Datasets:

PleIAs

/

post-ocr

like 4

Follow

PleIAs 128

Afrikaans

OORDRAG VAN EIENDOMSREG IN DIE VULGÊRE REG IN DIE WES-ROMEINSE RYK OORDRAG VAN EIENDOMSREG IN DIE VULGÊRE REG IN DIE WES-ROMEINSE RYK ( ) 2 In hierdie artikel word gesteun op Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 3 ev se periodisering van die Romeinse reg nl: die oud-Romeinse reg (tot 250vC), voor-klassieke Romeinse reg (250vC-27vC), klassieke Romeins reg (27vC-250nC), na-klassieke Romeinse reg (250nC-1100nC). Sien verder ook Van Zyl Romeinse Privaatreg. g ( ) y g 3 Die vulgêre reg het die klassieke reg in die tydperk tussen 350 en 550 in die Wes-Romeinse Ryk verdring. Aangesien daar in die kodifikasie van Justinianus heelwat vulgêre reg opgeneem is, is die vulgêre reg ook vir die latere ontwikkeling van die Europese privaatreg belangrik. Sien Van der Walt Houerskap 88. OORDRAG VAN EIENDOMSREG IN DIE VULGÊRE REG IN DIE WES- ROMEINSE RYK PJW Schutte ISSN 1727-3781 2000 VOLUME 3 No 2 ISSN 1727-3781 2000 VOLUME 3 No 2 2000 VOLUME 3 No 2 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte g 5 Die constitutiones van keiser Konstantyn was die eerste wetgewing waarin vulgêre reg opgeneem is. Van Oven Romeinsch Privaatrecht 31; Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 12. 1 Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A). g p e ondersoek na die verhouding tussen die verskillende elemente in ander tydperke sal in rdere artikels aan die orde gestel word. 1 Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A). 1 Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A). 2 In hierdie artikel word gesteun op Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 3 ev se periodisering van die Romeinse reg nl: die oud-Romeinse reg (tot 250vC), voor-klassieke Romeinse reg (250vC-27vC), klassieke Romeins reg (27vC-250nC), na-klassieke Romeinse reg (250nC-1100nC). Sien verder ook Van Zyl Romeinse Privaatreg. 3 Die vulgêre reg het die klassieke reg in die tydperk tussen 350 en 550 in die Wes-Romeinse Ryk verdring. Aangesien daar in die kodifikasie van Justinianus heelwat vulgêre reg opgeneem is, is die vulgêre reg ook vir die latere ontwikkeling van die Europese privaatreg belangrik. Sien Van der Walt Houerskap 88. 4 Die ondersoek na die verhouding tussen die verskillende elemente in ander tydperke sal in verdere artikels aan die orde gestel word. 5 Die constitutiones van keiser Konstantyn was die eerste wetgewing waarin vulgêre reg opgeneem is. Van Oven Romeinsch Privaatrecht 31; Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 12. 1 Inleiding Dit word algemeen aanvaar dat 'n abstrakte stelsel van eiendomsoordrag in die Suid-Afrikaanse reg toegepas word. Kenmerkend van 'n abstrakte stelsel is dat die verskillende regshandelinge wat by die oordragsproses betrokke is, naamlik die verbintenisskeppende ooreenkoms, lewering of registrasie, en die saaklike ooreenkoms van mekaar geabstraheer is1 en dat elkeen sy eie vereistes het. Alhoewel algemeen aanvaar word dat die saaklike ooreenkoms sy ontstaan aan Savigny te danke het, kom die vraag by mens op of sy teorie op die Romeinse reg gegrond is. Om vas te stel of enige kenmerke van die saaklike ooreenkoms op enige stadium in die geskiedenis van die Romeinse reg aangetref kan word, is natuurlik 'n omvattende ondersoek. Dit behels onder andere, dat ondersoek ingestel moet word na die verhouding tussen die verskillende elemente in die oordragsproses in elkeen van die tydperke van die Romeinse regsgeskiedenis.2 Hierdie artikel is daarop gerig om vas te stel of daar in die vulgêre reg3 tussen die verskillende regshandelinge onderskei is, en wat die onderskeid behels het.4 Die eerste gedeelte van die na-klassieke periode, en veral sedert Konstantyn die Grote (306-337) keiser geword het,5 word daardeur gekenmerk dat die tegniese 2/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte verfynings van die klassieke reg verval en verlore geraak het, en dat die begripsvorming vaag en verwarrend was.6 Die juriste was nie meer in staat of bereid om die hoë standaarde van die klassieke reg na te streef nie,7 met die gevolg dat daar 'n kwaliteitsvermindering van die regstelsel plaasvind. Hierdie verwikkelinge word tipeer as die vulgarisering van die Romeinse reg.8 olgens Van der Walt9 omvat die begrip vulgêre reg: Volgens Van der Walt9 omvat die begrip vulgêre reg: (a) regsreëls en konsepte van die klassieke reg in gedegenereerde vorm, (b) regsreëls en konsepte wat vanuit die plaaslike wetgewing (en praktyk) oorgeneem is en (c) regsreëls en konsepte wat ten dele met inheemse reg gesintetiseer is. In hierdie vorm het die vulgêre reg in beide die Oos- en Wes-Romeinse ryke10 voorgekom, hoewel daar verskille tussen die twee gebiede was. Levy11 The evolution of the vulgar law was essentially a process from within that had slowly and gradually developed through the centuries and had come into the open in the fourth century when, no longer hampered by the orthodoxy of the imperial chancellery, the laywers felt free to follow their own way of thinking. g p g g 10 Sedert 330 het die Romeinse ryk twee hoofsetels gehad, nl Konstantinopel in die Ooste, en Rome in die Weste. Nadat die keiser in Rome in 476nC ontsetel is en die Wes-Romeinse ryk verdwyn het, is die vulgêre reg in die Weste stelselmatig deur inheemse en plaaslike reg vervang. Dit is die afloopfase van die na-klassieke reg tussen 550nC en 1100nC. Raadpleeg Van der Walt Houerskap 88, 118. 6 Dit is die degenerasie van die klassieke reg, maar ook die evolusie daarvan in die provinsies. Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 3, 5; Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 5; Van der Walt Houerskap 89-90. Walt Houerskap 89 90. 7 Daar onstaan 'n teenkanting teen die abstrakte regsfigure van die klassieke tydperk. g g g y p 8 Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 2-3 beskryf die begrip vulgariserend soos volg: "… dat men zich desbewust afwend van het nastreven van de klassieke maatstaven." p g p 11 Levy West-Roman Vulgar Law 70-71. 9 Van der Walt Houerskap 89-90. Raadpleeg ook Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 23-71 ivm die betekenis en ontstaan van die begrip vulgêre reg. 7 Daar onstaan n teenkanting teen die abstrakte regsfigure van die klassieke tydperk. 8 Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 2-3 beskryf die begrip vulgariserend soos volg: "… dat men zich desbewust afwend van het nastreven van de klassieke maatstaven." 9 Van der Walt Houerskap 89-90 Raadpleeg ook Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 23-71 ivm Walt Houerskap 89 90. 7 Daar onstaan 'n teenkanting teen die abstrakte regsfigure van die klassieke tydperk. 6 Dit is die degenerasie van die klassieke reg, maar ook die evolusie daarvan in die provinsies. Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 3, 5; Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 5; Van der Walt Houerskap 89-90. 7 Daar onstaan 'n teenkanting teen die abstrakte regsfigure van die klassieke tydperk. 8 Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 2-3 beskryf die begrip vulgariserend soos volg: "… dat men zich desbewust afwend van het nastreven van de klassieke maatstaven." 9 Van der Walt Houerskap 89-90. Raadpleeg ook Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht 23-71 ivm die betekenis en ontstaan van die begrip vulgêre reg. 10 Sedert 330 het die Romeinse ryk twee hoofsetels gehad, nl Konstantinopel in die Ooste, en Rome in die Weste. Nadat die keiser in Rome in 476nC ontsetel is en die Wes-Romeinse ryk verdwyn het, is die vulgêre reg in die Weste stelselmatig deur inheemse en plaaslike reg vervang. Dit is die afloopfase van die na-klassieke reg tussen 550nC en 1100nC. Raadpleeg Van der Walt Houerskap 88, 118. 11 Levy West Roman Vulgar Law 70 71 p g p West-Roman Vulgar Law 70-71. g ) y g 15 Die begrippe possidere, possessio en possessor word al hoe meer aangewend as sou dit eiendomsreg omvat. Diegene wat volgens die vulgêre reg eienaars was, is as possessores in re sua beskryf, maar diegene wat vir die een of ander rede nie as domini beskou is nie, 12 Terme soos dominium, proprietas, possessio, en ususfructus word vryelik uitgeruil. Levy West-Roman Vulgar Law 21 ev. Sien Van der Walt Houerskap 92-93 vir die oorsake van hierdie toedrag van sake. 1 Inleiding That way, however, necessarily deviated sharply from what it had been a hundred years earlier. Gone was the thorough training and mental force which verduidelik die ontwikkeling van die vulgêre reg soos volg: 3/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte alone would have enabled them to uphold the standards of the great jurists, to penetrate the checks and balances of their system and to adapt it organically to the needs of the time. They did not comprehend that highly artistic approach, in which any notion had its exact significance and a clear cut relation to other concepts. Instinctively and not quite aware of what they were doing, they tried to render these notions in a manner that appealed to common experience. Van die mees ingrypende veranderinge wat in die vulgêre reg ingetree het, hou verband met die begrippe waarmee saaklike beheer aangetoon is. Dit het weer 'n uitwerking gehad op die wyses waarop eiendomsreg oorgedra is. Vervolgens sal die vulgêre siening van die vorme van saaklike beheer bespreek word met die oog daarop om die invloed wat dit op die wyses waarop eiendomsreg oorgedra is aan te toon. 4 Dit het verwys na alle saaklike aansprake waar fisiese beheer ter sprake gekom het eiendomsreg, ususfructus, voortdurende huur ens). Levy West-Roman Vulgar Law 61- g 3 "They were approximated rather than merged". Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. het verwys na alle saaklike aansprake waar fisiese beheer ter sprake gekom het (hetsy ndomsreg, ususfructus, voortdurende huur ens). Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. 13 They were approximated rather than merged . Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. 14 Dit het verwys na alle saaklike aansprake waar fisiese beheer ter sprake gekom het (hetsy eiendomsreg, ususfructus, voortdurende huur ens). Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. hey were approximated rather than merged . Levy West Roman Vulgar Law 61 63. het verwys na alle saaklike aansprake waar fisiese beheer ter sprake gekom het (hetsy g , 6 Van der Walt Houerskap 96-98; Levy West-Roman Vulgar Law 64. was possessores in re aliena. Sien Van der Walt Houerskap 99-100; Levy West-Roman Vulgar Law 21 ev, 61-63. 20 Bv waar 'n wag by 'n stapel hout geplaas word sonder dat die possessor self werklike fisiese beheer uitoefen, en bloot met die animus. Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 51. 7 Fisiese beheer word beskou as die sigbare manifestasie van 'n reg ('n persoon is e omdat hy fisies in beheer van die saak is). Levy West-Roman Vulgar Law 26 ev. g 16 Van der Walt Houerskap 96-98; Levy West-Roman Vulgar Law 64. y ) y g 18 Die veronderstelling is gegrond op die gelykstelling van eiendomsreg, iure possidere en animo possidere. was possessores in re aliena. Sien Van der Walt Houerskap 99-100; Levy West-Roman Vulgar Law 21 ev, 61-63. 16 Van der Walt Houerskap 96-98; Levy West-Roman Vulgar Law 64. 17 Fisiese beheer word beskou as die sigbare manifestasie van 'n reg ('n persoon is eienaar omdat hy fisies in beheer van die saak is). Levy West-Roman Vulgar Law 26 ev. 18 Die veronderstelling is gegrond op die gelykstelling van eiendomsreg, iure possidere en animo possidere. 19 Van der Walt Houerskap 98-99; Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. 20 Bv waar 'n wag by 'n stapel hout geplaas word sonder dat die possessor self werklike fisiese beheer uitoefen, en bloot met die animus. Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 51. 21 Sien in hierdie verband Van der Walt Houerskap 90 vn 359. 22 Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248; Levy West-Roman Vulgar Law 29-31. 23 "Possidere, possessio and possessor began to be commonly applied to indicate the legal and permanent character of the control over property". Levy West-Roman Vulgar Law 21. 24 Dit behoort duidelik te wees dat daar 'n verandering ingetree het wat betref die betekenis van die begrip animus et corpore. Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248. 2 Die begrippe dominium en possessio Aangesien die redelik duidelik omskrewe eiendomsbegrip van die klassieke reg laat vaar word, en daar teruggekeer word na die onomskrewe eiendomsbegrip van die oud-Romeinse reg, vervaag die tegniese onderskeid tussen dominium en possessio in die vulgêre reg.12 Dit beteken egter nie dat dominium en possessio met mekaar gelyk gestel is nie.13 Aangesien possessio (ongestoorde fisiese beheer oor 'n saak) die uitgangspunt was,14 word dominium in terme van possessio omskryf, wat impliseer dat dominium 'n besondere soort possessio is.15 Dit het 'n nuwe indeling van possessio tot gevolg gehad, naamlik iure 4/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte possidere en corpore possidere. Eiendomsreg word as iure possidere omskryf, terwyl corpore possidere verwys na alle vorme van gewone fisiese beheer sonder eiendomsreg.16 Vir die na-klassieke juris (soos vir die leek), was fisiese beheer sonder eiendomsreg moeilik om te begryp.17 Daar word gevolglik uitgegaan van die veronderstelling dat eiendomsreg (iure possidere) en fisiese beheer as 'n reël saamval,18 sodat fisiese beheer 'n vermoede van eiendomsreg skep, en eiendomsreg 'n vermoede van 'n reg op fisiese beheer.19 'n Verdere gevolg van die feit dat 'n vermenging tussen die begrippe possessio en dominium plaasgevind het, is dat eiendomsreg (iure possidere) aan animo possidere gelyk gestel is. Terwyl die begrip animo possidere in die klassieke reg verwys het na daardie gevalle waar saaklike beheer (possessio) sonder werklike fisiese beheer moontlik was,20 het dit in die vulgêre reg verwys na eiendomsreg sonder fisiese beheer, wat iets heel anders is.21 Anders as in die klassieke reg, was eiendomsreg sonder daadwerklike fisiese beheer en bloot met die animus dus in die vulgêre reg wel moontlik,22 met die gevolg dat eiendomsreg (iure possessio) al hoe meer as 'n reg om fisiese beheer uit te oefen, beskou word.23 Fisiese beheer sonder 'n reg op beheer (possidere corpore) was van geen belang nie. Die begrip animo et corpore possidemus verwys nou na die situasie waar die eienaar werklik fisies in beheer van die saak was.24 p y g 20 Bv waar 'n wag by 'n stapel hout geplaas word sonder dat die possessor self werklike fisiese beheer uitoefen, en bloot met die animus. Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 51. 21 Sien in hierdie verband Van der Walt Houerskap 90 vn 359. y g 3 "Possidere, possessio and possessor began to be commonly applied to indicate the leg permanent character of the control over property". Levy West-Roman Vulgar Law 21. p 19 Van der Walt Houerskap 98-99; Levy West-Roman Vulgar Law 61-63. p 2 Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248; Levy West-Roman Vulgar Law 29-31. 25 Die hantering van die verskillende eienaars se regte impliseer egter die bestaan van 'n dubbele eiendomsreg (dominium duorum in solidum), soos blyk uit die gelyktydige bestaan van twee soorte dominium ten opsigte van dieselfde stuk grond (waarvan die een uiteraard altyd sterker is as die ander). Sien hieroor Van der Walt Houerskap 108-109; Levy West- Roman Vulgar Law 67. o a u ga a 6 26 Persone wat hulleself as domini beskou het, soos die huurder en ususfructuarius. p 29 Die karakter van die interdikte het egter verander deurdat die herstellende funksie daarvan sterker na vore getree het. Van der Walt Houerskap 102. g 28 Van der Walt Houerskap 100-101. e skerp onderskeid tussen dominium en ius in re aliena het sodoende verdwyn. Levy est-Roman Vulgar Law 63. g 30 Raadpleeg Van der Walt Houerskap 101-103. g p 30 Raadpleeg Van der Walt Houerskap 101-103. g 28 Van der Walt Houerskap 100-101. 31 In die klassieke reg is eiendomsreg deur traditio oorgedra mits (1) die verkryger fisies in beheer van die saak gestel is en (2) oordrag van fisiese beheer op grond van 'n iusta causa geskied het. g 32 Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 275. 2 Die begrippe dominium en possessio p p p y y g 24 Dit behoort duidelik te wees dat daar 'n verandering ingetree het wat betref die betekenis van die begrip animus et corpore. Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248. 4 Dit behoort duidelik te wees dat daar 'n verandering ingetree het wat betref die beteke die begrip animus et corpore. Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 247-248. 5/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Verdere ontwikkelinge wat vir die onderhawige onderwerp van belang is, is die volgende: Verdere ontwikkelinge wat vir die onderhawige onderwerp van belang is, is die volgende: (a) Die behoefte aan meer as een soort eiendomsreg verval, met die gevolg dat daar in die vulgêre reg net een soort eiendomsreg bestaan wat wyd genoeg is om selfs sekere vorme van possessio en beperkte saaklike regte in te sluit.25 Selfs persone met die animus rem sibi habendi26 is dikwels as domini beskryf.27 (b) Die saaklike funksie (verjaring) van possessio het bly voortbestaan, maar anders as in die klassieke reg, is 'n iusta causa en bona fides nie meer vereistes vir verjaring nie. Enige vorm van daadwerklike fisiese beheer wat deur lang tydsverloop die corpore possessor teen die eiendomsaksie sou beskerm, het na afloop van die termyn iure possessio (eiendomsreg) geword.28 (c) Die regspolitieke funksie van possessio het ook bly voortbestaan, en die interdikte het hulle bestaansreg as afsonderlike remedies teen eierigting en geweld behou.29 Omdat die regmatigheid van possessio by die interdik betrek is, het dit sy klassieke karakter, waarvolgens die regmatigheid van die beheer vir die doeleindes van die interdikte irrelevant was, verloor.30 (c) Die regspolitieke funksie van possessio het ook bly voortbestaan, en die interdikte het hulle bestaansreg as afsonderlike remedies teen eierigting en geweld behou.29 Omdat die regmatigheid van possessio by die interdik betrek is, het dit sy klassieke karakter, waarvolgens die regmatigheid van die beheer vir die doeleindes van die interdikte irrelevant was, verloor.30 (c) 6/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte 33 Levy West-Roman Vulgar Law 127. y g 34 Kaser Das Römische Privatrecht II 276; Levy West-Roman Vulgar Law 156. Hierdie reël word ook aangetref in die Codex Euricianus 286, die kodifikasie van die regsreëls in die Wes- Gotiese ryk teen ongeveer 475 deur koning Eurik. y g g 35 Levy West-Roman Vulgar Law 127; Kaser Das Römische Privatrecht II 276. 36 Kaser Das Römische Privatrecht II 275. Levy West-Roman Vulgar Law 127 merk op: "Sale meant conveyance or transfer". Traditio was tegelyk koopkontrak en verskaffing van fisiese beheer (oordragshandeling). Anders gestel: koop=traditio, en traditio=koop. ( g g) g p p 37 Kaser Das Römische Privatrecht II 274; Dondorp en Schrage Levering 25. 3 Die onderskeid tussen verbintenisskeppende ooreenkoms en oordrag van fisiese beheer Die konstruksie van die saaklike ooreenkoms onderskei tussen verbintenisskeppende ooreenkoms (soos koop of skenking) en die oordrag van fisiese beheer (synde die saaklike oordragshandeling) as twee afsonderlike en selfstandige handelinge. Dit was ook die posisie in die klassieke reg,31 maar in die vulgêre reg het hierdie onderskeid verdwyn.32 Hierdie ontwikkeling hou verband met die feit dat dominium en possessio nader aan mekaar gekom het.33 Soos in die oud-Romeinse reg, word die koop weer as 'n kontantkoop of ruilkoop beskou, waar die koopsaak oorgedra word gelyktydig met betaling van die koopprys.34 Totstandkoming van, en voldoening aan die kontrak het op dieselfde tydstip plaasgevind. Indien die partye ooreengekom het dat die koopprys later betaal sou word (in geval van krediet), kon besondere reëlings by wyse van stipulatio getref word.35 Die feit dat die onderskeid tussen koop en die oordragshandeling verdwyn het, het tot gevolg gehad dat eiendomsreg oorgegaan het deur sluiting van die koopkontrak (of skenking), wat tegelykertyd ook saaklike oordragshandeling (traditio) was.36 Traditio was die algemene wyse van oordrag, alhoewel mancipatio (in geval van res mancipi) steeds voorgekom het.37 Die konstruksie van die saaklike ooreenkoms onderskei tussen verbintenisskeppende ooreenkoms (soos koop of skenking) en die oordrag van fisiese beheer (synde die saaklike oordragshandeling) as twee afsonderlike en selfstandige handelinge. Dit was ook die posisie in die klassieke reg,31 maar in die vulgêre reg het hierdie onderskeid verdwyn.32 Hierdie ontwikkeling hou verband met die feit dat dominium en possessio nader aan mekaar gekom het.33 Soos in die oud-Romeinse reg, word die koop weer as 'n kontantkoop of ruilkoop beskou, waar die koopsaak oorgedra word gelyktydig met betaling van die koopprys.34 Totstandkoming van, en voldoening aan die kontrak het op dieselfde tydstip plaasgevind. Indien die partye ooreengekom het dat die koopprys later betaal sou word (in geval van krediet), kon besondere reëlings by wyse van stipulatio getref word.35 Die feit dat die onderskeid tussen koop en die oordragshandeling verdwyn het, het tot gevolg gehad dat eiendomsreg oorgegaan het deur sluiting van die koopkontrak (of skenking), wat tegelykertyd ook saaklike oordragshandeling (traditio) was.36 Traditio was die algemene wyse van oordrag, alhoewel mancipatio (in geval van res mancipi) steeds voorgekom het.37 7/83 33 Levy West-Roman Vulgar Law 127. 34 Kaser Das Römische Privatrecht II 276; Levy West-Roman Vulgar Law 156. Hierdie reël word ook aangetref in die Codex Euricianus 286, die kodifikasie van die regsreëls in die Wes- Gotiese ryk teen ongeveer 475 deur koning Eurik. 35 Levy West-Roman Vulgar Law 127; Kaser Das Römische Privatrecht II 276. 36 Kaser Das Römische Privatrecht II 275. Levy West-Roman Vulgar Law 127 merk op: "Sale meant conveyance or transfer". Traditio was tegelyk koopkontrak en verskaffing van fisiese beheer (oordragshandeling). Anders gestel: koop=traditio, en traditio=koop. 37 Kaser Das Römische Privatrecht II 274; Dondorp en Schrage Levering 25. 7/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte 4 Betaling van die koopprys In die vulgêre reg het die opvatting dat geen eiendomsoorgang by koop moontlik was nie, tensy die koopprys betaal is, onder Hellenistiese invloed weer na vore gekom.38 Betaling van die koopprys was 'n voorvereiste vir die geldigheid van die koopkontrak. Indien die koopprys nie betaal is nie, dan was daar geen geldige koopkontrak nie, en het eiendomsreg ook nie oorgegaan nie.39 Hierdie reël word ook in wetgewing vervat.40 Indien die koper sou versuim om die koopprys te betaal, kon hy nie net verplig word om dit wel te betaal nie, hy het ook die saak verbeur, en moes dit aan die vervreemder teruggee indien hy reeds fisies in beheer gestel is.41 43 Kaser Das Römische Privatrecht II 274; Dondorp en Schrage Levering 25. 38 Daar moet egter daarop gewys word dat daar nie eenstemmigheid bestaan met betrekking tot die vraag of die prysbetalingsreël wel in die voor-Justiniaanse na-klassieke reg toegepas is nie. Sien hieroor Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 162-163. 40 Novellae Valentiniani 32 pr –3 wat dateer uit 451nC. 42 Kaser Das Römische Privatrecht I 230-231; Kaser Privaatrecht 49-51. ser Das Römische Privatrecht I 418; sien ook Kaser Das Römische Privatrecht II 278 vn , y y 39 Levy West-Roman Vulgar Law 131-133; Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen 65; Kaser Das Römische Privatrecht II 278. Kaser Das Römische Privatrecht II 278. 40 Novellae Valentiniani 32 pr –3 wat dateer uit 451nC. 42 Kaser Das Römische Privatrecht I 230-231; Kaser Privaatrecht 49-51. 40 Novellae Valentiniani 32 pr –3 wat dateer uit 451nC. K D Rö i h P i h I 418 i k K D Rö i h P i h II 278 5 Vormvereistes – dokumente en registrasie In die hedendaagse Suid-Afrikaanse reg word verbintenisskeppende ooreenkomste dikwels aan streng vormvereistes, waaronder skrif, onderwerp. Daarbenewens word vir die oordrag van eiendomsreg in onroerende goed vereis dat 'n transportakte in die akteskantoor geregistreer word. Dit laat die vraag ontstaan wat die posisie in die Romeinse reg was. In die oud-Romeinse reg was dit nie gebruiklik om regshandelinge op skrif te stel nie omdat skrif vir die Romeine toe nog 'n vreemde verskynsel was. Dit was eers gedurende die voor-klassieke tyd dat die Romeine, onder invloed van die Grieks- Hellenistiese kultuur, van skrif gebruik gemaak het om regshandelinge te boekstaaf.42 In geval van oordrag by wyse van mancipatio is aktes reeds sedert die klassieke reg gebruik in die plek van die omslagtige formaliteite.43 38 Daar moet egter daarop gewys word dat daar nie eenstemmigheid bestaan met betrekking tot die vraag of die prysbetalingsreël wel in die voor-Justiniaanse na-klassieke reg toegepas is nie. Sien hieroor Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 162-163. 8/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Die oorgang van die klassieke na die na-klassieke tyd, word gekenmerk deur die toenemende verskrifteliking van die regsverkeer. Dit kan hoofsaaklik toegeskryf word daaraan dat daar 'n behoefte bestaan het aan bewysmiddele. Die verskaffing van fisiese beheer opsigself, het nie aan die verkryger absolute sekerheid verleen nie, aangesien die vervreemder nog altyd kon beweer dat fisiese beheer byvoorbeeld verleen is uit hoofde van locatio conductio (huur), commodatum (bruikleen) of depositum (bewaargewing).44 Ten einde die causa traditionis (die beweegrede uit hoofde waarvan die saak oorgedra is) te bewys, het dit al hoe meer gebruiklik geword om van getuies of dokumente by traditio gebruik te maak.45 Daar moet onderskei word tussen gevalle waar skrif 'n vereiste was vir die totstandkoming van die regshandeling,46 en gevalle waar skrif bloot as bewysmiddel gebruik is.47 44 Traditio alleen het nie aan die verkeersbehoeftes voldoen nie. y , 46 Sonder opskrifstelling was daar geen geldige regshandeling nie. 50 Mondelinge testamente is nogtans toegelaat. Kaser Das Römische Privatrecht II 75 g 49 Kaser Das Römische Privatrecht I 231. 48 Dit is verbintenisse wat tot stand gekom het deurdat die pater familias geld wat gele kas- of huishoudboek aangeteken het. Sien Kaser Privaatrecht 200. 47 Die regshandeling is geldig selfs al is dit nie op skrif gestel nie. Kaser Das Römische Privatrecht I 231. 48 Dit i bi t i t t t t d k h t d d t di t f ili ld t l i i ' Levy West-Roman Law 128, 131. 5.1 Skrif as geldigheidsvereiste In die klassieke tyd is skrif slegs in uitsonderlike gevalle as vereiste vir die geldigheid van sekere regshandelinge gestel, soos byvoorbeeld in geval van obligationes litteris contractae,48 skriftelike testamente en die formula wat in 'n regsproses gebruik is.49 In die na-klassieke tyd het die obligationes litteris contractae en die prosesformula egter in onbruik geraak, en was skrif regtens voorgeskryf slegs in geval van testamente.50 g 49 Kaser Das Römische Privatrecht I 231. p g g g g g g 47 Die regshandeling is geldig selfs al is dit nie op skrif gestel nie. Kaser Das Römische Privatrecht I 231. 48 Dit is verbintenisse wat tot stand gekom het deurdat die pater familias geld wat geleen is in 'n kas of huishoudboek aangeteken het Sien Kaser Privaatrecht 200 53 Die wetgewer het dit nie nodig geag om skrif voor te skryf nie, omdat dit vanselfsprekend was. In die geval van grond volg die skrifvereiste uit Fragmenta Vaticana 35.4 (contractus sollemniter explicatur) en 35.5 (sollemnia celebrentur). Sien Kaser Das Römische Privatrecht II 77 vn 29. Dit wil ook voorkom asof die Codex Justinianus 4.3.1.2, wat uit die tydperk van Honorius en Arcadius afkomstig is, skrif as 'n vereiste stel. 52 Fragmenta Vaticana 35.3-35.5. Diè vereistes is ook vervat in die Codex Theodosianus 3.1.2 en die Lex Romana Burgundionum. Die vereistes was hoofsaaklik daarop gerig om te verseker dat grondbelasting deur die eienaar betaal word. Sien Levy West-Roman Law 129; Kaser Das Römische Privatrecht II 277. 51 Die akte het slegs prima facie bewys verskaf van die inhoud van die regshandeling, dit kon dus weerlê word. Kaser Privaatrecht 49. 6 Kaser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 129. Sien Dondorp en Schrage Levering 23-24; Kaser Das Römische Privatrecht II 77, 277. 9/83 9/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Sedert Diocletianus (284nC-305nC) was dit onder invloed van die vulgêre reg gebruiklik om belangrike regshandelinge op skrif te stel, aangesien dokumente in 'n regsproses hoër bewyskrag geniet het as ander vorme van bewys.51 Keiser Konstantyn het in 337nC 'n wet gepromulgeer wat verskeie vormvereistes op die vervreemding van grond (fundus Italicus) van toepassing gemaak het.52 Alhoewel skrif nie uitdruklik deur die wet voorgeskryf is nie, het die geldigheid van 'n regshandeling en die bewysbaarheid daarvan hand aan hand gegaan, met die gevolg dat skrif 'n vanselfsprekendheid was (dit was gebruiklik om 'n skriftelike akte op te stel). In die geval van 'n koopkontrak van grond (wat tegelykertyd traditio en oordrag van eiendomsreg was) het die wet skrif gevolglik as geldigheidsvereiste veronderstel.53 Ook ander wetgewing het in navolging van die praktyk, skrif as 'n vereiste veronderstel en dit daarom nie nodig geag om dit uitdruklik te stel nie.54 Dit is egter nie duidelik of skrif 'n konstitutiewe vereiste dan wel blote bewysmiddel was nie. Dit wil voorkom asof die geldigheid van die regshandeling en oordrag van eiendomsreg nie van skrif afhanklik was nie, en dat skrif bloot die doel gedien het om bewys te vergemaklik.55 Konstantyn se wetgewing het verder vereis dat die koper aanspreeklikheid vir die betaling van grondbelasting moet aanvaar, dat bure as getuies by die oordrag teenwoordig moes wees, en dat die verkoper in hulle teenwoordigheid moet verklaar dat hy eienaar is. Indien hierdie vereistes nie nagekom is nie, was die koopkontrak nietig.56 Daarbenewens het die Novellae Valentiniani vereis dat 'n 10/83 55 Sien Dondorp en Schrage Levering 23-24; Kaser Das Römische Privatrecht II 77, 277. 56 Kaser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 129 g rif was bv 'n vereiste vir 'n bruidskat, huweliksluiting en egskeiding. Kaser Das Römische vatrecht II 77. en Dondorp en Schrage Levering 23-24; Kaser Das Römische Privatrecht II 77, 277. ser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 129. 51 Die akte het slegs prima facie bewys verskaf van die inhoud van die regshandelin dus weerlê word. Kaser Privaatrecht 49. at ec t 8 ; o do p e Sc age e e g 5 61 Kaser Das Römische Privatrecht II 281; Levy West-Roman Law 137 ev. y 60 Fragmenta Vaticana 249.5-249.8 wat ook opgeneem is in die Codex Theodosianus 8.12.1 en die Codex Justinianus 4.3.1.2 en 8.53.25. Sien in hierdie verband Kaser Das Römische Privatrecht II 81; Dondorp en Schrage Levering 25. 57 Novellae Valentiniani 15.3, 'n wet van Keiser Valentinianus III wat dateer uit 444nC. Die doel was eweneens om die invordering van belasting te vergemaklik. 62 Levy West Roman Law 145 146. 63 Dws dat eiendomsreg direk deur die skenking oorgegaan het (skenking was 'n wyse van eiendomsoordrag). Sien Delport Eiendomsoordragshandelinge 120 ev. g g g 58 Kaser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 130. 62 Levy West-Roman Law 145-146. 10/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte skriftelike akte van die koop in munisipale registers geregistreer moes word.57 Hierdie vereiste is egter nie altyd in die praktyk nagekom nie, en weinig spore daarvan word in latere wetgewing aangetref.58 In die prakryk is koopkontrakte wat op die vervreemding van grond betrekking gehad het, nogtans op een of ander wyse amptelik deur 'n owerheidsamptenaar geregistreer.59 Ook skenkings word sedert Konstantyn aan verskeie vormvoorskrifte onderwerp wat hoofsaaklik openbaarmaking en die invordering van belasting ten doel gehad het. Die vereistes is: 'n skriftelike akte moes opgestel word, fisiese beheer moes voor getuies verskaf word (traditio), die skenking en die feit dat die saak fisies oorhandig is moes geregistreer word. Indien die vormvereistes nie nagekom is nie, was die skenking nietig.60 In geval van roerende sake van geringe waarde was dit egter nie noodsaaklik dat die skenking op skrif gestel word nie, fisiese oorhandiging was voldoende.61 Levy62 wys daarop dat die skenking in die na- klassieke tyd drasties van die skenking in die klassieke reg verskil het. 'n Blote mondelinge skenkingsbelofte was nie geldig nie, dit moes aan die vormvereistes voldoen het. Voordat traditio plaasgevind het, het die begunstigde nog geen reg verkry nie, en kon hy die skenking nie afdwing nie. Is die ooreenkoms (belofte) op skrif gestel en word die begunstigde fisies in beheer van die saak gestel, is die skenking geldig en word hy eienaar. Die skenkingsooreenkoms was nou nie meer causa nie, want die skenking kom tot stand op die tydstip waarop die saak oorgedra word – totstandkoming en voldoening vind gelyktydig plaas.63 11/83 59 Levy West-Roman Law 130. Privatrecht II 81; Dondorp en Schrage Levering 25. 61 Kaser Das Römische Privatrecht II 281; Levy West-Roman Law 137 ev g g g 58 Kaser Das Römische Privatrecht II 277; Levy West-Roman Law 1 y 62 Levy West-Roman Law 145-146. 11/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte 64 Kaser Privaatrecht 50; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 109. 70 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71; Kaser Das Römische Privatrecht I 232. ; , y y 65 Daarom word dit ook getuie-aktes genoem. 67 Kaser Das Römische Privatrecht I 232. 68 In geval van mancipatio word gemeld dat die mancipatio-handeling uitgevoer is. 66 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71; Kaser Das Römische Privatrecht I 231-23 67 Kaser Das Römische Privatrecht I 232. g p g p g g 69 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71. 5.2 Bewysaktes Afgesien van die regshandelinge waar skrif as vormvereiste gestel is, is dokumente aangetref wat nie 'n vereiste vir die geldigheid van die regshandeling was nie, maar wat slegs as bewysmiddel gedien het.64 Die volgende soorte skriftelike bewysaktes is veral belangrik. (a) Die testatio was 'n plegtige akte wat in die derde persoon en in teenwoordigheid van getuies65 opgemaak is, en wat bestaan het uit twee plankies (houttablette) wat met was bestryk is (tabulae ceratae). Afgesien van hout is papirus (charta), perkament (membrana) en ander materiaal ook gebruik, maar hout was in die klassieke tyd die suiwer Romeinse vorm.66 Verskillende soorte regshandelinge kon in so 'n akte vasgelê word, byvoorbeeld koop (met of sonder mancipatio) huur, geldlening, stipulatio, kwitansies, en ook ander juridies relevante gebeure soos geboortes, getuieverklarings, ensovoorts.67 Indien die akte op 'n koopkontrak betrekking gehad het, is die volgende inligting weergegee: die feit van kontraksluiting,68 'n omskrywing van die koopsaak, die koopprys, die name van die partye en getuies, asook al die bykomende bedinge (leges).69 Die wastafeltjies word dan op mekaar neergesit, met die geskrif na die binnekant, en aan mekaar vasgebind met 'n tou wat deur gaatjies in die rand van die tablette geryg word. Ten einde vervalsing te voorkom, word die punte van die tou verseël met die seëls van die persoon wat die akte opgestel het en die getuies – hierna word verwys as die diptychon (ook scriptura interior).70 12/83 g g 66 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71; Kaser Das Römische Privatrecht I 231 67 Kaser Das Römische Privatrecht I 232. g p g p 69 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71. 68 In geval van mancipatio word gemeld dat die mancipatio-hande In geval van mancipatio word gemeld dat die mancipatio-handeling uitgevoer is. Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71. p g 74 Daar is dokumente wat kenmerke van beide vertoon. Kaser Das Römische Privatrecht I 232- 233; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 110. 71 Van Oven Romeinsch Privaatrecht 70-71; Kaser Das Römische Privatrecht I 232. ; 72 Kaser Das Römische Privatrecht II 78; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Re ; , y y gelei van die Griekse woorde wat "met die hand skryf" beteken. Dit is reeds sedert die de van die Republiek gebruik. 12/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Die probleem was egter dat daar nou nie meer gelees kon word wat die inhoud van die akte was nie, in elk geval nie voordat dit aan die regter in 'n regsproses voorgelê en oopgemaak is nie. Gevolglik is die inhoud van die akte ook op die buitekant van een van die houttablette neergeskryf sodat dit te alle tye gelees kon word (scriptura exterior), en as die inligting te veel was, is van 'n derde houttablet (triptychon) gebruik gemaak wat eweneens deur 'n stuk tou aan die ander vasgeheg is. Dit is egter nie verseël nie. Indien een van die partye die regshandeling wil bewys, is die akte as bewysstuk aan die regter voorgelê, wat die seëls kon verifieer, dit verbreek en kennis neem van die inhoud van die akte.71 In die na-klassieke tyd het die testatio verdwyn, en is dit vervang deur aktes wat deur getuies mede- onderteken is, wat in baie gevalle dwingend voorgeskryf is.72 (b) Afgesien van die testatio was daar ook die chirogram.73 Dit was 'n dokument wat eiehandig in die eerste persoon geskryf is, en wat deur ondertekening deur die outeur bewyskrag verkry het. Geen getuies was nodig nie. Uit die dokumente wat oorgelewer is, blyk dit dat die testatio en die chirogram in verskeie opsigte met mekaar vermeng geraak het.74 Mettertyd word dit gebruiklik om die chirogram deur beroepskrywers (tabelliones) te laat opstel. (b) (c) 'n Derde soort dokument verdien vermelding, naamlik 'n akte (chirogram) wat deur beroepskrywers (tabelliones) opgestel is (instrumenta publice confecta) en wat veral in die tyd van Justinianus 'n rol gespeel het. Die beroep van die tabelliones het sy ontstaan te danke aan die feit dat amptenare wat by die staatsadministrasie betrokke was, hulle dienste (op 'n privaat grondslag) aan die publiek beskikbaar gestel het deur te help met die opstel van dokumente en (c) 13/83 ( ) 78 Kaser Das Römische Privatrecht II 79. 77 Sien Codex 4.21.17 (528nC). 76 Kaser Das Römische Privatrecht II 52-54. 79 Kaser Das Römische Privatrecht II 79-80. 75 Justinianus het die gebruik van tabelliones in Codex 4.21.17pr verpligtend gemaak. Sien ook Kaser Das Römische Privatrecht II 78-79. 76 Kaser Das Römische Privatrecht II 52 54 y y g g 81 Kaser Das Römische Privatrecht II 75-76. 80 Die partye kon besluit op die bewysmiddel wat hulle gaan gebruik aangesien alle bewysmiddele ewe bewyskragtig was. 13/83 PJW Schutte PER/PELJ 2000(3)2 die partye van raad te bedien.75 Die tabelliones het die vorm en inhoud van formuliere wat in Griekse dokumentasie (veral koopaktes) gebruik is oorgeneem. Sodoende word geykte formuliere op alledaagse regshandelinge toegepas, wat natuurlik gelykvormigheid tot gevolg gehad het.76 Justinianus het sekere vormvereistes voorgeskryf waaraan die dokumente moes voldoen:77 die dokument moes deur die partye onderteken word (subscriptio); indien 'n tabellio meegewerk het, moes hy die dokument voltooi (complere) deur sy onderskeidende merk op die dokument aan te bring en dit te onderteken; die partye moes dit goedkeur (absolvere), en die dokument moes dateer word en deur getuies onderteken word.78 Aktes wat deur tabelliones opgestel is, het in die Justiniaanse reg besondere bewyskrag geniet, soortgelyk aan aktes wat deur ten minste drie getuies onderteken is. Die tabellio moes die egtheid en die opstel daarvan onder eed bevestig.79 In die klassieke reg kon die regter self besluit watter bewyskrag hy aan die getuienis wat aan hom voorgelê is gaan heg,80 maar in die na-klassieke reg het dokumentêre getuienis egter swaarder geweeg as getuienis deur getuies of ander bewysmiddele. Dokumentêre getuienis kon slegs weerlê word indien aangetoon word dat die akte vervals is. As die egtheid egter vasstaan, kon die inhoud daarvan nie aangeval word nie.81 Die belangrikste gevolgtrekking uit bogenoemde bespreking vir die onderhawige onderwerp is dat vormvereistes ten opsigte van die oordrag van onroerende goed in die vulgêre reg ingevoer word, waaronder 'n skriftelike koopakte (hetsy 79 Kaser Das Römische Privatrecht II 79-80. ( ) 78 Kaser Das Römische Privatrecht II 79. 80 Die partye kon besluit op die be bewysmiddele ewe bewyskragtig was. y y g g ser Das Römische Privatrecht II 75-76. 79 ase as ö sc e at ec t 9 80 80 Die partye kon besluit op die bewysmiddel wat hulle gaan gebruik aangesien alle bewysmiddele ewe bewyskragtig was. 81 Kaser Das Römische Privatrecht II 75-76. 77 Sien Codex 4.21.17 (528nC). as Römische Privatrecht II 79-80. ( ) as Römische Privatrecht II 79. 84 Die vraag of verskaffing van fisiese beheer en die saaklike ooreenkoms twee afsonderlike en onafhanklike handelinge is, word daargelaat. Aangesien daar in die Romeinse reg geen sprake van 'n saaklike ooreenkoms was nie, is daar ook geen sprake van enige verband tussen die verskaffing van fisiese beheer en die saaklike ooreenkoms nie. 82 In geval van skenkings was skrif en registrasie konstitutiewe vereistes. 14/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte as geldigheidsvereiste, hetsy as blote bewysmiddel) wat in munisipale registers geregistreer is.82 Hierdie vorm van registrasie kan egter nie aan die hedendaagse praktyk waarvolgens 'n transportakte in die akteskantoor geregistreer word, gelyk gestel word nie. g 85 Dit wil dus voorkom asof 'n kousale stelsel toegepas is. g g g 83 Dit gee uiting aan die publisiteitsbeginsel. 6 Fisiese beheer Soos wat reeds aangetoon is, onderskei die konstruksie van die saaklike ooreenkoms tussen die causa en verskaffing van fisiese beheer as twee afsonderlike regshandelinge. In die Suid-Afrikaanse reg speel die verskaffing van fisiese beheer 'n belangrike rol by die oordrag van eiendomsreg. Behoudens enkele uitsonderingsgevalle kan eiendomsreg nie oorgaan nie tensy die verkryger fisies in beheer van die saak gestel word.83 Die verskaffing van fisiese beheer alleen is egter nie voldoende nie, aangesien dit gepaard moet gaan met die bedoeling om eiendomsreg oor te dra en te ontvang (die saaklike ooreenkoms).84 Daar is reeds daarop gewys dat die onderskeid tussen causa en lewering nie in die vulgêre reg bestaan het nie, aangesien kontraksluiting en verskaffing van fisiese beheer uit een enkele handeling bestaan het. Dit laat die vraag onstaan wat presies die rol was wat verskaffing van fisiese beheer in die vulgêre reg gespeel het. Die koopprysreël en vormvereistes wat sedert die tyd van Konstantyn die lig gesien het, het 'n belangrike invloed uitgeoefen op die oordrag van eiendomsreg. Indien die vormvereistes nie nagekom is nie, of indien die koopprys nie betaal is nie, of sekerheid vir betaling nie gestel is nie, het geen geldige kontrak tot stand gekom nie, met die gevolg dat eiendomsreg ook nie oorgegaan het nie,85 selfs al 89 Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 173-174. Eiendomsreg gaan oor deur betaling van die koopprys, en nie deur verskaffing van fisiese beheer nie. Was dit nie vir die koopprysreël nie, dan sou die koper eers eienaar geword het nadat fisiese beheer verskaf is, selfs al is die koopprys nog nie betaal nie. y ; ; g 87 Raadpleeg Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Levy West-Roman Law 134, 13 88 Alhoewel fisiese beheer in die tyd van Diocletianus (284nC-305nC) nog deurslaggewend was (Codex 4.19.12), is die posisie deur die wetgewing van Konstantyn verander (aldus die bronne in die vorige voetnoot). pp y g 90 Levy West-Roman Law 136. 86 Levy West-Roman Law 132-133: "Where there is no payment, there is no sale or conveyance"; Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Molkenteller Dingliche Vertrag 69. 91 Levy West-Roman Law 134, 137. 91 Levy West Roman Law 134, 137. 92 Levy West-Roman Law 134, 136-137; Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken 173-174. 93 Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Levy West-Roman Law 137; Dondorp en Schrage Levering 24-25. 15/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte is fisiese beheer reeds verskaf.86 Dit het volgens sommige bronne87 tot gevolg gehad dat verskaffing van fisiese beheer (traditio corporalis) nie meer 'n vereiste vir die oorgang van eiendomsreg was nie – eiendomsreg het op die verkryger oorgegaan selfs sonder dat fisiese beheer verskaf is, mits die koopprys betaal is en die vormvoorskrifte nagekom is.88 Aangesien die klem na die nakoming van die vormvoorskrifte en betaling van die koopprys verskuif het, het verskaffing van fisiese beheer (traditio) op die agtergrond geraak.89 Die begrip traditio het nou nie meer net na die verskaffing van fisiese beheer verwys nie, dit het ook na die ooreenkoms tussen die partye (byvoorbeeld die koopkontrak) sonder dat fisiese beheer verskaf is, verwys.90 Alhoewel fisiese beheer nie meer 'n vereiste vir oordrag van eiendomsreg was nie, is die verkryger nogtans in praktyk wel fisies in beheer van die saak gestel.91 Verskaffing van fisiese beheer was volgens die bronne waarna in die vorige paragraaf verwys is,92 slegs 'n vereiste vir oordrag van eiendomsreg wanneer roerende goed van geringe waarde verkoop is sonder dat 'n koopakte opgestel is, en wanneer grond in Italië (res mancipi) by wyse van mancipatio oorgedra is.93 In laasgenoemde geval moes die grond na mancipatio nog fisies aan die 91 Levy West-Roman Law 134, 137. 16/83 g j 93 Kaser Das Römische Privatrecht II 280; Levy West-Roman Law 137; Dondorp en Schrage Levering 24-25. 92 Levy West-Roman Law 134, 136-137; Kaser Das Römische Privatrecht II 280 Vermogensrechtelijke Leerstukken 173-174. pp y g 90 Levy West-Roman Law 136. 98 Indien daar in die praktyk weer 'n skeiding tussen die verskillende elemente plaasgevind het (bv, as gevolg van die gebruikmaking van dokumente of die reëls wat op die betaling van die koopprys betrekking gehad het), behoort dit geen invloed te gehad het op die vraag of fisiese beheer in teorie 'n noodsaaklike element vir die oordrag van eiendomsreg was nie. 94 Mancipatio in absentia was nie moontlik nie. Dondorp en Schrage Levering 25. Hierdie standpunt berus op die siening dat die formaliteite by mancipatio of die oorhandiging van die akte nog nie die verskaffing van fisiese beheer veronderstel het nie. 16/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte verkryger oorhandig word. Die gebeure moes op die grondstuk self plaasvind, en die eienaar van die naburige grond moes as getuie teenwoordig wees.94 verkryger oorhandig word. Die gebeure moes op die grondstuk self plaasvind, en die eienaar van die naburige grond moes as getuie teenwoordig wees.94 Hierdie siening is vir kritiek vatbaar.95 Dit laat die feit dat verskaffing van fisiese beheer 'n onlosmaaklike deel van kontraksluiting was, buite rekening. Die grondliggende ooreenkoms (soos koopkontrak of skenking) en die saaklike oordragshandeling was nie meer van mekaar geskei nie, dit het gelyktydig plaasgevind.96 Die reël was dat eiendomsreg deur sluiting van die koopkontrak oorgegaan het – nakoming van die kontrak vind onmiddellik plaas.97 Indien fisiese beheer nie verskaf is nie, kon geen kontrak tot stand kom nie, en kon eiendomsreg ook nie oorgegaan het nie.98 Dit moet verder in gedagte gehou word dat daar nie eenstemmigheid bestaan met betrekking tot die vraag of die prysbetalingsreël wel in die voor Justiniaanse na-klassieke reg toegepas is nie.99 Dit is ook onwaarskynlik dat die gebruikmaking van dokumente fisiese beheer as vereiste vir eiendomsoordrag sou verdring. Dit word algemeen aanvaar dat dit nie moontlik was om 'n akte te oorhandig in plaas daarvan om fisiese beheer te verskaf nie - traditio per cartam het nie die plek van fisiese beheer ingeneem nie.100 Die skriftelike dokument was bloot bewysmiddel, dit was nie noodsaaklik y y 100 Sien Levy West-Roman Law 128, 146, 159; Kaser Das Römische Privatrecht II 275 vn 14; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 139 vn 14; Gordon Transfer of property 67 ev, 82-95; Dondorp en Schrage Levering 23-25. Brunner Rechtsgeschichte 90, 112-116 se teenstrydige standpunt in hierdie verband is nie aanvaarbaar nie, en berus op 'n foutiewe interpretasie van Codex Justinianus 8.53(54).1. be ee teo e oodsaa e e e e t d e oo d ag a e e do s e 99 Sien hieroor Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 162-163. g p 96 Die koopkontrak kom tot stand deurdat die saak oorgedra en die prys betaal word. p g p y 97 "A donation, like a sale, was no longer recognized except as a simultaneous act: unless performed, it was legally not in existence". Levy West-Roman Law 139-140. g g 95 Sien ook Voß Kaisergesetzen der Spätantike 131 ev. 100 Sien Levy West-Roman Law 128, 146, 159; Kaser Das Römische Privatrecht II 275 vn 14; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 139 vn 14; Gordon Transfer of property 67 ev, 82-95; Dondorp en Schrage Levering 23-25. Brunner Rechtsgeschichte 90, 112-116 se teenstrydige standpunt in hierdie verband is nie aanvaarbaar nie, en berus op 'n foutiewe interpretasie van Codex Justinianus 8.53(54).1. 95 Sien ook Voß Kaisergesetzen der Spätantike 131 ev. g p 96 Die koopkontrak kom tot stand deurdat die saak oorged 94 Mancipatio in absentia was nie moontlik nie. Dondorp en Schrage Levering 25. Hierdie standpunt berus op die siening dat die formaliteite by mancipatio of die oorhandiging van die akte nog nie die verskaffing van fisiese beheer veronderstel het nie. 95 Sien ook Voß Kaisergesetzen der Spätantike 131 ev. 96 Die koopkontrak kom tot stand deurdat die saak oorgedra en die prys betaal word. 97 "A donation, like a sale, was no longer recognized except as a simultaneous act: unless performed, it was legally not in existence". Levy West-Roman Law 139-140. 98 Indien daar in die praktyk weer 'n skeiding tussen die verskillende elemente plaasgevind het (bv, as gevolg van die gebruikmaking van dokumente of die reëls wat op die betaling van die koopprys betrekking gehad het), behoort dit geen invloed te gehad het op die vraag of fisiese beheer in teorie 'n noodsaaklike element vir die oordrag van eiendomsreg was nie. 99 Sien hieroor Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 162-163. 100 Sien Levy West-Roman Law 128, 146, 159; Kaser Das Römische Privatrecht II 275 vn 14; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 139 vn 14; Gordon Transfer of property 67 ev, 82-95; Dondorp en Schrage Levering 23-25. Brunner Rechtsgeschichte 90, 112-116 se teenstrydige standpunt in hierdie verband is nie aanvaarbaar nie, en berus op 'n foutiewe interpretasie van Codex Justinianus 8.53(54).1. pg g gg 102 Codex Justinianus 3.32.15; Dondorp en Schrage Levering 24. 101 Dws dat eiendomsreg oorgegaan het selfs al is daar nie 'n akte opgestel en oorhandig nie. Aan die ander kant het eiendomsreg nie oorgegaan bloot op grond van die feit dat 'n akte opgestel en oorhandig is nie. Die akte was dus nie deurslaggewend nie. ; p 103 Dondorp en Schrage Levering 23-24. p g g 104 Sien ook Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 138-139; Dondorp en Schrage Levering 23-24. ; p g g 103 Dondorp en Schrage Levering 23-24. 17/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte vir die oordrag van eiendomsreg nie.101 Dit blyk duidelik uit 'n keiserlike verordening van Diocletianus (293nC) wat ook in die Codex Justinianus opgeneem is,102 en wat handel oor die geval waar dieselfde saak aan twee verskillende persone verkoop is. Die een was fisies in beheer van die saak, terwyl die ander slegs 'n vervreemdingsakte kon toon. Die persoon aan wie fisiese beheer verskaf is, is as eienaar beskou, en nie die persoon aan wie die akte oorhandig is nie. Dit bewys dat verskaffing van fisiese beheer deurslaggewend was.103 Daar kan dus 'n sterk saak daarvoor uitgemaak word dat die verkryging van fisiese beheer steeds die grondbeginsel was.104 Indien die koopprys betaal is, en die vormvoorskrifte is nagekom, maar fisiese beheer is nog nie verskaf nie, het eiendomsreg waarskynlik nie oorgegaan nie. Hierdie standpunt word gesteun deur die feit dat die koper, in 'n stelsel waar fisiese beheer 'n deurslaggewende rol gespeel het, waarskynlik nie bereid sou gewees het om die koopprys te betaal nie, tensy hy fisies in beheer gestel word. Daar kan dus hoogstens gesê word dat die vormvereistes en prysbetalingsreël verskaffing van fisiese beheer op die agtergrond geskuif het, maar nie dat dit in die plek daarvan gekom het nie. Die enigste geval waar verskaffing van fisiese beheer nie 'n vereiste vir die oordrag van eiendomsreg was nie, is waar 'n saak geskenk is, en die skenker vruggebruik op die saak vir homself voorbehou het (retentio ususfructus). Die gebruik ontstaan later om die voorbehoud bloot vir die skyn by die skriftelike kontrak in te voeg, slegs ter wille daarvan om die vereiste dat fisiese beheer verskaf word (wat in geval van skenkings wetlik voorgeskryf is) te omseil. Die 18/83 p g g en Schrage Levering 23-24. g g gg dex Justinianus 3.32.15; Dondorp en Schrage Levering 24. 106 Igv skenking was skrif en registrasie deur wetgewing vereis, igv koop het die partye vrywillig van dokumente gebruik gemaak vir bewysdoeleindes, en die praktyk was dat so 'n dokument geregistreer word. y , 108 Kaser Das Römische Privatrecht II 280. Sien ook Levy West-Roman Law 135. 18/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte begunstigde word sodoende eienaar, sonder dat hy fisies in beheer van die saak gestel word.105 109 Dit was een enkele handeling. Levy West-Roman Law 129, 140. g g 107 Levy West-Roman Law 129, 132. 105 Sien Levy West-Roman Law 144; Kaser Privaatrecht 121. 7 Oordrag van eiendomsreg deur wilsooreenstemming Uit bogenoemde bespreking blyk dit dat die oordrag van eiendomsreg deur traditio wat op 'n koop of skenking gegrond is, die volgende handelinge omvat het: die ooreenkoms tussen vervreemder en verkryger wat gewoonlik op skrif gestel en in openbare registers geregistreer is,106 betaling van die koopprys deur die koper, en verskaffing van fisiese beheer wat op die grondstuk voor getuies plaasvind.107 Indien 'n ander saak as grond oorgedra is, is fisiese beheer op een van die erkende wyses verskaf.108 Eiendomsreg het oorgegaan deur sluiting van die koopkontrak wat tegelykertyd ook saaklike oordragshandeling was.109 Dit spreek vanself dat die vraag of traditio abstrak dan wel kousaal was, nie ter sprake gekom het nie aangesien oordrag nie op 'n voorafgaande causa gegrond was nie – die sluiting van die koopkontrak was meteens oordragshandeling. Uit bogenoemde bespreking blyk dit dat die oordrag van eiendomsreg deur traditio wat op 'n koop of skenking gegrond is, die volgende handelinge omvat het: die ooreenkoms tussen vervreemder en verkryger wat gewoonlik op skrif gestel en in openbare registers geregistreer is,106 betaling van die koopprys deur Dit is algemeen bekend dat eiendomsreg in die Suid-Afrikaanse reg deur lewering en die saaklike ooreenkoms oorgedra word. Die saaklike ooreenkoms bestaan uit die bedoeling (wilsooreenstemming) om eiendomsreg oor te dra en te ontvang. Kenmerkend van hierdie ooreenkoms is dat dit van die verbintenisskeppende ooreenkoms geabstraheer is. Alhoewel daar nie sprake van 'n afsonderlike saaklike ooreenkoms in die vulgêre reg was nie, ontstaan die vraag watter rol die wilsooreenstemming betreffende die oordrag en ontvangs van eiendomsreg (die bedoeling om eiendomsreg oor te dra en te ontvang) gespeel het. 19/83 g g 107 Levy West-Roman Law 129, 132. Roman Law 129, 132. Römische Privatrecht II 280. Sien ook Levy West-Roman Law 135. 114 Nieteenstaande die feit dat fisiese beheer op die agtergrond geraak het (eiendom sonder daadwerlike fisiese beheer was byvoorbeeld moontlik), was die verskaffing van fisiese beheer steeds 'n vereiste vir die oordrag van eiendomsreg. 19/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Die feit dat eiendomsreg in die vulgêre reg regstreeks oorgegaan het deur sluiting van die koop of skenking, en die feit dat die verskaffing van fisieser beheer op die agtergrond geraak het, regverdig die standpunt dat die bedoeling om eiendomsreg oor te dra en te verkry, al hoe meer op die voorgrond getree het.110 Dit wil egter nog nie sê dat eiendomsreg oorgegaan het uit hoofde van 'n afsonderlike bedoeling wat van die koop of skenking geabstraheer is nie. Die bedoeling om eiendomsreg oor te dra verwys slegs na wilsooreenstemming tydens sluiting van die kontrak, en nie na 'n saaklike ooreenkoms nie. Dit was met ander woorde die verbintenisregtelike kontrak wat daarvoor verantwoordelik was dat eiendomsreg oorgegaan het - eiendomsreg het direk deur die koop of skenking, wat tegelykertyd ook oordrag van fisiese beheer bewerkstellig het, oorgegaan.111 g g g ); g g 112 Die onderskeid wat in die klassieke reg tussen die grondliggende ooreenkoms (causa) en die verskaffing van fisiese beheer (traditio) as die saaklike oordragshandeling getref is, het verdwyn. 110 Dondorp en Schrage Levering 24; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 138-139, 159-160. y 113 Sluiting van die koopkontrak, betaling van die koopprys en oordrag van die koopsaak is gelyktydig uitgevoer. 111 Levy West-Roman Law 127 (in vn 7 op 128 sê hy pertinent dat eiendomsreg nie deur blote wilsooreenstemming oorgegaan het nie); Molkenteller Dinglichen Vertrag 69. 8 Gevolgtrekking Anders as wat in die Suid-Afrikaaanse reg die geval is, was een enkele verhouding, naamlik diè tussen die verbintenisskeppende ooreenkoms en verskaffing van fisiese beheer in die vulgêre reg oorheersend. Daar was nie eens 'n definitiewe onderskeid tussen die verbintenisskeppende ooreenkoms en verskaffing van fisiese beheer nie.112 Totstandkoming van die koopkontrak was tegelykertyd ook saaklike oordragshandeling.113 Eiendomsreg het oorgegaan deur sluiting van die koopkontrak en verskaffing van fisiese beheer114 (wat een handeling was) mits die vormvoorskrifte, wat die doel gedien het om die invordering van belasting te vergemaklik, nagekom is. 20/83 110 Dondorp en Schrage Levering 24; Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht 138-139, 159-160. 111 Levy West-Roman Law 127 (in vn 7 op 128 sê hy pertinent dat eiendomsreg nie deur blote wilsooreenstemming oorgegaan het nie); Molkenteller Dinglichen Vertrag 69. 112 Die onderskeid wat in die klassieke reg tussen die grondliggende ooreenkoms (causa) en die verskaffing van fisiese beheer (traditio) as die saaklike oordragshandeling getref is, het verdwyn. 113 Sluiting van die koopkontrak, betaling van die koopprys en oordrag van die koopsaak is gelyktydig uitgevoer. 114 Nieteenstaande die feit dat fisiese beheer op die agtergrond geraak het (eiendom sonder daadwerlike fisiese beheer was byvoorbeeld moontlik), was die verskaffing van fisiese beheer steeds 'n vereiste vir die oordrag van eiendomsreg 115 Dit was wel 'n konstitutiewe vereiste in geval van skenkings. 116 Kaser Das Römische Privatrecht II 74, 275. 117 Eiendomsreg het oorgegaan deur sluiting van die koopkontrak wat ook oordragshandeling was. 20/83 PJW Schutte PER/PELJ 2000(3)2 Alhoewel dit praktyk was om skriftelike aktes van die koopkontrak op te stel en in munisipale registers aan te teken, was dit nie konstitutiewe vereistes vir die oordrag van grond nie.115 Hierdie vereistes het regsekerheid bevorder, en dit het tot gevolg gehad dat publisiteit aan die oordrag verleen word, alhoewel dit nie die bedoeling daarmee was nie.116 Alhoewel die bedoeling om eiendomsreg oor te dra en te ontvang 'n belangrike rol gespeel het, het eiendomsreg nog nie oorgegaan uit hoofde van 'n afsonderlike bedoeling wat van die koop geabstraheer is nie.117 Daar was dus in die vulgêre reg nog geen sprake van 'n afsonderlike en geabstraheerde saaklike ooreenkoms nie. 115 Dit was wel 'n konstitutiewe vereiste in geval van skenkings. 16 Kaser Das Römische Privatrecht II 74, 275. 21/83 PJW Schutte PER/PELJ 2000(3)2 9 Bibliografie Brunner Rechtsgeschichte Brunner H Zur Rechtsgeschichte der Römischen und Germanischen Urkunde (Weidmann Berlyn 1880) Corpus Iuris Civilis Corpus Iuris Civilis reds JE Spruit R Feenstra en KEM Bongenaar (Walburg Zutphen 1993) Corpus Iuris Civilis Corpus Iuris Civilis reds P Krüger en T Mommsen (Apud Weidnaanes 1886-1888) Delport Eiendomsoordragshandelinge Delport JT Lewering en Registrasie as Eiendomsoordragshandelinge in die Suid-Afrikaanse Reg (LL D-proefskrif UPE 1976) Dondorp en Schrage Levering Dondorp JH en Schrage EJH Levering Krachtens Geldige Titel (VU Uitgeverij Amsterdam 1991) Feenstra Romeinsrechtelijke Grondslagen Feenstra R Romeinsrechtelijke Grondslagen van het Nederlands Privaatrecht 5e uitg (Brill Leiden 1990) Gordon Transfer of property Gordon WM Studies in the Transfer of Property by Traditio (University of Aberdeen Aberdeen 1970) PER/PELJ 2000(3)2 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte 9 Bibliografie 22/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Honsell, Mayer-Maly en Selb Römisches Recht Honsell H, Mayer-Maly T en Selb W Römisches Recht 4e uitg (Springer- Verlag Berlyn 1987) Kaser Das Römische Privatrecht Kaser M Das Römische Privatrecht I (Beck München 1971) Kaser Das Römische Privatrecht Kaser M Das Römische Privatrecht II (Beck München 1975) Kaser Privaatrecht Kaser M Romeins Privaatrecht (deur FBJ Wubbe uit die oorspronklike Nederlands vertaal) 2e uitg (NV Uitgeversmaatschappij Zwolle 1971) Kop 'Vulgaire' Romeinse Recht Kop PC Beschouwingen over het zgn 'Vulgaire' Romeinse Recht (Universitaire Pers Leiden 1980) Levy West-Roman Vulgar Law Levy E West-Roman Vulgar Law: the Law of Property (American Philosophical Society Philadelphia 1951) Lokin Vermogensrechtelijke Leerstukken Lokin JHA Prota, Vermogensrechtelijke Leerstukken aan de hand van Romeinsrechtelijke Teksten uitgelegd (Rijksuniversiteit Groningen 1991) Molkenteller Dingliche Vertrag Molkenteller DH Die These vom Dingliche Vertrag (Peter Lang Frankfurt 1991) 23/83 PER/PELJ 2000(3)2 PJW Schutte Van der Walt Houerskap Van der Walt AJ Die Ontwikkeling van Houerskap (LL D-proefskrif PU vir CHO 1985) Van Oven Romeinsch Privaatrecht Van Oven JC Leerboek van Romeinsch Privaatrecht 3e uitg (Brill Leiden 1948) Van Zyl Romeinse Privaatreg Van Zyl DH Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (Butterworths Durban 1977) Voß Kaisergesetzen der Spätantike Voß WE Recht und Rhetorik in den Kaisergesetzen der Spätantike: eine Untersuchung zum Nachklassischen Kauf- und Übereignungsrecht (Löwenklau Frankfurt am Main 1982) Register van hofsake Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A) 24/83 CHO 1985) Van Oven Romeinsch Privaatrecht Van Oven JC Leerboek van Romeinsch Privaatrecht 3e uitg (Brill Leiden 1948) Van Zyl Romeinse Privaatreg Van Zyl DH Geskiedenis en Beginsels van die Romeinse Privaatreg (Butterworths Durban 1977) Voß Kaisergesetzen der Spätantike Voß WE Recht und Rhetorik in den Kaisergesetzen der Spätantike: eine Untersuchung zum Nachklassischen Kauf- und Übereignungsrecht (Löwenklau Frankfurt am Main 1982) Register van hofsake Air-Kell h/a Merkel Motors v Bodenstein 1980 3 SA 917 (A) 24/83

