diff --git "a/DharmicData/Mahabharata/Chapters/MBH4.txt" "b/DharmicData/Mahabharata/Chapters/MBH4.txt"
new file mode 100644--- /dev/null
+++ "b/DharmicData/Mahabharata/Chapters/MBH4.txt"
@@ -0,0 +1,3997 @@
+जनमेजय उवाच
+कथं विराटनगरे मम पूर्वपितामहाः
+अज्ञातवासमुषिता दुर्योधनभयार्दिताः
+वैशंपायन उवाच
+तथा तु स वराँल्लब्ध्वा धर्माद्धर्मभृतां वरः
+गत्वाश्रमं ब्राह्मणेभ्य आचख्यौ सर्वमेव तत्
+कथयित्वा तु तत्सर्वं ब्राह्मणेभ्यो युधिष्ठिरः
+अरणीसहितं तस्मै ब्राह्मणाय न्यवेदयत्
+ततो युधिष्ठिरो राजा धर्मपुत्रो महामनाः
+संनिवर्त्यानुजान्सर्वानिति होवाच भारत
+द्वादशेमानि वर्षाणि राष्ट्राद्विप्रोषिता वयम्
+त्रयोदशोऽयं संप्राप्तः कृच्छ्रः परमदुर्वसः
+स साधु कौन्तेय इतो वासमर्जुन रोचय
+यत्रेमा वसतीः सर्वा वसेमाविदिताः परैः
+अर्जुन उवाच
+तस्यैव वरदानेन धर्मस्य मनुजाधिप
+अज्ञाता विचरिष्यामो नराणां भरतर्षभ
+किं तु वासाय राष्ट्राणि कीर्तयिष्यामि कानिचित्
+रमणीयानि गुप्तानि तेषां किंचित्स्म रोचय
+सन्ति रम्या जनपदा बह्वन्नाः परितः कुरून्
+पाञ्चालाश्चेदिमत्स्याश्च शूरसेनाः पटच्चराः
+दशार्णा नवराष्ट्रं च मल्लाः शाल्वा युगंधराः
+एतेषां कतमो राजन्निवासस्तव रोचते
+वत्स्यामो यत्र राजेन्द्र संवत्सरमिमं वयम्
+युधिष्ठिर उवाच
+एवमेतन्महाबाहो यथा स भगवान्प्रभुः
+अब्रवीत्सर्वभूतेशस्तत्तथा न तदन्यथा
+अवश्यं त्वेव वासार्थं रमणीयं शिवं सुखम्
+संमन्त्र्य सहितैः सर्वैर्द्रष्टव्यमकुतोभयम्
+मत्स्यो विराटो बलवानभिरक्षेत्स पाण्डवान्
+धर्मशीलो वदान्यश्च वृद्धश्च सुमहाधनः
+विराटनगरे तात संवत्सरमिमं वयम्
+कुर्वन्तस्तस्य कर्माणि विहरिष्याम भारत
+यानि यानि च कर्माणि तस्य शक्ष्यामहे वयम्
+कर्तुं यो यत्स तत्कर्म ब्रवीतु कुरुनन्दनाः
+अर्जुन उवाच
+नरदेव कथं कर्म राष्ट्रे तस्य करिष्यसि
+विराटनृपतेः साधो रंस्यसे केन कर्मणा
+मृदुर्वदान्यो ह्रीमांश्च धार्मिकः सत्यविक्रमः
+राजंस्त्वमापदा क्लिष्टः किं करिष्यसि पाण्डव
+न दुःखमुचितं किंचिद्राजन्वेद यथा जनः
+स इमामापदं प्राप्य कथं घोरां तरिष्यसि
+युधिष्ठिर उवाच
+शृणुध्वं यत्करिष्यामि कर्म वै कुरुनन्दनाः
+विराटमनुसंप्राप्य राजानं पुरुषर्षभम्
+सभास्तारो भविष्यामि तस्य राज्ञो महात्मनः
+कङ्को नाम द्विजो भूत्वा मताक्षः प्रियदेविता
+वैडूर्यान्काञ्चनान्दान्तान्फलैर्ज्योतीरसैः सह
+कृष्णाक्षाँल्लोहिताक्षांश्च निर्वर्त्स्यामि मनोरमान्
+आसं युध��ष्ठिरस्याहं पुरा प्राणसमः सखा
+इति वक्ष्यामि राजानं यदि मामनुयोक्ष्यते
+इत्येतद्वो मयाख्यातं विहरिष्याम्यहं यथा
+वृकोदर विराटे त्वं रंस्यसे केन कर्मणा
+भीम उवाच
+पौरोगवो ब्रुवाणोऽहं बल्लवो नाम नामतः
+उपस्थास्यामि राजानं विराटमिति मे मतिः
+सूपानस्य करिष्यामि कुशलोऽस्मि महानसे
+कृतपूर्वाणि यैरस्य व्यञ्जनानि सुशिक्षितैः
+तानप्यभिभविष्यामि प्रीतिं संजनयन्नहम्
+आहरिष्यामि दारूणां निचयान्महतोऽपि च
+तत्प्रेक्ष्य विपुलं कर्म राजा प्रीतो भविष्यति
+द्विपा वा बलिनो राजन्वृषभा वा महाबलाः
+विनिग्राह्या यदि मया निग्रहीष्यामि तानपि
+ये च केचिन्नियोत्स्यन्ति समाजेषु नियोधकाः
+तानहं निहनिष्यामि प्रीतिं तस्य विवर्धयन्
+न त्वेतान्युध्यमानान्वै हनिष्यामि कथंचन
+तथैतान्पातयिष्यामि यथा यास्यन्ति न क्षयम्
+आरालिको गोविकर्ता सूपकर्ता नियोधकः
+आसं युधिष्ठिरस्याहमिति वक्ष्यामि पृच्छतः
+आत्मानमात्मना रक्षंश्चरिष्यामि विशां पते
+इत्येतत्प्रतिजानामि विहरिष्याम्यहं यथा
+युधिष्ठिर उवाच
+यमग्निर्ब्राह्मणो भूत्वा समागच्छन्नृणां वरम्
+दिधक्षुः खाण्डवं दावं दाशार्हसहितं पुरा
+महाबलं महाबाहुमजितं कुरुनन्दनम्
+सोऽयं किं कर्म कौन्तेयः करिष्यति धनंजयः
+योऽयमासाद्य तं दावं तर्पयामास पावकम्
+विजित्यैकरथेनेन्द्रं हत्वा पन्नगराक्षसान्
+श्रेष्ठः प्रतियुधां नाम सोऽर्जुनः किं करिष्यति
+सूर्यः प्रतपतां श्रेष्ठो द्विपदां ब्राह्मणो वरः
+आशीविषश्च सर्पाणामग्निस्तेजस्विनां वरः
+आयुधानां वरो वज्रः ककुद्मी च गवां वरः
+ह्रदानामुदधिः श्रेष्ठः पर्जन्यो वर्षतां वरः
+धृतराष्ट्रश्च नागानां हस्तिष्वैरावतो वरः
+पुत्रः प्रियाणामधिको भार्या च सुहृदां वरा
+यथैतानि विशिष्टानि जात्यां जात्यां वृकोदर
+एवं युवा गुडाकेशः श्रेष्ठः सर्वधनुष्मताम्
+सोऽयमिन्द्रादनवरो वासुदेवाच्च भारत
+गाण्डीवधन्वा श्वेताश्वो बीभत्सुः किं करिष्यति
+उषित्वा पञ्च वर्षाणि सहस्राक्षस्य वेश्मनि
+दिव्यान्यस्त्राण्यवाप्तानि देवरूपेण भास्वता
+यं मन्ये द्वादशं रुद्रमादित्यानां त्रयोदशम्
+यस्य बाहू समौ दीर्घौ ज्याघातकठिनत्वचौ
+दक्षिणे चैव सव्ये च गवामिव वहः कृतः
+हिमवानिव शैलानां समुद्रः सरितामिव
+त्रिदशानां यथा शक्रो वसूनामिव हव्��वाट्
+मृगाणामिव शार्दूलो गरुडः पततामिव
+वरः संनह्यमानानामर्जुनः किं करिष्यति
+अर्जुन उवाच
+प्रतिज्ञां षण्ढकोऽस्मीति करिष्यामि महीपते
+ज्याघातौ हि महान्तौ मे संवर्तुं नृप दुष्करौ
+कर्णयोः प्रतिमुच्याहं कुण्डले ज्वलनोपमे
+वेणीकृतशिरा राजन्नाम्ना चैव बृहन्नडा
+पठन्नाख्यायिकां नाम स्त्रीभावेन पुनः पुनः
+रमयिष्ये महीपालमन्यांश्चान्तःपुरे जनान्
+गीतं नृत्तं विचित्रं च वादित्रं विविधं तथा
+शिक्षयिष्याम्यहं राजन्विराटभवने स्त्रियः
+प्रजानां समुदाचारं बहु कर्मकृतं वदन्
+छादयिष्यामि कौन्तेय माययात्मानमात्मना
+युधिष्ठिरस्य गेहेऽस्मि द्रौपद्याः परिचारिका
+उषितास्मीति वक्ष्यामि पृष्टो राज्ञा च भारत
+एतेन विधिना छन्नः कृतकेन यथा नलः
+विहरिष्यामि राजेन्द्र विराटभवने सुखम्
+युधिष्ठिर उवाच
+किं त्वं नकुल कुर्वाणस्तत्र तात चरिष्यसि
+सुकुमारश्च शूरश्च दर्शनीयः सुखोचितः
+नकुल उवाच
+अश्वबन्धो भविष्यामि विराटनृपतेरहम्
+ग्रन्थिको नाम नाम्नाहं कर्मैतत्सुप्रियं मम
+कुशलोऽस्म्यश्वशिक्षायां तथैवाश्वचिकित्सिते
+प्रियाश्च सततं मेऽश्वाः कुरुराज यथा तव
+ये मामामन्त्रयिष्यन्ति विराटनगरे जनाः
+तेभ्य एवं प्रवक्ष्यामि विहरिष्याम्यहं यथा
+युधिष्ठिर उवाच
+सहदेव कथं तस्य समीपे विहरिष्यसि
+किं वा त्वं तात कुर्वाणः प्रच्छन्नो विचरिष्यसि
+सहदेव उवाच
+गोसंख्याता भविष्यामि विराटस्य महीपतेः
+प्रतिषेद्धा च दोग्धा च संख्याने कुशलो गवाम्
+तन्तिपाल इति ख्यातो नाम्ना विदितमस्तु ते
+निपुणं च चरिष्यामि व्येतु ते मानसो ज्वरः
+अहं हि भवता गोषु सततं प्रकृतः पुरा
+तत्र मे कौशलं कर्म अवबुद्धं विशां पते
+लक्षणं चरितं चापि गवां यच्चापि मङ्गलम्
+तत्सर्वं मे सुविदितमन्यच्चापि महीपते
+वृषभानपि जानामि राजन्पूजितलक्षणान्
+येषां मूत्रमुपाघ्राय अपि वन्ध्या प्रसूयते
+सोऽहमेवं चरिष्यामि प्रीतिरत्र हि मे सदा
+न च मां वेत्स्यति परस्तत्ते रोचतु पार्थिव
+युधिष्ठिर उवाच
+इयं तु नः प्रिया भार्या प्राणेभ्योऽपि गरीयसी
+मातेव परिपाल्या च पूज्या ज्येष्ठेव च स्वसा
+केन स्म कर्मणा कृष्णा द्रौपदी विचरिष्यति
+न हि किंचिद्विजानाति कर्म कर्तुं यथा स्त्रियः
+सुकुमारी च बाला च राजपुत्री यशस्विनी
+पतिव्रता महाभागा कथं नु विचरिष्यति
+मा���्यगन्धानलंकारान्वस्त्राणि विविधानि च
+एतान्येवाभिजानाति यतो जाता हि भामिनी
+द्रौपद्युवाच
+सैरन्ध्र्योऽरक्षिता लोके भुजिष्याः सन्ति भारत
+नैवमन्याः स्त्रियो यान्ति इति लोकस्य निश्चयः
+साहं ब्रुवाणा सैरन्ध्री कुशला केशकर्मणि
+आत्मगुप्ता चरिष्यामि यन्मां त्वमनुपृच्छसि
+सुदेष्णां प्रत्युपस्थास्ये राजभार्यां यशस्विनीम्
+सा रक्षिष्यति मां प्राप्तां मा ते भूद्दुःखमीदृशम्
+युधिष्ठिर उवाच
+कल्याणं भाषसे कृष्णे कुले जाता यथा वदेत्
+न पापमभिजानासि साधु साध्वीव्रते स्थिता
+युधिष्ठिर उवाच
+कर्माण्युक्तानि युष्माभिर्यानि तानि करिष्यथ
+मम चापि यथाबुद्धि रुचितानि विनिश्चयात्
+पुरोहितोऽयमस्माकमग्निहोत्राणि रक्षतु
+सूदपौरोगवैः सार्धं द्रुपदस्य निवेशने
+इन्द्रसेनमुखाश्चेमे रथानादाय केवलान्
+यान्तु द्वारवतीं शीघ्रमिति मे वर्तते मतिः
+इमाश्च नार्यो द्रौपद्याः सर्वशः परिचारिकाः
+पाञ्चालानेव गच्छन्तु सूदपौरोगवैः सह
+सर्वैरपि च वक्तव्यं न प्रज्ञायन्त पाण्डवाः
+गता ह्यस्मानपाकीर्य सर्वे द्वैतवनादिति
+धौम्य उवाच
+विदिते चापि वक्तव्यं सुहृद्भिरनुरागतः
+अतोऽहमपि वक्ष्यामि हेतुमात्रं निबोधत
+हन्तेमां राजवसतिं राजपुत्रा ब्रवीमि वः
+यथा राजकुलं प्राप्य चरन्प्रेष्यो न रिष्यति
+दुर्वसं त्वेव कौरव्या जानता राजवेश्मनि
+अमानितैः सुमानार्हा अज्ञातैः परिवत्सरम्
+दिष्टद्वारो लभेद्द्वारं न च राजसु विश्वसेत्
+तदेवासनमन्विच्छेद्यत्र नाभिषजेत्परः
+नास्य यानं न पर्यङ्कं न पीठं न गजं रथम्
+आरोहेत्संमतोऽस्मीति स राजवसतिं वसेत्
+अथ यत्रैनमासीनं शङ्केरन्दुष्टचारिणः
+न तत्रोपविशेज्जातु स राजवसतिं वसेत्
+न चानुशिष्येद्राजानमपृच्छन्तं कदाचन
+तूष्णीं त्वेनमुपासीत काले समभिपूजयन्
+असूयन्ति हि राजानो जनाननृतवादिनः
+तथैव चावमन्यन्ते मन्त्रिणं वादिनं मृषा
+नैषां दारेषु कुर्वीत मैत्रीं प्राज्ञः कथंचन
+अन्तःपुरचरा ये च द्वेष्टि यानहिताश्च ये
+विदिते चास्य कुर्वीत कार्याणि सुलघून्यपि
+एवं विचरतो राज्ञो न क्षतिर्जायते क्वचित्
+यत्नाच्चोपचरेदेनमग्निवद्देववच्च ह
+अनृतेनोपचीर्णो हि हिंस्यादेनमसंशयम्
+यच्च भर्तानुयुञ्जीत तदेवाभ्यनुवर्तयेत्
+प्रमादमवहेलां च कोपं च परिवर्जयेत्
+समर्थनासु सर्वासु ���ितं च प्रियमेव च
+संवर्णयेत्तदेवास्य प्रियादपि हितं वदेत्
+अनुकूलो भवेच्चास्य सर्वार्थेषु कथासु च
+अप्रियं चाहितं यत्स्यात्तदस्मै नानुवर्णयेत्
+नाहमस्य प्रियोऽस्मीति मत्वा सेवेत पण्डितः
+अप्रमत्तश्च यत्तश्च हितं कुर्यात्प्रियं च यत्
+नास्यानिष्टानि सेवेत नाहितैः सह संवसेत्
+स्वस्थानान्न विकम्पेत स राजवसतिं वसेत्
+दक्षिणं वाथ वामं वा पार्श्वमासीत पण्डितः
+रक्षिणां ह्यात्तशस्त्राणां स्थानं पश्चाद्विधीयते
+नित्यं विप्रतिषिद्धं तु पुरस्तादासनं महत्
+न च संदर्शने किंचित्प्रवृद्धमपि संजपेत्
+अपि ह्येतद्दरिद्राणां व्यलीकस्थानमुत्तमम्
+न मृषाभिहितं राज्ञो मनुष्येषु प्रकाशयेत्
+यं चासूयन्ति राजानः पुरुषं न वदेच्च तम्
+शूरोऽस्मीति न दृप्तः स्याद्बुद्धिमानिति वा पुनः
+प्रियमेवाचरन्राज्ञः प्रियो भवति भोगवान्
+ऐश्वर्यं प्राप्य दुष्प्रापं प्रियं प्राप्य च राजतः
+अप्रमत्तो भवेद्राज्ञः प्रियेषु च हितेषु च
+यस्य कोपो महाबाधः प्रसादश्च महाफलः
+कस्तस्य मनसापीच्छेदनर्थं प्राज्ञसंमतः
+न चोष्ठौ निर्भुजेज्जातु न च वाक्यं समाक्षिपेत्
+सदा क्षुतं च वातं च ष्ठीवनं चाचरेच्छनैः
+हास्यवस्तुषु चाप्यस्य वर्तमानेषु केषुचित्
+नातिगाढं प्रहृष्येत न चाप्युन्मत्तवद्धसेत्
+न चातिधैर्येण चरेद्गुरुतां हि व्रजेत्तथा
+स्मितं तु मृदुपूर्वेण दर्शयेत प्रसादजम्
+लाभे न हर्षयेद्यस्तु न व्यथेद्योऽवमानितः
+असंमूढश्च यो नित्यं स राजवसतिं वसेत्
+राजानं राजपुत्रं वा संवर्तयति यः सदा
+अमात्यः पण्डितो भूत्वा स चिरं तिष्ठति श्रियम्
+प्रगृहीतश्च योऽमात्यो निगृहीतश्च कारणैः
+न निर्बध्नाति राजानं लभते प्रग्रहं पुनः
+प्रत्यक्षं च परोक्षं च गुणवादी विचक्षणः
+उपजीवी भवेद्राज्ञो विषये चापि यो वसेत्
+अमात्यो हि बलाद्भोक्तुं राजानं प्रार्थयेत्तु यः
+न स तिष्ठेच्चिरं स्थानं गच्छेच्च प्राणसंशयम्
+श्रेयः सदात्मनो दृष्ट्वा परं राज्ञा न संवदेत्
+विशेषयेन्न राजानं योग्याभूमिषु सर्वदा
+अम्लानो बलवाञ्शूरश्छायेवानपगः सदा
+सत्यवादी मृदुर्दान्तः स राजवसतिं वसेत्
+अन्यस्मिन्प्रेष्यमाणे तु पुरस्ताद्यः समुत्पतेत्
+अहं किं करवाणीति स राजवसतिं वसेत्
+उष्णे वा यदि वा शीते रात्रौ वा यदि वा दिवा
+आदिष्टो न विकल्पेत स राजवसतिं व���ेत्
+यो वै गृहेभ्यः प्रवसन्प्रियाणां नानुसंस्मरेत्
+दुःखेन सुखमन्विच्छेत्स राजवसतिं वसेत्
+समवेषं न कुर्वीत नात्युच्चैः संनिधौ हसेत्
+मन्त्रं न बहुधा कुर्यादेवं राज्ञः प्रियो भवेत्
+न कर्मणि नियुक्तः सन्धनं किंचिदुपस्पृशेत्
+प्राप्नोति हि हरन्द्रव्यं बन्धनं यदि वा वधम्
+यानं वस्त्रमलंकारं यच्चान्यत्संप्रयच्छति
+तदेव धारयेन्नित्यमेवं प्रियतरो भवेत्
+संवत्सरमिमं तात तथाशीला बुभूषवः
+अथ स्वविषयं प्राप्य यथाकामं चरिष्यथ
+युधिष्ठिर उवाच
+अनुशिष्टाः स्म भद्रं ते नैतद्वक्तास्ति कश्चन
+कुन्तीमृते मातरं नो विदुरं च महामतिम्
+यदेवानन्तरं कार्यं तद्भवान्कर्तुमर्हति
+तारणायास्य दुःखस्य प्रस्थानाय जयाय च
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्तस्ततो राज्ञा धौम्योऽथ द्विजसत्तमः
+अकरोद्विधिवत्सर्वं प्रस्थाने यद्विधीयते
+तेषां समिध्य तानग्नीन्मन्त्रवच्च जुहाव सः
+समृद्धिवृद्धिलाभाय पृथिवीविजयाय च
+अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा ब्राह्मणांश्च तपोधनान्
+याज्ञसेनीं पुरस्कृत्य षडेवाथ प्रवव्रजुः
+वैशंपायन उवाच
+ते वीरा बद्धनिस्त्रिंशास्ततायुधकलापिनः
+बद्धगोधाङ्गुलित्राणाः कालिन्दीमभितो ययुः
+ततस्ते दक्षिणं तीरमन्वगच्छन्पदातयः
+वसन्तो गिरिदुर्गेषु वनदुर्गेषु धन्विनः
+विध्यन्तो मृगजातानि महेष्वासा महाबलाः
+उत्तरेण दशार्णांस्ते पाञ्चालान्दक्षिणेन तु
+अन्तरेण यकृल्लोमाञ्शूरसेनांश्च पाण्डवाः
+लुब्धा ब्रुवाणा मत्स्यस्य विषयं प्राविशन्वनात्
+ततो जनपदं प्राप्य कृष्णा राजानमब्रवीत्
+पश्यैकपद्यो दृश्यन्ते क्षेत्राणि विविधानि च
+व्यक्तं दूरे विराटस्य राजधानी भविष्यति
+वसामेह परां रात्रिं बलवान्मे परिश्रमः
+युधिष्ठिर उवाच
+धनंजय समुद्यम्य पाञ्चालीं वह भारत
+राजधान्यां निवत्स्यामो विमुक्ताश्च वनादितः
+वैशंपायन उवाच
+तामादायार्जुनस्तूर्णं द्रौपदीं गजराडिव
+संप्राप्य नगराभ्याशमवतारयदर्जुनः
+स राजधानीं संप्राप्य कौन्तेयोऽर्जुनमब्रवीत्
+क्वायुधानि समासज्य प्रवेक्ष्यामः पुरं वयम्
+सायुधाश्च वयं तात प्रवेक्ष्यामः पुरं यदि
+समुद्वेगं जनस्यास्य करिष्यामो न संशयः
+ततो द्वादश वर्षाणि प्रवेष्टव्यं वनं पुनः
+एकस्मिन्नपि विज्ञाते प्रतिज्ञातं हि नस्तथा
+अर्जुन उवाच
+इयं कूटे मनुष्येन्द्र गहना महती शमी
+भीमशाखा दुरारोहा श्मशानस्य समीपतः
+न चापि विद्यते कश्चिन्मनुष्य इह पार्थिव
+उत्पथे हि वने जाता मृगव्यालनिषेविते
+समासज्यायुधान्यस्यां गच्छामो नगरं प्रति
+एवमत्र यथाजोषं विहरिष्याम भारत
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्त्वा स राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम्
+प्रचक्रमे निधानाय शस्त्राणां भरतर्षभ
+येन देवान्मनुष्यांश्च सर्पांश्चैकरथोऽजयत्
+स्फीताञ्जनपदांश्चान्यानजयत्कुरुनन्दनः
+तदुदारं महाघोषं सपत्नगणसूदनम्
+अपज्यमकरोत्पार्थो गाण्डीवमभयंकरम्
+येन वीरः कुरुक्षेत्रमभ्यरक्षत्परंतपः
+अमुञ्चद्धनुषस्तस्य ज्यामक्षय्यां युधिष्ठिरः
+पाञ्चालान्येन संग्रामे भीमसेनोऽजयत्प्रभुः
+प्रत्यषेधद्बहूनेकः सपत्नांश्चैव दिग्जये
+निशम्य यस्य विस्फारं व्यद्रवन्त रणे परे
+पर्वतस्येव दीर्णस्य विस्फोटमशनेरिव
+सैन्धवं येन राजानं परामृषत चानघ
+ज्यापाशं धनुषस्तस्य भीमसेनोऽवतारयत्
+अजयत्पश्चिमामाशां धनुषा येन पाण्डवः
+तस्य मौर्वीमपाकर्षच्छूरः संक्रन्दनो युधि
+दक्षिणां दक्षिणाचारो दिशं येनाजयत्प्रभुः
+अपज्यमकरोद्वीरः सहदेवस्तदायुधम्
+खड्गांश्च पीतान्दीर्घांश्च कलापांश्च महाधनान्
+विपाठान्क्षुरधारांश्च धनुर्भिर्निदधुः सह
+तामुपारुह्य नकुलो धनूंषि निदधत्स्वयम्
+यानि तस्यावकाशानि दृढरूपाण्यमन्यत
+यत्र चापश्यत स वै तिरो वर्षाणि वर्षति
+तत्र तानि दृढैः पाशैः सुगाढं पर्यबन्धत
+शरीरं च मृतस्यैकं समबध्नन्त पाण्डवाः
+विवर्जयिष्यन्ति नरा दूरादेव शमीमिमाम्
+आबद्धं शवमत्रेति गन्धमाघ्राय पूतिकम्
+अशीतिशतवर्षेयं माता न इति वादिनः
+कुलधर्मोऽयमस्माकं पूर्वैराचरितोऽपि च
+समासजाना वृक्षेऽस्मिन्निति वै व्याहरन्ति ते
+आ गोपालाविपालेभ्य आचक्षाणाः परंतपाः
+आजग्मुर्नगराभ्याशं पार्थाः शत्रुनिबर्हणाः
+जयो जयन्तो विजयो जयत्सेनो जयद्बलः
+इति गुह्यानि नामानि चक्रे तेषां युधिष्ठिरः
+ततो यथाप्रतिज्ञाभिः प्राविशन्नगरं महत्
+अज्ञातचर्यां वत्स्यन्तो राष्ट्रे वर्षं त्रयोदशम्
+वैशंपायन उवाच
+ततो विराटं प्रथमं युधिष्ठिरो; राजा सभायामुपविष्टमाव्रजत्
+वैडूर्यरूपान्प्रतिमुच्य काञ्चना;नक्षान्स कक्षे परिगृह्य वाससा
+नराधिपो राष्ट्रपतिं यशस्विनं; महायशाः कौरववंशवर्धनः
+महानुभावो नरराजसत्कृतो; दुरासदस्���ीक्ष्णविषो यथोरगः
+बलेन रूपेण नरर्षभो महा;नथार्चिरूपेण यथामरस्तथा
+महाभ्रजालैरिव संवृतो रवि;र्यथानलो भस्मवृतश्च वीर्यवान्
+तमापतन्तं प्रसमीक्ष्य पाण्डवं; विराटराडिन्दुमिवाभ्रसंवृतम्
+मन्त्रिद्विजान्सूतमुखान्विशस्तथा; ये चापि केचित्परिषत्समासते
+पप्रच्छ कोऽयं प्रथमं समेयिवा;ननेन योऽयं प्रसमीक्षते सभाम्
+न तु द्विजोऽयं भविता नरोत्तमः; पतिः पृथिव्या इति मे मनोगतम्
+न चास्य दासो न रथो न कुण्डले; समीपतो भ्राजति चायमिन्द्रवत्
+शरीरलिङ्गैरुपसूचितो ह्ययं; मूर्धाभिषिक्तोऽयमितीव मानसम्
+समीपमायाति च मे गतव्यथो; यथा गजस्तामरसीं मदोत्कटः
+वितर्कयन्तं तु नरर्षभस्तदा; युधिष्ठिरोऽभ्येत्य विराटमब्रवीत्
+सम्राड्विजानात्विह जीवितार्थिनं; विनष्टसर्वस्वमुपागतं द्विजम्
+इहाहमिच्छामि तवानघान्तिके; वस्तुं यथा कामचरस्तथा विभो
+तमब्रवीत्स्वागतमित्यनन्तरं; राजा प्रहृष्टः प्रतिसंगृहाण च
+कामेन ताताभिवदाम्यहं त्वां; कस्यासि राज्ञो विषयादिहागतः
+गोत्रं च नामापि च शंस तत्त्वतः; किं चापि शिल्पं तव विद्यते कृतम्
+युधिष्ठिर उवाच
+युधिष्ठिरस्यासमहं पुरा सखा; वैयाघ्रपद्यः पुनरस्मि ब्राह्मणः
+अक्षान्प्रवप्तुं कुशलोऽस्मि देविता; कङ्केति नाम्नास्मि विराट विश्रुतः
+विराट उवाच
+ददामि ते हन्त वरं यमिच्छसि; प्रशाधि मत्स्यान्वशगो ह्यहं तव
+प्रिया हि धूर्ता मम देविनः सदा; भवांश्च देवोपम राज्यमर्हति
+युधिष्ठिर उवाच
+आप्तो विवादः परमो विशां पते; न विद्यते किंचन मत्स्य हीनतः
+न मे जितः कश्चन धारयेद्धनं; वरो ममैषोऽस्तु तव प्रसादतः
+विराट उवाच
+हन्यामवध्यं यदि तेऽप्रियं चरे;त्प्रव्राजयेयं विषयाद्द्विजांस्तथा
+शृण्वन्तु मे जानपदाः समागताः; कङ्को यथाहं विषये प्रभुस्तथा
+समानयानो भवितासि मे सखा; प्रभूतवस्त्रो बहुपानभोजनः
+पश्येस्त्वमन्तश्च बहिश्च सर्वदा; कृतं च ते द्वारमपावृतं मया
+ये त्वानुवादेयुरवृत्तिकर्शिता; ब्रूयाश्च तेषां वचनेन मे सदा
+दास्यामि सर्वं तदहं न संशयो; न ते भयं विद्यति संनिधौ मम
+वैशंपायन उवाच
+एवं स लब्ध्वा तु वरं समागमं; विराटराजेन नरर्षभस्तदा
+उवास वीरः परमार्चितः सुखी; न चापि कश्चिच्चरितं बुबोध तत्
+वैशंपायन उवाच
+अथापरो भीमबलः श्रिया ज्वल;न्नुपाययौ सिंहविलासविक्रमः
+खजं च दर्वीं च करेण ध��रय;न्नसिं च कालाङ्गमकोशमव्रणम्
+स सूदरूपः परमेण वर्चसा; रविर्यथा लोकमिमं प्रभासयन्
+सुकृष्णवासा गिरिराजसारवा;न्स मत्स्यराजं समुपेत्य तस्थिवान्
+तं प्रेक्ष्य राजा वरयन्नुपागतं; ततोऽब्रवीज्जानपदान्समागतान्
+सिंहोन्नतांसोऽयमतीव रूपवा;न्प्रदृश्यते को नु नरर्षभो युवा
+अदृष्टपूर्वः पुरुषो रविर्यथा; वितर्कयन्नास्य लभामि संपदम्
+तथास्य चित्तं ह्यपि संवितर्कय;न्नरर्षभस्याद्य न यामि तत्त्वतः
+ततो विराटं समुपेत्य पाण्डवः; सुदीनरूपो वचनं महामनाः
+उवाच सूदोऽस्मि नरेन्द्र बल्लवो; भजस्व मां व्यञ्जनकारमुत्तमम्
+विराट उवाच
+न सूदतां मानद श्रद्दधामि ते; सहस्रनेत्रप्रतिमो हि दृश्यसे
+श्रिया च रूपेण च विक्रमेण च; प्रभासि तातानवरो नरेष्विह
+भीम उवाच
+नरेन्द्र सूदः परिचारकोऽस्मि ते; जानामि सूपान्प्रथमेन केवलान्
+आस्वादिता ये नृपते पुराभव;न्युधिष्ठिरेणापि नृपेण सर्वशः
+बलेन तुल्यश्च न विद्यते मया; नियुद्धशीलश्च सदैव पार्थिव
+गजैश्च सिंहैश्च समेयिवानहं; सदा करिष्यामि तवानघ प्रियम्
+विराट उवाच
+ददामि ते हन्त वरं महानसे; तथा च कुर्याः कुशलं हि भाषसे
+न चैव मन्ये तव कर्म तत्समं; समुद्रनेमिं पृथिवीं त्वमर्हसि
+यथा हि कामस्तव तत्तथा कृतं; महानसे त्वं भव मे पुरस्कृतः
+नराश्च ये तत्र ममोचिताः पुरा; भवस्व तेषामधिपो मया कृतः
+वैशंपायन उवाच
+तथा स भीमो विहितो महानसे; विराटराज्ञो दयितोऽभवद्दृढम्
+उवास राजन्न च तं पृथग्जनो; बुबोध तत्रानुचरश्च कश्चन
+वैशंपायन उवाच
+ततः केशान्समुत्क्षिप्य वेल्लिताग्राननिन्दितान्
+जुगूह दक्षिणे पार्श्वे मृदूनसितलोचना
+वासश्च परिधायैकं कृष्णं सुमलिनं महत्
+कृत्वा वेषं च सैरन्ध्र्याः कृष्णा व्यचरदार्तवत्
+तां नराः परिधावन्तीं स्त्रियश्च समुपाद्रवन्
+अपृच्छंश्चैव तां दृष्ट्वा का त्वं किं च चिकीर्षसि
+सा तानुवाच राजेन्द्र सैरन्ध्र्यहमुपागता
+कर्म चेच्छामि वै कर्तुं तस्य यो मां पुपुक्षति
+तस्या रूपेण वेषेण श्लक्ष्णया च तथा गिरा
+नाश्रद्दधत तां दासीमन्नहेतोरुपस्थिताम्
+विराटस्य तु कैकेयी भार्या परमसंमता
+अवलोकयन्ती ददृशे प्रासादाद्द्रुपदात्मजाम्
+सा समीक्ष्य तथारूपामनाथामेकवाससम्
+समाहूयाब्रवीद्भद्रे का त्वं किं च चिकीर्षसि
+सा तामुवाच राजेन्द्र सैरन्ध्र्यहमुपागता
+कर्म चेच्छाम्यहं कर्तुं तस्य यो मां पुपुक्षति
+सुदेष्णोवाच
+नैवंरूपा भवन्त्येवं यथा वदसि भामिनि
+प्रेषयन्ति च वै दासीर्दासांश्चैवंविधान्बहून्
+गूढगुल्फा संहतोरुस्त्रिगम्भीरा षडुन्नता
+रक्ता पञ्चसु रक्तेषु हंसगद्गदभाषिणी
+सुकेशी सुस्तनी श्यामा पीनश्रोणिपयोधरा
+तेन तेनैव संपन्ना काश्मीरीव तुरंगमा
+स्वरालपक्ष्मनयना बिम्बोष्ठी तनुमध्यमा
+कम्बुग्रीवा गूढसिरा पूर्णचन्द्रनिभानना
+का त्वं ब्रूहि यथा भद्रे नासि दासी कथंचन
+यक्षी वा यदि वा देवी गन्धर्वी यदि वाप्सराः
+अलम्बुसा मिश्रकेशी पुण्डरीकाथ मालिनी
+इन्द्राणी वारुणी वा त्वं त्वष्टुर्धातुः प्रजापतेः
+देव्यो देवेषु विख्यातास्तासां त्वं कतमा शुभे
+द्रौपद्युवाच
+नास्मि देवी न गन्धर्वी नासुरी न च राक्षसी
+सैरन्ध्री तु भुजिष्यास्मि सत्यमेतद्ब्रवीमि ते
+केशाञ्जानाम्यहं कर्तुं पिंषे साधु विलेपनम्
+ग्रथयिष्ये विचित्राश्च स्रजः परमशोभनाः
+आराधयं सत्यभामां कृष्णस्य महिषीं प्रियाम्
+कृष्णां च भार्यां पाण्डूनां कुरूणामेकसुन्दरीम्
+तत्र तत्र चराम्येवं लभमाना सुशोभनम्
+वासांसि यावच्च लभे तावत्तावद्रमे तथा
+मालिनीत्येव मे नाम स्वयं देवी चकार सा
+साहमभ्यागता देवि सुदेष्णे त्वन्निवेशनम्
+सुदेष्णोवाच
+मूर्ध्नि त्वां वासयेयं वै संशयो मे न विद्यते
+नो चेदिह तु राजा त्वां गच्छेत्सर्वेण चेतसा
+स्त्रियो राजकुले पश्य याश्चेमा मम वेश्मनि
+प्रसक्तास्त्वां निरीक्षन्ते पुमांसं कं न मोहयेः
+वृक्षांश्चावस्थितान्पश्य य इमे मम वेश्मनि
+तेऽपि त्वां संनमन्तीव पुमांसं कं न मोहयेः
+राजा विराटः सुश्रोणि दृष्ट्वा वपुरमानुषम्
+विहाय मां वरारोहे त्वां गच्छेत्सर्वचेतसा
+यं हि त्वमनवद्याङ्गि नरमायतलोचने
+प्रसक्तमभिवीक्षेथाः स कामवशगो भवेत्
+यश्च त्वां सततं पश्येत्पुरुषश्चारुहासिनि
+एवं सर्वानवद्याङ्गि स चानङ्गवशो भवेत्
+यथा कर्कटकी गर्भमाधत्ते मृत्युमात्मनः
+तथाविधमहं मन्ये वासं तव शुचिस्मिते
+द्रौपद्युवाच
+नास्मि लभ्या विराटेन न चान्येन कथंचन
+गन्धर्वाः पतयो मह्यं युवानः पञ्च भामिनि
+पुत्रा गन्धर्वराजस्य महासत्त्वस्य कस्यचित्
+रक्षन्ति ते च मां नित्यं दुःखाचारा तथा न्वहम्
+यो मे न दद्यादुच्छिष्टं न च पादौ प्रधावयेत्
+प्रीयेयुस्तेन वासेन गन्धर्वाः प��यो मम
+यो हि मां पुरुषो गृध्येद्यथान्याः प्राकृतस्त्रियः
+तामेव स ततो रात्रिं प्रविशेदपरां तनुम्
+न चाप्यहं चालयितुं शक्या केनचिदङ्गने
+दुःखशीला हि गन्धर्वास्ते च मे बलवत्तराः
+सुदेष्णोवाच
+एवं त्वां वासयिष्यामि यथा त्वं नन्दिनीच्छसि
+न च पादौ न चोच्छिष्टं स्प्रक्ष्यसि त्वं कथंचन
+वैशंपायन उवाच
+एवं कृष्णा विराटस्य भार्यया परिसान्त्विता
+न चैनां वेद तत्रान्यस्तत्त्वेन जनमेजय
+वैशंपायन उवाच
+सहदेवोऽपि गोपानां कृत्वा वेषमनुत्तमम्
+भाषां चैषां समास्थाय विराटमुपयादथ
+तमायान्तमभिप्रेक्ष्य भ्राजमानं नरर्षभम्
+समुपस्थाय वै राजा पप्रच्छ कुरुनन्दनम्
+कस्य वा त्वं कुतो वा त्वं किं वा तात चिकीर्षसि
+न हि मे दृष्टपूर्वस्त्वं तत्त्वं ब्रूहि नरर्षभ
+स प्राप्य राजानममित्रतापन;स्ततोऽब्रवीन्मेघमहौघनिःस्वनः
+वैश्योऽस्मि नाम्नाहमरिष्टनेमि;र्गोसंख्य आसं कुरुपुंगवानाम्
+वस्तुं त्वयीच्छामि विशां वरिष्ठ; तान्राजसिंहान्न हि वेद्मि पार्थान्
+न शक्यते जीवितुमन्यकर्मणा; न च त्वदन्यो मम रोचते नृपः
+विराट उवाच
+त्वं ब्राह्मणो यदि वा क्षत्रियोऽसि; समुद्रनेमीश्वररूपवानसि
+आचक्ष्व मे तत्त्वममित्रकर्शन; न वैश्यकर्म त्वयि विद्यते समम्
+कस्यासि राज्ञो विषयादिहागतः; किं चापि शिल्पं तव विद्यते कृतम्
+कथं त्वमस्मासु निवत्स्यसे सदा; वदस्व किं चापि तवेह वेतनम्
+सहदेव उवाच
+पञ्चानां पाण्डुपुत्राणां ज्येष्ठो राजा युधिष्ठिरः
+तस्याष्टशतसाहस्रा गवां वर्गाः शतं शताः
+अपरे दशसाहस्रा द्विस्तावन्तस्तथापरे
+तेषां गोसंख्य आसं वै तन्तिपालेति मां विदुः
+भूतं भव्यं भविष्यच्च यच्च संख्यागतं क्वचित्
+न मेऽस्त्यविदितं किंचित्समन्ताद्दशयोजनम्
