Dataset Viewer
Auto-converted to Parquet
text
stringlengths
0
3.21k
source
stringclasses
1 value
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Prove_rbios_Kikongo.pdf
EIIIm I... a l Cunztlca, natural ciaaldeiade Klnto,Mukelado Zombo,feztodososseus estudosna Rep Ublica Democnl. tica do Congo, de1938a1963,quandoobtem0Certificado de Estudos Polftico-Sociais do Instituto de Estudos Polfticos ciaentialeopoldville, hoje, Kinshasa. Estudou igualmente nos Estados Umdosda America nas Universlclades de Nova Iorquee Abraham lincolncia Filadelfia, entre1963-1968, tendoafobtido os certlficados de Organiza~iio e Orienta~iio Escolar ede Professor de Portuguis e Espanhol, respectivamente. Ainclano Congo, frequentou, entre1968e1971,a Escola SUperior ede Desenvolvimento, tendo Sldo graduado em Clincias Econ6micas e Desenvol Vlmento eem Ciincias Polftl CO­-Administratlvas e)urfdicas. Na Universidade Naoonal dozaire(1970-1974), obteveum Diploma em Clindas Polftico-Admmlstra­ tivas,cornaapresen~ deuma Mono­ grafiaintitulacla AForma~60 da NQ~60 Ango Iana ealutadeliberta~60.
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Comoinvestigador. em1997. toi Presidente do Centrode Estudosedeoesenvolvimento de Angola CEOI'..Este Didondrio de F'r'l M&'bios Kikongo. traduzidos eexplicados emportugu's. fr'5einglise0resultado deumapesqutsa desenvolvida juntodacomunidade etnolin­ gufstica kongo. Iiqualpertence. cujoimag!­ nanofilos6fico pretende ajudaradivulgar. OUtrasobrasdoautor, Peti¢opara Angola016. "Assembleia do ONU. Nova Iorque. 1961 «unidade Angolana». in Paraalndependincia de Angola-WAY,leopoldvilie (Kinshasa). 1963 Forrna¢o do Na¢o Angolana pela Lutade Liberta¢o. Monografia, universitl! Nationale duzaire. Kinshasa, 1974 Didondrio de Provirbios de Kikongo. Editorial Nzila,2008
Prove_rbios_Kikongo.pdf
DICIONARIO DEPROVERBIOS I(II(ONGO
Prove_rbios_Kikongo.pdf
I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I
Prove_rbios_Kikongo.pdf
EMANUEL KUNZIKA DICIONARIO DEPROVERBIOS I(II(ONGO Traduzidos eexplicados emportugues, franceseingles Prefadode Pinda Simao ~ Editorial Nzila
Prove_rbios_Kikongo.pdf
DICIONARJO DEPROv ERBIOS KIKONGO Autar:Emanuel Kunzika Revisaolinguistica: Vatumene Kukanda Capa:Rui Garrido @Editorial Nz Ha,Lda,2008/Emanuel Kunzika Todososdireitosreservados por Editorial Nzila. Lda. Nenhurna partedestapublicac;ao poorserreproduzida outransmitida porqual Quer formaoupor Qualquer processo. I eleetr6nico. mecanico aufotognifico. induindo fotoc6pia. xeroc6pia ougravac;ao. sernautorizac;ao previaeescritado editor. Exceptuam-se naturalmente atranscric;ao depequenos textosoupassagens paraapresentac;ao aucriticado Iivro. Estaexcepc;ao naodevedemodonenhurn serinterpretada comosendoextensivaatransmissao detextosem 'recolhas antol6gicas ousimilares donderesulteprejuizopara0interesse pelaobra. Ostransgressores saopasslveis de procedimento judida L Editor:Arlindo Isabel Grilfica:EIGAL-Portugal Editorial Nz Ha @Editorial Nz Ha,Lda,Luanda-2008 Rua9-A12Talatona Park,municipio da Samba-Luanda Caixa Postaln,'3462,Luanda-Angola Telefax:+244222370665 E-mail:nzila@ebonet. net Dep Osito Legaln,'4355/2007 ISBN978-989-631-053-0 Obrapatrodnada pela Stato H-Hydro, Angola
Prove_rbios_Kikongo.pdf
AGRADECIMENTOS Atodososquemeajudaram graciosamente, facultando-me osvaliososmeios detrabalho, semosquaisestedicionario estariaaindanoestadodeprojecto, eaos quemeprodigaram valiosos conselhos paramelhorar ecorrigir 0textodeste dicionario, apresento, porestemeio,dofundodomeu cora~ao, osmeusagradeci­ mentosefusivos. Alain Kunzika Dinis Antonio Sofrimento Manuel Sr. a Ana Maria Teixeira(Administration Officer-Hydro) Rev. Armando Madeira Sr. Avelino Salomao Tomas Dr. Domingos Petterson Sr. "Dona Luolia Kunzika Sr. Francisco 'IUnga Sr. "Gra~a Sadi Dinis Sr. Joao Claudio Juliao Kunzika Rev. Joao Makondekwa Jose A. Fernandes (Director Financeiro-Ensa). Eng. Jose Kunzika (Usa) Eng. Kiala Pierre Dr. Lukoki Sebastiao Vice-Presidente para Africa-(Hydro) Sr. Lukuikilu Manuel Sadi Prof. Mafuta Paulo Sr. Makonda Mbuta Daniel Dr. Makonda Mbuta Jose Sr. Maluvunu Ernesto Kukiele Dr. Manuel J. Gon~alves Botelho(Assessor da Administra~ao-Ensa) Dr. Pinda Simao Vice-Ministro paraa Reforma Educativa. Dr. Nanizeye Kyandudi Andre Sr. Ndombele Tadi Fernando Dr. Nsikalango Adolfo Dr. Nsakalaya Nsakala Ph D(Usa) Major Passy Pedro. Dr. Paulino Pinto Joao Dr. Rui Guilherme Sadi Kunzika Dr. Sadi Nsambu Ben~ao Prof. Salakiaku Daniel Eng. Sivi Medina Sr. Viegas Afonso Wuta Sr. Vuite Garcia Sr. Zola Teofilo Kunzika 7
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Prove_rbios_Kikongo.pdf
LUZAYISU LWANTETE Por Pinda Simao1 Nkandawauwazi Nganaz'Africazinamu Kikongo, zisekweleyesasilwamu ndingatatu:kimputulukel O, kifalansayemukingelel O; munandingal Ozovena yendingazolezinamubukakyandingazinazilutidivovwamunzamvimba; idiau,enkandawauuvaikidimuntanguamboteyinavoay'azeyekimvwama kyalusansu Iwa Africabenayembebeyakayanayesadilakumosienganguzau munansiyazungidi mpasiasadisawantuanza-ntoto wau,munatuzingilanga, mukunayovoyandanez'e ngwizan L kondakwabakazyananga makasi,kansi zolawokes'ekimpang L imambumamamenamfunuwaneneomatulutiditoma l Olayetoawonso,mukwendakuntwala. Leopold Sedar Senghor watubambula moyomunamasonoko mandi,vomu Afrikamwamonekantetemuntusemvu2. 500. 000 tukavana. Imomonsiyoyo diakaesi Ngipitoasokel'omasonoko manteteyenganguzantalu. Edyambu dyadi dya vananzilakwami Ngelekia mukwizamu Afrikamukwi~alongoka: IOfilosofia, iyauyakitulaseazodiandwenga, munafimpayefimpululanga muna nginduzauetukuyokumakyankal'auovanza,yetezavanin'emvutu mu mamburnazingukyau;2°yelongok'engangu zantalu(dendadematematica), zikwam'aka dikilang'engindu zawantuzinazinatanganzakuntwala. Mudyodyo,nsietoy'Africa,yabakafulukyanenemunakalasetukudyante­ tedyantemounawatemona nzayawonso mutandukyanenekya Civilizac;ao ya XXseculo,yalunganesa ntemoyemawetemunzayamvimba, omamazayakene munkumbu yaseculoya Universal, kanelevoay'amonamaweteyemalau momokazolelemotambudila ko. Musikidis'engyal'ambotemunamvivumyansizand LAfricawavang'ensiku minamyayadidingi nsil Ol O,yeminatomafiladyakayemuwauenkangu myandimunampilankadiluaumunansizau,munatezakizailamambumalen­ dakwizakondakwazayakana. Vanavuvuyemvibidulu antimayekalayefu kyambote kyazayasala,bikazyana makasi,vesan'endoloki,yetaninae mvwilu zasangi. Enkandawauwa Nganaz'Africazinamu Kikongo, usongele munamasono­ ko,etandukayewokelakwanginduzinakonsonkangukafwetevavakalazau yetambikal Okwambanduikwizakuntwala. Nkandawowowazi Nganaz'Afrikamundinga Kikongo, kaufwananene ye wankakakomunampangama inauvangamene, wunayekimvwama kyangan­ gu,zinavokanazitomasadilwa,zilendakalasesadilwakyamfunumuwokes'e zayiyengangu. Vousiluvamokornayi Mvukayankangu,Sikolazaneneyovo Univesidades, Bibliotecas, Centrosde Investigac;ao yezaka Sikola,nkandawau ulendayikila,nsidivuvu,nzailuamfunuyakyelekayekimvwama kyakinkulu kya Africa,kemusungula koekinkulukya Kongo,yesadisamumpilayoyomu kutukumika munatung'enza yambote IDunantanguyayiyavukanes'e nza mvimbavamosi. IAetualmemee Vice-Ministro da Educa~iio paraa Reforma Educativa 9
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Munakimwama kyandikyawonso yenswaswani yawonso, valeiyezimvita, yevonza,yevukuyambiyankakayinansizamvwama azolelekutukomenena, yayii Africa,yovoi Angola,continente yovondambuatanuyanza,insiyinaye mokomazyuka mutambul'anzenza, yevuvu,nsiyivatanga, yetwelanga, ikizib­ welekwawonso azeyemonayezititis'ekimvwama kyandikyawantuyemvwilu zawonzo. Luanda,3de Man;ode2008 Pinda Simao Vice-Ministro da Educa~ao paraa Reforrna Educativa 10
Prove_rbios_Kikongo.pdf
PREFAc IO o Dicionario de Proverbios Africanos em Kikongo, traduzidos eexplicados em treslinguasdasquaisduasfazempartedogrupodasmaisfaladasnomundo,che­ gounomomento oportuno emqueosconhecedores dariquezadaculturaafrica­ naternaobrigac;ao departilhar osseussaberescom0mundoqueosrodeiapara ajudarospovosdoplanetaterra,ondevivemosacultivaracompreensao, atole-· ranciamutuae afraternidade, enquanto factoresessenciais para0desenvolvi­ mentobaseadonumaculturadepazquetodosalmejamos. Leopold Sedar Senghorlembrou-nos, numdosseusescritos,quefoiem Africa queapareceu pelaprimeira vez0homemha2. 500. 000 anos. Tambem foineste continente queosegipciosinventaram aprimeira escritae acienciadasmatema­ ticas. Estefactolevouosgregosavirema Africaparaaprender afilosofiae acien­ ciadamatematica quecontinuam aalimentar asmentesdomundopara0seu desenvolvimento sustentavel. onossocontinente jogouassimurnpapeldecisivonaforma~ao dacivilizac;ao doseculo XX,seculodo Universal, emboraospovosquebeneficiaram destacon-tribuic;ao nao0reconhe~am.-. Paraaharmonizac;ao dassuascomunidades, Africacriouregrasdeconduta queserviram econtinuam aguiarosseuspovosnamaneiradeestarnasocieda­ de,depreyercircunstancias naoconhecidas. Incutiraconfian~a e aperseveran~a, aculturadetrabalho, detolerancia, deperdaoedeprotec~ao doseupatrim6nio cultural. o Dicionario de Proverbios Africanos emkikongo, espelha, porescrito,a extensao e aprofundeza destessaberesquequalquer sociedade procurapreservar etransmitir asgera~oesfuturas. o Dicionario de Proverbios, uniconoseuformato, conternurnmanancial de sabedoria que,bernusado,eurninstrumento essencial ericodeconhecimento. Postoadisposi~ao dascomunidades, das Universidades, Bibliotecas, Centrosde Investigac;ao e Escolas,contribuira, tenhoacertezadisso,para0conhecimento da realidade eriquezadaculturade Africae,particularmente daculturakongo,aju­ dandoassimareafirmar anossaparticipac;ao naconstru~ao dummundomelhor nesteseculodemundializa~ao. Emtodaasuariquezaediversidade, longedasguerras,dascatastrofes, epide­ miaseoutrosmalesaque0«mundodesenvolvido» nosquerreduzir,eis Africa, oumelhor Angola,continente e Paisdeacolhimento edeesperan~a, deculturae cria~aoqueseabreatodosaquelesquesabemvererespeitar 0seupotencial humano. Luanda, 3de Man;ode2008 Pinda Simao Vice-Ministro da Educa<;ao paraa Reforma Educativa II
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Ce Dictionnaire de Proverbes Africains en Kikongo, traduitsetexpliques en troislanguesdontdeuxfontpartiedugroupede celles quisontlesplusparlees aumonnde, estarriveaumoment opportun ouceuxquisontconnaisseurs dela richessedelacultureafricaine ontuneobligation departagerleursconnaissances avec Iemondequilesentourepouraiderlespeuplesdelaplaneteterreounous vivonspourcultiverlacomprehension, latolerance mutuelle etlafratemite, en tantquefacteursessentiels pour Iedeveloppement basesuruneculturedepaix quetousnousdesironsardemment. Leopold Sedar Senghor nousarappele,dansundesesecrits,quecefuten Afriquequ'apparut, pourlapremiere fois,I'homme ily a2. 500. 000 ans. C'est aussidanscecontinent quelesegyptiens inventerent lapremiere ecritureetla sciencedesmathematiques. Cefaitarnenalesgrecsaapparaitre en Afriquepour apprendre laphilosophie elasciencedemathematique quicontinuent aalimen­ terlesespritsdumondepour Iedevelopement durable. Notrecontinent aainsijoueunroledecisifdanslacreationdelacivilisation du XXesiecle,siecledel'Universe!, bienquelespeuplesquibeneficierent decette contribution ne Iereconnaissent pas. Pourl'harmonisation desescommunites, I'Afriqueacreedesreglesdecon­ duitequiontservietcontinuent aguidersespeuplesdanslamaniered'etredans lasociete,deprevoirdescirconstances nonconnues, d'inspirer laconfiance etla perseverance, laculturedetravail,detolerance, depardonetdeprotection de sonpatrimoine culture!. Le Dictionnaire des Proverbes Africains en Kikongo montreparecrit,l'exten­ sionetlaprofondeur decesconnaissances qu'unesocietequelconque cherchea preserver etatransmettre auxgenerations futures. Ce Dictionnaire des Proverbes Africains en KIkongo, uniquedanssonformat, contientunesourcedesagessequi,bienutilisee,estuninstrument essentielet richedeconnaissace etdesavoir. Misaladisposition des Communautes, des Uni­ versites,Bibliotheques, Centresde Investigation et Ecoles,ilcontribuira, rensuis certain,alaconnaissance delarealiteetrichessedelaculturedel'Afrique et, particulierement, delaculture Kongo,aidantainsiareaffirmer notreparticipa­ tionalaconstruction d'unmondemeilleurencesiecledemondialisation. Danstoutesarichesseetdiiversite, loindesguerres,descatastrophes, epide­ miesetautresmauxauxquels Iemondedeveloppe veutnousreduire,voilal'Afri­ que,oumieux,I'Angola, Iecontinent et Iepaysd'accueiletd'esperance, de cultureetcreation, quis'ouvreatousceuxquisaventvoiretrespecter sonpoten­ tielhumainettechnique. Luanda,3de Mar~ode2008 Pinda Simao Vice-Ministro da Educa~ao paraa Reforma Educativa 2Tradu~ao: Emamnue1 Kunzika 12
Prove_rbios_Kikongo.pdf
FOREWORD3 This Dictionary of African Proverbs in Kikongo, translated andexplained in threelanguages twoofwhichareinthegroupofthosewhicharethemostspo­ kenovertheworld,hascomeinduetimesothatthosewhoknowtherichessof africanculturehavetheobligation tosharetheirknowledge withtheworld whichsurrounds theminordertohelpthepeopleoftheplanetearth,where we'reliving,tocultvate comprehension, mutualtolerance andbrotherwood, essential factoresforthedevelopment thatallofuswelongfor. Leopold Sedar Senghorreminded us,inoneofhiswritings, thatitwasin Afri­ cathatappeared theman2. 500. 000 yearsago. Itisalsointhiscontinente that the Egyptians invented thefirsthandwriting andthesdenciaofmathematics. Thiseventbrougtthe Greeksto Africainordertolearnphylosophy andsciencias ofthemathematics thatcontinue totofeedthemindsoftheworldforitssustai­ nabledevelopment. Inthisway,ourcontinetplaidinthehighestdegreetheforrmation ofthedvi­ lizationofthecentury XX,the«century ofthe Universal», although thepeople whohadbenefited fromitdon'tnotrecognize it.--Fortheharmonization ofitscommunities, Africacreatednormsofconduct whichwereusededandcontinue toguideitspeoplehowtobehaveinthesode­ ty,toforecastunkown circumstances, toinstiltheconfidence andperseverance, thecultureofwork,tolerance, forgiveness andprotection ofitsculturalproperty. This Dictionary ofthe Africanproverbs in Kikongo showsbywriting,an extension andthedepthofthisknowledge thatanysocietymustseektopreserve andtransmittothefuturegenerations. Uniqueinitsformat,this Dictionary of Proverbs hasacertainsourceofwis­ domwhich,wellused,isanessential andrichinstrument oftheknowledge and know-how. Whenitisputavailable tothecommunities, Universities, libraries, Invesigation Centersand Schools,itwillcontribute, I'msure,totheknowledge of therealityandtherichessofthecultureofthe Africaand,andparticulary, ofthe culturekongo,helpingconsequently throughthistoreaffirmourparticipation in theconstruction ofabetterworldinthiscenturyofglobalization. Through allitsrichessanddiversity, far fromwars,fromcatatrophes, epidemic andotherevilstowhichthedevelopped worldwantstosubjectus,hereis Africa or Angola,continent and Counttyofwelcome andhope,ofculturaandcreation, whichisopentoallwhoknowtoseeandrespectitsnumanandphysicalpoten­ cial. Luanda,3de Man,ode2008 Pinda Simiio Vice-Ministro da Educa~iio paraa Reforma Educativa 3Tradu~iio: Emmanuel Kunzika 13
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Prove_rbios_Kikongo.pdf
LUSUNZUW4 Nkandawau,Bukudyansasa za Nganaza Kikongo zinamunkandawau,nkan­ damioleminamubukudyadi:wantetetukamu Anate L,nkandawanzoletuka mu Mnate Z,zisasilumu Portugues, Francesye Ingles. Munabukudyadi,Nganaza ndingayazinamo,Nganaza Kikongo izinayemfunuanteternunafwananesa zo ye Nganazakinzenza zinakakayesalukyasasila Nganaza Kikongo. Ndinga Kikongo izeyevukanesa makanda mayingi rna Kikongo, mavukana munlambumosi,yovomavambana yernazingilanga waurnunsizavarnbana ye zikiyalanga. Kansiyauawonsoelubantiku Iwau Iwatukamuna Luyalu Iwa Nkulu Iwa Kongodya Ntotila. Imwauavayikila akakamungolo,ayingimu malembe, mubukayaneneyovoyafyoti,mukwendazingilamunansizaluvu­ vamu,yovokunansiazeyekukukulanga kimvumina yewiki. Munampambani zampilayoyo,nding'au Kikongo kayavambana rnundingazayingizaswaswana konzeyiunawavambanena makanda kuna«Torrede Babelnyovo«Mpambani za Makanda». Ndinga Kikongo yawutazindinga ndingazafyotinzeinkonko­ nkokoyengudiankoko. Konsonkangumyaesikongoakalavamosiyovo avambana, ndingazauzafinamyana yebelendavovaziana yewizana"kadi bena yendingamosia Kikongo. Ndingazafyotizatukarnunandinganenenze,zina yempilampovelo, mpilarnarnbu, yempilazansonekeno zaswasana, muna zungayovomunsizaswasana, kansindingazozozafyotizavukanarnuvova ndingarnosi Kakayanene. Kanelevo Bukudyadidinaye1. 050Ngana,kadisongele kovozazii Nganaza wonsozinamunding'a Kikongo. Nganazaziitosidimosikwanidyarnazarnu Kalunga dyazinganazinamumakanda rnayingirnasonganga kinkuluyefuyeto. Ernfunua Bukudyadiidyasonikayovosonikanga rnunkandarnarnburna kinkulukiankanguornarnavovelwanga kakarnunwa. Ekinkuluinki?Kinkulu kizayakene nze«ornarnakalanga kakatukantarna». Isiavokinkuluinsunzul'e fuyernarnburnankulu rnasadilwanga rnurnpovatukarnbandu yernbandu. Vo lusunzulu luvangarnene rnunwayernusonika,ernvukana rnarnburnankuluye rnarnburnarnpaseyatornasikilarnudyarnbu dyernarnburnenakuntwala ye tandurnunatandu. Kadivenayekinganakivovanga YO:«rnarnbu rnenarnavov­ wangalutarnalutanga, kakaornarnasonarnanga irnananganga». Irnpilayayi bukudyadidilendasadisarnbandu arnparnunatarnbulandarnbu azi Nganaza Kongozinarnunakinkulu kilundanga ngangu yendwenga zifilangankangu rnunazingukyani. Benabavovanga konsornpila Kikongo, kabarnona rnpasikornubakisa Ngana zisonarnene rnukikongokye Bukudyadi. Kwabenakabavovanga Kikongo ko, kansibazolele zayakinkulu kya Kongornunazi Nganazinarnubukudyadi, nsasazinatuvenernukonso Nganasezavananternornuvernpola konsobubu yovo«zibularnwelo»yekotisarnunzoakirnvwarna, banabazolelezayaekinku­ lukya Kongo,kadikonsondingainanzenzornvirnba kiyeleleyekirnvwarna, i dyaukonsondyon'ovezanga konsondinga,iwaukazeyeyoko. 4Tradu~ao: Emamnuel Kunzika 15
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Angola,kunakuvaikidi bukudyadi,insiandingazayingizinazizayakene kalakwaluyalu,yezinayenswawavovelamu Radioiwisakananga munsia mvimba, yinayenkumbu a«Ngola Yeto»[Ngola Eta]. Kansindingal Ozokazi tomasadilwanga kokadikanizitomasonarnako. Kansituekinkulukyansi kizakene voinsing'aneneuvukanesang'oma rnankuluy'omarnampamuna lusansulwansiza Angolamukimpambudi yeza Africamubundu. Venayemfunuanenewatomasadilandingansimulundaekinkulukyeto mudyambu dy'entangu yinakuntwala. Enkotesandingazansimusikolaza ntete,kanelevomutezakaka,dyambu dyamfunukikiludifwetelandakanwa kw'asoniki aesi Angolayeanzenzamusadisaesinsimubakafulukyakalase atatiakinkuluyelusansulwau. Salukyasonikabukudyadikyayindulwa munamvuwa1970,imvuyayanti­ kasonikayelunda Nganaza Kikongo, zinayasonekenenge munabukayankangu yewantuayingiyemonanenenge yaumunafuluyayingtnze:mafwa,tukazalu, ngutuka zawana,tukutakanu twamarnburnanstrna Nzambi,zamakanda, ye sonika Nganazamonomosi. Kansimunamvuwa1972,akundiyesadidingi au musalukyalukulu Iwa Angola,amonavontanguauyifwenemukunkatula mu ngolo,idiauarnpunina mambuvomonoyekelekunimarnasolayimpasiankatu­ lamunangolozinaakelezaumunantanguina. Munakumfunda kondakwakun­ kangayesadyamevamoko,avilakana voyakikadila mu Nkindua Lukulu Iwa Angolamvu17,kondakwavavafulukyamuntuankaka. Yalomba mpasiamfun­ disa,kansikazoiakumpana laudyodyoko. Kw'alandi etoalombele voafwete kumfundisa mpasikyelekakyazayakana, atambula mvutuva:«Fundisa Kunzikai fundisa Revolu<;ao ya Angola», dyakyeleka kadikaniakeledyauidya:«Katula mvungudi kambidyamameme dyamwangana» (Mateus26:31),yovo«Lwakila mbuta,nkanguwamwangana». Ensukani. mawonso yakubikidi musonika Lusansulwa Angolamasalavanamokomau. Nzeunawavova Fran<;ois I,Ntinua Fran<;a,kwangudiandi. vavakanungwa mumvita,monompeyavovakwa nkaz'arne yewan'arne: «Yawonso ivididi,katulakakaluzitulwarne». Vavamvutukidi ku Angola, nkaz'ame Donna Lucilia Sadi Kunzika ye mwan'ame Jose Kunzika, akizayidi ekanidyamedyasonikabukudya Lusansu lwa Angola,Nganaye Nsamu,ankurnika muvutukila ekanidyasonikankanda nzeiwau. Mwan'ame ungikamene mumabuku yentezaz'andiza Nganamu Frances,Ingles,Portugues yemu Lingala,nzeimono,zinakasonekenenge vava kasadidingi kuna Equator Bank(U. S. A), selusadisu munasalukyame. Ku nim'andi, ankwezizame:Sra. Malley Julieta Sadi Miguelye Gra<;a Luntezi Sadi Dinisantambika mambumasalasanikamvubisedyauyenzituarne,Sr. Pedro Sadi,wakele Nsoniki a B. M. S. (Sociedade Misionaria Baptista) dye Quibocolo-Angola, mambumomomatadidi Zingana, emamburnamvitaze mbutazeto:Alvaro Butaye Mbianda Ngungaanuanis'a Mputulukeso munamvu wa1914,zinakawilamunsangukwasedyandiyekw'azingi kumosiasedyandi. Munamambumamomasonika Sr. Pedro Sadimunayemamburnamvit'a Luku­ lu Iwa Angolayanwanatuka1961nateye1974,mvitayinakamwena mpasimu nsuniyemoyoandi,kansikunamfokowakivana mvimba, yemonamunameso mandielufwasumubomba,Iwadibundu dyawonso dye Quibocolo, dyakeleye nzoa Nzambiyatungamene yawonso mumatadi. Bukudyayatamasonamatukamvu2000nate2007. 16
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Nganazayingazasonika Sr. Pedro Sadizinarnunkandawau,zinarnfunu kwawantuatandukyakiyetanduinakuntwala. Bukudyadidyavwarnfunualusadisu Iwarnbutazinayentimarnyal Olasadi­ sasalukyabantubenayeginduzarnfunukansiakondel'owu alendasadilayovo vaikisazornpasisalukyendakuntwala yovokyatornafokoka. Elukanu Iwa bukudyadilwasunzulwa ntetekwa Ministerio da Educa~ao ye Culutura zakele zavukana. Kanelevolukanu1010Iwatorna tarnbulwa, kansika Iwamonamfoko yarnboteko. Lukanu 1010lwatornatarnbulwa rnunangatik'asalukyantete kwa ENSA-ANGOLA. Kunirn'andi Iwasongwakwa Vice Ministro wa Educa~ao, Dr. Mpinda Sirnao,yandirnpewasuzula 10kwa HYDRO-ANGOLA. EKornpani dya­ tondavanalusadisu Iwafokolwela salukyaki,natevaikisa Bukudyadirnuna Nyetekeno ya NZILAyinarnunansialutumu Iwa Nsoneki ye Director Dr. Arlin­ do Isabel. Turnwene voeyayiirnpil'arnboteyarna Kornpani rnaesinsiyernanzenza rnusadisansiyayirnukwenda kuntwalarnunginduyernusaluyau. Muna nkurnbu arneyeayabekalayelaudyasadilabukudyadi,rnvutwidi rnatondo rna nsiantimakwarna Kornpani rnornornamole,yekwawantu,avanalusadisu Iwau Iwakonsornpila,rnpasilukanu Iwankandawau Iwakituka sebuku,ye sadilanginduzinarnwaunzensabiyazinguyilendaziwulakimvwarna kilenda tornisarnuntuyernvivounakazingilanga. Bukudyadidinayenginduzarnalongi, rna(<llkut'aleke rnunzilakimbuta», kernusungula koalekeatandukyakiyetanduyikwizakuntwala. Nginduzazi zinarnunarnalongi rnankand'a Nzarnbi, rnuna Ngana(22:6):«Longarnwana tukarnunakilekekyandi,sekasolanzil'arnboteinakafwetelanda,yevavakaki­ tukasenunukasayoyarnbula ko» Tezasewalungisa rnarnburnavovelo rnubukudyadi. Emanuel Kunzika Barcelona. 2Fevereiro 2008 17
Prove_rbios_Kikongo.pdf