https://journals.assaf.org.za/index.php/per/article/download/2886/2811

Afrikaans

ISSN 1727-3781 1998 VOLUME 1 No 1 1998 VOLUME 1 No 1 1998 VOLUME 1 No 1 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Inleiding 2 Transkei, Venda, Ciskei en Bophuthatswana 3 Die lede van die ondersoekspan was D Balatseng (Universiteit van die Noordweste); J Chiumya (Universiteit van die Noorde); W Du Plessis (PU CHO); B De Wet (Universiteit van die Noorde); G Ferreira (PU CHO); L Jansen van Rensburg (PU CHO); S Luthuli (Universiteit van Zululand); M Mabiletsa (Universiteit van die Noorde); K Mojela (Universiteit van die Noorde); P Mtsaulana (Universiteit van die Noorde); R Ndou (Universiteit van die Noorde); S Nzimande (Universiteit van Zululand); N Olivier (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg); B Oomen (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen -Universiteit van Leiden, Nederland); J M Otto (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen, Universiteit van Leiden, Nederland); C Rautenbach (PU CHO); D Selala (Universitiet van die Noordweste); TE Scheepers (PU CHO); J van den Heever (Universiteit van die Noorde); A van der Walt (PU CHO); J Williams (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg). Die verslag bestaan uit 14 volumes en staan bekend as die Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (1996). Die stellings wat in hierdie aantekening gemaak word, is hoofsaaklik gebaseer op die empiriese navorsing en literatuurstudies wat gedoen is. , , p 3 Die lede van die ondersoekspan was D Balatseng (Universiteit van die Noordweste); J Chiumya (Universiteit van die Noorde); W Du Plessis (PU CHO); B De Wet (Universiteit van die Noorde); G Ferreira (PU CHO); L Jansen van Rensburg (PU CHO); S Luthuli (Universiteit van Zululand); M Mabiletsa (Universiteit van die Noorde); K Mojela (Universiteit van die Noorde); P Mtsaulana (Universiteit van die Noorde); R Ndou (Universiteit van die Noorde); S Nzimande (Universiteit van Zululand); N Olivier (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg); B Oomen (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen -Universiteit van Leiden, Nederland); J M Otto (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen, Universiteit van Leiden, Nederland); C Rautenbach (PU CHO); D Selala (Universitiet van die Noordweste); TE Scheepers (PU CHO); J van den Heever (Universiteit van die Noorde); A van der Walt (PU CHO); J Williams (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg). Die verslag bestaan uit 14 volumes en staan bekend as die Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (1996). Inleiding Die stellings wat in hierdie aantekening gemaak word, is hoofsaaklik gebaseer op die empiriese navorsing en literatuurstudies wat gedoen is. 206/279 206/279 TRADISIONELE LEIERS: ERKENNING EN DIE PAD VORENTOE TE Scheepers en W du Plessis ∗ * Fakulteit Regte, PU vir CHO. 1 A 181. 2 Transkei, Venda, Ciskei en Bophuthatswana 3 Die lede van die ondersoekspan was D Balatseng (Universiteit van die Noordweste); J Chiumya (Universiteit van die Noorde); W Du Plessis (PU CHO); B De Wet (Universiteit van die Noorde); G Ferreira (PU CHO); L Jansen van Rensburg (PU CHO); S Luthuli (Universiteit van Zululand); M Mabiletsa (Universiteit van die Noorde); K Mojela (Universiteit van die Noorde); P Mtsaulana (Universiteit van die Noorde); R Ndou (Universiteit van die Noorde); S Nzimande (Universiteit van Zululand); N Olivier (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg); B Oomen (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen -Universiteit van Leiden, Nederland); J M Otto (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen, Universiteit van Leiden, Nederland); C Rautenbach (PU CHO); D Selala (Universitiet van die Noordweste); TE Scheepers (PU CHO); J van den Heever (Universiteit van die Noorde); A van der Walt (PU CHO); J Williams (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg). Die verslag bestaan uit 14 volumes en staan bekend as die Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (1996). Die stellings wat in hierdie aantekening gemaak word, is hoofsaaklik gebaseer op die empiriese navorsing en literatuurstudies wat gedoen is. Inleiding Amptelike grondwetlike erkenning is vir die eerste keer in die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 1 aan tradisionele leiers verleen. Voorheen was die erkenning van tradisionele leiers deur die Swart Administrasie Wet 38 van 1927 en die verskeie Grondwette van die TBVC-state 2 gereël. Die instelling van tradisionele leiers is kontroversieel. Moderniste is van mening dat die instelling van tradisionele leiers uitgedien is terwyl dit steeds erken en gerespekteer word deur die verskillende gemeenskappe in Suid-Afrika. Hierdie tweespraak het geblyk uit 'n ondersoek van die Traditional Authorities Research Group in die Noordelike Provinsie, Provinsie van die Noordwes en KwaZulu-Natal. 3 'n Tradisionele leier word gesien as kgosi ke kgosi ka batho ("'n leier is 'n leier deur sy mense"), die vader van sy mense en 'n samebindende faktor wat as simbool van die eenheid van die groep dien. Fakulteit Regte, PU vir CHO. 1 A 181. 2 Transkei, Venda, Ciskei en Bophuthatswana 3 Die lede van die ondersoekspan was D Balatseng (Universiteit van die Noordweste); J Chiumya (Universiteit van die Noorde); W Du Plessis (PU CHO); B De Wet (Universiteit van die Noorde); G Ferreira (PU CHO); L Jansen van Rensburg (PU CHO); S Luthuli (Universiteit van Zululand); M Mabiletsa (Universiteit van die Noorde); K Mojela (Universiteit van die Noorde); P Mtsaulana (Universiteit van die Noorde); R Ndou (Universiteit van die Noorde); S Nzimande (Universiteit van Zululand); N Olivier (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg); B Oomen (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen -Universiteit van Leiden, Nederland); J M Otto (Van Vollenhoven Instituut voor Recht in Niet-Westerse Landen, Universiteit van Leiden, Nederland); C Rautenbach (PU CHO); D Selala (Universitiet van die Noordweste); TE Scheepers (PU CHO); J van den Heever (Universiteit van die Noorde); A van der Walt (PU CHO); J Williams (Universiteit van Natal - Pietermaritzburg). Die verslag bestaan uit 14 volumes en staan bekend as die Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (1996). Die stellings wat in hierdie aantekening gemaak word, is hoofsaaklik gebaseer op die empiriese navorsing en literatuurstudies wat gedoen is. 206/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Tradisionele leiers vervul 'n verskeidenheid van funksies in stamme, samelewings en gemeenskappe. Die vernaamste van hierdie funksies het te make met hulle rol as regsprekende amptenare in tradisionele howe, beslegters van geskille buite die hof, religieuse leiers van die gemeenskap, politieke leiers van die lede van die stam, draers van die hoogste gesag oor die toekenning en gebruik van grond onder sy (of haar 4 ) jurisdiksie, en as daardie persoon wat in die laaste instansie verantwoordelik is vir die welsyn en ontwikkeling van alle lede van die stam. Die wetlike bepalings wat erkenning aan tradisionele owerhede verleen, verander nie aan hierdie posisie van tradisionele leiers nie, behalwe om deur die erkenning van tradisionele leiers en Afrika gewoontereg die posisie van tradisionele leiers, as deel van die Suid-Afrikaanse samelewing te bevestig. Dit blyk uit navorsing wat in verskeie ander jurisdiksies (Afrika, Asië en Suid-Amerika) gedoen is, dat waar regerings gepoog het om die stelsel van tradisionele leierskap uit te wis of om hulle jurisdiksie te ontneem dit nie die gewenste uitwerking gehad het nie. Telkens het die instelling weer na vore gekom. 5 Ontwikkeling van die landelike gemeenskappe is een van die prioriteite van die regering. Hierdie ontwikkeling kan slegs slaag indien die gemeenskappe self 'n rol daarin kan speel. Die tradisionele leier het 'n belangrike rol hierin te speel. In hierdie artikel word daar 'n kort oorsig oor die Swart Administrasie Wet 38 van 1927 en die grondwetlike posisie van 1993 en 1996 gegee en daarna word die rol wat die tradisionele leier na aanleiding van die Grondwet in ontwikkeling kan speel, bespreek. 2.1 Swart Administrasie Wet 38 van 1927 4 In KwaZulu-Natal is daar volgens mededeling deur Nkosi Ngubane tydens vraetyd by die internasionale konferensie oor tradisionele leierskap in Suider-Afrika 16 - 18 April te Umtata, tans ses vroulike tradisionele leiers net in daardie provinsie alleen. Alle verwysings na hy/hom sluit ook sy/haar in. y 5 Vgl ook Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 76. 207/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Die eerste amptelike erkenning van tradisionele leiers is in artikel 2(7) van die Swart Administrasie Wet 38 van 1927 verleen. Die President word gemagtig om tradisionele leiers vir stamme of gemeenskappe aan te wys en kan ook die pligte, bevoegdhede en voorregte uiteensit en voorwaardes vir die uitoefening van die amp daarstel. In die meeste gevalle het die vorige staatspresidente uitvoering gegee aan die besluit van die stam. Die artikel is egter van tyd tot tyd gedurende die "apartheidsjare" deur beide die Suid- Afrikaanse regering en die sogenaamde "onafhanklike" state misbruik om van teenstanders ontslae te raak. 6 Die tradisionele leiers en die stamrade, streeks- en gebiedsowerhede 7 het heelwat bevoegdhede verkry. Alhoewel die bevoegdhede sekere ontwikkelings- en plaaslike owerheid funksies ingesluit het, was die stamme as gevolg van 'n gebrek aan finansies en opleiding nie altyd in staat om daarvan gebruik te maak nie. Die Swart Administrasie Wet het verder aan die tradisionele leier strafregtelike en siviele bevoegdhede verleen. 8 Tradisionele owerhede is deur die staat betaal - dit was 'n ander wyse waarop beheer oor tradisionele owerhede vanaf sentrale regeringskant uitgeoefen kon word. 6 Vgl bv Chief Pilane v Chief Linchwe and Another 1995 4 SA 686 (B); en daaroor Balatseng en Du Plessis 1996 THRHR 349-355; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 78. 7 Ingestel kragtens a 2 van die Wet op Swart Owerhede 68 van 1951. 8 A 20. 2.2 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 Artikel 181 van die 1993 Grondwet het erkenning verleen aan tradisionele owerhede wat volgens die inheemse reg geleef het en aan wie voor die inwerkingtreding van die 1993 Grondwet reeds erkenning verleen is. Die erkenning was onderhewig gestel aan die moontlikheid van hersiening, herroeping of wysiging. Artikel 181(2) het bepaal dat inheemse reg onderhewig is aan regulering deur die reg. 208/279 208/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Die 1993 Grondwet het voorsiening gemaak vir die erkenning van tradisionele owerhede op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak. Voorsiening word gemaak vir die ex officio verteenwoordiging van sekere tradisionele leiers op plaaslike owerhede, 9 die instelling van 'n Nasionale Raad van Tradisionele Leiers 10 asook vir Provinsiale Huise van Tradisionele Leiers. 11 Die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers is in April 1997 aangewys. Die vertraging in die samestelling van die raad was te wyte daaraan dat sekere provinsies gesloer het om provinsiale Huise van Tradisionele Leiers aan te wys (bv die Noordelike Provinsie en die Oos-Kaap). 12 Die Wet op die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers 31 van 1994 maak voorsiening vir 'n raad wat uit 19 lede en 'n verkose voorsitter bestaan. Die funksies van die raad is die soos omskryf in artikel 184 van 1993 Grondwet naamlik om die nasionale regering oor enige aangeleentheid wat tradisionele leiers raak of die tradisies en gebruike van tradisionele gemeenskappe te enige plek in die Republiek te adviseer. Hulle moet op versoek van die President advies gee oor enige aangeleentheid van nasionale belang. Die President mag reëls uitvaardig rakende die samestelling van die kieskollege en die stemprosedure. Die raad word al om die vyf jaar saamgestel. In 1997 is 'n nuwe Wet op die Raad van Tradisionele leiers 10 van 1997 gepubliseer wat Wet 31 van 1994 herroep het. 13 Die doel van die nuwe wetgewing is om die probleme wat bestaan het met die samestelling van 'n raad uit die weg te ruim deur voorsiening te maak dat elke provinsiale huis lede op die Nasionale Raad benoem. 14 Die provinsiale huise moes telkens geraadpleeg word oor wetgewing in die provinsie wat hulle raak. 15 Indien daar besware is teen sodanige wetgewing moet die besware binne 30 dae ingedien word. Die wetsontwerp kan dan nie binne 'n verdere 30 dae aanvaar word nie. Dit is nie duidelik wat met die besware van die huise moet gebeur nie en wat sou gebeur indien die besware nie binne 30 dae bygelê kan word nie. Die 9 A 182. 10 A 184. 11 A 183. 12 Vgl ook Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 80. 13 Inwerkingtreding in Staatskoerant 17917 van 11 November 1997. 14 A 4. g y g 13 Inwerkingtreding in Staatskoerant 17917 van 11 November 1997. 14 A 4. 11 A 183. 12 Vgl ook Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 80. 9 A 182. 10 A 184. 11 A 183. 12 Vgl ook Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 80. 13 Inwerkingtreding in Staatskoerant 17917 van 11 November 1997. 14 A 4. g y g 13 Inwerkingtreding in Staatskoerant 17917 van 11 November 1997. g y 17 Inwerkingtreding 28 Desember 1995. 16 A 126 gelees met bylae 6. 15 A 183. 15 A 183. of which they may be remunerated by provincial or local governments is recognised. 'n Tradisionele leier is gedefinieer as "any person who in terms of indigenous law or any other law holds a position in a traditional ruling hierarchy". 18 Die wet maak voorsiening dat die President die betaling en toelae van tradisionele leiers in samespraak met die Raad van Tradisionele Leiers en die Vergoedingskommissie 19 moes goedkeur. Die betaling geskied uit die Nasionale Reserwe Fonds. 20 Die President kan 'n onderskeid tref tussen die verskillende kategorieë tradisionele leiers op grond van hulle status en bevoegdhede. 21 KwaZulu-Natal het eie wetgewing aanvaar waarin daar voorsiening gemaak is vir die betaling van tradisionele leiers deur die betrokke provinsie. 22 Daar is ook spesifiek melding gemaak dat die tradisionele leiers nie geregtig sou wees om enige fondse buite dié provinsie te ontvang nie. Die aangeleentheid het in die Konstitusionele Hof gedraai. In Ex Parte Speaker of the KwaZulu-Natal Provincial Legislature: In re KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995; Ex Parte Speaker of the KwaZulu-Natal Provincial Legislature: In re Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995 23 het die Konstitusionele Hof bevind dat die provinsie kragtens artikel 126 gelees met bylae 6 wel geregtig is om wetgewing oor tradisionele leiers te maak en dat die provinsiale wetgewing in hierdie geval voorrang geniet het. 2.3 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996 24 () 23 1996 4 SA 653 (KH) g p 22 KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995 en die Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995. 23 1996 4 SA 653 (KH) 23 1996 4 SA 653 (KH). 24 Hierna 1996 Grondwet. 24 Hierna 1996 Grondwet. 2.3 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996 24 () 18 A 1. 19 A 207 1993 Grondwet. 20 A 2(1). 21 A 2(2)(a)-(b). Op 1997-07-11 is 'n kennisgewing deur die Vergoedingskommissie uitgereik waarin aanbeveel word dat 'n span aangestel word om die struktuur, rol, bevoegdhede en pligte van tradisionele leiers in Suid-Afrika te ondersoek. Daar word tot tyd en wyl die verslag ontvang word 'n betalingstruktuur voorgestel waarvolgens bv die KwaZulu-Natal monarg R300 000 per jaar ontvang en ander stamhoofde R144 000 per jaar. Grade vir betaling van 'n stamkaptein "chief" en hoofman word ook aangedui. Indien 'n stamhoof se betaling tans (wettig) op 'n groter bedrag vasgestel is, word die nuwe betaling tav die persoon se opvolger geïmplementeer. 22 KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995 en die Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995. 23 1996 4 SA 653 (KH). 24 Hierna 1996 Grondwet. 18 A 1. 19 A 207 1993 Grondwet. 19 A 207 1993 Grondwet. 20 A 2(1). 21 A 2(2)(a)-(b). Op 1997-07-11 is 'n kennisgewing deur die Vergoedingskommissie uitgereik waarin aanbeveel word dat 'n span aangestel word om die struktuur, rol, bevoegdhede en pligte van tradisionele leiers in Suid-Afrika te ondersoek. Daar word tot tyd en wyl die verslag ontvang word 'n betalingstruktuur voorgestel waarvolgens bv die KwaZulu-Natal monarg R300 000 per jaar ontvang en ander stamhoofde R144 000 per jaar. Grade vir betaling van 'n stamkaptein "chief" en hoofman word ook aangedui. Indien 'n stamhoof se betaling tans (wettig) op 'n groter bedrag vasgestel is, word die nuwe betaling tav die persoon se opvolger geïmplementeer. ( ) 21 A 2(2)(a)-(b). Op 1997-07-11 is 'n kennisgewing deur die Vergoedingskommissie uitgereik waarin aanbeveel word dat 'n span aangestel word om die struktuur, rol, bevoegdhede en pligte van tradisionele leiers in Suid-Afrika te ondersoek. Daar word tot tyd en wyl die verslag ontvang word 'n betalingstruktuur voorgestel waarvolgens bv die KwaZulu-Natal monarg R300 000 per jaar ontvang en ander stamhoofde R144 000 per jaar. Grade vir betaling van 'n stamkaptein "chief" en hoofman word ook aangedui. Indien 'n stamhoof se betaling tans (wettig) op 'n groter bedrag vasgestel is, word die nuwe betaling tav die persoon se opvolger geïmplementeer. g p 22 KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995 en die Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995. 209/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 artikel het dus in effek geen "tande" nie. Die huis kan verder die provinsiale regering adviseer oor aangeleenthede wat die tradisionele gemeenskappe, inheemse reg of die tradisies van die gemeenskappe in die provinsie raak. Dit wil voorkom asof beide die nasionale en provinsiale wetgewers hierdie bepaling geïgnoreer het en dat geen wetgewing wat tradisionele gemeenskappe raak aan hulle voorgelê word nie. 'n Provinsiale regering het kragtens die 1993 Grondwet die wetgewende bevoegdheid gehad om wetgewing oor inheemse reg en tradisionele leiers te maak. 16 Artikel 160(3)(b) bepaal dat 'n provinsiale Grondwet voorsiening kan maak vir die instelling, rol, bevoegdhede en status van 'n tradisionele monarg en dat in die geval van KwaZulu-Natal sodanige erkenning van die Zulu monarg vervat moet wees. In 1995 is die Nasionale Wet op die Betaling van Tradisionele Leiers 29 of 1995 uitgevaardig. 17 Die voorwoord van die wet lui soos volg: In 1995 is die Nasionale Wet op die Betaling van Tradisionele Leiers 29 of 1995 uitgevaardig. 17 Die voorwoord van die wet lui soos volg: WHEREAS the importance for the well-being and equity of the South African Nation of the role of traditional leaders in the governance, guidance and representation of those wishing to maintain their bonds with their traditional land and communities and to subject themselves to the authority of traditional hierarchies is acknowledged; AND WHEREAS the subjects and followers of particular tribal authorities do not necessarily all reside in a single province and the constituencies of traditional hierarchies transcend provincial boundaries; AND WHEREAS the need for members of traditional hierarchies to be supported, maintained and remunerated in respect of their tribal roles from national governmental level and from national funds as opposed to the provincially administered statutory functions they may fulfil and in respect 210/279 PER/PELJ 1998(1)1 du Plessis W en Scheepers TE of which they may be remunerated by provincial or local governments is recognised. of which they may be remunerated by provincial or local governments is recognised. 211/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Die bepalings van die 1996 Grondwet verskil substansieel van die in die 1993 Grondwet. 'n Minimalistiese benadering is gevolg. Die instelling, status en rol van tradisionele leierskap volgens die inheemse reg word erken onderhewig aan die bepalings van die 1996 Grondwet. 25 'n Tradisionele owerheid wat 'n stelsel van inheemse reg navolg, mag funksioneer onderhewig aan enige toepaslike wetgewing en gebruike, asook wysigings en herroepings in wetgewing. 26 Nasionale wetgewing kan voorsiening maak vir die rol van tradisionele leierskap as 'n instelling op plaaslike vlak waar plaaslike gemeenskappe geraak word. 27 Nasionale of provinsiale wetgewing kan huise van tradisionele leiers instel en nasionale wetgewing kan voorsiening maak vir die daarstelling van 'n raad van tradisionele leiers om sake te hanteer rakende leierskap, die rol van tradisionele leiers, inheemse reg en die gebruike van gemeenskappe wat 'n stelsel van inheemse reg navolg. 28 Die 1996 Grondwet spel nie duidelik uit wat die bevoegdhede en die rol van tradisionele leiers is nie. Veral op plaaslike vlak bestaan daar probleme omdat die skeidslyn tussen die funksies van plaaslike owerhede en tradisionele leiers glad nie afgebaken is nie. 29 Daar is geen verpligting op die provinsies om wel huise van tradisionele leiers op te rig nie. Veral in die provinsies waar daar die moderniste 'n meerderheid het, is die oprigting van sodanige huise hewig teengestaan. 30 Tradisionele leierskap word onderhewig gestel aan die 1996 Grondwet, dus ook aan fundamentele regte en demokratiese beginsels. Tradisionele leiers se posisie word erfregtelik bepaal 31 en dit wil voorkom asof daar dus 'n konflik in artikel 211 bestaan. Vorster 32 en Bennett 33 is van mening dat die grondwetskrywers tradisionele leierskap 25 A 211(1). 26 A 211(3). 27 A 212(2). 28 A 212(2)(a)-(b). 29 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 89-93; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 30 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 90. 31 Die oudste seun in die manlike linie erf volgens die beginsel van eersgeboortereg. 32 1995 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 25 A 211(1). 26 A 211(3). 27 A 212(2). 28 A 212(2)(a)-(b). 29 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 89-93; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 30 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 90. 31 Die oudste seun in die manlike linie erf volgens die beginsel van eersgeboortereg. 32 1995 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 25 A 211(1). 26 A 211(3). 27 A 212(2). 28 A 212(2)(a)-(b). 29 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 89-93; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 30 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 90. 31 Die oudste seun in die manlike linie erf volgens die beginsel van eersgeboortereg. 32 1995 SA Tydskrif vir Etnologie 79. g 31 Die oudste seun in die manlike linie erf volgens die beginsel van eersgeboortereg. 32 1995 SA Tydskrif vir Etnologie 79. ( )( ) ( ) 29 Vgl ook Mtimkulu 1996 Politeia 89-93; Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 79. 30 V l k Mti k l 1996 P lit i 90 212/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 as 'n uitsondering op die beginsel van vrye en demokratiese verkiesings beskou. Indien 'n blote interpretasie van die artikel hierdie aanname gevolg word, sal demokratiese beginsels voorrang moet geniet. Daar sou 'n beroep op artikels 30 en 31 (reg op kultuur) gemaak kan word, maar hierdie artikels word onderhewig aan fundamentele regte (dus ook reg op gelykheid) gestel. Daar word in die 1996 Grondwet voorsiening gemaak vir konkurrente 34 en uitsluitlike wetgewende funksionele gebiede 35 waaroor slegs die provinsies wetgewing kan uitvaardig. 36 Inheemse reg, gewoontereg en tradisionele leierskap onderhewig aan artikel 12 van die Grondwet is almal bylae 4 funksionele gebiede. Die provinsies kan dus wetgewing maak waarin ontwikkelingsbevoegdhede aan tradisionele leiers verleen word. Artikels 146 tot 150 hanteer die interpretasie van die konflik tussen nasionale en provinsiale wetgewing en kan moontlik die probleme oplos wat deur die KwaZulu-Natal saak navore gebring is. 37 33 Human Rights 71-72. 33 Human Rights 71-72. 34 Bylae 4 waaroor beide die provinsie en die nasionale wetgewer wette kan maak. 35 Bylae 5. 36 A 104(1)(b); vgl ook a 104(4)-(5) en 44(3). 37 Vgl 2.2. 38 Die tradisionele leiers behoort hulle nie met partypolitiek te assosieer nie vanweë hulle rol in die tradisionele gemeenskappe. Daarom behoort hulle neutraal van politiek te staan. 39 Scheepers Traditional Leadership. g 34 Bylae 4 waaroor beide die provinsie en die nasionale wetgewer wette kan maak. 35 Bylae 5. 39 Scheepers Traditional Leadership. 3 g 38 Die tradisionele leiers behoort hulle nie met partypolitiek te assosieer nie vanweë hulle rol in die tradisionele gemeenskappe. Daarom behoort hulle neutraal van politiek te staan. p g p 41 Het in werking getree op 22 Desember 1995 - Prokl R 111 van 22 Desember 1995. 40 Traditional Authorities Research Group Administrative and legal position vol VIII 86 –87. g g 43 Een so voorbeeld is die proses wat tans onder leiding van die Rustenburg Distriksraad plaasvind as deel van die beplanning van en strategiese ontwerp vir die landelike gebiede binne die jurisdiksiegebied van daardie raad. g g p 09 van 1993; het in werking getree 2 Februarie 1994 - Prokl 174 van 30 November 1994. du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 tradisionele leier word deur die lede van sy stam verantwoordelik gehou vir die ontwikkeling van die stamgebied. 40 Alhoewel daar nie uitdruklik in die wetgewing en die 1996-Grondwet riglyne gegee word oor die onderskeid tussen funksies van tradisionele en ander politieke leiers nie, vind sodanige verdeling wel in die praktyk by die implementering van nuwe wetgewing plaas, soos in die geval van die Wet op Ontwikkelingsfasilitering 67 van 1995 41 en die Oorgangswet op Plaaslike Regering 209 van 1993. 42 Al hoe meer praktiese reëlings word getref om hierdie wetgewing tot uitvoer te bring in samewerking met die tradisionele leiers van die betrokke gebied. 43 'n Distriksraad wat se gebied landelike tradisionele owerheidsgebiede insluit, moet grondgebruiksdoelwitte ingevolge artikel 28 van die Wet op Ontwikkelingsfasilitering formuleer. 44 Die formulering van hierdie doelwitte geskied volgens die ontwikkelingsbeginsels vervat in artikel 3 van die Ontwikkelingsfasiliteringswet. Volgens hierdie beginsels moet alle gemeenskappe (en derhalwe ook hulle leiers) gekonsulteer word en moet die gemeenskap se belange, behoeftes en prioriteite in die ontwikkeling- en beplanningsproses geakkommodeer word. Ten einde te verseker dat ontwikkelingsprojekte werklik gemeenskapsgebaseer is en deur die mense wat daarby betrokke is gedryf sal word, 45 kan 'n distriksraad nie anders as om tradisionele leiers by die beplanningsproses te betrek nie. Ook wanneer geïntegreerde ontwikkelingsplanne 46 opgestel word vir 'n gebied sal die onderskeie substreke van 'n distriksraadgebied nie geraadpleeg en betrokke kan wees as die tradisionele leiers (as verteenwoordigers van die inwoners van daardie gebiede) nie by die formuleringsproses betrek word nie. Die noodsaaklikheid van gemeenskapsbetrokkenheid by die beplanning van ontwikkeling op plaaslike vlak hou ten nouste verband met die funksie-omskrywing van die rol van plaaslike owerhede Rol van tradisionele leiers in ontwikkeling Die gemeenskappe waarmee onderhoude gevoer is, het duidelik laat blyk dat hulle regeringsinmenging (veral deur persone wat geen benul het van die tradisionele samelewing en hulle waardes) verwerp. Die beginsel van deelname en konsultasie voordat wetgewing en beleid opgestel en deurgevoer word, vorm 'n belangrike deel van die voorstelle. 38 Die tradisionele leier speel wel 'n rol in die ontwikkeling en ontwikkelingsbeplanning van die tradisionele owerheidsgebied waarvoor hy verantwoordelik is. 39 Die 33 Human Rights 71-72. g 34 Bylae 4 waaroor beide die provinsie en die nasionale wetgewer wette kan maak. 35 Bylae 5. du Plessis W en Scheepers TE ien oor gemeenskapsgebaseerde ontwikkelingsproses die Mandela Village gevallestudie oos beskryf deur Hogg Focus Forum RGN 4(1):9-12. 44 67 van 1995 Hfst 4 - a 28 gelees met a 3. 45 Sien oor gemeenskapsgebaseerde ontwikkelingsproses die Mandela Village gevallestudie soos beskryf deur Hogg Focus Forum RGN 4(1):9-12. 214/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 soos omskryf in die 1996 Grondwet 47 as onder andere "to promote social and economic development" en "to encourage the involvement of communities and community organizations in the matters of local government". soos omskryf in die 1996 Grondwet 47 as onder andere "to promote social and economic development" en "to encourage the involvement of communities and community organizations in the matters of local government". Die 1996-Grondwet erken tradisionele owerhede en die rol wat hulle binne hulle tradisionele gemeenskappe speel. Beide die formele en informele erkenning wat verleen word, bring mee dat hulle nie in ontwikkeling geïgnoreer kan word nie. Tradisionele leiers kan 'n definitiewe rol te speel op die nasionale, provinsiale en plaaslike vlakke van die regering. Op nasionale en provinsiale vlak kan hulle meer betrek te word in die formulering en besluitnemingsprosesse rakende aangeleenthede wat hulle raak. Op plaaslike vlak kan hulle toe te sien dat die beleid behoorlik geïmplementeer word veral waar dit die ontwikkeling van hulle gebiede raak. Die beginsel dat die regering nader aan die mense op voetsoolvlak gebring word, is veral belangrik waar die tradisionele gemeenskappe ter sprake is. 46 A 10B van die Tweede Wysigingswet van die Oorgangswet op Plaaslike Owerhede 97 van 1969 -Prokl 1896 van 22 November 1996. 48 Soos hierbo vermeld as een van die standpunte wat na vore gekom het tydens die TARG ondersoek - vgl 2.1. 47 A 152(1) (c) en (e). 4. Gevolgtrekking Die mate waartoe tradisionele leiers meer moderne leierskapstake suksesvol uitvoer, hang nou saam met vorige ondervinding in en blootstelling aan, asook bemagtigingsgeleenthede wat vir so 'n leier in die ontwikkelingswêreld gebied word. Die ontwikkeling van vaardighede om suksesvol aan die ontwikkelingsbeplanningsproses te kan deelneem, vind nie net by wyse van formele opleidingsgeleenthede plaas nie maar kan heel dikwels as deel van beplanningsessies (of gelyktydig daarmee saam) plaasvind. Die rol van die tradisionele leiers in Suid Afrika as gemeenskapsleiers het wel 'n politieke sowel as 'n sosiaal-religieuse aspek. Alhoewel die mening soms gehuldig word dat tradisionele leiers nie direk in partypolitiek betrokke behoort te wees nie, 48 46 A 10B van die Tweede Wysigingswet van die Oorgangswet op Plaaslike Owerhede 97 van 1969 -Prokl 1896 van 22 November 1996. 47 A 152(1) (c) en (e) 47 A 152(1) (c) en (e). 48 Soos hierbo vermeld as een van die standpunte wat na vore gekom het tydens die TARG ondersoek - vgl 2.1. 51 Grondwet van die Republiek van Suid Afrika 108 van 1996 7-39, asook waarskynlik die beginsels onderliggend aan die Grondwet; dit kan 'n belangrike rol speel in die skep van die regte gesindheid en bewustheid wat nodig is om die grondwetlike beginsels en bepalings op voetsoolvlak tot uitvoer te bring. 49 Vgl Pityana Many Cultures, One Nation 167 wat daarna verwys dat ontwikkelings en ontwikkelingswaardes wêreldwyd 'n taak is waarmee regerings op plaaslike vlak hulle moet besig hou. bes g ou 50 Wet op die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers 10 van 1997. esig hou. Wet op die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers 10 van 1997. 215/279 215/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 is dit in die praktyk, veral nou dat partypolitiek op plaaslike owerheidsvlak 'n relatief oorheersende rol speel, nie moontlik om die rol van die tradisionele leier as plaaslike leier totaal uit die politieke arena te hou nie. Die rede hiervoor is enersyds omdat sosiale, ekonomiese, religieuse, politieke, kulturele en gewoontereg kwessies nie duidelik in Afrosentriese denke onderskei word nie en gewoonlik as geïntegreerde geheel na vore kom. Andersyds is dit nie moontlik om die leierskapsrol van tradisionele leiers van politiek te skei nie, omdat kultuur en waardes van gemeenskappe bepalende faktore is wat sal bepaal of wetgewing, beleid, ontwikkelingsplanne en selfs ontwikkelingsprojekte vir 'n gemeenskap aanvaarbaar is en of die betrokke gemeenskap wel eienaarskap daarvoor sal aanvaar al dan nie. 49 Al die provinsies van Suid-Afrika waar tradisionele owerheidsgebiede deel van hulle grondgebied uitmaak, het wetgewing aanvaar na aanleiding waarvan Provinsiale Huise van tradisionele leiers gestig is. Hierdie huise is almal verteenwoordig in die Nasionale Raad van Tradisionele Leiers. 50 Dit is weliswaar so dat die magte wat volgens wet aan tradisionele leiers op nasionale vlak deur die nasionale regering toegewys word, hoogstens adviserend is en weinig werklike besluitneming en uitvoerende magte bevat Dit word egter in oorweging gegee dat hierdie stap 'n duidelike beginpunt is wat ruimte laat vir 'n groter rol vir tradisionele leiers op nasionale en provinsiale vlak na mate meer vertroue, respek en 'n waardering vir die amp en posisie van tradisionele leiers ontstaan, en bewerkstellig word. Net soos wat tradisionele leiers trustees is van die gewoontereg en waardes wat die gemeenskap oor jare heen aan hulle toevertrou het, is hulle in landelike tradisionele owerheidsgebiede ook die bewakers van die waardes onderliggend aan die Grondwet en veral die handves van menseregte soos vervat in hoofstuk 2 van die 1996 Grondwet. 51 Die tradisionele Afrika-waardesisteem het 'n hele aantal raakpunte met 216/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 die waardes soos vervat in die handves en 1996 Grondwet; 52 veral die onderliggende redes vir sekere inheemse gebruike kan in meeste gevalle gebruik word om 'n brug te slaan tussen tradisionele en moderne menseregtekonsepte sonder dat daar gewag word vir die normale evolusionêre proses van regsontwikkeling op die gebied van Afrika gewoontereg of bepalings van die inheemse Afrikareg. 52 Dlamini Human Rights 22, 23. 215/279 'n Vergelyking van inheemse gewoontereg met beginsels soos vervat in die handves van fundamentele regte en 'n soms oorhaastige verdoeming van gebruike onder nie-westerse gemeenskappe, moet liefs plaasvind met inagneming van die gelykstelling in die Grondwet van die inheemse reg en (ander) geloofsgebaseerde regsinstellings aan die gemenereg van Suid-Afrika. Dit is in die lig van hierdie benadering wat die dilemma van tradisionele leiers verstaan moet word wanneer hulle nieteenstaande hulle plig om 'n kultuur van fundamentele regte te help skep, nie summier kulturele en gemeenskapswaardes oorboord kan gooi nie. Regsverandering is immers nie die funksie of taak van die tradisionele leier nie; die skep en verandering van regsreëls moet vanuit die gemeenskap kom en moet die sanksie van die hele volk (stam) geniet voordat die tradisionele leier sy of haar stempel daarop kan plaas. 53 Op die gebied van ontwikkeling van mense, gebiede, fasiliteite en infrastruktuur op plaaslike en provinsiale vlak is daar, nieteenstaande die gebrek aan duidelike riglyne in tersaaklike wetgewing, min twyfel dat daar vir tradisionele leiers sowel as vir demokraties verkose leiers 'n ewe belangrike rol is om te vervul teenoor die gemeenskappe wat deur hulle bedien en gedien word. Albei hierdie groeperings van die leierskorps op plaaslike vlak, is immers verantwoordelik aan dieselfde gemeenskap terwyl hulle posisie as leier, gekose of vererf, sy ontstaan het binne daardie selfde gemeenskappe. Alhoewel daar soms oorvleueling van verantwoordelikhede en sommige take op samelewingsvlak mag wees, kan die tradisionele leier nie die statutêr omskrewe rol van die demokraties verkose leier speel nie, en vice versa. 52 Dlamini Human Rights 22, 23. 217/279 Whitfield South African Native Law 2; Sien ook Scheepers 1996 SA Publiekreg 505-506. 217/279 -Chief Pilane v Chief Linchwe and Another 1995 4 SA 686 (B) 1996 THRHR 349-355 Bennett Human Rights Bennett TW Human Rights and African Customary Law (Juta Kaapstad 1995) Dlamini CRM Human Rights Dlamini CRM Human Rights in Africa (Butterworths Durban 1995) Hogg Focus Forum RGN Hogg G "Real People Driven Development is Possible" in Focus Forum RGN 4(1):9- 12 Mtimkulu 1996 Politeia 89-93 Mtimkulu P "Traditional leaders and the Constitution" 1996 Politeia 89-93 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 217/279 217/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Die rol van tradisionele leiers as instelling in Suid-Afrika mag dalk nie duidelik in beleidsdokumente en wetgewing omskryf word nie, maar sal in die toekoms al hoe duideliker uitkristalliseer namate daar op die erkenning wat in die 1996 Grondwet aan tradisionele leiers (en inheemse reg) verleen word en die vindingrykheid van plaaslike owerheidsbeplanners in landelike gebiede (wanneer gemeenskappe by die ontwikkelingsproses betrek moet word) voortgebou word. Die mate waartoe tradisionele leiers pro-aktief by die ontwikkelingsproses betrokke raak en hulself bewys as gewillige en diensvaardige ontwikkelingsagente, sal ook stukrag verleen aan die oproep van landelike mense om toegelaat te word om verantwoordelikheid en eienaarskap te aanvaar vir die ontwikkeling van landelike tradisionele owerheidsgebiede en die inwoners van daardie gebiede. Die realiteite van die behoeftes en waardes van plaaslike gemeenskappe sal weldra deur die wetgewer in toepaslike wetgewing vervat moet word sodat regsmaatreëls en meganismes op sigbare en effektiewe wyse grondwetlike beginsels waar kan maak, ook in gebiede onder die jurisdiksie van tradisionele leiers. 53 53 218/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 BIBLIOGRAFIE Balatseng en Du Plessis 1996 THRHR 349-355 Balatseng D en Du Plessis W Succession of chieftaincy: hereditary, appointment or by common consent? -Chief Pilane v Chief Linchwe and Another 1995 4 SA 686 (B) 1996 THRHR 349-355 Bennett Human Rights Bennett TW Human Rights and African Customary Law (Juta Kaapstad 1995) Dlamini CRM Human Rights Dlamini CRM Human Rights in Africa (Butterworths Durban 1995) Hogg Focus Forum RGN Hogg G "Real People Driven Development is Possible" in Focus Forum RGN 4(1):9- 12 Mtimkulu 1996 Politeia 89-93 Mtimkulu P "Traditional leaders and the Constitution" 1996 Politeia 89-93 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 Scheepers Traditional Leadership Scheepers TE “Traditional Leadership and the Development Process in South Africa” Ongepubliseerde referaat gelewer by die internasionale konferensie oor tradisionele leierskap in Suider-Afrika 16-18 April 1996 Umtata Scheepers 1996 SA Publiekreg 490-511 Scheepers TE “Die rol van die reg in die ontwikkeling van landelike tradisionele owerheidsgebiede” 1996 SA Publiekreg 490- 511 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 BIBLIOGRAFIE Balatseng en Du Plessis 1996 THRHR 349-355 Balatseng D en Du Plessis W Succession of chieftaincy: hereditary, appointment or by common consent? BIBLIOGRAFIE Dlamini CRM Human Rights Dlamini CRM Human Rights in Africa (Butterworths Durban 1995) Hogg Focus Forum RGN Hogg G "Real People Driven Development is Possible" in Focus Forum RGN 4(1):9- 12 Mtimkulu 1996 Politeia 89-93 Mtimkulu P "Traditional leaders and the Constitution" 1996 Politeia 89-93 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 Dlamini CRM Human Rights Dlamini CRM Human Rights in Africa (Butterworths Durban 1995) Hogg Focus Forum RGN Hogg G "Real People Driven Development is Possible" in Focus Forum RGN 4(1):9- 12 Mtimkulu 1996 Politeia 89-93 Mtimkulu P "Traditional leaders and the Constitution" 1996 Politeia 89-93 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 Pityana Many Cultures, One Nation Pityana NB "Minorities in Global Societies" in Villa- Vicencio C en Niehaus C (reds) Many Cultures, One Nation (Human & Rousseau Kaapstad 1995) 167 Scheepers Traditional Leadership Scheepers TE “Traditional Leadership and the Development Process in South Africa” Ongepubliseerde referaat gelewer by die internasionale konferensie oor tradisionele leierskap in Suider-Afrika 16-18 April 1996 Umtata Scheepers 1996 SA Publiekreg 490-511 Scheepers TE “Die rol van die reg in die ontwikkeling van landelike tradisionele owerheidsgebiede” 1996 SA Publiekreg 490- 511 Scheepers 1996 SA Publiekreg 490-511 Scheepers TE “Die rol van die reg in die ontwikkeling van landelike tradisionele owerheidsgebiede” 1996 SA Publiekreg 490- 511 219/279 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Traditional Authorities Research Group Administrative and legal position Traditional Authorities Research Group The administrative and legal position of Traditional Authorities in South Africa and their contribution to the implementation of the Reconstruction and Development Programme (Potchefstroom 1996) Vorster 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 76 Vorster LP "Tradisionele leierskap in Suid- Afrika" 1996 SA Tydskrif vir Etnologie 76 Whitfield South African Native Law Whitfield GMB South African Native Law (Juta Kaapstad 1929) 2 Whitfield South African Native Law Whitfield GMB South African Native Law (Juta Kaapstad 1929) 2 Hofsake Chief Pilane v Chief Linchwe and Another 1995 4 SA 686 (B) 1996 4 SA 653 (KH) Ex Parte Speaker of the KwaZulu-Natal Provincial Legislature: In re KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995; Ex Parte Speaker of the KwaZulu-Natal Provincial Legislature: In re Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995 1996 4 SA 653 (KH) du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 Proklamasies Prokl 174 Staatskoerant 16093 van 30 November 1994 Prokl R111 Staatskoerant 16880 van 22 Desember 1995 Prokl 1896 Staatskoerant 17607 van 22 November 1996 p:\artikel\gwtl971.doc du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 p:\artikel\gwtl971.doc Wette 220/279 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 200 van 1993 Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 108 van 1996 KwaZulu-Natal Amakhosi and Iziphakanyiswa Amendment Bill of 1995 Oorgangswet op Plaaslike Regering 209 van 1993 Payment of Salaries, Allowances and other Privileges to the Ingonyama Bill of 1995 Swart Administrasie Wet 38 van 1927 Wet op die Raad van Tradisionele Leiers 10 van 1997 Wet op Nasionale Raad van Tradisionele leiers 31 van 1994 Wet op Ontwikkelingsfasilitering 67 van 1995 Wet op Swart Owerhede 68 van 1951 du Plessis W en Scheepers TE PER/PELJ 1998(1)1 PER/PELJ 1998(1)1 221/279 Proklamasies Prokl 174 Staatskoerant 16093 van 30 November 1994 Prokl R111 Staatskoerant 16880 van 22 Desember 1995 Prokl 1896 Staatskoerant 17607 van 22 November 1996 Prokl 174 Staatskoerant 16093 van 30 November 1994 Prokl R111 Staatskoerant 16880 van 22 Desember 1995 Prokl 1896 Staatskoerant 17607 van 22 November 1996 p:\artikel\gwtl971.doc 222/279

https://journals.assaf.org.za/index.php/per/article/download/2902/2830

Afrikaans

J O U R N A L o f t h e s a s p o r t s m e d i c i n e A S S O C I A T I O N t y d s k r i f teway under licence granted by the Publisher (dated 2012.) t y d s k r i f • Kaffei'en in urine •Soccer injuries cont • Gesondheidsbevordering • Rastioneel-emotiewe terapie VOL 2 NO 4 Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012.) i f Reg. tlo./nr. tV5. Reg. tlo./nr. tV5. y n ttifliMmtn ■**•01.1 Voltare 'coate ttifliMmtndl— M l ■**•01.100 Voltaren GT 50 Geigy 'coated tablets) lots treated worldwide* •Statistics on file ttifliMmtndl— M l ■**•01.100 Voltaren GT 50 Geigy CONTENTS W M EDITORIAL COMMENT Alternative Medicine W M PENSEES Herewith the Baton FEATURE Soccer Injuries cont. W M ULTRA MAN Ultra Man Faces Intense Competition E l GLANSARTIKEL Die Plek van Oefening in Gesondheidsbevordering |£1 GLANSARTIKEL Konsentrasies van Kaffei’en in Urine f S GLANSARTIKEL Rasioneel-EmotieweTerapievirSportlui m£ A sasm a upd ate SASMA News |£J RUGBYNEWS Prevention of Rugby Injuries ED PHYSIOTHERAPY COLUMN Basic Conditioning for Rugby Editor in Chief DR C NOBLE MBBCh.FCS(SA) Associate Editors PROFTNOAKESMBChB.MD DR DAW IE VAN VELDEN MB ChB (Stell), M Prax Med(Pretoria) Advisory Board MEDICINE: Dr I COHEN MB ChB D ObSt, RCOC ORTHOPAEDIC TRAUMATOLOGY: DR P FIRER BSc (Eng) MB BCh (Wits) M Med (OrthoXWits) BRIC E HUGO MB ChB, MMed (Chir) Orthopaedics DR JC USDIN MB BCh, FRCS (Edin) CARDIOLOGY: COL DP MYBURGH SM MB ChB, FACC PHYSICAL EDUCATION: HANNES BOTHA D Phil (Phys Ed) GYNAECOLOGY: DR JACK ADNO MB BCh (Wits) MD (Med) Dip O&G (Wits) Front Coven Transparency courtesy of Colour Library. The Journal of the SA Sports Medicine Association is exclusively sponsored by Ciba-Geigy (Pty) Ltd. The journal is produced by Commedica PO Box 3909, Randburg 2125. The views expressed in this publication are those of the authors and not necessarily those of the sponsors or publishers JOURNAL OF THE SA _ SPORTS MEDICINE TYDSKR/F VAN DIES A SPORTOENEESKUNDE- VERENIOINO 11-13 18-20 CIBA-GEIGY W M EDITORIAL COMMENT Alternative Medicine W M PENSEES Herewith the Baton FEATURE Soccer Injuries cont. W M ULTRA MAN Ultra Man Faces Intense Competition E l GLANSARTIKEL Die Plek van Oefening in Gesondheidsbevordering |£1 GLANSARTIKEL Konsentrasies van Kaffei’en in Urine f S GLANSARTIKEL Rasioneel-EmotieweTerapievirSportlui m£ A sasm a upd ate SASMA News |£J RUGBYNEWS Prevention of Rugby Injuries ED PHYSIOTHERAPY COLUMN Basic Conditioning for Rugby Editor in Chief DR C NOBLE MBBCh.FCS(SA) Associate Editors PROFTNOAKESMB DR DAW IE VAN VELDEN MB ChB (Stell), M Prax Med(Pretoria) Advisory Board M Dr I COHEN MB ChB D ObSt, RCOC ORTHOPAEDIC TRAUMATOLOGY: DR P FIRER B MB BCh (Wits) M Med (OrthoXWits) BRIC E HUGO MB ChB, MMed (Chir) Orthopae JC USDIN MB BCh, FRCS (Edin) CARDIOLOGY: COL DP MYBURGH SM MB ChB, FAC PHYSICAL EDUCATION: HANNES BOTHA D Phil (Phys Ed) GYNAECOLOGY: DR JACK MB BCh (Wits) MD (Med) Dip O&G (Wits) Front Coven Transparency courtesy of Colour Library. The Journal of the SA S Medicine Association is exclusively sponsored by Ciba-Geigy (Pty) Ltd. CONTENTS The jour produced by Commedica PO Box 3909, Randburg 2125. The views expressed publication are those of the authors and not necessarily those of the sponso publishers. ESA TS MEDICINE DIES A TOENEESKUNDE- VERENIOINO 11-13 ED Editor in Chief DR C NOBLE MBBCh.FCS(SA) Associate Editors PROFTNOAKESMBChB.MD DR DAW IE VAN VELDEN MB ChB (Stell), M Prax Med(Pretoria) Advisory Board MEDICINE: Dr I COHEN MB ChB D ObSt, RCOC ORTHOPAEDIC TRAUMATOLOGY: DR P FIRER BSc (Eng) MB BCh (Wits) M Med (OrthoXWits) BRIC E HUGO MB ChB, MMed (Chir) Orthopaedics DR JC USDIN MB BCh, FRCS (Edin) CARDIOLOGY: COL DP MYBURGH SM MB ChB, FACC PHYSICAL EDUCATION: HANNES BOTHA D Phil (Phys Ed) GYNAECOLOGY: DR JACK ADNO MB BCh (Wits) MD (Med) Dip O&G (Wits) Front Coven Transparency courtesy of Colour Library. The Journal of the SA Sports Medicine Association is exclusively sponsored by Ciba-Geigy (Pty) Ltd. The journal is produced by Commedica PO Box 3909, Randburg 2125. The views expressed in this publication are those of the authors and not necessarily those of the sponsors or publishers. Front Coven Transparency courtesy of Colour Library. The Journal of the SA Sports Medicine Association is exclusively sponsored by Ciba-Geigy (Pty) Ltd. The journal is produced by Commedica PO Box 3909, Randburg 2125. The views expressed in this publication are those of the authors and not necessarily those of the sponsors or publishers. ALTERNATIVE MEDICINE: Dr "Ponky" Firer has donated a prize of R500 for the best original article pub­ lished in this Journal each year. We thank him for his generosity. ALTERNATIVE MEDICINE: CLIVE NOBLE, MBCHB. FCS (SA) Editor in Chief. As regards running injuries it can safe­ ly be said that most of these will get better themselves. Most of the time this will be within a few days of the on­ set of injury, but may take weeks or even months. Usually there is a reduc­ tion of activity as a protection of the part due to pain which allows healing to take place. In my own practice many cases who had to wait for an appoint­ ment for a few weeks, phone to say that the problem got better while they were waiting for the appointment. Whoever happens to be treating the patient at the time he is recovering spontaneously, will claim the cure no matter how unscientific the treatment has been. to make a support from the "Yellow Pages" which is held together with tape and inserted into her running shoe. Almost immediately she was rendered pain-free and was able to recommence her running career. Was this a miracle; was it just a fluke, or was it a scientifi­ cally accurate assessment of her mus­ cle imbalance corrected by a (usually) 2-3mm thickness of "Yellow Pages" placed in her shoe7 I have seen many of his successes, but also many of his failures so I think it is extremely difficult to answer the question, ecently Zola Budd sus­ tained a running injury which threatened her career She received treatment from a variety of Sports Physicians in­ cluding laser and injec­ tion therapy from a German clinic, but all to no avail. ecently Zola Budd sus­ tained a running injury which threatened her career She received treatment from a variety of Sports Physicians in­ cluding laser and injec­ tion therapy from a German clinic, but all to no avail. Sh fi ll d S h Af i She finally returned to South Africa where she consulted more doctors, but still with no improvement. Finally, on advice of Reflexology, homeopathy, naturopathy, chiropractic and a host of other modes of alternate medicine all claim out­ standing results in sports injuries. Acupuncture has long been used in treating sportsmen including Provincial rugby players. Only with a careful clini­ cal trial will we ever be able to evalu­ ate alternate medicine as a form of treatment. CHRIS KLOPPER have pleasant memories of some of the restaur­ ants that I have had the good fortune to visit over the last two decades. As a visual experience still burnt into an unaffected part of my brain none surpasses the one at High Wycombe in England. There, in the late afternoon summer sun, was the archetypal English scene, trees with lush foliage, spontaneously combusting into all the imaginable shades of green. The village-green itself dotted with cricketers, and a very old, very English pub. It sported a proprie­ tor who delighted in walking you through the kitchen to show the sim­ mering menu, allowing you to savour each delicate aroma. "I came across the rather pleasant, somewhat sparsely distributed, tradition of consuming the merest hint of vanilla sorbet to clear the palate before the arrival of the next course." Readable scientific fare packaged in that special ambience that only sport can provide. What then, do you ask, clears the palate between the heavy numbers on the academic menu? renewed readiness for more action. Here is a man (also a father, a physician, runner/pot hunter, a cyclist, an excel­ lent speaker and a columinist of sta­ ture) who when speaking to an au­ dience of research chemists about the problems of research and the Eureka experience, captured the nett worth of every drop of perspiration that I had ever shed. "I came across the rather pleasant, somewhat sparsely distributed, tradition of consuming the merest hint of vanilla sorbet to clear the palate before the arrival of the next course." "Play' he said, "is the problem solv­ er. Running — or any of the other exercises I proposed — is a celebra­ tion of the body and a holiday for the soul.” (Here the sorbet becomes the main course.) ) This column, by way of contributions that will be made by those not content to blindly practice sportsmedicine but to reflect upon its implicit paradigms meditatively, is unreservedly inspired by George Sheehan's Running Wild. This is one marathon though, in which Readable scientific fare packaged in that special ambience that only sport can provide. What then, do you ask, clears the palate between the heavy numbers on the academic menu? Then there was the restaurant in Dur­ ban that out-colonized anything the colonies even in their heyday could a . EDITORIAL BOARD MEETING A meeting of the Sponsors, Ciba-Geigy, the Publishers, Commedica; and mem­ bers of the Editorial Board of this Jour- nal was recently held in Johannesburg. At this meeting it was decided to have a Physiotherapy column as well as a nutrition column which should be of great interest to our Readers Another innovation will be a philosophy column a la Ceorge Sheehan which should also be most enjoyable. their shoes which would surely aggravate the bio­ mechanical problem, but have nevertheless been successful. Has his success been due to the fact that most of these cases would have got better by themselves, as on recent investigation into injuries in­ curred in the training for a British Marathon would suppose? Has it been a placebo effect? The answers to these questions may equally apply to all forms of alternate medicine or even sometimes to “scien­ tific" medicine itself. be ost e joyab e It was decided that both scientific articles as well as practical, easily understood articles will also be used. This is in keeping with the previous format. If you, the Reader, have any suggestions we will welcome them. Our aim is to increase knowledge in Sports Medicine. ^ her friend, went to see Ronald Holder who describes himself as a Kinesthisiologist. He apparently diagnosed her problem as a muscle imbalance and proceeded p The answers to these questions may equally apply to all forms of alternate medicine or even sometimes to “scien­ tific" medicine itself. ^ DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,19 CHRIS KLOPPER Ranchod 4th Year Medical Student, A N Kettles Registrar From: The Department of Community Health, University of Cape Town. CHRIS KLOPPER offer aS an alternative Here for the tlme 1 came across the rather Pleasant, somewhat sparsely distribut­ ee, tradition of consuming the merest b tl ^ anil,a sorbet to clear the Pa- before the arrival of the next course, already hovering in the wings, ^ m a n y wa^ this journal strains awards offering the same experiences i 1987 VOL 2, NO 4,1987 George Sheehan M.D in his regular column Running Wild, which appears monthly in the Physician and Sports Medicine does for sportsmedicine jour­ nalism what vanilla sorbet does for the most carefully crafted cuisine.- a mo­ ment of freshness, the sheer delight of which explodes against the overworked 'taste buds', surprising them into he will probably remain for the most part far out in front; but then, as in marathons, to use his words again "we will never discover the truth second­ hand." He went on to say; if l am to write the truth, or know it when I read it, I must first live it. Let these contri­ butions be our living truth. Herewith the baton. ^ y y g y offer aS an alternative Here for the tlme 1 came across the rather Pleasant, somewhat sparsely distribut­ ee, tradition of consuming the merest b tl ^ anil,a sorbet to clear the Pa- before the arrival of the next course, already hovering in the wings, ^ m a n y wa^ this journal strains awards offering the same experiences George Sheehan M.D in his regular column Running Wild, which appears monthly in the Physician and Sports Medicine does for sportsmedicine jour­ nalism what vanilla sorbet does for the most carefully crafted cuisine.- a mo­ ment of freshness, the sheer delight of which explodes against the overworked 'taste buds', surprising them into he will probably remain for the most part far out in front; but then, as in marathons, to use his words again "we will never discover the truth second­ hand." He went on to say; if l am to write the truth, or know it when I read it, I must first live it. Let these contri­ butions be our living truth. Herewith the baton. ^ i 1987 VOL 2, NO 4,1987 rodu i 1987 VOL 2, NO 4,1987 rodu CONTINUED FROM VOL 2 NO 3 SOCCER INJURIES I. Surve 4th Year Medical Student, J. Condition of Field Th lt h The results show a significant cor­ relation between lower grading of fields and higher incidence of injuries. This is only so if the Premier division matches played on the top- graded A field are excluded. These showed the highest injury incidence rate, which may be ascribed to con­ founding variables rather than to the good condition of the field. Anatomical Site of injury j y Lower limb injuries were found to be the commonest accounting for 74% of all injuries. Wilkinson/ Ekstrand,1-12 Sandelin5 and Mach- lum et al2 confirm this in their studies. In their studies ankle and knee injuries were the commonest of all lower limb injuries, in this study ankle injuries are the com­ monest. The Premier division repre­ sents the highest level of competition in this study, This division also recorded / the highest incidence of ( injury (27 per 1000 man hours played), which cor­ responds to data reported \ from other studies in Fin- \ land5 and Norway'1 Peter­ son and Renstrom,10 how­ ever, found no difference I in the incidence of injury \ between the players in \ different divisions in . \ their study in Sweden. 3 < The low 'nciclence r . injuries in the 2nd division (2,2 injuries per i 1000 man hours) may J reflect a lower level of f competitiveness in this / division; although other factors may also play a role in this low incidence. Protective Equipment q p None of the players with shin lacerations (12% of all injuries) were wearing shinguards. ) Ekstrand12 found 50% of lacera- tions occurring in those players not wearing shinguards.12 It is in- teresting to note (since we do not know the total number of players wearing shinguards) that all shin lacerations and ankle injuries occur- red in players not wearing shin- guards and ankle taping respectively Types of injury Number Number Injuries of of per Grade Matches Injuries Match ” 1 54 35 (48%) 0,65 2 95 5 (7%) 0,05 3 78 33 (45%) 0,42 yp j y The commonest type of injury is sprains (42% which is consistent with other studies. 3:12 However, the number of fractures recor­ ded is much lower than that in other studies.'” ’-'' The high number of sprains in the forward and midfield posi­ tions could be due to the skil­ ful dribbling involved in these positions, especially since 16 of the 22 sprains recorded were ankle sprains I \ of H 30, and 3,6 per 1000 game hours re- 7 ’ spectively. Renstrom \ and Peterson10 re- ^ ported an incidence of 1 injury in every 23 games, or about 200 per 1000 game hours. Different defini­ tions for injury make com­ parison of these results ex­ tremely difficult. Playing Position S Sandelin5 and Ekstrand1 have shown in their studies in Finland and Sweden re- , J spectively that playing po- M M sition did not correlate J T with any difference in the distribution of injuries. In / this study, if no correction L for position is made, the data are similar to the above studies. However, if the data are corrected, for "number at risk" there is a higher incidence of in­ jury involving the goalkeeper (37% compared to 15%). This could be partly due to the intensity of The lowest incidence of injury oc­ curred on the I field (high grade 26). Most games played on this field were second division y " fT^artres, a division with a low ^^•^Tncidence of injury. The impor­ tance of field quality or surface has been emphasized by Wilkinson4 and Muckel8 in their studies amongst English soccer players. Sandelin in Fin­ land, however, found that the field sur­ face did not influence the injury fre­ quency or pattern.5 Our data does not permit to separate decisively the pos­ SOCCER INJURIES I. Surve 4th Year Medical Student, J. Ranchod 4th Year Medical Student, A N Kettles Registrar From: The Department of Community Health, University of Cape Town. y p Field Grading No. of Injuries Incidence Injuries per 1000 Player Hours ield conditions F AII fields on which matches were played were graded according to a checklist with a maxi­ mum score of 40. The number of injuries and of player hours for each field was deter­ mined, and the injury incidence per 1000 hours was calculated. F F It would be expected that higher field grading scores would correlate nega­ tively with injury incidence However an anomaly arose with field A, which is the best field. On this field most of the Pre­ mier division matches were played. It was in this division that most injuries occurred. If field A is excluded in cal­ culating correlation, the correlation coefficient r = 0,84 (p< 0,01). If field A is included, then r = 0,31. Although it may be concluded that quality of fields determine to some extent the risk of injuries, other factors may override such influence. Weather conditions did not appear to influence the incidence of injuries markedly; 93% occurred dur­ ing sunshine and 71% on dry fields. injuries related to referee grading The number of matches controlled by each grade of referee, and the number of injuries sustained in these matches is shown in Table VI. Table V: Relationship of injuries to Field Grading Table V: Relationship of injuries to Field Grading I id Table V: Relationship of injuries to Field Grading Grade Games Played Player Hours No. of Injuries Incidence Injuries per 1000 Player Hours TOTAL Table V: Relationship of injuries to Field Grading Grade Games Played Player Hours No. of Injuries Incidence Injuries per 1000 Player Hours TOTAL y y 1987 VOL 2, NO 4,1987 roduc is that of defining criteria and compar­ ing data.1 Although this study could not prove decisively what the main causative factors are the authors would like to suggest that the follow­ ing factors would improve the preven­ tion of injury: that 90% of injured players considered themselves fit. The role of the referee featured high among players but this was not confirmed by the study. The absence of shinguards and the calibre of the opposing team were found to be important in this study, and were considered so by players. Level of divi­ sion, although featuring prominently in our study was not considered to be im­ portant by most players. sible determining influence of division from that of quality (grading) of the field. Player's opinions Th i i f l y p The opinion of players was at variance with the objective results of the study in some respects. Players thought that fields are the most important factor in causing injuries — this is supported in this study by the strong negative correlation between injury incidence and grading of fields if field A is exclud­ ed. However, unfitness of players was ranked second by 65% of the players. This contrasts sharply with our finding j y 1. improved field conditions. 2 G d di i li d f 2 Good discipline and refereeing apply­ ing especially to the more competitive divisions (including stringent applica­ tion of the rules protecting goalkeep­ ers from injury). Recommendations A fundamental problem associated with an epidemiological assessment of data concerning sports related injuries Recommendations A fundamental problem associated with an epidemiological assessment of data concerning sports related injuries j y) 3. Consistent use of shock absorbing shin guards. g 4. The use of ankle taping. Ad i i d g 4. The use of ankle taping. 5 Ad i i d 5. Adequate training and warm-up programmes. p g Finally, it is recommended that a more intensive study, possibly including the value of prophylactic measures, be done to determine the importance of such measures in injury prevention. Acknowledgements This study was undertaken as a stu­ dent project for the Community Health (4th year) course under the su­ pervision of Dr A. Kettles (registrar) as co-author. The statistical advice from Mr R. Sayed and help from Ms N. Ka- mies, Occupational Therapist, is grate­ fully acknowledged. The study would not have been possible without the co­ operation of the Cape District Football Association, players and first aiders We are also grateful to Dr T.D. Noakes for his assistance in editing our project report and to Dr J. T. Mets for finalis­ ing the manuscript. References 1 Ek t d J Gil 1 Ekstrand J, Gillquist J-. Soccer injuries and Their Mechanisms, a Prospective Study. Medicine and Science in Sport and Exercise 1983 15 267-270 2 Machlum S, Daljord 0A- Football Injuries in Oslo A one-year study. British Journal of Sports Medi­ cine 1984,; 18 186-190. 3. Sandelin J.. Santavista S., Kiviluoto 0: Acute Soc­ cer Injuries in Finland in 1980. British Journal of Sports Medicine 1985; 19 30-33. Sports Medicine 1985; 19 30 33. 4 Wilkinson, W.H.C A Practical V ie w o f Soccer inju ries. British Journal of Sports Medicine 1978, 12 : 43-45. . . p ; 4 Wilkinson, W.H.C A Practical V ie w o f Soccer inju ries. British Journal of Sports Medicine 1978, 12 : 43-45. . . 5. Ekstrand J. et al: Incidence of Soccer injuries and their relation to training and team success. Ameri­ can journal of Sports Medicine 1983:11 : 63-67. 6 Human Science Research Council IHSR.C.) Sports Report on South African Sports. 1984-1985. p p 7. Bass Al-. Injuries of Leg in Football and Ballet Proceedings of the Royal Society o f Medicine 1967, 60 . 527-530. p p 7. Bass Al-. Injuries of Leg in Football and Ballet Proceedings of the Royal Society o f Medicine 1967, 60 . 527-530. 60 . 527 530. 8.Muckle DS- injuries in Professional Footballers British journal o f Sports Medicine 77-78 1981 Vol 15 15 . . . , „ 9. weightman D, Browne R.O Injuries in association and rugby football. British journal of Sports Medi­ cine 1974; 8 183-187. c e 9 ; 8 83 8 10. Renstrom P., Peterson L. Fotbollskadot Fotboii- splan med konstgras Valhalla idrottsplots i Gote- borg Rapport Naturvardsverkte SNVPM 846. 11. Roaas A., Nilsson S.: Major injuries in Norwegian Football. British Journal of Sports Medicine 1979, 13 : 3-5 ; 10. Renstrom P., Peterson L. Fotbollskadot Fotboii- splan med konstgras Valhalla idrottsplots i Gote- borg Rapport Naturvardsverkte SNVPM 846. 12. Ekstrand J, Cillauist J- The frequency of mus­ cle tightness and injuries in soccer players. The American Journal o f Sports Medicine 1982, 10 7578 12. Ekstrand J, Cillauist J- The frequency of mus­ cle tightness and injuries in soccer players. The American Journal o f Sports Medicine 1982, 10 7578 DECEMBER 1987 VOL2, NO 4,1# ULTRA MEN FACE INTENSE COMPETITION. lain Banner— Sports International lain Banner crammed into such a short period. "I've got to establish a training base this year because there will not be time to train in February and March," he says. “There's no time then to build a base. Instead, it will be a case of sharpening up for each event." optional events are too valuable to pass up. ental toughness will be just as important as phy- * I sical strength and endur- I I / I ance when Ultra Man en L j I trants tackle the two months of intense com- petition, starting with the Duzi canoe marathon from January 28-30. ental toughness will be just as important as phy- * I sical strength and endur- I I / I ance when Ultra Man en L j I trants tackle the two months of intense com- petition, starting with the Duzi canoe marathon from January 28-30. H * I I I / I L j I up. And if that's the case, many of the top Ultra Man contenders will be riding the Argus cycle tour on March 5 — just seven days after the Iron Man. y The optional Two Oceans marathon on April 2 is next, with the Comrades Marathon the final, punishing test in the most difficult test of endurance yet devised in South Africa. While su­ perb physical condition will be essen­ tial, top triathlete George Janos be­ lieves the correct mental approach is just as important. p Doing most of his hard work this year means Janos will miss most of the 1987 triathlons They do not fit into his training schedule and he does not be­ lieve he can "do everything". They have already completed the 50km JSE Marathon, an optional event, and the first of the compulsory events is the 165km Vasbyt Cycle Challenge on November 28. y g "You have to be realistic," he says. "It's essential to build a solid base from which to compete next year and l,m hoping to do enough to enable me to take a bit of a break in December. y g "You have to be realistic," he says. "It's essential to build a solid base from which to compete next year and l,m hoping to do enough to enable me to take a bit of a break in December. ULTRA MEN FACE INTENSE COMPETITION. Like many of the Ultra Man contenders, Janos is hoping for a full river in the Hansa Duzi. But the Hansa Duzi, also compulsory, heralds the most gruelling phase of the endurance series backed by the pharmaceutical division of Ciba-Geigy. After the canoe marathon comes the optional Midmar Mile swim on Febru­ ary 14 — points for all events are worked out according to a special for­ mula, with the first Ultra Man finisher being awarded 100 and the tough 160km Sunday Times/Leppin Iron Man triathlon is on February 27. j p "With so much hard racing in such a short period, one of the most difficult things will be to keep replenishing men­ tal energy;' says Janos, who was fourth behind Henk Watermeyer, Richard Hol­ liday and Nigel Reynolds in the 1987 Iron Man triathlon. "Anyone going seri­ ously for a top 10 overall placing will have to avoid a mental blow-out' Janos will do all eight events and thinks many of the top contenders will do the same "I want to win Ultra Man and that me­ ans I need all the points I can get," he says. "The more paddling the better" he says "Less portage means we can save our legs for the Iron Man." g Entries for the Ultra Man closed on Oc­ tober 31 and organisers Sports Interna­ tional expect a final field of more than 400. Top of the Ultra Man table after one optional event is Comrades specialist Nick Bester, who takes 100 bonus points into the Vasbyt challenge after finishing ninth in the JSE Marathon, lain Banner. That's another of the four compulso­ ry events, along with the Comrades Marathon on May 31, but the athlete who wins the Ultra Man will probably have completed all eight events be­ cause the bonus points available in the says An industrial engineer, Janos had to go back to the drawing board to re-think his training and racing schedule when he realised just how much racing was PHOTOGRAPH-SASPORTS ILLUSTRATED Vasbyt 165 km Cycle Race Vasbyt 165 km Cycle Race Comrades Marathon gold medallist Nic Bester maintains a narrow lead in the Ultra Man stakes, despite finishing two minutes down on the leading bunch in the Vasbyt 165 km tour in the 100% in the Ultra Man ratings. But he almost saw his lead in the competition dwindle away on the wind­ swept country road outside Pretoria when fellow-Pretoria tri-athlete Piet Mare and Natal's Keith Elleker got away in an 18 man break after 120 km of hard riding. Comrades Marathon gold medallist Nic Bester maintains a narrow lead in the Ultra Man stakes, despite finishing two minutes down on the leading bunch in the Vasbyt 165 km tour in the g The pair managed to stay with the leading bunch and Mare managed to edge ahead of Elleker at the line to close the gap on Bester in the Ultra Man ratings. g g Today, Ciba-Geigy's Ken Richards con­ tinued his company's sponsorship of Lambetha by handing over a new ca­ noe, paddle and bicycle to him in Pinetown. In attendance was Graeme Pope-Ellis who believes Lambetha has the ability to be most competitive in the Ultra Man. g Mare held 2nd place to Bester going into the Vasbyt Tour with 92,38% after finishing 2nd Ultra Man in the JSE and the win last weekend means that he has closed to within 5% of Besters lead going into the next compulsory event, the Hansa Duzi Canoe Marathon towards the end of January. y The race was won by Natal Springbok Cyclist Peter Tomkins in 4 hrs 14 mins. Unfortunately not all the results of the Vasbyt 165 km Cycle Race were available at time of going to press hence the omission of an updated Ultra Man listing. Looking Down the Track As Ultra-athletes look ahead the adrenalin will start pumping as they contemplate the jam-packed schedule which awaits them from the end of January. eway under licence granted by the Publisher (dated 2012.) Ken Richards of Ciba-Geigy believes that guidelines for training in cycling, run­ ning, swimming and canoeing, which his company will prepare over the next few months, will assist all interested sportsmen and women with training techniques and preparation for parti­ cipation in those various sports disci­ plines January. IBA-GEIGY SPONSOR FIRST BLACK ULTRA MAN ENTRANT Northern Transvaal last week. Bester, by virtue of his ninth position in the JSE 50 km road race in August, went into the first compulsory Ultra Man event last Saturday with a lead of 100% in the Ultra Man ratings. Biggs, Henk Watermeyer and Piet Mare. For further information contact Michelle or Tracey at Sport Internation­ al on (011) 883-3333. c ___________b c ___________b c The Ultraman, sponsored ___________by Ciba-Geigy's pharma­ ceutical division, has received its first black entrant, Robert Lambetha. Robert, a plumber from Grey's Hospi­ tal in Pietermaritzburg is an ex­ perienced Duzi canoeist, having com­ pleted the event four times, as well as being a strong Comrades runner Vasbyt 165 km Cycle Race DIE PLEK VAN OEFENING IN GESONDHEIDSBEVORDERING Health promotion amongst the enjoys special attention with the Department, in order to be bestaan is, wel n kenmerk van ons toeskouer deelname is. Dan wonder die mens ook nog hoekom hy so moeg en vaal voel na n hele middag se opwinding voor die kassie! Verniel ons nie dalk ons koronere vate meer deur so te kyk as deur self te doen en mee te ding nie? Is so 'n Sater- dag dan nie meer stres-belaai as die meeste ander dae van ons lewens nie7 Mededingende deelname is natuurlik nie 'n voorvereiste vir die kweek van 'n gesonde gees nie en daarvan getuig dan ook aktiwiteite soos stap, voetslaan, draf en swem — alles dinge wat jy op jou eie kan doen Given an ever ageing popula­ tion, exercise should be in­ creasingly emphasised as a brake to the physio­ logical processes of ageing. South Africans from all parts er licence granted by the Publisher (dated 20 Given an ever ageing popula­ tion, exercise should be in­ creasingly emphasised as a brake to the physio­ logical processes of ageing. South Africans from all parts er licence granted by the Publisher (dated 20 enjoys special attention with the Department, in order to be of value, youth programmes must, however, be continued into the adult years. enjoys special attention with the Department, in order to be of value, youth programmes must, however, be continued into the adult years. Mens sana in corpore sano word van een geslag na 'n ander ges- lag oorgedra om ons daaraan te bly herinner dat 'n gesonde gees en 'n ge- sonde liggaam die ideale wapen- toerusting is om die lewe mee aan te durf Die lewe se gewone, maar ook meer bedreigende lewensituasies en selfs krisisse, kan daarmee die hoof ge- bied word — binne in die lewensterrein van die individu, die geografiese en sosiologiese begrensinge van gemeen- skappe en in die besonder ons baie in- teressante Suid-Afrikaanse samelewing. Ongelukkig is te veel Suid-Afrikaners die gedagte toegedaan dat 'n gesonde gees bloot met die hulp van passiewe reaksie gekweek kan word. Ons is, toegegee, toeskouers op wie daar staatgemaak kan word! Ongelukkig is j 'n Gesonde gees is in baie opsigte sinoniem met 'n blymoedige gees en is dit nie iets wat ons Suid-Afrikaners meer naarstigtelik moet nastref nie7 Wat het van lag en blote goedigheid geword? brake to the physio­ logical processes of ageing. DIE PLEK VAN OEFENING IN GESONDHEIDSBEVORDERING F. P. RETIEF M.B. Ch.B., M.R.C.P., M.D., D. Phil. Oxford. Direkteur-generaal, Departement van Nasionale Gesondheid en Bevoikingsontwikkeling F. P. RETIEF M.B. Ch.B., M.R.C.P., M.D., D. Phil. Oxford. -generaal, Departement van Nasionale Gesondheid en Bevoikingsontwikkeling he Role of Exercise in the Promotion of Health tion of the behavioural sciences in reaching particular communities, 3) the planning of fitness awareness pro­ grammes in co-operation with the me­ dia. In South Africa the National Health Plan was announced in 1986. However, it is imperative for each community to work out its own health plan. Commu­ nity health centres, provided for in the National Health Plan can act as living laboratories from which to co-ordinate health promoting, activities. Health promotion amongst tion of the behavioural sciences in reaching particular communities, 3) the planning of fitness awareness pro­ grammes in co-operation with the me­ dia. In South Africa the National Health Plan was announced in 1986. However, it is imperative for each community to work out its own health plan. Commu­ nity health centres, provided for in the National Health Plan can act as living laboratories from which to co-ordinate health promoting, activities. Health promotion amongst the dit ook so dat die gejaag na prestasie wat so 'n kenmerk van ons alle- daagse bestaan is, wel n kenmerk van ons toeskouer deelname is. Dan wonder die mens ook nog hoekom hy so moeg en vaal voel na n hele middag se opwinding voor die kassie! dit ook so dat die gejaag na prestasie wat so 'n kenmerk van ons alle- daagse bestaan is, wel n kenmerk van ons toeskouer deelname is. Dan wonder die mens ook nog hoekom hy so moeg en aal oel na n hele The important motto mens sana in corpore sano reminds us that a healthy mind and body is the ideal ar­ mour with which to tackle life Too many South Africans, however believe that a healthy mind can be cultivated through mere passive recreation Com­ petitive participation is not a prereq­ uisite for the cultivation of a healthy mind. A cheerful mind and healthy lifestyle have become an urgent neces­ sity, given the significant percentage of our total disease load ascribable to a disease promoting lifestyle Given an ever ageing popula­ tion, exercise should be in­ creasingly emphasised as a health promoting, activities. Vasbyt 165 km Cycle Race The compulsory Duzi from January 28-30 will take its toll, but to build points, competitors will be diving into the Midmar Mile only fourteen days later Just two more weeks to the toughest trial of all — the iron Man Tri­ athlon on February 27th. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher y Director of Sports International, lain! Banner, believes that competition will be such, that leading athletes will not! pass up any chance of building points,! This means that just seven days after! Iron Man, contenders will be riding the! optional Argus Cycle Tour on March| 5th. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by t 5th. Phew! What a punishing schedule, but! the R30 000 in prizes, the prestige and! the Ultra man medals will make it al| worthwhile, ^ p Close on 400 competitors have entered the competition, including the likes of Graeme Pope-Ellis, Eddie King, Danny DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,1987 p y y DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,1987 'n STEEDS OUERWORDENDE MENSDOM Voorts het ons ook te make met 'n mensdom wat al ouer word en vandag word al hoe meer waarde geheg aan oefening om die prosesse van veroudering te rem. Die bekende fisioloog, a J. Meyer, het baie indrin- gend na hierdie aangeleentheid gekyk. Hy stel dit dat die klok van biologiese veroudering nie noodwendig met die biologiese ouderdom van die individu SUID-AFRIKANERS SE ONMAG OM 'n GESONDER LEWENSTYL TE BEOEFEN Fisiologies word veral groot waarde geheg aan veranderinge in die bindweefsel en in die besonder word gewys op die toe- name in getal en deursnit van kol- lageenvesels wat tot gevolg het dat meer meganiese krag nodig word om hulle te rek of om hulle vorm te her- win. Met veroudering is daar verlies van spiermassa weens 'n afname in die ge­ tal en grootte van die spierweefsels, te- same met 'n verlies van sarkomere en 'n absolute daling in die ATP-inhoud van die spiervesels Op ouderdom 80-jaar is die spiermassa 30% minder as op 30 jaar. DIE PLEK VAN OEFENING IN GESONDHEIDSBEVORDERING South Africans from all parts of the population spectrum seem unable to revert to a lifestyle of in­ creased activity — be it due to work pressure or life stressors such as ur­ banisation and poverty. g Idealerwys behoort daar eintlik nie 'n verskil tussen 'n gesonde gees en 'n gesonde leefwyse te wees nie. Laasge- noemde het 'n dringende noodsaaklik- heid geword, gesien die stewige persen- tasie van ons totale siektelas wat direk en indirek aan 'n siektebevorderende lewenstyl gewyt moet word. Weliswaar toon epidemiologiese studies dat min- stens 50% van die mortaliteit van die tien leidende doodsoorsake, na gesond- heidsbedreigende gedrag gevoer kan p y Concerted community effort can play an important role to help involve more People in physical activity programmes m significant example is the North S !E[a-PSoject' 5tarted in 1972 in Fin- IE L key elements of a National wealth Programme are: 1) greater cla- r ^ L reaardin9 psycho-social factors curving physical activity, 2) the applica­ M e m b e r 1987 v o l 2, no 4,1987 rod M e m b e r 1987 v o l 2, no 4,1987 rod in bevorderingsprogramme is nie iets nuut nie Winslow, 'n grondlegger van gemeenskapsgesondheid, se oor- spronklike definisie (soos mettertyd aangepas), verwys na hierdie omvat- tende aksie wat onder andere ten doel het "promoting mental and physical health and efficiency through or­ ganised community efforts..." Finaliteit oor die oorsake van bover- melde verouderingsprosesse ontbreek nog grotendeels, maar metaboliese prosesse gepaard met ophoping van afvalstowwe figureer hier sterk. En daarmee saam gaan vermeerderde kol- lageenproduksie vanwee fisiese en moontlik selfs psigiese spanning. Dit al- les lei tot slytasie en die vraag onstaan dus, hoekom daar nie meer staat ge- maak word op vermeerderde fisiese ak- tiwiteit, om deur middel van n gesonde leefwyse hierdie prosesse van verou­ dering te rem nie. word. Weerstand teen oefening en onaktiwiteit is maar te dikwels belan- grike elemente van hierdie soort gedrag. Lui om te rek, te trek, te werk en te lui om flink te dink! SUID-AFRIKANERS SE ONMAG OM 'n GESONDER LEWENSTYL TE BEOEFEN Ongelukkig bemerk ons daagliks in welke onmag Suid-Afrikaners verkeer om gehoor te gee aan die oproep om 'n meer gesonde lewens-styl te be- oefen, en om in die besonder, groter fisiese aktiwiteit na te streef. In ons samelewing tref ons by die een pool aan diegene wat welvarend en ontwik- keld is maar wat in 'n drukwerkte vas- gevang is wat net nie tyd laat vir ont- spanning en oefening nie So oorweldig is hierdie persone dat hulle maar later net moet beken: “Ek het daar geen be- hae meer in nie." Dan weer aan die an- derkant van die spektrum, hulle wat blootgestel is aan ander soort lewe- stressors wat veroorsaak of vererger word deur toenemende verstedeliking of migrasie, industrialisasie, werkloos- heid en armoede. gesinchroniseer is nie Hy stem saam met ander kenners dat die groot water- skeiding in n mens se lewenspan op die ouderdom 30 jaar plaasvind. Weliswaar bereik die mens reeds maksimale gesig- en gehoorskerpte op 10 jaar, maksimale weerstand teen infeksies op 15 jaar, maksimale intellektuele vermoe op 21 jaar en maksimale spierkrag op 25 jaar. NS die ouderdom van 30 jaar verwelk die fisiologiese reserwes van die ver- skillende organe en stelsels baie lang- saam, maar onafwendbaar. Fisiologies word veral groot waarde geheg aan veranderinge in die bindweefsel en in die besonder word gewys op die toe- name in getal en deursnit van kol- lageenvesels wat tot gevolg het dat meer meganiese krag nodig word om hulle te rek of om hulle vorm te her- win. Met veroudering is daar verlies van spiermassa weens 'n afname in die ge­ tal en grootte van die spierweefsels, te- same met 'n verlies van sarkomere en 'n absolute daling in die ATP-inhoud van die spiervesels Op ouderdom 80-jaar is die spiermassa 30% minder as op 30 jaar. gesinchroniseer is nie Hy stem saam met ander kenners dat die groot water- skeiding in n mens se lewenspan op die ouderdom 30 jaar plaasvind. Weliswaar bereik die mens reeds maksimale gesig- en gehoorskerpte op 10 jaar, maksimale weerstand teen infeksies op 15 jaar, maksimale intellektuele vermoe op 21 jaar en maksimale spierkrag op 25 jaar. NS die ouderdom van 30 jaar verwelk die fisiologiese reserwes van die ver- skillende organe en stelsels baie lang- saam, maar onafwendbaar. "My departement sowelasander gesondheids­ owerhede bestee reeds op verskeie vlakke tyd en aandag aan gesondheids­ bevordering onder die jeug van ons land:' DIE ROL VAN GEORGANISEERDE GEMEEN- SKAPSOPTREDE Begryplik kan wetgewing, kommissies van ondersoek, spesiale owerheidsin- stellings en dergelike masjienerie aan hierdie situasie weinig doen. Gemeen- skappe kan egter verbasend suksesvol optree deur sterk en eendragtig 'n al- gemene probleem te identifiseer en dit dan gemeenskaplik aan te pak. Daar bestaan natuurlik talle voorbeelde hi- ervan. Een van die treffendste is waar- skynlik die Noord Karelia-projek wat in 1972 in Finland begin is nadat 'n gemeenskap by wyse van 'n massapeti- sie vir optrede n aksie, teen hartvaat- siektes geloods het. 'n Program wat wereldaandag getrek het, is van stapel gestuur, veral gerig op uitskakeling van lewenstyl foute, (onder andere onfiks- heid) wat as risiko-faktore vir miokard- infarksie geidentifiseer is. Hierdie pro- jek het veral ook getoon hoe belangrik dit is om kinders vroeg te betrek. Hon- derde spesiaal-gekeurde werkers is uit- gestuur om 'n bepaalde gesondheids- boodskap te verkondig en sigbare resul- tate het nie lank uitgebly nie. Die ou stelling is waar bewys.- "The people stand up, the doctor steps down". Die betrokkenheid van gemeenskappe gesinchroniseer is nie Hy stem saam met ander kenners dat die groot water- skeiding in n mens se lewenspan op die ouderdom 30 jaar plaasvind. Weliswaar bereik die mens reeds maksimale gesig- en gehoorskerpte op 10 jaar, maksimale weerstand teen infeksies op 15 jaar, maksimale intellektuele vermoe op 21 jaar en maksimale spierkrag op 25 jaar. NS die ouderdom van 30 jaar verwelk die fisiologiese reserwes van die ver- skillende organe en stelsels baie lang- saam, maar onafwendbaar. Fisiologies word veral groot waarde geheg aan veranderinge in die bindweefsel en in die besonder word gewys op die toe- name in getal en deursnit van kol- lageenvesels wat tot gevolg het dat meer meganiese krag nodig word om hulle te rek of om hulle vorm te her- win. Met veroudering is daar verlies van spiermassa weens 'n afname in die ge­ tal en grootte van die spierweefsels, te- same met 'n verlies van sarkomere en 'n absolute daling in die ATP-inhoud van die spiervesels Op ouderdom 80-jaar is die spiermassa 30% minder as op 30 jaar. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the P Reproduced by Sabinet Gateway under licen Reproduced by Sabinet Gateway DECEMBER 1987 VOL 2, DECEMBER 1987 VOL 2, 10 DIE SLEUTELELEMENTE VAN 'n nasionale program • hoe die gedragswetenskappe meer doelgerig ingespan kan word om bepaalde gegewe gemeenskappe te be- reik. • hoe die gedragswetenskappe meer doelgerig ingespan kan word om bepaalde gegewe gemeenskappe te be- reik. voorligting in skole deur die onderskeie onderwysowerhede. Vanuit hierdie komitee het 'n paaronderwysgidse vir die gebruik van onderwysers in skole reeds die lig gesien, waaronder byvoor- beeld: "Noodbehandeling van Sport- bese rings". ■n Nasionale program ter bevordering van fisiese aktiwiteit sal na sekere sleu- telelemente moet omsien,- • hoe om saam met die media strate- gee te beplan ten einde gemeenskappe meer fiksheidsbewus te maak. • hoe om saam met die media strate- gee te beplan ten einde gemeenskappe meer fiksheidsbewus te maak. , ♦ groter duidelikheid oor die psigo- sosiale faktore wat verhinder dat ak­ tiwiteit 'n groter deel van die mens se gesondheidsgedrag uitmaak. Tereg het Dr Robert Butler, 'n voor- malige Direkteur van die United States National Institute on Ageing, by geleentheid gese dat "if exercise could be packed into a pill, it would be the single most widely prescribed, and beneficial, medicine in the Nation." g Die Bevolkingsontwikkelingsprogram het intussen ook goed op dreef gekom en onderwys- en jeugorganisasies tel onder hierdie program se telkengroepe Die mikpunt van die program is verhoogde lewenskwaliteit en veral by die jeug moet fisiese aktiwiteit gesien word as een van die steunpilare om juis dit te bereik. gesondheidsgedrag uitmaak. d by Sabinet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012.) DIE NASIONALE GESONDHEIDSPLAN Vanselfsprekend moet so 'n doelgerigte program natuurlik tot in die volwasse jare deurgetrek word. Dit word gese Cedurende 1986 is die Nasionale Gesondheidsplan afgekondig en nou wag ons vir gemeenskappe om gebruik te maak van aanbevelinge in hierdie Plan ten opsigte van plaaslike betrok- kenheid en deelname Dit is goed om te beplan vir dit wat op nasionale vlak moet gebeur, maar sekerlik van baie groter belang om te verseker dat elke gemeenskap in Suid-Afrika sy e/e gesondheidsplan uitwerk en deurvoer. Teen relatief lae koste versprei die gedagte van buurtwagte om mense en hul eiendom te beskerm, tans soos 'n veldbrand. Kan ons nie op dergelike wyse ook begin dink aan "buur- toefeninggroepe" om ons mense se gesondheid te help beskerm en te bevorder nie? "My departement sowelasander gesondheids­ owerhede bestee reeds op verskeie vlakke tyd en aandag aan gesondheids­ bevordering onder die jeug van ons land:' Gemeenskapgesondheidsentra waar- voor daar in die Nasionale Gesondheids­ plan spesifiek voorsiening gemaak word, is nie net bedoel as plekke vir die behandeling of nabehandeling van pa- siente wat nie hospitalisasie benodig nie. Dit is inderdaad die ideale plek om baie van 'n gemeenskap se gesond- heidsbevorderende aktiwiteite te sen- treer — en dit dan ook te doen deur dit tot diep in die gemeenskap uit te dra. Dit behoort sentra van omvat- tende gesondheidsorg te word en te dien as lewende taboratoria waar programme vir die gemeenskap uit- getoets kan word. dat die fisiese aktiwiteite van mans af- neem namate hulle verantwoordelik- hede in die aktiewe lewe toeneem. Na die huwelik word dit minder, na die eerste kind nog minder — en prof. Brink het geoordeel dat nie meer as 10% van ons Suid-Afrikaanse mans tyd vir fisiese ontspanningsaktiwiteite in- ruim nie Die gevolgtrekking moet dus gemaak woord dat ons baie indringend sal moet kyk na hoe ontspanningstyd in Suid-Afrika tot die grootste voordeel en heil van ons mense se gesondheid aangewend behoort te word. g 'n Paar jaar gelede was daar reeds in 'n land soos Swede honderde gesondheid- sentra in werking, en is liggaamlike opleiding" dan ook as een van die be- langrikste aktiwiteite gesien waardeur vervroegde veroudering teengewerk kon word. Vanselfsprekend is oefenkun- diges en ontspanningbeamptes lede van die multidissiplinere spanne wat by sulke sentra optree. g Mag die dag aanbreek dat ons in hier­ die land ook sal praat van 'n oefenmalle bevolking, benewens ons sportmalle mense. "Die internasionale Olimpiese Komitee se mediese afdeling het besluit dat die gebruik van kaffeien deur atlete beperk moet word omdat die middel ergogeniese eienskappe openbaar wanneerditinhoe dosisse geneem word." Toedlening van kaffeien Toedlening van kaffeien Bioplus bevat 9mg kaffeien per me. Dit is in dosisse van 100mC, 50mf en 25mf deur die twee manlike atlete geneem wat 'n gemiddelde gewig van 78kg ge- had het. Die drie vroulike atlete het 50mf, 25mf en 12,5ml' geneem. Hul gemiddelde gewig was 58kg. Die doser- ings is op 'n gerandomiseerde wyse deur die atlete geneem en 'n uit- wasperiode van 10 dae is tussen dosisse gebruik. Urine monsters is aan- vanklik halfuurliks; later uurliks en twee- uurliks oor 'n 12 uur periode versamel (vide infra, Figure 1 en 2). Na elke mon- sterneming is die blaas volledig geledig en I50mf water geneem. Ten einde met 'n zero waarde te kon begin is kaffeien bevattende vloeistowwe 48 uur voor die begin van die eksperiment uitgesluit. VRYWILLIGERS V f bl k l h VRYWILLIGERS Vyf blanke atlete het aan die studie deelgeneem. Hul ouderdomme was tussen 20 en 25 jaar. Verdere beson- derhede word in Tabel I opgesom INLEIDING Di I t i Die Internasionale Olimpiese Komitee se mediese afdeling het besluit dat die gebruik van kaffeien deur atlete be- perk moet word omdat die middel er- gogeniese eienskappe openbaar wan- neer dit in hoe dosisse geneem word.1'2'n Maksimum vlak van 15ug/mf in urine is vasgestel.5 "Die internasionale Olimpiese Komitee se mediese afdeling het besluit dat die gebruik van kaffeien deur atlete beperk moet word omdat die middel ergogeniese eienskappe openbaar wanneerditinhoe dosisse geneem word." in urine is vasgestel.5 Aangesien kaffeien 'n bestanddeel van 'n verskeidenheid dranke, tonikums en medikamente is wat vry algemeen in- geneem word, is daar 'n behoefte onder atlete aan duidelike riglyne oor die hoeveelheid wat ingeneem kan word sonder om die wettige perk te oorskrei. Met hierdie doel voor oe het atlete vn/willig verskeie dosisse van 'n kommersiele kaffeien bevattende toni- kum (Bioplus) en koffie ingeneem en die konsentrasie kaffeien is in hul urine met verloop van tyd gemonitor. Reproduced by Sabinet Gateway under licence Reproduced by Sabinet Gateway u tges u t Koffie wat 51,8mg kaffeien per 180mf koppie bevat is in hoeveelhede wat wis- sel vanaf 4 koppies tot 12 koppies binne een uur na 'n ligte ontbyt geneem. Na verloop van die een uur in­ name periode is urine versameling be­ gin soos hierbo met Bioplus beskryf. Elk van die vyf atlete het slegs een keer op 'n gerandomiseerde wyse een van die Bronne 1. Hamburg, D. A. Habits for health. World Health Forum, 1987, Vol. 8, 9-12. 1. Hamburg, D. A. Habits for health. World Health Forum, 1987, Vol. 8, 9-12. 1. Hamburg, D. A. Habits for health. World Health Forum, 1987, Vol. 8, 9-12. 2. Meyer, B J. Veroudering van mens Feite en Fabels. Festschrift H. w. Snyman, 1985 7-10. My departement sowel as ander gesondheidsowerhede bestee reeds op verskeie vlakke tyd en aandag aan gesondheidsbevordering onder die jeug van ons land. Die Advieskomitee in­ sake Gesondheidsopvoeding beywer horn vir gekoordineerde gesondheids- 2. Meyer, B J. Veroudering van mens Feite en Fabels. Festschrift H. w. Snyman, 1985 7-10. 3. World Health Org. tech. Rep. Ser, 1961 215, 5. , 4. Brink, A J. Jou hart en lewe, 1982, 217, Femina Uitgewers. Femina Uitgewers. - W W V U L Z, INU 1987 oduc 11 KONSENTRASIES VAN KAFFBEN IN URINE: RIGLYNE VIR ME ATLEET DEPARTEMENTE VAN FARMAKOLOGIE EN HUISARTSKUNDE, FakUlteitvan Geneeskunde, universiteit van Stellenbosch, Posbus 63, Tygerberg 7505 HI Seifart Dr rer nat., D.P. van Velden, M.B., Ch. B„ M. Prax. Med., M. Esterhuizen, M.B. Ch.B., D.P Parkin, M.B., Ch. B, BSc. Hons., PR van Jaarsveld, Ph.D. 5ng/mf terwyl die standaardkurwe linier was tot 'n konsentrasie van 40ug/mf (r=0,99927). is soos volg: 'n Hewlett Packard 1090 apparaat toe- gerus met 'n outomatiese monster- voerder is gebruik. Skeiding is met 'n Whatmann Partesil C-18 kolom by 35°C bewerkstellig. Eluering was isokraties met 4:6 metanol: water teen 'n vloeis- nelheid van 1,5mfVmin. Die konsentrasie kaffeien in die eluaat is spektrofotom- etries by 254 nm gemeet en met 'n HP 3392 integreerder geregistreer. Die minimum bepaalbare konsentrasie was BSTRACT A BSTRACT A The International Olympic Committee (IOC) Medical Commission has placed limits on the use of caffeine in athletes fol­ lowing evidence that it has ergogenic properties and can be abused in gaining unfair advantage in athletic events requiring stamina. The IOC allows a maximum urine level of 15ug/mf for this drug and evidence of higher levels is considered due cause for disdualification. g ( , ) Ekstraksie van kaffeien uit urine is direk in die inspuitflessies van die monster- voerder gedoen. Die pH van 'n 1m£ urine monster is eerstens na 7,4 verhoog deur byvoeging van paar u? (3-5) 3M NaOH. Dit het veroorsaak dat 100% ekstraksie deur die byvoeging van 200uf mengsel chloroform: isopropanol (98:2) gekry kon word. Die urine plus ekstraksie vloeistof is vir 30 min geossileer en daarna gesen- trifugeer. Die aspirasienaald van die monstervoerder is so gestel dat 10uf van die organiese fase in die skeiding- sisteem ingespuit is. Caffeine urinary elimination studies were undertaken in 5 healthy young adult athletes, 2 males and 5 females We conclude from our data that IOC limits will not be exceeded in healthy individuals who ingest diet caffeine and that side effects are likely to limit ingestion of caffeine concentrate, by casual abusers, to amounts which will not exceed the regulatory norms. t Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012.) inname skedules gevolg. inname skedules gevolg. word dit aanvaar dat I5mg/kg die grens is waarby en waarbo newe- effekte soos naarheid en bewerigheid ontstaan.8 In die huidige eksperimente was die hoogste doserings slegs 11,5 en 7,8mg/kg vir mans en dames onderskei­ delik. Beide groepe atlete het egter by hierdie doserings alreeds ongemak er- vaar. 'n Selfbeperkende grens op die doelgerigte oormatige gebruik van kaf­ feien bestaan dus indien die gebruiker nie daarvoor gekondisioneer is nie. Uit Tabel ll is dit duidelik dat inname van koffie teen 'n buitensporige tem­ po van 12 koppies per uur nie die mak­ simale kaffeien konsentrasie in urine verby die vlak van I5ug/mf laat styg het nie resultate Figuur 1 en 2 toon die urine kaffelen- vlakke van die manlike en vroulike at- jete onderskeidelik. Die hoogste vlakke word in albei gevalle in die urine mon­ sters gevind wat 1 tot 2 uur na inname versamel is. Hierna neem die maksi­ mum waarde egter nie vinnig af nie Dit bly relatief konstant tot ongeveer 4 uur na inname waarna die konsentrasie vin- niger begin daal. Hierdie studie bevestig dus dat 'n vlak hoer as 15ug/mf kaffeien in urine slegs te wyte kan wees aan doelbewuste misbruik. g g te wyte kan wees aan doelbewuste misbruik. g g Die gemiddelde maksimum urine vlakke het by die hoogste doserings kafeien (900mg vir mans en 450mg vir dames) nie hoer as I5ug/mf in die eerste 4 uur na inname gestyg nie. Duidelike tekens van ongemak (naar- heid en bewerigheid) het by hierdie doserings te voorskyn gekom. g y g Tabel II toon die maksimum urine kaffei'envlakke nadat verskillende hoev- eelhede koffie ingeneem is. In hierdie eksperiment is die maksimum vlakke na 1 tot V I2 uur verkry. Dit is duidelik van Tabel II dat die inname van koffie teen ‘n maksimum tempo van 12 kop- pies per uur (62lmg kaffeien) die uri- nevlak tot hoogstens 5,9ug/mf laat styg het. Bepaling van kaffeien Hoedruk vloeistof chromatografie is gebruik vir die kwantitering van kaffeien in urine Detail van die metode DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,11 DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,11 inname skedules gevolg. BESPREKING Caffeine- Use and abuse in sports, int. J. Sports. Med. 5 ,179-182 4. Lelo A, Miners JO. Robson, R. en Birkett Di (1986). Assessment o f caffeine exposure: Caffeine content of beverages, caffeine intake and plasma concentrations of methyl xanthines. Clin. Pharma­ col. Ther. 39, 54-59. 5. Lelo A, Birkett QJ., Robson R.A. en Miners jq (1986). Comparative pharmacokinetics of caffeine and its primary demethyiated metabolites pa. raxanthine, theobromine and theophylline in man Br J. Clin. Pharmac. 22, 177-182. 6. Gilman AG. Goodman LS, Rail TW. en Murad f. (1985) The Pharmacological Basis of Therapeutics p 1673 Seventh Edition MacMillan Publishing Com­ pany, New Yprk 7. GibaldiM en Prescott L. (eds) (1983). Handbook o f Clinical Pharmacokinetics. ADIS Health Science Press, New York 8. Rail TW. (1985). The methylxantines. Chapter 25 in The Pharmacological Basis o f Therapeutics. Se­ venth Edition, pp 589-603 (eds., A.G Gilman, LS Goodman; TW. Rail, F Murad) MacMillan Publishing Company New York. FIGUUR I ingeneem. Die gemiddelde waardes is ver- bind terwyl die vertikale strepe by elke waar- de die standaard afwyking toon. Die gemid­ delde gewig van die atlete was 78kg. FIGUUR I Urinekaffeienkonsentrasie van twee manli­ ke atlete nadat verskillende volumes Bioplus geneem is (900,450 en 225mg kaffeien on- derskeidelik). Tydens elke urine versameling is die blaas volledig geledig en 150m? water Literatuurverwysings y g 1. Costill DL, Dalsky CP, Fink w j (1978). Effects of caffeine ingestion on metabolism and exercise per­ formance Med. Sci. Sports, 10, 155-158. p , , 2 Ivy JL, Costill DL, Fink WJ., Lower R.w. (1979). in. fiuence of caffeine and carbohydrate feedings on endurance performance. Med. Sci. Sports, 11,6-11 3. Delbeke FT. en Debackere M (1984). Caffeine- Use and abuse in sports, int. J. Sports. Med. 5 ,179-182 4. Lelo A, Miners JO. Robson, R. en Birkett Di (1986). Assessment o f caffeine exposure: Caffeine content of beverages, caffeine intake and plasma concentrations of methyl xanthines. Clin. Pharma­ col. Ther. 39, 54-59. col. Ther. 39, 54 59. 5. Lelo A, Birkett QJ., Robson R.A. en Miners jq (1986). Comparative pharmacokinetics of caffeine and its primary demethyiated metabolites pa. raxanthine, theobromine and theophylline in man Br J. Clin. Pharmac. 22, 177-182. (1985) The Pharmacological Basis of Therapeutics p 1673 Seventh Edition MacMillan Publishing Com­ pany, New Yprk p y, p 7. GibaldiM en Prescott L. (eds) (1983). Handbook o f Clinical Pharmacokinetics. ADIS Health Science Press, New York Press, New York 8. Rail TW. (1985). The methylxantines. Chapter 25 in The Pharmacological Basis o f Therapeutics. Se­ venth Edition, pp 589-603 (eds., A.G Gilman, LS Goodman; TW. Rail, F Murad) MacMillan Publishing Company New York TYD NA INNAM E ( u r e ) Tabel I label il Maksimale urine kaffeienkonsentrasie na inname van koffie oor een uur abe Besonderhede van vrywilligers wat aan die proef deelgeneem het. Ceslag Gewig (kg) Aktiwiteit Ceslag Gewig (kg) Aktiwiteit Manlik 77 Naelloper Manlik 79 Naelloper Vroulik 60 Veldatleet Vroulik 57 Middelafstand Vroulik 57 Naelloper FIGUUR 2 PHOTOGRAPH - SA SPORTS ILLUSTRA TED PHOTOGRAPH SA SPORTS ILLUSTRA TED BESPREKING BESPREKING Indien dit wettig sou wees om die kon- sentrasie kaffeien in die bloed van at- lefie tydens kompetisie te bepaai, sal dit moontlik wees om akkurate bereke- nings van die ingeneemde dosis te maak aangesien farmakokinetiese para­ meters soos die volume van distribu- sie en opruiming van die middel be- kend is (4-6). Dit is standaard praktyk om hierdie berekenings vir 'n ander xantienderivaat, teofillien te doen wan- neer laasgenoemde vir behandeling van asma gebruik word (sien byvoor- beeld 7). Die monitor van urine konsen- trasies van kaffeien om te bepaai of dit vir sy ergogeniese eienskappe deur 'n atleet misbruik is, is egter nie so een- voudig as die monitor daarvan in bloed nie Eerstens word slegs 1% van die ingeneemde kaffeien ongemetaboli- seerd in die urine uitgeskei.8 Dit is ook goed bekend dat die metabolisme van xantiene beinvloed word deur ouder- aom, lewerensiemstatus, swangerskap en rook. Tweedens varieer urinevloei peweldig met die graad van oefening wat gedoen word. Dit is dus moontlik oat n oefening wat na voltooiing ver- oorsaak dat 'n klein volume urine in die cioif ^ enwoordig is 'n hoe konsentra­ sie kaffeien tot gevolg mag he. y g y ( ) g g g ne«Tc!?e^r ^ffei'en in enkele doserings geneem word, is dit duidelik uit Figuur en 2 dat maksimum vlakke na 1 tot f j i Ur ln die urine verskyn. Daar moet y ced b oduc TYD FIGUUR I Urinekaffeienkonsentrasie van twee manli ke atlete nadat verskillende volumes Bioplus geneem is (900,450 en 225mg kaffeien on derskeidelik). Tydens elke urine versameling is die blaas volledig geledig en 150m? water Tabel I Besonderhede van vrywilligers wat aan die proef deelgeneem het. Ceslag Gewig (kg) Aktiwiteit Manlik 77 Naelloper Manlik 79 Naelloper Vroulik 60 Veldatleet Vroulik 57 Middelafstand Vroulik 57 Naelloper FIGUUR 2 Urine kaffeienkonsentrasie van drie vrouli ke atlete nadat verskillende volumes Bioplus geneem is (450,225 en 125,5mg kaffeien on derskeidelik). Die gemiddelde gewig van die atlete was 58kg. Ander besonderhede is soos in Figuur 1. TYD NA INNAM E ( u r e ) Literatuurverwysings 1. Costill DL, Dalsky CP, Fink w j (1978). Effects of caffeine ingestion on metabolism and exercise per­ formance Med. Sci. Sports, 10, 155-158. 2 Ivy JL, Costill DL, Fink WJ., Lower R.w. (1979). in. fiuence of caffeine and carbohydrate feedings on endurance performance. Med. Sci. Sports, 11,6-11 3. Delbeke FT. en Debackere M (1984). RASIONEEL-EMOTIEWE TERAPIE VIR SPORTLUI Professor Justus Potgieter Departement van Liggaamlike Opvoeding, Universiteit van Stellenbosch not win on a certain field or under cer­ tain conditions is irrational selfdeter­ mination that can be rectified through RET. The sport psychologist can edu­ cate the sportsman through cognitive restructuring to grasp that the chief influence is not the objective situation, but his perception thereof. RET is self therapy and the focus of control lies with the sportsman. RET provides a structure within which the sportsman can tackle his problems. It also contains a facet of goalsetting, and employs imagination techniques in order to alter irrational thinking. Because RET aims chiefly at restructur­ ing the thinking processes of the sportsman, no serious resistance to the therapist should come from the coach. The sports­ man's co-responsibility for his progress should avert the nor­ mal stigma attached to ther­ apy O ATI0NAL EMOTIVE THERAPY FOR SPORTSPEOPLE O O The psychological p lems experienced rts people are often at­ uted to irrational thinking. sportman's cognitions f greatly influence his emotions: as cognitions, emotions and be­ haviour are interdependent RET is based on the fact that the human being is a thinking, judging creature capable of both rational and irrational thought. Irrational thinking leads to dysfunctional be­ haviour Thus two people can PHO ons: be­ tic­ to dis­ ften an rly Algemene sielkundige proble- me van sportlui kan dikwels toe- geskryf word aan irrasionele denke. Omdat die mens se kog- nisies, emosies en gedrag inter- afhanklik is en mekaar dus wederkerig beinvloed, is dit lo- gies om te verwag dat die sportman se kognisies 'n groot invloed op beide sy emosies en sy gedrag sal uitoefen. Die ver- naamste beginpunt van rasio- neel-emotiewe terapie (RET) is dat die mens 'n denkende en oordelende wese is en oor die vermoe beskik om rasioneel sowel as op 'n irrasionele wyse te dink, Dit is die mens se irra­ sionele denke wat tot disfunk- sionele gedrag lei (Moller, 1985) Dit gebeur dikwels dat twee persone in soortgelyke situasies verskillend optree. Die werklike objektiewe situasie, soos byvoorbeeld 'n kritieke tydstip in n belangrike kompetisie, is vir albei persone dieselfde, maar omdat daar verskillende inter- pretasies daaraan geheg word, is die effek daarvan vir die twee persone nie eenders nie. Die een deelnemer sal byvoorbeeld onder druk swig, terwyl dit die prestasie van die ander bevord- er. Die verskil tussen hierdie twee persone se interpretasie van 'n gebeurlikheid is hoof- saaklik gelee in die bemiddeling- sproses wat jul kognisies speel. act differently in a similar ob­ jective situation as a result of differing interpretations. Irrational thinking is often un­ compromising, marked by in­ tense, irrelevant emotions and unrealistic self-demands. Un­ reasonable demands of perfec­ n can lead to anxiety, frustra­ n and aggression. Such irra­ nal thinking restricts the I sportsman's capacity to par I .sportsman's capacity to par ipate with spontaneity and take risks, which leads to a ruption of attention focus. 'Catastrophing' a second error in thinking, is the tendency to overemphasise the seriousness and trauma o f a situation. Together with uncompromising thinking this leads to negative performance, depression and self pity. Negative self judg­ ment in turn can lead to a vi­ cious cycle of poor motivation 3nd Performance. FIGUUR 2 FIGUUR 2 Urine kaffeienkonsentrasie van drie vrouli- ke atlete nadat verskillende volumes Bioplus geneem is (450,225 en 125,5mg kaffeien on- derskeidelik). Die gemiddelde gewig van die atlete was 58kg. Ander besonderhede is soos in Figuur 1. g T Y D NA IN N AM E ( u r e ) DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,1987 14 T Y D NA IN N AM E ( u r e ) DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,1987 T Y D NA IN N AM E ( u r e ) DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,1987 14 'GLANSARTIKEL,r "Oorveralgemenings is baie dikwels kenmerklik van die sportman wat sielkundigswak toegerus is vir kompetisie:' Katastrofering Katastrofering Katastrofering is 'n tweede tipe dink- fout. Dit is die neiging om situasies as veel ernstiger of meer traumaties te sien as wat dit in werklikheid is. Dit sluit aan by absolutistiese denke in die sin dat die sportman se vorige swak ver- tonings of kleiner foute, selfs binne dieselfde kompetisie, op so n wyse geinterpreteer word dat dit sy huidige en toekomstige werkverrigting negatief beinvloed. Dit kan ook tot uit­ ing kom in depressie en 'n verlengde periode van swak vertonings wat in werklikheid niks met tegniek, vaardig- heid of fisieke vermoens te doen het me. 'n verdere gevolg van hierdie tipe denke is 'n lae frustrasiedrempel met gepaardgaande selfblaam, selfbejam- mering en depressie. Omdat sportlui sielkundig redelik taai is, behoort hierdie terapie, wat in teen- stelling met byvoorbeeld die Rogeri- aanse benadering redelik aktief- direktief en soms bedreigend of uit- dagend mag voorkom, nie ernstige verhoudingsprobleme tussen die sielkundige en die sportman te veroor- saak nie. Die moontlikheid van weer- stand deur die afrigter omdat hy mag voel dat die voortigter op sy terrein oor- tree, word in groot mate verminder deurdat die onmiddellike doel van RET is nie om die sportman se gedrag as sodanig te wysig nie, maar om die in- houd van sy denke asook die wyse waarop hy dink te rekonstrueer Reproduced by Sabinet Gateway under licenc p y Die feit dat die sportman self verant- woordelik gemaak word vir sy vorder- ing en dat hy insig in die werkswyse en doelstellings van RET moet he, behoort die stigma wat daar moontlik aan sielkundige hulp kleef en die gevolglike traagheid van die sportlui om hulself aan te meld vir terapie, uit die weg ruim. g p Die neiging tot negatiewe selfbeoordel- ing wat op irrasionele denke berus kan ook aanleiding gee tot swak vertonings Dit kan ook 'n bose kringloop ontket- en wanneer die sportman begin twyfel oor sy eie vermoens en dit gevolglik sy motivering en gepaardgaande prestasie negatief beinvloed. Baie sportlui ervaar periodes van vertwyfel- ing en kan deur middel van gepaste voorligting deur hierdie krisisperiodes vang met rasionele denke. Deur middel van kognitiewe herstrukturering word die sportman opgevoed om te besef dat dit nie die objektiewe situasie is wat hom soseer beinvloed nie, maar sy per­ sepsie van die situasie. RET is Selfterapie Daar word voorgestel dat hierdie tipe terapie geskik vir sportlui sal wees om­ dat dit in groot mate selfterapie is. Die fokus van kontrole berus dus by die sportman self. Die keuse tussen ra­ sionele en disfunksionele denke is sy eie. Hy dra dus medeverantwoordelik- heid vir sy terapie. Hierdie benadering behoort by die persoonlikheid van die meeste sportlui te pas. Sportlui be­ hoort ook me probleme met die didak- tiese inslag te ondervind nie, omdat hulle uiteraard ontvanklik vir onderrig en afrigting is. Katastrofering Die doel van rasioneel-emotiewe terapie is dus om die sportman te help om insig in die in- houd van sy denke, denkprosesse, en selfkommunikasie te verkry en sy O ATI0NAL EMOTIVE THERAPY FOR SPORTSPEOPLE Appropriate Outdance can help to redefine distinction between the sportman's view of his value as a person and his performance on the field. Overgeneralisation is o TBBfceab/e in the sportm wno is psychologically UPPed A belief that he c H p R 1987 VOL 2, NO 4,1987 rod wno is psychologically UPPed A belief that he c H p R 1987 VOL 2, NO 4,1987 rod gesindhede, oortuigings en filosofie te wysig om sodoende sy doelstellings op n rasionele wyse te bereik. Irrasionele denke en dinkfoute kan die basis van sielkundige swakhede in 'n sportman se mondering vorm. irra­ sionele denke is nie gebaseer op die werklikheid of op feite nie. Dit is dikwels absolutisties, gaan gepaard met in­ tense of irrelevante emosies en verhoed dat die sportman sy doelstel- lings bereik. gehelp word. Die sportman wat nie rasioneel kan on- derskei tussen sy waarde as persoon en sy prestasie op sportgebied nie, deur- dat hy sy eiewaarde aan sy fisieke prestasies koppel, gaan gewis in een of ander stadium probleme in hierdie ver- band ondervind Dit lei me net tot die gebruiklike "gebrek aan selfvertroue" nie, maar kan die sportman se selfkon- sep en selfwaarde negatief affekteer Absolutistiese Denke Een van die mees algemene dinkfoute is absolutistiese denke waarmee die sportman onrealistiese eise aan hom- self en die situasie stel. Dit kom gewoonlik in sy selfspraak tot uiting in sulke gedagtes soos "moet", “moenie" en “behoort" Onredelike eise van per- feksie kan lei tot angs, frustrasie en soms tot onvanpaste aggressie. Hierdie aggressie word dikwels na binne gerig en dit kom tot uiting in 'n onverdraag- same gesindheid van die sportman teenoor homself en sy feilbaarheid. As gevolg van hierdie irrasionele denkwyse laat hy homself me genoeg ruimte om spontaan mee te ding of risiko's te neem nie. Hy plaas onnodige druk op homself wat tot angs, woede en ag­ gressie kan lei. Verder vind daar ook 'n ontwrigting van aandagsfokus plaas, omdat die sportman selfgerig raak. Daar word nie voorgegee dat die sport­ man emosieloos moet wees of homself moet vereenselwig met gemiddeldheid nie, maar absolutistiese, perfek- tionistiese, onredelike of onrealistiese denke wat prestasie inhibeer, is gewoonlik die basis van probleme in die sportman se ego-kompetisie. y g Moller, Andr6 T. (1985), Rasioneel-emotiewe terapie in die praktyk Stellenbosch: Universiteit-uitgewers Oorveralgemenings g g Oorveralgememngs is baie dikwels ken- merklik van die sportman wat sielkun- dig swak toegerus is vir kompetisie. Hy bou 'n sielkundige blokkering op teen sekere spelers en glo dat hy hulle nooit sal kan klop me. Ander voorbeelde is spelers wat daarvan oortuig is dat hulle onder sekere omstandighede, soos byvoorbeeld op spesifieke bane of velde, nooit suksesvol is of sal wees nie Hierdie irrasionele selfindoktrinasie of selfsuggestie kan deur herindoktrinasie deur middel van RET reggestel word. Ongeldige afleidings uit bepaalde ge- beurtenisse wat nie deur feite onder- steun word nie, soos byvoorbeeld die sportman se persepsie dat hy nikswerd is omdat hy op 'n sekere wyse opgetree het of 'n punt afgestaan of 'n kom­ petisie verloor het, kan 'n ontwrigtende invloed op sy sielkundige benadering he. g g Verder skep die werkswyse van RET heelwat struktuur en 'n raamwerk waa- rin die deelnemer sy probleme kan aan- pak. Dit bevat ook 'n faset van doelwit- stelling... lets waarmee die ernstige deelnemer vertroud behoort te wees. RET maak ook gebruik van verbeeld- ingstegnieke om irrasionele denke te identifiseer en te wysig. Omdat die meeste sportlui van een of ander vorm van beeldingstegniek gebruik maak as deel van hul sielkundige voorbereiding, behoort dit goed in te pas by die sport­ man se normale program, p g g Daar word nie voorgegee dat die sport­ man emosieloos moet wees of homself moet vereenselwig met gemiddeldheid nie, maar absolutistiese, perfek- tionistiese, onredelike of onrealistiese denke wat prestasie inhibeer, is gewoonlik die basis van probleme in die sportman se ego-kompetisie. p g , n Verdere voordeel van RET vir die sportman is dat dit vereis dat die klient goed vertroud moet wees met die ra- sionaal en die werkswyse van die ter­ apie voordat daar met werklike terapie begin kan word. Dit behoort die sport­ man se motivering asook die geloof- waardigheid van die terapeut te bevorder Die sportsielkundige kan n belangrike voorligtingsrol vervul deur saam met die sportman bogenoemde en ander irrasionele denke en dinkfoute te iden- tifiseer, te betwis en te wysig en te ver- Provisional programme Provisional programme Wedsnesday. 6th April 1988 Registrations Welcoming Drink Thursday: 7th April 1988 Welcome by President Motivation / Perspiration / Inspiration Biomechanics of Running Drugs in Sport Fluid balance Morphalegic Considerations Diet — Fads & Fancies Liniments, strapping and bandaging Endotoxaemia in long-distance runners Advice for the beginner Running equipment Footwear Wedsnesday. 6th April 1988 Registrations Welcoming Drink Dr. van Velden Footwear Friday: 8th April 1988 Foot Anatomy & Biomechanics Skin problems in the runner Physical examination of the ankle and foot Stress fractures Compartment syndromes Foot soft tissue problems: Tendonitis/Fascitis Physical examination of the knee Internal Derangement of the knee joint Tendon problems around the knee joint Anterior knee pain in runners Muscle tear treatment in runners Medical Aspects of the Iron Man Triathlon The assessment of Fitness of Middle- aged persons to participate in strenuous sporting activities Banquet Saturday: 9th April 1988 Fun Run Open Session Key Address & Panel Discussion Speakers will include Prof T Noakes Dr E P Hugo Mr S N du Toit Dr DP Van Velden DrRRathgeber Dr C Noble Mr G Lindenberg Dr J Skwono Friday: 8th April 1988 Foot Anatomy & Biomechanics Skin problems in the runner Physical examination of the ankle and foot D Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted Dr. van Velden verwyslng y g Moller, Andr6 T. (1985), Rasioneel-emotiewe terapie in die praktyk Stellenbosch: Universiteit-uitgewers y g Moller, Andr6 T. (1985), Rasioneel-emotiewe terapie in die praktyk Stellenbosch: Universiteit-uitgewers DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,1 Dr D. van Velden Head: Department of Family Practice. Margaret Simpson, Continuing Medical Education University of Natal PO Box 17039, Congella 4013. Tel no: (031) 25-4211. Margaret Simpson, Continuing Medical Education University of Natal PO Box 17039, Congella 4013. Tel no: (031) 25-4211. fort should be made to increase our membership and to disseminate our Journal as widely as possible to all ap­ propriate Health Professionals. n die Suid-Afrikaanse Sportgeneeskunde Ver- emging se pogings om 'n nasionale bewuswording te kweek van die belang van fiksheid as gesond- heidsbevorderende maat- reel, is ons besonder bevoorreg om in hierdie uitgawe 'n artikel te publiseer van Dr F. R Retief, Direkteur-Generaal, Departement van Nasionale Gesond­ heid en Bevolkingsontwikkeling, insake die plek van oefening in gesondheids­ bevordering. Dit is bemoedigend om te weet dat die Departement van Nasion­ ale Gesondheid en Bevolkingsontwikkel ing, so 'n hoe premie plaas op gesond­ heidsbevordering in die Nasionale Gesondheidsplan wat in 1986 afgekon- dig is Die SASGV sal alles binne sy ver­ moe doen om by wyse van weten- skaplike artikels, simposia en kongresse, 'n motiveringsaksie te loods ter bevor- dering van 'n gesonder leefwyse sodat gesondheidsbedreigende gedrag grootliks uitgeskakel kan word. Dit is al- gemeen bekend dat die Suid-Afrikaanse leefwyse aanleiding kan gee tot 'n vlaag van sogenaamde "hipokinetiese siektes” wat nie geneesbaar is met die tradi- sionele allopatiese geneeskunde nie, maar eerder met 'n gestruktureerde oefenprogram wat op 'n nasionale ba­ sis georganiseer word. Aangesien so 'n poging op 'n multidissiplinere benader- ing rus, is die SASGV verheug dat die aanverwante mediese dissiplines soos dv, fisioterapie, biokinetika, maat- skaplike werk, ensl, nou ook lid kan word van ons vereniging om ons hande te sterk in hierdie taak. fort should be made to increase our membership and to disseminate our Journal as widely as possible to all ap­ propriate Health Professionals. The South African Sports Medicine As­ sociation is deeply in debt to the spon­ sor of our Journal and would like to ex­ press our sincere appreciation for their concentrated efforts to enhance the teaching and practice of Sports Medi­ cine in South Africa. University of Natal PO Box 17039, Congella 4013. Tel no: (031) 25-4211. p p The South African Sports Medicine As­ sociation is deeply in debt to the spon­ sor of our Journal and would like to ex­ press our sincere appreciation for their concentrated efforts to enhance the teaching and practice of Sports Medi­ cine in South Africa SASMA update 88 Course The CME course, concentrating on var­ ious medical and physiological aspects of running, scheduled for 6-9 April 1988, is another venture of the SASMA to disseminate Sports Medicine knowledge to everybody involved in sport and exercise The Editorial Board of the Sports Medi­ cine Journal had a very successful meeting recently where the format of tne Journal was discussed in depth. In­ ternational recognition is to be persued some opposition to become af­ filiated with the international Sports Medicine Association (F.l.MS.) and to comply with their motto for 1987: "Lets trv? examPle to the world. Lets work «w tn e r for Sports Medicine, Exercise, a * ; ancl a better understanding ong our Nations'! A concentrated ef­ SASMA NUUS SASGV NEWS Dr D. van Velden Head: Department of Family Practice. granted by the Publisher (dated 2012.) y Law amendments were introduced in an endeavour to minimise unintention­ al injuries. The referee plays a vital role in the im­ plementation of the rules but the failure of referees to apply the laws of the game is not in itself an adequate reason for altering the laws. j Various facets of the game came un­ der scrutiny e.g., the tackle and lying on the ground, scrums, rucks, mauls and foul play where deliberate injuries can occur. y The game of rugby is under control of the International Rugby Football Board. The board is composed of 2 represen­ tatives from each of the unions in membership including South Africa. The laws of the game or any alterations therein or interpretations thereof are promulgated by the board. The Medical Advisory Committee was responsible for very important recom­ mendations which have been accept­ ed regarding: g Officials, selectors, managers and even team doctors, develop tunnel vision in relation to their own team. Players are allowed to play after receiving injec­ tions into painful areas or joints or they are allowed to play one week after be­ ing carried off the field with concus­ sion. g g • the use of drugs in rugby • dangers of footwear and damage from studs sion. The S.A.R.B. has recommended mini­ mum medical and first aid require­ ments at all rugby playing fields. The effective implementation of these requirements and essential profession­ al care at playing fields have become a pre-requisite for playing the game Players and parents at schools have the right to demand certain basic precau­ tions and available facilities. The S.A.R.B. has recommended mini­ mum medical and first aid require­ ments at all rugby playing fields. p g y The board's concern about safety and health matters related to rugby led to the establishment of a Medical Adviso­ g y p y g The effective implementation of these requirements and essential profession­ al care at playing fields have become a pre-requisite for playing the game Players and parents at schools have the right to demand certain basic precau­ tions and available facilities. Reproduced by Sabinet Gateway under licence The establishment of these facilities re­ mains the responsibility of the school, club or union. If these demands are not met, the ef­ fective protection by the laws of the game or the suggested minimum first aid requirements will have little effect. Saturday: 9th April 1988 Fun Run p For further information please contact: Dr R Rathgeber, g , 112 Hillcon Towers, , Umhlanga Rocks 4320 g Chairman: Tel: 031 561-1777 or- Tel: 031 561-1777 DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,1987 rodu DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,1987 prod ETIENNE P. HUGO, Chairman: SA Rugby Board Medical Advisory Committee ETIENNE P. HUGO, Chairman: SA Rugby Board Medical Advisory Committee ry Committee and South Africa was represented on this committee since the beginning. • the need of injured players to leave the field • the need of injured players to leave the field S A has reached the end of the 1987 Rugby Season. There has again been a justifiable concern from many interested groups for the safety of the play­ ers during this year. Some sections of the Medical Profes­ sion on Media are always ready to cre­ ate sensation or denigrate rugby or preferably both by headlining any seri­ ous injury whilst ignoring similar inju­ ries occuring in activities like motor cy­ cling and other sports. S S t e e d The board conducted a special study into the frequency and type of rugby injuries and it is involved in an analysis of all severe spinal injuries due to rug­ by as well as the assessment of the value of mouth guards. g g This immediately led to medical advi­ sors or Advisory Committees to the various unions, Medical doctors accom­ panying touring teams, doctors at representative touring matches as well as the stimulation of interest and research into injuries, commonly as­ sociated with rugby. g y Some sections of the Medical Profes­ sion on Media are always ready to cre­ ate sensation or denigrate rugby or preferably both by headlining any seri­ ous injury whilst ignoring similar inju­ ries occuring in activities like motor cy­ cling and other sports. g The S.A.R.B. Medical Committee is ac­ tively involved and committed towards these programmes. p g The I.R.F.B. has been responsible for more than 30 law amendments, 14 notes or instructions to referees, and more than 20 directives to improve the position of the player. g y The board has introduced various changes, intended to improve the game for the players and spectators and the safety of the players has be­ come a major consideration during the last 10 years. g p It will be proclaimed on each occasion that the controlling body of the game has done nothing and that the "laws must be changed" or "new laws must be introduced". ETIENNE P. HUGO, Chairman: SA Rugby Board Medical Advisory Committee Those with genuine concerns for the game will want evi­ dence of what might lead to justifia­ ble changes Some perspective is need­ ed by looking at what has been done and what has happened in recent years. p p y It is unacceptable to state that the board has been unresponsive to change and to make the game a safer one ropean and warm-up: p Before every practice and game the team was warmed up very systemati­ cally as follows: Five minutes of run­ ning, hopping, jumping to get the cir­ culation going, followed by slow stretches to every joint and muscle act­ ing over that joint. Before a game, a few plyometric (rebound jumping) ex­ ercises are included to stimulate the "reactive neuro-muscular apparatus". This is brought about by loading the elastic and contractile components of the muscle The actual warm-up should take between 10 and 20 minutes, de­ pending on the fitness level, tempera­ ture and nature of activity it precedes conclusion: their development must receive more attention than is currently the case. To achieve this the players must be put through a series of tests to measure: their development must receive more attention than is currently the case. To achieve this the players must be put through a series of tests to measure: Once the players return to organised practices (usually towards the end of January), training emphasises the build­ ing of stamina and this was effective­ ly achieved by hill climbing. At Eben Cuyler where the team practises, there is a fairly steep incline (35 degrees) of approximately 40 metres and the team builds up to 20 hills. 2. 6. muscular strength, muscular endurance, cardiovascular endurance, flexibility, leg explosiveness, quickness, agility, percentage body fat. p One of the problems experienced here was the development of inflamed achilles tendons, and it would be advis­ able to start with only 2-4 hills and add 1-2 a week as the season progresses. During the season hill climbing is phased out due to the demands of the game and the need for more specific fitness to be developed. At this stage more intense, shorter and faster activi­ ties replace hill climbing. It must be remembered that rugby is not an en­ durance event, and a number of in­ teresting statistical factors which should have an important influence on the specificity of training have been demonstrated. For example during an eighty minute game, there are on aver­ age 140 seouences of action lasting 27 minutes of actual playing time As it has also been obsetved that 56% of the ac­ tivity lasts less than 20 seconds and 85% of the activity lasts less than 20 seconds, it means that the energy source is predominantly ATP-CP plus the anaerobic lactic acid system. granted by the Publisher (dated 2012.) Closer co-operation between players, parents, administrators and doctors is needed to improve the standard of care further, DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,1? BASIC CONDITIONING FOR RUGBY DR KEITH CORDON — Team Physiotherapist O ugby being an amateur game largely precludes any off season training program, and the best that can be hoped for is that 6 weeks before the new season begins, the players will put in some fo bic training, the activity of choice be­ ing running. For maximal aerobic ef­ fect, between 20-45 minutes should be run on alternate days. A basic weight training program emphasising hyper­ trophy is strongly recommended for between 6 - 12 weeks during the off-season. European athlete today who is not on an intensive weight training program. The benefits in terms of developing the players physical capacity factors that will enable them to fulfill their potential and minimise time off through injury have been proven con­ clusively by our American, Eastern Eu­ ropean and Russian counterparts, European athlete today who is not on an intensive weight training program. The benefits in terms of developing the players physical capacity factors that will enable them to fulfill their potential and minimise time off through injury have been proven con­ clusively by our American, Eastern Eu­ ropean and Russian counterparts, O ugby being an amateur game largely precludes any off season training program, and the best that can be hoped for is that 6 weeks before the new season begins, the players will put in some fo bic training, the activity of choice be­ ing running. For maximal aerobic ef­ fect, between 20-45 minutes should be run on alternate days. A basic weight training program emphasising hyper­ trophy is strongly recommended for between 6 - 12 weeks during the off-season. O O aero­ "it must be remembered that rugbylsnotan endurance event" ropean and warm-up: We see therefore that at all standards of competition high levels of anaerobic Power and capacity are required, and y y g y The question most often asked is: what is the role of testing if the tests do not measure playing ability? The answer is that the tests measure potential abili­ ty which could mean that the player who achieves high scores has the tools to become a great player. In addition to improving performance, one of the primary benefits of ade­ quate physical conditioning is to minimise the occurence and severity of injuries. The incorporation of proper testing to provide information as to the players physical capability, super­ vised strength training, adequate rest and nutrition will ensure the rugby players spend less time in the treat­ ment rooms and more time on the playing field. rtQ g p y Strength training (weight training) should be encouraged and if it could form a part of the conditioning pro­ gram would contribute significantly to the players realising their individual potential. There is no American or East and trauma. diclophenac sodium 50 mg (entericcoated tablets)Reg.no,m.1/253 (weMctioi/1965) ej C iba-G eigy (Pty) Ltd P.O. Box 92 Isando 1 6 0 0 For full prescribing inform ation pleose refer to the M.D.R. and trauma. diclophenac sodium 50 mg (entericcoated tablets)Reg.no,m.1/253 (weMctioi/1965) ej C iba-G eigy (Pty) Ltd P.O. Box 92 Isando 1 6 0 0 For full prescribing inform ation pleose refer to the M.D.R. NEWS Written contributions not exceeding 1500 -1800 words and dealing with any sports medicine-related topic are invi­ ted. The Ponky Firer sports Medicine Award The 7th international Biochemistry of Exercise Conference, London, Ontario, Canada June 1-4 1988. South African medical authors with an interest in the growing gfield of Sports Medicine will be pleased to learn of the establishment of a new writing award. The Firer Sports Medicine Award will take the form of an annual cash prize of R500 presented in recognition of an important written contribution in sports medicine by Johannesburg Or­ thopaedic Surgeon, Dr 'Ponky' Firer Certain principles are laid down for the guidance of contributors.- Ideally, the work should represent per­ sonal experience and should provide concise/practical help to GPs and others periodically involved in the management of injuries, training schedules or the physiology of sport. Articles must be available for publica­ tion in "Sports Medicine" prior to, or fol­ lowing judging. The editorial board of the publication will nominate three ar­ ticles from which one winner will be chosen by an appropriate academic authority. Tentative Programme The Role of Functional Demand in Regulating Gene Expression. Determinants of Muscular Growth — A Biochemical Perspective. Muscle Energetics — Phosphorylation of the Contactile Protein. Metabolic Disorders of the Muscle — Exercise Implications. Fluid, Electrolyte, and Acid-Base Homeostasis in the Working Muscle. Extramuscular Substrate Deliver/ and Control with Exercise. The Biochemistry of Muscular Fatigue. Tentative Programme The Role of Functional Demand in Regulating Gene Expression. Determinants of Muscular Growth — A Biochemical Perspective. Muscle Energetics — Phosphorylation of the Contactile Protein. Metabolic Disorders of the Muscle — Exercise Implications. Fluid, Electrolyte, and Acid-Base Homeostasis in the Working Muscle. Extramuscular Substrate Deliver/ and Control with Exercise. The Biochemistry of Muscular Fatigue <1 Drugs and Sport Congress Drugs and Sport Congress The National Symposium on Drugs and Sport Participation to be held at the Sports Centre, University of Pretoria, is scheduled for 26 February 1988. An In­ ternational speaker will participate and the SASMA is officially involved in the programme This promises to be very informative and further information can be obtained from Gert Potgieter or Petra Taljaard at Tel. No (012) 542-2150. Drug abuse in sport and in the commu­ nity is becoming a major problem and needs to be addressed from many different angles. The Biochemistry of Muscular Fatigue. Poster Sessions Adaptation and Muscle Transformation. Skeletal Muscle Growth. Metabolic Disorders of the Body. Fluid and Electrolyte Balance. Substrate Utilization and Exercise Skeletal Muscle Fatigue. Poster Sessions Adaptation and Muscle Transformation. Skeletal Muscle Growth. Metabolic Disorders of the Body. Fluid and Electrolyte Balance. Substrate Utilization and Exercise Skeletal Muscle Fatigue. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the P Suid-Afrikaanse Sport geneeskunde Vereniging APPLICATION FORM AANSOEKVORM South African Sports Medicine Association Full Member/VoHe lid R25 Student Member/Studente-lid R5 Tel No/Tel N r.................MASA No/MVSA Nr . Full M e m b e r Medical p/actinonerrs who are m embers of M A S A V oile Lid: Mediese praktisyns wat lede van die M.V.S. A. is. S tu d en t M em ber. Medical siudem s in clinical years S tudente-lede:M ediesestudeniem hulkliniese ja re. Applications tor m em bership of S. A.S.M A should be sent to. The Secretary. S A S M .A Hatfield Forum West. 1067 Arcadia Street. Hatfield. Pretoria 0083. Cheques to accom pany mem bership form APPLICATION FORM AANSOEKVORM Suid-Afrikaanse Sport geneeskunde Vereniging Full Member/VoHe lid R25 Student Member/Studente-lid R5 • The objective is to encourage good, well presented and concise contribu­ tions to the growing literature on sports medicine. South African Sports Medicine Association MASA No/MVSA Nr . Full M e m b e r Medical p/actinonerrs who are m embers of M A S A V oile Lid: Mediese praktisyns wat lede van die M.V.S. A. is. S tu d en t M em ber. Medical siudem s in clinical years S tudente-lede:M ediesestudeniem hulkliniese ja re. Applications tor m em bership of S. A.S.M A should be sent to. The Secretary. S A S M .A Hatfield Forum West. 1067 Arcadia Street. Hatfield. Pretoria 0083. Drugs and Sport Congress Cheques to accom pany mem bership form p • Open to South African authors, criter­ ia for evaluation will include good research and sound methodology. DECEMBER 1987 VOL 2, NO 4,11