+गुणाः सुविदिता ह्यासन्मम तस्य महात्मनः
+आसीच्च स मया तुष्टः कुरुराजो युधिष्ठिरः
+क्षिप्रं हि गावो बहुला भवन्ति; न तासु रोगो भवतीह कश्चित्
+तैस्तैरुपायैर्विदितं मयैत;देतानि शिल्पानि मयि स्थितानि
+वृषभांश्चापि जानामि राजन्पूजितलक्षणान्
+येषां मूत्रमुपाघ्राय अपि वन्ध्या प्रसूयते
+विराट उवाच
+शतं सहस्राणि समाहितानि; वर्णस्य वर्णस्य विनिश्चिता गुणैः
+पशून्सपालान्भवते ददाम्यहं; त्वदाश्रया मे पशवो भवन्त्विह
+वैशंपायन उवाच
+तथा स राज्ञोऽविदितो विशां पते; उवास तत्रैव सुखं नरेश्वर���
+न चैनमन्येऽपि विदुः कथंचन; प्रादाच्च तस्मै भरणं यथेप्सितम्
+वैशंपायन उवाच
+अथापरोऽदृश्यत रूपसंपदा; स्त्रीणामलंकारधरो बृहत्पुमान्
+प्राकारवप्रे प्रतिमुच्य कुण्डले; दीर्घे च कम्बू परिहाटके शुभे
+बहूंश्च दीर्घांश्च विकीर्य मूर्धजा;न्महाभुजो वारणमत्तविक्रमः
+गतेन भूमिमभिकम्पयंस्तदा; विराटमासाद्य सभासमीपतः
+तं प्रेक्ष्य राजोपगतं सभातले; सत्रप्रतिच्छन्नमरिप्रमाथिनम्
+विराजमानं परमेण वर्चसा; सुतं महेन्द्रस्य गजेन्द्रविक्रमम्
+सर्वानपृच्छच्च समीपचारिणः; कुतोऽयमायाति न मे पुरा श्रुतः
+न चैनमूचुर्विदितं तदा नराः; सविस्मितं वाक्यमिदं नृपोऽब्रवीत्
+सर्वोपपन्नः पुरुषो मनोरमः; श्यामो युवा वारणयूथपोपमः
+विमुच्य कम्बू परिहाटके शुभे; विमुच्य वेणीमपिनह्य कुण्डले
+शिखी सुकेशः परिधाय चान्यथा; भवस्व धन्वी कवची शरी तथा
+आरुह्य यानं परिधावतां भवा;न्सुतैः समो मे भव वा मया समः
+वृद्धो ह्यहं वै परिहारकामः; सर्वान्मत्स्यांस्तरसा पालयस्व
+नैवंविधाः क्लीबरूपा भवन्ति; कथंचनेति प्रतिभाति मे मनः
+अर्जुन उवाच
+गायामि नृत्याम्यथ वादयामि; भद्रोऽस्मि नृत्ते कुशलोऽस्मि गीते
+त्वमुत्तरायाः परिदत्स्व मां स्वयं; भवामि देव्या नरदेव नर्तकः
+इदं तु रूपं मम येन किं नु त;त्प्रकीर्तयित्वा भृशशोकवर्धनम्
+बृहन्नडां वै नरदेव विद्धि मां; सुतं सुतां वा पितृमातृवर्जिताम्
+विराट उवाच
+ददामि ते हन्त वरं बृहन्नडे; सुतां च मे नर्तय याश्च तादृशीः
+इदं तु ते कर्म समं न मे मतं; समुद्रनेमिं पृथिवीं त्वमर्हसि
+वैशंपायन उवाच
+बृहन्नडां तामभिवीक्ष्य मत्स्यरा;ट्कलासु नृत्ते च तथैव वादिते
+अपुंस्त्वमप्यस्य निशम्य च स्थिरं; ततः कुमारीपुरमुत्ससर्ज तम्
+स शिक्षयामास च गीतवादितं; सुतां विराटस्य धनंजयः प्रभुः
+सखीश्च तस्याः परिचारिकास्तथा; प्रियश्च तासां स बभूव पाण्डवः
+तथा स सत्रेण धनंजयोऽवस;त्प्रियाणि कुर्वन्सह ताभिरात्मवान्
+तथागतं तत्र न जज्ञिरे जना; बहिश्चरा वाप्यथ वान्तरेचराः
+वैशंपायन उवाच
+अथापरोऽदृश्यत पाण्डवः प्रभु;र्विराटराज्ञस्तुरगान्समीक्षतः
+तमापतन्तं ददृशे पृथग्जनो; विमुक्तमभ्रादिव सूर्यमण्डलम्
+स वै हयानैक्षत तांस्ततस्ततः; समीक्षमाणं च ददर्श मत्स्यराट्
+ततोऽब्रवीत्ताननुगानमित्रहा; कुतोऽयमायाति नरोऽमरप्रभः
+अयं हयान्वीक्षति मामकान्दृढं; ध्रुवं हयज्ञो भविता विचक्षणः
+प्रवेश्यतामेष समीपमाशु मे; विभाति वीरो हि यथामरस्तथा
+अभ्येत्य राजानममित्रहाब्रवी;ज्जयोऽस्तु ते पार्थिव भद्रमस्तु च
+हयेषु युक्तो नृप संमतः सदा; तवाश्वसूतो निपुणो भवाम्यहम्
+विराट उवाच
+ददामि यानानि धनं निवेशनं; ममाश्वसूतो भवितुं त्वमर्हसि
+कुतोऽसि कस्यासि कथं त्वमागतः; प्रब्रूहि शिल्पं तव विद्यते च यत्
+नकुल उवाच
+पञ्चानां पाण्डुपुत्राणां ज्येष्ठो राजा युधिष्ठिरः
+तेनाहमश्वेषु पुरा प्रकृतः शत्रुकर्शन
+अश्वानां प्रकृतिं वेद्मि विनयं चापि सर्वशः
+दुष्टानां प्रतिपत्तिं च कृत्स्नं चैव चिकित्सितम्
+न कातरं स्यान्मम जातु वाहनं; न मेऽस्ति दुष्टा वडवा कुतो हयाः
+जनस्तु मामाह स चापि पाण्डवो; युधिष्ठिरो ग्रन्थिकमेव नामतः
+विराट उवाच
+यदस्ति किंचिन्मम वाजिवाहनं; तदस्तु सर्वं त्वदधीनमद्य वै
+ये चापि केचिन्मम वाजियोजका;स्त्वदाश्रयाः सारथयश्च सन्तु मे
+इदं तवेष्टं यदि वै सुरोपम; ब्रवीहि यत्ते प्रसमीक्षितं वसु
+न तेऽनुरूपं हयकर्म विद्यते; प्रभासि राजेव हि संमतो मम
+युधिष्ठिरस्येव हि दर्शनेन मे; समं तवेदं प्रियदर्श दर्शनम्
+कथं तु भृत्यैः स विनाकृतो वने; वसत्यनिन्द्यो रमते च पाण्डवः
+वैशंपायन उवाच
+तथा स गन्धर्ववरोपमो युवा; विराटराज्ञा मुदितेन पूजितः
+न चैनमन्येऽपि विदुः कथंचन; प्रियाभिरामं विचरन्तमन्तरा
+एवं हि मत्स्ये न्यवसन्त पाण्डवा; यथाप्रतिज्ञाभिरमोघदर्शनाः
+अज्ञातचर्यां व्यचरन्समाहिताः; समुद्रनेमीपतयोऽतिदुःखिताः
+जनमेजय उवाच
+एवं मत्स्यस्य नगरे वसन्तस्तत्र पाण्डवाः
+अत ऊर्ध्वं महावीर्याः किमकुर्वन्त वै द्विज
+वैशंपायन उवाच
+एवं ते न्यवसंस्तत्र प्रच्छन्नाः कुरुनन्दनाः
+आराधयन्तो राजानं यदकुर्वन्त तच्छृणु
+युधिष्ठिरः सभास्तारः सभ्यानामभवत्प्रियः
+तथैव च विराटस्य सपुत्रस्य विशां पते
+स ह्यक्षहृदयज्ञस्तान्क्रीडयामास पाण्डवः
+अक्षवत्यां यथाकामं सूत्रबद्धानिव द्विजान्
+अज्ञातं च विराटस्य विजित्य वसु धर्मराट्
+भ्रातृभ्यः पुरुषव्याघ्रो यथार्हं स्म प्रयच्छति
+भीमसेनोऽपि मांसानि भक्ष्याणि विविधानि च
+अतिसृष्टानि मत्स्येन विक्रीणाति युधिष्ठिरे
+वासांसि परिजीर्णानि लब्धान्यन्तःपुरेऽर्जुनः
+विक्रीणानश्च सर्वेभ्यः पाण्��वेभ्यः प्रयच्छति
+सहदेवोऽपि गोपानां वेषमास्थाय पाण्डवः
+दधि क्षीरं घृतं चैव पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति
+नकुलोऽपि धनं लब्ध्वा कृते कर्मणि वाजिनाम्
+तुष्टे तस्मिन्नरपतौ पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति
+कृष्णापि सर्वान्भ्रातॄंस्तान्निरीक्षन्ती तपस्विनी
+यथा पुनरविज्ञाता तथा चरति भामिनी
+एवं संपादयन्तस्ते तथान्योन्यं महारथाः
+प्रेक्षमाणास्तदा कृष्णामूषुश्छन्ना नराधिप
+अथ मासे चतुर्थे तु ब्रह्मणः सुमहोत्सवः
+आसीत्समृद्धो मत्स्येषु पुरुषाणां सुसंमतः
+तत्र मल्लाः समापेतुर्दिग्भ्यो राजन्सहस्रशः
+महाकाया महावीर्याः कालखञ्जा इवासुराः
+वीर्योन्नद्धा बलोदग्रा राज्ञा समभिपूजिताः
+सिंहस्कन्धकटिग्रीवाः स्ववदाता मनस्विनः
+असकृल्लब्धलक्षास्ते रङ्गे पार्थिवसंनिधौ
+तेषामेको महानासीत्सर्वमल्लान्समाह्वयत्
+आवल्गमानं तं रङ्गे नोपतिष्ठति कश्चन
+यदा सर्वे विमनसस्ते मल्ला हतचेतसः
+अथ सूदेन तं मल्लं योधयामास मत्स्यराट्
+चोद्यमानस्ततो भीमो दुःखेनैवाकरोन्मतिम्
+न हि शक्नोति विवृते प्रत्याख्यातुं नराधिपम्
+ततः स पुरुषव्याघ्रः शार्दूलशिथिलं चरन्
+प्रविवेश महारङ्गं विराटमभिहर्षयन्
+बबन्ध कक्ष्यां कौन्तेयस्ततस्तं हर्षयञ्जनम्
+ततस्तं वृत्रसंकाशं भीमो मल्लं समाह्वयत्
+तावुभौ सुमहोत्साहावुभौ तीव्रपराक्रमौ
+मत्ताविव महाकायौ वारणौ षष्टिहायनौ
+चकर्ष दोर्भ्यामुत्पाट्य भीमो मल्लममित्रहा
+विनदन्तमभिक्रोशञ्शार्दूल इव वारणम्
+तमुद्यम्य महाबाहुर्भ्रामयामास वीर्यवान्
+ततो मल्लाश्च मत्स्याश्च विस्मयं चक्रिरे परम्
+भ्रामयित्वा शतगुणं गतसत्त्वमचेतनम्
+प्रत्यपिंषन्महाबाहुर्मल्लं भुवि वृकोदरः
+तस्मिन्विनिहते मल्ले जीमूते लोकविश्रुते
+विराटः परमं हर्षमगच्छद्बान्धवैः सह
+संहर्षात्प्रददौ वित्तं बहु राजा महामनाः
+बल्लवाय महारङ्गे यथा वैश्रवणस्तथा
+एवं स सुबहून्मल्लान्पुरुषांश्च महाबलान्
+विनिघ्नन्मत्स्यराजस्य प्रीतिमावहदुत्तमाम्
+यदास्य तुल्यः पुरुषो न कश्चित्तत्र विद्यते
+ततो व्याघ्रैश्च सिंहैश्च द्विरदैश्चाप्ययोधयत्
+पुनरन्तःपुरगतः स्त्रीणां मध्ये वृकोदरः
+योध्यते स्म विराटेन सिंहैर्मत्तैर्महाबलैः
+बीभत्सुरपि गीतेन सुनृत्तेन च पाण्डवः
+विराटं तोषयामास सर्वाश्चान्तःपुरस्त्रियः
+अश्���ैर्विनीतैर्जवनैस्तत्र तत्र समागतैः
+तोषयामास नकुलो राजानं राजसत्तम
+तस्मै प्रदेयं प्रायच्छत्प्रीतो राजा धनं बहु
+विनीतान्वृषभान्दृष्ट्वा सहदेवस्य चाभिभो
+एवं ते न्यवसंस्तत्र प्रच्छन्नाः पुरुषर्षभाः
+कर्माणि तस्य कुर्वाणा विराटनृपतेस्तदा
+वैशंपायन उवाच
+वसमानेषु पार्थेषु मत्स्यस्य नगरे तदा
+महारथेषु छन्नेषु मासा दश समत्ययुः
+याज्ञसेनी सुदेष्णां तु शुश्रूषन्ती विशां पते
+अवसत्परिचारार्हा सुदुःखं जनमेजय
+तथा चरन्तीं पाञ्चालीं सुदेष्णाया निवेशने
+सेनापतिर्विराटस्य ददर्श जलजाननाम्
+तां दृष्ट्वा देवगर्भाभां चरन्तीं देवतामिव
+कीचकः कामयामास कामबाणप्रपीडितः
+स तु कामाग्निसंतप्तः सुदेष्णामभिगम्य वै
+प्रहसन्निव सेनानीरिदं वचनमब्रवीत्
+नेयं पुरा जातु मयेह दृष्टा; राज्ञो विराटस्य निवेशने शुभा
+रूपेण चोन्मादयतीव मां भृशं; गन्धेन जाता मदिरेव भामिनी
+का देवरूपा हृदयंगमा शुभे; आचक्ष्व मे का च कुतश्च शोभना
+चित्तं हि निर्मथ्य करोति मां वशे; न चान्यदत्रौषधमद्य मे मतम्
+अहो तवेयं परिचारिका शुभा; प्रत्यग्ररूपा प्रतिभाति मामियम्
+अयुक्तरूपं हि करोति कर्म ते; प्रशास्तु मां यच्च ममास्ति किंचन
+प्रभूतनागाश्वरथं महाधनं; समृद्धियुक्तं बहुपानभोजनम्
+मनोहरं काञ्चनचित्रभूषणं; गृहं महच्छोभयतामियं मम
+ततः सुदेष्णामनुमन्त्र्य कीचक;स्ततः समभ्येत्य नराधिपात्मजाम्
+उवाच कृष्णामभिसान्त्वयंस्तदा; मृगेन्द्रकन्यामिव जम्बुको वने
+इदं च रूपं प्रथमं च ते वयो; निरर्थकं केवलमद्य भामिनि
+अधार्यमाणा स्रगिवोत्तमा यथा; न शोभसे सुन्दरि शोभना सती
+त्यजामि दारान्मम ये पुरातना; भवन्तु दास्यस्तव चारुहासिनि
+अहं च ते सुन्दरि दासवत्स्थितः; सदा भविष्ये वशगो वरानने
+द्रौपद्युवाच
+अप्रार्थनीयामिह मां सूतपुत्राभिमन्यसे
+विहीनवर्णां सैरन्ध्रीं बीभत्सां केशकारिकाम्
+परदारास्मि भद्रं ते न युक्तं त्वयि सांप्रतम्
+दयिताः प्राणिनां दारा धर्मं समनुचिन्तय
+परदारे न ते बुद्धिर्जातु कार्या कथंचन
+विवर्जनं ह्यकार्याणामेतत्सत्पुरुषव्रतम्
+मिथ्याभिगृध्नो हि नरः पापात्मा मोहमास्थितः
+अयशः प्राप्नुयाद्घोरं सुमहत्प्राप्नुयाद्भयम्
+मा सूतपुत्र हृष्यस्व माद्य त्यक्ष्यसि जीवितम्
+दुर्लभामभिमन्वानो मां वीरैरभिरक्षिताम्
+न चाप्यहं त्वया शक्या गन्धर्वाः पतयो मम
+ते त्वां निहन्युः कुपिताः साध्वलं मा व्यनीनशः
+अशक्यरूपैः पुरुषैरध्वानं गन्तुमिच्छसि
+यथा निश्चेतनो बालः कूलस्थः कूलमुत्तरम्
+तर्तुमिच्छति मन्दात्मा तथा त्वं कर्तुमिच्छसि
+अन्तर्महीं वा यदि वोर्ध्वमुत्पतेः; समुद्रपारं यदि वा प्रधावसि
+तथापि तेषां न विमोक्षमर्हसि; प्रमाथिनो देवसुता हि मे वराः
+त्वं कालरात्रीमिव कश्चिदातुरः; किं मां दृढं प्रार्थयसेऽद्य कीचक
+किं मातुरङ्के शयितो यथा शिशु;श्चन्द्रं जिघृक्षुरिव मन्यसे हि माम्
+वैशंपायन उवाच
+प्रत्याख्यातो राजपुत्र्या सुदेष्णां कीचकोऽब्रवीत्
+अमर्यादेन कामेन घोरेणाभिपरिप्लुतः
+यथा कैकेयि सैरन्ध्र्या समेयां तद्विधीयताम्
+तां सुदेष्णे परीप्सस्व माहं प्राणान्प्रहासिषम्
+तस्य तां बहुशः श्रुत्वा वाचं विलपतस्तदा
+विराटमहिषी देवी कृपां चक्रे मनस्विनी
+स्वमर्थमभिसंधाय तस्यार्थमनुचिन्त्य च
+उद्वेगं चैव कृष्णायाः सुदेष्णा सूतमब्रवीत्
+पर्विणीं त्वं समुद्दिश्य सुरामन्नं च कारय
+तत्रैनां प्रेषयिष्यामि सुराहारीं तवान्तिकम्
+तत्र संप्रेषितामेनां विजने निरवग्रहाम्
+सान्त्वयेथा यथाकामं सान्त्व्यमाना रमेद्यदि
+कीचकस्तु गृहं गत्वा भगिन्या वचनात्तदा
+सुरामाहारयामास राजार्हां सुपरिस्रुताम्
+आजौरभ्रं च सुभृशं बहूंश्चोच्चावचान्मृगान्
+कारयामास कुशलैरन्नपानं सुशोभनम्
+तस्मिन्कृते तदा देवी कीचकेनोपमन्त्रिता
+सुदेष्णा प्रेषयामास सैरन्ध्रीं कीचकालयम्
+सुदेष्णोवाच
+उत्तिष्ठ गच्छ सैरन्ध्रि कीचकस्य निवेशनम्
+पानमानय कल्याणि पिपासा मां प्रबाधते
+द्रौपद्युवाच
+न गच्छेयमहं तस्य राजपुत्रि निवेशनम्
+त्वमेव राज्ञि जानासि यथा स निरपत्रपः
+न चाहमनवद्याङ्गि तव वेश्मनि भामिनि
+कामवृत्ता भविष्यामि पतीनां व्यभिचारिणी
+त्वं चैव देवि जानासि यथा स समयः कृतः
+प्रविशन्त्या मया पूर्वं तव वेश्मनि भामिनि
+कीचकश्च सुकेशान्ते मूढो मदनदर्पितः
+सोऽवमंस्यति मां दृष्ट्वा न यास्ये तत्र शोभने
+सन्ति बह्व्यस्तव प्रेष्या राजपुत्रि वशानुगाः
+अन्यां प्रेषय भद्रं ते स हि मामवमंस्यते
+सुदेष्णोवाच
+नैव त्वां जातु हिंस्यात्स इतः संप्रेषितां मया
+वैशंपायन उवाच
+इत्यस्याः प्रददौ कांस्यं सपिधानं हिरण्मयम्
+सा शङ्कमाना रुदती दैवं शरणमीयुषी
+प्रातिष्ठत सुराहारी कीचकस्य निवेशनम्
+द्रौपद्युवाच
+यथाहमन्यं पाण्डुभ्यो नाभिजानामि कंचन
+तेन सत्येन मां प्राप्तां कीचको मा वशे कृथाः
+वैशंपायन उवाच
+उपातिष्ठत सा सूर्यं मुहूर्तमबला ततः
+स तस्यास्तनुमध्यायाः सर्वं सूर्योऽवबुद्धवान्
+अन्तर्हितं ततस्तस्या रक्षो रक्षार्थमादिशत्
+तच्चैनां नाजहात्तत्र सर्वावस्थास्वनिन्दिताम्
+तां मृगीमिव वित्रस्तां दृष्ट्वा कृष्णां समीपगाम्
+उदतिष्ठन्मुदा सूतो नावं लब्ध्वेव पारगः
+कीचक उवाच
+स्वागतं ते सुकेशान्ते सुव्युष्टा रजनी मम
+स्वामिनी त्वमनुप्राप्ता प्रकुरुष्व मम प्रियम्
+सुवर्णमालाः कम्बूश्च कुण्डले परिहाटके
+आहरन्तु च वस्त्राणि कौशिकान्यजिनानि च
+अस्ति मे शयनं शुभ्रं त्वदर्थमुपकल्पितम्
+एहि तत्र मया सार्धं पिबस्व मधुमाधवीम्
+द्रौपद्युवाच
+अप्रैषीद्राजपुत्री मां सुराहारीं तवान्तिकम्
+पानमानय मे क्षिप्रं पिपासा मेति चाब्रवीत्
+कीचक उवाच
+अन्या भद्रे नयिष्यन्ति राजपुत्र्याः परिस्रुतम्
+वैशंपायन उवाच
+इत्येनां दक्षिणे पाणौ सूतपुत्रः परामृशत्
+सा गृहीता विधुन्वाना भूमावाक्षिप्य कीचकम्
+सभां शरणमाधावद्यत्र राजा युधिष्ठिरः
+तां कीचकः प्रधावन्तीं केशपक्षे परामृशत्
+अथैनां पश्यतो राज्ञः पातयित्वा पदावधीत्
+ततो योऽसौ तदार्केण राक्षसः संनियोजितः
+स कीचकमपोवाह वातवेगेन भारत
+स पपात ततो भूमौ रक्षोबलसमाहतः
+विघूर्णमानो निश्चेष्टश्छिन्नमूल इव द्रुमः
+तां चासीनौ ददृशतुर्भीमसेनयुधिष्ठिरौ
+अमृष्यमाणौ कृष्णायाः कीचकेन पदा वधम्
+तस्य भीमो वधप्रेप्सुः कीचकस्य दुरात्मनः
+दन्तैर्दन्तांस्तदा रोषान्निष्पिपेष महामनाः
+अथाङ्गुष्ठेनावमृद्नादङ्गुष्ठं तस्य धर्मराट्
+प्रबोधनभयाद्राजन्भीमस्य प्रत्यषेधयत्
+सा सभाद्वारमासाद्य रुदती मत्स्यमब्रवीत्
+अवेक्षमाणा सुश्रोणी पतींस्तान्दीनचेतसः
+आकारमभिरक्षन्ती प्रतिज्ञां धर्मसंहिताम्
+दह्यमानेव रौद्रेण चक्षुषा द्रुपदात्मजा
+द्रौपद्युवाच
+येषां वैरी न स्वपिति पदा भूमिमुपस्पृशन्
+तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत्
+ये दद्युर्न च याचेयुर्ब्रह्मण्याः सत्यवादिनः
+तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत्
+येषां दुन्दुभिनिर्घोषो ज्याघोषः श्रूयतेऽनिशम्
+तेषां मां मान���नीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत्
+ये ते तेजस्विनो दान्ता बलवन्तोऽभिमानिनः
+तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत्
+सर्वलोकमिमं हन्युर्धर्मपाशसितास्तु ये
+तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत्
+शरणं ये प्रपन्नानां भवन्ति शरणार्थिनाम्
+चरन्ति लोके प्रच्छन्नाः क्व नु तेऽद्य महारथाः
+कथं ते सूतपुत्रेण वध्यमानां प्रियां सतीम्
+मर्षयन्ति यथा क्लीबा बलवन्तोऽमितौजसः
+क्व नु तेषाममर्षश्च वीर्यं तेजश्च वर्तते
+न परीप्सन्ति ये भार्यां वध्यमानां दुरात्मना
+मयात्र शक्यं किं कर्तुं विराटे धर्मदूषणम्
+यः पश्यन्मां मर्षयति वध्यमानामनागसम्
+न राजन्राजवत्किंचित्समाचरसि कीचके
+दस्यूनामिव धर्मस्ते न हि संसदि शोभते
+न कीचकः स्वधर्मस्थो न च मत्स्यः कथंचन
+सभासदोऽप्यधर्मज्ञा य इमं पर्युपासते
+नोपालभे त्वां नृपते विराट जनसंसदि
+नाहमेतेन युक्ता वै हन्तुं मत्स्य तवान्तिके
+सभासदस्तु पश्यन्तु कीचकस्य व्यतिक्रमम्
+विराट उवाच
+परोक्षं नाभिजानामि विग्रहं युवयोरहम्
+अर्थतत्त्वमविज्ञाय किं नु स्यात्कुशलं मम
+वैशंपायन उवाच
+ततस्तु सभ्या विज्ञाय कृष्णां भूयोऽभ्यपूजयन्
+साधु साध्विति चाप्याहुः कीचकं च व्यगर्हयन्
+सभ्या ऊचुः
+यस्येयं चारुसर्वाङ्गी भार्या स्यादायतेक्षणा
+परो लाभश्च तस्य स्यान्न स शोचेत्कदाचन
+वैशंपायन उवाच
+एवं संपूजयंस्तत्र कृष्णां प्रेक्ष्य सभासदः
+युधिष्ठिरस्य कोपात्तु ललाटे स्वेद आसजत्
+अथाब्रवीद्राजपुत्रीं कौरव्यो महिषीं प्रियाम्
+गच्छ सैरन्ध्रि मात्र स्थाः सुदेष्णाया निवेशनम्
+भर्तारमनुरुध्यन्त्यः क्लिश्यन्ते वीरपत्नयः
+शुश्रूषया क्लिश्यमानाः पतिलोकं जयन्त्युत
+मन्ये न कालं क्रोधस्य पश्यन्ति पतयस्तव
+तेन त्वां नाभिधावन्ति गन्धर्वाः सूर्यवर्चसः
+अकालज्ञासि सैरन्ध्रि शैलूषीव विधावसि
+विघ्नं करोषि मत्स्यानां दीव्यतां राजसंसदि
+गच्छ सैरन्ध्रि गन्धर्वाः करिष्यन्ति तव प्रियम्
+द्रौपद्युवाच
+अतीव तेषां घृणिनामर्थेऽहं धर्मचारिणी
+तस्य तस्येह ते वध्या येषां ज्येष्ठोऽक्षदेविता
+वैशंपायन उवाच
+इत्युक्त्वा प्राद्रवत्कृष्णा सुदेष्णाया निवेशनम्
+केशान्मुक्त्वा तु सुश्रोणी संरम्भाल्लोहितेक्षणा
+शुशुभे वदनं तस्या रुदन्त्या विरतं तदा
+मेघलेखाविनिर्मुक्तं दिवीव शशिमण्डलम्
+सुदेष्णोवाच
+कस्त्वावधीद्वरारोहे कस्माद्रोदिषि शोभने
+कस्याद्य न सुखं भद्रे केन ते विप्रियं कृतम्
+द्रौपद्युवाच
+कीचको मावधीत्तत्र सुराहारीं गतां तव
+सभायां पश्यतो राज्ञो यथैव विजने तथा
+सुदेष्णोवाच
+घातयामि सुकेशान्ते कीचकं यदि मन्यसे
+योऽसौ त्वां कामसंमत्तो दुर्लभामभिमन्यते
+द्रौपद्युवाच
+अन्ये वै तं वधिष्यन्ति येषामागः करोति सः
+मन्ये चाद्यैव सुव्यक्तं परलोकं गमिष्यति
+वैशंपायन उवाच
+सा हता सूतपुत्रेण राजपुत्री समज्वलत्
+वधं कृष्णा परीप्सन्ती सेनावाहस्य भामिनी
+जगामावासमेवाथ तदा सा द्रुपदात्मजा
+कृत्वा शौचं यथान्यायं कृष्णा वै तनुमध्यमा
+गात्राणि वाससी चैव प्रक्षाल्य सलिलेन सा
+चिन्तयामास रुदती तस्य दुःखस्य निर्णयम्
+किं करोमि क्व गच्छामि कथं कार्यं भवेन्मम
+इत्येवं चिन्तयित्वा सा भीमं वै मनसागमत्
+नान्यः कर्ता ऋते भीमान्ममाद्य मनसः प्रियम्
+तत उत्थाय रात्रौ सा विहाय शयनं स्वकम्
+प्राद्रवन्नाथमिच्छन्ती कृष्णा नाथवती सती
+दुःखेन महता युक्ता मानसेन मनस्विनी
+सा वै महानसे प्राप्य भीमसेनं शुचिस्मिता
+सर्वश्वेतेव माहेयी वने जाता त्रिहायनी
+उपातिष्ठत पाञ्चाली वाशितेव महागजम्
+सा लतेव महाशालं फुल्लं गोमतितीरजम्
+बाहुभ्यां परिरभ्यैनं प्राबोधयदनिन्दिता
+सिंहं सुप्तं वने दुर्गे मृगराजवधूरिव
+वीणेव मधुराभाषा गान्धारं साधु मूर्च्छिता
+अभ्यभाषत पाञ्चाली भीमसेनमनिन्दिता
+उत्तिष्ठोत्तिष्ठ किं शेषे भीमसेन यथा मृतः
+नामृतस्य हि पापीयान्भार्यामालभ्य जीवति
+तस्मिञ्जीवति पापिष्ठे सेनावाहे मम द्विषि
+तत्कर्म कृतवत्यद्य कथं निद्रां निषेवसे
+स संप्रहाय शयनं राजपुत्र्या प्रबोधितः
+उपातिष्ठत मेघाभः पर्यङ्के सोपसंग्रहे
+अथाब्रवीद्राजपुत्रीं कौरव्यो महिषीं प्रियाम्
+केनास्यर्थेन संप्राप्ता त्वरितेव ममान्तिकम्
+न ते प्रकृतिमान्वर्णः कृशा पाण्डुश्च लक्ष्यसे
+आचक्ष्व परिशेषेण सर्वं विद्यामहं यथा
+सुखं वा यदि वा दुःखं द्वेष्यं वा यदि वा प्रियम्
+यथावत्सर्वमाचक्ष्व श्रुत्वा ज्ञास्यामि यत्परम्
+अहमेव हि ते कृष्णे विश्वास्यः सर्वकर्मसु
+अहमापत्सु चापि त्वां मोक्षयामि पुनः पुनः
+शीघ्रमुक्त्वा यथाकामं यत्ते कार्यं विवक्षितम्
+गच्छ वै शयनायैव पुरा नान्योऽवबुध्यते
+द्र���पद्युवाच
+अशोच्यं नु कुतस्तस्या यस्या भर्ता युधिष्ठिरः
+जानन्सर्वाणि दुःखानि किं मां त्वं परिपृच्छसि
+यन्मां दासीप्रवादेन प्रातिकामी तदानयत्
+सभायां पार्षदो मध्ये तन्मां दहति भारत
+पार्थिवस्य सुता नाम का नु जीवेत मादृशी
+अनुभूय भृशं दुःखमन्यत्र द्रौपदीं प्रभो
+वनवासगतायाश्च सैन्धवेन दुरात्मना
+परामर्शं द्वितीयं च सोढुमुत्सहते नु का
+मत्स्यराज्ञः समक्षं च तस्य धूर्तस्य पश्यतः
+कीचकेन पदा स्पृष्टा का नु जीवेत मादृशी
+एवं बहुविधैः क्लेशैः क्लिश्यमानां च भारत
+न मां जानासि कौन्तेय किं फलं जीवितेन मे
+योऽयं राज्ञो विराटस्य कीचको नाम भारत
+सेनानीः पुरुषव्याघ्र स्यालः परमदुर्मतिः
+स मां सैरन्ध्रिवेषेण वसन्तीं राजवेश्मनि
+नित्यमेवाह दुष्टात्मा भार्या मम भवेति वै
+तेनोपमन्त्र्यमाणाया वधार्हेण सपत्नहन्
+कालेनेव फलं पक्वं हृदयं मे विदीर्यते
+भ्रातरं च विगर्हस्व ज्येष्ठं दुर्द्यूतदेविनम्
+यस्यास्मि कर्मणा प्राप्ता दुःखमेतदनन्तकम्
+को हि राज्यं परित्यज्य सर्वस्वं चात्मना सह
+प्रव्रज्यायैव दीव्येत विना दुर्द्यूतदेविनम्
+यदि निष्कसहस्रेण यच्चान्यत्सारवद्धनम्
+सायंप्रातरदेविष्यदपि संवत्सरान्बहून्
+रुक्मं हिरण्यं वासांसि यानं युग्यमजाविकम्
+अश्वाश्वतरसंघांश्च न जातु क्षयमावहेत्
+सोऽयं द्यूतप्रवादेन श्रिया प्रत्यवरोपितः
+तूष्णीमास्ते यथा मूढः स्वानि कर्माणि चिन्तयन्
+दश नागसहस्राणि पद्मिनां हेममालिनाम्
+यं यान्तमनुयान्तीह सोऽयं द्यूतेन जीवति
+तथा शतसहस्राणि नृणाममिततेजसाम्
+उपासते महाराजमिन्द्रप्रस्थे युधिष्ठिरम्
+शतं दासीसहस्राणि यस्य नित्यं महानसे
+पात्रीहस्तं दिवारात्रमतिथीन्भोजयन्त्युत
+एष निष्कसहस्राणि प्रदाय ददतां वरः
+द्यूतजेन ह्यनर्थेन महता समुपावृतः
+एनं हि स्वरसंपन्ना बहवः सूतमागधाः
+सायंप्रातरुपातिष्ठन्सुमृष्टमणिकुण्डलाः
+सहस्रमृषयो यस्य नित्यमासन्सभासदः
+तपःश्रुतोपसंपन्नाः सर्वकामैरुपस्थिताः
+अन्धान्वृद्धांस्तथानाथान्सर्वान्राष्ट्रेषु दुर्गतान्
+बिभर्त्यविमना नित्यमानृशंस्याद्युधिष्ठिरः
+स एष निरयं प्राप्तो मत्स्यस्य परिचारकः
+सभायां देविता राज्ञः कङ्को ब्रूते युधिष्ठिरः
+इन्द्रप्रस्थे निवसतः समये यस्य पार्थिवाः
+आसन्बलिभृतः सर्वे सोऽद���यान्यैर्भृतिमिच्छति
+पार्थिवाः पृथिवीपाला यस्यासन्वशवर्तिनः
+स वशे विवशो राजा परेषामद्य वर्तते
+प्रताप्य पृथिवीं सर्वां रश्मिवानिव तेजसा
+सोऽयं राज्ञो विराटस्य सभास्तारो युधिष्ठिरः
+यमुपासन्त राजानः सभायामृषिभिः सह
+तमुपासीनमद्यान्यं पश्य पाण्डव पाण्डवम्
+अतदर्हं महाप्राज्ञं जीवितार्थेऽभिसंश्रितम्
+दृष्ट्वा कस्य न दुःखं स्याद्धर्मात्मानं युधिष्ठिरम्
+उपास्ते स्म सभायां यं कृत्स्ना वीर वसुंधरा
+तमुपासीनमद्यान्यं पश्य भारत भारतम्
+एवं बहुविधैर्दुःखैः पीड्यमानामनाथवत्
+शोकसागरमध्यस्थां किं मां भीम न पश्यसि
+द्रौपद्युवाच
+इदं तु मे महद्दुःखं यत्प्रवक्ष्यामि भारत
+न मेऽभ्यसूया कर्तव्या दुःखादेतद्ब्रवीम्यहम्
+शार्दूलैर्महिषैः सिंहैरागारे युध्यसे यदा
+कैकेय्याः प्रेक्षमाणायास्तदा मे कश्मलो भवेत्
+प्रेक्षासमुत्थिता चापि कैकेयी ताः स्त्रियो वदेत्
+प्रेक्ष्य मामनवद्याङ्गी कश्मलोपहतामिव
+स्नेहात्संवासजान्मन्ये सूदमेषा शुचिस्मिता
+योध्यमानं महावीर्यैरिमं समनुशोचति
+कल्याणरूपा सैरन्ध्री बल्लवश्चातिसुन्दरः
+स्त्रीणां च चित्तं दुर्ज्ञेयं युक्तरूपौ च मे मतौ
+सैरन्ध्री प्रियसंवासान्नित्यं करुणवेदिनी
+अस्मिन्राजकुले चेमौ तुल्यकालनिवासिनौ
+इति ब्रुवाणा वाक्यानि सा मां नित्यमवेदयत्
+क्रुध्यन्तीं मां च संप्रेक्ष्य समशङ्कत मां त्वयि
+तस्यां तथा ब्रुवत्यां तु दुःखं मां महदाविशत्
+शोके यौधिष्ठिरे मग्ना नाहं जीवितुमुत्सहे
+यः सदेवान्मनुष्यांश्च सर्पांश्चैकरथोऽजयत्
+सोऽयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा
+योऽतर्पयदमेयात्मा खाण्डवे जातवेदसम्
+सोऽन्तःपुरगतः पार्थः कूपेऽग्निरिव संवृतः
+यस्माद्भयममित्राणां सदैव पुरुषर्षभात्
+स लोकपरिभूतेन वेषेणास्ते धनंजयः
+यस्य ज्यातलनिर्घोषात्समकम्पन्त शत्रवः
+स्त्रियो गीतस्वनं तस्य मुदिताः पर्युपासते
+किरीटं सूर्यसंकाशं यस्य मूर्धनि शोभते
+वेणीविकृतकेशान्तः सोऽयमद्य धनंजयः
+यस्मिन्नस्त्राणि दिव्यानि समस्तानि महात्मनि
+आधारः सर्वविद्यानां स धारयति कुण्डले
+यं स्म राजसहस्राणि तेजसाप्रतिमानि वै
+समरे नातिवर्तन्ते वेलामिव महार्णवः
+सोऽयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा
+आस्ते वेषप्रतिच्छन्नः कन्यानां परिचारकः
+य���्य स्म रथघोषेण समकम्पत मेदिनी
+सपर्वतवना भीम सहस्थावरजङ्गमा
+यस्मिञ्जाते महाभागे कुन्त्याः शोको व्यनश्यत
+स शोचयति मामद्य भीमसेन तवानुजः
+भूषितं तमलंकारैः कुण्डलैः परिहाटकैः
+कम्बुपाणिनमायान्तं दृष्ट्वा सीदति मे मनः
+तं वेणीकृतकेशान्तं भीमधन्वानमर्जुनम्
+कन्यापरिवृतं दृष्ट्वा भीम सीदति मे मनः
+यदा ह्येनं परिवृतं कन्याभिर्देवरूपिणम्
+प्रभिन्नमिव मातङ्गं परिकीर्णं करेणुभिः
+मत्स्यमर्थपतिं पार्थं विराटं समुपस्थितम्
+पश्यामि तूर्यमध्यस्थं दिशो नश्यन्ति मे तदा
+नूनमार्या न जानाति कृच्छ्रं प्राप्तं धनंजयम्
+अजातशत्रुं कौरव्यं मग्नं दुर्द्यूतदेविनम्
+तथा दृष्ट्वा यवीयांसं सहदेवं युधां पतिम्
+गोषु गोवेषमायान्तं पाण्डुभूतास्मि भारत
+सहदेवस्य वृत्तानि चिन्तयन्ती पुनः पुनः
+न विन्दामि महाबाहो सहदेवस्य दुष्कृतम्
+यस्मिन्नेवंविधं दुःखं प्राप्नुयात्सत्यविक्रमः
+दूयामि भरतश्रेष्ठ दृष्ट्वा ते भ्रातरं प्रियम्
+गोषु गोवृषसंकाशं मत्स्येनाभिनिवेशितम्
+संरब्धं रक्तनेपथ्यं गोपालानां पुरोगमम्
+विराटमभिनन्दन्तमथ मे भवति ज्वरः
+सहदेवं हि मे वीरं नित्यमार्या प्रशंसति
+महाभिजनसंपन्नो वृत्तवाञ्शीलवानिति
+ह्रीनिषेधो मधुरवाग्धार्मिकश्च प्रियश्च मे
+स तेऽरण्येषु बोद्धव्यो याज्ञसेनि क्षपास्वपि
