमुखा नाम नरा राक्षसयोनयः
+कृत्स्नं कोल्लगिरिं चैव मुरचीपत्तनं तथा
+द्वीपं ताम्राह्वयं चैव पर्वतं रामकं तथा
+तिमिंगिलं च नृपतिं वशे चक्रे महामतिः
+एकपादांश्च पुरुषान्केवलान्वनवासिनः
+नगरीं संजयन्तीं च पिच्छण्डं करहाटकम्
+दूतैरेव वशे चक्रे करं चैनानदापयत्
+पाण्ड्यांश्च द्रविडांश्चैव सहितांश्चोड्रकेरलैः
+अन्ध्रांस्तलवनांश्चैव कलिङ्गानोष्ट्रकर्णिकान्
+अन्ताखीं चैव रोमां च यवनानां पुरं तथा
+दूतैरेव वशे चक्रे करं चैनानदापयत्
+भरुकच्छं गतो धीमान्दूतान्माद्रवतीसुतः
+प्रेषयामास राजेन्द्र पौलस्त्याय महात्मने
+विभीषणाय धर्मात्मा प्रीतिपूर्वमरिंदमः
+स चास्य प्रतिजग्राह शासनं प्रीतिपूर्वकम्
+तच्च कालकृतं धीमानन्वमन्यत स प्रभुः
+ततः संप्रेषयामास रत्नानि विविधानि च
+चन्दनागुरुमुख्यानि दिव्यान्याभरणानि च
+वासांसि च महार्हाणि मणींश्चैव महाधनान्
+न्यवर्तत ततो धीमान्सहदेवः प्रतापवान्
+एवं निर्जित्य तरसा सान्त्वेन विजयेन च
+करदान्पार्थिवान्कृत्वा प्रत्यागच्छदरिंदमः
+धर्मराजाय तत्सर्वं निवेद्य भरतर्षभ
+कृतकर्मा सुखं राजन्नुवास जनमेजय
+वैशंपायन उवाच
+नकुलस्य तु वक्ष्यामि कर्माणि विजयं तथा
+वासुदेवजितामाशां यथासौ व्यजयत्प्रभुः
+निर्याय खाण्डवप्रस्थात्प्रतीचीमभितो दिशम्
+उद्दिश्य मतिमान्प्रायान्महत्या सेनया सह
+सिंहनादेन महता योधानां गर्जितेन च
+रथनेमिनिनादैश्च कम्पयन्वसुधामिमाम्
+ततो बहुधनं रम्यं गवाश्वधनधान्यवत्
+कार्त्तिकेयस्य दयितं रोहीतकमुपाद्रवत्
+तत्र युद्धं महद्वृत्तं शूरैर्मत्तमयूरकैः
+मरुभूमिं च कार्त्स्न्येन तथैव बहुधान्यकम्
+शैरीषकं महेच्छं च वशे चक्रे महाद्युतिः
+शिबींस्त्रिगर्तानम्बष्ठान्मालवान्पञ्चकर्पटान्
+तथा मध्यमिकायांश्च वाटधानान्द्विज���नथ
+पुनश्च परिवृत्याथ पुष्करारण्यवासिनः
+गणानुत्सवसंकेतान्व्यजयत्पुरुषर्षभः
+सिन्धुकूलाश्रिता ये च ग्रामणेया महाबलाः
+शूद्राभीरगणाश्चैव ये चाश्रित्य सरस्वतीम्
+वर्तयन्ति च ये मत्स्यैर्ये च पर्वतवासिनः
+कृत्स्नं पञ्चनदं चैव तथैवापरपर्यटम्
+उत्तरज्योतिकं चैव तथा वृन्दाटकं पुरम्
+द्वारपालं च तरसा वशे चक्रे महाद्युतिः
+रमठान्हारहूणांश्च प्रतीच्याश्चैव ये नृपाः
+तान्सर्वान्स वशे चक्रे शासनादेव पाण्डवः
+तत्रस्थः प्रेषयामास वासुदेवाय चाभिभुः
+स चास्य दशभी राज्यैः प्रतिजग्राह शासनम्
+ततः शाकलमभ्येत्य मद्राणां पुटभेदनम्
+मातुलं प्रीतिपूर्वेण शल्यं चक्रे वशे बली
+स तस्मिन्सत्कृतो राज्ञा सत्कारार्हो विशां पते
+रत्नानि भूरीण्यादाय संप्रतस्थे युधां पतिः
+ततः सागरकुक्षिस्थान्म्लेच्छान्परमदारुणान्
+पह्लवान्बर्बरांश्चैव तान्सर्वाननयद्वशम्
+ततो रत्नान्युपादाय वशे कृत्वा च पार्थिवान्
+न्यवर्तत नरश्रेष्ठो नकुलश्चित्रमार्गवित्
+करभाणां सहस्राणि कोशं तस्य महात्मनः
+ऊहुर्दश महाराज कृच्छ्रादिव महाधनम्
+इन्द्रप्रस्थगतं वीरमभ्येत्य स युधिष्ठिरम्
+ततो माद्रीसुतः श्रीमान्धनं तस्मै न्यवेदयत्
+एवं प्रतीचीं नकुलो दिशं वरुणपालिताम्
+विजिग्ये वासुदेवेन निर्जितां भरतर्षभः
+वैशंपायन उवाच
+रक्षणाद्धर्मराजस्य सत्यस्य परिपालनात्
+शत्रूणां क्षपणाच्चैव स्वकर्मनिरताः प्रजाः
+बलीनां सम्यगादानाद्धर्मतश्चानुशासनात्
+निकामवर्षी पर्जन्यः स्फीतो जनपदोऽभवत्
+सर्वारम्भाः सुप्रवृत्ता गोरक्षं कर्षणं वणिक्
+विशेषात्सर्वमेवैतत्संजज्ञे राजकर्मणः
+दस्युभ्यो वञ्चकेभ्यो वा राजन्प्रति परस्परम्
+राजवल्लभतश्चैव नाश्रूयन्त मृषा गिरः
+अवर्षं चातिवर्षं च व्याधिपावकमूर्छनम्
+सर्वमेतत्तदा नासीद्धर्मनित्ये युधिष्ठिरे
+प्रियं कर्तुमुपस्थातुं बलिकर्म स्वभावजम्
+अभिहर्तुं नृपा जग्मुर्नान्यैः कार्यैः पृथक्पृथक्
+धर्म्यैर्धनागमैस्तस्य ववृधे निचयो महान्
+कर्तुं यस्य न शक्येत क्षयो वर्षशतैरपि
+स्वकोशस्य परीमाणं कोष्ठस्य च महीपतिः
+विज्ञाय राजा कौन्तेयो यज्ञायैव मनो दधे
+सुहृदश्चैव तं सर्वे पृथक्च सह चाब्रुवन्
+यज्ञकालस्तव विभो क्रियतामत्र सांप्रतम्
+अथैवं ब्रुवतामेव तेषामभ्याययौ हरिः
+ऋषिः पु��ाणो वेदात्मा दृश्यश्चापि विजानताम्
+जगतस्तस्थुषां श्रेष्ठः प्रभवश्चाप्ययश्च ह
+भूतभव्यभवन्नाथः केशवः केशिसूदनः
+प्राकारः सर्ववृष्णीनामापत्स्वभयदोऽरिहा
+बलाधिकारे निक्षिप्य संहत्यानकदुन्दुभिम्
+उच्चावचमुपादाय धर्मराजाय माधवः
+धनौघं पुरुषव्याघ्रो बलेन महता वृतः
+तं धनौघमपर्यन्तं रत्नसागरमक्षयम्
+नादयन्रथघोषेण प्रविवेश पुरोत्तमम्
+असूर्यमिव सूर्येण निवातमिव वायुना
+कृष्णेन समुपेतेन जहृषे भारतं पुरम्
+तं मुदाभिसमागम्य सत्कृत्य च यथाविधि
+संपृष्ट्वा कुशलं चैव सुखासीनं युधिष्ठिरः
+धौम्यद्वैपायनमुखैरृत्विग्भिः पुरुषर्षभः
+भीमार्जुनयमैश्चापि सहितः कृष्णमब्रवीत्
+त्वत्कृते पृथिवी सर्वा मद्वशे कृष्ण वर्तते
+धनं च बहु वार्ष्णेय त्वत्प्रसादादुपार्जितम्
+सोऽहमिच्छामि तत्सर्वं विधिवद्देवकीसुत
+उपयोक्तुं द्विजाग्र्येषु हव्यवाहे च माधव
+तदहं यष्टुमिच्छामि दाशार्ह सहितस्त्वया
+अनुजैश्च महाबाहो तन्मानुज्ञातुमर्हसि
+स दीक्षापय गोविन्द त्वमात्मानं महाभुज
+त्वयीष्टवति दाशार्ह विपाप्मा भविता ह्यहम्
+मां वाप्यभ्यनुजानीहि सहैभिरनुजैर्विभो
+अनुज्ञातस्त्वया कृष्ण प्राप्नुयां क्रतुमुत्तमम्
+तं कृष्णः प्रत्युवाचेदं बहूक्त्वा गुणविस्तरम्
+त्वमेव राजशार्दूल सम्राडर्हो महाक्रतुम्
+संप्राप्नुहि त्वया प्राप्ते कृतकृत्यास्ततो वयम्
+यजस्वाभीप्सितं यज्ञं मयि श्रेयस्यवस्थिते
+नियुङ्क्ष्व चापि मां कृत्ये सर्वं कर्तास्मि ते वचः
+युधिष्ठिर उवाच
+सफलः कृष्ण संकल्पः सिद्धिश्च नियता मम
+यस्य मे त्वं हृषीकेश यथेप्सितमुपस्थितः
+वैशंपायन उवाच
+अनुज्ञातस्तु कृष्णेन पाण्डवो भ्रातृभिः सह
+ईहितुं राजसूयाय साधनान्युपचक्रमे
+तत आज्ञापयामास पाण्डवोऽरिनिबर्हणः
+सहदेवं युधां श्रेष्ठं मन्त्रिणश्चैव सर्वशः
+अस्मिन्क्रतौ यथोक्तानि यज्ञाङ्गानि द्विजातिभिः
+तथोपकरणं सर्वं मङ्गलानि च सर्वशः
+अधियज्ञांश्च संभारान्धौम्योक्तान्क्षिप्रमेव हि
+समानयन्तु पुरुषा यथायोगं यथाक्रमम्
+इन्द्रसेनो विशोकश्च पूरुश्चार्जुनसारथिः
+अन्नाद्याहरणे युक्ताः सन्तु मत्प्रियकाम्यया
+सर्वकामाश्च कार्यन्तां रसगन्धसमन्विताः
+मनोहराः प्रीतिकरा द्विजानां कुरुसत्तम
+तद्वाक्यसमकालं तु कृतं सर्वमवेदयत्
+सहदे���ो युधां श्रेष्ठो धर्मराजे महात्मनि
+ततो द्वैपायनो राजन्नृत्विजः समुपानयत्
+वेदानिव महाभागान्साक्षान्मूर्तिमतो द्विजान्
+स्वयं ब्रह्मत्वमकरोत्तस्य सत्यवतीसुतः
+धनंजयानामृषभः सुसामा सामगोऽभवत्
+याज्ञवल्क्यो बभूवाथ ब्रह्मिष्ठोऽध्वर्युसत्तमः
+पैलो होता वसोः पुत्रो धौम्येन सहितोऽभवत्
+एतेषां शिष्यवर्गाश्च पुत्राश्च भरतर्षभ
+बभूवुर्होत्रगाः सर्वे वेदवेदाङ्गपारगाः
+ते वाचयित्वा पुण्याहमीहयित्वा च तं विधिम्
+शास्त्रोक्तं योजयामासुस्तद्देवयजनं महत्
+तत्र चक्रुरनुज्ञाताः शरणान्युत शिल्पिनः
+रत्नवन्ति विशालानि वेश्मानीव दिवौकसाम्
+तत आज्ञापयामास स राजा राजसत्तमः
+सहदेवं तदा सद्यो मन्त्रिणं कुरुसत्तमः
+आमन्त्रणार्थं दूतांस्त्वं प्रेषयस्वाशुगान्द्रुतम्
+उपश्रुत्य वचो राज्ञः स दूतान्प्राहिणोत्तदा
+आमन्त्रयध्वं राष्ट्रेषु ब्राह्मणान्भूमिपानपि
+विशश्च मान्याञ्शूद्रांश्च सर्वानानयतेति च
+ते सर्वान्पृथिवीपालान्पाण्डवेयस्य शासनात्
+आमन्त्रयां बभूवुश्च प्रेषयामास चापरान्
+ततस्ते तु यथाकालं कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्
+दीक्षयां चक्रिरे विप्रा राजसूयाय भारत
+दीक्षितः स तु धर्मात्मा धर्मराजो युधिष्ठिरः
+जगाम यज्ञायतनं वृतो विप्रैः सहस्रशः
+भ्रातृभिर्ज्ञातिभिश्चैव सुहृद्भिः सचिवैस्तथा
+क्षत्रियैश्च मनुष्येन्द्र नानादेशसमागतैः
+अमात्यैश्च नृपश्रेष्ठो धर्मो विग्रहवानिव
+आजग्मुर्ब्राह्मणास्तत्र विषयेभ्यस्ततस्ततः
+सर्वविद्यासु निष्णाता वेदवेदाङ्गपारगाः
+तेषामावसथांश्चक्रुर्धर्मराजस्य शासनात्
+बह्वन्नाञ्शयनैर्युक्तान्सगणानां पृथक्पृथक्
+सर्वर्तुगुणसंपन्नाञ्शिल्पिनोऽथ सहस्रशः
+तेषु ते न्यवसन्राजन्ब्राह्मणा भृशसत्कृताः
+कथयन्तः कथा बह्वीः पश्यन्तो नटनर्तकान्
+भुञ्जतां चैव विप्राणां वदतां च महास्वनः
+अनिशं श्रूयते स्मात्र मुदितानां महात्मनाम्
+दीयतां दीयतामेषां भुज्यतां भुज्यतामिति
+एवंप्रकाराः संजल्पाः श्रूयन्ते स्मात्र नित्यशः
+गवां शतसहस्राणि शयनानां च भारत
+रुक्मस्य योषितां चैव धर्मराजः पृथग्ददौ
+प्रावर्ततैवं यज्ञः स पाण्डवस्य महात्मनः
+पृथिव्यामेकवीरस्य शक्रस्येव त्रिविष्टपे
+ततो युधिष्ठिरो राजा प्रेषयामास पाण्डवम्
+नकुलं हास्तिनपुरं भीष्माय भरतर्षभ
+द्रोणाय धृतराष्ट्राय विदुराय कृपाय च
+भ्रातॄणां चैव सर्वेषां येऽनुरक्ता युधिष्ठिरे
+वैशंपायन उवाच
+स गत्वा हास्तिनपुरं नकुलः समितिंजयः
+भीष्ममामन्त्रयामास धृतराष्ट्रं च पाण्डवः
+प्रययुः प्रीतमनसो यज्ञं ब्रह्मपुरःसराः
+संश्रुत्य धर्मराजस्य यज्ञं यज्ञविदस्तदा
+अन्ये च शतशस्तुष्टैर्मनोभिर्मनुजर्षभ
+द्रष्टुकामाः सभां चैव धर्मराजं च पाण्डवम्
+दिग्भ्यः सर्वे समापेतुः पार्थिवास्तत्र भारत
+समुपादाय रत्नानि विविधानि महान्ति च
+धृतराष्ट्रश्च भीष्मश्च विदुरश्च महामतिः
+दुर्योधनपुरोगाश्च भ्रातरः सर्व एव ते
+सत्कृत्यामन्त्रिताः सर्वे आचार्यप्रमुखा नृपाः
+गान्धारराजः सुबलः शकुनिश्च महाबलः
+अचलो वृषकश्चैव कर्णश्च रथिनां वरः
+ऋतः शल्यो मद्रराजो बाह्लिकश्च महारथः
+सोमदत्तोऽथ कौरव्यो भूरिर्भूरिश्रवाः शलः
+अश्वत्थामा कृपो द्रोणः सैन्धवश्च जयद्रथः
+यज्ञसेनः सपुत्रश्च शाल्वश्च वसुधाधिपः
+प्राग्ज्योतिषश्च नृपतिर्भगदत्तो महायशाः
+सह सर्वैस्तथा म्लेच्छैः सागरानूपवासिभिः
+पार्वतीयाश्च राजानो राजा चैव बृहद्बलः
+पौण्ड्रको वासुदेवश्च वङ्गः कालिङ्गकस्तथा
+आकर्षः कुन्तलश्चैव वानवास्यान्ध्रकास्तथा
+द्रविडाः सिंहलाश्चैव राजा काश्मीरकस्तथा
+कुन्तिभोजो महातेजाः सुह्मश्च सुमहाबलः
+बाह्लिकाश्चापरे शूरा राजानः सर्व एव ते
+विराटः सह पुत्रैश्च माचेल्लश्च महारथः
+राजानो राजपुत्राश्च नानाजनपदेश्वराः
+शिशुपालो महावीर्यः सह पुत्रेण भारत
+आगच्छत्पाण्डवेयस्य यज्ञं संग्रामदुर्मदः
+रामश्चैवानिरुद्धश्च बभ्रुश्च सहसारणः
+गदप्रद्युम्नसाम्बाश्च चारुदेष्णश्च वीर्यवान्
+उल्मुको निशठश्चैव वीरः प्राद्युम्निरेव च
+वृष्णयो निखिलेनान्ये समाजग्मुर्महारथाः
+एते चान्ये च बहवो राजानो मध्यदेशजाः
+आजग्मुः पाण्डुपुत्रस्य राजसूयं महाक्रतुम्
+ददुस्तेषामावसथान्धर्मराजस्य शासनात्
+बहुकक्ष्यान्वितान्राजन्दीर्घिकावृक्षशोभितान्
+तथा धर्मात्मजस्तेषां चक्रे पूजामनुत्तमाम्
+सत्कृताश्च यथोद्दिष्टाञ्जग्मुरावसथान्नृपाः
+कैलासशिखरप्रख्यान्मनोज्ञान्द्रव्यभूषितान्
+सर्वतः संवृतानुच्चैः प्राकारैः सुकृतैः सितैः
+सुवर्णजालसंवीतान्मणिकुट्टिमशोभितान्
+सुखारोहणसोपानान्महासनपरिच्छदान���
+स्रग्दामसमवच्छन्नानुत्तमागुरुगन्धिनः
+हंसांशुवर्णसदृशानायोजनसुदर्शनान्
+असंबाधान्समद्वारान्युतानुच्चावचैर्गुणैः
+बहुधातुपिनद्धाङ्गान्हिमवच्छिखरानिव
+विश्रान्तास्ते ततोऽपश्यन्भूमिपा भूरिदक्षिणम्
+वृतं सदस्यैर्बहुभिर्धर्मराजं युधिष्ठिरम्
+तत्सदः पार्थिवैः कीर्णं ब्राह्मणैश्च महात्मभिः
+भ्राजते स्म तदा राजन्नाकपृष्ठमिवामरैः
+वैशंपायन उवाच
+पितामहं गुरुं चैव प्रत्युद्गम्य युधिष्ठिरः
+अभिवाद्य ततो राजन्निदं वचनमब्रवीत्
+भीष्मं द्रोणं कृपं द्रौणिं दुर्योधनविविंशती
+अस्मिन्यज्ञे भवन्तो मामनुगृह्णन्तु सर्वशः
+इदं वः स्वमहं चैव यदिहास्ति धनं मम
+प्रीणयन्तु भवन्तो मां यथेष्टमनियन्त्रिताः
+एवमुक्त्वा स तान्सर्वान्दीक्षितः पाण्डवाग्रजः
+युयोज ह यथायोगमधिकारेष्वनन्तरम्
+भक्ष्यभोज्याधिकारेषु दुःशासनमयोजयत्
+परिग्रहे ब्राह्मणानामश्वत्थामानमुक्तवान्
+राज्ञां तु प्रतिपूजार्थं संजयं संन्ययोजयत्
+कृताकृतपरिज्ञाने भीष्मद्रोणौ महामती
+हिरण्यस्य सुवर्णस्य रत्नानां चान्ववेक्षणे
+दक्षिणानां च वै दाने कृपं राजा न्ययोजयत्
+तथान्यान्पुरुषव्याघ्रांस्तस्मिंस्तस्मिन्न्ययोजयत्
+बाह्लिको धृतराष्ट्रश्च सोमदत्तो जयद्रथः
+नकुलेन समानीताः स्वामिवत्तत्र रेमिरे
+क्षत्ता व्ययकरस्त्वासीद्विदुरः सर्वधर्मवित्
+दुर्योधनस्त्वर्हणानि प्रतिजग्राह सर्वशः
+सर्वलोकः समावृत्तः पिप्रीषुः फलमुत्तमम्
+द्रष्टुकामः सभां चैव धर्मराजं च पाण्डवम्
+न कश्चिदाहरत्तत्र सहस्रावरमर्हणम्
+रत्नैश्च बहुभिस्तत्र धर्मराजमवर्धयन्
+कथं नु मम कौरव्यो रत्नदानैः समाप्नुयात्
+यज्ञमित्येव राजानः स्पर्धमाना ददुर्धनम्
+भवनैः सविमानाग्रैः सोदर्कैर्बलसंवृतैः
+लोकराजविमानैश्च ब्राह्मणावसथैः सह
+कृतैरावसथैर्दिव्यैर्विमानप्रतिमैस्तथा
+विचित्रै रत्नवद्भिश्च ऋद्ध्या परमया युतैः
+राजभिश्च समावृत्तैरतीवश्रीसमृद्धिभिः
+अशोभत सदो राजन्कौन्तेयस्य महात्मनः
+ऋद्ध्या च वरुणं देवं स्पर्धमानो युधिष्ठिरः
+षडग्निनाथ यज्ञेन सोऽयजद्दक्षिणावता
+सर्वाञ्जनान्सर्वकामैः समृद्धैः समतर्पयत्
+अन्नवान्बहुभक्ष्यश्च भुक्तवज्जनसंवृतः
+रत्नोपहारकर्मण्यो बभूव स समागमः
+इडाज्यहोमाहुतिभिर्मन्त्रशिक्षासमन्व��तैः
+तस्मिन्हि ततृपुर्देवास्तते यज्ञे महर्षिभिः
+यथा देवास्तथा विप्रा दक्षिणान्नमहाधनैः
+ततृपुः सर्ववर्णाश्च तस्मिन्यज्ञे मुदान्विताः
+वैशंपायन उवाच
+ततोऽभिषेचनीयेऽह्नि ब्राह्मणा राजभिः सह
+अन्तर्वेदीं प्रविविशुः सत्कारार्थं महर्षयः
+नारदप्रमुखास्तस्यामन्तर्वेद्यां महात्मनः
+समासीनाः शुशुभिरे सह राजर्षिभिस्तदा
+समेता ब्रह्मभवने देवा देवर्षयो यथा
+कर्मान्तरमुपासन्तो जजल्पुरमितौजसः
+इदमेवं न चाप्येवमेवमेतन्न चान्यथा
+इत्यूचुर्बहवस्तत्र वितण्डानाः परस्परम्
+कृशानर्थांस्तथा केचिदकृशांस्तत्र कुर्वते
+अकृशांश्च कृशांश्चक्रुर्हेतुभिः शास्त्रनिश्चितैः
+तत्र मेधाविनः केचिदर्थमन्यैः प्रपूरितम्
+विचिक्षिपुर्यथा श्येना नभोगतमिवामिषम्
+केचिद्धर्मार्थसंयुक्ताः कथास्तत्र महाव्रताः
+रेमिरे कथयन्तश्च सर्ववेदविदां वराः
+सा वेदिर्वेदसंपन्नैर्देवद्विजमहर्षिभिः
+आबभासे समाकीर्णा नक्षत्रैर्द्यौरिवामला
+न तस्यां संनिधौ शूद्रः कश्चिदासीन्न चाव्रतः
+अन्तर्वेद्यां तदा राजन्युधिष्ठिरनिवेशने
+तां तु लक्ष्मीवतो लक्ष्मीं तदा यज्ञविधानजाम्
+तुतोष नारदः पश्यन्धर्मराजस्य धीमतः
+अथ चिन्तां समापेदे स मुनिर्मनुजाधिप
+नारदस्तं तदा पश्यन्सर्वक्षत्रसमागमम्
+सस्मार च पुरावृत्तां कथां तां भरतर्षभ
+अंशावतरणे यासौ ब्रह्मणो भवनेऽभवत्
+देवानां संगमं तं तु विज्ञाय कुरुनन्दन
+नारदः पुण्डरीकाक्षं सस्मार मनसा हरिम्
+साक्षात्स विबुधारिघ्नः क्षत्रे नारायणो विभुः
+प्रतिज्ञां पालयन्धीमाञ्जातः परपुरंजयः
+संदिदेश पुरा योऽसौ विबुधान्भूतकृत्स्वयम्
+अन्योन्यमभिनिघ्नन्तः पुनर्लोकानवाप्स्यथ
+इति नारायणः शंभुर्भगवाञ्जगतः प्रभुः
+आदिश्य विबुधान्सर्वानजायत यदुक्षये
+क्षितावन्धकवृष्णीनां वंशे वंशभृतां वरः
+परया शुशुभे लक्ष्म्या नक्षत्राणामिवोडुराट्
+यस्य बाहुबलं सेन्द्राः सुराः सर्व उपासते
+सोऽयं मानुषवन्नाम हरिरास्तेऽरिमर्दनः
+अहो बत महद्भूतं स्वयंभूर्यदिदं स्वयम्
+आदास्यति पुनः क्षत्रमेवं बलसमन्वितम्
+इत्येतां नारदश्चिन्तां चिन्तयामास धर्मवित्
+हरिं नारायणं ज्ञात्वा यज्ञैरीड्यं तमीश्वरम्
+तस्मिन्धर्मविदां श्रेष्ठो धर्मराजस्य धीमतः
+महाध्वरे महाबुद्धिस्तस्थौ स बहुमानतः
+ततो भीष्मोऽब्रवीद्राजन्धर्मराजं युधिष्ठिरम्
+क्रियतामर्हणं राज्ञां यथार्हमिति भारत
+आचार्यमृत्विजं चैव संयुक्तं च युधिष्ठिर
+स्नातकं च प्रियं चाहुः षडर्घ्यार्हान्नृपं तथा
+एतानर्हानभिगतानाहुः संवत्सरोषितान्
+त इमे कालपूगस्य महतोऽस्मानुपागताः
+एषामेकैकशो राजन्नर्घ्यमानीयतामिति
+अथ चैषां वरिष्ठाय समर्थायोपनीयताम्
+युधिष्ठिर उवाच
+कस्मै भवान्मन्यतेऽर्घमेकस्मै कुरुनन्दन
+उपनीयमानं युक्तं च तन्मे ब्रूहि पितामह
+वैशंपायन उवाच
+ततो भीष्मः शांतनवो बुद्ध्या निश्चित्य भारत
+वार्ष्णेयं मन्यते कृष्णमर्हणीयतमं भुवि
+एष ह्येषां समेतानां तेजोबलपराक्रमैः
+मध्ये तपन्निवाभाति ज्योतिषामिव भास्करः
+असूर्यमिव सूर्येण निवातमिव वायुना
+भासितं ह्लादितं चैव कृष्णेनेदं सदो हि नः
+तस्मै भीष्माभ्यनुज्ञातः सहदेवः प्रतापवान्
+उपजह्रेऽथ विधिवद्वार्ष्णेयायार्घ्यमुत्तमम्
+प्रतिजग्राह तत्कृष्णः शास्त्रदृष्टेन कर्मणा
+शिशुपालस्तु तां पूजां वासुदेवे न चक्षमे
+स उपालभ्य भीष्मं च धर्मराजं च संसदि
+अपाक्षिपद्वासुदेवं चेदिराजो महाबलः
+शिशुपाल उवाच
+नायमर्हति वार्ष्णेयस्तिष्ठत्स्विह महात्मसु
+महीपतिषु कौरव्य राजवत्पार्थिवार्हणम्
+नायं युक्तः समाचारः पाण्डवेषु महात्मसु
+यत्कामात्पुण्डरीकाक्षं पाण्डवार्चितवानसि
+बाला यूयं न जानीध्वं धर्मः सूक्ष्मो हि पाण्डवाः
+अयं तत्राभ्यतिक्रान्त आपगेयोऽल्पदर्शनः
+त्वादृशो धर्मयुक्तो हि कुर्वाणः प्रियकाम्यया
+भवत्यभ्यधिकं भीष्मो लोकेष्ववमतः सताम्
+कथं ह्यराजा दाशार्हो मध्ये सर्वमहीक्षिताम्
+अर्हणामर्हति तथा यथा युष्माभिरर्चितः
+अथ वा मन्यसे कृष्णं स्थविरं भरतर्षभ
+वसुदेवे स्थिते वृद्धे कथमर्हति तत्सुतः
+अथ वा वासुदेवोऽपि प्रियकामोऽनुवृत्तवान्
+द्रुपदे तिष्ठति कथं माधवोऽर्हति पूजनम्
+आचार्यं मन्यसे कृष्णमथ वा कुरुपुंगव
+द्रोणे तिष्ठति वार्ष्णेयं कस्मादर्चितवानसि
+ऋत्विजं मन्यसे कृष्णमथ वा कुरुनन्दन
+द्वैपायने स्थिते विप्रे कथं कृष्णोऽर्चितस्त्वया
+नैव ऋत्विङ्न चाचार्यो न राजा मधुसूदनः
+अर्चितश्च कुरुश्रेष्ठ किमन्यत्प्रियकाम्यया
+अथ वाप्यर्चनीयोऽयं युष्माकं मधुसूदनः
+किं राजभिरिहानीतैरवमानाय भारत
+वयं तु न भयादस्य कौन्तेयस्य महात्मनः
+प्रयच्छामः करान्सर्वे न लोभान्न च सान्त्वनात्
+अस्य धर्मप्रवृत्तस्य पार्थिवत्वं चिकीर्षतः
+करानस्मै प्रयच्छामः सोऽयमस्मान्न मन्यते
+किमन्यदवमानाद्धि यदिमं राजसंसदि
+अप्राप्तलक्षणं कृष्णमर्घ्येणार्चितवानसि
+अकस्माद्धर्मपुत्रस्य धर्मात्मेति यशो गतम्
+को हि धर्मच्युते पूजामेवं युक्तां प्रयोजयेत्
+योऽयं वृष्णिकुले जातो राजानं हतवान्पुरा
+अद्य धर्मात्मता चैव व्यपकृष्टा युधिष्ठिरात्
+कृपणत्वं निविष्टं च कृष्णेऽर्घ्यस्य निवेदनात्
+यदि भीताश्च कौन्तेयाः कृपणाश्च तपस्विनः
+ननु त्वयापि बोद्धव्यं यां पूजां माधवोऽर्हति
+अथ वा कृपणैरेतामुपनीतां जनार्दन
+पूजामनर्हः कस्मात्त्वमभ्यनुज्ञातवानसि
+अयुक्तामात्मनः पूजां त्वं पुनर्बहु मन्यसे
+हविषः प्राप्य निष्यन्दं प्राशितुं श्वेव निर्जने
+न त्वयं पार्थिवेन्द्राणामवमानः प्रयुज्यते
+त्वामेव कुरवो व्यक्तं प्रलम्भन्ते जनार्दन
+क्लीबे दारक्रिया यादृगन्धे वा रूपदर्शनम्
+अराज्ञो राजवत्पूजा तथा ते मधुसूदन
+दृष्टो युधिष्ठिरो राजा दृष्टो भीष्मश्च यादृशः
+वासुदेवोऽप्ययं दृष्टः सर्वमेतद्यथातथम्
+इत्युक्त्वा शिशुपालस्तानुत्थाय परमासनात्
+निर्ययौ सदसस्तस्मात्सहितो राजभिस्तदा
+वैशंपायन उवाच
+ततो युधिष्ठिरो राजा शिशुपालमुपाद्रवत्
+उवाच चैनं मधुरं सान्त्वपूर्वमिदं वचः
+नेदं युक्तं महीपाल यादृशं वै त्वमुक्तवान्
+अधर्मश्च परो राजन्पारुष्यं च निरर्थकम्