https://journals.assaf.org.za/index.php/sajsm/article/download/1099/624

Afrikaans

So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 daagliks ongewens laat voel en sy pa hom voortdurend verneder en hy soos Superhero, Jet Jungle of Batman (kyk onder andere na 14, 33) sal kan wegvlieg van alles wat hom knel. Die opleiding as polisieman is van jongs af sy ideaal, want dan sal sy lewe gravitas (gewig) kry, sal hy kan respek afdwing (20– 21) en sal hy iemand word (45). Dit is asof die polisie-uniform hom sal kan transformeer soos Superman se gewaad. So lig soos klip is die debuutroman van Jacques Pretorius. Sy tragiese afsterwe op ’n baie jeugdige leeftyd is ’n groot verlies, ook vir die Afrikaanse letterkunde, omdat hierdie roman heelwat meriete het. Parallel met hierdie soektog na eksistensiële sin verloop sy soeke na die “droomvrou” (118) met haar “oë dom en groot en blou van rein- heid en onskuld” (143). In sy drome lyk sy nie veel anders nie as die stereotipiese animale vergestaltings soos dit aan te tref is in sprokies- verhale met haar woeste hare, dun middel, ferm spiere en groot borste. In die werklikheid is sy droomvrou manipulerend en ontwy- kend. Op ’n wrede manier stel sy sy armoede en onsekerheid aan die kaak en laat hom ook nie toe om seksueel met haar te verkeer nie. Vroeg reeds besluit hy om haar te onderwerp, te “straf” met sy penis (126), wat uitloop op ’n werklike verkragting. Hierdie toneel word ook stuksgewyse onthul. Wat kulminasie moes wees van al sy drome raak ’n ontluis- tering van die seksuele as vervulling; byna soos die seksuele inisiasie deur ’n hoer in dieselfde roman. So lig soos klip sou as ’n ontwikkelingsroman bestempel kon word, omdat dit nie net die lewensloop van ’n jongman beskrywe van sy traumatiese jeugjare tot en met sy dood nie, maar ook al die tipiese probleme verbonde aan volwassewording. Tipies van hierdie subgenre worstel die hoofpersoon met identiteitsprobleme, gods- diens, geweld en seksualiteit. Net soos Colet van Velden in Etienne Leroux se beroemde ontwikkelingsroman, Die eerste lewe van Colet, is die hoofpersoon hier ’n sensitiewe buite- staander, lewe ook ’n “dubbellewe” (72), te- wens enigste kind en óók verskeurd tussen onversoenbaarhede: hier tussen hemel/ hel; die Duiwel en God; die goor werklikheid van ’n armoedige bestaan binne ’n disfunksionele gesin en die heerlike verbeeldingsbestaan ver- teenwoordig deur drome. So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 Hierdie roman is ook verwant aan ’n ander bekende Afrikaanse prosadebuutwerk naam- lik Jaco Fouché se roman, Die ryk van die rawe. Nes Fouché se Ratkas Goosen beleef die “stu- dentekonstabel” of “konstabel” hier ’n eksis- tensiële krisis. Hy kom uit dieselfde laer- middelklas, word groot in ’n era van (politie- ke) geweld, belewe tye van oorgang en is ’n rasegte buitestaander wat te gou te diep sien. Waar Ratkas se wêreld dié is van die “Graphic Novel” met sy onderliggende gewelddadig- heid, word die hoofpersoon in Pretorius se roman groot in ’n wêreld van strokiesverhaal- helde. Die verteller in hierdie roman is die “kon- stabel” wat diens doen tydens die voorste- delike geweld van die jare tagtig van die vori- ge eeu. Ratels, halssnoermoorde, gewelddadi- ge betogings en brandende townships is aan die orde van die dag. Omdat jy nooit weet wanneer jy die volgende slagoffer gaan raak nie, klou jy vas aan reël 1: hou die laaste patroon vir jouself. Outentifiserende tegnieke, soos die op- noem van motors, drankies, kleredrag, mu- siek en derglike dra by tot ’n oortuigende her- skepping van ’n era, maar dit is veral die wyse waarop Pretorius daarin slaag om die on- derliggende wanhoop en letargie van die Vroeg reeds droom hy dat hy kan ontsnap uit sy ongelukkige bestaan waar sy ma hom TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (1) • 2013 162 tagtigerjare vas te vat wat beïndruk. Hierdie vertelling is verwant aan ander “keertyd- vertellings” in die Afrikaanse letterkunde (soos dié van die sterwende tantetjie in Schoeman se Hierdie lewe) deurdat die realiteit van die naderende dood jou dwing tot eerlike retro- spektiewe bestekopname. determinisme gesuggereer word én die titel geaktiveer word: “Sy wink na hom. Haar oë is sag en sonder oordeel. Haar stem is vol troos. Hy tuimel, val sag deur die oneindig- heid. Soos ’n klip.” (208). Pretorius belas die titel met ’n reeks be- tekenisse wat nie almal ewe geslaagd die lading dek nie. Juis klip kan die ontsnapping verhaas (105), die ligtheid bring waarna hy smag (122), die ligtheid van ’n bestaan (146– 47), die klip is ook beeld van vernietigende energie, dit wat nooit ongedaan gemaak kan word nie (167), dit wat beeld is van die ver- gifnis wat nooit sal kom nie en aan jou hang (191) en oplaas ’n ligtheid verkry deur die dood (208). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (1) • 2013 So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 Broksgewys word ’n lewe gerekonstrueer en dit is narratologies gesproke ikonies van ’n gefragmenteerde bestaan. Die verteller word groot as enigste kind in ’n disfunksionele gesin, letterlik gestrem deur ortopediese skoene (16–17), wat bykans simbolies is van al die ander dinge wat hom vasknel soos armoede, liefdelose ouers, onbegrypende en onsimpatieke onderwysers (161) en ’n pa wat enersyds drank smokkel en andersyds op- gaan in ’n oordrewe godsdienstigheid. Hierdie roman is nie sonder ’n flinke klomp mooiskrywery nie (kyk maar na 61, 64, 83, 181 en 191), boordenstoevol van “diep” filo- sofiese besinnings en gee ook soos gesê geen objektiewe beeld van die verlede nie. Maar in die geheel bevat dit stukke uiters knap prosa (kyk byvoorbeeld na bl. 102), toon dit reeds ’n skrywer wat die diverse verhaallyne van ’n roman moeiteloos vashou en oor die vermoë beskik om verskillende wyses van vertel op sinvolle manier af te los. Veral as weergawe van ’n traumatiese tydperk in ons geskiedenis, slaag dit om die essensie van daardie jare vas te vat. ’n Baie belowende debuut. As daar een ding is wat kwel, is dit juis die eensydige wyse waarop Pretorius die verlede weergee, ’n tendens wat veelvuldig voorkom in baie resente Afrikaanse tekste van ’n uit- eenlopende reeks skrywers. Alles wat Afri- kaans is, word summier van die tafel gevee en dit is asof alle vaders sadiste en molesteerders was, alle moeders bitter en gefrustreerd en alle gesinne disfunksioneel. Die Afrikaner kom in al hierdie tekste uit die verf as sadiste met patologiese trekke. Een van die mees ontstel- lende tonele in hierdie roman (ook een van die beste) is hiervan ’n staalkaart: die kaptein wat ’n jong oortreder lyfstraf toedien. Aan- vanklik nog met die skynbare doel om dié jong Afrikaner van sonde af te keer, later bloot om sy eie sadisme te laat botvier (24–29). H. P. van Coller [email protected] Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein H. P. van Coller [email protected] Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein In die aangesig van die dood word “die konstabel” se jeug vertel, sy opleiding as polisieman en word die verkragtingstoneel stuksgewyse onthullend weergegee. Die skokkende slotonthulling van Chené se uit- eindelike lot is die hoogtepunt van die agterna-vertelling, ook omdat eie skuld nou erken moet word. So lig soos klip. Jacques Pretorius. Kaapstad: Tafelberg, 2012. 224 pp. ISBN-13: 978-0-624-05362-0. DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v50i1.25 Die kragtige slot sluit naatloos aan by die openingsparagraaf waar- deur ’n sirkelsluiting verkry word, iets van ’n 163 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (1) • 2013 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 50 (1) • 2013

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/2052/1766

Afrikaans

J. L. Coetser J. L. Coetser is as professor verbonde aan die Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria. E-pos: [email protected] Voorstellings van verset in drie Adam Small-dramas: Kanna hy kô hystoe, Joanie Galant-hulle en Krismis van Map Jacobs Voorstellings van verset in drie Adam Small-dramas: Kanna hy kô hystoe, Joanie Galant-hulle en Krismis van Map Jacobs Voorstellings van verset in drie Adam Small-dramas: Kanna hy kô hystoe, Joanie Galant-hulle en Krismis van Map Jacobs Representations of revolt in three plays by Adam Small: Kanna hy kô hystoe, Joanie Galant- hulle and Krismis van Map Jacobs This article investigates the extent to which the title characters in three Adam Small plays represent dramatic and theatrical expressions of revolt. The title characters are Kanna (in Kanna hy kô hystoe), Joanie (in Joanie Galant-hulle) and Map (in Krismis van Map Jacobs). The discussion concludes that two forms of revolt dominate in these plays, namely expressions of overt and covert revolt. In his first play, Kanna acts the part of the reluctant intellectual, while politically inspired events compel Joanie Galant to face a personal and material void, without success. In the third play, Map Jacobs succeeds in resisting the legacy of his criminal past and his stay in prison by reclaiming his identity as a member of society. Apart from the title characters, the playwright also emerges as an invisible character in each play. He voices his revolt against political and social injustices by his representations in the written text, and in the fashion he determines how revolt should be portrayed on-stage. Among others, he uses procedures recognised as vehicles of revolt, such as elements from Brechtian theatre, satire, the silent character, laughter, culturally marked language that dismantles the authority of standard language, and body markings. Keywords: Adam Small, Afrikaans drama, anti-apartheid literature, covert resistance, overt resistance, revolt, Kanna hy kô hystoe (1965), Krismis van Map Jacobs (1983), Joanie Galant-hulle (1978). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 DOI: http://dx.doi.org/10.4314/tvl.v49i1.4 Inleiding Christopher Heywood (1) skryf in die inleiding van sy boek, A History of South African Literature, dat, “[a]midst confusion, violence, and conflict, South African literature has arisen out of a long tradition of resistance and protest”. Hy verbind die historiese bron van dié tradisie met die ontstaan van vier gemeenskappe in Suider-Afrika. Die eerste groep is vir die doel van hierdie bespreking die belangrikste. Hulle is “the ancient hunter-gatherer and early pastoralist Khoisan (Khoi and San) and their modern descendents, the Coloured community of the Cape” (Heywood 1). Hy verwys ter ondersteuning van sy stelling na Bleek en Lloyd se transliterasie van die /Xam-spre- kende ||Kabbo se beskrywings van die San se lewenswyse en sy eie lewensverloop. Laasgenoemde sluit ||Kabbo se ervaring van kontak met Europese koloniste in. ||Kabbo is op ’n ouderdom van ongeveer sestig jaar op ’n aanklag van skaapdiefstal tot hardearbeid gevonnis en vanaf Bitterputs, in die omgewing van Kenhardt, Kaapstad toe gestuur. Bleek het daarin geslaag om die Britse goewerneur te oortuig om ||Kabbo 51 en nog enkele ander San in sy bewaring te plaas, waarna hy en Lloyd hul vertellinge in Engels getranskribeer het. Die meeste van hierdie verhale getuig van ervarings van plekloosheid as gevolg van gedwonge verplasing en van ||Kabbo en sy makkers se verlange na hul plek van herkoms. Geplaas teen die agtergrond en verloop van ||Kabbo se gevangesetting, is dit onwaarskynlik dat hy en die ander San wat by Bleek ingewoon het, tot gewelddadige verset sou oorgaan en probeer ontsnap. Die historikus George McCall Theal, wat die voorwoord vir Bleek en Lloyd se optekeninge, Specimens of Bushman Folklore (1911), geskryf het, rapporteer ook nie so ’n voorval nie, maar ver- duidelik wel dat die goewerneur dit as ’n voorwaarde gestel het dat die San snags op die Bleek-perseel opgesluit moet word. Veral twee raakpunte kenmerk die plasing van die karakter ||Kabbo naas Adam Small se voorstelling van titelkarakters in sy drie dramas. Dié raakpunte word hier kortliks aangedui, maar verderaan ten opsigte van elkeen van Small se drie tekste in groter besonderhede uiteengesit. ’n Eerste raakpunt is dat al vier tekste binne ’n postkoloniale raamwerk pas waarin ’n stemlose Ander ’n hoorbare stem van verset verkry (Spivak 271–313; vergelyk verder die bespreking hieronder). Inleiding In ||Kabbo se geval is die stem, as gevolg van Bleek en Loyd se bemiddeling, ’n narratiewe stem; in die geval van Kanna, Joanie Galant en Map Jacobs is dit ’n dramatiese (’n representasie in ’n dramateks) én toneelmatige stem (’n voorstelling in ’n speelruimte). ’n Verdere aansluiting is dat daar in elkeen van Small se drie dramas ’n soortgelyke grondpatroon van verplasing, plekloosheid en nostalgie voorkom as wat uit Bleek en Lloyd se optekening blyk. Dié opeenvolging van verplasing, plekloosheid en nostalgie resoneer Spivak (280 passim) se interpretasie van ’n postkoloniale tussengebied, en McFarland (1250) se stelling dat die verloop van verset ’n proses verteenwoordig met ’n herkenbare storie of narratiewe struktuur (vergelyk verder die bespreking hier- onder). Soos ||Kabbo deur die owerhede van sy tyd gedwing is om van Bitterputs Kaapstad toe te reis om daar sy vonnis uit te dien, word Kanna, Joanie Galant en Map Jacobs in Small se drie dramas deur die owerhede van hul tyd verplig om te verhuis of om van plek te verander. Die voorstellings van hierdie uitsettings en groep- verskuiwings in die drie dramas weerspieël die drie titelkarakters se magteloosheid om hulle met die daad teen die mag van die postkoloniale sentrum, die staat, te verset. Vermeulen (3) beskryf dié agtergrond soos volg: “Kanna hy kô hystoe (1965) wortel, soos Adam Small se ander werke, diep en onlosmaaklik in die sosio-politieke grond waaruit die stuk gegroei het, veral dan dié van apartheid in Suid-Afrika, en wel soos dit deur die skrywer as bruinman persoonlik ervaar is.” Omdat sy verset in die skryfdaad setel, is dit as dramaturg vir Small moontlik om ook met behulp van voorstellings in sy dramas, en met gebruikmaking van dramatiese middele en die moontlikhede wat mise en scène bied, ’n stem van passiewe verset te laat hoor. Brustein (4) verwys na versetdramaturge, per implikasie ’n dramaturg soos TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 52 Small, se “attitude of revolt”, en voeg dan by, “it is important to add [that the revolt of the dramatist] is more imaginative than practical” (Brustein 4). Die implikasie van Brustein se woorde is dat die dramaturg hom teen ’n bestaande, bedreigende werk- likheid kan verset, maar met gebruikmaking van literêre middele. Inleiding Small (“Adam Small” 93–105) sluit in ’n onderhoud, wat sewe jaar na die eerste verskyning van Kanna hy kô hystoe gepubliseer is, met sy verwysing na die epiese drama as soort by die afleiding aan dat die voorstelling van verset in dramas met gebruikmaking van versetgerigte literêre middele plaasvind. In die onderhoud wys hy daarop dat veral sy poësie tot op daardie stadium oorwegend satiries van aard is, maar voeg dan by, “my poësie staan my nie so na aan die hart soos my drama Kanna Hy Kô Hystoe nie” (“Adam Small” 95). Verderaan verduidelik hy dat “[d]ie satiriese vers […] nie net ’n letterkundige betekenis [het] nie, maar ’n sosiale en/of politieke be- tekenis” (“Adam Small” 96). Ten einde dié betekenisse na vore te bring verwys hy op bladsy 98 na die hoofbetekenisse van die begrip satire (Pretorius 464–65) en op bladsy 100 goedkeurend na Brink (169–72) se tipering van die voorstelling in Kanna hy kô hystoe as Brechtiaans. In hierdie geval beoog die dramaturg om, met gebruikmaking van vervreemdingstegnieke, soos die optrede van die Stem in dié drama, te verhoed dat die gehoor of leser hul emosioneel met die handeling vereenselwig. In plaas daarvan mik Brechtiaanse teater op die gehoor of leser se intellektuele betrokkenheid, met die suggestie dat daadwerklike optrede, dit wil sê verset, daaruit sal voortvloei. Die vraag tot watter mate en in watter vorm daar in die tekstuele en toneelmatige voorstellings van Kanna (in Kanna hy kô hystoe), Joanie (in Joanie Galant-hulle) en Map (in Krismis van Map Jacobs) van passiewe en daadwerklike verset sprake is, vorm gevolglik die probleem wat verder in hierdie bespreking ondersoek word. Soos kritici ten opsigte van die titelkarakters in Van Wyk Louw se dramas Dias (1952) en Germanicus (1956) uitgewys het, maak Small se titelkarakters hulle óók aan daadloosheid skuldig deur in bepaalde situasies nie ’n verwagte of geëisde vorm van verset te volg nie (vergelyk Van Rensburg 134–60). Onder andere Van Wyk (104), Olivier (577) en Small (“Adam Small” 105) self verwys in hierdie verband na die invloed wat Van Wyk Louw op sy filosofiese denke en skryfwerk gehad het. Dié intertekstuele verband word hier nie verder ondersoek nie, omdat die aard van Louw se titelkarakters te veel van Small s’n verskil. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Inleiding Dit is vir die doel van die bespreking voldoende om daarop te wys dat Dias, as die bevelvoerder van ’n ekspedisie, en Germanicus, as ’n generaal en adellike, in Louw se dramas deel van die regerende klas is wat teen die agtergrond van oorgange tussen historiese periodes optree. Dit is nie met Small se drie titelkarakters die geval nie. Hulle is van die armstes in die gemeenskap en in ’n posisie van onderdanigheid aan eenvoudige en agtergeblewe woonplekke gebonde. In aansluiting by dié probleemstelling verteenwoordig hierdie ondersoek verder ’n poging om ’n herwaardering van Small se drie dramas te gee. Dié poging moet TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 53 saamgelees word met February (101) se standpunt dat, indien ’n skrywer (dramaturg) nie openlik in sy skryfwerk kant kies nie, hy in die gevaar staan om met die uitbuiter (exploiter) geassosieer te word. Cosmo Pieterse (in Brutus 46) lewer tydens ’n pa- neelbespreking op die eerste kongres van die Amerikaanse African Studies Associa- tion in 1976 ’n soortgelyke, tydgenootlike oordeel: I would like to illustrate this [“the wealth of historical life embedded in South African drama”] by just reading a poem that was written in (I don’t know whether I should use this ugly word) Afrikaans. […] This poem was written by somebody with whose politics I disagree entirely. His name is Adam Small, […] a man whose politics are beneath consideration. Teoretiese raamwerk Soos reeds hierbo kortliks aangedui is, bied aspekte van teoretiese opvattings ’n raamwerk vir dié bespreking. Veral die volgende aspekte maak dit moontlik om die agtergrond en aard van die verset by elke titelkarakter nader te omskryf. Gayatri Chakravorty Spivak Reeds die titel van Spivak (271–313) se bespreking, “Can the subaltern speak?”, suggereer die moontlikheid dat ondergeskikte stemloses binne ’n postkoloniale raamwerk ’n eie stem kan hê. Daarin beklemtoon sy onder meer die rol wat die intellektueel ten opsigte van die bestaan van epistemiese geweld kan speel (Spivak 280 passim) en beweer dan dat die postkoloniale ruimte tussen sentrum en marge ’n intellektuele konstruksie is wat op ’n interpretasie van die geskiedenis berus (Spivak 283). Toegepas op Small se drie dramas, en met klem op die voorstelling van die titelkarakter in Kanna hy kô hystoe, impliseer die Spivak-perspektief dat dramaturg (Adam Small) en titelkarakter (Kanna) elkeen die rol van ’n intellektueel in ’n tus- sengebied sou kon vervul. Dié implikasie word deur Naidoo (47) se stelling ondersteun, dat dié drama sterk outobiografies van aard is. Hy verwys ook na Small se on- gepubliseerde drama The Orange Earth (1978) en verduidelik dan: “Many of the plays contain biographical details, especially Kanna Hy Kô Hystoe and The Orange Earth, the latter being described as ‘an exercise in imaginative biography—and autobiography” (Small in Naidoo 47). Van Wyk (78) verwys in aansluiting by Naidoo (47) na die Moses-figuur as ’n sentrale metafoor in die Small-oeuvre, onder andere in Kanna hy kô hystoe, en verklaar dan: “Die parodiëring daarop [naamlik Small se voorstelling van die Moses-figuur] impliseer die vraag oor hoe Adam Small as intellektueel rigtende konsepsies oor identiteit verwoord” (Van Wyk 78). Op dié geïmpliseerde vraag antwoord Spivak (285) dat die teks self “the difficult task of rewriting its own conditions of impossibility as the conditions of its possiblity” artikuleer met die doel om ’n bewustheid van die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 54 toestand van stemloses te vestig. Small se drie dramas stel dié bewustheid nie net in subtekste voor wat na die rol van die intellektueel verwys nie, maar ook, soos reeds uitgewys is, deur in teks en opvoering van die werkwyses van die Brechtiaanse teater gebruik te maak. In die geval van Kanna hy kô hystoe, en in die twee ander dramas, gaan dit oor “an attitude of revolt” (Brustein 4) wat mik op die sosiale gevolge wat die toepassing van die politieke stelsel van apartheid meegebring het. Spivak (271–313) se interpretasie van ’n sprekende stemlose dra gevolglik tot die teoretiese agtergrond vir die bespreking van Kanna hy kô hystoe by. Gayatri Chakravorty Spivak In die bespreking val die klem op die titelkarakter wat as “diasporiese intellektueel” (Chen 484–503) passief op die handelingsverloop reageer. Ironies is dit ’n handelingsverloop waar- van hy as titelkarakter deel is en daarom ’n illustrasie van Spivak (285) se stelling dat die teks self “the difficult task of rewriting its own conditions of impossibility as the conditions of its possiblity” artikuleer. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Victor Turner Turner sluit in The Forest of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual (94) met sy interpretasie van oorgangsrituele by Spivak (283) se stelling aan dat stemlose persone in die ruimte tussen die postkoloniale sentrum en marge verkeer en selfs daarin vasgevang is. Wat in Spivak se beskouing as ’n sprekende stemlose bestempel kan word, kan teen die agtergrond van Turner se beskouings as ’n stemlose persoon beskou word wat in die gespeelde (rituele) ruimte van ’n sosiale drama1 deur drie fases gaan. Turner (Dramas 232) beskryf die drie fases soos volg: The first phase, separation, comprises symbolic behavior signifying the detachment of the individual or the group from […] an earlier fixed point in the social structure […]. During the intervening liminal period, the state of the ritual subject […] becomes ambiguous, neither here nor there, betwixt and between all fixed points of classification […] In the third phase the passage is consummated and the ritual subject […] reenters the social structure, often, but not always at a higher status level. The first phase, separation, comprises symbolic behavior signifying the detachment of the individual or the group from […] an earlier fixed point in the social structure […]. During the intervening liminal period, the state of the ritual subject […] becomes ambiguous, neither here nor there, betwixt and between all fixed points of classification […] In the third phase the passage is consummated and the ritual subject […] reenters the social structure, often, but not always at a higher status level. In Small se Joanie Galant-hulle stem die handelingsverloop en die titelkarakter se belewing daarvan ooreen met Turner (Dramas 232) se beskrywing van die drie fases waaruit ’n sosiale drama bestaan. Dit is moontlik om ná Turner se derde fase ’n vierde fase te onderskei, naamlik ’n fase van voortsetting nadat die persoon (ritual subject) by dieselfde of ’n ander sosiale gemeenskap (social structure) geïntegreer is. Daardeur ontstaan die moontlikheid om Joanie Galant en haar gesin as die stemlose ver- teenwoordigers van ’n gemeenskap te beskou. Die dramaturg som die verloop van dié sosiale drama in die “Chronologie” op, wat op ongenommerde bladsy 9 in die teks verskyn. Die liggaam as teken Die titel van Small se drama Krismis van Map Jacobs is opvallend as gevolg van die eienaam “Map” wat daarin voorkom. Die dramaturg gee in die “Rolverdeling” (7) ’n aanduiding van hoe die leser die woord “Map” in die konteks van die drama moet interpreteer. Hy skryf: “Die uitspraak [van die naam ‘Map’] is soos dié van die Engelse ‘map’ (’n landkaart).” Daarby sluit die karakter Map se woorde in die groot biegtoneel aan, waarin hy onder aanmoediging van Apostel George en in die teenwoordigheid van ’n steeds swygende Antie Grootmeisie bely (32): Here, kan jy die merke sien, al die merke wat ek my laat merk het … ‘Cause ek wil somewhere ge-belong het? Kan jy sien die merke? (Hy praat nou met God.) Kan jy sien die tattoos, al die merke? (Sy stem raak vir ’n oomblik weg. Huil hy?) ‘It was ’n terrible gesoek seker, vir ’n identity, Here Jesus! ’n Verskriklike Map. Van al die merke, al die tattoos, call hulle toe vir my Map Jacobs … En Apostel George, wat jy gestuur het, Here, hy’s reg, ek wiet, ‘is verskriklike merke dié, maar dis nog altyd deel van my kaart, ‘t wys waar ek gewies het, elke merk, ek wiet … Here, kan jy die merke sien, al die merke wat ek my laat merk het … ‘Cause ek wil somewhere ge-belong het? Kan jy sien die merke? (Hy praat nou met God.) Kan jy sien die tattoos, al die merke? (Sy stem raak vir ’n oomblik weg. Huil hy?) ‘It was ’n terrible gesoek seker, vir ’n identity, Here Jesus! ’n Verskriklike Map. Van al die merke, al die tattoos, call hulle toe vir my Map Jacobs … En Apostel George, wat jy gestuur het, Here, hy’s reg, ek wiet, ‘is verskriklike merke dié, maar dis nog altyd deel van my kaart, ‘t wys waar ek gewies het, elke merk, ek wiet … Die simboliese betekenis wat Map aan die tatoeëermerke op sy liggaam of sy ‘tweede vel’ (Schildkrout 321) heg, sluit by Reischer en Koo (297–317) se onderskeid tussen die liggaam as simbool (symbolic body) en die liggaam as agent (agentic body) aan. Victor Turner In die eerste fase (separation, kyk vervolgens die aanhaling bo) dink Davy “terug, aan ‘Woodstock’ (3), hoe hulle daar geleef het, en aan […] die kennisgewing dat die plek ‘Wit verklaar’ word” en dat TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 55 hulle moes “uit”. Tydens fase 2 “beland hulle in ’n ‘township’ waar Joseph ‘Een Vrydagaand’ (4) deur skollies aangerand word”. In die derde fase “plak [hulle] alreeds (hulle is alreeds ‘squatters’) ‘in die bos’, maar Joanie is nog by die huis”. Sy is ver swanger wanneer die skollies by hul plakkershut inbreek, want “ons [hulle, die skollies] soek vroumense” (55). Wanneer dit blyk dat Joanie swanger is, laat hulle haar met rus, maar sy breek geestelik. Tydens die vierde fase word sy in ’n inrigting opgeneem, maar Joseph (haar man) en Davy (haar broer) word op straat uitgesit omdat hulle onwettig op daardie plek plak. Al drie karakters word gevolglik nou, nog steeds as liminale karakters (Turner, The Ritual Process 95), binne ’n nuwe sosiale struktuur opgeneem maar nie, soos Turner (Dramas 232) dit stel, “at a higher status level” nie. Binne dié nuwe ruimte word hul plek deur “structural inferiority” (Turner, Dramas 232) gekenmerk, en hul ruimte deur uitsigloosheid. Die voorstelling van uitsigloosheid as ’n vorm van passiewe verset in Joanie Galant- hulle ontvang verderaan vollediger aandag. Die liggaam as teken Reischer en Koo (298) verduidelik die onderskeid tussen dié twee terme soos volg: “The first and more prevalent perspective focuses on the representational or symbolic nature of the body as a conduit of social meaning, whereas the second highlights the role of the body as an active participant or agent in the social world.” Die teenwoordigheid van ’n tweede vel (tatoeëermerke) bring gevolglik mee dat die verhoogpersonasie Map as ’n semiotiese teks gelees kan word waarin twee betekenisse, naamlik die liggaam as TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 56 simbool en as agent, tegelykertyd teenwoordig is. Hierdie interpretasie bring mee dat ons Map se vel, en daarom die voorstelling van Map as karakter, indeksikaal as ’n grensgebied kan beskou. Schildkrout (320) sluit soos volg by dié interpretasie aan: “They [tatoeëermerke] inevitably involve subjects who experience pain, pass through various kinds of ritual death and rebirth, and redefine the relationship between self and society through the skin.” Schildkrout sluit met dié woorde by Flemming (111) se gebruik van die uitdrukking border skirmishing aan om na die aard van die getatoeëerde vel as ’n grensgebied te verwys.2 Schildkrout en Flemming se woorde maak dit daarom moontlik om Map se tatoeëermerke as ’n vorm van passiewe verset deur die personasie Map te beskou. Hierdie afleiding sluit by die interpretasie aan dat Map ’n liminale karakter is wat hom teen sy status as identiteitlose in ’n grensgebied verset. Dit is, om Map se woorde te gebruik, “’n terrible gesoek […] vir ’n identity” (32). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Hollander en Einwohner Hollander en Einwohner (533–54) wys daarop dat alle vorme van verset twee hoofkenmerke vertoon, naamlik ’n bepaalde vorm van optrede wat gepaardgaan met ’n gewaarwording van teenstand. Hulle (Hollander en Einwohner 538) verduidelik die twee hoofkenmerke soos volg: First, virtually all uses [“of the term”] included a sense of action, broadly conceived. In other words, authors seem to agree that resistance is not a quality of an actor or a state of being, but involves some active behavior, whether verbal, cognitive, or physical. […] A second element common to nearly all uses is a sense of opposition. […] this sense appears in the use of […] words [such as] “counter,” “contradict,” “social change,” “reject,” “challenge,” “opposition,” “subversive,” and “damage and/ or disrupt.” Hollander en Einwohner (539–40) presiseer bostaande omskrywings deur twee kwalifikasies by te voeg. Die eerste daarvan is dat verset herkenbaar moet wees as verset, wat weer impliseer dat grade, of vorme, van verset moontlik is. Laasgenoemde hang saam met die mate van sigbaarheid en die gerigtheid daarvan. Dié twee kwalifikasies stel Hollander en Einwohner (539 e.v.) in staat om sewe vorme van verset te onderskei. Vir die doel van hierdie bespreking is slegs die eerste twee hoof- vorme ter sake, naamlik aktiewe en passiewe verset.3 Volgens Hollander en Einwohner (545) word aktiewe verset, of overt resistance, gekenmerk deur: “behavior that is visible and readily recognized by both targets and observers as resistance and, further, is intended to be recognized as such. This category includes collective acts such as social movements and revolutions as well as individual acts of refusal”. Daarteenoor gebruik hulle op dieselfde bladsy die term covert resistance of passiewe verset om te verwys na: TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 57 acts that are intentional yet go unnoticed (and, therefore, unpunished) by their targets, although they are recognized as resistance by other, culturally aware observers. Examples of this type of resistance include gossip, “bitching,” and subtle subversion in the workplace […]. Acts of withdrawal, whether avoidance of a particular individual or self-imposed exile from a particular context, also fall into this category. Hollander en Einwohner (533–54) se omskrywings dien in die volgende afdelings van hierdie artikel as ’n vertrekpunt vir die besprekings van Small se drie dramas. Hollander en Einwohner Dié besprekings hou telkens met die voorstelling van verset verband: in Kanna hy kô hystoe met Kanna wat as diasporiese intellektueel na Makiet se dood terugkeer “huis toe”, in Joanie Galant-hulle met die voorstelling van uitsigloosheid en in Krismis van Map Jacobs met die soeke na identiteit in ’n postkoloniale tussengebied. Diasporiese intellektueel (Kanna hy kô hystoe) Dit is uit die handelingsverloop opvallend dat die titelkarakter in dié drama voortdurend op reis is, maar nie ’n finale bestemming bereik nie. Daarmee gee die titel reeds te kenne dat Kanna se koms steeds uitgestel word. Dié vertolking van die handelingsverloop en van die titel maak dit moontlik om Kanna as ’n liminale karakter (Turner, The Ritual Process 95) te beskou wat as ’n gemarginaliseerde intellektueel in ’n (post)koloniale tussengebied (Spivak 283) vasgevang is. Daarom word sy reise en sy figuurlike lewensreis deur durende verplasing, plekloosheid, nostalgie en ’n bepaalde daadloosheid gekenmerk. Uit dié interpretasie volg dat die dramateks, en die opvoering daarvan as ’n voorbeeld van epiese teater,4 ’n ruimte skep waarin die reis-motief tot ’n vorm van kontestasie groei.5 Gekoppel aan die kenmerke van Brechtiaanse vervreemding én betrokkenheid wat Kanna hy kô hystoe as epiese drama kenmerk, sluit dié interpretasie verder by Slemon (78) se stelling aan dat “[l]iterary resistance […] can be seen as a form of contractual understanding between text and reader, one which is embedded in an experiential dimension and buttressed by a political and cultural aesthetic at work in the culture” (oorspronklike kursivering).6 Deel van dié ‘kontrak’ is dat die leser/ gehoor bewus sal wees van die historiese agtergrond van die handelingsverloop as deel van die politieke en kulturele estetika wat in ’n kultuur werksaam is. Reeds in die inleiding van die drama (7–10) vind ons ’n aanduiding van Kanna se groei tot intellektueel. Die Stem verduidelik dat Kanna Makiet se aangenome “welfare- kind” uit ’n weeshuis is en dat sy hom by Antie Roeslyn in die stad laat loseer het sodat hy daar verder kan skoolgaan. As ’n “welfare-kind” was hy dus, soos Makiet en haar gesin, reeds ’n pleklose. Nadat haar eerste man, Paans, gesterf het, moes die gesin die plaas verlaat (“het die baas oek gesê”, 27) en Kaapstad toe verhuis. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 58 Agter hierdie eenvoudige woorde skuil die hoofsaaklik historiese praktyk van gedwonge uitsetting en verplasing. Laasgenoemde hou in dat gesinslede wat na die dood van die broodwinnerwerker nie meer produksiewaarde op ’n plaas het nie aan hulle eie lot oorgelaat word. Ten spyte van sy eenvoudige agtergrond was Kanna ’n sterk student wat goed presteer (“en Kanna het goed geleer”, 9) maar na afhandeling van sy studies landuit gegaan het. Diasporiese intellektueel (Kanna hy kô hystoe) Ook Kietie se eerste en tweede verkragting en Jakob se selfmoord het ’n kritiese rol gespeel om by Kanna ’n besef van sy gemarginaliseerdheid as lid van ’n gemeenskap te vorm. Hierby sluit die reaksie van Kietie se werkgewer aan wanneer sy verneem dat Kietie nie kan kom werk nie omdat sy ’n tweede keer verkrag is: “O, these people, het sy gesê, en haar kop geskud. O, these people” (37). Onderliggend aan Kanna se uitbarsting op bladsy 24 (aanhaling bo) is sy, die leser en die gehoor se wete dat die “vernedering” uiteindelik die gevolg is van ’n politieke en kulturele estetika wat in ’n kultuur werksaam is en wat direk met die gevolge van die politieke beleid van apartheid verband hou (Slemon 78). Ook Vermeulen (27) ondersteun die afleiding, maar beskryf dit as ’n “strik” waarin die dramaturg sy gehoor Brechtiaans lei: Dis hier waar Small sy strik stel […], want hier is die gehoor tegelyk aangeklaagde, verdediger en arbiter. Die geding op hierdie vlak handel oor die aanspreeklikheid van die gehoor (wit, swart en bruin) vir die lot van die mense wat Makiet-hulle verteenwoordig—almal synde deel van ’n mensgemaakte sosio-politieke situasie. En dis juis hier waar ons as gehoor oordeel oor onsself moet vel. Dit is opvallend dat die dramaturg sy verset teen die aanleiding tot die vernedering verbaal, in Kanna se woorde (in die aanhaling bo, op bladsy 24), weergee. Jakob, met wie Kietie ’n ernstige verhouding gehad het, het, selfs na haar tweede verkragting, “nie in bakleiery geglo nie” (37). Diekie bring wel vir Poena om die lewe nadat hy Kietie seksueel laat misbruik het, maar moet, as ’n vorm van tekstuele kommentaar op die gebruik van dodelike geweld, voor die gereg met sy eie lewe daarvoor boet. Hy word gehang (57–58). Dit is uit die teks duidelik dat Kanna onwillig is om as ’n Moses op te tree wat sy volk uit ’n onderdrukkende Egipte van apartheid lei. Selfs Makiet kan hom nie oorhaal om dié rol te aanvaar nie (24). In die teks is die gemeenskap se verwagting gebaseer op die feit dat hy universiteitsopleiding ontvang het. Dit is op grond daarvan dat hulle aan hom die rol van leier en verlosser toesê. Diasporiese intellektueel (Kanna hy kô hystoe) Al ervaar hy intense emosies as hy na stemlose persone se ervarings in die openbare sfeer verwys (soos op bladsy 24), is Kanna nie bereid om sy rol as diasporiese intellektueel in die teks aan te vul met dade van openlike verset nie. Diasporiese intellektueel (Kanna hy kô hystoe) Wanneer hy, na sy aankoms op die lughawe vir Makiet se begrafnis, saam met Toefie en Skoen op hul perdekarretjie by die kragstasie verbyry (68) blyk dit dat hy hom as ingenieur bekwaam het. In navolging van Fludernik (xi–xxxviii) kan Kanna dus as ’n diasporiese persoon beskou word. Hierdie kategorie van diaspora word, volgens Fludernik (xiii), gemotiveer deur professionele oorwegings en behels “the movement of individual professionals and their families to mostly anglophone industrial nations”. Soos wat met Kanna die geval is, is hierdie diasporiese uitgewekenes “in ‘permanent transit’ mentally and professionally” (Fludernik xiii). Daarom dat Kanna reeds die dag na sy aankoms vir Makiet se begrafnis terug huis toe vertrek. Geestelik woed daar in hom ’n tweestryd waarin hy heen en weer geslinger word tussen die keuse om “hys toe” te kom na waar Makiet woon, of om na die buiteland na sy “huis toe” te gaan (70). Daarby sluit die twee dialoë aan wat hy met sy “een” én sy “ander ek” voer (16, 61). Sy besluit om reeds die dag na sy aankoms terug te keer huis toe word finaal deur sy waarnemings en gewaarwordinge tydens sy aankoms op die lughawe gemotiveer. Laasgenoemde word saamgetrek in die wyse waarop die omstanders Toefie en Skoen behandel, en hul tog op die perdekarretjie “hys toe” waar Ysie en Jiena oor Makiet se oorskot in een van die “councilhyse” waak. Hiermee sluit sy waarnemings en gewaarwordinge uiterlik by sy emosionele uitbarsting op bladsy 24 aan, dit wil sê veel vroeër in die handelingsverloop as sy aankoms by Makiet se oorskot: Kanna [Hy het op die reling gaan sit.] Armoede en euwels. Dag in, dag uit. Jaar in, jaar uit die vernedering. Geslag op geslag. [Hy maak Makiet na.] Maar die Here Hy was darem genadig oek vir ons gewies! Makiet [Smekend.] Kanna! [Kanna swyg, ’n trek van bitterheid op sy gesig.] Dié uitbarsting is die gevolg van ’n groeiende bewussyn by Kanna van sy eie en die familie waaruit hy kom se gemarginaliseerdheid in vergelyking met die “ander” mense in die lughawegebou. Tydens sy aankoms verwys iemand byvoorbeeld na TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 59 Toefie en Skoen, en vra: “‘Hoekom laat jy nie die twee boys jou ’n bietjie hand gee nie […]’” (66). Uitsigloosheid (Joanie Galant-hulle) As ’n tematiese voortskrywing van Kanna hy kô hystoe vertoon Joanie Galant-hulle nie dieselfde dramatiese gesofistikeerdheid van verset as sy voorganger nie. Soos vroeër in hierdie bespreking uitgewys is, kan ons in Joanie Galant-hulle op grond van die teenwoordigheid van ’n rituele struktuur (Turner, Dramas 232) soortgelyke vorme van TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 60 verplasing, plekloosheid en nostalgie as in Kanna hy kô hystoe identifiseer. Dit is die gevolg van opvallende ooreenkomste tussen die geskiedenisse van Joanie Galant en Kietie. Alhoewel Joanie nie soos Kietie verkrag word nie, wend skollies ’n poging aan om dit te doen. Soos Kietie verloor sy teen die einde haar sinne maar word, in teen- stelling met Kietie wat sterf, geïnstitusionaliseer. Vir beide karakters word die uit- sigloosheid van hul bestaan so groot, dat hulle hul greep op die werklikheid verloor. Hierdie gegewe sluit in beide dramas by Small se benutting van aspekte van Fyodor Dostoevsky se beskrywing van Sofya Marmeladov se lotgevalle in Crime and punishment (1866; voortaan aangedui as Misdaad en straf) aan. Small (“Adam Small” 103) self wys in sy onderhoud met Ronnie Belcher op die verband tussen Dostoevsky se werk en sy eie. Daaruit kan ons aflei dat die fragment “Klein Kytie” (Small, “Klein Kytie” 73–84), wat ’n verhewigde vooroefening vir die gedeeltes in Kanna hy kô hystoe is wat op Kietie se geskiedenis betrekking het, ook deur die beskrywing van Dostoevsky se Sofya Marmeladov beïnvloed is. Veral ter sake in Misdaad en straf is Sofya se dronk vader se verduideliking in hoofstuk 2 aan Raskolnikov dat sy volgens wetgewing verplig was om as prostituut te registreer (Dostoevsky 21). Gevolglik dra sy nou ’n geelkaart en is as gevolg van druk van die bure verplig om uit haar ouerhuis te trek. Die verpligte dra van ’n geelkaart het onafwendbaar tot die verdere stigmatisering, degradasie en isolasie van prostitute in Dostoevsky se tyd gelei. Soos Sofja het Joanie Galant se toenemende ondergang met ’n klassifisering begin, in Joanie se geval van Woodstock, waar sy ’n huis besit het, as ’n blanke woongebied ingevolge die Groepsgebiedewet van 1950. Elke op- eenvolgende uitsettingsbevel, of “geelkaart”, het die kringloop van uitsigloosheid, wat die gesin se daaglikse bestaan met ’n toenemende intensiteit bedreig het, versnel. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Uitsigloosheid (Joanie Galant-hulle) Ons kan maar net keer … kéér … [Kéér met sy hande oor sy kop.] Daai van die French Revolution. Dáái’s nou freedom, man. Nie júlle gepraat nie, Bokkers … [Hy wys na agter. Hy praat saggies, asof hy ’n geheim verklap.] Maar hulle’t gewere gehad, daai ouens daarso by die French Revolution. Gewere. […] En ons het niks. So wat kan ons ook maak? Ons kan maar net keer … kéér … [Kéér met sy hande oor sy kop.] Hierdie stelling volg net nadat hy na politieke gesprekke in ’n rasgemengde restourant geluister en daarna aan die gehoor verduidelik het dat hy nie in standerd 10 kon slaag nie. Die gesprek in die restourant het nie oor die Franse Rewolusie of gewelddadige verset gegaan nie. Teen hierdie agtergrond kan ’n mens aflei dat sy verwysing na gewere die vrug van sy verbeelding is. Wat wel belangrik is, is dat Davy se verwysing die verwoording van ’n wens is wat tot ’n verhoogde vlak van die bewussyn van daadwerklike verset by die leser of gehoor sou kon lei. Die futiliteit van sy poging tot verset word deur verwysings in die teks na die “bulldozer” as simbool beklemtoon. Dat die dramaturg hierdie uitsigloosheid as vertellende instansie doelbewus op die voorgrond stel, en daardeur sy verset in die skryfdaad weergee, blyk onder andere uit die keuse van woorde in die toneel- aanwysings wat aan die begin van die slottoneel modaliteit aandui. Terwyl Joseph en Davy op straat uitgesit word, is ’n stootskraper besig om hul plakkershut plat te stoot (66): Die atmosfeer is een van gryse godverlatenheid. Dis die omgewing van die ontworteldes. […] Daar is die gesnork van die masjien, met die verskriklike stil oomblikke tussenin. Vir ’n lang ruk staar hulle maar net hulpeloos terwyl die monsteragtige masjien werk. Uitsigloosheid (Joanie Galant-hulle) Smith (“Kontemporêre” 339) dui daarom tereg aan dat die voorstelling van ruimtelike kodes in Swart Afrikaanse Gemeenskapstoneel, waarvan Small se drie dramas voorbeelde is, “deurslaggewend in feitlik die hele ondersoekveld” is. Elders verbind Smith (Toneel 117) die voorstelling van ruimtelike kodes in Swart Afrikaanse Gemeenskapstoneel soos volg met uitsigloosheid: “Ten einde dié tematologiese prioriteit [van uitsigloosheid] aan die die orde te stel, is ’n besondere strukturering ’n voorvereiste: township-situering, dialoog in Kaapse patois, aanvaardende, protesterende of lotsbeklagende handeling [dit wil sê verset], onheroïese [dit wil sê daadlose] karakters.” Die voorstelling van ruimtelike degradering in Joanie Galant-hulle dien dus geen doel nie, aangesien degradering op sy eie nie die leser of gehoor tot daadwerklike verset aanspoor nie (vergelyk Smith, “Kontemporêre” 425–26). Soos Small met sy vooropstelling van epiese kodes in Kanna hy kô hystoe doen, word leser en gehoor in Joanie Galant-hulle deur die kombinasie van dialoog en die voorstelling van ruimtelike degradering tot verset aangespoor. Alhoewel Joseph (42) en Joanie (26) hul wrewel en verset by geleentheid in die dialoog te kenne gee, is dit veral Davy wat hom deur TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 61 middel van invektiewe sterk teen hul sosiopolitieke situasie uitspreek en ook suggereer dat hul daadwerklik teen hul onderdrukkende maghebbers moet optree. Terwyl Joseph van die skollies wat sy weeklikse loon wil afneem probeer ontvlug, verwyt Joanie die “[b]lêrrie Wittes, wat ons hierso ingeprop het … Vat al ons beste plekke vir hulle af …” (26). Op pad met die ambulans hospitaal toe, vervloek Davy die “[f]okken Wittes wat ons hierso in-geforce ‘t …” en voeg dan by, “God gaan hulle nog straf …” (29). Ook die “[h]aitie-taitie multi-racial mense” (32 e.v.) en die “Christians” (40 e.v.) loop onder sy satiriese aanval deur. Soos Joseph op bladsy 42, stel Davy die skolles, die wittes en die Groepsgebiedewet op bladsy 45 aan mekaar gelyk. Van al die karakters in Small se drie dramas kom Davy die naaste aan daadwerklike verset. Sonder enige voorbereiding vooraf, sê hy op bladsy 34: Daai van die French Revolution. Dáái’s nou freedom, man. Nie júlle gepraat nie, Bokkers … [Hy wys na agter. Hy praat saggies, asof hy ’n geheim verklap.] Maar hulle’t gewere gehad, daai ouens daarso by die French Revolution. Gewere. […] En ons het niks. So wat kan ons ook maak? Identiteit en plek (Krismis van Map Jacobs) Map se verhoudings met persone, veral met Apostel George in die “tronk” en met sy ma, Antie Grootmeisie, en Blanchie in die “township”, hou direk met die plekke verband wat deur hierdie karakters beset word. As liminale karakter beweeg Map self tussen dieselfde twee pole, naamlik die “tronk” en sy misdadige verlede, wat staan teenoor die “township” en sy verhouding met Blanchie. Die tatoeëermerke op sy liggaam simboliseer die feit dat hy nie op een van die plekke tuis is nie. Hy probeer byvoorbeeld, nadat hy op parool (“tronk”) vrygelaat is, sonder sukses om werk (“gemeenskap”) te kry. Hy kom na die elfde onderhoud vir werk tot die gevolg- trekking, dat “[h]ulle […] ga’ vir jou so [vat] nie”: “‘Cause hulle kan sién waarvandaan jy kom, jou history is op jou arms, op jou lyf, op jou nek, op jou gesig even … jou history en jou geography, jou … alles” (43). Naas “tronk” en “township” sluit twee verdere teenoormekaarstellings by die interpretasie van Map se verset aan. Alhoewel sy in die gespeelde ruimte teenwoordig is, byvoorbeeld tydens die groot biegtoneel, praat sy ma, Antie Grootmeisie, vir die eerste keer in die laaste spreekbeurt wanneer sy Map se regte naam sê, naamlik “Johnnie” (56). Laasgenoemde staan teenoor die bynaam, Map, wat Johnnie na aanleiding van die tatoeëermerke in die tronk gekry het. Antie Grootmeisie het haar spraak na die voorval waartydens Map en sy bende skollies twee vroue by ’n duikweg voorgelê en “gevat” het (34), verloor. Daar het dit geblyk dat die twee vroue Map se suster, Klein-Meisie, en Antie Grootmeisie self is. Nadat hierdie besef tot Map deurgedring het, het hy Ivan Philander van Klein-Meisie afgetrek en, in sy eie woorde, “ek stiek hom met die mes, en ek stiek hom, en ek stiek hom en ek stiek hom, en ek stiek hom, en ek skrie die heeltyd” (34). Daarna het hy hom by die polisiestasie oorgegee. Hy is later tot twaalf jaar gevangenisstraf gevonnis waarvan hy sewe uitgedien het en toe op parool vrygelaat is. Die teenoormekaarstellings in die teks wys gevolglik na die identiteit- en plekloosheid van Map se bestaan heen.7 Hy kom nie net teen identiteitloosheid in verset nie, maar ten diepste teen die faktore wat daartoe aanleiding gegee het. Uitsigloosheid (Joanie Galant-hulle) [Oorspronklike kursivering; my beklemtoning met normale druk.] Hierdie interpretasie van verwysings na “skollies”, “Wittes”, “haitie-taitie Bruin- mense” en “bulldozer” as voorstellings van verset in Joanie Galant-hulle sluit gevolglik by Ernest (81) se interpretasie aan dat dié trope “culturally and historically based” is en gerig is teen “the persecution, oppression, harassment or injustice suffered by Hierdie interpretasie van verwysings na “skollies”, “Wittes”, “haitie-taitie Bruin- mense” en “bulldozer” as voorstellings van verset in Joanie Galant-hulle sluit gevolglik by Ernest (81) se interpretasie aan dat dié trope “culturally and historically based” is en gerig is teen “the persecution, oppression, harassment or injustice suffered by TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 62 ‘coloured’ people during the apartheid era”. Hulle kom algemeen in Swart Afrikaanse Gemeenskapstoneel voor. Identiteit en plek (Krismis van Map Jacobs) Een daarvan is die ontmenslikende wetgewing wat werkreservering vir wit persone ten doel gehad het (27): MAP: Blanchie … Die varke, toe het hulle’t vir my gesê, daar’s ’n job, dis die enigste werk wat hulle vir my wil gee, vir messenger … Jy’t gewiet … Ons het problems gehad met geld … ek kon nie verder gaan nie, net matriek … Toe’s al die jobs vir wittes … Net messenger vir my! Messenger! Wit bastards!! TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 63 63 Verderaan, in die groot biegtoneel, blyk dit dat werkreservering tot sy betrokkenheid Verderaan, in die groot biegtoneel, blyk dit dat werkreservering tot sy betrokkenheid Soos Davy in Small se Joanie Galant-hulle rig ook van die ander karakters hul satiriese invektiewe teen vorme van marginalisering as gevolg van wit bevoorregting. Cyril verwys na “daai wit varke wat like annerkant die colour line sit, en neerkyk op ons” (22). Maud verwens “those white dandies, die klomp fashion-moffies … hulle sil vir jou use tot lat hulle jou klaar ge-use het, en dan … dúmp hulle vir jou” (49) en die “pure white scum” (50), terwyl Willy la Guma hom soos volg oor die Groepsgebiedewet uitlaat (46–47): “[…] Die vylgoed. Kyk wat maak hulle moet mý, kyk wat maak hulle moet jóú, moet al onse families … […] Yt Claremont en yt Woodstock yt ge-bulldoze … tóé, Coloureds, ýt, ýt—gaan bly dáárso, daarso annerkant. […] Group areas, ha! More like prisons, big bloody prisons!” ’n Verdere, opvallende, voorstelling van verset in Krismis van Map Jacobs hou met Cavernelis en sy dogter, Blanchie, verband. Nieteenstaande Cavernelis se begeerte om uit die simboliese gevangenis van die township te ontsnap (9, 10, 19), tree hy nie daad- werklik op om sy wens te verwesenlik nie. Tog bepaal sy optrede die afloop van Map se verset. Dit is omdat Map en Blanchie reeds vanaf skooltyd in ’n verhouding met mekaar betrokke is. Cavernelis se begeerte loop egter op niks uit nie. Die mense van die township toon geen begrip daarvoor nie en interpreteer Blanchie se pogings om ook uit die township weg te kom as ’n vorm van misbruik deur Cavernelis (22 en 40–41). Dit is moontlik om Cavernelis en Blanchie se onlosmaakbare gebondenheid aan hul plek (die township) en ruimte (die mense van die township en hul vooroordele) as ’n vorm van uitsigloosheid te beskou. Identiteit en plek (Krismis van Map Jacobs) Daarby sluit aan dat Cavernelis ’n Chaplinagtige, klein personasie is wat deur die na-uurse verkope van “soft goods” probeer om sy gesin uit die township te koop (11; vroue-onderklere). Vanuit die perspektief van Swart Afrikaanse Gemeenskapsteater kom hy naby aan Smith (Toneel 117) se tipering van ’n “onheroïese” karakter. Maud stel dié feit pront en wreed aan hom: “Maar jy’t nooit gekan enigiets nie, Cavernelis-darling!” (49). Die brief met die nuus dat Blanchie nie ’n kontrak as model ontvang het nie en dus nie die township kan verlaat nie, dra finaal daartoe by dat Cavernelis sy eie lewe neem deur voor ’n trein in te loop (51). Al is dit sy finale, maar futiele, protes teen uitsigloosheid, verteenwoordig die oomblikke voor sy selfmoord die ontknoping in die drama. Daardie oomblikke speel net na sy hewige uitval met Maud en Blanchie af (51). Blanchie besef dat Cavernelis iets ingrypends gaan doen en hardloop na Map toe. In die daaropvolgende emosionele slottoneel stel hulle drie keer dieselfde vraag aan mekaar, naamlik “Wat het met ons gebeur?” (55). Hierop antwoord Johnnie: “Alles … en niks TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 64 …” (55). Die teks gee geen direkte verklaring vir sy antwoord nie, en die leser moet ’n verklaring uit Antie Grootmeisie se slotwoord aflei (56): ANTIE GROOTMEISIE (praat, vir die eerste keer in jare): Johnnie … Ligte doof finaal uit Deur Johnnie vir die eerste keer in jare op sy regte naam te noem, gee Antie Grootmeisie sy identiteit aan hom terug: met dié ‘be-naming’ word hy weer ’n persoon wat as haar seun deel van die gemeenskap is. “Map” word weer “Johnnie”, en dit is in hierdie sin dat “[a]lles” (kyk die aanhaling bo) met hom gebeur het. Hierdie wending is deur Cavernelis se selfmoord ‘moontlik’ gemaak, wat beteken dat Cavernelis in hierdie opsig die rol van ’n tritagonis vervul. As tritagonis dra hy daartoe by om ’n verdere nuanse by die dramaturg se verset te voeg. Dié nuanse hou met Johnnie se gebruik van die woord “niks” verband (kyk die aanhaling bo). Daarmee wil hy sê dat niks in die township verander het nie. Gevolglik ontstaan die moontlikheid dat die leser en gehoor sal begryp dat Krismis van Map Jacobs ’n skryfdaad van protes is waarmee die dramaturg deur middel van sy drama ’n stem aan die stemloses in sy gemeenskap wil gee (Spivak 271–313). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Gevolgtrekking Small se drie dramas vertoon gevolglik variasies van verset wat tot twee hoofvorme herleibaar is, naamlik aktiewe (of daadwerklike) en passiewe verset. As verteen- woordigers van ’n groter gemeenskap dui veral die optrede van die titelkarakters op aansluitings by dié hoofvorme. Verder is die voorstellings op sosiale en politieke werklikhede gebou en bied binne postkoloniale verband refleksies van werklike gemeenskappe se ervarings van verplasing, plekloosheid en nostalgie. Elke titelkarakter se optrede beantwoord aan die twee hoofvereistes wat Hollander en Einwohner (533–54) stel, omdat hul verset ’n vorm van optrede verteenwoordig wat met teenstand gepaardgaan. Kanna verteenwoordig die onwillige intellektueel. Sy verhuising na die buiteland groei in die teks tot versetoptrede teen armoede, die euwels in die township, ver- nedering deur die Ander en, daarmee gepaardgaande, sy marginalisering as liminale persoon binne die groter, Suid-Afrikaanse gemeenskap as gevolg van politieke oorwegings. Omdat hy onwillig is om daadwerklik by verset in sy gemeenskap betrokke te raak, wend hy hom tot passiewe verset deur, soos Hollander en Einwohner (545) ten opsigte van covert resistance verklaar, in “self-imposed exile from a particular context” in die buiteland te gaan woon. Sy besluit om in buitelandse ballingskap te gaan, verteenwoordig gevolglik ’n doelbewuste optrede wat op passiewe teenstand uitloop. Joanie Galant is uniek in die sin dat die rampe wat haar, Joseph en Davy tref, en wat duidelik met verplasing, plekloosheid en nostalgie verband hou, die gehoor en TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 65 leser se meelewing en simpatie verseker. Vir die leser en gehoor wat bewus is van die intra- en intertekstuele bande van die drama met Small se fragment “Klein Kytie” (1964) en met die beskrywing van Sofya in Dostoevsky se Misdaad en straf, word die omvang van Joanie se lot groter en haar waansin aangrypender. Vir dié karakter is geen vorm van finale verset meer moontlik nie, maar bied haar onvermoë aan die dramaturg juis die geleentheid om sy eie verset in die vorm van die skryfdaad neer te pen. Sy skryfdaad representeer so Joanie se verset teen haar lot en die politieke agtergrond wat daartoe aanleiding gegee het. Small slaag daarin om in die besonder aan dié vorme van verset gestalte te gee deur Davy die draer van die versetgedagte te maak. In hierdie sin toon Davy ’n mate van sinnebeeldigheid. Gevolgtrekking Van al die karakters in die drie dramas kom hy die naaste aan aktiewe verset met sy kwalik bedekte verwysing na die Franse Rewolusie en gewere (Joanie Galant-hulle 34). In Krismis van Map Jacobs verwoord verskeie karakters dit waarteen hulle in verset kom. In Map se geval lê werkreservering vir blankes aan die basis van sy identiteit- en plekloosheid; Willy la Guma mik sy verbale verset op die Groepsgebiedewet; die Cavernelisse verset hulle teen die plek, die township, en die misbruik van Blanchie deur persone wat van buite die township af kom. Dit is selfs moontlik om te beweer dat die dramaturg as ’n onsigbare versetkarakter in die drie tekste teenwoordig is. Sy verset blyk uit die vooropstelling van sake waarteen hy die titelkarakters in sy skryfdaad in verset laat kom, maar ook uit die toneelmatige middele waarvan hy gebruikmaak. Laasgenoemde sluit werkwyses van die epiese teater en veral satire met gebruikmaking van invektiewe in. Daarby maak hy, soos Gilbert en Tompkins (164–202) in hul hoofstuk oor “[t]he languages of resistance” verduidelik, van bekende toneelmatige versetoptredes gebruik om as organiserende instansie sy teenstand teen sake wat hy in die voorstelling van sy karakters weergee, te laat blyk. Voorbeelde van toneelmatige versetoptredes sluit swye (Antie Grootmeisie in Krismis van Map Jacobs), die gebruik van Kaaps in die dialoog (Van Wyk 190–94)8 en die ambivalente Bakhtiniaanse lag, geplaas teen die agtergrond van die Middeleeuse karnaval, in (Bakhtin 11–12).9 Laasgenoemde kan in Small se geval saamgevat word as verset teen die lot van werklike, maar stemlose, persone wat deur uitsigloosheid in die plek en ruimte van die township vasgekeer is. Die omvang van sy verset blyk uit die uiterstes van die voorstellings: Kietie (in Kanna hy kô hystoe) word meer as een keer verkrag, soos Joanie Galant verloor sy haar sinne, soos Cavernelis (in Krismis van Map Jacobs) pleeg Jakob (in Kanna hy kô hystoe) selfmoord, Diekie vermoor Poena (in Kanna hy kô hystoe) nadat laasgenoemde Kietie tot waansin gedryf het, maar moet voor ’n onbegrypende regter met sy lewe boet. Dit is dus ’n geval dat daar in Small se drie dramas duidelik van verset sprake is. Aantekeninge g 1. Vergelyk Du Preez (136–70) se bespreking van die begrip sosiale drama. My gebruik van die term “sosiale drama” is in navolging van Du Preez en die vermelde bronne deur Turner. Breedweg beskou kan ons sê dat ’n sosiale drama met ’n krisis in ’n gemeenskap geassosieer word en dan dié krisis met terme beskryf wat dikwels in beskrywings van ‘gewone’ (verhoog)dramas voorkom. ’n Raakpunt met ‘gewone’ dramas is dat die krisis in ’n sosiale drama ook in fases verloop. 1. Vergelyk Du Preez (136–70) se bespreking van die begrip sosiale drama. My gebruik van die term “sosiale drama” is in navolging van Du Preez en die vermelde bronne deur Turner. Breedweg beskou kan ons sê dat ’n sosiale drama met ’n krisis in ’n gemeenskap geassosieer word en dan dié krisis met terme beskryf wat dikwels in beskrywings van ‘gewone’ (verhoog)dramas voorkom. ’n Raakpunt met ‘gewone’ dramas is dat die krisis in ’n sosiale drama ook in fases verloop. p g p 2. “As such, it stands as a ready figure for the border skirmishing that defines conceptual relations between the inside and the outside of social groups, as well as between the inside and the outside of the body” (Flemming 111). 2. “As such, it stands as a ready figure for the border skirmishing that defines conceptual relations between the inside and the outside of social groups, as well as between the inside and the outside of the body” (Flemming 111). 2. “As such, it stands as a ready figure for the border skirmishing that defines conceptual relations between the inside and the outside of social groups, as well as between the inside and the outside of the body” (Flemming 111). 3. Hollander en Einwohner se bespreking beklemtoon hoe omvattend die studie van die representasie van verskillende vorme van verset in die letterkunde, veral in die drama, kan wees. Teen dié agtergrond pretendeer hierdie artikel nie volledigheid ten opsigte van die voorstellings van verset in drie dramas deur Adam Small nie. 3. Hollander en Einwohner se bespreking beklemtoon hoe omvattend die studie van die representasie van verskillende vorme van verset in die letterkunde, veral in die drama, kan wees. Teen dié agtergrond pretendeer hierdie artikel nie volledigheid ten opsigte van die voorstellings van verset in drie dramas deur Adam Small nie. 4. Gevolgtrekking Ten spyte van February (101) se beswaar dat, indien ’n skrywer (dramaturg) nie openlik in sy skryfwerk kant kies nie, hy in die gevaar staan om met die uitbuiter (exploiter) geassosieer te word, spreek Small hom as die onsigbare versetkarakter in sy tekste uit TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 66 teen die politieke uitbuiter en wetgewing wat deur die regering van die tyd deurgevoer is. Hy voeg waarde tot sy versetdramas toe deur van literêre en toneelmatige middele gebruik te maak. Om die literêre en toneelmatige waarde van Small se drie tekste slegs aan die politieke oortuigings van die dramaturg te meet (Pieterse in Brutus et al. 46), maak vyf en veertig jaar na die publikasie van sy eerste vollengtedrama, Kanna hy kô hystoe, nie meer sin nie. Aantekeninge Second, it is universal in scope; it is directed at all and everyone, including the carnival’s participants. The entire world is seen it its droll aspects, in its gay relativity. Third, this laughter is ambivalent: it is gay, triumphant, and at the same time mocking, deriding. It asserts and denies, it buries and revives.” 9. Bakhtin (11–12) verduidelik die betekenis van die ambivalente lag soos volg: “Therefore it [‘festival laughter’] is not an individual reaction to some isolated ‘comic’ event. Carnaval laughter is the laughter of all the people. Second, it is universal in scope; it is directed at all and everyone, including the carnival’s participants. The entire world is seen it its droll aspects, in its gay relativity. Third, this laughter is ambivalent: it is gay, triumphant, and at the same time mocking, deriding. It asserts and denies, it buries and revives.” Aantekeninge Dat Kanna hy kô hystoe as ’n voorbeeld van epiese teater beskou kan word, is welbekend en vereis daarom geen verdere betoog nie (vergelyk Brink 169–72). Die vormgewing van die drama is deur Miller se After the Fall (1964) beïnvloed. Small (“Adam Small” 101) self wys “die verwantskap tussen Kanna se toneelstruktuur en dié van [Arthur Miller se] After the Fall” uit. Hy brei egter nie op hierdie stelling uit nie. Raakpunte is dat die handeling in After the Fall (1964) in die hoofkarakter, Quentin, se verbeelding afspeel, die verhoogaanbieding soortgelyk vervreemdend is as in Small se teks en Quentin se moeder sterf terwyl hy in die buiteland reis. Soos met Small die geval is, vertoon van die karakters opvallende biografiese raakpunte met Miller se eie lewe (Naidoo 47). In Miller se geval geld dit veral sy huwelike met drie vroue, onder andere met Marilyn Monroe. Vergelyk Carson (hoofstuk 8) en Welland (hoofstuk 7). Die bepalende verskil van Kanna hy kô hystoe lê in laas- genoemde, omdat die teks Kanna nie met ’n huwelik verbind nie. 5. Vergelyk as parallelle voorbeeld Cresswell (249–62) se toepassing van hierdie gedagte op Kerouac se On the Road (1957). 5. Vergelyk as parallelle voorbeeld Cresswell (249–62) se toepassing van hierdie gedagte op Kerouac se On the Road (1957). 6. Soos uit Slemon (78 e.v.) se verdere problematisering van die begrip “literêre verset” blyk, is ’n interpretasie van Small se Kanna, hy kô hystoe as ’n ruimte van verset nie so eenvoudig nie. Dié problematisering ontvang hier nie verdere aandag nie, aangesien die bespreking dit nie vereis nie. 6. Soos uit Slemon (78 e.v.) se verdere problematisering van die begrip “literêre verset” blyk, is ’n interpretasie van Small se Kanna, hy kô hystoe as ’n ruimte van verset nie so eenvoudig nie. Dié problematisering ontvang hier nie verdere aandag nie, aangesien die bespreking dit nie vereis nie. 7. Antie Grootmeisie se aandeel daaraan om aan Map sy identiteit terug te gee kom verderaan volle- diger onder bespreking. 8. Uitsonderings is Kanna en Cavernelis (in Krismis van Map Jacobs), waardeur die dramaturg afstand tussen hierdie twee en die ander karakters skep. 9. Bakhtin (11–12) verduidelik die betekenis van die ambivalente lag soos volg: “Therefore it [‘festival laughter’] is not an individual reaction to some isolated ‘comic’ event. Carnaval laughter is the laughter of all the people. Bakhtin, Mikhail. Rabelais and His World. Vert. Hélène Iswolsky. Cambridge, MA: MIT, 1968. Bleek, W. H. I. en L. C. Lloyd. Specimens of Bushman Folklore. Londen: George Allen, 1911. 20 Des. 2005. <http://www.sacred-texts.com/afr/sbf/index.htm>. Geraadpleegde bronne TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 67 Brink, André P. Aspekte van die nuwe drama. 2de uitg. Pretoria: Academica, 1986. k, André P. Aspekte van die nuwe drama. 2de uitg. Pretoria: Ac P. Aspekte van die nuwe drama. 2de uitg. Pretoria: Academica, Brustein, Robert. The Theatre of Revolt: An Approach to the Modern Drama. Chicago: Ivan R. Dee, 1991. Brutus, Dennis; Ezekiel Mphahlele; Cosmo Pieterse; Abiodun Jeyifous; Ama Ata Aidoo. “Panel on South African Theater Author(s).” Issue: A Journal of Opinion [Proceedings of the Symposium on Contemporary African Literature and First African Literature Association Conference] 6.1 (1976): 47–57. 26 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/1166570>. Carson, Neil. Arthur Miller. Londen: Macmillan, 1982. Chen, Kuan-Hsing. “The Formation of a Diasporic Intellectual: An Interview with Stuart Hall.” Stuart Hall: Critical Dialogues in Cultural Studies. Reds. David Morley en Kuan-Hsing Chen. Londen: Routledge, 1996. 484–503. Cresswell, Tim. 1993. “Mobility as Resistance: A Geographical Reading of Kerouac’s ‘On the road.’” Transactions of the Institute of British Geographers 18.2 (1993): 249–62. 31 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/ stable/622366>. Dostoevsky, Fyodor. Crime and Punishment. Vert. Constance Garnett. 1866. Charleston: Forgotten Books, 2008. 28 Des. 2010.<http://www.forgottenbooks.org/ebooks/ Crime_and_Punishment_- _9781606209158.pdf>. Du Preez, Petrus. “Ikoon en medium: die toneelpop, masker en akteur-manipuleerder in Afrika- performances”. DPhil diss. U van Stellenbosch, 2007. Ernest, David Solomon Harold. “Meaning in Small, Snyders and Pearce: An Application of Lotman’s Semiotics to ‘Coloured’ Literature.” MA tesis, U van Pretoria, 2004. February, V. A. Mind Your Colour: The ‘Coloured’ Stereotype in South African Literature. Londen: Kegan Paul, 1981. Fleming, Juliet. Graffiti and the Writing Arts of Early Modern England. Philadelphia: U of Pennsylvania, 2001. ng, Juliet. Graffiti and the Writing Arts of Early Modern England. Ph Fludernik, Monika. “The Diasporic Imaginary: Postcolonial Reconfigurations in the Context of Multi- Fludernik, Monika. “The Diasporic Imaginary: Postcolonial Reconfigurations in the Context of Multi- culturalism.” Diaspora and Multiculturalism: Common Traditions and New Developments. Red. Monika Fludernik, Monika. “The Diasporic Imaginary: Postcolonial Reconfigurations in the Context of Multi- culturalism.” Diaspora and Multiculturalism: Common Traditions and New Developments. Red. Monika Fludernik. Amsterdam: Rodopi, 2003. xi–xxxviii. p , Gilbert, Helen en Joanne Tompkins. Post-colonial Drama: Theory, Practice, Politics. Londen: Routledge, 1996. p t, Helen en Joanne Tompkins. Post-colonial Drama: Theory, Pract Heywood, Christopher. A History of South African Literature. Cambridge: Cambridge UP, 2004. Hollander, Jocelyn A. en Rachel Einwohner. “Conceptualising Resistance.” Sociological Forum, 19.4 (2004): 533–54. 30 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/4148828>. McFarland, Daniel A. Geraadpleegde bronne “Resistance as a Social Drama: a Study of Change-oriented Encounters.” The American Journal of Sociology 109. 6 (2004): 1249–318. 30 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/ 3568546?origin=JSTOR-pdf>. Naidoo, Nadasen Arungasen. “The Depiction of Role and Function in the Plays of Adam Small.” MA tesis, U van Witwatersrand, 1984. Olivier, Fanie. “Adam Small (1936-).” Perspektief en profiel: ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, deel 2. Red. H. P. Van Coller. Pretoria: Van Schaik, 1999. 565–77. Pretorius, Réna. “Satire.” Literêre terme en teorieë. Red. T. T. Cloete. Pretoria: HAUM-Literêr, 1992. Reischer, Erica en Katryn S. Koo. “The Body Beautiful: Symbolism and Agency in the Social World. Annual Review of Anthropology 33 (2004): 297–317. 24 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/25064855>. Schildkrout, Enid. “Inscribing the body.” Annual Review of Anthropology 33 (2004): 319–44. 24 Aug. 2010. <http://www.jstor.org/stable/25064856>. Slemon, Stephen. “Unsettling The Empire: Resistance Theory for the Second World.” Contemporary Postcolonial Theory: A reader. Padmini Mongia. Londen: Arnold, 1997. 72–83. Small, Adam. “Adam Small in gesprek met Ronnie Belcher.” Gesprekke met skrywers 2. Kaapstad: Tafelberg, 1972. 93–105. —. Joanie Galant-hulle. Johannesburg: Perskor, 1978. —. Kanna hy kô hystoe: ’n Drama. Kaapstad: Tafelberg, 1965. —. “Klein Kytie.” Windroos: verhale deur 10 Sestigers. Johannesburg: Afrikaanse Pers-boekhandel, 1964. 73–84. —. “Klein Kytie.” Windroos: verhale deur 10 Sestigers. Johannesburg: Afrikaan 73–84. —. Krismis van Map Jacobs. Kaapstad: Tafelberg, 1983. Smith, Julian Frederick. “Kontemporêre swart Afrikaanse gemeenskapstoneelaktiwiteit in die Kaapse Ski il d ’ id l i k i i b i i ” DLi di U W K l d 1987 Smith, Julian Frederick. “Kontemporêre swart Afrikaa g g p Smith, Julian. Toneel en politiek. Bellville: U van Wes-Kaapland. 1990. Taal-en-politiekreeks 3. Smith, Julian. Toneel en politiek. Bellville: U van Wes-Kaapland. 1990. Taal-en-politiekreeks 3. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 68 Spivak, Gayatri Chakravorty. “Can the Subaltern Speak?” Marxism and the Interpretation of Culture. Reds. Cary Nelson en Lawrence Grossberg. Urbana: U of Illinois, 1988. 271–313. Turner, Victor. 1974. Dramas, Fields, and Metaphors: Symbolic Action in Human Society. Londen: Cornell UP, 1974. —. The Forest of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual. New York: Cornell UP, 1967. of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual. New York: Cornell UP, 1 The Forest of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual. New York: Co —. The Ritual Process: Structure and Anti-structure. Londen: Routledge & Kegan Paul, 1969. Van Rensburg, F. I. J. Sublieme ambag: Beskouings oor die werk van N. P. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 Geraadpleegde bronne van Wyk Louw, 1. Kaapstad: Tafelberg, 1975. Van Wyk, Steward. “Adam Small: apartheid en skrywerskap.” DLitt diss. U van Wes-Kaapland, Bellville, 1999. Vermeulen, H. J. Kanna hy kô hystoe: Adam Small. Pretoria: Academica. 1987. Reuse-blokboeke 21. Welland, Dennis. Miller: A Study of his Plays. Londen: Eyre Methuen, 1979. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 49 (1) • 2012 69