+तं दृष्ट्वा व्यापृतं गोषु वत्सचर्मक्षपाशयम्
+सहदेवं युधां श्रेष्ठं किं नु जीवामि पाण्डव
+यस्त्रिभिर्नित्यसंपन्नो रूपेणास्त्रेण मेधया
+सोऽश्वबन्धो विराटस्य पश्य कालस्य पर्ययम्
+अभ्यकीर्यन्त वृन्दानि दामग्रन्थिमुदीक्षताम्
+विनयन्तं जवेनाश्वान्महाराजस्य पश्यतः
+अपश्यमेनं श्रीमन्तं मत्स्यं भ्राजिष्णुमुत्तमम्
+विराटमुपतिष्ठन्तं दर्शयन्तं च वाजिनः
+किं नु मां मन्यसे पार्थ सुखितेति परंतप
+एवं दुःखशताविष्टा युधिष्ठिरनिमित्ततः
+अतः प्रतिविशिष्टानि दुःखान्यन्यानि भारत
+वर्तन्ते मयि कौन्तेय वक्ष्यामि शृणु तान्यपि
+युष्मासु ध्रियमाणेषु दुःखानि विविधान्युत
+शोषयन्ति शरीरं मे किं नु दुःखमतः परम्
+द्रौपद्युवाच
+अहं सैरन्ध्रिवेषेण चरन्ती राजवेश्मनि
+शौचदास्मि सुदेष्णाया अक्षधूर्तस्य कारणात्
+विक्रियां पश्य मे तीव्रां राजपुत्र्याः परंतप
+आसे कालमुपासीना सर्वं दुःखं किलार्तवत्
+अनित्या ���िल मर्त्यानामर्थसिद्धिर्जयाजयौ
+इति कृत्वा प्रतीक्षामि भर्तॄणामुदयं पुनः
+य एव हेतुर्भवति पुरुषस्य जयावहः
+पराजये च हेतुः स इति च प्रतिपालये
+दत्त्वा याचन्ति पुरुषा हत्वा वध्यन्ति चापरे
+पातयित्वा च पात्यन्ते परैरिति च मे श्रुतम्
+न दैवस्यातिभारोऽस्ति न दैवस्यातिवर्तनम्
+इति चाप्यागमं भूयो दैवस्य प्रतिपालये
+स्थितं पूर्वं जलं यत्र पुनस्तत्रैव तिष्ठति
+इति पर्यायमिच्छन्ती प्रतीक्षाम्युदयं पुनः
+दैवेन किल यस्यार्थः सुनीतोऽपि विपद्यते
+दैवस्य चागमे यत्नस्तेन कार्यो विजानता
+यत्तु मे वचनस्यास्य कथितस्य प्रयोजनम्
+पृच्छ मां दुःखितां तत्त्वमपृष्टा वा ब्रवीमि ते
+महिषी पाण्डुपुत्राणां दुहिता द्रुपदस्य च
+इमामवस्थां संप्राप्ता का मदन्या जिजीविषेत्
+कुरून्परिभवन्सर्वान्पाञ्चालानपि भारत
+पाण्डवेयांश्च संप्राप्तो मम क्लेशो ह्यरिंदम
+भ्रातृभिः श्वशुरैः पुत्रैर्बहुभिः परवीरहन्
+एवं समुदिता नारी का न्वन्या दुःखिता भवेत्
+नूनं हि बालया धातुर्मया वै विप्रियं कृतम्
+यस्य प्रसादाद्दुर्नीतं प्राप्तास्मि भरतर्षभ
+वर्णावकाशमपि मे पश्य पाण्डव यादृशम्
+यादृशो मे न तत्रासीद्दुःखे परमके तदा
+त्वमेव भीम जानीषे यन्मे पार्थ सुखं पुरा
+साहं दासत्वमापन्ना न शान्तिमवशा लभे
+नादैविकमिदं मन्ये यत्र पार्थो धनंजयः
+भीमधन्वा महाबाहुरास्ते शान्त इवानलः
+अशक्या वेदितुं पार्थ प्राणिनां वै गतिर्नरैः
+विनिपातमिमं मन्ये युष्माकमविचिन्तितम्
+यस्या मम मुखप्रेक्षा यूयमिन्द्रसमाः सदा
+सा प्रेक्षे मुखमन्यासामवराणां वरा सती
+पश्य पाण्डव मेऽवस्थां यथा नार्हामि वै तथा
+युष्मासु ध्रियमाणेषु पश्य कालस्य पर्ययम्
+यस्याः सागरपर्यन्ता पृथिवी वशवर्तिनी
+आसीत्साद्य सुदेष्णाया भीताहं वशवर्तिनी
+यस्याः पुरःसरा आसन्पृष्ठतश्चानुगामिनः
+साहमद्य सुदेष्णायाः पुरः पश्चाच्च गामिनी
+इदं तु दुःखं कौन्तेय ममासह्यं निबोध तत्
+या न जातु स्वयं पिंषे गात्रोद्वर्तनमात्मनः
+अन्यत्र कुन्त्या भद्रं ते साद्य पिंषामि चन्दनम्
+पश्य कौन्तेय पाणी मे नैवं यौ भवतः पुरा
+वैशंपायन उवाच
+इत्यस्य दर्शयामास किणबद्धौ करावुभौ
+द्रौपद्युवाच
+बिभेमि कुन्त्या या नाहं युष्माकं वा कदाचन
+साद्याग्रतो विराटस्य भीता तिष्ठामि किंकरी
+किं नु वक्ष्य��ि सम्राण्मां वर्णकः सुकृतो न वा
+नान्यपिष्टं हि मत्स्यस्य चन्दनं किल रोचते
+वैशंपायन उवाच
+सा कीर्तयन्ती दुःखानि भीमसेनस्य भामिनी
+रुरोद शनकैः कृष्णा भीमसेनमुदीक्षती
+सा बाष्पकलया वाचा निःश्वसन्ती पुनः पुनः
+हृदयं भीमसेनस्य घट्टयन्तीदमब्रवीत्
+नाल्पं कृतं मया भीम देवानां किल्बिषं पुरा
+अभाग्या यत्तु जीवामि मर्तव्ये सति पाण्डव
+ततस्तस्याः करौ शूनौ किणबद्धौ वृकोदरः
+मुखमानीय वेपन्त्या रुरोद परवीरहा
+तौ गृहीत्वा च कौन्तेयो बाष्पमुत्सृज्य वीर्यवान्
+ततः परमदुःखार्त इदं वचनमब्रवीत्
+भीमसेन उवाच
+धिगस्तु मे बाहुबलं गाण्डीवं फल्गुनस्य च
+यत्ते रक्तौ पुरा भूत्वा पाणी कृतकिणावुभौ
+सभायां स्म विराटस्य करोमि कदनं महत्
+तत्र मां धर्मराजस्तु कटाक्षेण न्यवारयत्
+तदहं तस्य विज्ञाय स्थित एवास्मि भामिनि
+यच्च राष्ट्रात्प्रच्यवनं कुरूणामवधश्च यः
+सुयोधनस्य कर्णस्य शकुनेः सौबलस्य च
+दुःशासनस्य पापस्य यन्मया न हृतं शिरः
+तन्मे दहति कल्याणि हृदि शल्यमिवार्पितम्
+मा धर्मं जहि सुश्रोणि क्रोधं जहि महामते
+इमं च समुपालम्भं त्वत्तो राजा युधिष्ठिरः
+शृणुयाद्यदि कल्याणि कृत्स्नं जह्यात्स जीवितम्
+धनंजयो वा सुश्रोणि यमौ वा तनुमध्यमे
+लोकान्तरगतेष्वेषु नाहं शक्ष्यामि जीवितुम्
+सुकन्या नाम शार्याती भार्गवं च्यवनं वने
+वल्मीकभूतं शाम्यन्तमन्वपद्यत भामिनी
+नाडायनी चेन्द्रसेना रूपेण यदि ते श्रुता
+पतिमन्वचरद्वृद्धं पुरा वर्षसहस्रिणम्
+दुहिता जनकस्यापि वैदेही यदि ते श्रुता
+पतिमन्वचरत्सीता महारण्यनिवासिनम्
+रक्षसा निग्रहं प्राप्य रामस्य महिषी प्रिया
+क्लिश्यमानापि सुश्रोणी राममेवान्वपद्यत
+लोपामुद्रा तथा भीरु वयोरूपसमन्विता
+अगस्त्यमन्वयाद्धित्वा कामान्सर्वानमानुषान्
+यथैताः कीर्तिता नार्यो रूपवत्यः पतिव्रताः
+तथा त्वमपि कल्याणि सर्वैः समुदिता गुणैः
+मादीर्घं क्षम कालं त्वं मासमध्यर्धसंमितम्
+पूर्णे त्रयोदशे वर्षे राज्ञो राज्ञी भविष्यसि
+द्रौपद्युवाच
+आर्तयैतन्मया भीम कृतं बाष्पविमोक्षणम्
+अपारयन्त्या दुःखानि न राजानमुपालभे
+विमुक्तेन व्यतीतेन भीमसेन महाबल
+प्रत्युपस्थितकालस्य कार्यस्यानन्तरो भव
+ममेह भीम कैकेयी रूपाभिभवशङ्कया
+नित्यमुद्विजते राजा कथं नेयादिमामिति
+तस्या विदित्व�� तं भावं स्वयं चानृतदर्शनः
+कीचकोऽयं सुदुष्टात्मा सदा प्रार्थयते हि माम्
+तमहं कुपिता भीम पुनः कोपं नियम्य च
+अब्रुवं कामसंमूढमात्मानं रक्ष कीचक
+गन्धर्वाणामहं भार्या पञ्चानां महिषी प्रिया
+ते त्वां निहन्युर्दुर्धर्षाः शूराः साहसकारिणः
+एवमुक्तः स दुष्टात्मा कीचकः प्रत्युवाच ह
+नाहं बिभेमि सैरन्ध्रि गन्धर्वाणां शुचिस्मिते
+शतं सहस्रमपि वा गन्धर्वाणामहं रणे
+समागतं हनिष्यामि त्वं भीरु कुरु मे क्षणम्
+इत्युक्ते चाब्रुवं सूतं कामातुरमहं पुनः
+न त्वं प्रतिबलस्तेषां गन्धर्वाणां यशस्विनाम्
+धर्मे स्थितास्मि सततं कुलशीलसमन्विता
+नेच्छामि कंचिद्वध्यन्तं तेन जीवसि कीचक
+एवमुक्तः स दुष्टात्मा प्रहस्य स्वनवत्तदा
+न तिष्ठति स्म सन्मार्गे न च धर्मं बुभूषति
+पापात्मा पापभावश्च कामरागवशानुगः
+अविनीतश्च दुष्टात्मा प्रत्याख्यातः पुनः पुनः
+दर्शने दर्शने हन्यात्तथा जह्यां च जीवितम्
+तद्धर्मे यतमानानां महान्धर्मो नशिष्यति
+समयं रक्षमाणानां भार्या वो न भविष्यति
+भार्यायां रक्ष्यमाणायां प्रजा भवति रक्षिता
+प्रजायां रक्ष्यमाणायामात्मा भवति रक्षितः
+वदतां वर्णधर्मांश्च ब्राह्मणानां हि मे श्रुतम्
+क्षत्रियस्य सदा धर्मो नान्यः शत्रुनिबर्हणात्
+पश्यतो धर्मराजस्य कीचको मां पदावधीत्
+तव चैव समक्षं वै भीमसेन महाबल
+त्वया ह्यहं परित्राता तस्माद्घोराज्जटासुरात्
+जयद्रथं तथैव त्वमजैषीर्भ्रातृभिः सह
+जहीममपि पापं त्वं योऽयं मामवमन्यते
+कीचको राजवाल्लभ्याच्छोककृन्मम भारत
+तमेवं कामसंमत्तं भिन्धि कुम्भमिवाश्मनि
+यो निमित्तमनर्थानां बहूनां मम भारत
+तं चेज्जीवन्तमादित्यः प्रातरभ्युदयिष्यति
+विषमालोड्य पास्यामि मा कीचकवशं गमम्
+श्रेयो हि मरणं मह्यं भीमसेन तवाग्रतः
+वैशंपायन उवाच
+इत्युक्त्वा प्रारुदत्कृष्णा भीमस्योरः समाश्रिता
+भीमश्च तां परिष्वज्य महत्सान्त्वं प्रयुज्य च
+कीचकं मनसागच्छत्सृक्किणी परिसंलिहन्
+भीमसेन उवाच
+तथा भद्रे करिष्यामि यथा त्वं भीरु भाषसे
+अद्य तं सूदयिष्यामि कीचकं सहबान्धवम्
+अस्याः प्रदोषे शर्वर्याः कुरुष्वानेन संगमम्
+दुःखं शोकं च निर्धूय याज्ञसेनि शुचिस्मिते
+यैषा नर्तनशाला वै मत्स्यराजेन कारिता
+दिवात्र कन्या नृत्यन्ति रात्रौ यान्ति यथागृहम्
+तत्रास्ति शय���ं भीरु दृढाङ्गं सुप्रतिष्ठितम्
+तत्रास्य दर्शयिष्यामि पूर्वप्रेतान्पितामहान्
+यथा च त्वां न पश्येयुः कुर्वाणां तेन संविदम्
+कुर्यास्तथा त्वं कल्याणि यथा संनिहितो भवेत्
+वैशंपायन उवाच
+तथा तौ कथयित्वा तु बाष्पमुत्सृज्य दुःखितौ
+रात्रिशेषं तदत्युग्रं धारयामासतुर्हृदा
+तस्यां रात्र्यां व्यतीतायां प्रातरुत्थाय कीचकः
+गत्वा राजकुलायैव द्रौपदीमिदमब्रवीत्
+सभायां पश्यतो राज्ञः पातयित्वा पदाहनम्
+न चैवालभथास्त्राणमभिपन्ना बलीयसा
+प्रवादेन हि मत्स्यानां राजा नाम्नायमुच्यते
+अहमेव हि मत्स्यानां राजा वै वाहिनीपतिः
+सा सुखं प्रतिपद्यस्व दासो भीरु भवामि ते
+अह्नाय तव सुश्रोणि शतं निष्कान्ददाम्यहम्
+दासीशतं च ते दद्यां दासानामपि चापरम्
+रथं चाश्वतरीयुक्तमस्तु नौ भीरु संगमः
+द्रौपद्युवाच
+एकं मे समयं त्वद्य प्रतिपद्यस्व कीचक
+न त्वां सखा वा भ्राता वा जानीयात्संगतं मया
+अवबोधाद्धि भीतास्मि गन्धर्वाणां यशस्विनाम्
+एवं मे प्रतिजानीहि ततोऽहं वशगा तव
+कीचक उवाच
+एवमेतत्करिष्यामि यथा सुश्रोणि भाषसे
+एको भद्रे गमिष्यामि शून्यमावसथं तव
+समागमार्थं रम्भोरु त्वया मदनमोहितः
+यथा त्वां नावभोत्स्यन्ति गन्धर्वाः सूर्यवर्चसः
+द्रौपद्युवाच
+यदिदं नर्तनागारं मत्स्यराजेन कारितम्
+दिवात्र कन्या नृत्यन्ति रात्रौ यान्ति यथागृहम्
+तमिस्रे तत्र गच्छेथा गन्धर्वास्तन्न जानते
+तत्र दोषः परिहृतो भविष्यति न संशयः
+वैशंपायन उवाच
+तमर्थं प्रतिजल्पन्त्याः कृष्णायाः कीचकेन ह
+दिवसार्धं समभवन्मासेनैव समं नृप
+कीचकोऽथ गृहं गत्वा भृशं हर्षपरिप्लुतः
+सैरन्ध्रीरूपिणं मूढो मृत्युं तं नावबुद्धवान्
+गन्धाभरणमाल्येषु व्यासक्तः स विशेषतः
+अलंचकार सोऽऽत्मानं सत्वरः काममोहितः
+तस्य तत्कुर्वतः कर्म कालो दीर्घ इवाभवत्
+अनुचिन्तयतश्चापि तामेवायतलोचनाम्
+आसीदभ्यधिका चास्य श्रीः श्रियं प्रमुमुक्षतः
+निर्वाणकाले दीपस्य वर्तीमिव दिधक्षतः
+कृतसंप्रत्ययस्तत्र कीचकः काममोहितः
+नाजानाद्दिवसं यान्तं चिन्तयानः समागमम्
+ततस्तु द्रौपदी गत्वा तदा भीमं महानसे
+उपातिष्ठत कल्याणी कौरव्यं पतिमन्तिकात्
+तमुवाच सुकेशान्ता कीचकस्य मया कृतः
+संगमो नर्तनागारे यथावोचः परंतप
+शून्यं स नर्तनागारमागमिष्यति कीचकः
+एको निशि महाबाहो कीचकं तं निषूदय
+तं सूतपुत्रं कौन्तेय कीचकं मददर्पितम्
+गत्वा त्वं नर्तनागारं निर्जीवं कुरु पाण्डव
+दर्पाच्च सूतपुत्रोऽसौ गन्धर्वानवमन्यते
+तं त्वं प्रहरतां श्रेष्ठ नडं नाग इवोद्धर
+अश्रु दुःखाभिभूताया मम मार्जस्व भारत
+आत्मनश्चैव भद्रं ते कुरु मानं कुलस्य च
+भीमसेन उवाच
+स्वागतं ते वरारोहे यन्मा वेदयसे प्रियम्
+न ह्यस्य कंचिदिच्छामि सहायं वरवर्णिनि
+या मे प्रीतिस्त्वयाख्याता कीचकस्य समागमे
+हत्वा हिडिम्बं सा प्रीतिर्ममासीद्वरवर्णिनि
+सत्यं भ्रातॄंश्च धर्मं च पुरस्कृत्य ब्रवीमि ते
+कीचकं निहनिष्यामि वृत्रं देवपतिर्यथा
+तं गह्वरे प्रकाशे वा पोथयिष्यामि कीचकम्
+अथ चेदवभोत्स्यन्ति हंस्ये मत्स्यानपि ध्रुवम्
+ततो दुर्योधनं हत्वा प्रतिपत्स्ये वसुंधराम्
+कामं मत्स्यमुपास्तां हि कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
+द्रौपद्युवाच
+यथा न संत्यजेथास्त्वं सत्यं वै मत्कृते विभो
+निगूढस्त्वं तथा वीर कीचकं विनिपातय
+भीमसेन उवाच
+एवमेतत्करिष्यामि यथा त्वं भीरु भाषसे
+अदृश्यमानस्तस्याद्य तमस्विन्यामनिन्दिते
+नागो बिल्वमिवाक्रम्य पोथयिष्याम्यहं शिरः
+अलभ्यामिच्छतस्तस्य कीचकस्य दुरात्मनः
+वैशंपायन उवाच
+भीमोऽथ प्रथमं गत्वा रात्रौ छन्न उपाविशत्
+मृगं हरिरिवादृश्यः प्रत्याकाङ्क्षत्स कीचकम्
+कीचकश्चाप्यलंकृत्य यथाकाममुपाव्रजत्
+तां वेलां नर्तनागारे पाञ्चालीसंगमाशया
+मन्यमानः स संकेतमागारं प्राविशच्च तम्
+प्रविश्य च स तद्वेश्म तमसा संवृतं महत्
+पूर्वागतं ततस्तत्र भीममप्रतिमौजसम्
+एकान्तमास्थितं चैनमाससाद सुदुर्मतिः
+शयानं शयने तत्र मृत्युं सूतः परामृशत्
+जाज्वल्यमानं कोपेन कृष्णाधर्षणजेन ह
+उपसंगम्य चैवैनं कीचकः काममोहितः
+हर्षोन्मथितचित्तात्मा स्मयमानोऽभ्यभाषत
+प्रापितं ते मया वित्तं बहुरूपमनन्तकम्
+तत्सर्वं त्वां समुद्दिश्य सहसा समुपागतः
+नाकस्मान्मां प्रशंसन्ति सदा गृहगताः स्त्रियः
+सुवासा दर्शनीयश्च नान्योऽस्ति त्वादृशः पुमान्
+भीमसेन उवाच
+दिष्ट्या त्वं दर्शनीयोऽसि दिष्ट्यात्मानं प्रशंससि
+ईदृशस्तु त्वया स्पर्शः स्पृष्टपूर्वो न कर्हिचित्
+वैशंपायन उवाच
+इत्युक्त्वा तं महाबाहुर्भीमो भीमपराक्रमः
+समुत्पत्य च कौन्तेयः प्रहस्य च नराधमम्
+भीमो जग्राह केशेषु माल्यवत्सु सुग���्धिषु
+स केशेषु परामृष्टो बलेन बलिनां वरः
+आक्षिप्य केशान्वेगेन बाह्वोर्जग्राह पाण्डवम्
+बाहुयुद्धं तयोरासीत्क्रुद्धयोर्नरसिंहयोः
+वसन्ते वाशिताहेतोर्बलवद्गजयोरिव
+ईषदागलितं चापि क्रोधाच्चलपदं स्थितम्
+कीचको बलवान्भीमं जानुभ्यामाक्षिपद्भुवि
+पातितो भुवि भीमस्तु कीचकेन बलीयसा
+उत्पपाताथ वेगेन दण्डाहत इवोरगः
+स्पर्धया च बलोन्मत्तौ तावुभौ सूतपाण्डवौ
+निशीथे पर्यकर्षेतां बलिनौ निशि निर्जने
+ततस्तद्भवनश्रेष्ठं प्राकम्पत मुहुर्मुहुः
+बलवच्चापि संक्रुद्धावन्योन्यं तावगर्जताम्
+तलाभ्यां तु स भीमेन वक्षस्यभिहतो बली
+कीचको रोषसंतप्तः पदान्न चलितः पदम्
+मुहूर्तं तु स तं वेगं सहित्वा भुवि दुःसहम्
+बलादहीयत तदा सूतो भीमबलार्दितः
+तं हीयमानं विज्ञाय भीमसेनो महाबलः
+वक्षस्यानीय वेगेन ममन्थैनं विचेतसम्
+क्रोधाविष्टो विनिःश्वस्य पुनश्चैनं वृकोदरः
+जग्राह जयतां श्रेष्ठः केशेष्वेव तदा भृशम्
+गृहीत्वा कीचकं भीमो विरुराव महाबलः
+शार्दूलः पिशिताकाङ्क्षी गृहीत्वेव महामृगम्
+तस्य पादौ च पाणी च शिरो ग्रीवां च सर्वशः
+काये प्रवेशयामास पशोरिव पिनाकधृक्
+तं संमथितसर्वाङ्गं मांसपिण्डोपमं कृतम्
+कृष्णायै दर्शयामास भीमसेनो महाबलः
+उवाच च महातेजा द्रौपदीं पाण्डुनन्दनः
+पश्यैनमेहि पाञ्चालि कामुकोऽयं यथा कृतः
+तथा स कीचकं हत्वा गत्वा रोषस्य वै शमम्
+आमन्त्र्य द्रौपदीं कृष्णां क्षिप्रमायान्महानसम्
+कीचकं घातयित्वा तु द्रौपदी योषितां वरा
+प्रहृष्टा गतसंतापा सभापालानुवाच ह
+कीचकोऽयं हतः शेते गन्धर्वैः पतिभिर्मम
+परस्त्रीकामसंमत्तः समागच्छत पश्यत
+तच्छ्रुत्वा भाषितं तस्या नर्तनागाररक्षिणः
+सहसैव समाजग्मुरादायोल्काः सहस्रशः
+ततो गत्वाथ तद्वेश्म कीचकं विनिपातितम्
+गतासुं ददृशुर्भूमौ रुधिरेण समुक्षितम्
+क्वास्य ग्रीवा क्व चरणौ क्व पाणी क्व शिरस्तथा
+इति स्म तं परीक्षन्ते गन्धर्वेण हतं तदा
+वैशंपायन उवाच
+तस्मिन्काले समागम्य सर्वे तत्रास्य बान्धवाः
+रुरुदुः कीचकं दृष्ट्वा परिवार्य समन्ततः
+सर्वे संहृष्टरोमाणः संत्रस्ताः प्रेक्ष्य कीचकम्
+तथा सर्वाङ्गसंभुग्नं कूर्मं स्थल इवोद्धृतम्
+पोथितं भीमसेनेन तमिन्द्रेणेव दानवम्
+संस्कारयितुमिच्छन्तो बहिर्नेतुं प्रचक्रमुः
+ददृशुस्ते ततः कृष���णां सूतपुत्राः समागताः
+अदूरादनवद्याङ्गीं स्तम्भमालिङ्ग्य तिष्ठतीम्
+समवेतेषु सूतेषु तानुवाचोपकीचकः
+हन्यतां शीघ्रमसती यत्कृते कीचको हतः
+अथ वा नेह हन्तव्या दह्यतां कामिना सह
+मृतस्यापि प्रियं कार्यं सूतपुत्रस्य सर्वथा
+ततो विराटमूचुस्ते कीचकोऽस्याः कृते हतः
+सहाद्यानेन दह्येत तदनुज्ञातुमर्हसि
+पराक्रमं तु सूतानां मत्वा राजान्वमोदत
+सैरन्ध्र्याः सूतपुत्रेण सह दाहं विशां पते
+तां समासाद्य वित्रस्तां कृष्णां कमललोचनाम्
+मोमुह्यमानां ते तत्र जगृहुः कीचका भृशम्
+ततस्तु तां समारोप्य निबध्य च सुमध्यमाम्
+जग्मुरुद्यम्य ते सर्वे श्मशानमभितस्तदा
+ह्रियमाणा तु सा राजन्सूतपुत्रैरनिन्दिता
+प्राक्रोशन्नाथमिच्छन्ती कृष्णा नाथवती सती
+द्रौपद्युवाच
+जयो जयन्तो विजयो जयत्सेनो जयद्बलः
+ते मे वाचं विजानन्तु सूतपुत्रा नयन्ति माम्
+येषां ज्यातलनिर्घोषो विस्फूर्जितमिवाशनेः
+व्यश्रूयत महायुद्धे भीमघोषस्तरस्विनाम्
+रथघोषश्च बलवान्गन्धर्वाणां यशस्विनाम्
+ते मे वाचं विजानन्तु सूतपुत्रा नयन्ति माम्
+वैशंपायन उवाच
+तस्यास्ताः कृपणा वाचः कृष्णायाः परिदेविताः
+श्रुत्वैवाभ्यपतद्भीमः शयनादविचारयन्
+भीमसेन उवाच
+अहं शृणोमि ते वाचं त्वया सैरन्ध्रि भाषिताम्
+तस्मात्ते सूतपुत्रेभ्यो न भयं भीरु विद्यते
+वैशंपायन उवाच
+इत्युक्त्वा स महाबाहुर्विजजृम्भे जिघांसया
+ततः स व्यायतं कृत्वा वेषं विपरिवर्त्य च
+अद्वारेणाभ्यवस्कन्द्य निर्जगाम बहिस्तदा
+स भीमसेनः प्राकारादारुज्य तरसा द्रुमम्
+श्मशानाभिमुखः प्रायाद्यत्र ते कीचका गताः
+स तं वृक्षं दशव्यामं सस्कन्धविटपं बली
+प्रगृह्याभ्यद्रवत्सूतान्दण्डपाणिरिवान्तकः
+ऊरुवेगेन तस्याथ न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकाः
+भूमौ निपतिता वृक्षाः संघशस्तत्र शेरते
+तं सिंहमिव संक्रुद्धं दृष्ट्वा गन्धर्वमागतम्
+वित्रेसुः सर्वतः सूता विषादभयकम्पिताः
+तमन्तकमिवायान्तं गन्धर्वं प्रेक्ष्य ते तदा
+दिधक्षन्तस्तदा ज्येष्ठं भ्रातरं ह्युपकीचकाः
+परस्परमथोचुस्ते विषादभयकम्पिताः
+गन्धर्वो बलवानेति क्रुद्ध उद्यम्य पादपम्
+सैरन्ध्री मुच्यतां शीघ्रं महन्नो भयमागतम्
+ते तु दृष्ट्वा तमाविद्धं भीमसेनेन पादपम्
+विमुच्य द्रौपदीं तत्र प्राद्रवन्नगरं प्रति
+द्रवतस्तांस्तु संप्रेक्ष्य स वज्री दानवानिव
+शतं पञ्चाधिकं भीमः प्राहिणोद्यमसादनम्
+तत आश्वासयत्कृष्णां प्रविमुच्य विशां पते
+उवाच च महाबाहुः पाञ्चालीं तत्र द्रौपदीम्
+अश्रुपूर्णमुखीं दीनां दुर्धर्षः स वृकोदरः
+एवं ते भीरु वध्यन्ते ये त्वां क्लिश्यन्त्यनागसम्
+प्रैहि त्वं नगरं कृष्णे न भयं विद्यते तव
+अन्येनाहं गमिष्यामि विराटस्य महानसम्
+पञ्चाधिकं शतं तच्च निहतं तत्र भारत
+महावनमिव छिन्नं शिश्ये विगलितद्रुमम्
+एवं ते निहता राजञ्शतं पञ्च च कीचकाः
+स च सेनापतिः पूर्वमित्येतत्सूतषट्शतम्
+तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं नरा नार्यश्च संगताः
+विस्मयं परमं गत्वा नोचुः किंचन भारत
+वैशंपायन उवाच
+ते दृष्ट्वा निहतान्सूतान्राज्ञे गत्वा न्यवेदयन्
+गन्धर्वैर्निहता राजन्सूतपुत्राः परःशताः
+यथा वज्रेण वै दीर्णं पर्वतस्य महच्छिरः
+विनिकीर्णं प्रदृश्येत तथा सूता महीतले
+सैरन्ध्री च विमुक्तासौ पुनरायाति ते गृहम्
+सर्वं संशयितं राजन्नगरं ते भविष्यति
+तथारूपा हि सैरन्ध्री गन्धर्वाश्च महाबलाः
+पुंसामिष्टश्च विषयो मैथुनाय न संशयः
+यथा सैरन्ध्रिवेषेण न ते राजन्निदं पुरम्
+विनाशमेति वै क्षिप्रं तथा नीतिर्विधीयताम्
+तेषां तद्वचनं श्रुत्वा विराटो वाहिनीपतिः
+अब्रवीत्क्रियतामेषां सूतानां परमक्रिया
+एकस्मिन्नेव ते सर्वे सुसमिद्धे हुताशने
+दह्यन्तां कीचकाः शीघ्रं रत्नैर्गन्धैश्च सर्वशः
+सुदेष्णां चाब्रवीद्राजा महिषीं जातसाध्वसः
+सैरन्ध्रीमागतां ब्रूया ममैव वचनादिदम्
+गच्छ सैरन्ध्रि भद्रं ते यथाकामं चराबले
+बिभेति राजा सुश्रोणि गन्धर्वेभ्यः पराभवात्
+न हि तामुत्सहे वक्तुं स्वयं गन्धर्वरक्षिताम्
+स्त्रियस्त्वदोषास्तां वक्तुमतस्त्वां प्रब्रवीम्यहम्
+अथ मुक्ता भयात्कृष्णा सूतपुत्रान्निरस्य च
+मोक्षिता भीमसेनेन जगाम नगरं प्रति
+त्रासितेव मृगी बाला शार्दूलेन मनस्विनी
+गात्राणि वाससी चैव प्रक्षाल्य सलिलेन सा
+तां दृष्ट्वा पुरुषा राजन्प्राद्रवन्त दिशो दश
+गन्धर्वाणां भयत्रस्ताः केचिद्दृष्टीर्न्यमीलयन्
+ततो महानसद्वारि भीमसेनमवस्थितम्
+ददर्श राजन्पाञ्चाली यथा मत्तं महाद्विपम्
+तं विस्मयन्ती शनकैः संज्ञाभिरिदमब्रवीत्
+गन्धर्वराजाय नमो येनास्मि परिमोचिता
+भीमसेन उवाच
+ये यस्या विचरन्तीह पुरुषा वशवर्तिन��
+तस्यास्ते वचनं श्रुत्वा अनृणा विचरन्त्युत
+वैशंपायन उवाच
+ततः सा नर्तनागारे धनंजयमपश्यत
+राज्ञः कन्या विराटस्य नर्तयानं महाभुजम्
+ततस्ता नर्तनागाराद्विनिष्क्रम्य सहार्जुनाः
+कन्या ददृशुरायान्तीं कृष्णां क्लिष्टामनागसम्
+कन्या ऊचुः
+दिष्ट्या सैरन्ध्रि मुक्तासि दिष्ट्यासि पुनरागता
+दिष्ट्या विनिहताः सूता ये त्वां क्लिश्यन्त्यनागसम्
+बृहन्नडोवाच
+कथं सैरन्ध्रि मुक्तासि कथं पापाश्च ते हताः
+इच्छामि वै तव श्रोतुं सर्वमेव यथातथम्
+सैरन्ध्र्युवाच
+बृहन्नडे किं नु तव सैरन्ध्र्या कार्यमद्य वै
+या त्वं वससि कल्याणि सदा कन्यापुरे सुखम्
+न हि दुःखं समाप्नोषि सैरन्ध्री यदुपाश्नुते
+तेन मां दुःखितामेवं पृच्छसे प्रहसन्निव
+बृहन्नडोवाच
+बृहन्नडापि कल्याणि दुःखमाप्नोत्यनुत्तमम्
+तिर्यग्योनिगता बाले न चैनामवबुध्यसे
+वैशंपायन उवाच
+ततः सहैव कन्याभिर्द्रौपदी राजवेश्म तत्
+प्रविवेश सुदेष्णायाः समीपमपलायिनी
+तामब्रवीद्राजपुत्री विराटवचनादिदम्
+सैरन्ध्रि गम्यतां शीघ्रं यत्र कामयसे गतिम्
+राजा बिभेति भद्रं ते गन्धर्वेभ्यः पराभवात्
+त्वं चापि तरुणी सुभ्रु रूपेणाप्रतिमा भुवि
+सैरन्ध्र्युवाच
+त्रयोदशाहमात्रं मे राजा क्षमतु भामिनि
+कृतकृत्या भविष्यन्ति गन्धर्वास्ते न संशयः
+ततो मां तेऽपनेष्यन्ति करिष्यन्ति च ते प्रियम्
+ध्रुवं च श्रेयसा राजा योक्ष्यते सह बान्धवैः
+वैशंपायन उवाच
+कीचकस्य तु घातेन सानुजस्य विशां पते
+अत्याहितं चिन्तयित्वा व्यस्मयन्त पृथग्जनाः
+तस्मिन्पुरे जनपदे संजल्पोऽभूच्च सर्वशः
+शौर्याद्धि वल्लभो राज्ञो महासत्त्वश्च कीचकः
+आसीत्प्रहर्ता च नृणां दारामर्शी च दुर्मतिः
+स हतः खलु पापात्मा गन्धर्वैर्दुष्टपूरुषः
+इत्यजल्पन्महाराज परानीकविशातनम्
+देशे देशे मनुष्याश्च कीचकं दुष्प्रधर्षणम्
+अथ वै धार्तराष्ट्रेण प्रयुक्ता ये बहिश्चराः
+मृगयित्वा बहून्ग्रामान्राष्ट्राणि नगराणि च
+संविधाय यथादिष्टं यथादेशप्रदर्शनम्
+कृतचिन्ता न्यवर्तन्त ते च नागपुरं प्रति
+तत्र दृष्ट्वा तु राजानं कौरव्यं धृतराष्ट्रजम्
+द्रोणकर्णकृपैः सार्धं भीष्मेण च महात्मना
+संगतं भ्रातृभिश्चापि त्रिगर्तैश्च महारथैः
+दुर्योधनं सभामध्ये आसीनमिदमब्रुवन्
+कृतोऽस्माभिः परो यत्नस्तेषामन्वेषण��� सदा
+पाण्डवानां मनुष्येन्द्र तस्मिन्महति कानने
+निर्जने मृगसंकीर्णे नानाद्रुमलतावृते
+लताप्रतानबहुले नानागुल्मसमावृते
+न च विद्मो गता येन पार्थाः स्युर्दृढविक्रमाः
+मार्गमाणाः पदन्यासं तेषु तेषु तथा तथा
+गिरिकूटेषु तुङ्गेषु नानाजनपदेषु च
+जनाकीर्णेषु देशेषु खर्वटेषु पुरेषु च
+नरेन्द्र बहुशोऽन्विष्टा नैव विद्मश्च पाण्डवान्
+अत्यन्तभावं नष्टास्ते भद्रं तुभ्यं नरर्षभ
+वर्त्मान्यन्विष्यमाणास्तु रथानां रथसत्तम
+कंचित्कालं मनुष्येन्द्र सूतानामनुगा वयम्
+मृगयित्वा यथान्यायं विदितार्थाः स्म तत्त्वतः
+प्राप्ता द्वारवतीं सूता ऋते पार्थैः परंतप
+न तत्र पाण्डवा राजन्नापि कृष्णा पतिव्रता
+सर्वथा विप्रनष्टास्ते नमस्ते भरतर्षभ
+न हि विद्मो गतिं तेषां वासं वापि महात्मनाम्
+पाण्डवानां प्रवृत्तिं वा विद्मः कर्मापि वा कृतम्
+स नः शाधि मनुष्येन्द्र अत ऊर्ध्वं विशां पते
+अन्वेषणे पाण्डवानां भूयः किं करवामहे
+इमां च नः प्रियामीक्ष वाचं भद्रवतीं शुभाम्
+येन त्रिगर्ता निकृता बलेन महता नृप
+सूतेन राज्ञो मत्स्यस्य कीचकेन महात्मना
+स हतः पतितः शेते गन्धर्वैर्निशि भारत
+अदृश्यमानैर्दुष्टात्मा सह भ्रातृभिरच्युत
+प्रियमेतदुपश्रुत्य शत्रूणां तु पराभवम्
+कृतकृत्यश्च कौरव्य विधत्स्व यदनन्तरम्
+वैशंपायन उवाच
+ततो दुर्योधनो राजा श्रुत्वा तेषां वचस्तदा
+चिरमन्तर्मना भूत्वा प्रत्युवाच सभासदः
+सुदुःखा खलु कार्याणां गतिर्विज्ञातुमन्ततः
+तस्मात्सर्वे उदीक्षध्वं क्व नु स्युः पाण्डवा गताः
+अल्पावशिष्टं कालस्य गतभूयिष्ठमन्ततः
+तेषामज्ञातचर्यायामस्मिन्वर्षे त्रयोदशे
+अस्य वर्षस्य शेषं चेद्व्यतीयुरिह पाण्डवाः
+निवृत्तसमयास्ते हि सत्यव्रतपरायणाः
+क्षरन्त इव नागेन्द्राः सर्व आशीविषोपमाः
+दुःखा भवेयुः संरब्धाः कौरवान्प्रति ते ध्रुवम्
+अर्वाक्कालस्य विज्ञाताः कृच्छ्ररूपधराः पुनः
+प्रविशेयुर्जितक्रोधास्तावदेव पुनर्वनम्
+तस्मात्क्षिप्रं बुभुत्सध्वं यथा नोऽत्यन्तमव्ययम्
+राज्यं निर्द्वन्द्वमव्यग्रं निःसपत्नं चिरं भवेत्
+अथाब्रवीत्ततः कर्णः क्षिप्रं गच्छन्तु भारत
+अन्ये धूर्ततरा दक्षा निभृताः साधुकारिणः
+चरन्तु देशान्संवीताः स्फीताञ्जनपदाकुलान्
+तत्र गोष्ठीष्वथान्यासु सिद्धप्रव्रज��तेषु च
+परिचारेषु तीर्थेषु विविधेष्वाकरेषु च
+विज्ञातव्या मनुष्यैस्तैस्तर्कया सुविनीतया
+विविधैस्तत्परैः सम्यक्तज्ज्ञैर्निपुणसंवृतैः
+अन्वेष्टव्याश्च निपुणं पाण्डवाश्छन्नवासिनः
+नदीकुञ्जेषु तीर्थेषु ग्रामेषु नगरेषु च
+आश्रमेषु च रम्येषु पर्वतेषु गुहासु च
+अथाग्रजानन्तरजः पापभावानुरागिणम्
+ज्येष्ठं दुःशासनस्तत्र भ्राता भ्रातरमब्रवीत्
+एतच्च कर्णो यत्प्राह सर्वमीक्षामहे तथा
+यथोद्दिष्टं चराः सर्वे मृगयन्तु ततस्ततः
+एते चान्ये च भूयांसो देशाद्देशं यथाविधि
+न तु तेषां गतिर्वासः प्रवृत्तिश्चोपलभ्यते
+अत्याहितं वा गूढास्ते पारं वोर्मिमतो गताः
+व्यालैर्वापि महारण्ये भक्षिताः शूरमानिनः
+अथ वा विषमं प्राप्य विनष्टाः शाश्वतीः समाः
+तस्मान्मानसमव्यग्रं कृत्वा त्वं कुरुनन्दन
+कुरु कार्यं यथोत्साहं मन्यसे यन्नराधिप
+वैशंपायन उवाच
+अथाब्रवीन्महावीर्यो द्रोणस्तत्त्वार्थदर्शिवान्
+न तादृशा विनश्यन्ति नापि यान्ति पराभवम्
+शूराश्च कृतविद्याश्च बुद्धिमन्तो जितेन्द्रियाः
+धर्मज्ञाश्च कृतज्ञाश्च धर्मराजमनुव्रताः