+न हि धर्मं परं जातु नावबुध्येत पार्थिव
+भीष्मः शांतनवस्त्वेनं मावमंस्था अतोऽन्यथा
+पश्य चेमान्महीपालांस्त्वत्तो वृद्धतमान्बहून्
+मृष्यन्ते चार्हणां कृष्णे तद्वत्त्वं क्षन्तुमर्हसि
+वेद तत्त्वेन कृष्णं हि भीष्मश्चेदिपते भृशम्
+न ह्येनं त्वं तथा वेत्थ यथैनं वेद कौरवः
+भीष्म उवाच
+नास्मा अनुनयो देयो नायमर्हति सान्त्वनम्
+लोकवृद्धतमे कृष्णे योऽर्हणां नानुमन्यते
+क्षत्रियः क्षत्रियं जित्वा रणे रणकृतां वरः
+यो मुञ्चति वशे कृत्वा गुरुर्भवति तस्य सः
+अस्यां च समितौ राज्ञामेकमप्यजितं युधि
+न पश्यामि महीपालं सात्वतीपुत्रतेजसा
+न हि केवलमस्माकमयमर्च्यतमोऽच्युतः
+त्रयाणामपि लोकानामर्चनीयो जनार्दनः
+कृष्णेन हि जिता युद्धे बहवः क्षत्रियर्षभाः
+जगत्सर्वं च वार्ष्णेये निखिलेन प्रतिष्ठितम��
+तस्मात्सत्स्वपि वृद्धेषु कृष्णमर्चाम नेतरान्
+एवं वक्तुं न चार्हस्त्वं मा भूत्ते बुद्धिरीदृशी
+ज्ञानवृद्धा मया राजन्बहवः पर्युपासिताः
+तेषां कथयतां शौरेरहं गुणवतो गुणान्
+समागतानामश्रौषं बहून्बहुमतान्सताम्
+कर्माण्यपि च यान्यस्य जन्मप्रभृति धीमतः
+बहुशः कथ्यमानानि नरैर्भूयः श्रुतानि मे
+न केवलं वयं कामाच्चेदिराज जनार्दनम्
+न संबन्धं पुरस्कृत्य कृतार्थं वा कथंचन
+अर्चामहेऽर्चितं सद्भिर्भुवि भौमसुखावहम्
+यशः शौर्यं जयं चास्य विज्ञायार्चां प्रयुज्महे
+न हि कश्चिदिहास्माभिः सुबालोऽप्यपरीक्षितः
+गुणैर्वृद्धानतिक्रम्य हरिरर्च्यतमो मतः
+ज्ञानवृद्धो द्विजातीनां क्षत्रियाणां बलाधिकः
+पूज्ये ताविह गोविन्दे हेतू द्वावपि संस्थितौ
+वेदवेदाङ्गविज्ञानं बलं चाप्यमितं तथा
+नृणां हि लोके कस्यास्ति विशिष्टं केशवादृते
+दानं दाक्ष्यं श्रुतं शौर्यं ह्रीः कीर्तिर्बुद्धिरुत्तमा
+संनतिः श्रीर्धृतिस्तुष्टिः पुष्टिश्च नियताच्युते
+तमिमं सर्वसंपन्नमाचार्यं पितरं गुरुम्
+अर्च्यमर्चितमर्चार्हं सर्वे संमन्तुमर्हथ
+ऋत्विग्गुरुर्विवाह्यश्च स्नातको नृपतिः प्रियः
+सर्वमेतद्धृषीकेशे तस्मादभ्यर्चितोऽच्युतः
+कृष्ण एव हि लोकानामुत्पत्तिरपि चाप्ययः
+कृष्णस्य हि कृते भूतमिदं विश्वं समर्पितम्
+एष प्रकृतिरव्यक्ता कर्ता चैव सनातनः
+परश्च सर्वभूतेभ्यस्तस्माद्वृद्धतमोऽच्युतः
+बुद्धिर्मनो महान्वायुस्तेजोऽम्भः खं मही च या
+चतुर्विधं च यद्भूतं सर्वं कृष्णे प्रतिष्ठितम्
+आदित्यश्चन्द्रमाश्चैव नक्षत्राणि ग्रहाश्च ये
+दिशश्चोपदिशश्चैव सर्वं कृष्णे प्रतिष्ठितम्
+अयं तु पुरुषो बालः शिशुपालो न बुध्यते
+सर्वत्र सर्वदा कृष्णं तस्मादेवं प्रभाषते
+यो हि धर्मं विचिनुयादुत्कृष्टं मतिमान्नरः
+स वै पश्येद्यथाधर्मं न तथा चेदिराडयम्
+सवृद्धबालेष्वथ वा पार्थिवेषु महात्मसु
+को नार्हं मन्यते कृष्णं को वाप्येनं न पूजयेत्
+अथेमां दुष्कृतां पूजां शिशुपालो व्यवस्यति
+दुष्कृतायां यथान्यायं तथायं कर्तुमर्हति
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्त्वा ततो भीष्मो विरराम महायशाः
+व्याजहारोत्तरं तत्र सहदेवोऽर्थवद्वचः
+केशवं केशिहन्तारमप्रमेयपराक्रमम्
+पूज्यमानं मया यो वः कृष्णं न सहते नृपाः
+सर्वेषां बलिनां मूर्ध्नि मयेदं निहितं पदम्
+एवमुक्ते मया सम्यगुत्तरं प्रब्रवीतु सः
+मतिमन्तस्तु ये केचिदाचार्यं पितरं गुरुम्
+अर्च्यमर्चितमर्चार्हमनुजानन्तु ते नृपाः
+ततो न व्याजहारैषां कश्चिद्बुद्धिमतां सताम्
+मानिनां बलिनां राज्ञां मध्ये संदर्शिते पदे
+ततोऽपतत्पुष्पवृष्टिः सहदेवस्य मूर्धनि
+अदृश्यरूपा वाचश्चाप्यब्रुवन्साधु साध्विति
+आविध्यदजिनं कृष्णं भविष्यद्भूतजल्पकः
+सर्वसंशयनिर्मोक्ता नारदः सर्वलोकवित्
+तत्राहूतागताः सर्वे सुनीथप्रमुखा गणाः
+संप्रादृश्यन्त संक्रुद्धा विवर्णवदनास्तथा
+युधिष्ठिराभिषेकं च वासुदेवस्य चार्हणम्
+अब्रुवंस्तत्र राजानो निर्वेदादात्मनिश्चयात्
+सुहृद्भिर्वार्यमाणानां तेषां हि वपुराबभौ
+आमिषादपकृष्टानां सिंहानामिव गर्जताम्
+तं बलौघमपर्यन्तं राजसागरमक्षयम्
+कुर्वाणं समयं कृष्णो युद्धाय बुबुधे तदा
+पूजयित्वा तु पूजार्हं ब्रह्मक्षत्रं विशेषतः
+सहदेवो नृणां देवः समापयत कर्म तत्
+तस्मिन्नभ्यर्चिते कृष्णे सुनीथः शत्रुकर्षणः
+अतिताम्रेक्षणः कोपादुवाच मनुजाधिपान्
+स्थितः सेनापतिर्वोऽहं मन्यध्वं किं नु सांप्रतम्
+युधि तिष्ठाम संनह्य समेतान्वृष्णिपाण्डवान्
+इति सर्वान्समुत्साह्य राज्ञस्तांश्चेदिपुंगवः
+यज्ञोपघाताय ततः सोऽमन्त्रयत राजभिः
+वैशंपायन उवाच
+ततः सागरसंकाशं दृष्ट्वा नृपतिसागरम्
+रोषात्प्रचलितं सर्वमिदमाह युधिष्ठिरः
+भीष्मं मतिमतां श्रेष्ठं वृद्धं कुरुपितामहम्
+बृहस्पतिं बृहत्तेजाः पुरुहूत इवारिहा
+असौ रोषात्प्रचलितो महान्नृपतिसागरः
+अत्र यत्प्रतिपत्तव्यं तन्मे ब्रूहि पितामह
+यज्ञस्य च न विघ्नः स्यात्प्रजानां च शिवं भवेत्
+यथा सर्वत्र तत्सर्वं ब्रूहि मेऽद्य पितामह
+इत्युक्तवति धर्मज्ञे धर्मराजे युधिष्ठिरे
+उवाचेदं वचो भीष्मस्ततः कुरुपितामहः
+मा भैस्त्वं कुरुशार्दूल श्वा सिंहं हन्तुमर्हति
+शिवः पन्थाः सुनीतोऽत्र मया पूर्वतरं वृतः
+प्रसुप्ते हि यथा सिंहे श्वानस्तत्र समागताः
+भषेयुः सहिताः सर्वे तथेमे वसुधाधिपाः
+वृष्णिसिंहस्य सुप्तस्य तथेमे प्रमुखे स्थिताः
+भषन्ते तात संक्रुद्धाः श्वानः सिंहस्य संनिधौ
+न हि संबुध्यते तावत्सुप्तः सिंह इवाच्युतः
+तेन सिंहीकरोत्येतान्नृसिंहश्चेदिपुंगवः
+पार्थिवान्पार्थिवश्रेष्ठ शिशुपालोऽल्पच��तनः
+सर्वान्सर्वात्मना तात नेतुकामो यमक्षयम्
+नूनमेतत्समादातुं पुनरिच्छत्यधोक्षजः
+यदस्य शिशुपालस्थं तेजस्तिष्ठति भारत
+विप्लुता चास्य भद्रं ते बुद्धिर्बुद्धिमतां वर
+चेदिराजस्य कौन्तेय सर्वेषां च महीक्षिताम्
+आदातुं हि नरव्याघ्रो यं यमिच्छत्ययं यदा
+तस्य विप्लवते बुद्धिरेवं चेदिपतेर्यथा
+चतुर्विधानां भूतानां त्रिषु लोकेषु माधवः
+प्रभवश्चैव सर्वेषां निधनं च युधिष्ठिर
+इति तस्य वचः श्रुत्वा ततश्चेदिपतिर्नृपः
+भीष्मं रूक्षाक्षरा वाचः श्रावयामास भारत
+शिशुपाल उवाच
+विभीषिकाभिर्बह्वीभिर्भीषयन्सर्वपार्थिवान्
+न व्यपत्रपसे कस्माद्वृद्धः सन्कुलपांसनः
+युक्तमेतत्तृतीयायां प्रकृतौ वर्तता त्वया
+वक्तुं धर्मादपेतार्थं त्वं हि सर्वकुरूत्तमः
+नावि नौरिव संबद्धा यथान्धो वान्धमन्वियात्
+तथाभूता हि कौरव्या भीष्म येषां त्वमग्रणीः
+पूतनाघातपूर्वाणि कर्माण्यस्य विशेषतः
+त्वया कीर्तयतास्माकं भूयः प्रच्यावितं मनः
+अवलिप्तस्य मूर्खस्य केशवं स्तोतुमिच्छतः
+कथं भीष्म न ते जिह्वा शतधेयं विदीर्यते
+यत्र कुत्सा प्रयोक्तव्या भीष्म बालतरैर्नरैः
+तमिमं ज्ञानवृद्धः सन्गोपं संस्तोतुमिच्छसि
+यद्यनेन हता बाल्ये शकुनिश्चित्रमत्र किम्
+तौ वाश्ववृषभौ भीष्म यौ न युद्धविशारदौ
+चेतनारहितं काष्ठं यद्यनेन निपातितम्
+पादेन शकटं भीष्म तत्र किं कृतमद्भुतम्
+वल्मीकमात्रः सप्ताहं यद्यनेन धृतोऽचलः
+तदा गोवर्धनो भीष्म न तच्चित्रं मतं मम
+भुक्तमेतेन बह्वन्नं क्रीडता नगमूर्धनि
+इति ते भीष्म शृण्वानाः परं विस्मयमागताः
+यस्य चानेन धर्मज्ञ भुक्तमन्नं बलीयसः
+स चानेन हतः कंस इत्येतन्न महाद्भुतम्
+न ते श्रुतमिदं भीष्म नूनं कथयतां सताम्
+यद्वक्ष्ये त्वामधर्मज्ञ वाक्यं कुरुकुलाधम
+स्त्रीषु गोषु न शस्त्राणि पातयेद्ब्राह्मणेषु च
+यस्य चान्नानि भुञ्जीत यश्च स्याच्छरणागतः
+इति सन्तोऽनुशासन्ति सज्जना धर्मिणः सदा
+भीष्म लोके हि तत्सर्वं वितथं त्वयि दृश्यते
+ज्ञानवृद्धं च वृद्धं च भूयांसं केशवं मम
+अजानत इवाख्यासि संस्तुवन्कुरुसत्तम
+गोघ्नः स्त्रीघ्नश्च सन्भीष्म कथं संस्तवमर्हति
+असौ मतिमतां श्रेष्ठो य एष जगतः प्रभुः
+संभावयति यद्येवं त्वद्वाक्याच्च जनार्दनः
+एवमेतत्सर्वमिति सर्वं तद्वितथं ध्रुवम्
+न गाथा गाथिनं शास्ति बहु चेदपि गायति
+प्रकृतिं यान्ति भूतानि भूलिङ्गशकुनिर्यथा
+नूनं प्रकृतिरेषा ते जघन्या नात्र संशयः
+अतः पापीयसी चैषां पाण्डवानामपीष्यते
+येषामर्च्यतमः कृष्णस्त्वं च येषां प्रदर्शकः
+धर्मवाक्त्वमधर्मज्ञः सतां मार्गादवप्लुतः
+को हि धर्मिणमात्मानं जानञ्ज्ञानवतां वरः
+कुर्याद्यथा त्वया भीष्म कृतं धर्ममवेक्षता
+अन्यकामा हि धर्मज्ञ कन्यका प्राज्ञमानिना
+अम्बा नामेति भद्रं ते कथं सापहृता त्वया
+यां त्वयापहृतां भीष्म कन्यां नैषितवान्नृपः
+भ्राता विचित्रवीर्यस्ते सतां वृत्तमनुष्ठितः
+दारयोर्यस्य चान्येन मिषतः प्राज्ञमानिनः
+तव जातान्यपत्यानि सज्जनाचरिते पथि
+न हि धर्मोऽस्ति ते भीष्म ब्रह्मचर्यमिदं वृथा
+यद्धारयसि मोहाद्वा क्लीबत्वाद्वा न संशयः
+न त्वहं तव धर्मज्ञ पश्याम्युपचयं क्वचित्
+न हि ते सेविता वृद्धा य एवं धर्ममब्रुवन्
+इष्टं दत्तमधीतं च यज्ञाश्च बहुदक्षिणाः
+सर्वमेतदपत्यस्य कलां नार्हति षोडशीम्
+व्रतोपवासैर्बहुभिः कृतं भवति भीष्म यत्
+सर्वं तदनपत्यस्य मोघं भवति निश्चयात्
+सोऽनपत्यश्च वृद्धश्च मिथ्याधर्मानुशासनात्
+हंसवत्त्वमपीदानीं ज्ञातिभ्यः प्राप्नुया वधम्
+एवं हि कथयन्त्यन्ये नरा ज्ञानविदः पुरा
+भीष्म यत्तदहं सम्यग्वक्ष्यामि तव शृण्वतः
+वृद्धः किल समुद्रान्ते कश्चिद्धंसोऽभवत्पुरा
+धर्मवागन्यथावृत्तः पक्षिणः सोऽनुशास्ति ह
+धर्मं चरत माधर्ममिति तस्य वचः किल
+पक्षिणः शुश्रुवुर्भीष्म सततं धर्मवादिनः
+अथास्य भक्ष्यमाजह्रुः समुद्रजलचारिणः
+अण्डजा भीष्म तस्यान्ये धर्मार्थमिति शुश्रुम
+तस्य चैव समभ्याशे निक्षिप्याण्डानि सर्वशः
+समुद्राम्भस्यमोदन्त चरन्तो भीष्म पक्षिणः
+तेषामण्डानि सर्वेषां भक्षयामास पापकृत्
+स हंसः संप्रमत्तानामप्रमत्तः स्वकर्मणि
+ततः प्रक्षीयमाणेषु तेष्वण्डेष्वण्डजोऽपरः
+अशङ्कत महाप्राज्ञस्तं कदाचिद्ददर्श ह
+ततः स कथयामास दृष्ट्वा हंसस्य किल्बिषम्
+तेषां परमदुःखार्तः स पक्षी सर्वपक्षिणाम्
+ततः प्रत्यक्षतो दृष्ट्वा पक्षिणस्ते समागताः
+निजघ्नुस्तं तदा हंसं मिथ्यावृत्तं कुरूद्वह
+ते त्वां हंससधर्माणमपीमे वसुधाधिपाः
+निहन्युर्भीष्म संक्रुद्धाः पक्षिणस्तमिवाण्डजम्
+गाथामप्यत्र गायन्ति ये पुराणविदो जनाः
+भीष्म य���ं तां च ते सम्यक्कथयिष्यामि भारत
+अन्तरात्मनि विनिहिते; रौषि पत्ररथ वितथम्
+अण्डभक्षणमशुचि ते; कर्म वाचमतिशयते
+शिशुपाल उवाच
+स मे बहुमतो राजा जरासंधो महाबलः
+योऽनेन युद्धं नेयेष दासोऽयमिति संयुगे
+केशवेन कृतं यत्तु जरासंधवधे तदा
+भीमसेनार्जुनाभ्यां च कस्तत्साध्विति मन्यते
+अद्वारेण प्रविष्टेन छद्मना ब्रह्मवादिना
+दृष्टः प्रभावः कृष्णेन जरासंधस्य धीमतः
+येन धर्मात्मनात्मानं ब्रह्मण्यमभिजानता
+नैषितं पाद्यमस्मै तद्दातुमग्रे दुरात्मने
+भुज्यतामिति तेनोक्ताः कृष्णभीमधनंजयाः
+जरासंधेन कौरव्य कृष्णेन विकृतं कृतम्
+यद्ययं जगतः कर्ता यथैनं मूर्ख मन्यसे
+कस्मान्न ब्राह्मणं सम्यगात्मानमवगच्छति
+इदं त्वाश्चर्यभूतं मे यदिमे पाण्डवास्त्वया
+अपकृष्टाः सतां मार्गान्मन्यन्ते तच्च साध्विति
+अथ वा नैतदाश्चर्यं येषां त्वमसि भारत
+स्त्रीसधर्मा च वृद्धश्च सर्वार्थानां प्रदर्शकः
+वैशंपायन उवाच
+तस्य तद्वचनं श्रुत्वा रूक्षं रूक्षाक्षरं बहु
+चुकोप बलिनां श्रेष्ठो भीमसेनः प्रतापवान्
+तस्य पद्मप्रतीकाशे स्वभावायतविस्तृते
+भूयः क्रोधाभिताम्रान्ते रक्ते नेत्रे बभूवतुः
+त्रिशिखां भ्रुकुटीं चास्य ददृशुः सर्वपार्थिवाः
+ललाटस्थां त्रिकूटस्थां गङ्गां त्रिपथगामिव
+दन्तान्संदशतस्तस्य कोपाद्ददृशुराननम्
+युगान्ते सर्वभूतानि कालस्येव दिधक्षतः
+उत्पतन्तं तु वेगेन जग्राहैनं मनस्विनम्
+भीष्म एव महाबाहुर्महासेनमिवेश्वरः
+तस्य भीमस्य भीष्मेण वार्यमाणस्य भारत
+गुरुणा विविधैर्वाक्यैः क्रोधः प्रशममागतः
+नातिचक्राम भीष्मस्य स हि वाक्यमरिंदमः
+समुद्धूतो घनापाये वेलामिव महोदधिः
+शिशुपालस्तु संक्रुद्धे भीमसेने नराधिप
+नाकम्पत तदा वीरः पौरुषे स्वे व्यवस्थितः
+उत्पतन्तं तु वेगेन पुनः पुनररिंदमः
+न स तं चिन्तयामास सिंहः क्षुद्रमृगं यथा
+प्रहसंश्चाब्रवीद्वाक्यं चेदिराजः प्रतापवान्
+भीमसेनमतिक्रुद्धं दृष्ट्वा भीमपराक्रमम्
+मुञ्चैनं भीष्म पश्यन्तु यावदेनं नराधिपाः
+मत्प्रतापाग्निनिर्दग्धं पतंगमिव वह्निना
+ततश्चेदिपतेर्वाक्यं तच्छ्रुत्वा कुरुसत्तमः
+भीमसेनमुवाचेदं भीष्मो मतिमतां वरः
+भीष्म उवाच
+चेदिराजकुले जातस्त्र्यक्ष एष चतुर्भुजः
+रासभारावसदृशं रुराव च ननाद च
+तेनास्य मातापितरौ त्र��सतुस्तौ सबान्धवौ
+वैकृतं तच्च तौ दृष्ट्वा त्यागाय कुरुतां मतिम्
+ततः सभार्यं नृपतिं सामात्यं सपुरोहितम्
+चिन्तासंमूढहृदयं वागुवाचाशरीरिणी
+एष ते नृपते पुत्रः श्रीमाञ्जातो महाबलः
+तस्मादस्मान्न भेतव्यमव्यग्रः पाहि वै शिशुम्
+न चैवैतस्य मृत्युस्त्वं न कालः प्रत्युपस्थितः
+मृत्युर्हन्तास्य शस्त्रेण स चोत्पन्नो नराधिप
+संश्रुत्योदाहृतं वाक्यं भूतमन्तर्हितं ततः
+पुत्रस्नेहाभिसंतप्ता जननी वाक्यमब्रवीत्
+येनेदमीरितं वाक्यं ममैव तनयं प्रति
+प्राञ्जलिस्तं नमस्यामि ब्रवीतु स पुनर्वचः
+श्रोतुमिच्छामि पुत्रस्य कोऽस्य मृत्युर्भविष्यति
+अन्तर्हितं ततो भूतमुवाचेदं पुनर्वचः
+येनोत्सङ्गे गृहीतस्य भुजावभ्यधिकावुभौ
+पतिष्यतः क्षितितले पञ्चशीर्षाविवोरगौ
+तृतीयमेतद्बालस्य ललाटस्थं च लोचनम्
+निमज्जिष्यति यं दृष्ट्वा सोऽस्य मृत्युर्भविष्यति
+त्र्यक्षं चतुर्भुजं श्रुत्वा तथा च समुदाहृतम्
+धरण्यां पार्थिवाः सर्वे अभ्यगच्छन्दिदृक्षवः
+तान्पूजयित्वा संप्राप्तान्यथार्हं स महीपतिः
+एकैकस्य नृपस्याङ्के पुत्रमारोपयत्तदा
+एवं राजसहस्राणां पृथक्त्वेन यथाक्रमम्
+शिशुरङ्के समारूढो न तत्प्राप निदर्शनम्
+ततश्चेदिपुरं प्राप्तौ संकर्षणजनार्दनौ
+यादवौ यादवीं द्रष्टुं स्वसारं तां पितुस्तदा
+अभिवाद्य यथान्यायं यथाज्येष्ठं नृपांश्च तान्
+कुशलानामयं पृष्ट्वा निषण्णौ रामकेशवौ
+अभ्यर्चितौ तदा वीरौ प्रीत्या चाभ्यधिकं ततः
+पुत्रं दामोदरोत्सङ्गे देवी संन्यदधात्स्वयम्
+न्यस्तमात्रस्य तस्याङ्के भुजावभ्यधिकावुभौ
+पेततुस्तच्च नयनं निममज्ज ललाटजम्
+तद्दृष्ट्वा व्यथिता त्रस्ता वरं कृष्णमयाचत
+ददस्व मे वरं कृष्ण भयार्ताया महाभुज
+त्वं ह्यार्तानां समाश्वासो भीतानामभयंकरः
+पितृष्वसारं मा भैषीरित्युवाच जनार्दनः
+ददानि कं वरं किं वा करवाणि पितृष्वसः
+शक्यं वा यदि वाशक्यं करिष्यामि वचस्तव
+एवमुक्ता ततः कृष्णमब्रवीद्यदुनन्दनम्
+शिशुपालस्यापराधान्क्षमेथास्त्वं महाबल
+कृष्ण उवाच
+अपराधशतं क्षाम्यं मया ह्यस्य पितृष्वसः
+पुत्रस्य ते वधार्हाणां मा त्वं शोके मनः कृथाः
+भीष्म उवाच
+एवमेष नृपः पापः शिशुपालः सुमन्दधीः
+त्वां समाह्वयते वीर गोविन्दवरदर्पितः
+भीष्म उवाच
+नैषा चेदिपतेर्बुद्धिर्यया त्व���ह्वयतेऽच्युतम्
+नूनमेष जगद्भर्तुः कृष्णस्यैव विनिश्चयः
+को हि मां भीमसेनाद्य क्षितावर्हति पार्थिवः
+क्षेप्तुं दैवपरीतात्मा यथैष कुलपांसनः
+एष ह्यस्य महाबाहो तेजोंशश्च हरेर्ध्रुवम्
+तमेव पुनरादातुमिच्छत्पृथुयशा हरिः
+येनैष कुरुशार्दूल शार्दूल इव चेदिराट्
+गर्जत्यतीव दुर्बुद्धिः सर्वानस्मानचिन्तयन्
+वैशंपायन उवाच
+ततो न ममृषे चैद्यस्तद्भीष्मवचनं तदा
+उवाच चैनं संक्रुद्धः पुनर्भीष्ममथोत्तरम्
+शिशुपाल उवाच
+द्विषतां नोऽस्तु भीष्मैष प्रभावः केशवस्य यः
+यस्य संस्तववक्ता त्वं बन्दिवत्सततोत्थितः
+संस्तवाय मनो भीष्म परेषां रमते सदा
+यदि संस्तौषि राज्ञस्त्वमिमं हित्वा जनार्दनम्
+दरदं स्तुहि बाह्लीकमिमं पार्थिवसत्तमम्
+जायमानेन येनेयमभवद्दारिता मही
+वङ्गाङ्गविषयाध्यक्षं सहस्राक्षसमं बले
+स्तुहि कर्णमिमं भीष्म महाचापविकर्षणम्
+द्रोणं द्रौणिं च साधु त्वं पितापुत्रौ महारथौ
+स्तुहि स्तुत्याविमौ भीष्म सततं द्विजसत्तमौ
+ययोरन्यतरो भीष्म संक्रुद्धः सचराचराम्
+इमां वसुमतीं कुर्यादशेषामिति मे मतिः
+द्रोणस्य हि समं युद्धे न पश्यामि नराधिपम्
+अश्वत्थाम्नस्तथा भीष्म न चैतौ स्तोतुमिच्छसि
+शल्यादीनपि कस्मात्त्वं न स्तौषि वसुधाधिपान्
+स्तवाय यदि ते बुद्धिर्वर्तते भीष्म सर्वदा
+किं हि शक्यं मया कर्तुं यद्वृद्धानां त्वया नृप
+पुरा कथयतां नूनं न श्रुतं धर्मवादिनाम्
+आत्मनिन्दात्मपूजा च परनिन्दा परस्तवः
+अनाचरितमार्याणां वृत्तमेतच्चतुर्विधम्
+यदस्तव्यमिमं शश्वन्मोहात्संस्तौषि भक्तितः
+केशवं तच्च ते भीष्म न कश्चिदनुमन्यते
+कथं भोजस्य पुरुषे वर्गपाले दुरात्मनि
+समावेशयसे सर्वं जगत्केवलकाम्यया
+अथ वैषा न ते भक्तिः प्रकृतिं याति भारत
+मयैव कथितं पूर्वं भूलिङ्गशकुनिर्यथा
+भूलिङ्गशकुनिर्नाम पार्श्वे हिमवतः परे
+भीष्म तस्याः सदा वाचः श्रूयन्तेऽर्थविगर्हिताः
+मा साहसमितीदं सा सततं वाशते किल
+साहसं चात्मनातीव चरन्ती नावबुध्यते
+सा हि मांसार्गलं भीष्म मुखात्सिंहस्य खादतः
+दन्तान्तरविलग्नं यत्तदादत्तेऽल्पचेतना
+इच्छतः सा हि सिंहस्य भीष्म जीवत्यसंशयम्
+तद्वत्त्वमप्यधर्मज्ञ सदा वाचः प्रभाषसे
+इच्छतां पार्थिवेन्द्राणां भीष्म जीवस्यसंशयम्
+लोकविद्विष्टकर्मा हि नान्योऽस्ति भवता स���ः
+वैशंपायन उवाच
+ततश्चेदिपतेः श्रुत्वा भीष्मः स कटुकं वचः
+उवाचेदं वचो राजंश्चेदिराजस्य शृण्वतः
+इच्छतां किल नामाहं जीवाम्येषां महीक्षिताम्
+योऽहं न गणयाम्येतांस्तृणानीव नराधिपान्
+एवमुक्ते तु भीष्मेण ततः संचुक्रुधुर्नृपाः
+केचिज्जहृषिरे तत्र केचिद्भीष्मं जगर्हिरे
+केचिदूचुर्महेष्वासाः श्रुत्वा भीष्मस्य तद्वचः
+पापोऽवलिप्तो वृद्धश्च नायं भीष्मोऽर्हति क्षमाम्
+हन्यतां दुर्मतिर्भीष्मः पशुवत्साध्वयं नृपैः
+सर्वैः समेत्य संरब्धैर्दह्यतां वा कटाग्निना
+इति तेषां वचः श्रुत्वा ततः कुरुपितामहः
+उवाच मतिमान्भीष्मस्तानेव वसुधाधिपान्
+उक्तस्योक्तस्य नेहान्तमहं समुपलक्षये
+यत्तु वक्ष्यामि तत्सर्वं शृणुध्वं वसुधाधिपाः
+पशुवद्घातनं वा मे दहनं वा कटाग्निना
+क्रियतां मूर्ध्नि वो न्यस्तं मयेदं सकलं पदम्
+एष तिष्ठति गोविन्दः पूजितोऽस्माभिरच्युतः
+यस्य वस्त्वरते बुद्धिर्मरणाय स माधवम्
+कृष्णमाह्वयतामद्य युद्धे शार्ङ्गगदाधरम्
+यावदस्यैव देवस्य देहं विशतु पातितः
+वैशंपायन उवाच
+ततः श्रुत्वैव भीष्मस्य चेदिराडुरुविक्रमः
+युयुत्सुर्वासुदेवेन वासुदेवमुवाच ह
+आह्वये त्वां रणं गच्छ मया सार्धं जनार्दन
+यावदद्य निहन्मि त्वां सहितं सर्वपाण्डवैः
+सह त्वया हि मे वध्याः पाण्डवाः कृष्ण सर्वथा
+नृपतीन्समतिक्रम्य यैरराजा त्वमर्चितः
+ये त्वां दासमराजानं बाल्यादर्चन्ति दुर्मतिम्
+अनर्हमर्हवत्कृष्ण वध्यास्त इति मे मतिः
+इत्युक्त्वा राजशार्दूलस्तस्थौ गर्जन्नमर्षणः
+एवमुक्ते ततः कृष्णो मृदुपूर्वमिदं वचः
+उवाच पार्थिवान्सर्वांस्तत्समक्षं च पाण्डवान्
+एष नः शत्रुरत्यन्तं पार्थिवाः सात्वतीसुतः
+सात्वतानां नृशंसात्मा न हितोऽनपकारिणाम्
+प्राग्ज्योतिषपुरं यातानस्माञ्ज्ञात्वा नृशंसकृत्
+अदहद्द्वारकामेष स्वस्रीयः सन्नराधिपाः
+क्रीडतो भोजराजन्यानेष रैवतके गिरौ
+हत्वा बद्ध्वा च तान्सर्वानुपायात्स्वपुरं पुरा
+अश्वमेधे हयं मेध्यमुत्सृष्टं रक्षिभिर्वृतम्
+पितुर्मे यज्ञविघ्नार्थमहरत्पापनिश्चयः
+सौवीरान्प्रतिपत्तौ च बभ्रोरेष यशस्विनः
+भार्यामभ्यहरन्मोहादकामां तामितो गताम्
+एष मायाप्रतिच्छन्नः करूषार्थे तपस्विनीम्
+जहार भद्रां वैशालीं मातुलस्य नृशंसकृत्