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/2075/1783

Afrikaans

REVIEWS / RESENSIES 224 Waarom sou Prinsloo relevant wees vir ’n jonger geslag? – Neil Cochrane 228 Nag op ’n kaal plein (Dolf van Niekerk) – Thys Human 231 Geskrifte van ’n vermiste digter (Henk Rall) – Bernard Odendaal 234 Ander lewens. ’n Roman in drie dele (André P. Brink) – Johan Anker 236 Jasmyn (Pieter Fourie) – Johan Coetser 238 byna liefde (Izak de Vries) – M. J. Prins 239 Die dag toe ek my hare losgemaak het (Willemien Brümmer) – Jacomien van Niekerk 241 Sonkyker. Afrikaner in die verkeerde eeu (J. C. Steyn) – H. P. Grebe 242 Versindaba 2008 (Marlise Joubert) – Bernard Odendaal 243 Noudat slapende honde (Ronelda Kamfer) – T. T. Cloete 244 Vlamsalmander (Hennie Aucamp) – Joan Hambidge 2/3/2009, 9:37 PM 223 20 Resensies 03.pmd Resensie-artikel Waarom sou Prinsloo relevant wees vir ’n jonger geslag? Neil Cochrane Neil Cochrane is verbonde aan die Eenheid vir Akademiese Geletterdheid, Universiteit van Pretoria, Pretoria. E-pos: [email protected] TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 224 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 Neil Cochrane Neil Cochrane is verbonde aan die Eenheid vir Akademiese Geletterdheid, Universiteit van Pretoria, Pretoria. E-pos: [email protected] Neil Cochrane Koos Prinsloo verhale. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 224 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 Koos Prinsloo verhale. Daarom gaan ek grootliks duiwels- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 224 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 224 advokaat (hopelik ’n regverdige een) speel en my perspektiewe sal noodwendig hipoteties, selfgeobsedeerd en spekulatief van aard wees, maar eerstens is ’n paar konteksskeppende aantekeninge nodig. Ek was ’n vyftienjarige hoërskoolseun toe Prinsloo in 1994 weens vigsverwante oorsake oorlede is. Ek het sy verhale eers vier jaar later as negentienjarige eerste- jaarstudent aan die Universiteit van Pretoria ontdek. Vir my het hierdie ontdekking grootliks saamgeval met die erkenning, ontdekking en belewing (hoe absurd en naïef dit ook met tye was) van my eie seksualiteit. Prinsloo, Danie Botha en Johan de Lange se werk het sekere aspekte van die gaybestaan vir my oopgemaak, dit het my insig gegee in die literêre verwerking van die homoseksuele kondisie en vir my as ’n soort verwysingspunt gedien. Dit was bevrydend om hul werk na klastyd te lees en te besef dat dit oukei is om oor gayervarings te skryf, dat dit oukei is om daarmee te identifi- seer, maar ook om jouself daarvan te distansieer. My hoërskooljare (1992–1996) was ’n tyd van ingrypende politieke transformasie in Suid-Afrika – die eerste swart meerderheidsregering het aan bewind gekom, swart kinders het saam met my begin skoolgaan, ek het geen oproepinstruksies in standerd 9 ontvang nie, veldskool en kadette is summier afgeskaf, selfone, e-pos en ander teg- nologiese wonders het my wêreld begin oorneem, ’n liberale grondwet ter beskerm- ing van menseregte is aangeneem, gayregte is formeel juridies bekragtig met gevolg dat gays vir die eerste keer uit hul gate gekruip het, ensovoort. Weens sy vroegtydige afsterwe in 1994 het Prinsloo nie een van hierdie dinge meegemaak nie. Dit is nou veertien jaar later. Dit is die jaar 2008 en ek is 29 jaar oud. Intussen is Prinsloo se Sogenaamde Vriend Die Pop Ster ook oorlede. Die afsterwe van die Skry- wer en sy Geskryfdes lei tot noodwendige relativering. Daarbenewens ken lesers en navorsers van om en by my ouderdom die beste en die slegste van beide die ou en nuwe bedeling. Koos Prinsloo verhale. Koos Prinsloo. Kaapstad: Human & Rousseau. 2008. 384 pp. ISBN: 13 978-0-7981-4940-2. Koos Prinsloo (1957–1994) was weens verskeie redes ’n omstrede figuur wat ’n aantal literêre grense verskuif het. Hy was ’n Afrikaanse kortverhaalskrywer van eerstes – die eerste om die skeidslyn tussen feit en fiksie radikaal te ondermyn, die eerste om etiese kodes rakende privaatheid, vriendskap en kollegialiteit in sy werk te verontag- saam, die eerste om die donker en brutale kant van homoseksuele identiteit oop te vlek, die eerste om in al sy vorme te wys “… hoe hard die liefde tussen mans moet wees”, die eerste om raak verbande tussen patriargale mag, politieke geweld en seksua- liteit te lê en die eerste om vigs as tema in sy werk te ontgin. Oor hierdie en ander vernuwende aspekte in sy werk is reeds in enkele navorsingstudies berig waarvan die belangrikste seker Riana Scheepers se Koos Prinsloo: Die skrywer en sy geskryfdes (1998) is. Dit is verblydend dat Human & Rousseau besluit het om Prinsloo se vier kortver- haalbundels, Jonkmanskas (1982), Die hemel help ons (1987), Slagplaas (1992) en Weifeling (1993) in een band onder die titel Koos Prinsloo verhale (2008) uit te gee. Hierdie publi- kasie sluit aan by ’n hernieude belangstelling in Prinsloo se werk soos gesien kan word in die onlangse seminaar oor sy skrywerskap op Litnet en Gerrit Olivier se Aantekeninge by Koos Prinsloo (2008). Laasgenoemde dien as aanvullende bron tot die 41 saamgebundelde kortverhale opgeneem in Koos Prinsloo verhale. Daar is ’n aantal redes waarom die vars bemoeienis met Prinsloo se werk belangrik is. Eerstens verstewig dit Prinsloo se posisie binne die Afrikaanse literêre kanon, tweedens kan dit jonger navorsers aanspoor tot verdere navorsing oor sy werk en derdens word sy tekste opnuut vir ’n jonger geslag lesers beskikbaar gestel om na waarde te skat. Die doel met hierdie bespreking is nie om literêr-kritiese kommentaar oor indivi- duele tekste in Koos Prinsloo verhale te lewer nie, maar om ’n bepaalde (en nood- wendig subjektiewe) perspektief te bied op die relevansie van Prinsloo se werk vir ’n nuwe en jonger generasie lesers en/of navorsers. Koos Prinsloo verhale. Ons laerskooljare het gestrek van 1985–1991 – hierdie was noodtoestandjare, ons kan onthou van hoe jy onder jou skoolbank moes induik as daar drie kort klokke gelui word, ons onthou plakkate (in elke liewe klaskamer) wat elke denkbare soort bom of landmyn vertoon het, ons onthou hoe geel Casspirs die laerskoolterrein op elkeen van sy vier hoeke bewaak het en ons onthou flou grappies wat ons vir mekaar tydens pouses vertel het, grappies soos: Waarom hou swartes so baie van Matabela- pap? Omdat dit verryk is met vitamiene A en C. Baie van ons het ouer broers of nefies gehad wat trots vir jou ’n ratpack van die army gebring het, vir ’n agtjarige seuntjie was só ’n gebaar, ’n heldedaad in die kleine. Ons as die jongste en laaste tusseningenerasie kan vandag waardering hê vir die grensverskuiwende bydrae wat Prinsloo gelewer het, omdat ons wel iets van die wêrelde begryp wat hy in sy verhale aan ons voorhou, maar dit stel ons ook in staat om meer krities en selfs afstandelik teenoor sy werk te staan, want Prinsloo se kwes- sies is grootliks nie meer ons kwessies nie. Ons is dié generasie wat swaar dra aan die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 225 2/3/2009, 9:37 PM 225 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd erfporsie wat die ou ooms uit ’n ander era aan ons bemaak het. Sommige van ons reis na Londen, Doebai, Toronto en godweet waarheen nog op soek na ’n werkie in die son, sommige van ons verlang na Wielie Walie, ander staan op aandag op die maat van “De la Rey”, ander bid saam met oom Angus en sy leërskare op Loftus, sommige van ons kruip weg in ons sekuriteitskomplekse, terwyl die aanslae van buite woed en ander wil net uitgelos word om te doen wat hulle moet, om hulle bydrae op dina- miese en innoverende wyse in ’n uiters komplekse en paradoksale Suid-Afrika te maak. My generasie (ook binne ’n gaykonteks) is vandag meer bevry as wat Prinsloo en sy tydgenote was. Dit is nog meer waar van die generasie na my. Vandag se negentien- jarige outjies en meisies (gay en straight) flankeer openlik met hul ontwerpersklere, MP3-spelers en iPods, hulle flankeer in wêreldwye kletskamers en in nagklubs binne die openbare oog. Hulle is seksueel geëmansipeerd, androgeen en wys middelvinger vir dié wat ’n probleem daarmee het. Koos Prinsloo verhale. Hulle is moeg om te wroeg, hulle is moeg vir die donker, hulle is moeg vir bagasie. Vandag bestaan daar keuses, anders as in Prinsloo se tyd toe dit grootliks nie die geval was nie. Die eksperimentele spel tussen feit en fiksie, metatekstualiteit en dokumentêre realisme is aspekte waarvoor Prinsloo bekend is. Binne die konteks van die elektro- niese era word die onderskeid tussen feit en fiksie binne virtuele gemeenskappe totaal opgehef, hiperrealisme is die norm, reëls aangaande outeurskap, oorspronklik- heid, privaatheid en ander etiese oorwegings word daagliks hersien, anonimiteit word in sy geheel geherdefinieer en hiperteksualiteit is ’n aanvaarbare lees- en skryf- strategie. ’n Jonger skrywer kan vandag van allerlei dinamiese tegnieke en metodes gebruik maak om op ’n ingrypende wyse Prinsloo af te lê en te parodieer as ’n skrywer behorende tot ’n ouer tradisie. Dat dieselfde met hom kon gebeur, is iets waarmee Prinsloo waarskynlik nie rekening gehou het in sy ontmaskering van Hennie Au- camp in “A Portrait of the Artist” nie. Waarom sal ’n jonger generasie skrywers en lesers hoegenaamd nog Prinsloo se werk as voorbeeld van literêre vernuwing ge- bruik? Waarom sou hul hulself beroep op Prinsloo se eksperimentele ondermyning van die grense tussen feit en fiksie, as hulself daagliks virtuele lewens lééf? Wat sou jong en ge-ontsensiteerde lesers vandag met ’n verhaal soos“Slagplaas” maak? Sou hulle hoegenaamd geskok wees? Sou hulle hierdie uitlewing van seksua- liteit hoegenaamd begryp? Of sou hulle dink: waarom al die selfdestruktiwiteit? Is seks nie veronderstel om fun én safe te wees nie? Hoe sou jong manlike lesers verhale soos “Grensverhaal” en “Die hemel help ons” interpreteer? Die meeste van hulle het nie ’n idee wat woorde soos “burgermageenheid”, “oproepinstruksies” en die “Wet op Amptelike Geheime, 1956” beteken nie. Beteken dit alles dat Prinsloo sy relevansie vir ’n jonger geslag verloor het? Beteken dit dat ek sy bydrae wil ontken? Hoegenaamd nie, dit sou ’n kwade dag wees as dit sou gebeur, maar dit is myns insiens nodig om sy bydrae te herdefinieer. Waarom sou TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 226 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 226 Prinsloo steeds relevant kon wees vir ’n jonger geslag? Prinsloo het op onthutsende en brutaal eerlike wyse die skadukant van menswees ten opsigte van familieverhou- dings, seksuele verhoudings en magsverhoudings blootgelê. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 Nag op ’n kaal plein. Nag op ’n kaal plein. Dolf van Niekerk. 2006. Kaapstad: Human & Rousseau. 32 pp. ISBN: 978-0-7981-4713-2. Vir die meeste lesers is Dolf van Niekerk waar- skynlik as prosaskrywer bekend: studente van die Afrikaanse letterkunde verbind hom heel moontlik met die novelle Die son struikel (1961), terwyl skoolkinders dalk eerder ver- troud is met Skrik kom huis toe (1968) en Die haasvanger (1985). Van Niekerk is egter ook die skrywer van drie digbundels: Karoosange (1975), Dubbelster (1996) en Nag op ’n kaal plein (2006). Laasgenoemde bundel is ’n poëtiese verwerking van die skrywer se jeugjare op Edenburg in die Vrystaat en het ontstaan toe die skrywer na baie jare weer sy tuisdorp besoek het. Oor sy inspirasie vir die bundel sê Van Niekerk self: “[D]aardie nag toe ek op die kaal plein onder die maan staan, begin dit rondom my lewe, is dit asof almal wat lankal dood en weg is, na my toe terugkom”. Nag op ’n kaal plein is inderdaad ’n woordgalery van gestorwenes én sterwendes: bekommerde boere, bedroefde geliefdes; ’n kleremaker, winkelier, skoolmeester, orrelis, kunstenaar, predikant en skrywer. Anders as die outobio- grafiese vertellings in Die aarde waarop ek loop (2003), het die meeste van dié “portrette” hulle egter in digvorm aan Van Niekerk opge- dwing. Die bundel is gestruktureer rondom ’n aantal binêre opposisies wat in ’n toestand van spanning eerder as konfrontasie met mekaar verkeer, byvoorbeeld donker – lig; dag – nag; oud – jonk; lewe – dood; teen- woordigheid – afwesigheid. Vanweë hierdie bifokale visie is die meeste verse gestroop van die hinderlike patos en sentimentaliteit wat poëtiese memoirs soos dié dikwels kort- wiek. Meeste verse is vloeiend en word oor- heers deur ’n elegiese inslag. Verlies, onop- geloste verdriet, verganklikheid, liggaamlike agteruitgang, ontnugtering en eensaamheid staan voorop. Cloete (2006: 17) noem dit tereg “verganklikheidsverse” aan die hand waarvan daar teruggekyk word “in die gestolde wêreld van ’n jeug” (5) met die doel om juis aan die hand van dié jeugervarings weer vooruit te kyk na die naderende dood. Koos Prinsloo verhale. Die skadukant van die menslike kondisie en magsmisbruik is nie tot ’n bepaalde tyd of plek beperk nie. Al wat verander, is die gesig en nie die essensie daarvan nie. Prinsloo se werk bied belangrike insigte in die sosiopolitiese en literêre landskap van die 1970’s en 1980’s. Prinsloo is seker een van die belangrike eksponente van literêre vernuwing gedurende die 1980s. Hierdie aspek van sy werk kan jonger lesers belangrike insigte gee in die aard van eksperimentele prosa in Afrikaans veral as dit met voorafgaande en huidige tradisies vergelyk word. Vir my bly Prinsloo se kompromislose en rebelse aard (betreffende sy persoonlike lewe en skryfwerk) sy uitstaande en blywende bydrae. Sy verhale besit ’n eerlikheid en persoonlike integriteit wat min skrywers hom kan nadoen. Jonger lesers, skrywers en navorsers kan sy werk as aanknopingspunt gebruik om vir ’n slag uit hul virtuele gemaksones geruk te word. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 227 227 2/3/2009, 9:37 PM 227 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd blommelied” hoor (gedig 5), vind ’n weer- klank in dodemars wat die orrelis vir haar gestorwe beminde in gedig 6 speel. Gedig 11 eindig met “[…] Maar sy plek / is leeg en sy vrou is leeg en uiteindelik / is almal se skoene uitgetrek”. By wyse van ’n semanties vernuf- tige variasie begin gedig 12 met: “Voor ’n voet ’n nuwe spoor kan laat…”. In gedig 13 sowel as in gedig 14 word ’n hunkering na die ontwykende (ge)liefde eers uit ’n vroulike en dan uit ’n manlike perspektief verwoord. Die predikant [“die groot voël uit die pastorie”] wat in gedig 23 met ’n uil in verband gebring word, se gebed word in gedig 24 verbatim weergegee. In gedig 25 word die versugting uitgespreek dat woorde “liggaam kry” en die digter “[…] van alle dwang / en wil tot skryf bevry”, terwyl “hierdie woorde” in gedig 26 (die slotgedig) juis die “vlerke” (dus die lig- gaam) van die spreker se gedagtes en gees word. Nag op ’n kaal plein. Só buig die kinderlyfies wat op die plein bondeltjie maak “soos skape in ’n reën” grafwaarts […] / na die rus van onskuld en vergetelheid” (gedig 2) (my kursivering); die draers van die kleremaker se klere (gedig 3) is nie meer net “ouderlinge Nag op ’n kaal plein bestaan uit 26 genom- merde verse wat tot só ’n mate tematies by mekaar aansluit en met mekaar oorvleuel, dat hulle ook aaneenlopend gelees kan word as ’n enkele gedig met 26 ongeveer ewe lang afdelings. Die “(k)aal plein onder die maan” van die eerste gedig word byvoorbeeld in gedig 2 ’n plein wat “wemel van kinders”. In gedig 4 soek die vrou in die lang wit rok – “is dit haar trourok of haar doodsgewaad?” – juis “tussen dié malende kinders rond”. Die verdriet van die ‘blommevrou’ wat nie weet waar “haar byna-man se beendere lê” nie en tot aan “die einde […] Marlene Dietrich se TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 228 2/3/2009, 9:37 PM 228 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd en diakens, / fyn vroue en boere, soldate en menere” nie, maar almal wat “wag om geklee te word vir die nag wat kom” (7); die soekende vrou in gedig 4 se trourok word ’n “doodsge- waad” (8); die skoenmaker wat in gedig 11 sy ysterlees, hamers, vingerhoed en houtvoete soek, besef opeens met ’n skok: “[…] sy plek / is leeg en sy vrou is leeg en uiteindelik / is almal se skoene uitgeskop” (15); terwyl die minnaars in gedig 16 se hande en arms uitein- delik stil raak, “weerloos teen die weerloos- heid” (20) Die bundel is dus beide ’n bestekop- name van ’n lewe en ’n voorbereiding op die einde; ’n afskeid waarin die grens tussen lewe en dood toenemend wasig raak: Dié bewustheid van die mens se nietigheid in die aangesig van die dood, blyk ook duidelik uit talle gedigte waarin daar besin word oor die ligaamlike broos- en uitgelewerdheid van die mens. In gedig 3 word die kleremaker byvoorbeeld ’n slagoffer van sy lewenstaak: […] Dié bewustheid van die mens se nietigheid in die aangesig van die dood, blyk ook duidelik uit talle gedigte waarin daar besin word oor die ligaamlike broos- en uitgelewerdheid van die mens. Nag op ’n kaal plein. In gedig 3 word die kleremaker byvoorbeeld ’n slagoffer van sy lewenstaak: […] Want kryt verpoeier mettertyd en saam met lapstof pak dit in die borskas saam; die longe droog langsaam uit, die lyf teer op homself en as die laaste lugsel verhard, die asem vlak in die lugpyp lê, gee die brein ’n teken vir die hart. (7) In gedig 10 spreek ’n terminaal verswakte boer die versugting uit om nog een jaar lank die skeiding van seisoene en die oorgange in die natuur te bestudeer, want In gedig 10 spreek ’n terminaal verswakte boer die versugting uit om nog een jaar lank die skeiding van seisoene en die oorgange in die natuur te bestudeer, want […] as hy dié oomblikke soos skape in ’n kraal kan jaag – elke antwoord soos sy skape ken – sal hy dalk verstaan hoe die groeisel in sy ingewande vreet, sy lyf so kwaad kon word dat hy hom teen homself kon keer en die lewe stelselmatig sel vir sel verteer. (14) […] ek het nie vergeet; ek twis nog met die skielikheid, die stompheid van jou gaan – die afwesigheid wat groet en woorde half verbied […] (30) […] ek het nie vergeet; ek twis nog met die skielikheid, die stompheid van jou gaan – die afwesigheid wat groet en woorde half verbied […] (30) [ ] as hy dié oomblikke soos skape in ’n kraal kan jaag – elke antwoord soos sy skape ken – sal hy dalk verstaan hoe die groeisel in sy ingewande vreet, sy lyf so kwaad kon word dat hy hom teen homself kon keer en die lewe stelselmatig sel vir sel verteer. Nag op ’n kaal plein. (14) Die skielike en onbevredigende afskeid wat die spreker van sy geliefde moet neem, word geëggo deur talle skimmige gestaltes wat ook worstel om afskeid te neem of om hulle by die dood van dierbares te berus: ’n ongehude moeder wat vrugteloos tussen die kinders na haar seuntjie soek; die blommevrou wat “ver- niet soos elke dag / met blomme in haar hand” op haar byna-man se tuiskoms wag; die or- relis se dodemars vir haar beminde; die man wat by sy vrou se graf vra “wat hy moet maak / met hul dogter wat ryp en elke maand / al rusteloser in haar klere raak”; en die vrou wat op haar wittebrood haar man in ’n trein- ongeluk verloor: En in gedig 18 hardloop ’n ontstelde seun kaalvoet deur die klipperige stofstrate, weg van sy ouerhuis […] waar sy babasuster stil en gloeiend in haar koorsbed lê – tot sy voete die ritme van sy gedagtes vind: […] “Jesus min my, praat tog met die dokter, God; Jesus min my salig lot.” (22) En in gedig 18 hardloop ’n ontstelde seun kaalvoet deur die klipperige stofstrate, weg van sy ouerhuis […] waar sy babasuster stil en gloeiend in haar koorsbed lê – tot sy voete die ritme van sy gedagtes vind: […] “Jesus min my, praat tog met die dokter, God; Jesus min my salig lot.” (22) Die oorheersende gedagte is dikwels dié van eensaamheid. Die insig van die boerseun wat in gedig 20 na sy pa se beeste soek – “[…] daar is nie raaisel / of begin of einde nie maar alles loop aaneen / en in die die lewe en die dood / is elkeen uiteindelik alleen” (24) (my kursive- ring) – dien as inspirasie vir van die mooiste Dit was nog wittebrood, God – op watter van die duisend plekke kan ek dié blom vir hom neerlê, waar kan ek rou? Of moet ek al die sewejaartjies eenmaal hier kom strooi dat ek net elke sewe jaar sal sterf soos nou? Nag op ’n kaal plein. (25) TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 229 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 229 gedigte (en hier verraai ek my persoonlike voorkeur) in die bundel, soos byvoorbeeld die gedig waarin ’n jong wewenaar die graf van sy vrou besoek vir raad met hul onrustige tienerdogter: is en gevolglik letterlik iewers bestaan – ’n wêreld wat nie uitgelewer is aan die verby- gaan van tyd nie, daarom dat “selfs vergank- likheid vergaan” (5). Tog laat hy blyk dat toe- gang tot hierdie jeugwêreld problematies is: 1 9 […] bleek lig skyn by skrefies in, dit lewe ’n oomblik en sak in die duister terug. Donker is al lig in dié gestolde wêreld van ’n jeug […] (5) 2 […] hy gly deur al die krake van die nag maar keer met leë hande terug […] (6) 2 […] hy gly deur al die krake van die nag maar keer met leë hande terug […] (6) Aan die ander kant is hy hom pynlik daarvan bewus dat “dié gestolde wêreld van ’n jeug” slegs in die geheue bestaan. Dat dit herinne- ringe aan verbygegane dinge is: “Die plein we- mel van kinders, / almal is grys, deursigtig tot in / hul verlede…” (6); “daar is niks wat pas vir skouer en heup en been / van lywe wat maar skimme was” (7) en “Ou orrelklanke syfer uit die kerkgebou, / rookgeskrewe tekens van psalms en gesange / wat verstrengel raak met die stof / van herinneringe” (10) (my kursivering). Dan is daar ook die vers waarin ’n bejaarde vrou haar werf, haar “strokie sand”, met be- sem en hark en vee voordat sy haar huis bin- negaan: Aan die ander kant is hy hom pynlik daarvan bewus dat “dié gestolde wêreld van ’n jeug” slegs in die geheue bestaan. Dat dit herinne- ringe aan verbygegane dinge is: “Die plein we- mel van kinders, / almal is grys, deursigtig tot in / hul verlede…” (6); “daar is niks wat pas vir skouer en heup en been / van lywe wat maar skimme was” (7) en “Ou orrelklanke syfer uit die kerkgebou, / rookgeskrewe tekens van psalms en gesange / wat verstrengel raak met die stof / van herinneringe” (10) (my kursivering). Nag op ’n kaal plein. In gedig 15 wil die kunstenaar ’n spesifieke vrou se wese in houtskool vaslê, maar wonder hui- werend: Henk Rall, een van die minder bekende Ses- tigers, het tussen 1966 en 1982 vyf digbun- dels die lig laat sien. Met sy kortverhale, waar- onder die meermaals gebloemleeste “Omba muungu”, het hy groter bekendheid verwerf. Twee romans uit sy pen het ook al verskyn. Hoe vang hy die inhoud van haar oë vas, die lyne van haar mond wat opwaarts in die hoeke vou? Want tussen kyk en woord sal hy haar wese vind, lê die waarheid van haar siel […]” (19) (my kursivering) Hoe vang hy die inhoud van haar oë vas, Rall het ’n gebeurtenisryke lewe gelei as jagter, reisiger en mediese navorser, sodat hy lang tye buite Suid-Afrika woonagtig was. Anders as in sy vorige bundels vind relatief min hiervan neerslag in Geskrifte van ’n ver- miste digter (voortaan tot Geskrifte afgekort). Met hierdie bundel keer hy, na ’n digterlike swye van ’n kwarteeu, as ’t ware eerder terug na die kontrei van sy vorming as mens, naam- lik die Noord-Kaap. Van Niekerk is duidelik bewus van die on- mag van taal om “die […] wêreld van ’n jeug” op papier te laat stol. Op bedrewe wyse maak hy juis van dié onvermoë treffende poësie: 25 Dit gebeur veral in die openingsafdeling, “Onthou”, en in die vierde afdeling, waarvan “Uitsê” die titel is en waarin veral sosiaal-poli- ties betrokke en religieuse verse voorkom. In laasgenoemde afdeling klink (fasette van) Noordwestelike Afrikaans, ook al breedweg as Oranjerivier-Afrikans bestempel, meer opvallend op, sodat die outentiekheid en in- timiteit van die segging vergroot word. Hy draai die bladsy om – los woorde gly op die tafelblad; hy keer hulle aan, rangskik lukraak maar als bly sinloos; hy vervloek die onmag van sy verbeelding en verstand: waar moet hy soek na die gestalte van sy liefde, die omtrek van sy smart; waarmee teken hy sy soeke na God, sy vrees vir die nag van niks? […] (29) ’n Kennelike liefde vir die bepaalde kon- trei, sy gestroopte aard, sy menstipes en hul kenmerkende tongval, is iets wat Rall deel met onder meer die Van Wyk Louw van Nuwe verse, met S. J. Nag op ’n kaal plein. g 12 […] Sy sluit haar deur, kom tuis in die skemerstilte wat nooit deur kind of kraai verbreek is nie; omring van haar geskiedenis en die jare van haar tyd wat sy met hekelnaald en gare in stringetjies en ogies vang tot patrone van genoegsaamheid. (16) Enersyds is daar dus die poging om iets van die verlede te verewig: “Hy wou vir oulaas weer probeer / om die oomblik vas te vang:” (14). Andersyds die bewustheid dat niks vasgevang of verewig kan word nie, maar dat die tyd onverbiddelik en onomkeer- baar verbygaan. Dat alles uiteindelik maar “stof” (en dan boonop die “stof van herinne- ringe”) is: In ’n sekere sin is dit ook wat Dolf van Niekerk in dié bundel doen: hy temper die verlies, verdriet en verganklikheid deur dit in (woord)stringetjies en ogies te vang “tot pa- trone van genoegsaamheid”. In Nag op ’n kaal plein word daar nie net teruggedink aan die verlede en vooruitge- dink aan die dood nie, daar word ook indrin- gend nagedink oor die aard en rol van die geheue. Die (bejaarde/ouerwordende) ek- spreker – vergelyk veral gedig 2 en 26 – wend verskeie pogings aan om die wêreld van sy jeug in die geheue, maar ook in tyd en in taal, vas te vang. Aan die een kant is dit byna asof hy suggereer dat die verlede in die tyd gestol 1 […] Die nag is stof, die vlerkklap van vlermuise jaag dit op, die maan word goud in ’n werwelwind; die stof sif neer in die vorm van gestorwenes. (5) […] Die nag is stof, die vlerkklap van vlermuise jaag dit op, die maan word goud in ’n werwelwind; die stof sif neer in die vorm van gestorwenes. (5) Tog het die digter-spreker slegs taal om ge- stalte te gee aan die wêreld van sy jeug en TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 230 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 230 Geskrifte van ’n vermiste digter. Henk Rall. Pretoria: Protea Boekhuis. 2008. 156 pp. ISBN: 978-1-86919-187-0. aan die figure wat hierdie wêreld bewoon het. Maar taal is onvolledig en ontoereikend, omdat dit ervarings wat buite taal lê, in woorde (dus in taal) probeer vasvat. Nag op ’n kaal plein. Pretorius en Boerneef, en uit meer onlangse tye met Donald Riekert en George Weideman – selfs ook met Hans du Plessis, Thomas Deacon en Euodia Engels, hoewel hy nie laasgenoemde drie se ver ge- voerde nabootsings van Griekwa-Afrikaans benut nie. ’n Gedig soos “Skawagters” herin- ner voorts aan D. J. Opperman se gewilde “Kersliedjie”. Die bekoring van Nag op ’n kaal plein is veral geleë in die bedrieglike eenvoud van die taal en beelding in dié kort bundel. As aan- grypende besinning oor “die misterie van die lewe / en die wonder van die dood”, verteen- woordig dit ’n hoogtepunt in Van Niekerk se oeuvre. Thys Human Universiteit van Johannesburg, Johannesburg Thys Human Universiteit van Johannesburg, Johannesburg Daar is ook nog afdelings waarin oor kuns, die kreatiewe proses en digterskap besin word (afdeling 2, “Skep”), waarin die liefde TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 231 2/3/2009, 9:37 PM 231 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd In verse oor die karige omgewing van die droë Noordweste dra sulke vaste vorme by om die strakheid van daardie wêreld te sug- gereer – en word die suggestie nog sterker gemaak deurdat die versreëllengtes meestal kort gehou word en deurdat die strofes selde die kwatrynlengte oorskry, soos in die gedig hierbo. Soms verswyg die digter ook nog die “ek” as subjek van die sin om die indruk van onpersoonlike gestrooptheid te versterk. Vergelyk in hierdie verband die volgende ge- dig: en die erotiek as temas oorheers (afdeling 3, “Liefhê”) en, ten slotte, waarin gekyk word “‘op ’n leeftyd en die doderyk’ en na geloof teen die agtergrond van wetenskaplike ken- nis” (soos in die uitgewersbrief oor die afde- ling “Besin” verduidelik word). ’n Ekologiese bewustheid, asook ’n nietig- heidsbesef wat in sowel kosmiese en ewolu- sionistiese as religieuse terme beleef word, val voorts op in die slotafdeling: Vergelyk in hierdie verband die volgende ge- dig: Meteoriet Verbeelding Onder ’n kranslip in ’n dro’ pan se kring, tussen klip en brosdoring; ’n aartsengel se veerwolkvlerke. Waar die (Noordwestelike) spreektaal opval- lend gemaak word, of woordspel op die voor- grond tree, bereik dit in samehang met die vormvastheid meermale ’n speelse en vernuf- tige kwaliteit wat aantreklik is. Gedigte soos “Coq au vin” en “Noag” is voorbeelde hiervan. Verreweg die opvallendste faset van Geskrifte is egter die vormgewing van die gedigte, soos al uit die aangehaalde vers behoort te blyk. Anders as wat meestal die geval was in Rall se vorige bundels, is dit naamlik vaste(r) vorme, soos die sonnet en gedigte in paarrymende distigons en in (veral kruisrymende) kwa- tryne, wat oorheers. In die meeste gedigte in Geskrifte skep Rall egter ’n haglike tipografiese spanning deur die opmerklike wyses waarop hy enersyds eindrympatrone handhaaf (selfs, soos hierbo TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 232 2/3/2009, 9:37 PM 232 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd gesien kan word, deur woordsamestellings te ontheg), andersyds juis daardie patrone laat vervaag deur half- of swakryme (waar byvoorbeeld beklemtoonde en onbeklem- toonde lettergrepe rym) te benut. Dié span- ning is ook sterk voelbaar in die wyse waarop sekere vastighede van byvoorbeeld die Italiaanse sonnet volgehou, maar ander klassieke kenmerke van dié vorm, byvoor- beeld metriese en versboureëlmatighede, in die wind geslaan word. Soms is daar ’n goeie saak uit te maak dat derglike tipografiese spanningskepping funk- sioneel is (byvoorbeeld as medesuggestief van die “stil, verhewe lig” wat terselfdertyd “vervlietend sypel” in “Monet”; of van die “steierende stoei” en “heup-ontwrigte worsteling” in “Gauguin”; of van die “skoon- gewerkte marmer” na die “droom se end” toe in “Camille Claudel”). In te veel gevalle lyk dit egter na rym ter wille van die rym en na vorm ter wille van die vorm. Rym- en vormdwang dus. Na my mening werk die vorm(oor)be- wustheid dikwels stremmend in met betrek- king tot die emosionele en hartstogtelike meegesleurdheid waarvan getuig word in die gedigte van die afdeling “Liefhê”. Die vorm- dwang vererger ook die effense komieklik- heid van sekere beelde en uitdrukkings in liefdesverse soos “Liedesroos”, “Portret” (“hoe mooi / jou intrige-in-rooi”), “Sirkusperd” (“om my oorstelpte hart / jou liefdesles te leer van ry-my-hard”) “Misére” en “Somerster”. bestel. ’n Keer of wat wou die vooropgeplaaste tipo- grafiese spel, wat in die frekwente benutting van woordafkappings aan ortografiese eks- perimentering grens, my verlangs aan die Amerikaner e.e. cummings se werk herinner. Ek bemerk egter nie in Geskrifte tekens van ’n soortgelyke radikale uitdaging van die vers- kunstradisie op stilistiese en vormlike vlak soos by cummings nie. Trouens, die indruk wat ek oorhou, is eerder van ’n ietwat angs- vallige en dikwels onhandige poging om aan- sluiting daarby te soek – om die “fragile wo- ven gold” te vind waarvan die titel van die bandskildery (uit die hand van Lynette ten Krooden) gewag maak. Of sou ’n mens by wat Rall doen moet dink aan minimalistiese verskuns? Daarvoor kom die minimalistiese ’n Keer of wat wou die vooropgeplaaste tipo- grafiese spel, wat in die frekwente benutting van woordafkappings aan ortografiese eks- perimentering grens, my verlangs aan die Amerikaner e.e. cummings se werk herinner. Ek bemerk egter nie in Geskrifte tekens van ’n soortgelyke radikale uitdaging van die vers- kunstradisie op stilistiese en vormlike vlak soos by cummings nie. Trouens, die indruk wat ek oorhou, is eerder van ’n ietwat angs- vallige en dikwels onhandige poging om aan- sluiting daarby te soek – om die “fragile wo- ven gold” te vind waarvan die titel van die bandskildery (uit die hand van Lynette ten Krooden) gewag maak. Of sou ’n mens by wat Rall doen moet dink aan minimalistiese verskuns? Daarvoor kom die minimalistiese Daar is trouens so ’n opvallende neiging na half- en swakeindryme in baie van die ge- digte dat ’n mens wonder waarom die digter dan die versbou (soms ook die sinsbou) op daardie en ander plekke wil “dwing” om tog die rympatroon te gehoorsaam. Tog, in ’n gedig soos “Hemingway” dra die spanning tussen rymdwang en rym- struikeling weer substansieel by om die Amerikaanse skrywer se berugte “geswaaid- heid” te suggereer! TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 233 2/3/2009, 9:37 PM 233 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd saam met ’n vreemde vrou (Sarah), ’n bruin vrou, en twee kinders agter die blou deur teenoor die werklikheid van sy “vroeëre” bestaan met Embeth, ook ’n bruin vrou met wie hy nie kans gesien het om te trou nie, en Lydia. Hy kan egter die woonstel waarin hy en Lydia woon nie weer vind nie en niemand anders weet skynbaar van die bestaan daarvan nie. bestel. Daar is, terloops, interessante ooreenkomste tussen hierdie woonstel 1313 (79), die verteller en woonstel 13A en 13B in Brink se kortverhaal “Dertien”. Hy moet aan die einde terugkeer na ’n bestaan in die “nuwe” huis agter die blou deur, wat teen die einde van die verhaal geel geverf is. Binne is egter wel ’n hele versameling foto’s wat onder andere persone uit sy verlede en hede uitstal. Asof in ’n droom het hy sy werklikhied verloor en asof in ’n droom moet hy soos ’n vreemdeling ’n nuwe werklikheid binnestap. tekens egter te toevallig en inkonsekwent voor, en getuig die beeldspraak in Geskrifte byvoorbeeld nie van die geometriese vorm- bewustheid van die minimaliste nie. Op die keper beskou is Rall se sesde dig- bundel, hoewel nie sonder mankemente nie, ’n nogal boeiende een. Die mooi bandontwerp getuig van die geneentheid jeens dié lank “ver- miste” digter by die uitgewer – ’n geneent- heid wat ook spreek uit die ongewoonheid dat twee gedigte deur die uitgewer self die bundel open en sluit. ’n Mens het waardering vir die wyse waarop ’n minder bekende vete- raan van die Afrikaanse digkuns op hierdie wyse gehuldig én sy oeuvre versterk word. Bernard Odendaal Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein In die tweede verhaal, “Spieël”, moet Steve, die argitek, een oggend in die spieël ontdek dat hy skielik swart is. Behalwe vir sy eie ontsteltenis word die ervaring verder ver- vreemdend omdat slegs buitestanders soos die bergies en die au pair, Silke, hom as swart be- leef, terwyl sy eie gesin en kollegas niks vreemds aan hom opmerk nie. Teenoor die melancholiese stemming van ’n verlore wêreld in die eerste verhaal, is hierdie teks egter besonder driftig en aggressief in die beskry- wing en uitbeelding van die karakter se woede en frustrasie. Dit word verwoord teenoor sy kollegas, die bergies en ook op sy uiterste in die sekstoneel met Silke. Soos die eerste ver- haal word hierdie man ook ’n vreemdeling vir homself, maar hy staan spesifiek uitgesonder as die Ander vir albei groepe in die restaurant tydens die rooftoneel. Die werklikheid wat hom aan die einde konfronteer is dié van ’n gebreekte spieël (identiteit?): “Ek dink daar lê vir ons ’n paar jaar van teëspoed voor.” Ander lewens. ’n Roman in drie dele. André P. Brink. 2007. Kaapstad, Pretoria: Human & Rousseau. 264 pp. ISBN: 978-0-7981-4958-9. André P. bestel. Brink se nuwe roman, Ander Lewens: ’n Roman in drie dele, kan met die eerste lees by die leser die gevoel laat van een lang cliché: ’n herhaling van sy vorige verhale, karakters, temas, eksplisiete seks, begeertes, politieke verset en die belangrikheid van stories. By die tweede lees begin ’n mens anders reageer. Die verhaalgegewe in die drie verhale of novelles sluit al drie aan by ander, parallelle wêrelde, selfs onwaarskynlike droomwêrel- de wat naas ’n werklikheid in die teks geplaas word sodat karakters kan voel hulle is in “’n ander, alternatiewe dimensie, waar jy nooit weer by jou vertroude wêreld kan uitkom nie” (193). Die drie mansvertellers is al drie kunstenaars: skilder, argitek en pianis. Da- vid, in die eerste teks: “Die blou deur”, ervaar die onwerklike, alternatiewe nuwe bestaan Die derde verhaal, “Appasionata”, het De- rek, die pianis as verteller. Soos by die ander twee mans het ook hy die begeerte na meer as TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 234 2/3/2009, 9:37 PM 234 20 Resensies 03.pmd een seksuele ervaring, maar dié keer loop hy hom vas in ’n medekunstenaar, die wêreldbe- roemde sangeres Nina Rousseau, wat nie op daardie gebied met haar begeleier wil saam- speel nie. Die verhaal met onheilspellende vooruitwysings na geweld, moord en spoke stuur onvermydelik af op ’n tragiese en drama- tiese einde in ’n ou familiehuis naby Tulbagh. na die fotogalery (67–71) waar hy elke keer wanneer hy die gallery besoek ander foto’s tussen die bekendes raaksien, ander detail daarin opmerk en sekere foto’s vermis, waar baie van hierdie foto’s meer as een kant van ’n komposisie beklemtoon en tog ’n eenheid skep. Die vraag na identiteit is veral in die eerste twee verhale opvallend: David wat oënskyn- lik sy lewe met ’n vreemde vrou en kinders moet voortsit en Steve wat sy lewe as swart man moet herontdek en -interpreteer. Hierdie drieledige roman vra egter ’n noukeuriger lees, soos om die komplemente- ring van die een verhaal deur die ander na te gaan, mét die herhaling van clichés want die geheim is “om al die regte clichés te leer ge- bruik” en die índruk van ’n goeie drama wat sleg opgevoer is te skep of ’n film wat oor en oor speel, maar nie ’n goeie film is nie (93, 117, 175). bestel. Dit is alles deel van ’n teks wat in- speel op homself, soos Opperman se “blik op blik op blik”: ’n mise en abyme met ’n verskei- denheid spieëlbeelde en -verwysings wat skynbaar geen eindpunt het of wil hê nie. Maar dan moet die leser al die belangrike verwysings opvolg, anders kan jy “’n baie wesenlike leidraad kwyt wees” (152). p Sentraal in die roman is die spieël en spieël- beelde en daarmee gepaardgaande die paral- lelle gebeure, karakters en tematiese verwy- sings wat in al drie verhale voorkom. So word ’n netwerk van interne intertekstuele verwy- sings geskep, wat mekaar vooruit en retro- spektief weerspieël. Die vervaging van grense tussen werklikheid en droom, groeperinge in die samelewing, ruimtes en gebeure lei tot ’n kringloop van onvoltooidheid, die een deur wat na die ander lei, ’n doolhof-ervaring by die fokalisators en soms ook die leser. Die onderlinge skakels tussen die drie verhale maak interessante leesstof, maar kan ook lei tot ’n herinterpretasie van die teks en intrige. ’n Herbesinnning oor die verband tussen fik- sie en werklikheid word geïmpliseer en die teks ondermyn voortdurend tradisionele sie- ninge oor die roman met ’n veelvoud van strategieë om ’n roman as “tromp-l’oeil” (113) en mise en abyme te skep. Die ek-vertellers, die drie mans as skilder, argitek en pianis (en ook die vroue as kunste- naars in eie reg), verteenwoordig nie slegs die wêreld van die kuns nie, maar ook die mens se soeke na identiteit. In hierdie soek- tog is die oorwinning van meer as begeerlike vrouens op die oog af vir die mans-vertellers baie belangrik, maar die seksuele vervulling word ook ’n onvoltooide soektog wat soms na desillusie en selfs die dood lei. Lesers sou self kon nagaan hoe hierdie gegewe aansluit by Calvino se metatekstuele roman: If on a Winter’s Night a Traveler, en Brink se bespre- king daarvan as uitbreiding oor die posisie en stryd van manlike en vroulike lesers van tekste in The Novel. Daar is genoeg interteks- tuele en metatekstuele verwysings in hierdie roman om so ’n ondersoek te regverdig. Ander Lewens is ’n Brink-roman wat vlot lees met kenmerkende hebbelikhede soos enumerasies en parentetiese afwykings, maar ook humor. Die roman ewenaar beslis nie stilisties die gehalte van vorige romans soos Bidsprinkaan en Duiwelskloof nie. Jasmyn. Jasmyn. Pieter Fourie. 2008. Pretoria: Protea Boekhuis. 67 pp. ISBN 978-1-86919-260-0. Pieter Fourie. 2008. Pretoria: Protea Boekhuis. 67 pp. ISBN 978-1-86919-260-0. Pieter Fourie, wat onder andere met die Hert- zogprys vir Drama in 2003 bekroon is, se jong- ste gepubliseerde drama Jasmyn (2008) sit ’n opvallende tema in dié oeuvre voort, maar herskryf dit ook. Dit is die voorstelling van vroue wat in lewensituasies verkeer waarin hulle teenoor ’n patriarg of ’n vorm van pa- triargale magsuitoefening te staan kom. Waarskynlik die bekendste voorbeelde van hierdie magsverhouding is Fourie se voor- stelling van ’n epileptiese Anna in Ek, Anna van Wyk (1986), of Anna Cronjé in Die kogge- laar (1988). Anna van Wyk word deur haar skoonvader, Senior, die kerk en die gemeen- skap tot ongewensde huweliksmaat en “teel- dier” gereduseer, met die gevolg dat haar plek deur ’n “geskikte” plaasvervanger ingeneem word. Anna Cronjé moet vir haar man, Boet, ’n nageslag verseker en daarom word sy in die veld gelaat sodat haar liggaam die ge- skikte temperatuur kan bereik om Boet se wens waar te maak. Sy is egter soos die boer, Karel, in Koggel- manderman, ’n “has been”, “’n vervalle ou skoonheidsikoon” (vergelyk die flapteks), en baron Carlos se erflating is slegs die moto- riese moment wat tot hierdie gevolgtrekking lei. Sy ontvang die geld op voorwaarde dat sy ’n minnaar werf wat minstens twintig jaar jonger as sy is en dat sy ’n verjongingspro- gram voltooi wat plastiese chirurgie, sielkun- dige berading, hormoonbehandeling en iden- titeitsmanipulasie, of die skep van ikoonsta- tus, insluit. Die skep van ikoonstatus moes saamhang met die internasionale vrystelling van ’n skoonheidseep wat na haar vernoem sou word, naamlik Beulah Jasmine. Dat die hoofkarakter, Beulah, in Jasmyn (2008) nie by dieselfde magsverhoudings as sommige vrouekarakters in Fourie se vroeëre dramas betrokke is nie, word gou uit die han- delingsverloop duidelik. Anders as in die geval van die twee Anna’s is Beulah aanvanklik vol selfvertroue en handhaaf, selfs domineer, sy haarself teenoor haar een-en-sewentigjarige persoonlike stilis, Dennis. Dit geld ook van haar nuwe persoonlike assistent, Jerome, wie se posbetiteling Dennis “wyslik interpreteer as chauffeur, gourmet chef, lyfkneg en ka- telknaap” (8). Selfs baron Carlos, ’n vorige minnaar, word in die vorm van ’n skildery tot stomme voyeur gereduseer, al erf sy van hom veertig miljoen rand. bestel. Die losser styl en stereotipiese Brink-karakters dra by tot die aanvanklike reaksie van ’n teks vol ou kennisse, maar daar is tog genoeg om oor te wonder en in te delf vir die nuuskierige leser. Die tema van die interpretasie van ’n teks en tekste word myns insiens die duidelikste aangedui in die eerste verhaal se verwysing Johan Anker Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie, Wellington Johan Anker Kaapse Skiereiland Universiteit vir Tegnologie, Wellington TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 235 235 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 235 20 Resensies 03.pmd beeld is Koggelmanderman (2003), waarin ’n twee-en-sestigjarige boer met ’n uitgetrede ballerina trou wat op die buurplaas kom boer het. Die stuk begin met ’n konfrontasie tus- sen boer en koggelmander, maar dit word, soos in Jasmyn, gou duidelik dat die koggel- mander die boer se libido in ’n verhulde, sek- suele sin verteenwoordig (Van Rensburg 2003: 11). Daarenteen is daar in Jasmyn eks- plisiet van libido in ’n seksuele betekenis sprake. Waar die klem in Koggelmanderman op die manlike ervaring van libido val, val die klem in Jasmyn op die vroulike ervaring daarvan, soos wat dit onder andere uit die vroulike register in die dialoog blyk. Verge- lyk byvoorbeeld Beulah se kritiek op Jerome se “slap boudjies en daai linkerhangskouertjie” (10), of die slotgedeelte van die eerste bedryf waarin sy hom doelbewus verlei (28–41). Hierdie verleiding is haar nakoming van die baron se voorwaarde wat haar in staat stel om haar erflating te ontvang. Haar triomfan- telike uitroep aan die einde van die bedryf, “Eureka!” (41), is ’n aanduiding dat sy aan die voorwaarde voldoen het. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 Jasmyn. Beulah se insig in haar has been-status en haar situasie breek slegs momenteel in die slot deur in haar erkenning teenoor Dennis dat sy al vir drie maande lank blomme aan haarself stuur asof dit van beroemde glans- Beulah se voorstelling sluit by voorstel- lings aan van karakters in Fourie se dramas wat breedweg na 2000 gepubliseer is. ’n Voor- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 236 2/3/2009, 9:37 PM 236 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Juis die wyse waarop die klem in die han- deling op skoonheid en die kyk- of sien-motief val, kan as ’n vorm van kommentaar op skoonheid en roem of as metateoretiese kommentaar op die aard van die teks beskou word. Die “persone” wat aan Beulah blom- me “stuur”, bestaan in haar herinneringe en was dus verganklik – ’n ironiese verganklik- heid, want sy probeer hulle tot lewe roep deur die blomme aan haarself te stuur asof dit van hulle af kom (63). Ook die gebruik van mas- kers in die teks (onder andere van Nefertiti) staan in diens van twee werklikhede: om die ou, vyf-en-sestigjarige Beulah se gesig voor en onmiddellik na haar operasie te versteek en, soos die voorstelling van ’n handeling op ’n verhoog, die skoonheid van die toekoms- tige Beulah in die vooruitsig te stel. Ook die verdubbeling van karaktername (Jerome/ Danie, Beulah/Jasmine) dra tot ’n metateore- tiese interpretasie van twee werklikhede in teks en opvoering by. mense kom. Dit lei Dennis daartoe om op te merk: “Tyd is ’n bloedhond. Altyd op jou spoor. Niemand ontsnap hom nie.” (63) Om- dat sy die produk van identiteitsmanipulasie is, met ander woorde soos die jasmynblom- metjie van diamante, sonder enige geur (66- 67), wat sy in die slot wil laat maak, kan sy, soos Lorca se karakter, Yerma, nie uit haar tragiese, geïsoleerde lewensituasie ontsnap nie. Daar word onder andere op die slotbladsy na Lorca as interteks verwys. Die dramateks se motto vang iets van hier- die tragiese eensaamheid vas. Dié woorde kom uit die tweede deel (“Putting It Togeth- er”) van F. Scott Fitzgerald se opstelreeks ge- titel The Crack-Up wat in Maart 1936 in die Amerikaanse tydskrif Esquire verskyn het (Fitzgerald 2008). Soos in die geval van Lorca se karakter, val die ooreenkomste tussen Fit- zgerald en Fourie se karakter Beulah op. Jasmyn. Die motto lui soos volg – die gedeelte wat in die gepubliseerde teks opgeneem is, word met behulp van skuinsdruk aangedui: So beskou, sluit Pieter Fourie se voorstel- ling van Beulah werklikheid en voorstelling, belewenis en droom, in alles gegarneer met die waarskynlikheid van momentele selfin- sig by die hoofkarakter wanneer sy erken dat sy die blomme aan haarself gestuur het. Daardeur skep sy self die tragedie van ’n lewe van skoonheid, maar ’n lewe wat soos ’n jas- mynblommetjie van diamant ewig, hard en reukloos is. But at three o’clock in the morning, a forgot- ten package has the same tragic importance as a death sentence, and the cure doesn’t work — and in a real dark night of the soul it is always three o’clock in the morning, day after day. At that hour the tendency is to refuse to face things as long as possible by retiring into an infantile dream — but one is continually startled out of this by various contacts with the world. One meets these occasions as quickly and carelessly as pos- sible and retires once more back into the dream, hoping that things will adjust themselves by some great material or spiritual bonanza. Johan Coetser Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria Johan Coetser Verwysings Fitzgerald, F. Scott. 2008 [1936]. “Putting it together”, tweede deel van The Crack-Up. Esquire, Maart. Aanlyn: <http://www. esquire.com /features/the-crack-up-2>. Toegang 11 Oktober 2008. Van Rensburg, Cas. 2003. Drama koggel Akademie: ‘Koggelmanderman’ bevestig prysdilemma. Burger, 29 September:11. byna liefde. byna liefde. Izak de Vries. 2008. Kaapstad: Tafelberg. 285 pp. ISBN: 978-0-624-04684-4. “Los kruit” is ‘n eietydse manifestasie van die kortkortverhaal. Dit handel oor ‘n kun- stenaar wat betrokke is by ‘n onbevredigende liefdes-(seksuele) verhouding. Die liefde laat hom dit egter verduur, en hy kompenseer via ‘n kunswerk vir sy gevoel van onvervuld- heid en van ‘n gebrek aan identiteit. y Izak de Vries. 2008. Kaapstad: Tafelberg. 285 pp. ISBN: 978-0-624-04684-4. Soos die titel van hierdie bundel kortverhale aandui, is die deurlopende tema daarvan die liefde, veral die seksueel-erotiese manifesta- sies daarvan. Ook “Na aanleiding van ‘n soen vir Twom- bly” is ‘n kortkortverhaal. In hierdie uitste- kende kunsteoretiese teks word vervreem- ding teengestel aan outomatisering of gewen- ning. Die vanselfsprekende word ongewoon (en daardeur soveel insigteliker) gemaak. Reeds die eerste verhaal, “Die engelman”, fokus op die mens as liggaam, maar ook op sy behoefte aan geestelik-intellektuele kom- munikasie. “Haar verlange”, wat nie veel meer as ‘n intrige-verhaal is nie, herinner vaagweg aan Koos Kombuis se Raka – die roman. Daar is die twyfelende dominee en die seksuele los- bandigheid, in De Vries se verhaal ook van die leraarsvrou. “’n Poelpetaterpastei” fokus op die post- modernistiese beskouing van die problema- tiese daarvan om die geskiedenis te kan ken. “’n Poelpetaterpastei” fokus op die post- modernistiese beskouing van die problema- tiese daarvan om die geskiedenis te kan ken. Ons kry hier ‘n boeiende spel met die ver- houding tussen “feit” en “fiksie”. Die motief van die onselfsugtige liefde word verteen- woordig deur Jotie se meisie en Mariet se stief- pa. tiese daarvan om die geskiedenis te kan ken. Ons kry hier ‘n boeiende spel met die ver- houding tussen “feit” en “fiksie”. Die motief van die onselfsugtige liefde word verteen- woordig deur Jotie se meisie en Mariet se stief- pa. “Naakstudies in Hogsback” fokus op roe- rende wyse op die menslike liggaam as bron van sowel plesier as pyn en hartseer. Vir die karakters is seks sonder die betrokkenheid van die “siel” uiteindelik onbevredigend. “Om ‘n sekretarisvoël lief te kry” – ‘n soort eietydse Afrika-sprokie – handel oor die vrou as gevangene binne ‘n tradisionele opset. Die sekretarisvoël, wysgeer van die liefde, groei uit tot ‘n toonbeeld van opregte liefde. Verwysings Beulah droom van ewige skoonheid; tewens, sy dink sy verteenwóórdig skoonheid. Haar medespelers (Matrone en Dennis) wys haar op die onmoontlikheid van haar droom, maar haar hubris is so groot dat sy geen teenstand duld nie. Aan Matrone sê sy: “Jammer? Kyk na my. Sien jy iets wat jou jammer laat voel? Kyk na my!” (67) Van Rensburg, Cas. 2003. Drama koggel Akademie: ‘Koggelmanderman’ bevestig prysdilemma. Burger, 29 September:11. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 237 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd 237 byna liefde. “Ek het hom liefgehad” fokus op boeiende wyse op die spanning wat kan bestaan tus- sen ‘n dogmatiese siening van wat God se wil is enersyds en die eg-menslike behoeftes van die hart andersyds. “Diepblou” is ‘n bietjies te veel geskryf in die toonaard van die populêre tydskrifver- haal. Die intrige daarvan berus op die iro- niese situasie van twee karakters wat albei in ‘n onbevredigende huweliksverhouding vas- gevang is se seksuele aangetrokkenheid tot mekaar. In “Ondergoed” wil die vrou die man ter wille wees op godsdienstig-teologiese wyse, terwyl sy hom terselfdertyd ook wil tevrede stel: ‘n verhaal vol humor en fyn ironie. “Ars Poetica” is die eerste van ‘n reeks post- modernistiese tekste, waarin daar kommu- nikasie plaasvind tussen ‘n skrywer en sy ka- rakters. Dit handel dan ook oor die spanning tussen “geskiedenis” en “storie”. “Die Ilda Haupt” het “Ek het hom liefge- had” as interteks. Die leser leer die binnewêreld ken van ‘n karakter wat in die interteks slegs van buite gesien word. Die spitsvondige wyse waarop die ingenieursmetafoor ontgin word en die verrassende slot is van die goeie struk- turele eienskappe van hierdie verhaal. Uiteindelik is die liefde die universele tema van uiteenlopende soorte verhale. “Die sag- kant van ‘n vrou” het ‘n skrywer as sentrale karakter. Dit fokus o. a. op die vrou as ‘n soort “handelsartikel” binne ‘n liefdelose huwelik. En tog, binne die erotiek as suiwer “spel” ervaar die verteller ook verliefdheid en vriend- skap. “Die groot skoenlapper” is ‘n uitstekend geskrewe kortkortverhaal oor die spanning tussen droom en werklikheid en die tegnolo- gie as bron van sublieme skoonheid. “G5” is ‘n hartverwarmende verhaal oor TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 238 2/3/2009, 9:37 PM 238 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd menslike versoening. Die bosoorlog word herspeel met swart en wit aan dieselfde kant. Ook blanke opponente van die verlede “veg” nou saam. So word die konkurrent uiteinde- lik as medemens gesien. ters met die skrywer. Die karakters dui aan dat die bundel oor die liefde in “soveel fas- sette” handel. Vishanti voel dat daar nie aan ‘n afgehandelde storie gepeuter moet word nie. Debbie voel afgejak deur die skrywer se hantering van die erotiese wisselwerking. Omdat sy ‘n gevangene is binne die staat van onbevredigde seksualiteit moet die verhale agter die stories dus voortgaan. ‘n Boeiende metafiksionele teks. “Daai een met die tieties” is ‘n monologiese verhaal oor vrouebevryding. byna liefde. Dit handel oor vroue wat hulle liggame moet verkoop binne ‘n manlik-chauvinistiese opset. Fyn humor word geskep deur die spanning tussen die toonaard van die verhaal en die inhoud. Hierdie veelfasettige bundel is die moeite werd om te lees. In “Transgressie” voer die “skrywer” van die verhale in byna liefde op postmodernistiese wyse ‘n gesprek met van die karakters oor die maak van ‘n fliek met sommige van die ander karakters daarin. Dit fokus op die sek- suele verhouding tussen ‘n manlike karakter en sy voormalige vriend wat ‘n geslagsveran- dering ondergaan het. M. J. Prins Professor-emeritus Universiteit van Fort Hare, Alice M. J. Prins Professor-emeritus Universiteit van Fort Hare, Alice Die dag toe ek my hare losgemaak het. Willemien Brümmer. 2008. Kaapstad: Human & Rousseau. 144 pp. ISBN: 978-0-7981-4980-8. In “Die selibaatdokter” word ‘n spirituele gegewe gejukstaponeer met die erotiese. Xolani se opregte, nederige Christenliefde transendeer uiteindelik die erotiese. “Once threw a party” opereer ook met ‘n boeiende oorgang tussen verskillende be- staansdimensies. Binne die verhaalruimte word die mees vergesogte droom bewaar- heid. Dit handel basies oor ‘n homoseksuele verhouding tussen ‘n onderwyser van die moordenaarskaroo en ‘n karakter wat as Elvis Presley poseer. Die gesoute joernalis Willemien Brümmer se prosadebuut is ’n unieke en boeiende ver- sameling kortverhale. Eerder as ’n losse groepering van tekste, is dié ’n deurgekom- poneerde bundel waar elke verhaal dieselfde hoofkarakter het – Mia Ragel Albertyn – wat in verskillende lewensfases haar verskyning maak. Gevolglik kan die bundel byna as ’n soort “mini-roman” gelees word, veral om- dat die verhale chronologies op mekaar volg, beginnende by Mia se twaalfde verjaardag. Tog bly dit ’n kortverhaalbundel en die ver- hale staan ook beslis op hul eie. Elke verhaal vorm ’n afsonderlike eenheid, maar die ver- hale bou ook op mekaar voort en elke ver- haal verkry bykomende betekenis deur die verhale waardeur dit omring word. In “Bernard moet leer dans” ontmoet ons ‘n Afrikanergesin waarvan die gay eggenote en die heteroseksuele eggenoot elkeen ‘n minnares het, alles tot groot plesier van die egpaar se tienerdogter. Ook hier kry ons die motief van seks sonder “siel” as iets vernede- rends. Ook “Mylpale” is ‘n kortkortverhaal. Die verteller “ontsnap” uit ‘n erotiese strik wat ‘n vyftienjarige meisie vir hom stel. Ons vind hier ‘n toekeer tot die “outydse” gesinsver- houdinge van eggenoot en vader. byna liefde. In die titelverhaal, byvoorbeeld, speel die ruimte van die Karooplaas – ’n belangrike faset van Mia se kinderjare – kragtig in op die hede en haar verhouding met Mario, die fo- Die slotverhaal, “Byna liefde”, handel oor ‘n byeenkoms van sommige van die karak- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 239 2/3/2009, 9:37 PM 20 Resensies 03.pmd 239 20 Resensies 03.pmd met haar voorouers – dié wat al lankal oorlede is, soos die ouma wie se naam sy dra – maar ook veral haar ma en pa. Baie van die ontdek- kings wat sy maak, is nie aangenaam nie, net soos wat haar selfontdekking dikwels pynlik is. Hierdie aspek verhef die kortverhale tot meer as anekdotes en gee aan hulle ’n oortui- gende en aantreklike “edge”. Tog behou die verhale veel van die alledaagse rituele van menswees en kos is onder andere ’n belan- grike en interessante tema. Feitlik elke ver- haal sentreer rondom ’n maaltyd van die een of ander aard. Daar is etes wat misluk, etes wat in ontsteltenis eindig, etes wat versoe- ning probeer bewerkstellig. So word hulle draers van die spanninge waarvan Mia se verhoudings aanmekaarsit, of juis ’n oplos- sing van daardie spanninge. Onder andere sinjaleer die verskillende maaltye in die bun- del die verskillende fases van Mia se volwasse- wordingsproses – die vernaamste tema van die bundel. tograaf. “Toe ek klein was, het ek gedroom van ’n dogtertjie wat deur ’n jakkals beet- gekry is. Haar hare het nooit weer terugge- groei nie. Haar kop was kaal en bleek, haar oë sonder kleur. [...] Soggens het sy opge- gooi.” In die verhaal “Free-range whole bird” is Mia die een wat elke oggend moet opgooi. Die verhaal is dus ’n saamtrekking van ver- skillende temas en motiewe in die bundel, asook van verskillende distansiëringsteg- nieke waardeur Mia haarself verken. Die ka- rooplaas is die setel van haar kleintydvrese vir jakkalse, maar ook die plek van haar eerste seksuele bewuswording (vergelyk die ver- haal “Het jou!”). Ook die titelverhaal handel uiteindelik oor ’n tipe seksuele oorgangsrite wat aanvanklik skrikwekkend maar uitein- delik bemagtigend is. Nie al die verhale is so diggeweef soos “Die dag toe ek my hare losgemaak het” nie, maar veral “Het jou!”, “Free-range whole bird”, “Kunstenaars” en “Skerwe” maak ’n sterk in- druk. byna liefde. erie (Tennessee Williams) in die erkennings te vermeld as die teks op bladsy 14 eksplisiet genoem word, om nie te praat van die oor- bodigheid van die titels van alombekende sprokies soos “Rooikappie en die Wolf” of Die Bybel nie. Dit is een ding om jouself te vrywaar, maar Die dag toe ek my hare losgemaak het is immers Brümmer se debuut – nie die eerste kontemporêre boek wat haar lesers optel nie. Hierdie milde irritasie ten spyt is die bundel beslis die lees werd. Soos die skugter diertjie daar op die plat- klip in die son, dra hy ’n hele prehistorie met hom saam as hy ’n kultuurlewe om hom fyn registreer en verhaal. Maar soos die ouvolk, bly hy skugter afstandelik – sober; en tog kan hy die warmte van die klipplaat wat hom koester nie ontbeer nie. In hierdie oënskyn- like teenstrydigheid lê die fassinerende van Steyn se verhaal. Soos die vinjette aan die begin van elke hoofstuk word sý verhaal ook die verhaal van ’n gesin, ’n familie, ’n vrien- dekring en ’n volk en gemeenskap. Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria Jacomien van Niekerk Universiteit van Pretoria, Pretoria g g p Steyn knoop sy verhaal aan dié van M. E. R. as hy haar in sy motto voorin aanhaal: “As ek nou terugkyk op my eie lewe en op wat ek van die voorgeslagte weet, dan sien ek dit kon nie anders nie: dit is ’n kwessie van self- behoud, van dood en lewe.” Ook sy verhaal begin op Swellendam – die bakermat van die Afrikaner se pioniersbestaan in Afrika. Sy oupagrootjie was agterkleinseun van Her- manus Steyn wat in 1795 met die opstand van Swellendamse burgers teen die vreemde dwingelandy van die Vereenigde Oost-In- dische Compagne in opstand gekom het en tot “praesident” van die nuwe nasionale ver- gadering verkies is. In die voorgeslagte was daar ook nog ’n kwaksalwer, ’n “tweedeklas- rebel” en ’n bittereinder. Sonkyker. Afrikaner in die verkeerde eeu. J. C. Steyn. Tafelberg: Kaapstad. 2008. 408 pp. ISBN: 978-0-624-04648-6. Stories oor ’n verbygegane tyd, maar waar- sonder ons onsself nie kan begryp nie. Mis- kien is dit die rede dat die jongste outobio- grafiese boek van J. C. Steyn my so aange- gryp het. Die treffende titel van die boek en die foto van die jong knaap met die deurdrin- gende afstandelike kyk verklaar die krag van hierdie lewensverhaal. byna liefde. In laasgenoemde verhaal weerklink die ontstellende vraag wat ’n minnaar, Philip, in “Die dag toe Toorvoet stil geword het” aan Mia stel: “Was jou hele familie versteurd?” (82) Dit is die vraag wat Mia in “Skerwe”, wat ’n keerpunt in die bundel vorm, op kliniese wyse moet konfronteer. In die slotverhaal van die bundel word die tema van oorerwing uiteindelik in ’n positiewe lig geplaas met die aanhaling uit Goethe se Faust: “Wat jy van jou vadere geërf het: verdien dit self om dit te besit” (138). Waar dit op ’n stadium in die bun- del lyk of Mia verder en verder spiraal in die onkeerbare oorsaak-en-gevolg van familie- en gesinslede se persoonlikhede en pro- bleme, en eie traumatiese kindertydervarings (vergelyk die voorlaaste verhaal, “The per- sistence of memory”), gee hierdie laaste ver- haal aan haar die mag om lewegewende bes- luite oor haarself en haar eie kind te maak. Dit is duidelik dat baie tyd aan die sorgvul- dige afwerking van Brümmer se bundel be- stee is. Die voorbladontwerp vat die essensie van die bundel op treffende wyse saam. ’n Mens is hoopvol dat sy in toekomstige werke die belofte wat hierdie debuut skep, sal ver- vul met tekste wat dieselfde fyn uitme- kaarhaal van individuele psiges en kollektiewe emosies en dieselfde gawe vir understatement vertoon, maar ook dat daar groter vryheid in styl en verskeidenheid in toon en tema sal ontwikkel. Die bundel sou waarskynlik nog ’n posi- tiewer indruk gemaak het as daar nie die ewige behoefte by baie skrywers was om sorgvuldig dank en skatpligtigheid (in die “Erkennings”) uit te spreek nie. Miskien is dit bloot ’n persoonlike hebbelikheid, maar dit lyk of die vrees vir plagiaataantygings tot so ’n mate die oorhand van Afrikaanse skrywers begin kry dat die erkenning van bronne en invloede soms aan die belaglike grens. Dit is tog heeltemal onnodig om The Glass Menag- Daar is ’n donker kant aan Mia se soektog na selfkennis en -begrip, ’n soektog wat voortdurend uitspeel in haar konfrontasie TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 240 2/3/2009, 9:37 PM 240 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Abrahamskraal?’ of: ‘Abrahamtal’, of ‘Abra- hamsput’ of ‘Izaksput’. Tot dit later ‘Dis Abra- hamsverdwyn!’ word. byna liefde. Dit titel verwys na daardie so tipiese klein Suid-Afrikaanse reptiel, die gordelakkedis, ook bekend as skurwejantjie. Dit is natuurlik nie om dowe neute nie, want Steyn vertel regdeur vanuit die perspektief van die plaas- japie wat hom steeds effe vreemd voel op die dorp en in die stad – as ander later werk toe ry met hul motors, stap of fiets hy steeds; hooguit neem hy soms die bus of trein en as hy later wel ’n motor aanskaf, moet hy Sater- dae ’n ent gaan ry om te verhoed dat die battery afloop. By Abrahamskraal draai hulle dan om. Hierdie ritte het in sigself geen eind- punt nie, want met sy moeder word dit tot ’n taal- en landskapspel getransformeer: “‘Al Daar is reeds op gewys dat ’n persoonlike geskiedenis uitgroei tot volks- en gemeen- skapsgeskiedenis. Taferele van ’n hele eeu tot en met die afsluiting van ’n era en die aan- vang van die nuwe tyd word voor die gees geroep – die lewende en die dode, die goeie en die bose. Treffend is die skynbaar onskul- dige anekdote oor die simboliese Ossewatrek van 1938. Die trek, gereël deur die ATKV, be- gin met onmin en ’n gebrek aan belangstel- ling. Die belangelose wilskrag van ’n oom Tienie van Schoor het die wiele aan die rol gekry, maar toe die wiele eenmaal rol, is hy TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 241 2/3/2009, 9:37 PM 241 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Versindaba 2008. Marlise Joubert (samesteller). Pretoria: Protea Boekhuis. 2008. 98 pp. ISBN: 978-1-86919-267-9. oor die hoof gesien en in sy plek het H. J. Klopper hoofleier geword! Ontluisterend, maar al té waar! Ook apartheid kom onder die loep: “[d]ie ‘nalatenskap van apartheid’: is dit slegs negatiewe dinge soos armoede en leed …?” 2008 was reeds die vierde jaar waarin, telkens oor die eerste Septembernaweek, ’n “Versinda- ba” op Stellenbosch aangebied is. Dit het ge- groei tot ’n jaarlikse bestekopname én viering van die hedendaagse Afrikaanse digkuns, by- voorbeeld deur die enigste prys eksklusief vir Afrikaanse poësie toe te ken. Breyten Breyten- bach was vanjaar die wenner van dié Prote- aprys, naamlik vir sy reeds herhaaldelik be- kroonde bundel uit 2007, Die windvanger. Vir hierdie resensent was veral die gedeelte “Eindes en beginne” insiggewend en fassine- rend. Hierin word vertel van F. W. byna liefde. de Klerk se aankondiging op 2 Februarie 1990 en die “eienaardige burgeroorlog (wat) onder Afri- kaanstaliges begin (het).” ’n Felle taalstryd rondom Afrikaans vlam op. Die name van diegene wat alles feil had vir Afrikaans en dié wat gemeen het dat Afrikaans, om welke rede dan ook, hom skaars moes hou, kom met doek en tafel voor die dag. Die resep is nou al ’n beproefde een. Sowel gevestigde as “opkomende” digters word be- trek. Die genooide gevestigdes is hoofsaak- lik digters van wie in daardie of die vooraf- gaande jaar nuwe bundels verskyn het. Van- jaar is die kollig bowendien spesifiek op digters gewerp wat ook as beeldende kuns- tenaars aktief is: Andries Bezuidenhout, Trien- ke Laurie, Ilse van Staden, Rosa Smit, Carina Stander, en so meer. Onder die opkomendes tel digters wat in daardie of die vorige jaar solodebute die lig laat sien het (Ronelda S. Kamfer en Loftus Marais onder die 2008- groep), maar ook jong belowendes wat nog net in tydskrifte, bloemlesings of op webb- laaie van hulle kon laat hoor. Ook die ondertitel van die boek “Afrika- ner in die verkeerde eeu” konfronteer die le- ser: Was daar dan ’n regte tyd? Vir wie is die tyd nóú reg? Lê die goeie tyd nog voor die deur? Hieroor laat Steyn nie veel los nie; hy registreer gewoon die trillinge (sidderinge?) in die samelewing en daag die leser uit om self te beslis, of minstens daaroor na te dink. Die boek is in ’n elegiese toonaard geskry- we, maar verval geensins in melancholie nie. ’n Vir goed agterhaalde era met sy wel en sy wee word nugter in herinnering geroep en treffend tot voleinding gebring met die oor- lye van die skrywer se moeder. Hy dink aan haar terug en onthou hoe sy altyd graag ge- neurie of hardop gesing het as sy dag dat niemand haar hoor nie: “altyd met ’n blye hart” en hoe sy steeds bly hoop het dat ieder- een tog die radiopreek kon hoor waarna sy eens op ’n Sondag ingeluister het: Moenie vir mekaar kwaad word op die pad van Suid-Afrika nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 byna liefde. Van Wyk Louw spreek die slotwoorde van hierdie outobiografiese vertelling: “Mis- kien sal [n]iemand later / [tog] mooi dinge van ons weet.” Daarby word ’n bundel saamgestel uit ’n keuse van gedigte van die digters wat aan die geleentheid deelgeneem het, om sodoende “’n momentopname van die Afrikaanse poë- sie” van die betrokke jaar te bied (luidens Nicol Stassen in die voorwoord tot Versinda- ba 2008). Gehalte bly die eerste maatstaf vir opname, maar daar word ook gestreef om ’n beeld te gee van die verskeidenheid digwerk wat binne daardie tydbestek gelewer is. Verse van sewentien gevestigde digters verskyn in Versindaba 2008. Dis inderdaad ’n “plesier” (soos in die uitgewersbrief voorspel word) om die uiteenlopende verskeidenheid H. P. Grebe Universiteit van Pretoria, Pretoria H. P. Grebe Universiteit van Pretoria, Pretoria H. P. Grebe H. P. Grebe TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 242 2/3/2009, 9:37 PM 242 20 Resensies 03.pmd Noudat slapende honde. Ronelda Kamfer. Kaapstad: Kwela Boeke. 2008. 48 pp. ISBN: 978-0-7957-0273-0. werk van oorwegend hoë gehalte deur hierdie geslypte woordkunstenaars te lees. Ek het bykomende vreugde daaruit geput om die stemme te verneem van mense van wie rela- tief lanklaas op poësiegebied gehoor is: Jo- hann de Lange, Johan Myburg, Rosa Smit en Marlene van Niekerk, byvoorbeeld. Die gedigte in Ronelda Kamfer se Noudat sla- pende honde is hoofsaaklik sosiale figuurstu- dies, en dan wel van die soekende mens. “ek soek ’n goue sterretjie” is ’n goed tiperende titel van een van die gedigte. Sy soek met name ’n staanplek in die samelewing. In die openingsgedig, “Waar ek staan”, sê sy: “êrens diep binne my / weet ek waar ek staan,” en die slotvers van die slotgedig lui: “ek staan nog steeds”. Hierdie twee gedigte staan albei in opvallende plekke in die bundel. Tog weer- spreek die meeste gedigte hierdie sekerheid, en dit is belangrik om daarop te let dat die soekende, onsekere mens voorop staan in ’n derde gedig wat self ’n opvallende plek in die bundel inneem, naamlik die titelgedig: “Nou- dat ek Afrikaans praat / […] soek die verlede my nog steeds in die reën”. Die “ek” van hierdie gedigte is ’n ontwortelde mens in ’n nuwe wêreld. Dis ’n nuwe mens wat die self nog nie goed deurgrond het nie en dit gee aan die hele bundel ’n tragiese ondertoon. byna liefde. Wat opval van 2008 se debutante of belo- wendes is dat 7 uit die 8 van hulle nog in hulle twintigerjare staan, en dat net soveel van hulle produkte van die Universiteit van Stellen- bosch is. Laasgenoemde word verstaanbaar as die moontlike koste-implikasies daarvan om jonges van elders na Stellenbosch te lok vir die indaba, in ag geneem word. Tog hou so ’n toedrag van sake die gevaar in dat die Versindaba nie heeltemal die oogmerk van verteenwoordigendheid sal bereik nie. Miskien moet ander universitêre sentra in die land, in samewerking met die organiseer- ders van die indaba, ’n plan maak om hulle eie belowende “produkte” finansieel te steun sodat hulle aan dié besonderse geleentheid op die literêre kalender kan deelneem? Versindaba 2008 verskaf nogtans ’n positiewe beeld van die Afrikaanse poësie. Die vrugte word gepluk van onder meer die moedige in- sette van Protea Boekhuis sedert 9 gelede toe publikasiegeleenthede vir Afrikaanse digters byna opgedroog het. Stassen, baas van Protea Boekhuis, gee in die voorwoord van die onder- hawige bundel ’n idee van hoe gesond die toe- stand huidig is. Gedurende 2007 het 16 nuwe Afrikaanse digbundels verskyn: sewe by Pro- tea Boekhuis, vier by NB-uitgewers, twee by Genugtig! en een elk by Lapa, Bent en Praag. Trouens, in ’n onlangs gepubliseerde artikel op LitNet Akademies kon Leti Kleyn selfs konsta- teer dat die poësie op die oomblik as die bevoor- regte genre van die Afrikaanse letterkunde beskou kan word. Die gedigte praat van allerlei voornemens om ’n nuwe mens te wees (“Dame in pro- gress”), maar dit word nie ’n werklikheid nie: “vandag is alles wat mooi is, lelik / en alles wat lelik is, ek” (“bipolarhoney”). Ons het hier te make met ’n wêreld van stukkende drome wat lê “oppie vlaktes” van die Kaap, weg- gooidrome. Daar is ’n verlede wat jou agter- volg soos ’n skadu, ’n inslaap net om weer ontnugter wakker te word. Die gedigte weerspreek mekaar, in die gunstige sin van die woord. Daar is “’n foto van myself / op 6 jaar oud / besig in die tuin / om geheime te begrawe,” (“dood in die fam- ilie”), maar aan die ander kant tog weer kry sy die verlede nie afgeskud nie en leef sy in ’n wêreld van “haat en onthou” (“Daar is sekere dinge”); sy “sukkel / om uit die toue los te kom” (“wees”). Vlamsalmander. Vlamsalmander. Hennie Aucamp. Pretoria: Protea Boekhuis 2008. 115 pp. ISBN: 978-1- 86919-246-4. En daar is stukkende liefdesverhoudings soos in “To all the boys I loved before”. Sy het keuses gehad onder die boys wat sy liefge- had het maar sy het nie een van hulle gekry het nie. Daar is so baie keuses wat die jong- mens gehad het, wat op pyn uitgeloop het. Sy is uiteindelik “liefdeleeg”. Op dieselfde tyd wat Hennie Aucamp se dig- bundel Vlamsalmander by Protea verskyn, publiseer J. C. Steyn ’n soort outobiografiese- cum-historiese teks, Sonkyker, ’n Vrystaatse salmander. Dit is dan ook metafoor vir die alleenstaander, die eenspaaier en by Aucamp staan die vlamsalmander vir die poëtiese woord en besinning oor die kuns. In hierdie Aucamp-bundel met ’n foto van ’n boom wat soos ’n salmander lyk deur Mark van Coller, word verskeie tipies Aucamp-temas onder die loep geneem. (Dis glo ’n witgatwortelboom en pas in by die digter se reeks kwatryne oor bome.) Die leser is altyd bewus van die kun- stenaar / skrywer se blik op die werklikheid, soos onder andere, interpretasies by skilderye van Rembrandt, kommentaar by sewe lito- grafieë van Picasso, ’n gedig oor / vir Ingrid Jonker. ’n Sub-titel by ’n skildery van Lucas Cranach, staan onderaan ’n gedig. Dit tipeer dan ’n soort stylsoort, ’n kommentaar op die kuns, die nagebootste wêreld, die simulacrum. Hoe ironies dan dat sy die mooie en goeie wat sy self nie het nie aan ’n ander toewens (“Nag”). Alles is nie grou nie, daar is ook liefde, of die behoefte aan liefde (“Ek wil”). Die bundel is vol portrette, veral selfpor- trette, of ’n mens kan dit tegelyk minatuur- biografieë noem. Sy is ’n “Tweeling”, ’n per- soon in haarself verdeel. Veral dink ek aan “en as ek klaar my verhaal vir jou vertel het”, waar “ek myself sien sit […] ek gaan staan en vir myself kyk […] ek gaan myself haat”. Maar daar is ook volop portrette van ander figure, soos “die huisvrou” en van baie ander mense. Kamfer het ’n skerp oog. Sy kan iemand met ’n enkele penneveeg teken, soos Uncle Jonny: “sy ore het beweeg wanneer hy sy kos kou” (“wees”). Kamfer weet ook genoeg hoe om van triviale en banale dinge gedigte te maak. byna liefde. Dis gedigte van stukkende Bernard Odendaal Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein Bernard Odendaal Universiteit van die Vrystaat, Bloemfontein TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 243 2/3/2009, 9:37 PM 243 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd menslike verhoudings, familie- en gesinsver- houdings, veral van die verhoudings ma/pa/ kind. Sy is “niemand se kind nie” (“wees”). “Pick n Pa” het ’n ironiese titel (met ’n toe- speling op Pick and Pay?), want nie een van die baie keuses vir ’n pa is ’n gelukkige keuse nie, en die slot is pynlik. Sy praat van “die gemors van familiewees” (“dood in die fam- ilie”). Daar is ook stukkende verhoudings in die vriendekring: “kliek van sewe” vertel van ’n roekelose lewe wat eindig in verdrinking van die hooffiguur. Lolla was kunssinnig maar sy het ’n ellendige bestaan gevoer en ’n ellendige einde beleef. Iets dergeliks lees mens ook in ander gedigte (“Die storie van Klonkies” of “’n gewone blou Maandag- oggend”). leser wil wakker skok nie. Haar vers steun ook nog te veel op die aandoenlike van die onderwerp self en is daarom dikwels nog on- volgroeid en fragmentaries. Maar desnieteen- staande bly dit ’n pakkende bundel gedigte. Ondanks sekere tekortkominge of nog ’n sekere onvolgroeidheid weet Kamfer tóg soos sy in die openingsgedig sê baie goed waar sy staan. T. T. Cloete Professor-emeritus Noordwes-Universiteit, Potchefstroom T. T. Cloete Professor-emeritus Noordwes-Universiteit, Potchefstroom En nog ’n man dood op die jop: Sy kom en gaan was sonder stop. […] In die Kongo en elders Sy het fel, verbete, laat Romanties, haar primitiewe self gaan soek en stel in weelderige prosa haar binnereis ten boek. Die gedigte het soms ’n boodskap, ’n moraal, soos “Die neefs” of in die genoemde “Beurt- rym” waarin daar ’n wysheid oor die mens se lot uitgewys word. Die digter dig met “stipte aandag”, vormvas en die leser is deeglik be- wus van ’n fyn woordkunstenaar. By die gedig oor Mondrian vind ons die woord “tinteldronk” wanneer die kunstenaar sy kuns soos jazz op seildoek uitstal. Aucamp is ’n vormvaste digter. Dit weet ons uit sy beoefening van die Shakesperiaanse sonnet in Dryfhout (Tafelberg, 2006), sy verskeie kwa- tryne wat hy skryf, sy hantering van die haikoe. Sy gedigte erken die belang van metriese patrone en ons vind dan die haikoes hier wat by Strijdom van der Merwe se uit- stalling gebruik is en kwatryne by die wyn. So klink ’n lekker wyn-kwatryn: Die gesprekke is daar, soos “Herfs” wat inspeel op Van Wyk Louw se “Vroegherfs”: Dié dae is reeds heilig en vra om geen gebed – Aucamp se bekende ondersoek van die sek- suele is hier te vind (ja, die lul en ballas) en sy aktivering van ou woorde soos “nurks”, ”portiek”, o.a. Vlamsalmander. Uiteraard is hierdie soort portret-vers ter- selfdertyd ’n dubbelspraak, of kan as sodan- ig getipeer word: die digter lewer kommen- Hierdie bundel wys vir ons ’n aandoen- like wêreld, so aangrypend dat die digter nie al die lyflike taal nodig het waarmee sy die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 244 2/3/2009, 9:37 PM 244 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd taar op Piet Mondrian of Irma Stern en op ’n implisiete wyse slaan dit terug op die skry- wer se siening van die liefde. Die drieluik oor Stern is knap. ’n Ander ou sterf op die troon: Sy drukwerk is fataal beloon. En nog ’n man dood op die jop: Sy kom en gaan was sonder stop. […] Ars poetica Die portretverse oor Marjorie Wallace, Battiss, Piet Mondrian, Rembrandt, Irma Stern, Picasso, Rodin, e.a. gee ’n duidelike bemoeiens met die kuns weer. Ars poetica Trap die korrels in die vat dat dop en sap baldadig spat: Van liewerlee word vroeë pyn verdig tot onbetrokke pyn. Persoonlik is Aucamp vir my op sy beste wanneer hy ’n puntdig, haikoe of kwatryn skryf. Hy het ’n besondere gawe om met ’n klein kwashaal ’n besondere gedig te lewer. In vele van die gedigte is daar dan ’n besin- ning oor die verhouding tussen kuns en ek / persona. Moet die digter wegskryf van die self of kan die self-bemoeienis eweneens tot kuns lei? In hierdie opsig is die Rembrandt- gedigte openbarend juis omdat hierdie skilder hom besig gehou het met hierdie komplekse problematiek. In die langer vers, soos in “Prototipe”, vind ’n mens ’n amper-retoriese segging met ’n uitroep en al. Dalk bedoelde parodie, maar dit oortuig nie heeltemal nie. In “Porno lounge” wil die digter klaarblyk- lik soos in sy kabarettekste opstuur en so- siale kommentaar lewer: O mens, ná sinsverrukking wag altyd weer die niet: Klank- en beeldorgieë kan slegs verposing bied. In “Porno lounge” wil die digter klaarblyk- lik soos in sy kabarettekste opstuur en so- siale kommentaar lewer: O mens, ná sinsverrukking wag altyd weer die niet: Klank- en beeldorgieë kan slegs verposing bied. Die aangrypende “Rembrandt-selfportret, 1669” vra dan die belangrike vraag oor hoe die ek lyk wat deur ondervinding verslyt is? In “Beurtrym”, ’n distigon, kan ’n mens ’n antwoord lees op Eybers se “Wespark”. Hier lees ons: Dieselfde geld “Liefde in vier bedrywe” en “Drie verse oor die liefde” met sy moraliseren- de slot: ’n Man het aan sy hart beswyk ’n Man het aan sy hart beswyk terwyl hy worstel met sy steak. terwyl hy worstel met sy steak. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 245 2/3/2009, 9:37 PM 245 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd Naskrif Wag tot jy jou jare kry voor jy liefdesverse lees en pleeg, want laggende ontdek jy l’amour was net ’n skim gewees. Naskrif Wag tot jy jou jare kry voor jy liefdesverse lees en pleeg, want laggende ontdek jy l’amour was net ’n skim gewees. van jong digterstudente van onskatbare waarde, omdat die digter Aucamp vorme verruklik beoefen. Soos byvoorbeeld die Shakespeariaanse sonnet. Of die distigon. Naskrif Miskien het die Afrikaanse letterkunde nog nie genoegsaam aandag gegee aan sy dig- kuns nie, omdat ons dikwels genre-bevange is en skepties is oor ’n skrywer wat van een genre na ’n ander beweeg. Miskien het die Afrikaanse letterkunde nog nie genoegsaam aandag gegee aan sy dig- kuns nie, omdat ons dikwels genre-bevange is en skepties is oor ’n skrywer wat van een genre na ’n ander beweeg. Die roemer, die wyn, die karaf (by ’n sewentiende eeuse stillewe) Uit watter stofbedekte bottel is dié karaf gevul? Karaf staan buikig langs ’n skottel: sy oesjaar ewiglik verhul. Uit die gevormde kuns is daar beslis kuns te maak: dit bewys “Cyril redivivus”, “Ja, das Meer ist blau, so blau” bewys. Ek is absoluut van mening dat die korter vers Aucamp se métier is en dat die langer vers soms oorwoe- ker word deur die moralistiese toon of deur metriese patroon wat dreunerig opslaan. Daar is eweneens kabarettekste opgeneem soos “Die wederkoms: variasies op temas in Raka” wat met die vorige Prins Raka dans. Dié gedig uit Dryfhout is ’n klein juweel. Uit die gevormde kuns is daar inderdaad kuns te maak! Joan Hambidge Universiteit van Kaapstad, Kaapstad ’n Moet vir die Aucamp-liefhebber. ’n Moet vir die Aucamp-liefhebber. g g yf j Uit die gevormde kuns is daar inderdaad kuns te maak! Aucamp het belangrike werk gelewer as beoefenaar van die kortkuns, dramaturg, dagboekskrywer, bloemleser en as skrywer van kabarettekste. As digter moet sy bydrae nie ontken word nie. Hierdie bundel, soos Dryfhout (Tafelberg, 2006), is vir die mentor Joan Hambidge Universiteit van Kaapstad, Kaapstad Joan Hambidge Universiteit van Kaapstad, Kaapstad TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 46 (1) • 2009 246 246 20 Resensies 03.pmd 20 Resensies 03.pmd