+नीतिधर्मार्थतत्त्वज्ञं पितृवच्च समाहितम्
+धर्मे स्थितं सत्यधृतिं ज्येष्ठं ज्येष्ठापचायिनम्
+अनुव्रता महात्मानं भ्रातरं भ्रातरो नृप
+अजातशत्रुं ह्रीमन्तं तं च भ्रातॄननुव्रतम्
+तेषां तथा विधेयानां निभृतानां महात्मनाम्
+किमर्थं नीतिमान्पार्थः श्रेयो नैषां करिष्यति
+तस्माद्यत्नात्प्रतीक्षन्ते कालस्योदयमागतम्
+न हि ते नाशमृच्छेयुरिति पश्याम्यहं धिया
+सांप्रतं चैव यत्कार्यं तच्च क्षिप्रमकालिकम्
+क्रियतां साधु संचिन्त्य वासश्चैषां प्रचिन्त्यताम्
+यथावत्पाण्डुपुत्राणां सर्वार्थेषु धृतात्मनाम्
+दुर्ज्ञेयाः खलु शूरास्ते अपापास्तपसा वृताः
+शुद्धात्मा गुणवान्पार्थः सत्यवान्नीतिमाञ्शुचिः
+तेजोराशिरसंख्येयो गृह्णीयादपि चक्षुषी
+विज्ञाय क्रियतां तस्माद्भूयश्च मृगयामहे
+ब्राह्मणैश्चारकैः सिद्धैर्ये चान्ये तद्विदो जनाः
+वैशंपायन उवाच
+ततः शांतनवो भीष्मो भरतानां पितामहः
+श्रुतवान्देशकालज्ञस्तत्त्वज्ञः सर्वधर्मवित्
+आचार्यवाक्योपरमे तद्वाक्यमभिसंदधत्
+हितार्थं स उवाचेमां भारतीं भारतान्प्रति
+युधिष्ठिरे समासक्तां धर्मज्ञे धर्मसंश्रिताम्
+असत्सु दुर्लभां नित्यं सतां चाभिमतां सदा
+भीष्मः समवदत्तत्र गिरं साधुभिरर्चिताम्
+यथैष ब्राह्मणः प्राह द्रोणः सर्वार्थतत्त्ववित्
+सर्वलक्षणसंपन्ना नाशं नार्हन्ति पाण्डवाः
+श्रुतवृत्तोपसंपन्नाः साधुव्रतसमन्विताः
+वृद्धानुशासने मग्नाः सत्यव्रतपरायणाः
+समयं समयज्ञास्ते पालयन्तः शुचिव्रताः
+नावसीदितुमर्हन्ति उद्वहन्तः सतां धुरम्
+धर्मतश्चैव गुप्तास्ते स्ववीर्येण च पाण्डवाः
+न नाशमधिगच्छेयुरिति मे धीयते मतिः
+तत्र बुद्धिं प्रणेष्यामि पाण्डवान्प्रति भारत
+न तु नीतिः सुनीतस्य शक्यतेऽन्वेषितुं परैः
+यत्तु शक्यमिहास्माभिस्तान्वै संचिन्त्य पाण्डवान्
+बुद्ध्या प्रवक्तुं न द्रोहात्प्रवक्ष्यामि निबोध तत्
+सा त्वियं साधु वक्तव्या न त्वनीतिः कथंचन
+वृद्धानुशासने तात तिष्ठतः सत्यशीलिनः
+अवश्यं त्विह धीरेण सतां मध्ये विवक्षता
+यथामति विवक्तव्यं सर्वशो धर्मलिप्सया
+तत्र नाहं तथा मन्ये यथायमितरो जनः
+पुरे जनपदे वापि यत्र राजा युधिष्ठिरः
+नासूयको न चापीर्षुर्नातिवादी न मत्सरी
+भविष्यति जनस्तत्र स्वं स्वं धर्ममनुव्रतः
+ब्रह्मघोषाश्च भूयांसः पूर्णाहुत्यस्तथैव च
+क्रतवश्च भविष्यन्ति भूयांसो भूरिदक्षिणाः
+सदा च तत्र पर्जन्यः सम्यग्वर्षी न संशयः
+संपन्नसस्या च मही निरीतीका भविष्यति
+रसवन्ति च धान्यानि गुणवन्ति फलानि च
+गन्धवन्ति च माल्यानि शुभशब्दा च भारती
+वायुश्च सुखसंस्पर्शो निष्प्रतीपं च दर्शनम्
+भयं नाभ्याविशेत्तत्र यत्र राजा युधिष्ठिरः
+गावश्च बहुलास्तत्र न कृशा न च दुर्दुहाः
+पयांसि दधिसर्पींषि रसवन्ति हितानि च
+गुणवन्ति च पानानि भोज्यानि रसवन्ति च
+तत्र देशे भविष्यन्ति यत्र राजा युधिष्ठिरः
+रसाः स्पर्शाश्च गन्धाश्च शब्दाश्चापि गुणान्विताः
+दृश्यानि च प्रसन्नानि यत्र राजा युधिष्ठिरः
+स्वैः स्वैर्गुणैः सुसंयुक्तास्तस्मिन्वर्षे त्रयोदशे
+देशे तस्मिन्भविष्यन्ति तात पाण्डवसंयुते
+संप्रीतिमाञ्जनस्तत्र संतुष्टः शुचिरव्ययः
+देवतातिथिपूजासु सर्वभूतानुरागवान्
+इष्टदानो महोत्साहः शश्वद्धर्मपरायणः
+अशुभद्विट्शुभप्रेप्सुर्नित्ययज्ञः शुभव्रतः
+भविष्यति जनस्तत्र यत्र राजा युधिष्ठिरः
+त्यक्तवाक्यानृतस्तात शुभकल्याणमङ्गलः
+शुभार्थेप्सुः शुभमतिर्यत्र राजा युधिष्ठिरः
+भविष्यति जनस्तत्र नित्यं चेष्टप्रियव्रतः
+धर्मात्मा स तदादृश्यः सोऽपि तात द्विजातिभिः
+किं पुनः प्राकृतैः पार्थः शक्यो विज्ञातुमन्ततः
+यस्मिन्सत्यं धृतिर्दानं परा शान्तिर्ध्रुवा क्षमा
+ह्रीः श्रीः कीर्तिः परं तेज आनृशंस्यमथार्जवम्
+तस्मात्तत्र निवासं तु छन्नं सत्रेण धीमतः
+गतिं वा परमां तस्य नोत्सहे वक्तुमन्यथा
+एवमेतत्तु संचिन्त्य यत्कृतं मन्यसे हितम्
+तत्क्षिप्रं कुरु कौरव्य यद्येवं श्रद्दधासि मे
+वैशंपायन उवाच
+ततः शारद्वतो वाक्यमित्युवाच कृपस्तदा
+युक्तं प्राप्तं च वृद्धेन पाण्डवान्प्रति भाषितम्
+धर्मार्थसहितं श्लक्ष्णं तत्त्वतश्च सहेतुमत्
+तत्रानुरूपं भीष्मेण ममाप्यत्र गिरं शृणु
+तेषां चैव गतिस्तीर्थैर्वासश्चैषां प्रचिन्त्यताम्
+नीतिर्विधीयतां चापि सांप्रतं या हिता भवेत्
+नावज्ञेयो रिपुस्तात प्राकृतोऽपि बुभूषता
+किं पुनः पाण्डवास्तात सर्वास्त्रकुशला रणे
+तस्मात्सत्रं प्रविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु
+गूढभावेषु छन्नेषु काले चोदयमागते
+स्वराष्ट्रपरराष्ट्रेषु ज्ञातव्यं बलमात्मनः
+उदये पाण्डवानां च प्राप्ते काले न संशयः
+निवृत्तसमयाः पार्था महात्मानो महाबलाः
+महोत्साहा भविष्यन्ति पाण्डवा ह्यतितेजसः
+तस्माद्बलं च कोशं च नीतिश्चापि विधीयताम्
+यथा कालोदये प्राप्ते सम्यक्तैः संदधामहे
+तात मन्यामि तत्सर्वं बुध्यस्व बलमात्मनः
+नियतं सर्वमित्रेषु बलवत्स्वबलेषु च
+उच्चावचं बलं ज्ञात्वा मध्यस्थं चापि भारत
+प्रहृष्टमप्रहृष्टं च संदधाम तथा परैः
+साम्ना भेदेन दानेन दण्डेन बलिकर्मणा
+न्यायेनानम्य च परान्बलाच्चानम्य दुर्बलान्
+सान्त्वयित्वा च मित्राणि बलं चाभाष्यतां सुखम्
+सकोशबलसंवृद्धः सम्यक्सिद्धिमवाप्स्यसि
+योत्स्यसे चापि बलिभिररिभिः प्रत्युपस्थितैः
+अन्यैस्त्वं पाण्डवैर्वापि हीनस्वबलवाहनैः
+एवं सर्वं विनिश्चित्य व्यवसायं स्वधर्मतः
+यथाकालं मनुष्येन्द्र चिरं सुखमवाप्स्यसि
+वैशंपायन उवाच
+अथ राजा त्रिगर्तानां सुशर्मा रथयूथपः
+प्राप्तकालमिदं वाक्यमुवाच त्वरितो भृशम्
+असकृन्निकृतः पूर्वं मत्स्यैः साल्वेयकैः सह
+सूतेन चैव मत्स्यस्य कीचकेन पुनः पुनः
+बाधितो बन्धुभिः सार्धं बलाद्बलवता विभो
+स कर्णमभ्युदीक्ष्याथ दुर्योधनमभाषत
+असकृन्मत्स्यराज्ञा मे राष्ट्रं बाधितमोजसा
+प्रणेता कीचकश्चास्य बलवानभवत्पुरा
+क्रूरोऽमर्षी स दुष्टात्मा भुवि प्रख्यातविक्रमः
+निहतस्तत्र गन्धर्वैः पापकर्मा नृशंसवान्
+तस्मिंश्च निहते राजन्हीनदर्पो निराश्रयः
+भविष्यति निरुत्साहो विराट इति मे मतिः
+तत्र यात्रा मम मता यदि ते रोचतेऽनघ
+कौरवाणां च सर्वेषां कर्णस्य च महात्मनः
+एतत्प्राप्तमहं मन्ये कार्यमात्ययिकं हितम्
+राष्ट्रं तस्याभियात्वाशु बहुधान्यसमाकुलम्
+आददामोऽस्य रत्नानि विविधानि वसूनि च
+ग्रामान्राष्ट्राणि वा तस्य हरिष्यामो विभागशः
+अथ वा गोसहस्राणि बहूनि च शुभानि च
+विविधानि हरिष्यामः प्रतिपीड्य पुरं बलात्
+कौरवैः सह संगम्य त्रिगर्तैश्च विशां पते
+गास्तस्यापहरामाशु सह सर्वैः सुसंहताः
+संधिं वा तेन कृत्वा तु निबध्नीमोऽस्य पौरुषम्
+हत्वा चास्य चमूं कृत्स्नां वशमन्वानयामहे
+तं वशे न्यायतः कृत्वा सुखं वत्स्यामहे वयम्
+भवतो बलवृद्धिश्च भविष्यति न संशयः
+तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य कर्णो राजानमब्रवीत्
+सूक्तं सुशर्मणा वाक्यं प्राप्तकालं हितं च नः
+तस्मात्क्षिप्रं विनिर्यामो योजयित्वा वरूथिनीम्
+विभज्य चाप्यनीकानि यथा वा मन्यसेऽनघ
+प्रज्ञावान्कुरुवृद्धोऽयं सर्वेषां नः पितामहः
+आचार्यश्च तथा द्रोणः कृपः शारद्वतस्तथा
+मन्यन्ते ते यथा सर्वे तथा यात्रा विधीयताम्
+संमन्त्र्य चाशु गच्छामः साधनार्थं महीपतेः
+किं च नः पाण्डवैः कार्यं हीनार्थबलपौरुषैः
+अत्यर्थं वा प्रनष्टास्ते प्राप्ता वापि यमक्षयम्
+यामो राजन्ननुद्विग्ना विराटविषयं वयम्
+आदास्यामो हि गास्तस्य विविधानि वसूनि च
+ततो दुर्योधनो राजा वाक्यमादाय तस्य तत्
+वैकर्तनस्य कर्णस्य क्षिप्रमाज्ञापयत्स्वयम्
+शासने नित्यसंयुक्तं दुःशासनमनन्तरम्
+सह वृद्धैस्तु संमन्त्र्य क्षिप्रं योजय वाहिनीम्
+यथोद्देशं च गच्छामः सहिताः सर्वकौरवैः
+सुशर्मा तु यथोद्दिष्टं देशं यातु महारथः
+त्रिगर्तैः सहितो राजा समग्रबलवाहनः
+प्रागेव हि सुसंवीतो मत्स्यस्य विषयं प्रति
+जघन्यतो वयं तत्र यास्यामो दिवसान्तरम्
+विषयं मत्स्यराजस्य सुसमृद्धं सुसंहताः
+ते यात्वा सहसा तत्र विराटनगरं प्रति
+क्षिप्रं गोपान्समासाद्य गृह्णन्तु विपुलं धनम्
+गवां शतसहस्राणि श्रीमन्ति गुणवन्ति च
+वयमपि निगृह्णीमो द्विधा कृत्वा वरूथिनीम्
+स स्म गत्वा यथोद्दिष्टां दिशं वह्नेर्महीपतिः
+आदत्त गाः सुशर्माथ घर्मपक्षस्य सप्तमीम्
+अपरं दिवसं सर्वे राजन्संभूय कौरवाः
+अष्टम्यां तान्यगृह्णन्त गोकुलानि सहस्रशः
+वैशंपायन उवाच
+ततस्तेषां महाराज तत्रैवामिततेजसाम्
+छद्मलिङ्गप्रविष्टानां पाण्डवानां महात्मनाम्
+व्यतीतः समयः सम्यग्वसतां वै पुरोत्तमे
+कुर्वतां तस्य कर्माणि विराटस्य महीपतेः
+ततस्त्रयोदशस्यान्ते तस्य वर्षस्य भारत
+सुशर्मणा गृहीतं तु गोधनं तरसा बहु
+ततो जवेन महता गोपाः पुरमथाव्रजत्
+अपश्यन्मत्स्यराजं च रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली
+शूरैः परिवृतं योधैः कुण्डलाङ्गदधारिभिः
+सद्भिश्च मन्त्रिभिः सार्धं पाण्डवैश्च नरर्षभैः
+तं सभायां महाराजमासीनं राष्ट्रवर्धनम्
+सोऽब्रवीदुपसंगम्य विराटं प्रणतस्तदा
+अस्मान्युधि विनिर्जित्य परिभूय सबान्धवान्
+गवां शतसहस्राणि त्रिगर्ताः कालयन्ति ते
+तान्परीप्स मनुष्येन्द्र मा नेशुः पशवस्तव
+तच्छ्रुत्वा नृपतिः सेनां मत्स्यानां समयोजयत्
+रथनागाश्वकलिलां पत्तिध्वजसमाकुलाम्
+राजानो राजपुत्राश्च तनुत्राण्यत्र भेजिरे
+भानुमन्ति विचित्राणि सूपसेव्यानि भागशः
+सवज्रायसगर्भं तु कवचं तप्तकाञ्चनम्
+विराटस्य प्रियो भ्राता शतानीकोऽभ्यहारयत्
+सर्वपारसवं वर्म कल्याणपटलं दृढम्
+शतानीकादवरजो मदिराश्वोऽभ्यहारयत्
+शतसूर्यं शतावर्तं शतबिन्दु शताक्षिमत्
+अभेद्यकल्पं मत्स्यानां राजा कवचमाहरत्
+उत्सेधे यस्य पद्मानि शतं सौगन्धिकानि च
+सुवर्णपृष्ठं सूर्याभं सूर्यदत्तोऽभ्यहारयत्
+दृढमायसगर्भं तु श्वेतं वर्म शताक्षिमत्
+विराटस्य सुतो ज्येष्ठो वीरः शङ्खोऽभ्यहारयत्
+शतशश्च तनुत्राणि यथास्वानि महारथाः
+योत्स्यमानाभ्यनह्यन्त देवरूपाः प्रहारिणः
+सूपस्करेषु शुभ्रेषु महत्सु च महारथाः
+पृथक्काञ्चनसंनाहान्रथेष्वश्वानयोजयन्
+सूर्यचन्द्रप्रतीकाशो रथे दिव्ये हिरण्मयः
+महानुभावो मत्स्यस्य ध्वज उच्छिश्रिये तदा
+अथान्यान्विविधाकारान्ध्वजान्हेमविभूषितान्
+यथास्वं क्षत्रियाः शूरा रथेषु समयोजयन्
+अथ मत्स्योऽब्रवीद्राजा शतानीकं जघन्यजम्
+कङ्कबल्लवगोपाला दामग्रन्थिश्च वीर्यवान्
+युध्येयुरिति मे बुद्धिर्वर्तते नात्र संशयः
+एतेषामपि दीयन्तां रथा ध्वजपताकिनः
+कवचानि विचित्राणि दृढानि च मृदूनि च
+प्रतिमुञ्चन्तु गात्रेषु दीयन्तामायुधानि च
+वीराङ्गरूपाः पुरुषा नागराजकरोपमाः
+नेमे जातु न युध्येरन्निति मे धीयते मतिः
+एतच्छ्रुत्वा तु नृपतेर्वाक्यं त्वरितमानसः
+शतानीकस्तु पार्थेभ्यो रथान्राजन्समादिशत्
+सहदेवाय राज्ञे च भीमाय नकुलाय च
+तान्प्रहृष्टास्ततः सूता राजभक्तिपुरस्कृताः
+निर्दिष्टान्नरदेवेन रथाञ्शीघ्रमयोजयन्
+कवचानि विचित्राणि दृढानि च मृदूनि च
+विराटः प्रादिशद्यानि तेषामक्लिष्टकर्मणाम्
+तान्यामुच्य शरीरेषु दंशितास्ते परंतपाः
+तरस्विनश्छन्नरूपाः सर्वे युद्धविशारदाः
+विराटमन्वयुः पश्चात्सहिताः कुरुपुंगवाः
+चत्वारो भ्रातरः शूराः पाण्डवाः सत्यविक्रमाः
+भीमाश्च मत्तमातङ्गाः प्रभिन्नकरटामुखाः
+क्षरन्त इव जीमूताः सुदन्ताः षष्टिहायनाः
+स्वारूढा युद्धकुशलैः शिक्षितैर्हस्तिसादिभिः
+राजानमन्वयुः पश्चाच्चलन्त इव पर्वताः
+विशारदानां वश्यानां हृष्टानां चानुयायिनाम्
+अष्टौ रथसहस्राणि दश नागशतानि च
+षष्टिश्चाश्वसहस्राणि मत्स्यानामभिनिर्ययुः
+तदनीकं विराटस्य शुशुभे भरतर्षभ
+संप्रयातं महाराज निनीषन्तं गवां पदम्
+तद्बलाग्र्यं विराटस्य संप्रस्थितमशोभत
+दृढायुधजनाकीर्णं गजाश्वरथसंकुलम्
+वैशंपायन उवाच
+निर्याय नगराच्छूरा व्यूढानीकाः प्रहारिणः
+त्रिगर्तानस्पृशन्मत्स्याः सूर्ये परिणते सति
+ते त्रिगर्ताश्च मत्स्याश्च संरब्धा युद्धदुर्मदाः
+अन्योन्यमभिगर्जन्तो गोषु गृद्धा महाबलाः
+भीमाश्च मत्तमातङ्गास्तोमराङ्कुशचोदिताः
+ग्रामणीयैः समारूढाः कुशलैर्हस्तिसादिभिः
+तेषां समागमो घोरस्तुमुलो लोमहर्षणः
+देवासुरसमो राजन्नासीत्सूर्ये विलम्बति
+उदतिष्ठद्रजो भौमं न प्रज्ञायत किंचन
+पक्षिणश्चापतन्भूमौ सैन्येन रजसावृताः
+इषुभिर्व्यतिसंयद्भिरादित्योऽन्तरधीयत
+खद्योतैरिव संयुक्तमन्तरिक्षं व्यराजत
+रुक्मपृष्ठानि चापानि व्यतिषक्तानि धन्विनाम्
+पततां लोकवीराणां सव्यदक्षिणमस्यताम्
+रथा रथैः समाजग्मुः पादातैश्च पदातयः
+सादिभिः सादिनश्चैव गजैश्चापि महागजाः
+असिभिः पट्टिशैः प्रासैः शक्तिभिस्तोमरैरपि
+संरब्धाः समरे राजन्निजघ्नुरितरेतरम्
+निघ्नन्तः समरेऽन्योन्यं शूराः परिघबाहवः
+न शेकुरभिसंरब्धाः शूरान्कर्तुं पराङ्मुखान्
+कॢप्तोत्तरोष्��ं सुनसं कॢप्तकेशमलंकृतम्
+अदृश्यत शिरश्छिन्नं रजोध्वस्तं सकुण्डलम्
+अदृश्यंस्तत्र गात्राणि शरैश्छिन्नानि भागशः
+शालस्कन्धनिकाशानि क्षत्रियाणां महामृधे
+नागभोगनिकाशैश्च बाहुभिश्चन्दनोक्षितैः
+आकीर्णा वसुधा तत्र शिरोभिश्च सकुण्डलैः
+उपशाम्यद्रजो भौमं रुधिरेण प्रसर्पता
+कश्मलं प्राविशद्घोरं निर्मर्यादमवर्तत
+शतानीकः शतं हत्वा विशालाक्षश्चतुःशतम्
+प्रविष्टौ महतीं सेनां त्रिगर्तानां महारथौ
+आर्च्छेतां बहुसंरब्धौ केशाकेशि नखानखि
+लक्षयित्वा त्रिगर्तानां तौ प्रविष्टौ रथव्रजम्
+जग्मतुः सूर्यदत्तश्च मदिराश्वश्च पृष्ठतः
+विराटस्तत्र संग्रामे हत्वा पञ्चशतान्रथान्
+हयानां च शतान्यत्र हत्वा पञ्च महारथान्
+चरन्स विविधान्मार्गान्रथेषु रथयूथपः
+त्रिगर्तानां सुशर्माणमार्च्छद्रुक्मरथं रणे
+तौ व्यावहरतां तत्र महात्मानौ महाबलौ
+अन्योन्यमभिगर्जन्तौ गोष्ठे गोवृषभाविव
+ततो रथाभ्यां रथिनौ व्यतियाय समन्ततः
+शरान्व्यसृजतां शीघ्रं तोयधारा घनाविव
+अन्योन्यं चातिसंरब्धौ विचेरतुरमर्षणौ
+कृतास्त्रौ निशितैर्बाणैरसिशक्तिगदाभृतौ
+ततो राजा सुशर्माणं विव्याध दशभिः शरैः
+पञ्चभिः पञ्चभिश्चास्य विव्याध चतुरो हयान्
+तथैव मत्स्यराजानं सुशर्मा युद्धदुर्मदः
+पञ्चाशता शितैर्बाणैर्विव्याध परमास्त्रवित्
+ततः सैन्यं समावृत्य मत्स्यराजसुशर्मणोः
+नाभ्यजानंस्तदान्योन्यं प्रदोषे रजसावृते
+वैशंपायन उवाच
+तमसाभिप्लुते लोके रजसा चैव भारत
+व्यतिष्ठन्वै मुहूर्तं तु व्यूढानीकाः प्रहारिणः
+ततोऽन्धकारं प्रणुदन्नुदतिष्ठत चन्द्रमाः
+कुर्वाणो विमलां रात्रिं नन्दयन्क्षत्रियान्युधि
+ततः प्रकाशमासाद्य पुनर्युद्धमवर्तत
+घोररूपं ततस्ते स्म नावेक्षन्त परस्परम्
+ततः सुशर्मा त्रैगर्तः सह भ्रात्रा यवीयसा
+अभ्यद्रवन्मत्स्यराजं रथव्रातेन सर्वशः
+ततो रथाभ्यां प्रस्कन्द्य भ्रातरौ क्षत्रियर्षभौ
+गदापाणी सुसंरब्धौ समभ्यद्रवतां हयान्
+तथैव तेषां तु बलानि तानि; क्रुद्धान्यथान्योन्यमभिद्रवन्ति
+गदासिखड्गैश्च परश्वधैश्च; प्रासैश्च तीक्ष्णाग्रसुपीतधारैः
+बलं तु मत्स्यस्य बलेन राजा; सर्वं त्रिगर्ताधिपतिः सुशर्मा
+प्रमथ्य जित्वा च प्रसह्य मत्स्यं; विराटमोजस्विनमभ्यधावत्
+तौ निहत्य पृथग्धुर्यावुभौ च पार्ष्णिसारथी
+विरथं मत्स्यराजानं जीवग्राहमगृह्णताम्
+तमुन्मथ्य सुशर्मा तु रुदतीं वधुकामिव
+स्यन्दनं स्वं समारोप्य प्रययौ शीघ्रवाहनः
+तस्मिन्गृहीते विरथे विराटे बलवत्तरे
+प्राद्रवन्त भयान्मत्स्यास्त्रिगर्तैरर्दिता भृशम्
+तेषु संत्रास्यमानेषु कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
+अभ्यभाषन्महाबाहुं भीमसेनमरिंदमम्
+मत्स्यराजः परामृष्टस्त्रिगर्तेन सुशर्मणा
+तं मोक्षय महाबाहो न गच्छेद्द्विषतां वशम्
+उषिताः स्मः सुखं सर्वे सर्वकामैः सुपूजिताः
+भीमसेन त्वया कार्या तस्य वासस्य निष्कृतिः
+भीमसेन उवाच
+अहमेनं परित्रास्ये शासनात्तव पार्थिव
+पश्य मे सुमहत्कर्म युध्यतः सह शत्रुभिः
+स्वबाहुबलमाश्रित्य तिष्ठ त्वं भ्रातृभिः सह
+एकान्तमाश्रितो राजन्पश्य मेऽद्य पराक्रमम्
+सुस्कन्धोऽयं महावृक्षो गदारूप इव स्थितः
+एनमेव समारुज्य द्रावयिष्यामि शात्रवान्
+वैशंपायन उवाच
+तं मत्तमिव मातङ्गं वीक्षमाणं वनस्पतिम्
+अब्रवीद्भ्रातरं वीरं धर्मराजो युधिष्ठिरः
+मा भीम साहसं कार्षीस्तिष्ठत्वेष वनस्पतिः
+मा त्वा वृक्षेण कर्माणि कुर्वाणमतिमानुषम्
+जनाः समवबुध्येरन्भीमोऽयमिति भारत
+अन्यदेवायुधं किंचित्प्रतिपद्यस्व मानुषम्
+चापं वा यदि वा शक्तिं निस्त्रिंशं वा परश्वधम्
+यदेव मानुषं भीम भवेदन्यैरलक्षितम्
+तदेवायुधमादाय मोक्षयाशु महीपतिम्
+यमौ च चक्ररक्षौ ते भवितारौ महाबलौ
+व्यूहतः समरे तात मत्स्यराजं परीप्सतः
+ततः समस्तास्ते सर्वे तुरगानभ्यचोदयन्
+दिव्यमस्त्रं विकुर्वाणास्त्रिगर्तान्प्रत्यमर्षणाः
+तान्निवृत्तरथान्दृष्ट्वा पाण्डवान्सा महाचमूः
+वैराटी परमक्रुद्धा युयुधे परमाद्भुतम्
+सहस्रं न्यवधीत्तत्र कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
+भीमः सप्तशतान्योधान्परलोकमदर्शयत्
+नकुलश्चापि सप्तैव शतानि प्राहिणोच्छरैः
+शतानि त्रीणि शूराणां सहदेवः प्रतापवान्
+युधिष्ठिरसमादिष्टो निजघ्ने पुरुषर्षभः
+भित्त्वा तां महतीं सेनां त्रिगर्तानां नरर्षभ
+ततो युधिष्ठिरो राजा त्वरमाणो महारथः
+अभिद्रुत्य सुशर्माणं शरैरभ्यतुदद्भृशम्
+सुशर्मापि सुसंक्रुद्धस्त्वरमाणो युधिष्ठिरम्
+अविध्यन्नवभिर्बाणैश्चतुर्भिश्चतुरो हयान्
+ततो राजन्नाशुकारी कुन्तीपुत्रो वृकोदरः
+समासाद्य सुशर्माणमश्वानस्य व्यपोथयत्
+पृष्ठगोप��� च तस्याथ हत्वा परमसायकैः
+अथास्य सारथिं क्रुद्धो रथोपस्थादपाहरत्
+चक्ररक्षश्च शूरश्च शोणाश्वो नाम विश्रुतः
+स भयाद्द्वैरथं दृष्ट्वा त्रैगर्तं प्राजहत्तदा
+ततो विराटः प्रस्कन्द्य रथादथ सुशर्मणः
+गदामस्य परामृश्य तमेवाजघ्निवान्बली
+स चचार गदापाणिर्वृद्धोऽपि तरुणो यथा
+भीमस्तु भीमसंकाशो रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली
+त्रिगर्तराजमादत्त सिंहः क्षुद्रमृगं यथा
+तस्मिन्गृहीते विरथे त्रिगर्तानां महारथे
+अभज्यत बलं सर्वं त्रैगर्तं तद्भयातुरम्
+निवर्त्य गास्ततः सर्वाः पाण्डुपुत्रा महाबलाः
+अवजित्य सुशर्माणं धनं चादाय सर्वशः
+स्वबाहुबलसंपन्ना ह्रीनिषेधा यतव्रताः
+संग्रामशिरसो मध्ये तां रात्रिं सुखिनोऽवसन्
+ततो विराटः कौन्तेयानतिमानुषविक्रमान्
+अर्चयामास वित्तेन मानेन च महारथान्
+विराट उवाच
+यथैव मम रत्नानि युष्माकं तानि वै तथा
+कार्यं कुरुत तैः सर्वे यथाकामं यथासुखम्
+ददान्यलंकृताः कन्या वसूनि विविधानि च
+मनसश्चाप्यभिप्रेतं यद्वः शत्रुनिबर्हणाः
+युष्माकं विक्रमादद्य मुक्तोऽहं स्वस्तिमानिह
+तस्माद्भवन्तो मत्स्यानामीश्वराः सर्व एव हि
+वैशंपायन उवाच
+तथाभिवादिनं मत्स्यं कौरवेयाः पृथक्पृथक्
+ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे युधिष्ठिरपुरोगमाः
+प्रतिनन्दाम ते वाक्यं सर्वं चैव विशां पते
+एतेनैव प्रतीताः स्मो यत्त्वं मुक्तोऽद्य शत्रुभिः
+अथाब्रवीत्प्रीतमना मत्स्यराजो युधिष्ठिरम्
+पुनरेव महाबाहुर्विराटो राजसत्तमः
+एहि त्वामभिषेक्ष्यामि मत्स्यराजोऽस्तु नो भवान्
+मनसश्चाप्यभिप्रेतं यत्ते शत्रुनिबर्हण
+तत्तेऽहं संप्रदास्यामि सर्वमर्हति नो भवान्
+रत्नानि गाः सुवर्णं च मणिमुक्तमथापि वा
+वैयाघ्रपद्य विप्रेन्द्र सर्वथैव नमोऽस्तु ते
+त्वत्कृते ह्यद्य पश्यामि राज्यमात्मानमेव च
+यतश्च जातः संरम्भः स च शत्रुर्वशं गतः
+ततो युधिष्ठिरो मत्स्यं पुनरेवाभ्यभाषत
+प्रतिनन्दामि ते वाक्यं मनोज्ञं मत्स्य भाषसे
+आनृशंस्यपरो नित्यं सुसुखः सततं भव
+गच्छन्तु दूतास्त्वरितं नगरं तव पार्थिव
+सुहृदां प्रियमाख्यातुं घोषयन्तु च ते जयम्
+ततस्तद्वचनान्मत्स्यो दूतान्राजा समादिशत्
+आचक्षध्वं पुरं गत्वा संग्रामे विजयं मम
+कुमाराः समलंकृत्य पर्यागच्छन्तु मे पुरात्
+वादित्राणि च सर्वाणि गणिकाश्च स्वलंकृताः
+���े गत्वा केवलां रात्रिमथ सूर्योदयं प्रति
+विराटस्य पुराभ्याशे दूता जयमघोषयन्
+वैशंपायन उवाच
+याते त्रिगर्तं मत्स्ये तु पशूंस्तान्स्वान्परीप्सति
+दुर्योधनः सहामात्यो विराटमुपयादथ
+भीष्मो द्रोणश्च कर्णश्च कृपश्च परमास्त्रवित्
+द्रौणिश्च सौबलश्चैव तथा दुःशासनः प्रभुः
+विविंशतिर्विकर्णश्च चित्रसेनश्च वीर्यवान्
+दुर्मुखो दुःसहश्चैव ये चैवान्ये महारथाः
+एते मत्स्यानुपागम्य विराटस्य महीपतेः
+घोषान्विद्राव्य तरसा गोधनं जह्रुरोजसा
+षष्टिं गवां सहस्राणि कुरवः कालयन्ति ते
+महता रथवंशेन परिवार्य समन्ततः
+गोपालानां तु घोषेषु हन्यतां तैर्महारथैः
+आरावः सुमहानासीत्संप्रहारे भयंकरे
+गवाध्यक्षस्तु संत्रस्तो रथमास्थाय सत्वरः
+जगाम नगरायैव परिक्रोशंस्तदार्तवत्
+स प्रविश्य पुरं राज्ञो नृपवेश्माभ्ययात्ततः
+अवतीर्य रथात्तूर्णमाख्यातुं प्रविवेश ह
+दृष्ट्वा भूमिंजयं नाम पुत्रं मत्स्यस्य मानिनम्
+तस्मै तत्सर्वमाचष्ट राष्ट्रस्य पशुकर्षणम्
+षष्टिं गवां सहस्राणि कुरवः कालयन्ति ते
+तद्विजेतुं समुत्तिष्ठ गोधनं राष्ट्रवर्धनम्
+राजपुत्र हितप्रेप्सुः क्षिप्रं निर्याहि वै स्वयम्
+त्वां हि मत्स्यो महीपालः शून्यपालमिहाकरोत्
+त्वया परिषदो मध्ये श्लाघते स नराधिपः
+पुत्रो ममानुरूपश्च शूरश्चेति कुलोद्वहः
+इष्वस्त्रे निपुणो योधः सदा वीरश्च मे सुतः
+तस्य तत्सत्यमेवास्तु मनुष्येन्द्रस्य भाषितम्
+आवर्तय कुरूञ्जित्वा पशून्पशुमतां वर
+निर्दहैषामनीकानि भीमेन शरतेजसा
+धनुश्च्युतै रुक्मपुङ्खैः शरैः संनतपर्वभिः
+द्विषतां भिन्ध्यनीकानि गजानामिव यूथपः
+पाशोपधानां ज्यातन्त्रीं चापदण्डां महास्वनाम्
+शरवर्णां धनुर्वीणां शत्रुमध्ये प्रवादय
+श्वेता रजतसंकाशा रथे युज्यन्तु ते हयाः
+ध्वजं च सिंहं सौवर्णमुच्छ्रयन्तु तवाभिभोः
+रुक्मपुङ्खाः प्रसन्नाग्रा मुक्ता हस्तवता त्वया
+छादयन्तु शराः सूर्यं राज्ञामायुर्निरोधिनः
+रणे जित्वा कुरून्सर्वान्वज्रपाणिरिवासुरान्
+यशो महदवाप्य त्वं प्रविशेदं पुरं पुनः
+त्वं हि राष्ट्रस्य परमा गतिर्मत्स्यपतेः सुतः
+गतिमन्तो भवन्त्वद्य सर्वे विषयवासिनः
+स्त्रीमध्य उक्तस्तेनासौ तद्वाक्यमभयंकरम्
+अन्तःपुरे श्लाघमान इदं वचनमब्रवीत्
+उत्तर उवाच
+अद्याहमनुगच्छेयं द���ढधन्वा गवां पदम्
+यदि मे सारथिः कश्चिद्भवेदश्वेषु कोविदः
+तमेव नाधिगच्छामि यो मे यन्ता भवेन्नरः
+पश्यध्वं सारथिं क्षिप्रं मम युक्तं प्रयास्यतः
+अष्टाविंशतिरात्रं वा मासं वा नूनमन्ततः
+यत्तदासीन्महद्युद्धं तत्र मे सारथिर्हतः
+स लभेयं यदि त्वन्यं हययानविदं नरम्
+त्वरावानद्य यात्वाहं समुच्छ्रितमहाध्वजम्
+विगाह्य तत्परानीकं गजवाजिरथाकुलम्
+शस्त्रप्रतापनिर्वीर्यान्कुरूञ्जित्वानये पशून्
+दुर्योधनं शांतनवं कर्णं वैकर्तनं कृपम्
+द्रोणं च सह पुत्रेण महेष्वासान्समागतान्
+वित्रासयित्वा संग्रामे दानवानिव वज्रभृत्
+अनेनैव मुहूर्तेन पुनः प्रत्यानये पशून्
+शून्यमासाद्य कुरवः प्रयान्त्यादाय गोधनम्
+किं नु शक्यं मया कर्तुं यदहं तत्र नाभवम्
+पश्येयुरद्य मे वीर्यं कुरवस्ते समागताः
+किं नु पार्थोऽर्जुनः साक्षादयमस्मान्प्रबाधते
+वैशंपायन उवाच
+तस्य तद्वचनं स्त्रीषु भाषतः स्म पुनः पुनः
+नामर्षयत पाञ्चाली बीभत्सोः परिकीर्तनम्
+अथैनमुपसंगम्य स्त्रीमध्यात्सा तपस्विनी
+व्रीडमानेव शनकैरिदं वचनमब्रवीत्
+योऽसौ बृहद्वारणाभो युवा सुप्रियदर्शनः
+बृहन्नडेति विख्यातः पार्थस्यासीत्स सारथिः
+धनुष्यनवरश्चासीत्तस्य शिष्यो महात्मनः
+दृष्टपूर्वो मया वीर चरन्त्या पाण्डवान्प्रति
+यदा तत्पावको दावमदहत्खाण्डवं महत्
+अर्जुनस्य तदानेन संगृहीता हयोत्तमाः
+तेन सारथिना पार्थः सर्वभूतानि सर्वशः
+अजयत्खाण्डवप्रस्थे न हि यन्तास्ति तादृशः
+येयं कुमारी सुश्रोणी भगिनी ते यवीयसी
+अस्याः स वचनं वीर करिष्यति न संशयः
+यदि वै सारथिः स स्यात्कुरून्सर्वानसंशयम्
+जित्वा गाश्च समादाय ध्रुवमागमनं भवेत्
+एवमुक्तः स सैरन्ध्र्या भगिनीं प्रत्यभाषत
+गच्छ त्वमनवद्याङ्गि तामानय बृहन्नडाम्
+सा भ्रात्रा प्रेषिता शीघ्रमगच्छन्नर्तनागृहम्
+यत्रास्ते स महाबाहुश्छन्नः सत्रेण पाण्डवः
+वैशंपायन उवाच
+स तां दृष्ट्वा विशालाक्षीं राजपुत्रीं सखीं सखा
+प्रहसन्नब्रवीद्राजन्कुत्रागमनमित्युत
+तमब्रवीद्राजपुत्री समुपेत्य नरर्षभम्
+प्रणयं भावयन्ती स्म सखीमध्य इदं वचः
+गावो राष्ट्रस्य कुरुभिः काल्यन्ते नो बृहन्नडे
+तान्विजेतुं मम भ्राता प्रयास्यति धनुर्धरः
+नचिरं च हतस्तस्य संग्रामे रथसारथिः
+तेन नास्ति समः सूतो योऽस्य सारथ्���माचरेत्
+तस्मै प्रयतमानाय सारथ्यर्थं बृहन्नडे
+आचचक्षे हयज्ञाने सैरन्ध्री कौशलं तव
+सा सारथ्यं मम भ्रातुः कुरु साधु बृहन्नडे
+पुरा दूरतरं गावो ह्रियन्ते कुरुभिर्हि नः
+अथैतद्वचनं मेऽद्य नियुक्ता न करिष्यसि
+प्रणयादुच्यमाना त्वं परित्यक्ष्यामि जीवितम्
+एवमुक्तस्तु सुश्रोण्या तया सख्या परंतपः
+जगाम राजपुत्रस्य सकाशममितौजसः
+तं सा व्रजन्तं त्वरितं प्रभिन्नमिव कुञ्जरम्
+अन्वगच्छद्विशालाक्षी शिशुर्गजवधूरिव
+दूरादेव तु तं प्रेक्ष्य राजपुत्रोऽभ्यभाषत
+त्वया सारथिना पार्थः खाण्डवेऽग्निमतर्पयत्
+पृथिवीमजयत्कृत्स्नां कुन्तीपुत्रो धनंजयः
+सैरन्ध्री त्वां समाचष्ट सा हि जानाति पाण्डवान्
+संयच्छ मामकानश्वांस्तथैव त्वं बृहन्नडे
+कुरुभिर्योत्स्यमानस्य गोधनानि परीप्सतः
+अर्जुनस्य किलासीस्त्वं सारथिर्दयितः पुरा