+पितृष्वसुः कृते दुःखं सुमहन्मर्षयाम्यहम्
+दिष्ट्या त्विदं सर्वराज्ञां संनिधावद्य वर्तते
+पश्यन्ति हि भवन्तोऽद्य मय्यतीव व्यतिक्रमम्
+कृतानि तु परोक्षं मे यानि तानि निबोधत
+इमं त्वस्य न शक्ष्यामि क्षन्तुमद्य व्यतिक्रमम्
+अवलेपाद्वधार्हस्य समग्रे राजमण्डले
+रुक्मिण्यामस्य मूढस्य प्रार्थनासीन्मुमूर्षतः
+न च तां प्राप्तवान्मूढः शूद्रो वेदश्रुतिं यथा
+एवमादि ततः सर्वे सहितास्ते नराधिपाः
+वासुदेववचः श्रुत्वा चेदिराजं व्यगर्हयन्
+ततस्तद्वचनं श्रुत्वा शिशुपालः प्रतापवान्
+जहास स्वनवद्धासं प्रहस्येदमुवाच ह
+मत्पूर्वां रुक्मिणीं कृष्ण संसत्सु परिकीर्तयन्
+विशेषतः पार्थिवेषु व्रीडां न कुरुषे कथम्
+मन्यमानो हि कः सत्सु पुरुषः परिकीर्तयेत्
+अन्यपूर्वां स्त्रियं जातु त्वदन्यो मधुसूदन
+क्षम वा यदि ते श्रद्धा मा वा कृष्ण मम क्षम
+क्रुद्धाद्वापि प्रसन्नाद्वा किं मे त्वत्तो भविष्यति
+तथा ब्रुवत एवास्य भगवान्मधुसूदनः
+व्यपाहरच्छिरः क्रुद्धश्चक्रेणामित्रकर्षणः
+स पपात महाबाहुर्वज्राहत इवाचलः
+ततश्चेदिपतेर्देहात्तेजोऽग्र्यं ददृशुर्नृपाः
+उत्पतन्तं महाराज गगनादिव भास्करम्
+ततः कमलपत्राक्षं कृष्णं लोकनमस्कृतम्
+ववन्दे तत्तदा तेजो विवेश च नराधिप
+तदद्भुतममन्यन्त दृष्ट्वा सर्वे महीक्षितः
+यद्विवेश महाबाहुं तत्तेजः पुरुषोत्तमम्
+अनभ्रे प्रववर्ष द्यौः पपात ज्वलिताशनिः
+कृष्णेन निहते चैद्ये चचाल च वसुंधरा
+ततः केचिन्महीपाला नाब्रुवंस्तत्र किंचन
+अतीतवाक्पथे काले प्रेक्षमाणा जनार्दनम्
+हस्तैर्हस्ताग्रमपरे प्रत्यपीषन्नमर्षिताः
+अपरे दशनैरोष्ठानदशन्क्रोधमूर्छिताः
+रहस्तु केचिद्वार्ष्णेयं प्रशशंसुर्नराधिपाः
+केचिदेव तु संरब्धा मध्यस्थास्त्वपरेऽभवन्
+प्रहृष्टाः केशवं जग्मुः संस्तुवन्तो महर्षयः
+ब्राह्मणाश्च महात्मानः पार्थिवाश्च महाबलाः
+पाण्डवस्त्वब्रवीद्भ्रातॄन्सत्कारेण महीपतिम्
+दमघोषात्मजं वीरं संसाधयत मा चिरम्
+तथा च कृतवन्तस्ते भ्रातुर्वै शासनं तदा
+चेदीनामाधिपत्ये च पुत्रमस्य महीपतिम्
+अभ्यषिञ्चत्तदा पार्थः सह तैर्वसुधाधिपैः
+ततः स कुरुराजस्य क्रतुः सर्वसमृद्धिमान्
+यूनां प्रीतिकरो राजन्संबभौ विपुलौजसः
+शान्तविघ्नः सुखारम्भः प्रभूतधनधान्यवान्
+अन्नवान्बहुभक्ष्यश्च केशवेन सुरक्षितः
+समापयामास च तं राजसूयं महाक्रतुम्
+तं तु यज्ञं महाबाहुरा समाप्तेर्जनार्दनः
+ररक्ष भगवाञ्शौरिः शार्ङ्गचक्रगदाधरः
+ततस्त्ववभृथस्नातं धर्मराजं युधिष्ठिरम्
+समस्तं पार्थिवं क्षत्रमभिगम्येदमब्रवीत्
+दिष्ट्या वर्धसि धर्मज्ञ साम्राज्यं प्राप्तवान्विभो
+आजमीढाजमीढानां यशः संवर्धितं त्वया
+कर्मणैतेन राजेन्द्र धर्मश्च सुमहान्कृतः
+आपृच्छामो नरव्याघ्र सर्वकामैः सुपूजिताः
+स्वराष्ट्राणि गमिष्यामस्तदनुज्ञातुमर्हसि
+श्रुत्वा तु वचनं राज्ञां धर्मराजो युधिष्ठिरः
+यथार्हं पूज्य नृपतीन्भ्रातॄन्सर्वानुवाच ह
+राजानः सर्व एवैते प्रीत्यास्मान्समुपागताः
+प्रस्थिताः स्वानि राष्ट्राणि मामापृच्छ्य परंतपाः
+तेऽनुव्रजत भद्रं वो विषयान्तं नृपोत्तमान्
+भ्रातुर्वचनमाज्ञाय पाण्डवा धर्मचारिणः
+यथार्हं नृपमुख्यांस्तानेकैकं समनुव्रजन्
+विराटमन्वयात्तूर्णं धृष्टद्युम्नः प्रतापवान्
+धनंजयो यज्ञसेनं महात्मानं महारथः
+भीष्मं च धृतराष्ट्रं च भीमसेनो महाबलः
+द्रोणं च ससुतं वीरं सहदेवो महारथः
+नकुलः सुबलं राजन्सहपुत्रं समन्वयात्
+द्रौपदेयाः ससौभद्राः पार्वतीयान्महीपतीन्
+अन्वगच्छंस्तथैवान्यान्क्षत्रियान्क्षत्रियर्षभाः
+एवं संपूजितास्ते वै जग्मुर्विप्राश्च सर्वशः
+गतेषु पार्थिवेन्द्रेषु सर्वेषु भरतर्षभ
+युधिष्ठिरमुवाचेदं वासुदेवः प्रतापवान्
+आपृच्छे त्वां गमिष्यामि द्वारकां कुरुनन्दन
+राजसूयं क्रतुश्रेष्ठं दिष्ट्या त्वं प्राप्तवानसि
+तमुवाचैवमुक्तस्तु धर्मराण्मधुसूदनम्
+तव प्रसादाद्गोविन्द प्राप्तवानस्मि वै क्रतुम्
+समस्तं पार्थिवं क्षत्रं त्वत्प्रसादाद्वशानुगम्
+उपादाय बलिं मुख्यं मामेव समुपस्थितम्
+न वयं त्वामृते वीर रंस्यामेह कथंचन
+अवश्यं चापि गन्तव्या त्वया द्वारवती पुरी
+एवमुक्तः स धर्मात्मा युधिष्ठिरसहायवान्
+अभिगम्याब्रवीत्प्रीतः पृथां पृथुयशा हरिः
+साम्राज्यं समनुप्राप्ताः पुत्रास्तेऽद्य पितृष्वसः
+सिद्धार्था वसुमन्तश्च सा त्वं प्रीतिमवाप्नुहि
+अनुज्ञातस्त्वया चाहं द्वारकां गन्तुमुत्सहे
+सुभद्रां द्रौपदीं चैव सभाजयत केशवः
+निष्क्रम्यान्तःपुराच्चैव युधिष्ठिरसहायवान्
+स्नातश्च कृतजप्यश्च ब्राह्मणान्स्वस्ति वाच्य च
+ततो मेघवरप्रख्यं स्यन्दनं वै सुकल्पितम्
+योजयित्वा महाराज दारुकः प्रत्युपस्थितः
+उपस्थितं रथं दृष्ट्वा तार्क्ष्यप्रवरकेतनम्
+प्रदक्षिणमुपावृत्य समारुह्य महामनाः
+प्रययौ पुण्डरीकाक्षस्ततो द्वारवतीं पुरीम्
+तं पद्भ्यामनुवव्राज धर्मराजो युधिष्ठिरः
+भ्रातृभिः सहितः श्रीमान्वासुदेवं महाबलम्
+ततो मुहूर्तं संगृह्य स्यन्दनप्रवरं हरिः
+अब्रवीत्पुण्डरीकाक्षः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्
+अप्रमत्तः स्थितो नित्यं प्रजाः पाहि विशां पते
+पर्जन्यमिव भूतानि महाद्रुममिवाण्डजाः
+बान्धवास्त्वोपजीवन्तु सहस्राक्षमिवामराः
+कृत्वा परस्परेणैवं संविदं कृष्णपाण्डवौ
+अन्योन्यं समनुज्ञाप्य जग्मतुः स्वगृहान्प्रति
+गते द्वारवतीं कृष्णे सात्वतप्रवरे नृप
+एको दुर्योधनो राजा शकुनिश्चापि सौबलः
+तस्यां सभायां दिव्यायामूषतुस्तौ नरर्षभौ
+वैशंपायन उवाच
+वसन्दुर्योधनस्तस्यां सभायां भरतर्षभ
+शनैर्ददर्श तां सर्वां सभां शकुनिना सह
+तस्यां दिव्यानभिप्रायान्ददर्श कुरुनन्दनः
+न दृष्टपूर्वा ये तेन नगरे नागसाह्वये
+स कदाचित्सभामध्ये धार्तराष्ट्रो महीपतिः
+स्फाटिकं तलमासाद्य जलमित्यभिशङ्कया
+स्ववस्त्रोत्कर्षणं राजा कृतवान्बुद्धिमोहितः
+दुर्मना विमुखश्चैव परिचक्राम तां सभाम्
+ततः स्फाटिकतोयां वै स्फाटिकाम्बुजशोभिताम्
+वापीं मत्वा स्थलमिति सवासाः प्रापतज्जले
+जले निपतितं दृष्ट्वा किंकरा जहसुर्भृशम्
+वासांसि च शुभान्यस्मै प्रददू राजशासनात्
+तथागतं तु तं दृष्ट्वा भीमसेनो महाबलः
+अर्जुनश्च यमौ चोभौ सर्वे ते प्राहसंस्तदा
+नामर्षयत्ततस्तेषामवहासममर्षणः
+आकारं रक्षमाणस्तु न स तान्समुदैक्षत
+पुनर्वसनमुत्क्षिप्य प्रतरिष्यन्निव स्थलम्
+आरुरोह ततः सर्वे जहसुस्ते पुनर्जनाः
+द्वारं च विवृताकारं ललाटेन समाहनत्
+संवृतं चेति मन्वानो द्वारदेशादुपारमत्
+एवं प्रलम्भान्विविधान्प्राप्य तत्र विशां पते
+पाण्डवेयाभ्यनुज्ञातस्ततो दुर्योधनो नृपः
+अप्रहृष्टेन मनसा राजसूये महाक्रतौ
+प्रेक्ष्य तामद्भुतामृद्धिं जगाम गजसाह्वयम्
+पाण्डवश्रीप्रतप्तस्य ध्यानग्लानस्य गच्छतः
+दुर्योधनस्य नृपतेः पापा मतिरजायत
+पार्थान्सुमनसो दृष्ट्वा पार्थिवांश्च वशानुगान्
+कृत्स्नं चापि हितं लोकमाकुमारं कुरूद्वह
+महिमानं परं चापि पाण्डवानां म��ात्मनाम्
+दुर्योधनो धार्तराष्ट्रो विवर्णः समपद्यत
+स तु गच्छन्ननेकाग्रः सभामेवानुचिन्तयन्
+श्रियं च तामनुपमां धर्मराजस्य धीमतः
+प्रमत्तो धृतराष्ट्रस्य पुत्रो दुर्योधनस्तदा
+नाभ्यभाषत्सुबलजं भाषमाणं पुनः पुनः
+अनेकाग्रं तु तं दृष्ट्वा शकुनिः प्रत्यभाषत
+दुर्योधन कुतोमूलं निःश्वसन्निव गच्छसि
+दुर्योधन उवाच
+दृष्ट्वेमां पृथिवीं कृत्स्नां युधिष्ठिरवशानुगाम्
+जितामस्त्रप्रतापेन श्वेताश्वस्य महात्मनः
+तं च यज्ञं तथाभूतं दृष्ट्वा पार्थस्य मातुल
+यथा शक्रस्य देवेषु तथाभूतं महाद्युते
+अमर्षेण सुसंपूर्णो दह्यमानो दिवानिशम्
+शुचिशुक्रागमे काले शुष्ये तोयमिवाल्पकम्
+पश्य सात्वतमुख्येन शिशुपालं निपातितम्
+न च तत्र पुमानासीत्कश्चित्तस्य पदानुगः
+दह्यमाना हि राजानः पाण्डवोत्थेन वह्निना
+क्षान्तवन्तोऽपराधं तं को हि तं क्षन्तुमर्हति
+वासुदेवेन तत्कर्म तथायुक्तं महत्कृतम्
+सिद्धं च पाण्डवेयानां प्रतापेन महात्मनाम्
+तथा हि रत्नान्यादाय विविधानि नृपा नृपम्
+उपतिष्ठन्ति कौन्तेयं वैश्या इव करप्रदाः
+श्रियं तथाविधां दृष्ट्वा ज्वलन्तीमिव पाण्डवे
+अमर्षवशमापन्नो दह्येऽहमतथोचितः
+वह्निमेव प्रवेक्ष्यामि भक्षयिष्यामि वा विषम्
+अपो वापि प्रवेक्ष्यामि न हि शक्ष्यामि जीवितुम्
+को हि नाम पुमाँल्लोके मर्षयिष्यति सत्त्ववान्
+सपत्नानृध्यतो दृष्ट्वा हानिमात्मन एव च
+सोऽहं न स्त्री न चाप्यस्त्री न पुमान्नापुमानपि
+योऽहं तां मर्षयाम्यद्य तादृशीं श्रियमागताम्
+ईश्वरत्वं पृथिव्याश्च वसुमत्तां च तादृशीम्
+यज्ञं च तादृशं दृष्ट्वा मादृशः को न संज्वरेत्
+अशक्तश्चैक एवाहं तामाहर्तुं नृपश्रियम्
+सहायांश्च न पश्यामि तेन मृत्युं विचिन्तये
+दैवमेव परं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम्
+दृष्ट्वा कुन्तीसुते शुभ्रां श्रियं तामाहृतां तथा
+कृतो यत्नो मया पूर्वं विनाशे तस्य सौबल
+तच्च सर्वमतिक्रम्य स वृद्धोऽप्स्विव पङ्कजम्
+तेन दैवं परं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम्
+धार्तराष्ट्रा हि हीयन्ते पार्था वर्धन्ति नित्यशः
+सोऽहं श्रियं च तां दृष्ट्वा सभां तां च तथाविधाम्
+रक्षिभिश्चावहासं तं परितप्ये यथाग्निना
+स मामभ्यनुजानीहि मातुलाद्य सुदुःखितम्
+अमर्षं च समाविष्टं धृतराष्ट्रे निवेदय
+शकुनिरुवाच
+दुर्योधन न तेऽ��र्षः कार्यः प्रति युधिष्ठिरम्
+भागधेयानि हि स्वानि पाण्डवा भुञ्जते सदा
+अनेकैरभ्युपायैश्च त्वयारब्धाः पुरासकृत्
+विमुक्ताश्च नरव्याघ्रा भागधेयपुरस्कृताः
+तैर्लब्धा द्रौपदी भार्या द्रुपदश्च सुतैः सह
+सहायः पृथिवीलाभे वासुदेवश्च वीर्यवान्
+लब्धश्च नाभिभूतोऽर्थः पित्र्योंऽशः पृथिवीपते
+विवृद्धस्तेजसा तेषां तत्र का परिदेवना
+धनंजयेन गाण्डीवमक्षय्यौ च महेषुधी
+लब्धान्यस्त्राणि दिव्यानि तर्पयित्वा हुताशनम्
+तेन कार्मुकमुख्येन बाहुवीर्येण चात्मनः
+कृता वशे महीपालास्तत्र का परिदेवना
+अग्निदाहान्मयं चापि मोक्षयित्वा स दानवम्
+सभां तां कारयामास सव्यसाची परंतपः
+तेन चैव मयेनोक्ताः किंकरा नाम राक्षसाः
+वहन्ति तां सभां भीमास्तत्र का परिदेवना
+यच्चासहायतां राजन्नुक्तवानसि भारत
+तन्मिथ्या भ्रातरो हीमे सहायास्ते महारथाः
+द्रोणस्तव महेष्वासः सह पुत्रेण धीमता
+सूतपुत्रश्च राधेयो गौतमश्च महारथः
+अहं च सह सोदर्यैः सौमदत्तिश्च वीर्यवान्
+एतैस्त्वं सहितः सर्वैर्जय कृत्स्नां वसुंधराम्
+दुर्योधन उवाच
+त्वया च सहितो राजन्नेतैश्चान्यैर्महारथैः
+एतानेव विजेष्यामि यदि त्वमनुमन्यसे
+एतेषु विजितेष्वद्य भविष्यति मही मम
+सर्वे च पृथिवीपालाः सभा सा च महाधना
+शकुनिरुवाच
+धनंजयो वासुदेवो भीमसेनो युधिष्ठिरः
+नकुलः सहदेवश्च द्रुपदश्च सहात्मजैः
+नैते युधि बलाज्जेतुं शक्याः सुरगणैरपि
+महारथा महेष्वासाः कृतास्त्रा युद्धदुर्मदाः
+अहं तु तद्विजानामि विजेतुं येन शक्यते
+युधिष्ठिरं स्वयं राजंस्तन्निबोध जुषस्व च
+दुर्योधन उवाच
+अप्रमादेन सुहृदामन्येषां च महात्मनाम्
+यदि शक्या विजेतुं ते तन्ममाचक्ष्व मातुल
+शकुनिरुवाच
+द्यूतप्रियश्च कौन्तेयो न च जानाति देवितुम्
+समाहूतश्च राजेन्द्रो न शक्ष्यति निवर्तितुम्
+देवने कुशलश्चाहं न मेऽस्ति सदृशो भुवि
+त्रिषु लोकेषु कौन्तेयं तं त्वं द्यूते समाह्वय
+तस्याक्षकुशलो राजन्नादास्येऽहमसंशयम्
+राज्यं श्रियं च तां दीप्तां त्वदर्थं पुरुषर्षभ
+इदं तु सर्वं त्वं राज्ञे दुर्योधन निवेदय
+अनुज्ञातस्तु ते पित्रा विजेष्ये तं न संशयः
+दुर्योधन उवाच
+त्वमेव कुरुमुख्याय धृतराष्ट्राय सौबल
+निवेदय यथान्यायं नाहं शक्ष्ये निशंसितुम्
+वैशंपायन उवाच
+अनुभूय तु राज्ञस्तं र��जसूयं महाक्रतुम्
+युधिष्ठिरस्य नृपतेर्गान्धारीपुत्रसंयुतः
+प्रियकृन्मतमाज्ञाय पूर्वं दुर्योधनस्य तत्
+प्रज्ञाचक्षुषमासीनं शकुनिः सौबलस्तदा
+दुर्योधनवचः श्रुत्वा धृतराष्ट्रं जनाधिपम्
+उपगम्य महाप्राज्ञं शकुनिर्वाक्यमब्रवीत्
+दुर्योधनो महाराज विवर्णो हरिणः कृशः
+दीनश्चिन्तापरश्चैव तद्विद्धि भरतर्षभ
+न वै परीक्षसे सम्यगसह्यं शत्रुसंभवम्
+ज्येष्ठपुत्रस्य शोकं त्वं किमर्थं नावबुध्यसे
+धृतराष्ट्र उवाच
+दुर्योधन कुतोमूलं भृशमार्तोऽसि पुत्रक
+श्रोतव्यश्चेन्मया सोऽर्थो ब्रूहि मे कुरुनन्दन
+अयं त्वां शकुनिः प्राह विवर्णं हरिणं कृशम्
+चिन्तयंश्च न पश्यामि शोकस्य तव संभवम्
+ऐश्वर्यं हि महत्पुत्र त्वयि सर्वं समर्पितम्
+भ्रातरः सुहृदश्चैव नाचरन्ति तवाप्रियम्
+आच्छादयसि प्रावारानश्नासि पिशितौदनम्
+आजानेया वहन्ति त्वां केनासि हरिणः कृशः
+शयनानि महार्हाणि योषितश्च मनोरमाः
+गुणवन्ति च वेश्मानि विहाराश्च यथासुखम्
+देवानामिव ते सर्वं वाचि बद्धं न संशयः
+स दीन इव दुर्धर्षः कस्माच्छोचसि पुत्रक
+दुर्योधन उवाच
+अश्नाम्याच्छादये चाहं यथा कुपुरुषस्तथा
+अमर्षं धारये चोग्रं तितिक्षन्कालपर्ययम्
+अमर्षणः स्वाः प्रकृतीरभिभूय परे स्थिताः
+क्लेशान्मुमुक्षुः परजान्स वै पुरुष उच्यते
+संतोषो वै श्रियं हन्ति अभिमानश्च भारत
+अनुक्रोशभये चोभे यैर्वृतो नाश्नुते महत्
+न मामवति तद्भुक्तं श्रियं दृष्ट्वा युधिष्ठिरे
+ज्वलन्तीमिव कौन्तेये विवर्णकरणीं मम
+सपत्नानृध्यतोऽऽत्मानं हीयमानं निशाम्य च
+अदृश्यामपि कौन्तेये स्थितां पश्यन्निवोद्यताम्
+तस्मादहं विवर्णश्च दीनश्च हरिणः कृशः
+अष्टाशीतिसहस्राणि स्नातका गृहमेधिनः
+त्रिंशद्दासीक एकैको यान्बिभर्ति युधिष्ठिरः
+दशान्यानि सहस्राणि नित्यं तत्रान्नमुत्तमम्
+भुञ्जते रुक्मपात्रीभिर्युधिष्ठिरनिवेशने
+कदलीमृगमोकानि कृष्णश्यामारुणानि च
+काम्बोजः प्राहिणोत्तस्मै परार्ध्यानपि कम्बलान्
+रथयोषिद्गवाश्वस्य शतशोऽथ सहस्रशः
+त्रिंशतं चोष्ट्रवामीनां शतानि विचरन्त्युत
+पृथग्विधानि रत्नानि पार्थिवाः पृथिवीपते
+आहरन्क्रतुमुख्येऽस्मिन्कुन्तीपुत्राय भूरिशः
+न क्वचिद्धि मया दृष्टस्तादृशो नैव च श्रुतः
+यादृग्धनागमो यज्ञे पाण्डुपुत्रस्य धीमतः
+अ��र्यन्तं धनौघं तं दृष्ट्वा शत्रोरहं नृप
+शर्म नैवाधिगच्छामि चिन्तयानोऽनिशं विभो
+ब्राह्मणा वाटधानाश्च गोमन्तः शतसंघशः
+त्रैखर्वं बलिमादाय द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः
+कमण्डलूनुपादाय जातरूपमयाञ्शुभान्
+एवं बलिं समादाय प्रवेशं लेभिरे ततः
+यन्नैव मधु शक्राय धारयन्त्यमरस्त्रियः
+तदस्मै कांस्यमाहार्षीद्वारुणं कलशोदधिः
+शैक्यं रुक्मसहस्रस्य बहुरत्नविभूषितम्
+दृष्ट्वा च मम तत्सर्वं ज्वररूपमिवाभवत्
+गृहीत्वा तत्तु गच्छन्ति समुद्रौ पूर्वदक्षिणौ
+तथैव पश्चिमं यान्ति गृहीत्वा भरतर्षभ
+उत्तरं तु न गच्छन्ति विना तात पतत्रिभिः
+इदं चाद्भुतमत्रासीत्तन्मे निगदतः शृणु
+पूर्णे शतसहस्रे तु विप्राणां परिविष्यताम्
+स्थापिता तत्र संज्ञाभूच्छङ्खो ध्मायति नित्यशः
+मुहुर्मुहुः प्रणदतस्तस्य शङ्खस्य भारत
+उत्तमं शब्दमश्रौषं ततो रोमाणि मेऽहृषन्
+पार्थिवैर्बहुभिः कीर्णमुपस्थानं दिदृक्षुभिः
+सर्वरत्नान्युपादाय पार्थिवा वै जनेश्वर
+यज्ञे तस्य महाराज पाण्डुपुत्रस्य धीमतः
+वैश्या इव महीपाला द्विजातिपरिवेषकाः
+न सा श्रीर्देवराजस्य यमस्य वरुणस्य वा
+गुह्यकाधिपतेर्वापि या श्री राजन्युधिष्ठिरे
+तां दृष्ट्वा पाण्डुपुत्रस्य श्रियं परमिकामहम्
+शान्तिं न परिगच्छामि दह्यमानेन चेतसा
+शकुनिरुवाच
+यामेतामुत्तमां लक्ष्मीं दृष्टवानसि पाण्डवे
+तस्याः प्राप्तावुपायं मे शृणु सत्यपराक्रम
+अहमक्षेष्वभिज्ञातः पृथिव्यामपि भारत
+हृदयज्ञः पणज्ञश्च विशेषज्ञश्च देवने
+द्यूतप्रियश्च कौन्तेयो न च जानाति देवितुम्
+आहूतश्चैष्यति व्यक्तं दीव्यावेत्याह्वयस्व तम्
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्तः शकुनिना राजा दुर्योधनस्तदा
+धृतराष्ट्रमिदं वाक्यमपदान्तरमब्रवीत्
+अयमुत्सहते राजञ्श्रियमाहर्तुमक्षवित्
+द्यूतेन पाण्डुपुत्रस्य तदनुज्ञातुमर्हसि
+धृतराष्ट्र उवाच
+क्षत्ता मन्त्री महाप्राज्ञः स्थितो यस्यास्मि शासने
+तेन संगम्य वेत्स्यामि कार्यस्यास्य विनिश्चयम्
+स हि धर्मं पुरस्कृत्य दीर्घदर्शी परं हितम्
+उभयोः पक्षयोर्युक्तं वक्ष्यत्यर्थविनिश्चयम्
+दुर्योधन उवाच
+निवर्तयिष्यति त्वासौ यदि क्षत्ता समेष्यति
+निवृत्ते त्वयि राजेन्द्र मरिष्येऽहमसंशयम्
+स मयि त्वं मृते राजन्विदुरेण सुखी भव
+भोक्ष्यसे पृथिवीं कृत्स्नां किं मया त्वं करिष्यसि
+वैशंपायन उवाच
+आर्तवाक्यं तु तत्तस्य प्रणयोक्तं निशम्य सः
+धृतराष्ट्रोऽब्रवीत्प्रेष्यान्दुर्योधनमते स्थितः
+स्थूणासहस्रैर्बृहतीं शतद्वारां सभां मम
+मनोरमां दर्शनीयामाशु कुर्वन्तु शिल्पिनः
+ततः संस्तीर्य रत्नैस्तामक्षानावाप्य सर्वशः
+सुकृतां सुप्रवेशां च निवेदयत मे शनैः
+दुर्योधनस्य शान्त्यर्थमिति निश्चित्य भूमिपः
+धृतराष्ट्रो महाराज प्राहिणोद्विदुराय वै
+अपृष्ट्वा विदुरं ह्यस्य नासीत्कश्चिद्विनिश्चयः
+द्यूतदोषांश्च जानन्स पुत्रस्नेहादकृष्यत
+तच्छ्रुत्वा विदुरो धीमान्कलिद्वारमुपस्थितम्
+विनाशमुखमुत्पन्नं धृतराष्ट्रमुपाद्रवत्
+सोऽभिगम्य महात्मानं भ्राता भ्रातरमग्रजम्
+मूर्ध्ना प्रणम्य चरणाविदं वचनमब्रवीत्
+नाभिनन्दामि ते राजन्व्यवसायमिमं प्रभो
+पुत्रैर्भेदो यथा न स्याद्द्यूतहेतोस्तथा कुरु
+धृतराष्ट्र उवाच
+क्षत्तः पुत्रेषु पुत्रैर्मे कलहो न भविष्यति
+दिवि देवाः प्रसादं नः करिष्यन्ति न संशयः
+अशुभं वा शुभं वापि हितं वा यदि वाहितम्
+प्रवर्ततां सुहृद्द्यूतं दिष्टमेतन्न संशयः
+मयि संनिहिते चैव भीष्मे च भरतर्षभे
+अनयो दैवविहितो न कथंचिद्भविष्यति
+गच्छ त्वं रथमास्थाय हयैर्वातसमैर्जवे
+खाण्डवप्रस्थमद्यैव समानय युधिष्ठिरम्
+न वार्यो व्यवसायो मे विदुरैतद्ब्रवीमि ते
+दैवमेव परं मन्ये येनैतदुपपद्यते
+इत्युक्तो विदुरो धीमान्नैतदस्तीति चिन्तयन्
+आपगेयं महाप्राज्ञमभ्यगच्छत्सुदुःखितः
+जनमेजय उवाच
+कथं समभवद्द्यूतं भ्रातॄणां तन्महात्ययम्
+यत्र तद्व्यसनं प्राप्तं पाण्डवैर्मे पितामहैः
+के च तत्र सभास्तारा राजानो ब्रह्मवित्तम
+के चैनमन्वमोदन्त के चैनं प्रत्यषेधयन्
+विस्तरेणैतदिच्छामि कथ्यमानं त्वया द्विज
+मूलं ह्येतद्विनाशस्य पृथिव्या द्विजसत्तम
+सूत उवाच
+एवमुक्तस्तदा राज्ञा व्यासशिष्यः प्रतापवान्
+आचचक्षे यथावृत्तं तत्सर्वं सर्ववेदवित्
+वैशंपायन उवाच
+शृणु मे विस्तरेणेमां कथां भरतसत्तम
+भूय एव महाराज यदि ते श्रवणे मतिः
+विदुरस्य मतं ज्ञात्वा धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः
+दुर्योधनमिदं वाक्यमुवाच विजने पुनः
+अलं द्यूतेन गान्धारे विदुरो न प्रशंसति
+न ह्यसौ सुमहाबुद्धिरहितं नो वदिष्यति
+हितं हि परमं मन्ये विदुरो यत्प्रभाषते
+क्रियतां पुत्र तत्सर्वमेतन्मन्ये हितं तव
+देवर्षिर्वासवगुरुर्देवराजाय धीमते
+यत्प्राह शास्त्रं भगवान्बृहस्पतिरुदारधीः
+तद्वेद विदुरः सर्वं सरहस्यं महाकविः
+स्थितश्च वचने तस्य सदाहमपि पुत्रक
+विदुरो वापि मेधावी कुरूणां प्रवरो मतः
+उद्धवो वा महाबुद्धिर्वृष्णीनामर्चितो नृप
+द्यूतेन तदलं पुत्र द्यूते भेदो हि दृश्यते
+भेदे विनाशो राज्यस्य तत्पुत्र परिवर्जय
+पित्रा मात्रा च पुत्रस्य यद्वै कार्यं परं स्मृतम्
+प्राप्तस्त्वमसि तत्तात पितृपैतामहं पदम्
+अधीतवान्कृती शास्त्रे लालितः सततं गृहे