INTRODu<;:Ao Estelivroeurndidomirio deproverbios em Kikongo, dedoisvolumes, sendo oprimeiro de Aa Le0segundode M a Z,traduzidos em Portugues, Francese Ingles. Nestaobra,osproverbios em Kikongosaoabaseessendal decompara~ao dosproverbios Kikongo comosseusequivalentes em Portugues, Francese Ingles queservemapenasparaexplicarouesclarecer 0sentidodosprimeiros. o Kikongo euma Ifnguaunificadora devariospovos Kikongo unidosem espa~oscomunsouseparados agoraempaisesindependentes esoberanos unsdos outros,mascujasraizesdaarvoregenealogica remontam ao Antigo Reinodo Kongodondeemigraram for~osamente oupacificamente, emmassasouem pequenos gruposparaoutrasterrasmaisclementes oumaisprodutivas. Nessas condi~6es desepara~ao, asualinguacomum Kikongo, emvezdesetomarnuma «Torrede Babel»,comoospropriospovos,transforrnou-se. em variosdialeetos ou linguagens particulares derivados da Ifnguaprincipal oucomum, faladosmas compreendidos pelosgruposusandooutrosdialeetos, distintosunsdosoutros. Os dialeetos saoportanto variedades delingua,tendocaraeteristicas diferentes de vocabularios, depronunda~ao emesmodegramatica queasdiferendam umas dasoutrasvariedades locaisouregionais masqueconstituem umaunica Ifngua utilizadaemcomurn. Estedicionario deapenas1. 050proverbios naoeumalistagem acabada, e umagotadeaguanooceanodeimimeros proverbios contidosnaculturadeurn talmosaicodeetniasededialeetos queformam 0povo Kikongo eexpressam a suaculturaeassuas tradi~6es. oquejustificaestedidonario eatransmissao porescritodatradi~aooral. A tradi~ao, definidacomo«0quesempreexistiu»caracteriza-se pelatransmissao verbaldosusosecostumes degera~aoemgera~aocomvistaaligar0passadoao presente. Quandoestatransmissao efeitaoralmente eporescrito,estaliga~ao entre0passadoe0presente tomaacontinuidade dastradi~6es garantida para0 futurodegera~aoemgera~ao. Enesteambitoqueseenquadra estelivroque poderacontribuir atransmitiranova gera~aoumapartedatradi~aoemprover­ bios Kikongo, tradi~aoqueeconsiderada comodepositorio dasabedoria Kongo noconviviodoseupovocomosociedade humana. Osquefalamurndosdialectos Kikongo, naoencontraram grandesdificulda­ desemcompreender osproverbios escritosnodialectodestelivro,proximo dos outrosdialeetos do Kikongo comum. Paraosquenaofalam Kikongo, masque estaointeressados emcompreender urnpoucodacultura Kikongo, astradu~6es e explica<;6es queacompanham estesproverbios servemdeluzoude«sesamo abre-te»paraosdeixarentrarnesteoutromundodeideias,poiscadalinguaeurn mundocheioderiquezasrepresentadas pelasabedoria doseupovo. Comefeito, quemcriticaumalingua,eporquenaoaconhece. Angola,ondeestelivrosaiaopublico,eurnpalscomposto devariasetnias cujosidiomassaoreconhecidos como«lfnguasnacionais» quebeneficiam deurn canalderadiochamado «Ngola Yeto»[Nossa Angola]. Contudo, elasservem aindaapenasdetransmissoras detradi<;6es orais,porquesaoaindamuitopouco desenvolvidas porescrito. Entretanto, essastradi<;6es saoconsideradas como0 18
Prove_rbios_Kikongo.pdf
substrato queliga0passadoaopresentedahist6riadospovosangolanos empar­ ticulareafricanos emgeral. Existeportanto umagrandenecessidade depromover 0desenvolvimento das Ifnguasnadonais paraaconserva<;ao danossaculturanopresente e asuatrans­ missaopara0futuro. Aintrodu<;ao dessas Ifnguaspeiogovernonoensinoprima­ rio,mesmoatituloexperimental. eurngrandepassoquedeveseracelerado eas suaspisadasseguidaspelosescritores angolanos eoutros,nosentidodeassegurar aosnadonais 0seudevidolugardeguardiao daculturaedapr6priahist6ria angolana. otrabalho destelivrofoibaseadonarecolhadevariosproverbios Kikongo, realizada apartirdoana1970juntodascomunidades epessoasemvariasdr­ cunstandas davidasodaltaiscomo6bitos,casamentos, nasdmentos, reunioes polfticas, religiosas ousodo-culturais, livros,revistasepalestras, efinalmente pela formula<;ao deoutrosproverbios resultantes daexperiencia pessoaldoautor. Mas quandoem1972osmeuscompanheiros delutafizeramtudoparafalsamente me implicar contraa Revolu<;ao Angolana, quejatinhaservidodurante17anos, esqueceram que0feiti<;opoderiavirar-secontra 0feiticeiro. Eu,comoacusado, pediurnjulgamento, maseste<davon. mefoirecusado, eosmilitantes quepedi­ ram0mesmoprocedimento, responderam-lhes que«julgar Kunzika" ejulgara Revolu<;ao Angolana», 0quefoiumaverdade,poiselesnaotinhamnenhuma provacontramim,porque 0seuverdadeiro intentoerade«ferir0pastorpara dispersar asovelhasdorebanho» [Lwakila mbutankanguwamwangana], ecomo resultado dessamaquina<;ao, fuidespidodetodo0materialquetinhaacumulado paraahist6riade Angola. Comodisse0Rei Frances, Fran<;ois 1asuamae,eu disseaminhaesposaeaosmeusfilhos:«Tudoestaperdidosalvoahonra». Com efeito,perditudo,masaminhahonraerapreservada. Regressado a Angola,fuiencorajado emesmopressionado porminhaesposa, Sra. Donna Lualia Sadi Kunzikaemeufilho Jose Kunzika, quesabiamdosmeus projectos deescrever livrossobrea Revolu<;ao Angolana, proverbios, contose fabulas. Meufilhoapoiou-me peloslivrosepelosseusensaiosdeproverbios que jatinhaescritoem Frances, Portugues, Inglese Lingala,no Equator Banknos EVA,comocontributo aosmeuspr6prios esfor<;os. Entretanto, asminhascunha­ das:Sra. Molley Julieta Sadi Miguele Sra. Gra<;a Luntezi Sadi Dinisconfiaram-me tambemcertosmanuscritos postumos doseufalecidopaiemeusogro,Sr. Pedro Sadiex-Secretario da B. M. S. [Sociedade Missionaria Baptista] de Quibocolo­-Angola, relativosaalgunsproverbios eeventosdaslutastravadascontraospor­ tugueses peloslideresnacionalistas Alvaro Butae Mbianda Ngunganoana1914, dequeeletinhaouvidofalardoseupaiedeoutrosnacionalistas contempora­ neosdoseupa LDestesmanuscritos, constavam certosdetalhessobrealutade liberta<;ao de Angoladesde1961ate1973,daqualeletinhasofridonacarneeno espirito,masaqualtinhadadofinalmente 0melhordesidepoisdeterpresenda­ do,delonge,comamortenasuaalma,adestrui<;ao porbombardeamento, de todaamissaode Quibocolo, cujaigrejatinhasidoconstrufda todaempedras. Estelivroprecisoude«Mecenas» paraserconclufdo comexito. 0seuprojec­ to,apresentado emprimeiro lugarao Ministerio da Educa<;ao eda Cultura,susci­ touurninteresse positivomasficousemresultado efectivo. Contudo, encontrou nasuafaseinicialurnapoiofinanceiro encorajador daparteda Empresa Nadonal 19
Prove_rbios_Kikongo.pdf
de Segurosde Angola«ENSA-ANGOLA» que0salvoudoseuestadodeinani~ao. Tendobenefidado daconfian~a do Vice-Ministro daeduca~ao, Dr. Mpinda Simao, oprojeeto foiapresentado a Empresa «HYDRO-ANGOLA», que0apoiounasua fasefinalcomosmeiosmateriais detrabalhoefinanceiros, tendoassumido asua edi~aopelas Edi~oes Nzilaatravesdoseu Editor Litenirio e Director, Dr. Arlindo Isabel. Consideramos queestaeamaneira positivadestas Empresas Nacionais e estrangeiras decontribuirem aodesenvolvimento sodaldopais. Emmeunome pessoaledosquevieremabenefidar destelivro,apresento dofundodomeu cora~oosmeusagradedmentos asduasempresas eoutraspessoas, pelos meios materiais efinanceiros queajudaram atomar 0projeetodedidomirio quelhes foisubmetido numlivrodeutilidade publica,poisasideiasquecontemestelivro podemtransformar osleitoresquesouberem aproveitar dessasideiascomochave devidaqueabreostesourosquetransformam 0homeme0meioemquevive. Este Dicionario ternurnconteudo didactico, destinado principalmente a juventude danossa gera~aoedasgera~oes vindouras. Estadidaetica ebaseadana sabedoria secularbiblicaquenosensina,nolivrodos Proverbios 22:6«Instruiao meninodesdeasuainfiindanocaminho emquedeveandar,eatequandoenve­ lhecernaosedesviaradele». Tenteeprovaraarealidade doqueeditonestelivro. Emanuel Kunzika Barcelona. 2de Fevereiro de2008 20
Prove_rbios_Kikongo.pdf
INTRODUTION Celivreestun Dietionnaire de Proverbes Kikongo traduitsen Portugais, Fran­ ~aiset Anglais,compose dedeux Volumes, Iepremierallantde Aa Let Iedeuxie­ mede Ma Z. Detouscesproverbes citesenquatrelangues, lesproverbes en Kikongo sontlabaseessentielle decomparaison desproverbes Kikongo avec leursequivalents en Portugais, Fran~aiset Anglais,quineserventq U'aexpliquer Iesensdespremiers. Le Kikongoestunelangueunificatrice dediversesethnies Kikongouniesdans desespacescommuns ousepares,vivantmaintenant dansdespaysindependants etsouverains, lesunsdesautres,maisdontlesracinesdel'arbregenealogique plongent danslesterresdel'Ancien Royaume du Kikongo, d'ou. ilsemigrerent forcement oupacifiquement, enmassesouenpetitsnombres, versd'autresterres plusclementes ouplusproduetives. Danscesconditions d'emigration, leurlangue commune Kikongo, aulieudedevenirune«Tourde Babel»,commelespeuples eux-memes, souffritseulement depetitestransformations endialeetes derivesde la Langue-Mere commune, etparlesparlesunsmaiscomprisparlesautresgrou­ pesutilisant d'autresdialectes differents lesunsdesautres. Lesdialeetes sont pourtant desvarietesdelanguesayantdescaracteristiques devocabulaires, de prononciations etmemedegrammaire, quidifferencient lesvarieteslocalesou regionales lesunesdesautres,toutenconstituant cependant unememeetuni­ que Langueutiliseeencommun. Ce Dietionnaire compose seulement de1. 050proverbes ne"peutpasetrecon­ sidereunelistecomplete, c'estunegoutted'eaudansl'oceand'innombrables proverbes contenus danslacultured'untelmosaique d'ethnies etdedialeetes formant Iepeuple Mukongo quiexprimecettecultureetdynamise sestraditions. Cequijustifiece Dietionnaire, c'estlatransmission parecritdecettetransmis­ sionorale. Or,latradition estdefiniecomme«cequiatoujours existenetse caraeterise parlatransmission verbaledesusetcoutumes degeneration engene­ rationenvuedelier Iepasseaupresent. C'estlorsquecettetransmission estfaite oralement etparecritquecetteligationestgarantie, etlacontinuite destradi­ tionsdevientgarantieaussipar Iefuturdegeneration engeneration. Ceciest confirme par Ieproverbe quidit:«Lesparoless'envolent, seulslesecritsrestent». C'estdanscedomaine ques'encadre celivrequipourraitcontribuer atransmet­ trealanouvelle generation unepartiedelatradition parlesproverbes en Kikon­ go,consideree comme Iedepositoire delasagesse Kikongo animeejustement par I'usagedesproverbes commeingredients delaparoleoudesdiscours, carundis­ coursdepourvu decesingredients estfade. Ceuxquiparlentundesdialeetes Kikongo utilisedansce Dietionnaire n'au­ rontpasdegrandesdifficultes acomprendre lesproverbes ecritsdans Iedialeete decelivre,prochedesautresdialeetes du Kikongo commun, quin'aaucundia­ leetestandard ouprincipal. Pourceuxquineparlentpas Ie Kikongo, maisqui seraientinteresses acomprendre unpeudelaculture Kikongo, lestraduetions et explication quiaccompagnent cesproverbes serventpourleseclaireroupour avoiraccesausecretde:«sesameouvre-toi» etilouvriraenvuedelaisserles interesses entrerdanscetautremonded'idees,carchaquelangueestunmonde 21
Prove_rbios_Kikongo.pdf
rempliderichesses insoupc;onnees representees parlasagessedesonpeuple. En effet,sioncritiqueunelangue,c'estparcequ'onnelaconnaitpas. Angola,paysdanslequelcelivreavu Iejour,estunpayscompose, deplu­ sieursethniesdontlesidiomessontreconnus commelanguesnationales, etbene­ fidentd'uncanaldela Radioappele(,Ngola Yeto»[Notre Angola]. Cependant, ellesserventencorecommeemettrice detraditions oralesdufaitq U'eliessonttres peudeveloppees parecrit. Etpourtant, cestraditions sontconsiderees comme Ie substratquilie Iepasseaupresentdans I'histoire despeuplesangolaisenparticu­ lieretafricainsengeneral. IIexistedoncunegrandenecessite depromouvoir Iedeveloppement deslan­ guesnationales pourlaconservation delaculturedans Iepresentetsatransmis­ sionauxfuturesgenerations. L'introduction deceslanguespar Ie Gouvemement dans I'enseignement primaire, memeatitreexperimental, estungrandpasqui doiteireaccelereetsestracessuiviesparlesecrivains angolaisouetrangers dans Iebutd'assurer auxnationaux leurvraieplacedegardiendelacultureetde l'histoire. Leprojetdecelivrefutbasesurunpremiertravailderecueildeplusieurs proverbes Kikongo realiseapartirde1970aupresdescommunautes etpersonnes rencontrees dansdiversesdrconstances delaviesodaletellesquedeces,maria­ ges,naissances, reunions politiques, religieuses ousocio-culturelles, livres, revues,etparlaformulation d'autresproverbes resultant del'experience person­ nellede I'auteur. Maisen1972,mescompagnons deluttetrouverent quel'occa­ sionetlescirconstances etaientreuniespourm'accuser injustement etsans preuveaucune,pourenretoumer larouedela Revolution Angolaise contremoi etceuxqui,commemoilesgenaient, etnonla Revolution quej'avaisserviedeja pendant 17ans,sansjamaischercher acompromettre lesinteretsdesunsnides autres,maisenmemetempslaverite,quinechangejamais,nousappritqu'elle savaitconfondre sesdetracteurs. Commeaccuse,j'avaisdemande amesaccusa­ teursdemejuger,maiscette(,faveu T» mefutrefuseeetauxmilitants quideman­ derentquesoitfait,ilsleurrepondirent que«juger Kunzika, c'estjugerla Revolution Angolaise», cequietaitvrai. carilsn'avaient aucunepreuvecontre mo LDansmoncas,etceluidemescompagnons, leurvraieintention aideeparla forceetaitclairede:«Eliminer Iebergerpourdisperser lesbrebisdelabergerie». Celasetraduit,en Kikongo, par Ieproverbe equivalent: «Lwakila mbutankangu wamwangana». Leresultatdecettemachination, etaitquejeperdistout Iemate­ rielquej'avaisaccumule pourl'histoire del'Angola. Comme Franc;ois 1erditasa merequandilperditlaguerre,moiaussi. jedisarnafemmeetamesenfants: Toutestperduhormis I'honneur «Eneffet,jeperdistoutmaismonhonneur fut gardeintact». Rentreen Angola,jefusencourage parrnafemme Donna Lumia Sadi Kunzi­ ka,etmonfils Jose Kunzika, quisavaientmesprojetsd'ecrirelivressurla Revo­ lution Angolaise, Proverbes, Contesou Fables. Monfilsm'aappuyepardeslivres etsesessaisdesproverbes ecritsa Equator Banken Franc;ais, Portugais, Lingalaet en Anglais,qu'ilm'envoyait encontribution amesefforts. D'autrepart,mesbel­ Iessoeurs,Mmes:Molley Julieta Sadi Miguel,et Grac;a Luntezi Sadi Dinisme confierent certainsmanuscrits posthumes deleurpereetmonbeau-pere, Mr. Pedro Sadi. ex-Secretaire dela B. M. S. (Baptist Mission Society)de Quibocolo-22
Prove_rbios_Kikongo.pdf
-Angola, cesmanuscrits sereferaientaquelques proverbes, etcertainsevene­ mentspolitiques desluttesmeneescontreles Portugais parlesleadersnationalis­ tes Alvaro Buta,et Mbianda Ngunga, dansl'annee1914,dontilavaitentendu parlerdesonpereetdesautresnationalistes contemporains desonpere. Ces manuscrits contenaient aussicertainsdetailssurlaluttedeliberationapartirde l'annee1961jusque1973,dontilavaitsouffertdanssachairetsonesprit,maisa laquelleilavaitfinalement donne Iemeilleur desiapresavoirassistedeloin,la mortdansl'ame,aladestruction parbombardement detoutela Missionde Qui­ bocolodontl'Egliseavaitetaitconstruite totalement enpierres. Celivreaeubesoindesmecenes sanslesquels Ieprojetdece Dictionnaire auraitcontinueavegetercommeprojetpendantlongtemps. Eneffet,Soumisau Ministere del'Education etdela Culture, Ieprojetsouscitauninteretpositif,mais restasanseffetfautededecisiondelapartdel'undesdeux Ministeres quirepon­ daientpourlesdeux. Entre-temps, Ieprojet,danssaphaseinitiale,rel;utun appuifinancier encourageant delapartdel'ENSA-ANGOLA, qui Iesauvadeson etatsubsequent d'inanition. Heureusement, danssaphasefinale,Ieprojetbenefi­ ciadelaconfiance du Vice-Ministre del'Education, Dr. Mpinda Sirniio,qui Iepre­ senta HYDRO-ANGOLA, laquellel'appuya, avecdesmoyensnecessaires pour transformer Ieprojetenunlivred'utilitepublique, enassumant Ieroutdeson editionparles Editions NZl LA,del'Editeur Litteraire et Directeur, Dr. Arlindo Isa­ bel. Nousconsiderons quecelaestlamanierepositivedeces Entreprises nationa­ lesetetrangeres decontribuer audeveloppement socialdupays. Amonnom personnel etdeceuxquibeneficieront desideesetmessages quecontientcelivre, presenternaplusviveetcordialereconnaissance auxdeux Entreprises etatoutes lespersonnes dontl'appuiapermisque Iedesirexprimepar Ieprojetsoitdevenu unerealite. Ce Dictionnaire auncontenudidaetique, destineprincipalement alajeunesse denotregeneration etdesgenerations futures. Cettedidactique estbaseesurla sagesseseculaire biblique quinousenseigne dans Ielivredes Proverbes 22:6 «Eduque l'enfantdessonenfance, ilchoisira Ieboncheminasuivredanssavie, etquandilseravieuxiln'endepartira pas». Essayezetvousprouverez larealitedecequiestditdansce Livre! Emanuel Kunzika Barcelona, 2Fevrier2008 23
Prove_rbios_Kikongo.pdf
INTRODUCTION This Bookisa Dictionary of Kikongo Proverbs presented intwo Volumes: the firstisfrom Ato Landthesecondfrom Mto Z,translated into Portuguese, Frenchand English. Inthisbook,the Kikongo Proverbs aretheessential basisof comparison withtheirequivalents in Portuguese, Frenchand English. whichare usedonlytoexplainthemeanings ofthefirstones. Kikongo isacementofunification ofmany Bakongo people, unitedincom­ monspacesornowseparated inindependent andsovereign countries, suchas Republic of Angola,the Democratic Republic of Congo,andthe Republic of Congo. Nevertheless, theirrootsofthegenealogical treegobacktothe Ancient Kingdom of Kongofromwheretheyemigrated forciblyorpeacefully, ingreat numberorinsmallgroupstosettleinpeacefulorproductive lands. Inthesecon­ ditionsofemigration, their Bakongo common Language, insteadofbecoming a "Towerof Babel»asdidthepeople,wastransformed inmanydialectsorparticu­ larlanguages derivedfromthemainorcommon Language, whichwasspoken andunderstood bygroupsusingotherdifferent dialects. Thedialectsaretherefo­ revarieties ofthelanguage andhavetheirdistinctcharacteristics ofvocabulary, pronunciation andevengrammar, whichdifferentiate themonesfromtheothers inlocalorregionalvarieties, butinsum,theyconstitute oneuniquelanguage usedincommon. This Dictionary ofjust1,050proverbs isnotacomplete listofthecountless proverbs thatconstitute thefundofthecultureofsuchamosaicofethnicgroups anddialectsthatformthe Bakongo People,andexpresstheircultureandtradi­ tions. Whatjustifiesthis Dictionary isitscontribution onwritingtheoraltradition thatwouldbetransmitted tothefuturegenerations. Thetradition, definedas «whatalwaysexists»,ischaracterized bytheoraltransmission inordertolink thepastwiththepresent. Whenthistransmission isdoneorallyandinwriting, thislinkagebetween thepastandthepresentguarantees thecontinuity ofthe traditions forthefuturefromonegeneration toanother. Itistothisextentthat thisbookenvisages tocontribute forthetransmission ofitmessage tothenew generation, whichisapartofthetradition considered asthedepository ofthe Kongowisdominthehumansociety. Thosewhospeakoneofthe Kikongo dialectswillfindnogreatdifficulty in understanding theproverbs writteninthephraseology ofthisbook,similartothe otherdialectsofthecommon Kikongo. Tothosewhodon'tspeak Kikongo but areinterested inunderstanding someofthe Kongoculture,thetranslations and explanations ofthe Kikongo proverbs willclearupsomedifficulties orwillgive themthekeysecretof:«opensesame» inordertogetintoanotherworldof ideas,foreachlanguage isaworldfullofrichesofunknown valuesymbolized by thewisdomofitspeople. Asamatteroffact,whenonecriticizes alanguage it's becausehedoesn'tknowit. Angola,fromwherethisbookisedited,isacountrywithseveralethnic groups,andtheiridiomsarerecognized as«National Languages», whichbenefit ofcoverage froma Radiochannelcalled«Ngola Yeto»[Our Angola]. However, 24
Prove_rbios_Kikongo.pdf
theyareonlytransmitters oforaltraditions astheyarestillmuchlessdevelopped inwriting. Nevertheless, thesetraditions areconsidered asthesubstratum linking thepastandthepresentinthehistoryof Angolan people,inparticular, andof the Africanpeople,ingeneral. Thereisconsequently agreatneedtopromote thedevelopment ofnational languages fortheconservation ofthecultureofthepresentinordertocarryit overtothefuture. Theintroduction oftheselanguages bythe Government inthe primaryschool,evenbasedonexperience, isanencouraging stepthatmustbe followed upby Angolanwritersorotherscholarsinordertoassuretothenatives theirplaceofguardians oftheircultureandhistory. Theprojectofthisbookwasbased,firstofall,ongathering various Kikongo proverbs in1970fromcommunities andpeopleindiversedrcumstances ofsodal lifesuchasdeaths,weddings, births,politicalandreligiousmeetings, sodo-cultu­ ralevents,books,magazines, nationalconferences andseminars, andbythefor­ mulation ofotherproverbs ofmyownexperience asaneducator. Butin1972, someofmypoliticalcolleagues deddedtofalselyaccuseme,withoutanyproof, directing againstmethewheelofthe Angolan Revolution, which Ihavealready servedfor17years. However, atthesametime,welearnedhowthetruthknows toconfound thedetractors ordefamers. I,asanaccused,askedtobejudgedbut I wasrefusedthisfavour,andthepeoplewhoaskeditonmybehalfwereanswe­ red«tojudge Kunzika istojudgethe Angolan Revolution», thiswastruebecause theydidn'thaveanyproofagainstme,andtheirtrueintention was:«toelimina­ tethechiefandthepeoplewouldbescattered» orasitiswrittenin Matthew 26:31:«Iwillstriketheshepherd andthesheepoftheflockwillbescattered». In Kikongo, wesay«Lwakila mbuta,nkanguwamwangana». Asaresultofthat machination, Iwasdeprived ofmymaterials accumulated forthehistoryof Angola. Asdidtheformer French King Fran\ois Itohismotherafterlosingawar, Isaidtomywifeandsons:«Allislostexceptthehonoun>. Asamatteroffact,I losteverything butmyhonourwaspreserved. Afterreturning to Angola,Iwasencouraged bymywife,Mrs Donna Lua1ia Sadi Kunzikaandmyson,Jose Kunzika, whoknewaboutmyprojectsofwriting booksonthe Angolan Revolution, proverbs, Africanfolktalesandfables. Myson furnished mebooksandessayswithacompilation ofproverbs in French,Portu­ guese,Englishand Lingala,ashewasinspiredtofollowmyfootsteps. Hiscontri­ butionhelpedtosustainmyefforts. Moreover, mysisters-in-law, Mrs. Molley Sadi Migueland Mrs. Gra\a Sadi Dinis,provided meposthumous manuscripts of theirfatherandalsomyfather-in-law, Mr. Pedro Sadi,former Secretary ofthe B. M. S[Baptist Mission Sodety]Quibocolo-Angola, referring tosomeeventsof thestruggleagainstthe Portuguese colonialregimeintheyear1914bythenatio­ nalistleaders Alvaro Butaand Mbianda Ngunga, thatheheardfromhisfather andothercontemporary nationalists ofhisfather. Thesemanuscripts hadalso somedetailson Angolan Liberation Strugglefrom1961to1973,fromwhich he sufferedinhisfleshandspirit. buthemanaged togivefinallythebestofhimself, afterhavingbitterlywitnessed thedestruction bybombardment ofallmissionof Quibocolo, induding itschurchbuilttotallywithstones. Thisbookneeded«Mecenas» fromwhichderivedthewaysanddynamicmeans, 1havereceivedfrommanyindividuals andsomeinstitutions intransforming the 25
Prove_rbios_Kikongo.pdf
projectintothisbook. Iamhumblytouchedandwishfultoacknowledge theirassis­ tance. Asamatteroffacttheprojectwasintroduced andpresented tothe Ministry of Education andof Culture. Despiteofbeingappredate<L itdidnotgetaconcrete resultuntilitearnedfinandal supportinitsinitialphasefrom«ENSA-ANGOLAII, whichsaveditfromitssubsequent stateofinanition. Aftermeetingwiththeconfi­ denceofthe Deputy Minister of Education Dr. Mpinda Simao,theprojectwasthen presented totheconsideration of«HYDRO-ANGOLA», whichaccepted tosupportits editingprocess,madepossibleby Nzila Editions through its Literary&Director Dr. Arlindo Isabel. Weconsider thistobethewaysthese National Enterprises andotherpeople empathize tocontribute tothedevelopment ofthecountry. Onmybehalfandin thenameofthosewhowouldbenefittheideasofthis Dictionary, Igivemycor­ dialthankstoboth Enterprises andotherindividuals whomadeeverything possi­ bletotransform theprojectintoabookthatwouldchangethosereaderswho wouldprofitfromit. andbeabletoopenus tothetreasures thatalsowould transform usfromwithinandwithout. This Bookhasalsoadidacticincentive aimedmainlytoassisttheyouthfrom thisgeneration tothefutureones. Sothisbooktendstoofferanawesome incen­ tivebasedonthefollowing premise andadvice:«Trainachildinthewayhe shouldgo,andwhenheisoldhewillnottumfromit». [Proverbs 22:6]. Tryandyouwillprovethetruthofthatissaidinthisbook. Emanuel Kunzika Barcelona February 2nd2008 26
Prove_rbios_Kikongo.pdf
COMOLERESTEDICIONARIO Estesproverbios saointroduzidos em Kikongo listadosporordemalfabe­ tica. Asequivalentes erespectivas tradll(;oes saodadascomosesegue:Portugues. Francese Inglesemnegrito. Explica\oes adidonais eadagiossaoprovidendados emcaracteres normais. COMMENT LIRECEDICCIONAIRE Cesproverbes sontenregistres alphabetiquement en Kikongo. Lestra­ ductions correspondantes sontdonnees commesuit:Portuguais, Fran\ais et Anglais. encaracteres gras. Lesexplications. commentaires etadagesequivalents ousimilaires sontecritsencaracteres normaux. How TOREADTHISHANDBOOK Theproverbs areenteredin Kikongo andwritteninboldfaceandlistedinalpha­ beticalorder. Theequivalent andrespective translations aregivenasfollows:Por­ tuguese, Frenchand Englishinboldface. Additional explanations andsayingsare provided innormalcharacters. 27