+त्वयाजयत्सहायेन पृथिवीं पाण्डवर्षभः
+एवमुक्ता प्रत्युवाच राजपुत्रं बृहन्नडा
+का शक्तिर्मम सारथ्यं कर्तुं संग्राममूर्धनि
+गीतं वा यदि वा नृत्तं वादित्रं वा पृथग्विधम्
+तत्करिष्यामि भद्रं ते सारथ्यं तु कुतो मयि
+उत्तर उवाच
+बृहन्नडे गायनो वा नर्तनो वा पुनर्भव
+क्षिप्रं मे रथमास्थाय निगृह्णीष्व हयोत्तमान्
+वैशंपायन उवाच
+स तत्र नर्मसंयुक्तमकरोत्पाण्डवो बहु
+उत्तरायाः प्रमुखतः सर्वं जानन्नरिंदम
+ऊर्ध्वमुत्क्षिप्य कवचं शरीरे प्रत्यमुञ्चत
+कुमार्यस्तत्र तं दृष्ट्वा प्राहसन्पृथुलोचनाः
+स तु दृष्ट्वा विमुह्यन्तं स्वयमेवोत्तरस्ततः
+कवचेन महार्हेण समनह्यद्बृहन्नडाम्
+स बिभ्रत्कवचं चाग्र्यं स्वयमप्यंशुमत्प्रभम्
+ध्वजं च सिंहमुच्छ्रित्य सारथ्ये समकल्पयत्
+धनूंषि च महार्हाणि बाणांश्च रुचिरान्बहून्
+आदाय प्रययौ वीरः स बृहन्नडसारथिः
+अथोत्तरा च कन्याश्च सख्यस्तामब्रुवंस्तदा
+बृहन्नडे आनयेथा वासांसि रुचिराणि नः
+पाञ्चालिकार्थं सूक्ष्माणि चित्राणि विविधानि च
+विजित्य संग्रामगतान्भीष्मद्रोणमुखान्कुरून्
+अथ ता ब्रुवतीः कन्याः सहिताः पाण्डुनन्दनः
+प्रत्युवाच हसन्पार्थो मेघदुन्दुभिनिःस्वनः
+यद्युत्तरोऽयं संग्रामे विजेष्यति महारथान्
+अथाहरिष्ये वासांसि दिव्यानि रुचिराणि च
+एवमुक्त्वा तु बीभत्सुस्ततः प्राचोदयद्धयान्
+कुरूनभिमुखाञ्शूरो नानाध्वजपताकिनः
+वैशंपायन उवाच
+स राजधान्या निर्याय वैराटिः पृथिवींजयः
+प्रयाहीत्यब्रवीत्सूतं यत्र ते कुरवो गताः
+समवेतान्कुरून्यावज्जिगीषूनवजित्य वै
+गाश्चैषां क्षिप्रमादाय पुनरायामि स्वं पुरम्
+ततस्तांश्चोदयामास सदश्वान्पाण्डुनन्दनः
+ते हया नरसिंहेन चोदिता वातरंहसः
+आलिखन्त इवाकाशमूहुः काञ्चनमालिनः
+नातिदूरमथो यात्वा मत्स्यपुत्रधनंजयौ
+अवेक्षेताममित्रघ्नौ कुरूणां बलिनां बलम्
+श्मशानमभितो गत्वा आससाद कुरूनथ
+तदनीकं महत्तेषां विबभौ सागरस्वनम्
+सर्पमाणमिवाकाशे वनं बहुलपादपम्
+ददृशे पार्थिवो रेणुर्जनितस्तेन सर्पता
+दृष्टिप्रणाशो भूतानां दिवस्पृङ्नरसत्तम
+तदनीकं महद्दृष्ट्वा गजाश्वरथसंकुलम्
+कर्णदुर्योधनकृपैर्गुप्तं शांतनवेन च
+द्रोणेन च सपुत्रेण महेष्वासेन धीमता
+हृष्टरोमा भयोद्विग्नः पार्थं वैराटिरब्रवीत्
+नोत्सहे कुरुभिर्योद्धुं रोमहर्षं हि पश्य मे
+बहुप्रवीरमत्युग्रं देवैरपि दुरासदम्
+प्रतियोद्धुं न शक्ष्यामि कुरुसैन्यमनन्तकम्
+नाशंसे भारतीं सेनां प्रवेष्टुं भीमकार्मुकाम्
+रथनागाश्वकलिलां पत्तिध्वजसमाकुलाम्
+दृष्ट्वैव हि परानाजावात्मा प्रव्यथतीव मे
+यत्र द्रोणश्च भीष्मश्च कृपः कर्णो विविंशतिः
+अश्वत्थामा विकर्णश्च सोमदत्तोऽथ बाह्लिकः
+दुर्योधनस्तथा वीरो राजा च रथिनां वरः
+द्युतिमन्तो महेष्वासाः सर्वे युद्धविशारदाः
+दृष्ट्वैव हि कुरूनेतान्व्यूढानीकान्प्रहारिणः
+हृषितानि च रोमाणि कश्मलं चागतं मम
+वैशंपायन उवाच
+अवियातो वियातस्य मौर्ख्याद्धूर्तस्य पश्यतः
+परिदेवयते मन्दः सकाशे सव्यसाचिनः
+त्रिगर्तान्मे पिता यातः शून्ये संप्रणिधाय माम्
+सर्वां सेनामुपादाय न मे सन्तीह सैनिकाः
+सोऽहमेको बहून्बालः कृतास्त्रानकृतश्रमः
+प्रतियोद्धुं न शक्ष्यामि निवर्तस्व बृहन्नडे
+अर्जुन उवाच
+भयेन दीनरूपोऽसि द्विषतां हर्षवर्धनः
+न च तावत्कृतं किंचित्परैः कर्म रणाजिरे
+स्वयमेव च मामात्थ वह मां कौरवान्प्रति
+सोऽहं त्वां तत्र नेष्यामि यत्रैते बहुला ध्वजाः
+मध्यमामिषगृध्राणां कुरूणामाततायिनाम्
+नेष्यामि त्वां महाबाहो पृथिव्यामपि युध्यताम्
+तथा स्त्रीषु प्रतिश्रुत्य पौरुषं पुरुषेषु च
+कत्थमानोऽभिनिर्याय किमर्थं न युयुत्ससे
+न चेद्विजित्य गास्तास्त्वं गृहान्वै प्रतियास्यसि
+प्रहसिष्यन्ति वीर त्वां नरा नार्यश्च संगताः
+अहमप्यत्र सैरन्ध्र्या स्तुतः सारथ्यकर्मणि
+न हि शक्ष्याम्यनिर्जित्य गाः प्रयातुं पुरं प्रति
+स्तोत्रेण चैव सैरन्ध्र्यास्तव वाक्येन तेन च
+कथं न युध्येयमहं कुरून्सर्वान्स्थिरो भव
+उत्तर उवाच
+कामं हरन्तु मत्स्यानां भूयांसं कुरवो धनम्
+प्रहसन्तु च मां नार्यो नरा वापि बृहन्नडे
+वैशंपायन उवाच
+इत्युक्त्वा प्राद्रवद्भीतो रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली
+त्यक्त्वा मानं स मन्दात्मा विसृज्य सशरं धनुः
+बृहन्नडोवाच
+नैष पूर्वैः स्मृतो धर्मः क्षत्रियस्य पलायनम्
+श्रेयस्ते मरणं युद्धे न भीतस्य पलायनम्
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्त्वा तु कौन्तेयः सोऽवप्लुत्य रथोत्तमात्
+तमन्वधावद्धावन्तं राजपुत्रं धनंजयः
+दीर्घां वेणीं विधुन्वानः साधु रक्ते च वाससी
+विधूय वेणीं धावन्तमजानन्तोऽर्जुनं तदा
+सैनिकाः प्राहसन्केचित्तथारूपमवेक्ष्य तम्
+तं शीघ्रमभिधावन्तं संप्रेक्ष्य कुरवोऽब्रुवन्
+क एष वेषप्रच्छन्नो भस्मनेव हुताशनः
+किंचिदस्य यथा पुंसः किंचिदस्य यथा स्त्रियः
+सारूप्यमर्जुनस्येव क्लीबरूपं बिभर्ति च
+तदेवैतच्छिरोग्रीवं तौ बाहू परिघोपमौ
+तद्वदेवास्य विक्रान्तं नायमन्यो धनंजयात्
+अमरेष्विव देवेन्द्रो मानुषेषु धनंजयः
+एकः कोऽस्मानुपायायादन्यो लोके धनंजयात्
+एकः पुत्रो विराटस्य शून्ये संनिहितः पुरे
+स एष किल निर्यातो बालभावान्न पौरुषात्
+सत्रेण नूनं छन्नं हि चरन्तं पार्थमर्जुनम्
+उत्तरः सारथिं कृत्वा निर्यातो नगराद्बहिः
+स नो मन्ये ध्वजान्दृष्ट्वा भीत एष पलायति
+तं नूनमेष धावन्तं जिघृक्षति धनंजयः
+इति स्म कुरवः सर्वे विमृशन्तः पृथक्पृथक्
+न च व्यवसितुं किंचिदुत्तरं शक्नुवन्ति ते
+छन्नं तथा तं सत्रेण पाण्डवं प्रेक्ष्य भारत
+उत्तरं तु प्रधावन्तमनुद्रुत्य धनंजयः
+गत्वा पदशतं तूर्णं केशपक्षे परामृशत्
+सोऽर्जुनेन परामृष्टः पर्यदेवयदार्तवत्
+बहुलं कृपणं चैव विराटस्य सुतस्तदा
+शातकुम्भस्य शुद्धस्य शतं निष्कान्ददामि ते
+मणीनष्टौ च वैडूर्यान्हेमबद्धान्महाप्रभान्
+हेमदण्डप्रतिच्छन्नं रथं युक्तं च सुव्रजैः
+मत्तांश्च दश मातङ्गान्मुञ्च मां त्वं बृहन्नडे
+वैशंपायन उवाच
+एवमादीनि वाक्यानि विलपन्तमचेतसम्
+प्रहस्य पुरुषव्याघ्रो रथस्यान्तिकमानयत्
+अथैनमब���रवीत्पार्थो भयार्तं नष्टचेतसम्
+यदि नोत्सहसे योद्धुं शत्रुभिः शत्रुकर्शन
+एहि मे त्वं हयान्यच्छ युध्यमानस्य शत्रुभिः
+प्रयाह्येतद्रथानीकं मद्बाहुबलरक्षितः
+अप्रधृष्यतमं घोरं गुप्तं वीरैर्महारथैः
+मा भैस्त्वं राजपुत्राग्र्य क्षत्रियोऽसि परंतप
+अहं वै कुरुभिर्योत्स्याम्यवजेष्यामि ते पशून्
+प्रविश्यैतद्रथानीकमप्रधृष्यं दुरासदम्
+यन्ता भूस्त्वं नरश्रेष्ठ योत्स्येऽहं कुरुभिः सह
+एवं ब्रुवाणो बीभत्सुर्वैराटिमपराजितः
+समाश्वास्य मुहूर्तं तमुत्तरं भरतर्षभ
+तत एनं विचेष्टन्तमकामं भयपीडितम्
+रथमारोपयामास पार्थः प्रहरतां वरः
+वैशंपायन उवाच
+तं दृष्ट्वा क्लीबवेषेण रथस्थं नरपुंगवम्
+शमीमभिमुखं यान्तं रथमारोप्य चोत्तरम्
+भीष्मद्रोणमुखास्तत्र कुरूणां रथसत्तमाः
+वित्रस्तमनसः सर्वे धनंजयकृताद्भयात्
+तानवेक्ष्य हतोत्साहानुत्पातानपि चाद्भुतान्
+गुरुः शस्त्रभृतां श्रेष्ठो भारद्वाजोऽभ्यभाषत
+चलाश्च वाताः संवान्ति रूक्षाः परुषनिःस्वनाः
+भस्मवर्णप्रकाशेन तमसा संवृतं नभः
+रूक्षवर्णाश्च जलदा दृश्यन्तेऽद्भुतदर्शनाः
+निःसरन्ति च कोशेभ्यः शस्त्राणि विविधानि च
+शिवाश्च विनदन्त्येता दीप्तायां दिशि दारुणाः
+हयाश्चाश्रूणि मुञ्चन्ति ध्वजाः कम्पन्त्यकम्पिताः
+यादृशान्यत्र रूपाणि संदृश्यन्ते बहून्यपि
+यत्ता भवन्तस्तिष्ठन्तु स्याद्युद्धं समुपस्थितम्
+रक्षध्वमपि चात्मानं व्यूहध्वं वाहिनीमपि
+वैशसं च प्रतीक्षध्वं रक्षध्वं चापि गोधनम्
+एष वीरो महेष्वासः सर्वशस्त्रभृतां वरः
+आगतः क्लीबवेषेण पार्थो नास्त्यत्र संशयः
+स एष पार्थो विक्रान्तः सव्यसाची परंतपः
+नायुद्धेन निवर्तेत सर्वैरपि मरुद्गणैः
+क्लेशितश्च वने शूरो वासवेन च शिक्षितः
+अमर्षवशमापन्नो योत्स्यते नात्र संशयः
+नेहास्य प्रतियोद्धारमहं पश्यामि कौरवाः
+महादेवोऽपि पार्थेन श्रूयते युधि तोषितः
+कर्ण उवाच
+सदा भवान्फल्गुनस्य गुणैरस्मान्विकत्थसे
+न चार्जुनः कला पूर्णा मम दुर्योधनस्य वा
+दुर्योधन उवाच
+यद्येष पार्थो राधेय कृतं कार्यं भवेन्मम
+ज्ञाताः पुनश्चरिष्यन्ति द्वादशान्यान्हि वत्सरान्
+अथैष कश्चिदेवान्यः क्लीबवेषेण मानवः
+शरैरेनं सुनिशितैः पातयिष्यामि भूतले
+वैशंपायन उवाच
+तस्मिन्ब्रुवति तद्वाक्यं धार्तराष्ट्रे परंतपे
+भीष्मो द्रोणः कृपो द्रौणिः पौरुषं तदपूजयन्
+वैशंपायन उवाच
+तां शमीमुपसंगम्य पार्थो वैराटिमब्रवीत्
+सुकुमारं समाज्ञातं संग्रामे नातिकोविदम्
+समादिष्टो मया क्षिप्रं धनूंष्यवहरोत्तर
+नेमानि हि त्वदीयानि सोढुं शक्ष्यन्ति मे बलम्
+भारं वापि गुरुं हर्तुं कुञ्जरं वा प्रमर्दितुम्
+मम वा बाहुविक्षेपं शत्रूनिह विजेष्यतः
+तस्माद्भूमिंजयारोह शमीमेतां पलाशिनीम्
+अस्यां हि पाण्डुपुत्राणां धनूंषि निहितान्युत
+युधिष्ठिरस्य भीमस्य बीभत्सोर्यमयोस्तथा
+ध्वजाः शराश्च शूराणां दिव्यानि कवचानि च
+अत्र चैतन्महावीर्यं धनुः पार्थस्य गाण्डिवम्
+एकं शतसहस्रेण संमितं राष्ट्रवर्धनम्
+व्यायामसहमत्यर्थं तृणराजसमं महत्
+सर्वायुधमहामात्रं शत्रुसंबाधकारकम्
+सुवर्णविकृतं दिव्यं श्लक्ष्णमायतमव्रणम्
+अलं भारं गुरुं वोढुं दारुणं चारुदर्शनम्
+तादृशान्येव सर्वाणि बलवन्ति दृढानि च
+उत्तर उवाच
+अस्मिन्वृक्षे किलोद्बद्धं शरीरमिति नः श्रुतम्
+तदहं राजपुत्रः सन्स्पृशेयं पाणिना कथम्
+नैवंविधं मया युक्तमालब्धुं क्षत्रयोनिना
+महता राजपुत्रेण मन्त्रयज्ञविदा सता
+स्पृष्टवन्तं शरीरं मां शववाहमिवाशुचिम्
+कथं वा व्यवहार्यं वै कुर्वीथास्त्वं बृहन्नडे
+बृहन्नडोवाच
+व्यवहार्यश्च राजेन्द्र शुचिश्चैव भविष्यसि
+धनूंष्येतानि मा भैस्त्वं शरीरं नात्र विद्यते
+दायादं मत्स्यराजस्य कुले जातं मनस्विनम्
+कथं त्वा निन्दितं कर्म कारयेयं नृपात्मज
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्तः स पार्थेन रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली
+आरुरोह शमीवृक्षं वैराटिरवशस्तदा
+तमन्वशासच्छत्रुघ्नो रथे तिष्ठन्धनंजयः
+परिवेष्टनमेतेषां क्षिप्रं चैव व्यपानुद
+तथा संनहनान्येषां परिमुच्य समन्ततः
+अपश्यद्गाण्डिवं तत्र चतुर्भिरपरैः सह
+तेषां विमुच्यमानानां धनुषामर्कवर्चसाम्
+विनिश्चेरुः प्रभा दिव्या ग्रहाणामुदयेष्विव
+स तेषां रूपमालोक्य भोगिनामिव जृम्भताम्
+हृष्टरोमा भयोद्विग्नः क्षणेन समपद्यत
+संस्पृश्य तानि चापानि भानुमन्ति बृहन्ति च
+वैराटिरर्जुनं राजन्निदं वचनमब्रवीत्
+उत्तर उवाच
+बिन्दवो जातरूपस्य शतं यस्मिन्निपातिताः
+सहस्रकोटि सौवर्णाः कस्यैतद्धनुरुत्तमम्
+वारणा यस्य सौवर्णाः पृष्ठे भासन्ति दंशिताः
+सुपार्श्वं सुग्रहं चैव कस���यैतद्धनुरुत्तमम्
+तपनीयस्य शुद्धस्य षष्टिर्यस्येन्द्रगोपकाः
+पृष्ठे विभक्ताः शोभन्ते कस्यैतद्धनुरुत्तमम्
+सूर्या यत्र च सौवर्णास्त्रयो भासन्ति दंशिताः
+तेजसा प्रज्वलन्तो हि कस्यैतद्धनुरुत्तमम्
+शालभा यत्र सौवर्णास्तपनीयविचित्रिताः
+सुवर्णमणिचित्रं च कस्यैतद्धनुरुत्तमम्
+इमे च कस्य नाराचाः सहस्रा लोमवाहिनः
+समन्तात्कलधौताग्रा उपासङ्गे हिरण्मये
+विपाठाः पृथवः कस्य गार्ध्रपत्राः शिलाशिताः
+हारिद्रवर्णाः सुनसाः पीताः सर्वायसाः शराः
+कस्यायमसितावापः पञ्चशार्दूललक्षणः
+वराहकर्णव्यामिश्रः शरान्धारयते दश
+कस्येमे पृथवो दीर्घाः सर्वपारशवाः शराः
+शतानि सप्त तिष्ठन्ति नाराचा रुधिराशनाः
+कस्येमे शुकपत्राभैः पूर्वैरर्धैः सुवाससः
+उत्तरैरायसैः पीतैर्हेमपुङ्खैः शिलाशितैः
+कस्यायं सायको दीर्घः शिलीपृष्ठः शिलीमुखः
+वैयाघ्रकोशे निहितो हेमचित्रत्सरुर्महान्
+सुफलश्चित्रकोशश्च किङ्किणीसायको महान्
+कस्य हेमत्सरुर्दिव्यः खड्गः परमनिर्व्रणः
+कस्यायं विमलः खड्गो गव्ये कोशे समर्पितः
+हेमत्सरुरनाधृष्यो नैषध्यो भारसाधनः
+कस्य पाञ्चनखे कोशे सायको हेमविग्रहः
+प्रमाणरूपसंपन्नः पीत आकाशसंनिभः
+कस्य हेममये कोशे सुतप्ते पावकप्रभे
+निस्त्रिंशोऽयं गुरुः पीतः सैक्यः परमनिर्व्रणः
+निर्दिशस्व यथातत्त्वं मया पृष्टा बृहन्नडे
+विस्मयो मे परो जातो दृष्ट्वा सर्वमिदं महत्
+बृहन्नडोवाच
+यन्मां पूर्वमिहापृच्छः शत्रुसेनानिबर्हणम्
+गाण्डीवमेतत्पार्थस्य लोकेषु विदितं धनुः
+सर्वायुधमहामात्रं शातकुम्भपरिष्कृतम्
+एतत्तदर्जुनस्यासीद्गाण्डीवं परमायुधम्
+यत्तच्छतसहस्रेण संमितं राष्ट्रवर्धनम्
+येन देवान्मनुष्यांश्च पार्थो विषहते मृधे
+देवदानवगन्धर्वैः पूजितं शाश्वतीः समाः
+एतद्वर्षसहस्रं तु ब्रह्मा पूर्वमधारयत्
+ततोऽनन्तरमेवाथ प्रजापतिरधारयत्
+त्रीणि पञ्चशतं चैव शक्रोऽशीति च पञ्च च
+सोमः पञ्चशतं राजा तथैव वरुणः शतम्
+पार्थः पञ्च च षष्टिं च वर्षाणि श्वेतवाहनः
+महावीर्यं महद्दिव्यमेतत्तद्धनुरुत्तमम्
+पूजितं सुरमर्त्येषु बिभर्ति परमं वपुः
+सुपार्श्वं भीमसेनस्य जातरूपग्रहं धनुः
+येन पार्थोऽजयत्कृत्स्नां दिशं प्राचीं परंतपः
+इन्द्रगोपकचित्रं च यदेतच्चारुविग्रहम्
+राज्ञो युधिष्��िरस्यैतद्वैराटे धनुरुत्तमम्
+सूर्या यस्मिंस्तु सौवर्णाः प्रभासन्ते प्रभासिनः
+तेजसा प्रज्वलन्तो वै नकुलस्यैतदायुधम्
+शलभा यत्र सौवर्णास्तपनीयविचित्रिताः
+एतन्माद्रीसुतस्यापि सहदेवस्य कार्मुकम्
+ये त्विमे क्षुरसंकाशाः सहस्रा लोमवाहिनः
+एतेऽर्जुनस्य वैराटे शराः सर्पविषोपमाः
+एते ज्वलन्तः संग्रामे तेजसा शीघ्रगामिनः
+भवन्ति वीरस्याक्षय्या व्यूहतः समरे रिपून्
+ये चेमे पृथवो दीर्घाश्चन्द्रबिम्बार्धदर्शनाः
+एते भीमस्य निशिता रिपुक्षयकराः शराः
+हारिद्रवर्णा ये त्वेते हेमपुङ्खाः शिलाशिताः
+नकुलस्य कलापोऽयं पञ्चशार्दूललक्षणः
+येनासौ व्यजयत्कृत्स्नां प्रतीचीं दिशमाहवे
+कलापो ह्येष तस्यासीन्माद्रीपुत्रस्य धीमतः
+ये त्विमे भास्कराकाराः सर्वपारशवाः शराः
+एते चित्राः क्रियोपेताः सहदेवस्य धीमतः
+ये त्विमे निशिताः पीताः पृथवो दीर्घवाससः
+हेमपुङ्खास्त्रिपर्वाणो राज्ञ एते महाशराः
+यस्त्वयं सायको दीर्घः शिलीपृष्ठः शिलीमुखः
+अर्जुनस्यैष संग्रामे गुरुभारसहो दृढः
+वैयाघ्रकोशस्तु महान्भीमसेनस्य सायकः
+गुरुभारसहो दिव्यः शात्रवाणां भयंकरः
+सुफलश्चित्रकोशश्च हेमत्सरुरनुत्तमः
+निस्त्रिंशः कौरवस्यैष धर्मराजस्य धीमतः
+यस्तु पाञ्चनखे कोशे निहितश्चित्रसेवने
+नकुलस्यैष निस्त्रिंशो गुरुभारसहो दृढः
+यस्त्वयं विमलः खड्गो गव्ये कोशे समर्पितः
+सहदेवस्य विद्ध्येनं सर्वभारसहं दृढम्
+उत्तर उवाच
+सुवर्णविकृतानीमान्यायुधानि महात्मनाम्
+रुचिराणि प्रकाशन्ते पार्थानामाशुकारिणाम्
+क्व नु स्विदर्जुनः पार्थः कौरव्यो वा युधिष्ठिरः
+नकुलः सहदेवश्च भीमसेनश्च पाण्डवः
+सर्व एव महात्मानः सर्वामित्रविनाशनाः
+राज्यमक्षैः पराकीर्य न श्रूयन्ते कदाचन
+द्रौपदी क्व च पाञ्चाली स्त्रीरत्नमिति विश्रुता
+जितानक्षैस्तदा कृष्णा तानेवान्वगमद्वनम्
+अर्जुन उवाच
+अहमस्म्यर्जुनः पार्थः सभास्तारो युधिष्ठिरः
+बल्लवो भीमसेनस्तु पितुस्ते रसपाचकः
+अश्वबन्धोऽथ नकुलः सहदेवस्तु गोकुले
+सैरन्ध्रीं द्रौपदीं विद्धि यत्कृते कीचका हताः
+उत्तर उवाच
+दश पार्थस्य नामानि यानि पूर्वं श्रुतानि मे
+प्रब्रूयास्तानि यदि मे श्रद्दध्यां सर्वमेव ते
+अर्जुन उवाच
+हन्त तेऽहं समाचक्षे दश नामानि यानि मे
+अर्जुनः फल्गुनो जिष्ण��ः किरीटी श्वेतवाहनः
+बीभत्सुर्विजयः कृष्णः सव्यसाची धनंजयः
+उत्तर उवाच
+केनासि विजयो नाम केनासि श्वेतवाहनः
+किरीटी नाम केनासि सव्यसाची कथं भवान्
+अर्जुनः फल्गुनो जिष्णुः कृष्णो बीभत्सुरेव च
+धनंजयश्च केनासि प्रब्रूहि मम तत्त्वतः
+श्रुता मे तस्य वीरस्य केवला नामहेतवः
+अर्जुन उवाच
+सर्वाञ्जनपदाञ्जित्वा वित्तमाच्छिद्य केवलम्
+मध्ये धनस्य तिष्ठामि तेनाहुर्मां धनंजयम्
+अभिप्रयामि संग्रामे यदहं युद्धदुर्मदान्
+नाजित्वा विनिवर्तामि तेन मां विजयं विदुः
+श्वेताः काञ्चनसंनाहा रथे युज्यन्ति मे हयाः
+संग्रामे युध्यमानस्य तेनाहं श्वेतवाहनः
+उत्तराभ्यां च पूर्वाभ्यां फल्गुनीभ्यामहं दिवा
+जातो हिमवतः पृष्ठे तेन मां फल्गुनं विदुः
+पुरा शक्रेण मे दत्तं युध्यतो दानवर्षभैः
+किरीटं मूर्ध्नि सूर्याभं तेन माहुः किरीटिनम्
+न कुर्यां कर्म बीभत्सं युध्यमानः कथंचन
+तेन देवमनुष्येषु बीभत्सुरिति मां विदुः
+उभौ मे दक्षिणौ पाणी गाण्डीवस्य विकर्षणे
+तेन देवमनुष्येषु सव्यसाचीति मां विदुः
+पृथिव्यां चतुरन्तायां वर्णो मे दुर्लभः समः
+करोमि कर्म शुक्लं च तेन मामर्जुनं विदुः
+अहं दुरापो दुर्धर्षो दमनः पाकशासनिः
+तेन देवमनुष्येषु जिष्णुनामास्मि विश्रुतः
+कृष्ण इत्येव दशमं नाम चक्रे पिता मम
+कृष्णावदातस्य सतः प्रियत्वाद्बालकस्य वै
+वैशंपायन उवाच
+ततः पार्थं स वैराटिरभ्यवादयदन्तिकात्
+अहं भूमिंजयो नाम नाम्नाहमपि चोत्तरः
+दिष्ट्या त्वां पार्थ पश्यामि स्वागतं ते धनंजय
+लोहिताक्ष महाबाहो नागराजकरोपम
+यदज्ञानादवोचं त्वां क्षन्तुमर्हसि तन्मम
+यतस्त्वया कृतं पूर्वं विचित्रं कर्म दुष्करम्
+अतो भयं व्यतीतं मे प्रीतिश्च परमा त्वयि
+उत्तर उवाच
+आस्थाय विपुलं वीर रथं सारथिना मया
+कतमं यास्यसेऽनीकमुक्तो यास्याम्यहं त्वया
+अर्जुन उवाच
+प्रीतोऽस्मि पुरुषव्याघ्र न भयं विद्यते तव
+सर्वान्नुदामि ते शत्रून्रणे रणविशारद
+स्वस्थो भव महाबुद्धे पश्य मां शत्रुभिः सह
+युध्यमानं विमर्देऽस्मिन्कुर्वाणं भैरवं महत्
+एतान्सर्वानुपासङ्गान्क्षिप्रं बध्नीहि मे रथे
+एतं चाहर निस्त्रिंशं जातरूपपरिष्कृतम्
+अहं वै कुरुभिर्योत्स्याम्यवजेष्यामि ते पशून्
+संकल्पपक्षविक्षेपं बाहुप्राकारतोरणम्
+त्रिदण्डतूणसंबाधमनेकध्वजसंकुलम��
+ज्याक्षेपणं क्रोधकृतं नेमीनिनददुन्दुभि
+नगरं ते मया गुप्तं रथोपस्थं भविष्यति
+अधिष्ठितो मया संख्ये रथो गाण्डीवधन्वना
+अजेयः शत्रुसैन्यानां वैराटे व्येतु ते भयम्
+उत्तर उवाच
+बिभेमि नाहमेतेषां जानामि त्वां स्थिरं युधि
+केशवेनापि संग्रामे साक्षादिन्द्रेण वा समम्
+इदं तु चिन्तयन्नेव परिमुह्यामि केवलम्
+निश्चयं चापि दुर्मेधा न गच्छामि कथंचन
+एवं वीराङ्गरूपस्य लक्षणैरुचितस्य च
+केन कर्मविपाकेन क्लीबत्वमिदमागतम्
+मन्ये त्वां क्लीबवेषेण चरन्तं शूलपाणिनम्
+गन्धर्वराजप्रतिमं देवं वापि शतक्रतुम्
+अर्जुन उवाच
+भ्रातुर्नियोगाज्ज्येष्ठस्य संवत्सरमिदं व्रतम्
+चरामि ब्रह्मचर्यं वै सत्यमेतद्ब्रवीमि ते
+नास्मि क्लीबो महाबाहो परवान्धर्मसंयुतः
+समाप्तव्रतमुत्तीर्णं विद्धि मां त्वं नृपात्मज
+उत्तर उवाच
+परमोऽनुग्रहो मेऽद्य यत्प्रतर्को न मे वृथा
+न हीदृशाः क्लीबरूपा भवन्तीह नरोत्तमाः
+सहायवानस्मि रणे युध्येयममरैरपि
+साध्वसं तत्प्रनष्टं मे किं करोमि ब्रवीहि मे
+अहं ते संग्रहीष्यामि हयाञ्शत्रुरथारुजः
+शिक्षितो ह्यस्मि सारथ्ये तीर्थतः पुरुषर्षभ
+दारुको वासुदेवस्य यथा शक्रस्य मातलिः
+तथा मां विद्धि सारथ्ये शिक्षितं नरपुंगव
+यस्य याते न पश्यन्ति भूमौ प्राप्तं पदं पदम्
+दक्षिणं यो धुरं युक्तः सुग्रीवसदृशो हयः
+योऽयं धुरं धुर्यवरो वामं वहति शोभनः
+तं मन्ये मेघपुष्पस्य जवेन सदृशं हयम्
+योऽयं काञ्चनसंनाहः पार्ष्णिं वहति शोभनः
+वामं सैन्यस्य मन्ये तं जवेन बलवत्तरम्
+योऽयं वहति ते पार्ष्णिं दक्षिणामञ्चितोद्यतः
+बलाहकादपि मतः स जवे वीर्यवत्तरः
+त्वामेवायं रथो वोढुं संग्रामेऽर्हति धन्विनम्
+त्वं चेमं रथमास्थाय योद्धुमर्हो मतो मम
+वैशंपायन उवाच
+ततो निर्मुच्य बाहुभ्यां वलयानि स वीर्यवान्
+चित्रे दुन्दुभिसंनादे प्रत्यमुञ्चत्तले शुभे
+कृष्णान्भङ्गीमतः केशाञ्श्वेतेनोद्ग्रथ्य वाससा
+अधिज्यं तरसा कृत्वा गाण्डीवं व्याक्षिपद्धनुः
+तस्य विक्षिप्यमाणस्य धनुषोऽभून्महास्वनः
+यथा शैलस्य महतः शैलेनैवाभिजघ्नुषः
+सनिर्घाताभवद्भूमिर्दिक्षु वायुर्ववौ भृशम्
+भ्रान्तद्विजं खं तदासीत्प्रकम्पितमहाद्रुमम्
+तं शब्दं कुरवोऽजानन्विस्फोटमशनेरिव
+यदर्जुनो धनुःश्रेष्ठं बाहुभ्यामाक्षिपद्रथे
+वैशंपा���न उवाच
+उत्तरं सारथिं कृत्वा शमीं कृत्वा प्रदक्षिणम्
+आयुधं सर्वमादाय ततः प्रायाद्धनंजयः
+ध्वजं सिंहं रथात्तस्मादपनीय महारथः
+प्रणिधाय शमीमूले प्रायादुत्तरसारथिः
+दैवीं मायां रथे युक्त्वा विहितां विश्वकर्मणा
+काञ्चनं सिंहलाङ्गूलं ध्वजं वानरलक्षणम्
+मनसा चिन्तयामास प्रसादं पावकस्य च
+स च तच्चिन्तितं ज्ञात्वा ध्वजे भूतान्यचोदयत्
+सपताकं विचित्राङ्गं सोपासङ्गं महारथः
+रथमास्थाय बीभत्सुः कौन्तेयः श्वेतवाहनः
+बद्धासिः सतनुत्राणः प्रगृहीतशरासनः
+ततः प्रायादुदीचीं स कपिप्रवरकेतनः
+स्वनवन्तं महाशङ्खं बलवानरिमर्दनः
+प्राधमद्बलमास्थाय द्विषतां लोमहर्षणम्
+ततस्ते जवना धुर्या जानुभ्यामगमन्महीम्
+उत्तरश्चापि संत्रस्तो रथोपस्थ उपाविशत्
+संस्थाप्य चाश्वान्कौन्तेयः समुद्यम्य च रश्मिभिः
+उत्तरं च परिष्वज्य समाश्वासयदर्जुनः
+मा भैस्त्वं राजपुत्राग्र्य क्षत्रियोऽसि परंतप
+कथं पुरुषशार्दूल शत्रुमध्ये विषीदसि
+श्रुतास्ते शङ्खशब्दाश्च भेरीशब्दाश्च पुष्कलाः
+कुञ्जराणां च नदतां व्यूढानीकेषु तिष्ठताम्
+स त्वं कथमिहानेन शङ्खशब्देन भीषितः
+विषण्णरूपो वित्रस्तः पुरुषः प्राकृतो यथा
+उत्तर उवाच
+श्रुता मे शङ्खशब्दाश्च भेरीशब्दाश्च पुष्कलाः
+कुञ्जराणां च निनदा व्यूढानीकेषु तिष्ठताम्
+नैवंविधः शङ्खशब्दः पुरा जातु मया श्रुतः
+ध्वजस्य चापि रूपं मे दृष्टपूर्वं न हीदृशम्
+धनुषश्चैव निर्घोषः श्रुतपूर्वो न मे क्वचित्
+अस्य शङ्खस्य शब्देन धनुषो निस्वनेन च
+रथस्य च निनादेन मनो मुह्यति मे भृशम्
+व्याकुलाश्च दिशः सर्वा हृदयं व्यथतीव मे
+ध्वजेन पिहिताः सर्वा दिशो न प्रतिभान्ति मे
+गाण्डीवस्य च शब्देन कर्णौ मे बधिरीकृतौ
+अर्जुन उवाच
+एकान्ते रथमास्थाय पद्भ्यां त्वमवपीडय
+दृढं च रश्मीन्संयच्छ शङ्खं ध्मास्याम्यहं पुनः
+वैशंपायन उवाच
+तस्य शङ्खस्य शब्देन रथनेमिस्वनेन च
+गाण्डीवस्य च घोषेण पृथिवी समकम्पत
+द्रोण उवाच
+यथा रथस्य निर्घोषो यथा शङ्ख उदीर्यते
+कम्पते च यथा भूमिर्नैषोऽन्यः सव्यसाचिनः
+शस्त्राणि न प्रकाशन्ते न प्रहृष्यन्ति वाजिनः
+अग्नयश्च न भासन्ते समिद्धास्तन्न शोभनम्
+प्रत्यादित्यं च नः सर्वे मृगा घोरप्रवादिनः
+ध्वजेषु च निलीयन्ते वायसास्तन्न शोभनम्
+शकुनाश्चापसव्या नो वेदयन्ति म���द्भयम्
+गोमायुरेष सेनाया रुवन्मध्येऽनुधावति
+अनाहतश्च निष्क्रान्तो महद्वेदयते भयम्
+भवतां रोमकूपाणि प्रहृष्टान्युपलक्षये
+पराभूता च वः सेना न कश्चिद्योद्धुमिच्छति
+विवर्णमुखभूयिष्ठाः सर्वे योधा विचेतसः
+गाः संप्रस्थाप्य तिष्ठामो व्यूढानीकाः प्रहारिणः
+वैशंपायन उवाच
+अथ दुर्योधनो राजा समरे भीष्ममब्रवीत्
+द्रोणं च रथशार्दूलं कृपं च सुमहारथम्
+उक्तोऽयमर्थ आचार्यो मया कर्णेन चासकृत्
+पुनरेव च वक्ष्यामि न हि तृप्यामि तं ब्रुवन्
+पराजितैर्हि वस्तव्यं तैश्च द्वादश वत्सरान्
+वने जनपदेऽज्ञातैरेष एव पणो हि नः
+तेषां न तावन्निर्वृत्तं वर्तते तु त्रयोदशम्
+अज्ञातवासं बीभत्सुरथास्माभिः समागतः
+अनिवृत्ते तु निर्वासे यदि बीभत्सुरागतः
+पुनर्द्वादश वर्षाणि वने वत्स्यन्ति पाण्डवाः
+लोभाद्वा ते न जानीयुरस्मान्वा मोह आविशत्
+हीनातिरिक्तमेतेषां भीष्मो वेदितुमर्हति
+अर्थानां तु पुनर्द्वैधे नित्यं भवति संशयः
+अन्यथा चिन्तितो ह्यर्थः पुनर्भवति चान्यथा
+उत्तरं मार्गमाणानां मत्स्यसेनां युयुत्सताम्
+यदि बीभत्सुरायातस्तेषां कः स्यात्पराङ्मुखः
+त्रिगर्तानां वयं हेतोर्मत्स्यान्योद्धुमिहागताः
+मत्स्यानां विप्रकारांस्ते बहूनस्मानकीर्तयन्
+तेषां भयाभिपन्नानां तदस्माभिः प्रतिश्रुतम्
+प्रथमं तैर्ग्रहीतव्यं मत्स्यानां गोधनं महत्
+सप्तमीमपराह्णे वै तथा नस्तैः समाहितम्
+अष्टम्यां पुनरस्माभिरादित्यस्योदयं प्रति
+ते वा गावो न पश्यन्ति यदि व स्युः पराजिताः
+अस्मान्वाप्यतिसंधाय कुर्युर्मत्स्येन संगतम्
+अथ वा तानुपायातो मत्स्यो जानपदैः सह
+सर्वया सेनया सार्धमस्मान्योद्धुमुपागतः
+तेषामेव महावीर्यः कश्चिदेव पुरःसरः
+अस्माञ्जेतुमिहायातो मत्स्यो वापि स्वयं भवेत्
+यद्येष राजा मत्स्यानां यदि बीभत्सुरागतः
+सर्वैर्योद्धव्यमस्माभिरिति नः समयः कृतः
+अथ कस्मात्स्थिता ह्येते रथेषु रथसत्तमाः
+भीष्मो द्रोणः कृपश्चैव विकर्णो द्रौणिरेव च
+संभ्रान्तमनसः सर्वे काले ह्यस्मिन्महारथाः
+नान्यत्र युद्धाच्छ्रेयोऽस्ति तथात्मा प्रणिधीयताम्
+आच्छिन्ने गोधनेऽस्माकमपि देवेन वज्रिणा
+यमेन वापि संग्रामे को हास्तिनपुरं व्रजेत्
+शरैरभिप्रणुन्नानां भग्नानां गहने वने
+को हि जीवेत्पदातीनां भवेदश्वेषु संशयः
+आचार्यं पृष्ठतः कृत्वा तथा नीतिर्विधीयताम्
+जानाति हि मतं तेषामतस्त्रासयतीव नः
+अर्जुनेनास्य संप्रीतिमधिकामुपलक्षये
+तथा हि दृष्ट्वा बीभत्सुमुपायान्तं प्रशंसति
+यथा सेना न भज्येत तथा नीतिर्विधीयताम्
+अदेशिका महारण्ये ग्रीष्मे शत्रुवशं गता
+यथा न विभ्रमेत्सेना तथा नीतिर्विधीयताम्
+अश्वानां हेषितं श्रुत्वा का प्रशंसा भवेत्परे
+स्थाने वापि व्रजन्तो वा सदा हेषन्ति वाजिनः
+सदा च वायवो वान्ति नित्यं वर्षति वासवः
+स्तनयित्नोश्च निर्घोषः श्रूयते बहुशस्तथा
+किमत्र कार्यं पार्थस्य कथं वा स प्रशस्यते
+अन्यत्र कामाद्द्वेषाद्वा रोषाद्वास्मासु केवलात्