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/4315/9828

Afrikaans

The enigmatic nature of the trickster figure in Ingrid Winterbach’s Niggie The enigmatic nature of the trickster figure in Ingrid Winterbach’s Niggie Ingrid Winterbach’s Niggie This article explores the enigmatic nature of tricksters in Ingrid Winterbach’s Niggie (Cousin, 2002), as manifested in everyday life through the supernatural and the unconscious (for instance in dreams). In this way some of the puzzling aspects of this magisterial novel are clarified. Early in Niggie the reader is confronted with a trickster figure in the form of a dream figure, the red haired woman with the little feather hat, who appears in the farmer’s epiphanic dream. After tricking him, she leaves him with an intense sense of loss. This type of trickster figure is variously embodied and manifested throughout the novel in several other mysterious characters, adding to the jouissance or playfulness and ambiguity in the novel. It would appear that Winterbach as a South African author was inspired not only by tricksters from European mythology, but also by indigenous African, Khoi and San mythology. In this regard trickster figures from the Khoi and San as well as Nguni cultures are also discussed. These figures are, amongst others, the Mantis (/Kaggen), Heitsi-Eibeb, Uthlakanyana and Tokoloshe. Key words: Afrikaans Literature, Ingrid Winterbach, tricksters, South African mythology. Marisa Botha en Helize van Vuuren Marisa Botha doen doktorale navorsing oor die outobiografiese in Antjie Krog se oeuvre. Helize van Vuuren is professor in Afrikaanse & Nederlandse letterkunde aan die NMMU. E-pos: [email protected]; [email protected] Die enigmatiese aard van die trieksterfiguur in Ingrid Winterbach se Niggie Die enigmatiese aard van die trieksterfiguur in Ingrid Winterbach se Niggie Marisa Botha en Helize van Vuuren Marisa Botha doen doktorale navorsing oor die outobiografiese in Antjie Krog se oeuvre. Helize van Vuuren is professor in Afrikaanse & Nederlandse letterkunde aan die NMMU. E-pos: [email protected]; [email protected] Marisa Botha en Helize van Vuuren Marisa Botha doen doktorale navorsing oor die outobiografiese in Antjie Krog se oeuvre. Helize van Vuuren is professor in Afrikaanse & Nederlandse letterkunde aan die NMMU. E-pos: [email protected]; [email protected] Inleidend: trieksterfigure In Niggie (2002) word fasette van goed en kwaad, lig en donker, in verskillende karak- ters weerspieël. Dié spel met lig en donker word ook in die beskrywings van die landskap gereflekteer. Verskeie enigmatiese elemente dra by tot die meerduidige en meervlakkige aard van die roman. Die belangrikste hiervan is gesetel in die verskil- lende trieksterfigure. Die triekster is ’n mitologiese figuur. Noemio Canonici (1995: 7) verduidelik die herkoms van die term “triekster”: “Having been originally entrusted with the crea- tion or the organization of the world, his energies were later poured into sowing chaos in the very universe he had helped to order”. Die trieksterfiguur kan dus gesien word as die “externalization of the perceived conflicts”. Hy of sy is enigmaties want hul “actions reveal positive aspects, while also outrageously running counter to religious, social and ethical codes”. Daar is verskeie trieksters in die Suid-Afrikaanse orale tradisie. Daar is die Venda of Noord-Sotho figuur van Huveane, ’n menslike triekster, die Zoeloe-triekster Uthlakanyana, en Zim, die wreedaard en kannibaal in die Xhosakultuur, om maar ’n paar te noem. Canonici (1995: 12) wys daarop dat die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 48 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 48 funksie van die triekster in verhale is om die luisteraar te vermaak: “The manifest function of trickster tales seems to be to entertain, while at the same time the charac- ters’ antics convey important points in social education and help in sharpening the children’s minds to the dangers surrounding them in society”. Canonici (1995: 17) pas Vladimir Propp se terme oor intrige in volksverhale aan en pas dit toe op trieksterverhale: “False Contract à Fraud: Illusion, Deception and Sub- stitution à Discovery à Flight and Pursuit à Escape à Gloat and Boast”. Hierdie intrige gegewens kan ook op Niggie toegepas word. Die false contract kan verwys na komman- dant Senekal wat vir Ben, Reitz, Willem en Abraham skynbaar help deur vir hul ’n kaart te gee na generaal Bergh sodat hulle aan hom ’n brief van Senekal kan oorhandig. Dit kan ook verwys na generaal Bergh wat hierdie verraderlike brief opskeur en voorgee asof hy vir hulle nog ’n kans gee. Inleidend: trieksterfigure Die fraud (bedrog) deur illusie, misleiding en plaasvervanging dui op die opdrag wat hy aan Ben en Reitz gee om onder leiding van Gert Smal uit te voer, in plaas daarvan om hulle toe te laat om Abraham aan sy moeder in Ladybrand terug te besorg. Hulle ontdekking (discovery) kom te laat nadat hulle in ’n hinderlaag gelei word. Hierna vlug en ontsnap die triekster (in sy of haar vele gedaantes in Niggie) en spog oor sy of haar slimmigheid om hierdie mense uit te oorlê. Die slot van ’n trieksterverhaal kan opgesom word as: “Trickery comes to sym- bolize the success of brain over brawn, of small over big and powerful” (Canonici 1995: 1). In die algemene omgang en begrip, volgens die internet-ensiklopedie, Wiki- pedia, is ’n triekster in die studie van mitologie, godsdiens en orale vertellings die volgende: [A] trickster is a god, goddess, spirit or human hero who breaks the rules of the gods or nature, sometimes maliciously (for example, Loki) but usually with ulti- mately positive effects. Often, the rule-breaking takes the form of tricks (e.g. Eris) or thievery. Tricksters can be cunning or foolish or both; they are often funny even when considered sacred or performing important cultural tasks. Die Encyclopedia of Myths brei op hierdie definisie uit: “Operating outside the frame- work of right and wrong, tricksters do not recognize the rules of society. Their char- acters and actions are far from simple, however. Often childish, greedy, lustful, and even nasty, tricksters can also be friendly, helpful, clever, and wise” Die Encyclopedia of Myths brei op hierdie definisie uit: “Operating outside the frame- work of right and wrong, tricksters do not recognize the rules of society. Their char- acters and actions are far from simple, however. Often childish, greedy, lustful, and even nasty, tricksters can also be friendly, helpful, clever, and wise” Regoor die wêreld en in verskeie kulture se volksverhale kom daar trieksters in een of ander gedaante, voor. In die Nederlandse en Franse volksverhale is daar Rey- naerd de Vos (1481), in Keltiese mitologie is daar feetjies en natuurlik Puck, in Duitse volksverhale is daar Till Eulenspiegel (in Nederland bekend as Tijl Uilenspiegel), in Noorse mitologie is daar die bekende Loki en in Griekse mitologie is daar Hermes, Eris en Prometheus. Inleidend: trieksterfigure Trieksters kom ook in moderne kultuur voor, byvoorbeeld die strokiesprent karakters Bugs Bunny en Jerry die muis van Tom and Jerry, Bart Simpson van die bekende animasie TV reeks The Simpsons, asook die karakter Kaptein Jack TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 49 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 49 Sparrow van die film trilogie Pirates of the Caribbean. Die tipe triekster, die Dwaas het deur die eeue oorleef en word gesien op moderne speelkaarte as die Grapjas (die Joker).’n Triekster kan manlik of vroulik wees, van gedaante verwissel, bose of goeie intensies hê. Die triekster is ook ’n Jungiaanse argetipe. Ruth Finnegan (1976: 352) merk op oor die rol van die triekster in die samelewing: “The trickster is being pre- sented as a kind of mirror-image of respectable human society, reflecting the opposite of the normally approved or expected character and behaviour”. Die magiese sjamans van Noord-Amerika kom ooreen met sekere elemente van trieksters. Hulle kombineer ook beide geslagte soos M. Ripinsky-Naxon opmerk (aange- haal in Hollimon 1997: 49): “shamans appear to combine in their persons the femi- nine (earth) and the masculine (heaven) principles […] Consequently, such idividu- als are viewed as intermediaries, the intercepting axis, between the heavenly and the worldly realms, a nexus for the divine and the human”. Hierdie fenomeen lei tot B. Saladin D’Anglure (aangehaal in Hollimon, 1992: 18) se insig: “An individual who can straddle gender boundaries should be able to span all boundaries”. Dit beklem- toon die omvangryke mag van die triekster in sommige kulture. Die triekstervrou met die verehoedjie vind ook neerslag in populêre musiek oor die mistieke aard van die orale kultuur, soos in die liedjie “Freya Hannah: Mischiev- ious song honoring the healing salve of Storytelling” van Kristi Cowles (1998): Freya Hannah, Goddess of the wild moon Freya Hannah, mistress of the earth womb. Half wolf, half cat, feather coat, feather hat Magic magic magic magic Freya Hannah sails upon her long ship With a moonbeam fastened to her left hip. Inleidend: trieksterfigure Half wolf, half cat, feather coat, feather hat Magic magic magic magic She sails on the wings of the night sky Seeking manifesting questers of the dream time Half wolf, half cat, feather coat, feather hat Magic magic magic magic When Freya Hannah sails through your window 50 7/24/2008, 2:22 PM 50 04 Botha 03.pmd In hierdie lied word die vrou geassosieer met shape-shifting of transmogrifikasie en is ’n “godin van die wilde maan”, wat vere-klere dra en tegelyk half-wolf, half-kat is. Die vere (feather coat, feather hat) suggereer die vermoë om te vlieg en kreatiwiteit (vergelyk Breytenbach se Panus-figuur in Om te vlieg). Aansluitend by die taalspel in Niggie, en Abraham se versteurde omgang met taal, is ’n derde sterk motief in Niggie kreatiwiteit soos uitkom in drome via die onbewuste, maar ook in die roman as neer- slag van die outeur se magiese skeppingskrag.. Freya Hannah staan in die teken van die magiese as deel van die geestesryk en verskyn aan dromers (questers of the dream time). Sy het oënskynlik veel in gemeen met Niggie se triekstervrou met die verehoed- jie. Trieksterfigure in Niggie (2002) In Niggie manifesteer die triekster in verskeie karakters, manlik sowel as vroulik. Die boer aan die inset van die roman lei die trieksterelement in as hy vertel van sy erotiese droom oor die triekstervrou en deur sy vraag aan die besoekers: “Het een van julle al met die ou poetsbakker kennis gemaak? In een van sy of haar gedaantes?” (8). Die vrou met die verehoedjie kan moontlik skakel met Marais se gedig, “Die dans van die reën” waar “ons suster” op haar voorkop die “vuurpluim van die berggier” dra (in Brink 2000: 33). Die berggier suggereer iets soos ’n berghaan se glinsterende oranje of rooi vere (vergelyk “vuurpluim”) maar ook met “’n flits van blougroen lig” in die hoedjie van die vrou. Marais se gedig put boonop uit die orale tradisie van die San waarin die triekster sterk figureer. Een van die eerste gedaantes wat die triekster aanneem is dié van die geslepe, lafhartige kommandant Servaas Senekal. Hy laat Willem, Reitz en Ben toe om Abra- ham aan sy moeder in Ladybrand terug te besorg op voorwaarde dat hulle op pad soontoe ’n brief aan generaal Bergh oorhandig (17). Die reis neem egter langer as verwag en hul begin twyfel oor die akkuraatheid van Senekal se kaart: “Volgens berekening behoort hulle teen dié tyd al een van die bakens teëgekom het. So nie is hulle verdwaal. Of Senekal het hulle ’n streep getrek” (15). Wanneer hulle uiteindelik by generaal Bergh uitkom en die brief aan hom oorhandig, vind hul uit dat Senekal hul verraai het. In die brief staan dat “hulle drosters en kansvatters is, ’n ieder en ’n elk, en dat die generaal hulle ’n les moet leer en terugstuur na sy walaer” (70). Alhoewel generaal Bergh ’n genadige en skynbaar eerbare man is, skeur hy die brief op, maar verhoed hulle om hul reis voort te sit. Hy verydel dus hul planne om die getraumatiseerde Abraham tuis te kry en in dié onsekere omstandighede vertoef hul feitlik tot die einde van die oorlog. Ben en Reitz kom byna om in ’n hinderlaag wat vermoedelik deur Swartpeet Petoors en Herman Hundt bedink is. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 Trieksterfigure in Niggie (2002) Die rede vir dié vermoede is dat hulle dringend met Gert Smal wil praat en hul buig hul “koppe sameswerend saam” (169), voor hulle die generaal se opdrag aan Ben en Reitz oor- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 51 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 51 lewer. Uit dié geval blyk Petoors en Hundt ook trieksters te wees. Hulle herinner in hierdie opsig aan Niemann en veldkornet Voss (in Christoffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz, 1998) wat saam met generaal Mannetjies Mentz strafekspe- disies uitvoer. Dit is ironies dat Smal wat saam met Hundt en Petoors ’n komplot teen Ben en Reitz smee, noodlottig gewond word in die hinderlaag. Hy is gevolglik ook ’n trieksterfiguur, maar sy onvoorsiene dood deur sy medestryders is moontlik toe te skryf aan sy lasterlike uitsprake teen die Boere. Die gebeurtenis van die lokval, agter- dog en vyandigheid van die ander kampinwoners teenoor Ben-hulle, kan moontlik tot ’n mate toegeskryf word aan Senekal se verraderlike brief. Die triekster neem ’n ander gestalte aan in die boer se droom van die “triekster- vrou” (7). Hy het altyd gedink die triekster is ’n man, merk die boer op, maar in sy droom was dit ’n vrou: Daar was ’n klomp mense rondom die dorpskerk vergader. Hy het niemand her- ken nie. Toe sien hy ’n vrou wat hy ken. Haar hare is rooi, haar gesig witgepoeier en sy dra ’n verehoedjie. Hy kan nie begin, sê die boer, om die aanvalligheid van daardie hoedjie te beskryf nie. Dit was sag soos die vlerke van ’n berghaan. Met ’n flits van blougroen lig daarin. Hy en die vrou beweeg mettertyd weg van die mense, na ’n kamer met ’n bed. Toe dit blyk dat dit tyd vir saamlê is en hy strek sy arms na haar uit, toe is daar skielik in haar plek ’n wildvreemde man, en sy lag buite op die stoep. Toe weet hy, dit was die triekster. (8) Die triekstervrou se gesig wat “witgepoeier” is, funksioneer as ’n masker in die sin dat dit haar voorkoms ietwat verhul. Dit beklemtoon die vermoë van ’n triekster om van gedaante te wissel. Die boer beskryf dié verehoedjie as “werklik iets besonders” (9). Trieksterfigure in Niggie (2002) Philip John wys daarop dat ’n “opmerklike aspek van die droom […] die manier (is) waarop ’n oënskynlik onbelangrike element, naamlik die hoedjie, eintlik die belang- rikste rol speel” (38). Die boer plaas nie klem op die teleurstelling wat hy ervaar wanneer die vrou wat hy begeer in ’n man verander nie, maar op die verehoedjie. Dit is “amper asof die hoedjie kompenseer vir die teleurstelling” (John 2004: 38) en die negatiewe ervaring balanseer. John (2004: 39) merk op dat die verehoedjie in die plek staan van die “element wat die teks bied as hoop, troos of ‘oplossing’ vir die teleurstel- lings, pyn en lyding van die bestaan”. Die feit dat die “hoop – die verehoedjie – in ’n droom aan die boer verskyn, dui al klaar daarop dat dit nie deel is van die alledaagse wêreld nie. Dat dit in ’n droom voorkom, verleen ook ’n broos, vervlietende aard daaraan” (John 2004: 39). Volgens Lady Stearn Robinson en Tom Corbett (1994: 148–9) se navorsing het die verskyning van vere in ’n droom verskeie betekenisse. Die betekenis van ’n verehoed- jie lui as volg: “Ornamental feathers, or articles made of them, such as ostrich feather fans, boas, or feathered hats, indicate an increase in social popularity for a woman or TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 52 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 52 personal power for a man”. Die kleur van die vere, wat volgens die boer ’n blougroen “flits” in had (8), is ook van belang. Die kleur blou “indicates liberation from worry and/or help from outside sources” en die kleur groen “pertains to travel or news from a distance” (Robinson & Corbett 1994: 95). In die interpretasie van drome is die konteks waarin die simbole verskyn veral belangrik. In die geval van die triekstervrou-drome, is die tradisionele betekenis van ’n verehoedjie nie van toepassing op die droom nie. Die kleure wat Winterbach gekies het is wel tot ’n mate toepaslik op dié drome. Die kleur blou verwys na hulp van buitestaanders, en kan dui op Niggie-hulle se hulp ná die hinderlaag en na Ben en Reitz se veilige verblyf op die plaas, waar hulle vry is van die alledaagse bekom- mernisse van lewe op kommando. Trieksterfigure in Niggie (2002) Die kleur groen wat verwys na nuus van ver, kan dui op die nuus van Anna se man, Johannes se terugkoms en die reisaspek kan dui op Ben en Reitz se terugtog na Ben se tuisdorp (248). Die simbool van die veer speel ’n belangrike rol in verskeie kulture regoor die wêreld en die betekenis van dié simbool verskil van kultuur tot kultuur. David Fon- tana wys daarop dat die veer ’n kardinale rol in die antieke Egiptiese religie en mitolo- gie gespeel het: In the Egyptian belief the deceased was ceremonially judged by a panel of deities presided over by Osiris, the lord of the underworld. The heart of the deceased, which was believed to be the seat of truth, was weighed against a feather. If the scales balanced, the deceased passed into the blessed afterlife. But if the heart tipped the scales it was judged heavy with sin and was at once devoured by a monster. (Fontana 2003: 44) In Noord-Amerika en Skotland simboliseer die veer die volgende: “For Native Amer- icans, feathers symbolize the Great Spirit and the sun. For the Celts, a feathered cloak gave lightness, speed and an ability to visit other worlds” (Fontana 2003: 144). Die betekenis van die veer vir die Kelte (“an ability to visit other worlds”) is van belang vir Niggie, waar die leser verplaas word van die hede na die Anglo-Boereoorlog tydperk en op magiese wyse ook ’n blik in die skaduryk verkry. Ná hul die droom van die boer aangehoor het, manifesteer die triekstervrou ook in hulle drome. Reitz bly steeds onder die indruk van die boer se verhaal van “sy afgestorwe eggenote en van sy droom van die triekstervrou. Hy kan nie sê op watter manier die verhale by hom aanklank vind nie. Hy weet alleen dat hy daarvan on- rustig word” (15). Hierdie gevoel is ’n moontlike voorafskaduwing van sy oorlede vrou en die skuldgevoel oor haar dood wat hom gaan inhaal, asook moontlik van hul toekomstige ontmoetings in die skaduryk. Dit kan selfs verwys na die begeerlike Niggie, in die rol van ’n triekster, wat haar opwagting in sy lewe gemaak het. Trieksterfigure in Niggie (2002) Op ’n ander stadium word daar weer verwys na die triekstervrou in die boer se droom: “Dit het begin met die boer se droom van die vrou met die verehoedjie, en dit TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 53 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 53 het nie daar gebly nie” (68). Reitz droom, soos die boer, van die verleidelike triekster- vrou: “Hy is nog beswymel van die diep voornagslaap, waarin ’n vrou hom allerliefs toegelag het en hulle op die punt was om hulle op ’n bed neer te vlei, nadat sy duidelik gesê het sy gaan hom om die bos lei” (68). Die triekstervrou is egter nie net beperk tot die boer en Reitz se drome nie, selfs Ben droom van ’n vrou “met so ’n soort verehoedjie op” (157). Hy het die “idee gehad […] dat sy ’n boodskapper was” (158). Hy vertel verwonderd: “’n Gewone vrou […] maar toe ek haar omhels, toe is haar lyf ineens swart. Glinsterend swart. Swart soos swarthout” (158). Die kleur swart word geassosieer met die dood en in hierdie geval suggereer dit moontlik dat die dooie vrou hom na die doderyk lok. Lenelle Foster (2005: 79) merk op dat die kleur swart ook op ’n swart vrou kan dui en dat die triekster in hierdie opsig haar “slagoffers met haar geslag én met haar ras” verkul. Ben erken dat toe hy “by daardie vrou se lyf ingaan, was dit heerlik” (158). Op dié moment dink Reitz aan die oorlede Bettie Loots wat volgens Kosie se stories ook in swart geklee is. Ben brei verder uit: “Maar dis nie al nie […] [w]ant die swart liggaam van daardie vrou was heerlik, maar dit was soos die liggaam van die dood. Dit was soos om by die dood in te gaan” (158). Hy gaan voort: “Dit was ’n versoeking, ou Reitz, soos ek nie vantevore beleef het nie […] [d]it was ’n versoeking om my aan die dood oor te gee. Dit was asof die dood ’n uitweg was en ’n verlossing” (158). Na ’n ruk vra Reitz uit oor die verehoedjie: “was dit sulke vere wat glans in die son – soos op die vlerke van ’n voël? Of iets soos wat die boer die keer in sy droom beskryf het” (158)? Trieksterfigure in Niggie (2002) Hy kom die boer teë op wie se plaas hulle oornag het en Reitz vra hom of hy sy droom van die vrou met die verehoedjie onthou: “Die man kyk na hom met verwondering en sê: Ja, ja, hy onthou die droom. Hy kyk lank voor hom uit voor hy na Reitz draai en sê: ‘Daardie hoedjie was werklik iets besonders’” (251). ’n Besoeker aan die plaas, Jan Buys, deel hulle mee dat die vredesonderhande- linge reeds in Pretoria begin het. Niggie praat soos gewoonlik uit haar beurt en verklaar: “Anna het dit lankal voorspel, nie ’n dag later as einde Mei nie” (204). Reitz dink onwillekeurig aan Oompie: “Dit is wat Oompie ook gesê het – Oompie of die afskuwelike, gepiekelde kop: die einde van Mei, en die stryd sal tevergeefs wees” (205). Die trieksterstatus van Seun kom na vore in Reitz se koorsagtige drome wanneer hy by hul verlate, afgebrande kamp oornag. Hy droom dat “Seun die perd opgesaal het en weg is met haar. Hy droom Seun het ’n mak meerkatjie op sy arm. Seun lag skalks” (228). Een van die mense in die groepie !Kora van vroeër in die roman, skakel via die meerkatjie so met Seun. Seun het ook telkens vir Ben en Reitz by die rivier dopgehou en aan Gert Smal gerapporteer, en het in daardie opsig dus ’n bemidde- lende rol gespeel in die triekster, Gert Smal, se aksies. In die nag buk iemand oor hom en hy dink dit is Esegiël wat vir hom water aanbied. Hy vra vir Esegiël waar Seun is, maar kry geen antwoord nie (228). Dit is van belang dat Esegiël die rol van redder speel, soos sy Bybelse eweknie, maar terselfder- tyd is dit ironies dat Esegiël nooit toegelaat is om met ander te kommunikeer nie en gevolglik nie met Reitz praat nie. Dit is natuurlik te sê as Esegiël werklik daar was en dit nie net ’n hersenskim was nie. Reitz word weer wakker met die wete dat hy die ander nie sal vind nie, maar dié keer het Seun saam met die ander spoorloos verdwyn. Daar word ’n duidelike parallel getrek tussen die triekstervrou met die verehoed- jie en die titelkarakter, Niggie. Trieksterfigure in Niggie (2002) Ben is verbaas oor die besef dat “ja, dit was” soos die boer in sy droom beskryf het (158). Hier word fassinerende gegewe weergegee. Ben se droom is ’n moontlike vooraf- skaduwing van die hinderlaag waarin hy byna noodlottig gewond word. Dié hinder- laag is deur trieksterfigure beplan, wat koppel met die triekstervrou in sy droom. In die droom gee hy aan die versoeking van dié vrou se verleiding oor en dit is simbolies van sy oorgawe aan die dood wat in die droom as verlossing beskou word. Na regte moes hy dus omgekom het van sy skietwond, maar Niggie red sy lewe. In dié obskure opsig kan Niggie ook as ’n triekster gesien word, want sy het Ben se wens om te sterf in die wiele gery. Die groep !Kora of “Gonnahottentotte”, wat volgens Ben lankal uitgesterf is, oorhandig aan hulle ’n kaart. “Onverklaarbaar”, sê Willem nadenkend, “[o]nver- klaarbaar waar die mense aan die kaart gekom het” (22). Hulle bekyk later die kaart en “besluit dat dit enigiets kan beteken, dat hulle dit net sowel in goeie geloof kan aanvaar en kyk of dit mettertyd iets duideliker maak” (22). In alle waarskynlikheid dui die bostaande gegewens dat dié skynbaar uitgestorwe groep, trieksters is wat met die kaart Willem-hulle op ’n dwaalspoor lei en dit is hoe hulle by Gert Smal se opvangskamp uitkom. Reitz se opmerkings dui ook op die waarskynlikheid dat dié groepie inheemse mense trieksters is en op die feit dat ’n triekster van gedaante kan verwissel – man, TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 54 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 54 vrou, of dier: enigiets lewends. Die jong man met die mak meerkatjie, “wat sy gesig deurentyd half afgewend gehou het, kyk skielik op, en teen die kant van sy gesig, half oor sy gladde wang, sien Reitz vir ’n oomblik ’n klossie vere blink. Dieppers, rooi- groen in die gloed van die laaste namiddag” (21). Reitz se vraag aan Ben oor dié man met die mak muishond (soos Ben die diertjie identifiseer het) herinner ook aan die feit dat die triekster van geslag kan verander: “Was dit nie dalk ’n vrou nie” (24)? In die romanslot word ’n kringloop in Reitz se lewe voltooi. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 Trieksterfigure in Niggie (2002) Die triekstervrou word beskryf met rooi hare, ’n witge- poeierde gesig en sy dra ’n verehoedjie, wat ooreenstem met Niggie se rooi hare, wit vel (187) en die verehoedjie wat sy dra wanneer sy Reitz vergesel na die plek waar hy en Ben in ’n hinderlaag gelei is: “Die vere flits skalks in die son. Soos die vere van ’n voël wat pronk” (217). Nóg ’n ooreenkoms is Niggie se groen rok wat met die blougroen vere van die triekstervrou se hoedjie ooreenstem. Reitz verwonder hom by kerslig aan Niggie “se vel, die gloed van haar ryk hare, haar droef-glinsterende oë, en die manier waarop die lig speel op haar rok, deursigtig groen soos waterkwarts” (179). TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 55 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 55 Niggie se erkenning dat haar generiese naam nie haar regte naam is nie (178), lei die leser om te glo dat daar ’n dubbelkantigheid, ’n dubbele persoonlikheid aan Niggie se karakter is, wat sy moontlik met dié van die triekstervrou deel met wie sy soveel in gemeen het. Aanvanklik bewonder Reitz vir Niggie. In die kerslig is Niggie se “hare rooi- brons” (187), haar vel is “soos dik, wit melk. Onder haar vel loop die blou are ryk en geswel. Wanneer sy lag, sit haar kleinerige tande in ’n effense ronde kurwe in haar mond. Haar liggaam is ferm, haar borste vol, haar bewegings langsaam” (187). In teenstelling het Anna nie die stereotipiese verleidelike lyf van Niggie nie en ook nie ’n innemende borrelende persoonlikheid nie. Sy is “skraler, kleiner as Niggie. Sy het geen blos op die wang nie. Sy dra hoofsaaklik swart. Haar swaar donker hare het reeds plek-plek grys in. Sy praat nie veel nie, maar wanneer sy praat, is haar sinne bondig en oorwoë” (187). Dit is egter by Anna wat Reitz geluk vind, al is dit kort- stondig. In die volgende afdeling oor drome sal aangetoon word hoe Niggie deur middel van drome en slinkse uitsprake vir Reitz aangemoedig het om hom tot Anna te wend, al is sy getroud en gevolglik nie ’n hubare opsie nie. Drome en die verskynings van trieksters Die teorie oor die interpretasie van drome in die sielkunde, kan herlei word na Sig- mund Freud en sy eertydse student, Carl Jung. Freud het “geglo dat ons materiaal uit ons bewuste ervaring in die onbewuste stoor, om weer snags in ons drome op te duik”. Jung was dit eens met Freud, maar het ’n “argetipiese of kollektiewe element tot die onbewuste bygevoeg, wat veronderstel dat dit wat uit die onbewuste na vore kom van ’n kreatiewe en outonome bron afkomstig is” (Frank 2004: 103). In Niggie speel drome ’n belangrike rol. Die ooglopendste is dié van die vroue wat in mans se drome manifesteer, al is hul nie fisies in die kamp teenwoordig nie. Drome dien ook as voorafskaduwings van toekomstige gebeure. In die teks kan woorde soos “onderwater” (45) na die onderbewussyn verwys soos Freud dit verduidelik, en dié onbewuste emosies kom tot uiting in die karakters se drome. Reitz se skuldgevoel vorm die basis vir talle van sy drome. Hy stel hom voor: “Hulle word deur ’n membraan geskei waarteen sy aandruk, en druk, om na hom toe deur te bars” (22). Reitz erken vir die eerste keer dat hy van ’n vrou, wat hy dink sy oorlede vrou is, droom (74): “Iets met ’n blinde, dowwe drang, wat deur sy drome en sy slapende bewussyn breek. ’n Donker ding wat béúr, met ’n motagtige behaardheid en ligte fladderings” (83). Dié droom eggo sy stelling dat sy deur ’n membraan druk om na hom deur te dring. In dié droom kan die “motagtige behaardheid en ligte fladderings” verwys na die sensasie wat hy ondervind tydens sy droom of die meta- morfose van haar nuwe geestelike vorm. Ben droom telkens van dieselfde vrou (84) en probeer homself gerusstel deur die TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 56 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 56 vraag te opper wanneer laas hulle ’n vrou gesien het. Die antwoord is natuurlik lank gelede en Ben merk verlig op: “Ek wou net seker maak […] want volgens my bereken- ing is dit so lank gelede dat dit seker nie vreemd is dat ons in ons drome daarvoor begin kompenseer nie” (84). Dié regverdiging verduidelik egter nie die vreemdheid van die nagtelike besoeke van dieselfde vrou nie. Reitz vra onmiddellik of sy ’n verehoedjie gedra het, maar hy “het nie so opgelet nie” (84). Drome en die verskynings van trieksters Teen haar vervalle bors druk sy iets vas, iets soos ’n kind, maar klein en plat soos ’n pakkie speelkaarte of ’n verslete boekie. Drome en die verskynings van trieksters Dié antwoord opper die vraag of dit nie tóg die triekstervrou is nie? Die verehoedjie is egter nie van soveel belang nie, aangesien die triekster van gedaante kan verwissel. Reitz voel dat hy nie meer “sielerus” (86) het nie: “Dis iets wat snags my slaap versteur […] [d]is asof iets voortdurend my slaap wil binnedring” (86). Dit is van belang dat sy drome ná die boer se vertelling oor sy droom van die triekstervrou begin het. Dié gevoel dui waarskynlik op die skuldgevoel wat hy vir ’n lang tydperk op kommando onderdruk het en wat nou deur sy nuwe omgewing waar niks sy aandag aflei nie, deur sy onbewuste beur na bo. Dit is opvallend dat Reitz, meer as enige ander persoon, oor verskeie vroue droom, soos byvoorbeeld Bettie Loots. In sy droom is sy “aanvallig, en sy nooi hom uit om met haar geslagtelik te verkeer” (106–7). Dié belofte van vleeslike vervulling word egter telkens in die wiele gery deur die “verskyning van allerlei ongewenste persone” (107). Indien Bettie Loots ’n voorloper vir Anna is, maak dit sin dat hulle geluk beëindig word deur die verskyning van ’n ongewenste persoon, haar man Johannes. Reitz droom op ’n ander geleentheid van die triekstervrou met rooi hare, soos die triekstervrou met die verehoedjie in die boer se droom, maar ook in ’n ander gedaante, van die welgevormde Niggie. Die maer vrou in swart verwys na Bettie Loots met haar versboekie en sy verwys op haar beurt na Anna wat maer is en hoofsaaklik swart dra. Dié droom kan egter gelees word as ’n voorafskaduwing vir Reitz se belangstelling in Niggie wat nie beantwoord word nie, wat lei tot sy verhouding met Anna (110): In die nag druk ’n vrou met rooi hare en ’n verleidelike manier haar sagte liggaam wellustig teen Reitz aan. Toe hy haar wil omhels, is sy ineens ’n ánder vrou – in swart geklee, afskuwelik vermaer. Teen haar vervalle bors druk sy iets vas, iets soos ’n kind, maar klein en plat soos ’n pakkie speelkaarte of ’n verslete boekie. Niggie wat nie beantwoord word nie, wat lei tot sy verhouding met Anna (110): In die nag druk ’n vrou met rooi hare en ’n verleidelike manier haar sagte liggaam wellustig teen Reitz aan. Toe hy haar wil omhels, is sy ineens ’n ánder vrou – in swart geklee, afskuwelik vermaer. Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Die nag droom Reitz dat hy Kosie Rijpma teëkom en Kosie sê vir hom: Ek het haar lief. Dit is nie duidelik van watter vrou Kosie praat nie, want daar is ’n vrou met ’n donker rok op die wa wat Anna kan wees, maar ook Bettie Loots – met skrynende maer armpies. Later haal Kosie Rijpma Bettie uit ’n dosie, en sy skarrel weg soos ’n kriekagtige insek. Dan lig Kosie ’n vloerplank op en beduie dat Reitz moet kyk, maar Reitz het nie die moed om dit te doen nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 57 7/24/2008, 2:22 PM 57 7/24/2008, 2:22 PM 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 57 04 Botha 03.pmd ’n Bisarre draai in die droom is die metamorfose van Bettie Loots na die gedaante van ’n insek. Dié gegewe is moontlik relevant vir die trieksterfiguur wat van gedaante verander en ’n parallel kan hiermee waarskynlik getrek word met /Kaggen die triek- stergod in /Xam-mitologie wat meestal die vorm van ’n bidsprinkaan aanneem. Hierdie droom kan ook verwys na Franz Kafka se Metamorphosis (1915) oor die jong reisende verkoopsman, Gregor Samsa, wat oornag in ’n insek verander. Dit wil voorkom of die mans in die kamp hoofsaaklik oor vroue en die dood droom. Daar is Reitz se droom oor die dooies (161), sy droom van sy vroeggestorwe broer en sy oorlede vader, asook die droom oor “Bettie Loots, sy oorlede moeder (en) onbekende vroue” (183), maar nie weer ’n droom oor sy eie vrou nie. Dit is as gevolg van sy hardkoppigheid om teen die natuurlike orde van die kosmos op te tree en deur haar te dwing om na hom te kom, dat hy haar vir ewig verloor. In Ben se drome sien hy sy vrou en kinders en dit lei hom om “die ergste (te) vrees” (164) en selfs Gert Smal het ’n nagmerrie en wanneer Reitz hom wakker maak merk hy net verleë op “[s]leg gedroom” (169) en kruip weer sy skerm binne. Nóg ’n verwysing na die dood is Niggie se woorde aangaande Ben se swak toestand ná sy skietwond: “God help hom – die oorkantste oewer lok hom” (181). Dié woorde dui op die rivier wat die ryke van die lewendes en dooies van mekaar skei. Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Reitz droom ook van die lewendes soos Oompie (of dalk is Oompie teen dié tyd oorlede?) “wat glad soos ’n otter by ’n waterval opswem” (184). Dit is onnatuurlik om by ’n waterval “op” te swem – onmoontlik vir ’n gewone mens, maar in drome is enigiets moontlik. Dit kan moontlik dui op toekomstige moeilikhede, wat dan ook die geval met Reitz is. Dikwels droom hy van die oorlede Gert Smal, “altyd smalend besig met ’n takie, dikwels in die omgewing van sy eie vlak, toegepakte graf” (184). In die drome het hulle “verskillende skuilings – variasies op hulle skerms by die kamp” en hy droom “sy tande breek af in sy mond. Sy oogbank het ’n gat in en val in” (184). Dié laaste twee drome verwys onderskeidelik na Reitz wat waarskynlik veilig voel in sy nuwe situasie met Anna wat hom “beskerm” deur haar liefde van sy skuldgevoel oor sy vrou en in die tweede droom verwys sy ontbindende liggaam na ’n dreigende tragiese gebeurtenis – soos wanneer hy Anna verloor. Robinson en Corbett (1994: 112) se analise van dié soort droom bevestig ons interpretasie: “Whatever the nature of the decayed material, this dream is telling you that you’ve got some stormy weather ahead”. Anna droom van haar man. ’n Droom wat sy interpreteer as ’n voorspelling van haar man, Johannes se dood: “Ek het gedroom Marta sit op ’n wa. Die wa was op pad na die kerkhoffie. Johannes was langs die wa. Hy wou opklim. Die wa het stilgehou vir hom”. Ná die droom het Anna ’n gevoel dat sy nie weer haar man sal sien nie. Tante probeer troos deur haar te herinner dat mens “nie altyd op hierdie gevoelens (kan) reken nie”. Niggie voeg by, “[n]ie altyd nie, maar meesal”. Anna is nie gerusge- stel nie en verwys na ’n gevoel wat sy gehad het oor Marta en sy is drie weke later TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 58 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 58 oorlede. Tante probeer weereens troos deur daarop te wys dat almal geweet het sy is siek en wéér negeer Niggie dié troos: “Ons het nie geweet sy is sterwend nie”. Tante hou voet by stuk: “My kind […] jy kan jou nie so steur aan hierdie dinge nie – dis dikwels net voorspooksels” (200). Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Die twyfel het egter reeds posgevat, aangehelp deur Niggie se negatiewe kommentaar. Hierdie is nog ’n opsig waarin Niggie haarself openbaar as ’n triekster, deur in te speel op mense se vrese. Anna se droom oor haar man se dood is ’n keerpunt in haar lewe en kort hierna begin haar romantiese ver- houding met Reitz. Aangesien dié droom so ’n beduidende rol in Anna se lewe speel, kan die leser nie help om te wonder of die triekster nie ’n hand in dié droom gehad het nie. Jung se teorie oor synchronicity is dalk van toepassing op Anna se droom en die besoek, later dieselfde dag, van ou stryders met ’n lyk wat hul uitgeken wil hê. Die lyk is nie haar man nie, maar die verwagting was wel daar as gevolg van haar droom. Jung (1955: 36) verduidelik sy teorie oor synchronicity as volg: “[it] means the simulta- neous occurrence of a certain psychic state with one or more external events which appear as meaningful parallels to the momentary subjective state – and, in certain cases, vice versa”. Dié gebeurtenis het dalk nie gebeur terwyl Anna gedroom het nie, maar wel kort ná haar vertelling daarvan. Dié toeval kan gevolglik verstaan word as voorbeeld van Jung se teorie oor twee onverklaarbare gebeurtenisse wat met mekaar verband hou en as toevallig beskryf word. Soos reeds genoem, kan Anna deur haar drome voorafskaduwings van die dood herken en toe Reitz hiervan hoor by Niggie, en weereens ná Anna se droom, is sy vir hom mooi “soos ’n tussenganger mooi is tussen die lewendes en die dooies” (200). Wanneer Reitz haar oor dié gawe nader, verklaar sy dat sy geen konneksie met die dooies het nie: “Tot my vreugde én tot my verdriet” (206). Sy is vinnig om dié punt uit te wys, want sy dink Reitz wil haar hulp hê om weer in aanraking met sy oorlede vrou te kom. Reitz droom van die dooies en lewendes, die drome is geil of nagmerrieagtig met Bettie Loots wat in “soveel gedaantes na hom” kom en vroue wat “onkuise voorstelle” maak. Hy droom “Gert Smal en die ander dooies flikflooi met die lewendes. In sy drome is dit geen uitgemaakte saak wie oorleef het en wie nie”. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Op dieselfde tema van die dood, droom Reitz van ’n “dooie met verskrompelde en swartgebrande ledemate, sy gesig bedek met ’n dun, nat, blou vlies soos ’n geboortesak, waaronder die starende oë en star mond steeds effens sigbaar is” (213). Dié droom kan miskien verwys na dié wat in die kamp doodgebrand het (indien hulle in dié vuur omgekom het) óf dit is moontlik ’n uitwys na Reitz se tragiese toekoms. Wanneer Reitz na hul ou kamp terugkeer, slaap hy in ’n grot en droom dat hy stemme hoor, maar weet terselfdertyd dat hy die ander nooit weer sal sien nie (224–5). Dié voorgevoel word bewaarheid na hy aan die afloop van die oorlog die ander nooit weer opspoor nie. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 59 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 59 Reitz en Anna vertel aan mekaar hul drome. Reitz wil “hê sy moet vertel dat sy gedroom het dat sy en haar man mekaar nie weer sal sien nie – soos die keer in die kombuis, toe dit nog nie vir hom saak gemaak het nie” (240). Sy droom in teenstelling dat sy op reis gaan, by “vreemde bestemmings aankom, kinders teen haar vasdruk. En wanneer die dooies wel by haar aansluit, is dit haar ma en haar pa, dikwels haar suster, maar nooit weer haar man nie. Soms droom sy van landskappe, van plante en blomme – so anders as hy” (240). Dit is opvallend dat Reitz nie saam met Anna op reis gaan nie en dalk dui dit op hul verhouding se ongelukkige einde wanneer haar man van die oorlog terugkeer en Reitz haar gevolglik vir ewig kwyt is. Reitz se drome is nie so vreedsaam nie: “Ek het gedroom ons word almal weg- gevoer na ’n strafkamp. Selfs my ou ouers, wat lank reeds dood is. In die droom is daar geen kleur nie, alles is wit. Ons moes alles agterlaat”. Anna verbind dié droom met die dood: “Wanneer ’n mens sterf […] moet jy alles agterlaat” (241). Weereens kan dit dui op die feit dat hy Anna moet agterlaat wat “alles” in sy lewe vir hom beteken. Anna se drome verander mettertyd na iets donkerder. Sy droom van ’n “vrou se kop wat sy in haar hande dra. Die kop het reeds begin ontbind. Daar is bloed aan haar hande daarvan. Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Die reuk van ontbinding is so erg dat haar maag saamtrek asof sy wil braak.” Die ergste is, vertel Anna, die “vrou was my naamgenoot” (241). Dié laaste opmerking verpersoonlik dié droom en dit is byna of Anna weet sy en Reitz se geluk is kortstondig, veral indien dit in verband met Reitz se droom van ontbinding ge- bring word. In teenstelling hiermee droom Reitz ’n wonderlike droom van sy vrou: “Sy is omgewe van lig – asof sy deur ’n koel, blou oggendlig gebaai word. Sy straal ’n ongeskonde teerheid, ’n boweaardse skoonheid uit”. Hy wil na haar gaan, maar in die droom “slaag hy nie daarin om die afstand tussen hulle te oorbrug nie” (241). Dié droom suggereer dat sy oorgesteek het na die ander kant, heel waarskynlik die hemel en dit is te danke aan Reitz en Anna se verhouding waar hul liefde sy skuldgevoel oor sy vrou verdring het. Bogenoemde droom van sy vrou se geestelike transformasie kontrasteer op iro- niese wyse met Reitz se eie situasie. Reitz droom ’n “dooie lê in ’n geskrewe sirkel en kerm vir water – ’n vreemde, onmenslike geluid. Die ander draai geskok weg. Net hy bied vir die man kalkagtige water aan. Water wit van kalkagtige neerslae. Hy skrik wakker, want dit is hy wat kerm” (242). Die geskrewe sirkel kan moontlik na ’n ma- giese ritueel verwys en die kalkagtige water na troebel tye wat voorlê. Dié verwysing na die magiese kan in verband gebring word met die triekster wat Reitz tot op dié punt van eensaamheid lei. Die feit dat hy geïsoleer is in die sirkel en almal van hom wegdraai, kan ’n voorspelling van sy onafwendbare lot wees – ’n lewe sonder Anna. Die kontrasterende gegewe van ’n “dooie” wat kerm, kan dui op Reitz se toekomstige lewe. ’n Lewe as ’n enkeling met geen hoop of liefde nie – ’n lopende, pratende, asemhalende lyk. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 60 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 60 Nóg ’n gevolg van Niggie se inmenging is Ben en Reitz se vervreemding van mekaar. Sy het Ben geïsoleer en op haar eie verleidelike slinkse manier ’n wig tussen hulle ingedryf: “Maar Ben het verander, én Reitz het nie meer die vrymoedigheid om met hom hieroor (die droom van sy vrou) óf oor sy gevoelens vir Anna te praat nie” (241). Oompie: towenaar en triekster Oompie is ’n enigmatiese en veelsydige karakter. Hy funksioneer as die byeman wat aan die kamp heuning verskaf (47), medisyneman (80), toordokter en siener. Hy is die een karakter wat direk in verband met die trieksterfiguur gebring word wanneer Gert Smal aan Ben en Reitz vertel: “Oompie ken baie trieks. Hy kan ook dinge vooruit sien” (42). Oompie eis egter betaling vir sy dienste en vra slu: “Het julle vir ’n ou man iets lekkers?” (44). Die heldersiende Oompie vertel vir Ben en Reitz feite oor hulself, hul beroepe en hul lewens. Hy fokus egter op Reitz met die woorde: “Een van julle is gekwel. Dit hang met gevoelens van skuld saam” (45). Dié insig in hul lewens, maar veral in dié van Reitz, open die deur vir toekomstige besoeke. Oompie het deur hierdie paar onverklaarbare insigte suksesvol daarin geslaag om die begin van ’n web om Reitz te span, met die doel om sy ondergang te bewerkstellig. Dié rede is dalk té nihilisties, maar daar kan ook na Oompie se plan gekyk word as ’n les om Reitz te leer om die dooies in vrede te laat, en gelyktydig sy skuldgevoel te verwerk. Oompie nooi Reitz op ’n skelm wyse om weer te kom kuier: “Julle het nie dalk vir ’n ou man iets – lekkers – in die vooruitsig nie” (46, ons kursivering). Op die terugtog vertel Gert Smal hulle meer oor die geheimsinnige Oompie: “Die ou swernoot is so geil soos ’n bokram! Hy vat kort-kort vir hom ’n nuwe vrou” (46). Smal vertel verder dat daar op ’n tyd baie vroue in die omgewing was en hulle nie kon voorbly om hom te voorsien nie (46). Oompie se kragte van profesie word gekop- pel aan sy “bruide”: “As hy en die nuwe bruid mekaar ’n slag deeglik bewerk het […] dan spreek die ou skarminkel met ’n gevleuelde tong! In ’n geil tyd profeteer hy soms dat die heuwels klap” (46). Smal erken dat dit nie meer so dikwels gebeur nie, want dit is nie meer “so maklik om hom in die voorsiening te hou nie. Daar is nie meer soveel jong Kaffermeide in die omgewing oor nie. Almal afgesterf óf na kampe weg- gevat óf so vermaer dat hulle nie meer aansienlik is nie” (46).1 Dié laaste opmerking lewer kommentaar op die redelik onbekende historiese feit van konsentrasiekampe vir swart mense tydens die Anglo-Boereoorlog. Die verband tussen Bettie Loots en Anna word duidelik in een van Reitz se drome geopenbaar (192): Ben en Niggie se huwelik asook Niggie se swangerskap dien op tartende wyse as ’n herinnering aan alles wat Reitz verloor het. Oompie: towenaar en triekster Die Bose tree sterk op die voorgrond in Gert Smal se vertelling oor Oompie se wellustige geaardheid en die verwysing na die bokram wat moontlik dui op Satan se befame bokpote. Oompie se gevleuelde tong herinner aan die priester, Esegiël, wat TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 61 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 61 ook geprofeteer het. In Oompie se geval lei sy boodskap soos met Reitz en sy gestorwe vrou, byna na ondergang. Oompie word verder uitgebeeld as ’n gevaar in Smal se vertelling dat die generaal Oompie in die berge hou, omdat hy nie ’n goeie uitwerking op die manne het nie: “Die manne begin dink hulle sien gesigte en hulle hoor stemme. Hulle dink hulle droom drome” (47). Smal verklaar openlik: “Die ou is eintlik ’n groot towenaar” (47). Die gesigte, stemme en drome is veral van belang wanneer daar gekyk word na Reitz se ontmoetings met sy oorlede vrou en ook die drome van Ben oor die triekstervrou. In Oompie se agterkamer staan daar allerhande bestanddele, maar die interessant- ste is die glasflesse met hul vreemde inhoude, van die slangkop tot die kop van ’n mens wat in versterkwater gepreserveer word (91–3). Die pratende kop van ’n swart man wat die einde van die oorlog voorspel, maar nie die stryd nie, kan moontlik gekoppel word aan die profetiese Esegiël wat ook voorspellings kon maak. Dié gegewe skakel verder ook met die idee dat Esegiël met Nelson Mandela vereenselwig kan word. Hierdeur verwys “die stryd” na die swart bevrydingstryd tydens die apart- heidsera in Suid-Afrika. Die pratende kop se voorspellings lei Reitz verder langs die pad van die magiese en die Bose, sodat hy vir ’n derde maal na Oompie terugkeer. Oompie antwoord Reitz se versoek, om hom met sy oorlede vrou in aanraking te bring, met die vermaning: “Reitz moet besef […] dat jy met die dooies in verbinding kom teen ’n helse prys soms. Want die dooies in die skaduryk behoort liefs onopgeroep te bly” (97). Dié vermaning is egter net skyn, want Oompie beplan dié ontmoeting al van die eerste maal toe hy Reitz ontmoet het en gevra het of hy iets lekkers in die vooruitsig vir hom het (46). Dié vermaning of eerder waarskuwing kan ook gesien word as omgekeerde sielkunde wat eerder Reitz aanspoor om dit wat verbode is, te doen. Oompie: towenaar en triekster Oompie het streng reëls aangaande die mengsel se gebruik (98), maar die belang- rikste is dat hy wat Reitz is die prosedure “nie meer as drie aande na mekaar herhaal nie”. Hy moet die mengsel wat oorbly, dan begrawe (99). Dié noukeurige instruksies, veral met die magiese getal drie, herinner aan sprokies waar die held deur sy eie hardkoppigheid en ’n tragikomiese verloop van omstandighede, dié reëls verontag- saam met katastrofiese gevolge. Reitz skeur versigtig ’n bladsy uit sy joernaal en skeur dit in drie stukke om die mengsel van Oompie daarin op te rol en te rook (99). Dit is van belang dat hy ’n bladsy uit sy kosbare joernaal gebruik, want die joernaal is sy oorlewingsmeganisme wat hy ten slotte verloor, soos ook sy oorlede vrou se geestelike teenwoordigheid. Dit is, behalwe vir die één droom waarin sy weer aan hom verskyn, voor sy finaal buite sy bereik verdwyn. Reitz se ontmoetings met sy vrou verloop nie soos beplan nie. By elke ontmoeting blyk dit dat hy nader aan haar kom, maar telkens word hy teleurgestel met ernstige fisiese en psigiese gevolge (vergelyk 103, 105, 107–9, 111–6, 123–5). By die laaste ontmoe- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 62 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 62 ting verdrink hy byna, na hy ’n stem hoor (moontlik Oompie) wat vir hom sê om te spring (116). Die rivier is simbolies van die rivier tussen die lewe en die dood, Hades, wat Klaas Steytler in Ons oorlog (2000) die Swart Rivier noem. Oompie se waarskuwing dat die dooies eerder met rus gelaat moet word, blyk ná dié episodes geldig te wees. Die unieke van Steytler se teks wat in Niggie ook neerslag vind, is die betreding van (soos in Ons oorlog) of bloot die poging tot kontak met ’n geliefde (soos in Niggie) in die doderyk om versoening te bewerkstellig. In beide hierdie romans kry die pro- ses ’n psigoanalitiese aspek soos die karakters nie net die dode- of skaduryk betree nie, maar terselfdertyd hul binnekamer om die gebeure van die verlede met die hede te versoen. Oompie: towenaar en triekster In Reitz se pogings om met sy oorlede vrou vrede te maak in die skaduryk van die dood, of ten minste in die ruimte tussen die wêreld van die lewendes en die wêreld van die dooies te betree, word daar kreatief ingespeel op Steytler se Ons oorlog (2000), waar Niemand met sy moeder probeer vrede maak. In Steytler se roman betree Nie- mand egter werklik die doderyk en vaar oor die Swart Rivier na die ander kantste oewer. Esegiël: raaiselagtige karakter en triekster In teenstelling met die trieksters wat reeds bespreek is, is Esegiël behulpsaam en verleen op verskeie tye aan die ander hulp. Hy doen al die werk in die kamp, hy bou die skerms, hy vul ontbrekende datums en veldslae in wanneer Gert Smal vashaak en hy red Abraham met sy eie mengsel medisyne. Reitz kom tot die besef dat Esegiël ’n “boodskapper is, ’n tussenganger tussen die ryke van die skadu en van die lig” (120) en Ben se koorsagtige mymerings weens sy skietwond eggo dié sentimente. Hy be- skou Esegiël as “die engel van die dood” (177). Wanneer jong Abraham erg verswak, roep Gert Smal vir Esegiël nader, “kom my ou swarte […] bring jou toorgoed” (168). Ná Abraham die medisyne gedrink het, is hy sigbaar meer ontspanne. Gert Smal sê triomfantlik: “Kaffermedisyne […] [m]aar dit werk” (169). Dit is opvallend dat Smal in die eerste geval wanneer hy Esegiël se hulp benodig na hom as “swarte” verwys en na hy die hulp ontvang het, degenereer sy aanspreekvorm weer tot “kaffer”. Esegiël is oënskynlik onderdanig, soos byvoorbeeld dat hy eers gaan “slaap as Gert Smal hom aansê om dit te doen” (80). Gert Smal “klap die swart man met vingers uit die skaduwees nader” (168) en wanneer hy vir Abraham die medisyne gee staan hy “onderdanig gebukkend met die bekertjie in sy een hand; met die ander hand ondersteun hy sy uitgestrekte hand” (168). Esegiël is egter in verskeie aspekte dié mense se meerdere. Hy is geniaal op die vlak van Boeregeskiedenis en Bybelkennis (kyk 62, 167), hy is ’n toordokter, ’n briljante bouer en het ’n mooi diep stem (50), om maar ’n paar voorbeelde te noem. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 63 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 63 Foster wys daarop dat die trieksterfigure, Esegiël, Oompie en Niggie se regte name nie bekend is nie, maar net is wat almal hulle noem (178). “Binne baie kulture is daar ’n geloof dat die besit van ’n voorwerp se ‘regte’ naam ’n mens beheer oor daardie voorwerp gee. Só gee kennis van ’n persoon se regte naam enigiemand anders ’n mate van mag oor daardie persoon” (Foster 2005: 79). Esegiël: raaiselagtige karakter en triekster Die feit dat dié karakters se ware name onbekend is, is ’n “aanduiding van hul trieksterstatus” (Foster 2005: 79), nie “alleen omdat dit impliseer dat hulle mag het oor die ander karakters nie, maar ook omdat dit ’n vloeibare identiteit impliseer. Die trieksterfiguur se identiteit word dus nie vas- gepen deur middel van naamgewing nie” (Foster 2005: 79). Dit wil voorkom asof alles ten slotte net ’n droom is, want niemand kan die waar- heid, of eerder Reitz se gegewe bevestig nie. Reitz vra twee maal vir Jeremia uit oor Esegiël, maar Jeremia ontken dat hy al ooit van hom gehoor het (kyk 188, 216). Reitz vra ook vir Niggie-hulle uit na Oompie, maar hulle dra geen kennis van hom nie en alhoewel hulle verlangs van generaal Bergh weet, het hulle hom nooit hier teëgekom het nie (197). Die feit dat Reitz ná die vredesluiting dokumentasie oor die oorlog nagaan en geen verwysing na Abraham Fouché, Willem Boshoff, Kosie Rijpma, Japie Stilgemoed, generaal Bergh of sy groep vind nie, of ooit weer iets van hulle verneem nie (250), wek die vermoede dat dié mense uit die geskiedenisbladsye gewis is. ’n Parallel met Chris- toffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) kan nie misgekyk word nie, waar die fiktiewe generaal Mentz ook uit die geskiedenis gewis is oor sy wan- dade. Na aanleiding hiervan kan ’n mens spekuleer oor die moontlikheid van ’n ander, dalk onheilspellender interpretasie van die slot: dat die hele oorlogsondervinding net ’n droom was. Niemand bly ten slotte oor om Reitz se verhaal te bevestig nie. Ben kan miskien sommige feite staaf, maar weens sy spraakgebrek kommunikeer hulle slegs deur middel van briewe. Ben is gevolglik nie ’n betroubare klankbord vir Reitz se ondervindinge nie. Die roman sluit af met meer vrae as antwoorde en uit dié raaiselagtigheid sou mens die skrywer ook as ’n “triekster” kan beskryf. In Niggie gebruik Winterbach die San-mitologie gebaseerde storie “Riet-alleen-in- die-roerkuil” as interteks. Dit kom na vore in Ben se woorde: “Net hier is hulle vuur- tjie doodgemaak” (25). Dié formulering speel intertekstueel in op die slotreëls van Eugène Marais (1927: 10) se dwaalstorie, “Klein Riet-alleen-in-die-roerkuil”: “daar het hulle die vuurtjie doodgemaak van Riet-alleen-in-die-roerkuil”. (Dit is bekend dat John Miles in Kroniek uit die doofpot (1991) ook hierdie Sanverhaal as interteks op intrige-vlak gebruik). Hierdie interteks dui op die outeur se kennis van die Khoi- Sankultuur. Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Trieksterfigure in die Khoi Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Die verhale van /Kaggen is reeds in 1911 (heruitgawe 1968) deur W. H. I. Bleek en Lucy Lloyd opgeteken in Specimens of Bushman Folklore. In 1924 het D. F. Bleek, ’n verdere versameling van Bleek en Lloyd se verhale oor /Kaggen (The Mantis) geredigeer en gepubliseer as The Mantis and his Friends. Die opvallendste verskil tussen dié bundels is dat die eerste fragmentaries van aard is, soos Bleek en Lloyd dit direk uit die /Xam vertaal het, terwyl die tweede omskep is in verhale wat vlot lees, oënskynlik op ’n kinderlesersmark gerig, te oordeel aan die illustrasies van die diere en die weglaat van die /Xam transkriberings. Hierdie omskepping van die orale kultuur in leservrien- delike tekste is ook te sien by G. R. von Wielligh se Boesman-stories (1919–21, vier dele) in Afrikaans. Die narratiewe gebundel in Bleek en Lloyd se 1911-uitgawe het tot ’n mate ’n vervreemdende effek op die leser weens die fragmentariese verhaalgegewe en sikliese gang van die vertellings. Hierdie soort vervreemding vind by sommige lesers van Winterbach se oeuvre ook plaas aangesien sy telkens meer eksperimenteel skryf (hoewel Karolina Ferreira en Die boek van toeval en toeverlaat wel sterker bindende intriges het, wat die verhaalgang bind). Human bring die trieksterfiguur /Kaggen in verband met kommandant Servaas Senekal. /Kaggen as “klassieke poetsbakker trek hy mense strepe, skeer op kwaaadwillige en dikwels obsene wyse met hulle die gek en verlekker hom in hulle teëspoed” (Human 2005: 70). /Kaggen word oor verbind met Gert Smal deur sy optrede, want Smal oortree “sosiale norme en taboes deur middel van hebsug, oordaad en oneerbiedigheid en word uiteindelik ook die slagof- fer van sy eie trieks” (Human 2005: 71). Vervolgens ’n kort oorsig oor Marais se dwaalstories om lig te werp op die in- heemse Sankultuur en te wys hoe Suid-Afrika se inheemse kultuur, vergeleke met Europese mitologie en sprokies, ook trieksters in hul verhale gebruik. In dié opsig word daar verwys na /Kaggen, as /Xam-triekster. Die triekstermotief manifesteer oral in Niggie, beginnende by die vrou “met die verehoedjie” en net soos /Kaggen, kan sy van geslag verander en in drome indring om die subjek se lewe te beïnvloed. Esegiël: raaiselagtige karakter en triekster TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 64 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 64 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) /Kaggen verwissel egter nie net geslagtelik van gedaante nie, maar verander in diere soos in die verhaal “The Mantis assumes the form of a Hartebeest” (Bleek & Lloyd 1968: 2–16). Dwaalstories bestaan uit vier kort Boesmanverhale en word beskou as die hoog- tepunt in Marais se oeuvre. Hulle is oorspronklik in Die Boervrou tussen Mei en Augustus 1921 gepubliseer en in 1927 as Dwaalstories en ander vertellings gepubliseer (Kannemeyer 1984: 235). Johann en Renée Marais (1998: 663) merk dat hierdie vier tekste in “die kader van die mondelinge verteltradisie staan”. Volgens Marais het hy hierdie vertellings by ene “Hendrik” gehoor tydens sy sporadiese verblyf op die Van Rooyens se plaas Rietfontein in die Waterberg vanaf 1907 tot 1917, en het hy dit opgeteken soos dit aan hom vertel is (Marais & Marais 1998: 663). Hierdie stelling van Marais, waarin hy Hendrik as die outeur noem, het gelei tot spekulering van wie nou eintlik wat bygedra het tot die stories: wat is Marais se aandeel en wat is Hendrik s’n? TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 65 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 65 Volgens J. C. Kannemeyer (1988: 92) beweeg Marais se verhale op ’n “artistiek veel hoër vlak as die tipiese ‘dwaalstories’ en toon ’n verwantskap met die bekende mo- tiewe van die Wes-Europese sprokiesliteratuur”. J. P. Smuts (1972: 297) stem saam met Kannemeyer dat hierdie stories “forerunners of modern experimental work” is, veral deur hul “integration of the fantastical”. Hoewel Marais uitgebreid aan Bleek en Lloyd erkenning gee in sy voorwoord tot Dwaalstories (1927) is die verhaalinhoud waarvan hy gebruik maak, nie bekend uit die Bleek en Lloyd narratiewe nie. Waarskynlik sien ons hier iets deurskemer van die orale San narratiewe bekend in die Waterbergse streek van die Noord-Transvaal soos hy dit daar gehoor het. Die vorm van sy stories is egter wel tiperend van die orale tradisie van die San (herhaling, parallelisme, konkrete taalgebruik, musikaliteit in die taalgebruik, en die besondere onwesterse naamgewing van mense en plekke). Ook die kulturele verwysingsraamwerk is duidelik na ’n jagter-versamelaar ruimte, en gekleur deur die San se denkwêreld en perspektief (kollektiewe optrede, onderge- skikte posisie van individu tot die gemeenskap, soos in die verhaal oor Klein-Riet- alleen). Miskien het ons hier ’n laaste glimps op die orale tradisie van die Noord- Transvaalse San, en hul nou lank verlore narratiewe verhale? Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Soos weergegee deur Marais wat na eie getuienis nog van die verhale kon hoor by “ou Hendrik” en dit opgeteken het? Waarom anders sou hy so uitgebreid skryf oor Bleek en Lloyd se projek, en so eksplisiet duidelik maak dat hy die verhale uit die mond van die be- jaarde Hendrik gehoor het? En waarom anders sou die verhale so verskil van die ander tradisionele verhale wat hy geskryf het? Dit is waarskynlik die enigste logiese afleiding te make: Marais gee variante van die San orale narratiewe weer, soos hul voorgekom het in die destydse Noord-Transvaal. En hy verwerk dit in ’n esteties bevredigende vorm. Hoeveel hy verwerk het, en hoeveel “ou Hendrik” vertel het, is nou onagterhaalbaar, maar die verskille in die aard van hierdie Dwaalstories (‘n spesi- fieke genre in die San narratiewe-skat, volgens Marais, wat in alle opsigte ’n baie akkurate en wetenskaplike optekenaar was van alles wat hy waargeneem het) en sy ander meer tradisionele verhale, is so opvallend, dat dit opsigself al boekdele spreek oor die herkoms van Dwaalstories (Van Vuuren 2008). “Klein Riet-alleen-in-die-roerkuil” sluit aan by die basiese patroon in Europese sprokies, naamlik waar die held ’n opdrag kry om ’n belangrike taak uit te voer. Klein Riet ontvang die opdrag dat hy ’n boodskap oor die “groot gevaar” (Marais 1927: 8) wat die stam bedreig, aan Rooi Joggom moet oordra. Klein Riet word egter telkens verlei en gedwarsboom deur die towenares, Nagali, se verteenwoordigers en moet dan, soos die helde van Europese sprokies hierdie struikelblokke oorkom om in hul taak te slaag. In tipiese Europese styl is daar dan ook drie struikelblokke. Die een gevaarliker en oortreffender as die vorige een. Dit val op hoe na ’n Afrika-sprokie aan ’n Europese een is. Die universele formules en elemente wat in albei openbaar word, is merkwaardig. Of hierdie ooreenkomste te TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 66 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 66 make het met die Nederlandse setlaars is te betwyfel, maar tog ’n moontlikheid. Of is dit soos Marais self sê: “Al die stories het ten minste die suggestie bevat van ’n reeks verhaalagtige gebeurtenisse – net só ’n suggestie as wat nodig is om die lewendige verbeelding van ’n kind kragtig te roer. Iemand wat belang stel in die sielkunde van die kind, sal gou besef waar die aantrekkingskrag van die storie sit” (Marais 1927: 5). Trieksterfigure in die Khoi-Sankultuur (met neerslag in Dwaalstories) Is Marais hier besig om die stelling te maak dat daar universele sielkundige behoeftes by mense bestaan? Indien wel, bevestig dit net weereens sy status as vooraanstaande wetenskaplike. Trieksterfigure in die Zoeloe-tradisie In die Zoeloe orale tradisie manifesteer die triekster as Uthlakanyana. Ds. Canon Callaway (1970: 3) vertaal die legende van Uthlakanyana direk uit die Zoeloes se orale vertellings: Uthlakanyana is a very cunning man; he is also very small, of the size of a weasel. y y g y This man was despised constantly among those people, whom he used to deceive, and from whom he sprang; for they thought they could not be deceived by a child – they could be deceived by a man as big as themselves. Therefore, through not understanding him, that he had not grown because he was overweighted by cun- ning and wisdom, and so was undersized, and became a contemptible dwarf, they habitually despised him at all times […] [h]e was called also Ukcaijana-bogconono, Mathlab’-indoda-i-s’-emi. The word Ukcaijana signifies a little red animal, which has a black-tipped tail. And this animal is cleverer than all others, for its cunning is great. This man was despised constantly among those people, whom he used to deceive, and from whom he sprang; for they thought they could not be deceived by a child – they could be deceived by a man as big as themselves. Therefore, through not understanding him, that he had not grown because he was overweighted by cun- ning and wisdom, and so was undersized, and became a contemptible dwarf, they habitually despised him at all times […] [h]e was called also Ukcaijana-bogconono, Mathlab’-indoda-i-s’-emi. The word Ukcaijana signifies a little red animal, which has a black-tipped tail. And this animal is cleverer than all others, for its cunning is great. Uthlakanyana kon praat voor hy gebore is en vanuit die baarmoeder geprofeteer (Callaway 1970: 6). Hy het geëis om gebore te word en het onmiddellik na geboorte gefunksioneer soos ’n volwassene – praat, loop, eet en vertoon fisiese krag. Wanneer sy moeder die naelstring wil sny, weier hy en doen dit self. Hy verduidelik aan haar: “I too am old. I am a man of the council” (Callaway 1970: 7). Daar is verskeie stories van sy bedrieglike weë: Hy steel by die ander mans in sy gemeenskap vleis, hy steel voëls uit ander se strikke, hy bedrieg sy moeder die koningin en hy fnuik die kannibaal se moeder en kook haar in ’n groot kastrol, om maar ’n paar te noem (Callaway 1970: 9– 10, 12–3, 14–7, 17–20). Trieksterfigure in die Zoeloe-tradisie Dié Zoeloe-triekster vertoon ooreenkomste met die Xhosa kul- turele triekster, Tokkelossie. Die mitologiese figuur van Tokkelossie in die Xhosakultuur Hierdie ooreenkomste is nie net omdat hy ook van gedaante kan wissel nie, maar ook weens sy fisiese grootte en intimiderende houding. Thys Human (2005: 67) betoog dat TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 67 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 67 volgens sy navorsing kan die triekster in die “algemene spreektaal” verwys na: “Ie- mand wat doelbewus moeilikheid maak of vir ander poetse bak; Iemand wat ander mense dinge laat glo wat nie waar is nie; ’n Onnutsige bo-aardse wese wat in die volksverhale van talle (oer)kulture voorkom en soms onderskei word deur sterk bio- logiese drange en oordrewe geslagsorgane”. Tokkelossie is dalk nie ’n triekster in die klassieke opvatting van die term nie, maar volgens bogenoemde kriteria val hy in dié kategorie veral dalk in die algemene opvatting dat die Tokkelossie ’n “besonder groot roede” beskik wat dikwels “so groot (is) dat hy dit oor sy skouer ronddra” en “geslagsverkeer” met vroue (Coetzee 1941: 14, 17; www.tokoloshe.tk). Daar is nog drie groepe dade waarvoor die Tokkelossie bekend is. Hy kan blykbaar hulpvaardig optree, maar beskik nie oor die mag “om lewe te neem of om te genees nie” (Coetzee 1941: 17). In die derde groep het hy die vermoë om onsigbaar te word. In die opsig “handel hy uit eie beweging, en dan is hy meestal ’n terggees: hy suip beeste en bokke uit, hy steel snags melk in die strooise” en hy pla “dikwels die volwasse melkers deur onsigbaar saam te melk aan die ander spene tot groot vermaak van die veewagtertjies vir wie se oë dit nie verborge is nie”. Hierdie stuitige, prettige dwergie vind ook neerslag in kinderverhale oor dié figuur (kyk Scholtz 2004). Hy kan egter ook van gedaante verander en “loop veral snags rond om kwaad te doen”. Hy is die “bringer van siektes” en “steel ook lyke”. In die vierde groep is die Tokkelossie “nie gewoonlik vry nie, maar hy tree op as boodskapper of as eiendom van ’n heks of towenaar”. In die gedaante voer hy die opdragte uit wat aan hom opgedra is, soos byvoorbeeld “om siekte te bring, dood te maak deur te verwurg, om ’n pak slae te gee, of om gif in die slagoffer se kos te gooi” (Coetzee 1941: 18). Daar word onder meer vertel dat Tokkelossie ’n kwaadwillige watergees of kort harige dwerg is wat vrees in mense se harte aanwakker. Die mitologiese figuur van Tokkelossie in die Xhosakultuur Hy het slegs een arm en een been met ’n oumansgesig en’n seun se liggaam. Volgens Abel Coetzee word daar ook vertel dat “die een helfte glad is […] en die ander helfte harig” en ook dat hy “half- mens en half-dier is” (Coetzee 1941: 13). Sy harige pels is pikswart en reflekteer geen lig nie. Inteendeel absorbeer hy blykbaar lig, want indien hy ’n vertrek binnegaan, word dit donkerder. Hierdie pels is ook die rede hoekom mens hom nie sal raaksien as hy in skaduwees wegkruip nie. Hy kan ook blykbaar onsigbaar word deur ’n klippie te sluk (sien Wikipedia; www.tokoloshe.tk). Scholtz verwys ook in sy verhale oor die Tokkelossie na die magic pebble wat in die geval deur die Tokkelossie gevryf word en terwyl hy ’n towerspreuk uitspreek die “hairy form of the Tokoloshe slowly begins to dissolve into a misty, ethereal shape and suddenly the ghostly figure disap- pears” (Scholtz 2004: 7). Dit is opvallend dat in die Xhosakultuur net soos ander orale kulture sekere elemente herhaal word in verskeie weergawes van dieselfde karakter. ’n Minder bekende mite oor die Tokkelossie is dat daar manlike en vroulike geslagte is met hulle eie kinders (Coetzee 1941: 15). Die mite van die Tokkelossie dien ook as bangmaakstorie wat ouers aan hul kinders TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 68 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 68 vertel om gehoorsaamheid af te dwing. In sommige van dié verhale is die Tokkelossie ’n kannibaal wat stoute kinders eet en baie hoog kan spring, selfs met ’n kind onder die een arm (sien bespreking van die “Tikoloshe” op Wikipedia). Coetzee dui daarop dat Tokkelossie ook in wit gemeenskappe bekend was, maar daar was hy meestal bekend as “kinderskrik” (Coetzee 1941: 39). Volgens hom is die beste beskerming teen dié dwerg “’n goeie gedrag” (Coetzee 1941: 37). Hierdie vreesaanjaende aspek word ook bevestig deur ander wat die Tokkelossie as die Suid-Afrikaanse weergawe van die bogeyman beskou wat ’n kort, harige, demoniese kreatuur is wat deels in die mistiese ryk bestaan wat aan dit die vermoë verleen om in geestesvorm te verskyn (www.scifi.com). Ander glo weer die Tokkelossie kan nie spring nie en daarom slaap hul op bed- dens wat op bakstene rus – net buite die bereik van die bose dwerg. Die mitologiese figuur van Tokkelossie in die Xhosakultuur Die krag van geloof kan egter nie misken word nie, want daar is sprake dat venynige mense die hulp van die Tokkelossie inroep om ander te na te kom. Dié bose “gees” kan volgens mites siektes veroorsaak en selfs tot slagoffers se dood lei In die mediese woordeboek afdeling van The Free Dictionary op die web word die Tokkelossie beskryf in terme van Afrika tradisionele medisyne/gesondheid: “ in traditional South African healing, an evil spirit believed to cause accidents and misfortune”. Een verklaring vir die Tokkelossie is dat dit ’n zombie dwerg is, wat opgewek is deur ’n volwasse lyk se tong en oë uit te sny en’n vuurwarm ysterpen in sy kopbeen te steek. Die hittige ysterpen laat die lyk krimp en lewe word deur middel van ’n geheime poeier by die mond ingeblaas. Ongeag, hoe die Tokkelossie tot stand kom, sal daar ’n familielid binne ’n jaar sterf in ruil vir hierdie onnatuurlike lewe wat gewek is (sien www.tokoloshe.tk). Die mite van die Tokkelossie is ’n integrale deel van die Suid-Afrikaanse kultuur. Sommige neem hierdie mite ernstiger as ander op, maar dit is onbetwisbaar een van die bekendste figure in die Afrikakultuur en mitologie. Bronnelys y Bleek, D. F. (ed.). 1924. The Mantis and his Friends. Cape Town: Maskew Miller. Bleek, W. H. I. & Lloyd, L. C. (eds.). 1968 [1911]. Specimens of Bushman Folklore. Cape Town: C. Struik. Bleek, W. H. I. & Lloyd, L. C. (eds.). 1968 [1911]. Specimens of Bushman Folklor Brink, André P. (Samest.). 2000. Groot verseboek 2000. Kaapstad: Tafelberg. Callaway, Canon. 1970 [1868]. Nursery Tales, Traditions and Histories of the Zulus, in their Own Words, with a Translation into English, and Notes (Volume 1). Westport, Connecticut: Negro Universities Press. Canonici, Noemio Noverino. 1995. Tricksters and Trickery in Zulu Folktales. Unpublished Ph.D. disserta- tion. Durban: University of Natal. Coetzee, Abel. 1941. Tokkelossie. Bydrae tot die Afrikaanse Volkskunde en Taalkunde. Pretoria: J. L. van Schaik. , Christoffel. 1998. Op soek na generaal Mannetjies Mentz. Kaap Cowles, Kristi. 1998. Shagbark Hickory Spirit. CD-Rom. Lake Geneva, Wisconsin, USA: Singing Wolf Productions. Encyclopedia of Myths. [A]. Tricksters. <www.mythencyclopedia.com/Tr-Wa/Tricksters.html.> Toegang: 4.07.2008. Finnegan, Ruth. 1976 [1970]. Oral Literature in Africa. Kenya: Oxford University Press. Fontana, David. 2003 [1993]. The Language of Symbols. London: Duncan Baird Publishers. Foster, Lenelle. 2005. Die grenservaring is belangrik: Trieksters in vier romans van Lettie Viljoen/Ingrid Winterbach. Stilet XVII (2): 68–86. Freud, Sigmund. 1977 [1953]. The Interpretation of Dreams. Trans. James Strachey (ed.). Harmonds- worth: Penguin. Frank, Elzan. 2004. Die droomboek. Vert. Riëtte Botma. Kaapstad: Human & Rousseau. Hollimon, Sandra E. 2001. The gendered peopling of North America: Addressing the antiquity of systems of multiple genders. In Neil Price (ed.). The Archeology of Shamanism. London: Routledge. Human, Thys. 2005. ’n Rooikopvrou met ’n verehoedjie? Die manifestasie(s) en rol van die trieksterfi- guur in Ingrid Winterbach se Niggie. Tydskrif vir Nederlands & Afrikaans, 12 (1): 65–85. John, Philip. 2004. Meer dydelikhyt oor die punch en die vis: ’n Vergelyking van Niggie, Daar’s vis in die punch en Eilande. Literator, 25 (1): 23–46. Jung, C. G. 1955 [1952]. Synchronicity. An Acausal Connecting Principle. Trans. R. F. C. Hull. London: Routledge & Kegan Paul. Kafka, Franz. 1972 [1915]. Metamorphosis. Trans. Stanley Corngold (ed.). New York: Bantam. Kannemeyer, J. C. 1988. Die Afrikaanse Literatuur, 1652–1987. Kaapstad: Human & Rousseau. N. 1927. Dwaalstories en ander vertellings. Kaapstad: Nasionale Marais, Eugène N. 1927. Dwaalstories en ander vertellings. Kaapstad: Nasionale Pers Bpk. Marais, Johann Lodewyk & Marais, Renée.1998. Eugène Marais. In H. P. van Coller (red.). Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis (Deel 1). Pretoria: J.L. van Schaik, 657–71. Ten slotte Dit is duidelik dat die droomtema ’n prominente rol in die vorming van karakters in Niggie speel. Dit is deur hulle drome dat hul diepste vrese en verlangens geopenbaar word, maar dit is ook die medium waardeur hul deur die trieksterfiguur verlei word. Die trieksterfiguur in Winterbach se roman deel ooreenkomste met trieksterfigure uit verskeie mitologieë, maar hulle toon veral ooreenkomste met die Suid-Afrikaanse orale tradisie. Hierdeur kan afgelei word dat Winterbach heel moontlik haar inspira- sie vir hierdie fassinerende element hier te lande gevind het, te oordeel na die gedaantewisseling van Tokkelossie (en ook na ander Afrika-trieksters), wat aan die een kant vreesaanjaend is in die gedaante van ’n bose gees en aan die ander kant neerslag vind in kinderverhale as ’n plesierige en stoute dwerg. In dié opsig kan TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 69 7/24/2008, 2:22 PM 04 Botha 03.pmd 69 ooreenkomste getrek word tussen die verskillende gedaantes van die trieksterfigure in Niggie en hoe sommige pyn en ’n gevoel van verlies opwek (soos die vrou met die verehoedjie) en ander hulpvaardig optree (soos in die geval van Esegiël). Hierdie dubbele natuur dui op die diverse aard van die trieksterfiguur wat ten goede of ten kwade aangewend kan word. Winterbach benut dié dualiteit ten volle, want nie net skep sy een “grys” trieksterkarakter soos Niggie (wat nie duidelik ’n goeie of slegte karakter is nie), maar sy skep talle karakters wat as trieksters optree en so die leser se aandag enduit boei met die raaisel van wie eintlik die triekster in die verhaal is. Aantekening g 1. Alle raspejoratiewe wat hier aangehaal word, het bloot ten doel om ’n juiste beeld van die tekste te bied. Bronnelys Miles, John. 1991. Kroniek uit die doofpot. Johannesburg: Taurus. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 70 70 7/24/2008, 2:22 PM 70 04 Botha 03.pmd Ripinsky-Naxon, M. 1993. The Nature of Shamanism: Substance and Function of a Religious Metaphor. Albany: State University of New York Press. Robinson, Stearn & Corbett, Tom. 1994 [1975]. The Dreamer’s Dictionary. New York: Warner Books. Robinson, Stearn & Corbett, Tom. 1994 [1975]. The Drea Saladin D’Anglure, B. 1992. Shamanism and transvestism among the Inuit of Canada. In A. I. Gogolev (ed.). Shamanizm kak religiia. Yakutsk: Yakutsk University. Scholtz, Pieter. 2004. Tales of the Tokoloshe. Illustrated by Cherie Treweek. Cape Town. Struik Tokeloshe. <www.scifi.com/destinationtruth/creatures/toke Scifi. [A]. Tokeloshe. <www.scifi.com/destinationtruth/creatures/tokeloshe>. Toegang: 4.07.2008. Smuts, J. P. 1972. Eugène Marais as prosaïs. Tydskrif vir Geesteswetenskappe XII (4): Desember: 297–305. muts, J. P. 1972. Eugène Marais as prosaïs. Tydskrif vir Geesteswetenskappe XII (4): Desember: 297–305. eytler Klaas 2000 Ons oorlog Kaapstad: Tafelberg Steytler, Klaas. 2000. Ons oorlog. Kaapstad: Tafelberg. The Free Dictionary. [A]. Tokolshe. <http: //medical-dictionary.thefreedictionary.com/tokoloshe>. Toe- gang: 3.07.2008. Tokoloshe. [A]. The Tokoloshe (Tokolosh, Tokoloshi, Thokolosi, Tikaloshe) Africa’s Brownie. <www.tokoloshe.tk>. Toegang: 3.07.2008. Van Coller, H. P. (red.). 1998. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Pretoria: J. L. van Schaik. Von Wielligh, G.R. 1919–1921. Boesman-stories (vier dele). Kaapstad: De Nationale Pers. kipedia, the Free Encyclopedia. [A]. Tikoloshe. <http: //en.wikip Wikipedia, the Free Encyclopedia. [A]. Tikoloshe. <http: //en.wikipedia.org/> Toegang: 3.07.2008. Wikipedia, the Free Encyclopedia. [A]. Trickster. <http: //en.wikipedia.org/> Toegang: 10.07.2005. kipedia, the Free Encyclopedia. [A]. Trickster. <http: //en.wikipe Winterbach, Ingrid. 2002. Niggie. Kaapstad: Human & Rousseau. 71 71 7/24/2008, 2:22 PM 71 04 Botha 03.pmd 04 Botha 03.pmd