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Prove_rbios_Kikongo.pdf
A AENGIADILANGA MU LONGA SEADl LAVAMAKAYA, AY'ADILANGA VAMAKAYA SEADl LA MULONGA. Muitosdosquecornernnospratoscornerao cedooutardesobreasfolhaseos quecornernsobreasfolhascomerao nospratos. Esteproverbio ensina-nos quetudo,nestemundo,estasujeitoainumeras vidssitu­ des,equeninguem sabehojedequeserafeito0amanha, poisque,deurnlado, segundo Candido Figuereiro, (madahaseguronaestradadavida»equedeautro lado,«naohabernquesempredure,nemmalquenaoacabe». Beaucoup deceuxquirnangent dansdesassiettes mangeront totoutardsur desfeuilles. Ceproverbe nousenseigne que,danscettevie,toutestsujetadenombreuses vidssitudes, que«personne nesaitaujourd'hui dequoidemainserafait»,etque, d'unepartselon Candido Figueiredo, «i1n'yariend'assure surla-routedela vie»,etque,d'autrepart,«lesjourssesuiventmaisneseressemblent pas». Hewhoeatsinaplate,willsoonerorlatereatonleaves. Thissayingteachesusthatinthislife,allissubjecttomanyvidssitudes for,onthe onehandandaccording to Candido Figueiredo., «thereisnothingsecureinthe roadoflife»,andontheotherhand,nooneknowsforsurewhattomorrow holds. AENGIAVWANDANGA VAKYANDU, SEAVWANDA VANTOTO, AVWANDANGA VANTOTOSEAVWANDA VAKYANDU (KYANDI) d. prov. l). Muitosdosqueseassentam nascadeiras, assentar-se-ao nochao;eosque estaosentados nochaoassentar-se-ao nascadeiras. Esteproverbio, como0primeiro, significaquenestemundotudopode mudar,pais(madanavidaepermanente», a Bibliadeclara: «Bem-aventurados v6s,queagoratendesfome,porquesereisfartos», «Bem-aventurados v6s,queagorachorais,poishaveisderir»(Lucas6:21),epara asoutros:. «Aidev6s,asqueestaisfartos,porquetereisfame». «Aidev6s,asqueagorarides,porquevaslamentareis echorareis» (Lucas6:25). Daf,«ateaolavardoscestosevindima». Beaucoup deceuxquis'assoient surdeschaisess'asseyeront parterre;etceux quisontassisparterres'assoiront surdeschaises. Ceproverbe, comme Ieprecedent, signifiequedanscemondetoutchange,car danslavieiln'yariendepermanent. comme Iedeclarela Bibleencestermes: «Heureux vousquiavezfaimmaintenant, carvousserezrassasies!» «Heureux vousquipleurezmaintenant,carvousserezdanslajoie!»(Luc6:25), etauxautres: «Malheuravousquietesrassasies, carvousaurezfaim. 29
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«Malheuravousquiriezmaintenant, carvousserezdans Iedeuiletdansleslar­ mes»(Luc6:25). D'ou:((rirabienquirira Iedernier. » Manyofthosewhoareseatedonthechairswillseatontheground;andthose whoareseatedonthegroungwilltakeplaceonthechairs. Thisproverb,justlikethefirstone,meansthatinthisworldallchanges, forthere isnothingpermanent inthislifeasthe Bibledeclaresintheseterms: ((Blessedareyouwhohungernow,foryouwillbesatisfied» ((Blessed areyouwhoweepnow,foryouwilllaugh»(Luke6:21),andtothe others,itdeclares: ((Woetoyouwhoarewellfednow,foryouwillgohungry». ((Woetoyouwholaughnow,foryouwillmournandweep»(Luke6:25). Hence,((hewholaughslastlaughslongest. » AFWIDI MUVITAKAENALUTANGU KO,MUN'ATUKIDI ENAYE LUTANGU LWAU. Osquemorreram naguerrasaoinumeraveis. Contudo, saoconhecidos pelas suasfamiliaspelosseusnomesen6meros. Assim,duranteaguerra,asfammasconhecem echoramosseusentesqueridos mortospelapatria,enquanto 0estadoosregistapelosseusnomesesoma0seu mimero.-Cadaestadodevehomarosseusfilhostombados nocampodebatalhapela defesadopaisecadapovodevelembrar-se dosseusmartires. Ceuxquisontmortsalaguerresontinnombrables. Neanrnoins, Ussontcon­ nusparleursfamillesparleursnomsetnombres. Ainsi,pendantlaguerre,lesfamiliesconnaissent etpleurent leursbien-aimes qui sesontsacrifiespourleurpatrie,tandisquel'etatlesemegistre nommement et entotalise Ienombre.-Chaqueetatdoithonorersesfilstombessur Iechampdebataillepourladefen­ sedupaysetchaquepeupledoitsesouvenir desesmartyres. Thosewhodiedinthewararenumberless. However, theyareknownbytheir familiesbytheirnamesandnumbers. So,intimeofwar,thefamiliesknowandlamenttheirlovedoneswhosacrificed themselves fortheircountryandtheirstateliststhembytheirnamesandaddsup theirnumbers.-Eachstatemusthonouritssonswhogavetheirlifeforthedefenceoftheir countryandeverypeoplemustremember them. AKENTO ANATIANKALUZAMAZAYEMAFUNDA MAMAMBU. Asmulheres saoportadoras dascalabal Oas deaguaedosembrulhos debisbi­ lhotices, istoe,asmulheres saomaisboateiras doqueoshomens. (,Serumamulherecalar-sesaoduascoisasincompativeis. » (Tirsode Molina). Lesfemmessontporteuses descalebasses d'eauetdespaquetsdecommerages, cequisignifiequelesfemmessontpluscolporteuses deproposqueleshommes. «treunefemmeetsetairesontdeuxchosesincompatibles. » (Tirsode Molina). 30
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Womenarecarriersofthecalabashes ofwaterandofthepiecesofgossips,that meansthatwomenaremoregossipmongers thanmen. «Tobea WOmanandtoremainsilentaretwoincompatible things. »(Tirsode Molina). AKENTO KUMINGIN'AUl»: NGEYEMOSIUKIVUNANGA. «Tenhodezmulheres»: Tensdez?«1\1teenganasatimesmo. » Estastantasmulheres naosaorealmente todastuas,pois:«quemmuitoabarca poucoaperta. » «J'aidixfemmes. » Vraiment? Alors,tutetrompestoi-meme. Toutescesfemmesnesontpasreellement tesfemmes, car«quitropembrasse maletreint. » eelhavetenwives. »Really?Youaretheninerror. Allthesemanywivesarenotreallyyours,because: «whograspsall,loosesall». AKENTO NSAMBWADI ANETENSENGO NSAMBWADI KUNKOKO ATOMBOKELE YENGANDU NSAMBWADI, AVOAKALA NSAMBWADI ANETETANZINSAMBWADI, WANASIMBINSAMBWADI ATOMBDKA YAU. Setemulheres foramaoriocomseteenxadas etrouxeram setecrocodilos. Se setehomensforemaomesmoriocomsetemachados, traraocertamente sete sereias. Esteproverbio significaque«asgrandescausasproduzem grandesefeitos». Septfemmessontalleesalariviereavecsepthouesetsontrentreesavecsept crocodiles. Sisepthornmes yvontavecsepthaches,ilsenrameront septsirenes. «Lesgrandescausesproduisent degrandseffets». Sevenwomenwenttotheriverwithsevenhoesandbroughtbacksevencro­ codiles. Ifsevenmengotothesameriverwithsevenaxes,theywillcertainly bringoutsevensirens. «Greatcausesproducegreateffects». AKINANZIMA, MBAW ANTIMA ANWANINANGA YEMAZUNU MA NKELEM'ANKONGO. Ascivetasdizem:«Lutamos contraasbocasdeespingardas dosca<;:adores por causadasuacrueldade. » Refere-se apessoasrevoltadas quejustificam asuaviolencia pelamaldade exces­ sivadosseusinimigos. Lescivettesdisent:ee C'estacausedelacruautedeschasseurs quenousluttons contrelesbouchesdeleursfusils. » Leproverbe sert~fereadespersonnes revoltees quijustifient laviolence deleur vengeance parlacruauteinfemale deleursennemis. Thecivets-cats say:celtisforthecrueltyofthehunterstowardsusthatwestri­ kewiththeirrifles'muzzles. » Thissayingreferstorevoltedpersonswhojustifytheviolenceof theirrevengeagainsttheirenemiesowingtothewickedness ofthelatter. 31
Prove_rbios_Kikongo.pdf
AKULUADYAMBA(NGAZI), ATAWUL'E NKAMFI. Osantepassados comeram asnozesdapalmeira edeitaram ossobejos. Osantepassados cumpriram osseusdeveresetransmitiram 0fachoasnovas gera-;oes. Agoraeavezdestasdesemostrarem dignasdaheran-;arecebida. Lesancetresontmangelesnoixdepalmeetenontjetelesdechets. Lesancetresontremplileurmissionetontpasse Ieflambeau auxnouvelles genera­ tions. nappartient maintenant acesdernieres desemontrerdignesdeleurheritage. Theforebears atethepalmnutsandthrewouttheremains. Theforefathers fulfilledtheirdutiesandhandedonthetorchtothenewgenera­ tions. Itisnowuptothesetobeworthyoftheirlegacy. AKUNDI KAKONDI, AKUNDI KASAKI. «Nam>afaltadeamigos,e«naonanumerosos amigos. «Amigos: nemnenhum, nemmuitos». «Termuitosamigosecomonaoteramigoalgumcomquecontan>. Contudo, <Niversemamigoemonersemtestemunha» (G. Herbert). «0homemvueternmuitosamigospodecongratular-se: mashaurnamigomais chegadodoqueurnirmao»(Proverbios: 18:24). «Nom. aumanqued'amis,et<monnaungrandnombred'amis. «Desamis:niaucun,nibeaucoup». «Avoirbeaucoup d'amis,c'estn'avoirpointd'amis». Cependant, «vivresansami. c'estmourirsanstemoin»(G. Herbert). «Celuiquiabeaucoup d'amislesapoursonmalheur. Maisi1esttelamiplusatta­ chequ'unfrere»(Prov. 18:24). Notolackoffriends,notoagreatnumberoffriends. «Aboutfriends:neithernone,normany». «Tohavetoomanyfriendsistohavenofriends». Yet. «tolivewithoutafriendistodiewithoutawitness» (G. Herbert). «Amanwithmanycompanions maycometoruin,butthereisafriendwho stickscloserthanabrothen> (Prov. 18:24). AKWANGANGU YENGANGU KALENDI TUNGILAVAKIMOSI KO. Doisinteleetuais naopodemconviver juntos,poisosseustalentos, envezde uni-Ios,oponem-nos. Como«doisgalosnaopodemcantarnamesmacapoeira» tambem «osgrandes homensnaopodematurar-se unsaosoutrosequasenaotern0espfrito. Eborn mistura-Ios comospequenos. » (Anatole France). «AArrogancia diminuiasabedoria» (Proverbiob Afiibico-in«The Bookof Pro­ verbsby Paul Rosenzweig»). Deuxintellectuels nepeuvent pasvivreensemble, carleursavoir,aulieude lesunir,lesoppose. Comme«deuxcoqsnepeuventpaschanterdans Iememepoulaillen., Aussi«lesgrandshommes nepeuvent-ils sesupporter lesunslesautres,ilsn'ont guered'esprit. nestbondelesmeierauxpetits. »(Anatole France). 32
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«L'arrogance diminue lasagesse» (Proverbe arabe-in«The Bookof Proverbs ­ by Paul Rosenzweig»). Twointellectuals cannotlivetogether, becausetheirtalentsbreedcontempt. As«tworoosterscannotsinginthesamehencoop»,also «greatmen cannotabidewithoneanother, astheydon'thavespirit. Itiswisetomingle themwiththelittleones. »(Anatole France). «Arrogance diminishes wisdom» (Arabicproverb-in«The Bookof Proverbs-by Paul Rosenzweig»). AKWANGUBAKANGU NKATU, AKWAKANGU NGUBANKATU. Osqueternamendoins naoterntorradeira, osqueterntorradeira naotern amendoins. «Deusd<inozesaquemnaoterndentes. » Ceuxquiontdesarachides n'ontpasdepoe Ies,ceuxquiontdespoelesn'ont pasd'arachides. «Dieudonnedesnoisettesaceuxquin'ontpasdedents. » Thosewhohavepeanuts(groundnuts) don'thavefryingpans,andthosewho havefryingpansdon'thavepeanuts(groundnuts). «Godgivesalmondstothosewhodon'thaveteeth». AKWENDA MALEMBE ATAMASAKUBA SUNGULA NGEYEUTA KWEND'E NTINU. Osquevaodevegarsaosusceptiveis detropec;ar, commaiorrazaotuquevais correndol «Devagar quetenhopressa». «Quemternpressademaistropec;anofim». «Apressaeinimigadaperfeic;ao». Ceuxquivontlentement sontsusceptibles detrebucher,aplusforteraisontoi quivasencourant ! «Plusonsehatemoinsonavance»ou«Quitropsehateresteenchernin?» «Quis'empresse trapfinitpartrebucheralafin». Hewhogoesslowlyislikelytostumble, allthemoresoyouwhogorunning? «Morehastelessspeed». «Hastemakes waste». ALAMBI AYINGIMADIAAYIVISANGA. Muitoscozinheiros estragam asopa. «Quando muitoshomensenvolvem-se numassunto,0resultadoeumaconfu­ sao. »(1. &R. Flavel). Tropdecuisiniers gatentlasoupe. «Lorsque plusieurs hommes s'engagent dansuneaffaire,ilenresulteuneconfu­ sion. »(1. &R. Flavel). Toomanycooksspoilthesoup. «Whentoomanypeopleareinvolved inaproject,itresultsinchaos. »(1. &R. Flavel). 33
Prove_rbios_Kikongo.pdf
ALEK'AYOKANGA NDUNGU AKOVOLWESANG' AZITU. Osjovensquequeimam gindungu (piri-piri) fazemtossirossogros. «0maucomportamento dosjovensenvenena asrela~oesdosadultos. » Lesjeunesquibn1lentdupimentfonttousserlesbeaux-parents. «Lemauvais comportement desjeunesempoisonnent lesrelations desadultes. » Theyouthpeoplewhoburnredpeppermakecoughthein-laws. «Thebadbehaviour oftheyouthsourstheelders'relations. » ALEKE, NTUMIANZENZE KAMITWANGA MWAMBA KO. Osjovenssaocomo cabe~asdegrilosquenaosuavizam ostemperos. Diz-sedosjovensquenaoseconformam comosconselhos dosseuspaisoudos adultosemgeral.. Lesjeunessontdestetesdegrillons, quisontdifficilement assaisonnes avecla sauce. Seditdesjeunesquines'accommodent pasauxconseilsdeleurs parentsoudesadultesengeneral. Youngpeopleareascricket-heads whicharenotwellseasoned byanyingre-dients. ~ Saidofyoungpeoplewhodon'tcomplywiththeirparentsoroldpeopole's advice. ALELEANTU,ASl KAMA AMPOFO. Osadormecidos saohomensactivos,osdespertados saohomenscegos. Esteproverbio refere-seaactividade deurnhomemadormeddo eurnoutroem estadodevigia,emostraqueaactividade dohomemadormeddo dirigidopelo seusubconsciente emaisefidentequeadohomemdespertado. «Navidaterres­ tre,segundo J. G. Bourgeat, hadoisestadosabsolutamente distintos: 0estadode vigiadestinado aotrabalhofecundopara aquisi~ao dasvirtudesqueseconsubs­ tandamnumas6:istoe,apraticadafratemidade; e 0estadodesonoemquea almanaoedemodoalgumadormecida, poisprocuraafuroarsemcessarem todososlados,parareencontrar, atravesdaflorestaobscuraqueeavida,0cami­ nhoquelevaa Montanha,a Luz,a Feliddade, a Deus!». Segundo 0Dr. Maxwell Maltz,«edurante0sonoque0mecanismo criativoterna oportunidade idealdetrabalhar melhorindependentemente dainterferenda da consdenda, eque,poroutrolado,segundo0Dr. Joseph Murphy, «0sonoeuma leidivinaequemuitasdasrespostas aosnossosproblemas nosvernquandoesta­ mosprofundamente adormecidos nacama. »Para G. S. Litchtenberg, «naodormi­ mossomenteparadormir,masparaagin.,pois,segundo Eschyle, «0espfrito durante0sonoternclarasvisoes»,edaiaafirma~ao deque«0dormireurnmeio desustento». Lesendormis sontdeshommes actifs,leseveillessontdesaveugles. Ceproverbe serefereal'activite del'homme endormi etd'unautreenetatde veille,etmontrequel'activitedel'homme endormi, sous Iecontr Oiedusubcons­ dent,estplusefficiente quecel Iedel'homme eveille. Eneffet,danslavieterres­ tre,selon J. G. Bourgeat, ily adeuxetatsabsolument distincts: l'etatdeveille, 34
Prove_rbios_Kikongo.pdf
destineaulabeurfecond,al'acquisition desvertus,quisecondensent enune seule,c. a. d:lapratiquedela Fratemite; et I'etatdesomrneit ou I'amen'estnulle­ memendormie, cardiecherche, sanscesse,afureterpartout,pourretrouver, a traverslaforetobscurequ'estlavie,Iecheminquimeneala Montagne, ala Lumiere, au Bonheur, a Dieu!n. Selon Ie Dr. Maxwell Maltz,«c'estdurant Iesommeilque Iemecanisme creatifa uneopportunite idealedetravailler mieuxindependamrnent del'interference de laconsdence, etqued'autrepart,suivant Ie Dr. Joseph Murphy, «Iesomrneilest uneloidivineetbeaucoup dereponses anosproblemes nousviennent quand noussommesprofon Mment endormis dans Ielitn. Pour G. S. Litchtenberg, «on nedortpaspourdormir,maispouragirnet,selon Eschykc'estdans Iesomrneil quel'espritadeclairesvisionsn. D'ou. l'affir-mation selonlaquelle«quidort dine. » Thosewhoareasleepareactivepeople,whilethosewhoareawakeareblind ones. Thissayingreferstotheactivityofamaninthestateofsleepingandanotherin thatofawakening andshowsthatthesleepingperson,undersubconsdous con­ trol. ismoreeffidentthanthewakingman. Asamatteroffact,andaccording to J:G. Bourgeat, inthisearthlylife;thereare twostatesabsolutely distinct:theawakening state,destined tothefecundlabor, totheacquisition ofthevirtues,whichareconsolidated inasingleone:theprac­ ticeofthebrotherhood. ; andthesleepingstateinwhichthesoulisnotinthe leastsleeping, foritseeksunceasingly toferreteverywhere, inordertofind again,throughthedarkforestwhichmeansthelife,thewaywhichleadstothe Mountain, tothe Light,tothe Good Fortune, to God!». According to Maxwell Maltz,«insleepthecreativemechanism hasanidealopportunity toworkbest, independently oftheconsdous interference,» and,ontheotherhand,according to Dr. Joseph Murphy, «thesleepisadivinelawandmanyanswerstoourpro­ blemscometouswhenwearedeeplyfalleninsleepinbed. »Asfor G. S. Litch­ tenberg,«wedon'tsleeponlytosleep,buttoact,nandaccording to Eschyle,«itis insleeping, thatthespirithasclearvisionsn, hence,hewhosleepsforgetshis hunger,because«tosleepistodine. » AMBOTE IAKWENDANGA, AMBIIASALANGA. Osbonspartemcedo,osmausficarnmaistempo. oadagiosignificaqueosbonsmorremcedoaopassoqueosmausvivemmais tempo. «Maervacrescesempre». Lesbonss'entvont,etlesmauvais restent. eetadagesignifiequelesbonsmeurent sitot,tandisquelesmauvaisviventlong­ temps. «Mauvaise herbe Crolttoujoursn. Goodpeoplegoandbadonesremain. Thissayingmeansthatgoodpeopledieearlier,whilebadoneslivelonger. «Illweedsgrowapace». 35
Prove_rbios_Kikongo.pdf
AMBUTA ATUKANl KINA va KATUDYE NKASA ZANKUKUTU YOVO WANDU WANKUKUTU KO. ASantepassados proibiram-nos decomerfeijoescrus. Esteadagioeutilizado paraincutirourefon;ar 0respeitodeumatradil;aooude urnpreceitolegadopelaantigasabedoria. «Naoremovasoslimitesantigosquefizeramteuspais»(Prov. 22:28). «Guardem ospreceitos eviveraomaistempo». «0costumee0quintoelemento nouniverso» (Proverbio arabo). Lesai"euxnousontinterditdemangerdesharicotscrus. Cetadageestutilisepourinspireroureforcer Ierespectd'unetradition oud'une regielegueeparlasagesseantique. «Nedeplacepaslaborneancienne, quetesparentsontposee»(Prov. 22:28). «Respecte lesprincipes delavieettuvivraslongtemps». «Lacoutume est Iecinquieme elementdansl'univers» (Prov. Arabe). Ourforbearsforbadeustoeatuncooked beans. Thissayingisusedtoenhance therespectofatradition oraprinciple prescribed byourforefathers. «Nevermoveanoldboundary-mark thatyourancestors established» (Prov. 22:28). «Keeptheprinciples yourancestors leftyouandyou'lllivelongen>. «Thecustomisthefifthelementintheuniverse» (Arabproverb). AMBUTA KADIKUSISILA NZUNDU KOAVOKAMONI MPINUKOYOVO:AMBUTA ASISILA NZUNDU, MPINUAMa NA. asvelhosnaoteteriaminvestido daautoridade senaotetivessem julgadocapaz masporqueconfiaram natuasabedoria. Esteproverbio eurnreconhecimento dacompetencia dosjovensqueassumem sabiamente asresponsabilidades herdadas dosseusmaisvelhosouantepassados. Assim,foramescolhidos comoseusdignossucessores porquemostraram-se dig­ nosdasuaconfian~a. Lesvieuxquit'investirent deleurautorites'etaientconfieatasagesse,oules vieuxnet'auraient pasinvestidel'autorite s'ilsnet'avaient pastrouvecapable. Ceproverbe estunereconnaissance delacompetence desjeunesquiassument sagement lesresponsabilites heriteesdeleursvieuxouancetres, quilesontchoi­ siscommeleursdignessuccesseurs. Theelderscouldnothaveinvested youwithauthority iftheydid notfindyou capable, theychoseyoubecausetheytrustyouforbeingwise. Thisproverb isarecognition ofthecompetence oftheyoungpeoplewhowisely assumed theresponsibilities inherited fromtheirelderswhohadfoundthem worthyliketheirsuccessors Jor havingdeserved theirconfidence. AN'AFUTANGA MBIIVANGANGA MASEMAU¥ovo N'NDIAMFUKA S, KANSIMFUTIAMFUKA: MWANA. ofilhosofredamaldade dopai-ouquemseindivida e0pai,masquempaga adividae0filho. 36
Prove_rbios_Kikongo.pdf
omalquecometeurnhomem 0segueeafectedireetarnente nasuacame,ou indirectamente atravesdosseusfilhos. «0malquesemeiaumagrandepessoacrescesobreacabe~adoseufilho»(pro­ verbio Ashanti-citadopor M. Maurois-Larousse). Lefilssouffredumaldupere-ouceluiquis'endette est Iepere,maisqui payeladetteest Iefils. Lemalquecommetunhomme Iesuitet I'atteintdirectement danssachair,ou indirectement atraverssesenfants. «Lemalquesemeungrandpersonnage poussesurlatetedesonfils»(proverbe Ashanti-citepar M. Maurois-Larousse). Thesonsuffersfromtheevilofhisfather,-hewhogetsindebtisthefather, butwhopaysthebillisthehisson. Theevilthatamandoesfollowsandaffectshimdirectlyinhisflesh,orindirectly throughhissons. «Theevilthatagreatpersonsowsgrowsonhischild'shead»(Ashanti proverb­ quotedby M. Maurois-Larousse). AN'AMBWAKAVITATEMONA MESOKOEKUMA IMANATA NGUDI AMBWAMENGI. Oscachorrinhos naoabremcedinhoosolhosporcausademuitasmaldades da suamae. Asmaldades dospaisrepercutem-se nasuaprogenitura. «Muitasvezes0pequeno javalipagapelosestragosdojavaliadulto»(prov. Dina­ marques-R. Sha). «Ospaiscomeram uvasverdes,eosdentesdosfilhosseembotaram» (Jeremia 31:29). Leschiotsnepeuventpasouvrirlesyeuxacausedesmefaitsdeleurmere. Lesmefaitsdesparentsserepercutent surleurprogeniture. «Lesperesontmangedesraisinsvertsetlesdentsaesenfantsenonteteagacees» (Jeremie 31:29). «Beaucoup defois,Iepetitsanglierpayepourlesravagesdusanglieradulte» (prov. Danois-R. Sha). Thepupscannotopentheireyesbecauseoftoomanymisdeeds oftheirmother. Themisdeeds oftheparentshaverepercussion ontheoffspring. «Thefathershaveeatensourgrapes,andthechildren's teetharesetonedge» (Jeremy31:29). «Manytimes,theyoungboarpaysforthedamages oftheoldboan. (Danishpro­ verb-R. Sha). AN'ANGUDI AVATILA VAMOSIKANSI, EMWINGl LU IMBUTA. Osfilhosdeumamesmamaequelavramnummesmocampo,devemprecaver­-secontrapossiveis contendas demarcando primeiramente oslimitesdesuas propriedades respectivas. «Sedeinnaosnavidacomum,masestranhos nosnegocios» (Prov. Arabe-Rosa Sha). 37
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«Maisvaleprevenirdoqueremediar» pois,aspropriedades saofontesdeconfli­ tosentreirmaos. » Lesfilsd'unemememerequitravaillent dansunmemechamp,doiventeviter desconflitspossibles endelimitant deprimeabordleursproprietes respeeti­ Yes. (,Soyezfreresdanslaviecommune, maisetrangers danslesaffaires» (Prov. Arabe-Rosa Sha). «Mieuxvautprevenirqueguerin>car,«Iespropriett:s sontdessourcesdeconflits entrelesfreres. » Thechildren ofthesamemotherwhoworkinafieldmustpreventpossible conflitbydemarcating fromtheoutsettheboundaries oftheirrespetive pro­ perties. «Bebrothersinthecommon life,butstrangers inbusiness» (Arabicprovo-Rosa Sha). «Prevention isbetterthancure»because «properties aresourcesofconflicts amongsiblingsorbrothers». ANSIDIDI MBOLONGO YATIYAVAMOKO. Puseram-Ihe umaberingela quentenamao. Esteproverbio e0mesmoque«colocarumabatataquentenamaodealguemou embara~a-Io comurnproblema dedificil solu~ao». Onluiamisuneaubergine chaudedanslamain. Ceproverbe estutilisequandquelqu'un estmisdansunesituation tresembarras­ sante. Theyputahotaubergine intohishand. Thissayingisusedwhensomeone isfoundinanawkward position. ANTUOLEANWANANGA, WANTATUM'VAMBUDI. Quando duaspessoasestaoalutar,umaterceiradevesepara-Ias eservirde reconciliador. «Doisquesebatemeurnterceiroqueservedearbitroouconciliadon. (proverbio escoces-citadopor M. Maloux-Larousse). «Quempodemasnaoimpede,peca»(Antoine Loisel). Quanddeuxpersonnes luttent,unetroisieme doitlessepareretleurservirde reconciliateur. «Deuxquisebattent. untroisieme doit servir d'arbitre oudeconciliateun> (pro­ verbeecossaiscitepar M. Maurice-Larousse). (Quipeutmaisn'empeche, peche»(Antoine Loisel). Whentwomenarefighting, athirdonemustseparate themandactasan appeaser orconciliator. «Toowhoarefightingandathirdwhoisthearbiterorconciliator» (Scotchproverb-quotedby M. Maloux-Larousse). «Whocanbutdoesnotimpede,sins»(Antoine Loisel). 38
Prove_rbios_Kikongo.pdf
ATUMAAVAVA, ANATIANSANGU AENGI(AINGI). Osmensageiros saoraros,osboateiros abundam. «Masnovasviajamdepressa. » Lesmessagers sontrares,lescolporteurs denouvelles abondent. «Lesmauvaises nouvelles voyagent vite. » Messengers arefew,newsmongers aremany. «Badnewstravelfast. » AVITAASUKININA, ASUKININA AVITA. Osprimeiros seraoosderradeiros eosderradeiros seraoosprimeiros (Mat. 20:16). Esteproverbio eurnconselho denaodonnirsobreoslourosmasdefazerurn esfon;osustentado emqualquer actividade importante davida. Lespremiers serontlesdemiersetlesdemiersserontlespremiers (Mat. 20:16). Ceproverbe estunconseildenepasdormirsurseslauriersmaisdefaireun effortsoutenudanstouteactiviteimportante delavie. Thefustwillbelast,andthelastwillbefirst(Mat. 20:16). Thisproverbisanadviceforusnottorestonourlaurelsbuttomakea sustained effortinanyimportant activityoflife. AVITANGA ZIKAMVUMBI KIENTUAZIKANGA YOVOAKANGANGA, AY'ASUKININANGA KIEMALUAZIKANGA. Osprimeiros queestaopresentes numfuneralenterram acabe~adomorto. Os quechegamdepoisdoenterroenterram ospes. Acabel;adodefuntorefere-se aoenterrodopropriomortoeospesrepresentam osproblemas subsequentes ependentes doseu6bito. Lespremiers quiassistent auxfunerailles enterrent latetedudefunt. Ceuxqui arriventapressonenterrement, enterrent lespieds. Latetedudefuntserefereasonpropreenterrement. alorsquesespiedsrepre­ sententlesproblemes subsequents etpendants deson Jeces. Thosewhoarepresentatafuneralburytheheadofthedeceased, thosewho comelateburyhisfeet. Theheadofthedeadreferstothecorpse'sburial. andhisfeetstandfor theproblems subsequent andpendentofhisburial. AVOKOVOLA, TAULA, ENTULUAKUIBOSIIVEVOKA. Setossir,expectore,poisassim,ospulmoes lheseraoaliviados. Todo0malqueafectaanossavidadevesersanadoatempoaoriscodever0 nossoestadopiorar. «Quemnegligenda perde. » Sivoustoussez,expectorez, carainsivoussoulagerez lespoumons. Toutmalquiaffectenotreviedoitetreelimineatemps. aurisquedevoir Iemal s'empirer.. «Negligez etvousperdez. » Ifyouarecoughing, goexpectorating, becauseinsodoingyourelieveyour lungs. 39