+भ्रातृज्येष्ठः स्थितो राज्ये विन्दसे किं न शोभनम्
+पृथग्जनैरलभ्यं यद्भोजनाच्छादनं परम्
+तत्प्राप्तोऽसि महाबाहो कस्माच्छोचसि पुत्रक
+स्फीतं राष्ट्रं महाबाहो पितृपैतामहं महत्
+नित्यमाज्ञापयन्भासि दिवि देवेश्वरो यथा
+तस्य ते विदितप्रज्ञ शोकमूलमिदं कथम्
+समुत्थितं दुःखतरं तन्मे शंसितुमर्हसि
+दुर्योधन उवाच
+अश्नाम्याच्छादयामीति प्रपश्यन्पापपूरुषः
+नामर्षं कुरुते यस्तु पुरुषः सोऽधमः स्मृतः
+न मां प्रीणाति राजेन्द्र लक्ष्मीः साधारणा विभो
+ज्वलितामिव कौन्तेये श्रियं दृष्ट्वा च विव्यथे
+सर्वां हि पृथिवीं दृष्ट्वा युधिष्ठिरवशानुगाम्
+स्थिरोऽस्मि योऽहं जीवामि दुःखादेतद्ब्रवीमि ते
+आवर्जिता इवाभान्ति निघ्नाश्चैत्रकिकौकुराः
+कारस्करा लोहजङ्घा युधिष्ठिरनिवेशने
+हिमवत्सागरानूपाः सर्वरत्नाकरास्तथा
+अन्त्याः सर्वे पर्युदस्ता युधिष्ठिरनिवेशने
+ज्येष्ठोऽयमिति मां मत्वा श्रेष्ठश्चेति विशां पते
+युधिष्ठिरेण सत्कृत्य युक्तो रत्नपरिग्रहे
+उपस्थितानां रत्नानां श्रेष्ठानामर्घहारिणाम्
+नादृश्यत परः प्रान्तो नापरस्तत्र भारत
+न मे हस्तः समभवद्वसु तत्प्रतिगृह्णतः
+प्रातिष्ठन्त मयि श्रान्ते गृह्य दूराहृतं वसु
+कृतां बिन्दुसरोरत्नैर्मयेन स्फाटिकच्छदाम्
+अपश्यं नलिनीं पूर्णामुदकस्येव भारत
+वस्त्रमुत्कर्षति मयि प्राहसत्स वृकोदरः
+शत्रोरृद्धिविशेषेण विमूढं रत्नवर्जितम्
+तत्र स्म यदि शक्तः स्यां पातयेयं वृकोदरम्
+सपत्नेनावहासो हि स मां दहति भारत
+पुनश्च तादृशीमेव वापीं जलजशालिनीम्
+मत्वा शिलासमां तोये पतितोऽस्मि नराधिप
+तत्र मां प्राहसत्कृष्णः पार्थेन सह सस्वनम्
+द्रौपदी च सह स्त्रीभिर्व्यथयन्ती मनो मम
+क्लिन्नवस्त्रस्य च जले किंकरा राजचोदिताः
+ददुर्वासांसि मेऽन्यानि तच्च दुःखतरं मम
+प्रलम्भं च शृणुष्वान्यं गदतो मे नराधिप
+अद्वारेण विनिर्गच्छन्द्वारसंस्थानरूपिणा
+अभिहत्य शिलां भूयो ललाटेनास्मि विक्षतः
+तत्र मां यमजौ दूरादालोक्य ललितौ किल
+बाहुभिः परिगृह्णीतां शोचन्तौ सहितावुभौ
+उवाच सहदेवस्तु तत्र मां विस्मयन्निव
+इदं द्वारमितो गच्छ राजन्निति पुनः पुनः
+नामधेयानि रत्नानां पुरस्तान्न श्रुतानि मे
+यानि दृष्टानि मे तस्यां मनस्तपति तच्च मे
+दुर्योधन उवाच
+यन्मया पाण्डवानां तु दृष्टं तच्छृणु भारत
+आहृतं भूमिपालैर्हि वसु मुख्यं ततस्ततः
+न विन्दे दृढमात्मानं दृष्ट्वाहं तदरेर्धनम्
+फलतो भूमितो वापि प्रतिपद्यस्व भारत
+ऐडांश्चैलान्वार्षदंशाञ्जातरूपपरिष्कृतान्
+प्रावाराजिनमुख्यांश्च काम्बोजः प्रददौ वसु
+अश्वांस्तित्तिरिकल्माषांस्त्रिशतं शुकनासिकान्
+उष्ट्रवामीस्त्रिशतं च पुष्टाः पीलुशमीङ्गुदैः
+गोवासना ब्राह्मणाश्च दासमीयाश्च सर्वशः
+प्रीत्यर्थं ते महाभागा धर्मराज्ञो महात्मनः
+त्रिखर्वं बलिमादाय द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः
+कमण्डलूनुपादाय जातरूपमयाञ्शुभान्
+एवं बलिं प्रदायाथ प्रवेशं लेभिरे ततः
+शतं दासीसहस्राणां कार्पासिकनिवासिनाम्
+श्यामास्तन्व्यो दीर्घकेश्यो हेमाभरणभूषिताः
+शूद्रा विप्रोत्तमार्हाणि राङ्कवान्यजिनानि च
+बलिं च कृत्स्नमादाय भरुकच्छनिवासिनः
+उपनिन्युर्महाराज हयान्गान्धारदेशजान्
+इन्द्रकृष्टैर्वर्तयन्ति धान्यैर्नदीमुखैश्च ये
+समुद्रनिष्कुटे जाताः परिसिन्धु च मानवाः
+ते वैरामाः पारदाश्च वङ्गाश्च कितवैः सह
+विविधं बलिमादाय रत्नानि विविधानि च
+अजाविकं गोहिरण्यं खरोष्ट्रं फलजं मधु
+कम्बलान्विविधांश्चैव द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः
+प्राग्ज्योतिषाधिपः शूरो म्लेच्छानामधिपो बली
+यवनैः सहितो राजा भगदत्तो महारथः
+आजानेयान्हयाञ्शीघ्रानादायानिलरंहसः
+बलिं च कृत्स्नमादाय द्वारि तिष्ठति वारितः
+अश्मसारमयं भाण्डं शुद्धदन्तत्सरूनसीन्
+प्राग्ज्योतिषोऽथ तद्दत्त्वा भगदत्तोऽव्रजत्तदा
+द्व्यक्षांस्त्र्यक्षाँल्ललाटाक्षान्नानादिग्भ्यः समागतान्
+औष्णीषाननिवासांश्च बाहुकान्पुरुषादकान्
+एकपादांश्च तत्राहमपश्यं द्वारि वारितान्
+बल्यर्थं ददतस्तस्मै हिरण्यं रजतं बहु
+इन्द्रगोपकवर्णाभाञ्शुकवर्णान्मनोजवान्
+तथैवेन्द्रायुधनिभान्संध्याभ्रसदृशानपि
+अनेकवर्णानारण्यान्गृहीत्वाश्वान्मनोजवान्
+जातरूपमनर्घ्यं च ददुस्तस्यैकपादकाः
+चीनान्हूणाञ्शकानोड्रान्पर्वतान्तरवासिनः
+वार्ष्णेयान्हारहूणांश्च कृष्णान्हैमवतांस्तथा
+न पारयाम्यभिगतान्विविधान्द्वारि वारितान्
+बल्यर्थं ददतस्तस्य नानारूपाननेकशः
+कृष्णग्रीवान्महाकायान्रासभाञ्शतपातिनः
+आहार्षुर्दशसाहस्रान्विनीतान्दिक्षु विश्रुतान्
+प्रमाणरागस्पर्शाढ्यं बाह्लीचीनसमुद्भवम्
+और्णं च राङ्कवं चैव कीटजं पट्टजं तथा
+कुट्टीकृतं तथैवान्यत्कमलाभं सहस्रशः
+श्लक्ष्णं वस्त्रमकार्पासमाविकं मृदु चाजिनम्
+निशितांश्चैव दीर्घासीनृष्टिशक्तिपरश्वधान्
+अपरान्तसमुद्भूतांस्तथैव परशूञ्शितान्
+रसान्गन्धांश्च विविधान्रत्नानि च सहस्रशः
+बलिं च कृत्स्नमादाय द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः
+शकास्तुखाराः कङ्काश्च रोमशाः शृङ्गिणो नराः
+महागमान्दूरगमान्गणितानर्बुदं हयान्
+कोटिशश्चैव बहुशः सुवर्णं पद्मसंमितम्
+बलिमादाय विविधं द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः
+आसनानि महार्हाणि यानानि शयनानि च
+मणिकाञ्चनचित्राणि गजदन्तमयानि च
+रथांश्च विविधाकाराञ्जातरूपपरिष्कृतान्
+हयैर्विनीतैः संपन्नान्वैयाघ्रपरिवारणान्
+विचित्रांश्च परिस्तोमान्रत्नानि च सहस्रशः
+नाराचानर्धनाराचाञ्शस्त्राणि विविधानि च
+एतद्दत्त्वा महद्द्रव्यं पूर्वदेशाधिपो नृपः
+प्रविष्टो यज्ञसदनं पाण्डवस्य महात्मनः
+दुर्योधन उवाच
+दायं तु तस्मै विविधं शृणु मे गदतोऽनघ
+यज्ञार्थं राजभिर्दत्तं महान्तं धनसंचयम्
+मेरुमन्दरयोर्मध्ये शैलोदामभितो नदीम्
+ये ते कीचकवेणूनां छायां रम्यामुपासते
+खशा एकाशनाज्योहाः प्रदरा दीर्घवेणवः
+पशुपाश्च कुणिन्दाश्च तङ्गणाः परतङ्गणाः
+ते वै पिपीलिकं नाम वरदत्तं पिपीलिकैः
+जातरूपं द्रोणमेयमहार्षुः पुञ्जशो नृपाः
+कृष्णाँल्ललामांश्चमराञ्शुक्लांश्चान्याञ्शशिप्रभान्
+हिमवत्पुष्पजं चैव स्वादु क्षौद्रं तथा बहु
+उत्तरेभ्यः कुरुभ्यश्चाप्यपोढं माल्यमम्बुभिः
+उत्तरादपि कैलासादोषधीः सुमहाबलाः
+पार्वतीया बलिं चान्यमाहृत्य प्रणताः स्थिताः
+अजातशत्रोर्नृपतेर्द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः
+ये परार्धे हिमवतः सूर्योदयगिरौ नृपाः
+वारिषेणसमुद्रान्ते लोहित्यमभितश्च ये
+फलमूलाशना ये च किराताश्चर्मवाससः
+चन्दनागुरुकाष्ठानां भारान्कालीयकस्य च
+चर्मरत्नसुवर्णानां गन्धानां चैव राशयः
+कैरातिकानामयुतं दासीनां च विशां पते
+आहृत्य रमणीयार्थान्दूरजान्मृगपक्षिणः
+निचितं पर्वतेभ्यश्च हिरण्यं भूरिवर्चसम्
+बलिं च कृत्स्नमादाय द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः
+कायव्या दरदा दार्वाः शूरा वैयमकास्तथा
+औदुम्बरा दुर्विभागाः पारदा बाह्लिकैः सह
+काश्मीराः कुन्दमानाश्च पौरका हंसकायनाः
+शिबित्रिगर्तयौधेया राजन्या मद्रकेकयाः
+अम्बष्ठाः कौकुरास्तार्क्ष्या वस्त्रपाः पह्लवैः सह
+वसातयः समौलेयाः सह क्षुद्रकमालवैः
+शौण्डिकाः कुक्कुराश्चैव शकाश्चैव विशां पते
+अङ्गा वङ्गाश्च पुण्ड्राश्च शानवत्या गयास्तथा
+सुजातयः श्रेणिमन्तः श्रेयांसः शस्त्रपाणयः
+आहार्षुः क्षत्रिया वित्तं शतशोऽजातशत्रवे
+वङ्गाः कलिङ्गपतयस्ताम्रलिप्ताः सपुण्ड्रकाः
+दुकूलं कौशिकं चैव पत्रोर्णं प्रावरानपि
+तत्र स्म द्वारपालैस्ते प्रोच्यन्ते राजशासनात्
+कृतकाराः सुबलयस्ततो द्वारमवाप्स्यथ
+ईषादन्तान्हेमकक्षान्पद्मवर्णान्कुथावृतान्
+शैलाभान्नित्यमत्तांश्च अभितः काम्यकं सरः
+दत्त्वैकैको दशशतान्कुञ्जरान्कवचावृतान्
+क्षमावतः कुलीनांश्च द्वारेण प्राविशंस्ततः
+एते चान्ये च बहवो गणा दिग्भ्यः समागताः
+अन्यैश्चोपाहृतान्यत्र रत्नानीह महात्मभिः
+राजा चित्ररथो नाम गन्धर्वो वासवानुगः
+शतानि चत्वार्यददद्धयानां वातरंहसाम्
+तुम्बुरुस्तु प्रमुदितो गन्धर्वो वाजिनां शतम्
+आम्रपत्रसवर्णानामददद्धेममालिनाम्
+कृती तु राजा कौरव्य शूकराणां विशां पते
+अददद्गजरत्नानां शतानि सुबहून्यपि
+विराटेन तु मत्स्येन बल्यर्थं हेममालिनाम्
+कुञ्जराणां सहस्रे द्वे मत्तानां समुपाहृते
+पांशुराष्ट्राद्वसुदानो राजा षड्विंशतिं गजान्
+अश्वानां च सहस्रे द्वे राजन्काञ्चनमालिनाम्
+जवसत्त्वोपपन्नानां वयःस्थानां नराधिप
+बलिं च कृत्स्नमादाय पाण्डवेभ्यो न्यवेदयत्
+यज्ञसेनेन दासीनां सहस्राणि चतुर्दश
+दासानामयुतं चैव सदाराणां विशां पते
+गजयुक्ता महाराज रथाः षड्विंशतिस्तथा
+राज्यं च कृत्स्नं पार्थेभ्यो यज्ञार्थं वै निवेदितम्
+समुद्रसारं व��डूर्यं मुक्ताः शङ्खांस्तथैव च
+शतशश्च कुथांस्तत्र सिंहलाः समुपाहरन्
+संवृता मणिचीरैस्तु श्यामास्ताम्रान्तलोचनाः
+तान्गृहीत्वा नरास्तत्र द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः
+प्रीत्यर्थं ब्राह्मणाश्चैव क्षत्रियाश्च विनिर्जिताः
+उपाजह्रुर्विशश्चैव शूद्राः शुश्रूषवोऽपि च
+प्रीत्या च बहुमानाच्च अभ्यगच्छन्युधिष्ठिरम्
+सर्वे म्लेच्छाः सर्ववर्णा आदिमध्यान्तजास्तथा
+नानादेशसमुत्थैश्च नानाजातिभिरागतैः
+पर्यस्त इव लोकोऽयं युधिष्ठिरनिवेशने
+उच्चावचानुपग्राहान्राजभिः प्रहितान्बहून्
+शत्रूणां पश्यतो दुःखान्मुमूर्षा मेऽद्य जायते
+भृत्यास्तु ये पाण्डवानां तांस्ते वक्ष्यामि भारत
+येषामामं च पक्वं च संविधत्ते युधिष्ठिरः
+अयुतं त्रीणि पद्मानि गजारोहाः ससादिनः
+रथानामर्बुदं चापि पादाता बहवस्तथा
+प्रमीयमाणमारब्धं पच्यमानं तथैव च
+विसृज्यमानं चान्यत्र पुण्याहस्वन एव च
+नाभुक्तवन्तं नाहृष्टं नासुभिक्षं कथंचन
+अपश्यं सर्ववर्णानां युधिष्ठिरनिवेशने
+अष्टाशीतिसहस्राणि स्नातका गृहमेधिनः
+त्रिंशद्दासीक एकैको यान्बिभर्ति युधिष्ठिरः
+सुप्रीताः परितुष्टाश्च तेऽप्याशंसन्त्यरिक्षयम्
+दशान्यानि सहस्राणि यतीनामूर्ध्वरेतसाम्
+भुञ्जते रुक्मपात्रीषु युधिष्ठिरनिवेशने
+भुक्ताभुक्तं कृताकृतं सर्वमाकुब्जवामनम्
+अभुञ्जाना याज्ञसेनी प्रत्यवैक्षद्विशां पते
+द्वौ करं न प्रयच्छेतां कुन्तीपुत्राय भारत
+वैवाहिकेन पाञ्चालाः सख्येनान्धकवृष्णयः
+दुर्योधन उवाच
+आर्यास्तु ये वै राजानः सत्यसंधा महाव्रताः
+पर्याप्तविद्या वक्तारो वेदान्तावभृथाप्लुताः
+धृतिमन्तो ह्रीनिषेधा धर्मात्मानो यशस्विनः
+मूर्धाभिषिक्तास्ते चैनं राजानः पर्युपासते
+दक्षिणार्थं समानीता राजभिः कांस्यदोहनाः
+आरण्या बहुसाहस्रा अपश्यं तत्र तत्र गाः
+आजह्रुस्तत्र सत्कृत्य स्वयमुद्यम्य भारत
+अभिषेकार्थमव्यग्रा भाण्डमुच्चावचं नृपाः
+बाह्लीको रथमाहार्षीज्जाम्बूनदपरिष्कृतम्
+सुदक्षिणस्तं युयुजे श्वेतैः काम्बोजजैर्हयैः
+सुनीथोऽप्रतिमं तस्य अनुकर्षं महायशाः
+ध्वजं चेदिपतिः क्षिप्रमहार्षीत्स्वयमुद्यतम्
+दाक्षिणात्यः संनहनं स्रगुष्णीषे च मागधः
+वसुदानो महेष्वासो गजेन्द्रं षष्टिहायनम्
+मत्स्यस्त्वक्षानवाबध्नादेकलव्य ���पानहौ
+आवन्त्यस्त्वभिषेकार्थमापो बहुविधास्तथा
+चेकितान उपासङ्गं धनुः काश्य उपाहरत्
+असिं रुक्मत्सरुं शल्यः शैक्यं काञ्चनभूषणम्
+अभ्यषिञ्चत्ततो धौम्यो व्यासश्च सुमहातपाः
+नारदं वै पुरस्कृत्य देवलं चासितं मुनिम्
+प्रीतिमन्त उपातिष्ठन्नभिषेकं महर्षयः
+जामदग्न्येन सहितास्तथान्ये वेदपारगाः
+अभिजग्मुर्महात्मानं मन्त्रवद्भूरिदक्षिणम्
+महेन्द्रमिव देवेन्द्रं दिवि सप्तर्षयो यथा
+अधारयच्छत्रमस्य सात्यकिः सत्यविक्रमः
+धनंजयश्च व्यजने भीमसेनश्च पाण्डवः
+उपागृह्णाद्यमिन्द्राय पुराकल्पे प्रजापतिः
+तमस्मै शङ्खमाहार्षीद्वारुणं कलशोदधिः
+सिक्तं निष्कसहस्रेण सुकृतं विश्वकर्मणा
+तेनाभिषिक्तः कृष्णेन तत्र मे कश्मलोऽभवत्
+गच्छन्ति पूर्वादपरं समुद्रं चापि दक्षिणम्
+उत्तरं तु न गच्छन्ति विना तात पतत्रिभिः
+तत्र स्म दध्मुः शतशः शङ्खान्मङ्गल्यकारणात्
+प्राणदंस्ते समाध्मातास्तत्र रोमाणि मेऽहृषन्
+प्रणता भूमिपाश्चापि पेतुर्हीनाः स्वतेजसा
+धृष्टद्युम्नः पाण्डवाश्च सात्यकिः केशवोऽष्टमः
+सत्त्वस्थाः शौर्यसंपन्ना अन्योन्यप्रियकारिणः
+विसंज्ञान्भूमिपान्दृष्ट्वा मां च ते प्राहसंस्तदा
+ततः प्रहृष्टो बीभत्सुः प्रादाद्धेमविषाणिनाम्
+शतान्यनडुहां पञ्च द्विजमुख्येषु भारत
+नैवं शम्बरहन्ताभूद्यौवनाश्वो मनुर्न च
+न च राजा पृथुर्वैन्यो न चाप्यासीद्भगीरथः
+यथातिमात्रं कौन्तेयः श्रिया परमया युतः
+राजसूयमवाप्यैवं हरिश्चन्द्र इव प्रभुः
+एतां दृष्ट्वा श्रियं पार्थे हरिश्चन्द्रे यथा विभो
+कथं नु जीवितं श्रेयो मम पश्यसि भारत
+अन्धेनेव युगं नद्धं विपर्यस्तं नराधिप
+कनीयांसो विवर्धन्ते ज्येष्ठा हीयन्ति भारत
+एवं दृष्ट्वा नाभिविन्दामि शर्म; परीक्षमाणोऽपि कुरुप्रवीर
+तेनाहमेवं कृशतां गतश्च; विवर्णतां चैव सशोकतां च
+धृतराष्ट्र उवाच
+त्वं वै ज्येष्ठो ज्यैष्ठिनेयः पुत्र मा पाण्डवान्द्विषः
+द्वेष्टा ह्यसुखमादत्ते यथैव निधनं तथा
+अव्युत्पन्नं समानार्थं तुल्यमित्रं युधिष्ठिरम्
+अद्विषन्तं कथं द्विष्यात्त्वादृशो भरतर्षभ
+तुल्याभिजनवीर्यश्च कथं भ्रातुः श्रियं नृप
+पुत्र कामयसे मोहान्मैवं भूः शाम्य साध्विह
+अथ यज्ञविभूतिं तां काङ्क्षसे भरतर्षभ
+ऋत्विजस्तव तन्वन्तु सप्ततन्तुं महाध्वरम्
+आहरिष्यन्ति राजानस्तवापि विपुलं धनम्
+प्रीत्या च बहुमानाच्च रत्नान्याभरणानि च
+अनर्थाचरितं तात परस्वस्पृहणं भृशम्
+स्वसंतुष्टः स्वधर्मस्थो यः स वै सुखमेधते
+अव्यापारः परार्थेषु नित्योद्योगः स्वकर्मसु
+उद्यमो रक्षणे स्वेषामेतद्वैभवलक्षणम्
+विपत्तिष्वव्यथो दक्षो नित्यमुत्थानवान्नरः
+अप्रमत्तो विनीतात्मा नित्यं भद्राणि पश्यति
+अन्तर्वेद्यां ददद्वित्तं कामाननुभवन्प्रियान्
+क्रीडन्स्त्रीभिर्निरातङ्कः प्रशाम्य भरतर्षभ
+दुर्योधन उवाच
+जानन्वै मोहयसि मां नावि नौरिव संयता
+स्वार्थे किं नावधानं ते उताहो द्वेष्टि मां भवान्
+न सन्तीमे धार्तराष्ट्रा येषां त्वमनुशासिता
+भविष्यमर्थमाख्यासि सदा त्वं कृत्यमात्मनः
+परप्रणेयोऽग्रणीर्हि यश्च मार्गात्प्रमुह्यति
+पन्थानमनुगच्छेयुः कथं तस्य पदानुगाः
+राजन्परिगतप्रज्ञो वृद्धसेवी जितेन्द्रियः
+प्रतिपन्नान्स्वकार्येषु संमोहयसि नो भृशम्
+लोकवृत्ताद्राजवृत्तमन्यदाह बृहस्पतिः
+तस्माद्राज्ञा प्रयत्नेन स्वार्थश्चिन्त्यः सदैव हि
+क्षत्रियस्य महाराज जये वृत्तिः समाहिता
+स वै धर्मोऽस्त्वधर्मो वा स्ववृत्तौ भरतर्षभ
+प्रकालयेद्दिशः सर्वाः प्रतोदेनेव सारथिः
+प्रत्यमित्रश्रियं दीप्तां बुभूषुर्भरतर्षभ
+प्रच्छन्नो वा प्रकाशो वा यो योगो रिपुबाधनः
+तद्वै शस्त्रं शस्त्रविदां न शस्त्रं छेदनं स्मृतम्
+असंतोषः श्रियो मूलं तस्मात्तं कामयाम्यहम्
+समुच्छ्रये यो यतते स राजन्परमो नयी
+ममत्वं हि न कर्तव्यमैश्वर्ये वा धनेऽपि वा
+पूर्वावाप्तं हरन्त्यन्ये राजधर्मं हि तं विदुः
+अद्रोहे समयं कृत्वा चिच्छेद नमुचेः शिरः
+शक्रः सा हि मता तस्य रिपौ वृत्तिः सनातनी
+द्वावेतौ ग्रसते भूमिः सर्पो बिलशयानिव
+राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम्
+नास्ति वै जातितः शत्रुः पुरुषस्य विशां पते
+येन साधारणी वृत्तिः स शत्रुर्नेतरो जनः
+शत्रुपक्षं समृध्यन्तं यो मोहात्समुपेक्षते
+व्याधिराप्यायित इव तस्य मूलं छिनत्ति सः
+अल्पोऽपि ह्यरिरत्यन्तं वर्धमानपराक्रमः
+वल्मीको मूलज इव ग्रसते वृक्षमन्तिकात्
+आजमीढ रिपोर्लक्ष्मीर्मा ते रोचिष्ट भारत
+एष भारः सत्त्ववतां नयः शिरसि धिष्ठितः
+जन्मवृद्धिमिवार्थानां यो वृद्धिमभिकाङ्क्षते
+एधते ज्ञातिषु स वै सद्योवृद्धिर्���ि विक्रमः
+नाप्राप्य पाण्डवैश्वर्यं संशयो मे भविष्यति
+अवाप्स्ये वा श्रियं तां हि शेष्ये वा निहतो युधि
+अतादृशस्य किं मेऽद्य जीवितेन विशां पते
+वर्धन्ते पाण्डवा नित्यं वयं तु स्थिरवृद्धयः
+शकुनिरुवाच
+यां त्वमेतां श्रियं दृष्ट्वा पाण्डुपुत्रे युधिष्ठिरे
+तप्यसे तां हरिष्यामि द्यूतेनाहूयतां परः
+अगत्वा संशयमहमयुद्ध्वा च चमूमुखे
+अक्षान्क्षिपन्नक्षतः सन्विद्वानविदुषो जये
+ग्लहान्धनूंषि मे विद्धि शरानक्षांश्च भारत
+अक्षाणां हृदयं मे ज्यां रथं विद्धि ममास्तरम्
+दुर्योधन उवाच
+अयमुत्सहते राजञ्श्रियमाहर्तुमक्षवित्
+द्यूतेन पाण्डुपुत्रेभ्यस्तत्तुभ्यं तात रोचताम्
+धृतराष्ट्र उवाच
+स्थितोऽस्मि शासने भ्रातुर्विदुरस्य महात्मनः
+तेन संगम्य वेत्स्यामि कार्यस्यास्य विनिश्चयम्
+दुर्योधन उवाच
+विहनिष्यति ते बुद्धिं विदुरो मुक्तसंशयः
+पाण्डवानां हिते युक्तो न तथा मम कौरव
+नारभेत्परसामर्थ्यात्पुरुषः कार्यमात्मनः
+मतिसाम्यं द्वयोर्नास्ति कार्येषु कुरुनन्दन
+भयं परिहरन्मन्द आत्मानं परिपालयन्
+वर्षासु क्लिन्नकटवत्तिष्ठन्नेवावसीदति
+न व्याधयो नापि यमः श्रेयःप्राप्तिं प्रतीक्षते
+यावदेव भवेत्कल्पस्तावच्छ्रेयः समाचरेत्
+धृतराष्ट्र उवाच
+सर्वथा पुत्र बलिभिर्विग्रहं ते न रोचये
+वैरं विकारं सृजति तद्वै शस्त्रमनायसम्
+अनर्थमर्थं मन्यसे राजपुत्र; संग्रन्थनं कलहस्यातिघोरम्
+तद्वै प्रवृत्तं तु यथा कथंचि;द्विमोक्षयेच्चाप्यसिसायकांश्च
+दुर्योधन उवाच
+द्यूते पुराणैर्व्यवहारः प्रणीत;स्तत्रात्ययो नास्ति न संप्रहारः
+तद्रोचतां शकुनेर्वाक्यमद्य; सभां क्षिप्रं त्वमिहाज्ञापयस्व
+स्वर्गद्वारं दीव्यतां नो विशिष्टं; तद्वर्तिनां चापि तथैव युक्तम्
+भवेदेवं ह्यात्मना तुल्यमेव; दुरोदरं पाण्डवैस्त्वं कुरुष्व
+धृतराष्ट्र उवाच
+वाक्यं न मे रोचते यत्त्वयोक्तं; यत्ते प्रियं तत्क्रियतां नरेन्द्र
+पश्चात्तप्स्यसे तदुपाक्रम्य वाक्यं; न हीदृशं भावि वचो हि धर्म्यम्
+दृष्टं ह्येतद्विदुरेणैवमेव; सर्वं पूर्वं बुद्धिविद्यानुगेन
+तदेवैतदवशस्याभ्युपैति; महद्भयं क्षत्रियबीजघाति
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्त्वा धृतराष्ट्रो मनीषी; दैवं मत्वा परमं दुस्तरं च
+शशासोच्चैः पुरुषान्पुत्रवाक्ये; स्थितो राजा दैव���ंमूढचेताः
+सहस्रस्तम्भां हेमवैडूर्यचित्रां; शतद्वारां तोरणस्फाटिशृङ्गाम्
+सभामग्र्यां क्रोशमात्रायतां मे; तद्विस्तारामाशु कुर्वन्तु युक्ताः
+श्रुत्वा तस्य त्वरिता निर्विशङ्काः; प्राज्ञा दक्षास्तां तथा चक्रुराशु
+सर्वद्रव्याण्युपजह्रुः सभायां; सहस्रशः शिल्पिनश्चापि युक्ताः
+कालेनाल्पेनाथ निष्ठां गतां तां; सभां रम्यां बहुरत्नां विचित्राम्
+चित्रैर्हैमैरासनैरभ्युपेता;माचख्युस्ते तस्य राज्ञः प्रतीताः
+ततो विद्वान्विदुरं मन्त्रिमुख्य;मुवाचेदं धृतराष्ट्रो नरेन्द्रः
+युधिष्ठिरं राजपुत्रं हि गत्वा; मद्वाक्येन क्षिप्रमिहानयस्व
+सभेयं मे बहुरत्ना विचित्रा; शय्यासनैरुपपन्ना महार्हैः
+सा दृश्यतां भ्रातृभिः सार्धमेत्य; सुहृद्द्यूतं वर्ततामत्र चेति
+मतमाज्ञाय पुत्रस्य धृतराष्ट्रो नराधिपः
+मत्वा च दुस्तरं दैवमेतद्राजा चकार ह
+अन्यायेन तथोक्तस्तु विदुरो विदुषां वरः
+नाभ्यनन्दद्वचो भ्रातुर्वचनं चेदमब्रवीत्
+नाभिनन्दामि नृपते प्रैषमेतं; मैवं कृथाः कुलनाशाद्बिभेमि
+पुत्रैर्भिन्नैः कलहस्ते ध्रुवं स्या;देतच्छङ्के द्यूतकृते नरेन्द्र
+धृतराष्ट्र उवाच
+नेह क्षत्तः कलहस्तप्स्यते मां; न चेद्दैवं प्रतिलोमं भविष्यत्