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/4428/6723

Afrikaans

Duino-elegieë. Rainer Maria Rilke. Vertaal deur H. J. Pieterse. 2007. Pretoria: Protea Boek- huis. 128 pp. ISBN: 978-1-86919-151-1. Duino-elegieë. Rainer Maria Rilke. Vertaal deur H. J. Pieterse. 2007. Pretoria: Protea Boek- huis. 128 pp. ISBN: 978-1-86919-151-1. Die vraagstruktuur van die hoofsin word met ’n verhewe uitroep ingelei, en deur drie be- treklike bysinne,waarop nóg onderskikkende bysinne volg, onderbreek. Hierdie sintaktiese struktuur kom regdeur die Tweede Elegie voor, dra tot die elegiese ritme by en kan be- treklik maklik in Afrikaans vertaal word. Dis egter veel moeiliker om die vers se simboliek te vertolk: As liriek uit musiek ontstaan het, hoe kan mens dan waag om ’n gedig te vertaal? Kan ’n vertaling nooit meer as ’n benadering wees nie? Benadering is egter ’n ou, hermeneutiese ontledingstegniek, wat die a-prioriese beper- kings van elke poging om taalkonstruksies te begryp, bewustelik in gedagte hou. Hierin slaag Henning Pieterse se verdienstelike ver- taling uitstekend. Julle egter, wat in die verrukking van die ander swel, tot hy, oorweldig, julle smeek: nie meer nie –; wat onder mekaar se hande julle smeek: nie meer nie –; wat onder mekaar se hande oorvloediger word soos wynoesjare; wat soms vergaan, net omdat die ander Sy inleiding tot dié tweetalige uitgawe van die Duineser Elegien verstrek inligting oor Ril- ke se lewe en werk, plaas die Duino-elegieë binne die konteks van die Europese fin de siè- cle-literatuur,en verduidelik die vertaler se kri- tiese en selfkritiese benadering tot die verta- ling. Hierbenewens stel Pieterse se insigge- wende aantekeninge oor elke elegie lesers in staat om die Duitse bronteks en die Afrikaanse vertaling krities-vergelykend te lees. Veral die feit van ’n tweetalige uitgawe laat na ’n groter begrip en genot uit Rilke se eiesoortige “woord- prente” put. heeltemal die oorhand kry: vir julle vra ek na ons. […] (39) William Gass, na wie se uiteensetting van ver- taalprobleme in Reading Rilke. On theProblems of Translation (Basic Books, 2000) Pieterse her- haaldelik en krities verwys, se Engelse verta- ling verniel die assosiasieveld van die “Trau- benjahre”-beeld: You, though, who from one another’s passion grow until, quite overcome, you plead: “No more …” you, who beneath one another’s grouping swell with juice like the grapes of a vintage year; you, who may go like a bud into another’s blossoming: Rilke se poësie verteenwoordig ’n estetiese hoogtepunt van literêre simbolisme, wat die gevoel van verlies aan een samehangende wêreldbeeld aan die einde van die 19de eeu liries weerspieël. Duino-elegieë. Rainer Maria Rilke. Vertaal deur H. J. Pieterse. 2007. Pretoria: Protea Boek- huis. 128 pp. ISBN: 978-1-86919-151-1. Sy eiesinnige styl met sy ab- strakte metafore en raaiselagtige sinsbou is ook vir Duitssprekendes moeilik om te ont- leed. In die Tweede Elegie “verdig” Rilke die verganklikheid van die liefde, selfs in sy oom- blik van grootste self-aflegging, byvoorbeeld só: I am asking you about us. […] (Gass 2000: 194) Bostaande toon hoe moeilik dit is om woord- prente te vertaal,en hoe nougeset en eerbiedig Pieterse nie net Rilke se eiesoortige ritme be- hou, maar ook gepaste, verstaanbare vertaal- ekwivalente vir Rilke se unieke beeldspraak in Afrikaans gevind het. Ihr aber, die im Entzücken des anderen zunehmt, bis er euch überwältigt anfleht: nicht mehr –; die ihr unter den Händen euch reichlicher werdet wie Traubenjahre; die ihr manchmal vergeht, nur weil der andre ganz überhand nimmt, euch frag ich nach uns. […] (38) En sulke komplekse sinsbou, wat doelbe- wus meerduidige interpretasiemoontlikhede skep, is een van die wesenlike estetiese kwa- liteite van Rilke se poësie. Dieselfde geld vir Rilke se doelbewuste “oortreding” van die Duitse grammatikareëls. Hierdie aspekte kan die ihr manchmal vergeht, nur weil der andre ganz überhand nimmt, euch frag ich nach uns. […] (38) […] (38) TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE 45 (2) 2008 TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE 45 (2) 2008 222 7/23/2008, 8:19 AM 222 16 Resensies 03.pmd liteit setelen hy dit moet weerspieël,kan mens (uit bogenoemde) die gevolgtrekking maak dat Pieterse se vertaling ’n geslaagde en fynsinnige uitdrukking van ’n elegiese gevoel is, wat – moontlik – simpatie, selfs ook identi- fikasie met Rilke, en pyn oor vergange waar- destelsels en wêreldbeskouings onderskryf. Dalk bied die aanknoping by die poësie van die eeuwisseling in Europa één moontlikheid om die verliese van die postmoderne, van postkolonialisme, vanuit die voedingsbronne van Europese gees te verstaan en te verinner- lik, om dit sodoende te oorkom. nie altyd getrou vertaal word nie. Deur by- voorbeeld ’n direkte onderwerp op ’n onoor- ganklike werkwoord te laat volg, skep Rilke eiesoortige betekenismoontlikhede, soos in “Eines ist, die Geliebte zu singen” (42). Laat die grammatikaal korrekte vertaalkeuse “Dit is een ding, om vir die meisie te sing” (43) hierdie betekenisverdigting verdwyn, of sou “Dit is een ding om die meisie te sing” dié spesifieke betekenisskakering nie tóg kon weergee nie, al klink dit net so vreemd soos die Duitse bronteks? Duino-elegieë. Rainer Maria Rilke. Vertaal deur H. J. Pieterse. 2007. Pretoria: Protea Boek- huis. 128 pp. ISBN: 978-1-86919-151-1. Juis hierdie tipiese poë- tikale elemente dra, deur hul speelruimte vir interpretasie en betekenisontleding, tot die estetiese gehalte van poësie by, maar is uiters moeilik of onmoontlik om te vertaal. Ook die uitvertaling van argaïsmes (soos “Tage Tobiae”, wat “dae van Tobias” word en volgens Pieter- se “nader aan moderne Afrikaans is” (22), kan as ’n verlies aan outentisiteit beskou word omdat hulle ook van hedendaagse Duits- sprekende lesers ’n sprong na Rilke se tyd vereis. Maar vir ’n hedendaagse benadering, soos Pieterse oortuigend argumenteer, is die behoud van sulke argaïsmes nie mees belang- rik nie, en inderdaad is sulke filigraanse as- pekte weens die tweetalige uitvoering vir lief- habbers nogtans toeganklik. Stephan Mühr Universiteit van Pretoria, Pretoria Vermaning. Lucas Malan. Pretoria: Protea Boekhuis. 2008. 52 pp. ISBN: 978-1-86919-228-0. Vermaning. Die spilpunt van Malan se sewende digbun- del is die mens se ervaring van tyd as ’n dina- miese proses van volloop en leegloop.Hierdie ordeningsbeginsel word verwoord as “ver- manings” waardeur ’n boeiende woordspel tussen die bundeltitel en -inhoud ontstaan. Deur die saamdink van die maan,wat in kom- binasie met ander hemelliggame ’n promi- nente rol in die bundel speel en as ’n lewende kalender gesien kan word, en die sagte dog helder aanwesigheid van tyd-in-skoonheid (of omgekeerd), kom die leser onder die indruk van die siklisiteit, verganklikheid en die groter plan van dinge. Die verskyning, bewegings en stande van die maan, soos later ook die aardse verliese en lentes, funksioneer as ’n multidimensionele indeks van die mens se posisionering binne tyd en ruimte. Dit word ’n vingerwysing waardeur spreker en leser by implikasie ge-“maan” word om te besin of bestek op te neem – onder andere van die eie nietigheid, wisseling en eindigheid binne die Waarom sou hedendaagse Afrikaanse lesers juis in dié ingewikkelde, hoog estetieseerde poësie belangstel?Die vertaler antwoord prag- maties: “[O]m die Elegieë nie te ken of in ’n verstaanbare taal te kan lees nie, is so goed (of sleg) as om gedigte en bundels soos Eliot se The Waste Land of Four Quartets of Tristia van Van Wyk Louw nie te ken of te kan lees nie” (18). Rilke se poësie besit ongetwyfeld klassieke status binne die wêreldliteratuur, maar dit sou leersaam wees om uit te brei op die verwysing na die Dertigerdigters (18, 12), wat ’n resepsiegeskiedenis aandui sonder om dit te verklaar. Dis teleurstellend dat Van Wyk Louw se nasate sý vertaling nie beskikbaar wou stel nie (kyk verwysing 18, 25–6). Want as ’n vertaling se gehalte in sy historiese aktua- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE 45 (2) 2008 223 7/23/2008, 8:19 AM 223 16 Resensies 03.pmd

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/4457/6732

Afrikaans

kaanse letterkunde nie, maar ook by werk van Camus, Sartre en Kafka as gevolg van die oorwegend eksistensiële aard daarvan. kaanse letterkunde nie, maar ook by werk van Camus, Sartre en Kafka as gevolg van die oorwegend eksistensiële aard daarvan. toon. Dit spreek duidelik uit die verhaaltitel (wat terselfdertyd ook die skoolleuse is) wat daarop dui dat kinders alleen hul “beste” gee as hul standpunt inneem teen morele ver- wording, en nie as hulle toegee aan die on- redelike manipulasie van gesaghebbers nie. Voorts is daar duidelike verwysings in die roman (reeds naspeurbaar in die titel) na die Noorse mitologie (en meer spesifiek na die Völsunga sage), die Nibelungenlied en Siegfried, die gelyknamige opera van Wag- ner. Die naam, Siegfried verwys na die held, Sigurd in die Völsunga sage wat na sy vader, Sigmund se dood die peetkind word van Regin. Sigmund bemaak die fragmente van sy swaard aan sy seun, waarmee Sigurd later die draak, Fafnir doodmaak. Anker gebruik grootliks hierdie interteks as struktuurmid- del, want in Siegfried bly slegs reste oor van die oorspronklike plot. Die oorspronklike ge- gewe word in sy geheel ondermyn en getrans- poneer na ’n hipertegnologiese en verwarde verbruikersamelewing wat bevolk word deur dwelmverslaafdes, haweloses, alko- holiste, psigopate en prostitute – ’n wêreld waarin heldedade nie dikwels voorkom nie. Hierdie leser is hoogs in sy skik met hier- die debuutwerk. Die verhale is intens, ont- hutsend en eerlik. Dit laat die leser onge- maklik in sy/haar leunstoel rondskuif, want die skryfster laat die leser nie vir ’n oomblik met rus nie – ’n konstante emosionele appèl word gemaak. ’n Uitmergelende, dog hoogs bevredigende leeservaring. Hierdie debuut- werk hou veel belofte in. Neil Cochrane Universiteit van Pretoria, Pretoria Neil Cochrane Universiteit van Pretoria, Pretoria Siegfried. Willem Anker. Kaapstad: Kwela. 2007. 253 pp. ISBN: 978-0-7957-0254-9. Siegfried. Selfs die oorspronklike antagonis, Fafnir word iets meer as ’n blote draak wat deur ’n held oorwin moet word. In Siegfried, tree Fafnir op as ’n diaboliese en psigopatiese sirkusbaas wat genetiese natuurfratse ge- bruik om sensasiehonger gehore te ver- maak vir kommersiële gewin. Die gehore wat na Fafnir se produksies gaan, is immuun teen geweld, kapitalisme en barbaarsheid. Die makabere rituele wat tydens Georg Faf- nir se toneelopvoerings voltrek word, herin- ner sterk aan die Heksesabbat in Leroux se Sewe dae by die Silbersteins, waar mense dier- like eienskappe verkry en die demoniese hiperbolies, dog bespotlik voorgestel word (iemand kan gerus die ooreenkomste tus- sen Sewe dae by die Silbersteins en Siegfried ondersoek). Dié ooreenkoms met Sewe dae by die Silbersteins (ook in terme van taalge- bruik) kom duidelik na vore in die volgende aanhaling uit Siegfried: “Die ligte is nog ge- doof op die vloer. Die akteurs is gereed, som- Siegfried is Willem Anker se debuutroman. Anker verwerf bekendheid met sy grens- verskuiwende en innoverende teaterstukke Skroothonde (2004), Sielsiek (2006), saam met Tertius Kapp en Slaghuis (2007). Met Sieg- fried bewys Anker dat hy die vermoë besit om die wyer moontlikhede wat die roman- vorm bied suksesvol te benut. Siegfried is ’n digte en komplekse teks deurspek met ver- wysings, intertekstuele verbande, sosiale kommentaar en filosofiese perspektiewe. Die roman toon ooreenkomste met die eksperimentele werk van die Sestigers, maar dit is veral die werk van Etienne Leroux wat sterk deurskemer in Siegfried in terme van die mitiese onderbou, makabere ritueel- agtigheid, magiese vooropgesteldheid, fo- kus op die underdog, taalvirtuositeit en inter- tekstuele verwysings. Die roman sluit nie net aan by ’n vorige tradisie binne die Afri- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 223 2/18/2008, 5:48 PM 13 Resensies 03.pmd 223 mige selfs opgewonde. Almal is naak, ’n mas- sa fratsvlees. Hy mis die imposante teenwoor- digheid van Brutus. Fransiskus staan weg van die ander akteurs. Die oë uitdrukkingloos, sy kaal lyf bewe. Die gesig is stukkend, die rowe nog nat. Fafnir jaag die diere op die vloer. Die ligte gaan aan. Die skare lag en gil.” (242). Hierdie is een van talle voorbeelde waar so- siale kommentaar gelewer word op ’n voyeur- istiese samelewing wat meegevoer word deur realiteitsaanbiedings (lees ook realiteitstele- visie) waar etiese oorwegings geen gewig dra nie. Siegfried. Die massamediagehoor van die 21ste eeu se aandag word alleenlik getrek deur ek- streme uitbeeldings van abnormaliteite. siasieproses in die Stad waar beide gekon- fronteer word met hul eie beperkinge in ’n absurde stadsrealiteit. Anker toon oortuigend die leegheid en kunsmatigheid van die post- industriële era aan wat op ’n daaglikse basis mense se lewens dikteer. Die volgende aan- haling dien as voorbeeld: “Spring na Weblogs – Blogs – mense log aan en het hulle eie ruimte waarin hulle hulleself kan maak en hermaak en vermaak en al die selwe kan uitgee in die wêreld van die www. Maak jou eie rimpel in die riool van die net. Skree ek is ook hier. En so aan. Dan die statistiek: die meeste van die mense wat dit begin, hou hulle blogs by, brei hul lewens uit, probeer sê ek is ook ’n mens.” (121) Net soos in Sewe dae by die Silbersteins (vergelyk die onderskeie partytjies) is daar ’n kaleidoskoop van diverse karakters uit die samelewing teenwoordig by Fafnir se “sirkusvertonings”: “Die gehoor stroom in. Dronk studente. Voorstedelike cyberpunks. White trash. Musikante. Staatsamptenare. Verdwaalde glitterati. ’n Middeljarige man wat lewensversekering probeer verkoop aan gehoorlede. Kultuurhoere. Radikale pro- fessore. Kunskenners. Boemelaars” (241). In wese is Siegfried ’n eksistensiële roman met ’n sterk fokus op die antiheld. Die ro- man belig die belangrike eksistensiële begin- sels van vrye keuse, verantwoordelikheid en aksie. Laasgenoemde oorweging word duidelik deur die motto vooropgestel: “All sensation is related to action. If an organism is not to act, it cannot feel, and the intensity of its feeling is related to its power to act.” Die mens kan alleenlik deur middel van daadwerklike aksie bo sy benarde omstan- dighede uitstyg en uitsluitlik deur verant- woordelikheid vir homself en ander te neem, kan ’n mate van sin aan ’n andersins ab- surde bestaan verleen word. Hierdie eksis- tensiële “waarheid” word oortuigend aan die einde van die roman verkondig as die passiewe en vermurwe Smet ’n gruwelike motorongeluk waarneem. Hy is totaal mag- teloos om die slagoffer van ’n pynlike brand- dood te red en moet toekyk hoe ’n ander mens voor sy oë doodbrand. Hierdie ge- beurtenis laat Smet besluit om op te tree. Hy gaan soek vir Siegfried en red hom net betyds van ontbering, nadat laasgenoemde vir maande deur die psigopatiese Fafnir ge- martel is. Polaroid. Tom Dreyer. Kaapstad. Tafelberg. 2007. 191 pp. ISBN: 978-0-624-04571-1. In die titelverhaal, “Polaroid”, wat ook die slotverhaal van hierdie bundel kortverhale is, sê Koos Vermaak: “So straight is die wêreld te taai op die oë. Jy het ’n filter nodig. Wat daai filter is – vertikaal, horisontaal, skeef – maak nie soveel saak nie, solank jy een kies.” T. S. Eliot se woorde kom onmid- dellik na vore: “Humankind cannot bear too much reality”, en met die deurlees van die verhale ook Petra se vraag aan Lafras in Die rebellie van Lafras Verwey: Anker lewer kommentaar op die uitsig- lose toekomsvisie, eksistensiële angs en be- langeloosheid wat die inligtingsgenerasie ervaar. Die volgende aanhaling dien as voor- beeld: “Oor vyf jaar sien jy jouself as aan- bieder van jou eie gameshow, Who wants to be a nihilist? Waarin jy sterf, is ’n hoop ver- wyte. Waarin jy sterf, is ’n swart T-shirt, ’n jean, ’n ondervoede, oorgemedikeerde lig- gaam, ’n 28-jarige wit manlike Suid-Afri- kaanse lyf.” (90). Lafras: Seker nie baie nie. Seker nie meer as ander ouens nie… Lafras: Seker nie baie nie. Seker nie meer as ander ouens nie… Lafras: Seker nie baie nie. Seker nie meer as ander ouens nie… In die verhale in Polaroid , Tom Dreyer se bundel kortverhale, maak die leser hoof- saaklik kennis met die drome en illusies van die gewone mens in ’n afgeleë, plattelandse omgewing van so drie, vier dekades gelede; ’n herkenbare Erdvarkfontein. Verhale speel op mekaar in deur terugkerende motiewe soos die ontvlugting van ’n saai bestaan, ob- sessiewe gedrag en die nastreef van ’n sky- nbaar onbereikbare ideaal, die volg van ’n droom wat ongeag die bereiking daarvan self die bestemming word. Die verbreking van hierdie illusies en die gevolglike trage- In die verhale in Polaroid , Tom Dreyer se bundel kortverhale, maak die leser hoof- saaklik kennis met die drome en illusies van die gewone mens in ’n afgeleë, plattelandse omgewing van so drie, vier dekades gelede; ’n herkenbare Erdvarkfontein. Verhale speel op mekaar in deur terugkerende motiewe soos die ontvlugting van ’n saai bestaan, ob- sessiewe gedrag en die nastreef van ’n sky- nbaar onbereikbare ideaal, die volg van ’n droom wat ongeag die bereiking daarvan self die bestemming word. Die verbreking van hierdie illusies en die gevolglike trage- Die aanwending van taal en styl in die roman verdien vermelding. Siegfried. Tom Dreyer. Kaapstad. Tafelberg. 2007. 191 pp. ISBN: 978-0-624-04571-1. Siegfried. Deur hierdie daad word Smet gered van sy eie patetiese nutteloosheid en kan ’n periode van oorwinningsvrede (direk Die roman neem onmiddellik ’n aanvang met die afsterwe van Jan Landman (Siegfried se pa) en die daaropvolgende uitvoering van Landman se opdrag aan sy swaksinnige na- saat. Siegfried moet die Karooplaas verlaat om sy oom, Bert Fischer in Kaapstad te gaan opspoor met die hulp van die ontredderde plaasvoorman, Willem Smit (ook Smet) wat as peetpa en begeleier vir Siegfried optree. Landman laat egter geen fragmente van ’n swaard agter om die draak (die sirkusbaas, Fafnir) te oorwin nie, maar ’n klomp pate- tiese objekte in ’n kissie – R 300, ’n knipmes, ’n rol tou en ’n notaboekie met aanwysings. Wat Landman se nalatenskap aan sy idioot- seun nog meer absurd maak, is dat Siegfried en Smit/Smet beroof word van hierdie besit- tings nog voor hulle Kaapstad haal. Beide Siegfried en Smet ondergaan ’n ini- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 224 2/18/2008, 5:48 PM 224 13 Resensies 03.pmd met ’n inligtingsontploffing, inligtingsoor- vloed en verbale diarree. afgelei van die Duitse naam, Siegfried) be- gin – “Daar by die vlamme wat ruik na mens het hy ’n groot besluit geneem, ’n keuse om vir oulaas iets te probeer voel. Die nag van die Mercedes het hom laat hardloop na die sirkus.” (249). Siegfried bied ’n uitdagende, innoverende en filmiese leeservaring. Dit belig die kruis- tog wat ons almal (idioot of verslaafde) in die 21ste eeu moet onderneem om miskien ’n klein bietjie oorwinningsvrede te smaak. Die absurde, makabere, groteske en sur- realistiese domineer in die roman. Die vol- gende passasie herinner sterk aan “Drie kaalkoppe eet tesame” van Jan Rabie: “Die boer en sy vrou laai hulle vurke met dooie skape en knolle en wortels en druk dit alles saam die mondgate in. Hulle vee met groot wit lapservette die kos af wat by hulle monde uitpeul. Die spoeg wat spat as hulle praat. Die fyn stukkies kos wat saam met die kos op die tafeldoek beland na die een of ander sin- nelose stelling van meegevoel.” (37). Hierdie groteske voorstelling vorm in murg en been deel van die satiriese blik wat Anker deurlo- pend handhaaf op die oppervlakkigheid van die Afrikanerkultuur – ’n kultuur wat groot- liks sentreer rondom goedkoop musiek, kruiperige onderdanigheid, feestelikheid, skynheiligheid en ’n obsessie met kos. Neil Cochrane Universiteit van Pretoria, Pretoria Polaroid. Polaroid. Anker wissel deurlopend kort, staccato-agtige sinne af met lang, aaneenlopende sinne of stroke teks, sonder enige punktuasie. Hierdie voort- durende afwisseling dui op die gebrek aan samehangende en vloeiende narratiewe in die kuberera, want dit is ’n era waarin flitse, indrukke en kitskommunikasie saambestaan TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 225 2/18/2008, 5:48 PM 13 Resensies 03.pmd 225

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/4723/6762

Afrikaans

leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. klein Suid-Afrikaanse diplomatieke korps raak in die knel omdat dit blyk ons land lewer in die geheim wapens aan beide botsende partye. Terwyl Ruben agter die kap van die byl probeer kom, is daar etlike ander figure betrokke, dikwels onder vals voorwendsels. Dit lei tot ‘n toename in kri- sisse. Wium van Zyl Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville Wium van Zyl Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville Die boek van toeval en toeverlaat. Ingrid Winterbach. Kaapstad: Human & Rousseau, 2006. 336 pp. ISBN: 978-0-7981-4728-6. Uiteindelik word die tempo soos in ‘n Amerikaanse aksiefilm tot die hoogste toere opgestoot. In Lomé word daar met ‘n Land- rover dwarsdeur ‘n motorhuisdeur gejaag en lê lyke oral in die strate rond. Johan Cas- telyn ontpop as ‘n James Bond en onder- neem ‘n gewaagde ontsnappingstog met ‘n voertuig vol besonder bedeelde meisies in swemklere saam met sy oorgewig, irriteren- de vroulike ambassadeur. Selfs die toertjie van ‘n ontsnappingsvoertuig wat teen volle vaart die ruim van ‘n bewegende vragvlieg- tuig binnejaag word ‘n mens nie bespaar nie. Ingrid Winterbach se jongste roman is, soos die titel aandui, ‘n boek van toeval en toever- laat; meer nog is dit ‘n boek van verlies. Die tema van verlies word alreeds vroeg sentraal gestel, met die skielike dood van die hoofka- rakter, Helena Verbloem, se werkgewer (dus: lewensverlies), en met die verlies van Helena se kosbare skulpe, gesteel deur ‘n dief wat terselfdertyd haar tapyt met urine en ontlas- ting bevuil het. Hierdie twee gebeurtenisse dien as katalisators vir ‘n diepsinnige onder- soek na die mens en sy plek in die kosmos. Ingrid Winterbach se jongste roman is, soos die titel aandui, ‘n boek van toeval en toever- laat; meer nog is dit ‘n boek van verlies. Die tema van verlies word alreeds vroeg sentraal gestel, met die skielike dood van die hoofka- rakter, Helena Verbloem, se werkgewer (dus: lewensverlies), en met die verlies van Helena se kosbare skulpe, gesteel deur ‘n dief wat terselfdertyd haar tapyt met urine en ontlas- ting bevuil het. Hierdie twee gebeurtenisse dien as katalisators vir ‘n diepsinnige onder- soek na die mens en sy plek in die kosmos. Daar is ook werklik verrassende tonele soos dié waar ‘n bedelaar sonder bene bood- skapper word. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. Hierteenoor herinner die toevallige manier waarop ons knap (swart) vroulike ambassadeur in die Ivoorkus ná haar ontvoering gered word aan ‘n Enid Bly- ton-oplossing. Die skulpe in die roman is simbole van skoonheid en sinvolheid; soos Helena dit stel: “Hulle skoonheid het my vertroue in die skepping herstel” (80). Die verlies van die skulpe dui dus op die verlies van skoon- heid en van sin, en moontlik ook van maag- delike onskuld. Maar agter die verlies van die skulpe lê ‘n reeks ander verliese verskuil. Helena erken dan ook: “Die verlies van my skulpe is ‘n voorwendsel, [...] ‘n poging van die geslepe psige om die vroeër, pynlike ver- liese te verdoesel” (157). Net soos in Die ambassadeur blyk ons diplomate behoorlik viriel, iets wat harts- togtelik beantwoord word vanuit die Lae Lande. Moet die leser hieruit ‘n besonder positiewe profesie oor kulturele en ander uitwisseling aflei? ‘n Mooi humoristiese toe- voeging is die episode waarin ‘n onervare jong diplomaat uit die Koue Bokkeveld eers ‘n Amerikaanse lugwaardin laat rondskar- rel met sy ongewone versoek om brande- wyn en Coke om haar daarna onder die in- vloed verkeerd te lees en hom ‘n klag van seksuele teistering op die hals haal! Verliese en pynlike herinneringe wat sy aanvanklik, getrou aan haar van, “verbloem”, word in die verloop van die verhaal gekon- fronteer en deurgewerk: onder andere die verlies van haar oorlede ma en suster (elk met ‘n eie geskiedenis van pynlike verlies), die verlies van haar man, die herinnering aan haar verhouding met Abel Sonnekus, Die blou van ons hemel is ‘n roman wat wel ‘n “literaire thriller” in die ware sin kon ge- wees het, maar tog nie hierdie peil bereik nie. Dit is nogtans aangename en spannende TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 242 2/18/2008, 5:48 PM 242 13 Resensies 03.pmd 13 Resensies 03.pmd nel weggesuig raak” (304). Hy is iemand wat hom afkeer van alle genade en deernis, hy is afskuwelik en koud (303), ‘n regte figuur uit Dante se hel van ys. Wanneer hy uit Helena se lewe verdwyn, kan sy van die koue in haar eie hart ontslae raak. Sy wend haar nou tot haar kind en haar minnaar, vir wie sy gruwe- lik afgeskeep het in haar obsessie met verlies. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. ‘n Verdere positiewe ontwikkeling aan die einde is die verskyning van haar broer, vir wie sy jare lank nie gesien het nie, en wat nou in ‘n mate vir die verlies van haar suster ver- goed. Die belangrikheid van menslike ver- houdings dring opnuut tot haar deur – ‘n waarheid wat deurgaans geblyk het in die ondersteuning van haar troue vriendin Sof Benade, wie se naam en van suggereer dat wysheid en genade in haar beliggaam is. die aartsegoïs met die misleidende naam, en aan Martinus Maritz, die belowende jong digter wie se belofte nooit tot vervulling gekom het nie. Die soektog na die gesteelde skulpe ver- loop met allerlei wendinge en verrassings, wat verband hou met die tema van toeval. Die geskiedenis van die mens, en op makro- skaal, van die kosmos, is deurtrek van toe- vallighede wat die menslike begripsvermoë telkens verbyster. Die narratief van die ro- man is dan ook gevul met toevallighede, onverwagse wendinge en onsekerhede. In- derdaad, die leser, in die woorde van die ou Nederlandse gesang, “ziet dwaallicht vaak voor starren aan”. Helena werk as assistent van Theo Ver- wey aan die optekening van die geskiedenis en betekenis van allerlei Afrikaanse woorde, dikwels dié wat vergete geraak het. Theo is vir haar ‘n aantreklike en begeerlike man; maar hy is met ‘n beeldskone vrou getroud en vir Helena lyk haar kanse op erotiese suk- ses skraal. Wanneer Theo sterf, skemer an- der waarhede egter deur, van geheime homo- seksuele verhoudings en intriges. Dit is nie die enigste voorbeeld van mense wat ‘n front voorhou en die donker kante van hul psiges verbloem nie – ‘n opvallende voorbeeld is die onpeilbare Jaykee wat aanbied om te help met die soektog na die skulpe maar geen wesenlike hulp aanbied nie. “Hy lei ‘n dubbe- le lewe. Hier duik die moontlikheid van dok- ter Jekyll en meneer Hyde weer op” (240). Stevenson se Jekyll en Hyde is in die roman nie net op Jaykee van toepassing nie, maar op die menslike natuur in die algemeen. Maar bowenal word die kuns as toever- laat gesien. Die roman is deurweef met ver- wysings na ander literêre werke. Die belang- rikste is Nabokov se Lolita, J. M. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. Eilersen se biografie is eerstens in 1995 gelyktydig deur Heinemann, James Currey, en David Philip uitgegee. In hierdie tweede uitgawe blyk dit dat slegs die teksuitleg en ontwerp verander is, met foto’s, van hulle vir die eerste keer gepubliseer, in die middel van die boek saamgevat eerder as deur die teks versprei. Die uitgewers het ook ontslae geraak van daardie verleentheid van ’n hoof- stuktitel “Ohio, 1977” en dit gekorrigeer tot “Iowa, 1977”, na die Amerikaanse staat waar Head ’n internasionale “writing Programme” as skrywersgenoot bygewoon het. Chris van der Merwe Universiteit van Kaapstad, Kaapstad Bessie Head: Thunder Behind Her Ears. Gillian Stead Eilersen. Johannesburg: Wits University Press, 2007 [1995]. ISBN: 978-1-86814-446-4. Eilersen vertel Head se storie kronolo- gies, met bogenoemde temas in elke tyd- vak aangespreek. Dit doen die skrywer in ’n aangename styl en met teks wat rommel met die basuin van Bessie se stem. Hierdie teenwoordigheid is dwingend soos die don- der wat sy altoos agter haar ore wou hê wanneer sy sou skryf. En hierdie “lewende” stem spreek tot ons danksy die hope intens persoonlike briewe wat sy nagelaat het. As sulks is dit moeilik om Eilersen’s se vrye “in- direkte” diskoers vas te vat, behalwe dat sy Head se storie met empatie hanteer en dik- wels met haar subjek saamstem – en dit is goed so. Ook is Head se lewe nie eiesinnig nie en stort sy haar diepste in haar skrywe uit, soos Eilersen uitwys in haar intra-teks- tuele “resensies”. Bessie Head (1937–1986), skrywer en literêre aktivis, behoort vandag bestudeer te word, as ons ons veelvuldige soeke na en die dis- koers oor identiteit en nasieskap in Afrika in ag neem. Head se lewe en werke fokus juis die aandag op rasseverhoudinge en -voor- oordele wat veral samelewings in suider- Afrika deurspek en beduiwel. Dit is dan goed dat ’n nuwe uitgawe van Bessie Head: Thun- der Behind Her Hears onlangs uitgereik is. Die biograaf Gillian Stead Eilersen begin haar weergawe van Head se lewe en werk deur te sê dat “Bessie Amelia Head seemed singularly alone in the world” – wat myns insiens kode is vir “sy het ’n gemarginaliseer- de gelewe gelei”. leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. Coetzee se Age of Iron, Tom Stoppard se Rosencrantz and Guildenstern are dead en Don Delillo se ro- man Cosmopolis; ook die werk van die Mar- kies de Sade en van die reeds genoemde Dante. Miskien die sterkste aanwesigheid is dié van James Joyce, wat in sy onuitputlike Ulysses en Finnegan’s Wake “enigiets waarop sy reuse-verbeelding beslag kan lê”, ingesit het (185). Hierdie skrywers, saam met die komponiste na wie se musiek sy en haar werkgewer luister, is haar geesgenote en rol- modelle, haar wesenlike toeverlaat. Te midde van al die tekens van verlies rondom haar, trotseer hulle werke die verganklik- heid; te midde van toeval en onheil bied hulle skoonheid en sin. In hierdie romanwêreld van onkunde, onbegrip, toeval en verlies – waarin is die to- everlaat van die titel dan geleë? Dit kom onder andere na vore in die slot van die ver- haal waarin ‘n aantal troosryke ontwikkelinge plaasvind. Freek van As, ‘n diaboliese, siniese man wat haar telkens telefonies treiter, se “stem verdwyn asof dit in ‘n dun, swart ton- Wanneer Helena dan ten slotte besluit om ‘n roman te skryf, is dit die mees positiewe ontwikkeling in die verhaal. Daarmee neem sy die waagstuk om haar stem te voeg by die stemme van die grotes. Indirek is die besluit van Helena ook die besluit van In- grid Winterbach, wat ‘n roman geskryf het TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 243 2/18/2008, 5:48 PM 243 13 Resensies 03.pmd wat haar lewe lank gestry her teen mag en magtiges wie haar en gewone mense met kleur en klas en etnisiteit ingekerker het. wat op sy eie manier ‘n toeverlaat is. Op ‘n paradoksale wyse bly die skulpe en alles anders wat in die verhaal verlore gaan, juis in die verhaal behoue; in die storie wat han- del oor verloregaande Afrikaanse woorde en die verlies van die status van Afrikaans, word Afrikaans juis bevorder en bewaar. Die boek van toeval en toeverlaat bied nie net getuie- nis van aflegging en verlies nie, maar ook van kreatiewe krag. Dit is ‘n kosbare toe- voeging tot Ingrid Winterbach se toene- mend indrukwekkende oeuvre. Die lewe van Head was een van stryd, wil Eilersen sê, om uit die tronke van eensaam- heid en sosiale omskrywing te breek. Sy wou self-definisie, gebalanseerheid en harmonie verkry. Dit kon sy slegs deur haar skryfwerk doen. TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 leesstof en ‘n mens hoop die skrywer sal dit nie by hierdie eerste poging laat nie. En Eilersen se voorlaaste hoofstuk eindig met die stelling: “In actual fact A Bewitched Crossroad becomes Bessie Head’s final tribute to the Ordinary Man; her final condemnation of the power people.” Hierdie sinne vervat die lewe en werk van die Bessie Head, ’n vrye dog eensame mens Bessie Head is in Natal in 1937 gebore. Haar kinderdae was relatief normaal en armoedig; haar kleurling-heid is getoets midde oorwe- gend Zoeloe, Engelse en Indiër gemeenskap- pe; en haar opgroeidae is omgeef met ’n sen- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 44 (1) • 2007 244 2/18/2008, 5:48 PM 244 13 Resensies 03.pmd

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/4732/6770

Afrikaans

liteit setel en hy dit moet weerspieël, kan mens (uit bogenoemde) die gevolgtrekking maak dat Pieterse se vertaling ’n geslaagde en fynsinnige uitdrukking van ’n elegiese gevoel is, wat – moontlik – simpatie, selfs ook identi- fikasie met Rilke, en pyn oor vergange waar- destelsels en wêreldbeskouings onderskryf. Dalk bied die aanknoping by die poësie van die eeuwisseling in Europa één moontlikheid om die verliese van die postmoderne, van postkolonialisme, vanuit die voedingsbronne van Europese gees te verstaan en te verinner- lik, om dit sodoende te oorkom. liteit setel en hy dit moet weerspieël, kan mens (uit bogenoemde) die gevolgtrekking maak dat Pieterse se vertaling ’n geslaagde en fynsinnige uitdrukking van ’n elegiese gevoel is, wat – moontlik – simpatie, selfs ook identi- fikasie met Rilke, en pyn oor vergange waar- destelsels en wêreldbeskouings onderskryf. Dalk bied die aanknoping by die poësie van die eeuwisseling in Europa één moontlikheid om die verliese van die postmoderne, van postkolonialisme, vanuit die voedingsbronne van Europese gees te verstaan en te verinner- lik, om dit sodoende te oorkom. nie altyd getrou vertaal word nie. Deur by- voorbeeld ’n direkte onderwerp op ’n onoor- ganklike werkwoord te laat volg, skep Rilke eiesoortige betekenismoontlikhede, soos in “Eines ist, die Geliebte zu singen” (42). Laat die grammatikaal korrekte vertaalkeuse “Dit is een ding, om vir die meisie te sing” (43) hierdie betekenisverdigting verdwyn, of sou “Dit is een ding om die meisie te sing” dié spesifieke betekenisskakering nie tóg kon weergee nie, al klink dit net so vreemd soos die Duitse bronteks? Juis hierdie tipiese poë- tikale elemente dra, deur hul speelruimte vir interpretasie en betekenisontleding, tot die estetiese gehalte van poësie by, maar is uiters moeilik of onmoontlik om te vertaal. Ook die uitvertaling van argaïsmes (soos “Tage Tobiae”, wat “dae van Tobias” word en volgens Pieter- se “nader aan moderne Afrikaans is” (22), kan as ’n verlies aan outentisiteit beskou word omdat hulle ook van hedendaagse Duits- sprekende lesers ’n sprong na Rilke se tyd vereis. Maar vir ’n hedendaagse benadering, soos Pieterse oortuigend argumenteer, is die behoud van sulke argaïsmes nie mees belang- rik nie, en inderdaad is sulke filigraanse as- pekte weens die tweetalige uitvoering vir lief- habbers nogtans toeganklik. Stephan Mühr Universiteit van Pretoria, Pretoria Vermaning. Vermaning. Lucas Malan. Pretoria: Protea Boekhuis. 2008. 52 pp. ISBN: 978-1-86919-228-0. Die spilpunt van Malan se sewende digbun- del is die mens se ervaring van tyd as ’n dina- miese proses van volloop en leegloop. Hierdie ordeningsbeginsel word verwoord as “ver- manings” waardeur ’n boeiende woordspel tussen die bundeltitel en -inhoud ontstaan. Deur die saamdink van die maan, wat in kom- binasie met ander hemelliggame ’n promi- nente rol in die bundel speel en as ’n lewende kalender gesien kan word, en die sagte dog helder aanwesigheid van tyd-in-skoonheid (of omgekeerd), kom die leser onder die indruk van die siklisiteit, verganklikheid en die groter plan van dinge. Die verskyning, bewegings en stande van die maan, soos later ook die aardse verliese en lentes, funksioneer as ’n multidimensionele indeks van die mens se posisionering binne tyd en ruimte. Dit word ’n vingerwysing waardeur spreker en leser by implikasie ge-“maan” word om te besin of bestek op te neem – onder andere van die eie nietigheid, wisseling en eindigheid binne die Waarom sou hedendaagse Afrikaanse lesers juis in dié ingewikkelde, hoog estetieseerde poësie belangstel? Die vertaler antwoord prag- maties: “[O]m die Elegieë nie te ken of in ’n verstaanbare taal te kan lees nie, is so goed (of sleg) as om gedigte en bundels soos Eliot se The Waste Land of Four Quartets of Tristia van Van Wyk Louw nie te ken of te kan lees nie” (18). Rilke se poësie besit ongetwyfeld klassieke status binne die wêreldliteratuur, maar dit sou leersaam wees om uit te brei op die verwysing na die Dertigerdigters (18, 12), wat ’n resepsiegeskiedenis aandui sonder om dit te verklaar. Dis teleurstellend dat Van Wyk Louw se nasate sý vertaling nie beskikbaar wou stel nie (kyk verwysing 18, 25–6). Want as ’n vertaling se gehalte in sy historiese aktua- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 223 7/23/2008, 8:19 AM 223 16 Resensies 03.pmd kosmos. Hierin is die bundel geensins morali- serend nie; inteendeel, die subtiliteit en varia- sie waarmee die gegewe aangebied word, sorg vir ’n simpatieke, hoewel effens afstande- like aanslag. Vermaning. Maar die titel “vermaning” nooi uit tot ’n selfs verbeeldingryker lesing, soos dat ’n hele ervaringswêreld besig is om “te vermaan”, of “maan te word”, in dié sin dat die lewe self steeds meer die aanskyn van die kom en gaan van die maansiklus aanneem, en die gewoonste dinge soos die fisiologie van die hartklop toenemend in die teken staan van aankoms en vertrek. Selfs die uitdruk- king “ondermaans” word deur die digter be- nut (“Nuwejaar”, 20) om die oneindigheid van die skepping op ’n lugtige wyse teenoor die alledaagse en vervlietende aardse te plaas. en verhoudings, en laastens die aanbreek van ’n nuwe seisoen. In hierdie verband komple- menteer die omslagontwerp die bundelin- houd. Die helderrooi vlakke dra ’n dringend- heid en ’n ruimtelike kwaliteit wat die onmeet- likheid van die kosmos suggereer. Dit is tekenend van die binnegesprek wat die spre- ker veral in afdeling 1 met die hemelliggame aangaan; en van die stilte en die gloed van ’n aanvoelbare, selfs dreigende teenwoordig- heid waarvan die mens as aardbewoner nie volledig sin kan maak nie. Hierin wys die omslag in ’n sekere opsig uit na die slotgedig “Memorandum” (52) met sy beklemtoning van “eensaam”, “angs”, “aardig” en “verlate” in die slotreëls van die onderskeie strofes. Daarby dien die klein, ingekaderde afbeelding van ’n skildery (Ysterrooi naghemel van Nico- laas Maritz) op die voorplat as verdere kon- tekstualisering – ’n laaghangende volmaan dui ’n (voorlopig) voltooide kringloop aan, en wys op die paradoks en relatiwiteit van die afstand en nabyheid van dinge. Ook herinner die ver- late naglandskap met sy yl en bisarre ligstrepe aan die gewaarwording van vreemdheid, af- sondering en verlatenheid as behorende tot die deels onvertolkbare tekens wat meermale deur die gedigte wakker geroep word, en die talle verwysings na die nag in die bundel. In “Kalender” (50) dien drie beginsels hul- self aan, naamlik tyd, beweging en ordening: “Die tyd, die jaar en dag – die bepaalde dag / kom langsaam nader”. Op ’n soortgelyke wyse speel óf ’n gedigtitel, óf ’n versinhoud in op een of ander vorm van tydgebonde orde- ning. Daar is onder meer sprake van voor- spellings, profete, bloeiwyses en vrugbaar- heid wat met die raaisel van siklisiteit en voltooiing verband hou en op ’n konkrete wyse verbeeld word. Vermaning. Oral skemer die mens se onbeholpe antwoord hierop deur: die magteloosheid teenoor tyd; die “sierlik[e] ver- set / teen die groot vergaan” (“Lentekoms”, 43); maar, ter nuansering, ook die gelate aan- vaarding dat niks stand hou nie. Indirek klink die vermaning telkens dat op hierdie “geron- de blou bal op haar as” (“Oorsprong”, 16) alles van keisers tot koekemakrankas mettertyd tot niet gaan. ’n Finale afloop word in die vooruitsig gestel met die ontsagwekkende beeld van “die Suiderkruis [wat] onverbidde- lik sink” (“Oordenking”, 44). Waar Malan nog altyd ’n meer geordende versvorm verkies het, en steeds die vakman bly wat tegnies afgeronde gedigte skryf, neem die vers nou dikwels ’n effens vryer, losser loop wat die digter se oeuvre ten goede kom. Die digter bereik hiermee ’n groter ewewig en bly in pas met tendens om die vryer vers- vorm verder te ontgin. As ervare woordkuns- tenaar weet hy hoe om die gemakliker, intie- mer praattoon te versoen met die formele eise van artistieke skikking. Daarby is die versreëls in hierdie bundel ritmies besonder bevredigend wat die wisselende spel met heffinge en dalinge betref. Daar is ’n natuur- like grasie en beweeglikheid, maar met die voet ferm op die aarde vir die nodige defini- In ’n drietal ongetitelde afdelings word die menslike kondisie en die gedagte van tyds- verloop paslik uitgedruk in terme van die stand en beweging van hemelliggame, gevolg deur die verlies aan bekendes, ’n troeteldier TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 224 7/23/2008, 8:19 AM 224 16 Resensies 03.pmd Vermaning balanseer op die mespunt tus- sen waarneming, konkrete beelding en medi- tasie, en bied voldoende afwisseling binne ’n oorkoepelende tematiese geheel. Dit is nie die soort gedigte wat met die eerste lees oor- rompel nie. Veel eerder is dit verse wat in samehang gelees moet word en aanspreek deur ’n rustige onderbeklemtoning en onder- linge resonansie. Die gevoeligheid en egtheid wat ten volle by die Malan se woordkuns geïn- tegreer is, en die oorspronklikheid waarmee hy sy tema ontgin, sal ’n wye verskeidenheid lesers boei. Vermaning kan beskou word as ’n tematiese en vormlike verbreding van ’n oeu- vre en ’n bundel wat estetiese bevrediging sowel as stof tot nadenke bied, met die digter- like fynheid van “vlugtende vlinders se ligte spoor” (“Sterrenag”, 14). sie en nadruk. Vermaning. Eweso is die klankpatrone en enjambering vernuftig en ongeforseerd, maar voldoende om bindinge te bewerkstellig en betekenisse te aksentueer, soos in “Oggend- besoek” (45): terwyl hy hom soos ’n ou minstreel op die dag van môre voorberei deur hier en daar ’n noot of twee by die rooi nerina se kroon te steel. terwyl hy hom soos ’n ou minstreel op die dag van môre voorberei deur hier en daar ’n noot of twee by die rooi nerina se kroon te steel. terwyl hy hom soos ’n ou minstreel op die dag van môre voorberei deur hier en daar ’n noot of twee by die rooi nerina se kroon te steel. Malan se werk is nie uitgesproke religieus nie, maar die verse dra iets van ’n stille aanskou- ing, ’n nederige oorweging van die sigbare wat met ’n bepaalde piëteit gepaard gaan. Dit word versterk deur etlike verwysings in titels of andersins waarin ’n Bybelse of metafisiese dimensie resoneer. Terselfdertyd is daar iets unheimlichs en verontrustends, wat bydra tot opvallende tekstuurverskille en nuanseringe binne die bundel. Zandra Bezuidenhout Stellenbosch Dikwels word ’n perspektiefwisseling be- werkstellig deur die naasmekaarstelling van die eietydse of alledaagse met die ewige, soos in die knap vers met die ewe beskrywende titel, “Gietery” (13): Môrester. Pamela Jooste. Vertaal deur Jaco Fouche. Roggebaai: Umuzi. 2007. 319 pp. ISBN: 978-1-4152-0042-1. Môrester. Dit plof en klots daar bo van waterstof en ander elemente wat so om die eeu Dit plof en klots daar bo van waterstof en ander elemente wat so om die eeu ’n klein planeet of dwaler in ’n baan inpluk en daar laat hang. Pamela Jooste is ’n gewilde Suid-Afrikaanse skryfster van wie vier ander romans al ver- skyn het. Haar debuutroman, Dance with a poor man’s daughter, is etlike kere bekroon. Dit is egter die eerste keer wat een van haar boeke in Afrikaans vertaal is. Die vertaling is deur die skrywer Jaco Fouché gedoen. Hoewel woorde soos “kosmos”, “sterre”, “son”, “maan” en “glans” noodwendig as bindings- middele in hierdie bundel funksioneer, word die varsheid van die gedigte op die duur deur die herhaling aangetas. Dit word egter geba- lanseer deur skerp beelding (“lek ’n groen sipres met gesplete tong nog óp”, 33; of “met die wulpse wit dye slap”, 39) en woordvond- ste soos “ruimteling” en “wufte”. Ook verleen verwysings na die seksuele meerdere dimen- sies aan die tyd-gegewe. Tyd, ryping en vol- voering is immers van die grondbeginsels van seksualiteit, afgesien daarvan dat heelwat verse daardeur ’n sterker sintuiglike lading en meerduidigheid verkry. Die roman vertel die verhaal van Ruby en Rose Jacobs, twee meisies van Woodstock in die Kaap wat ná hulle ma se dood in die Sa- cred Heart-kinderhuis van die Katolieke Kerk teregkom, aangesien hulle tante Olive se ver- antwoordelikheidsin nie verder as maande- likse Sondagmiddagetes strek nie. Die twee susters is grootliks op mekaar aangewese danksy hulle onbetrokke fami- TYDSKRIF VIR LETTERKUNDE • 45 (2) • 2008 225 7/23/2008, 8:19 AM 16 Resensies 03.pmd 225