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Everyevilthataffectsourlifemustbecuredintimeattheriskoflettingour healthworsen. «Hewhoneglects, willlose. » AVONSWALEKELE, KUKAKI KOENWA. Searmaresurnanassa,naotapesasuaabertura. op£Overbio indicaquequandotensurnempreendimento naocriaobstaculos ao seunormalefeito. Sivoustendezunenasse,ilnefautpasenboucherl'ouverture. Leproverbe signifiequequandvousavezuneentreprise, necreezpasd'obstacles 11soneffetnormal. Ifyousetatrap,don'tblockupitsentry. Thissayingmeansthatifyouhaveanundertaking, don'thinderitsnormal effect. AVOMBIZIUKONDA, KUKOVODI KO. Seestiver 11espreitadeurna ca~a,naodevetossir. ~~Barulho eca~anaoandamdemaosdadas»(G. T. Zona). Aindiscri~ao sobreurnassuntoemperspectiva prejudica asuaconsecu<;ao. «Dai,apreca U<;ao emdemasiada nadaprejudica. » Quandvousetesal'afffrtdugibier,ilnefautpastousser. «Lebruitetlachassenevontjamaisensemble» (G. T. Zona). L'indiscretion suruneaffaireenperspective porteprejudiceasonexecution. «D'ou,t£Opdeprecaution n'estjamaisprejudiciable. » Whenyouarestalkingananimal,youmustnotcough. «Noiseandhuntingdon'tgotogether» (G. T. Zona). Theindiscretion onimportant thingsinviewisprejudicial totheirachievement. «Hence,toomuchprecaution isnotharmfultoanything. » AVONTELAWAVAVA, KUBATAMA KOAVOMONAFWANGI. Sequiseres seralto,naoevitas 0matagal. Sequiseressergrande,naofujasaosincomodos dagrandeza. «Quemboacamafizernelasedeitara. » Situambitionnes d'etregrand,nefuisdoncpaslafutaie. Situveuxetregrand,nefuispaslesembarras delagrandeur. «Comme onfaitsonlitonsecouche. » Ifyouliketogrowtall,don'trunawayfromthethicket. Ifyouwanttobebig,don'tshuntheembarrassment ofgreatness. «Asyoumakeyourbedsoyoumustlieonit. » AVONTIWATEKAMA VANAKWAMBANGU KASINGIKA, ELONGI DIA MBOTEMUNTU AMBOTE UVANANGA DIO. Seurnarbustoestivertorto,entregue-o aurnartistaparaendireita-lo. ~~Um bornconselho edadoparurnhomembornesabia»(Pdo«Veneraveh, Simao G. Toco). 40
Prove_rbios_Kikongo.pdf
oarbustotortorepresenta uma situa~aocrfticaquepodeencontrar soluc;aocoma ajudadeurnhomemborn. Siunarbusteesttortueux, donnez-Ie itunexpertpour Ieredresser. «Unbonconseiln'estdonnequeparunhommebonetsage(Par Ie((Venera­ ble»Simao G. Toco). Unarbustetortueux represente unesituation critiquequinepeutetresurmontee q U'avecl'aided'unhommebonetsage. Ifashrubiscrooked, giveittoanexperttostraighten it. Agoodadviceisonlygivenbyagoodandwiseman. (Bythe(Venerable)) Simao G. Toco). Thecrookedshrubstandsforanycriticalsituation, whichcanbeovercome with thehelpofagoodandwiseman. AVOTINAUTATINA,YOVOLANDAATAKULANDA, NDASOTODINGI IBOSIAKUYAMBULA. Seestiveres afugir,vaideixando cair0quepossuires paraqueosteusperse­ guidores, preocupados emapanharem 0quetulhesdeitares, tedeixemandar empaz. «Quemquiserguardartudo,tudoperde. Sivousfuyez,laisseztomberpetitapetit,derrierevous,unpeudecequevous detenezpourque,preoccupes deramasser cequevousleurjetez, vos persecu­ teursvouslaissentallerenpaix. «Quiveutgardertout,perdtout. » Ifyouarerunningaway,dropoffsomeofwhatyouhavesothatyourpersecu­ tors,interested inseizingwhatyouhavedropped down,letyougofree. «Hewhowantsalllosesall. >. AVOTOTANTUMBU MUNZILA,MUNTU VITIDIMOSOTWELE YO. Seacharesumaagulhanocaminho, foialguemqueteprecedeu quemadeixou cairo Tudoquantorecebemos navidaeobradealguemquenosabriu0caminho. Situramasses uneaiguilleenroute,c'estquelqu'un quit'aprecedequi I'a laissetomber. Toutcequenousrecevons, c'est I'oeuvredequelqu'un d'autrequinousafraye Iechemin. Ifyoufindaneedleinyourway,itissomebody whowentbeforeyouwho drewitdown. Allthatwereceiveinourlifeisthefruitofsomebody else'sworkwhoclearedus theway. AVOVANGADYAKADYAMBU DYAMBI, NGIELE KUDIKISA NKASA KWA MANDYANGU WADYA NGUDIANDISUNGULA NGUDIANKWENO. Secometeres outramaldade, tereidetesubmeter itprovadevenenopreparado por Mandiangu quecomeuasuamae,ecommuitomaisrazao,amaede outrem. 41
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Urnmalfeitor quejacomeusuapropriamae,naovacilaraemfazer0mesmoa umaoutrapessoaindefesa. Dai:«Urnmalfeitor naoeamedrontado senaoporurnmaiormalfeitor queele. » Situfaisencoremal,jeteferaisoumettreal'epreuve depoisonpar Mandian­ guquiamangesamere,etaplusforteraison,lamered'autrui. Unmalfaiteur quiapumangersapropremere,nnesitera pasaenfaireautanta uneautrepersonne sansdefense. D'ou:«Unmalfaiteur n'estintimide queparunmalfaiteur plusgrandquelui­ meme. » Ifyoudowrongoncemore,youwillbesubjected tothepoisonordealprepa­ redby Mandiangu, whoatehismother,andwitgreaterreason,someone else's mother. Anevildoerwhohasalreadyatehisownmother Willnothesitatetodothesame toanotherundefended person. Hence,«anevildoeristhreatened onlybyanotherevildoermorepowerful than him. AV'OZOLA NKASA, MAFUNGUNUNU KUVONDI KO. Sedesejares feijao,naomatesoszangaos. Saoelesquedisseminam 0polenquefazgerminar asflores. «Ondehamel,haabelhas» e,<naoharosassemespinhos». Sivousaimezlesharicots, netuezpaslesfrelons. Cesonteuxquidisseminent Iepollenquifaitgermerlesfleurs. «OUilyadumiel,ily adesabeilles» et«iln'yapasderosessansepines». Ifyoulikebeans,don'tkillthehornets. Theydisseminate thepollenthatmakesgerminate flowers. «Wherethereishoney,therearebees»and«thereisnorosewithoutthorn». AVOZOLANTELA, KUTINI FWANGI KO. Sequiseresseralto,naoevitas0matagal. Sequiseressergrandeehomado, naofujasaosincomodos dagradeza. ('Quemboacamafizernelasedeitara. Situambitionnes-etregrandeethonore,nefuispaslesembarras delagrandeur. «Comme onfaitsonlitonsecouche. Ifyouliketogrowtallandbehonoured, don'tshuntheembarrassment ofgreat­ ness. «Asyoumakeyourbedsoyoumustlieonit». AVOWELEVATA,WENEWANTU ATELEMA, NGEYEMPETELEMA, AVO AVWANDA, NGEYEMPEVWANDA. Sechegares aumaaldeiaeencontrares queoshabitantes estaodepe,ficade petambem; seosencontrares sentados senta-tetambem. Esteadagioe0equivalente doproverbio: «Em Roma,fazcomoos Romanos ou em Roma,seromano. » 42
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«Quando estiveres noestrangeiro, naoesquel>as atuapartedehumilial>ao» (pro­ verbioarabe-citadopor M. Maurois-Larousse). Sivoustrouvezdeboutleshornmes duvillagedanslequelvousentrez,restez aussidebout. S'ilssontassis,asseyez-vous aussi. Cetadageest I'equivalent duproverbe: «ARomei Ifautvivrecommeles Romains. » «Lorsque tuesa I'etranger, n'oubliepastapartd'humiliation» (proverbe Arabe, citepar M. Maurois-Larousse). Inavillageyouenter,ifyoufindpeoplestanding up,standupalso;iftheyare sitting,youalsositdown. Thisproverbistheequivalent oftheproverb: «Whenin Romedoasthe Romans do... «Whenyouareabroad,don'tforgetyourpartofhumiliation» (Arabicproverb­ quotedby M. Maurois-Larousse). AVOZOLATUNDA, KUKADI YENTIMABALAKO. Setuqueresashornas,naotenhaurncoral>aodepedra. «Do«;uraatrai. acridezrepele»(H. V. Roy). «Valemais0jeitodoqueafor«;ae aviolencia». Situveuxdeshonneurs, n'aiepauncoeurdepierre. «Douceur attire,aigreureffraie»(H. V. Roy). «plusfaitdouceurqueforceetviolence». Ifyouwanthonours, don'thaveastonyheart. «Sweetness attracts,. acridness frightens» (H. V. Roy). «Gentleness doesmorethanforceandviolence». AWOLEWANTV, UMOSININGA. Doissaourngrupo,urns6eurnasombra. «Melhor eseremdoisdoqueurn,porqueternmelhorpagadoseutrabalho. Por­ que,seurncair,0outrolevanta 0seucompanheiro; masaidoqueestivers6pois, caindo,naohaveraoutroque0levante... (Eccl. 4:9-10). Deuxhornmes fonnentungroupe,unseulestuneombre. «Deuxvalentmieuxqu'un,parcequ'i1sretirentunbonsalairedeleurtravail. Car,si I'untombe,I'autrecompagnon Ierelevera; rnaismalheuraceluiquiest seuletquitombe,sansavoirunsecondpour Ierelever. » (Eccl. 4:9-10). Twopersonsarepeople,oneisashadow. «l Woarebetterthanone,becausetheyhaveagoodreturnfortheirwork. Ifone fallsdown,hisfriendcanhelphimup;butpitythemanwhofallsandhasnoone tohelphimup!>. (Eccl. 4:9-10). AYABENAYEMENO,MASANGU NKATU, AYABENAYEMASANGU MENONKATU. Osqueterndentesnaoternmilho. Osqueternrnilhonaoterndentes. «Deusdaamendoas aosquenaoterndentes. » 43
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Ceuxquiontdesdentsn'ontpasdumals. Ceuxquiontdumaisn'ontpasdedents. «Dieudonnedel'amandeaceuxquin'ontpasdedents. » Thosewhohaveteethdonothavecom(maize). Thosewhohavecom(maize) donothaveteeth. «Godgivesalmonds tothosewhohavenoteeth. » AY'AKWENDA MALEMBE ATASAKUBA SUNGUNA YENONUKWENDA NTINU,yovo AKWENDA MALEMBE ATASAKUBA. SUNGUNA ENO LUKWENDA NTINU. Osquevaodevagar trope~am, peloquepormaiorrazaoosquevao acorrercertamente trope~arao. Porisso. deve-seaplicarasmaximas: «Devagar quetenhopressa»ou«Devagar se vaiaolongeequemseapressademais trope~anofim. » Ceuxquivontlentement trebuchent,aplusforteraisonceuxquivontencour­ rantl Pourcela,«hatez-vous lentement carquitropsehateresteenchemin. » Thosewhowalkslowlystumble, andaboveall,thosewhowalkveryfastwill certainly stumble. Hence,«gowithmorehastebutlessspeed. » «Fairandsoftgoesfarinaday». AY'AVWIDI NSINGU NSANGA NKATU. Y'AVWIDI NSANGA NSINGU NKATU. Osqueternpesc~os naoterncolares. Osqueterncolaresnaoternpesco~os. Segundo Jerome K. Jerome,issoacontece porqueexistenestemundoesteprinci­ pio:«cadaqualternempartilhaalgodequenaoternnadaquefazer,eoutros possuem 0quefariaafelicidade dosseusvizinhos. » Ceuxquiontdescousn'ontpasdecolliers. Ceuxquiontdescolliersn'ontpas decous. Selon Jerome K. Jerome,ceciarrivecarencemondeici-bas,ilexistecetteregie: «chacunaenpartagecedontiln'aquefaire,tandisquelesautrespossedent ce quiferait Iebonheur deleursvoisins. » Thosewhohavenecksdon'thavenecklaces. Thosewhohavenecklaces don't havenecks. According to Jerome K. Jerome,thishappens because, herebelow,thereisthis rule:«everyone hashis/hersharenotinneedandothersownwhatwouldmake theirneighbours happy. » 44
Prove_rbios_Kikongo.pdf
B BABAKALUNGANGA NKANU KO.. osurdo-mudo naoganhaurnprocesso judicicirio, poisapalavrasalva0reu,0 silencio 0condena. «Quemcalaconsente, equemconsente ecumplice. » Lesourd-muet negagnepasdeproces,carlaparolesauvel'accuseet Iesilence Iecondarnne. «Quineditmotconsentetquiconsentestcomplice. » Adeaf-mute doesnotwinalawsuit, because thespeechsavestheaccused, whereas thesilencecondems himorher. "Silencegivesconsentandconsentmeanscomplidty. » BADIANSENDE NKW'A NGOLO UMATANGA DIO. Umapalmeiraespinhosa etrepadas6porurnhomemaudacioso. Apalmeira espinhosa simboliza urnempreendimento difidlou0caminho mon­ tanteedi Hdldavida,representado porurnlindissimo poemade Luisde Camoes nosseguintes termosgravesmastambemsuaveseencorajadores: «0carninho da virtudeealtoefragoso,masnofim,doce,alegreedeleitoso» (Luisde Camoes,d. Candido Figueiredo, in«Os Estrangerismos», vol. 2,p. 237. ),,0triunfopertence aohomemcorajosoquecreeespera»(Henri Consdence). Unpalmierepineuxnepeutetremontequeparunhommeaudacieux. Unpalmierepineux symbolise uneentreprise quelconque diffidle,representee parunmagnifique poemede Luisde Camoesdanscestermesgraves,maissuaves etencourageants:. <Iechemindelavertuestmalaiseetescarpe,mais,alafin, doux,radieuxetdelicieux» (L. de Camoes, in«Os Estrangerismos»-Candido Figueiredo). "Letriomphe appartient al'homme courageux quicroitetespere»(Henri Cons­ dence). Athornypalm-tree canonlybeclimbedbyanaudacious man. Athornypalm-tree symbolizes anyticklishundertaking, gracefully represented byapoemof Luisde Camoesinthefollowing terms,gravebutencouraging: «the pathofthevirtueissteepandrough,but,intheend,sweet,livelyanddelidous» (Luisde Camoes,in"OSEtrangerismos»-Candido Figueiredo). «Triumph belongstothebravemanwhobelievesandhopes»(Henri Conscien­ ce). BAKANADIVIDIETUKUNSINGA. Apalmeira queimou-se porcausadassuasfibrasquepegaram fogo. Quandoumapalmeira pegafogo,acausaimediata eatribuida assuasfibras. "Naohaefeitosemcausa». 45
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Lepalmiers'estbr Uleacausedesesfibresquiavaientprisfeu. Lorsqu'un palmierbr Ule,lacauseimmediate enestattribueeasesfibres. «Dn'yapasd'effetsanscause». Thepalm-tree gotburntbecauseitsfiberscaughtfire. Whenapalm-tree isburnt,itsimmediate causeisattributed toitsfibers. «Thereisnoeffectwithoutcause». BONGA NONAKIEVULUKILA MUNTU, KANONAIGEFWl LA MUNTUKO. Tomeurnexemplo deurnfactoquesalvoualguemmasnaodaqueleque0pre­ judicou. «Emcasadeenforcado naosefalaembarac;o. » Asabedoria consisteemutilizarurnargumento, urnexemplo ouurnproverbio, quetejustificaenaotecondena. Donnezunexemple d'unfaitquiasauvequelqu'un maisnondeceluiquil'a mine. «Dnefautpasparlerdecordedanslamaisond'unperidu. » Lasagesseconsisteautiliserunargument, unexemple ouunproverbe, quite justifieetnetecondamne pas. Giveanexample ofafactthatsavedsomeone butnotofthatwhichcausedhim orheraprejudice. <<Inthehouseofahangedman,don'tmakeatactlessremarkregarding rope». Wisdomconsistsinusinganargument. example orproverb, whichjustifiesyou anddonotcondemn you. BUNDANTULU, NTULUWOBOKA. Baternopeitoemsinaldearrogancia efurar0seupropriopeito. «Asoberbaprecedearuinae aaltivezdoespiritoprecedeaqueda. l I(Prov. 16:18). Battrelapoitrineensigned'arrogance, c'estmeurtrirsaproprepoitrine. «L'arrogance precedelaruineetl'orgueilprecedelachute. »(Prov. 16:18). Tobeatone'schestasasignofarrogance istobruiseone'sownchest. «Arrogance precedes destruction andhaughtyspiritprecedesafall. »(Prov. 16:18). 46
Prove_rbios_Kikongo.pdf
D DIDINKEKA, BUNDU YANKEKA NAN!DIDIYO? Comeste aplantankeka,quemeomeuosseusfrutos? Esteproverbio significaqueaaceitac;ao deumapartedaverdadenaoilibadas consequendas domalcometido. «Quemaceita0prindpal. aceitatambem 0secundario», «Quemaceita0problema, aceitatambemassuasconsequendas». 1\1asmangelaplantenkeka,quiamangesesfruits? Ceproverbe signifiequeavouerunepartiedelaveritenemetpersonneal'abri desconsequences dumalcommis. «Quiaccepte Ieprindpal. enaccepteaussi Iesecondaire», «Quiaccepteunpro­ bl{~meenaccepteaussilesconsequences». Youatetheplantnkeka,whodideatitsfruits? Thisproverbmeansthattoconfessapartofthetruthdoesnotclearfromtheguilt. «Whoacceptstheprindpal acceptsalsothesecondary. ), «Hewhoacceptsapro­ blemacceptsalsotheconsequences». DIDIZASONGO EZAYANGA ZINLAKl LU. Comeraagorapeixeespetado quesevendenomercado daaldeia,emdetri­ mentodoinesgotavel peixedolagoapesearavontade. Diz-sedealguemqueperdeumaposi C;aovantajosa eseguraparaumamaisdes­ vantajosa menossegura. Vousmangerez maintenant Iepoissonenbrochevenduaumarcheduvillage, audetriment dupoissonagogoapecherparvous-meme. Leproverbe serefereaquelqu'un dechud'undroitoud'unepositionplusavan­ tageuseetsurepouruneautredesavantageuse oumoinssure. Youwilleatfromnowspitfishsoldonthevillagemarket,insteadoffishing willingly yourselfthefreshfish. Itissaidofsomeone whohasforfeitedhisrightsorhaslostagoodpositionfora lesssecureorbadone. DIKOKO, MBIZIANSONI, FUKUIMBUTA. ogafanhoto eumaeomidavergonhosa, mastorna-se importante quandoe berneoberta. «Acoisamaiscomurn,umavezquenoseescondida, torna-se umadelicia. ). (Oscar Wilde). Lasauterelle estunalimenthonteux, maisprendde I'importance sielleest biencouverte. «Lachoselapluscommune, desqu'onlacouvre,devientundelice. »(Oscar Wilde). Agrasshopper isashameful meal,buttakesonsomeimportance whenitis wellcovered. 47
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«Themostcommon thing,assoonasitishiddenfromus,becomes adelight. » (Oscar Wilde). DILAMUMESOKAKUTOMANGA KO. Comercomaavidezousofreguidao doso Ibosnaoeborn,eenganar 0estomago. «Termaisolhosquebarrigaeprejudidal. » Mangeravec I'avidite des yeux,c'esttromperl'estomac. «Avoirlesyeuxplusgrandsque Ieventreestprejudidable». Toeatwitheye'savidityistodeceivethestomach. «Tohaveeyesbiggerthanone'sstomach isprejudidal». DILUKAMVULUZI KO. ochorarnaosalvaeastristezasnaopagamdividas. Segundo Shakespeare: «aslagrimasprovamaafei\ao,masnaosaournremedio» e Euripideafirmaque«afor\adaalmaepreferivel 11belezadaslagrimas. » Pleurernesauvepasetlamelancolie nepaiepasdedettes. Selon Shakespeare: <deslarmesprouvent I'affection, maisnesontpasunreme­ de»et Euripide affirmeq. ue«Iaforcede I'ameestpreferable 11labeautedeslar­ mes. » Weeping doesn'tsave,andsadnessdoesn'tmakeitanybetter. According to Shakespeare: «tearsprovetheaffection, butarenotaremedy»and Euri­ pidesaffirmsthat«thestr~ngthofthesoulispreferable tothebeautyofthetears. » DINSUSU-NSUSU NKETEDITANSUNGA, MUNTU NIKWENE DIO. Aplantadinsusu-nsusu espalha 0seuaromas6quando formexidopor alguem. Esteproverbio refere-se asitua\ao dejovensmulheres queemgeralsuscitam rivalidades dapartedevariospretendentes especialmente nomomento preciso emquesaoescolhidas porverdadeiros amantesque,assim,asindtamabrotarem comolindasflores,dosseusbotoes. «Urnpeda\odeincensopodesergrandecomo0joelho,mas,senaoforqueima­ do,naoexalaperfume» (prov. Malaio-R. Sha). Laplantedinsussu-nsusu nerepandsonparfumquesielleestsecoueepar quelqu'un. eetadageserefere 11lasituation desjeunesfemmesqui,engeneral,nesuscitent desrivalitesdelapartdeplusieurs pretendants qu'aumomentprecisouellessont fianceespardesamantssinceresquilesincitentainsi11s'eclore,commedejolies fleurs,deleursbourgeons. «Unmorceau d'encens peutetreaussigrosque Iegenou,mais,s'iln'estpas br Ule,i In'exhalepassonparfum» (Prov. Malais-R. Sha). Thedinsusu-nsusu plant,cannotexpanditsflavourifitisnotshakenby someone. Thissayingreferstothesituation ofyoungwomenwho,ingeneral,arouserival­ riesfromvarioussuitors,especially inthemoment theyareengagedtosincere lovers,whothenincitethemtobloomasniceflowersfromtheirbuds. 48
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«Mayitbeasbigastheknee,apieceofincensecannotexhaleitsscentifitisnot burnt»(Malayan proverb-R. Sha). DISUDIFWIDI NKOKELA (MASIKA) DIELEBETELA YEKILU. Eurnafelizcoincidencia 0factode0olhotersidomagoado justamente na caidadanoite. Diz-sedealgumacoisaqueacontece concomitantemente comumaoutracuja presen40a pode Iheserfavonive I. C'estuneheureuse c Oincidence Iefaitquel'oeilaetemeurtrijustementala tombedelanuit. Ceproverbe ser Hereatoutechosequiarriveconcomitamment avec uneautredontlapresence peutluietrefavorable. Itisahappycoincidence thefactthattheeyewashurtprecisely atnightfall. Itissaidofsomethingthathappensconcomitantly withanotherwhosepresence canbefavourable tothefirstortoboththings. DIVENGE NKWENO AVOKUVENGE DIOKOMENONGANI. oquefez0outroembotaosteusdentessenao0fizeres. Refere-se aosexemplos quesaocontagiosos. Cequ'afaitunautreagacetesdentssitune Iefaispas. C'est Iecasdedirequelesexemples sontcontagieux. Whatanotherfellowdidsetsyourteethonedgeifyoudon'tdoit. Itisthecaseofsayingthatexamples arecontagious. DYADYAKIKANSISISANGUDIANSUSU. Come 0ovomaspoupaagalinha «Naoabataaarvoreparacolherafruta». «Vivaedeixeviver». Mangel'oeufmaislaisselapoule. «IInefautpascouperl'arbrepourencueillirlesfruits». «Vivezetlaissezvivre». Youcaneattheegg,butletlivethehen. «Don'tcutthe treeinordertogetthefruit». «Liveandletlive». DYAKANAKUTUKA MPAKA, MAZOWA ADIDIKO. Seacomidaoriginarcontenda, eurnsinaldequeosqueacomemsaotolos. Nodesfrutodetodasascoisas,enecessario sertolerante, moderado enaoegolsta, sabendoque:«todasasboascoisasencontram-se nanatureza». Silanourriture provoque unedispute,c'estqueceuxquienmangent sontdessots. Danslajouissance detoutesleschoses,ilestnecessaire d'etretolerant, modereet nonegolstesachantque:«touteslesbonneschosessetrouvent danslanature». Ifthemealcausesaquarrel,itisasignalthatthosewhoeatitarefools. 49
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Toenjoythethingsoflife,itiswisetobetolerant, moderate andnotselfish,kno­ wingthat:«allgoodthingsareinthenature». DYAKIDIMa SI DYAWOLA DIFWASANGA MAKIMAMENGI. Urnovopodrecontamina muitosovosfrescos. omauexemplo econtagioso eestragamuitagente. «Andacomosbons,serasurndeles. Chega-te aosmaus,seraspiordoqueeles. » Unoeufpourricontamine beaucoup d'autresreufsfrais. Lemauvaisexemple estcontagieux etgatebeaucoupdegens. «Hantelesbons,tuserasund'eux,hantelesmauvais, tuseraspirequ'eux. » Onerotteneggspoilsmanyotherfresheggs. Badexample iscontagious andspoilsmanypeople. «Amanisknownbythecompany hekeeps. » DYAKIDINAMUNWADILUTIDI NSUSUINAKUNASANZI. Urnovonabocavalemaisdoqueumagalinhanacapoeira. «Maisvaleurnpassaronamaodoquedoisavoan. Unoeufdans Iabouchevautmieuxqu'unepouledans Iepoulailler.-­ «Untiensvautmieuxquedeuxtu I'auras». Anegginthemouthisbetterthanaheninthecoop. «Abirdinthehandisworthier thantwointhebush». DYAKUSWAMANGA, MAMBU KAMASWAMANGA KO. Pode-seesconder acomida,masnaoasnoticias. «Asnotidasespalham-se rapidamente». Onpeutcacher Ianourriture, maisonnepeutpascacherlesnouvelles. «Lesnouvelles serepandent rapidement». Onecanhidethemeal,butcannothidethenews. «Newsrunslikewildfire». DYAKUZANDU, MBALU KUVATA. Doquesegastanomercado, faz-seacontanoregressoaaldeia. Depoisdecadaempreendimento, segue-se umbalan~oentreasentradas eassai­ daseapura-se 0saldoquepermitira maximizar 0activose0saldoforpositivo, ou minimizar 0passivose0saldofornegativo. «Todoprazerpaga-seemseudevidotempo». Cequ'ondepenseaumarche,onenfait Iecompteenrevenant auvillage. Apreschaqueentreprise, ondresse Iebilanentrelesentreesetlessortiesetonen degage Iesoldequipermettra demaximiser raetifsi Iesoldeestpositif,oude minimiser Iepassif. si Iesoldeestnegatif. "Toutplaisirsepayeensontemps». Oftheexpenditures incurred inthemarket,onemustadduptheexpenses in returntothevillage. 50
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Afteranyundertaking, onemuststrikethebalanceinordertodetermine the balancewhichwillallowtomaximize theassetsinthecaseofacreditbalance,or tominimize theliabilities inthecaseofadebitbalance. «Everypleasure mustbepaidinthelongrun». DYAKWAKU FWADYAMVUMBI. KANSIDYAMBU DIANDI KULENDI DYODYAFWAKOYOVO:FWADYAMVUMBI DYAKWAKU KANSI DYAMBU DYANDI KULENDI DYODYAFWAKO. Padesherdarosbensdeurnmorto,masnaopodesapoderar-se dasuaultima vontade. Aultimavontadedeurnmortoesagradaeninguem podecontraria-Ia impune­ mente. «Apoderar-se daultimavontadedeurnmortoetomar-se devedordeuma propriedade espiritual alheia,dequenaosepodelibertarnestavida. » «0testamento domortoe0espelhodasuavida»(Proverbio polaco). Vouspouvezheriterlesbiensd'unmortmaisvousnepouvezpasvousappro­ prierdesavolanteultime. Lavolonteultimed'unmortestsacreeetpersonne nepeut Impunement. En effegt,s'approprier indument delavolonteultimed'unmort,c'estserendre redevable d'unepropriete spirituelle, dontonneseliberejamaisdanscettevie. » «Letestament dumortest Iemiroirdesavie»(Proverbe polonais). Youcaninheritthefortuneofadeadman,butnothis/herlastwillortesta­ ment. «Totakeholdofthewillofadeadpersonistobecomedebtorofsomeone's spiri­ tualproperty, whichcannotbepaidbackinthislife. » Someone's lastwillisasacredoneandnoonecan,withimpunity themasterofit withoutbeingentitledtoit. «Thewillofthedeceased isthemirrorofhis/herlife»(Polashproverb). DYAKWAKU, NWAKWAKU, KANSIFULUKYALEKAIKIBADIDI. Yovo:DYA,NWA,KANSIFULUKYELEKAIKIBADIDI. Podecomer,podebeber,mas0lugarondedormirimportamuito. Esteproverbio mostra·quedeentreasnecessidades fisiol6gicas primarias como comer,beber,etc.,0lugarparadormirimportamais. «Asraposasterncovis,easavesdoceuternninhos,mas0filhodohomemnao ternparondereclinaracabe\a. » (Mat. 8:20). Vouspouvezmanger, vouspouvezboire,mais Ielieuoureposerlateteest Ie plusimportant. Ceproverbe demontre lagrandeimportance, bienquerelative,dulieudedormiracotedesautresnecessites physiologiques humaines, commemanger,boire,etc. «Lesrenardsontdestanieres, etlesoiseauxdudelontdesnids,mais Iefilsde l'homme n'apasoureposersatete. »(Mat. 8:20). Youcaneatanddrink,buttheplacewhereyoumaylayyourheadisvery important. Thisproverbshowstherelatively greatimportance ofasheltercompared toother humanphysiological needs,likeeating,drinking, etc. 51