+धात्रा तु दिष्टस्य वशे किलेदं; सर्वं जगच्चेष्टति न स्वतन्त्रम्
+तदद्य विदुर प्राप्य राजानं मम शासनात्
+क्षिप्रमानय दुर्धर्षं कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्
+वैशंपायन उवाच
+ततः प्रायाद्विदुरोऽश्वैरुदारै;र्महाजवैर्बलिभिः साधुदान्तैः
+बलान्नियुक्तो धृतराष्ट्रेण राज्ञा; मनीषिणां पाण्डवानां सकाशम्
+सोऽभिपत्य तदध्वानमासाद्य नृपतेः पुरम्
+प्रविवेश महाबुद्धिः पूज्यमानो द्विजातिभिः
+स राजगृहमासाद्य कुबेरभवनोपमम्
+अभ्यगच्छत धर्मात्मा धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम्
+तं वै राजा सत्यधृतिर्महात्मा; अजातशत्रुर्विदुरं यथावत्
+पूजापूर्वं प्रतिगृह्याजमीढ;स्ततोऽपृच्छद्धृतराष्ट्रं सपुत्रम्
+युधिष्ठिर उवाच
+विज्ञायते ते मनसो न प्रहर्षः; कच्चित्क्षत्तः कुशलेनागतोऽसि
+कच्चित्पुत्राः स्थविरस्यानुलोमा; वशानुगाश्चापि विशोऽपि कच्चित्
+विदुर उवाच
+राजा महात्मा कुशली सपुत्र; आस्ते वृतो ज्ञातिभिरिन्द्रकल्पैः
+प्रीतो राजन्पुत्रगणैर्विनीतै;र्विशोक एवात्मरतिर्दृढात्मा
+इदं तु त्वां कुरुराजोऽभ्युवाच; पूर्वं पृष्ट्वा कुशलं चाव्ययं च
+इयं सभा त्वत्सभातुल्यरूपा; भ्रातॄणां ते पश्य तामेत्य पुत्र
+समागम्य भ्रातृभिः पार्थ तस्यां; सुहृद्द्यूतं क्रियतां रम्यतां च
+प्रीयामहे भवतः संगमेन; समागताः कुरवश्चैव सर्वे
+दुरोदरा विहिता ये तु तत्र; महात्मना धृतराष्ट्रेण राज्ञा
+तान्द्रक्ष्यसे कितवान्संनिविष्टा;नित्यागतोऽहं नृपते तज्जुषस्व
+युधिष्ठिर उवाच
+द्यूते क्षत्तः कलहो विद्यते नः; को वै द्यूतं रोचयेद्बुध्यमानः
+किं वा भवान्मन्यते युक्तरूपं; भवद्वाक्ये सर्व एव स्थिताः स्म
+विदुर उवाच
+जानाम्यहं द्यूतमनर्थमूलं; कृतश्च यत्नोऽस्य मया निवारणे
+राजा तु मां प्राहिणोत्त्वत्सकाशं; श्रुत्वा विद्वञ्श्रेय इहाचरस्व
+युधिष्ठिर उवाच
+के तत्रान्ये कितवा दीव्यमाना; विना राज्ञो धृतराष्ट्रस्य पुत्रैः
+पृच्छामि त्वां विदुर ब्रूहि नस्ता;न्यैर्दीव्यामः शतशः संनिपत्य
+विदुर उवाच
+गान्धारराजः शकुनिर्विशां पते; राजातिदेवी कृतहस्तो मताक्षः
+विविंशतिश्चित्रसेनश्च राजा; सत्यव्रतः पुरुमित्रो जयश्च
+युधिष्ठिर उवाच
+महाभयाः कितवाः संनिविष्टा; मायोपधा देवितारोऽत्र सन्ति
+धात्रा तु दिष्टस्य वशे किलेदं; नादेवनं कितवैरद्य तैर्मे
+नाहं राज्ञो धृतराष्ट्रस्य शासना;न्न गन्तुमिच्छामि कवे दुरोदरम्
+इष्टो हि पुत्रस्य पिता सदैव; तदस्मि कर्ता विदुरात्थ मां यथा
+न चाकामः शकुनिना देविताहं; न चेन्मां धृष्णुराह्वयिता सभायाम्
+आहूतोऽहं न निवर्ते कदाचि;त्तदाहितं शाश्वतं वै व्रतं मे
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्त्वा विदुरं धर्मराजः; प्रायात्रिकं सर्वमाज्ञाप्य तूर्णम्
+प्रायाच्छ्वोभूते सगणः सानुयात्रः; सह स्त्रीभिर्द्रौपदीमादिकृत्वा
+दैवं प्रज्ञां तु मुष्णाति तेजश्चक्षुरिवापतत्
+धातुश्च वशमन्वेति पाशैरिव नरः सितः
+इत्युक्त्वा प्रययौ राजा सह क्षत्त्रा युधिष्ठिरः
+अमृष्यमाणस्तत्पार्थः समाह्वानमरिंदमः
+बाह्लिकेन रथं दत्तमास्थाय परवीरहा
+परिच्छन्नो ययौ पार्थो भ्रातृभिः सह पाण्डवः
+राजश्रिया दीप्यमानो ययौ ब्रह्मपुरःसरः
+धृतराष्ट्रेण चाहूतः कालस्य समयेन च
+स हास्तिनपुरं गत्वा धृतराष्ट्रगृहं ययौ
+समियाय च धर्मात्मा धृतराष्ट्रेण पाण्डवः
+तथा द्रोणेन भीष्मेण कर्णेन च कृपेण च
+समियाय यथान्यायं द्रौणिना च विभुः सह
+समेत्य च महाबाहुः सोमदत्तेन चैव ह
+दुर्योधनेन शल्येन सौबलेन च वीर्यवान्
+ये चान्ये तत्र राजानः पूर्वमेव समागताः
+जयद्रथेन च तथा कुरुभिश्चापि सर्वशः
+ततः सर्वैर्महाबाहुर्भ्रातृभिः परिवारितः
+प्रविवेश गृहं राज्ञो धृतराष्ट्रस्य धीमतः
+ददर्श तत्र गान्धारीं देवीं पतिमनुव्रताम्
+स्नुषाभिः संवृतां शश्वत्ताराभिरिव रोहिणीम्
+अभिवाद्य स गान्धारीं तया च प्रतिनन्दितः
+ददर्श पितरं वृद्धं प्रज्ञाचक्षुषमीश्वरम्
+राज्ञा मूर्धन्युपाघ्रातास्ते च कौरवनन्दनाः
+चत्वारः पाण्डवा राजन्भीमसेनपुरोगमाः
+ततो हर्षः समभवत्कौरवाणां विशां पते
+तान्दृष्ट्वा पुरुषव्याघ्रान्पाण्डवान्प्रियदर्शनान्
+विविशुस्तेऽभ्यनुज्ञाता रत्नवन्ति गृहाण्यथ
+ददृशुश्चोपयातास्तान्द्रौपदीप्रमुखाः स्त्रियः
+याज्ञसेन्याः परामृद्धिं दृष्ट्वा प्रज्वलितामिव
+स्नुषास्ता धृतराष्ट्रस्य नातिप्रमनसोऽभवन्
+ततस्ते पुरुषव्याघ्रा गत्वा स्त्रीभिस्तु संविदम्
+कृत्वा व्यायामपूर्वाणि कृत्यानि प्रतिकर्म च
+ततः कृताह्निकाः सर्वे दिव्यचन्दनरूषिताः
+कल्याणमनसश्चैव ब्राह्मणान्स्वस्ति वाच्य च
+मनोज्ञमशनं भुक्त्वा विविशुः शरणान्यथ
+उपगीयमाना नारीभिरस्वपन्कुरुनन्दनाः
+जगाम तेषां सा रात्रिः पुण्या रतिविहारिणाम्
+स्तूयमानाश्च विश्रान्ताः काले निद्रामथात्यजन्
+सुखोषितास्तां रजनीं प्रातः सर्वे कृताह्निकाः
+सभां रम्यां प्रविविशुः कितवैरभिसंवृताम्
+शकुनिरुवाच
+उपस्तीर्णा सभा राजन्रन्तुं चैते कृतक्षणाः
+अक्षानुप्त्वा देवनस्य समयोऽस्तु युधिष्ठिर
+युधिष्ठिर उवाच
+निकृतिर्देवनं पापं न क्षात्रोऽत्र पराक्रमः
+न च नीतिर्ध्रुवा राजन्किं त्वं द्यूतं प्रशंससि
+न हि मानं प्रशंसन्ति निकृतौ कितवस्य ह
+शकुने मैव नो जैषीरमार्गेण नृशंसवत्
+शकुनिरुवाच
+योऽन्वेति संख्यां निकृतौ विधिज्ञ;श्चेष्टास्वखिन्नः कितवोऽक्षजासु
+महामतिर्यश्च जानाति द्यूतं; स वै सर्वं सहते प्रक्रियासु
+अक्षग्लहः सोऽभिभवेत्परं न;स्तेनैव कालो भवतीदमात्थ
+दीव्यामहे पार्थिव मा विशङ्कां; कुरुष्व पाणं च चिरं च मा कृथाः
+युधिष्ठिर उवाच
+एवमाहायमसितो देवलो मुनिसत्तमः
+इमानि लोकद्वाराणि यो वै संचरते सदा
+इदं वै देवनं पापं मायया कितवैः सह
+धर्मेण तु जयो युद्धे तत्परं साधु देवनम्
+नार्या म्लेच्छन्ति भाषाभिर्मायया न चरन्त्युत
+अजिह्ममशठं युद्धमेतत्सत्पुरुषव्रतम्
+शक्तितो ब्राह्मणान्वन्द्याञ्शिक्षितुं प्रयतामहे
+तद्वै वित्तं मातिदेवीर्मा जैषीः शकुने परम्
+नाहं निकृत्या कामये सुखान्युत धनानि वा
+कितवस्याप्यनिकृतेर्वृत्तमेतन्न पूज्यते
+शकुनिरुवाच
+श्रोत्रियोऽश्रोत्रियमुत निकृत्यैव युधिष्ठिर
+विद्वानविदुषोऽभ्येति नाहुस्तां निकृतिं जनाः
+एवं त्वं मामिहाभ्येत्य निकृतिं यदि मन्यसे
+देवनाद्विनिवर्तस्व यदि ते विद्यते भयम्
+युधिष्ठिर उवाच
+आहूतो न निवर्तेयमिति मे व्रतमाहितम्
+विधिश्च बलवान्राजन्दिष्टस्यास्मि वशे स्थितः
+अस्मिन्समागमे केन देवनं मे भविष्यति
+प्रतिपाणश्च कोऽन्योऽस्ति ततो द्यूतं प्रवर्तताम्
+दुर्योधन उवाच
+अहं दातास्मि रत्नानां धनानां च विशां पते
+मदर्थे देविता चायं शकुनिर्मातुलो मम
+युधिष्ठिर उवाच
+अन्येनान्यस्य विषमं देवनं प्रतिभाति मे
+एतद्विद्वन्नुपादत्स्व काममेवं प्रवर्तताम्
+वैशंपायन उवाच
+उपोह्यमाने द्यूते तु राजानः सर्व एव ते
+धृतराष्ट्रं पुरस्कृत्य विविशुस्तां सभां ततः
+भीष्मो द्रोणः कृपश्चैव विदुरश्च महामतिः
+नातीवप्रीतमनसस्तेऽन्ववर्तन्त भारत
+ते द्वंद्वशः पृथक्चैव सिंहग्रीवा महौजसः
+सिंहासनानि भूरीणि विचित्राणि च भेजिरे
+शुशुभे सा सभा राजन्राजभिस्तैः समागतैः
+देवैरिव महाभागैः समवेतैस्त्रिविष्टपम्
+सर्वे वेदविदः शूराः सर्वे भास्वरमूर्तयः
+प्रावर्तत महाराज सुहृद्द्यूतमनन्तरम्
+युधिष्ठिर उवाच
+अयं बहुधनो राजन्सागरावर्तसंभवः
+मणिर्हारोत्तरः श्रीमान्कनकोत्तमभूषणः
+एतद्राजन्धनं मह्यं प्रतिपाणस्तु कस्तव
+भवत्वेष क्रमस्तात जयाम्येनं दुरोदरम्
+दुर्योधन उवाच
+सन्ति मे मणयश्चैव धनानि विविधानि च
+मत्सरश्च न मेऽर्थेषु जयाम्येनं दुरोदरम्
+वैशंपायन उवाच
+ततो जग्राह शकुनिस्तानक्षानक्षतत्त्ववित्
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+मत्तः कैतवकेनैव यज्जितोऽस्मि दुरोदरम्
+शकुने हन्त दीव्यामो ग्लहमानाः सहस्रशः
+इमे निष्कसहस्रस्य कुण्डिनो भरिताः शतम्
+कोशो हिरण्यमक्षय्यं जातरूपमनेकशः
+एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+इत्युक्तः शकुनिः प्राह जितमित्येव तं नृपम्
+युधिष्ठिर ���वाच
+अयं सहस्रसमितो वैयाघ्रः सुप्रवर्तितः
+सुचक्रोपस्करः श्रीमान्किङ्किणीजालमण्डितः
+संह्रादनो राजरथो य इहास्मानुपावहत्
+जैत्रो रथवरः पुण्यो मेघसागरनिःस्वनः
+अष्टौ यं कुररच्छायाः सदश्वा राष्ट्रसंमताः
+वहन्ति नैषामुच्येत पदा भूमिमुपस्पृशन्
+एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+सहस्रसंख्या नागा मे मत्तास्तिष्ठन्ति सौबल
+हेमकक्षाः कृतापीडाः पद्मिनो हेममालिनः
+सुदान्ता राजवहनाः सर्वशब्दक्षमा युधि
+ईषादन्ता महाकायाः सर्वे चाष्टकरेणवः
+सर्वे च पुरभेत्तारो नगमेघनिभा गजाः
+एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+तमेवंवादिनं पार्थं प्रहसन्निव सौबलः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+शतं दासीसहस्राणि तरुण्यो मे प्रभद्रिकाः
+कम्बुकेयूरधारिण्यो निष्ककण्ठ्यः स्वलंकृताः
+महार्हमाल्याभरणाः सुवस्त्राश्चन्दनोक्षिताः
+मणीन्हेम च बिभ्रत्यः सर्वा वै सूक्ष्मवाससः
+अनुसेवां चरन्तीमाः कुशला नृत्यसामसु
+स्नातकानाममात्यानां राज्ञां च मम शासनात्
+एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+एतावन्त्येव दासानां सहस्राण्युत सन्ति मे
+प्रदक्षिणानुलोमाश्च प्रावारवसनाः सदा
+प्राज्ञा मेधाविनो दक्षा युवानो मृष्टकुण्डलाः
+पात्रीहस्ता दिवारात्रमतिथीन्भोजयन्त्युत
+एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+रथास्तावन्त एवेमे हेमभाण्डाः पताकिनः
+हयैर्विनीतैः संपन्ना रथिभिश्चित्रयोधिभिः
+एकैको यत्र लभते सहस्रपरमां भृतिम्
+युध्यतोऽयुध्यतो वापि वेतनं मासकालिकम्
+एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+इत्येवमुक्ते पार्थेन कृतवैरो दुरात्मवान्
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+अश्वांस्तित्तिरिकल्माषान्गान्धर्वान्हेममालिनः
+ददौ चित्ररथस्तुष्टो यांस्तान्गाण्डीवधन्वने
+एतद्���ाजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+रथानां शकटानां च हयानां चायुतानि मे
+युक्तानामेव तिष्ठन्ति वाहैरुच्चावचैर्वृताः
+एवं वर्णस्य वर्णस्य समुच्चीय सहस्रशः
+क्षीरं पिबन्तस्तिष्ठन्ति भुञ्जानाः शालितण्डुलान्
+षष्टिस्तानि सहस्राणि सर्वे पृथुलवक्षसः
+एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+ताम्रलोहैः परिवृता निधयो मे चतुःशताः
+पञ्चद्रौणिक एकैकः सुवर्णस्याहतस्य वै
+एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+विदुर उवाच
+महाराज विजानीहि यत्त्वां वक्ष्यामि तच्छृणु
+मुमूर्षोरौषधमिव न रोचेतापि ते श्रुतम्
+यद्वै पुरा जातमात्रो रुराव; गोमायुवद्विस्वरं पापचेताः
+दुर्योधनो भारतानां कुलघ्नः; सोऽयं युक्तो भविता कालहेतुः
+गृहे वसन्तं गोमायुं त्वं वै मत्वा न बुध्यसे
+दुर्योधनस्य रूपेण शृणु काव्यां गिरं मम
+मधु वै माध्विको लब्ध्वा प्रपातं नावबुध्यते
+आरुह्य तं मज्जति वा पतनं वाधिगच्छति
+सोऽयं मत्तोऽक्षदेवेन मधुवन्न परीक्षते
+प्रपातं बुध्यते नैव वैरं कृत्वा महारथैः
+विदितं ते महाराज राजस्वेवासमञ्जसम्
+अन्धका यादवा भोजाः समेताः कंसमत्यजन्
+नियोगाच्च हते तस्मिन्कृष्णेनामित्रघातिना
+एवं ते ज्ञातयः सर्वे मोदमानाः शतं समाः
+त्वन्नियुक्तः सव्यसाची निगृह्णातु सुयोधनम्
+निग्रहादस्य पापस्य मोदन्तां कुरवः सुखम्
+काकेनेमांश्चित्रबर्हाञ्शार्दूलान्क्रोष्टुकेन च
+क्रीणीष्व पाण्डवान्राजन्मा मज्जीः शोकसागरे
+त्यजेत्कुलार्थे पुरुषं ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत्
+ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत्
+सर्वज्ञः सर्वभावज्ञः सर्वशत्रुभयंकरः
+इति स्म भाषते काव्यो जम्भत्यागे महासुरान्
+हिरण्यष्ठीविनः कश्चित्पक्षिणो वनगोचरान्
+गृहे किल कृतावासाँल्लोभाद्राजन्नपीडयत्
+सदोपभोज्याँल्लोभान्धो हिरण्यार्थे परंतप
+आयतिं च तदात्वं च उभे सद्यो व्यनाशयत्
+तदात्वकामः पाण्डूंस्त्वं मा द्रुहो भरतर्षभ
+मोहात्मा तप्यसे पश्चात्पक्षिहा पुरुषो यथा
+जातं जातं पाण्डवेभ्यः पुष्पमादत्स्व भारत
+मालाकार इवारामे स्नेहं कुर्वन्पुनः पुनः
+वृक्षानङ्गारकारीव मैनान्धाक्षीः समूलकान्
+मा गमः ससुतामात्यः सबलश्च पराभवम्
+समवेतान्हि कः पार्थान्प्रतियुध्येत भारत
+मरुद्भिः सहितो राजन्नपि साक्षान्मरुत्पतिः
+विदुर उवाच
+द्यूतं मूलं कलहस्यानुपाति; मिथोभेदाय महते वा रणाय
+यदास्थितोऽयं धृतराष्ट्रस्य पुत्रो; दुर्योधनः सृजते वैरमुग्रम्
+प्रातिपीयाः शांतनवा भैमसेनाः सबाह्लिकाः
+दुर्योधनापराधेन कृच्छ्रं प्राप्स्यन्ति सर्वशः
+दुर्योधनो मदेनैव क्षेमं राष्ट्रादपोहति
+विषाणं गौरिव मदात्स्वयमारुजते बलात्
+यश्चित्तमन्वेति परस्य राज;न्वीरः कविः स्वामतिपत्य दृष्टिम्
+नावं समुद्र इव बालनेत्रा;मारुह्य घोरे व्यसने निमज्जेत्
+दुर्योधनो ग्लहते पाण्डवेन; प्रियायसे त्वं जयतीति तच्च
+अतिनर्माज्जायते संप्रहारो; यतो विनाशः समुपैति पुंसाम्
+आकर्षस्तेऽवाक्फलः कुप्रणीतो; हृदि प्रौढो मन्त्रपदः समाधिः
+युधिष्ठिरेण सफलः संस्तवोऽस्तु; साम्नः सुरिक्तोऽरिमतेः सुधन्वा
+प्रातिपीयाः शांतनवाश्च राज;न्काव्यां वाचं शृणुत मात्यगाद्वः
+वैश्वानरं प्रज्वलितं सुघोर;मयुद्धेन प्रशमयतोत्पतन्तम्
+यदा मन्युं पाण्डवोऽजातशत्रु;र्न संयच्छेदक्षमयाभिभूतः
+वृकोदरः सव्यसाची यमौ च; कोऽत्र द्वीपः स्यात्तुमुले वस्तदानीम्
+महाराज प्रभवस्त्वं धनानां; पुरा द्यूतान्मनसा यावदिच्छेः
+बहु वित्तं पाण्डवांश्चेज्जयेस्त्वं; किं तेन स्याद्वसु विन्देह पार्थान्
+जानीमहे देवितं सौबलस्य; वेद द्यूते निकृतिं पार्वतीयः
+यतः प्राप्तः शकुनिस्तत्र यातु; मायायोधी भारत पार्वतीयः
+दुर्योधन उवाच
+परेषामेव यशसा श्लाघसे त्वं; सदा छन्नः कुत्सयन्धार्तराष्ट्रान्
+जानीमस्त्वां विदुर यत्प्रियस्त्वं; बालानिवास्मानवमन्यसे त्वम्
+सुविज्ञेयः पुरुषोऽन्यत्रकामो; निन्दाप्रशंसे हि तथा युनक्ति
+जिह्वा मनस्ते हृदयं निर्व्यनक्ति; ज्यायो निराह मनसः प्रातिकूल्यम्
+उत्सङ्गेन व्याल इवाहृतोऽसि; मार्जारवत्पोषकं चोपहंसि
+भर्तृघ्नत्वान्न हि पापीय आहु;स्तस्मात्क्षत्तः किं न बिभेषि पापात्
+जित्वा शत्रून्फलमाप्तं महन्नो; मास्मान्क्षत्तः परुषाणीह व���चः
+द्विषद्भिस्त्वं संप्रयोगाभिनन्दी; मुहुर्द्वेषं यासि नः संप्रमोहात्
+अमित्रतां याति नरोऽक्षमं ब्रुव;न्निगूहते गुह्यममित्रसंस्तवे
+तदाश्रितापत्रपा किं न बाधते; यदिच्छसि त्वं तदिहाद्य भाषसे
+मा नोऽवमंस्था विद्म मनस्तवेदं; शिक्षस्व बुद्धिं स्थविराणां सकाशात्
+यशो रक्षस्व विदुर संप्रणीतं; मा व्यापृतः परकार्येषु भूस्त्वम्
+अहं कर्तेति विदुर मावमंस्था; मा नो नित्यं परुषाणीह वोचः
+न त्वां पृच्छामि विदुर यद्धितं मे; स्वस्ति क्षत्तर्मा तितिक्षून्क्षिणु त्वम्
+एकः शास्ता न द्वितीयोऽस्ति शास्ता; गर्भे शयानं पुरुषं शास्ति शास्ता
+तेनानुशिष्टः प्रवणादिवाम्भो; यथा नियुक्तोऽस्मि तथा वहामि
+भिनत्ति शिरसा शैलमहिं भोजयते च यः
+स एव तस्य कुरुते कार्याणामनुशासनम्
+यो बलादनुशास्तीह सोऽमित्रं तेन विन्दति
+मित्रतामनुवृत्तं तु समुपेक्षेत पण्डितः
+प्रदीप्य यः प्रदीप्ताग्निं प्राक्त्वरन्नाभिधावति
+भस्मापि न स विन्देत शिष्टं क्वचन भारत
+न वासयेत्पारवर्ग्यं द्विषन्तं; विशेषतः क्षत्तरहितं मनुष्यम्
+स यत्रेच्छसि विदुर तत्र गच्छ; सुसान्त्वितापि ह्यसती स्त्री जहाति
+विदुर उवाच
+एतावता ये पुरुषं त्यजन्ति; तेषां सख्यमन्तवद्ब्रूहि राजन्
+राज्ञां हि चित्तानि परिप्लुतानि; सान्त्वं दत्त्वा मुसलैर्घातयन्ति
+अबालस्त्वं मन्यसे राजपुत्र; बालोऽहमित्येव सुमन्दबुद्धे
+यः सौहृदे पुरुषं स्थापयित्वा; पश्चादेनं दूषयते स बालः
+न श्रेयसे नीयते मन्दबुद्धिः; स्त्री श्रोत्रियस्येव गृहे प्रदुष्टा
+ध्रुवं न रोचेद्भरतर्षभस्य; पतिः कुमार्या इव षष्टिवर्षः
+अनुप्रियं चेदनुकाङ्क्षसे त्वं; सर्वेषु कार्येषु हिताहितेषु
+स्त्रियश्च राजञ्जडपङ्गुकांश्च; पृच्छ त्वं वै तादृशांश्चैव मूढान्
+लभ्यः खलु प्रातिपीय नरोऽनुप्रियवागिह
+अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः
+यस्तु धर्मे पराश्वस्य हित्वा भर्तुः प्रियाप्रिये
+अप्रियाण्याह पथ्यानि तेन राजा सहायवान्
+अव्याधिजं कटुकं तीक्ष्णमुष्णं; यशोमुषं परुषं पूतिगन्धि
+सतां पेयं यन्न पिबन्त्यसन्तो; मन्युं महाराज पिब प्रशाम्य
+वैचित्रवीर्यस्य यशो धनं च; वाञ्छाम्यहं सहपुत्रस्य शश्वत्
+यथा तथा वोऽस्तु नमश्च वोऽस्तु; ममापि च स्वस्ति दिशन्तु विप्राः
+आशीविषान्नेत्रविषान्कोपयेन���न तु पण्डितः
+एवं तेऽहं वदामीदं प्रयतः कुरुनन्दन
+शकुनिरुवाच
+बहु वित्तं पराजैषीः पाण्डवानां युधिष्ठिर
+आचक्ष्व वित्तं कौन्तेय यदि तेऽस्त्यपराजितम्
+युधिष्ठिर उवाच
+मम वित्तमसंख्येयं यदहं वेद सौबल
+अथ त्वं शकुने कस्माद्वित्तं समनुपृच्छसि
+अयुतं प्रयुतं चैव खर्वं पद्मं तथार्बुदम्
+शङ्खं चैव निखर्वं च समुद्रं चात्र पण्यताम्
+एतन्मम धनं राजंस्तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+गवाश्वं बहुधेनूकमसंख्येयमजाविकम्
+यत्किंचिदनुवर्णानां प्राक्सिन्धोरपि सौबल
+एतन्मम धनं राजंस्तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+पुरं जनपदो भूमिरब्राह्मणधनैः सह
+अब्राह्मणाश्च पुरुषा राजञ्शिष्टं धनं मम
+एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+राजपुत्रा इमे राजञ्शोभन्ते येन भूषिताः
+कुण्डलानि च निष्काश्च सर्वं चाङ्गविभूषणम्
+एतन्मम धनं राजंस्तेन दीव्याम्यहं त्वया
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+श्यामो युवा लोहिताक्षः सिंहस्कन्धो महाभुजः
+नकुलो ग्लह एको मे यच्चैतत्स्वगतं धनम्
+शकुनिरुवाच
+प्रियस्ते नकुलो राजन्राजपुत्रो युधिष्ठिर
+अस्माकं धनतां प्राप्तो भूयस्त्वं केन दीव्यसि
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्त्वा तु शकुनिस्तानक्षान्प्रत्यपद्यत
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+युधिष्ठिर उवाच
+अयं धर्मान्सहदेवोऽनुशास्ति; लोके ह्यस्मिन्पण्डिताख्यां गतश्च
+अनर्हता राजपुत्रेण तेन; त्वया दीव्याम्यप्रियवत्प्रियेण
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+शकुनिरुवाच
+माद्रीपुत्रौ प्रियौ राजंस्तवेमौ विजितौ मया
+गरीयांसौ तु ते मन्ये भीमसेनधनंजयौ
+युधिष्ठिर उवाच
+अधर्मं चरसे नूनं यो नावेक्षसि वै नयम्
+यो नः सुमनसां मूढ विभेदं कर्तुमिच्छसि
+शकुनिरुवाच
+गर्ते मत्तः प��रपतति प्रमत्तः स्थाणुमृच्छति
+ज्येष्ठो राजन्वरिष्ठोऽसि नमस्ते भरतर्षभ
+स्वप्ने न तानि पश्यन्ति जाग्रतो वा युधिष्ठिर
+कितवा यानि दीव्यन्तः प्रलपन्त्युत्कटा इव
+युधिष्ठिर उवाच
+यो नः संख्ये नौरिव पारनेता; जेता रिपूणां राजपुत्रस्तरस्वी
+अनर्हता लोकवीरेण तेन; दीव्याम्यहं शकुने फल्गुनेन
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+शकुनिरुवाच
+अयं मया पाण्डवानां धनुर्धरः; पराजितः पाण्डवः सव्यसाची
+भीमेन राजन्दयितेन दीव्य; यत्कैतव्यं पाण्डव तेऽवशिष्टम्