https://journals.assaf.org.za/index.php/tvl/article/download/4739/6735

Afrikaans

Summary In this article I give a bird’s eye view of the development of Kaaps (Afrikaans) drama: from the early days of Dutch Afrikaans drama where the use of so-called “Hottentots-Dutch” was first introduced, to contemporary works that make use of Kaaps. Since “language” in drama is foregrounded through the use of dialogue by the characters in a play, the focus in this discussion is mainly on dramatic dialogue. Some insights of Vimala Herman (1995) as discussed in her seminal study, Dramatic Discourse: Dialogue as Interaction in Plays, are used to structure this article’s theoretical parameters. She makes the point that dramatic dialogue is not simply the reflection of ordinary speech between speakers or even the “refinement” of such speech but is, in fact, much more complicated and should rather be seen as an imitation of the rules and conventions underpinning real-life discourse. The playwright simply creates the illusion that a specific conversation is taking place between characters. An analysis of dramatic dialogue should, however, also be accompanied by an understanding of the greater contextual context of a play (e.g., the socio-political issues addressed or implied in such a work). From the various examples given in the article one can discern through the use of dramatic language a particular development from the early Dutch Afrikaans play’s paternalistic depictions of so-called “Hottentot” characters by White playwrights, to more sympathetic contemporary depictions of Khoisan characters by White playwrights. Today the use of Kaaps is increasingly used by their own playwrights to give authentic portrayals of urban Coloured communities. Artikel Artikel ʼn Voëlvlug oor die Ontwikkeling en Gebruik van Kaapse Afrikaans (Kaaps) in Afrikaanse Dramas Marisa Keuris https://orcid.org/0000-0001-7483-9958 Universiteit van Suid-Afrika [email protected] 1 Vimala Herman (1995) se Dramatic Discourse was die eerste omvattende studie wat gefokus het op dramatiese dialoog en word steeds as ʼn standaardbron binne hierdie veld beskou. Sedert 1995 het daar reeds 32 uitgawes van die boek verskyn. Keuris Aangesien “taal” in drama hoofsaaklik na te gaan is in die dialoog wat karakters gebruik, is die fokus in hierdie bespreking op dramatiese dialoog. Die artikel se teoretiese raamwerk word gerig deur die toepassing van sommige insigte soos bespreek in Vimala Herman (1995) se seminale studie, Dramatic Discourse: Dialogue as Interaction in Plays. Herman verwerp ʼn dikwels algemene oortuiging dat dramatiese diskoerse grotendeels ʼn weerspieëling is van alledaagse gesprekke—moontlik net fyner verwerk of aangepas deur ʼn dramaturg vir die verhoog. Dramatiese dialoog is in der waarheid die nabootsing van die spraakreëls en spraakkonvensies wat gewone gesprekke onderlê en skep gewoon die illusie dat ʼn bepaalde gesprek gevoer word. ʼn Analise van dramatiese dialoog moet egter ook vergesel word van ʼn begrip van die groter konteks waarbinne ʼn drama geplaas is (byvoorbeeld die sosiopolitieke aangeleenthede wat die werk aanspreek of impliseer). ʼn Mens kan wel ʼn bepaalde ontwikkeling opmerk uit die onderskeie voorbeelde wat kortliks bespreek word, naamlik vanaf die vroeë Hollands-Afrikaanse dramas se paternalistiese uitbeeldings van sogenaamde “Hottentot”-karakters tot meer simpatieke kontemporêre uitbeeldings van Khoisan-karakters deur Wit dramaturge. Vandag vind ons toenemend die gebruik van Kaaps om outentieke uitbeeldings te gee van stedelike Bruin gemeenskappe deur hulle eie dramaturge. Sleutelwoorde: Kaaps; Kaapse Afrikaans; Khoisan; teater; dramatiese dialoog Opsomming In hierdie artikel word ʼn voëlvlug van die ontwikkeling van Kaapse Afrikaans (Kaaps) in die Afrikaanse drama verskaf: vanaf die vroeë dae van Hollands- Afrikaanse drama tot by kontemporêre werke wat van Kaaps gebruik maak. Journal of Literary Studies https://doi.org/10.25159/1753-5387/10844 https://unisapressjournals.co.za/index.php/jls ISSN 1753-5387 (Online) Volume 38 ǀ Number 2 ǀ 2022 | #10844 | 20 pages © The Author(s) 2022 Published by the Literature Association of South Africa and Unisa Press. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/) Journal of Literary Studies https://unisapressjournals.co.za/index.php/jls Volume 38 ǀ Number 2 ǀ 2022 | #10844 | 20 pages Journal of Literary Studies https://unisapressjournals.co.za/index.php/jls Volume 38 ǀ Number 2 ǀ 2022 | #10844 | 20 pages Journal of Literary Studies https://unisapressjournals.co.za/index.php/jls Volume 38 ǀ Number 2 ǀ 2022 | #10844 | 20 pages https://doi.org/10.25159/1753-5387/10844 ISSN 1753-5387 (Online) © The Author(s) 2022 https://doi.org/10.25159/1753-5387/10844 ISSN 1753-5387 (Online) © The Author(s) 2022 Published by the Literature Association of South Africa and Unisa Press. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0 International License (https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/) 2 ʼn Goeie voorbeeld van ʼn gesimuleerde gesprek word in Athol Fugard (1978, 257–262) se Boesman and Lena gevind, wanneer Lena desperaat probeer om met Outa te kommunikeer. Terwyl Lena Afrikaans en Engels magtig is, kan Outa net isiXhosa praat. Aangesien Lena smag na enige vorm van menslike kommunikasie, simuleer sy ʼn gesprek tussen hulle twee deur te maak of hulle na mekaar luister, te reageer op Outa se uitinge asof sy verstaan wat hy sê en deur voor te gee dat daar interaksie is tussen hulle. Vir ʼn meer volledige bespreking van hierdie pseudo-gesprek, kan Keuris (2010a) gelees word. Inleiding In hierdie artikel bespreek ek in breë trekke en oorsigtelik hoe ʼn mens die ontstaansgeskiedenis en toenemende gebruik van Kaapse Afrikaans (ook genoem Kaaps) in die Afrikaanse drama en teater kan nagaan: van sy aanvang in die vroeë Hollands-Afrikaanse drama tot by hedendaagse werke wat dikwels van Kaaps gebruik maak. Aangesien “taal” in die drama grotendeels gesetel is in dramatiese dialoog, is die fokus in hierdie oorsig hoofsaaklik op die gebruik van dramatiese dialoog en hoe die ontwikkeling van Kaaps aan die hand daarvan nagegaan kan word. Die meeste studies oor dramatiese dialoog steun sterk op diskoersanalise (“discourse analysis”), soos die seminale studie van Vimala Herman (1995) getitel: Dramatic Discourse: Dialogue as Interaction in Plays.1 Vir die doeleindes van hierdie artikel beklemtoon ek sommige van Herman se insigte. Herman (1995, 6) verwerp ʼn dikwels algemene oortuiging dat dramatiese diskoerse grotendeels ʼn weerspieëling is van alledaagse gesprekke wat moontlik net fyner verwerk of aangepas is deur ʼn dramaturg vir die verhoog. Volgens haar is daar geen direkte ooreenkoms tussen gesprekke in die werklike lewe en gesprekke in dramas nie. 2 Keuris Wat dramatiese dialoog wel doen, is om die spraakreëls en spraakkonvensies wat gewone gesprekke onderlê, na te boots om sodoende die illusie van ’n bepaalde tipe gesprek in die drama te skep. Sy kom tot die slotsom dat “gewone spraak” of “taal in alledaagse kontekste” dus eerder net as ʼn bron gesien moet word wat dramaturge gebruik om die illusie van dramatiese taal/dialoog te skep.2 Volgens Herman geld vir dramatiese dialoog dat die taalgebruik steeds oortuigend vir die leser/toeskouer moet wees, m.a.w. sogenaamde “authenticating conventions” sal ook hier ʼn rol speel—soos in gewone gesprekke. Hierdie konvensies word geneem vanuit die wyer, sosiale wêreld waarbinne die dramatiese handeling geplaas is. Die leser/toeskouer benodig dus beide linguistiese en kommunikatiewe vaardighede om dramatiese dialoog te kan interpreteer. Sy beklemtoon deurgaans dat dramatiese spraak nie net as ʼn verlengstuk van alledaagse spraak in ʼn dramatiese konteks beskou moet word nie: Fabricated speech in plays, however, is under no necessity to mimic some pre-given original except as a specific dramatic strategy. Even then, it is the illusion of real-life conversation that is sought which is the product of consummate art. (Herman 1995, 6) Dit is belangrik om ook in gedagte te hou dat dramatiese diskoers op beide ʼn eksterne kommunikasie-as (akteur en toeskouer), asook ʼn interne kommunikasie-as (karakter en karakter) opereer: The embedded nature of the discourse context and the double axis this entails are precisely the context which “situates” dramatic speech and to which dramatic speech is responsive. (Herman 1995, 29) Hierdie dubbele kommunikasie-as vir dramatiese diskoers is belangrik, aangesien ons gewoonlik nie ʼn verteller het in dramas nie en omdat die “deictic centre” ʼn dubbele deiksis inhou (akteurs en toeskouers se hede tydens die opvoering, sowel as die karakters se hede binne die fiksionele dramatiese wêreld). ʼn Tweede punt waarop Herman klem lê, is dat alle taaluitinge (“utterances”) en spraakhandelinge (“speech events”) binne ’n spesifieke konteks geuiter word/plaasvind. Uitinge kan nooit in isolasie beskou word nie, aangesien alle uitinge altyd ingebed is in bepaalde situasies binne kulture en meestal oop is vir ʼn verskeidenheid van sosiale betekenisse. Herman (1995) omskryf die konteks van ʼn spraakhandeling as die ekstra- 3 Keuris linguistiese koördinate van die spraakhandeling, byvoorbeeld die onmiddellike tyd- ruimtelike plasing van die gesprek, die onderskeie rolle en status van die sprekers, die onderwerp van die gesprek, ensomeer. 3 Hierdie onderhoud met Quentin Williams (direkteur van die Centre for Mutilingualism and Diversities Research—CMDR by die Universiteit van die Wes-Kaap) is gevoer na aanleiding van die bekendstelling van die DWK (Drietalige Woordeboek van Kaaps), die eerste woordeboek van Kaaps. Die Ontstaansgeskiedenis van die Afrikaanse Drama en Teater: ʼn Nederlandse Herkoms Die Ontstaansgeskiedenis van die Afrikaanse Drama en Teater: ʼn Nederlandse Herkoms Die ontstaan van die eerste Afrikaanse drama en teater in Suid-Afrika is ten nouste gebonde aan die voorkoms van ʼn vroeë Hollandse teater aan die Kaap. Hoewel daar gewoonlik verwys word na Nederlands-Afrikaans wanneer ʼn mens die verbintenis tussen die twee tale en lande aandui, is dit opvallend dat heelwat van die vroeë skrywers eerder verwys na Hollands-Afrikaanse toneel as Nederlands-Afrikaanse toneel. In sy standaardwerk oor die ontstaansgeskiedenis van die Suid-Afrikaanse toneel verwys Bosman (1980) deurgaans na Hollandse toneel wanneer hy hierdie geskiedenis boekstaaf in Drama en Toneel in Suid-Afrika (Deel 1: 1652–1855 en Deel 2: 1856– 1912). Ook Binge (1969, 6) se opvolgstudie, Ontwikkeling van die Afrikaanse Toneel 1832 tot 1950, verwys na die Hollandse Tussenspel in Suid-Afrika (1865–1887). In sy voorwoord tot Boniface (1954, 10) se De Nieuwe Ridderorde of De Temperantisten verwys Bosman na Boniface se posisie in die Kaap soos volg: In 1813 begin Boniface weer met toneel. Hy is nou ʼn gevestigde burger aan die Kaap en feitlik vereenselwig met die Hollandssprekende bevolking. Sy geselskap word ʼn Hollandse geselskap en Boniface een van die leiers op die gebied van die Hollandse toneel. Dit is veral die vestiging deur sommige Nederlandse setlaars van die vereniging Door Yver Bloeit de Kunst (1865–1887) en twee rederykerskamers (Aurora in Kaapstad en Thespis in die Paarl) wat tot die totstandkoming van ʼn sogenaamd Hollandse “liefhebberytoneel” aan die Kaap gelei het. Die ontwikkeling van hierdie teater (later Hollands-Afrikaans) en uiteindelik Afrikaanse teater kan duidelik onderskei word van die ontwikkeling van Engelse teater in Suid-Afrika. Die bekende teatergeskiedskrywers (Bosman 1951; 1980) en Binge (1969) wys in detail hoe die vroeë 18de- en 19de-eeuse Hollands-Afrikaanse teater volgens ʼn eie tradisie (sterk gesetel binne ʼn Europese konteks) ontwikkel het, terwyl Engelse teater in Suid-Afrika afsonderlik ontwikkel het en sterk bande met sy Britse oorsprong behou het. Vergelyk ook Fletcher (1994) se The Story of South African Theatre 1780–1930 waarin sy die onderskeie invloede van die Franse en Duitse teater op die Hollandse teater van die Kaap bespreek, terwyl die Engelse teater tot ʼn groot mate gesteun word deur Britse rondreisende geselskappe, asook bekende Engelse akteurs wat in hierdie tydperk by die Kaap aandoen. Keuris Naas die beperkte konteks van ’n spesifieke spraakhandeling, omskryf Herman “konteks” onmiddellik ook in ʼn breër sin. Konteks kan ook verwys na die kognitiewe konteks van die sprekers, byvoorbeeld hulle stel oortuigings, veronderstellings, raamwerke waarbinne hulle optree, asook die nog breër konteks van subkulture en kulture en die reëls wat daarbinne geld. Belangrik vir die bespreking wat hieronder volg, is Herman se klem op die belangrikheid van “contexts of culture” waarbinne taaluitinge en spraakhandelinge geplaas is: Utterances exist and function within their situations of utterances which are in turn embedded in “contexts of culture.” The cultural load on the context of situation in which speech is used can be considerable, even if unconscious, since it includes all the “knowledges” that native speakers may be assumed to draw upon in order to communicate and use language coherently and appropriately in the multifarious situations in which they perform. (Herman 1995, 18–19) Met hierdie enkele—maar wel belangrike teoretiese aannames—as agtergrond, maak ek vervolgens ’n paar inleidende opmerkings oor die ontwikkeling van Kaaps as dramatiese taal binne die Afrikaans drama en teater. Kaaps word deur Quentin Williams, in ʼn onlangse onderhoud deur Menán van Heerden (LitNet)3 soos volg omskryf: Kaaps is ʼn taal geskep deur die ontwikkeling van setlaarkolonialisme in Suid-Afrika. Dit spruit uit ʼn vroeëre vorm van Kaaps-Hollands (die Suid-Afrikaanse vorm van Hollands), beïnvloed deur slawe- en nieslawetale van die Khoi- en Maleissprekers. In ʼn artikel (Ytie kombys en innie main stream) in die Taalgenoot (Steenkamp 2020) bespreek Alita Steenkamp die werk van Williams, en andere, by UWK en verwys ook na die debat wat tans deur taalkundiges gevoer word oor die status van Kaaps, naamlik: “Daar is ʼn groep taalkundiges wat Kaaps as ʼn wisselvorm van Afrikaans beskou, maar ook diegene wat dit ʼn taal in eie reg ag.” (Steenkamp 2020, 17) Hoewel die “status” van Kaaps as afsonderlike taal nog nie ten volle en deur alle sprekers van Kaaps en Afrikaans aanvaar word nie, is daar ʼn duidelike impetus 4 Keuris waarneembaar in hierdie rigting—een wat ook in die kontemporêre Suid-Afrikaanse teater opgemerk word. 4 Du Toit se drama is opgeneem in ʼn publikasie van Bosman (1942), m.a.w. nie ʼn alleenstaande drama/publikasie nie. Die Ontstaansgeskiedenis van die Afrikaanse Drama en Teater: ʼn Nederlandse Herkoms ʼn Mens sou in hierdie vroeë ontstaanstydperk van die Hollands-Afrikaanse drama en teater veral drie werke kon uitlig as belangrike bakens binne hierdie periode, naamlik: i) Boniface (1954) se De Nieuwe Ridderorde of De Temperantisten; ii) Bain (1971) se Kaatjie Kekkelbek or Life among the Hottentots; en iii) Du Toit (1897) se Magrita 5 5 Keuris Prinslo, of Lijfde Getrou tot in di Dood.4 Interessant is dat al drie hierdie werke dikwels ook deur historiese taalkundiges bestudeer is/word—juis aangesien die taal van die werke van so ʼn groot taalhistoriese belang is. Boniface se De Nieuwe Ridderorde of De Temperantisten (1832) 6 Keuris Volgens Franken (in Boniface 1954, 88) het “die beïnvloeding van Nederlands in woord en skrif sowel as van die Hollands-Afrikaans van die beskaafde steedse Blanke” eintlik min verandering in die opvolgende geslagte getoon en is die sogenaamde “Afrikaans van die Kleurling” dus ʼn belangrike invloed op die taal se ontwikkeling. In Boniface se drama spreek die minderwaardige rol waarin die Khoisan-karakters geplaas is duidelik uit die paternalistiese wyse waarop hulle taaluitinge deur die Blanke karakters ontvang is. Vir ʼn hedendaagse leser is dit egter ook belangrik om kennis te neem van die oorsprong van hierdie meerderwaardige beskouing soos dit blyk uit beide Boniface se drama en Bosman se voorwoord tot hierdie drama. Volgens Bosman (in Boniface 1954, 25) was daar teen die einde van 1831 en die begin van 1832 ʼn poging van ʼn groep invloedryke Engelse (meestal leiers op kerklike en filantropiese gebied, onder andere die welbekende Dr Philip) om sogenaamde matigheidsgeselskappe te vestig in navolging van die Amerikaanse en Engelse voorbeelde. Hierdie verenigings sou die misbruik van drank onder die plaaslike bevolking aanspreek. Bosman verwys na Dr Philip se beskouing dat drank die oorsaak van misdaad aan die Kaap is en dat hy sy “propagandawerk” veral onder “de lagere klassen” sal doen. Volgens Bosman, ʼn verwysing na “die gekleurde rasse, sy (Philip) besondere sorg!” Dit is duidelik uit hierdie opmerking, asook sy verdere bespreking van die polemiek dat Bosman hom duidelik skaar by die groep (die “Hollandssprekende bevolking”) wat die spot met hierdie beweging dryf. Die twee kampe is hoofsaaklik verdeel volgens taal (Hollandssprekend versus Engels—hoewel sommige Engelssprekendes ook teen die matigheidsbeweging was) en hulle standpunte is verteenwoordig deur twee bekende koerante van die tyd: De Zuid-Afrikaan, mondstuk van die Hollandssprekende bevolking, sien geen heil in so ʼn genootskap as vorm van drankbestryding nie, dryf trouens die spot met die tallose onnodige “societies” wat s.i. reeds bestaan. Die South African Commercial Advertiser bly daarenteen die fel en vurige voorstander van die beweging. (Bosman in Boniface 1954, 26) Die goewerneur (sir Lowry Cole) gee egter toestemming vir die stigting van die genootskap en die eerste vergadering wat die genootskap op 28 Januarie 1832 hou, vorm die inhoud van Boniface se drama. Dit is opvallend vir ʼn hedendaagse leser hoe die Bruin gemeenskap getipeer word deur beide Blanke groepe as minderwaardig tot die Blankes. Boniface se De Nieuwe Ridderorde of De Temperantisten (1832) Boniface se lang drama (meer as 100 bladsye) word deur teaterhistorici beskou as die eerste oorspronklike drama wat in Suid-Afrika gepubliseer is. As gevolg van sy lengte word dit algemeen beskou as ʼn leesdrama, maar enkele opvoerings van die werk het blykbaar plaasgevind. Dit was as leesdrama baie gewild, aangesien dit polemiese gebeurtenisse in die Kaap t.o.v. die sogenaamde Temperance Societies heel humoristies uitgebeeld het. Die werk is ook om ʼn tweede rede vir Afrikaanse teaterhistorici van belang. Hoewel die drama hoofsaaklik nog in Hollands geskryf is, is dit die eerste werk wat ʼn groep Khoisan-karakters uitbeeld. Hulle dialooggedeeltes in die drama word as die eerste voorbeeld van sogenaamde “Hottentots-Afrikaans” beskou. In ʼn lang voorwoord (49 bladsye) tot die drama verskaf Bosman (in Boniface 1954) biografiese inligting oor Boniface, bespreek die sosiopolitieke konteks van die tyd en gee ʼn analise van die drama. Hy maak t.o.v. die taalgebruik aan die Kaap die volgende stelling: Offisieel was die Moedertaal van die Kapenaars in daardie tyd nog altyd “Hollandsch,” en die beskaafde gemeenskap aan die Kaap het nog altyd gepretendeer om dit te besig. ... Die Afrikaans in die mond van die Kleurling en die Blanke landelike bevolking het die “geleerde” Kapenaar seker toe, soos lank daarna, beskou as ʼn Hotnotstaal. (Bosman in Boniface 1954, 58) In Bosman se 1954-uitgawe en bespreking van die drama vind ʼn mens ook ʼn uitgebreide bespreking van hierdie taalgebruik deur ʼn welbekende taalkundige van die tyd, prof. J.L.M. Franken, betitel “Die Afrikaans van Boniface” (in Boniface 1954, 57–78). In sy bespreking meld Franken (in Boniface 1954, 64) dat “die grammatikale sisteem van die teenswoordige algemeen-beskaafde Afrikaans reeds vroeg sy beslag gekry het in die mond van die spraakmakende Kleurlinggemeente ...” Hy herhaal hierdie standpunt in sy slotparagraaf (in Boniface 1954, 77–78): Die eintlike Afrikaans, die van die Kleurling, in die eerste plek in sy mond ontstaan, het gaandeweg soos reeds gesê, buite sy grense getree tot sy lewensruimte die plaaslike sowel as maatskaplike gebied van die Blanke in woord en in skrif geheel omvat het, sodat selfs die Statebybel vir hom beswyk het. En die Vaderlandse stamtaal en die Kaap se Hollandse Afrikaans het maar in beperkte mate sy terugwerking laat geld. Dit kom my daarom voor dat by historiese beoordeling ons moet uit- en teruggaan tot die Afrikaans van die Kleurling ... Boniface se De Nieuwe Ridderorde of De Temperantisten (1832) Terwyl Boniface se werk spot met die Blanke voorstanders van die beweging, is sy uitbeelding van die Khoisan-karakters deurspek met beskrywings en opmerkings (hoogs vermaaklik vir die Blanke karakters in die drama) wat duidelik spreek van ʼn paternalisties-meerderwaardige beskouing van hulle. Uit die meeste van die gesprekke waar Blankes met die Khoisan-karakters gesels, blyk nie alleenlik ʼn klasseverskil tussen die twee groepe nie, maar word die Khoisan ook heel “humoristies” vir die Blanke lesers/toeskouers van die tyd uitgebeeld, byvoorbeeld 7 7 Keuris die volgende gesprek tussen Grietje Drilbouten, Kalfachter (twee van die hoof Khoisan- karakters) en twee van die Blanke Temperantiste: die volgende gesprek tussen Grietje Drilbouten, Kalfachter (twee van die hoof Khoisan- karakters) en twee van die Blanke Temperantiste: die volgende gesprek tussen Grietje Drilbouten, Kalfachter (twee van die hoof Khoisan- karakters) en twee van die Blanke Temperantiste: GRIETJE, tegen Call-his-Son: Ach, hy is gek:—die Dominie verkoop niks nie, Minneer; hy is maar baas, zeg hulle, over zoo een ding wat zulle Maligheid-Gewerschap noem; weet Minneer? CALL-HIS-SON: Matigheid Genootschap, wilt gy zeker zeggen. KALFACHTER: Reg, Minneer!—Net zoo hiet die spul, reg! En daar moet ons wees. CALL-HIS-SON: Gy moet eigenlyk by die Union wezen? CALL-HIS-SON: Gy moet eigenlyk by die Union wezen? KALFACHTER: By die Onion: ja, Minneer. QUIZZ, tegen Grietje, terwyl hy haar van kop tot toon door zyne lorgnette beziet: En gy ook? GRIETJE: Ja, Minneer; ik en myn man, zaam. QUIZZ, op Kalfachter wyzende. Is die vent uw man? GRIETJE: Hy is nou myn man, ja. (Boniface 1954, 101) Boniface se drama word dikwels in samehang met ʼn ander vroeë dramatiese werk genoem, naamlik Andrew Geddes Bain (1838) se Kaatje Kekkelbek or Life among the Hottentos. Loveclaret: Een Hottentot, waarschynlyk? Bain se Kaatje Kekkelbek or Life among the Hottentots (1838) Hierdie werk is van belang vir beide Afrikaanse en Engelse literêre teoretici aangesien die werk geskryf is in ʼn mengsel van Afrikaans, Nederlands en Engels. Dit word ook beskou as die eerste kort teaterstuk wat Afrikaans op die verhoog gebruik, soos geuiter deur ʼn Khoisan meisie (Fletcher 1994, 65–6). Mansell Upham (WordPress webjoernaal opgelaai 19 September 2020) noem dit ʼn burleske stuk en is ook van mening dat hoewel die werk meestal toegeskryf is aan Bain en sy akteur-skoonseun (Frederick Geddes) wat die rol in Grahamstad gespeel het, dit hoogs waarskynlik is dat die oorspronklike idee vir hierdie stuk eintlik van Boniface kom. Volgens Upham (2020): If indeed an original piece by Bain, then clearly, he has, at the least, been heavily influenced by Boniface or borrowed heavily from him and imitated, as well as parodied, him. Naas die bespiegelinge oor die oorsprong van die werk, is daar ook onder kritici ʼn hele polemiek gevoer of Kaatje Kekkelbek werklik self aan die woord is of nie. Terwyl sommige literêr-teoretici (w.o. Stephen Gray en Pieter Conradie) stel dat Kaatjie self die woord voer, is ʼn ander groep teoretici (w.o. Michael Chapman en Margaret Lenta 8 Keuris 1999) meer skepties en van mening dat hierdie karakter net gebruik word om die setlaars en boere van die tyd se vrese te verwoord, m.a.w. dat Kaatjie nie werklik ʼn stem is vir die Khoisan-gemeenskap nie, maar dat haar stem eerder geapproprieer word deur die setlaargemeenskap om hulle beskouing van die Khoisan as leuenaars, alkoholverslaafdes en diewe, deur middel van die figuur van Kaatje, uit te beeld. 1999) meer skepties en van mening dat hierdie karakter net gebruik word om die setlaars en boere van die tyd se vrese te verwoord, m.a.w. dat Kaatjie nie werklik ʼn stem is vir die Khoisan-gemeenskap nie, maar dat haar stem eerder geapproprieer word deur die setlaargemeenskap om hulle beskouing van die Khoisan as leuenaars, alkoholverslaafdes en diewe, deur middel van die figuur van Kaatje, uit te beeld. Die (kort) teks is beskikbaar in verskeie bronne, o.a. in Laidler ( 1962) se The Annals of the Cape Stage, en Kaatje lewer humoristies-snydende kommentaar op almal (w.o. die setlaars), Laidler (1962, 41): Spoken: Reght, dat’s amper waar wat ouw Moses in the Kaap zegt, “Dat is alles flausen and homboggery.” Met mij tol de rol, etc. Keuris Bosman spekuleer in sy voetnoot soos volg: “Sou hy die verskil van posteriora bedoel of die bepaalde fisiologiese eienaardigheid by die Hottentotvrou waarvan Le Vailant besonder vermelding maak?” Met hierdie enkele vraag roep Bosman in der waarheid ʼn bepaalde kontroversiële geskiedenis op, naamlik die 19de eeuse Europeër se fiksasie met die fisiologie van die Khoisan-vrou (haar “posteriora” soos Bosman daarna verwys). Bosman (in Boniface 1954) verwys vermoedelik na Franꞔois Le Vaillant (18de-eeuse Franse outeur en volkekundige) wat veral geassosieer word met sy omskrywings van die Khoi in volume 2 van sy bekende werk: Travels into the Interior of Africa via the Cape of Good Hope. Die meeste kritici verwys na die verbintenis van Kaatje Kekkelbek met Sarah (Saartjie) Baartman en in ʼn resente webjoernaal gee Mansell Upham (2020) ʼn redelik uitvoerige bespreking van hierdie verbintenis. Foto’s van Saartjie as die Hottentot Venus vergesel sy bespreking. Die geskiedenis van Sarah Baartman is/word deur talle kritici bespreek, maar van belang vir hierdie artikel is die feit dat haar geskiedenis ook onlangs teatermatig verwerk is. ʼn Produksie van Ingrid Winterbach se Ons Is almal Freaks is in 2018 by die US Woordfees in die US Museum aangebied as “plek-spesifieke teater” (Woordfeesprogram) en handel oor haar lewe. In terme van die taalgebruik van Kaatjie, wat Upham (2020) ook in redelike detail bespreek, stel hy heel duidelik hoe hierdie taal as voorloper tot die hedendaagse Kaaps beskou kan word: The use of words such as banjan or bayaan, bog, maski, moer, verdomd, verneuk, etc., throughout the text exposes the unfolding evolutions and deviations of Afrikaans from modern-day Dutch. The language—more correctly, amalgam of languages (Dutch, English, German, Cape Dutch, Kaaps or even the newly coined Afrikaaps)—used in the text, has been, at times, regarded as a proto-Afrikaans or pidgin or Kitchen Dutch “play,” and at times, even acclaimed as South Africa’s 1st English “play.” Both extremes do little justice to the work’s deliberate multi-lingual complexity. Bain se Kaatje Kekkelbek or Life among the Hottentots (1838) But ABC and IN in Ik dagt met uncle Plaatje, Ain’t half so good as Brandywijn And vette Karbonatje. Stole a fat cow, and sacked it, Then to an Engels settler’s fool We had ourselves contracted. Vir ʼn meer volledige bespreking van bogenoemde debat sien Shaw (2009), asook Keuris (2010b). Terwyl Shaw (soos die ander kritici) ʼn duidelike verband uitwys tussen Boniface se De Temperantisten en Bain se Kaatjie Kekkelbek, toon ek in my eie bespreking van die polemiek in The Representation of Khoisan Characters in Early Dutch-Afrikaans Dramas in South Africa (Keuris 2010b, 114) aan dat ʼn mens ook die karakter van Grietje Drilbouten as voorganger van Kaatjie Kekkelbek kan sien. Hierdie afleiding kan gemaak word na aanleiding van haar naamsbeskrywing (Drilbouten), asook ʼn voetnoot (65) wat Bosman (in Boniface 1954) in sy bespreking van De Temperantisten maak, wanneer D. Tremens die volgende stel: D. Tremens: Het is soo—Een dier Natuurmensen waarvan het ras zich van het onze door een belangryke eigenaardigheid zoo zeer onderscheidt (voetnoot 65), word dezen avond rerecipieerd en tot den hogen graad van Ridder met een verheven. Loveclaret: Een Hottentot, waarschynlyk? 9 9 S.J. du Toit se Magrita Prinslo, of Lijfde getrou tot in di dood (1897) Ten spyte van hulle deelname aan die gebeure, is hulle duidelik ook geplaas in ʼn minderwaardige posisie tot die Blankes en word hulle tot ʼn groot mate as stereotipes uitgebeeld, soos wat die volgende aanhaling ook demonstreer: Koos Potgieter: Arri, outas, julle sit mos lekker en gesels langes di fuur. Mar julle moet ni weer fannaant so laat sit gesels nie; want ons moet morre froeg gaan leeu jag ... Swartland: Ne, basi, ekke gani were skite ni; liwerse hiirso marre dote skite ferre Swartland. Swartland: Ne, basi, ekke gani were skite ni; liwerse hiirso marre dote skite ferre Swartland. Danster: Ne, ek sal gaan, as basi my net fannaand ʼn lekker sopi gé en morre froeg weer ene; ek sal di pêrde fas hou. Kom, gé dan nou ʼn sopi, basi! Danster: Ne, ek sal gaan, as basi my net fannaand ʼn lekker sopi gé en morre froeg weer ene; ek sal di pêrde fas hou. Kom, gé dan nou ʼn sopi, basi! Koos Potgieter: Mar, Danster, waarom is julle Hotnots tog so gek na brandewyn? Smaak di ding dan fer julle so lekker? Koos Potgieter: Mar, Danster, waarom is julle Hotnots tog so gek na brandewyn? Smaak di ding dan fer julle so lekker? Danster: Né, myn basi, ons drink ni di ding graag om hy so lekker smaak ni, mar om hy so lekker maak. En basi weet mos jy het lank ni fer ons ʼn sopi gegé ni. Toe dan, klyn baas, laat loop di lawaaiwater. (Du Toit 1897, 119) Danster: Né, myn basi, ons drink ni di ding graag om hy so lekker smaak ni, mar om hy so lekker maak. En basi weet mos jy het lank ni fer ons ʼn sopi gegé ni. Toe dan, klyn baas, laat loop di lawaaiwater. Keuris Hoewel ook die studie van die taalgebruik van Kaatje Kekkelbek deur verskillende taalpraktisyns aksentverskille kan vertoon, beklemtoon Upham (2020) ten slotte die belangrikheid van die werk se hibriede taalgebruik, asook die groter kulturele en sosio- politieke kontekste wat in hierdie teks vervat is: This original work remains, nonetheless, a key for understanding the evolution of pidgin creolized and regionalised Kaaps, Afrikaans and even South African English (SAE) and the complexities of cultural, lingual, colonial, imperial and racial hybridization—and even an ensuant reactionary dehybridisation, and retreat into “separateness.” Terwyl die twee werke van Boniface en Bain as die eerste voorlopers beskou kan word van die hedendaagse tendens om al hoe meer Kaaps te gebruik as spreektaal van Bruin karakters in die teater, demonstreer die volgende drama van S.J. du Toit hoe vroeë 10 Keuris Afrikaanse dramas se uitbeeldings van Bruin (en Swart) karakters as stereotipes meestal ook duidelik in hulle taalgebruik—en veral aanspreekvorme—te sien is. Afrikaanse dramas se uitbeeldings van Bruin (en Swart) karakters as stereotipes meestal ook duidelik in hulle taalgebruik—en veral aanspreekvorme—te sien is. S.J. du Toit se Magrita Prinslo, of Lijfde getrou tot in di dood (1897) S.J. du Toit se Magrita Prinslo, of Lijfde getrou tot in di dood (1897) S.J. du Toit se drama, Magrita Prinslo (in Bosman 1942) word deur teaterhistorici beskou as die eerste gepubliseerde Afrikaanse drama. Du Toit het ʼn leiersrol gespeel in die taal- en kultuurbewegings van die eerste “Afrikaners” in Suid-Afrika in die 19de eeu (o.a. as een van die stigterslede van die Genootskap vir Regte Afrikaners [GRA] en as redakteur van Di Patriot). Hierdie drama het hy geskryf juis om die Afrikaanse taal te bevorder. Dit is vir die eerste keer opgevoer in die stadsaal van die Paarl, Januarie 1897, tydens die Tweede Afrikaanse Taalkongres. Van die kongresgangers het self die rolle vertolk. In 1917 is die drama meer toneelmatig verwerk deur F.C.L. Bosman en daarna gereeld opgevoer by volksfeeste (w.o. die vroeë Geloftefeeste). Dit is interessant dat hierdie kort drama wel twee inheemse karakters bevat wat albei redelik belangrike rolle in die dramatiese intrige en ontwikkeling van die gebeure speel, naamlik Danster (“Hotnotsjong fan Klaas Prinsloo”) en Swartland (“Kaffer dolos-gȏier, jong van Komm. Potgieter”). Ten spyte van hulle deelname aan die gebeure, is hulle duidelik ook geplaas in ʼn minderwaardige posisie tot die Blankes en word hulle tot ʼn groot mate as stereotipes uitgebeeld, soos wat die volgende aanhaling ook demonstreer: S.J. du Toit se drama, Magrita Prinslo (in Bosman 1942) word deur teaterhistorici beskou as die eerste gepubliseerde Afrikaanse drama. Du Toit het ʼn leiersrol gespeel in die taal- en kultuurbewegings van die eerste “Afrikaners” in Suid-Afrika in die 19de eeu (o.a. as een van die stigterslede van die Genootskap vir Regte Afrikaners [GRA] en as redakteur van Di Patriot). Hierdie drama het hy geskryf juis om die Afrikaanse taal te bevorder. Dit is vir die eerste keer opgevoer in die stadsaal van die Paarl, Januarie 1897, tydens die Tweede Afrikaanse Taalkongres. Van die kongresgangers het self die rolle vertolk. In 1917 is die drama meer toneelmatig verwerk deur F.C.L. Bosman en daarna gereeld opgevoer by volksfeeste (w.o. die vroeë Geloftefeeste). Dit is interessant dat hierdie kort drama wel twee inheemse karakters bevat wat albei redelik belangrike rolle in die dramatiese intrige en ontwikkeling van die gebeure speel, naamlik Danster (“Hotnotsjong fan Klaas Prinsloo”) en Swartland (“Kaffer dolos-gȏier, jong van Komm. Potgieter”). 5 Sien o.a. ʼn spesiale uitgawe van Scenaria (15 Mei 1986) waarin die kulturele boikot op die kunste (veral teater) bespreek word a.g.v. hierdie beleid, w.o. Julius Eichbaum (1986) se The Arts in South Africa—a Force for Social Change, asook Julian Smith (1990) se Teater en Politiek en Temple Hauptfleisch (1997) se Theatre and Society. S.J. du Toit se Magrita Prinslo, of Lijfde getrou tot in di dood (1897) (Du Toit 1897, 119) ʼn Volledige studie van die uitbeelding van Swart en Bruin karakters in Afrikaanse dramas moet nog gedoen word, maar in my oorsig van die uitbeelding van Khoisan- karakters in vroeë Hollands-Afrikaanse dramas (Keuris 2010b) het ek wel die dramas van Melt Brink (deur teaterhistorici soos Binge beskou as die vader van die Afrikaanse drama) deurgewerk en tot die volgende slotsom gekom: Although we thus find in many of Melt Brink’s plays the presence of Khoisan characters, most of them are servants of the white Afrikaners or colonists, and their portrayals rarely deviate from the stereotypical depiction of a subservient underclass to 11 Keuris the colonists. As was the case in Boniface’s De Temperantisten and Bain’s Kaatje Kekkelbek, Brink also foregrounds the misuse of alcohol by the Khoisan. The underlying broader socio-historical issues linked to this problem, are, however, not confronted in these plays. (Keuris 2010b, 116) the colonists. As was the case in Boniface’s De Temperantisten and Bain’s Kaatje Kekkelbek, Brink also foregrounds the misuse of alcohol by the Khoisan. The underlying broader socio-historical issues linked to this problem, are, however, not confronted in these plays. (Keuris 2010b, 116) the colonists. As was the case in Boniface’s De Temperantisten and Bain’s Kaatje Kekkelbek, Brink also foregrounds the misuse of alcohol by the Khoisan. The underlying broader socio-historical issues linked to this problem, are, however, not confronted in these plays. (Keuris 2010b, 116) Ter afsluiting van hierdie gedeelte sou ʼn mens ʼn paar aspekte kan uitlig, naamlik eerstens dat die taalgebruik van die Khoisan-karakters (veral in Boniface se werk) wat reeds deur die bespreking van Bosman en die taalkundige ontleding van Franken as “Hottentots-Hollands” of “Hotnots-taal” beskryf is, as voorlopers van die hedendaagse Kaaps gesien kan word. Die beskouing deur die meeste Blankes van die tyd om hulself as meerderwaardig te ag tot die Khoisan blyk nie alleenlik in hulle fisiese interaksies met die Khoisan nie, maar is ook na te gaan in hulle talige interaksies (die sg. “humoristiese” naamgewing van die Khoisan-karakters en die baas x klaas- aanspreekvorme wat die gesprekke kenmerk). Hierdie ingesteldheid vanaf die kant van die Blankes sou nog jarelank neerslag vind in die vroeë vestigingsjare van die Afrikaanse teater. Die Opkoms van Afrikanernasionalisme in die 1930s en die Opkoms van ’n Professionele Teater Die Opkoms van Afrikanernasionalisme in die 1930s en die Opkoms van ’n Professionele Teater Die Opkoms van Afrikanernasionalisme in die 1930s en die Opkoms van ’n Professionele Teater In die jare tussen 1925–1950 kry ons heelwat rondreisende toneelgeselskappe (onder andere die bekende Huguenot-, Hanekom-, De Groote-geselskappe); in 1947 kom die NTO (Nasionale Toneelorganisasie) tot stand; en in die 1960s kry ons die vestiging van die onderskeie streeksrade (TRUK, NARUK, SUKOVS, KRUIK en SWARUK). Vir die Afrikaanse teater het daar met die totstandkoming van die streeksrade ʼn bloeitydperk aangebreek wat tot die 1980s geduur het. Die swaarkryjare van die reisende toneelgeselskappe is nou vervang met ʼn stelsel van provinsiale streeksrade wat ten doel gehad het om veral Blanke kunstenaars die sekuriteit van permanente werk, asook teaterinfrastruktuur van wêreldgehalte te gee. Die finansiële steun wat oorwegend Blanke kunstenaars (akteurs, regisseurs, tegnici, administrateurs) tydens hierdie jare ontvang het, het veral die Afrikaanse toneelwêreld gebaat en die geleentheid vir Afrikaanse dramaturge gegee om werke vir die streeksrade te skryf. Terwyl Blanke Engelssprekende kunstenaars ook voordeel getrek het uit hierdie stelsel, is Swart en anderskleurige kunstenaars grotendeels uitgesluit en is die Nasionale Party se beleid van “afsonderlike ontwikkeling” (apartheid) vir die onderskeie etniese groepe—veral in die vroeë jare—baie streng toegepas in hierdie teaters.5 Die Afrikaanse drama het in hierdie jare in vergelyking met ander genres (prosa, poësie) egter steeds minder oorspronklike werke as die ander genres opgelewer. Hierdie toedrag 12 Keuris Keuris van sake blyk duidelik as ʼn mens die inskrywings van die onderskeie genres vergelyk in die opeenvolging van Afrikaanse literatuurgeskiedenisse vanaf Antonissen (s.d.), Dekker (1958), Cloete (1980), Kannemeyer (1988), en Van Coller (1999). Hoewel die meeste van hierdie dramas nog duidelik binne die konteks van die ontwikkelingsfase van die Afrikaanse toneel in Suid-Afrika gesien moet word, was daar natuurlik enkele werke wat reeds tekens getoon het van ʼn meer beduidende dramatiese waarde en impak (o.a. dramas van J.F.W. Grosskopf, H.A. Fagan, Uys Krige, W.A. de Klerk, G.J. Beukes, asook die versdramas van D.J. Opperman en N.P. van Wyk Louw). Dit is met die werk van die Sestigers (Chris Barnard, André P. Brink, Bartho Smit, e.a.) dat die Afrikaanse drama tot groter volwassenheid gegroei het, soos Brink ook breedvoerig aangedui het in sy bekende studie oor hierdie tydperk, naamlik: Aspekte van die Nuwe Drama (Brink 1974, 134–174). Die Sestigers se verset teen die Afrikaner- nasionalistiese ideologie van apartheid en die toepassing van sensuurwetgewings op hulle werke, het tot beduidende konflik met die politieke regime van die tyd gelei. Die Tydperk na 1990: Die Opkoms van die Kunstefeeste Die jare na 1994 het groot veranderinge ingehou vir die Suid-Afrikaanse teater in die algemeen, en vir die Afrikaanse teater in die besonder, soos deur verskeie kritici, w.o. Temple Hauptfleisch (1997), bespreek is. Veral die onderskeie streeksrade van vroeër het nou met nuwe besture, asook a.g.v. nuwe regeringsbesluite t.o.v. die uitvoerende kunste, totaal verander. Die voorheen bevoorregte posisie wat die Afrikaanse teater (en al sy kunstenaars—akteurs, regisseurs, dramaturge, ensomeer) geniet het, het nou verdwyn. In reaksie hierop kry ons vanaf die 1990s die vestiging en opbloei van kunstefeeste: KKNK, Aardklop, Woordfees, Vryfees, Inniebos, en vele ander. Nuwe werke in Afrikaans volg wat ook nuwe tendense in die gebruik van Afrikaans op die verhoog reflekteer. In Christiaan Botha (2005) se //Kabbo op die Ysterspoor6 kry ons die eerste drama in Afrikaans waar ʼn San die hoofkarakter is. //Kabbo is volgens die karakterlys “ʼn Middeljarige, ‘wilde’ Boesman van die Kalahari” en praat ʼn “Noord-Kaaps- Namakwalandse en ʼn Boesmantaal.” Naas //Kabbo word ander karakters bloot as stemme aangedui en onderskei deur die taal waarin hulle praat (o.a. Vrouestem 1, Vrouestem 2: Standaardafrikaans; Manstem 1, Manstem 2, Manstem 3, Meisiestem 1: Kaaps Afrikaans; Manstem 7, Vrouestem 3: Afrika-Engels; Vrouestem 8: Noord-Kaaps Namakwalands). Botha (2005) poog om veral deur middel van die San-karakter se taalgebruik sy belewing van die stad (waarin hy hom bevind tydens die drama se verloop) te kontrasteer met sy eie intense vereenselwiging met die natuur en die natuurlewe. Die taal van //Kabbo (Botha 2005, 20) is deurgaans sterk liries en word gekenmerk deur oorspronklike natuurbeeldspraak: //KABBO: ... En kyk hoe lyk die paar Boesmans wat nog die aasvoëls in die lug kan hou. ... Opgefrummel lê hulle daar in hulle droë grasskermpies, hulle velle soos afgesuigde tsammaskille. En nie eens ʼn vingernael bokmensvet om in die droogste plooie in te lê nie! (Hy sak in sy hurke langs die stoel.) En onse ou mensies, kyk hoe grawe hulle met hulle lam hande tot by hulle limboë onder die warm bosand vir ʼn bietjie koel sand om oor die ou pruimtwaklyfies en die ou rolboskoppies te smeer. (Hy kyk stil voor hom op die grond en vee met die rugkant van sy hande oor sy oë. Verlate.) Maar waar sal ʼn paar hande sand nou die sonman se brandpyle kan stop? 6 Die drama is in 2001 by die Aardklop Nasionale Kunstefees te Potchefstroom opgevoer met die dramaturg, Christiaan Botha, wat self die rol van //Kabbo speel. Die Opkoms van Afrikanernasionalisme in die 1930s en die Opkoms van ’n Professionele Teater Terwyl van die Blanke dramaturge (byvoorbeeld André P Brink met Kinkels innie Kabel, 1971, en Bartho Smit met Die Verminktes, 1976) die lotgevalle van veral die Bruinmense van die Kaap op die voorgrond geplaas het en hierdie karakters ook Kaaps laat praat het, was dit egter ʼn Bruin dramaturg, Adam Small, wat in hierdie tydperk met sy Kanna hy kô hystoe (Small 1965) die impak van die apartheidsideologie op die lewens van die Kaapse Bruinmense op skreiende wyse uitgebeeld het. In hierdie drama speel die taal wat die karakters gebruik, naamlik Kaaps, ʼn belangrike rol. Soos in die geval van dramas waarin Hollands-Afrikaans en Hottentots-Afrikaans deur taalkundiges bestudeer is, is Small se gebruik van Kaaps ook reeds taalkundig deur kenners bespreek (byvoorbeeld Hendricks se 2012 artikel: Om die Miskende te laat Ken: ʼn Blik op Adam Small se literêre Verkenning van Kaaps). Maar selfs van groter belang is dat die Bruinman en -vrou in Small se drama nie meer uitgebeeld word deur die perspektief van ʼn Blanke dramaturg of deur die oë van Blanke karakters nie. Dit is nou nie meer ʼn Boniface of ʼn Bain of ʼn Brink wat woorde lê in die monde van hulle Bruin karakters nie. Nou praat die Bruin karakters self in hulle eie taal en verwoord self hulle wêreld en die sosiopolitieke konteks waarin hulle hul bevind, byvoorbeeld in die volgende gesprek tussen Makiet en Kanna (Small 1965, 48): KANNA: Paans was dood op die plaas ... KANNA: Paans was dood op die plaas ... MAKIET: So daar was niks vir ons gewies nie, nie, toe moet ons oek maar trek, wat het ons tog gekan doen op die plaas. KANNA: ... het die baas oek gesê ... KANNA: ... het die baas oek gesê ... Vir ʼn meer volledige bespreking van die sosiopolitieke konteks van Kanna hy kô hystoe, kan die bespreking van Keuris (2017) gelees word. 13 Keuris Hoewel hierdie drama ʼn kragtoer is in terme van die volgehoue taalgebruik van die San- karakter, is die sosiopolitieke en historiese konteks van die San-volk natuurlik deel van die dramatiese gegewens van die stuk en is die toeskouer of leser se kennis van die San- geskiedenis van kardinale belang by die verstaan van hierdie drama. Uit //Kabbo se herinneringe van sy eie vroeëre lewe en van sy volk leer ons die skokkende gegewens wat tot ʼn amper algehele vernietiging van die San gelei het nadat hulle met die eerste Europeërs aan die Kaap kennis gemaak het. Volgens Coetser (2010, 26) verwys die hoofkarakter ook intertekstueel na die historiese figuur //Kabbo van wie daar ʼn afbeelding op die voorblad gegee word, asook na spesifieke naslaanbronne wat oor hierdie figuur beskikbaar is en ook deur die dramaturg gebruik is: Die naam //Kabbo in die titel verwys nie bloot na die hoofkarakter-verteller in die drama nie. Die naam resoneer ook ʼn verband met die /Xamsprekende //Kabbo en sy vertellings soos dit tussen 16 Februarie 1871 en 15 Oktober 1873 deur die linguis Wilhelm Bleek en sy skoonsuster Lucy Lloyd in die Bleek-woning in Mowbray, Kaapstad, opgeteken is . Die konteks van Botha se drama omvat dus die hele San-geskiedenis en in die uitbeelding van een karakter se herinneringe word die aftakeling en ondergang van hierdie inheemse volk na hulle kontak met die vroeë Blankes opgeroep en uitgebeeld. Lees Coetser (2010, 26–31) vir ʼn meer volledige bespreking van die drama, met pertinente verwysings na die geskiedenis van die San. Indien ʼn mens Botha se drama plaas teen die agtergrond van Khoisan-uitbeeldings in die heel vroegste Hollands-Afrikaanse werke (Boniface en Bain), is dit duidelik dat daar ʼn beduidende perspektiefverskuiwing plaasgevind het. In die vroeë werke is hierdie karakters op spottende wyse uitgebeeld deur die Blanke dramaturge en is hulle as duidelik minderwaardig tot die Blankes in die algemeen beskou. Hoewel Botha, as Blanke dramaturg, steeds die skepper is van die “stem” van //Kabbo, probeer hy nou— veral deur die karakter se besondere taalgebruik—ʼn baie meer sensitiewe uitbeelding gee van die San as wat die geval met die vroeëre uitbeeldings was. Terwyl daar ʼn lang geskiedenis is van dramas (o.a. 7 Die eerste opvoering van die drama was op 29 April 2016 in Kaapstad by die Suidoosterfees. Die Tydperk na 1990: Die Opkoms van die Kunstefeeste Aangesien die taal van //Kabbo ʼn unieke mengsel van eie taal- en beeldskeppinge is wat ook die invloed van die Noord-Kaapse en Namakwalandse taaldialekte vertoon, was dit nodig vir die dramaturg om ten slotte ʼn bylaag (Woordverklarings) van vier bladsye in te voeg om die karakter se taal toeganklik te maak vir hedendaagse lesers en gehore. 14 8 Menán van Heerden (2011) omskryf hierdie produksie op LitNet (Holland word weer Kaaps!) soos volg: “Afrikaaps is die breinkind van Catherine Henegan (van The Glasshouse, NL, ook aangebied deur die Baxter-teater ZA) met Aryan Kaganof as dramaturg. Hierdie teaterproduksie/“hiphopera” neem jou op ʼn “edutainment”-reis. Die storie van die ontwikkeling van Afrikaans en Afrikaaps word deur ʼn mix van hip-hop, breakdancing, jazz, reggae, ghoema, storievertelling, “spoken word,” rymkletsery, poësie, sang, energie en passie verweef in ʼn historiese en kontemporêre narratief oor die onteiening van ʼn taalidentiteit en die herwinning daarvan.” DOELA: Sonne wêk vir hulle korrektiewe hanne. En wie gat lam₃ innie mang₄ assitie ôs issie? En wie gat lam₃ innie mang₄ assitie ôs issie? Die tronke sal lieg staan en spinnerakke vang, Die tronke sal lieg staan en spinnerakke vang, hulle sallit netsowel kon ytlien vi weddings en paarties. hulle sallit netsowel kon ytlien vi weddings en paarties. Bring Your Own Handcuffs. Ek dala₅ soe: Sonne so-called misdaad sallie law nie bestaan nie. [3 = rondhang, ontspan; 4 = tronk; 5 = doen of redeneer] [3 = rondhang, ontspan; 4 = tronk; 5 = doen of redeneer] Ook in hierdie geval sal die leser/toeskouer van die drama kennis moet dra van die voorkoms van bendegeweld in die Kaap, asook die sosio-ekonomiese konteks van hierdie gemeenskappe. Hoewel gepubliseerde tekste nog skaars is, het daar in die laaste paar jaar meer teaterproduksies verskyn waarin beide Kaaps as voertaal gebruik word en waar Bruin dramaturge en akteurs ʼn al hoe meer outentieke stem gee aan Bruin gemeenskappe se werklikhede, sosiale probleme en aspirasies, byvoorbeeld Afrikaaps (musiekblyspel, Kunstekaap 2014)8 en Chase Rhys se Kinnes (Kunstekaap 2018). Keuris Shakespeare se werke) wat in Afrikaans vertaal is (byvoorbeeld Hamlet wat reeds in 1945 deur Coertze in Afrikaans vertaal is), is Amy Jephta (2016) se verwerking van Bertholt Brecht se Mutter Courage und ihre Kinder as Kristalvlakte die eerste vertaling in Kaaps.7 In Jephta (2016) se verwerking (“verplasing” in die voorwoord genoem) is die dramatiese wêreld nou geplaas in Kaapstad in die 1980s en probeer Priscilla met ʼn karretjie vol handelsware oorleef tussen bendes, terwyl een na die ander van haar kinders ingetrek word in bendegeweld en sterf. In ʼn Nota oor taal (ongeveer ʼn bladsy lank) word die volgende onder andere oor die gebruik van Kaaps in die drama gesê: 15 Keuris Hierdie teks is geskryf met kennisname van die verskeidenheid wyses waarop Kaaps deur verskillende skrywers gebruik word, en ook van die onderlinge verskil tussen variëteite van Kaaps uit verskillende gebiede. Ook in hierdie teks vind die leser dikwels voetnote om die Kaapse woordgebruik te verduidelik. In die volgende uittreksel (Jephta 2016, 14) is een van die bendeleiers aan die woord: DOELA: Sonne wêk vir hulle korrektiewe hanne. Ten slotte Die ontwikkeling van die meeste tale is dinamies en verskeie veranderinge kan intree oor tyd. Afrikaans se ontwikkeling vanaf die koms van setlaars en slawe aan die Kaap 16 Keuris in die 17de eeu tot vandag is en word deur historiese taalkundiges bestudeer. Nuwe perspektiewe t.o.v. hoe Afrikaans ontwikkel het a.g.v. vroeë invloede van die Khoisan het die ouer perspektief vervang, waar meestal net gefokus was op sy Nederlandse wortels. in die 17de eeu tot vandag is en word deur historiese taalkundiges bestudeer. Nuwe perspektiewe t.o.v. hoe Afrikaans ontwikkel het a.g.v. vroeë invloede van die Khoisan het die ouer perspektief vervang, waar meestal net gefokus was op sy Nederlandse wortels. In hierdie artikel was die fokus hoofsaaklik op die uitbeelding van Khoisan-karakters in van die vroegste dramatiese werke in Suid-Afrika (Boniface, Bain, Du Toit) met besondere klem op hulle taalgebruik (sg. Hottentots-Hollands). Terwyl hierdie werke reeds die aandag ontvang het van verskeie kommentators en kritici in die verlede, was die bedoeling met hierdie artikel om aan te toon dat ʼn mens hulle ook as voorlopers kan beskou van die huidige tendens om Kaaps in resente dramas en teaterstukke te gebruik. In navolging van Vimala Herman se seminale bydrae tot die studie van dramatiese taalgebruik wou ek in hierdie kort oorsig sommige van haar insigte uitlig. Eerstens, dat, hoewel dramatiese taalgebruik natuurlik meestal gesetel is in die algemene taalgebruik van ʼn groep taalgebruikers, dit steeds “gesimuleerde” dialoog veronderstel, m.a.w. steeds ʼn kunsmatige aanwending van die taal is (byvoorbeeld Hottentots-Hollands, Hollands-Afrikaans, Afrikaans, Kaaps) en dat die taalreëls/taalkonvensies, ensovoorts, deur die dramaturg aangewend kan word tot sy/haar eie intensie(s) met die drama. Hierdie beskouing sou moontlik ʼn verklaring kan wees vir die debat wat gewoed het oor die outentieke aard van Kaatje se taalgebruik, m.a.w. of dit werklik sy is wat aan die woord is of nie. Dit lyk op die oog af of dit Kaatje is wat praat, maar by refleksie is dit duidelik (hoewel sy met die kolonialiste—boere en Engelse spot) dat sy as Khoisan- vrou eintlik die vergestalting is van hoe die Blankes van die tyd hierdie groep vroue gesien het: onderduims, dikwels dronk en losbandig. Selfs in werke waar die Khoisan- karakters groter rolle vertolk en selfs meedoen aan die dramas se intrige, bly die karakterisering van hierdie groep vassteek in die stereotipe. Keuris Hoewel enkele Blanke dramaturge heelwat later (veral die Sestigers) probeer het om die Khoisan-karakters simpatiek uit te beeld en die sosiopolitieke bedeling wat onderliggend tot hulle sosiale probleme was gekritiseer het, was dit eers met Adam Small se Kanna hy kȏ hystoe dat ʼn Bruin dramaturg sy eie mense aan die woord stel. In hierdie drama kry ons ook die grootskaalse gebruik van Kaaps en is die weg nou voorberei vir ʼn nuwe bedeling op Suid-Afrikaanse verhoë vir die sprekers van Kaaps. Die verwerking van Brecht se beroemde Mutter Courage und ihre Kinder uit Duits na Kaaps deur Amy Jeptha, asook nuwe werke deur o.a. Chase Rhys, is aanduidings van hoe Kaaps al hoe meer op Suid-Afrikaanse verhoë gebruik word en sekerlik in die toekoms ʼn groter plek gaan inneem. Terwyl die vestiging van Kaaps as inheemse taal (en nie net ʼn dialek van Afrikaans nie) nog voortduur, is daar seker ʼn ironie verskuil in die beskouing dat dit nog dikwels deur sommige sprekers (veral van Standaardafrikaans) as ʼn kombuistaal beskou is/word (ʼn beskrywing wat dikwels in die ontstaansjare van Standaardafrikaans ook aan dié taal toegedig is). Ten slotte Die dramaturge manipuleer dus deur hulle kennis van ʼn bepaalde taal se taalreëls, ensovoorts, om met die karakters se dramatiese dialoog ʼn bepaalde doelwit te bereik wat meestal in die sosiohistoriese konteks van die werk gesetel is. Tweedens, is dit dus duidelik uit al die voorbeelde bespreek dat die konteks van hierdie taaluitinge en dialoë in bepaalde sosiohistoriese asook kulturele kontekste gesetel is. Dit is eintlik onmoontlik om hierdie karakters se gesprekke nie te plaas teen hierdie groter agtergrond nie. Uit die heel vroegste dramatiese werke (Boniface, Bain) blyk die Khoisan-karakters se ondergeskikte posisie in vergelyking met die Blanke kolonialiste, setlaars en later ook boere (o.a. uitgebeeld in die dramas van Du Toit en Melt Brink) heel duidelik vir ʼn hedendaagse leser. Hier het twee aspekte opgeval: eerstens die onderdanige toonaard van die Khoisan-karakters se taaluitinge wanneer in gesprek met die Blankes (soos ook duidelik te sien in die onderskeie aanspreekvorme vir die twee groepe) en die oënskynlik humoristiese naamgewing van die Khoisan-karakters (natuurlik meestal deur die Blanke eienaar/baas). 17 Verwysings Antonissen, R. s.d. Die Afrikaanse Letterkunde van Aanvang tot Hede. Kaapstad: Nasou. Antonissen, R. s.d. Die Afrikaanse Letterkunde van Aanvang tot Hede. Kaapstad: Nasou. Bain, A. G. 1971[1838]. “Kaatje Kekkelbek.” In Afrikaans in die vroeër Jare, geredigeer deur G. S. Nienaber. Johannesburg: Voortrekkerpers, 67–70. Binge, L. W. B. 1969. Ontwikkeling van die Afrikaanse Toneel (1832 tot 1950). Pretoria: Van Schaik. Boniface, C. E. 1954[1832]. De Nieuwe Ridderorde of De Temperantisten. Uitgegee met inleiding en verklarende aantekeninge deur F. C. L. Bosman. Johannesburg: Voortrekkerpers. Bosman, F. C .L. 1942. Di Bedriegers, Magrita Prinslo en ander Afrikaanse Dramas en Samesprake tot 1900. Johannesburg: Voortrekkerpers. Bosman, F. C. L. 1951. Hollandse en Engelse Toneel in Suid-Afrika: 1800 tot Vandag. Pretoria: J.H. de Bussy. Bosman, F. C. L. 1980. Drama en Toneel in Suid-Afrika, Deel II: 1856–1912. Pretoria: Van Schaik. Botha, C. 2005. //Kabbo op die Ysterspoor. Pretoria: Protea Boekhuis. Brink, André P. 1971. Kinkels innie Kabel: ʼn Verhoogstuk in elf Episodes. Kaapstad: Buren- uitgewers. Brink, André P. 1974. Aspekte van die Nuwe Drama. Pretoria: Academica. 18 Keuris Cloete, T. T. (Red). 1980. Die Afrikaanse Literatuur Sedert Sestig. Kaapstad: Nasou. Coetser, J. L. 2010. “Aspekte van Diaspora in drie Afrikaanse Dramatekste na 2004.” 3 April 2021. Error! Hyperlink reference not valid. Dekker, G. 1958. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Kaapstad: Nasou. Shaw, D. 2009. “Two Hottentots, some Scots and a West Indian Slave: The Origins of Kaatje Kekkelbek.” English Studies in Africa 52 (2): 4–14. https://doi.org/10.1080/00138390903444115. Van Heerden, M. 2011. “Holland word Kaaps!” 5 Januarie 2022. https://www.litnet.co.za/holland-word-kaaps/. Dekker, G. 1958. Afrikaanse Literatuurgeskiedenis. Kaapstad: Nasou. Eichbaum, J. 1986. “The Arts in South Africa: A Force for Social Change.” Scenaria (Special Issue 15 May): 3–8. Johannesburg: Seven Arts Publishers. Fletcher, J. 1994. The Story of South African Theatre: A Guide to its History from 1780–1930. Cape Town: Vlaeberg. Fugard, A. 1978. “Boesman and Lena” and Other Plays (The Blood Knot, People Are Living There, Hello and Goodbye). Oxford: Oxford University Press. Hauptfleisch, T. 1997. Theatre and Society: Reflections in a Fractured Mirror. Pretoria: Van Schaik. Hendricks, F. 2012. “Om die Miskende te laat Ken: ʼn Blik op Adam Small se literêre Verkenning van Kaaps.” Tydskrif vir Letterkunde 49 (1): 1–20. https://doi.org/10.4314/tvl.v49i1.8. Herman, V. 1995. Dramatic Discourse: Dialogue as Interaction in Plays. London: Routledge. Herman, V. 1995. Dramatic Discourse: Dialogue as Interaction in Plays. London: Routledge. Jephta, A. 2016. Kristalvlakte: ʼn Drama. Kaapstad: Tafelberg. Jephta, A. 2016. Kristalvlakte: ʼn Drama. Kaapstad: Tafelberg. Kannemeyer, J. C. 1988. Die Afrikaanse Literatuur 1652–1987. Pretoria: Academica. Keuris, M. 2010a. “Between Languages: Athol Fugard and/in Afrikaans.” Journal of Literary Studies 26 (3): 34–49. https://doi.org/10.1080/02564718.2010.495496. Keuris, M. 2010b. “The Representation of Khoisan Characters in Early Dutch-Afrikaans Dramas in South Africa.” In African Theatre: Histories 1850–1950, edited by Y. Hutchison. Suffolk: James Curry, 107–121. Keuris, M. 2017. Herinneringe en Herbesinnings: Kanna hy kô hystoe.” In Adam Small: Denker, Digter, Dramaturg—ʼn Huldiging, geredigeer deur J.van der Elst. Pretoria: Protea Boekhuis, 135–155. Laidler, P. W. 1962. The Annals of the Cape Stage. Edinburgh: William Bryce. Lenta, M. 1999. “Speaking for the Slave: Britain and the Cape, 1751–1828.” Literator 20 (1): 103–117. https://doi.org/10.4102/lit.v20i1.454. Shaw, D. 2009. “Two Hottentots, some Scots and a West Indian Slave: The Origins of Kaatje Kekkelbek.” English Studies in Africa 52 (2): 4–14. https://doi.org/10.1080/00138390903444115. 19 Keuris Small, A. 1965. Kanna hy kô hystoe: ʼn Drama. Kaapstad: Tafelberg. Smit, B. 1976. Die Verminktes. Johannesburg: Perskor-uitgewery. Smith, J. 1990. Toneel en Politiek: ʼn Voorlopige Dokumentering en Ideologiese Verrekening van Kontemporêre Swart Afrikaanse Toneelaktiwiteit in die Kaapse Skiereiland. Bellville: Universiteit van Wes-Kaapland. Steenkamp, A. 2020. “Ytie Kombys en innie Mainstream.” ATKV Taalgenoot, Somer: 17–18. Upham, M. 2020. Kaatje Kekkelbek or Life among the Hottentots, by Andrew Geddes Bain (1797–1865). Featuring verbatim the original text (plus expanded English text) with explanatory notes. 5 January 2022. https://mansellupham.wordpress.com/2020/09/19/kaatje-kekkelbek-life-among-the- hotentots-by-andrew-geddes-bain-1797-1964-featuring-verbatim-the-original-text-plus- expanded-english-text-with-explanatory-notes-by-mansell-upham/ Van Coller, H. P. (Red). 1999. Perspektief en Profiel: ʼn Afrikaanse Literatuurgeskiedenis, deel 2. Pretoria: Van Schaik. Van Heerden, M. 2011. “Holland word Kaaps!” 5 Januarie 2022. https://www.litnet.co.za/holland-word-kaaps/. 20

https://unisapressjournals.co.za/index.php/jls/article/download/10884/5574

Afrikaans

Opsomming Sedert die uitbreek van die COVID-19-pandemie in Suid-Afrika, het die gevolglike inperking van kerke gevra om oor die formaat en inhoud van prediking te herbesin. Die vraag het ontstaan hoe prediking in tye soos hierdie lyk en kan lyk en spesifiek die inhoud van preke die week vóór en ná die staat van inperking. Hierdie artikel ondersoek die inhoud van preke wat in hierdie tydperk in Suid-Afrika gelewer is deur middel van gegronde teorie, ten einde die kerntemas in die prediking te midde van die COVID-19-pandemie en grendeltyd te identifiseer en vandaar ’n homiletiese praxisteorie vir prediking in tye soos hierdie daar te stel. Die naby-ver spanning wat in die wisselwerking tussen die beleefde realiteit van die hoorders en die realiteit wat verkondig word, na vore kom, word ondersoek. Geloofsgewoontes en geloofsonderkeid word ondersoek as kernkonsepte wat hierdie spanning kan vashou en wat hoorders kan help om die dun ruimtes wat deur liminale tye soos hierdie geskep word, te navigeer. 1 Die NG kerk is die grootste Afrikaans-sprekende Gereformeerde kerk in Suid-Afrika. Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie: ʼn Gegronde teoretiese verkenning Marileen Steyn, Cas Wepener, Hennie Pieterse Marileen Steyn, Cas Wepener, Hennie Pieterse 1. Inleiding Die uitbreek van die COVID-19-pandemie het die moderne wêreld met die krisis van gesondheidsbeheer in ʼn netwerkkultuur gekonfronteer. As deel van owerhede se antwoord op die krisis, is maatreëls soos sosiale afstand, nasionale kwarantyn en, soos in die geval van Suid-Afrika, verskillende vlakke van grendeltyd ingestel. Op 15 Maart 2020 het Suid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa ʼn nasionale ramptoestand aangekondig en ʼn verbod op saamtrekke van honderd of meer mense ingestel. Een van die gevolge hiervan was dat die meerderheid kerke, waaronder NG kerke,1 regoor die land hul deure moes sluit en na alternatiewe vorme van kerkwees en eredienste moes begin soek. Op 22 Maart 2020 het baie kerke, waaronder die NG Kerk, nuwe grond betree deur e-eredienste aan te bied met behulp van video’s, lewendige uitsendings van eredienste, Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie potgooie, virtuele nagmaalvierings en ander vorme wat deur tegnologiese ontwikkelinge moontlik gemaak is.2 Op 23 Maart 2020 het president Ramaphosa ʼn nasionale kwarantyn van drie weke aangekondig. Dit het mense onseker, vreesbevange en paniekerig gemaak en die druk op die kerk om ʼn getuie te wees, verhoog. Op 29 Maart 2020 is dominees weer te midde van die inperking en verbod om samekomste gevra om deur middel van (vir sommiges onbekende) tegnologie die evangelie vanuit hul huise te verkondig. Benewens die liturgies-ruimtelike impak wat daar op die Woordverkondiging was, het die pandemie ook teologiese vrae aangeroer wat uitdagings aan die prediking gestel het. In die lig hiervan het die vraag ontstaan hoe prediking in tye van krisis soos hierdie lyk en kan lyk, en meer spesifiek wat die inhoud van die preke die week voor en na die staat van inperking was. Tot op hede is daar reeds navorsing oor die formaat van prediking en liturgie ten tye van krisis en kwarantyn bekend gestel,3 asook oor pastoraat.4 Hierdie artikel wil egter ʼn bydrae tot die gesprek maak deur te kyk na die inhoud van preke in hierdie krisistyd, ʼn area wat tot op hede nog geen aandag geniet het nie. Vanuit bogenoemde konteks het die navorsingsvraag ontstaan: Wat was die kerntemas in die prediking te midde van die COVID-19-pandemie en gevolglike grendeltyd en hoe sou ʼn homiletiese praxisteorie vir prediking in so ʼn situasie daar kon uitsien? 3 Matthee (note 2); Wepener/Matthee (note 2) 4 Anandie Greyling, Wenke vir virtuele pastoraat, in: Die Kerkbode, 6 April 2020, https://kerkbode.christians.co.za/2020/04/06/wenke-vir-virtuele-pastoraat/ (6 April 2020 geraadpleeg); Jan-Albert van den Berg, Pastorale sleutels vir ’n COVID 19 grendeltyd. Communitas, 17 April 2020. https://www.youtube.com/watch?v=SBBatw1i8uk&t=739s (18 April 2020 geraadpleeg). Daar was wel in hierdie tyd ook enkele stemme in die media wat gekant was teen die gebruik van nuwe tegnologie in die liturgie in hierdie tye. Cf. Dieter de Bruin, COVID-19: Geleenthede en ongemak van ‘eredienslose’ tyd, in: Die Kerkbode, 13 April 2020. https://kerkbode.christians.co.za/2020/04/13/COVID-19-geleenthede-en-ongemak-van-eredienslose-tyd/ (28 April 2020 geraadpleeg); Johann Rossouw, Nagmaal is nie sommer enige ritueel nie, in: Die Volksblad, 24 March 2020. https://www.netwerk24.com/Stemme/Aktueel/nagmaal-is-nie-sommer-net-enige-ritueel-nie-20200324 (28 April 2020 geraadpleeg). 2 Cf. Nicholas Matthee, Hoe lyk begrafnisse wanneer daar niemand kan wees nie? in: Die Kerkbode, 3 April 2020, https://kerkbode.christians.co.za/2020/04/03/hoe-lyk-begrafnisse-wanneer-ander-nie-daar-kan-wees-nie/ (28 April 2020 geraadpleeg).; Cas Wepener/Nicholas Matthee, Kubernagmaal in virustyd, in: Die Burger, Volksblad, 17 March 2020, https://www.netwerk24.com/Stemme/Menings/kubernagmaal-in-virustyd-20200317 (17 Maart 2020 geraadpleeg). Idem., Kuberbegraafplase, kuberpelgrimstogte en Korona. in: Vrye Weekblad, 27 Maart 2020. Sie nook in hierdie verband die werk van John Witvliet en die Calvin Institute of Christian Worship op 2 Cf. Nicholas Matthee, Hoe lyk begrafnisse wanneer daar niemand kan wees nie? in: Die Kerkbode, 3 April 2020, https://kerkbode.christians.co.za/2020/04/03/hoe-lyk-begrafnisse-wanneer-ander-nie-daar-kan-wees-nie/ (28 April 2020 geraadpleeg).; Cas Wepener/Nicholas Matthee, Kubernagmaal in virustyd, in: Die Burger, Volksblad, 17 March 2020, https://www.netwerk24.com/Stemme/Menings/kubernagmaal-in-virustyd-20200317 (17 Maart 2020 geraadpleeg). Idem., Kuberbegraafplase, kuberpelgrimstogte en Korona. in: Vrye Weekblad, 27 Maart 2020. Sie nook in hierdie verband die werk van John Witvliet en die Calvin Institute of Christian Worship op https://worship.calvin.edu/resources/resource-library/covid-19-and-worship-resources-for-churches-adapting-to- social-isolation (28 Maart 2020 geraadpleeg). 3 Matthee (note 2); Wepener/Matthee (note 2) 4 Anandie Greyling, Wenke vir virtuele pastoraat, in: Die Kerkbode, 6 April 2020, https://kerkbode.christians.co.za/2020/04/06/wenke-vir-virtuele-pastoraat/ (6 April 2020 geraadpleeg); Jan-Albert van den Berg, Pastorale sleutels vir ’n COVID 19 grendeltyd. Communitas, 17 April 2020. https://www.youtube.com/watch?v=SBBatw1i8uk&t=739s (18 April 2020 geraadpleeg). Daar was wel in hierdie tyd ook enkele stemme in die media wat gekant was teen die gebruik van nuwe tegnologie in die liturgie in hierdie tye. Cf. Dieter de Bruin, COVID-19: Geleenthede en ongemak van ‘eredienslose’ tyd, in: Die Kerkbode, 13 April 2020. https://kerkbode.christians.co.za/2020/04/13/COVID-19-geleenthede-en-ongemak-van-eredienslose-tyd/ (28 April 2020 geraadpleeg); Johann Rossouw, Nagmaal is nie sommer enige ritueel nie, in: Die Volksblad, 24 March 2020. https://www.netwerk24.com/Stemme/Aktueel/nagmaal-is-nie-sommer-net-enige-ritueel-nie-20200324 (28 April 2020 geraadpleeg). J p p //worship.calvin.edu/resources/resource-library/covid-19-and-worship-resources-for-churches-adapting-to- -isolation (28 Maart 2020 geraadpleeg). 1. Inleiding Die doel van die studie is dus enersyds ʼn inhoudelike analise van die prediking en andersyds ʼn poging om op grond van die insigte wat uit die analise bekom word, homiletiese roetemerkers te formuleer in die vorm van ʼn IJH vol 4: 21–40 [22] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie (voorlopige) praxisteorie vir prediking in vergelykbare tye. Om hierdie vraag te beantwoord en die doelwitte te bereik, is gegronde teoretiese navorsing onderneem.5 (voorlopige) praxisteorie vir prediking in vergelykbare tye. Om hierdie vraag te beantwoord en die doelwitte te bereik, is gegronde teoretiese navorsing onderneem.5 5 Hierdie studie is uitgevoer as ‘n projek van die Diensgroep Navorsing en Toerusting, Wes-Kaap Sinode van die NG Kerk. Die data is onder leraars wat almal predikante in die NG Kerk is, ingesamel. Hierdie steekproef het ’n resultaat gebied wat getrou is aan die tipies middelklas of ryker groep, aangesien die meerderheid kerke in die steekproef uit middelklas of hoër middelklas lidmate bestaan. Volgens Schoeman (2020) se navorsing onder NG kerke in 2019, het kerke aangedui dat 98% van hul lidmate blank is. ’n Blanke persoon se gemiddelde inkomste is ongeveer R24 646 per maand (Statistiek Suid-Afrika 2019:61). Die resultate, wat onder meer op afsondering, stilte en rituele gefokus het, spreek van hierdie konteks. Kobus Schoeman, Kerkspieël 2019, persoonlike korrespondensie per e-pos, 28 April 2020. Statistiek Suid-Afrika, Inequality trends in South Africa: A multidimensional diagnostic of inequality, 2019, http://www.statssa.gov.za/publications/Report-03-10-19/Report-03-10-192017.pdf (3 May 2020 geraadpleeg). 7 Die kodering is deur een navorser, wat ook die eerste outeur van hierdie artikel is, gedoen en dan na die ander navorsers gestuur vir hulle insae en kodering. Die resultate van die kodering was deur die drie navorsers, met die oog op intersubjektiwiteit, vergelyk en dit is toe in die finale resultate geïntegreer. 8 M l i Bi k /J Mill G d d Th A i l id L d 2011 9 p g p p p p ( y g p g) 6 Kathy Charmaz, Constructing grounded theory: A practical guide through qualitative analysis, Thousand Oaks (CA) 2006; Hennie J.C. Pieterse, An open coding analytical model of sermons on poverty with Matthew 25:31–46 as sermon text, in: Acta Theologica, 31(1):95–112 (2011); idem, An emerging grounded theory for preaching on poverty in South Africa with Matthew 25:31-46 as sermon text, in: Acta Theologica, 33(1):175-213 (2013).; Cf. Hennie J.C. Pieterse/Cas J. Wepener, Angry preaching. A grounded theory analysis from South Africa, in: International Journal of Public Theology, 12(3f.):401–415, (2018).; Marileen Steyn, A grounded theory analysis of sermons on racism, Ongepubliseerde MDiv-verhandeling, Universiteit van Pretoria 2016; André Verweij, Positioning Jesus’ suffering. A grounded theory of Lenten preaching in local parishes, Eburon 2014. 5 Hierdie studie is uitgevoer as ‘n projek van die Diensgroep Navorsing en Toerusting, Wes-Kaap Sinode van die NG Kerk. Die data is onder leraars wat almal predikante in die NG Kerk is, ingesamel. Hierdie steekproef het ’n resultaat gebied wat getrou is aan die tipies middelklas of ryker groep, aangesien die meerderheid kerke in die steekproef uit middelklas of hoër middelklas lidmate bestaan. Volgens Schoeman (2020) se navorsing onder NG kerke in 2019, het kerke aangedui dat 98% van hul lidmate blank is. ’n Blanke persoon se gemiddelde inkomste is ongeveer R24 646 per maand (Statistiek Suid-Afrika 2019:61). Die resultate, wat onder meer op afsondering, stilte en rituele gefokus het, spreek van hierdie konteks. Kobus Schoeman, Kerkspieël 2019, persoonlike korrespondensie per e-pos, 28 April 2020. Statistiek Suid-Afrika, Inequality trends in South Africa: A multidimensional diagnostic of inequality, 2019, http://www.statssa.gov.za/publications/Report-03-10-19/Report-03-10-192017.pdf (3 May 2020 geraadpleeg). 6 Kathy Charmaz, Constructing grounded theory: A practical guide through qualitative analysis, Thousand Oaks (CA) 2006; Hennie J.C. Pieterse, An open coding analytical model of sermons on poverty with Matthew 25:31–46 as sermon text, in: Acta Theologica, 31(1):95–112 (2011); idem, An emerging grounded theory for preaching on poverty in South Africa with Matthew 25:31-46 as sermon text, in: Acta Theologica, 33(1):175-213 (2013).; Cf. Hennie J.C. Pieterse/Cas J. Wepener, Angry preaching. A grounded theory analysis from South Africa, in: International Journal of Public Theology, 12(3f.):401–415, (2018).; Marileen Steyn, A grounded theory analysis of sermons on racism, Ongepubliseerde MDiv-verhandeling, Universiteit van Pretoria 2016; André Verweij, Positioning Jesus’ suffering. A grounded theory of Lenten preaching in local parishes, Eburon 2014. 7 Die kodering is deur een navorser, wat ook die eerste outeur van hierdie artikel is, gedoen en dan na die ander navorsers gestuur vir hulle insae en kodering. Die resultate van die kodering was deur die drie navorsers, met die oog op intersubjektiwiteit, vergelyk en dit is toe in die finale resultate geïntegreer. 8 Melanie Birks/Jane Mills, Grounded Theory. A practical guide, Londen 2011, 9. p j g y g g 8 Melanie Birks/Jane Mills, Grounded Theory. A practical guide, Londen 2011, 9. 2. ʼn Gegronde Teoretiese Studie Die metodologie wat in die laaste paar dekades internasionaal die meeste vir die inhoudsontleding van dokumente (soos getikte of geskrewe preke) en onderhoude gebruik is, is die gegronde teorie (Grounded Theory) metodologie. 6 Dit is op die oomblik een van die mees gerespekteerde wetenskaplike metodes om die inhoud van dokumente vas te stel. Gegronde Teorie word wêreldwyd in die sosiale wetenskappe gebruik, asook veral in die ontleding van preke binne die teologie. Tog moet inhoudsontleding wat op die ontleding van inhoud self fokus, nie met Gegronde Teologie gelykgestel word nie, omrede die laasgenoemde meer op die identifisering van ontleding van ’n ontluikende teorie fokus, soos in die geval van Gegronde Teorie. In hierdie artikel is gegronde teorie gebruik om preke se inhoud te ontleed. Sommige navorsers maak van die AtlasTI-program vir hulle kodering gebruik, maar in hierdie navorsing is dit per hand gedoen. Hierdie werkswyse was meer gepas vir die samewerkende 7 benadering tot kodering en was moontlik omdat daar met ’n effens kleiner aantal preke (vier-en-twintig preke) gewerk is. Die navorsing begin met tekste (die preke in dié geval) wat op enige gepaste wyse ingesamel kan word, hetsy predikers wat genader is of preke wat van die internet afgetrek is. Daar word begin met die eerste fase, naamlik oop kodering. Aan elke gedeelte of fragment van die preek wat onderskeibare, unieke inhoud bevat, word ʼn kode toegeken.8 By elke kode word enkele woorde 7 Die kodering is deur een navorser, wat ook die eerste outeur van hierdie artikel is, gedoen en dan na die ander navorsers gestuur vir hulle insae en kodering. Die resultate van die kodering was deur die drie navorsers, met die oog op intersubjektiwiteit, vergelyk en dit is toe in die finale resultate geïntegreer. IJH vol 4: 21–40 [23] IJH vol 4: 21–40 Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie wat die inhoud saamvat, aangeteken.9 Langs elke kode word ʼn moontlike kategorie neergeskryf. ʼn Kategorie is inhoud wat uniek is en ʼn eie eienskap bevat. Op hierdie wyse word die eerste aantal preke wat die ondersoeker bekom het, deurgaans gekodeer. Konstante vergelykings is in hierdie proses belangrik sodat alle oorskrydinge van inhoud reggemaak kan word.10 Die tweede fase van ontleding is selektiewe kodering. Hiervoor het die navorser ʼn volgende stel data (preke) nodig. Hierdie preke word op dieselfde wyse gekodeer met ook die moontlike kategorieë langs die kodes. 9 Hennie J.C. Pieterse, The Grounded Theory methodology to conduct content analysis of sermons and interviews: Critique and response, in: HTS Theological Studies, 76(1) (2020) https://hts.org.za/index.php/hts/article/view/5851 (3 May 2020 geraadpleeg), 2. 10 Ibid., 3. / ( ), 14 Sien Pieterse (note 9) vir ‘n meer volledige bespreking oor kritiese stemme teenoor gegronde teorie. 15 Cf. Creswell/Poth (note 12), 88–90. in: Acta Theologica, 31(1):95–112 (2011), 124. 12 Cf. John W. Creswell/Cheryl N. Poth, Qualitative inquiry and research design. Choosing among five approaches, Thousand Oaks (CA) 42018, 87f. 13 Bi k /Mill ( 8) 12 g , ( ) ( ), 12 Cf. John W. Creswell/Cheryl N. Poth, Qualitative inquiry and research design. Choosing among five approaches, Thousand Oaks (CA) 42018, 87f. , 11 Hennie J.C. Pieterse, An open coding analytical model of sermons on poverty with Matthew 25:31-46 as sermon text, in: Acta Theologica, 31(1):95–112 (2011), 124. 12 Cf. John W. Creswell/Cheryl N. Poth, Qualitative inquiry and research design. Choosing among five approaches, Thousand Oaks (CA) 42018, 87f. 13 Birks/Mills (note 8) 12 , 11 Hennie J.C. Pieterse, An open coding analytical model of sermons on poverty with Matthew 25:31-46 as serm in: Acta Theologica, 31(1):95–112 (2011), 124. 13 Birks/Mills (note 8), 12. 2. ʼn Gegronde Teoretiese Studie Wanneer dit voltooi is, word die oop koderings en die selektiewe kodes langs mekaar geplaas en vergelyk. Die doel van die selektiewe kodering is om vas te stel of die nuwe, tweede stel preke inhoude bevat wat die oop gekodeerdes kan versterk of uitbrei, of nuwe inhoude in kodes wat in die tweede fase bykom en bygevoeg word.11 Op hierdie wyse word dan vasgestel of die data versadig is (saturated).12 Dit beteken dat daar in die tyd en konteks waarskynlik nie meer nuwe inhoude sal voorkom nie. Die derde fase is teoretiese kodering. In hierdie oefening word die moontlike kategorieë wat uit die totale aantal kodes voortgekom het, vergelyk. Waar kategorieë oorskry of ander kategorieë versterk, word hulle saamgevoeg sodat die navorser ʼn klein hoeveelheid kategorieë het wat elk ʼn unieke voorbeeld uit die totale aantal preke verteenwoordig. Kategorieë kan dan as konsepte vir ʼn teorie gebruik word. Dit beteken dat die navorser ʼn sentrale kategorie (konsep) kies wat in verhouding staan met die ander kategorieë.13 ʼn Skema of model moet dan by wyse van ʼn skets met heen en weer pyle gemaak word om die verhoudings aan te toon. Hierdie teorie word ʼn ontluikende gegronde teorie (emerging grounded theory) wat uit die praktyk van die prediking oor ʼn sekere saak of tyd na vore kom, genoem. Kritiek14 op hierdie metodologie kom dikwels soms uit die oord van kwantitatiewe navorsers met vraelyste en rekenaargevormde data. Daarvoor sou ʼn mens honderd of meer preke benodig. Gegronde teorie let egter nie op die omvang van die steekproef nie. Die steekproef word eerder as voldoende beskou wanneer die data versadig (saturated) is en geen nuwe kategorieë uit nuwe data na vore kom nie. Om hierdie rede kan daar met kleiner stelle data gewerk word.15 Dit is in hierdie [24] IJH vol 4: 21–40 IJH vol 4: 21–40 Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie kleiner stelle data wat fyner nuanses in die data ook beter opgetel word as in kwantitatiewe navorsing.16 kleiner stelle data wat fyner nuanses in die data ook beter opgetel word as in kwantitatiewe navorsing.16 16 Cf. Hennie J. C. Pieterse, Communicative Preaching, Pretoria 1987 (1991) (1995). 17 Creswell/Poth (note 12), 318. Ibid., 84. 19 Die taal wat in die beskrywings gebruik word, is die taal wat uit die preke ontleen word. Om hierdie rede word daar na “ons” en na God as manlik verwys. 3. Homileties-Inhoudelike Bespreking van Preke Die navorsers het begin deur preke wat op 22 Maart 2020 in die NG Kerk gepreek is, in te samel. Daar is op Facebook vir bereidwilliges gevra om hul aanlynpreke in geskrewe formaat aan die navorsers te stuur as deel van ʼn navorsingsprojek van die Diensgroep Navorsing en Toerusting van die Wes-Kaap Sinode van die NG Kerk. Om die data aan te vul, is enkele preke wat in geskrewe formaat op webwerwe geplaas is, ook gebruik. Die preke wat ontvang is, het hoofsaaklik uit gemeentes in die Wes-Kaap Sinode gekom, met enkele preke uit ander sinodale streke. Twaalf preke is ontvang - ses vanuit die Wes-Kaap vir die eerste siklus en ses vanuit gemeentes uit ander sinodale streke vir die tweede siklus van kodering. Die diversiteit ten opsigte van geografie was gedeeltelik as gevolg van die preke wat ingewin is, maar ook as deel van die navorsing se poging tot nasionale en denominasionele verteenwoordiging. Soos die tweede rondte gevorder het, het dit duidelik geword dat die data nie versadig is nie en dat verdere data benodig word. Teoretiese steekproefneming17 is ‘n metode binne ‘n gegronde teorie as benadering wat dit moontlik gemaak het om die preke vanuit die ander sinodale streke eerder deel te maak van die eerste siklus van kodering. Al twaalf die preke wat op 22 Maart 2020 gepreek is, is weer gekodeer as deel van die siklus van oop kodering. Op hierdie stadium is daar wel vermoed dat Lydenstyd en die kruisgebeure as ʼn kernkategorie na vore sal kom omrede die preke in hierdie tyd (Lydenstyd) op die liturgiese kalender gelewer is en dus met hierdie liturgies-teologiese taal deurweef is. Geen finale besluite ten opsigte van kategorieë of kernkategorieë kon egter op hierdie stadium gemaak word nie. Die tweede siklus het gekyk na twaalf preke wat op 29 Maart 2020 in dieselfde gemeentes as die vorige week gepreek is. Die data is met behulp van selektiewe kodering gekodeer en gevolglik is die voorlopige kategorieë verminder na elf hoofkategorieë.18 Hierdie kategorieë is soos volg benoem en beskryf:19 Ibid., 84. 19 Die taal wat in die beskrywings gebruik word, is die taal wat uit die preke ontleen word. Om hierdie rede word daar na “ons” en na God as manlik verwys. 3. Homileties-Inhoudelike Bespreking van Preke IJH vol 4: 21–40 [25] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie Kernkategorie Beskrywing 1 Die ontwrigting van COVID-19 Die COVID-19-pandemie veroorsaak ontwrigting ten opsigte van die ekonomie, sosiale afstand, sekuriteit en kerkwees. 2 Teodiseë vraagstuk Die COVID-19-pandemie roep vrae na lyding en God se teenwoordigheid op. 3 God se goddelikheid God is teenwoordig en in beheer, Hy skenk lewe en is die Oorwinnaar oor die dood. Niks kan ons skei van sy liefde nie. 4 Geloofsonderskeid en verandering ʼn Klem op die belang van geloofsonderskeid en verandering 5 Diensbaarheid God roep almal op tot diensbaarheid, gehoorsaamheid, dissipelskap en die verkondiging van die evangelie. 6 Lydenstyd en kruisgebeure Lydenstyd en die kruisgebeure gee 'n lens waardeur die huidige konteks verstaan kan word. 7 Vrees Die ontwrigting veroorsaak vrees wat normaal is en nie ontken moet word nie, maar wel hanteer moet word. 8 Troos en hoop Ons vind ons troos en hoop nie in maklike antwoorde nie, maar in ons identiteit in Christus, God se goddelikheid, en liefde. 9 Geloofsgewoontes, rituele en afsondering In hierdie tyd word ons geroep tot geloofsgewoontes, veral stilstand en afsondering, maar ook rituele soos die nagmaal, doop, en praktyke soos lament / gebed / vas en aanbidding. 10 Gemeenskap en gemeentewees Ons word geroep tot gemeenskap en om as liggaam van Christus in ons gemeenskappe en gemeentes te dien. 11 Identiteit Ons word opnuut bewus van ons menslikheid en ons hou vas aan ons identiteit as kinders van God. Tabel 1: Kategorieë na afloop van selektiewe kodering Na die tweede siklus van selektiewe kodering is daar oorbeweeg na die derde siklus, genaamd teoretiese kodering. Tydens hierdie kodering is verskeie kategorieë as kernkategorieë getoets. ʼn Kernkategorie is as geloofwaardig beskou indien dit met verskeie van die ander kategorieë verband IJH vol 4: 21–40 IJH vol 4: 21–40 [26] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie gehou het. Alhoewel Lydenstyd en kruisgebeure die meeste raakpunte met ander kategorieë gehad het, is daar besluit dat hierdie kategorie nie soseer deel van die sentrale gedagtegang is nie, maar wel die konteks vorm waarbinne die prediking plaasvind en die taal waarin die teorie uitgedruk word. Geloofsonderskeiding en -gewoontes het eerder gesamentlik as kernkategorie ontluik. 20 Birks en Mills herinner dat enige ontluikende kernkategorie en teorie nie die enigste teorie is nie, maar dat dit, getrou tot ‘n postmodernistiese paradigma, ‘n moontlike teorie is. 21 In hierdie konteks verwys ontwrigting na ontwrigting van lewensomstandighede, vrees en die teodiseë- vraagstuk. 3. Homileties-Inhoudelike Bespreking van Preke 20 Alhoewel hierdie twee kategorieë twee sterk individuele kategorieë vorm, is hulle in die preke so nou aan mekaar verbonde en het hulle soveel raakpunte met ander kategorieë gedeel, dat daar besluit is om hulle as ʼn eenheid te hanteer. Die onderstaande diagram bied ʼn grafiese voorstelling van die bevindinge. Tabel 2 en 3: Oop en selektiewe kodering van preke Tabel 2 en 3: Oop en selektiewe kodering van preke Tabel 2 en 3: Oop en selektiewe kodering van preke IJH vol 4: 21–40 IJH vol 4: 21–40 [27] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie Figuur 1: Teoretiese kodering van preke te midde van COVID 19 Die teoretiese kodering kan soos volg verduidelik word: Die teoretiese kodering kan soos volg verduidelik word: Die teoretiese kodering kan soos volg verduidelik word: • Die COVID-19-pandemie het drie gevolge: Dit veroorsaak (1) vrae na God en lyding (die teodiseë vraagstuk); (2) vrees; en (3) ontwrigting. • Hierdie gevolge vra drie reaksies: (5) die soeke na troos en hoop; (6) die gebruik van geloofsgewoontes soos rituele en afsondering (wat gepaardgaan met (7) geloofsonderskeiding en verandering); sowel as (8) diensbaarheid. • (5) Troos en hoop word gevind in (4) mense se identiteit as kinders van God en in (9) God se goddelikheid. Om hierdie goddelikheid raak te sien, is (6) geloofsgewoontes en (7) geloofsonderskeiding nodig. • (8) Diensbaarheid, as ʼn (6) geloofsgewoonte, vra vir (7) geloofsonderskeiding om (10) nuut te dink oor gemeenskap en gemeentewees. [28] IJH vol 4: 21–40 Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie • Al hierdie konsepte speel af binne die raamwerk en in dje taal van (11) lydenstyd en die kruisgebeure en dit gee verdere betekenis aan elkeen van die betrokke elemente. Hierdie ontluikende model kan ook soos volg in die taal van lydenstyd en die kruisgebeure uitgedruk word: • Al hierdie konsepte speel af binne die raamwerk en in dje taal van (11) lydenstyd en die kruisgebeure en dit gee verdere betekenis aan elkeen van die betrokke elemente. Hierdie ontluikende model kan ook soos volg in die taal van lydenstyd en die kruisgebeure uitgedruk word: Figuur 2: Teoretiese kodering van preke te midde van COVID 19 soos uitgedruk in die taal van Lydenstyd en die kruisgebeure guur 2: Teoretiese kodering van preke te midde van COVID 19 soos uitgedruk in die taal van Lydenstyd en die kruisgebeure Figuur 2: Teoretiese kodering van preke te midde van COVID 19 soos uitgedruk in die taal van Lydenstyd en die kruisgebeu Vanuit die identifisering van hierdie kernkategorieë is die volgende ontluikende teorie met betrekking tot prediking te midde van die COVID-19-pandemie geïdentifiseer: te midde van die ontwrigting21 wat deur die COVID-19-pandemie veroorsaak word, word die hoorders genooi om, met behulp van geloofsgewoontes, met geloofsonderskeiding om te gaan ten einde God se goddelikheid as troos en hoop raak te sien en diensbaar te wees. Hier is dit belangrik om uit te wys dat nie al die kategorieë uitdruklik in hierdie ontluikende teorie genoem word nie, maar slegs die Vanuit die identifisering van hierdie kernkategorieë is die volgende ontluikende teorie met betrekking tot prediking te midde van die COVID-19-pandemie geïdentifiseer: te midde van die ontwrigting21 wat deur die COVID-19-pandemie veroorsaak word, word die hoorders genooi om, met behulp van geloofsgewoontes, met geloofsonderskeiding om te gaan ten einde God se goddelikheid as troos en hoop raak te sien en diensbaar te wees. Hier is dit belangrik om uit te wys dat nie al die kategorieë uitdruklik in hierdie ontluikende teorie genoem word nie, maar slegs die IJH vol 4: 21–40 [29] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie kategorieë wat die meeste in die prediking uitgestaan het en die meeste verbande met ander kategorieë gehad het. In hierdie homiletiese praxis teorie word daar onderskei tussen die realiteit wat deur die hoorders ervaar word en die realiteit wat deur die predikers verkondig word en die manier waarop geloofsgewoontes en geloofsonderskeid ’n skarnier tussen die twee realiteite vorm. Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie Die geloofsgewoontes wat vanuit die preke ontluik het word dan in die lig van die teorie verhelder. Die doel is eerstens om te verstaan waarom die relevante kategorieë en geloofsgewoontes na vore gekom het en hoe dit prediking beïnvloed en tweedens om ʼn praxisteorie te formuleer. 4. Ontluikende homiletiese praxisteorie Die preke wat in die eerste twee weke sedert die instelling van inperking in Suid-Afrika gepreek is, kan dus homileties-inhoudelik volgens die ontluikende teorie soos volg beskryf word: Te midde van die ontwrigting wat deur die COVID-19-pandemie veroorsaak word, word die hoorders genooi om met behulp van geloofsgewoontes met geloofsonderskeiding om te gaan met die doel om God se goddelikheid as troos en hoop raak te sien en diensbaar te wees. In hierdie teorie is daar as’t ware drie groter afdelings. Die eerste het te make met die hoorders se beleefde realiteit (die ontwrigting wat deur die COVID-19-pandemie veroorsaak word). Die tweede afdeling handel oor die realiteit wat deur die predikers verkondig word (God se goddelikheid as troos en hoop). Die derde afdeling is die skarnier wat die beleefde en die verkondigde realiteit aan mekaar verbind, naamlik geloofsgewoontes en -onderskeiding. Waar hierdie twee realiteite mekaar ontmoet, vloei daar diensbaarheid (as geloofsgewoonte) uit. ’n Bespreking van elk van die groter afdelings en die wyse waarop hierdie afdelings met ’n ruimtelike22 spanning tussen naby en ver te make het, volg. Geloofsgewoontes en -onderskeiding word dan beskryf as ’n dun ruimte, met ander woorde ʼn liminale ruimte of drumpel, wat die spanning van naby en ver dra en wisselwerking tussen die twee ruimtes bewerkstellig. 22 Vir ‘n studie oor ruimtelikheid en prediking, sien Johan Cilliers, A space for grace. Towards an aesthetics of preaching, Stellenbosch 2016. 4.1 ’n Ver-Naby Belewenis van die COVID-19-Pandemie In die preke wat bestudeer is, het drie fasette van die hoorders se belewenisse van die COVID-19- pandemie na vore gekom, naamlik ontwrigting, vrees en die teodiseë vraagstuk. Hierdie [30] IJH vol 4: 21–40 Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie belewenisse kan elk omskryf word deur die woord ver. Mense se lewens is ontwrig omdat baie mense weens sosiale afstand en die grendeltydperk ver van mekaar moes begin lewe.23 Vrees en angs ontstaan wanneer dít wat mense beleef, ver verwyderd is van dit wat hulle ken of laat veilig voel. Hierdie gevoelens van ver het op sy beurt vrae opgeroep oor God wat as ver beleef word. Daarom het die vraag “Waar is God?” na vore gekom. Die belewenis van ver spoel dus vanaf die fisiese sfeer oor na die psigiese en na die geestelike sfeer. Die drie sfere kan immers nie van mekaar geskei word nie en daarom het verwydering in die een sfeer ook ’n invloed op die ander sfere. Ontwrigting, vrees en die teodiseë vraagstuk is egter nie net tekens van wat ver is nie, maar ook van wat baie naby kom. Insig in die werking van trauma24 bied insig in hoe hierdie afstand beleef word. Trauma is nie ’n eksterne gebeurtenis nie, maar eerder die mens se fisiologiese reaksie wanneer die individu of gemeenskap se kapasiteit vir aanpassing oorweldig word.25 Daarom is dit nie moontlik om te sê dat almal deur die COVID-19-pandemie getraumatiseer word nie. Daar kan wel gesê word dat almal gevra word om aanpassings te maak (ontwrigting) en dat sommige se kapasiteit oorskry kan word. Wat die impak van die COVID-19-pandemie kon vererger, is die omvang van die aanpassing wat aangevra is, die verwydering van agentskap deurdat groot besluite deur sentrale leierskap geneem is, en die wyse waarop baie mense se hantering van trauma (wat aktiwiteite soos draf, uitgaan en by vriende kuier) insluit, ingeperk is. Al hierdie faktore kon bydra tot vrees, wat ’n simptoom van trauma kan wees. Trauma kan op sy beurt lei tot dit waarna Riaan van der Merwe as die “winterseisoen van die siel” verwys.26 Dit verwys na die tye in ‘n mens se lewe wanneer die gelowige vasgeval en verwyder van God voel. Hierdie tye word dus juis geken aan ’n behoefte om “God in donkerte te vind” en “God … te ervaar”.27 Dit strook met Warner et al. 23 In Suid-Afrika is dit die realiteit dat baie gesinne nou juis nader aan mekaar moet bly omrede daar soms baie mense in een huis is. Nietemin word daar ook van mense in hierdie kontekste gevra om verwyderd van familie en vriende te leef. g y , p www.youtube.com/watch?v=SBBatw1i8uk&t=739s (accessed 18 April 2020); Cf. Kathy Weingarten, Common itnessing violence every day. How we are armed. How we can heal, New York (NY) 2003. 23 In Suid-Afrika is dit die realiteit dat baie gesinne nou juis nader aan mekaar moet bly omrede daar soms baie mense in een huis is. Nietemin word daar ook van mense in hierdie kontekste gevra om verwyderd van familie en vriende te leef. 24 Of daar met redelikheid gesê kan word dat die hoorders ten tye van die preke reeds trauma ervaar het, is moeilik om te sê. Tog het temas wat dikwels met trauma verband hou, na vore gekom en om hierdie rede word daar na trauma gekyk. Die argument kan ook gemaak word dat die hoorders se toegang tot internasionale nuus rakende COVID-19 reeds traumatiserend kon wees deurdat dit sekondêre trauma kon veroorsaak. Cf. Jan-Albert van den Berg, Pastorale sleutels vir ‘ n COVID-19 grendeltyd. Communitas, 17 April 2020: https://www.youtube.com/watch?v=SBBatw1i8uk&t=739s (accessed 18 April 2020); Cf. Kathy Weingarten, Common shock. Witnessing violence every day. How we are armed. How we can heal, New York (NY) 2003. 25 Cf. Megan Warner/Christopher Southgate/Carla A. Grosch-Miller/Hilary Ison (eds.), Tragedies and Christian Congregations (Explorations in Practical, Pastoral and Empirical Theology), Oxon 2020. 26 Riaan Van der Merwe, Seisoene van die siel: Natuurlike geloofsgewoontes vir organiese geestelike groei, Stellenbosh 2013, 44. 27 Ibid., 42. leef. 24 Of daar met redelikheid gesê kan word dat die hoorders ten tye van die preke reeds trauma ervaar het, is moeilik om te sê. Tog het temas wat dikwels met trauma verband hou, na vore gekom en om hierdie rede word daar na trauma gekyk. Die argument kan ook gemaak word dat die hoorders se toegang tot internasionale nuus rakende COVID-19 reeds traumatiserend kon wees deurdat dit sekondêre trauma kon veroorsaak. Cf. Jan-Albert van den Berg, Pastorale sleutels vir ‘ n COVID-19 grendeltyd. Communitas, 17 April 2020: https://www.youtube.com/watch?v=SBBatw1i8uk&t=739s (accessed 18 April 2020); Cf. Kathy Weingarten, Common shock. Witnessing violence every day. How we are armed. How we can heal, New York (NY) 2003. g g p p g 26 Riaan Van der Merwe, Seisoene van die siel: Natuurlike geloofsgewoontes vir organiese geestelike groei, Stellenbosh 2013, 44. 27 Ibid., 42. g y y , ( ) 25 Cf. Megan Warner/Christopher Southgate/Carla A. Grosch-Miller/Hilary Ison (eds.), Tragedies and Christian Congregations (Explorations in Practical, Pastoral and Empirical Theology), Oxon 2020. leef. 24 Of daar met redelikheid gesê kan word dat die hoorders ten tye van die preke reeds trauma ervaar het, i om te sê. Tog het temas wat dikwels met trauma verband hou, na vore gekom en om hierdie rede word daar n gekyk. Die argument kan ook gemaak word dat die hoorders se toegang tot internasionale nuus rakende CO reeds traumatiserend kon wees deurdat dit sekondêre trauma kon veroorsaak. Cf. Jan-Albert van den Berg, sleutels vir ‘ n COVID-19 grendeltyd. Communitas, 17 April 4.1 ’n Ver-Naby Belewenis van die COVID-19-Pandemie wat die hervestiging van ’n koherente beeld van God en die wêreld as een van die primêre take van die getraumatiseerde individu of gemeenskap identifiseer [31] IJH vol 4: 21–40 Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie (teodiseë vraagstuk).28 Hierdie insigte rakende trauma kan ook waardevol wees vir prediking te midde van ʼn pandemie en grendeltyd. Vrees en ruimtelike verwydering is dus naby. Dit is vergelykbaar met die werking van trauma wat só naby is dat dit in die mens se liggaam gaan sit. Trauma is primêr ’n fisiologiese reaksie en die proses, sowel as die gevolge van trauma, gaan sit telkens in die brein en in die liggaam.29 Mense het immers nie liggame nie, maar is liggame, soos die Nederlandse teoloog Gerardus van der Leeuw meer as sewentig jaar gelede reeds opgemerk het.30 COVID-19 is juis so bedreigend omdat dit nie net die mens se liggaam kragtens lewe of dood bedreig nie, maar ook die liggaam se alledaagse funksionering en ritmes. ’n Voorbeeld hiervan is die wyse waarop trauma, soos dit nader kom, juis mense se verbintenisse met hulself, ander, bronne en verwysingsraamwerk breek en sodoende die gevoel van ver versterk.31 Al drie die elemente van ontwrigting, vrees en die teodiseë vraagstuk dui dus daarop dat die prediker hier ’n konteks van naby en ver erken en hierop antwoord. Dit vra egter ook dat daar besin word oor die manier waarop prediking met hierdie paradoks in prediking te werk kan gaan. Hierdie paradoks van naby-ver is egter nie net in die beleefde realiteit van die hoorders teenwoordig nie, maar ook in die realiteit wat deur die predikers verkondig word. Ibid., 47. 32 ’n Ouer en hul kinders word nie altyd geken aan ’n nabye verhouding nie, maar in die konteks van die preke is dit duidelik dat dít wel vir die predikers die geval is. ( ) 29 Hilary Ison, Working with an embodied and systemic approach to trauma and tragedy, in: Warner et al. (note 25); Karen O’Donnell, Eucharist and trauma. Healing in the B/body, in: Warner et al. (note 25). 28 Warner et al. (note 25), 1. , g / y, ( ) 30 Gerardus Van der Leeuw, Sacramentstheologie. Nijkerk 1949, 9. 31 Ibid 47 , g / y, 30 Gerardus Van der Leeuw, Sacramentstheologie. Nijkerk 1949, 9. 31 Ibid 47 Karen O’Donnell, Eucharist and trauma. Healing in the B/body, in: Warner et al. (n 30 Gerardus Van der Leeuw Sacramentstheologie Nijkerk 1949 9 Hilary Ison, Working with an embodied and systemic approach to trauma and tragedy, in: W Karen O’Donnell, Eucharist and trauma. Healing in the B/body, in: Warner et al. (note 25). rner et al. (note 25), 1. 33 Die voorkoms van hierdie tema was versterk deur die feit dat die leesrooster teks vir die week Esegiël 37 was. 34 Albert Camus, The Plague. Vertaal deur Robin Buss, Londen 2001 [1947]. 4.2 ’n Ver-Naby Verkondiging van die Troos en Hoop In hulle reaksie op hierdie naby-ver belewenis van die COVID-19-pandemie bied predikers troos en hoop deur die verkondiging van die realiteit van God as ’n naby God. Dáár waar predikers gefokus het op die hoorders se belewenis van ver, het hulle gepraat van God wat naby is. Die realiteit wat verkondig is, het gewys op God se teenwoordigheid in die mens se lyding. God maak mense God se kinders (taal van nabyheid32). God is almagtig en niks kan mense skei (verwyder) van God se liefde nie (ewige nabyheid). Die boodskap is dus nie net dat God daar is en bestaan nie, maar dat God naby is. Saam met die boodskap wat sê dat niks die mens van God se liefde kan skei nie, is die boodskap dat die dood ver is. Hier word daar nie bedoel dat Christene nie sal doodgaan nie, maar IJH vol 4: 21–40 [32] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie wel dat die dood se impak op die nabyheid van God ver verwyderd is. Tesame met hierdie boodskap is daar diegene wat sê dat God nuwe lewe uit die oue skep – ’n tema wat sterk in die preke na vore gekom het.33 Weereens skep dit die beeld van God wat die dood (in die konteks van die preke - ook hopeloosheid) ver skuif om ruimte te maak vir lewe om nader te kom. Prediker H se woorde in die tweede siklus is ‘n goeie voorbeeld van hierdie naby-ver taal in die verkondiging: “Waar hulle gevoel het God draai hulle rug op hulle, voel hulle dat God nou by hulle is. Waar hulle dood gevoel het in ballingskap, is daar weer nuwe energie en nuwe planne.” Die prediking se inhoud vorm dus ’n chiasme. Waar die belewenis aan verwydering geken word, word daar van nabyheid gepreek. Waar daar van vrees en hopeloosheid gepraat is, word daar oor die verwydering van die dood gepreek. y g g p Dood is ver God is naby Almal is ver Vrees is naby Verkondigde realiteit Beleefde realiteit y g g p Hierdie uitbeelding is nie ’n reël nie. Waar daar oor die nabyheid van vrees en ontwrigting gepreek is, is daar soms ook oor God se nabyheid gepreek. Wat dit wel wys, is ’n deurlopende tendens om met die naby-ver spanning te werk. 34 Albert Camus, The Plague. Vertaal deur Robin Buss, Londen 2001 [1947]. 4.2 ’n Ver-Naby Verkondiging van die Troos en Hoop Dood is ver God is naby Almal is ver Vrees is naby Verkondigde realiteit Beleefde realiteit Verkondigde realiteit Beleefde realiteit Hierdie uitbeelding is nie ’n reël nie. Waar daar oor die nabyheid van vrees en ontwrigting gepreek is, is daar soms ook oor God se nabyheid gepreek. Wat dit wel wys, is ’n deurlopende tendens om met die naby-ver spanning te werk. Hierdie uitbeelding is nie ’n reël nie. Waar daar oor die nabyheid van vrees en ontwrigting gepreek is, is daar soms ook oor God se nabyheid gepreek. Wat dit wel wys, is ’n deurlopende tendens om met die naby-ver spanning te werk. Dit is interessant om hier kortliks na die preke van Vader Paneloux in Die Plaag te kyk. Die filosoof en skrywer Albert Camus bied twee fiktiewe preke in hierdie roman. In Die Plaag34 breek ʼn pes in die stad Oran uit. Een van die karakters in die boek, ʼn Jesuïtiese priester genaamd Vader Paneloux, lewer kort na die uitbreking van die plaag ʼn preek in die plaaslike kerk en ook weer teen die einde van die plaag. Tussen die twee preke verloop etlike maande waartydens die inwoners ongekende ellende beleef. Met Paneloux se eerste preek is die kerk stampvol. Die erediensgangers word in groot omvang vertel dat die plaag ’n straf is wat die mense van Oran verdien. Nader aan die einde van die preek fokus Paneloux egter sy aandag op hoop. Hy verwys na ene Mathieu Marais wat tydens die plaag in Marseille sonder hulp en hoop gevoel het, maar in teenstelling met Marais, sê Paneloux, het hy nog nooit intenser die hulp van God en Christelike hoop beleef as juis toe nie. Die verteller eindig sy beskrywing van die eerste preek soos volg: “He hoped, against all hope, that despite the horror of these days and the cries of the dying, our fellow-citizens would offer heaven the only word that IJH vol 4: 21–40 [33] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie a Christian should, which was the word of love. God would do the rest.” In hierdie preek bied Paneloux dít wat die predikers in hierdie navorsing as maklike antwoorde sou beskryf – woorde van die plaag as God se straf. Tog praat Paneloux ook van die Christelike hoop wat hy nou sterker beleef as ooit vantevore. Vir Paneloux is troos en hoop aan die begin van die plaag naby. 4.2 ’n Ver-Naby Verkondiging van die Troos en Hoop Die tweede preek, nadat die stad baie ellende beleef het, verbeeld ʼn geheel ander toonaard, alhoewel daar inhoudelik sterk ooreenkomste met die eerste preek is. Paneloux praat tydens die tweede preek sagter en hy aarsel ook telkens. Camus skryf verder: “… he no longer said ‘you’, but ‘we’”. Die verteller deel die leser dan mee dat, anders as wat die hoorders sou verwag, die prediker niks gesê het oor die ewige geluk wat wag en wat sou kompenseer vir die lyding nie. Daar is geen definitiewe boodskap van troos of hoop wat naby is nie. Wat ʼn mens nou moet doen, is om gewoon voort te gaan in die duister, probeer om goed te doen en om jouself in God se hande te plaas. Daar is nie ʼn eiland in die plaag nie, daar is geen middeweg nie. Hy eindig dan met die stelling dat dit moeilik is om God lief te hê, want dit behels ʼn totale prysgawe van jouself. Dit is volgens die prediker die harde les. Dít is geloof. In hierdie preek is die boodskap van troos en hoop verder en Paneloux preek nie meer dat die dood ver is nie. Camus se werk beeld uit dat al bly die inhoud van ʼn preek ten dele dieselfde, word dit tog ook anders, aangesien die predikers in hulle menswees aangeraak word deur omstandighede. Om te sê dat God naby en die dood ver is, is die verkondigde realiteit van die preke wat bestudeer is en dit is moontlik gepas vir die konteks van daardie preek. Dit wil voorkom asof die wyse waarop die predikers wie se preke ontleed is, self ʼn drumpeltyd beleef het en dit het neerslag gevind in hulle preke. Daar moet dus gevra word na die manier waarop daar gepreek kan word wanneer God selfs vir die prediker nie so naby voel nie en die dood al nader kom. y/ ( ), , ( ) 37 Gerard Lukken, Liturgie en Zintuiglijkheid. Over de betekenis van lichamelijkheid in de liturgie, Hilversum 1990, 5. 38 Richard Kearney, The wager of carnal hermeneutics. In Kearney/Treanor (note 36), Carnal Hermeneutics, New York (NY) 2015, 21. 4.3 Geloofsonderskeid en Geloofsgewoontes te midde van Naby en Ver In die preke onder bespreking kan die verkondiging ’n beleefde realiteit word indien mense met geloofsonderskeiding omgaan deur die gebruik van geloofsgewoontes. In die middel van die naby- ver chiasme wat tussen die beleefde realiteit en die verkondigde realiteit gevorm word, lê ’n spanning. Predikers moedig hoorders aan om die verkondigde realiteit raak te sien met behulp van geloofsonderskeiding wat deur geloofsgewoontes bewerkstellig word. In die konteks van die preke is geloofsonderskeiding om te ontdek dat dit wat ver lyk, naby is. Dit is om sensitief te wees vir waar God aan die werk is. Om dit raak te sien, is dit egter nodig om te leer hoe om te kyk, hoe om te luister, hoe om lyflik te beleef, en dit is om hierdie rede dat geloofsgewoontes saam met geloofsonderskeiding bespreek word. [34] IJH vol 4: 21–40 Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie Die predikers verwys na verskeie geloofspraktyke. Die mees algemene geloofspraktyke is diensbaarheid en afsondering, maar lament en die sakramente as liturgiese rituele kom ook na vore. In hierdie verband word daar nou verder gekonsentreer op stilte, rituele, lament en laastens diensbaarheid. Afsondering se oogmerk is dikwels om God raak te sien. Afsondering behels die opsetlike ver wees van ander om van die nabyheid van God bewus te raak. Stilte as geloofsgewoonte kan spesifiek ook betrek word by afsondering want dit hang baie nou saam met geloofsonderskeiding. Baie van die predikers en hoorders was in ʼn grendeltyd in stilte gedompel. Vir sommige mense kan stilte bedreigend wees, maar binne die Christelike tradisie kan stilte ook ʼn positiewe waarde hê, soos Elia wat in 1 Konings 19 vir God in die fluistering van die windstilte beleef het. Stilte dien dus die woord, maar spesifiek die mees ideale woord en dien dus as sodanig onderskeiding en by uitstek ook die prediking. Peeters wys daarop dat “… in de liturgie ziet men dat stilte geen doel op zichzelf is.”35 Stilte is verder nou verbonde aan geloofspraktyke soos rituele. Brug / naby-ver spanning Dood is ver God is naby Almal is ver Vrees is naby Verkondigde realiteit Beleefde realiteit Brug / naby-ver spanning Dood is ver God is naby Almal is ver Vrees is naby Verkondigde realiteit Beleefde realiteit Brug / naby-ver spanning Beleefde realiteit God is naby Afsondering se oogmerk is dikwels om God raak te sien. 35 B. Peeters, Zwijgen, in: Marcel Barnard and Paul Post (eds.), Ritueel bestek. Antropologische kernwoorden van de liturgie. Zoetermeer 2001, 160. 35 B. Peeters, Zwijgen, in: Marcel Barnard and Paul Post (eds.), Ritueel bestek. Antropologische kernwoorden van de liturgie. Zoetermeer 2001, 160. 36 Richard Kearney/Brian Treanor (eds.), Carnal Hermeneutics, New York (NY) 2015. 37 Gerard Lukken Liturgie en Zintuiglijkheid Over de betekenis van lichamelijkheid in de liturgie Hilversum 1990 5 4.3 Geloofsonderskeid en Geloofsgewoontes te midde van Naby en Ver Afsondering behels die opsetlike ver wees van ander om van die nabyheid van God bewus te raak. Stilte as geloofsgewoonte kan spesifiek ook betrek word by afsondering want dit hang baie nou saam met geloofsonderskeiding. Baie van die predikers en hoorders was in ʼn grendeltyd in stilte gedompel. Vir sommige mense kan stilte bedreigend wees, maar binne die Christelike tradisie kan stilte ook ʼn positiewe waarde hê, soos Elia wat in 1 Konings 19 vir God in die fluistering van die windstilte beleef het. Stilte dien dus die woord, maar spesifiek die mees ideale woord en dien dus as sodanig onderskeiding en by uitstek ook die prediking. Peeters wys daarop dat “… in de liturgie ziet men dat stilte geen doel op zichzelf is.”35 Stilte is verder nou verbonde aan geloofspraktyke soos rituele. Op Palmsondag, wat die Groot Lydensweek ingelei het, was die kern van die predikers se boodskappe geloofsonderskeiding en -gewoontes. Hierdie onderskeiding gaan volgens die predikers tydens die grendeltyd oor veel meer as slegs ʼn rasionele, verstandelike georiënteerde onderskeiding, maar word in afsondering en te midde van stilte by uitstek ook ʼn lyflike aangeleentheid. Dit is wat Kearney en Treanor vleeslike hermeneutiek noem wat ander sintuie, veral tas en smaak, prioritiseer.36 Lukken het dertig jaar gelede reeds die belang van liggaamlikheid in die liturgie benadruk en sê: “Het menselijke lichaam is een knooppunt in ieder ritueel” en ook “… dat wij slechts in en door die lijfelijkheid toegang hebben tot dat mysterie.”37 In hierdie verband wys Kearney dat “touch is something we do to the world, it is also something the world does to us.”38 Kearney wys ook op Merleau-Ponty wat vlees as ʼn chiasme definieer, ʼn chiasme IJH vol 4: 21–40 [35] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie tussen die persoon en die wêreld, “… a reversable crossing which precedes all analytic and transcendental divisions between subject and object, consciousness and thing.”39 Die predikers het in die grendeltyd bevestig hoedat prediking en liturgie in hierdie tyd nie van mekaar geskei kan word nie en dat die een die ander dien. Die onderskeiding van die juisste woord, die hoor van die preek en toe-eiening daarvan, word in ʼn grendeltyd in die stilte en deur ʼn lyflike hermeneutiek gedien wat deur middel van liturgiese rituele tuis wortel skiet. 41 Ibid., 13. Sien ook: Gerald Arbuckle, Grieving for change, Londen 1991; Coenie Burger, Gemeentes in Transito, Kaapstad, 1995; Cas Wepener, Burning incense for a focus group discussion. A spirituality of liminality for doing liturgical research in an African context from an emic perspective, in: IJPT 19(2): 271–291 (2015); idem, Kookpunt! ʼn Gelowige reaksie van ʼn ontnugterde nasie: Christelike nadenke oor woede, Wellington 2015. 39 Ibid., 37. 40 Susan Beaumont, How to lead when you don’t know where you’re going: Leading in a liminal season, Mary-Land 2019, 16. 41 Ibid., 13. Sien ook: Gerald Arbuckle, Grieving for change, Londen 1991; Coenie Burger, Gemeentes in Transito, Kaapstad, 1995; Cas Wepener, Burning incense for a focus group discussion. A spirituality of liminality for doing liturgical research in an African context from an emic perspective, in: IJPT 19(2): 271–291 (2015); idem, Kookpunt! ʼn Gelowige reaksie van ʼn ontnugterde nasie: Christelike nadenke oor woede, Wellington 2015. 42 Samuel Torvend, Touch me and see: A resurrection of the body in the church? in: Institute of Liturgical Studies Occasional Papers, http://scholar.valpo.edu/ils_papers/124 (May, 4th 2020 geraadpleeg) 2013, 124. 43 Ibid., 6 ow g s v o g d s : C s d oo wo d , W g o 0 5. 42 Samuel Torvend, Touch me and see: A resurrection of the body in the church? in: Institute of Liturgical Studies Occasional Papers, http://scholar.valpo.edu/ils_papers/124 (May, 4th 2020 geraadpleeg) 2013, 124. 43 Ibid 6 7. Beaumont, How to lead when you don’t know where you’re going: Leading in a liminal season, Mary-Land 39 Ibid., 37. 40 Susan Beaumont, How to lead when you don’t know where you’re going: Leading in a liminal season, Mary-Land 2019, 16. 4.3 Geloofsonderskeid en Geloofsgewoontes te midde van Naby en Ver Dit is die uitvoering van liturgiese rituele tuis wat in die preke aangemoedig word of die preke ondersteun het, wat juis ook meerdere sintuie soos tas, proe en ruik betrek, eerder as slegs die hoor van die preek en die sien van die prediker. In hierdie verband was dit ook merkwaardig dat baie NG Kerke voortgegaan het met die viering van die Nagmaal op Heilige Donderdag. Baie gemeentes het op hierdie dag die hoorders aangemoedig op brood en wyn tus te gebruik en dus op ʼn lyflik-sintuiglike wyse aan die prediking deel te neem. In die preke bestudeer, is die doop en die nagmaal ook na verwys as liggaamlike herinneringe van die hoorders se identiteit as kinders van God en as deel van die Liggaam van Christus. Liminale spasies is sogenaamde “dun” ruimtes waar die afstand tussen mens en God dikwels kleiner voel. 40 Daarom is liminale tye juis die ideale geleenthede vir geloofspraktyke en - onderskeiding. Om dit te doen, moet mense egter gehelp word om die waarde van liminaliteit te sien en om te weet wat om met hul vrees te doen.41 Sodoende is dit dus ook in hierdie verband belangrik om die noue verband tussen prediking en liturgie in die grendeltyd te waardeer. Torvend bevraagteken die kerk se geneigdheid om slegs op die sakramente en liturgie te fokus en pleit vir ‘n herbesinning oor die plek van alledaagse liggaamlike praktyke en handelinge in geloofsvorming.42 Hy pleit dat die kerk nie net op liturgie sal fokus nie, maar samekomste sal gebruik om praktyke en handelinge wat mense se liggaamlikheid eer en vier, te bevorder.43 Dit is IJH vol 4: 21–40 [36] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie omrede dit juis in hierdie sakramentele sowel as nie-sakramentele handelinge en praktyke is waar God ontmoet en die mens verander word.44 Lament, wat dikwels (maar nie altyd nie) ’n gemeenskaplike geloofsgewoonte kan wees, beweeg weer tussen die belewenis van ver wees van God, die nabyheid van die dood of chaos en dan die versekering dat God naby en die dood ver is. ashville (TN) 00 , 00. Emmanuel Katongole, Born from lament. The theology and politics of hope in Africa, Grand Rapids (MI) 2017. 46 Kathleen O’Connor, The book of Lamentations, in Leander Keck (ed.), The New Interpreter’s Bible, Volume 6, Nashville (TN) 2002, 100. 44 Ibid., 9 45 Leslie Allen, A liturgy of grief. A pastoral commentary on Lamentations, Grand Rapids (MI) 2011, 5. d., 9 ie Allen, A liturgy of grief. A pastoral commentary on Lamentations, Grand Rapids (MI) 2011, 5. hleen O’Connor The book of Lamentations in Leander Keck (ed ) The New Interpreter’s Bible Volume , gy g p y , p ( ) , 46 Kathleen O’Connor, The book of Lamentations, in Leander Keck (ed.), The New Interpreter’s Bible, Volume 6, Nashville (TN) 2002, 100. 47 Emmanuel Katongole Born from lament The theology and politics of hope in Africa Grand Rapids (MI) 2017 44 Ibid., 9 45 Leslie Allen A liturgy of grief A pastoral commentary on Lamentations Grand Rapids (MI) 2011 5 Ibid., 9 45 Leslie Allen, A liturgy of grief. A pastoral commentary on Lamentations, Grand Rapids (MI) 2011, 5. 46 Kathleen O’Connor, The book of Lamentations, in Leander Keck (ed.), The New Interpreter’s Bible, Volume 6, Nashville (TN) 2002, 100. 4.3 Geloofsonderskeid en Geloofsgewoontes te midde van Naby en Ver Dit is ʼn noodsaaklike geloofsgewoonte, want Allen skryf tereg: “… church services can be uncomfortable and unsatisfying for the one who grieves, for these services may reflect an aversion to sorrow that takes no account of the somber realities of life.”45 O’Connor maak verder ’n verbintenis tussen die geloofspraktyk van lament en getuienis.46 Volgens haar vra die lament in klaagliedere vir ’n getuie wat lyding aanskou. “The witness sees suffering for what it is, without denying it, twisting it into a story of endurance, or giving it a happy ending. The witness has a profound and rare human capacity to give reverent attention to sufferers and reflect their truth back to them.” Dit is ook die sterk argument wat Katongole in sy boek Born from lament maak.47 Die kernvraag wat hy vra en beantwoord, is geïnspireer deur 1 Petrus 3:15 en die bereidheid om ʼn verduideliking te gee vir die hoop wat daar in mense lewe. Die antwoord wat hy bied, is die diep klag wat uit dele van Afrika soos die Demokratiese Republiek van die Kongo en Uganda waar mense ongekende ellende beleef het, opklink. Volgens hom neem hoop die vorm van stoei en stry met God aan. Om te kla en te lamenteer is ʼn uitdrukking van hoop. Om te kla en by God te kla, is om daardie middelspasie van naby-ver hoopvol te betree. Diensbaarheid in die konteks van COVID-19 word geskets as ’n manier om die naby van gemeenskap te bewerkstellig ten spyte van die belewenis van ver. Dit word op verskeie maniere aangemoedig. Een van die fasette van diensbaarheid waarvan daar gepraat word, is ironies genoeg die noodsaaklikheid van ver van ander bly, ter wille van diensbaarheid en liefde teenoor mekaar. Tog is daar predikers wat ‘n onderskeid tussen fisiese en sosiale afstand maak en wat vir nabye kontak te midde van die afstand pleit. Dit behels hoofsaaklik om gereeld met ander kontak te maak. Party predikers vra hul hoorders om afstand te doen van die verspreiding van fopnuus, ander vra vir die verspreiding en verkondiging van die evangelie. Vir ander predikers moet die hoorders naby aan ander bly deur bewus te word hoe ver verwyderd hul eie konteks van baie mense in die land is en hoe hulle dus opgeroep word om ook betrokke te raak. 48 Hennie J.C. Pieterse, Prophetic preaching in the contemporary context of South Africa, in: In Luce Verbi, 47(1), (2013), https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/view/114 (4 Mei 2020 geraadpleeg), 4. 49 Nico Koopman, COVID-19 and human dignity. Theology in the time of COVID-19, Communitas, 29 April 2020, https://www.youtube.com/watch?v=z2SeOufaPQ4 (29 April 2020 geraadpleeg). 50 Pieterse (note 48), 4f. ieterse ( ote 48), 4 . 51 Botha van Aarde, Franciscus van Assisi: sy betekenis vir vandag! Verbum et Ecclessia, 25(2), (2004) https://verbumetecclesia.org.za/index.php/ve/article/view/296 (3 Mei 2020 geraadpleeg), 740. 52 Edgar Villanueva, Decolonizing wealth: Indigenous wisdom to heal divides and restore balance, Oakland (CA), 2018, loc. 144. 53 Vill l 150 4.3 Geloofsonderskeid en Geloofsgewoontes te midde van Naby en Ver Onderliggend in IJH vol 4: 21–40 [37] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie die segmente oor diensbaarheid lê daar ‘n naby-ver spanning in hoorders se behoeftes om diensbaar en naby aan ander se ellende en die wêreld in nood te wees, maar onsekerheid oor hoe dit in die konteks van die hoorders kan lyk. Die preke se funksionele aard is dus nie beperk tot die bevordering van geloofsonderskeiding deur geloofsgewoontes nie, maar word ook uitgebrei tot die oproep vir konkrete diensbaarheid. Hierdie geloofsgewoonte het nie soseer te doen om God se nabyheid raak te sien nie (alhoewel daar ’n prediker is wat dit op hierdie manier beskryf), maar eerder om God se teenwoordigheid aan ander te wys. Die verkondigde realiteit word dus deel van mense se beleefde realiteit as gevolg van diensbaarheid. Hierdie prediking word ‘n vorm van profetiese prediking wat geloof nie tot ‘n private, geestelike saak beperk nie, maar wat ook na die hoorders en hul omgewing se konteks kyk en daarop inspraak maak.48 Dit is die herinnering dat menswaardigheid in die tyd van COVID-19 nie net van die prediker vra om pastor te wees nie, maar ook profeet.49 Profetiese prediking is egter meer as om net vir die konteks te preek. Dit vra dat die prediker die samelewing se denke en ideologieë oor daardie konteks krities moet evalueer en doelbewus uit meer perspektiewe as dié van die hoë middelklaspersoon te kyk.50 Dit is baie belangrik ten opsigte van diensbaarheid wat telkens op die armes in die samelewing gerig is. Van Aarde wys uit dat Suid- Afrika se nood aan diensbaarheid juis die gevolg van kolonialisering en Apartheid is.51 In hierdie verband skryf Villanueva oor die “kolonialis virus” wat in die mens is en wat geken word aan mense se bestuur van rykdom. 52 Hy redeneer dat filantropie se wortels kolonialisme is, dat altruïsme, vrygewigheid en diensbaarheid van ‘n reddermentaliteit kan spreek, en dat dit juis die skeiding tussen rasse en kulture kan vererger. 53 Volgens hierdie redenasie kan mense se ondeurdagte nader-beweeg in diensbaarheid, juis sosio-ekonomiese afstand bevorder. In die spanning tussen naby en ver het die predikers dus geloofsgewoontes gebruik en aangemoedig om ‘n brug te bou tussen die beleefde en verkondigde realiteit. Hierdie geloofsgewoontes behou die naby-ver spanning en bied daardeur vir die hoorder die geleentheid om in die liminaliteit van dun ruimtes God se goddelikheid raak te sien. 53 Villanueva, loc.150. Koopman, COVID-19 and human dignity. Theology in the time of COVID-19, Communitas, 29 April 202 www.youtube.com/watch?v=z2SeOufaPQ4 (29 April 2020 geraadpleeg). e (note 48), 4f. 5. Ten Slotte: Stil Saterdag Prediking te midde van Grendeltyd Onderliggend aan die preke wat bestudeer is, lê ’n bepaalde teologie wat binne die groter konteks en raamwerk van Lydenstyd en die kruisgebeure verwoord word. Dit is ’n boodskap wat die ontwrigting van COVID-19 aan die hand van die ontwrigting van die kruis, die vrees van Jesus en die dissipels en Jesus se gevoel van verlatenheid te midde van sy lyding aan die kruis, bespreek. Die beleefde realiteit van die hoorders word dus omskryf in Goeie Vrydag-taal. Op soortgelyke wyse word God se oorwinning oor die dood en God se lewegewende aard en werke aan die hand van die boodskap van Opstandingsondag verkondig. Die geanaliseerde preke sentreer, soos reeds uitgewys, om die geloofsgewoontes en - onderskeiding wat as skarnier tussen die beleefde en verkondigde realiteit lê. Hierdie klem dui op ’n teologie wat onderliggend in hierdie preke is en wat daarvan bewus is dat daar progressie is tussen Goeie Vrydag en Opstandingsondag. Alhoewel nie een van die predikers dit pertinent so genoem het nie, wil hierdie artikel stel dat die predikers, in hul fokus op die liminaliteit van naby- ver, die weg oopmaak vir die ontwikkeling van ’n klein homiletiese teologie van Stil Saterdag vir prediking te midde van ʼn krisistyd. Dit kan met hierdie diagram aangedui word:54 Brug / naby-ver spanning Opstandingsondag Stil Saterdag Goeie Vrydag Verkondigde realiteit Beleefde realiteit Die name wat vir Goeie Vrydag en Opstandingsondag gegee word, is name wat die kern van die verkondiging van die prediking bevat, te wete kruis en opstanding. Stil Saterdag, aan die ander kant, gebruik taal wat verwys na ’n gebruik, ’n geloofsgewoonte, wat vroeër bespreek is, naamlik afsondering en stilte. Stil Saterdag is op die liturgiese kalender by uitstek ’n dag van stilstand, afsondering en lament. Stil Saterdag van die vol graf is ʼn leë dag, ʼn dag van wag, ʼn dag van afwesigheid. Dit is die dag wat op die liturgiese kalender in ʼn tradisie soos die van die NG Kerk gewoonlik geïgnoreer word. Stil Saterdag gee belang aan lyding wat erken en beklaag word. Dit dui ook spesifiek op ʼn bewustheid van ruimtelike afstand soos wat beide predikers en hoorders in die tyd van die pandemie beleef en ook die impak wat dit op lyflikheid te midde van inperking het. Soos wat predikers nader aan die kameras skuif, mag hul moontlik die ruimtelike en emosionele afstand tussen hulle en hul hoorders beleef. 4.3 Geloofsonderskeid en Geloofsgewoontes te midde van Naby en Ver [38] IJH vol 4: 21–40 IJH vol 4: 21–40 Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie 54 Sien in hierdie verband ook Cas Wepener, Stil Saterdag 2020. God is ‘n gat om ‘n gat, LitNet, 10 April 2020, https://www.litnet.co.za/stil-saterdag-2020-god-is-n-gat-om-n-gat/ (10 April 2020 geraadpleeg). Warner et al. (note 25), 19. 56 Fillippense se tema van eskatologiese verwagting kan as herinnering dien dat die liminaliteit van Stil Saterdag nie net in die oomblik tussen Christus se dood en opstanding lê nie, maar dat die kerk ook in die liminaliteit tussen Christus se hemelvaart en terugkeer leef. 55 Warner et al. (note 25), 19. 5. Ten Slotte: Stil Saterdag Prediking te midde van Grendeltyd Mens sou kon argumenteer dat e-dienste self liminale ruimtes is waar predikers naby dog ver van hul hoorders verkeer. Hierdie ruimtelike IJH vol 4: 21–40 [39] Steyn/Wepener/Pieterse: Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie naby-ver spanning tussen prediker en hoorder is nie nuut vir die kerk nie. Warner et al. herinner hul lesers dat Paulus se briewe virtuele kommunikasie was wat die kerk herinner dat die Liggaam van Christus se nabyheid verby fisiese nabyheid strek.55 Filippense en Filemon is immers vanuit Paulus se tye van inperking (gevangenisskap) geskryf. Dit is vanuit Paulus se eie Stil Saterdag wat hy oor kilometers heen intieme briewe vir gemeenskappe wat self inperkinge, ontberings en liminaliteit beleef het, kon skryf.56 In hierdie virtuele ruimte word predikers genooi om, hetsy in Lydenstyd of Paastyd, in ‘n preek-modus van Stil Saterdag te vertoef, te berus in ‘n homiletiese spiritualiteit van liminaliteit wat aan beide kruis en opstanding vashou, solank as wat die grendeltyd, op watter vlak ook al, duur. Die kern van die predikers se preke tydens die Sondae voor en na grendeltyd 2020 was geloofsgewoontes en geloofsonderskeiding wat die hoorders, te midde van die ontwrigting wat deur die COVID-19-pandemie veroorsaak word, kan help om God se goddelikheid as troos en hoop raak te sien en diensbaar te wees. Op grond hiervan is ‘n homiletiese praxisteorie geformuleer wat sentreer om die naby-ver spanning in die beleefde, sowel as in die verkondigde realiteit en wat geloofsgewoontes en geloofsonderskeiding as die ruimte bied wat hierdie spanning kan vashou. Die fondament waarop so ‘n praxisteorie rus, is die teologie van Stil Saterdag, ʼn drumpeltyd wat beide prediker en hoorder aan sy/haar eie lyf voel, maar as sodanig is dit ʼn hoopvolle teologie wat, terwyl almal wat betrokke is in die preekgebeure lyflik ingekerker is, vashou aan beide lyding en oorwinning. Rev. Marileen Steyn, born 1992, Ph.D. Student at and Research Assistant for the Department of Practical Theology and Missiology at the Stellenbosch University, [email protected]. Prof. Cas Wepener, born 1972, Professor in the Department of Practical Theology and Missiology at the Stellenbosch University, [email protected]. Prof. Hennie J.C. Pieterse, born 1936, Research Fellow at the Department of Practical Theology and Missiology at the Stellenbosch University, [email protected]. 55 Warner et al. (note 25), 19. 5. Ten Slotte: Stil Saterdag Prediking te midde van Grendeltyd 56 Fillippense se tema van eskatologiese verwagting kan as herinnering dien dat die liminaliteit van Stil Saterdag nie net in die oomblik tussen Christus se dood en opstanding lê nie, maar dat die kerk ook in die liminaliteit tussen Christus se hemelvaart en terugkeer leef. IJH vol 4: 21–40 [40]