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«Foxeshaveholesandbirdsoftheairhavenets,butthesonofmanhasnoplace tolayhishead. »(Mat. 8:20). OYAKWAMENE,MAKANI NKOKELA. Quemquisercomerdemanha,devefazerprovisao navespera. «0passadoprepara 0presente,eopresenteprepara 0futuro. » Quiveutmanger Iematin,doit Ieprevoirlaveille. «Lepasseprepare Iepresentet Iepresentprepare Iefutur. » Hewhowantstoeatinthemorning, mustprepareitthenightbefore. «Thepastpreparesthepresentandthepresentpreparesthefuture». OYALUNDAMA, VOVAOYAVINGA. Urnassuntoadiadoaguardadeserdebatido maistarde. «Urnassuntoadiadoeumadiscussao adiada» «0queediferidonaoeperdido)) (Antoine Loisel-dtadopor M). Uneaffaireajournee estuneaffairequiattendd'etredisculeeplustard. «Uneaffaireajoumee estunediscussion ajoumee». «Cequiestdifferen'estpasperdu»(Antoine Loisel-dtepar Maurice Maloux­ Larousse). Anadjourned caseisacaseawaiting tobediscussed later. «Amatterpostponed isadiscussion delayed». «Whatisdifferedisnotlosh(Antoine Loisel-quotedby M. Maloux-Larousse). OYALUNDA, NZALALUMVUTU. Comaepoupa,afomevoltasempre. Poupareamelhor preven~ao para0futuro. Mangezeteconomisez, carlafaimrevienttoujoursbattrelaporte. Quimangetout Iesoir,Ielendemain rongesonpainnoir. Eatandspare,becausehungerwillcomeback. Thepresentsettlesandsecuresthefuture. OYALUNDATOMAKWATOMA. Comereconservar algoparaamanhaeserprevidente. «Hojeeopai daamanha)) (V. Delagr. ). Mangeretgarderquelquechosepour Ielendemain, c'estetreprevoyant. «Aujourd'hui, c'eslleperededemain» (V. Delagr. ) Toeatandtokeepsomething fortomorrow isfarseeing. «Todayisthefatheroftomorrow)) (V. Delagr. ). DYAMBIMBU OSILAVOVOYovo:DYANDOFIYovo SYANSILUWASILA VOVO. Tomeafume determina~ao depararenaovoltarmaisacometer 0queemau. Eumaobriga~ao feitaaalguemdemudar 0seucomportamento umavezpara sempre. 52
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Prenezlafermedetermination denepluspratiquer l'actequiestprejudiciable. C'estuneobligation faiteaquelqu'un dechangersoncomportement, etcelaune foispourtoutes. Takethefirmdecision, onceforall. nottoturnonrepeating whatisprejudicial. «Itisanobligation madetosomeone tochangehisorherbehaviour onceforall. DYAMBU DITANGININWANGWA, MUNTU UYANTIKANGA DYO. Urnassuntoqueseirnitacome"asempreporurniniciador. «Hasempreurniniciador deumacoisa,poisnadaderivadenada». Unfaitqu'onimitecommence toujoursparuninitiateur. "llyatoujoursuninitiateur pourchaquechose,carriennevientderiell». Afactwhichisimitated isalwaysbegunbyaninitiator. «Thereisalwaysaninitiatorofanything, becausenothingcomesfromnothing» DYAMBU DYAMBOTE DILENDA KITUKA SEDYAMBIEADYA MBI DILENDA KITUKA SEDYA DYA MBOTE. Peloseuuso,urnbornassuntopodetomar-se mau,eurnmauassuntopode tomar-se born. Amaneiradetratarosproblemas podetransformar umaboacausanumarna,e umarnacausanumaboa. "Acausamaissantamuda-se emumafmpiaouexecravel, quandoseusacrime parasustenta-Ia. » Parsonusage,unebonnechosepeutdevenirmauvaise, etunemauvaise peut devenirbonne. Lamanieredetraiterlesproblemes peuttransformer unebonnecauseenune mauvaise, etunemauvaise causeenunebonne.,(Lacauselaplussaintepeutsechangerenunecauseimpieouabominable si I'onutilise Iecrimepourlasoutenir. » Byitsuse,agoodthingmaybecomebadandabadonemaybecomegood. Thewayofsolvingproblems canchangeagoodcauseintoabadone,andabad causeintoagoodone. «Themostsacredthingcanturnintoanimpiousorexecrable oneifcrimeisused tosustainit. » DYAMBU Dy AMBOTE KUMFOKO YOVO:NKUNGA MBOTE KUMFOKO. Tudoebornquandoacabaembern(Shakespeare). «Se0maisdiffcilecome"ar, amaisimportanteeacabarbern. » Toutestbienquifinitbien(Shakespeare). «S'ilny'aque Iepremierpasquicoute,cependant c'estlafinquicouronne I'oeuvre». All'swellthatendswell(Shakespeare). «Ifthebeginning isimportant, moreimportant stillistheend,whichcrownsany work. » S3
Prove_rbios_Kikongo.pdf
DYAMBU DYAMFWANGA ZANDUNDU YEMBAKA. Eurncasointricado, devidoainfluencia enigmcitica doalbinoedoanao, ambosmisteriosos pelasuanatureza. Esteproverbio eutilizado porquemsedeparacomumasituac;ao ins61uta ou enigmatica quemerecesertratadacommuitacautela. C'estuncasmalaise, dfta I'influence enigmatique de I'albinos edunain,mys­ terieuxtouslesdeuxdeparleurnature. Ceproverbe estutilisequandonsetrouveenpresence d'unesituation insoliteou enigmatique, quimerited'etretraiteeavecbeaucoupdemenagement. Itisanintricate case,owedtotheenigmatic influence ofthealbinosandthe dwarf,bothmysterious bytheirnature. Thissayingisusedwhenunusual complications arisefromasituation which seemsveryenigmatic anddeservetobedealtcautiously with. DYAMBU DYAMPA KADINANGANGA KO,DYANKULU DINANGANGA. Anovidade deumacoisanaodura,s6asuaantiguidade equedura. Esteproverbio significaque0queparecenovohojeperdera,jaamanha, 0carac­ terdesuanovidade esetoniaraantigocom0tempo. «Naohaurnprodfgioqueduramaisdetresdias. » Lanouveaute d'unechosenedurepas,c'estseulement Iecaractere deson anciennete quidure. Ceproverbe signifiequecequiparaitnouveau aujourd'hui vaperdredejaapar­ tirdedemainsonoriginalite ou Iecachetdesanouveaute pourcommencera devenirancienavec Ietemps. «lln'yapasdeprodigequidureplusdetroisjours. » Thenoveltyofanything doesnotlast,onlyitscharacter ofbecoming oldlasts. Thissayingmeansthatwhatseemsnewtodaywillloosefromtomorrow onits originality oritscaracterofnewness, andbegintobecomeoldwiththetime. «Nowonderlastsmorethanthreedays. » DYAMBU DYAMPm SA, NDEMBI ZEKOLA. Umaprimeira exigencia postanaresoluc;ao deurnproblema esemprediffcila contomar. aproverbio indicaqueafaltadecumprimento doscompromissos acordados numaprimeira discussao dificultaasoluc;aodoproblema aresolver. «Vmacoisaeprometer, masoutracoisaecumprir». Unepremiere exigence poseepourlasolutiond'unprobleme esttoujours diffi­ cileacontoumer. Leproverbe indiqueque Iemanque d'execution desengagements prisdansune premiere discussion renddifficilelasolutionduproblemearesoudre. «Promettre ettenirlesengagements sontdeuxchosesdifferentes». Afirstobligation setdownforthesolution ofaproblem isalwaysdifficultto beovercome. Thisproverbmeansthatthelackofexecution ofthecompromises agreedonina firstdiscussion makesdifficulttosolvetheproblem. «Topromiseandtodoaredifferent twothings». 54
Prove_rbios_Kikongo.pdf
DYAMBU DYANKENTO YEYAKALA KADIKOTWANGWA KO. KANA KOTADYOSIDIYENSONI. Nurnassuntoentremulheremaridonaotemetas,poisseteentremeteres, fica­ rasenvergonhado. «Entremarldoemulher,s6Deusejui Z»(Prov. RUSSO). «Brigasdenamorados, amoresrenovados. » Entrelafemmeet Iemarlilnefautpasvousentremettre, sinonvousrougirezde honte. «Entrel'arbreet I'ecorce,ilnefautpasmettre Iedoigt,»car«Iesquerelles d'amants sontunrenouvellement d'amour. » «Entre Iemarletlafemme,seulement Dieuestjuge»(proverbe russel. Donotinterfere inthematterbetween husband andwife,otherwise youwill beashamed. Between husbandandwife,only Godisjudge»(Russianprov. ). «Quarrels ofloversaretherevivaloflove. » DYAMBU DYANKULU DYAMPA DIKUMFUTUMUNANGA. Umassuntoantigopodeserressuscitado porurnnovo. Umanovacontenda poderessuscitar urnaantiga. «Pormaisenterrado quepare~aurnpassado, bastaumapoucacoisapara0res­ suscitar. » (Edouard Estaunie) Uneaffaireancienne peutetreressuscitee parunenouvelle. Unenouvelle querellepeutressusciter uneancienne. «Sibienenseveliqueparaisseunpasse,ilsuffitdepeudechosespour Ieressusci­ ter. »(Edouard Estaume). Anoldsituation mayberevivedbyanewone. Anewquarrelmayreviveanoldone. «However wellburledmayseemtobeapast,asmallthingisenoughtorevive it. »(Edouard Estaume). DYAMBU DYAVITA DYETO, DYASUKININA DYETO. Umassuntoqueantecede naordemdodiaenosso, 0queficaemultimaanali­ seetambemnosso. Usa-seesteproverbio paraafirmaraimportancia deurnassuntoesquecido na ordemdediaeconserva aindaasuaaetualidade peloquedevesertratadoem ultimaanalise. Unprobleme quiprecededans I'ordredespriorites estnotre,celuiquivienten demierepositionnousconceme aussi. Ceproverbeestutilisepouraffirmerl'importance d'unprobleme quiauraiteteoublie etquidoitetretraiteenderniereanalysesansperdre,pourautant,desonaetualite. Amatterpreceding intheorderofthedayofthematterstodealwith,isour business, thatwhichisthelastoneinthesameorder,isalsoourbusiness. Thissayingisusedwhenamatterwhichwasforgotten isremembered andmust bedealtwithas«thelastbutnottheleast». 55
Prove_rbios_Kikongo.pdf
DYAMBU IDINAMUKULU,KALAMUKOKONGANSASUMWENE DYO. oassuntoagarrou-me pelaspemas,sefossepelosbra"os,eu0teriasacudido. oproverbio exprime aimpossibilidade dealguemderejeitararesponsabilidade deurnassuntoquelhedizrespeito, emboraconstrangido pelafaltadosmeios necessarios para0efeito. L'affairem'asaisiauxjambes,sic'etaitauxbras,j'auraispulasecouer. Ceproverbe exprime I'impossibilite dequelqu'un dedec Hner laresponsabilite d'unprobleme qui Ieconceme, bienqueconfronte par Iemanque desmoyens necessaires pouryfaireface. Theproblem seizedmebythelegs,ifitwerebythearms,Iwouldgetridofit. Thissayingexpresses theimpossibility ofsomeone todiscardtheresponsibility of amatterrelatedtohim,eventhoughheisfacingalackofthenecessary meansto enablehimtodoso. DYAMBU KADILOSWANGWA KO. WALOSA DYOMUMAZA, KADIKUKULA KO. WALOSA DYOVATIYA,KADIVYAKOYovo: DYAMBU DADILOZWANGWA KO,WALOZA DYOMUMAZA, KADIKUKULA KO. WALOZA DYOVATIYAKADIVYAKO. Urnproblema naopodeserdeitadofora. Seatira-Ionurnrio,naoseralevado pelacorrentedeagua,eseatira-Ionofogo,naoseraqueimado. Sodebatendo urnproblema quesepodeencontrar asuadevidasolu"ao,mais nao contomando-Io. Onnepeutpasjeterunprobleme. Sion Iejettedans I'eau,ilnecoulerapas, ouaufeu,ilnebr Ulerapas. Cen'estqu'endiscutant unprobleme qu'ontrouvesavraiesolution,mais pasen Iecontoumant. Youcannotgetridofaproblem without solvingit. Ifyouthrowitintothe riveritwillnotflowdown,orifyouthrowitintothefire,itwillnotgetburnt out. Onlybydiscussing aproblemthatyoucanfinditssolution,butnotgoingaroundit. DYAMBU KANAYAMBULA DYO,DIYAMBWELE, KANALANDADYO DILENDE. Setedesinteressares deurnassunto, 0assuntodesinteressar-se-a tambemdeti. asproblemas assumem apenasaimportanda quenosproprios Ihesatribuirmos. Sivous vous desinteressez d'uneaffaire,I'affairesedesinteressera aussidevous. Lesproblemes n'ontde!'importance queceliequevousleurattribuez. Ifyoudisregard aproblem, theproblem willalsoignoreyou. Problems onlyhavetheimportance thatweattribute tothem. DYAMBU NDEKO, MBIZINKONDA. Paratratarurnassunto, eprecisotercautelaehabilidade, paraca"arurnani­ mal,eprecisoestaralerta. aproverbio mostraque0sucessodeurnassuntodepende damaneira comoe tratado. Comoapredpita"ao podeprejudicar aca"a,deigualmodo,afaltade 56
Prove_rbios_Kikongo.pdf
ordemedehabilidade podecomprometer 0resultado deumaquestaoque,apri­ meiravista,podepareceroportuna. Pourtraiteruneaffaire,ilfautdel'ordreetde I'entendement, etpourchasser unanimal,ilfautdelaprudence etdel'agilite. Leproverbe montreque Iesuccesd'uneaffairedependbeaucoup delamaniere dontdieesttraitee. commelaprecipitation peutetreprejudiciablealachasse,de lamememaniere, Iemanqued'ordreetdetactpeutcompromettre uneaffaire qui,deprimeabord,peutparaitreopportune. Todealwithamatter,oneneedsorderandtactfulness, astohuntagame,you needalertness andwatchfulness. Thissayingshowsthatthesuccessofanymatterdependsonthewayofdealing withit. Asprecipitation isincompatible ofhunting, alsothelackoforderandtac­ tfulnesscancompromise animportant businesswhichmaybeopportune atfirst sight. DYAMULUNGILA, KAOYAMUYUKUTA KO. omaisimportante equeacomidachegueparatodosenaoquetodosestejam repletos. Numamanifesta"ao deobito,0maisimportante equeacomidaoferecida aos convidados chegueparatodos. «Yalemaispoucodoquenada. (Libanius). Leplusimportant estquelanourriture suffiseatousetnonquetousensoient rassasies. Dansunemanifestation funebre, Ieplusimportant estquelanourriture offerte auxinvitesleursuffiseatous. «Mieuxvautpeuquerien. (Libanius). Themostimportant thingisthatthemealbeenoughforalland not allbe replete. Inaburialceremony themostimportant isthatthefoodservedfortheguestsbe enoughtothemall. «Fewerisbetterthannothing» (Libanius). EDYANTETE SUSAKYAOEZO,OYAZOLEYILAKANA, OYATATU LUKANU. Umaofensepodesercometida portresvezes:umaprimeira vezporacidente, umasegunda poresquecimento ouengano,eumaterceiraporpurainten"ao. «Umaofensanaopodesercometida rnaisdeduasvezessob0mesmopretextode acidenteoudeengano». Umamo"aengravida-se pelaprimeira vezpelasegunda vezeporsuapropria vontade. Uneoffensepeutetrecommise pourtroisraisons:unepremiere fois,paracci­ dent,uneseconde fois,paroubliouerreur,etunetroisieme foisparpure intention. Sansdoute,uneoffensenepeutpasetrecommise plusdedeuxfoissous Iememe pretexted'accident oud'oubli. 57
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Unejeunefilleselaisseengrosser pourlapremiere fois,celapeutetreparerreur ouparignorance, pourlasecondefois,c'estparsaproprevolonte. Anoffencemaybecausedunderthreereasons: oncebyaccident, twiceby error,thethirdtimeislikelybyintention. Definitely, anoffencecannotbecommitted morethanonceunderthesamepre­ textofanaccidentoroferror. Ayounggirlgetspregnant forthefirsttimemaybebyignorance orerror,butfor thesecondtimeitisbecauseofherownwill. DYANGA KYUSU, WAUDIDINKANGANZINZI. Detodosostiposdesalalesquejacomeste, esteultimosalalepel;onhento sera oteugolpedemisericordia. oproverbio rdere-se aurnmalpiordeentretodososoutrosmalesquealguemja enfrentou. Detouslestypesdetermitesquevousavezmanges, cederniertypedetermi­ tesveneneux seravotrecoupdegrace. Leproverbe serefereaunesituation piredetouteslespremieres quequelqu'un aitdejaaffrontees. Afterhavingeatenofmanykindsoftermites sofar,youwillbedonenow withtheselastvenomous ones. Thissayingisreferring toaworstsituation amongmanyothersthatsomeone has sofarendured. DYATINI,FUTALUSILA. Threcebeste umapartedeumacoisa,maspagarasatotalidade. Quemdanificaumapartedeurnbern,restaurara todo0bern. «Quempartevelho,paganovo». Thasrel;Uunepartied'unechose,tuenpayeraslatotalite. Celuiquiaendommage unepartied'unbien,doitdedommager Ieproprietaire de tout Iebien. «Quicasselesverreslespaye». Youreceived apartofathing,youwillpaythewholething. Hewhodamages apartofanasset,willrestorethewholething. «Whobreakstheglassesmustpaythemall». DYAVOVWA KOLO,DIMBUNSIZAMESO. oquejafoidito,bastaumapiscadela paraserrelembrado. oproverbio querdizerqueurnsimplesgestoouumaolhadela podefazerlembrar urnacontecimento anterior,atemesmoumacombinai;30 secreta. IIsuffitd'undind'reilpourserappeler quelquechosedejadit. Leproverbe veutdirequ'unsimpleregardindirectpeutrappelerunfait passevoirememeuneententesecrete. Awinkissufficient toremindsomething alreadysaid. Thissayingmeansthatasinglelookmayremember apastagreement orevena secretunderstanding. 58
Prove_rbios_Kikongo.pdf
DYAVUNDA, VOVAVUNDA, SALAVUNDA. Comerprecisadepausa,falaretrabalhar precisam tambemdepausa. Paratudoqueegrandeebornnanatureza, asabedorla recomenda: modera~ao, modera~ao eainda modera~ao. Comefeito,mesmo Deus. nasuaomnipotencia, omniscienda eomnipresen~a, criouosceuse aterraetudoquenelesesta,emseisdias,cadaurnprecedido e seguidoporumapausade"umatardeedeumamanha..enosetimodia,Deus descansou detodaasuaobra,segundo Gen. 1:1-31,2:1-3. Consequentemente, eestasequencia depausasqueserepercuta maravilhosa­ menteemtodaanatureza emperpetua cria~aoemovimento continuo no mundo,quedevenosservirdeguiaemtodasasnossasdiferentes aetividades. Pourmanger,ilfautunepause,pourparlerilfautunepauseetpourtravailler, ilfautaussiunepause. Pourtoutcequiestgrandetbondanslanature,lasagesserecommande: mode­ ration,moderation etencoremoderation. Eneffet,meme Dieu,danssonomnipotence, omniscience etomnipresence, crea lescieuxetlaterreparlaparoleensixjoursprecedes etsuivischacund'une pausede«unsoiretunmatin..,et Ieseptieme jour,Dieusereposadetouteson reuvre,selon Gen. 1:1-31,2:1-3. C'est,parconsequent, cettesequence depausesquiserepercute danstoutela natureenperpetuelle creationetmouvement dans Iemonde,quidoitnousservir deguidedansnosdifferentes activites. Eatingneedsapause,speaking needsapauseandworking needsalsoapause. Everytimeweeat,speakorwork,weneedapause. Forallthatisgreatandgoodinnature,wisdomrecommends: moderation, mode­ rationandmoderation. Infact,even God,inhisomnipotence, omniscience andomnipresence, createdthe heavenandtheearthbyhiswordinsixdayspreceded andfollowedeveryone,by apauseof<<oneeveningandonemorning..,according to Gen. 1:1-31,2:1-3. Hence,itisthatsequence ofpauseswhichhasamarvellous repercussion upon theallprocesses ofthecontinuing creationandmovement intheworld,which mustguideusinourdifferentactivities. DYAWAKAYILA NKAZ'AKU DYODYO KADILONGESELWANGA KO. «Comaepartilhaacomidacom0seuconjuge. » Issonaoseaconselha. Pediraurnmaridodepartilhar acomidacomasuamulher,seria for~aruma portajaaberta,pois,"haumaleiqueordenaaohomemdeacariciar asua mulher,eamulherdefazer0quedeseja 0seuesposo(Euripide), e,segundoa Bibla,"quemamaasuamulher,ama-seasimesmo..(Efesios:5:28). «Mangez etpartagez lanourriture avecvotreconjoint». Cecineseconseille pas. Demander aunmarldepartager lanourriture avecsafemme,seraitforcerune portedejaouverte,carilestuneloiqu Iordonne a I'homme decherirsafemme, etalafemmedefairecequedesiresonepoux..,etqueselonla Bible,"quiaime safemmes'aimelui-meme» (Ephesiens 5:28). 59
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«Eatandsharethemealwithyourspouse. )) Thisdoesnotrequireanyadvice. Toasktoahusband tosharethemealwithhiswifewouldbetoforceadoor alreadyopen,for,thereisalawthatcommands tothemantocherishhiswife, andtothewifetodowhatherhusband likes»(Euripide), andaccording tothe Bible,«hewholoveshiswifeloveshimself» (Ephesians 5:28). DYAYENKENTO, DYAYENKADI-AMPEMBA. Comercomurnamulherecomercomurndiabo. oexemplo verndecimacoma Dalila,quetraiuseumarido Sansao,aosseusini­ migospelaambi~aodedinheiro. Sansao confiounelaelherevelou 0seusegredo, «Amulhervariamuitasvezes,berntoloquemnelasefia»(Francisco I). «Mulher. coisavoluvelpornatureza» (prov. Italiano). Mangeravecunefemme,c'estmangeravecundemon. «Souvent, lafemmevarie,bienfolestquis'yfie»(Fran~ois I). «Femme, chosevolubileparnature»(Prov. !talien). Toeatwithawomanistoeatwithademon. «Woman changesoften,fooliswhoreliesonhen. (Francis I). «Woman isficklebynature»(Italianprov. ). DYODYO KAZEYE KOMFUMU, NGANGA ZEYE. oqueignora 0chefeesabidopelocurandeiro. Aqui,0curandeiro representa apessoainteressada noassuntoe0chefeeapenas oconselheiro quedeveconhecer doacontecido paraasuasolu~ao. Ceque Iechefignoreestconnuduguerisseur. lci,Ieguerisseur represente lapersonne interessee dansl'affaireet Iechefestseu­ lement Ieconseiller quidoits'eninformer pourentrouverlasolution. Whatthechiefdoesn'tknowisknownbythewitchdoctor. Here,thewitchdoctorstandsforthepersoninvolved inthematterandthechief forthecounsellor neededforthesolutionofthematter. DYODYO KUZEYE KOIMPUTU. oquetunaosabesea Europa. AEuropa,mundomuitodistantedo Kongo,erasinonimo daincognita detudo quantoeradesconhecido poraquelesquenaopodiamchegar 11Europa. Assim, tudoqueedesconhecido erepresentado pela Europalongfnqua edesconhecida. Toutcequevousnesavezpas,c'estl'Europe. L'Europe, mondetresdistantdu Kongo,etaitsynonyme detoutcequietait inconnu 11ceuxquinepouvaient yarriver. Ainsi. toutcequiestinconnuestrepresente parl'Europe, inconnue etlointaine. Allthatyoudon'tknowisthe Europe. The Europe,averydistantcontinent fromthe Kongo,wassynonymous ofall whichwasunknown bythosewhocouldnotarriveto Europa. Hence,theremo­ te Europastandsforallthatisunknown orfaraway. 60
Prove_rbios_Kikongo.pdf
E EDYALUKULWANSAKI, IBAK'ELAKA. Comerafarinhademandioca comasfolhasdemandioca obrigaaarranhar a garganta. Asfo Ibasdemandioca eramconsideradas outroracomourndosmaispobresali­ mentos,equemtivesses6essasparasatisfazer asuafome,deviasearranhar a garganta. Estamaximaeutilizada, quandoalguemestaconfrontado comuma situa~ao difi­ cllemqueeobrigado adizertodaaverdadees6averdade. Mangerlafarinedemaniocaveclesfeuillesdemaniocobligeaseraderlagorge. Lesfeuillesdemaniocetaientconsiderees jadiscommeundespluspauvresali­ ments,etceluiquin'auraitquecelapoursatisfaire safaimdevaitseracierlagorge. Ceuemaximeestutiliseequandunepersonne estconfrontee avecuncasd'infor-. tunequi I'obligeadiretoutelaverite,etrienquetoutelaverite. Toeatcassavawithitsleavesisasituation whichobligestodearone'sthroat. Thecassava's leaveswereconsidered intheoldentimesasoneofthepoorestali­ ments,andwhohadtosatisfyhishungeronlywiththem,shoulddearhisthroat afterwards. Thesayingisusedwhensomeone isconfronted withadifficultsituation which obligeshimtosayallthetruth,onlythetruthaboutit. EFOMO(FUMU) NKADIMUTEKAYOYANGALALA. Paravender 0tabacoamargo,deve-seseralegre. Asmasqualidades dascoisasdevemsercompensadas pelasqualidades moraisou pelocaracterjovialdopossuidor ouvendedor. «Senaosabesorrirnaoabraumaloja». Pourvendredutabacamer,ilfautetrejoyeux. Lesmauvaises qualitesdeschosesdoiventetrecompensees parlesqualitesmora­ lesoupar Iecaraetere joyeuxdupossesseur ouvendeurr. «Situnesaispassourire,n'ouvrepasunmagasin». Tosellbittertobacco,onemustbejoyful. Thebadqualities ofthingsmustbecompensated bythemoralqualities orthe joyfulcharacter oftheownerousellor. «Ifyoucannotsmile,don'topenashop». EKANDA KANDA, KUVONDILONGO LWAME KO. ELONGO LONGO KUVONDIUNGUDI WAMEKO,YOVO: EUNGUDI UNGUDI, KUVOBNDI KO LONGO LWAME; ENKENTO, NKENTO, KUVONDI KOUNGUDI WAME. Familia,familia,naodestrua 0meumatrimonio. Mulher,mulher,naodestruaa minhafamilia. 61
Prove_rbios_Kikongo.pdf
oproverbio quermostrarqueafamiliae amulhersaoindispensaveis navidade urnhomem, peloqueeimpresdndfvel 0entendimento entreosc6njuges eos membros dassuasrespectivas familiasparaumavidafamilialharmoniosa. " Urn homemdivordado eurnhomeminfeliz». Famille,famille,nemeseparepasdernafemme. Femme,femme,nemesepare pasdernafamille. Leproverbe veutmontrerquelafamilleetlafemmesontnecessaires danslavie d'unhomme,desonequ'unebonneententeentrelesconjoints etlesmembres deleursrespectives familiesestindispensable entrelesepouxetlesmembres de leursfamiliesrespectives pourque,entretous,regneunevieharmonieuse. «Unhommedivorceestunhommemalheureux». Family,family,don'tdestroymymatrimony. Wife,wife,don'tdestroymyfamily. Thesayingshowsthatafamilyandawifearenecessary inthelifeofamanso thatagoodunderstanding mustbebetween thespousesandtheirrespective fam­ iliesinordertoliveallinagoodandlastingharmony. «Adivorced manisanunhappy manforhavingbrokentheunitytheessential panofhimself. » EMBONGO, EMBONGO, pi-il EMUNTU, EMUNTU, KONGO (YOVO=INGETA=KALUNGA). Dinheiro, dinheiro, semresposta. Homem, homem,aquiestoul Quandosechama 0dinheiro, elenaoresponde; masquandosechama 0homem, eleresponde: presente. oproverbio mostraque0homemvalemaisdoque0dinheiro. 0dinheiro foi feitopara0homemmas0homemnaofoifeitopara0dinheiro.. Argent,argent IPasdereponse: Homme, homme,mevoid! Quandonappellel'argent, ilnerepondpas,maisquandonappellel'homme, il repond«present» !L'argentaetecreepourl'homme, maisl'homme n'apasete faitpour I'argent. Ceproverbe montrequel'homme vautplusquel'argent,car I'argentaetefait pour I'homme, mais I'homme n'apasetefaitpour I'argent. Money,money,noanswer IMan,man,here Iam! Ifyoucallmoney,therewillbenoanswer:butifyoucalltheman,he'llanswer: «here Iam». Thissayingshowsthatmanismoreimportant thanmoney,because, moneyis madeforman,butmanisnotmadeformoney. ENDE(WENDE) MBWA,NKIDIAMBU WIDIMUNANW'AMBWA? Bateu0cao,mas0queouviudabocadele? Nuncacondene 0reuantesdeouvi-Io. Vousavezfrappe Iechien,maisqu'avezvousentendudesabouche? IInefautjamaiscondamner I'accuseavantdel'avoirentendu. Youbeatedthedog,butwhatdidyouhearfromitsmouth? Neversentence theaccusedbeforehearinghim. 62