+आचार्या वै कारुणिकाः प्राज्ञाश्चापायदर्शिनः
+नैते महाभये प्राप्ते संप्रष्टव्याः कथंचन
+प्रासादेषु विचित्रेषु गोष्ठीष्वावसथेषु च
+कथा विचित्राः कुर्वाणाः पण्डितास्तत्र शोभनाः
+बहून्याश्चर्यरूपाणि कुर्वन्तो जनसंसदि
+इष्वस्त्रे चारुसंधाने पण्डितास्तत्र शोभनाः
+परेषां विवरज्ञाने मनुष्याचरितेषु च
+अन्नसंस्कारदोषेषु पण्डितास्तत्र शोभनाः
+पण्डितान्पृष्ठतः कृत्वा परेषां गुणवादिनः
+विधीयतां तथा नीतिर्यथा वध्येत वै परः
+गावश्चैव प्रतिष्ठन्तां सेनां व्यूहन्तु माचिरम्
+आरक्षाश्च विधीयन्तां यत्र योत्स्यामहे परान्
+कर्ण उवाच
+सर्वानायुष्मतो भीतान्संत्रस्तानिव लक्षये
+अयुद्धमनसश्चैव सर्वांश्चैवानवस्थितान्
+यद्येष राजा मत्स्यानां यदि बीभत्सुरागतः
+अहमावारयिष्यामि वेलेव मकरालयम्
+मम चापप्रमुक्तानां शराणां नतपर्वणाम्
+नावृत्तिर्गच्छतामस्ति सर्पाणामिव सर्पताम्
+रुक्मपुङ्खाः सुतीक्ष्णाग्रा मुक्ता हस्तवता मया
+छादयन्तु शराः पार्थं शलभा इव पादपम्
+शराणां पुङ्खसक्तानां मौर्व्याभिहतया दृढम्
+श्रूयतां तलयोः शब्दो भेर्योराहतयोरिव
+समाहितो हि बीभत्सुर्वर्षाण्यष्टौ च पञ्च च
+जातस्नेहश्च युद्धस्य मयि संप्रहरिष्यति
+पात्रीभूतश्च कौन्तेयो ब्राह्मणो गुणवानिव
+शरौघान्प्रतिगृह्णातु मया मुक्तान्सहस्रशः
+एष चैव महेष्वासस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः
+अहं चापि कुरुश्रेष्ठा अर्जुनान्नावरः क्वचित्
+इतश्चेतश्च निर्मुक्तैः काञ्चनैर्गार्ध्रवाजितैः
+दृश्यतामद्य वै व्योम खद्योतैरिव संवृतम्
+अद्याहमृणमक्षय्यं पुरा वाचा प्रतिश्रुतम्
+धार्त���ाष्ट्रस्य दास्यामि निहत्य समरेऽर्जुनम्
+अन्तरा छिद्यमानानां पुङ्खानां व्यतिशीर्यताम्
+शलभानामिवाकाशे प्रचारः संप्रदृश्यताम्
+इन्द्राशनिसमस्पर्शं महेन्द्रसमतेजसम्
+अर्दयिष्याम्यहं पार्थमुल्काभिरिव कुञ्जरम्
+तमग्निमिव दुर्धर्षमसिशक्तिशरेन्धनम्
+पाण्डवाग्निमहं दीप्तं प्रदहन्तमिवाहितान्
+अश्ववेगपुरोवातो रथौघस्तनयित्नुमान्
+शरधारो महामेघः शमयिष्यामि पाण्डवम्
+मत्कार्मुकविनिर्मुक्ताः पार्थमाशीविषोपमाः
+शराः समभिसर्पन्तु वल्मीकमिव पन्नगाः
+जामदग्न्यान्मया ह्यस्त्रं यत्प्राप्तमृषिसत्तमात्
+तदुपाश्रित्य वीर्यं च युध्येयमपि वासवम्
+ध्वजाग्रे वानरस्तिष्ठन्भल्लेन निहतो मया
+अद्यैव पततां भूमौ विनदन्भैरवान्रवान्
+शत्रोर्मयाभिपन्नानां भूतानां ध्वजवासिनाम्
+दिशः प्रतिष्ठमानानामस्तु शब्दो दिवं गतः
+अद्य दुर्योधनस्याहं शल्यं हृदि चिरस्थितम्
+समूलमुद्धरिष्यामि बीभत्सुं पातयन्रथात्
+हताश्वं विरथं पार्थं पौरुषे पर्यवस्थितम्
+निःश्वसन्तं यथा नागमद्य पश्यन्तु कौरवाः
+कामं गच्छन्तु कुरवो धनमादाय केवलम्
+रथेषु वापि तिष्ठन्तो युद्धं पश्यन्तु मामकम्
+कृप उवाच
+सदैव तव राधेय युद्धे क्रूरतरा मतिः
+नार्थानां प्रकृतिं वेत्थ नानुबन्धमवेक्षसे
+नया हि बहवः सन्ति शास्त्राण्याश्रित्य चिन्तिताः
+तेषां युद्धं तु पापिष्ठं वेदयन्ति पुराविदः
+देशकालेन संयुक्तं युद्धं विजयदं भवेत्
+हीनकालं तदेवेह फलवन्न भवत्युत
+देशे काले च विक्रान्तं कल्याणाय विधीयते
+आनुकूल्येन कार्याणामन्तरं संविधीयताम्
+भारं हि रथकारस्य न व्यवस्यन्ति पण्डिताः
+परिचिन्त्य तु पार्थेन संनिपातो न नः क्षमः
+एकः कुरूनभ्यरक्षदेकश्चाग्निमतर्पयत्
+एकश्च पञ्च वर्षाणि ब्रह्मचर्यमधारयत्
+एकः सुभद्रामारोप्य द्वैरथे कृष्णमाह्वयत्
+अस्मिन्नेव वने कृष्णो हृतां कृष्णामवाजयत्
+एकश्च पञ्च वर्षाणि शक्रादस्त्राण्यशिक्षत
+एकः सांयमिनीं जित्वा कुरूणामकरोद्यशः
+एको गन्धर्वराजानं चित्रसेनमरिंदमः
+विजिग्ये तरसा संख्ये सेनां चास्य सुदुर्जयाम्
+तथा निवातकवचाः कालखञ्जाश्च दानवाः
+दैवतैरप्यवध्यास्ते एकेन युधि पातिताः
+एकेन हि त्वया कर्ण किं नामेह कृतं पुरा
+एकैकेन यथा तेषां भूमिपाला वशीकृताः
+इन्द्रोऽपि हि न पार्थेन संयुग��� योद्धुमर्हति
+यस्तेनाशंसते योद्धुं कर्तव्यं तस्य भेषजम्
+आशीविषस्य क्रुद्धस्य पाणिमुद्यम्य दक्षिणम्
+अविमृश्य प्रदेशिन्या दंष्ट्रामादातुमिच्छसि
+अथ वा कुञ्जरं मत्तमेक एव चरन्वने
+अनङ्कुशं समारुह्य नगरं गन्तुमिच्छसि
+समिद्धं पावकं वापि घृतमेदोवसाहुतम्
+घृताक्तश्चीरवासास्त्वं मध्येनोत्तर्तुमिच्छसि
+आत्मानं यः समुद्बध्य कण्ठे बद्ध्वा महाशिलाम्
+समुद्रं प्रतरेद्दोर्भ्यां तत्र किं नाम पौरुषम्
+अकृतास्त्रः कृतास्त्रं वै बलवन्तं सुदुर्बलः
+तादृशं कर्ण यः पार्थं योद्धुमिच्छेत्स दुर्मतिः
+अस्माभिरेष निकृतो वर्षाणीह त्रयोदश
+सिंहः पाशविनिर्मुक्तो न नः शेषं करिष्यति
+एकान्ते पार्थमासीनं कूपेऽग्निमिव संवृतम्
+अज्ञानादभ्यवस्कन्द्य प्राप्ताः स्मो भयमुत्तमम्
+सह युध्यामहे पार्थमागतं युद्धदुर्मदम्
+सैन्यास्तिष्ठन्तु संनद्धा व्यूढानीकाः प्रहारिणः
+द्रोणो दुर्योधनो भीष्मो भवान्द्रौणिस्तथा वयम्
+सर्वे युध्यामहे पार्थं कर्ण मा साहसं कृथाः
+वयं व्यवसितं पार्थं वज्रपाणिमिवोद्यतम्
+षड्रथाः प्रतियुध्येम तिष्ठेम यदि संहताः
+व्यूढानीकानि सैन्यानि यत्ताः परमधन्विनः
+युध्यामहेऽर्जुनं संख्ये दानवा वासवं यथा
+अश्वत्थामोवाच
+न च तावज्जिता गावो न च सीमान्तरं गताः
+न हास्तिनपुरं प्राप्तास्त्वं च कर्ण विकत्थसे
+संग्रामान्सुबहूञ्जित्वा लब्ध्वा च विपुलं धनम्
+विजित्य च परां भूमिं नाहुः किंचन पौरुषम्
+पचत्यग्निरवाक्यस्तु तूष्णीं भाति दिवाकरः
+तूष्णीं धारयते लोकान्वसुधा सचराचरान्
+चातुर्वर्ण्यस्य कर्माणि विहितानि मनीषिभिः
+धनं यैरधिगन्तव्यं यच्च कुर्वन्न दुष्यति
+अधीत्य ब्राह्मणो वेदान्याजयेत यजेत च
+क्षत्रियो धनुराश्रित्य यजेतैव न याजयेत्
+वैश्योऽधिगम्य द्रव्याणि ब्रह्मकर्माणि कारयेत्
+वर्तमाना यथाशास्त्रं प्राप्य चापि महीमिमाम्
+सत्कुर्वन्ति महाभागा गुरून्सुविगुणानपि
+प्राप्य द्यूतेन को राज्यं क्षत्रियस्तोष्टुमर्हति
+तथा नृशंसरूपेण यथान्यः प्राकृतो जनः
+तथावाप्तेषु वित्तेषु को विकत्थेद्विचक्षणः
+निकृत्या वञ्चनायोगैश्चरन्वैतंसिको यथा
+कतमद्द्वैरथं युद्धं यत्राजैषीर्धनंजयम्
+नकुलं सहदेवं च धनं येषां त्वया हृतम्
+युधिष्ठिरो जितः कस्मिन्भीमश्च बलिनां वरः
+इन्द्रप्रस्थं त्वया कस्मिन्संग्रामे निर्जितं पुरा
+तथैव कतमं युद्धं यस्मिन्कृष्णा जिता त्वया
+एकवस्त्रा सभां नीता दुष्टकर्मन्रजस्वला
+मूलमेषां महत्कृत्तं सारार्थी चन्दनं यथा
+कर्म कारयिथाः शूर तत्र किं विदुरोऽब्रवीत्
+यथाशक्ति मनुष्याणां शममालक्षयामहे
+अन्येषां चैव सत्त्वानामपि कीटपिपीलिके
+द्रौपद्यास्तं परिक्लेशं न क्षन्तुं पाण्डवोऽर्हति
+दुःखाय धार्तराष्ट्राणां प्रादुर्भूतो धनंजयः
+त्वं पुनः पण्डितो भूत्वा वाचं वक्तुमिहेच्छसि
+वैरान्तकरणो जिष्णुर्न नः शेषं करिष्यति
+नैष देवान्न गन्धर्वान्नासुरान्न च राक्षसान्
+भयादिह न युध्येत कुन्तीपुत्रो धनंजयः
+यं यमेषोऽभिसंक्रुद्धः संग्रामेऽभिपतिष्यति
+वृक्षं गरुडवेगेन विनिहत्य तमेष्यति
+त्वत्तो विशिष्टं वीर्येण धनुष्यमरराट्समम्
+वासुदेवसमं युद्धे तं पार्थं को न पूजयेत्
+दैवं दैवेन युध्येत मानुषेण च मानुषम्
+अस्त्रेणास्त्रं समाहन्यात्कोऽर्जुनेन समः पुमान्
+पुत्रादनन्तरः शिष्य इति धर्मविदो विदुः
+एतेनापि निमित्तेन प्रियो द्रोणस्य पाण्डवः
+यथा त्वमकरोर्द्यूतमिन्द्रप्रस्थं यथाहरः
+यथानैषीः सभां कृष्णां तथा युध्यस्व पाण्डवम्
+अयं ते मातुलः प्राज्ञः क्षत्रधर्मस्य कोविदः
+दुर्द्यूतदेवी गान्धारः शकुनिर्युध्यतामिह
+नाक्षान्क्षिपति गाण्डीवं न कृतं द्वापरं न च
+ज्वलतो निशितान्बाणांस्तीक्ष्णान्क्षिपति गाण्डिवम्
+न हि गाण्डीवनिर्मुक्ता गार्ध्रपत्राः सुतेजनाः
+अन्तरेष्ववतिष्ठन्ति गिरीणामपि दारणाः
+अन्तकः शमनो मृत्युस्तथाग्निर्वडवामुखः
+कुर्युरेते क्वचिच्छेषं न तु क्रुद्धो धनंजयः
+युध्यतां काममाचार्यो नाहं योत्स्ये धनंजयम्
+मत्स्यो ह्यस्माभिरायोध्यो यद्यागच्छेद्गवां पदम्
+भीष्म उवाच
+साधु पश्यति वै द्रोणः कृपः साध्वनुपश्यति
+कर्णस्तु क्षत्रधर्मेण यथावद्योद्धुमिच्छति
+आचार्यो नाभिषक्तव्यः पुरुषेण विजानता
+देशकालौ तु संप्रेक्ष्य योद्धव्यमिति मे मतिः
+यस्य सूर्यसमाः पञ्च सपत्नाः स्युः प्रहारिणः
+कथमभ्युदये तेषां न प्रमुह्येत पण्डितः
+स्वार्थे सर्वे विमुह्यन्ति येऽपि धर्मविदो जनाः
+तस्माद्राजन्ब्रवीम्येष वाक्यं ते यदि रोचते
+कर्णो यदभ्यवोचन्नस्तेजःसंजननाय तत्
+आचार्यपुत्रः क्षमतां महत्कार्यमुपस्थितम्
+नायं कालो विर��धस्य कौन्तेये समुपस्थिते
+क्षन्तव्यं भवता सर्वमाचार्येण कृपेण च
+भवतां हि कृतास्त्रत्वं यथादित्ये प्रभा तथा
+यथा चन्द्रमसो लक्ष्म सर्वथा नापकृष्यते
+एवं भवत्सु ब्राह्मण्यं ब्रह्मास्त्रं च प्रतिष्ठितम्
+चत्वार एकतो वेदाः क्षात्रमेकत्र दृश्यते
+नैतत्समस्तमुभयं कस्मिंश्चिदनुशुश्रुमः
+अन्यत्र भारताचार्यात्सपुत्रादिति मे मतिः
+ब्रह्मास्त्रं चैव वेदाश्च नैतदन्यत्र दृश्यते
+आचार्यपुत्रः क्षमतां नायं कालः स्वभेदने
+सर्वे संहत्य युध्यामः पाकशासनिमागतम्
+बलस्य व्यसनानीह यान्युक्तानि मनीषिभिः
+मुख्यो भेदो हि तेषां वै पापिष्ठो विदुषां मतः
+अश्वत्थामोवाच
+आचार्य एव क्षमतां शान्तिरत्र विधीयताम्
+अभिषज्यमाने हि गुरौ तद्वृत्तं रोषकारितम्
+वैशंपायन उवाच
+ततो दुर्योधनो द्रोणं क्षमयामास भारत
+सह कर्णेन भीष्मेण कृपेण च महात्मना
+द्रोण उवाच
+यदेव प्रथमं वाक्यं भीष्मः शांतनवोऽब्रवीत्
+तेनैवाहं प्रसन्नो वै परमत्र विधीयताम्
+यथा दुर्योधनेऽयत्ते नागः स्पृशति सैनिकान्
+साहसाद्यदि वा मोहात्तथा नीतिर्विधीयताम्
+वनवासे ह्यनिर्वृत्ते दर्शयेन्न धनंजयः
+धनं वालभमानोऽत्र नाद्य नः क्षन्तुमर्हति
+यथा नायं समायुज्याद्धार्तराष्ट्रान्कथंचन
+यथा च न पराजय्यात्तथा नीतिर्विधीयताम्
+उक्तं दुर्योधनेनापि पुरस्ताद्वाक्यमीदृशम्
+तदनुस्मृत्य गाङ्गेय यथावद्वक्तुमर्हसि
+भीष्म उवाच
+कलांशास्तात युज्यन्ते मुहूर्ताश्च दिनानि च
+अर्धमासाश्च मासाश्च नक्षत्राणि ग्रहास्तथा
+ऋतवश्चापि युज्यन्ते तथा संवत्सरा अपि
+एवं कालविभागेन कालचक्रं प्रवर्तते
+तेषां कालातिरेकेण ज्योतिषां च व्यतिक्रमात्
+पञ्चमे पञ्चमे वर्षे द्वौ मासावुपजायतः
+तेषामभ्यधिका मासाः पञ्च द्वादश च क्षपाः
+त्रयोदशानां वर्षाणामिति मे वर्तते मतिः
+सर्वं यथावच्चरितं यद्यदेभिः परिश्रुतम्
+एवमेतद्ध्रुवं ज्ञात्वा ततो बीभत्सुरागतः
+सर्वे चैव महात्मानः सर्वे धर्मार्थकोविदाः
+येषां युधिष्ठिरो राजा कस्माद्धर्मेऽपराध्नुयुः
+अलुब्धाश्चैव कौन्तेयाः कृतवन्तश्च दुष्करम्
+न चापि केवलं राज्यमिच्छेयुस्तेऽनुपायतः
+तदैव ते हि विक्रान्तुमीषुः कौरवनन्दनाः
+धर्मपाशनिबद्धास्तु न चेलुः क्षत्रियव्रतात्
+यच्चानृत इति ख्यायेद्यच्च गच्छेत्पराभवम्
+वृणु��ुर्मरणं पार्था नानृतत्वं कथंचन
+प्राप्ते तु काले प्राप्तव्यं नोत्सृजेयुर्नरर्षभाः
+अपि वज्रभृता गुप्तं तथावीर्या हि पाण्डवाः
+प्रतियुध्याम समरे सर्वशस्त्रभृतां वरम्
+तस्माद्यदत्र कल्याणं लोके सद्भिरनुष्ठितम्
+तत्संविधीयतां क्षिप्रं मा नो ह्यर्थोऽतिगात्परान्
+न हि पश्यामि संग्रामे कदाचिदपि कौरव
+एकान्तसिद्धिं राजेन्द्र संप्राप्तश्च धनंजयः
+संप्रवृत्ते तु संग्रामे भावाभावौ जयाजयौ
+अवश्यमेकं स्पृशतो दृष्टमेतदसंशयम्
+तस्माद्युद्धावचरिकं कर्म वा धर्मसंहितम्
+क्रियतामाशु राजेन्द्र संप्राप्तो हि धनंजयः
+दुर्योधन उवाच
+नाहं राज्यं प्रदास्यामि पाण्डवानां पितामह
+युद्धावचारिकं यत्तु तच्छीघ्रं संविधीयताम्
+भीष्म उवाच
+अत्र या मामकी बुद्धिः श्रूयतां यदि रोचते
+क्षिप्रं बलचतुर्भागं गृह्य गच्छ पुरं प्रति
+ततोऽपरश्चतुर्भागो गाः समादाय गच्छतु
+वयं त्वर्धेन सैन्येन प्रतियोत्स्याम पाण्डवम्
+मत्स्यं वा पुनरायातमथ वापि शतक्रतुम्
+आचार्यो मध्यतस्तिष्ठत्वश्वत्थामा तु सव्यतः
+कृपः शारद्वतो धीमान्पार्श्वं रक्षतु दक्षिणम्
+अग्रतः सूतपुत्रस्तु कर्णस्तिष्ठतु दंशितः
+अहं सर्वस्य सैन्यस्य पश्चात्स्थास्यामि पालयन्
+वैशंपायन उवाच
+तथा व्यूढेष्वनीकेषु कौरवेयैर्महारथैः
+उपायादर्जुनस्तूर्णं रथघोषेण नादयन्
+ददृशुस्ते ध्वजाग्रं वै शुश्रुवुश्च रथस्वनम्
+दोधूयमानस्य भृशं गाण्डीवस्य च निस्वनम्
+ततस्तत्सर्वमालोक्य द्रोणो वचनमब्रवीत्
+महारथमनुप्राप्तं दृष्ट्वा गाण्डीवधन्विनम्
+एतद्ध्वजाग्रं पार्थस्य दूरतः संप्रकाशते
+एष घोषः सजलदो रोरवीति च वानरः
+एष तिष्ठन्रथश्रेष्ठो रथे रथवरप्रणुत्
+उत्कर्षति धनुःश्रेष्ठं गाण्डीवमशनिस्वनम्
+इमौ हि बाणौ सहितौ पादयोर्मे व्यवस्थितौ
+अपरौ चाप्यतिक्रान्तौ कर्णौ संस्पृश्य मे शरौ
+निरुष्य हि वने वासं कृत्वा कर्मातिमानुषम्
+अभिवादयते पार्थः श्रोत्रे च परिपृच्छति
+अर्जुन उवाच
+इषुपाते च सेनाया हयान्संयच्छ सारथे
+यावत्समीक्षे सैन्येऽस्मिन्क्वासौ कुरुकुलाधमः
+सर्वानन्याननादृत्य दृष्ट्वा तमतिमानिनम्
+तस्य मूर्ध्नि पतिष्यामि तत एते पराजिताः
+एष व्यवस्थितो द्रोणो द्रौणिश्च तदनन्तरम्
+भीष्मः कृपश्च कर्णश्च महेष्वासा व्यवस्थिताः
+राजानं नात्र पश्याम�� गाः समादाय गच्छति
+दक्षिणं मार्गमास्थाय शङ्के जीवपरायणः
+उत्सृज्यैतद्रथानीकं गच्छ यत्र सुयोधनः
+तत्रैव योत्स्ये वैराटे नास्ति युद्धं निरामिषम्
+तं जित्वा विनिवर्तिष्ये गाः समादाय वै पुनः
+वैशंपायन उवाच
+एवमुक्तः स वैराटिर्हयान्संयम्य यत्नतः
+नियम्य च ततो रश्मीन्यत्र ते कुरुपुंगवाः
+अचोदयत्ततो वाहान्यतो दुर्योधनस्ततः
+उत्सृज्य रथवंशं तु प्रयाते श्वेतवाहने
+अभिप्रायं विदित्वास्य द्रोणो वचनमब्रवीत्
+नैषोऽन्तरेण राजानं बीभत्सुः स्थातुमिच्छति
+तस्य पार्ष्णिं ग्रहीष्यामो जवेनाभिप्रयास्यतः
+न ह्येनमभिसंक्रुद्धमेको युध्येत संयुगे
+अन्यो देवात्सहस्राक्षात्कृष्णाद्वा देवकीसुतात्
+किं नो गावः करिष्यन्ति धनं वा विपुलं तथा
+दुर्योधनः पार्थजले पुरा नौरिव मज्जति
+तथैव गत्वा बीभत्सुर्नाम विश्राव्य चात्मनः
+शलभैरिव तां सेनां शरैः शीघ्रमवाकिरत्
+कीर्यमाणाः शरौघैस्तु योधास्ते पार्थचोदितैः
+नापश्यन्नावृतां भूमिमन्तरिक्षं च पत्रिभिः
+तेषां नात्मनिनो युद्धे नापयानेऽभवन्मतिः
+शीघ्रत्वमेव पार्थस्य पूजयन्ति स्म चेतसा
+ततः शङ्खं प्रदध्मौ स द्विषतां लोमहर्षणम्
+विस्फार्य च धनुःश्रेष्ठं ध्वजे भूतान्यचोदयत्
+तस्य शङ्खस्य शब्देन रथनेमिस्वनेन च
+अमानुषाणां तेषां च भूतानां ध्वजवासिनाम्
+ऊर्ध्वं पुच्छान्विधुन्वाना रेभमाणाः समन्ततः
+गावः प्रतिन्यवर्तन्त दिशमास्थाय दक्षिणाम्
+वैशंपायन उवाच
+स शत्रुसेनां तरसा प्रणुद्य; गास्ता विजित्याथ धनुर्धराग्र्यः
+दुर्योधनायाभिमुखं प्रयातो; भूयोऽर्जुनः प्रियमाजौ चिकीर्षन्
+गोषु प्रयातासु जवेन मत्स्या;न्किरीटिनं कृतकार्यं च मत्वा
+दुर्योधनायाभिमुखं प्रयान्तं; कुरुप्रवीराः सहसाभिपेतुः
+तेषामनीकानि बहूनि गाढं; व्यूढानि दृष्ट्वा बहुलध्वजानि
+मत्स्यस्य पुत्रं द्विषतां निहन्ता; वैराटिमामन्त्र्य ततोऽभ्युवाच
+एतेन तूर्णं प्रतिपादयेमा;ञ्श्वेतान्हयान्काञ्चनरश्मियोक्त्रान्
+जवेन सर्वेण कुरु प्रयत्न;मासादयैतद्रथसिंहवृन्दम्
+गजो गजेनेव मया दुरात्मा; यो योद्धुमाकाङ्क्षति सूतपुत्रः
+तमेव मां प्रापय राजपुत्र; दुर्योधनापाश्रयजातदर्पम्
+स तैर्हयैर्वातजवैर्बृहद्भिः; पुत्रो विराटस्य सुवर्णकक्ष्यैः
+विध्वंसयंस्तद्रथिनामनीकं; ततोऽवहत्पाण्डवमाजिमध्ये
+तं चित्रसेनो विशिखैर्विपाठैः; संग्रामजिच्छत्रुसहो जयश्च
+प्रत्युद्ययुर्भारतमापतन्तं; महारथाः कर्णमभीप्समानाः
+ततः स तेषां पुरुषप्रवीरः; शरासनार्चिः शरवेगतापः
+व्रातान्रथानामदहत्स मन्यु;र्वनं यथाग्निः कुरुपुंगवानाम्
+तस्मिंस्तु युद्धे तुमुले प्रवृत्ते; पार्थं विकर्णोऽतिरथं रथेन
+विपाठवर्षेण कुरुप्रवीरो; भीमेन भीमानुजमाससाद
+ततो विकर्णस्य धनुर्विकृष्य; जाम्बूनदाग्र्योपचितं दृढज्यम्
+अपातयद्ध्वजमस्य प्रमथ्य; छिन्नध्वजः सोऽप्यपयाज्जवेन
+तं शात्रवाणां गणबाधितारं; कर्माणि कुर्वाणममानुषाणि
+शत्रुंतपः कोपममृष्यमाणः; समर्पयत्कूर्मनखेन पार्थम्
+स तेन राज्ञातिरथेन विद्धो; विगाहमानो ध्वजिनीं कुरूणाम्
+शत्रुंतपं पञ्चभिराशु विद्ध्वा; ततोऽस्य सूतं दशभिर्जघान
+ततः स विद्धो भरतर्षभेण; बाणेन गात्रावरणातिगेन
+गतासुराजौ निपपात भूमौ; नगो नगाग्रादिव वातरुग्णः
+रथर्षभास्ते तु रथर्षभेण; वीरा रणे वीरतरेण भग्नाः
+चकम्पिरे वातवशेन काले; प्रकम्पितानीव महावनानि
+हतास्तु पार्थेन नरप्रवीरा; भूमौ युवानः सुषुपुः सुवेषाः
+वसुप्रदा वासवतुल्यवीर्याः; पराजिता वासवजेन संख्ये
+सुवर्णकार्ष्णायसवर्मनद्धा; नागा यथा हैमवताः प्रवृद्धाः
+तथा स शत्रून्समरे विनिघ्न;न्गाण्डीवधन्वा पुरुषप्रवीरः
+चचार संख्ये प्रदिशो दिशश्च; दहन्निवाग्निर्वनमातपान्ते
+प्रकीर्णपर्णानि यथा वसन्ते; विशातयित्वात्यनिलो नुदन्खे
+तथा सपत्नान्विकिरन्किरीटी; चचार संख्येऽतिरथो रथेन
+शोणाश्ववाहस्य हयान्निहत्य; वैकर्तनभ्रातुरदीनसत्त्वः
+एकेन संग्रामजितः शरेण; शिरो जहाराथ किरीटमाली
+तस्मिन्हते भ्रातरि सूतपुत्रो; वैकर्तनो वीर्यमथाददानः
+प्रगृह्य दन्ताविव नागराजो; महर्षभं व्याघ्र इवाभ्यधावत्
+स पाण्डवं द्वादशभिः पृषत्कै;र्वैकर्तनः शीघ्रमुपाजघान
+विव्याध गात्रेषु हयांश्च सर्वा;न्विराटपुत्रं च शरैर्निजघ्ने
+स हस्तिनेवाभिहतो गजेन्द्रः; प्रगृह्य भल्लान्निशितान्निषङ्गात्
+आकर्णपूर्णं च धनुर्विकृष्य; विव्याध बाणैरथ सूतपुत्रम्
+अथास्य बाहूरुशिरोललाटं; ग्रीवां रथाङ्गानि परावमर्दी
+स्थितस्य बाणैर्युधि निर्बिभेद; गाण्डीवमुक्तैरशनिप्रकाशैः
+स पार्थमुक्तैर्विशिखैः प्रणुन्नो; गजो गजेनेव जितस्तरस्वी
+विहाय संग्रामशिरः ��्रयातो; वैकर्तनः पाण्डवबाणतप्तः
+वैशंपायन उवाच
+अपयाते तु राधेये दुर्योधनपुरोगमाः
+अनीकेन यथास्वेन शरैरार्च्छन्त पाण्डवम्
+बहुधा तस्य सैन्यस्य व्यूढस्यापततः शरैः
+अभियानीयमाज्ञाय वैराटिरिदमब्रवीत्
+आस्थाय रुचिरं जिष्णो रथं सारथिना मया
+कतमद्यास्यसेऽनीकमुक्तो यास्याम्यहं त्वया
+अर्जुन उवाच
+लोहिताक्षमरिष्टं यं वैयाघ्रमनुपश्यसि
+नीलां पताकामाश्रित्य रथे तिष्ठन्तमुत्तर
+कृपस्यैतद्रथानीकं प्रापयस्वैतदेव माम्
+एतस्य दर्शयिष्यामि शीघ्रास्त्रं दृढधन्विनः
+कमण्डलुर्ध्वजे यस्य शातकुम्भमयः शुभः
+आचार्य एष वै द्रोणः सर्वशस्त्रभृतां वरः
+सुप्रसन्नमना वीर कुरुष्वैनं प्रदक्षिणम्
+अत्रैव चाविरोधेन एष धर्मः सनातनः
+यदि मे प्रथमं द्रोणः शरीरे प्रहरिष्यति
+ततोऽस्य प्रहरिष्यामि नास्य कोपो भविष्यति
+अस्याविदूरे तु धनुर्ध्वजाग्रे यस्य दृश्यते
+आचार्यस्यैष पुत्रो वै अश्वत्थामा महारथः
+सदा ममैष मान्यश्च सर्वशस्त्रभृतामपि
+एतस्य त्वं रथं प्राप्य निवर्तेथाः पुनः पुनः
+य एष तु रथानीके सुवर्णकवचावृतः
+सेनाग्र्येण तृतीयेन व्यवहार्येण तिष्ठति
+यस्य नागो ध्वजाग्रे वै हेमकेतनसंश्रितः
+धृतराष्ट्रात्मजः श्रीमानेष राजा सुयोधनः
+एतस्याभिमुखं वीर रथं पररथारुजः
+प्रापयस्वैष तेजोभिप्रमाथी युद्धदुर्मदः
+एष द्रोणस्य शिष्याणां शीघ्रास्त्रः प्रथमो मतः
+एतस्य दर्शयिष्यामि शीघ्रास्त्रं विपुलं शरैः
+नागकक्ष्या तु रुचिरा ध्वजाग्रे यस्य तिष्ठति
+एष वैकर्तनः कर्णो विदितः पूर्वमेव ते
+एतस्य रथमास्थाय राधेयस्य दुरात्मनः
+यत्तो भवेथाः संग्रामे स्पर्धत्येष मया सदा
+यस्तु नीलानुसारेण पञ्चतारेण केतुना
+हस्तावापी बृहद्धन्वा रथे तिष्ठति वीर्यवान्
+यस्य तारार्कचित्रोऽसौ रथे ध्वजवरः स्थितः
+यस्यैतत्पाण्डुरं छत्रं विमलं मूर्ध्नि तिष्ठति
+महतो रथवंशस्य नानाध्वजपताकिनः
+बलाहकाग्रे सूर्यो वा य एष प्रमुखे स्थितः
+हैमं चन्द्रार्कसंकाशं कवचं यस्य दृश्यते
+जातरूपशिरस्त्राणस्त्रासयन्निव मे मनः
+एष शांतनवो भीष्मः सर्वेषां नः पितामहः
+राजश्रियावबद्धस्तु दुर्योधनवशानुगः
+पश्चादेष प्रयातव्यो न मे विघ्नकरो भवेत्
+एतेन युध्यमानस्य यत्तः संयच्छ मे हयान्
+ततोऽभ्यवहदव्यग्रो वैराटिः सव्यसाचिनम्
+यत्रातिष्ठत्क��पो राजन्योत्स्यमानो धनंजयम्
+वैशंपायन उवाच
+तान्यनीकान्यदृश्यन्त कुरूणामुग्रधन्विनाम्
+संसर्पन्तो यथा मेघा घर्मान्ते मन्दमारुताः
+अभ्याशे वाजिनस्तस्थुः समारूढाः प्रहारिभिः
+भीमरूपाश्च मातङ्गास्तोमराङ्कुशचोदिताः
+ततः शक्रः सुरगणैः समारुह्य सुदर्शनम्
+सहोपायात्तदा राजन्विश्वाश्विमरुतां गणैः
+तद्देवयक्षगन्धर्वमहोरगसमाकुलम्
+शुशुभेऽभ्रविनिर्मुक्तं ग्रहैरिव नभस्तलम्
+अस्त्राणां च बलं तेषां मानुषेषु प्रयुज्यताम्
+तच्च घोरं महद्युद्धं भीष्मार्जुनसमागमे
+शतं शतसहस्राणां यत्र स्थूणा हिरण्मयाः
+मणिरत्नमयाश्चान्याः प्रासादमुपधारयन्
+तत्र कामगमं दिव्यं सर्वरत्नविभूषितम्
+विमानं देवराजस्य शुशुभे खेचरं तदा
+तत्र देवास्त्रयस्त्रिंशत्तिष्ठन्ति सहवासवाः
+गन्धर्वा राक्षसाः सर्पाः पितरश्च महर्षिभिः
+तथा राजा वसुमना बलाक्षः सुप्रतर्दनः
+अष्टकश्च शिबिश्चैव ययातिर्नहुषो गयः
+मनुः क्षुपो रघुर्भानुः कृशाश्वः सगरः शलः
+विमाने देवराजस्य समदृश्यन्त सुप्रभाः
+अग्नेरीशस्य सोमस्य वरुणस्य प्रजापतेः
+तथा धातुर्विधातुश्च कुबेरस्य यमस्य च
+अलम्बुसोग्रसेनस्य गन्धर्वस्य च तुम्बुरोः
+यथाभागं यथोद्देशं विमानानि चकाशिरे
+सर्वदेवनिकायाश्च सिद्धाश्च परमर्षयः
+अर्जुनस्य कुरूणां च द्रष्टुं युद्धमुपागताः
+दिव्यानां तत्र माल्यानां गन्धः पुण्योऽथ सर्वशः
+प्रससार वसन्ताग्रे वनानामिव पुष्पताम्
+रक्तारक्तानि देवानां समदृश्यन्त तिष्ठताम्
+आतपत्राणि वासांसि स्रजश्च व्यजनानि च
+उपशाम्यद्रजो भौमं सर्वं व्याप्तं मरीचिभिः
+दिव्यान्गन्धानुपादाय वायुर्योधानसेवत
+प्रभासितमिवाकाशं चित्ररूपमलंकृतम्
+संपतद्भिः स्थितैश्चैव नानारत्नावभासितैः
+विमानैर्विविधैश्चित्रैरुपानीतैः सुरोत्तमैः
+वैशंपायन उवाच
+एतस्मिन्नन्तरे तत्र महावीर्यपराक्रमः
+आजगाम महासत्त्वः कृपः शस्त्रभृतां वरः
+अर्जुनं प्रति संयोद्धुं युद्धार्थी स महारथः
+तौ रथौ सूर्यसंकाशौ योत्स्यमानौ महाबलौ
+शारदाविव जीमूतौ व्यरोचेतां व्यवस्थितौ
+पार्थोऽपि विश्रुतं लोके गाण्डीवं परमायुधम्
+विकृष्य चिक्षेप बहून्नाराचान्मर्मभेदिनः
+तानप्राप्ताञ्शितैर्बाणैर्नाराचान्रक्तभोजनान्
+कृपश्चिच्छेद पार्थस्य शतशोऽथ सहस्रशः
+ततः पार्थश्च संक्रुद्धश्चित्रान्मार्गान्प्रदर्शयन्
+दिशः संछादयन्बाणैः प्रदिशश्च महारथः
+एकच्छायमिवाकाशं प्रकुर्वन्सर्वतः प्रभुः
+प्रच्छादयदमेयात्मा पार्थः शरशतैः कृपम्
+स शरैरर्पितः क्रुद्धः शितैरग्निशिखोपमैः
+तूर्णं शरसहस्रेण पार्थमप्रतिमौजसम्
+अर्पयित्वा महात्मानं ननाद समरे कृपः
+ततः कनकपुङ्खाग्रैर्वीरः संनतपर्वभिः
+त्वरन्गाण्डीवनिर्मुक्तैरर्जुनस्तस्य वाजिनः
+चतुर्भिश्चतुरस्तीक्ष्णैरविध्यत्परमेषुभिः
+ते हया निशितैर्विद्धा ज्वलद्भिरिव पन्नगैः
+उत्पेतुः सहसा सर्वे कृपः स्थानादथाच्यवत्
+च्युतं तु गौतमं स्थानात्समीक्ष्य कुरुनन्दनः
+नाविध्यत्परवीरघ्नो रक्षमाणोऽस्य गौरवम्
+स तु लब्ध्वा पुनः स्थानं गौतमः सव्यसाचिनम्
+विव्याध दशभिर्बाणैस्त्वरितः कङ्कपत्रिभिः
+ततः पार्थो धनुस्तस्य भल्लेन निशितेन च
+चिच्छेदैकेन भूयश्च हस्ताच्चापमथाहरत्
+अथास्य कवचं बाणैर्निशितैर्मर्मभेदिभिः
+व्यधमन्न च पार्थोऽस्य शरीरमवपीडयत्
+तस्य निर्मुच्यमानस्य कवचात्काय आबभौ
+समये मुच्यमानस्य सर्पस्येव तनुर्यथा
+छिन्ने धनुषि पार्थेन सोऽन्यदादाय कार्मुकम्
+चकार गौतमः सज्यं तदद्भुतमिवाभवत्
+स तदप्यस्य कौन्तेयश्चिच्छेद नतपर्वणा
+एवमन्यानि चापानि बहूनि कृतहस्तवत्
+शारद्वतस्य चिच्छेद पाण्डवः परवीरहा
+स छिन्नधनुरादाय अथ शक्तिं प्रतापवान्
+प्राहिणोत्पाण्डुपुत्राय प्रदीप्तामशनीमिव
+तामर्जुनस्तदायान्तीं शक्तिं हेमविभूषिताम्
+वियद्गतां महोल्काभां चिच्छेद दशभिः शरैः
+सापतद्दशधा छिन्ना भूमौ पार्थेन धीमता
+युगमध्ये तु भल्लैस्तु ततः स सधनुः कृपः
+तमाशु निशितैः पार्थं बिभेद दशभिः शरैः
+ततः पार्थो महातेजा विशिखानग्नितेजसः
+चिक्षेप समरे क्रुद्धस्त्रयोदश शिलाशितान्
+अथास्य युगमेकेन चतुर्भिश्चतुरो हयान्
+षष्ठेन च शिरः कायाच्छरेण रथसारथेः
+त्रिभिस्त्रिवेणुं समरे द्वाभ्यामक्षौ महाबलः
+द्वादशेन तु भल्लेन चकर्तास्य ध्वजं तथा
+ततो वज्रनिकाशेन फल्गुनः प्रहसन्निव
+त्रयोदशेनेन्द्रसमः कृपं वक्षस्यताडयत्
+स छिन्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः
+गदापाणिरवप्लुत्य तूर्णं चिक्षेप तां गदाम्
+सा तु मुक्ता गदा गुर्वी कृपेण सुपरिष्कृता
+अर्जुनेन शरैर्नुन्ना प्रतिमार्गमथागमत्
+ततो योधाः परीप्सन्तः शारद्वतम���र्षणम्
+सर्वतः समरे पार्थं शरवर्षैरवाकिरन्
+ततो विराटस्य सुतः सव्यमावृत्य वाजिनः
+यमकं मण्डलं कृत्वा तान्योधान्प्रत्यवारयत्
+ततः कृपमुपादाय विरथं ते नरर्षभाः
+अपाजह्रुर्महावेगाः कुन्तीपुत्राद्धनंजयात्
+अर्जुन उवाच
+यत्रैषा काञ्चनी वेदी प्रदीप्ताग्निशिखोपमा
+उच्छ्रिता काञ्चने दण्डे पताकाभिरलंकृता
+तत्र मां वह भद्रं ते द्रोणानीकाय मारिष
+अश्वाः शोणाः प्रकाशन्ते बृहन्तश्चारुवाहिनः
+स्निग्धविद्रुमसंकाशास्ताम्रास्याः प्रियदर्शनाः
+युक्ता रथवरे यस्य सर्वशिक्षाविशारदाः
+दीर्घबाहुर्महातेजा बलरूपसमन्वितः
+सर्वलोकेषु विख्यातो भारद्वाजः प्रतापवान्