+युधिष्ठिर उवाच
+यो नो नेता यो युधां नः प्रणेता; यथा वज्री दानवशत्रुरेकः
+तिर्यक्प्रेक्षी संहतभ्रूर्महात्मा; सिंहस्कन्धो यश्च सदात्यमर्षी
+बलेन तुल्यो यस्य पुमान्न विद्यते; गदाभृतामग्र्य इहारिमर्दनः
+अनर्हता राजपुत्रेण तेन; दीव्याम्यहं भीमसेनेन राजन्
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+शकुनिरुवाच
+बहु वित्तं पराजैषीर्भ्रातॄंश्च सहयद्विपान्
+आचक्ष्व वित्तं कौन्तेय यदि तेऽस्त्यपराजितम्
+युधिष्ठिर उवाच
+अहं विशिष्टः सर्वेषां भ्रातॄणां दयितस्तथा
+कुर्यामस्ते जिताः कर्म स्वयमात्मन्युपप्लवे
+वैशंपायन उवाच
+एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+शकुनिरुवाच
+एतत्पापिष्ठमकरोर्यदात्मानं पराजितः
+शिष्टे सति धने राजन्पाप आत्मपराजयः
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्त्वा मताक्षस्तान्ग्लहे सर्वानवस्थितान्
+पराजयल्लोकवीरानाक्षेपेण पृथक्पृथक्
+शकुनिरुवाच
+अस्ति वै ते प्रिया देवी ग्लह एकोऽपराजितः
+पणस्व कृष्णां पाञ्चालीं तयात्मानं पुनर्जय
+युधिष्ठिर उवाच
+नैव ह्रस्वा न महती नातिकृष्णा न रोहिणी
+सरागरक्तनेत्रा च तया दीव्याम्यहं त्वया
+शारदोत्पलपत्राक्ष्या शारदोत्पलगन्धया
+शारदोत्पलसेविन्या रूपेण श्रीसमानया
+तथैव स्यादानृशंस्यात्तथा स्याद्रूपसंपदा
+तथा स्याच्छीलसंपत्त्या यामिच्छेत्पुरुषः स्त्रियम्
+चरमं संविशति या प्रथमं प्रतिबुध्यते
+आ गोपालाविपालेभ्यः सर्वं वेद कृताकृतम्
+आभाति पद्मवद्वक्त्रं सस्वेदं मल्लिकेव च
+वेदीमध्या दीर्घकेशी ताम्राक्षी नातिरोमशा
+तयैवंविधया राजन्पाञ्चा���्याहं सुमध्यया
+ग्लहं दीव्यामि चार्वङ्ग्या द्रौपद्या हन्त सौबल
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्ते तु वचने धर्मराजेन भारत
+धिग्धिगित्येव वृद्धानां सभ्यानां निःसृता गिरः
+चुक्षुभे सा सभा राजन्राज्ञां संजज्ञिरे कथाः
+भीष्मद्रोणकृपादीनां स्वेदश्च समजायत
+शिरो गृहीत्वा विदुरो गतसत्त्व इवाभवत्
+आस्ते ध्यायन्नधोवक्त्रो निःश्वसन्पन्नगो यथा
+धृतराष्ट्रस्तु संहृष्टः पर्यपृच्छत्पुनः पुनः
+किं जितं किं जितमिति ह्याकारं नाभ्यरक्षत
+जहर्ष कर्णोऽतिभृशं सह दुःशासनादिभिः
+इतरेषां तु सभ्यानां नेत्रेभ्यः प्रापतज्जलम्
+सौबलस्त्वविचार्यैव जितकाशी मदोत्कटः
+जितमित्येव तानक्षान्पुनरेवान्वपद्यत
+दुर्योधन उवाच
+एहि क्षत्तर्द्रौपदीमानयस्व; प्रियां भार्यां संमतां पाण्डवानाम्
+संमार्जतां वेश्म परैतु शीघ्र;मानन्दो नः सह दासीभिरस्तु
+विदुर उवाच
+दुर्विभाव्यं भवति त्वादृशेन; न मन्द संबुध्यसि पाशबद्धः
+प्रपाते त्वं लम्बमानो न वेत्सि; व्याघ्रान्मृगः कोपयसेऽतिबाल्यात्
+आशीविषाः शिरसि ते पूर्णकोशा महाविषाः
+मा कोपिष्ठाः सुमन्दात्मन्मा गमस्त्वं यमक्षयम्
+न हि दासीत्वमापन्ना कृष्णा भवति भारत
+अनीशेन हि राज्ञैषा पणे न्यस्तेति मे मतिः
+अयं धत्ते वेणुरिवात्मघाती; फलं राजा धृतराष्ट्रस्य पुत्रः
+द्यूतं हि वैराय महाभयाय; पक्वो न बुध्यत्ययमन्तकाले
+नारुंतुदः स्यान्न नृशंसवादी; न हीनतः परमभ्याददीत
+ययास्य वाचा पर उद्विजेत; न तां वदेद्रुशतीं पापलोक्याम्
+समुच्चरन्त्यतिवादा हि वक्त्रा;द्यैराहतः शोचति रात्र्यहानि
+परस्य नामर्मसु ते पतन्ति; तान्पण्डितो नावसृजेत्परेषु
+अजो हि शस्त्रमखनत्किलैकः; शस्त्रे विपन्ने पद्भिरपास्य भूमिम्
+निकृन्तनं स्वस्य कण्ठस्य घोरं; तद्वद्वैरं मा खनीः पाण्डुपुत्रैः
+न किंचिदीड्यं प्रवदन्ति पापं; वनेचरं वा गृहमेधिनं वा
+तपस्विनं संपरिपूर्णविद्यं; भषन्ति हैवं श्वनराः सदैव
+द्वारं सुघोरं नरकस्य जिह्मं; न बुध्यसे धृतराष्ट्रस्य पुत्र
+त्वामन्वेतारो बहवः कुरूणां; द्यूतोदये सह दुःशासनेन
+मज्जन्त्यलाबूनि शिलाः प्लवन्ते; मुह्यन्ति नावोऽम्भसि शश्वदेव
+मूढो राजा धृतराष्ट्रस्य पुत्रो; न मे वाचः पथ्यरूपाः शृणोति
+अन्तो नूनं भवितायं कुरूणां; सुदारुणः सर्वहरो विनाशः
+वाचः काव्याः सुहृदां पथ्यरू��ा; न श्रूयन्ते वर्धते लोभ एव
+वैशंपायन उवाच
+धिगस्तु क्षत्तारमिति ब्रुवाणो; दर्पेण मत्तो धृतराष्ट्रस्य पुत्रः
+अवैक्षत प्रातिकामीं सभाया;मुवाच चैनं परमार्यमध्ये
+त्वं प्रातिकामिन्द्रौपदीमानयस्व; न ते भयं विद्यते पाण्डवेभ्यः
+क्षत्ता ह्ययं विवदत्येव भीरु;र्न चास्माकं वृद्धिकामः सदैव
+एवमुक्तः प्रातिकामी स सूतः; प्रायाच्छीघ्रं राजवचो निशम्य
+प्रविश्य च श्वेव स सिंहगोष्ठं; समासदन्महिषीं पाण्डवानाम्
+प्रातिकाम्युवाच
+युधिष्ठिरे द्यूतमदेन मत्ते; दुर्योधनो द्रौपदि त्वामजैषीत्
+सा प्रपद्य त्वं धृतराष्ट्रस्य वेश्म; नयामि त्वां कर्मणे याज्ञसेनि
+द्रौपद्युवाच
+कथं त्वेवं वदसि प्रातिकामि;न्को वै दीव्येद्भार्यया राजपुत्रः
+मूढो राजा द्यूतमदेन मत्त; आहो नान्यत्कैतवमस्य किंचित्
+प्रातिकाम्युवाच
+यदा नाभूत्कैतवमन्यदस्य; तदादेवीत्पाण्डवोऽजातशत्रुः
+न्यस्ताः पूर्वं भ्रातरस्तेन राज्ञा; स्वयं चात्मा त्वमथो राजपुत्रि
+द्रौपद्युवाच
+गच्छ त्वं कितवं गत्वा सभायां पृच्छ सूतज
+किं नु पूर्वं पराजैषीरात्मानं मां नु भारत
+एतज्ज्ञात्वा त्वमागच्छ ततो मां नय सूतज
+वैशंपायन उवाच
+सभां गत्वा स चोवाच द्रौपद्यास्तद्वचस्तदा
+कस्येशो नः पराजैषीरिति त्वामाह द्रौपदी
+किं नु पूर्वं पराजैषीरात्मानमथ वापि माम्
+युधिष्ठिरस्तु निश्चेष्टो गतसत्त्व इवाभवत्
+न तं सूतं प्रत्युवाच वचनं साध्वसाधु वा
+दुर्योधन उवाच
+इहैत्य कृष्णा पाञ्चाली प्रश्नमेतं प्रभाषताम्
+इहैव सर्वे शृण्वन्तु तस्या अस्य च यद्वचः
+वैशंपायन उवाच
+स गत्वा राजभवनं दुर्योधनवशानुगः
+उवाच द्रौपदीं सूतः प्रातिकामी व्यथन्निव
+सभ्यास्त्वमी राजपुत्र्याह्वयन्ति; मन्ये प्राप्तः संक्षयः कौरवाणाम्
+न वै समृद्धिं पालयते लघीया;न्यत्त्वं सभामेष्यसि राजपुत्रि
+द्रौपद्युवाच
+एवं नूनं व्यदधात्संविधाता; स्पर्शावुभौ स्पृशतो धीरबालौ
+धर्मं त्वेकं परमं प्राह लोके; स नः शमं धास्यति गोप्यमानः
+वैशंपायन उवाच
+युधिष्ठिरस्तु तच्छ्रुत्वा दुर्योधनचिकीर्षितम्
+द्रौपद्याः संमतं दूतं प्राहिणोद्भरतर्षभ
+एकवस्त्रा अधोनीवी रोदमाना रजस्वला
+सभामागम्य पाञ्चाली श्वशुरस्याग्रतोऽभवत्
+ततस्तेषां मुखमालोक्य राजा; दुर्योधनः सूतमुवाच हृष्टः
+इहैवैतामानय प्रातिकामि;न्प्रत��यक्षमस्याः कुरवो ब्रुवन्तु
+ततः सूतस्तस्य वशानुगामी; भीतश्च कोपाद्द्रुपदात्मजायाः
+विहाय मानं पुनरेव सभ्या;नुवाच कृष्णां किमहं ब्रवीमि
+दुर्योधन उवाच
+दुःशासनैष मम सूतपुत्रो; वृकोदरादुद्विजतेऽल्पचेताः
+स्वयं प्रगृह्यानय याज्ञसेनीं; किं ते करिष्यन्त्यवशाः सपत्नाः
+ततः समुत्थाय स राजपुत्रः; श्रुत्वा भ्रातुः कोपविरक्तदृष्टिः
+प्रविश्य तद्वेश्म महारथाना;मित्यब्रवीद्द्रौपदीं राजपुत्रीम्
+एह्येहि पाञ्चालि जितासि कृष्णे; दुर्योधनं पश्य विमुक्तलज्जा
+कुरून्भजस्वायतपद्मनेत्रे; धर्मेण लब्धासि सभां परैहि
+ततः समुत्थाय सुदुर्मनाः सा; विवर्णमामृज्य मुखं करेण
+आर्ता प्रदुद्राव यतः स्त्रियस्ता; वृद्धस्य राज्ञः कुरुपुंगवस्य
+ततो जवेनाभिससार रोषा;द्दुःशासनस्तामभिगर्जमानः
+दीर्घेषु नीलेष्वथ चोर्मिमत्सु; जग्राह केशेषु नरेन्द्रपत्नीम्
+ये राजसूयावभृथे जलेन; महाक्रतौ मन्त्रपूतेन सिक्ताः
+ते पाण्डवानां परिभूय वीर्यं; बलात्प्रमृष्टा धृतराष्ट्रजेन
+स तां परामृश्य सभासमीप;मानीय कृष्णामतिकृष्णकेशीम्
+दुःशासनो नाथवतीमनाथव;च्चकर्ष वायुः कदलीमिवार्ताम्
+सा कृष्यमाणा नमिताङ्गयष्टिः; शनैरुवाचाद्य रजस्वलास्मि
+एकं च वासो मम मन्दबुद्धे; सभां नेतुं नार्हसि मामनार्य
+ततोऽब्रवीत्तां प्रसभं निगृह्य; केशेषु कृष्णेषु तदा स कृष्णाम्
+कृष्णं च जिष्णुं च हरिं नरं च; त्राणाय विक्रोश नयामि हि त्वाम्
+रजस्वला वा भव याज्ञसेनि; एकाम्बरा वाप्यथ वा विवस्त्रा
+द्यूते जिता चासि कृतासि दासी; दासीषु कामश्च यथोपजोषम्
+प्रकीर्णकेशी पतितार्धवस्त्रा; दुःशासनेन व्यवधूयमाना
+ह्रीमत्यमर्षेण च दह्यमाना; शनैरिदं वाक्यमुवाच कृष्णा
+इमे सभायामुपदिष्टशास्त्राः; क्रियावन्तः सर्व एवेन्द्रकल्पाः
+गुरुस्थाना गुरवश्चैव सर्वे; तेषामग्रे नोत्सहे स्थातुमेवम्
+नृशंसकर्मंस्त्वमनार्यवृत्त; मा मां विवस्त्रां कृधि मा विकार्षीः
+न मर्षयेयुस्तव राजपुत्राः; सेन्द्रापि देवा यदि ते सहायाः
+धर्मे स्थितो धर्मसुतश्च राजा; धर्मश्च सूक्ष्मो निपुणोपलभ्यः
+वाचापि भर्तुः परमाणुमात्रं; नेच्छामि दोषं स्वगुणान्विसृज्य
+इदं त्वनार्यं कुरुवीरमध्ये; रजस्वलां यत्परिकर्षसे माम्
+न चापि कश्चित्कुरुतेऽत्र पूजां; ध्रुवं तवेदं मतमन्वपद्यन्
+धिगस्तु नष्टः खलु भारतानां; धर्मस्तथा क्षत्रविदां च वृत्तम्
+यत्राभ्यतीतां कुरुधर्मवेलां; प्रेक्षन्ति सर्वे कुरवः सभायाम्
+द्रोणस्य भीष्मस्य च नास्ति सत्त्वं; ध्रुवं तथैवास्य महात्मनोऽपि
+राज्ञस्तथा हीममधर्ममुग्रं; न लक्षयन्ते कुरुवृद्धमुख्याः
+तथा ब्रुवन्ती करुणं सुमध्यमा; काक्षेण भर्तॄन्कुपितानपश्यत्
+सा पाण्डवान्कोपपरीतदेहा;न्संदीपयामास कटाक्षपातैः
+हृतेन राज्येन तथा धनेन; रत्नैश्च मुख्यैर्न तथा बभूव
+यथार्तया कोपसमीरितेन; कृष्णाकटाक्षेण बभूव दुःखम्
+दुःशासनश्चापि समीक्ष्य कृष्णा;मवेक्षमाणां कृपणान्पतींस्तान्
+आधूय वेगेन विसंज्ञकल्पा;मुवाच दासीति हसन्निवोग्रः
+कर्णस्तु तद्वाक्यमतीव हृष्टः; संपूजयामास हसन्सशब्दम्
+गान्धारराजः सुबलस्य पुत्र;स्तथैव दुःशासनमभ्यनन्दत्
+सभ्यास्तु ये तत्र बभूवुरन्ये; ताभ्यामृते धार्तराष्ट्रेण चैव
+तेषामभूद्दुःखमतीव कृष्णां; दृष्ट्वा सभायां परिकृष्यमाणाम्
+भीष्म उवाच
+न धर्मसौक्ष्म्यात्सुभगे विवक्तुं; शक्नोमि ते प्रश्नमिमं यथावत्
+अस्वो ह्यशक्तः पणितुं परस्वं; स्त्रियश्च भर्तुर्वशतां समीक्ष्य
+त्यजेत सर्वां पृथिवीं समृद्धां; युधिष्ठिरः सत्यमथो न जह्यात्
+उक्तं जितोऽस्मीति च पाण्डवेन; तस्मान्न शक्नोमि विवेक्तुमेतत्
+द्यूतेऽद्वितीयः शकुनिर्नरेषु; कुन्तीसुतस्तेन निसृष्टकामः
+न मन्यते तां निकृतिं महात्मा; तस्मान्न ते प्रश्नमिमं ब्रवीमि
+द्रौपद्युवाच
+आहूय राजा कुशलैः सभायां; दुष्टात्मभिर्नैकृतिकैरनार्यैः
+द्यूतप्रियैर्नातिकृतप्रयत्नः; कस्मादयं नाम निसृष्टकामः
+स शुद्धभावो निकृतिप्रवृत्ति;मबुध्यमानः कुरुपाण्डवाग्र्यः
+संभूय सर्वैश्च जितोऽपि यस्मा;त्पश्चाच्च यत्कैतवमभ्युपेतः
+तिष्ठन्ति चेमे कुरवः सभाया;मीशाः सुतानां च तथा स्नुषाणाम्
+समीक्ष्य सर्वे मम चापि वाक्यं; विब्रूत मे प्रश्नमिमं यथावत्
+वैशंपायन उवाच
+तथा ब्रुवन्तीं करुणं रुदन्ती;मवेक्षमाणामसकृत्पतींस्तान्
+दुःशासनः परुषाण्यप्रियाणि; वाक्यान्युवाचामधुराणि चैव
+तां कृष्यमाणां च रजस्वलां च; स्रस्तोत्तरीयामतदर्हमाणाम्
+वृकोदरः प्रेक्ष्य युधिष्ठिरं च; चकार कोपं परमार्तरूपः
+भीम उवाच
+भवन्ति देशे बन्धक्यः कितवानां युधिष्ठिर
+न ताभिरुत दीव्यन्ति दया चैवास्ति तास्वपि
+��ाश्यो यद्बलिमाहार्षीद्द्रव्यं यच्चान्यदुत्तमम्
+तथान्ये पृथिवीपाला यानि रत्नान्युपाहरन्
+वाहनानि धनं चैव कवचान्यायुधानि च
+राज्यमात्मा वयं चैव कैतवेन हृतं परैः
+न च मे तत्र कोपोऽभूत्सर्वस्येशो हि नो भवान्
+इदं त्वतिकृतं मन्ये द्रौपदी यत्र पण्यते
+एषा ह्यनर्हती बाला पाण्डवान्प्राप्य कौरवैः
+त्वत्कृते क्लिश्यते क्षुद्रैर्नृशंसैर्निकृतिप्रियैः
+अस्याः कृते मन्युरयं त्वयि राजन्निपात्यते
+बाहू ते संप्रधक्ष्यामि सहदेवाग्निमानय
+अर्जुन उवाच
+न पुरा भीमसेन त्वमीदृशीर्वदिता गिरः
+परैस्ते नाशितं नूनं नृशंसैर्धर्मगौरवम्
+न सकामाः परे कार्या धर्ममेवाचरोत्तमम्
+भ्रातरं धार्मिकं ज्येष्ठं नातिक्रमितुमर्हति
+आहूतो हि परै राजा क्षात्रधर्ममनुस्मरन्
+दीव्यते परकामेन तन्नः कीर्तिकरं महत्
+भीमसेन उवाच
+एवमस्मिकृतं विद्यां यद्यस्याहं धनंजय
+दीप्तेऽग्नौ सहितौ बाहू निर्दहेयं बलादिव
+वैशंपायन उवाच
+तथा तान्दुःखितान्दृष्ट्वा पाण्डवान्धृतराष्ट्रजः
+क्लिश्यमानां च पाञ्चालीं विकर्ण इदमब्रवीत्
+याज्ञसेन्या यदुक्तं तद्वाक्यं विब्रूत पार्थिवाः
+अविवेकेन वाक्यस्य नरकः सद्य एव नः
+भीष्मश्च धृतराष्ट्रश्च कुरुवृद्धतमावुभौ
+समेत्य नाहतुः किंचिद्विदुरश्च महामतिः
+भारद्वाजोऽपि सर्वेषामाचार्यः कृप एव च
+अत एतावपि प्रश्नं नाहतुर्द्विजसत्तमौ
+ये त्वन्ये पृथिवीपालाः समेताः सर्वतो दिशः
+कामक्रोधौ समुत्सृज्य ते ब्रुवन्तु यथामति
+यदिदं द्रौपदी वाक्यमुक्तवत्यसकृच्छुभा
+विमृश्य कस्य कः पक्षः पार्थिवा वदतोत्तरम्
+एवं स बहुशः सर्वानुक्तवांस्तान्सभासदः
+न च ते पृथिवीपालास्तमूचुः साध्वसाधु वा
+उक्त्वा तथासकृत्सर्वान्विकर्णः पृथिवीपतीन्
+पाणिं पाणौ विनिष्पिष्य निःश्वसन्निदमब्रवीत्
+विब्रूत पृथिवीपाला वाक्यं मा वा कथंचन
+मन्ये न्याय्यं यदत्राहं तद्धि वक्ष्यामि कौरवाः
+चत्वार्याहुर्नरश्रेष्ठा व्यसनानि महीक्षिताम्
+मृगयां पानमक्षांश्च ग्राम्ये चैवातिसक्तताम्
+एतेषु हि नरः सक्तो धर्ममुत्सृज्य वर्तते
+तथायुक्तेन च कृतां क्रियां लोको न मन्यते
+तदयं पाण्डुपुत्रेण व्यसने वर्तता भृशम्
+समाहूतेन कितवैरास्थितो द्रौपदीपणः
+साधारणी च सर्वेषां पाण्डवानामनिन्दिता
+जितेन पूर्वं चानेन पाण्डवेन कृतः प��ः
+इयं च कीर्तिता कृष्णा सौबलेन पणार्थिना
+एतत्सर्वं विचार्याहं मन्ये न विजितामिमाम्
+एतच्छ्रुत्वा महान्नादः सभ्यानामुदतिष्ठत
+विकर्णं शंसमानानां सौबलं च विनिन्दताम्
+तस्मिन्नुपरते शब्दे राधेयः क्रोधमूर्छितः
+प्रगृह्य रुचिरं बाहुमिदं वचनमब्रवीत्
+दृश्यन्ते वै विकर्णे हि वैकृतानि बहून्यपि
+तज्जस्तस्य विनाशाय यथाग्निररणिप्रजः
+एते न किंचिदप्याहुश्चोद्यमानापि कृष्णया
+धर्मेण विजितां मन्ये मन्यन्ते द्रुपदात्मजाम्
+त्वं तु केवलबाल्येन धार्तराष्ट्र विदीर्यसे
+यद्ब्रवीषि सभामध्ये बालः स्थविरभाषितम्
+न च धर्मं यथातत्त्वं वेत्सि दुर्योधनावर
+यद्ब्रवीषि जितां कृष्णामजितेति सुमन्दधीः
+कथं ह्यविजितां कृष्णां मन्यसे धृतराष्ट्रज
+यदा सभायां सर्वस्वं न्यस्तवान्पाण्डवाग्रजः
+अभ्यन्तरा च सर्वस्वे द्रौपदी भरतर्षभ
+एवं धर्मजितां कृष्णां मन्यसे न जितां कथम्
+कीर्तिता द्रौपदी वाचा अनुज्ञाता च पाण्डवैः
+भवत्यविजिता केन हेतुनैषा मता तव
+मन्यसे वा सभामेतामानीतामेकवाससम्
+अधर्मेणेति तत्रापि शृणु मे वाक्यमुत्तरम्
+एको भर्ता स्त्रिया देवैर्विहितः कुरुनन्दन
+इयं त्वनेकवशगा बन्धकीति विनिश्चिता
+अस्याः सभामानयनं न चित्रमिति मे मतिः
+एकाम्बरधरत्वं वाप्यथ वापि विवस्त्रता
+यच्चैषां द्रविणं किंचिद्या चैषा ये च पाण्डवाः
+सौबलेनेह तत्सर्वं धर्मेण विजितं वसु
+दुःशासन सुबालोऽयं विकर्णः प्राज्ञवादिकः
+पाण्डवानां च वासांसि द्रौपद्याश्चाप्युपाहर
+तच्छ्रुत्वा पाण्डवाः सर्वे स्वानि वासांसि भारत
+अवकीर्योत्तरीयाणि सभायां समुपाविशन्
+ततो दुःशासनो राजन्द्रौपद्या वसनं बलात्
+सभामध्ये समाक्षिप्य व्यपक्रष्टुं प्रचक्रमे
+आकृष्यमाणे वसने द्रौपद्यास्तु विशां पते
+तद्रूपमपरं वस्त्रं प्रादुरासीदनेकशः
+ततो हलहलाशब्दस्तत्रासीद्घोरनिस्वनः
+तदद्भुततमं लोके वीक्ष्य सर्वमहीक्षिताम्
+शशाप तत्र भीमस्तु राजमध्ये महास्वनः
+क्रोधाद्विस्फुरमाणोष्ठो विनिष्पिष्य करे करम्
+इदं मे वाक्यमादद्ध्वं क्षत्रिया लोकवासिनः
+नोक्तपूर्वं नरैरन्यैर्न चान्यो यद्वदिष्यति
+यद्येतदेवमुक्त्वा तु न कुर्यां पृथिवीश्वराः
+पितामहानां सर्वेषां नाहं गतिमवाप्नुयाम्
+अस्य पापस्य दुर्जातेर्भारतापसदस्य च
+न पिबेयं बलाद्वक्षो भित्त्वा चेद्रुधिरं युधि
+तस्य ते वचनं श्रुत्वा सर्वलोकप्रहर्षणम्
+प्रचक्रुर्बहुलां पूजां कुत्सन्तो धृतराष्ट्रजम्
+यदा तु वाससां राशिः सभामध्ये समाचितः
+ततो दुःशासनः श्रान्तो व्रीडितः समुपाविशत्
+धिक्शब्दस्तु ततस्तत्र समभूल्लोमहर्षणः
+सभ्यानां नरदेवानां दृष्ट्वा कुन्तीसुतांस्तदा
+न विब्रुवन्ति कौरव्याः प्रश्नमेतमिति स्म ह
+स जनः क्रोशति स्मात्र धृतराष्ट्रं विगर्हयन्
+ततो बाहू समुच्छ्रित्य निवार्य च सभासदः
+विदुरः सर्वधर्मज्ञ इदं वचनमब्रवीत्
+विदुर उवाच
+द्रौपदी प्रश्नमुक्त्वैवं रोरवीति ह्यनाथवत्
+न च विब्रूत तं प्रश्नं सभ्या धर्मोऽत्र पीड्यते
+सभां प्रपद्यते ह्यार्तः प्रज्वलन्निव हव्यवाट्
+तं वै सत्येन धर्मेण सभ्याः प्रशमयन्त्युत
+धर्मप्रश्नमथो ब्रूयादार्तः सभ्येषु मानवः
+विब्रूयुस्तत्र ते प्रश्नं कामक्रोधवशातिगाः
+विकर्णेन यथाप्रज्ञमुक्तः प्रश्नो नराधिपाः
+भवन्तोऽपि हि तं प्रश्नं विब्रुवन्तु यथामति
+यो हि प्रश्नं न विब्रूयाद्धर्मदर्शी सभां गतः
+अनृते या फलावाप्तिस्तस्याः सोऽर्धं समश्नुते
+यः पुनर्वितथं ब्रूयाद्धर्मदर्शी सभां गतः
+अनृतस्य फलं कृत्स्नं संप्राप्नोतीति निश्चयः
+अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्
+प्रह्लादस्य च संवादं मुनेराङ्गिरसस्य च
+प्रह्लादो नाम दैत्येन्द्रस्तस्य पुत्रो विरोचनः
+कन्याहेतोराङ्गिरसं सुधन्वानमुपाद्रवत्
+अहं ज्यायानहं ज्यायानिति कन्येप्सया तदा
+तयोर्देवनमत्रासीत्प्राणयोरिति नः श्रुतम्
+तयोः प्रश्नविवादोऽभूत्प्रह्लादं तावपृच्छताम्
+ज्यायान्क आवयोरेकः प्रश्नं प्रब्रूहि मा मृषा
+स वै विवदनाद्भीतः सुधन्वानं व्यलोकयत्
+तं सुधन्वाब्रवीत्क्रुद्धो ब्रह्मदण्ड इव ज्वलन्
+यदि वै वक्ष्यसि मृषा प्रह्लादाथ न वक्ष्यसि
+शतधा ते शिरो वज्री वज्रेण प्रहरिष्यति
+सुधन्वना तथोक्तः सन्व्यथितोऽश्वत्थपर्णवत्
+जगाम कश्यपं दैत्यः परिप्रष्टुं महौजसम्
+प्रह्लाद उवाच
+त्वं वै धर्मस्य विज्ञाता दैवस्येहासुरस्य च
+ब्राह्मणस्य महाप्राज्ञ धर्मकृच्छ्रमिदं शृणु
+यो वै प्रश्नं न विब्रूयाद्वितथं वापि निर्दिशेत्
+के वै तस्य परे लोकास्तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः
+कश्यप उवाच
+जानन्न विब्रुवन्प्रश्नं कामात्क्रोधात्तथा भयात्
+सहस्रं वारुणान्पाशानात्मनि प्रतिमुञ्चति
+तस्य संवत्सरे पूर्णे पाश एकः प्रमुच्यते
+तस्मात्सत्यं तु वक्तव्यं जानता सत्यमञ्जसा
+विद्धो धर्मो ह्यधर्मेण सभां यत्र प्रपद्यते
+न चास्य शल्यं कृन्तन्ति विद्धास्तत्र सभासदः
+अर्धं हरति वै श्रेष्ठः पादो भवति कर्तृषु
+पादश्चैव सभासत्सु ये न निन्दन्ति निन्दितम्
+अनेना भवति श्रेष्ठो मुच्यन्ते च सभासदः
+एनो गच्छति कर्तारं निन्दार्हो यत्र निन्द्यते
+वितथं तु वदेयुर्ये धर्मं प्रह्लाद पृच्छते
+इष्टापूर्तं च ते घ्नन्ति सप्त चैव परावरान्
+हृतस्वस्य हि यद्दुःखं हतपुत्रस्य चापि यत्
+ऋणिनं प्रति यच्चैव राज्ञा ग्रस्तस्य चापि यत्
+स्त्रियाः पत्या विहीनायाः सार्थाद्भ्रष्टस्य चैव यत्
+अध्यूढायाश्च यद्दुःखं साक्षिभिर्विहतस्य च
+एतानि वै समान्याहुर्दुःखानि त्रिदशेश्वराः
+तानि सर्वाणि दुःखानि प्राप्नोति वितथं ब्रुवन्
+समक्षदर्शनात्साक्ष्यं श्रवणाच्चेति धारणात्
+तस्मात्सत्यं ब्रुवन्साक्षी धर्मार्थाभ्यां न हीयते
+विदुर उवाच
+कश्यपस्य वचः श्रुत्वा प्रह्लादः पुत्रमब्रवीत्
+श्रेयान्सुधन्वा त्वत्तो वै मत्तः श्रेयांस्तथाङ्गिराः
+माता सुधन्वनश्चापि श्रेयसी मातृतस्तव
+विरोचन सुधन्वायं प्राणानामीश्वरस्तव
+सुधन्वोवाच
+पुत्रस्नेहं परित्यज्य यस्त्वं धर्मे प्रतिष्ठितः