Prove_rbios_Kikongo.pdf
ENTITUNZENGELE, EFUTILENGELE. Amorefoiabatida,asfolhasmurcharam etudoacabou. «0problema foitratado,e asolu~aoencontrada, peloqueadiscussao podeser considerada comoterminada». Nousavonsabattul'arbre,lesfeuillessontfaneesettoutestterminee. «Leprobleme aetetraite,lasolutiontrouvee,etladiscussion peutetreconside­ reecommeterminee». Thetreeispulldown,theleavesarefadedandeverything isundercontrol. «We'vetreatedtheproblem, thesolutionisfoundandnowthediscussion canbe considered asclosed». «ENTYETYE, DILANGUDIAKU»!NZOLELE, KANSIYANINTUUTUKA KINSANGA ULUTALA. ocarri~,choraamortedetuamae!Euqueriabern,masvejamaexiguidade dacabe~adondesairiamaslagrimas. «Ninguem eobrigado afazer0quenaopode». oroitelet,pleurestamere!Je Ievoudrais bien,maisvoyezlapetitesse dela teted'ou. devraient jaillirleslarmes. (,Al'impossible nuln'esttenu». owren,shedtearsoveryourmother! I'dliketo,butseemytinyheadfrom whichshouldflowthetears. «Onecannotdotheimpossible». ENZAMBI UNSADISI. NGEYEBENEUKISADISA. Deus,ajuda-me. Ajuda-te atimesmo. «Trabalha, que Deusteajudara». «Aquemmadruga Deusajuda» Dieu,aide-moi. «Aide-toi toi-meme». «Aide-tot Iedelt'aidera». «Aquiselevematin,Dieuaideetpretelamain» God,helpme. «Helpyourself». «Godhelpsthosewhohelpthemselves». EUNGUDI UNGUDI, KUNDIA NZIMBU KO. ENZIMBU NZIMBU KUNDIA UNGUDIKO. Familia, familia,naoacabecom0meudinheiro. Dinheiro, dinheiro, naodes­ truaaminhafamilia. «Amigos, amigos,negodos 11parte». Riquezaeuniaofamilialsaoben~aosdivinas. Aunidadedafamiliaedodinheiro devefazerafelicidade enaoamiseriade todos. Famille, famille,n'aneantit pasrnarichesse. Argent,argent,nedetruitpasrna famille. 63
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«Lesaffairessontlesaffaires». Richesseetunionfamilialesontdesbenedicti Qns divines. L"unitedelafamilleetdel'argentdoitfaire Iebonheur etnon Iemalheur dela famille. Family,family,don'twastemymoney. Money,money,don'tdestroymyfamily. «Business isbusiness». «Moneyandfamilyunityare God'sblessings». Family'sunitymustmakethehappiness andnottheunhappiness ofthefamily. EUNGUDI UNGUDI, KUVONDILONGO LWAME KO,ENKENTO, NKENTO, KUVONDI UNGUDI WAMEKO. Familia, familia,naomeseparedaminhamulher. Mulher, mulher,naome dividedaminhafamilia. «Urnhomemdivorciado eurnhomeminfelizporterrompido aunidadecom umaparteessencial desiproprio. » Famille,famille,nemeseparepasdernafemme. Femme,femme,nemedivise pasdernafamille. «Unhommedivorceestunhommemalheureux pouravoirrompu I'uniteavec unepartieessentielle de. lui-meme. ». Family,family,don'tseparate mefrommywife. Wife,wife,don'tseparate me frommyfamily. «Adivorced manisanunhappy manforhavingbrokentheunitywiththeessen­ tialpartofhimself. » «EYENGA, UMPAN'E NTOTO». «MONO WOWOUNAKULONDE UYIVAVA. » Ravina,dei-medatuaterra. Masaravinaresponde: «Euequemprecisamaisdatuaterraqueesteiemcima». oproverbio mostraaincongruidade dequempedeaurnhomemnudevestirurn outrohomemesfarrapado ouandrajoso. «Naosepodedespirurnhomemnu»(Plaute), <<nemlhepedirdeporasmaosnos bolsos,pois,serialhepedir0impossiveln. «Naosedevepediraumapessoadeser0quenaoe,nem Ihepedirouesperar dela0quenaopodedar»(Norman Vincent Pealee). Ravin,donne-moi delaterre. Et Ieravinderepondre: «c'estplutotmoiquiai besoindelaterrequiestlahaut,presdevous!» Leproverbe montrel'incongruite deceluiquidemande aunhommenudevetir unautrehommeenlambeaux. «Onnepeutdepouiller unhommenu(Plaute), niluidemander demettreles mainsdanslespoches. Ceseraitluidemander lalune. Or,«a I'impossible nuln'esttenu». Onnedoitpasdemander aunepersonne d'etrecequ'ellen'estpas,niluideman­ deroud'esperer d'ellecequ'ellenepeutpasdonnen> (Norman Vincent Peale). Ravine,givemeofyoursoil. Ravineresponded: «But Iamtheonewhohas moreneedofthesoilwhichisupthere. » 64
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Thisproverbshowstheincongruity ofsomeone askinganakedmantoclothe someone elsewhichisinragsandtatters, «Onecannotdepriveanakedman»(Plaute), noraskhimtoputhishandsinto hispockets,becausenooneisexpected toperformtheimpossible. «Donotaskapersontobewhathelshe,isnot. Donotaskorexpectfromaper­ sonwhathecannotgive»(Norman Vincent Peale). Elll IKOKOLANGA KUMAKIl ITUKANGA. Osgalosquecantam come~am nosovos. «Grandes carvalhos germinam dasbalotas. » «Usaeserasmestre. » Lescoqsquichantent viennent desoeufs. «Lesgrandschenesgerment desglands. » «C'estenforgeantqu'ondevientforgeron. » Theroostersthatsingbeginintheeggs. Bigoak-trees growfromlittleacorns. » «Practice makesperfect. » 65
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Prove_rbios_Kikongo.pdf
F FUKIAMUNTU KAKISOBWANGWA KONZENLELE. Naosemuda0habitodealguemcomournaroupa. «Emaisfac Hmudar 0cursodeurnriodoque0caracterdeurnhomem. » «0lobomudaapelemasnao0vezo. » Onnechangepasl'habitude dequelqu'un commeunhabit. «IIestplusfadledechanger Iecoursd'unfleuveque Iecaractere d'unhomme. » «Chassez Ienature!,Hrevientaugalop. » Youcannotchangesomeone's habitasagarment. «Itiseasiertochangethecourseofariverthanaman'shabit. » «What'sbredinthebonewillcomeoutintheflesh. » FUKYANKELE, KUMPUTUKIATUKA, 13urndefeitodafabrica(origem) daespingarda. Refere-se aurndefeitocongenital dealguem, d Wclldesercorrigido porserine­ renteasuaproprianatureza. C'estundefautd'origine dufusil. Seditd'undefautcongenital dequelqu'un, dediffidlecorrection, parceq U'inhe­ rentasaproprenature. Itisadefectofthegun'sorigin. Itissaidofanycongenital defectofaman,dificulttochangeforbeinginherent tohisownnature. FUMADYANZAMBA, KANAWOLESA DYOKIZOWA KYAKU, KANA YUMISA DYONGANGU ZAKU. Sedeixares apodrecer atuapor~aodecamedeelefante, issodemonstra atua ignorancia. Masseadeixares secar,proveras atuainteligencia. Esteproverbio distingue aprudencia danegligencia naprotec~ao dosbense outrosinteresses davida,emostrapelosreferidos exemplos que«aprudencia e maedaseguran~a enquanto que«anegligencia efontedemalesmaiores. Sivouslaissezpourrirvotremorceau devianded'elephant, celaprouvevotre ignorance. Maissivouslafaitessemer,vousmontrerez quevousetesintelligent. Ce. proverbe differencie laprudence delanegligence quantalaprotection des biensetautresinteretsdelavie,etmontreparcesexemples que«Iaprudence est meredesecurite» tandisque«Ianegligence estsourcedegrandsmaux». Ifyouletyourelephant meatdecade,youareignorant. Ifyousucceedtodryit,youareintelligent. Thissayingshowsthedifference between awareness andnegligence inmanaging assetsandotherresources oflife. Italsoprovesthat«safetyisessential» whereas' «negligence causesgreatharm. » 67
Prove_rbios_Kikongo.pdf
FUNDA KUFULA VATAKIZm LANGA. ofardotorna-semaispesadonaproximidade daaldeia. Diz-sedeumatarefabeminidadamasquesetornamaisdifidl ou impossivel de serlevadaaoborntermoquasenoseufim. Istosignificaque«semearemenos penosodoquecolher,poisasdificuldades aumentam amedidaqueseaproxima dofim. » Lefardeauparaitpluspesanta I'approche duvillage. IIseditd'unesituation oud'untravailbiencommence etquidevientplusdiffi­ dieouimpossible aterminer presqu'asafin. Cedsignifieque«semerestmoins peniblequemoissonner, carlesdifficultes augmentent amesurequel'ons'appro­ chedubut. » Burdenseemstobecomeheaviernearthevillage. Itissaidofanysituationortaskwithgoodstart,whichbecomesmoredifficultor impossible toaccomplish almostattheend. Thismeansthat«sowingislesspainful thanharvesting, becausethedifficulties increaseasonegetsnearertheaim. » FUTAKYALUNDA KAKA,MVULA KIWANANGA. Aqueimadocapim,sempreadiadaparamaistarde,podecoincidir com0 periododachuvasusceptive! deimpedi-Ia. Umassuntosempreadiadopodesercontrariado pelosurgimento dedrcunstan­ ciasadversas. «Quemadiasempredeurndiapara0outroencontra desgrat;anocaminho». Dai,«aproveite agirenquanto hatempo». Lefeudebrousse, toujoursajoume,peutc Olncider aveclasaisondepluiesus­ ceptiblede I'empecher. Uneaffairetoujoursajournee peutetrecontrariee par Iesurgissement dedrcons­ tancesdefavorables. «Quiremetademaintrouvemalheurenchemin». Pource!a,«ilfautbattre Ieferpendantqu'i!estchaud». Topostpone thefirebushmaycoincide withtherainyseasonwhichcanhin­ derit. Thesolution ofaproblem postponed atalaterperiodmaybehindered by adversecircumstances whichcanariseunexpectedly. «Hewhoputsoffdoingeverything maymeetmisfortune intheway». Hence, «striketheironwhileitishot». FWAKWAMPUNGU, VILAKWAVETOWANTU. Umasupostamortedoespiritopoderoso arrastaamortedenososvivos. Oshomens,semaprote Ct;a O supra-natural, sentem-se perdidos. (R. Van Roy). Onde0Todo-Poderoso edadopormortoouinexistente, 0homemvivodeixa tambemdeexistir,peloquese Deusnaoexistisse, deviaserinventado para0 bem-estar dohomemedetudoqueexiste.. Unemortsupposee de Dieuentrainerait celiedenous,lesvivants. «Leshommes, sanslaprotection supranaturelle, sesententperdus». (R. Van Roy). 68
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Ou Ie Tout-Puissant estsupposemortouinexistant. l'homme vivantcessed'exis­ teraussi. C'estpouquoi, si Dieun'existait pas,ildevraitetreinventepour Iebien­ etredel'homme etdetoutcequiexiste. Asupposed deathofthespiritinducesourdeath,thelivingones. Menwithoutdivineprotection feelinsecure. (R. Van Roy). Wherethe Most Highissupposed deadorinexistent, thelivingmanbecomes inexistent also. Hence,if Goddidnotexist,hewouldbeinvented forthewell­ beingofthemanandofallthatexists. FWAMFWIDI KALA,NSUDIAWOLAITINADIAK'E? Euquejaestoumorto,vouaindatermedodeapodrecer? «Aovelhamortajanaotemmedodolobo»(Prov. Turco-Rosa Sha). Feito0mal,assume-se asconsequendas, venha 0quevier. «0quenaoternremedio, remediado esta». Puisquejesuisdejamort,dois-jerepugner a I'ideedernapourriture? Quand Iemalestdejafait,ilfautenaccepterlesconsequences. «Labrebismorten'apluspeurduloup»(Prov. Turque-Rosa Sha). «Faiscequetudois,advienne quepourra». «Quand Ievinesttire,ilfaut Ieboire». Beingalreadydead,should Ifeartheideaofmydecaying? Whenitislatetochangetheevilalreadydone,onemustaccepttosufferallthe consequences. «Adeadewedoesn'tfearthefoxanymore»(Turkish provo-Rosa Sha). «Comewhatmay. Itistoolatetodrawbacknow». FWANSONI,MONAMPASI. Atimidezfazsofrer. «Quemsefazdemel,abelhas 0lambem». Latimiditefaitsouffrir. «Quisefaitbrebis,Ieloup Iemange». Timidity causespain. «Mugsarealwaysfleeced». 69
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Prove_rbios_Kikongo.pdf
I IKINAVAMOKOKILUTIDI IKINAVALA. Maisvaleurnpassaronamaoquedoisavoar. «Urnganhopequenoeseguroternmaisvaliadoqueurngrandeeespeculativo bern. «Naotroqueacertezacontraaincerteza» (A. &R. Favel). Unoiseaudanslamainvautmieuxquedeuxdanslahaie. «Untiensvautmieuxquedeuxtu I'auras,I'unestsur,l'autrenel'estpas»(La Fontaine). «Ungainpetitmaissuraplusdevaleurqu'unbiengrandetspeculatif. «N'echangez paslacertitude contre I'incertitude» (A. &R. Favel) Abirdinthehandisworthtwointhebush. «Asmallgainbutassuredisofgreatervaluethanalargerandspeculative one. «Don'ttradecertainty foruncertainty. » (A. &R. Favel) IKIVONDANGA DISUKAKIKALANGA KIANENEKO. oquedanifica 0olhonaoenecessariamente grandecoisa. «Naoexistempequenos inimigos» (Pierre Gringore). «0quetrazadesgrac;anaoegrande» (G. T. Zona). Cequiendommage l'oeiln'estpasnecessairement unegrandechose. «IIn'estnulspetitsennemis» (Pierre Gringore). «Cequiamene Iemalheurn'estpasgrand»(G. T. Zona). Whatinjurestheeyeisn'tnecessarily agreatthing. «Therearenosmallenemies» (Pierre Gringore). «Thatwhichbringsmisfortune isnotbig»(G. T. Zona). IMBWENE WAME,IKIMWENE KOMPEWAME. Yovo:OYOMBWENE WAME,OYOKIMWENE KOMPEWAME. Quemvihojeparameconfortar emeu,equemnaovietambemmeu. Ospresentes dehojepodemserosausentes deamanhaeosausentes dehoje podemserospresentes deamanha. celuiquej'aivuaujourd'hui pourmereconforter estdesmiens,etceluiqueje o'aipasvuestaussi Iemien. «Lespresents d'aujourd'hui peuvent etrelesabsentsdedemain,etlesabsents d'aujourd'hui peuventetrelespresentsdedemain». Hewhoascomestodaytocomfortmeisoneofmine,hewhom Ididn'tseeis alsomine. «Thepresentoftodaymaybetheabsentofthetomorrow, andtheabsentof todaymaybethepresentoftomorrow». 71
Prove_rbios_Kikongo.pdf
IVITIDI KUNKOKO KATEKANGA MVUNZU KO. Yovo:OY'OVITIDI KUNKOKO, KATEKANGA MVUNZU KO. Quemchegaprimeiro aorionaobebeaguaturva. Osdireitosdeprioridade favorecem quempreceder emqualquer situa~ao. Quiarrive Iepremieralarivierenepuisepasdel'eautrouble. Lesdroitsdeprioritefavorisent celuiquiprecededansunesituation quelconque. Hewhoarrivesf Irsttothespringdoesn'tdrinkthetroubled water. Apersonplacedinafirstpositionisfavoured bytherightofpriority. IVWIDI NKUMBI ANDIMADIOKO KADl LA YO,NGEYEVOLUKU KAK'E? odonodaca~adaquercome-lacommandioca, porquequeresquesejasocom afarinhademandioca? odonoe0unicoadecidirdousodoquelhepertence. Leproprietaire duproduitdelachasseveut Iemangeravecdumanioc,etvous voulezqu'ilsoitmangeseulement avecdelafarinedemanioc? Auproprietaire appartient ladecisiondefaireceq U'ilveutdecequiluiappar-tient.-Thegame'shunterwantstoeatitwithrawcassava;whydoyouwanttoeatit onlywithcassavaflour? Theownerhastherighttodecidetodowhatheorshechoosestodoofhis/her property. IZOLANGA MBW'AMEKAKALANGA VANTANDU KAMUNSIKO. Numcombate, gostodever0meucaosempreemcimaenaoembaixodoseu inimigo. «Alutad<iaotriunfo 0sabordapaixao,e avitoriaembeleza aconquista. » (George Meredith). Dansunecompetition, j'aimevoirmonchientoujours au-dessus etnonau­ dessousdesonennerni. «Laluttedonneautriomphe lasaveurdelapassion,etlavictoireembellitlacon­ quete. »(George Meredith). Inanycombate, Idoliketoseemydogalwaysonthetopbutnotbelowits enemy. «Thestrugglegivestothetriumphtheflavourofpassion,andthevictoryembell­ ishestheconquest. » (George Meredith). 72
Prove_rbios_Kikongo.pdf
!( KALAN'KAMBAKANI VAKAT!KW'AMBUTA YEALEKE. Seurntrac;odeuniaoentreosmaisvelhoseosmaisnovos. «Quemechefesejaumaponte»(Th. Fuller). «Olhaparaquemestaacimadeticomoteupai,eparaquemestaabaixodeti comoteufilho»(Prov. Persa-R. Sha). Soisuntraitd'unionentrelesplusvieuxetlesplusjeunes. «Quiestchefsoit Iepont»(Th. Fuller). «Regarde celuiquiestau-dessus detoicommetonpere,etceluiquiestau-des­ sousdetoicommetonfils»(Prov. persan-R. Sha). Bealinkbetween theoldmenandtheyoungmen. «Hewhochiefbeabridge»(Th. Fuller). «Lookatthatwhichisuponyouasyourfather,andatthatwhichisunderyouas yourson»(Persanprov. ). KALANZENZE WAKITENDELA NGEYEMOSI. Sejaurngriloparaestridular porsimesmo. Diz-sedealguemquedevefalarparsiproprioparadefender 0seuproblema. Soisuncri-cripourcriertoi-meme. Seditdequelqu'un quidoitparlersoi-meme pourdefendre sonprobleme. Beacrickettostridulate yourself. Saidofsomeone whomustspeakbyhimselftodefendhiscase. KALAYENTONA ZITOBULANGA YAKA. Tenhaideiasquefuramasparedes. Issoquerdizer:«serperspicaz». Ayezdesideesquipercentlesmurs. Cedrevientadire:«etreperspicace. » Haveideasthatpiercethewalls. Thatistosay:«tobeshrewdorperspicadous. » KALUKUMBI MBULU MUNTINUKO,AY'ANLENDE KAN'AVUTUKA KO. Naoadmirem arapidezdolobo,paisosqueforampersegui-Io aindanaovoltaram. Antesdedarprovadofacto,urnpretensioso aurntituloeapenas«urnreide nomeenaodefacto»,pois,soaprovaconfirma ameritoedestroiapresunc;ao. «Ninguem cantevitoriaantesdabatalha». N'admirez paslarapiditeduloup,carceuxquisontallesasapoursuite ne sontpasencorederetour. Pourtoutecompetition, avantquededonnerlapreuvedelarealite,unpreten­ dantauntitreestapeine«unroidenometnondefait»,carc'estlapreuvequi confirme Iemeriteetdetruitlapretention. 73
Prove_rbios_Kikongo.pdf
"nnefautpasvendrelapeaudel'oursqu'onne1'aitmisparterre»(La Fontaine). Don'tadmirethefox'swiftness, becausethosewhoareinpursuitofitarenot backyet. Beforeapositiveproofisgiven,apretender toatitleisstill«akingofname ratherthaninfact»foronlyproofconfirms ameritanddestroysapretention. «Don'tcountyourchickens beforetheyarehatched». KALUNGA YOLELA MUNTETO. Nomar,banha-se s6namargem. Esteproverbio aplica-se afamiliaridade quesedeveevitar comassumidades politicasoufinanceiras. «Faladomarmasficanaterra» «Aprudenda ultrapassa asoutrasvirtudescomoavistaultrapassa osoutrossen­ tidos»(Bionde Boristhene). «Maisvaleurnpequeno fogoqueaquecequeurngrandefogoquequeima» (pro­ verbioescoces). Alamer,onnesebaignequ'enmarge. Ceproverbe s'applique alafamiliarite que1'ondoiteviteraveclessom. mites qui sontau-dessus dupouvoir. Lamerestaccessible pour Iebainalamarge. «Parledelamermaisrestesurlaterre». «Laprudence surpasselesautresvertuscommelavuesurpasseles autressens»(Bionde Bosthene). «Mieuxvautunpetitfeuquirechauffe qu'ungrandfeuquibnl1e»(proverbe ecossais). Onthesea,peoplemustswimonshore. Itissaidofhowpeoplemustpraiseprominent peopleandshunallfamiliarity withthem. «Talkoftheseabutkeeptheland». «Prudence surpasses theothervirtuesassightsurpasses theothersenses')(Bion de Bosthene). «Asmallfirewhichwarmsisbetterthanagreatfirewhichburns»(Scotch proverb). KAMAMONA UMOSIKO. Umasitua<;aodificilnaoequinhao deurns6individuo. Asdificuldades saocomunsatodos. Ninguem podesejulgarser0unicoasofrer. Unesituation difficilen'estpas Ielotd'nnseulindividu. Lesdifficultes sontcommunes atous,quepersonne nepenseetre Ieseulasouffrir. Adifficultsituation isnotthefateofonesoleindividual. Everybody experiences difficulttimes,nobodythinkstobetheonlyonetosuffer. KAMINWANA KO,Y'AKWA UNKUTA WAZOLELE. «Alutanaoseratravada!E0queagradeaosmedrosos. Estamaximaaplica-se aumaamea<;adelutaqueacabadefracassar, factoque agradaaostimidosquenaoestaodispostos deseremenvolvidos nela. 74
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Umalutaimpedida satisfazosmedrosos. Lalutten'aurapaslieu!C'estaussi Iesouhaitdespeureux. Celas'appliqueaunemenacedeluttequifinitparechouer, faitdontserejouis­ sentlestimidesquiontpeurdes'yengager. Unelutteempechee faitlasatisfaction despoltrons. Therewillbenofighting! Thatisalsothewishofthetimid. Thissayingisusedwhenathreatofafighthasjustfailed,factwhichiswelcome bythetimidwhoarefrightened ofbeinginvolved init. Ahindered struggleeasesthefearofthetimid. KAMITALWANGWA KOMPUKU MIAWOLELANGA. Yovo:NTAMBU KAMITALWANGWA KOMPUKU MIEWODILANGA. ) Asratoeiras quenaosaocontroladas podemdeixarapodrecer ratos. Quemnaovisitaassuasratoeiras, deixaapodrecer nelasseusratos. Qualquer actividade quenaoecontrolada torna-se deficiente. Daiaexpressao: «quemnaocontrola, naodirige». Lespiegesquinesontpascontrales laissentpourrirdugibier. Celuiquinevisitepassespieges,ylaissepourrirsesrats. Touteactivitequin'estpascontr Olee s'averedeficiente. D'ollcetadage:«Quinecontr Olepas,nedirigepas». Thetrapsthatarenotseenfrequently letthegamegetrotten. Hewhodoesnotvisithistraps,willfindrottenrats. Anyactivitywhichisnotcheckeduponturnsoutdeficient. Hencetheexpression that:«Hewhodoesn'tcontrolisnotaleader». KANAANDABETA(WANDA) MWANA, KOKOLOLA. Yovo:KANASEMBA=SUNGUNA) MWANA, KOKOLOLA. Sebateresoupuniresacrianl;a,consola-a. «Sedamaodireitatubatesacrianl;a,damaoesquerda aperta-anoteucora\ao. » (Proverbio Yoruba). Sivousbattezoupunissez I'enfant, consolez-Ie. «Sidelamaindroitetufouettesl'enfant. delamaingauchepresses-Ie surton coeur. »(Proverbe Yoruba). Ifyoubeatorpunishachild,comforthim. «Ifyouspankyourchild,claspitonyourarms. »(Yorubaproverb). KANABAKAMA MUKOKO,LENDAVULUKA, KANABAKAMA MUNWA VONZA! Seforapanhado pelosbral;os,podenisersalvo,masseforapanhado pelaboca eperigoso. Oserroscometidos pelabocasaodificilmente perdoaveis; portanto, sejampm­ dentesnassuaspalavras. «13melhordeslizarcom0pedoquecomalingua»(Ahigar). «Amortee avidaestaonopoderdalingua»(Proverbios 18:21). 75
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Sion VOll Sattrapeparlesbras,vous vous sauvez,maissic'estparlabouche, vousrisquezgros. Lesfautesdelabouchesontplusprovocatrices etimpardonnables quecellesdes bras,soyezdoneprudents dansvosparoles. «Mieuxvautglisserdupiedquedelalangue»(Ahigar). «Lamortetlaviesontaupouvoirdelalangue»(Proverbes 18:21). Ifyouarecaughtbyyourarms,youcanbeescaped, butifyouarecaughtby yourmouth,itisdangerous. Theslipsofthemoutharemoreoffending thanthoseofthearms;sobecareful whentalking. «Itisbettertoglidewiththefootthanwiththetongue»(Ahigar). «Deathandlifeareinthepowerofthetongue»(Proverbs 18:21). KANABAKANSENGO AMPA,EKUDIKULOZI KO. Yovo:AVOBAKANSENGO AMPA,KULOZI KONSENGO ANKULU. Setiveresurnanovaenxada,naodeitesaantiga. Setiveresurnnovoamigo,naoabandones 0antigo. Situasunenouvelle houe,nejettepas I'ancienne. Situfaisunnouvelami,n'abandonne pasl'anden. Ifyouhaveanewhoe,don'tthrowaway theoldone. nyouhaveanewfriend,don'tforsaketheoldone. KANA(BAKASIKA ZANGULA, KANAKOKAUMWIVI. Seapanhares algomostra-o, se0esconderes tuesurnladrao. Esteproverbio significaquetodo0be)mganhoasclarasenobrece, aopassoque0 bernganhoascaladaseumabatota. «Emtudo,nobrezaobriga. » Situattrapesquelquechose,montre-le; situ Iecaches,tuesunvoleur. Ceproverbe signifiequetoutbiengagneaugrandjourennoblit, maisque Iebien gagnepardesmoyensdetournes avilitsonauteur. «Entout,noblesseoblige. » Ifyoulayholdonsomething, showit;ifyouhideit,youareathief. Thisproverbmeansthatallgood,honestly won,ennobles, butallgainearned dishonestly debases. «Ineverything, nobleness obliges. » KANABWATELAMA. VOKUTELEMENE KOWENDELELE. Secaires,levanta-te, senaotelevantares, ficarasurnhomemderrotado. oproverbio mostra-nos queumaquedadeveserapenasumasituac;aopassageira, pois,«caimosparanoslevantar, somosrepelidos paramelhorcombater, edormi­ mosparanosacordar» (Robert Browning-in«Les Grands Ecrivains Etrangers et leur Influence dansla Litterature Franc;aise, pp. 482-483). Poroutrolado,etambemsalutarlembrarmo-nos daspalavrasdoheroide Joao Bunyan, (inthe«0Peregrino»), queseexclamou contra 0terrivel Apoliaoque0 tinhaderribado: «6inimigomeu,naotealegresameurespeito; aindaqueeu tenhacaido,levantar-me-ei» (Miqueas:7;8-d. John Bunyan, in«0Peregrino»). 76
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Dai,«cairepermitido maseordenado erguer-se (Prov. Russo-R. Sha). «0mundoestacomquemestcidepe»(proverbio chines). «Forteequeabate,maisforteequeselevanta» (proverbio frances). Situtombes, releve~toi, situneterelevespas,tudeviensunhommevaincu. Ceproverbe nousmontrequ'unechutedoitetreunesituation passagere, car, «noustombons pournousrelever,noussommesrepousses pourmieuxcombat­ tre,etnousdormons pournousreveillen. (Robert Browning-in»Les Grands Ecrivains Etrangers etleur Influence dansla Litterature Fran~aise, pp. 482-483). Dautrepart,ilestaussisalutaire denousrappelerlesparolesduherosde John Bunyan-(inthe»<Ie Pe Ierin>, quis'exdama contte Ieterrible Appolyon quil'avait terrasse:«Neterejouispasamonsujet,monennemi,carsijesuistombe,jeme releverai». (Michee7:8)(John Bunyan(inthe«Le Voyagedu Chretien»). Ainsi,«il estpermisdetombermaisilestordonnedesereleven. (Prov. Russe-R. Sha). «Fortestquiabat,plusfortestquisereleve»(proverbe fran~ais). «Lemondeestavecceluiquiestdebout»(proverbe chinois). Ifyoufall,standup,ifyoudon'tgetup,youbecomedoomedtofailure. Thisshowsusthatafallisamomentary situation, because«wefallinordertoget up,wearespumedsothatwecanfightstrongly, andwesleepsothatwewake up»(Robert Browning-in«Les Grands Ecrivains Etrangers et Le!-lr Influence dansla Litterature Fran<;aise, pp. 482-483). Moreover, itisalsosalutarytorecallthewordsof John Bunyan's hero,(inthe «the Pilgrim»), whosaidtothedreadful Appolyon, whohadthrownhimdown: «Rejoice notagainstme,0myenemy:when Ifall Ishallarise»(Micah7:8­ John Bunyan,in«The Progress»). Hence,«'itisallowedtofall,butorderedtostandup»,(Russianproverb-R. Sha). «Theworldiswithwhoisupandabout»(chineseproverb). «Strongiswhobeats,strongeriswhostandsup»(Frenchproverb). KANADYA,KANADYA,TUBILA NSIKYANDU. Cadavezquecomas,deixeumacoisaaolado. «Guardaquecomer,naoguardesquefazer. » «Poupareamelhorpreven<;ao para0futuro». Enmangeant, mettezquelquechosedecote. eest Iepresentquiassure Iefutur. «Quimangetout Iesoir,Ielendemain rongesonpainnoir. » Whenyoueat,putsomething aside. «Thepresentsecuresthefuture. » KANADYAMWAMBA NKAYI,INKAYIDIDI. Quemcomeu 0molhodoantilope, comeutambem 0antilope. Quempraticarurnpecadilho, cometeurnpecado,pois,emtermodeimportanda, naohapequenos egrandespecados. Logo:«quemboacamafizer,nelasedeita». Quiamangelasoupedel'antilope amangeaussil'antilope. Quiapratique unepeccadille, aconsomme Iepechememe,car,entermed'im­ portance, iln'existepasdepetitsetgrandspeches,etpourcela:«comme onfait sonlitonsecouche». 77