+बुद्ध्या तुल्यो ह्युशनसा बृहस्पतिसमो नये
+वेदास्तथैव चत्वारो ब्रह्मचर्यं तथैव च
+ससंहाराणि दिव्यानि सर्वाण्यस्त्राणि मारिष
+धनुर्वेदश्च कार्त्स्न्येन यस्मिन्नित्यं प्रतिष्ठितः
+क्षमा दमश्च सत्यं च आनृशंस्यमथार्जवम्
+एते चान्ये च बहवो गुणा यस्मिन्द्विजोत्तमे
+तेनाहं योद्धुमिच्छामि महाभागेन संयुगे
+तस्मात्त्वं प्रापयाचार्यं क्षिप्रमुत्तर वाहय
+वैशंपायन उवाच
+अर्जुनेनैवमुक्तस्तु वैराटिर्हेमभूषितान्
+चोदयामास तानश्वान्भारद्वाजरथं प्रति
+तमापतन्तं वेगेन पाण्डवं रथिनां वरम्
+द्रोणः प्रत्युद्ययौ पार्थं मत्तो मत्तमिव द्विपम्
+ततः प्राध्मापयच्छङ्खं भेरीशतनिनादितम्
+प्रचुक्षुभे बलं सर्वमुद्धूत इव सागरः
+अथ शोणान्सदश्वांस्तान्हंसवर्णैर्मनोजवैः
+मिश्रितान्समरे दृष्ट्वा व्यस्मयन्त रणे जनाः
+तौ रथौ वीर्यसंपन्नौ दृष्ट्वा संग्राममूर्धनि
+आचार्यशिष्यावजितौ कृतविद्यौ मनस्विनौ
+समाश्लिष्टौ तदान्योन्यं द्रोणपार्थौ महाबलौ
+दृष्ट्वा प्राकम्पत मुहुर्भरतानां महद्बलम्
+हर्षयुक्तस्तथा पार्थः प्रहसन्निव वीर्यवान्
+रथं रथेन द्रोणस्य समासाद्य महारथः
+अभिवाद्य महाबाहुः सान्त्वपूर्वमिदं वचः
+उवाच श्लक्ष्णया वाचा कौन्तेयः परवीरहा
+उषिताः स्म वने वासं प्रतिकर्म चिकीर्षवः
+कोपं नार्हसि नः कर्तुं सदा समरदुर्जय
+अहं तु प्रहृते पूर्वं प्रहरिष्यामि तेऽनघ
+इति मे वर्तते बुद्धिस्तद्भवान्कर्तुमर्हति
+ततोऽस्मै प्राहिणोद्द्रोणः शरानधिकविंशतिम्
+अप्राप्तांश्चैव तान्पार्थश्चिच्छेद कृतहस्तवत्
+ततः शरसहस्रेण रथं पार्थस्य वीर्यवान्
+अवाकिरत्ततो द्रोणः शीघ्रमस्त्रं विदर्शयन्
+एवं प्रववृते युद्धं भारद्वाजकिरीटिनोः
+समं विमुञ्चतोः संख्ये विशिखान्दीप्ततेजसः
+तावुभौ ख्यातकर्माणावुभौ वायुसमौ जवे
+उभौ दिव्यास्त्रविदुषावुभावुत्तमतेजसौ
+क्षिपन्तौ शरजालानि मोहयामासतुर्नृपान्
+व्यस्मयन्त ततो योधाः सर्वे तत्र समागताः
+शरान्विसृजतोस्तूर्णं साधु साध्विति पूजयन्
+द्रोणं हि समरे कोऽन्यो योद्धुमर्हति फल्गुनात्
+रौद्रः क्षत्रियधर्मोऽयं गुरुणा यदयुध्यत
+इत्यब्रुवञ्जनास्तत्र संग्रामशिरसि स्थिताः
+वीरौ तावपि संरब्धौ संनिकृष्टौ महारथौ
+छादयेतां शरव्रातैरन्योन्यमपराजितौ
+विस्फार्य सुमहच्चापं हेमपृष्ठं दुरासदम्
+संरब्धोऽथ भरद्वाजः फल्गुनं प्रत्ययुध्यत
+स सायकमयैर्जालैरर्जुनस्य रथं प्रति
+भानुमद्भिः शिलाधौतैर्भानोः प्रच्छादयत्प्रभाम्
+पार्थं च स महाबाहुर्महावेगैर्महारथः
+विव्याध निशितैर्बाणैर्मेघो वृष्ट्येव पर्वतम्
+तथैव दिव्यं गाण्डीवं धनुरादाय पाण्डवः
+शत्रुघ्नं वेगवद्धृष्टो भारसाधनमुत्तमम्
+विससर्ज शरांश्चित्रान्सुवर्णविकृतान्बहून्
+नाशयञ्शरवर्षाणि भारद्वाजस्य वीर्यवान्
+तूर्णं चापविनिर्मुक्तैस्तदद्भुतमिवाभवत्
+स रथेन चरन्पार्थः प्रेक्षणीयो धनंजयः
+युगपद्दिक्षु सर्वासु सर्वशस्त्राण्यदर्शयत्
+एकच्छायमिवाकाशं बाणैश्चक्रे समन्ततः
+नादृश्यत तदा द्रोणो नीहारेणेव संवृतः
+तस्याभवत्तदा रूपं संवृतस्य शरोत्तमैः
+जाज्वल्यमानस्य यथा पर्वतस्येव सर्वतः
+दृष्ट्वा तु पार्थस्य रणे शरैः स्वरथमावृतम्
+स विस्फार्य धनुश्चित्रं मेघस्तनितनिस्वनम्
+अग्निचक्रोपमं घोरं विकर्षन्परमायुधम्
+व्यशातयच्छरांस्तांस्तु द्रोणः समितिशोभनः
+महानभूत्ततः शब्दो वंशानामिव दह्यताम्
+जाम्बूनदमयैः पुङ्खैश्चित्रचापवरातिगैः
+प्राच्छादयदमेयात्मा दिशः सूर्यस्य च प्रभाम्
+ततः कनकपुङ्खानां शराणां नतपर्वणाम्
+वियच्चराणां वियति दृश्यन्ते बहुशः प्रजाः
+द्रोणस्य पुङ्खसक्ताश्च प्रभवन्तः शरासनात्
+एको दीर्घ इवादृश्यदाकाशे संहतः शरः
+एवं तौ स्वर्णविकृतान्विमुञ्चन्तौ महाशरान्
+आकाशं संवृतं वीरावुल्काभिरिव चक्रतुः
+शरास्तयोश्च विबभुः कङ्कबर्हिणवाससः
+पङ्क्त्यः शरदि खस्थानां हंसानां चरतामिव
+युद्धं समभवत्तत्र सुसंरब्धं महात्मनोः
+द्रोणपाण्डवयोर्घोरं वृत्रवासवयोरिव
+तौ गजाविव चासाद्य विषाणाग्रैः परस्परम्
+शरैः पूर्णायतोत्सृष्टैरन्योन्यमभिजघ्नतुः
+तौ व्यवाहरतां शूरौ संरब्धौ रणशोभिनौ
+उदीरयन्तौ समरे दिव्यान्यस्त्राणि भागशः
+अथ त्वाचार्यमुख्येन शरान्सृष्टाञ्शिलाशितान्
+न्यवारयच्छितैर्बाणैरर्जुनो जयतां वरः
+दर्शयन्नैन्द्रिरात्मानमुग्रमुग्रपराक्रमः
+इषुभिस्तूर्णमाकाशं बहुभिश्च समावृणोत्
+जिघांसन्तं नरव्याघ्रमर्जुनं तिग्मतेजसम्
+आचार्यमुख्यः समरे द्रोणः शस्त्रभृतां वरः
+अर्जुनेन सहाक्रीडच्छरैः संनतपर्वभिः
+दिव्यान्यस्त्राणि मुञ्चन्तं भारद्वाजं महारणे
+अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य फल्गुनः समयोधयत्
+तयोरासीत्संप्रहारः क्रुद्धयोर्नरसिंहयोः
+अमर्षिणोस्तदान्योन्यं देवदानवयोरिव
+ऐन्द्रं वायव्यमाग्नेयमस्त्रमस्त्रेण पाण्डवः
+द्रोणेन मुक्तं मुक्तं तु ग्रसते स्म पुनः पुनः
+एवं शूरौ महेष्वासौ विसृजन्तौ शिताञ्शरान्
+एकच्छायं चक्रतुस्तावाकाशं शरवृष्टिभिः
+ततोऽर्जुनेन मुक्तानां पततां च शरीरिषु
+पर्वतेष्विव वज्राणां शराणां श्रूयते स्वनः
+ततो नागा रथाश्चैव सादिनश्च विशां पते
+शोणिताक्ता व्यदृश्यन्त पुष्पिता इव किंशुकाः
+बाहुभिश्च सकेयूरैर्विचित्रैश्च महारथैः
+सुवर्णचित्रैः कवचैर्ध्वजैश्च विनिपातितैः
+योधैश्च निहतैस्तत्र पार्थबाणप्रपीडितैः
+बलमासीत्समुद्भ्रान्तं द्रोणार्जुनसमागमे
+विधुन्वानौ तु तौ वीरौ धनुषी भारसाधने
+आच्छादयेतामन्योन्यं तितक्षन्तौ रणेषुभिः
+अथान्तरिक्षे नादोऽभूद्द्रोणं तत्र प्रशंसताम्
+दुष्करं कृतवान्द्रोणो यदर्जुनमयोधयत्
+प्रमाथिनं महावीर्यं दृढमुष्टिं दुरासदम्
+जेतारं देवदैत्यानां सर्पाणां च महारथम्
+अविश्रमं च शिक्षां च लाघवं दूरपातिताम्
+पार्थस्य समरे दृष्ट्वा द्रोणस्याभूच्च विस्मयः
+अथ गाण्डीवमुद्यम्य दिव्यं धनुरमर्षणः
+विचकर्ष रणे पार्थो बाहुभ्यां भरतर्षभ
+तस्य बाणमयं वर्षं शलभानामिवायतम्
+न च बाणान्तरे वायुरस्य शक्नोति सर्पितुम्
+अनिशं संदधानस्य शरानुत्सृजतस्तदा
+ददृशे नान्तरं किंचित्पार्थस्याददतोऽपि च
+तथा शीघ्रास्त्रयुद्धे तु वर्तमाने सुदारुणे
+शीघ्राच्छीघ्रतरं पार्थः शरानन्यानुदीरयत्
+ततः शतसहस्राणि शराणां नतपर्वणाम्
+य��गपत्प्रापतंस्तत्र द्रोणस्य रथमन्तिकात्
+अवकीर्यमाणे द्रोणे तु शरैर्गाण्डीवधन्वना
+हाहाकारो महानासीत्सैन्यानां भरतर्षभ
+पाण्डवस्य तु शीघ्रास्त्रं मघवान्समपूजयत्
+गन्धर्वाप्सरसश्चैव ये च तत्र समागताः
+ततो वृन्देन महता रथानां रथयूथपः
+आचार्यपुत्रः सहसा पाण्डवं प्रत्यवारयत्
+अश्वत्थामा तु तत्कर्म हृदयेन महात्मनः
+पूजयामास पार्थस्य कोपं चास्याकरोद्भृशम्
+स मन्युवशमापन्नः पार्थमभ्यद्रवद्रणे
+किरञ्शरसहस्राणि पर्जन्य इव वृष्टिमान्
+आवृत्य तु महाबाहुर्यतो द्रौणिस्ततो हयान्
+अन्तरं प्रददौ पार्थो द्रोणस्य व्यपसर्पितुम्
+स तु लब्ध्वान्तरं तूर्णमपायाज्जवनैर्हयैः
+छिन्नवर्मध्वजः शूरो निकृत्तः परमेषुभिः
+वैशंपायन उवाच
+तं पार्थः प्रतिजग्राह वायुवेगमिवोद्धतम्
+शरजालेन महता वर्षमाणमिवाम्बुदम्
+तयोर्देवासुरसमः संनिपातो महानभूत्
+किरतोः शरजालानि वृत्रवासवयोरिव
+न स्म सूर्यस्तदा भाति न च वाति समीरणः
+शरगाढे कृते व्योम्नि छायाभूते समन्ततः
+महांश्चटचटाशब्दो योधयोर्हन्यमानयोः
+दह्यतामिव वेणूनामासीत्परपुरंजय
+हयानस्यार्जुनः सर्वान्कृतवानल्पजीवितान्
+स राजन्न प्रजानाति दिशं कांचन मोहितः
+ततो द्रौणिर्महावीर्यः पार्थस्य विचरिष्यतः
+विवरं सूक्ष्ममालोक्य ज्यां चिच्छेद क्षुरेण ह
+तदस्यापूजयन्देवाः कर्म दृष्ट्वातिमानुषम्
+ततो द्रौणिर्धनूंष्यष्टौ व्यपक्रम्य नरर्षभम्
+पुनरभ्याहनत्पार्थं हृदये कङ्कपत्रिभिः
+ततः पार्थो महाबाहुः प्रहस्य स्वनवत्तदा
+योजयामास नवया मौर्व्या गाण्डीवमोजसा
+ततोऽर्धचन्द्रमावृत्य तेन पार्थः समागमत्
+वारणेनेव मत्तेन मत्तो वारणयूथपः
+ततः प्रववृते युद्धं पृथिव्यामेकवीरयोः
+रणमध्ये द्वयोरेव सुमहल्लोमहर्षणम्
+तौ वीरौ कुरवः सर्वे ददृशुर्विस्मयान्विताः
+युध्यमानौ महात्मानौ यूथपाविव संगतौ
+तौ समाजघ्नतुर्वीरावन्योन्यं पुरुषर्षभौ
+शरैराशीविषाकारैर्ज्वलद्भिरिव पन्नगैः
+अक्षय्याविषुधी दिव्यौ पाण्डवस्य महात्मनः
+तेन पार्थो रणे शूरस्तस्थौ गिरिरिवाचलः
+अश्वत्थाम्नः पुनर्बाणाः क्षिप्रमभ्यस्यतो रणे
+जग्मुः परिक्षयं शीघ्रमभूत्तेनाधिकोऽर्जुनः
+ततः कर्णो महच्चापं विकृष्याभ्यधिकं रुषा
+अवाक्षिपत्ततः शब्दो हाहाकारो महानभूत्
+तत्र चक्षुर्दधे पार्थ�� यत्र विस्फार्यते धनुः
+ददर्श तत्र राधेयं तस्य कोपोऽत्यवीवृधत्
+स रोषवशमापन्नः कर्णमेव जिघांसया
+अवैक्षत विवृत्ताभ्यां नेत्राभ्यां कुरुपुंगवः
+तथा तु विमुखे पार्थे द्रोणपुत्रस्य सायकान्
+त्वरिताः पुरुषा राजन्नुपाजह्रुः सहस्रशः
+उत्सृज्य च महाबाहुर्द्रोणपुत्रं धनंजयः
+अभिदुद्राव सहसा कर्णमेव सपत्नजित्
+तमभिद्रुत्य कौन्तेयः क्रोधसंरक्तलोचनः
+कामयन्द्वैरथे युद्धमिदं वचनमब्रवीत्
+अर्जुन उवाच
+कर्ण यत्ते सभामध्ये बहु वाचा विकत्थितम्
+न मे युधि समोऽस्तीति तदिदं प्रत्युपस्थितम्
+अवोचः परुषा वाचो धर्ममुत्सृज्य केवलम्
+इदं तु दुष्करं मन्ये यदिदं ते चिकीर्षितम्
+यत्त्वया कथितं पूर्वं मामनासाद्य किंचन
+तदद्य कुरु राधेय कुरुमध्ये मया सह
+यत्सभायां स्म पाञ्चालीं क्लिश्यमानां दुरात्मभिः
+दृष्टवानसि तस्याद्य फलमाप्नुहि केवलम्
+धर्मपाशनिबद्धेन यन्मया मर्षितं पुरा
+तस्य राधेय कोपस्य विजयं पश्य मे मृधे
+एहि कर्ण मया सार्धं प्रतिपद्यस्व संगरम्
+प्रेक्षकाः कुरवः सर्वे भवन्तु सहसैनिकाः
+कर्ण उवाच
+ब्रवीषि वाचा यत्पार्थ कर्मणा तत्समाचर
+अतिशेते हि वै वाचं कर्मेति प्रथितं भुवि
+यत्त्वया मर्षितं पूर्वं तदशक्तेन मर्षितम्
+इति गृह्णामि तत्पार्थ तव दृष्ट्वापराक्रमम्
+धर्मपाशनिबद्धेन यदि ते मर्षितं पुरा
+तथैव बद्धमात्मानमबद्धमिव मन्यसे
+यदि तावद्वने वासो यथोक्तश्चरितस्त्वया
+तत्त्वं धर्मार्थवित्क्लिष्टः समयं भेत्तुमिच्छसि
+यदि शक्रः स्वयं पार्थ युध्यते तव कारणात्
+तथापि न व्यथा काचिन्मम स्याद्विक्रमिष्यतः
+अयं कौन्तेय कामस्ते नचिरात्समुपस्थितः
+योत्स्यसे त्वं मया सार्धमद्य द्रक्ष्यसि मे बलम्
+अर्जुन उवाच
+इदानीमेव तावत्त्वमपयातो रणान्मम
+तेन जीवसि राधेय निहतस्त्वनुजस्तव
+भ्रातरं घातयित्वा च त्यक्त्वा रणशिरश्च कः
+त्वदन्यः पुरुषः सत्सु ब्रूयादेवं व्यवस्थितः
+वैशंपायन उवाच
+इति कर्णं ब्रुवन्नेव बीभत्सुरपराजितः
+अभ्ययाद्विसृजन्बाणान्कायावरणभेदिनः
+प्रतिजग्राह तान्कर्णः शरानग्निशिखोपमान्
+शरवर्षेण महता वर्षमाण इवाम्बुदः
+उत्पेतुः शरजालानि घोररूपाणि सर्वशः
+अविध्यदश्वान्बाह्वोश्च हस्तावापं पृथक्पृथक्
+सोऽमृष्यमाणः कर्णस्य निषङ्गस्यावलम्बनम्
+चिच्छेद निशिताग्रेण शरेण नत��र्वणा
+उपासङ्गादुपादाय कर्णो बाणानथापरान्
+विव्याध पाण्डवं हस्ते तस्य मुष्टिरशीर्यत
+ततः पार्थो महाबाहुः कर्णस्य धनुरच्छिनत्
+स शक्तिं प्राहिणोत्तस्मै तां पार्थो व्यधमच्छरैः
+ततोऽभिपेतुर्बहवो राधेयस्य पदानुगाः
+तांश्च गाण्डीवनिर्मुक्तैः प्राहिणोद्यमसादनम्
+ततोऽस्याश्वाञ्शरैस्तीक्ष्णैर्बीभत्सुर्भारसाधनैः
+आकर्णमुक्तैरभ्यघ्नंस्ते हताः प्रापतन्भुवि
+अथापरेण बाणेन ज्वलितेन महाभुजः
+विव्याध कर्णं कौन्तेयस्तीक्ष्णेनोरसि वीर्यवान्
+तस्य भित्त्वा तनुत्राणं कायमभ्यपतच्छरः
+ततः स तमसाविष्टो न स्म किंचित्प्रजज्ञिवान्
+स गाढवेदनो हित्वा रणं प्रायादुदङ्मुखः
+ततोऽर्जुन उपाक्रोशदुत्तरश्च महारथः
+वैशंपायन उवाच
+ततो वैकर्तनं जित्वा पार्थो वैराटिमब्रवीत्
+एतन्मां प्रापयानीकं यत्र तालो हिरण्मयः
+अत्र शांतनवो भीष्मो रथेऽस्माकं पितामहः
+काङ्क्षमाणो मया युद्धं तिष्ठत्यमरदर्शनः
+आदास्याम्यहमेतस्य धनुर्ज्यामपि चाहवे
+अस्यन्तं दिव्यमस्त्रं मां चित्रमद्य निशामय
+शतह्रदामिवायान्तीं स्तनयित्नोरिवाम्बरे
+सुवर्णपृष्ठं गाण्डीवं द्रक्ष्यन्ति कुरवो मम
+दक्षिणेनाथ वामेन कतरेण स्विदस्यति
+इति मां संगताः सर्वे तर्कयिष्यन्ति शत्रवः
+शोणितोदां रथावर्तां नागनक्रां दुरत्ययाम्
+नदीं प्रस्यन्दयिष्यामि परलोकप्रवाहिनीम्
+पाणिपादशिरःपृष्ठबाहुशाखानिरन्तरम्
+वनं कुरूणां छेत्स्यामि भल्लैः संनतपर्वभिः
+जयतः कौरवीं सेनामेकस्य मम धन्विनः
+शतं मार्गा भविष्यन्ति पावकस्येव कानने
+मया चक्रमिवाविद्धं सैन्यं द्रक्ष्यसि केवलम्
+असंभ्रान्तो रथे तिष्ठ समेषु विषमेषु च
+दिवमावृत्य तिष्ठन्तं गिरिं भेत्स्यामि धारिभिः
+अहमिन्द्रस्य वचनात्संग्रामेऽभ्यहनं पुरा
+पौलोमान्कालखञ्जांश्च सहस्राणि शतानि च
+अहमिन्द्राद्दृढां मुष्टिं ब्रह्मणः कृतहस्तताम्
+प्रगाढं तुमुलं चित्रमतिविद्धं प्रजापतेः
+अहं पारे समुद्रस्य हिरण्यपुरमारुजम्
+जित्वा षष्टिसहस्राणि रथिनामुग्रधन्विनाम्
+ध्वजवृक्षं पत्तितृणं रथसिंहगणायुतम्
+वनमादीपयिष्यामि कुरूणामस्त्रतेजसा
+तानहं रथनीडेभ्यः शरैः संनतपर्वभिः
+एकः संकालयिष्यामि वज्रपाणिरिवासुरान्
+रौद्रं रुद्रादहं ह्यस्त्रं वारुणं वरुणादपि
+अस्त्रमाग्नेयमग्नेश्च वायव्���ं मातरिश्वनः
+वज्रादीनि तथास्त्राणि शक्रादहमवाप्तवान्
+धार्तराष्ट्रवनं घोरं नरसिंहाभिरक्षितम्
+अहमुत्पाटयिष्यामि वैराटे व्येतु ते भयम्
+एवमाश्वासितस्तेन वैराटिः सव्यसाचिना
+व्यगाहत रथानीकं भीमं भीष्मस्य धीमतः
+तमायान्तं महाबाहुं जिगीषन्तं रणे परान्
+अभ्यवारयदव्यग्रः क्रूरकर्मा धनंजयम्
+तं चित्रमाल्याभरणाः कृतविद्या मनस्विनः
+आगच्छन्भीमधन्वानं मौर्वीं पर्यस्य बाहुभिः
+दुःशासनो विकर्णश्च दुःसहोऽथ विविंशतिः
+आगत्य भीमधन्वानं बीभत्सुं पर्यवारयन्
+दुःशासनस्तु भल्लेन विद्ध्वा वैराटिमुत्तरम्
+द्वितीयेनार्जुनं वीरः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे
+तस्य जिष्णुरुपावृत्य पृथुधारेण कार्मुकम्
+चकर्त गार्ध्रपत्रेण जातरूपपरिष्कृतम्
+अथैनं पञ्चभिः पश्चात्प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे
+सोऽपयातो रणं हित्वा पार्थबाणप्रपीडितः
+तं विकर्णः शरैस्तीक्ष्णैर्गार्ध्रपत्रैरजिह्मगैः
+विव्याध परवीरघ्नमर्जुनं धृतराष्ट्रजः
+ततस्तमपि कौन्तेयः शरेणानतपर्वणा
+ललाटेऽभ्यहनत्तूर्णं स विद्धः प्रापतद्रथात्
+ततः पार्थमभिद्रुत्य दुःसहः सविविंशतिः
+अवाकिरच्छरैस्तीक्ष्णैः परीप्सन्भ्रातरं रणे
+तावुभौ गार्ध्रपत्राभ्यां निशिताभ्यां धनंजयः
+विद्ध्वा युगपदव्यग्रस्तयोर्वाहानसूदयत्
+तौ हताश्वौ विविद्धाङ्गौ धृतराष्ट्रात्मजावुभौ
+अभिपत्य रथैरन्यैरपनीतौ पदानुगैः
+सर्वा दिशश्चाभ्यपतद्बीभत्सुरपराजितः
+किरीटमाली कौन्तेयो लब्धलक्षो महाबलः
+वैशंपायन उवाच
+अथ संगम्य सर्वे तु कौरवाणां महारथाः
+अर्जुनं सहिता यत्ताः प्रत्ययुध्यन्त भारत
+स सायकमयैर्जालैः सर्वतस्तान्महारथान्
+प्राच्छादयदमेयात्मा नीहार इव पर्वतान्
+नदद्भिश्च महानागैर्हेषमाणैश्च वाजिभिः
+भेरीशङ्खनिनादैश्च स शब्दस्तुमुलोऽभवत्
+नराश्वकायान्निर्भिद्य लोहानि कवचानि च
+पार्थस्य शरजालानि विनिष्पेतुः सहस्रशः
+त्वरमाणः शरानस्यन्पाण्डवः स बभौ रणे
+मध्यंदिनगतोऽर्चिष्माञ्शरदीव दिवाकरः
+उपप्लवन्त वित्रस्ता रथेभ्यो रथिनस्तदा
+सादिनश्चाश्वपृष्ठेभ्यो भूमौ चापि पदातयः
+शरैः संताड्यमानानां कवचानां महात्मनाम्
+ताम्रराजतलोहानां प्रादुरासीन्महास्वनः
+छन्नमायोधनं सर्वं शरीरैर्गतचेतसाम्
+गजाश्वसादिभिस्तत्र शितबाणात्तजीवितैः
+रथोपस्थाभ��पतितैरास्तृता मानवैर्मही
+प्रनृत्यदिव संग्रामे चापहस्तो धनंजयः
+श्रुत्वा गाण्डीवनिर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः
+त्रस्तानि सर्वभूतानि व्यगच्छन्त महाहवात्
+कुण्डलोष्णीषधारीणि जातरूपस्रजानि च
+पतितानि स्म दृश्यन्ते शिरांसि रणमूर्धनि
+विशिखोन्मथितैर्गात्रैर्बाहुभिश्च सकार्मुकैः
+सहस्ताभरणैश्चान्यैः प्रच्छन्ना भाति मेदिनी
+शिरसां पात्यमानानामन्तरा निशितैः शरैः
+अश्मवृष्टिरिवाकाशादभवद्भरतर्षभ
+दर्शयित्वा तथात्मानं रौद्रं रुद्रपराक्रमः
+अवरुद्धश्चरन्पार्थो दशवर्षाणि त्रीणि च
+क्रोधाग्निमुत्सृजद्घोरं धार्तराष्ट्रेषु पाण्डवः
+तस्य तद्दहतः सैन्यं दृष्ट्वा चैव पराक्रमम्
+सर्वे शान्तिपरा योधा धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः
+वित्रासयित्वा तत्सैन्यं द्रावयित्वा महारथान्
+अर्जुनो जयतां श्रेष्ठः पर्यवर्तत भारत
+प्रावर्तयन्नदीं घोरां शोणितौघतरङ्गिणीम्
+अस्थिशैवलसंबाधां युगान्ते कालनिर्मिताम्
+शरचापप्लवां घोरां मांसशोणितकर्दमाम्
+महारथमहाद्वीपां शङ्खदुन्दुभिनिस्वनाम्
+चकार महतीं पार्थो नदीमुत्तरशोणिताम्
+आददानस्य हि शरान्संधाय च विमुञ्चतः
+विकर्षतश्च गाण्डीवं न किंचिद्दृश्यतेऽन्तरम्
+वैशंपायन उवाच
+अथ दुर्योधनः कर्णो दुःशासनविविंशती
+द्रोणश्च सह पुत्रेण कृपश्चातिरथो रणे
+पुनरीयुः सुसंरब्धा धनंजयजिघांसया
+विस्फारयन्तश्चापानि बलवन्ति दृढानि च
+तान्प्रकीर्णपताकेन रथेनादित्यवर्चसा
+प्रत्युद्ययौ महाराज समस्तान्वानरध्वजः
+ततः कृपश्च कर्णश्च द्रोणश्च रथिनां वरः
+तं महास्त्रैर्महावीर्यं परिवार्य धनंजयम्
+शरौघान्सम्यगस्यन्तो जीमूता इव वार्षिकाः
+ववर्षुः शरवर्षाणि प्रपतन्तं किरीटिनम्
+इषुभिर्बहुभिस्तूर्णं समरे लोमवाहिभिः
+अदूरात्पर्यवस्थाय पूरयामासुरादृताः
+तथावकीर्णस्य हि तैर्दिव्यैरस्त्रैः समन्ततः
+न तस्य द्व्यङ्गुलमपि विवृतं समदृश्यत
+ततः प्रहस्य बीभत्सुर्दिव्यमैन्द्रं महारथः
+अस्त्रमादित्यसंकाशं गाण्डीवे समयोजयत्
+स रश्मिभिरिवादित्यः प्रतपन्समरे बली
+किरीटमाली कौन्तेयः सर्वान्प्राच्छादयत्कुरून्
+यथा बलाहके विद्युत्पावको वा शिलोच्चये
+तथा गाण्डीवमभवदिन्द्रायुधमिवाततम्
+यथा वर्षति पर्जन्ये विद्युद्विभ्राजते दिवि
+तथा दश दिशः सर्वाः पतद्गाण्���ीवमावृणोत्
+त्रस्ताश्च रथिनः सर्वे बभूवुस्तत्र सर्वशः
+सर्वे शान्तिपरा भूत्वा स्वचित्तानि न लेभिरे
+संग्रामविमुखाः सर्वे योधास्ते हतचेतसः
+एवं सर्वाणि सैन्यानि भग्नानि भरतर्षभ
+प्राद्रवन्त दिशः सर्वा निराशानि स्वजीविते
+वैशंपायन उवाच
+ततः शांतनवो भीष्मो दुराधर्षः प्रतापवान्
+वध्यमानेषु योधेषु धनंजयमुपाद्रवत्
+प्रगृह्य कार्मुकश्रेष्ठं जातरूपपरिष्कृतम्
+शरानादाय तीक्ष्णाग्रान्मर्मभेदप्रमाथिनः
+पाण्डुरेणातपत्रेण ध्रियमाणेन मूर्धनि
+शुशुभे स नरव्याघ्रो गिरिः सूर्योदये यथा
+प्रध्माय शङ्खं गाङ्गेयो धार्तराष्ट्रान्प्रहर्षयन्
+प्रदक्षिणमुपावृत्य बीभत्सुं समवारयत्
+तमुद्वीक्ष्य तथायान्तं कौन्तेयः परवीरहा
+प्रत्यगृह्णात्प्रहृष्टात्मा धाराधरमिवाचलः
+ततो भीष्मः शरानष्टौ ध्वजे पार्थस्य वीर्यवान्
+समपर्यन्महावेगाञ्श्वसमानानिवोरगान्
+ते ध्वजं पाण्डुपुत्रस्य समासाद्य पतत्रिणः
+ज्वलन्तः कपिमाजघ्नुर्ध्वजाग्रनिलयांश्च तान्
+ततो भल्लेन महता पृथुधारेण पाण्डवः
+छत्रं चिच्छेद भीष्मस्य तूर्णं तदपतद्भुवि
+ध्वजं चैवास्य कौन्तेयः शरैरभ्यहनद्दृढम्
+शीघ्रकृद्रथवाहांश्च तथोभौ पार्ष्णिसारथी
+तयोस्तदभवद्युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम्
+भीष्मस्य सह पार्थेन बलिवासवयोरिव
+भल्लैर्भल्लाः समागम्य भीष्मपाण्डवयोर्युधि
+अन्तरिक्षे व्यराजन्त खद्योताः प्रावृषीव हि
+अग्निचक्रमिवाविद्धं सव्यदक्षिणमस्यतः
+गाण्डीवमभवद्राजन्पार्थस्य सृजतः शरान्
+स तैः संछादयामास भीष्मं शरशतैः शितैः
+पर्वतं वारिधाराभिश्छादयन्निव तोयदः
+तां स वेलामिवोद्धूतां शरवृष्टिं समुत्थिताम्
+व्यधमत्सायकैर्भीष्मो अर्जुनं संनिवारयत्
+ततस्तानि निकृत्तानि शरजालानि भागशः
+समरेऽभिव्यशीर्यन्त फल्गुनस्य रथं प्रति
+ततः कनकपुङ्खानां शरवृष्टिं समुत्थिताम्
+पाण्डवस्य रथात्तूर्णं शलभानामिवायतिम्
+व्यधमत्तां पुनस्तस्य भीष्मः शरशतैः शितैः
+ततस्ते कुरवः सर्वे साधु साध्विति चाब्रुवन्
+दुष्करं कृतवान्भीष्मो यदर्जुनमयोधयत्
+बलवांस्तरुणो दक्षः क्षिप्रकारी च पाण्डवः
+कोऽन्यः समर्थः पार्थस्य वेगं धारयितुं रणे
+ऋते शांतनवाद्भीष्मात्कृष्णाद्वा देवकीसुतात्
+आचार्यप्रवराद्वापि भारद्वाजान्महाबलात्
+अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य क्रीडतः पुरुषर्षभौ
+चक्षूंषि सर्वभूतानां मोहयन्तौ महाबलौ
+प्राजापत्यं तथैवैन्द्रमाग्नेयं च सुदारुणम्
+कौबेरं वारुणं चैव याम्यं वायव्यमेव च
+प्रयुञ्जानौ महात्मानौ समरे तौ विचेरतुः
+विस्मितान्यथ भूतानि तौ दृष्ट्वा संयुगे तदा
+साधु पार्थ महाबाहो साधु भीष्मेति चाब्रुवन्
+नेदं युक्तं मनुष्येषु योऽयं संदृश्यते महान्
+महास्त्राणां संप्रयोगः समरे भीष्मपार्थयोः
+एवं सर्वास्त्रविदुषोरस्त्रयुद्धमवर्तत
+अथ जिष्णुरुपावृत्य पृथुधारेण कार्मुकम्
+चकर्त भीष्मस्य तदा जातरूपपरिष्कृतम्
+निमेषान्तरमात्रेण भीष्मोऽन्यत्कार्मुकं रणे
+समादाय महाबाहुः सज्यं चक्रे महाबलः
+शरांश्च सुबहून्क्रुद्धो मुमोचाशु धनंजये
+अर्जुनोऽपि शरांश्चित्रान्भीष्माय निशितान्बहून्
+चिक्षेप सुमहातेजास्तथा भीष्मश्च पाण्डवे
+तयोर्दिव्यास्त्रविदुषोरस्यतोरनिशं शरान्
+न विशेषस्तदा राजँल्लक्ष्यते स्म महात्मनोः
+अथावृणोद्दश दिशः शरैरतिरथस्तदा
+किरीटमाली कौन्तेयः शूरः शांतनवस्तथा
+अतीव पाण्डवो भीष्मं भीष्मश्चातीव पाण्डवम्
+बभूव तस्मिन्संग्रामे राजँल्लोके तदद्भुतम्
+पाण्डवेन हताः शूरा भीष्मस्य रथरक्षिणः
+शेरते स्म तदा राजन्कौन्तेयस्याभितो रथम्
+ततो गाण्डीवनिर्मुक्ता निरमित्रं चिकीर्षवः
+आगच्छन्पुङ्खसंश्लिष्टाः श्वेतवाहनपत्रिणः
+निष्पतन्तो रथात्तस्य धौता हैरण्यवाससः
+आकाशे समदृश्यन्त हंसानामिव पङ्क्तयः
+तस्य तद्दिव्यमस्त्रं हि प्रगाढं चित्रमस्यतः
+प्रेक्षन्ते स्मान्तरिक्षस्थाः सर्वे देवाः सवासवाः
+तद्दृष्ट्वा परमप्रीतो गन्धर्वश्चित्रमद्भुतम्
+शशंस देवराजाय चित्रसेनः प्रतापवान्
+पश्येमानरिनिर्दारान्संसक्तानिव गच्छतः
+चित्ररूपमिदं जिष्णोर्दिव्यमस्त्रमुदीर्यतः
+नेदं मनुष्याः श्रद्दध्युर्न हीदं तेषु विद्यते
+पौराणानां महास्त्राणां विचित्रोऽयं समागमः
+मध्यंदिनगतं सूर्यं प्रतपन्तमिवाम्बरे
+न शक्नुवन्ति सैन्यानि पाण्डवं प्रतिवीक्षितुम्
+उभौ विश्रुतकर्माणावुभौ युद्धविशारदौ
+उभौ सदृशकर्माणावुभौ युधि दुरासदौ
+इत्युक्तो देवराजस्तु पार्थभीष्मसमागमम्
+पूजयामास दिव्येन पुष्पवर्षेण भारत
+ततो भीष्मः शांतनवो वामे पार्श्वे समर्पयत्
+अस्यतः प्रतिसंधाय विवृतं सव्यसाचिनः
+ततः प्रहस्य बीभत्सुः पृथुधारेण कार्मुकम्
+न्यकृन्तद्गार्ध्रपत्रेण भीष्मस्यामिततेजसः
+अथैनं दशभिर्बाणैः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे
+यतमानं पराक्रान्तं कुन्तीपुत्रो धनंजयः
+स पीडितो महाबाहुर्गृहीत्वा रथकूबरम्
+गाङ्गेयो युधि दुर्धर्षस्तस्थौ दीर्घमिवातुरः
+तं विसंज्ञमपोवाह संयन्ता रथवाजिनाम्
+उपदेशमनुस्मृत्य रक्षमाणो महारथम्
+वैशंपायन उवाच
+भीष्मे तु संग्रामशिरो विहाय; पलायमाने धृतराष्ट्रपुत्रः
+उच्छ्रित्य केतुं विनदन्महात्मा; स्वयं विगृह्यार्जुनमाससाद
+स भीमधन्वानमुदग्रवीर्यं; धनंजयं शत्रुगणे चरन्तम्
+आकर्णपूर्णायतचोदितेन; भल्लेन विव्याध ललाटमध्ये
+स तेन बाणेन समर्पितेन; जाम्बूनदाभेन सुसंशितेन
+रराज राजन्महनीयकर्मा; यथैकपर्वा रुचिरैकशृङ्गः
+अथास्य बाणेन विदारितस्य; प्रादुर्बभूवासृगजस्रमुष्णम्
+सा तस्य जाम्बूनदपुष्पचित्रा; मालेव चित्राभिविराजते स्म
+स तेन बाणाभिहतस्तरस्वी; दुर्योधनेनोद्धतमन्युवेगः
+शरानुपादाय विषाग्निकल्पा;न्विव्याध राजानमदीनसत्त्वः
+दुर्योधनश्चापि तमुग्रतेजाः; पार्थश्च दुर्योधनमेकवीरः
+अन्योन्यमाजौ पुरुषप्रवीरौ; समं समाजघ्नतुराजमीढौ
+ततः प्रभिन्नेन महागजेन; महीधराभेन पुनर्विकर्णः
+रथैश्चतुर्भिर्गजपादरक्षैः; कुन्तीसुतं जिष्णुमथाभ्यधावत्
+तमापतन्तं त्वरितं गजेन्द्रं; धनंजयः कुम्भविभागमध्ये
+आकर्णपूर्णेन दृढायसेन; बाणेन विव्याध महाजवेन
+पार्थेन सृष्टः स तु गार्ध्रपत्र; आ पुङ्खदेशात्प्रविवेश नागम्
+विदार्य शैलप्रवरप्रकाशं; यथाशनिः पर्वतमिन्द्रसृष्टः
+शरप्रतप्तः स तु नागराजः; प्रवेपिताङ्गो व्यथितान्तरात्मा
+संसीदमानो निपपात मह्यां; वज्राहतं शृङ्गमिवाचलस्य
+निपातिते दन्तिवरे पृथिव्यां; त्रासाद्विकर्णः सहसावतीर्य
+तूर्णं पदान्यष्टशतानि गत्वा; विविंशतेः स्यन्दनमारुरोह
+निहत्य नागं तु शरेण तेन; वज्रोपमेनाद्रिवराम्बुदाभम्
+तथाविधेनैव शरेण पार्थो; दुर्योधनं वक्षसि निर्बिभेद
+ततो गजे राजनि चैव भिन्ने; भग्ने विकर्णे च सपादरक्षे
+गाण्डीवमुक्तैर्विशिखैः प्रणुन्ना;स्ते योधमुख्याः सहसापजग्मुः
+दृष्ट्वैव बाणेन हतं तु नागं; योधांश्च सर्वान्द्रवतो निशम्य
+रथं समावृत्य कुरुप्रवीरो; रणात्प्रदुद्राव यतो न पार्थः
+तं भीमरूपं त्वरितं द्रवन्तं; दुर्योधनं शत्���ुसहो निषङ्गी
+प्राक्ष्वेडयद्योद्धुमनाः किरीटी; बाणेन विद्धं रुधिरं वमन्तम्
+अर्जुन उवाच
+विहाय कीर्तिं विपुलं यशश्च; युद्धात्परावृत्य पलायसे किम्
+न तेऽद्य तूर्याणि समाहतानि; यथावदुद्यान्ति गतस्य युद्धे
+युधिष्ठिरस्यास्मि निदेशकारी; पार्थस्तृतीयो युधि च स्थिरोऽस्मि
+तदर्थमावृत्य मुखं प्रयच्छ; नरेन्द्रवृत्तं स्मर धार्तराष्ट्र
+मोघं तवेदं भुवि नामधेयं; दुर्योधनेतीह कृतं पुरस्तात्
+न हीह दुर्योधनता तवास्ति; पलायमानस्य रणं विहाय