+अनुजानामि ते पुत्रं जीवत्वेष शतं समाः
+विदुर उवाच
+एवं वै परमं धर्मं श्रुत्वा सर्वे सभासदः
+यथाप्रश्नं तु कृष्णाया मन्यध्वं तत्र किं परम्
+वैशंपायन उवाच
+विदुरस्य वचः श्रुत्वा नोचुः किंचन पार्थिवाः
+कर्णो दुःशासनं त्वाह कृष्णां दासीं गृहान्नय
+तां वेपमानां सव्रीडां प्रलपन्तीं स्म पाण्डवान्
+दुःशासनः सभामध्ये विचकर्ष तपस्विनीम्
+द्रौपद्युवाच
+पुरस्तात्करणीयं मे न कृतं कार्यमुत्तरम्
+विह्वलास्मि कृतानेन कर्षता बलिना बलात्
+अभिवादं करोम्येषां गुरूणां कुरुसंसदि
+न मे स्यादपराधोऽयं यदिदं न कृतं मया
+वैशंपायन उवाच
+सा तेन च समुद्धूता दुःखेन च तपस्विनी
+पतिता विललापेदं सभायामतथोचिता
+द्रौपद्युवाच
+स्वयंवरे यास्मि नृपैर्दृष्टा रङ्गे समागतैः
+न दृष्टपूर्वा चान्यत्र साहमद्य सभां गता
+यां न वायुर्न चादित्यो दृष्टवन्तौ पुरा गृहे
+साहमद्य सभामध्ये दृश्यामि कुरुसंसदि
+यां न मृष्यन्ति वातेन स्पृश्यमानां पुरा गृहे
+स���पृश्यमानां सहन्तेऽद्य पाण्डवास्तां दुरात्मना
+मृष्यन्ते कुरवश्चेमे मन्ये कालस्य पर्ययम्
+स्नुषां दुहितरं चैव क्लिश्यमानामनर्हतीम्
+किं त्वतः कृपणं भूयो यदहं स्त्री सती शुभा
+सभामध्यं विगाहेऽद्य क्व नु धर्मो महीक्षिताम्
+धर्म्याः स्त्रियः सभां पूर्वं न नयन्तीति नः श्रुतम्
+स नष्टः कौरवेयेषु पूर्वो धर्मः सनातनः
+कथं हि भार्या पाण्डूनां पार्षतस्य स्वसा सती
+वासुदेवस्य च सखी पार्थिवानां सभामियाम्
+तामिमां धर्मराजस्य भार्यां सदृशवर्णजाम्
+ब्रूत दासीमदासीं वा तत्करिष्यामि कौरवाः
+अयं हि मां दृढं क्षुद्रः कौरवाणां यशोहरः
+क्लिश्नाति नाहं तत्सोढुं चिरं शक्ष्यामि कौरवाः
+जितां वाप्यजितां वापि मन्यध्वं वा यथा नृपाः
+तथा प्रत्युक्तमिच्छामि तत्करिष्यामि कौरवाः
+भीष्म उवाच
+उक्तवानस्मि कल्याणि धर्मस्य तु परां गतिम्
+लोके न शक्यते गन्तुमपि विप्रैर्महात्मभिः
+बलवांस्तु यथा धर्मं लोके पश्यति पूरुषः
+स धर्मो धर्मवेलायां भवत्यभिहितः परैः
+न विवेक्तुं च ते प्रश्नमेतं शक्नोमि निश्चयात्
+सूक्ष्मत्वाद्गहनत्वाच्च कार्यस्यास्य च गौरवात्
+नूनमन्तः कुलस्यास्य भविता नचिरादिव
+तथा हि कुरवः सर्वे लोभमोहपरायणाः
+कुलेषु जाताः कल्याणि व्यसनाभ्याहता भृशम्
+धर्म्यान्मार्गान्न च्यवन्ते यथा नस्त्वं वधूः स्थिता
+उपपन्नं च पाञ्चालि तवेदं वृत्तमीदृशम्
+यत्कृच्छ्रमपि संप्राप्ता धर्ममेवान्ववेक्षसे
+एते द्रोणादयश्चैव वृद्धा धर्मविदो जनाः
+शून्यैः शरीरैस्तिष्ठन्ति गतासव इवानताः
+युधिष्ठिरस्तु प्रश्नेऽस्मिन्प्रमाणमिति मे मतिः
+अजितां वा जितां वापि स्वयं व्याहर्तुमर्हति
+वैशंपायन उवाच
+तथा तु दृष्ट्वा बहु तत्तदेवं; रोरूयमाणां कुररीमिवार्ताम्
+नोचुर्वचः साध्वथ वाप्यसाधु; महीक्षितो धार्तराष्ट्रस्य भीताः
+दृष्ट्वा तु तान्पार्थिवपुत्रपौत्रां;स्तूष्णींभूतान्धृतराष्ट्रस्य पुत्रः
+स्मयन्निवेदं वचनं बभाषे; पाञ्चालराजस्य सुतां तदानीम्
+तिष्ठत्वयं प्रश्न उदारसत्त्वे; भीमेऽर्जुने सहदेवे तथैव
+पत्यौ च ते नकुले याज्ञसेनि; वदन्त्वेते वचनं त्वत्प्रसूतम्
+अनीश्वरं विब्रुवन्त्वार्यमध्ये; युधिष्ठिरं तव पाञ्चालि हेतोः
+कुर्वन्तु सर्वे चानृतं धर्मराजं; पाञ्चालि त्वं मोक्ष्यसे दासभावात्
+धर्मे स्थितो धर्मर��जो महात्मा; स्वयं चेदं कथयत्विन्द्रकल्पः
+ईशो वा ते यद्यनीशोऽथ वैष; वाक्यादस्य क्षिप्रमेकं भजस्व
+सर्वे हीमे कौरवेयाः सभायां; दुःखान्तरे वर्तमानास्तवैव
+न विब्रुवन्त्यार्यसत्त्वा यथाव;त्पतींश्च ते समवेक्ष्याल्पभाग्यान्
+ततः सभ्याः कुरुराजस्य तत्र; वाक्यं सर्वे प्रशशंसुस्तदोच्चैः
+चेलावेधांश्चापि चक्रुर्नदन्तो; हा हेत्यासीदपि चैवात्र नादः
+सर्वे चासन्पार्थिवाः प्रीतिमन्तः; कुरुश्रेष्ठं धार्मिकं पूजयन्तः
+युधिष्ठिरं च ते सर्वे समुदैक्षन्त पार्थिवाः
+किं नु वक्ष्यति धर्मज्ञ इति साचीकृताननाः
+किं नु वक्ष्यति बीभत्सुरजितो युधि पाण्डवः
+भीमसेनो यमौ चेति भृशं कौतूहलान्विताः
+तस्मिन्नुपरते शब्दे भीमसेनोऽब्रवीदिदम्
+प्रगृह्य विपुलं वृत्तं भुजं चन्दनरूषितम्
+यद्येष गुरुरस्माकं धर्मराजो युधिष्ठिरः
+न प्रभुः स्यात्कुलस्यास्य न वयं मर्षयेमहि
+ईशो नः पुण्यतपसां प्राणानामपि चेश्वरः
+मन्यते जितमात्मानं यद्येष विजिता वयम्
+न हि मुच्येत जीवन्मे पदा भूमिमुपस्पृशन्
+मर्त्यधर्मा परामृश्य पाञ्चाल्या मूर्धजानिमान्
+पश्यध्वमायतौ वृत्तौ भुजौ मे परिघाविव
+नैतयोरन्तरं प्राप्य मुच्येतापि शतक्रतुः
+धर्मपाशसितस्त्वेवं नाधिगच्छामि संकटम्
+गौरवेण निरुद्धश्च निग्रहादर्जुनस्य च
+धर्मराजनिसृष्टस्तु सिंहः क्षुद्रमृगानिव
+धार्तराष्ट्रानिमान्पापान्निष्पिषेयं तलासिभिः
+तमुवाच तदा भीष्मो द्रोणो विदुर एव च
+क्षम्यतामेवमित्येवं सर्वं संभवति त्वयि
+कर्ण उवाच
+त्रयः किलेमे अधना भवन्ति; दासः शिष्यश्चास्वतन्त्रा च नारी
+दासस्य पत्नी त्वं धनमस्य भद्रे; हीनेश्वरा दासधनं च दासी
+प्रविश्य सा नः परिचारैर्भजस्व; तत्ते कार्यं शिष्टमावेश्य वेश्म
+ईशाः स्म सर्वे तव राजपुत्रि; भवन्ति ते धार्तराष्ट्रा न पार्थाः
+अन्यं वृणीष्व पतिमाशु भामिनि; यस्माद्दास्यं न लभसे देवनेन
+अनवद्या वै पतिषु कामवृत्ति;र्नित्यं दास्ये विदितं वै तवास्तु
+पराजितो नकुलो भीमसेनो; युधिष्ठिरः सहदेवोऽर्जुनश्च
+दासीभूता प्रविश याज्ञसेनि; पराजितास्ते पतयो न सन्ति
+प्रयोजनं चात्मनि किं नु मन्यते; पराक्रमं पौरुषं चेह पार्थः
+पाञ्चाल्यस्य द्रुपदस्यात्मजामिमां; सभामध्ये योऽतिदेवीद्ग्लहेषु
+वैशंपायन उवाच
+तद्वै श्रुत्वा भीमसेनोऽत्यमर्षी; भृशं निशश्वास तदार्तरूपः
+राजानुगो धर्मपाशानुबद्धो; दहन्निवैनं कोपविरक्तदृष्टिः
+भीम उवाच
+नाहं कुप्ये सूतपुत्रस्य राज;न्नेष सत्यं दासधर्मः प्रविष्टः
+किं विद्विषो वाद्य मां धारयेयु;र्नादेवीस्त्वं यद्यनया नरेन्द्र
+वैशंपायन उवाच
+राधेयस्य वचः श्रुत्वा राजा दुर्योधनस्तदा
+युधिष्ठिरमुवाचेदं तूष्णींभूतमचेतसम्
+भीमार्जुनौ यमौ चैव स्थितौ ते नृप शासने
+प्रश्नं प्रब्रूहि कृष्णां त्वमजितां यदि मन्यसे
+एवमुक्त्वा स कौन्तेयमपोह्य वसनं स्वकम्
+स्मयन्निवैक्षत्पाञ्चालीमैश्वर्यमदमोहितः
+कदलीदण्डसदृशं सर्वलक्षणपूजितम्
+गजहस्तप्रतीकाशं वज्रप्रतिमगौरवम्
+अभ्युत्स्मयित्वा राधेयं भीममाधर्षयन्निव
+द्रौपद्याः प्रेक्षमाणायाः सव्यमूरुमदर्शयत्
+वृकोदरस्तदालोक्य नेत्रे उत्फाल्य लोहिते
+प्रोवाच राजमध्ये तं सभां विश्रावयन्निव
+पितृभिः सह सालोक्यं मा स्म गच्छेद्वृकोदरः
+यद्येतमूरुं गदया न भिन्द्यां ते महाहवे
+क्रुद्धस्य तस्य स्रोतोभ्यः सर्वेभ्यः पावकार्चिषः
+वृक्षस्येव विनिश्चेरुः कोटरेभ्यः प्रदह्यतः
+विदुर उवाच
+परं भयं पश्यत भीमसेना;द्बुध्यध्वं राज्ञो वरुणस्येव पाशात्
+दैवेरितो नूनमयं पुरस्ता;त्परोऽनयो भरतेषूदपादि
+अतिद्यूतं कृतमिदं धार्तराष्ट्रा; येऽस्यां स्त्रियं विवदध्वं सभायाम्
+योगक्षेमो दृश्यते वो महाभयः; पापान्मन्त्रान्कुरवो मन्त्रयन्ति
+इमं धर्मं कुरवो जानताशु; दुर्दृष्टेऽस्मिन्परिषत्संप्रदुष्येत्
+इमां चेत्पूर्वं कितवोऽग्लहीष्य;दीशोऽभविष्यदपराजितात्मा
+स्वप्ने यथैतद्धि धनं जितं स्या;त्तदेवं मन्ये यस्य दीव्यत्यनीशः
+गान्धारिपुत्रस्य वचो निशम्य; धर्मादस्मात्कुरवो मापयात
+दुर्योधन उवाच
+भीमस्य वाक्ये तद्वदेवार्जुनस्य; स्थितोऽहं वै यमयोश्चैवमेव
+युधिष्ठिरं चेत्प्रवदन्त्यनीश;मथो दास्यान्मोक्ष्यसे याज्ञसेनि
+अर्जुन उवाच
+ईशो राजा पूर्वमासीद्ग्लहे नः; कुन्तीपुत्रो धर्मराजो महात्मा
+ईशस्त्वयं कस्य पराजितात्मा; तज्जानीध्वं कुरवः सर्व एव
+वैशंपायन उवाच
+ततो राज्ञो धृतराष्ट्रस्य गेहे; गोमायुरुच्चैर्व्याहरदग्निहोत्रे
+तं रासभाः प्रत्यभाषन्त राज;न्समन्ततः पक्षिणश्चैव रौद्राः
+तं च शब्दं विदुरस्तत्त्ववेदी; शुश्राव घोरं सुबलात्मजा च
+भीष्मद्रोणौ गौतमश्चापि ��िद्वा;न्स्वस्ति स्वस्तीत्यपि चैवाहुरुच्चैः
+ततो गान्धारी विदुरश्चैव विद्वां;स्तमुत्पातं घोरमालक्ष्य राज्ञे
+निवेदयामासतुरार्तवत्तदा; ततो राजा वाक्यमिदं बभाषे
+हतोऽसि दुर्योधन मन्दबुद्धे; यस्त्वं सभायां कुरुपुंगवानाम्
+स्त्रियं समाभाषसि दुर्विनीत; विशेषतो द्रौपदीं धर्मपत्नीम्
+एवमुक्त्वा धृतराष्ट्रो मनीषी; हितान्वेषी बान्धवानामपायात्
+कृष्णां पाञ्चालीमब्रवीत्सान्त्वपूर्वं; विमृश्यैतत्प्रज्ञया तत्त्वबुद्धिः
+धृतराष्ट्र उवाच
+वरं वृणीष्व पाञ्चालि मत्तो यदभिकाङ्क्षसि
+वधूनां हि विशिष्टा मे त्वं धर्मपरमा सती
+द्रौपद्युवाच
+ददासि चेद्वरं मह्यं वृणोमि भरतर्षभ
+सर्वधर्मानुगः श्रीमानदासोऽस्तु युधिष्ठिरः
+मनस्विनमजानन्तो मा वै ब्रूयुः कुमारकाः
+एष वै दासपुत्रेति प्रतिविन्ध्यं तमागतम्
+राजपुत्रः पुरा भूत्वा यथा नान्यः पुमान्क्वचित्
+लालितो दासपुत्रत्वं पश्यन्नश्येद्धि भारत
+धृतराष्ट्र उवाच
+द्वितीयं ते वरं भद्रे ददामि वरयस्व माम्
+मनो हि मे वितरति नैकं त्वं वरमर्हसि
+द्रौपद्युवाच
+सरथौ सधनुष्कौ च भीमसेनधनंजयौ
+नकुलं सहदेवं च द्वितीयं वरये वरम्
+धृतराष्ट्र उवाच
+तृतीयं वरयास्मत्तो नासि द्वाभ्यां सुसत्कृता
+त्वं हि सर्वस्नुषाणां मे श्रेयसी धर्मचारिणी
+द्रौपद्युवाच
+लोभो धर्मस्य नाशाय भगवन्नाहमुत्सहे
+अनर्हा वरमादातुं तृतीयं राजसत्तम
+एकमाहुर्वैश्यवरं द्वौ तु क्षत्रस्त्रिया वरौ
+त्रयस्तु राज्ञो राजेन्द्र ब्राह्मणस्य शतं वराः
+पापीयांस इमे भूत्वा संतीर्णाः पतयो मम
+वेत्स्यन्ति चैव भद्राणि राजन्पुण्येन कर्मणा
+कर्ण उवाच
+या नः श्रुता मनुष्येषु स्त्रियो रूपेण संमताः
+तासामेतादृशं कर्म न कस्यांचन शुश्रुमः
+क्रोधाविष्टेषु पार्थेषु धार्तराष्ट्रेषु चाप्यति
+द्रौपदी पाण्डुपुत्राणां कृष्णा शान्तिरिहाभवत्
+अप्लवेऽम्भसि मग्नानामप्रतिष्ठे निमज्जताम्
+पाञ्चाली पाण्डुपुत्राणां नौरेषा पारगाभवत्
+वैशंपायन उवाच
+तद्वै श्रुत्वा भीमसेनः कुरुमध्येऽत्यमर्षणः
+स्त्री गतिः पाण्डुपुत्राणामित्युवाच सुदुर्मनाः
+त्रीणि ज्योतींषि पुरुष इति वै देवलोऽब्रवीत्
+अपत्यं कर्म विद्या च यतः सृष्टाः प्रजास्ततः
+अमेध्ये वै गतप्राणे शून्ये ज्ञातिभिरुज्झिते
+देहे त्रितयमेवैतत्पुरुषस्योप���ायते
+तन्नो ज्योतिरभिहतं दाराणामभिमर्शनात्
+धनंजय कथं स्वित्स्यादपत्यमभिमृष्टजम्
+अर्जुन उवाच
+न चैवोक्ता न चानुक्ता हीनतः परुषा गिरः
+भारताः प्रतिजल्पन्ति सदा तूत्तमपूरुषाः
+स्मरन्ति सुकृतान्येव न वैराणि कृतानि च
+सन्तः प्रतिविजानन्तो लब्ध्वा प्रत्ययमात्मनः
+भीम उवाच
+इहैवैतांस्तुरा सर्वान्हन्मि शत्रून्समागतान्
+अथ निष्क्रम्य राजेन्द्र समूलान्कृन्धि भारत
+किं नो विवदितेनेह किं नः क्लेशेन भारत
+अद्यैवैतान्निहन्मीह प्रशाधि वसुधामिमाम्
+वैशंपायन उवाच
+इत्युक्त्वा भीमसेनस्तु कनिष्ठैर्भ्रातृभिर्वृतः
+मृगमध्ये यथा सिंहो मुहुः परिघमैक्षत
+सान्त्व्यमानो वीज्यमानः पार्थेनाक्लिष्टकर्मणा
+स्विद्यते च महाबाहुरन्तर्दाहेन वीर्यवान्
+क्रुद्धस्य तस्य स्रोतोभ्यः कर्णादिभ्यो नराधिप
+सधूमः सस्फुलिङ्गार्चिः पावकः समजायत
+भ्रुकुटीपुटदुष्प्रेक्ष्यमभवत्तस्य तन्मुखम्
+युगान्तकाले संप्राप्ते कृतान्तस्येव रूपिणः
+युधिष्ठिरस्तमावार्य बाहुना बाहुशालिनम्
+मैवमित्यब्रवीच्चैनं जोषमास्स्वेति भारत
+निवार्य तं महाबाहुं कोपसंरक्तलोचनम्
+पितरं समुपातिष्ठद्धृतराष्ट्रं कृताञ्जलिः
+युधिष्ठिर उवाच
+राजन्किं करवामस्ते प्रशाध्यस्मांस्त्वमीश्वरः
+नित्यं हि स्थातुमिच्छामस्तव भारत शासने
+धृतराष्ट्र उवाच
+अजातशत्रो भद्रं ते अरिष्टं स्वस्ति गच्छत
+अनुज्ञाताः सहधनाः स्वराज्यमनुशासत
+इदं त्वेवावबोद्धव्यं वृद्धस्य मम शासनम्
+धिया निगदितं कृत्स्नं पथ्यं निःश्रेयसं परम्
+वेत्थ त्वं तात धर्माणां गतिं सूक्ष्मां युधिष्ठिर
+विनीतोऽसि महाप्राज्ञ वृद्धानां पर्युपासिता
+यतो बुद्धिस्ततः शान्तिः प्रशमं गच्छ भारत
+नादारौ क्रमते शस्त्रं दारौ शस्त्रं निपात्यते
+न वैराण्यभिजानन्ति गुणान्पश्यन्ति नागुणान्
+विरोधं नाधिगच्छन्ति ये त उत्तमपूरुषाः
+संवादे परुषाण्याहुर्युधिष्ठिर नराधमाः
+प्रत्याहुर्मध्यमास्त्वेतानुक्ताः परुषमुत्तरम्
+नैवोक्ता नैव चानुक्ता अहिताः परुषा गिरः
+प्रतिजल्पन्ति वै धीराः सदा उत्तमपूरुषाः
+स्मरन्ति सुकृतान्येव न वैराणि कृतान्यपि
+सन्तः प्रतिविजानन्तो लब्ध्वा प्रत्ययमात्मनः
+तथाचरितमार्येण त्वयास्मिन्सत्समागमे
+दुर्योधनस्य पारुष्यं तत्तात हृदि मा कृथाः
+मातरं चैव ग���न्धारीं मां च त्वद्गुणकाङ्क्षिणम्
+उपस्थितं वृद्धमन्धं पितरं पश्य भारत
+प्रेक्षापूर्वं मया द्यूतमिदमासीदुपेक्षितम्
+मित्राणि द्रष्टुकामेन पुत्राणां च बलाबलम्
+अशोच्याः कुरवो राजन्येषां त्वमनुशासिता
+मन्त्री च विदुरो धीमान्सर्वशास्त्रविशारदः
+त्वयि धर्मोऽर्जुने वीर्यं भीमसेने पराक्रमः
+श्रद्धा च गुरुशुश्रूषा यमयोः पुरुषाग्र्ययोः
+अजातशत्रो भद्रं ते खाण्डवप्रस्थमाविश
+भ्रातृभिस्तेऽस्तु सौभ्रात्रं धर्मे ते धीयतां मनः
+वैशंपायन उवाच
+इत्युक्तो भरतश्रेष्ठो धर्मराजो युधिष्ठिरः
+कृत्वार्यसमयं सर्वं प्रतस्थे भ्रातृभिः सह
+ते रथान्मेघसंकाशानास्थाय सह कृष्णया
+प्रययुर्हृष्टमनस इन्द्रप्रस्थं पुरोत्तमम्
+जनमेजय उवाच
+अनुज्ञातांस्तान्विदित्वा सरत्नधनसंचयान्
+पाण्डवान्धार्तराष्ट्राणां कथमासीन्मनस्तदा
+वैशंपायन उवाच
+अनुज्ञातांस्तान्विदित्वा धृतराष्ट्रेण धीमता
+राजन्दुःशासनः क्षिप्रं जगाम भ्रातरं प्रति
+दुर्योधनं समासाद्य सामात्यं भरतर्षभ
+दुःखार्तो भरतश्रेष्ठ इदं वचनमब्रवीत्
+दुःखेनैतत्समानीतं स्थविरो नाशयत्यसौ
+शत्रुसाद्गमयद्द्रव्यं तद्बुध्यध्वं महारथाः
+अथ दुर्योधनः कर्णः शकुनिश्चापि सौबलः
+मिथः संगम्य सहिताः पाण्डवान्प्रति मानिनः
+वैचित्रवीर्यं राजानं धृतराष्ट्रं मनीषिणम्
+अभिगम्य त्वरायुक्ताः श्लक्ष्णं वचनमब्रुवन्
+दुर्योधन उवाच
+न त्वयेदं श्रुतं राजन्यज्जगाद बृहस्पतिः
+शक्रस्य नीतिं प्रवदन्विद्वान्देवपुरोहितः
+सर्वोपायैर्निहन्तव्याः शत्रवः शत्रुकर्षण
+पुरा युद्धाद्बलाद्वापि प्रकुर्वन्ति तवाहितम्
+ते वयं पाण्डवधनैः सर्वान्संपूज्य पार्थिवान्
+यदि तान्योधयिष्यामः किं वा नः परिहास्यति
+अहीनाशीविषान्क्रुद्धान्दंशाय समुपस्थितान्
+कृत्वा कण्ठे च पृष्ठे च कः समुत्स्रष्टुमर्हति
+आत्तशस्त्रा रथगताः कुपितास्तात पाण्डवाः
+निःशेषं नः करिष्यन्ति क्रुद्धा ह्याशीविषा यथा
+संनद्धो ह्यर्जुनो याति विवृत्य परमेषुधी
+गाण्डीवं मुहुरादत्ते निःश्वसंश्च निरीक्षते
+गदां गुर्वीं समुद्यम्य त्वरितश्च वृकोदरः
+स्वरथं योजयित्वाशु निर्यात इति नः श्रुतम्
+नकुलः खड्गमादाय चर्म चाप्यष्टचन्द्रकम्
+सहदेवश्च राजा च चक्रुराकारमिङ्गितैः
+ते त्वास्थाय रथान्सर्वे बह���शस्त्रपरिच्छदान्
+अभिघ्नन्तो रथव्रातान्सेनायोगाय निर्ययुः
+न क्षंस्यन्ते तथास्माभिर्जातु विप्रकृता हि ते
+द्रौपद्याश्च परिक्लेशं कस्तेषां क्षन्तुमर्हति
+पुनर्दीव्याम भद्रं ते वनवासाय पाण्डवैः
+एवमेतान्वशे कर्तुं शक्ष्यामो भरतर्षभ
+ते वा द्वादश वर्षाणि वयं वा द्यूतनिर्जिताः
+प्रविशेम महारण्यमजिनैः प्रतिवासिताः
+त्रयोदशं च सजने अज्ञाताः परिवत्सरम्
+ज्ञाताश्च पुनरन्यानि वने वर्षाणि द्वादश
+निवसेम वयं ते वा तथा द्यूतं प्रवर्तताम्
+अक्षानुप्त्वा पुनर्द्यूतमिदं दीव्यन्तु पाण्डवाः
+एतत्कृत्यतमं राजन्नस्माकं भरतर्षभ
+अयं हि शकुनिर्वेद सविद्यामक्षसंपदम्
+दृढमूला वयं राज्ये मित्राणि परिगृह्य च
+सारवद्विपुलं सैन्यं सत्कृत्य च दुरासदम्
+ते च त्रयोदशे वर्षे पारयिष्यन्ति चेद्व्रतम्
+जेष्यामस्तान्वयं राजन्रोचतां ते परंतप
+धृतराष्ट्र उवाच
+तूर्णं प्रत्यानयस्वैतान्कामं व्यध्वगतानपि
+आगच्छन्तु पुनर्द्यूतमिदं कुर्वन्तु पाण्डवाः
+वैशंपायन उवाच
+ततो द्रोणः सोमदत्तो बाह्लीकश्च महारथः
+विदुरो द्रोणपुत्रश्च वैश्यापुत्रश्च वीर्यवान्
+भूरिश्रवाः शांतनवो विकर्णश्च महारथः
+मा द्यूतमित्यभाषन्त शमोऽस्त्विति च सर्वशः
+अकामानां च सर्वेषां सुहृदामर्थदर्शिनाम्
+अकरोत्पाण्डवाह्वानं धृतराष्ट्रः सुतप्रियः
+अथाब्रवीन्महाराज धृतराष्ट्रं जनेश्वरम्
+पुत्रहार्दाद्धर्मयुक्तं गान्धारी शोककर्शिता
+जाते दुर्योधने क्षत्ता महामतिरभाषत
+नीयतां परलोकाय साध्वयं कुलपांसनः
+व्यनदज्जातमात्रो हि गोमायुरिव भारत
+अन्तो नूनं कुलस्यास्य कुरवस्तन्निबोधत
+मा बालानामशिष्टानामभिमंस्था मतिं प्रभो
+मा कुलस्य क्षये घोरे कारणं त्वं भविष्यसि
+बद्धं सेतुं को नु भिन्द्याद्धमेच्छान्तं च पावकम्
+शमे धृतान्पुनः पार्थान्कोपयेत्को नु भारत
+स्मरन्तं त्वामाजमीढ स्मारयिष्याम्यहं पुनः
+शास्त्रं न शास्ति दुर्बुद्धिं श्रेयसे वेतराय वा
+न वै वृद्धो बालमतिर्भवेद्राजन्कथंचन
+त्वन्नेत्राः सन्तु ते पुत्रा मा त्वां दीर्णाः प्रहासिषुः
+शमेन धर्मेण परस्य बुद्ध्या; जाता बुद्धिः सास्तु ते मा प्रतीपा
+प्रध्वंसिनी क्रूरसमाहिता श्री;र्मृदुप्रौढा गच्छति पुत्रपौत्रान्
+अथाब्रवीन्महाराजो गान्धारीं धर्मदर्शिनीम्
+अन्तः कामं कुलस्यास्तु न शक्ष्यामि निवारितुम्
+यथेच्छन्ति तथैवास्तु प्रत्यागच्छन्तु पाण्डवाः
+पुनर्द्यूतं प्रकुर्वन्तु मामकाः पाण्डवैः सह
+वैशंपायन उवाच
+ततो व्यध्वगतं पार्थं प्रातिकामी युधिष्ठिरम्
+उवाच वचनाद्राज्ञो धृतराष्ट्रस्य धीमतः
+उपस्तीर्णा सभा राजन्नक्षानुप्त्वा युधिष्ठिर
+एहि पाण्डव दीव्येति पिता त्वामाह भारत
+युधिष्ठिर उवाच
+धातुर्नियोगाद्भूतानि प्राप्नुवन्ति शुभाशुभम्
+न निवृत्तिस्तयोरस्ति देवितव्यं पुनर्यदि
+अक्षद्यूते समाह्वानं नियोगात्स्थविरस्य च
+जानन्नपि क्षयकरं नातिक्रमितुमुत्सहे
+वैशंपायन उवाच
+इति ब्रुवन्निववृते भ्रातृभिः सह पाण्डवः
+जानंश्च शकुनेर्मायां पार्थो द्यूतमियात्पुनः
+विविशुस्ते सभां तां तु पुनरेव महारथाः
+व्यथयन्ति स्म चेतांसि सुहृदां भरतर्षभाः
+यथोपजोषमासीनाः पुनर्द्यूतप्रवृत्तये
+सर्वलोकविनाशाय दैवेनोपनिपीडिताः
+शकुनिरुवाच
+अमुञ्चत्स्थविरो यद्वो धनं पूजितमेव तत्
+महाधनं ग्लहं त्वेकं शृणु मे भरतर्षभ
+वयं द्वादश वर्षाणि युष्माभिर्द्यूतनिर्जिताः
+प्रविशेम महारण्यं रौरवाजिनवाससः
+त्रयोदशं च सजने अज्ञाताः परिवत्सरम्
+ज्ञाताश्च पुनरन्यानि वने वर्षाणि द्वादश
+अस्माभिर्वा जिता यूयं वने वर्षाणि द्वादश
+वसध्वं कृष्णया सार्धमजिनैः प्रतिवासिताः
+त्रयोदशे च निर्वृत्ते पुनरेव यथोचितम्
+स्वराज्यं प्रतिपत्तव्यमितरैरथ वेतरैः
+अनेन व्यवसायेन सहास्माभिर्युधिष्ठिर
+अक्षानुप्त्वा पुनर्द्यूतमेहि दीव्यस्व भारत
+सभासद ऊचुः
+अहो धिग्बान्धवा नैनं बोधयन्ति महद्भयम्
+बुद्ध्या बोध्यं न बुध्यन्ते स्वयं च भरतर्षभाः
+वैशंपायन उवाच
+जनप्रवादान्सुबहूनिति शृण्वन्नराधिपः
+ह्रिया च धर्मसङ्गाच्च पार्थो द्यूतमियात्पुनः
+जानन्नपि महाबुद्धिः पुनर्द्यूतमवर्तयत्
+अप्ययं न विनाशः स्यात्कुरूणामिति चिन्तयन्
+युधिष्ठिर उवाच
+कथं वै मद्विधो राजा स्वधर्ममनुपालयन्
+आहूतो विनिवर्तेत दीव्यामि शकुने त्वया
+शकुनिरुवाच
+गवाश्वं बहुधेनूकमपर्यन्तमजाविकम्
+गजाः कोशो हिरण्यं च दासीदासं च सर्वशः
+एष नो ग्लह एवैको वनवासाय पाण्डवाः