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Hewhoatethegravyofanantilope, heatetheveryantilope. Hewhomadeapeccadillo hassinned,forapeccadillo isasinalso. Smallandgreatsinsdon'texist,hence«aswemakeourbed,somustwelie». KANAnm WAMPAKA. DIWUTA MBIMBA, YUVULA MBUTA. Quandoestiveres emseriosapuros,consulta urnvelho. Emcasodeumagrandedificuldade, recorreaurnmaisvelhoparatemostrar, pelosseusconselhos, comosairdesteimbroglio. Lorsquetuteconfrontes avecunegrandedifficulte, consulteun Vieux. Encasd'unesituation diffidle,consulteunhommesagepourtemontrer, parses conseils,comment ensortir. Ifyougetintogreattrouble,asktheadviceofanoldman. Incaseofagreatdanger,haverecoursetoaskilledmantohelpyougetover. KANAKAl LANAN'KUSU, KAl LANAMBENDE. Seofereceraorato-n'kusu, oferec;atambemaorato-mbende. Naatribuic;ao dosfavores,naosedevepreferirunsprotegidos emdetrimento dos outros,poisnaosesabequaisdeles Ihosretribuirao melhordoqueoutros. Por­ tanto,deve-se«jogarcom0paudedoisbicos. » Quandvousdonnezaurat-n'kusu, donnezaussiaurat-mbende. Dans I'attribution desfaveurs,onnedoitpaspreferercertainsprotegesaudetri­ mentd'autres, car I'onnesaitjamaisqui,rnieuxqued'autresvouslesretribue­ rontnfautencela«menager lachevreet Iechou. » Ifyougivetotherat-n'kusu, givealsototherat-mbende. Intheattribution offavors,youmustnotprefersomeprotected toanothers, for, nooneknowsforsurewhichofthemwillrequiteyouthesefavoursbetterthan theothers. Hence,«onemustsitonthefence. » KANAKALANGEYEMOSI,YUVULA MBUNDU AKU,AVOAOLELUNA LUYUVUDYANA. Seestiveres sozinho, consulta 0teucorac;ao;seestiverdes dois,tomaiconselho urndooutro. «Doisconselhos valemmaisdoqueurn». Situesseul,consultetoncoeur;sivousetesdeux,prenezconseill'un de I'autre. «Deuxavisvalentrnieuxqu'un». Ifyouarealone,takecounselofyourpillow;ifyouaretwo,putheadstogether. «Twoopinions arebetterthanone». KANAKALAYENGANGU, KUKIKUNDIDIKI KO,AKWANGANGU A ENGIENA. IDIANO UKISAKIDl KA KANSIKUKIVWEZI KO. Seforesinteligente, naosejavaidoso, poisoshomensinteligentes saolegiao. Porisso,hurnilha-te semcontudotedesprezar. Diantedahonravaiahumilidade» (Proverbios 15:33). «Qualquer queseenalteceserahumiliado, eaquelequesehumiliaseraexalta­ do»(Lucas14:11). 78
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Situesintelligent, nesoispasvaniteux, carleshomrnes intelligents sontlegion. Humilie-toi, sanscependant temepriser. «L'humilite precedelagloire..(Proverbios 15:33). «Quis'eleveseraabaisse,etquis'abaissaseraeleve..(Lucas14:11). Ifyouareintelligent, don'tbevainglorious, because intelligent peopleare legion. Hence,humiliate youwithouthowever debasing yourself. «Humility precedes glory..(Proverbs 15:33). «Everyone whomakeshimselfgreatwillbehumbled, andeveryone whohum­ bleshimselfwillbemadegreat»(Luke14:11). KANAKANKATAIBWIDIKO,EVUNDUMPEVAKITOMENE Yovo IVA Kl KANI. Mesmosealmofadinha nao Ihecaisse,eratambem 0lugarem quequeriadescansar dofardo. «Quando 0operarioemau,nenhuma ferramenta presta..ou«osmausoperarios queixam-se sempredassuasferramentas... Simeme Iecoussinet n'etaitpastombe,c'estaussi Ielieuoul'onvoudrait se reposerdufardeau. «Amechant ouvrier,pointdebonoutil..ou«Iesmauvais ouvriers seplaignent toujoursdeleursoutils... Evenifthecushiondidnotfalldown,itwasalsotherestingplacefromthe burden. «Toabadworker,nogoodtool»or«abadworkerblameshistools... KANAKATULA MBELE VAMOKOMAMWANA, VINGISA NTI. Setirarumafacadamaodeumacrian"a,substitua-lhe umpau. Aac"aodetotalpriva"aogeradesespero, atrocadeumaoutracoisaaliviaapena. Sivousretirezuncouteaudesmainsd'unenfant,substituez-lui unbaton. Laprivation provoque Iedfsespoir tandisquelasubstitution d'uneautrechose soulagelapeine. Ifyoutakeaknifeawayfromachild'shands,replaceitwithastick. Privation generates despairwhilesubstitution ofanotherelementalleviates the pain. KANAKIWANA, DILAKYO. Seumbernacontece enquanto estasaindavivo,aproveita-te dele. aproverbio aconselha detirarrnos proveito detudoquantoenossopordireito quandoissoacontece emdevidotempo,enquando vivemos. «Tudoestabernqueacontece noseutempo..(Chilonde Sparte). Siunbiensepresente detonvivant,tires-enprofit. Ceproverbe nousconseille detirerprofitdetoutcequinousrevientdeplein droit. lorsqueceaarriveensontemps. pendantnotreexistence. «Toutestbienquivientensontemps..(Chilonde Sparte). Ifsomething ofgoodoccursinyourlifetime, reapprofitfromit. 79
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Thissayingadvisesustotakeadvantage ofallthatisrightlyourswhenitoccurs induetimeduringourexistence. «Allisgoodthatcomesinduetime»(Chironof Sparte). KANAKIWUNIKINA Kl TONDELE (KIZOLELE), KANAKIKUFUINI Kl TININI. Quemtefarejarquer-te,quemterepugnar odeia-te. oproverbio significaquequemteaceitaeteuamigo,masquemterejeitaconsi­ dera-seteuinimigo: «Naoteagarresaquelequenaoseagarraati»(Prov. Arabe-R. Sha) Celuiquivousflairevousaime,celuiquivousrepugnevousdeteste. Quit'accepte teveux,quiterejettetehait. «Net'attache pasaceluiquines'attache pas11toi»(Prov. Arabe-R. Sha). Whatscentsonyoulikesyou;whatsniffsawayfromyouhatesyou. Hewhoacceptsyoulikesyouwhereashewhoscornsyouhatesyou. «Don'tclingtoanyonewhodoesnotclingtoyou»(Arabish provo-R. Sha). KANAKUMB'E NKISI,KUMBA MPEENGANGA. Seadmirasafor~adofeiti~o,admiratambem 0feiticeiro. Variante: Seadmiras 0remedio, admiratambem 0medicoou0curandeiro. oproverbio significaquenaobastareconhecer urnfactotalentoso mastambem renderhomenagem aoseuautor,pois0efeito,taograndioso quepossaparecer, naodeveeclipsaracausa. Porisso,«naodevemos esquecer 0doadorcom0pra­ zerdadadiva». (Proverbio. Umbundu). Alemdisso,«adadivasem0doadorenula»enaopode haverdadivasemurnrecebedor» (Lowell-citadopor Dr. Ernest Holmes-in «The Scienceof Mind,cap. XVII:280»). Situadmireslaforcedufetiche,admireaussi Iefetichew. Variante: Situadmires Ieremede,admireaussi Ieguerissew. Ceproverbe signifiequecen'estpassuffisant dereconnaitre unfaittalentueux, maisaussiderendrehommage 11sonauteur,carl'effet,aussigrandq U'ilparaisse, nedoitpaseclipserlacause. Pourcela,«avec Ieplaisird'undon,nousnedevons pasenoublier Iedonateun. (prov. Umbundu). D'autrepart,«Iedonsans Iedona­ teurestvide,etilnepeutpasyavoirundonsansunreceveur» (Lowell-citepar Dr. Ernest Holmes-in The Scienceof Mind-chap. XVII. 280). Ifyouadmirethefetish,youmustadmirethefetishisttoo. Orifyouadmiretheremedy,admirealsothephysician orthehealer. Thisproverbmeansthatitisnotenoughtorecognize atalentedfactbuttopay alsotributetoitsauthor,becausetheeffect,thoughimportant mayitbe,must noteclipseitscause. (Lowell,quotedby Ernest). Hence,«withthepleasure ofagift,wemustnotforgetthegiven. (Umbundu proverb). Morever, «thegiftwithoutthegiverisbare,andtherecanbenogiftwithouta receiven> (Lowell,quotedby Dr. Ernest Holmesin The Scienceof Mind,chap. XVII:280). 80
Prove_rbios_Kikongo.pdf
KANAKUNENGE, KIAKAKAKUKIA, Yovo:KANAKUZINGIDI KIA KAKAKUKIA. Aindaqueanoitedemoremuitotempo,amanhaseraurnoutrodia. «Naohoiumanoitequeduresempre». Bienquelanuitseprolonge encore,demainilferajour. «lln'yapasdenuitquiduretoujours». Eventhoughthenightlastsstill,tomorrow willbeanotherday. «Thereisnonightwithouttomorrow». KANALANDA LAWUVWATA, VOKUVWETE KONGEYEMPE AYIKIDI LAWU. Seperseguires urnmaluco,veste-te, senaoserasapelidado tambemdemaluco. «Quemuivarcomoslobos,assemelha-se aeles». Situpoursuis unfou,habille-toi, sinontuserasappelefouaussi. «Quihurleaveclesloups,devientloupaussi». Ifyoupursueafool,getdressed, otherwise you'dbecalledfooltoo. «Amanisknownbythecompany hekeeps». KANALANDA MUNTU AMBOTE, NGEYEMPEKl TUKIDI MUNTU AMBOTE. Seandarescomosbons,tomar-te-as borntambem. «Diz-mecomquemandas,dir-te-eiasmanhasquetens». «Chega-te aosbonseserasborn». Situhanteslesbons,tuserasboncommeeux. «Dis-moi quituhantesetjetediraiquitues». Ifyougowithgoodpeople,youwillbecomegoodtoo. «Tellmewhatcompany youkeep,and I'lltellyouwhoyouare». KANALANDA NDOKI, NGEYE MPESEUNDOKI; KANALANDA LAU, NGEYEMPEKITUKIDI LAU. Seseguiresurnbruxo,tutetomastambembruxo;seseguiresurnmaluco,tute assemelhas tambemaele. «Diz-mecomquemandas,dir-te-eiasmanhasquetens». Situsuisunsorder,tudevienssorderaussi;situsuisunfou,tudeviensaussi unfou. «Dis-moi quituhantes,jetediraiquitues». Ifyoufollowawitch,youbecomeawitchtoo;ifyoufollowamadman,you becomeamadman also. «Tellmewhatcompany youkeep,and Iwilltellyouwhoyouare». KAN'ALOMBA KIAKOKO,NGEYE VANAKIAKULU. Setepedirem urnapartedobral;o,da-Iheumapartedaperna. «Amorcomamorsepaga»,e«0favorgerafavon>. Quivousdemande unepartiedubras,donnez-Iui nnepartiedelajambe. 81
Prove_rbios_Kikongo.pdf
"L'amour nesepayequeparl'amour» et«toutefaveurengendre uneautre». Ifoneasksyouapartoftheann,givehimapartoftheleg, "Onegoodtumdeservesanothen. KAN'ALONGA NGANGU, WANUKA YEZAKU. Seteensinarem conhecimentos, utilizatambemosteuspr6priosconhecimentos. °proverbio fazentender que,aoaprender conhedmentos dealguem, 0prindpiante deveusar0seusentidocriticoparanaoaceitarpassivamente todaamassadeconhe­ dmentos, masescolher 0quelheformaislitilpara0seuusoemyeldecompreensao. Dai,"naobastaapenasaprender conhecimentos, mastambemsaberutilizaros seuspr6prios, reflectireescolhereclecticamente». "Senaoutilizares osc Onhedmentos quetens,naopoderasesperartirarnenhum proveitodeles». Sionvousenseigne desconnaissances, utilisezaussivotrepropreintelligence. Leproverbe laisseentendre que,enrecevant unenseignement, Ieredpiendaire doitutilisersonsenscritiquepournepasaccepterpassivement toutelamassede connaissances quiluisonttransrnises, maisretenirseulement cequiluiestutile poursonusageetsonniveaudecomprehension. D'ou,"nnesuffitpasd'apprendre desconnaissances, maisfaut-ilaussisavoiruti­ lisersespropresconnaissances, reflechiretchoisireclecticament». "Situn'utilises paslesconnaissances quetuas,tunepourraspasespererd'en tirerprofit». Ifyouaretaughtsomeknowledge, usealsoyourownintelligence. Thissayingadvisessomeone whoislearningtousehiscriticalsenseinordernot toacceptallthemassofknowledge heistaughtbuttoretainonlywhatisuseful tohim,basedonhislevelofunderstanding. Hence,"itisnotenoughtolearnknowledge, buttoknowalsotouseone'sown knowledge, toreflectandchooseeclectically». «Ifyoudonotusetheknowledge thatyouhave,youcannotexpectto gainanything fromit». KANALOZAMATEMUZULU,NGEYEMOSIMAVUTUKl LA VALUSE. Secuspiresparacima,atuasalivavaitecairnacara. «Cadaurncolheapenas 0quesemeia. °jogodavidaeurnjogodebumerangues ouarmadedoisbicos. (0bumerangue eumaarmadearremesso dosindianos australianos quepodevoltaraopontodepartidacontra 0seuatirador). Etodo argumento oucoisaquesevoltacontra 0seuautor. «Osnossospensamentos, a Cl;oeseobras,retornam-se contranoscedooutarde, comumaassombrosa exactidao» (Florence Scovel Shin). Sivouscrachezau-dessus devous,votresaliveretombera survotrefigure. «Chacun nerecoltequecequ'ilseme. Lejeudelavieestunjeudeboumerangs. (Leboomerang estunearmedejetdesindiensaustraliens quipeutetrelanceeet revenircontre Ieproprelanceur). C'esttoutargument ouunechosequise retourne contresonauteur. «Nospensees,nosactionsetnosoeuvresseretournent contrenous,totoutard, avecuneeffrayante exactitude» (Florence Scovel Shin). 82
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Ifyouspitupwards, you'lldirtyyourownface. «Onereapsonlywhathesows. Thegameoflifeisagameofboomerangs. (The boomerang isaweaponusedby Australian aborigines, whichcanreturntoapoint nearthethrower). Itisanyargument oranything thatgoescontrary toitsauthor. «Ourthoughts, deedsandworks,returntoussoonerorlater,withastounding accuracy» (Florence Scovel Shin). KANALUMONA KAKAYIMBI,EMBANGALA YIKIELE. Quando virem 0gaviaopairarnosares,eoan Unciodaestal;aoseca(0Verao). ogaviaorepresenta aquiurnsinalconvencional deumapromessa, que,aose manifestar, indicara 0momento darealizal;ao docompromisso. Quandvousverrezl'epervier planerdanslesairs,ceseral'annonce delasai­ sonseche. L'epervier represente iciunsignalconventionnel d'unepromesse, qui,ense manifestant, indiquera Iemoment venupourl'accomplissement ducompromis. Whenyouseethesparrowhawksoaringintheair,itisthesignofthecoming ofthewinter. Thesparrowhawkisusedhereasawarningsymbolofapromise, whichwhenit appears,willindicatetheduemoment fortheconclusion ofthepromise. KANALUWAKELENGEZE, MUTAD!. Seouvirem «kelengeze» ou0choquedaenxadacontraurnapedra,saibamque otrabalho nalavraacabou. «Kelengeze» eurnsomonomatopeico imitadodeurnrufdosecoresultando da colisaodeumaenxadacomumapedra,ondejanaohaterraaravel,obrigando assim0lavradoraparar0seutrabalho. Esteproverbio eutilisado porurnporta-voz paraterrninar umamensagem aqual janaohamaisnadaaacrescentar. Sivousentendez «kelengeze~), ouunchocdelahouecontraunepierreen I'ab­ sencedelaterrearable,celaindiqueaussitotlafindutravaildans Iechamp. «Kelengeze» estunsononomatopeique irnited'unbruitsecresultant delacolli­ siond'unehoueavecunepierrelaouiln'yaplusdeterrearable,obligeant ainsi Ielaboureur acesserdetravailler. Ceproverbe estindiqueparunporte-parole pourterminer unmessageauquelil n'yaplusrienaajouter. Ifyouhear «Kelengeze)~, itisacollision ofthehoewithastone,and itmeans alsotheendofthecleaning ofthefield. «Kelengeze» isanonomatopoeic drysoundresultingfromthecollisionofahoewitha stonewherethereisnomorearablesoil,whichobligestoendthecleaningofthefield. Thisproverbisusedbyaspeakesman toendamessage towhichthereisnothing elsetoadd. KANALWAKA VASAUDIANKOKO SAUKA SAUKA, IMANATA SAUMENGI. Sechegararivagemdeurnrio,avie-sedeatravessar, poisamargemeurnpalco demuitosacontecimentos. 83
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Esteproverbio aconselha deaproveitar aoportunidade nomomento exactoem queseapresenta antesquepossamocorrerdrcunstandas adversas. Eportanto oportuno «malharenquanto 0ferroestaquente». Sivousarriveza Iarived'uneriviere,empressez-vous detraverser, car Iarive estunlieudebeaucoup descenesimprevisibles. Leproverbe conseille desaisirrapidement Iemoment favorable defairequelque choseavantl'occurrence eventuelle desdrconstances adverses. IIestdoneoppor­ tunde«battre Ieferquandilestchaud». Whenever youarriveatthebankofariver,makehastetocrossover,because thebankisthestageofmanyevents. Thissayingadvisestocatchtheballonthebounce,whenever theopportunity comesyourway,beforeanyadversedrcumstance mayhappen. Hence,itiswise to«striketheironwhileitishot». KANAMBWANOKENE MVULA KUTUDI KUTIYAKO,VAVAKAYUMA, NGEYE KATATIKA. Naoponhaaofogourncaomolhado, poisurnavezaquecido eaindaavoceque vaimorder. oproverbio refere-se apessoasingratasque,depoisdeteremsidosocorridas e tomadas bem-sucedidas, sevoltamcontraosseusbenfeitores. «Porbernfazermalhaven>. IInefautpasrechauffer Iechienmouille, car,unefoisrechauffe, c'estencore vousqu'flmordera. Ceproverbe ser Hereauxpersonnes ingratesqui,apresavoiretesecourues et, apresavoirbienreussidanslavie,seretoument contreleursbienfaiteurs. «Rechauffer unserpentdanssonsein»c'est«fairedesingratsenfaisantdubien». Don'twarmawetdog,because, oncewarmed,itwillbiteyou. Itissaidofpersonswho,afterbeinghelpedandbecomesuccessful, intheirlives, becometheenemiesoftheirbenefactors. Itisthesameas«tonourishaviperinone'sbosom». KANAMONAKUFUTUMUKANGA MWISI, NZOINAKO. Ondehcifurno,hciurnacasa. Naohafuma<;asemfogoenaohaefeitosemcausa. Oilily adelafurneeily aunemaison IIn'yapasdefumeesansfeu,nid'effetsanscause. Wherethereissmoke,thereisahouse. Thereisnosmokewithoutfirenoreffectwithoutcause. KANAMONANDOKL KEKUMUNA, VOKUKEKUMWENE KOUMININDINGA. Seencontrares urnbruxo,setu0primeiro atossicar,poissenao0fheres,ele teinibedefalar. «Amedronta asbestasantesqueteamedrontam» (proverbio arabe). Tomaprecau<;ao contra 0perigo,pois«homem prevenido valepordois». Siturencontres unsorcier,sois Iepremieratoussailler, sinonilt'inhibedefalar. 84
Prove_rbios_Kikongo.pdf
«Effrayez lesbetesavantqu'ellesnet'effraient» (proverbe arabe). Prendstesprecautions contre Iedanger,car«unhommeavertienvautdeux». Ifyoumeetwithawitch,bethefirsttocough,otherwise hewillinhibityouto speak. «Frighten thebeastsbeforetheyfrightenyou»(Arabproverb). Takeprecautionary measures forthedanger,because«forewarned isforearmed». KANAMONANTIETIE KUMIK'E NZONGO, MUNSIKAMOSALA NUNI ZANENEKO. Seencontrares urnparda I. nao0desprezes masacertabernaespingarda, pois nopaisjanaohamaisavesmaiores. Aproveita semdesprezo aspequenas oportunidades, poisasgrandessaorarissi­ mas. Sivousrencontrez unmoineau, ne Iemeprisez pasmaisajustezbien Iefusil, car,dans Iepays,iln'yaplusgueredegrosoiseaux. Profitezsansmeprislespetitesopportunites, carlesgrandessontrares. Ifyoufindasparrow, don'tdespiseitbuthitthetarget,becausethereisno morebigbirdsinthecountry. Takewithoutdespiseadvantage ofanyopportunity, becausegreatonesarenone. KAN'ASISILA NKALU, WUDl KA ZIWUDIKANGA; KAN'ASISl LA WANTU, WUTAN' AWUTANANGA. Seosmaisvelhostedeixarem calaba~as como heran~a. estaspartem-se, masse tedeixarem homens, estesmultiplicam-se. Seherdares debensmateriais, elesacabariio, masseherdares dehomens, elesse prolificarao. Silesvieuxtelaissentdescalebasses commeheritage, ellessecasseront, mais s'ilstelaissentdeshommes, ceux-cisemultiplieront. Situheritesdesbiensmateriels, ilsfiniront,maissituheritesdeshommes, ilsse prolifereront.. Ifoldpeopleleaveyouwithcalabashes asheritage, thesewillbebroken,but iftheyleaveyouwithmen,thesewillbemultiplied. Anykindofrichesinherited willhaveanend,butaninheritage ofhumanbeings willproliferate. KANASOPANKENTO, NDONA SOPELE. Quemcasacomurnamulher,casacomurnasenhoradehorna. «Quemasuamulhernaohonraasimesmodesonra». Comefeito,quemhonraasuamulherhonra-se asiproprio,poisaesposaeuma donapara0homemjovem,umacompanheira paraaidademadura,umaenfer­ meiraparaavelhice:dai. 0homemdetodaaidadeternurnpretextoparacasar-sell (Francis Bacon). Celuiquiepouseunefemme,epouseunedamed'honneur. «Quin'honore passafemmesedeshonore lui-meme». 85
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Ene Ifet,quihonoresafemme,honore-se soi-meme, caruneepouseestunemai­ tressepourl'agejeune,unecompagne pourl'ageadulteetuneinfirmiere pourla vieillesse: l'homme adone,atoutage,unpretexte poursemarier»(Francis Bacon). Hewhotakesawife,takesanhonoured wife. «Hewhodoesn'thonourhiswifedishonours himself». Asamatteroffact,hewhohonourshiswifehonoursoneself,because,awifeisa mistressfortheyoungman,acompanion forthemiddleage,andanurseforthe oldage;hence,«themanofallageshasapretexttogetmarried» (Frands Bacon). KANASOPANKENTO, SOPELE MPEMAMBU MAKANDA DIAND!. Quemcasacomumamulher,casatambemcomosproblemas dafamiliadela. Defacto,0maridoe amulherqueseamamesetomamumacamenaopodem seralheiosaosproblemas deambasasfamilias. Assim, 0maridopartilhaestes problemas aoladodasuamulhereestatambemfaz0mesmoquantoaosproble­ masdafamiliadomarido. Quisemarieavecunefemme,semarieaussiaveclesproblemes delafamille delafemme. Endfet,Iemarietlafemmequis'aiment etsontdevenusunemeniechair,ne peuventpasetreetrangers auxproblemes deleursdeuxfamilies. Lemaris'asso­ deacesproblemes acotedesafemme,etcelle-denfaitautantquantauxpro­ blemesdelafamilledesonmario Hewhogetsmarriedwithawife,getsmarriedalsowiththeproblems ofthe wife'sfamily. Asmatteroffact,thehusband andthewifewholoveeachotherbecausethey havebecomeoneflesh,cannotbestrangetotheproblems ofthebothfamilies. Hence,thehusband sharestheproblems ofhiswife'sfamilyandthisonealso doesthesamewiththeproblems ofherhusband's family. KANASOPELA VAKANDA, KITUKIDI KGYENZADI(NZITUYENKWEZI). Secasaresdentrodasuapropriafamilia,tomas-te gemoecunhado ounorae cunhada. Aplica-se aoscasamentos endogamicos emqueasre Iac;oesdosconjuges comos seuspropriosparentes tomam-se acrescidas dasdesogrosousogras,cunhados, cunhadas, dentrodamesmafamilia. Sivousvousmariezdansvotreproprefamille,celle-cidevientaussivotre belle-famille etvosparentsdeviennent vosbeaux-parents ouparentspar alliance. Esteproverbe serefheaumariageendogamique dansleque Ilesrelationsfamilia­ lesaveclespropresparentssedoublent decellesdebeaux-parents oudebelle famille. Ifyougetmarriedwithinyourownfamily,youbecomeson-in-law ordaugh­ ter-in-Iaw. Thissayingissaidofanendogamic marriage inwhichthefamilyrelations with theirownparentsarecoupledwiththoseofin-lawrelations. 86
Prove_rbios_Kikongo.pdf
KANASUMBANSENGO AMFA,KULOZI KOKUDI(Yovo NSENGO A NKULU) Yovo:KANASUMBASENGELE KYAMFA,KULOZI KOSENGELE KIA NKULU. Secomprares umanovaenxada(ouumnovomachado) naodeitesforaaantiga enxada(ou0antigomachado). Setiveresumnovoamigo,naoabandones 0antigo. Situachetesunenouvelle houe(ouunenouvelle hache),nejettepasl'an­ denne. Situfaisunnouvelami,n'abandonne pas I'anden. Ifyoubuyanewhoe(oranewaxe),donotthrowaway theoldone. Hyouhaveanewfriend,don'tabandon theoldone. KANANTAYO:MBIZI;KANAMVOVA DIO:DIAMBU. oquemateieumanimal,aqueeudisse,eumapalavra. Naosevaiaca~aemvao;enaosefalasemassunto. Cequej'aitue,c'estunanimal;cequej'aidit,c'estuneparole. L'onnevapasalachasseenvain;etl'onneparlepassansuneaffaire.-' What Ikilledisagame;andwhat Isaidisaword. Noonegoeshuntinginvain;nobodyspeakswithoutanymatter. KANATADIO,WANUKA DIAU Yovo:KANAVOVADIO,WANUKA DIAU. oquedisseste, devesassumi-lo ouseresponsavel peloquedisseste. «Quemboacamafizernelasedeitara». Cequetuasdit,tudoisl'assoumir, outudoisetreresponsable detesparoles. «Comme onfaitsonlitonsecouche». Whatyouhavesaid,youmustassumeit,oryoumustberesponsible ofyour words. «Asyoumakeyourbedsoyoumustlieonit». KANATALANDUNDU, VETAMENA NDUNDU, NDUNDU KATALl WANGWA YOLEKO(=MBALAZOLEKO), Seolharesparaumalbino,baixaosteusolhos,poisnaosedevefitar0albino duasvezes. oproverbio aconselha-nos anaofixarurnolharassustador numapessoaquenos pareceria diferente pelasuanatureza, paisanossaatitudeseriapercebida como inamigavel eagressiva contraasuapessoaegerariaumaforterepulsao dasua parte. «Quando asmeusamigossaocegosdeurnolho,olho-osdeesguelha» (J. Jou­ bert). Situregardes unalbinos,baissezlesyeux,caronnedo Hpasfixer Ieregard deuxfoissurunalbinos. 87