+न ते पुरस्तादथ पृष्ठतो वा; पश्यामि दुर्योधन रक्षितारम्
+परैहि युद्धेन कुरुप्रवीर; प्राणान्प्रियान्पाण्डवतोऽद्य रक्ष
+वैशंपायन उवाच
+आहूयमानस्तु स तेन संख्ये; महामना धृतराष्ट्रस्य पुत्रः
+निवर्तितस्तस्य गिराङ्कुशेन; गजो यथा मत्त इवाङ्कुशेन
+सोऽमृष्यमाणो वचसाभिमृष्टो; महारथेनातिरथस्तरस्वी
+पर्याववर्ताथ रथेन वीरो; भोगी यथा पादतलाभिमृष्टः
+तं प्रेक्ष्य कर्णः परिवर्तमानं; निवर्त्य संस्तभ्य च विद्धगात्रः
+दुर्योधनं दक्षिणतोऽभ्यगच्छ;त्पार्थं नृवीरो युधि हेममाली
+भीष्मस्ततः शांतनवो निवृत्य; हिरण्यकक्ष्यांस्त्वरयंस्तुरंगान्
+दुर्योधनं पश्चिमतोऽभ्यरक्ष;त्पार्थान्महाबाहुरधिज्यधन्वा
+द्रोणः कृपश्चैव विविंशतिश्च; दुःशासनश्चैव निवृत्य शीघ्रम्
+सर्वे पुरस्ताद्विततेषुचापा; दुर्योधनार्थं त्वरिताभ्युपेयुः
+स तान्यनीकानि निवर्तमाना;न्यालोक्य पूर्णौघनिभानि पार्थः
+हंसो यथा मेघमिवापतन्तं; धनंजयः प्रत्यपतत्तरस्वी
+ते सर्वतः संपरिवार्य पार्थ;मस्त्राणि दिव्यानि समाददानाः
+ववर्षुरभ्येत्य शरैः समन्ता;न्मेघा यथा भूधरमम्बुवेगैः
+ततोऽस्त्रमस्त्रेण निवार्य तेषां; गाण्डीवधन्वा कुरुपुंगवानाम्
+संमोहनं शत्रुसहोऽन्यदस्त्रं; प्रादुश्चकारैन्द्रिरपारणीयम्
+ततो दिशश्चानुदिशो विवृत्य; शरैः सुधारैर्निशितैः सुपुङ्खैः
+गाण्डीवघोषेण मनांसि तेषां; महाबलः प्रव्यथयां चकार
+ततः पुनर्भीमरवं प्रगृह्य; दोर्भ्यां महाशङ्खमुदारघोषम्
+व्यनादयत्स प्रदिशो दिशः खं; भुवं च पार्थो द्विषतां निहन्ता
+ते शङ्खनादेन कुरुप्रवीराः; संमोहिताः पार्थसमीरितेन
+उत्सृज्य चापानि दुरासदानि; सर्वे तदा शान्तिपरा बभूवुः
+तथा विसंज्ञेषु परेषु पार्थः; स्मृत्वा तु वाक्यानि तथोत्तरायाः
+निर्य���हि मध्यादिति मत्स्यपुत्र;मुवाच यावत्कुरवो विसंज्ञाः
+आचार्य शारद्वतयोः सुशुक्ले; कर्णस्य पीतं रुचिरं च वस्त्रम्
+द्रौणेश्च राज्ञश्च तथैव नीले; वस्त्रे समादत्स्व नरप्रवीर
+भीष्मस्य संज्ञां तु तथैव मन्ये; जानाति मेऽस्त्रप्रतिघातमेषः
+एतस्य वाहान्कुरु सव्यतस्त्व;मेवं हि यातव्यममूढसंज्ञैः
+रश्मीन्समुत्सृज्य ततो महात्मा; रथादवप्लुत्य विराटपुत्रः
+वस्त्राण्युपादाय महारथानां; तूर्णं पुनः स्वं रथमारुरोह
+ततोऽन्वशासच्चतुरः सदश्वा;न्पुत्रो विराटस्य हिरण्यकक्ष्यान्
+ते तद्व्यतीयुर्ध्वजिनामनीकं; श्वेता वहन्तोऽर्जुनमाजिमध्यात्
+तथा तु यान्तं पुरुषप्रवीरं; भीष्मः शरैरभ्यहनत्तरस्वी
+स चापि भीष्मस्य हयान्निहत्य; विव्याध पार्श्वे दशभिः पृषत्कैः
+ततोऽर्जुनो भीष्ममपास्य युद्धे; विद्ध्वास्य यन्तारमरिष्टधन्वा
+तस्थौ विमुक्तो रथवृन्दमध्या;द्राहुं विदार्येव सहस्ररश्मिः
+लब्ध्वा तु संज्ञां च कुरुप्रवीरः; पार्थं समीक्ष्याथ महेन्द्रकल्पम्
+रणाद्विमुक्तं स्थितमेकमाजौ; स धार्तराष्ट्रस्त्वरितो बभाषे
+अयं कथं स्विद्भवतां विमुक्त;स्तं वै प्रबध्नीत यथा न मुच्येत्
+तमब्रवीच्छांतनवः प्रहस्य; क्व ते गता बुद्धिरभूत्क्व वीर्यम्
+शान्तिं पराश्वस्य यथा स्थितोऽभू;रुत्सृज्य बाणांश्च धनुश्च चित्रम्
+न त्वेव बीभत्सुरलं नृशंसं; कर्तुं न पापेऽस्य मनो निविष्टम्
+त्रैलोक्यहेतोर्न जहेत्स्वधर्मं; तस्मान्न सर्वे निहता रणेऽस्मिन्
+क्षिप्रं कुरून्याहि कुरुप्रवीर; विजित्य गाश्च प्रतियातु पार्थः
+दुर्योधनस्तस्य तु तन्निशम्य; पितामहस्यात्महितं वचोऽथ
+अतीतकामो युधि सोऽत्यमर्षी; राजा विनिःश्वस्य बभूव तूष्णीम्
+तद्भीष्मवाक्यं हितमीक्ष्य सर्वे; धनंजयाग्निं च विवर्धमानम्
+निवर्तनायैव मनो निदध्यु;र्दुर्योधनं ते परिरक्षमाणाः
+तान्प्रस्थितान्प्रीतमनाः स पार्थो; धनंजयः प्रेक्ष्य कुरुप्रवीरान्
+आभाषमाणोऽनुययौ मुहूर्तं; संपूजयंस्तत्र गुरून्महात्मा
+पितामहं शांतनवं स वृद्धं; द्रोणं गुरुं च प्रतिपूज्य मूर्ध्ना
+द्रौणिं कृपं चैव गुरूंश्च सर्वा;ञ्शरैर्विचित्रैरभिवाद्य चैव
+दुर्योधनस्योत्तमरत्नचित्रं; चिच्छेद पार्थो मुकुटं शरेण
+आमन्त्र्य वीरांश्च तथैव मान्या;न्गाण्डीवघोषेण विनाद्य लोकान्
+स देवदत्तं सहस��� विनाद्य; विदार्य वीरो द्विषतां मनांसि
+ध्वजेन सर्वानभिभूय शत्रू;न्स हेमजालेन विराजमानः
+दृष्ट्वा प्रयातांस्तु कुरून्किरीटी; हृष्टोऽब्रवीत्तत्र स मत्स्यपुत्रम्
+आवर्तयाश्वान्पशवो जितास्ते; याताः परे याहि पुरं प्रहृष्टः
+वैशंपायन उवाच
+ततो विजित्य संग्रामे कुरून्गोवृषभेक्षणः
+समानयामास तदा विराटस्य धनं महत्
+गतेषु च प्रभग्नेषु धार्तराष्ट्रेषु सर्वशः
+वनान्निष्क्रम्य गहनाद्बहवः कुरुसैनिकाः
+भयात्संत्रस्तमनसः समाजग्मुस्ततस्ततः
+मुक्तकेशा व्यदृश्यन्त स्थिताः प्राञ्जलयस्तदा
+क्षुत्पिपासापरिश्रान्ता विदेशस्था विचेतसः
+ऊचुः प्रणम्य संभ्रान्ताः पार्थ किं करवाम ते
+अर्जुन उवाच
+स्वस्ति व्रजत भद्रं वो न भेतव्यं कथंचन
+नाहमार्ताञ्जिघांसामि भृशमाश्वासयामि वः
+वैशंपायन उवाच
+तस्य तामभयां वाचं श्रुत्वा योधाः समागताः
+आयुःकीर्तियशोदाभिस्तमाशिर्भिरनन्दयन्
+ततो निवृत्ताः कुरवः प्रभग्ना वशमास्थिताः
+पन्थानमुपसंगम्य फल्गुनो वाक्यमब्रवीत्
+राजपुत्र प्रत्यवेक्ष समानीतानि सर्वशः
+गोकुलानि महाबाहो वीर गोपालकैः सह
+ततोऽपराह्णे यास्यामो विराटनगरं प्रति
+आश्वास्य पाययित्वा च परिप्लाव्य च वाजिनः
+गच्छन्तु त्वरिताश्चैव गोपालाः प्रेषितास्त्वया
+नगरे प्रियमाख्यातुं घोषयन्तु च ते जयम्
+वैशंपायन उवाच
+उत्तरस्त्वरमाणोऽथ दूतानाज्ञापयत्ततः
+वचनादर्जुनस्यैव आचक्षध्वं जयं मम
+वैशंपायन उवाच
+अवजित्य धनं चापि विराटो वाहिनीपतिः
+प्राविशन्नगरं हृष्टश्चतुर्भिः सह पाण्डवैः
+जित्वा त्रिगर्तान्संग्रामे गाश्चैवादाय केवलाः
+अशोभत महाराजः सह पार्थैः श्रिया वृतः
+तमासनगतं वीरं सुहृदां प्रीतिवर्धनम्
+उपतस्थुः प्रकृतयः समस्ता ब्राह्मणैः सह
+सभाजितः ससैन्यस्तु प्रतिनन्द्याथ मत्स्यराट्
+विसर्जयामास तदा द्विजांश्च प्रकृतीस्तथा
+ततः स राजा मत्स्यानां विराटो वाहिनीपतिः
+उत्तरं परिपप्रच्छ क्व यात इति चाब्रवीत्
+आचख्युस्तस्य संहृष्टाः स्त्रियः कन्याश्च वेश्मनि
+अन्तःपुरचराश्चैव कुरुभिर्गोधनं हृतम्
+विजेतुमभिसंरब्ध एक एवातिसाहसात्
+बृहन्नडासहायश्च निर्यातः पृथिवींजयः
+उपयातानतिरथान्द्रोणं शांतनवं कृपम्
+कर्णं दुर्योधनं चैव द्रोणपुत्रं च षड्रथान्
+राजा विराटोऽथ भृशं प्रतप्तः; श्रुत्वा सु���ं ह्येकरथेन यातम्
+बृहन्नडासारथिमाजिवर्धनं; प्रोवाच सर्वानथ मन्त्रिमुख्यान्
+सर्वथा कुरवस्ते हि ये चान्ये वसुधाधिपाः
+त्रिगर्तान्निर्जिताञ्श्रुत्वा न स्थास्यन्ति कदाचन
+तस्माद्गच्छन्तु मे योधा बलेन महता वृताः
+उत्तरस्य परीप्सार्थं ये त्रिगर्तैरविक्षताः
+हयांश्च नागांश्च रथांश्च शीघ्रं; पदातिसंघांश्च ततः प्रवीरान्
+प्रस्थापयामास सुतस्य हेतो;र्विचित्रशस्त्राभरणोपपन्नान्
+एवं स राजा मत्स्यानां विराटोऽक्षौहिणीपतिः
+व्यादिदेशाथ तां क्षिप्रं वाहिनीं चतुरङ्गिणीम्
+कुमारमाशु जानीत यदि जीवति वा न वा
+यस्य यन्ता गतः षण्ढो मन्येऽहं न स जीवति
+तमब्रवीद्धर्मराजः प्रहस्य; विराटमार्तं कुरुभिः प्रतप्तम्
+बृहन्नडा सारथिश्चेन्नरेन्द्र; परे न नेष्यन्ति तवाद्य गास्ताः
+सर्वान्महीपान्सहितान्कुरूंश्च; तथैव देवासुरयक्षनागान्
+अलं विजेतुं समरे सुतस्ते; स्वनुष्ठितः सारथिना हि तेन
+अथोत्तरेण प्रहिता दूतास्ते शीघ्रगामिनः
+विराटनगरं प्राप्य जयमावेदयंस्तदा
+राज्ञस्ततः समाचख्यौ मन्त्री विजयमुत्तमम्
+पराजयं कुरूणां चाप्युपायान्तं तथोत्तरम्
+सर्वा विनिर्जिता गावः कुरवश्च पराजिताः
+उत्तरः सह सूतेन कुशली च परंतप
+कङ्क उवाच
+दिष्ट्या ते निर्जिता गावः कुरवश्च पराजिताः
+दिष्ट्या ते जीवितः पुत्रः श्रूयते पार्थिवर्षभ
+नाद्भुतं त्वेव मन्येऽहं यत्ते पुत्रोऽजयत्कुरून्
+ध्रुव एव जयस्तस्य यस्य यन्ता बृहन्नडा
+वैशंपायन उवाच
+ततो विराटो नृपतिः संप्रहृष्टतनूरुहः
+श्रुत्वा तु विजयं तस्य कुमारस्यामितौजसः
+आच्छादयित्वा दूतांस्तान्मन्त्रिणः सोऽभ्यचोदयत्
+राजमार्गाः क्रियन्तां मे पताकाभिरलंकृताः
+पुष्पोपहारैरर्च्यन्तां देवताश्चापि सर्वशः
+कुमारा योधमुख्याश्च गणिकाश्च स्वलंकृताः
+वादित्राणि च सर्वाणि प्रत्युद्यान्तु सुतं मम
+घण्टापणवकः शीघ्रं मत्तमारुह्य वारणम्
+शृङ्गाटकेषु सर्वेषु आख्यातु विजयं मम
+उत्तरा च कुमारीभिर्बह्वीभिरभिसंवृता
+शृङ्गारवेषाभरणा प्रत्युद्यातु बृहन्नडाम्
+श्रुत्वा तु तद्वचनं पार्थिवस्य; सर्वे पुनः स्वस्तिकपाणयश्च
+भेर्यश्च तूर्याणि च वारिजाश्च; वेषैः परार्ध्यैः प्रमदाः शुभाश्च
+तथैव सूताः सह मागधैश्च; नन्दीवाद्याः पणवास्तूर्यवाद्याः
+पुराद्विराटस्य महाबलस्य; प्रत्युद्ययुः पुत्रमनन्तवीर्यम्
+प्रस्थाप्य सेनां कन्याश्च गणिकाश्च स्वलंकृताः
+मत्स्यराजो महाप्राज्ञः प्रहृष्ट इदमब्रवीत्
+अक्षानाहर सैरन्ध्रि कङ्क द्यूतं प्रवर्तताम्
+तं तथा वादिनं दृष्ट्वा पाण्डवः प्रत्यभाषत
+न देवितव्यं हृष्टेन कितवेनेति नः श्रुतम्
+न त्वामद्य मुदा युक्तमहं देवितुमुत्सहे
+प्रियं तु ते चिकीर्षामि वर्ततां यदि मन्यसे
+विराट उवाच
+स्त्रियो गावो हिरण्यं च यच्चान्यद्वसु किंचन
+न मे किंचित्त्वया रक्ष्यमन्तरेणापि देवितुम्
+कङ्क उवाच
+किं ते द्यूतेन राजेन्द्र बहुदोषेण मानद
+देवने बहवो दोषास्तस्मात्तत्परिवर्जयेत्
+श्रुतस्ते यदि वा दृष्टः पाण्डवो वै युधिष्ठिरः
+स राज्यं सुमहत्स्फीतं भ्रातॄंश्च त्रिदशोपमान्
+द्यूते हारितवान्सर्वं तस्माद्द्यूतं न रोचये
+अथ वा मन्यसे राजन्दीव्याव यदि रोचते
+वैशंपायन उवाच
+प्रवर्तमाने द्यूते तु मत्स्यः पाण्डवमब्रवीत्
+पश्य पुत्रेण मे युद्धे तादृशाः कुरवो जिताः
+ततोऽब्रवीन्मत्स्यराजं धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः
+बृहन्नडा यस्य यन्ता कथं स न विजेष्यति
+इत्युक्तः कुपितो राजा मत्स्यः पाण्डवमब्रवीत्
+समं पुत्रेण मे षण्ढं ब्रह्मबन्धो प्रशंससि
+वाच्यावाच्यं न जानीषे नूनं मामवमन्यसे
+भीष्मद्रोणमुखान्सर्वान्कस्मान्न स विजेष्यति
+वयस्यत्वात्तु ते ब्रह्मन्नपराधमिमं क्षमे
+नेदृशं ते पुनर्वाच्यं यदि जीवितुमिच्छसि
+युधिष्ठिर उवाच
+यत्र द्रोणस्तथा भीष्मो द्रौणिर्वैकर्तनः कृपः
+दुर्योधनश्च राजेन्द्र तथान्ये च महारथाः
+मरुद्गणैः परिवृतः साक्षादपि शतक्रतुः
+कोऽन्यो बृहन्नडायास्तान्प्रतियुध्येत संगतान्
+विराट उवाच
+बहुशः प्रतिषिद्धोऽसि न च वाचं नियच्छसि
+नियन्ता चेन्न विद्येत न कश्चिद्धर्ममाचरेत्
+वैशंपायन उवाच
+ततः प्रकुपितो राजा तमक्षेणाहनद्भृशम्
+मुखे युधिष्ठिरं कोपान्नैवमित्येव भर्त्सयन्
+बलवत्प्रतिविद्धस्य नस्तः शोणितमागमत्
+तदप्राप्तं महीं पार्थः पाणिभ्यां प्रत्यगृह्णत
+अवैक्षत च धर्मात्मा द्रौपदीं पार्श्वतः स्थिताम्
+सा वेद तमभिप्रायं भर्तुश्चित्तवशानुगा
+पूरयित्वा च सौवर्णं पात्रं कांस्यमनिन्दिता
+तच्छोणितं प्रत्यगृह्णाद्यत्प्रसुस्राव पाण्डवात्
+अथोत्तरः शुभैर्गन्धैर्माल्यैश्च विविधैस्तथा
+अवकीर्यमाणः संहृष्टो नगर�� स्वैरमागमत्
+सभाज्यमानः पौरैश्च स्त्रीभिर्जानपदैस्तथा
+आसाद्य भवनद्वारं पित्रे स प्रत्यहारयत्
+ततो द्वाःस्थः प्रविश्यैव विराटमिदमब्रवीत्
+बृहन्नडासहायस्ते पुत्रो द्वार्युत्तरः स्थितः
+ततो हृष्टो मत्स्यराजः क्षत्तारमिदमब्रवीत्
+प्रवेश्यतामुभौ तूर्णं दर्शनेप्सुरहं तयोः
+क्षत्तारं कुरुराजस्तु शनैः कर्ण उपाजपत्
+उत्तरः प्रविशत्वेको न प्रवेश्या बृहन्नडा
+एतस्य हि महाबाहो व्रतमेतत्समाहितम्
+यो ममाङ्गे व्रणं कुर्याच्छोणितं वापि दर्शयेत्
+अन्यत्र संग्रामगतान्न स जीवेदसंशयम्
+न मृष्याद्भृशसंक्रुद्धो मां दृष्ट्वैव सशोणितम्
+विराटमिह सामात्यं हन्यात्सबलवाहनम्
+वैशंपायन उवाच
+ततो राज्ञः सुतो ज्येष्ठः प्राविशत्पृथिवींजयः
+सोऽभिवाद्य पितुः पादौ धर्मराजमपश्यत
+स तं रुधिरसंसिक्तमनेकाग्रमनागसम्
+भूमावासीनमेकान्ते सैरन्ध्र्या समुपस्थितम्
+ततः पप्रच्छ पितरं त्वरमाण इवोत्तरः
+केनायं ताडितो राजन्केन पापमिदं कृतम्
+विराट उवाच
+मयायं ताडितो जिह्मो न चाप्येतावदर्हति
+प्रशस्यमाने यः शूरे त्वयि षण्ढं प्रशंसति
+उत्तर उवाच
+अकार्यं ते कृतं राजन्क्षिप्रमेव प्रसाद्यताम्
+मा त्वा ब्रह्मविषं घोरं समूलमपि निर्दहेत्
+वैशंपायन उवाच
+स पुत्रस्य वचः श्रुत्वा विराटो राष्ट्रवर्धनः
+क्षमयामास कौन्तेयं भस्मच्छन्नमिवानलम्
+क्षमयन्तं तु राजानं पाण्डवः प्रत्यभाषत
+चिरं क्षान्तमिदं राजन्न मन्युर्विद्यते मम
+यदि ह्येतत्पतेद्भूमौ रुधिरं मम नस्ततः
+सराष्ट्रस्त्वं महाराज विनश्येथा न संशयः
+न दूषयामि ते राजन्यच्च हन्याददूषकम्
+बलवन्तं महाराज क्षिप्रं दारुणमाप्नुयात्
+शोणिते तु व्यतिक्रान्ते प्रविवेश बृहन्नडा
+अभिवाद्य विराटं च कङ्कं चाप्युपतिष्ठत
+क्षमयित्वा तु कौरव्यं रणादुत्तरमागतम्
+प्रशशंस ततो मत्स्यः शृण्वतः सव्यसाचिनः
+त्वया दायादवानस्मि कैकेयीनन्दिवर्धन
+त्वया मे सदृशः पुत्रो न भूतो न भविष्यति
+पदं पदसहस्रेण यश्चरन्नापराध्नुयात्
+तेन कर्णेन ते तात कथमासीत्समागमः
+मनुष्यलोके सकले यस्य तुल्यो न विद्यते
+यः समुद्र इवाक्षोभ्यः कालाग्निरिव दुःसहः
+तेन भीष्मेण ते तात कथमासीत्समागमः
+आचार्यो वृष्णिवीराणां पाण्डवानां च यो द्विजः
+सर्वक्षत्रस्य चाचार्यः सर्वशस्त्रभृतां वरः
+तेन द्रोणे�� ते तात कथमासीत्समागमः
+आचार्यपुत्रो यः शूरः सर्वशस्त्रभृतामपि
+अश्वत्थामेति विख्यातः कथं तेन समागमः
+रणे यं प्रेक्ष्य सीदन्ति हृतस्वा वणिजो यथा
+कृपेण तेन ते तात कथमासीत्समागमः
+पर्वतं योऽभिविध्येत राजपुत्रो महेषुभिः
+दुर्योधनेन ते तात कथमासीत्समागमः
+उत्तर उवाच
+न मया निर्जिता गावो न मया निर्जिताः परे
+कृतं तु कर्म तत्सर्वं देवपुत्रेण केनचित्
+स हि भीतं द्रवन्तं मां देवपुत्रो न्यवारयत्
+स चातिष्ठद्रथोपस्थे वज्रहस्तनिभो युवा
+तेन ता निर्जिता गावस्तेन ते कुरवो जिताः
+तस्य तत्कर्म वीरस्य न मया तात तत्कृतम्
+स हि शारद्वतं द्रोणं द्रोणपुत्रं च वीर्यवान्
+सूतपुत्रं च भीष्मं च चकार विमुखाञ्शरैः
+दुर्योधनं च समरे सनागमिव यूथपम्
+प्रभग्नमब्रवीद्भीतं राजपुत्रं महाबलम्
+न हास्तिनपुरे त्राणं तव पश्यामि किंचन
+व्यायामेन परीप्सस्व जीवितं कौरवात्मज
+न मोक्ष्यसे पलायंस्त्वं राजन्युद्धे मनः कुरु
+पृथिवीं भोक्ष्यसे जित्वा हतो वा स्वर्गमाप्स्यसि
+स निवृत्तो नरव्याघ्रो मुञ्चन्वज्रनिभाञ्शरान्
+सचिवैः संवृतो राजा रथे नाग इव श्वसन्
+तत्र मे रोमहर्षोऽभूदूरुस्तम्भश्च मारिष
+यदभ्रघनसंकाशमनीकं व्यधमच्छरैः
+तत्प्रणुद्य रथानीकं सिंहसंहननो युवा
+कुरूंस्तान्प्रहसन्राजन्वासांस्यपहरद्बली
+एकेन तेन वीरेण षड्रथाः परिवारिताः
+शार्दूलेनेव मत्तेन मृगास्तृणचरा वने
+विराट उवाच
+क्व स वीरो महाबाहुर्देवपुत्रो महायशाः
+यो मे धनमवाजैषीत्कुरुभिर्ग्रस्तमाहवे
+इच्छामि तमहं द्रष्टुमर्चितुं च महाबलम्
+येन मे त्वं च गावश्च रक्षिता देवसूनुना
+उत्तर उवाच
+अन्तर्धानं गतस्तात देवपुत्रः प्रतापवान्
+स तु श्वो वा परश्वो वा मन्ये प्रादुर्भविष्यति
+वैशंपायन उवाच
+एवमाख्यायमानं तु छन्नं सत्रेण पाण्डवम्
+वसन्तं तत्र नाज्ञासीद्विराटः पार्थमर्जुनम्
+ततः पार्थोऽभ्यनुज्ञातो विराटेन महात्मना
+प्रददौ तानि वासांसि विराटदुहितुः स्वयम्
+उत्तरा तु महार्हाणि विविधानि तनूनि च
+प्रतिगृह्याभवत्प्रीता तानि वासांसि भामिनी
+मन्त्रयित्वा तु कौन्तेय उत्तरेण रहस्तदा
+इतिकर्तव्यतां सर्वां राजन्यथ युधिष्ठिरे
+ततस्तथा तद्व्यदधाद्यथावत्पुरुषर्षभ
+सह पुत्रेण मत्स्यस्य प्रहृष्टो भरतर्षभः
+वैशंपायन उवाच
+ततस्तृतीये दिवसे भ्रातरः पञ��च पाण्डवाः
+स्नाताः शुक्लाम्बरधराः समये चरितव्रताः
+युधिष्ठिरं पुरस्कृत्य सर्वाभरणभूषिताः
+अभिपद्मा यथा नागा भ्राजमाना महारथाः
+विराटस्य सभां गत्वा भूमिपालासनेष्वथ
+निषेदुः पावकप्रख्याः सर्वे धिष्ण्येष्विवाग्नयः
+तेषु तत्रोपविष्टेषु विराटः पृथिवीपतिः
+आजगाम सभां कर्तुं राजकार्याणि सर्वशः
+श्रीमतः पाण्डवान्दृष्ट्वा ज्वलतः पावकानिव
+अथ मत्स्योऽब्रवीत्कङ्कं देवरूपमवस्थितम्
+मरुद्गणैरुपासीनं त्रिदशानामिवेश्वरम्
+स किलाक्षातिवापस्त्वं सभास्तारो मया कृतः
+अथ राजासने कस्मादुपविष्टोऽस्यलंकृतः
+परिहासेप्सया वाक्यं विराटस्य निशम्य तत्
+स्मयमानोऽर्जुनो राजन्निदं वचनमब्रवीत्
+इन्द्रस्याप्यासनं राजन्नयमारोढुमर्हति
+ब्रह्मण्यः श्रुतवांस्त्यागी यज्ञशीलो दृढव्रतः
+अयं कुरूणामृषभः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
+अस्य कीर्तिः स्थिता लोके सूर्यस्येवोद्यतः प्रभा
+संसरन्ति दिशः सर्वा यशसोऽस्य गभस्तयः
+उदितस्येव सूर्यस्य तेजसोऽनु गभस्तयः
+एनं दश सहस्राणि कुञ्जराणां तरस्विनाम्
+अन्वयुः पृष्ठतो राजन्यावदध्यावसत्कुरून्
+त्रिंशदेनं सहस्राणि रथाः काञ्चनमालिनः
+सदश्वैरुपसंपन्नाः पृष्ठतोऽनुययुः सदा
+एनमष्टशताः सूताः सुमृष्टमणिकुण्डलाः
+अस्तुवन्मागधैः सार्धं पुरा शक्रमिवर्षयः
+एनं नित्यमुपासन्त कुरवः किंकरा यथा
+सर्वे च राजन्राजानो धनेश्वरमिवामराः
+एष सर्वान्महीपालान्करमाहारयत्तदा
+वैश्यानिव महाराज विवशान्स्ववशानपि
+अष्टाशीतिसहस्राणि स्नातकानां महात्मनाम्
+उपजीवन्ति राजानमेनं सुचरितव्रतम्
+एष वृद्धाननाथांश्च व्यङ्गान्पङ्गूंश्च मानवान्
+पुत्रवत्पालयामास प्रजा धर्मेण चाभिभो
+एष धर्मे दमे चैव क्रोधे चापि यतव्रतः
+महाप्रसादो ब्रह्मण्यः सत्यवादी च पार्थिवः
+श्रीप्रतापेन चैतस्य तप्यते स सुयोधनः
+सगणः सह कर्णेन सौबलेनापि वा विभुः
+न शक्यन्ते ह्यस्य गुणाः प्रसंख्यातुं नरेश्वर
+एष धर्मपरो नित्यमानृशंस्यश्च पाण्डवः
+एवंयुक्तो महाराजः पाण्डवः पार्थिवर्षभः
+कथं नार्हति राजार्हमासनं पृथिवीपतिः
+विराट उवाच
+यद्येष राजा कौरव्यः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
+कतमोऽस्यार्जुनो भ्राता भीमश्च कतमो बली
+नकुलः सहदेवो वा द्रौपदी वा यशस्विनी
+यदा द्यूते जिताः पार्था न प्राज्ञायन्त ते क्व���ित्
+अर्जुन उवाच
+य एष बल्लवो ब्रूते सूदस्तव नराधिप
+एष भीमो महाबाहुर्भीमवेगपराक्रमः
+एष क्रोधवशान्हत्वा पर्वते गन्धमादने
+सौगन्धिकानि दिव्यानि कृष्णार्थे समुपाहरत्
+गन्धर्व एष वै हन्ता कीचकानां दुरात्मनाम्
+व्याघ्रानृक्षान्वराहांश्च हतवान्स्त्रीपुरे तव
+यश्चासीदश्वबन्धस्ते नकुलोऽयं परंतपः
+गोसंख्यः सहदेवश्च माद्रीपुत्रौ महारथौ
+शृङ्गारवेषाभरणौ रूपवन्तौ यशस्विनौ
+नानारथसहस्राणां समर्थौ पुरुषर्षभौ
+एषा पद्मपलाशाक्षी सुमध्या चारुहासिनी
+सैरन्ध्री द्रौपदी राजन्यत्कृते कीचका हताः
+अर्जुनोऽहं महाराज व्यक्तं ते श्रोत्रमागतः
+भीमादवरजः पार्थो यमाभ्यां चापि पूर्वजः
+उषिताः स्म महाराज सुखं तव निवेशने
+अज्ञातवासमुषिता गर्भवास इव प्रजाः
+वैशंपायन उवाच
+यदार्जुनेन ते वीराः कथिताः पञ्च पाण्डवाः
+तदार्जुनस्य वैराटिः कथयामास विक्रमम्
+अयं स द्विषतां मध्ये मृगाणामिव केसरी
+अचरद्रथवृन्देषु निघ्नंस्तेषां वरान्वरान्
+अनेन विद्धो मातङ्गो महानेकेषुणा हतः
+हिरण्यकक्ष्यः संग्रामे दन्ताभ्यामगमन्महीम्
+अनेन विजिता गावो जिताश्च कुरवो युधि
+अस्य शङ्खप्रणादेन कर्णौ मे बधिरीकृतौ
+तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मत्स्यराजः प्रतापवान्
+उत्तरं प्रत्युवाचेदमभिपन्नो युधिष्ठिरे
+प्रसादनं पाण्डवस्य प्राप्तकालं हि रोचये
+उत्तरां च प्रयच्छामि पार्थाय यदि ते मतम्
+उत्तर उवाच
+अर्च्याः पूज्याश्च मान्याश्च प्राप्तकालं च मे मतम्
+पूज्यन्तां पूजनार्हाश्च महाभागाश्च पाण्डवाः
+विराट उवाच
+अहं खल्वपि संग्रामे शत्रूणां वशमागतः
+मोक्षितो भीमसेनेन गावश्च विजितास्तथा
+एतेषां बाहुवीर्येण यदस्माकं जयो मृधे
+वयं सर्वे सहामात्याः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्
+प्रसादयामो भद्रं ते सानुजं पाण्डवर्षभम्
+यदस्माभिरजानद्भिः किंचिदुक्तो नराधिपः
+क्षन्तुमर्हति तत्सर्वं धर्मात्मा ह्येष पाण्डवः
+वैशंपायन उवाच
+ततो विराटः परमाभितुष्टः; समेत्य राज्ञा समयं चकार
+राज्यं च सर्वं विससर्ज तस्मै; सदण्डकोशं सपुरं महात्मा
+पाण्डवांश्च ततः सर्वान्मत्स्यराजः प्रतापवान्
+धनंजयं पुरस्कृत्य दिष्ट्या दिष्ट्येति चाब्रवीत्
+समुपाघ्राय मूर्धानं संश्लिष्य च पुनः पुनः
+युधिष्ठिरं च भीमं च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ
+नातृप्यद्दर्शने तेषां व��राटो वाहिनीपतिः
+संप्रीयमाणो राजानं युधिष्ठिरमथाब्रवीत्
+दिष्ट्या भवन्तः संप्राप्ताः सर्वे कुशलिनो वनात्
+दिष्ट्या च पारितं कृच्छ्रमज्ञातं वै दुरात्मभिः
+इदं च राज्यं नः पार्था यच्चान्यद्वसु किंचन
+प्रतिगृह्णन्तु तत्सर्वं कौन्तेया अविशङ्कया
+उत्तरां प्रतिगृह्णातु सव्यसाची धनंजयः
+अयं ह्यौपयिको भर्ता तस्याः पुरुषसत्तमः
+एवमुक्तो धर्मराजः पार्थमैक्षद्धनंजयम्
+ईक्षितश्चार्जुनो भ्रात्रा मत्स्यं वचनमब्रवीत्
+प्रतिगृह्णाम्यहं राजन्स्नुषां दुहितरं तव
+युक्तश्चावां हि संबन्धो मत्स्यभारतसत्तमौ
+विराट उवाच
+किमर्थं पाण्डवश्रेष्ठ भार्यां दुहितरं मम
+प्रतिग्रहीतुं नेमां त्वं मया दत्तामिहेच्छसि
+अर्जुन उवाच
+अन्तःपुरेऽहमुषितः सदा पश्यन्सुतां तव
+रहस्यं च प्रकाशं च विश्वस्ता पितृवन्मयि
+प्रियो बहुमतश्चाहं नर्तको गीतकोविदः
+आचार्यवच्च मां नित्यं मन्यते दुहिता तव
+वयःस्थया तया राजन्सह संवत्सरोषितः
+अतिशङ्का भवेत्स्थाने तव लोकस्य चाभिभो
+तस्मान्निमन्त्रये त्वाहं दुहितुः पृथिवीपते
+शुद्धो जितेन्द्रियो दान्तस्तस्याः शुद्धिः कृता मया
+स्नुषाया दुहितुर्वापि पुत्रे चात्मनि वा पुनः
+अत्र शङ्कां न पश्यामि तेन शुद्धिर्भविष्यति
+अभिषङ्गादहं भीतो मिथ्याचारात्परंतप
+स्नुषार्थमुत्तरां राजन्प्रतिगृह्णामि ते सुताम्
+स्वस्रीयो वासुदेवस्य साक्षाद्देवशिशुर्यथा
+दयितश्चक्रहस्तस्य बाल एवास्त्रकोविदः
+अभिमन्युर्महाबाहुः पुत्रो मम विशां पते
+जामाता तव युक्तो वै भर्ता च दुहितुस्तव
+विराट उवाच
+उपपन्नं कुरुश्रेष्ठे कुन्तीपुत्रे धनंजये
+य एवं धर्मनित्यश्च जातज्ञानश्च पाण्डवः
+यत्कृत्यं मन्यसे पार्थ क्रियतां तदनन्तरम्
+सर्वे कामाः समृद्धा मे संबन्धी यस्य मेऽर्जुनः
+वैशंपायन उवाच
+एवं ब्रुवति राजेन्द्रे कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
+अन्वजानात्स संयोगं समये मत्स्यपार्थयोः
+ततो मित्रेषु सर्वेषु वासुदेवे च भारत
+प्रेषयामास कौन्तेयो विराटश्च महीपतिः
+ततस्त्रयोदशे वर्षे निवृत्ते पञ्च पाण्डवाः
+उपप्लव्ये विराटस्य समपद्यन्त सर्वशः
+तस्मिन्वसंश्च बीभत्सुरानिनाय जनार्दनम्
+आनर्तेभ्योऽपि दाशार्हानभिमन्युं च पाण्डवः
+काशिराजश्च शैब्यश्च प्रीयमाणौ युधिष्ठिरे
+अक्षौहिणीभ्यां सहितावागतौ पृ��िवीपते
+अक्षौहिण्या च तेजस्वी यज्ञसेनो महाबलः
+द्रौपद्याश्च सुता वीराः शिखण्डी चापराजितः
+धृष्टद्युम्नश्च दुर्धर्षः सर्वशस्त्रभृतां वरः
+समस्ताक्षौहिणीपाला यज्वानो भूरिदक्षिणाः
+सर्वे शस्त्रास्त्रसंपन्नाः सर्वे शूरास्तनुत्यजः
+तानागतानभिप्रेक्ष्य मत्स्यो धर्मभृतां वरः
+प्रीतोऽभवद्दुहितरं दत्त्वा तामभिमन्यवे
+ततः प्रत्युपयातेषु पार्थिवेषु ततस्ततः
+तत्रागमद्वासुदेवो वनमाली हलायुधः
+कृतवर्मा च हार्दिक्यो युयुधानश्च सात्यकिः
+अनाधृष्टिस्तथाक्रूरः साम्बो निशठ एव च
+अभिमन्युमुपादाय सह मात्रा परंतपाः
+इन्द्रसेनादयश्चैव रथैस्तैः सुसमाहितैः
+आययुः सहिताः सर्वे परिसंवत्सरोषिताः
+दश नागसहस्राणि हयानां च शतायुतम्
+रथानामर्बुदं पूर्णं निखर्वं च पदातिनाम्
+वृष्ण्यन्धकाश्च बहवो भोजाश्च परमौजसः
+अन्वयुर्वृष्णिशार्दूलं वासुदेवं महाद्युतिम्
+पारिबर्हं ददौ कृष्णः पाण्डवानां महात्मनाम्
+स्त्रियो रत्नानि वासांसि पृथक्पृथगनेकशः
+ततो विवाहो विधिवद्ववृते मत्स्यपार्थयोः
+ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च गोमुखाडम्बरास्तथा
+पार्थैः संयुज्यमानस्य नेदुर्मत्स्यस्य वेश्मनि
+उच्चावचान्मृगाञ्जघ्नुर्मेध्यांश्च शतशः पशून्
+सुरामैरेयपानानि प्रभूतान्यभ्यहारयन्
+गायनाख्यानशीलाश्च नटा वैतालिकास्तथा
+स्तुवन्तस्तानुपातिष्ठन्सूताश्च सह मागधैः
+सुदेष्णां च पुरस्कृत्य मत्स्यानां च वरस्त्रियः
+आजग्मुश्चारुसर्वाङ्ग्यः सुमृष्टमणिकुण्डलाः
+वर्णोपपन्नास्ता नार्यो रूपवत्यः स्वलंकृताः
+सर्वाश्चाभ्यभवत्कृष्णा रूपेण यशसा श्रिया
+परिवार्योत्तरां तास्तु राजपुत्रीमलंकृताम्
+सुतामिव महेन्द्रस्य पुरस्कृत्योपतस्थिरे
+तां प्रत्यगृह्णात्कौन्तेयः सुतस्यार्थे धनंजयः
+सौभद्रस्यानवद्याङ्गीं विराटतनयां तदा
+तत्रातिष्ठन्महाराजो रूपमिन्द्रस्य धारयन्
+स्नुषां तां प्रतिजग्राह कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः
+प्रतिगृह्य च तां पार्थः पुरस्कृत्य जनार्दनम्
+विवाहं कारयामास सौभद्रस्य महात्मनः
+तस्मै सप्त सहस्राणि हयानां वातरंहसाम्
+द्वे च नागशते मुख्ये प्रादाद्बहु धनं तदा
+कृते विवाहे तु तदा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः
+ब्राह्मणेभ्यो ददौ वित्तं यदुपाहरदच्युतः
+गोसहस्राणि रत्नानि वस्त्राणि विविधानि च
+भूषणानि च मुख्यानि यानानि शयनानि च
+तन्महोत्सवसंकाशं हृष्टपुष्टजनावृतम्
+नगरं मत्स्यराजस्य शुशुभे भरतर्षभ