+यूयं वयं वा विजिता वसेम वनमाश्रिताः
+अनेन व्यवसायेन दीव्याम भरतर्षभ
+समुत्क्षेपेण चैकेन वनवासाय भारत
+वैशंपायन उवाच
+प्रतिजग्राह तं पार्थो ���्लहं जग्राह सौबलः
+जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत
+वैशंपायन उवाच
+वनवासाय चक्रुस्ते मतिं पार्थाः पराजिताः
+अजिनान्युत्तरीयाणि जगृहुश्च यथाक्रमम्
+अजिनैः संवृतान्दृष्ट्वा हृतराज्यानरिंदमान्
+प्रस्थितान्वनवासाय ततो दुःशासनोऽब्रवीत्
+प्रवृत्तं धार्तराष्ट्रस्य चक्रं राज्ञो महात्मनः
+पराभूताः पाण्डुपुत्रा विपत्तिं परमां गताः
+अद्य देवाः संप्रयाताः समैर्वर्त्मभिरस्थलैः
+गुणज्येष्ठास्तथा ज्येष्ठा भूयांसो यद्वयं परैः
+नरकं पातिताः पार्था दीर्घकालमनन्तकम्
+सुखाच्च हीना राज्याच्च विनष्टाः शाश्वतीः समाः
+बलेन मत्ता ये ते स्म धार्तराष्ट्रान्प्रहासिषुः
+ते निर्जिता हृतधना वनमेष्यन्ति पाण्डवाः
+चित्रान्संनाहानवमुञ्चन्तु चैषां; वासांसि दिव्यानि च भानुमन्ति
+निवास्यन्तां रुरुचर्माणि सर्वे; यथा ग्लहं सौबलस्याभ्युपेताः
+न सन्ति लोकेषु पुमांस ईदृशा; इत्येव ये भावितबुद्धयः सदा
+ज्ञास्यन्ति तेऽऽत्मानमिमेऽद्य पाण्डवा; विपर्यये षण्ढतिला इवाफलाः
+अयं हि वासोदय ईदृशानां; मनस्विनां कौरव मा भवेद्वः
+अदीक्षितानामजिनानि यद्व;द्बलीयसां पश्यत पाण्डवानाम्
+महाप्राज्ञः सोमको यज्ञसेनः; कन्यां पाञ्चालीं पाण्डवेभ्यः प्रदाय
+अकार्षीद्वै दुष्कृतं नेह सन्ति; क्लीबाः पार्थाः पतयो याज्ञसेन्याः
+सूक्ष्मान्प्रावारानजिनानि चोदिता;न्दृष्ट्वारण्ये निर्धनानप्रतिष्ठान्
+कां त्वं प्रीतिं लप्स्यसे याज्ञसेनि; पतिं वृणीष्व यमिहान्यमिच्छसि
+एते हि सर्वे कुरवः समेताः; क्षान्ता दान्ताः सुद्रविणोपपन्नाः
+एषां वृणीष्वैकतमं पतित्वे; न त्वां तपेत्कालविपर्ययोऽयम्
+यथाफलाः षण्ढतिला यथा चर्ममया मृगाः
+तथैव पाण्डवाः सर्वे यथा काकयवा अपि
+किं पाण्डवांस्त्वं पतितानुपास्से; मोघः श्रमः षण्ढतिलानुपास्य
+एवं नृशंसः परुषाणि पार्था;नश्रावयद्धृतराष्ट्रस्य पुत्रः
+तद्वै श्रुत्वा भीमसेनोऽत्यमर्षी; निर्भर्त्स्योच्चैस्तं निगृह्यैव रोषात्
+उवाचेदं सहसैवोपगम्य; सिंहो यथा हैमवतः शृगालम्
+भीमसेन उवाच
+क्रूर पापजनैर्जुष्टमकृतार्थं प्रभाषसे
+गान्धारविद्यया हि त्वं राजमध्ये विकत्थसे
+यथा तुदसि मर्माणि वाक्शरैरिह नो भृशम्
+तथा स्मारयिता तेऽहं कृन्तन्मर्माणि संयुगे
+ये च त्वामनुवर्तन्ते कामलोभवशानुगाः
+गोप्तारः सानुबन्धांस्तान्नेष्यामि यमसादनम्
+वैशंपायन उवाच
+एवं ब्रुवाणमजिनैर्विवासितं; दुःखाभिभूतं परिनृत्यति स्म
+मध्ये कुरूणां धर्मनिबद्धमार्गं; गौर्गौरिति स्माह्वयन्मुक्तलज्जः
+भीमसेन उवाच
+नृशंसं परुषं क्रूरं शक्यं दुःशासन त्वया
+निकृत्या हि धनं लब्ध्वा को विकत्थितुमर्हति
+मा ह स्म सुकृताँल्लोकान्गच्छेत्पार्थो वृकोदरः
+यदि वक्षसि भित्त्वा ते न पिबेच्छोणितं रणे
+धार्तराष्ट्रान्रणे हत्वा मिषतां सर्वधन्विनाम्
+शमं गन्तास्मि नचिरात्सत्यमेतद्ब्रवीमि वः
+वैशंपायन उवाच
+तस्य राजा सिंहगतेः सखेलं; दुर्योधनो भीमसेनस्य हर्षात्
+गतिं स्वगत्यानुचकार मन्दो; निर्गच्छतां पाण्डवानां सभायाः
+नैतावता कृतमित्यब्रवीत्तं; वृकोदरः संनिवृत्तार्धकायः
+शीघ्रं हि त्वा निहतं सानुबन्धं; संस्मार्याहं प्रतिवक्ष्यामि मूढ
+एतत्समीक्ष्यात्मनि चावमानं; नियम्य मन्युं बलवान्स मानी
+राजानुगः संसदि कौरवाणां; विनिष्क्रमन्वाक्यमुवाच भीमः
+अहं दुर्योधनं हन्ता कर्णं हन्ता धनंजयः
+शकुनिं चाक्षकितवं सहदेवो हनिष्यति
+इदं च भूयो वक्ष्यामि सभामध्ये बृहद्वचः
+सत्यं देवाः करिष्यन्ति यन्नो युद्धं भविष्यति
+सुयोधनमिमं पापं हन्तास्मि गदया युधि
+शिरः पादेन चास्याहमधिष्ठास्यामि भूतले
+वाक्यशूरस्य चैवास्य परुषस्य दुरात्मनः
+दुःशासनस्य रुधिरं पातास्मि मृगराडिव
+अर्जुन उवाच
+नैव वाचा व्यवसितं भीम विज्ञायते सताम्
+इतश्चतुर्दशे वर्षे द्रष्टारो यद्भविष्यति
+दुर्योधनस्य कर्णस्य शकुनेश्च दुरात्मनः
+दुःशासनचतुर्थानां भूमिः पास्यति शोणितम्
+असूयितारं वक्तारं प्रस्रष्टारं दुरात्मनाम्
+भीमसेन नियोगात्ते हन्ताहं कर्णमाहवे
+अर्जुनः प्रतिजानीते भीमस्य प्रियकाम्यया
+कर्णं कर्णानुगांश्चैव रणे हन्तास्मि पत्रिभिः
+ये चान्ये प्रतियोत्स्यन्ति बुद्धिमोहेन मां नृपाः
+तांश्च सर्वाञ्शितैर्बाणैर्नेतास्मि यमसादनम्
+चलेद्धि हिमवान्स्थानान्निष्प्रभः स्याद्दिवाकरः
+शैत्यं सोमात्प्रणश्येत मत्सत्यं विचलेद्यदि
+न प्रदास्यति चेद्राज्यमितो वर्षे चतुर्दशे
+दुर्योधनो हि सत्कृत्य सत्यमेतद्भविष्यति
+वैशंपायन उवाच
+इत्युक्तवति पार्थे तु श्रीमान्माद्रवतीसुतः
+प्रगृह्य विपुलं बाहुं सहदेवः प्रतापवान्
+सौबलस्य वधं प्रेप्सुरिदं वचनम��्रवीत्
+क्रोधसंरक्तनयनो निःश्वसन्निव पन्नगः
+अक्षान्यान्मन्यसे मूढ गान्धाराणां यशोहर
+नैतेऽक्षा निशिता बाणास्त्वयैते समरे वृताः
+यथा चैवोक्तवान्भीमस्त्वामुद्दिश्य सबान्धवम्
+कर्ताहं कर्मणस्तस्य कुरु कार्याणि सर्वशः
+हन्तास्मि तरसा युद्धे त्वां विक्रम्य सबान्धवम्
+यदि स्थास्यसि संग्रामे क्षत्रधर्मेण सौबल
+सहदेववचः श्रुत्वा नकुलोऽपि विशां पते
+दर्शनीयतमो नॄणामिदं वचनमब्रवीत्
+सुतेयं यज्ञसेनस्य द्यूतेऽस्मिन्धृतराष्ट्रजैः
+यैर्वाचः श्राविता रूक्षाः स्थितैर्दुर्योधनप्रिये
+तान्धार्तराष्ट्रान्दुर्वृत्तान्मुमूर्षून्कालचोदितान्
+दर्शयिष्यामि भूयिष्ठमहं वैवस्वतक्षयम्
+निदेशाद्धर्मराजस्य द्रौपद्याः पदवीं चरन्
+निर्धार्तराष्ट्रां पृथिवीं कर्तास्मि नचिरादिव
+एवं ते पुरुषव्याघ्राः सर्वे व्यायतबाहवः
+प्रतिज्ञा बहुलाः कृत्वा धृतराष्ट्रमुपागमन्
+युधिष्ठिर उवाच
+आमन्त्रयामि भरतांस्तथा वृद्धं पितामहम्
+राजानं सोमदत्तं च महाराजं च बाह्लिकम्
+द्रोणं कृपं नृपांश्चान्यानश्वत्थामानमेव च
+विदुरं धृतराष्ट्रं च धार्तराष्ट्रांश्च सर्वशः
+युयुत्सुं संजयं चैव तथैवान्यान्सभासदः
+सर्वानामन्त्र्य गच्छामि द्रष्टास्मि पुनरेत्य वः
+वैशंपायन उवाच
+न च किंचित्तदोचुस्ते ह्रिया सन्तो युधिष्ठिरम्
+मनोभिरेव कल्याणं दध्युस्ते तस्य धीमतः
+विदुर उवाच
+आर्या पृथा राजपुत्री नारण्यं गन्तुमर्हति
+सुकुमारी च वृद्धा च नित्यं चैव सुखोचिता
+इह वत्स्यति कल्याणी सत्कृता मम वेश्मनि
+इति पार्था विजानीध्वमगदं वोऽस्तु सर्वशः
+युधिष्ठिर विजानीहि ममेदं भरतर्षभ
+नाधर्मेण जितः कश्चिद्व्यथते वै पराजयात्
+त्वं वै धर्मान्विजानीषे युधां वेत्ता धनंजयः
+हन्तारीणां भीमसेनो नकुलस्त्वर्थसंग्रही
+संयन्ता सहदेवस्तु धौम्यो ब्रह्मविदुत्तमः
+धर्मार्थकुशला चैव द्रौपदी धर्मचारिणी
+अन्योन्यस्य प्रियाः सर्वे तथैव प्रियवादिनः
+परैरभेद्याः संतुष्टाः को वो न स्पृहयेदिह
+एष वै सर्वकल्याणः समाधिस्तव भारत
+नैनं शत्रुर्विषहते शक्रेणापि समोऽच्युत
+हिमवत्यनुशिष्टोऽसि मेरुसावर्णिना पुरा
+द्वैपायनेन कृष्णेन नगरे वारणावते
+भृगुतुङ्गे च रामेण दृषद्वत्यां च शंभुना
+अश्रौषीरसितस्यापि महर्षेरञ्जनं प्रति
+द्रष्टा सदा न���रदस्य धौम्यस्तेऽयं पुरोहितः
+मा हार्षीः सांपराये त्वं बुद्धिं तामृषिपूजिताम्
+पुरूरवसमैलं त्वं बुद्ध्या जयसि पाण्डव
+शक्त्या जयसि राज्ञोऽन्यानृषीन्धर्मोपसेवया
+ऐन्द्रे जये धृतमना याम्ये कोपविधारणे
+विसर्गे चैव कौबेरे वारुणे चैव संयमे
+आत्मप्रदानं सौम्यत्वमद्भ्यश्चैवोपजीवनम्
+भूमेः क्षमा च तेजश्च समग्रं सूर्यमण्डलात्
+वायोर्बलं विद्धि स त्वं भूतेभ्यश्चात्मसंभवम्
+अगदं वोऽस्तु भद्रं वो द्रक्ष्यामि पुनरागतान्
+आपद्धर्मार्थकृच्छ्रेषु सर्वकार्येषु वा पुनः
+यथावत्प्रतिपद्येथाः काले काले युधिष्ठिर
+आपृष्टोऽसीह कौन्तेय स्वस्ति प्राप्नुहि भारत
+कृतार्थं स्वस्तिमन्तं त्वां द्रक्ष्यामः पुनरागतम्
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्तस्तथेत्युक्त्वा पाण्डवः सत्यविक्रमः
+भीष्मद्रोणौ नमस्कृत्य प्रातिष्ठत युधिष्ठिरः
+वैशंपायन उवाच
+तस्मिन्संप्रस्थिते कृष्णा पृथां प्राप्य यशस्विनीम्
+आपृच्छद्भृशदुःखार्ता याश्चान्यास्तत्र योषितः
+यथार्हं वन्दनाश्लेषान्कृत्वा गन्तुमियेष सा
+ततो निनादः सुमहान्पाण्डवान्तःपुरेऽभवत्
+कुन्ती च भृशसंतप्ता द्रौपदीं प्रेक्ष्य गच्छतीम्
+शोकविह्वलया वाचा कृच्छ्राद्वचनमब्रवीत्
+वत्से शोको न ते कार्यः प्राप्येदं व्यसनं महत्
+स्त्रीधर्माणामभिज्ञासि शीलाचारवती तथा
+न त्वां संदेष्टुमर्हामि भर्तॄन्प्रति शुचिस्मिते
+साध्वीगुणसमाधानैर्भूषितं ते कुलद्वयम्
+सभाग्याः कुरवश्चेमे ये न दग्धास्त्वयानघे
+अरिष्टं व्रज पन्थानं मदनुध्यानबृंहिता
+भाविन्यर्थे हि सत्स्त्रीणां वैक्लव्यं नोपजायते
+गुरुधर्माभिगुप्ता च श्रेयः क्षिप्रमवाप्स्यसि
+सहदेवश्च मे पुत्रः सदावेक्ष्यो वने वसन्
+यथेदं व्यसनं प्राप्य नास्य सीदेन्महन्मनः
+तथेत्युक्त्वा तु सा देवी स्रवन्नेत्रजलाविला
+शोणिताक्तैकवसना मुक्तकेश्यभिनिर्ययौ
+तां क्रोशन्तीं पृथा दुःखादनुवव्राज गच्छतीम्
+अथापश्यत्सुतान्सर्वान्हृताभरणवाससः
+रुरुचर्मावृततनून्ह्रिया किंचिदवाङ्मुखान्
+परैः परीतान्संहृष्टैः सुहृद्भिश्चानुशोचितान्
+तदवस्थान्सुतान्सर्वानुपसृत्यातिवत्सला
+सस्वजानावदच्छोकात्तत्तद्विलपती बहु
+कथं सद्धर्मचारित्रवृत्तस्थितिविभूषितान्
+अक्षुद्रान्दृढभक्तांश्च दैवतेज्यापरान्सदा
+व्यसनं वः सम���्यागात्कोऽयं विधिविपर्ययः
+कस्यापध्यानजं चेदमागः पश्यामि वो धिया
+स्यात्तु मद्भाग्यदोषोऽयं याहं युष्मानजीजनम्
+दुःखायासभुजोऽत्यर्थं युक्तानप्युत्तमैर्गुणैः
+कथं वत्स्यथ दुर्गेषु वनेष्वृद्धिविनाकृताः
+वीर्यसत्त्वबलोत्साहतेजोभिरकृशाः कृशाः
+यद्येतदहमज्ञास्यं वनवासो हि वो ध्रुवम्
+शतशृङ्गान्मृते पाण्डौ नागमिष्यं गजाह्वयम्
+धन्यं वः पितरं मन्ये तपोमेधान्वितं तथा
+यः पुत्राधिमसंप्राप्य स्वर्गेच्छामकरोत्प्रियाम्
+धन्यां चातीन्द्रियज्ञानामिमां प्राप्तां परां गतिम्
+मन्येऽद्य माद्रीं धर्मज्ञां कल्याणीं सर्वथैव हि
+रत्या मत्या च गत्या च ययाहमभिसंधिता
+जीवितप्रियतां मह्यं धिगिमां क्लेशभागिनीम्
+एवं विलपतीं कुन्तीमभिसान्त्व्य प्रणम्य च
+पाण्डवा विगतानन्दा वनायैव प्रवव्रजुः
+विदुरादयश्च तामार्तां कुन्तीमाश्वास्य हेतुभिः
+प्रावेशयन्गृहं क्षत्तुः स्वयमार्ततराः शनैः
+राजा च धृतराष्ट्रः स शोकाकुलितचेतनः
+क्षत्तुः संप्रेषयामास शीघ्रमागम्यतामिति
+ततो जगाम विदुरो धृतराष्ट्रनिवेशनम्
+तं पर्यपृच्छत्संविग्नो धृतराष्ट्रो नराधिपः
+धृतराष्ट्र उवाच
+कथं गच्छति कौन्तेयो धर्मराजो युधिष्ठिरः
+भीमसेनः सव्यसाची माद्रीपुत्रौ च तावुभौ
+धौम्यश्चैव कथं क्षत्तर्द्रौपदी वा तपस्विनी
+श्रोतुमिच्छाम्यहं सर्वं तेषामङ्गविचेष्टितम्
+विदुर उवाच
+वस्त्रेण संवृत्य मुखं कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
+बाहू विशालौ कृत्वा तु भीमो गच्छति पाण्डवः
+सिकता वपन्सव्यसाची राजानमनुगच्छति
+माद्रीपुत्रः सहदेवो मुखमालिप्य गच्छति
+पांसूपलिप्तसर्वाङ्गो नकुलश्चित्तविह्वलः
+दर्शनीयतमो लोके राजानमनुगच्छति
+कृष्णा केशैः प्रतिच्छाद्य मुखमायतलोचना
+दर्शनीया प्ररुदती राजानमनुगच्छति
+धौम्यो याम्यानि सामानि रौद्राणि च विशां पते
+गायन्गच्छति मार्गेषु कुशानादाय पाणिना
+धृतराष्ट्र उवाच
+विविधानीह रूपाणि कृत्वा गच्छन्ति पाण्डवाः
+तन्ममाचक्ष्व विदुर कस्मादेवं व्रजन्ति ते
+विदुर उवाच
+निकृतस्यापि ते पुत्रैर्हृते राज्ये धनेषु च
+न धर्माच्चलते बुद्धिर्धर्मराजस्य धीमतः
+योऽसौ राजा घृणी नित्यं धार्तराष्ट्रेषु भारत
+निकृत्या क्रोधसंतप्तो नोन्मीलयति लोचने
+नाहं जनं निर्दहेयं दृष्ट्वा घोरेण चक्षुषा
+स पिधाय मुखं राजा तस्माद्गच्छति पाण्डवः
+यथा च भीमो व्रजति तन्मे निगदतः शृणु
+बाह्वोर्बले नास्ति समो ममेति भरतर्षभ
+बाहू विशालौ कृत्वा तु तेन भीमोऽपि गच्छति
+बाहू दर्शयमानो हि बाहुद्रविणदर्पितः
+चिकीर्षन्कर्म शत्रुभ्यो बाहुद्रव्यानुरूपतः
+प्रदिशञ्शरसंपातान्कुन्तीपुत्रोऽर्जुनस्तदा
+सिकता वपन्सव्यसाची राजानमनुगच्छति
+असक्ताः सिकतास्तस्य यथा संप्रति भारत
+असक्तं शरवर्षाणि तथा मोक्ष्यति शत्रुषु
+न मे कश्चिद्विजानीयान्मुखमद्येति भारत
+मुखमालिप्य तेनासौ सहदेवोऽपि गच्छति
+नाहं मनांस्याददेयं मार्गे स्त्रीणामिति प्रभो
+पांसूपचितसर्वाङ्गो नकुलस्तेन गच्छति
+एकवस्त्रा तु रुदती मुक्तकेशी रजस्वला
+शोणिताक्तार्द्रवसना द्रौपदी वाक्यमब्रवीत्
+यत्कृतेऽहमिमां प्राप्ता तेषां वर्षे चतुर्दशे
+हतपत्यो हतसुता हतबन्धुजनप्रियाः
+बन्धुशोणितदिग्धाङ्ग्यो मुक्तकेश्यो रजस्वलाः
+एवं कृतोदका नार्यः प्रवेक्ष्यन्ति गजाह्वयम्
+कृत्वा तु नैरृतान्दर्भान्धीरो धौम्यः पुरोहितः
+सामानि गायन्याम्यानि पुरतो याति भारत
+हतेषु भारतेष्वाजौ कुरूणां गुरवस्तदा
+एवं सामानि गास्यन्तीत्युक्त्वा धौम्योऽपि गच्छति
+हा हा गच्छन्ति नो नाथाः समवेक्षध्वमीदृशम्
+इति पौराः सुदुःखार्ताः क्रोशन्ति स्म समन्ततः
+एवमाकारलिङ्गैस्ते व्यवसायं मनोगतम्
+कथयन्तः स्म कौन्तेया वनं जग्मुर्मनस्विनः
+एवं तेषु नराग्र्येषु निर्यत्सु गजसाह्वयात्
+अनभ्रे विद्युतश्चासन्भूमिश्च समकम्पत
+राहुरग्रसदादित्यमपर्वणि विशां पते
+उल्का चाप्यपसव्यं तु पुरं कृत्वा व्यशीर्यत
+प्रव्याहरन्ति क्रव्यादा गृध्रगोमायुवायसाः
+देवायतनचैत्येषु प्राकाराट्टालकेषु च
+एवमेते महोत्पाता वनं गच्छति पाण्डवे
+भारतानामभावाय राजन्दुर्मन्त्रिते तव
+नारदश्च सभामध्ये कुरूणामग्रतः स्थितः
+महर्षिभिः परिवृतो रौद्रं वाक्यमुवाच ह
+इतश्चतुर्दशे वर्षे विनङ्क्ष्यन्तीह कौरवाः
+दुर्योधनापराधेन भीमार्जुनबलेन च
+इत्युक्त्वा दिवमाक्रम्य क्षिप्रमन्तरधीयत
+ब्राह्मीं श्रियं सुविपुलां बिभ्रद्देवर्षिसत्तमः
+ततो दुर्योधनः कर्णः शकुनिश्चापि सौबलः
+द्रोणं द्वीपममन्यन्त राज्यं चास्मै न्यवेदयन्
+अथाब्रवीत्ततो द्रोणो दुर्योधनममर्षणम्
+दुःशासनं च कर्णं च सर्वानेव च भारतान्
+अव���्यान्पाण्डवानाहुर्देवपुत्रान्द्विजातयः
+अहं तु शरणं प्राप्तान्वर्तमानो यथाबलम्
+गतान्सर्वात्मना भक्त्या धार्तराष्ट्रान्सराजकान्
+नोत्सहे समभित्यक्तुं दैवमूलमतः परम्
+धर्मतः पाण्डुपुत्रा वै वनं गच्छन्ति निर्जिताः
+ते च द्वादश वर्षाणि वने वत्स्यन्ति कौरवाः
+चरितब्रह्मचर्याश्च क्रोधामर्षवशानुगाः
+वैरं प्रत्यानयिष्यन्ति मम दुःखाय पाण्डवाः
+मया तु भ्रंशितो राज्याद्द्रुपदः सखिविग्रहे
+पुत्रार्थमयजत्क्रोधाद्वधाय मम भारत
+याजोपयाजतपसा पुत्रं लेभे स पावकात्
+धृष्टद्युम्नं द्रौपदीं च वेदीमध्यात्सुमध्यमाम्
+ज्वालावर्णो देवदत्तो धनुष्मान्कवची शरी
+मर्त्यधर्मतया तस्मादिति मां भयमाविशत्
+गतो हि पक्षतां तेषां पार्षतः पुरुषर्षभः
+सृष्टप्राणो भृशतरं तस्माद्योत्स्ये तवारिभिः
+मद्वधाय श्रुतो ह्येष लोके चाप्यतिविश्रुतः
+नूनं सोऽयमनुप्राप्तस्त्वत्कृते कालपर्ययः
+त्वरिताः कुरुत श्रेयो नैतदेतावता कृतम्
+मुहूर्तं सुखमेवैतत्तालच्छायेव हैमनी
+यजध्वं च महायज्ञैर्भोगानश्नीत दत्त च
+इतश्चतुर्दशे वर्षे महत्प्राप्स्यथ वैशसम्
+दुर्योधन निशम्यैतत्प्रतिपद्य यथेच्छसि
+साम वा पाण्डवेयेषु प्रयुङ्क्ष्व यदि मन्यसे
+वैशंपायन उवाच
+द्रोणस्य वचनं श्रुत्वा धृतराष्ट्रोऽब्रवीदिदम्
+सम्यगाह गुरुः क्षत्तरुपावर्तय पाण्डवान्
+यदि वा न निवर्तन्ते सत्कृता यान्तु पाण्डवाः
+सशस्त्ररथपादाता भोगवन्तश्च पुत्रकाः
+वैशंपायन उवाच
+वनं गतेषु पार्थेषु निर्जितेषु दुरोदरे
+धृतराष्ट्रं महाराज तदा चिन्ता समाविशत्
+तं चिन्तयानमासीनं धृतराष्ट्रं जनेश्वरम्
+निःश्वसन्तमनेकाग्रमिति होवाच संजयः
+अवाप्य वसुसंपूर्णां वसुधां वसुधाधिप
+प्रव्राज्य पाण्डवान्राज्याद्राजन्किमनुशोचसि
+धृतराष्ट्र उवाच
+अशोच्यं तु कुतस्तेषां येषां वैरं भविष्यति
+पाण्डवैर्युद्धशौण्डैर्हि मित्रवद्भिर्महारथैः
+संजय उवाच
+तवेदं सुकृतं राजन्महद्वैरं भविष्यति
+विनाशः सर्वलोकस्य सानुबन्धो भविष्यति
+वार्यमाणोऽपि भीष्मेण द्रोणेन विदुरेण च
+पाण्डवानां प्रियां भार्यां द्रौपदीं धर्मचारिणीम्
+प्राहिणोदानयेहेति पुत्रो दुर्योधनस्तव
+सूतपुत्रं सुमन्दात्मा निर्लज्जः प्रातिकामिनम्
+धृतराष्ट्र उवाच
+यस्मै देवाः प्रयच्छन्ति पुरुषाय प���ाभवम्
+बुद्धिं तस्यापकर्षन्ति सोऽपाचीनानि पश्यति
+बुद्धौ कलुषभूतायां विनाशे प्रत्युपस्थिते
+अनयो नयसंकाशो हृदयान्नापसर्पति
+अनर्थाश्चार्थरूपेण अर्थाश्चानर्थरूपिणः
+उत्तिष्ठन्ति विनाशान्ते नरं तच्चास्य रोचते
+न कालो दण्डमुद्यम्य शिरः कृन्तति कस्यचित्
+कालस्य बलमेतावद्विपरीतार्थदर्शनम्
+आसादितमिदं घोरं तुमुलं लोमहर्षणम्
+पाञ्चालीमपकर्षद्भिः सभामध्ये तपस्विनीम्
+अयोनिजां रूपवतीं कुले जातां विभावरीम्
+को नु तां सर्वधर्मज्ञां परिभूय यशस्विनीम्
+पर्यानयेत्सभामध्यमृते दुर्द्यूतदेविनम्
+स्त्रीधर्मिणीं वरारोहां शोणितेन समुक्षिताम्
+एकवस्त्रां च पाञ्चालीं पाण्डवानभ्यवेक्षतीम्
+हृतस्वान्भ्रष्टचित्तांस्तान्हृतदारान्हृतश्रियः
+विहीनान्सर्वकामेभ्यो दासभाववशं गतान्
+धर्मपाशपरिक्षिप्तानशक्तानिव विक्रमे
+क्रुद्धाममर्षितां कृष्णां दुःखितां कुरुसंसदि
+दुर्योधनश्च कर्णश्च कटुकान्यभ्यभाषताम्
+तस्याः कृपणचक्षुर्भ्यां प्रदह्येतापि मेदिनी
+अपि शेषं भवेदद्य पुत्राणां मम संजय
+भारतानां स्त्रियः सर्वा गान्धार्या सह संगताः
+प्राक्रोशन्भैरवं तत्र दृष्ट्वा कृष्णां सभागताम्
+अग्निहोत्राणि सायाह्ने न चाहूयन्त सर्वशः
+ब्राह्मणाः कुपिताश्चासन्द्रौपद्याः परिकर्षणे
+आसीन्निष्टानको घोरो निर्घातश्च महानभूत्
+दिवोल्काश्चापतन्घोरा राहुश्चार्कमुपाग्रसत्
+अपर्वणि महाघोरं प्रजानां जनयन्भयम्
+तथैव रथशालासु प्रादुरासीद्धुताशनः
+ध्वजाश्च व्यवशीर्यन्त भरतानामभूतये
+दुर्योधनस्याग्निहोत्रे प्राक्रोशन्भैरवं शिवाः
+तास्तदा प्रत्यभाषन्त रासभाः सर्वतोदिशम्
+प्रातिष्ठत ततो भीष्मो द्रोणेन सह संजय
+कृपश्च सोमदत्तश्च बाह्लीकश्च महारथः
+ततोऽहमब्रुवं तत्र विदुरेण प्रचोदितः
+वरं ददानि कृष्णायै काङ्क्षितं यद्यदिच्छति
+अवृणोत्तत्र पाञ्चाली पाण्डवानमितौजसः
+सरथान्सधनुष्कांश्चाप्यनुज्ञासिषमप्यहम्
+अथाब्रवीन्महाप्राज्ञो विदुरः सर्वधर्मवित्
+एतदन्ताः स्थ भरता यद्वः कृष्णा सभां गता
+एषा पाञ्चालराजस्य सुतैषा श्रीरनुत्तमा
+पाञ्चाली पाण्डवानेतान्दैवसृष्टोपसर्पति
+तस्याः पार्थाः परिक्लेशं न क्षंस्यन्तेऽत्यमर्षणाः
+वृष्णयो वा महेष्वासाः पाञ्चाला वा महौजसः
+तेन सत्याभिसंधेन व��सुदेवेन रक्षिताः
+आगमिष्यति बीभत्सुः पाञ्चालैरभिरक्षितः
+तेषां मध्ये महेष्वासो भीमसेनो महाबलः
+आगमिष्यति धुन्वानो गदां दण्डमिवान्तकः
+ततो गाण्डीवनिर्घोषं श्रुत्वा पार्थस्य धीमतः
+गदावेगं च भीमस्य नालं सोढुं नराधिपाः
+तत्र मे रोचते नित्यं पार्थैः सार्धं न विग्रहः
+कुरुभ्यो हि सदा मन्ये पाण्डवाञ्शक्तिमत्तरान्
+तथा हि बलवान्राजा जरासंधो महाद्युतिः
+बाहुप्रहरणेनैव भीमेन निहतो युधि
+तस्य ते शम एवास्तु पाण्डवैर्भरतर्षभ
+उभयोः पक्षयोर्युक्तं क्रियतामविशङ्कया
+एवं गावल्गणे क्षत्ता धर्मार्थसहितं वचः
+उक्तवान्न गृहीतं च मया पुत्रहितेप्सया