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Ceproverbe nousconseille denepasregarder fixement unepersonne quinous paraitrait differente parsanature,carnotreattitudeseraitpen;uecommeinarni­ caleetagressive etsusciterait uneviverepulsion desapart. «Quandmesarnissontborgnes,jelesregardedeprofil»(J. Joubert). Ifyoulookatanalbino,castdownyoureyt;s,becauseonedoes notstaretwiceatanalbino. Thissayingadvisesusnottostareatsomeone whichisdifferentfromus,because ourattitudewouldbeperceived asunfriendly andaggressive andwouldbegeta greatrepulsion fromhim/her. «Whenmyfriendsareone-eyed, Ilookaskanceatthem»(J. Joubert). KANATALASEKO,TALAMAZA. Deve-se proporcionar aquantidadedefarinhademandiocaaquantidade de aguanecessaria parasecozinhar afarinhademandioca. «Subordina proporcionalmente osteuscomprornissos aosteusmeios,ouastuas despesasaoteurendimento». IIfautfairecorrespondre proportionnellement laquantite defarinedemaniocalaquantited'eaunecessaire pourlacuissondelafarinedemanioc~. nfauttoujoursuncertainequilibre entreleschosesdenaturesdifferentes qui doiventagir I'unesurl'autre. C'est Iefaitdedevoirsubordonner sesengagements 11sesmoyens, ousesdepen­ ses11sonrevenu. Topreparecassava,youmustmeasureproportionally thequantity ofwaterand thatofflour. «Cutyoucoataccording toyourcloth». KANATIMUNA FUKUDIEWOLA, YAWOLAUWANA MO. Seexumares umfossodeimundicies, encontraras senaopodridao. «Maisseremove 0lixo,maisfede». Fazerreviverantigasferidasdoi. Sivousexhumez unefossedeimmondices, vousn'ytrouverez quedelapour­ riture. «Plusonremuelesorduresplusellespuent». Ranimerd'anciennes blessures provoque d'atrocesdouleurs. Ifyouexhumeaditchofrubbish-shoot, youwillfindbutputridity. «Moreonemovestherubbish,moreitstinks». Toopenoldwoundsprovokes sorepains. KANAVWEZA NIANGA NKUFI, NOKENO. Seturejeitasaervacurtaparacobriratuacasa,dormiras aorelento. «Quemsefurtaaoesfon;orecolhaapena». Siturejettes11lerbecourtepourcouvrirtamaison, «tudormirasalabelle etoile. «Quifuitreffort,recoltelapeine». 88
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Ifyourefuseashortstrawinordertocoveryouhouse,youwillsleepinthe openair. «Nopainsaresparedtoensuresuccessofanything». KANATONDA KINATAMBWIDI, TONDAMPEON'OVENE KIO. Setealegrasdoquerecebeste, agradece tambem 0doador. «Quando olhares 0queteedado,olhatambemquemtedeu»(Seneca). Naodevemos esquecer 0doadorcom0prazerdadadiva»(Prov. Umbundu). Situterejouisdecequetuasre~remercie aussi Iedonateur. «Quandturegardescequ'onfadonne,regardeaussi Iedonateur» (Seneque). «Nousnedevonspasoublier Iedonateur avec Ieplaisirdudon»(Prov. Umbundu). Ifyouenjoywhatyouhavebeengiven,thankalsothegiver. «Whenyoulookatwhatyou'vebeengiven,lookalsoatthegiven>(Seneca). «Wemustnotforgetthegiverforthepleasure ofthegift»(Umbundu proverb). KANATOTANTUMBU MUNZl LA,MUNTU VITIDIMOSOTWELE YO, yovo:KANABONGOLOLA(BONGO NONA)KIMAMUNZILA,MUNTU Vm DIMOSISIDIKIO. Seencontrares umaagulhanocaminho, alguemadeixou. oproverbio mostraque0achadonaestradadavidaesempreobradeaqueleou aquelesquenosprecederam, etudoquantonaonospertence eportanto perten~a alheia. Sivoustrouvezuneaiguillesurlaroute,c'estquelqu'un d'autrequil'alaissee. Leproverbe montrequetoutetrouvaille sur Iechemindelavieestnaturellement l'oeuvredeceluiouceuxquinousontprecedes, etcequinenousappartient pas estdoneunbiend'autrui. Ifyoufindaneedleinyourway,someone elsehasleftit. Thissayingshowsthatwhatwefindinthewayoflifeistheworkofthatorthose whopreceded usand,hence,whatever isnotoursisthenanother's belonging. KANATULAKANGU VATIYA,TULAKIOMASANGU, AVOKEWAU KO KIZININI. Sepuserumafrigideira nofogo,ponhanelaamendoins paragrelhel-Ios; pois, nocasocontrario, afrigideira seracalcinada. Sepromover urnencontro comoutraspessoas,deveterurnassuntoatratarcom elas. Nocasocontrario, asuaaetua~ao seriaconsiderada comoumabrincadeira demaugosto. Situmetsunepoeteaufeu,mets-ydesarachides agrillercar,dans Iecas contraire, ellesecalcinera. Situconvoques despersonnesaunerencontre, ilfautavoiruneaffaireatraiter aveceux;dans Iecascontraire, tonactionseraitconsideree commeuneplaisan­ teriedemauvaisgout. Ifyouputafrying-pan onthefire,itisnecessary youputpeanutsinit,foroth­ erwiseitwouldbeburnt. 89
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Ifyouinvitepeopletoanymeeting, youmusthaveamattertodealwiththem, otherwise, yourinitiative wouldbeconsidered asabadjoke. KANATUMISA MVUL"A TEMBO, SIKININA MANKONDO. Sechamares atempestade, sustentaasbananeiras. 5equiseresrealizarurngrandeevento,hasdereunirtodasascondif;oes queasse­ guremasuamaterializafi;ao. Sivousappelezlatempete, soutenez lesbananiers. 5ivouspreparez ungrandevenement. ilfautreunirtouteslesconditions qui puissentenassurerlamaterialisation. Ifyoucallforthestorm,upholdthebanana-plants. Ifyouprepareagreatevent,youhavetodoeverything possibletoenablethe realization ofthatevent. KANATUMISA WANTU, WANUKA YEDIAMBU. Seconvidares pessoas,deveteralgoparalhesdizer. Quemtiverainiciativa deumacoisa,deve ser 0primeiroatomarapalavra. «Quemconvidadabanquete». Sivousinvitezdesgens,vousdevezavoirquelquechosealeurdire. Celuiquiprendl'initiative dequelquechosedoitetre Iepremieraprendrela parole. «Quiinvitedonne Iebanquet». Ifyouinvitepeople,youmusthavesomething totellthem. Hewhohastheinitiative ofsomething mustbethefirsttotaketheflow. «Whoinvitesgivesthebanquet». KANATWENDA KUNTWALA FWATUFWA. KANATUVUTUKA KU NIMAFWAMPETUFWA. DISUNDIDI TWENDA KUNTWALA KANELE VOFWATUFWA. YOVO:KWENDA KUNTWALA LUFWA, VUTUKA KUNIMA OKOVO DIAKALUFWA, OZEVO MBOTE MUKWEND KUNTWALA. Seformosadiante,morreremos. Sevoltarmos portras,morreremos. Valemaisentaoirmosparafrentemesmosedevemos morrer. Emelhorquecadadianosencontre maisadiantados queatrasados navida. 0 mundoavanfi;aenaovoltaportras. Morrerindoparafrenteeprogresso aopasso quemorrervoltando portraseregressao. Nestesdoiscasosdemorteimplacave I. valemaisescolher-se aquelequerepresenta 0progresso eeportanto «0menor dosdoismales». John Bunyanconfirmou-o peremptoriamente quandoafirmou: «Retroceder eiraoencontro damortecerta;avanfi;areapenastemeramorte, mascomavidaetemaemperspeetiva. Avante,pois. »(in«0Peregrino»). Sinousallonsenavant,nousmourrons, Sinousretoumons enarriere,nous mourrons. IIvautmieuxdoncquenousallionsenavantmemesinousdevons mourir. IIvautmieuxquechaquejournoustrouveplusavancesqueplusenretarddansla vie. Lemondeavanceetnereculepas. Mourirenallantdel'avantestunprogres, 90
Prove_rbios_Kikongo.pdf
tandisquemourirenretoumant enarrlereestuneregression. Danscesdeuxcas demortinexorable, ilestplussagede«choisir» celuiquirepresente Ieprogreset done«Iemoindre desdeuxmaux». John Bunyan I'aconfirme peremptoirement lorsqul'il dit:«Retourner, c'estalleralarencontre delamortcertaine; avancer c'estseulement craindrelamort,maisaveclavieeternelle enperspective. C'est pourquoi jesuisresoluapoursuivre monchemin..(in«Le Voyagedu Chretien... Ifwegoforwards we'lldie;ifwegobackwards we'lldie. Itisbetterthentogoforwards evenifwemustfacedeath. Theworldismovingaheadanddoesn'tgobackwards. Sotodiegoingforwards is aprogress whiletodiegoingbackwards isaregression. Inbothcasesofan implacable death,itiswiser«tochoose» thatwhichrepresents progress and therefore the«lesserofthetwoevils». John Bunyanperemptorily confirmed it whenhesaid:«Togobackisnothingbutdeath;togoforwardisfearofdeath, andlifeeverlasting beyondit:Iwillyetgoforward» (The Pilgrim's Progress). KANAUMBOKELA NTAMBULWELE, KANAUMPAVA KU KUMBONAKO. Semechamares, respondo. Semeprocurares, naomeencontraras,_ poissera tardedemais. Esteproverbio real~a 0velhoconselho: «quando umaocasiaoseapresenta, nao hesitaemaproveita-Ia» poisaoportunidade nuncabateaportaduasvezes. Situm'appelles, jereponds. Situmecherches, tunemetrouveras pas,car~a serabientroptard. Ceproverbe conseille denepashesiterasaisirl'occasion quandellesepresente, carl'opportunite nefrappejamaisdeuxfoisalaporte». Ifyoucallme,I'llanswer. Ifyoulookforme,youwillnotfindme,for,itwill betoolate. Thisproverbadvisesus«toseizeeverymoment oftheday,because«OPportunity isnotalengthyvisitorandneverknockstwiceatanyman'sdoo[». KANAUMVANA NLEMBO, YANDIBAKIDI KOKO. Da-se-Ihe urndedo,eletoma0bra~o. Diz-sedosqueabusamdagenerosidade dosoutrospoisnaosecontentam apenas comaquiloquelhesedado,masapoderam-se atemesmodoquenao Iheseofe­ reddo. «Fazbernaovilao,morder-te-a namao;castiga 0vilao,beijar-te-a amao». Donnez-lui grandcomme Iedoigt,ilenprendralongcomme Iebras. Seditdeceuxquiabusentdelagenerosite desautres,car,noncontents decequi leurestdonne,ilss'emparent encoredecequineleurestpasoffert. «Oignezvilain,ilvouspoindra,poignezvilain,ilvousoindra». Givehimafinger,hetakesyourarm. Saidofthosewhotakeanunfairadvantage ofanother's generosity. Theyarenotcontentofwhattheyaregiven,butlayholdalsoonwhattheyare notgiven. «Givehimaninchandhe'lltakeamile... 91
Prove_rbios_Kikongo.pdf
KANAUN'TUMA KENDA KANGA YANDIWELEVONDA; KANAUN'TUMA KENDA VONDA, YANDIWELEKANGA. Sethemandarirprenderalguem,elevaimata-Io; massethemandarirmatar, elevaiprender. Esteproverbio aplica-se apessoasque,porexcessodezelo,vaoaextremos ouem sentido contra riodasordensdadas. Osexcessosdezeloeosextremos quedelesresultam saosempreprejudiciais para ournborn Hmdeumaqualquer missao. «0criadododiabofazmaisdoque0quesethepede». «l~umaculpaigualdepecarporexcessooupordefeito»(Confucio-Livrodas sentencias vii:1). Sionl'envoiearreterquelqu'un, ilvapour Ietuer;maissionl'envoiepour Ie tuer,ilvapourl'arreter. Lesexcesdezeleetlesextremes quis'ensuivent sonttoujoursprejudiciables pour Ieresultatd'unemissionquelconque. «Levaletdudiablefaitplusqueceq U'onluidemande» «C'estuntortegaldepecherparexcesoupardetaut»(Confucius-Livresdes sentences VII:l). Ifyougiveamananordertogotoarrestsomebody, hegoestokillhim;butif youorderhimtokillaman,hewillgotoarresthim. Thissayingisapplicable topersonswho,byexcessofzeal,gotoextremes inthe execution oftheorderstheyaregiven. Theexcessesofzealandtheensuingextremes arealwaysprejudicial totheresult ofanymission. «Theevil'sservant-man doesmorethanwhathehasbeenaskedfor». «Itisanequalerrortosintoexcessorbydefault»(Confucius-bookofmaxims). KANAUNYADIKA UNZITISA, KANAMONAYENGA UNZANGATA. Setu0aceitascomochefe,respeita-o, eseacharesurnprecipicio diantedele, afasta-odesteperigo. oproverbio aconselha-nos ahomareproteger oschefesqueescolhemos livre­ mente,pois«atodosenhortodaadeferencia». ABibliadiz:«Obedecei aosvossospastores, esujeitai-vos aeles;porquevelam pelasvossasalmas,comoaquelesque hao-de darcontasdelas;paraque0faltam comalegriaenaogemendo, porqueissonaovosseriautil,»(Heb. :13-17). Situl'acceptes commechef,respecteetprotege-Ie, etsituvoisunravindevant lui,eloigne-Ie decedanger. Ceproverbe nousconseille derespecter etprotegerleschefsquenouschoisissons librement, car«11toutseigneur, touthonneuf». La Bibledit:«Obeissez 11vosconducteurs etayezpoureuxdeladeference, carils veillentsurvosamescommedevantenrendrecompte;q U'ilensoilainsi,afin qu'ils Iefassentavecjoie,etnonengemissant, cequinevousseraitd'aucun avantage». (Heb. 13-17). Ifyouchoosesomeone asleader,respectandprotecthim,andifyouseea gullybeforehim,takehimawayfromthisdanger. 92
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Thissayingadvisesustorespectandprotecttheleaderswefreelychoose,because wemustgivehonourtoanylordwhodeservesit. The Biblesays:«Obeyyourleadersandsubmittotheirauthority. Theykeepwatchoveryouasmenwhomustgiveanaccount. Obeythemsothat theirworkwillbeajoy,notaburden,forthatwouldbeofnoadvantage toyou. » (Reb. 13-17). KANAVALUNZA, KANGl LA. Pormaisqueaferidadoer,apertaainda. «Apaciencia eaartedeesperareetambemachavedoparaiso)>> «Apadenda eurnunguento paratodasasferidas»(J. Clarke). Quandmemeladouleursefaitatroce,tiensboncependant. (. Lapatience estlaeledupalais(etl'artd'esperer: «Lapatienceestunonguentpourtouteslesplaies»(J. Clarke). Eventhoughthepainisawful,standfumyet. «Patience isanunguentforallthewounds» (J. Clarke). KANAVANAMBELE KOLAWU,KITUKIDU 'MVONDI. Sederesurnafacaaurnmaluco,tornas-te assassino. «0instigador emaisculpadodoque0delinquente»(Esopo). Situdonnesuncouteauaunfou,tudeviensunassassin. «L'instigateur estpluscoupable que Iedelinquant» (Esope). Ifyougiveaknifetoafool,youbecomeamurderer. «Theinstigator ismoreguiltythanthedelinquent» (Esope). KANAVANGA MBOTE, KWANGEYEMOSIVENGE YO,KANA VANGA MBI,KW'AWONSO VENGE YOYENGEYEMOSIMUNLONGA. Sefizeresbern,fa-loatiproprio. Setufizeresmal,fa-Ioatodose e atiproprio. Cadaurncolhesomente 0quesemeou. °jogodavidaeurnjogodeboome­ rangs(=choques emretorno). Osnossospensamentos, palavraseac~oes,cedoou tardenosvoltamcomumaestufadente exactidao» (Florence Scovel Shin). Situfaisdubien,c'estatoi-meme quetu Iefais. Situfaisdumal,c'estatout Iemondeetatoi-meme quetu Iefais. «Chacun recoltecequ'ilaseme. Lejeudelavieestunjeudeboomerangs (ou chocenretour). Nospensees, nosparolesetactions,totoutardnousreviennent avecuneetonnante exactitude» (Florence Scovel Shin). Ifyoudogood,youdoittoyourself. Ifyoudoevil,youdoittoallandto yourselfalso. «Onereceivesonlythatwhichisgiven. Thegameoflifeisagameofboomerangs. Ourthoughts, deedsandwords,returntoussoonerorlater,withastounding accuracy» (Florence Scovel Shin). KANAVILAVUTUKA VANAMPAMBU ANZILA. Seteperderes, voltaaoentroncamento ouaopontodepartida. Naoeumadesgra~adeseenganare,aindamenos,deseemendar. 93
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Sivous vous perdez,retournez aucarrefour ouaupointdedepart. Cen'estpasunehontedesetromper, et,encoremoins,des'amender. Ifyougetlost,returntothecrossroad ortothestartingpoint. Itisnotadisgracetomakeamistakeandevenlesstomendone'sways. KANAVONDA NGUMBA MUTADI,KUKANGADI YENKUTU AMATADIKO. Semataresumaperdizcomumapedra,naoandaporissocomumasacolade pedras. Haocasioesquesaounicasequenuncavoltamaserepetir,pois«aocasiaotern apenasurnfiodecabelo». Sivoustuezuneperdrixavecunepierre,vousnepouvezpaspourcelavous promener avecunsachetdepierres. IIy adesoccasions uniquesquineserepetentpas,d'autant que«I'occasion n'a qu'unemechedecheveux». Ifyoukillapartridge withastone,don'twanderwithawalletofstonesfor thesamepurpose. «Alltheoccasions arenotalike». KANAVOVADIAMBU, SISADIAMBU, MBAZILUMONANA DIAKA. Sedisseresalgocontraalguem,deixaalgotambem poisnovascircunstancias podemleva-losamanhaaseencontrarem qui~aemcondi~oes diferentes. «Naamizadeguardaurnlugarzinho paraadesaven<;a, outroparaareconcilia~ao» (proverbio japones-Rosa Sha). «Asmontanhas nuncaseencontram, masoshomensencontram-se». Sivousditesquelque chosecontrequelqu'un, reservez uneautrepartie,car. descirconstances nouvelles peuvent vousameneravousrencontrer peut-etre dansdesconditions differentes. «Dansl'amitie,reserveunepetiteplacepourlabrouille,uneautrepourlarecon­ ciliation» (proverbe Japonais-Rosa Sha). «Lesmontagnes neserencontrent jamais,maisleshommes serencontrent». Ifyousaysomething againstsomeone, leaveabitofitbecausemaybenewcir­ cumstances canleadyoutomorrow tomeetagain. Thatistosaythatifyouspeakevilofsomeone, restrainyourselffromgoingfur­ ther,becausetomorrow youmaymeetagain,andyouwouldregretforhaving offended himsomuch. Letusknowthat«Thewordswespeakto-daypromoteor restrictourfuturerelations» andifthe«mountains nevermeet. butmendo». «Infriendship, keepasmallplaceforthediscord,andanotherforthereconcilia­ tion»(Japanese proverb-Rosa Sha). KAN'AVUKAMBELE VAMOKO,WETEAZOLELE Yovo:KAN'AKATULA MBELE VAMOKO,WETEAZOLELE. Yovo:UKATWIDI MBELEVAKOKOWETEKAZOLELE. Quemtearrancaumafacadasmaos,quer0teubern. «Quemteimpedirdecometerurnmal. liberta-te dacondena<;ao dasociedade e datuapropriaconsciencia». 94
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Celuiquit'arrache uncouteaudelamainveuttonbien. «Celuiquit'empeche decomrnettre unmal,telivredelacondamnation dela societeetdetapropreconscience». Hewhosnatches aknifeoutfromyourhands,wishesyouwell. «Hewhoprevents youfromperpetrating anevil,freesyoufromthecondemna­ tionofthesocietyandfromyourownconscience». KANAVUNALUTA,KANALEKATUNGUNUKINI. Semendres passa,sepermaneceres serasdesmascarado. «Asmentiras ternpemascurtas,emaisdepressa seapanhaurnmentiroso doque umcoxo». "Naopodesirmuitolongementindo» (proverbio italiano). Situmenspasses,siturestestuserasdemasque. «Lemensonge adesjambescourtes,etl'onattrapeplusviteunmenteur qu'un boiteux». «Vousnepouvezpasallerloinenmentant» (proverbe italien). Ifyouliepass,ifyoustayyouwillbeunmasked. «Lyinghasshortlegs,anditiseasiertoseizealiarthanalameman. ». "Youcannotgetfarlying»(Italianproverb). KANAVWANKOMBO MBAKALA, VAVANKOMBO NKETO, KANAVWAMBWAMBAKALA. VAVAMBWANKETO. Setiveresurnbode,procuraurnacabra. Setiveresurncao,procuraurnacadela. Estasmaximas saoevocadas quandoospaisdeurnrapazapresentam 0pedidode casamento doseufilhoafanuliadeumanoiva. 0bodee0caorepresentam 0 noivo,eacabrae acadelasimbolizam anoiva. Situasunbouc,chercheunechevre;situasunchien,chercheunechienne. Cettedoublemaximeestevoqueeparlesparentsd'unjeunehommequipresen­ tentlademande enmariagedeleurfilsalafamilledelafiancee. Leboucet Ie chienrepresentent Iejeunehomme. etlachevreetlachiennesymbolisent la jeunefille. Ifyouhaveahe-goat,lookforagoat;ifyourhaveadog,lookforabitch. Thisdoublesayingisusedwhentheparentsofayoungmanintroduce aproposal ofmarriage onbehalfoftheirsontothefamilyofthefiancee. Thehe-goatand dogstandfortheyoungman,andthegoatandbitchsymbolize theyounglady. KANAWANAFUNDAKUFULAVATASISA. OY'OSISA KIOMAMBU KAMONA. Seencontrares urnembrulho naentradadaaldeiadeixa-a,poisquem0aban­ donouteveapuros. Esteembrulho podeserabocetade Pandora quesobaaparencia sedutora-de encantooudebeleza-podeserumafontedemuitosmales. Sivoustrouvezunpaquetal'entreeduvillage,laissez-Ie, carceluiquil'ya abandonne aeudesproblemes. Cepaquetpeutetrelaboitede Pandore. qui. sousl'apparence seductrice-d'en­ chanternent oudebeaute,-peutetrelasourcedebeaucoupdemaux. 95
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Hyoufindaparcelattheentryofthevillage,leaveittherebecausethatwho leftithadproblems. Thisparcelmaybeaboxof Pandorawhich,underseducing appearance-oro( beauty-maybethecauseofmanyevils. KANAWAVO:ll LAMBULA MOKOALEMBA», KWATELA MABONDO KO. KADIAVOWATELA MO,KUVINGl LA ZAYISWA KO, NGANGA WAUKAKWIZANGA NGEYEUKl LAMBULWIDI (UKl LAMBULWELE) KALAMOKO. Seouvires: IIEstenda asmaosparateungin>,eurnsinaldequenuncafoste ungidodenkula,unguento preparado paraurneventodeinicia~ao oudeurna cerimonia deexorcismo. Se,pelocontrario, ja0foste,bastaraver0iniciador aproximar-se deti,paraque,logo,Iheestendas astuasmaos. oproverbio fazadistin~iio entreosiniciados eosneofitosdeumainstituic;iio eso­ terica,pelacompreensiio dasualinguagem, accessivel aosprimeiros masincom­ preendida peiossegundos queprecisam antesdetudosertambem iniciados aos usosecostumes dogrupo. Sivousentendez: IITendez lesmainspourvousoindre», celaprouvequevous n'avezjamaiseteointdenkula,produitpreparepouruneinitiation determi­ nee. Si,parcontre,vousl'avezdejaete,ilsuffitdevoir Id'initiateur» s'appro­ cherdevous,pourq U'aussitot vousluitendiezlesmains. Leproverbe faitunedistinction entrelesinidesetlesnovicesd'uneinstitution esoterique, pourlacomprehension desonlangage,accessible auxpremiers, mais incomprehensible parlessecondsquidoiventetreaussiinitiesauxusetcoutu­ mesdugroupe. Ifyouhearsay:Ilstretchyourarmsinordertobeanointed», itisasignalthat youhavenotbeenanointed yetwiththeointment ofnkula,prepared forthe eventofadetermined initiation. Onthecontrary, ifyouhadbeenalready anointed, youwouldstretchyourarmswhiletheinitiator isapproaching you forthatpurpose. Thissayingmakesadifference between theinitiatesandtheneophytes ofaneso­ teristinstitution (orthecomprehension oftheirlanguage, wellknownbythe first,butunknown bythelatter,whichmustbeinitiated alsotothewaysand costumes ofthegroup. KANAWENDA KUNANANSA,NATASAKA. KANAWENDA KUNANA MUNTU, NATAMBUNGU AMALAFU Yovo MALAVU. Seforesvisitar 0antilope, leva-Ihe urnmolhodeervas. Seforestercomurn homem,leva-lheurnacalabassa demarufu. Parairfazerurnimportante pedidoaalguem,recomenda-se deseconformar aos usosecostumes dele,rendendo-lhe ashonrasqueselhedeve. Situvasauvillagedel'antilope, amene-Iui del'herbeabrouter. Situterendschezunhomme,amene-Iui duyinaboire. Pourallerpresenter uneimportante demande aqueiqu'un, i1estdebontondese conformer asesusetcoutumes, enluirendantleshonneurs quiluisontdus,car I(atoutcheftouthonneur». 96
Prove_rbios_Kikongo.pdf
Ifyougototheantelope's village,bringitastrawtoeat. Ifyougotovisitan important man,bringhimacalabash ofvine. 50ifyouhaveanimportant mattertodealwithsomeone, payhimcompliments according tohishabitsandhewillshowyouinreturnthefavoursyoudeserve. KANAWENDA MUMBANZA, AVOWAWAN' ATELEMA,NGEYE MPETELEMA. AVOWAWAN' AVWANDA, NGEYEMPEVWANDA. Seforesaurnaaldeia,eencontrares oshabitantes dept\ficadepetambem. Se estiveram sentados, senta-tecomoeles. «Em Romafac;acomoos Romanos» (Santo Augostino). Situarrivesdansunvillageetquetutrouvestout Iemondedebout,reste deboutaussi. S'ilssontassis,assieds-toi commeeox. «Quandtuserasa Rome,agiscommeles Romains» (Saint Augustin). Ifyouarriveinavillageandyoufindallpeoplestanding up,remainstanding on. Iftheyaresittingdown,sitdowntoo. «Whenyouarein Rome,doasthe Romansdo»(Saint Augustin). KANAYALAKUYADIDIKO. Segovernares naoteensoberbec;as, tudoternurnfim. «Asoberbaprecedearuina. e aa Itivezdoespiritoprecedeaqueda»(Proverbios 16:18). Situgouvernes net'enorgueillis pas,toutaonefin. «L'arrogance precedelaruine. et I'orgueilprecedelachute»(Proverbes: 16:18). Ifyourule,don'tboastof. «Pridegoesbeforedestruction, andanhaughty spiritbeforeafail»(Proverbs: 16:18). KANAYANGAVILULANGA, VOKUVILWELE KOZINISI. Seassaresacarnenofogoounagrelha,vavolvendo-a. Decontrario, elasera queimada. Todaaac<;aoquenaoecontrolada resu Itaemprejuizodoseuautor. Situgrilleslaviande,aufeuouaufour,tourneetretourna-Ia. Dans Iecascontraire, elleserabrfilee. Touteactionquin'estpascontr61ee sefaitaudetriment desonauteur. Whilebroilinganymeat,keepturningit;otherwise, youwillburnitout. Anyactionoutofcontrolwillprejudice itsauthor. KANAVIVAYANGALALA. Seforfeio,estejaalegre. «Urnbelorostoeachavedasportasfechadas» (Prov. Persa-Rosa Sha). «Urnhomemsombrioeinimigodesiproprio». Situeslaid,soisjoyeox. «Unvisageradieuxestlaclefdesportesfermees» (Prov. Persan-Rosa5ha). 97
Prove_rbios_Kikongo.pdf
..Unhommeombrageux estennemidesoi-meme». Ifyouareugly,becheerful...Ajoyfulfaceisthekeyofthecloseddoors»(Persianprov.-Rosa Sha)...Ashadymanisenemyofhimself». KANAZAYADYOSIAMVUNGU, VOKUZEYE DYOKOBUTALALA YOVO DINGALALA KWAKU. Sesabesdumassunto,apoia-o,senaosabes,abstem-te. oproverbio aconselha-nos detomar posi~aosonaquiloqueedonossoconheci­ mentoenaonosmeterondenaosomoschamados. Sivoussavezuneaffaire,appuyez-la, maissivousn'enetespasaucourant, abstenez-vous-en. Ceproverbe nousconseilledeneprendrepositionquedanscequiestentierement denotreconnaissance etdenepasnousmeierdecequinenousregardepas. Ifyouareawareofabusiness sustainit,butinthecontrary, abstain. Thissayingadvisesustosustainonlyabusinessweknowverywellandnotto pokeournoseintoother'saffairs. KANAZAYAKESA,ZAYAVENGA. Sesabesabater asmores,sabetambemevita-las aocairem. oproverbio aconselha-nos atercautelaemtudoquantofizermos paraqueas consequencias dasnossaspalavrasouac~6esnaosetomemcontranosproprios. Situsaisabattrelesarbres,sacheaussileseviterquandilstombent. Ceproverbe nousconseille d'etreprudents danstoutcequenousfaisonspour quelesconsequences denosparolesouactionsneseretoument pascontrenous­ memes. Ifyouknowtocutdowntrees,bealsocautious toavoidthemwhentheyfall down. Thissayingadvisesustobecarefulinallwesayordosothattheconsequences of ourwordsandactionsdonottumagainstourselves. KANAZAYAMATA,ZAYAKULUMUKA. Sesabesubir,saibadescer. oproverbio refere-seadisponibilidade detododetentor dopoderpoliticoou financeiro, conferido ouconquistado, desaberquetudoqueternurncome~otern tambemurnfim,poisnadaduraetemamente. «Porqueasriquezasnaoduramparasempre;edurariaacoroadegera~aoem gera~ao?» (Prov. 27-24)... Situsaismonter,sacheaussidescendre. Ceproverbe seconseilleatoutdetenteur dupouvoirpolitiqueoufinancier, attri­ bueouconquis,desavoirquetoutcequiauncommencement aaussiunefin, carriennedureetemellement...Carlarichessenedurepastoujours, niunecouronne etemellement» (Prover­ bes27:24). 98
Prove_rbios_Kikongo.pdf
End of preview. Expand in Data Studio
README.md exists but content is empty.
Downloads last month
25