https://ul.qucosa.de/api/qucosa%3A72280/attachment/ATT-0/

Afrikaans

115 INDIKATIEF EN IMPERATIEF BY DIE HEILIGMAKING. Dit is egter veral in die Briewe van Paulus dat die indikatief en imperatief 116 op talk plekke parallel langs mekaar staan. Aan die Efesiërs skryf hy: „M aar nou is julle lig in die Here—wandel dan soos kinders van die lig” (Ef. 5:8); aan die Korinthiërs: „Suiwer dan die ou suurdeeg uit, sodat julle ’n nuwe deeg kan wees—soos julle inderdaad ongesuurd is” (1 Kor. 5:7). en aan die Galasiërs: „Staan dan vas in die vryheid waarmee Christus ons vrygemaak het” (Gal. 5:1). In Rom. 6 is dit besonder opvallend hoe Paulus die indikatief en die im peratief langs mekaar stel. W aar Paulus hier die stryd voer teen gees- drywers wat beweer dat mens maar in die sonde kan bly lê sodat die genade meer kan word (Rom. 6:1), waar hy sien dat hulle die realiteit van die nuwe lewe, die indikatief dus, so sterk aanvaar dat hulle die sonde nie meer ernstig opneem nie, beklemtoon hy in die hoofstuk besonder sterk die imperatief.2 Die nuwe lewe in die heiligmaking, iets wat tot die mens kom, dit is ’n gcskenk van God—dit is die primêre. M aar die nuwe lewe wat ’n daad van God aan die mens is, word nou juis in gehoorsaamheid gerealiseer. By die indikatief kom dus die imperatief. In Kol. 2 :9 tot 3 :4 rig Paulus hom ook teen dwaalleraars, hy verwys ook na die doop en wil ook handel oor die indikatief en die imperatief. Die teëstanders van die gemeente en van Paulus moet egter hier teëgegaan word ten opsigte van die leer van die wet, wat in Rom. 6 nie die geval was nie. Die dwaalleraars bestry die leerstuk van „Christus alleen” en vervang dit met „Christus en die wet” (Kol. 2:20). Hulle Iê dus hier die nadruk op die imperatief; nie die imperatief van die nuwe lewe nie m aar van die wet. Daarmee is Paulus voor ’n heeltemal ander situasie gestel as in Rom. 6. Hier moes hy eers die dogmatiese veronderstelling suiwer formuleer alvorens hy kan wys op die noodwendige gehoorsaamheid van die Christen. Daarom lê hy die klem hier op die indikatief, in Rom. 6 op die imperatief. Eers by Kol. 3 :5 tree die imperatief weer na vore. Die in Rom. 6 en Kol. (a) Die talryke oproepe tot heiligmaking van die Evangelies en Briewe werp die mens wel in die stof, maar daar moet in ag geneem word dat hierdie imperatiewe nie tot ongelowiges gerig word nie m aar tot gelowiges, 115 INDIKATIEF EN IMPERATIEF BY DIE HEILIGMAKING. Dit is meer as eens beweer dat die leerstuk van die heiligmaking nie tot sy reg kom in die Gereformeerde Teologie nie. Hoewel die bewering ongegrond is en ten onregte gemaak word, is dit tog duidelik wat die aan- leidende oorsaak daarvan was. In die loop van die eeue moes die G ere­ formeerde Teologie so ’n titaniese stryd voer teen Roomse en Pelagiaanse of semi-Pelagiaanse tendense ten opsigte van die leerstuk van die heilig­ making; daar moes altyd so intens gewaak word teen etiese, piëtistiese en metodistiese rigtings met hulle antroposentriese benadering van die verlos- sing van die mens dat ’n mate van skuheid vir die sterk beklemtoning van die bcgrip heiligmaking te verstaan is. In hierdie rigtinge staan immers die leerstuk van die heiligmaking voorop, en dit word dan ook nie opgevat as ’n vrug van die kruisverdienste van Christus nie maar as ’n soort self heiliging waardeur die mens van sy kant nader aan Christus beweeg. Hierteenoor het die Gereformeerde Teologie altyd die suiwere balans probeer bewaar tussen regverdigmaking en heiligmaking. Eersgenoemde is naamlik altyd beskou as die grondslag van laasgenoemde. En wat die heiligmaking betref, het die Gereformeerde Teologie ook altyd ’n ope oog gehad vir die feit dat, hoewel dit ’n genadegawe van God in Christus is, dit tog ook opdrag aan die mens is. Besonder belangrik is hierdie vraagstuk van die balans tussen indikatief en impcratief in die heiligmaking. Tussen die indikatief en die imperatief by die heiligmaking is daar geen sprake van ’n paradoks of van ’n antinomie nie.1 Vir diegene wat die Skrif nie reg verstaan nie, skyn dit wel na ’n logiese antinomie. Dit skyn paradoksaal om te beweer dat God uit genade die heiligmaking geskenk het, terwyl die mens tog nog voortdurend vermaan en opgewek word tot heiligmaking. Dit skyn teenstrydig dat die heiligmaking „G abe” en ook „Aufgabe” kan wees. En tog laat die Skrif dit ons so sien. In die Evange- lies vind ons beide kante van die saak. Die prediking van Jesus, soos dit die duidclikste in die Bergrede gehoor word, beklemtoon die imperatief besonder sterk, m aar nie voordat die saligsprekinge dit ingelui het nie. Soms vind ons ook indikatief en imperatief langs mekaar: „Julie is die lig van die wêreld............Laat julle lig so skyn voor die mense (M att. 5:14, 16). 115 INDIKATIEF EN IMPERATIEF BY DIE HEILIGMAKING. 2 en 3 voorkomende ineenskakeling van indikatief en imperatief, wat alleen in hul samehang met mekaar die harmoniese realiteit van die nuwe lewe in die heiligmaking daarstel, het Paulus in een stelling saamgevat as hy aan die Galasiërs skryf: „As ons deur die Gees lewe, laat ons ook deur die Gees lewe, laat ons ook deur die Gees wandel” .3 As ons die verhouding van indikatief en im peratief verder navors, dan spring daar verskillende belangrike gegewens in die oog: (a) Die talryke oproepe tot heiligmaking van die Evangelies en Briewe werp die mens wel in die stof, maar daar moet in ag geneem word dat hierdie imperatiewe nie tot ongelowiges gerig word nie m aar tot gelowiges, 117 tot gedooptes, tot lede van die liggaam van Christus, wat op grond van hulle gemeenskap met Christus reeds in besit is van dit wat van hulle gevorder word. Vir onwedergeborenes en ongelowiges, byvoorbeeld, sou die oor- weldigende opdragte van Paulus totaal onverstaanbaar en verpletterend gewees het. Hier geld egter die reel: God gee wat hy eis. „Fides impetrat, quod lex imperat” .4 Reeds in die Ou Testament staan daar, voordat die herhaaldelike: „Jy mag nie” volg, eers die uitdruklike krag- en belofte- woord: „Ek is die Here jou God wat jou uit Egipteland uit die slawehuis uitgelei het” .5 Die imperatief kom dus tot gelowiges. (b) Verder is dit duidelik dat die imperatief in die heiligmaking nie d e „wetsimperaticf” is nie maar die „genade-imperatief” . Immers, die lewe in die nuwe gchoorsaamheid staan nie :n die teken van die wet, wat a'lerlei gebreke by ons vasstel en n dreigende swaard bo ons hoof laat hang nie, maar in die teken van die genade, wat die volheid van die lewe in Chr.stus aan ons skenk. As motivering vir die sterk imperatiewe oproep in Rom. 6:13: „En moenie julle lewe stel tot beskikking van die sonde as werktuie van die ongeregtigheid nie, maar stel julleself tot beskikking van G o d ..........” , gebruik Paulus die duidelike taal in Rom. 6-14- „W ant julle is nie onder die wet nie, maar onder die genade”. Werner Elert6 noem dit die vernuwings- imperatief, wat nie meer wetlike voorskrifte is nie maar tot die kategorie van die genade-imperatief behoort. Ook Berkouwer7 wys daarop- ..............en de ring die alle heiliging omvat, wordt gesloten in het woord, ,De genade zij met u alien’. 115 INDIKATIEF EN IMPERATIEF BY DIE HEILIGMAKING. Het is niet te ontkennen dat dit verband alle paraenese beheerst”. (c) Dit word dan nou ook duidelik in watter verhouding die imperatief tot die indikatief staan. Eersgenoemde is naaml.k altyd d.e gevolg van laasgenoemde. Die heiliging by die mens is nie voorwaarde nie maar alleen gevolg van die deur God self voltrokke heiliging.8 Die redegewende „want” in Rom. 6 14 dui dit reeds aan. In Rom. 6:4 en Rom. 7:6 word „sodat” gebruik om d e kousale verband aan te dui. Ook in die Bergrede vind ons dieselfde verhouding. Die noodsaaklikheid van die geregtigheid word dán weers in die regte Iig gesien as goed in ag geneem word dat die volgorde in die Bergrede is eers die belofte en dan die eis. Die Berg­ rede word immers ook allereers gerig tot bekeerdes, vir wie die ingang in die koninkryk vasstaan. Hulle is reeds, volgens Matt. 5 :6, kinders van die hemelse Vader. En die oproep tot geregtigheid, die eis en noodsaaklikheid van goeie werke is nie voorwaarde vir die ingang in die Godsryk nie maar is daar die bewys van9. M att. 5:13— 16 toon dit aan. 118 (d) W aar ons nou vasgcstel het dat die gehoorsaamheidsimperatief tot gelowiges kom, gegrond is op genade en die gevolg en bewys is van die indikatief, die gawe en belofte van God in Christus, daar moet ons nog verder wys op wat ons wil noem die spontaneïteit van die gehoorsaamheid. Die Skrif gebruik daarvoor verskillende beelde uit die natuur. Jesus spreek byvoorbeeld daarvan dat ’n goeie boom alleen goeie vrugte kan voortbring (M att. 7:17, 18). Dit blyk ook uit die voorbeeld van die wynstok (Joh. 15:4, 5, 16) en die koringkorrel (Joh. 12:24). Hier kan die mens nie tussen- bei kom met bevele om vrugte te dra nie. Dit gaan hier om dinge wat nie van buite gereël kan word nie. Ook by die gelowige navolger van Christus staan ons in die ryk van die onwillekeurige. Diegene wat met Christus gesterf en opgestaan het, bcsit die spontaneiteit van die nuwe bestaan, hoef dus nie meer gekommandeer te word nie maar is „vry” .10 Dit is opvallend dat Paulus in Gal. 5:19—22 spreek van die „werke van die vlees” m aar van die „vrug van die Gees” . 9. H. N. Ridderbos: De Strekking der Bergrede naar Mattheus; Kampen, 1936; p. 133 e.v. Vgl. ook P. J. S. de Klerk: Belofte en eis van die genadeverbond; Potchefstroom, 115 INDIKATIEF EN IMPERATIEF BY DIE HEILIGMAKING. By die begrip „werke” staan die gedagte van self- werksaamheid sterk op die voorgrond, terwyl by die begrip „vrug” meer gedink word aan ’n organiese, vanselfsprekende stuwing na buite van wat innerlik aanwesig is.n Die openbaringe van die nuwe lewe, naamlik liefde, blydskap, vrede, lankmoedigheid, ensovoorts, is vanselfsprekende, spontane, onwillekeurige uitinge, soos vrugte aan ’n boom, gewerk deur die Heilige Gees. Dit lei nie tot opheffing van die persoonlikheid nie „m aar juist in deze persoonlijkheid is door de werking van de Heiligen Geest het doen van den wil Gods of de navolging van Christus steeds meer als het ware tot een tweede natuur geworden en wordt het tot op zekcre hoogte een vanzelfsprekendheid: wij zouden er het woord, ,miissen’ voor kunnen gebruiken” .i2 (e) W aar die lewe in nuwe gehoorsaamheid nou gesien word as ’n spanning tussen indikatief en imperatief, daar is dit duidelik dat dit nóg in ’n skeefgetrokke toepassing van die indikatief in magiese sin13 nóg in isolering van die imperatief as etiese vernuwing opgevat moet word. 14 Nee, beide moet langs mekaar gehandhaaf word. Daar mag geen teë- stelling tussen die twee wees nie. Die spanning is geen botsing nie maar harmonie. Die imperatief word deur die indikatief gedra, en die indikatief word in die imperatief gerealiseer. Die harmonie sien ons die duidelikste as bedink word dat God „die hartc reinig deur die geloof” (Hand. 15:9); dat „die bloed van C hristus..........(die) gewete reinig van die dooie werke om die lewende God te dien” (Hebr. 9:14) en dat ons kan „toetree met ’n waaragtige hart in voile geloofsversekerdheid, die harte deur besprenkeling gereinig van ’n slegte gewete en die liggaam gewas met rein water” (Hebr. 119 10:22). K ortom : „Hy dring ook in tot in die binneste dele van die mens met die kragtige werking van dieselfde Gees wat die wedergeboorte skenk; Hy open die hart wat gesluit is; Hy vermurf wat hard is; Hy besny wat onbesnede is. In die wil stort Hy nuwe hoedanighede in en maak dat die wil wat dood was, lewend word; wat boos was goed word; wat nie wou nie, nou inderdaad wil; wat weerspannig was, gehoorsaam word; Hy beweeg en versterk die wil, sodat dit soos ’n goeie boom vrugte van goeie werke kan voortbring............... 115 INDIKATIEF EN IMPERATIEF BY DIE HEILIGMAKING. En dan word die wil wat nou vernuut is, nie alleen deur God gedrywe en beweeg nie, maar, omdat dit deur God beweeg, werk dit ook self”.15 Op hierdie wyse word die ontvange heiligheid geaktiveer, ’n gebeure wat nou nie meer net aan ons nie maar wat ook nou deur ons voltrek word en daarom voorwerp van die imperatief is.16 Paulus het reeds die probleem opgelos in Fil. 2:12, 13, waar hy oor die gehoorsaamheid handel. Die ernstige imperatiewe roepstem kom tot die Filippense: „W erk julle eie heil uit met vrees en bewing” . Daartoe word hulle geroep, en dit moet hulle doen. M aar daar is ’n geheimenisvolle agtergrond waardeur hulle dit kan doen. Onmiddellik daarop volg die openbaringswoord, wat die indikatief ontsluier en wat ewigheidslig oor die „werk julle” werp: „want dit is G od wat in julle werk om te wil sowel as om te werk na sy welbehae” .17 10:22). K ortom : „Hy dring ook in tot in die binneste dele van die mens met die kragtige werking van dieselfde Gees wat die wedergeboorte skenk; Hy open die hart wat gesluit is; Hy vermurf wat hard is; Hy besny wat onbesnede is. In die wil stort Hy nuwe hoedanighede in en maak dat die wil wat dood was, lewend word; wat boos was goed word; wat nie wou nie, nou inderdaad wil; wat weerspannig was, gehoorsaam word; Hy beweeg en versterk die wil, sodat dit soos ’n goeie boom vrugte van goeie werke kan voortbring............... En dan word die wil wat nou vernuut is, nie alleen deur God gedrywe en beweeg nie, maar, omdat dit deur God beweeg, werk dit ook self”.15 Op hierdie wyse word die ontvange heiligheid geaktiveer, ’n gebeure wat nou nie meer net aan ons nie maar wat ook nou deur ons voltrek word en daarom voorwerp van die imperatief is.16 Paulus het reeds die probleem opgelos in Fil. 2:12, 13, waar hy oor die gehoorsaamheid handel. Die ernstige imperatiewe roepstem kom tot die Filippense: „W erk julle eie heil uit met vrees en bewing” . Daartoe word hulle geroep, en dit moet hulle doen. M aar daar is ’n geheimenisvolle agtergrond waardeur hulle dit kan doen. 1. Vgl. G. C. Berkouwer: Geloof en Heiliging: Kok, Kampen, 1949, p.16,17. 115 INDIKATIEF EN IMPERATIEF BY DIE HEILIGMAKING. Onmiddellik daarop volg die openbaringswoord, wat die indikatief ontsluier en wat ewigheidslig oor die „werk julle” werp: „want dit is G od wat in julle werk om te wil sowel as om te werk na sy welbehae” .17 Hier is van geen antimomie sprake nie. W at hier aan die lig kom, is die heerlikste harmonie. S. C. W. DUVENAGE- • • • • 1. Vgl. G. C. Berkouwer: Geloof en Heiliging: Kok, Kampen, 1949, p.16,17. 2. Rom. 6:12,13, 19; vgl. W. Hahn: Das Mitsterben und Mitauferstehen mit Christus bei Paulus; Bertelsmann, Gutersloh, 1937, p. 32 e.v. 3. Gal. 5:25. 4. Koberle: Rechtfertigung und Heiligung; Dorffling & Franke, Leipzig, 1938; p. 184. 5. Ex. 20:2. 6. Das Christcliche Ethos; Tubingen, 1949; p. 295; vgl. De Quervain: Die Heiligung; Zollikon, Zijrich, 1942; p. 103. 7. a.w., p. 109; vgl. ook J. Kooy: De Paraenese van den Apostel Paulus; Zalt-Bommel, 1926; p. 19, 20. 8. Vgl. Werner Elert: a.w., p. 349; Overduin: De Heilige Geest; Kok, Kampen, 1949; en de heiligmaking, p. 407; asook G. Brillenburg Wurth: Het Christelijk Leven; Kok, Kampen, 1934; p. 189. 9. H. N. Ridderbos: De Strekking der Bergrede naar Mattheus; Kampen, 1936; p. 133 e.v. Vgl. ook P. J. S. de Klerk: Belofte en eis van die genadeverbond; Potchefstroom, 120 1949; p. 9, 10: ,,Waar (lit in die werksverbond gaan om die verdienste van die mens, daar staan in die genadeverbond die beloftes op die voorgrond. God bly die eis stel dat ons Horn met ’n opregte geloof sal aanhang, maar Hy self skenk ons die geloof as ’n gawe...............God stel dus wel ’n eis maar Hy gee ook wat Hy eis.” 1949; p. 9, 10: ,,Waar (lit in die werksverbond gaan om die verdienste van die mens, daar staan in die genadeverbond die beloftes op die voorgrond. God bly die eis stel dat ons Horn met ’n opregte geloof sal aanhang, maar Hy self skenk ons die geloof as ’n gawe...............God stel dus wel ’n eis maar Hy gee ook wat Hy eis.” 10. Vgl. Helmut Thielicke: Theologische Ethik, 1; J. C. B. Mohr, Tubingen, 1951; p. 90 e.v. 11. Vgl. Sommerlath: Der Ursprung des neuen Lebens bei Paulus; Dorflingg & Franke, Leipzig, 1923; p. 22. Vgl. ook Kol. 1:10. 12. M. Hansen: Het ascetisme en Paulus’ verkondiging van het Niewe Leven; Zutphcn, 1938; p. 69. * 13. Vgl. 115 INDIKATIEF EN IMPERATIEF BY DIE HEILIGMAKING. Hansen: a.w., p’ 69: „De ,dynamische Art’ van het nieuwe leven is derhalve geen magische” . 14. Vgl. Hahn; a.w., p. 34. e.v. 15. Dordtse Leerreëls: III en IV, 11 en 12. 16. Vgl. Elert: a.w., p. 349. 16. Vgl. Elert: a.w., p. 349. 17. Vgl. A. Kuyper jnr: Van de Heiligmaking, van de heerlijkmaking en van het Rijk der Heerlijkheid; W. D. Meinema, Delft; p. 85.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1898/1989

Afrikaans

1500 2000 2500 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Vehicle Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Adavosertib (30 MG/KG) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Alisertib (30 MG/KG) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Adavosertib (30) + Alisertib (30) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) A B me (mm3) 22 24 26 ight (g) 1500 2000 2500 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Vehicle Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Adavosertib (30 MG/KG) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Alisertib (30 MG/KG) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Adavosertib (30) + Alisertib (30) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) A B me (mm3) 22 24 26 ight (g) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Vehicle Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Adavosertib (30 MG/KG) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) A 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Vehicle Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) A A A 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Adavosertib (30 MG/KG) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) Adavosertib (30 MG/KG) Vehicle 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Alisertib (30 MG/KG) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Adavosertib (30) + Alisertib (30) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) B Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 16 18 20 22 24 26 Time (Days after cell implantation) Body weight (g) Adavosertib + A Alisertib (30 MG/ Adavosertib (30 Vehicle Time (Days after cell implantation) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Alisertib (30 MG/KG) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Adavosertib (30) + Alisertib (30) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Alisertib (30 MG/KG) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Adavosertib (30) + Alisertib (30) Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) 0 Adavosertib (30) + Alisertib (30) Tumor volume (mm3) 8 12 16 20 24 28 32 0 500 1000 1500 2000 2500 Tumor volume (mm3) Time (Days after cell implantation) B 8 12 16 20 24 28 32 16 18 20 22 24 26 Time (Days after cell implantation) Body weight (g) Adavosertib + Alisertib Alisertib (30 MG/KG) Adavosertib (30 MG/KG) Vehicle B Time (Days after cell implantation)

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_S4_from_Combined_Aurora_Kinase_A_AURKA_and_WEE1_Inhibition_Demonstrates_Synergistic_Antitumor_Effect_in_Squamous_Cell_Carcinoma_of_the_Head_and_Neck/22470468/1/files/39921954.pdf

Afrikaans

Barnabas et al. Supplementary Figure S6 Barnabas et al. Supplementary Figure S6 29 31 33 35 37 HCC38-control-ko+mCh-ox HCC38-PSAT1-ko+mCh-ox HCC38-PHGDH-ko1+mCh-ox HCC38-PHGDH-ko2+mCh-ox HCC38-control-ko+IDH2-ox HCC38-PSAT1-ko+IDH2-ox HCC38-PHGDH-ko1+IDH2-ox HCC38-PHGDH-ko2+IDH2-ox 3-phosphoglycerate Glucose Lactate 3-phosphohydroxy pyuvate PHGDH PSAT1 Serine NAD+ NADH Glu akg 15N 12C Glutamine Glycine Glycolysis NH4+ H+ PHGDH PSAT1 HSC70 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 0 10 20 30 40 PHGDH expression LFQ intensity (log2) 0 10 20 30 40 HCC38-control-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko 0 0 HCC38-Control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 PHCC38-HGDH-ko2 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 2E+05 4E+05 Normalized Serine abundance 13C6-Glucose label 4E+06 8E+06 m0 m1 m2 m3 ** ** 5E+04 1E+05 4E+06 8E+06 Normalized Glycine abundance 13C6-Glucose label m0 m1 m2 * * ** A C D E F G H I B * * * ** ** ** ** PSAT1 expression LFQ intensity (log2) IDH2 expression LFQ intensity (log2) HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 m0 m1 Fraction of Glutamate from 15N2-Glutamine (%) 0 10 75 100 Fraction of Serine from 15N2-Glutamine (%) m0 m1 0 10 75 100 Fraction of Glycine from 15N2-Glutamine (%) m0 m1 * * 0 25 50 75 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 PHGDH PSAT1 HSC70 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-k A C A B HCC38-co HCC38-PHG HCC38-PHG HCC38-co HCC38 0 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 2E+05 4E+05 Normalized Serine abundance 13C6-Glucose label 4E+06 8E+06 m0 m1 m2 m3 ** ** D F ** ** ** ** D F G 0 m0 m1 m2 G * * HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 m0 m1 Fraction of Glutamate from 15N2-Glutamine (%) 0 25 50 75 G Glutamine H 0 10 75 100 Fraction of Serine from 15N2-Glutamine (%) m0 m1 * HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 I I m0 m1 0 10 75 100 Fraction of Glycine from 15N2-Glutamine (%) m0 m1 * HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 H

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_S6_from_Serine_Biosynthesis_Is_a_Metabolic_Vulnerability_in_IDH2-Driven_Breast_Cancer_Progression/22425993/1/files/39872289.pdf

Afrikaans

Supplementary Figure S6 B T-AF488 Green field Tumor Bright field Muscle –PEGPH20 Kidney Heart +PEGPH20 Green field Bright field A –PEGPH20 +PEGPH20 NK-PKH26 Red field Tumor Bright field Muscle Kidney Heart Red field Bright field Supplementary Figure S6 B T-AF488 Green field Tumor Bright field Muscle –PEGPH20 Kidney Heart +PEGPH20 Green field Bright field A –PEGPH20 +PEGPH20 NK-PKH26 Red field Tumor Bright field Muscle Kidney Heart Red field Bright field Supplementary Figure S6 T-AF488 Green field Tumor Bright field Muscle –PEGPH20 Kidney Heart +PEGPH20 Green field Bright field A A –PEGPH20 Bright field –PEG +PEGPH20 +PEGP Bright field Bright field B –PEGPH20 +PEGPH20 NK-PKH26 Red field Tumor Bright field Muscle Kidney Heart Red field Bright field B –PEGPH20 –PEG Bright field PH20 Red field Red field +PEGPH20 +PEGP Bright field Bright field

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_S6_from_Tumor-Associated_Hyaluronan_Limits_Efficacy_of_Monoclonal_Antibody_Therapy/22503745/1/files/39963196.pdf

Afrikaans

B D E F G C Control 60 100 0 10 20 30 Before treatment After treatment Average weight (g) 13 15 17 19 21 0 20 40 60 80 100 120 140 Control 60mg/kg 100mg/kg Foretinib treatment Time (days post-surgery) Tumor volume (mm3) * Control 60 mg/Kg 100 mg/Kg p-cMET H&E Ki-67 Cleaved caspase 3 H&E Control 60 100 0 10 20 30 40 50 60 Foretinib (mg/kg) ** ** % p-cMET positive Control 60 100 0 10 20 30 40 50 Foretinib (mg/kg) ** ** % Ki-67 positive Control 60 100 0 20 40 60 80 Foretinib (mg/kg) *** ** % Cleaved caspase 3 positive Control 60mg/kg 100mg/kg 0 50 100 150 Tumor volume (mm3) * Foretinib (mg/kg) Day 21 * A Supplementary Figure S7 ONS76 Foretinib reduces tumor growth in SHH medulloblastoma xenografts Foretinib (mg/kg) B D E F G C Control 60 100 0 10 20 30 Before treatment After treatment Average weight (g) 13 15 17 19 21 0 20 40 60 80 100 120 140 Control 60mg/kg 100mg/kg Foretinib treatment Time (days post-surgery) Tumor volume (mm3) * Control 60 mg/Kg 100 mg/Kg p-cMET H&E Ki-67 Cleaved caspase 3 H&E Control 60 100 0 10 20 30 40 50 60 Foretinib (mg/kg) ** ** % p-cMET positive Control 60 100 0 10 20 30 40 50 Foretinib (mg/kg) ** ** % Ki-67 positive Control 60 100 0 20 40 60 80 Foretinib (mg/kg) *** ** % Cleaved caspase 3 positive Control 60mg/kg 100mg/kg 0 50 100 150 Tumor volume (mm3) * Foretinib (mg/kg) Day 21 * A Supplementary Figure S7 ONS76 Foretinib reduces tumor growth in SHH medulloblastoma xenografts Foretinib (mg/kg) B C Control 60 100 0 10 20 30 Before treatment After treatment Average weight (g) 13 15 17 19 21 0 20 40 60 80 100 120 140 Control 60mg/kg 100mg/kg Foretinib treatment Time (days post-surgery) Tumor volume (mm3) * Control 60mg/kg 100mg/kg 0 50 100 150 Tumor volume (mm3) * Foretinib (mg/kg) Day 21 * A ONS76 Foretinib (mg/kg) B C Control 60 100 0 10 20 30 Before treatment After treatment Average weight (g) Control 60mg/kg 100mg/kg 0 50 100 150 Tumor volume (mm3) * Foretinib (mg/kg) Day 21 * Foretinib (mg/kg) 13 15 17 19 21 0 20 40 60 80 100 120 140 Control 60mg/kg 100mg/kg Foretinib treatment Time (days post-surgery) Tumor volume (mm3) * A ONS76 B C A A D D D Control 60 mg/Kg 100 mg/Kg p-cMET H&E Ki-67 Cleaved caspase 3 H&E E Control 60 100 0 10 20 30 40 50 60 Foretinib (mg/kg) ** ** % p-cMET positive E F Foretinib (mg/kg) Control 60 100 0 10 20 30 40 50 Foretinib (mg/kg) ** ** % Ki-67 positive F G Foretinib (mg/kg) Control 60 100 0 20 40 60 80 Foretinib (mg/kg) *** ** % Cleaved caspase 3 positive G

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_S7_from_Foretinib_Is_Effective_Therapy_for_Metastatic_Sonic_Hedgehog_Medulloblastoma/22405094/1/files/39850934.pdf

Afrikaans

------ :o:------- ------ :o:------- UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. Geldmag probeer volk lam hou: Die geskiedenis van meeste volke weerspieël die gedurige pogings van ryk groepe binne-in so ’n volk en daar- buite om beheer oor die rykdom m e van daardie volk te kry en om die volk self te gebruik om vir daardie groepe ander rykdom m e te verwerf. En hier- voor span hul alle m agte in; die fisike magte van geweld en krag; die ekono- miese m agte van geld en voordeel; die sielkundige m agte van be'invloeding en vrees; o f die m agte van die gewete en van reg. O m dat hierdie stelsel so goed gewerk het in Engeland, in belang van die Britse geldmag, is baie daarvan ook in Suid-A frika ingevoer. Geldmag (Lords) regeer Engeland: V anaf die ja ar 1066 is Engeland nog altyd regeer deur ’n geldkaste— in hoofsaak die afstam m elinge van die Fransc N orm andiërs w at 900 ja ar gelede na Engeland oorgegaan het, die 165 Engelse volk by Hastings verslaan het en toe die hele land onder m ekaar uitgedeel het. Hierdie Franse N orm andiërs het elkeen die baas of „L o rd ” van „sy” deel van die land geword. En tot vandag toe is dit grootliks hul afstammelinge wat Engeland regecr. g g g Een van die geheime van hierdie eienaardige verskynsel lê in die feit dat hul toevallig ’n stelsel toegepas het wat vir hul en hul families oor hon- derde van jare baie ryk gehou het. Debelius, die groot wêreldberoemde ken­ ner van die Britte, vertel: „The land is possessed by an aristocratic caste, that w ithout doing any w ork or taking any real risks of its own, lives in the country on magnificent estates in the enjoyment of princely revenues, occupying itself in the m ain in a careless unsystem atic way with hunting, sport and politics” (Debelius: England, bis. 114). V anaf 1832 veral het hierdie ryk kaste die beleid gevolg om ander per- sone wat baie ryk geword het ook in hulle geledere op te neem en om ook hul tot ,,Lords” te verhef. Op hierdie m anier het die ou N orm andiese „aristokrasie” in Engeland magtig gebly. „A ny extraordinary successful career will carry a m an into the peerage. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. The really big industrialist or m erchant or even the dis­ tinguished poet like Tennyson is taken into the circles which have governed the country” (Debelius, bis. 115). „Large sections o f heavy industry, high finance and the exporting trades are associated with the land owning aristocracy o f the C on­ servative P a rty .......... ” (Debelius, bis. 188). „A ny extraordinary successful career will carry a m an into the peerage. The really big industrialist or m erchant or even the dis­ tinguished poet like Tennyson is taken into the circles which have governed the country” (Debelius, bis. 115). „Large sections o f heavy industry, high finance and the exporting trades are associated with the land owning aristocracy o f the C on­ servative P a rty .......... ” (Debelius, bis. 188). Eksploiteer eers Britse Rykdomme: Dan Koloniale Rykdomme: Hierdie ryk groep het hulself daarop toegespits om in die eerste plek die Britse be- sittings en nasionale rykdom m e vir hulself te eksploiteer. En met die loop van jare het hul daarna stadigaan die rykdom m e van ander lande en ander volke vir hulself toegeëien. Vir daardie tocëiening is die gewone Engelse burger handig gebruik, terwyl die Britse volk en elke betrokke vreemde kolo­ niale volk m agteloos gehou is deur verlam m ende propaganda of deur eko- nom iese m agte of deur juridiese regeringsvorms. Dieselfde metodes wat in Engeland so suksesvol toegepas is om hul eie volk te verlam en om die houvas van die Britse geldmag te vergemaklik, het hul op die kolonies toegepas. En nadat dit geblyk het dat een van hul rege- ringsinstellings, nl. die „H ouse of Lords” vir hul ’n handige en doeltreffende wapen in Engeland was, het hul probeer om dieselfde wapen in die kolonies te skep, om hul belange ook daar te dien. 166 Vir eeue is Engeland regeer deur ’n Koning en die ryk kaste: M et die styging van die ontevredenheid van die gewone burgers en die behoefte van die konings om uit belastings op daardie burgers vir hul en hul regerings gelde in te oes, is gaandewys ’n Parlem ent van gekose verteenwoordigers, die „H ouse of C om m ons” , in die lewe geroep. D it was ’n poging om die Britse volk te span en stil en gehoorsaam te hou solank dit gemelk word. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. p g g M aar om die „H ouse o f C om m ons” m agteloos te m aak is ’n ander in- stelling, die „H ouse o f Lords” , meer en meer gebruik. Die „H ouse of Lords” het die mag gekry om die „H ouse o f C om m ons” te dw arsboom . G een besluit wat die „H ouse of C om m ons” geneem het kon wet word tensy die „H ouse o f L ords” (die vergadering van die rykm anne van Engeland) dit goedgekeur het nie. En hierdie rykm anne sou niks goedkeur wat hul belange of hul rykdom sou aantas nie. Elke m oontlike hervorm ing is deur hul altyd stelselmatig belemm er en sover m oontlik gestuit. So o.a. toe daar in 1832 ’n poging aangewend is om die „R otton Bo­ roughs” af te skaf (dit was kiesafdelings w at feitlik geen kiesers gehad het nie en w aar die ryk grondbaas die Parlem entslid self benoem het), het die „H ouse of Lords” dit heftig bestrv (Virginia Cowles: No Cause fo r Alarm, p. 83); toe Lloyd George in 1909 inkom stebelasting met 2d. in ’n £1 wou verhoog (van 1/- na 1/2) en ’n Ligte Superbelasting (van 6d. in die £1) wou hef tesam e met ’n nietige grondbelasting, toe is sy regering vir twee jaar gedw arsboom en moes daar twee nuwe verkiesings gehou word voordat alles kon deurgaan; toe dit nodig geword het om vir die lere ’n m ate van self- regering te gee, was dit hierdie selfde grondhere met hul „H ouse o f Lords” wat dit gekeer het (Frank Owen: Tempestuous Journey, p. 169); ens. ens. Elke ding wat hul m agte aangetas het of wat vir hul ’n uitgawe beteken het, is gedw arsboom , selfs die noodsaaklikste. In alles het hule eie belange altyd die grootste rol gespeel. Om hulself ryk en m agtig te hou was die ,,H ouse of Lords” ’n w onderlike rniddel, want hulle self kon daarm ee enige wet belet. Geen beter middel om hul eie belang te beskerm en te bevorder kon enige mens verlang nie. Vir geslagte is die Britse volk op hierdie wyse m agteloos gehou, al het meer en meer van hul die stem reg gekry. Die „H ouse o f Lords” het uit- stekend gewerk. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. Kolonies: Britte stroop: Toe die Britse im perialiste begin het om kolonies te stig was die groot m otief daaragter hul strewe na rykdom en geld: „The cornerstone o f the Colonial Policy o f G reat Britain in the early days of the Em pire lay in the desire o f the M other C ountry to increase her com m ercial prosperity and activities............. 167 ,,It is true that it was intended to relegate the Colonies to an en­ tirely subordinate position within the Empire, and that they should exist solely for the good of the M other C ountry” (/?. W. Langstone: Responsible Government in Canada, bis. 2, 4). Kolonies het net volksrade: In hul kolonies het die Britte eers altyd ’n regeringstelsel ingestel wat bestaan het uit ’n sogenaam de Parlem ent met net één „H uis” of „R aad ” , en nie uit twee nie. Dit was die geval vanaf die oudste kolonies soos K anada tot die jongeres soos die Kaap. Die lede van daardie Raad of ,,V olksraad” was nie gekose persone nie m aar aangestelde mense wat taam lik blindelings gedoen het w at die Britse heersers verlang het. En daar het by die Britte gevolglik geen noodsaaklik- heid bestaan om daardie „R ade” of „V olksrade” ooit magteloos te hou ,,Senaat” ingevoer: Toe Volksrade gekies word: M aar die oom blik toe die Britse Regering gedwing was deur die gevoelens van die kolonies o f deur opstande en rebellies en gekose Volksrade in te voer, het hul ’n plan gem aak om daardie V olksrade lam te hou. En die plan was om in navolging van Engeland ’n „H ouse of Lords” te stel bo die verkose Parlem ent. Aan hierdie aangestelde „R aad ” of „Senaat” het die Britse Regering toe die reg gegee om enige wet van die betrokke V olksraad teen te gaan: „Because our “ House of Lords” is not susceptible to direct imi­ tation, these com m unities have been driven to invent second cham bers upon such principles as they or the British G overnm ent believed at each time and place to be most suitable” (Selbourne: The Citizen and the State, bis. 48). Kanada: Die eerste „Dominion” : K anada is die eerste Britse geweste w at tot ’n D om inion gem aak is—d.w.s. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. tot ’n Kolonie wat byna al die m agte van ’n onafhanklike Staat bcsit. G rootliks op die voorbeeld van K anada van 1867 is die Dom inium van Australië later in 1900 gevorm en nog later in 1910 die D om inium van die Unie van Suid-Afrika. Gevolglik is die Konstitusie van Suid-Afrika, net soos dié van Australië, sterk be'invloed deur die geskiedenis en die K onsti­ tusie van K anada. Engeland gee selfregering aan Kanada: M otief om rykdomme in te palm: G edurende die 19de eeu het onluste en opstande geduriglik in K anada plaas- gevind, en dit het vir die Britse regeerders al hoe meer oortuig dat hul K anada nie meer baie lank sou kan bly behou nie. Om hierdie rede het hulle toe sekere lord D urham na K anada gestuur as G oew erneur, wat in hierdie wan- hopige posisie hul moes adviseer hoe hul nog miskien die posisie kon red. 168 Lord D urham het in 1839 ’n verslag uitgebring en voor die Britse Regering gelê. D aarin het hy onom w onde die Britse standpunt gestel dat Engeland geregtig is op die rykdom m e van K anada, en hul toe getroos deur hul te verseker dat deur die regte regeringsvorm in te stel hul nog daardie rykdom m e sou kon bly behou: „T he country which has founded and m aintained these Colonies at vast expense of blood and treasure, may justly expect its com pensation in turning their unappropriated resources to the account o f its own re­ dundant p o p u la tio n .......... „U nder wise and free institutions these great advantages may yet be secured to your M ajesty’s su b jects. .. . ” (bedoelende die regerende kaste van Engeland). (— Lucas Lord Durham's Report, bis. 13). „U nder wise and free institutions these great advantages may yet be secured to your M ajesty’s su b jects. .. . ” (bedoelende die regerende kaste van Engeland). (— Lucas Lord Durham's Report, bis. 13). UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. W ant hulle het die „Parle- 169 m ent” beheer en hul sou tog nie ’n Senaat wou hê om hulself lam te m aak nie. Eén K am er o f „R aad ” was genoeg. D it het goed gewerk. m ent” beheer en hul sou tog nie ’n Senaat wou hê om hulself lam te m aak nie. Eén K am er o f „R aad ” was genoeg. D it het goed gewerk. Transvaal en Vrystaatse Republieke: Alleen Volksraad: V oordieT w ee- de Vryheidsoorlog het die Transvaal en die V rystaat albei Parlem ente gehad w at bestaan het net uit één Huis, nl. ’n Volksraad. (Later het die T rans­ vaal wel ’n sogenaam de „Tweede V olksraad” gehad m aar dit was in werk- likheid geen Volksraad nie.) En nieteenstaande dat hierdie twee Republieke slegs Parlem ente van één H uis elk gehad het, is hul goed regeer— so goed dat die V rystaat in die wêreld van daardie tyd bekend was as die „M odel” -Republiek van die wêreld. Transvaal en Vrystaat onder Britse Goewemeurs : Een Raad: N a die verowering van die Transvaal en die V rystaat deur die Britte, is albei regeer deur ’n Britse G oew erneur en weer net één R aad van aangestelde persone. D aar weer het hulle dit nie nodig geag om ’n Tweede K am er of Senaat in te voer om die ander R aad te bedwing nie, want die Britse Regering het daardie R aad alreeds in sy mag gehad. Transvaal en Vrystaat onder Britse Goewemeurs : Een Raad: N a die verowering van die Transvaal en die V rystaat deur die Britte, is albei regeer deur ’n Britse G oew erneur en weer net één R aad van aangestelde persone. g p D aar weer het hulle dit nie nodig geag om ’n Tweede K am er of Senaat in te voer om die ander R aad te bedwing nie, want die Britse Regering het daardie R aad alreeds in sy mag gehad. Transvaal en Vrystaat kry self-regering maar ook ’n „Senaat” : Die oom blik egter toe die Britse Regering daartoe oorgegaan het om aan die twee vroeëre Republieke weer selfbestuur toe te ken, het hul onm iddellik gekom met die instclling van ’n „Tweede K am er” of „Senaat” , ’n soge­ naam de „Legislative C ouncil” . UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. Kanada kry ’n „House of Lords” : Om Volksraad te blokkeer: Hierdie nuwe vorm van Regering, hierdie „wise institution” , het lord D urham gesê m oet ’n Tweede K am er o f ’n „H ouse o f Lords” kry om die V olksraad te kan strem ; dit m oet wees „A non-electric check on the elective Branch o f the Legislature” (Lucas, bis. 325). Die Britte het toe vir K anada ’n Senaat in die lewe geroep, wat ’n na- bootsing van die Engelse „H ouse o f Lords” sou wees, wat selfs die naam ,,H ouse of L ords” sou dra, en wie se lede aangestel sou wees en nie verkies sou wees nie. Hiermee het die Britte gehoop om die K anadese V olksraad (of ,,H ouse o f C om m ons” ) m agteloos te hou. En so sou die Kanadese Parlem ent onderdanig bly aan die geldbelange van „the country which has fo u n d ed .......... these Colonies” , sodat hierdie „C ountry” (nl. Engeland) „can turn the unappropriated resource to their own account.” Hierdie gees en beginsels van die Durham Report het ’n blywende in- vloed op Britse beleid gehad. „ lt is hardly too m uch to say that this R eport is the m ost valuable docum ent in the English language on the subject o f colonial policy” (Egerton: Short H istory o f British Colonial Policy, bis. 304). Dit is dan ook verstaanbaar dat die stelsel wat so doelbewus en m et sulke motiewe vir K anada ontw erp is, later in ’n gewysigde vorm ook op Suid- A frika toegepas is. Die Kaap voor 1853: Net een „Volksraad” : Voor 1853 is die K aap regeer deur ’n G oew erneur en ’n „R aad ” (wat mens hier sal kan vergelyk m et ’n „V olksraad”). Hierdie „R aad ” het bestaan uit aangestelde lede. Die Kaap voor 1853: Net een „Volksraad” : Voor 1853 is die K aap regeer deur ’n G oew erneur en ’n „R aad ” (wat mens hier sal kan vergelyk m et ’n „V olksraad”). Hierdie „R aad ” het bestaan uit aangestelde lede. Die Britte het dit toe glad nie nodig gevind om ’n Parlem ent van twee Huise nl. ’n V olksraad en ’n Senaat, te hê nie. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. En aan hierdie „Senaat” het hul op hul gebruiklike m anier die mag gegee om die V olksraad magteloos te m aak. Engeland vrees die Transvaal en Vrystaat sal weer vry word: Reeds gedurende die Tweede V ryheidsoorlog het almal geweet dat ’n oorlog tussen Engeland en D uitsland nie meer ver was nie. Trouens die Boeregeneraals het altyd gehoop dat so ’n oorlog reeds gedurende die V ryheidsoorlog sou uitbreek, met die voile vertroue dat hul Engeland dan uit die Republieke sou kon verdryf. M aar daardie oorlog het toe nie gekom nie. Die Boeregeneraals het egter geweet dat die oorlog van D uitsland teen Engeland een of ander tyd sou kom. En toe vrede gesluit is by Vereeniging het verskillende Boeregeneraals na hul m anskappe teruggegaan en die man- skappe beweeg om hul geweers neer te gooi met die belofte dat sodra Enge­ land in ’n stryd met D uitsland gewikkel raak, hierdie Boeregeneraals sou opstaan om die vryheid van Suid-Afrika te herwin. So algemeen is hierdie belofte gem aak dat die Britse Regering sonder enige twyfel daarvan te horc gekom het. Die Britse Regering het gevolglik gevrees dat sodra die oorlog met 170 D uitsland begin, die Transvaal en die V rystaat ook werklik sou opstaan om hul onafhanklikheid terug te neem. D uitsland begin, die Transvaal en die V rystaat ook werklik sou opstaan om hul onafhanklikheid terug te neem. g H ou sou die Britse Regering nou so iets onm oontlik kon m aak? Reeds M ilner het die plan aan die hand gegee: Die vier K olonies van Suid-A frika sal tot ’n eenheid saam gesnoer m oet word. D an sal N atal en die K aap sterk genoeg wees om Transvaal en die V rystaat vas te bind aan Engeland. H ierdie sam esnoering kon die vorm aanneem van ’n Federasie soos K anada en Australië, o f van ’n Unie soos Engeland self. M aar as die sam e­ snoering van die vier Kolonies sou geskied in die vorm van ’n Federasie dan sou die V rystaat en die Transvaal elk nog so sterk en so afgesonder wees dat hul tog nog sou kon losbreek en onafhanklik sou kon word. ’n Federasie sou dus nie die regte vorm wees nie. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. Beter sou dit wees om die K olonies saam te bind in die vorm van ’n Unie, want in ’n ,,U nie” sou die Sentrale Regering geweldige magte oor die Provinsies kry en sou die Provinsies altyd aan die genade van die Sentrale Regering oorgehandig wees. Om hierdie oorweging het die Britse Regering toe besluit dat die vier Kolonies van Suid-A frika tot ’n „U nie” om geskep moes word. Britse regering bewerkstellig unifikasie van S.A. N adat M ilner in 1905 na Engeland teruggeroep is, is as sy opvolger gestuur sekere Lord Selborne. Selborne is aangestel as G oew erneur van Transvaal en as Hoë Kom m issaris oor die Britse naturellegebiede in Suidelike A frika. In hierdie hoedanigheid het hy regeer tot met die stigting van die Unie in 1910. Die om standigheidsbewyse is baie sterk dat die Britse Regering opdrag aan Selborne gegee het om die Unifikasie van Suid-A frika te bewerkstellig. Hy self was baie behep met die idee, en gou reeds het hy die jong m anne van M ilner se„K indergarten” gebruik— d aardiejong kêrels wat M ilner van Enge­ land gebring het om Suid-A frika op verskillende terreine te regeer— om vir hom ’n m em orandum op te stel oor die wenslikheid en „noodsaaklikheid” van die vorm ing van ’n Unie. Die Ieidende onder hierdie jong m anne was sekere Lionel Curtis, wat M ilner hoof gem aak het van die Johannesburgse Stadsraad as „Stadsklerk” . Lionel C urtis en sy vriende het ’n m em orandum opgestel waarin hul die wenslikheid van Unifikasie uiteensit en dit voorstel as sou dit uiters noodsaaklik wees. Lord Selborne het die m em orandum verder verwerk. H ierna het die probleem ontstaan hoe om die Engelssprekende leiers, m aar veral die Boeregeneraals en die A frikaanssprekende leiers deur hierdie dokum ent te bei'nvloed. Selborne het geweet dat die oom blik dat daardie vooraanstaande m anne die m otief agter dit alles ontdek, hul dit meteens Lionel C urtis en sy vriende het ’n m em orandum opgestel waarin hul die wenslikheid van Unifikasie uiteensit en dit voorstel as sou dit uiters noodsaaklik wees. Lord Selborne het die m em orandum verder verwerk. H ierna het die probleem ontstaan hoe om die Engelssprekende leiers, m aar veral die Boeregeneraals en die A frikaanssprekende leiers deur hierdie dokum ent te bei'nvloed. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. Selborne het geweet dat die oom blik dat daardie vooraanstaande m anne die m otief agter dit alles ontdek, hul dit meteens 171 sou verwerp. En hy moes toe ’n plan m aak „to drop it in the path o f South African Statesm en” (soos hy self gesê het) op so ’n m anier dat hul die aas sou insluk sonder om te weet dat dit ’n hoek bevat w aardeur hul aan Engeland gebind sou word soos ’n vis aan ’n visserman se skuit. g ’n A nder vyand van die Boere, dr. Jam eson, die leier van die ,.Jameson R aid” en „the inheritor of Rhodes’s enthusiasm for U nion” (soos Basil W illiams hom noem), was in daardie tyd Eerste M inister aan die K aap, en net so begaan oor die bewerkstelliging van die Unifikasie van die vier Kolonies van Suid-Afrika as Rhodes en Selborne self. Selborne en Jam eson het toe ’n plan ontw erp: Dr. Jam eson sou sy Regering beweeg om Lord Selborne te vra om hul van advies te bedien en dan sou lord Selborne hierdie „Selborne M em orandum ” aan die Kaapse Rege­ ring oorhandig. So sou die „M em orandum ” ’n dokum ent van die Kaapse Regering word. „H e accordingly on behalf of his M inistry forw arded to Lord Sel­ borne a m inute draw ing his attention to the dangers of the state of dis­ union in South Africa and requesting him to bring them hom e to the public by “ undertaking to review the situation in such a m anner that the public may be inform ed as to the general position of affairs through­ out the country” ” (Basil W illiams: The Selborne Memorandum, bis. XX). Dit het geskied, en onmiddellik nadat Jam eson die ,,Selborne M em oran­ dum ” ontvang het, het sy Regering dit gepubliseer in die Kaapse offisiële Blouboek. Uit daardie Blouboek is dit toe in pam fletvorm oorgedruk en by die duisende in die vier Kolonies versprei. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. Selborne sit organisasie aan die gang: Selborne en M ilner se Kinder- gartern het toe aan die werk gespring: orals in Suid-Afrika het hulle „Closer U nion Societies” gestig— vereniginge van mense wat hulself sou beywer vir die Unifikasie van die vier K olonies; boeke en dokum ente is aan die publiek verskaf; en spesiale handleidings is deur hul opgestel om die Staatsm anne te beïnvloed. Eén so ’n handleiding is opgestel deur Lionel Curtis self, en is later as ’n bundel uitgegee onder die titel „The G overnm ent of South A frica” , m aar sonder om die skrywers te vermeld. ’n A nder handleiding is opgestel deur B. K. Long (’n bittere vyand van die Boere) onder die naam „Fram ew ork of U nion” . (B. K. Long was later die bitsige redakteur van die „C ape Tim es” ). O p suggestiewe m anier het hierdie handleidings vir die Staatsm anne en vir die politici aan die hand gegee hoe hul die nuwe Unie moes saamstel. S h t l d S lb b i t i l d it f di t t t dk i vir die politici aan die hand gegee hoe hul die nuwe Unie moes saamstel. So het lord Selborne baie groot invloed uitgeoefen op die totstandkom ing p g g So het lord Selborne baie groot invloed uitgeoefen op die totstandkom ing 172 van die Unie en ook op die inhoud van die Unie se K onstitusie, die latere sogenaam de „South Africa A ct” van die Britse Parlem ent, veral toe hy gen. Sm uts vir sy planne gevang het. van die Unie en ook op die inhoud van die Unie se K onstitusie, die latere sogenaam de „South Africa A ct” van die Britse Parlem ent, veral toe hy gen. Sm uts vir sy planne gevang het. G en. Sm uts het hierin die kans van sy lewe gesien: „It was the realising of a dream , and a dream that he had dream ed since he was a youth. It was his philosophy of life, his guiding principle, to see everything as part of a greater whole, each part developing and coalescing into a greater whole which in turn was but a part of some greater whole” . (A rm strong: Grey Steel, bis. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. 184)— en aan die spits van daardie ,,greater whole” sou hyself, Jan Smuts, staan. „It was the realising of a dream , and a dream that he had dream ed since he was a youth. It was his philosophy of life, his guiding principle, to see everything as part of a greater whole, each part developing and coalescing into a greater whole which in turn was but a part of some greater whole” . (A rm strong: Grey Steel, bis. 184)— en aan die spits van daardie ,,greater whole” sou hyself, Jan Smuts, staan. Selborne het nou sy middel gevind: Jan Sm uts sou die handige agent wees om die Boere te streel om die Britse planne vir Unifikasie te sluk. Suid-Afrika kry ’n Senaat: Teen die Volksraad: In B. K. Long se Framework o f Union w ord Parlem ente wat net uit ’n V olksraad bestaan verkleineer en w ord lof oor ’n Senaat uitgespreek. Suid-Afrika kry ’n Senaat: Teen die Volksraad: In B. K. Long se Framework o f Union w ord Parlem ente wat net uit ’n V olksraad bestaan verkleineer en w ord lof oor ’n Senaat uitgespreek. ,,A1I experience, both ancient and m odern, clearly proves this that in all cases where it has attem pted to carry on a dem ocratic form of G overnm ent with One House, the result has been either A narchy and the abandonm ent of the attem pt, or the institution of some other form of G overnm ent” (B. K. Long: Framework o f Union, p. 92). G rootliks op sulke advies is gen. Sm uts en ander leiers beweeg om ’n Senaat in te voer— ’n Senaat wat hier tot ’n sekere m ate die diens van ’n „H ouse o f Lords” moes verrig—die diens nl. om te sorg dat die V olksraad sou handel soos die Britse im periale belange dit sou verlang. G rootliks op sulke advies is gen. Sm uts en ander leiers beweeg om ’n Senaat in te voer— ’n Senaat wat hier tot ’n sekere m ate die diens van ’n „H ouse o f Lords” moes verrig—die diens nl. om te sorg dat die V olksraad sou handel soos die Britse im periale belange dit sou verlang. g Senaat: Net ’n Belemmering van vryheid: Die Britse im periale heersers UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. „T he dispatch and m em orandum had this inestim able merit that they cristallised public opinion at exactly the right m om ent,” vertel Basil Williams (The Selborne Memorandum, p. XIV). Lord Selborne en die M ilnergroep het pragtig daarin geslaag, nie net om selfs die Boere te beweeg om in die unifiseringskraal in te stap nie, m aar om toe nog hulself daarin te laat knelter deur ’n Senaat. A gtcraf het gen. Sm uts klaarblyklik alles reeds gereël gehad vir die instelling van ’n Senaat toe die verteenwoordigers van die vier K olonies in D urban saam gekom het om as sogenaam de „N asionale Konvensie” te „beraadslaag” oor die be- palings van die kom ende Unie se Konstitusie, want toe President Steyn die wenslikheid van ’n Senaat aanhanging wou m aak, het die V oorsitter dit uit die orde gereël (F. S. M alan: Konvensie-Dagboek, bis. 59). Senaat: Net ’n Belemmering van vryheid: Die Britse im periale heersers 173 het daarvoor gesorg dat hul „H ouse of Lords” in die gedaante van ’n „Se- naat” in die K onstitusie van die Unie van Suid-Afrika ingesit is. En hul doel was om die Volk van Suid-Afrika, en veral die A frikanervolk (as die mees nasionale deel daarvan), te dw arsboom in sy pogings om ’n magtige en kragtige volk te word. Gelukkig het hulle nic in al hul planne geslaag nie. M aar in sekere opsigte het hul tog sukses gehad: Albei kere wat ’n N asionale Party die meer- derheid in die Volksraad verkry het, het dit te doen gekry met ’n Senaat wat gelaai was met vyandige manne. En elke keer wat die dreigende stem- reg van die N aturelle of die G eklcurdes ingekort moes word, was selfs ’n m inderheid vyandige senatore gcnoeg om dit te belet. W ant die Britse Regering was slim genoeg om hul nic net te verlaat op ’n vyandige Senaat nie, m aar ook op die swart rasse om enige Nasionale strom ing m agteloos te m aak; en in die Konstitusie van die kom ende Unie het hul vir ’n bepaling gesorg dat die stemreg van die N aturel of van die Kleurling alleen weggeneem sou kon word as twee derdes van die hele ledetal van die Senaat en die Volks­ raad tcsame daarvoor sou bcsluit. UNIE-SENAAT: ONTW ERP OM VOLK TE KNELTER. In hierdie set het die Britse imperialiste byna geslaag, w ant in die praktyk is dit feitlik onm oontlik vir enige party om ’n twee derde m eerderheid te kry. Die Senaat was ’n baie doeltreffende blok aan die been van die Suid- A frikaanse Volk. En met daardie blok aan sy bene sou hy op die lange duur sink— tensy hy onder alle om standighede betyds daarvan ontslae kan raak. Hierdie krisisoom blik het nou aangebreek. Senaat-Sam cstelling: Volgens die Britse Regering se „South Africa A ct” m oet die Senaat bestaan uit 8 Senatore vir elke Provinsie wat gekies w ord deur die Volksraadslede en Provinsiale Raadslede van daardie Pro­ vinsie saam , en in hierdie verkiesing kry elke Party ’n aantal Senatore in verhouding tot sy sterkte. Bo en behalwe hierdie getal stel die Regering 8 Senatore aan. Toe Suid-W es-Afrika in 1949 by die Unie aangesluit het, het daar by- gckom 2 Senatore deur Suidwcs se verteenwoordigers gekies, tesam e met 2 Senatore deur die Regering aangestel. Senaat word vergroot: 1955: Dit is vandag dringend noodsaaklik dat die Kleurlinge van die K aap van die Blanke Kieserslys af gehaal word. As hul daarop bly, is dit glad nie uitgesluit nie dat binne ’n kort tyd so baie geregistreer sal wees dat geen Regering wat staan vir die aparte ontwikkeling van Blankes en Gekleurdes ooit weer Suid-Afrika sal kan regeer nie. In talle kiesafdelings sal die Klerulinge binnekort genoeg wees om vir altyd liberaliste verkies te laat word. 174 V anaf 1952 is herhaalde male al probeer om die K leurlinge af te kry. Elke keer het dit misluk. Die W et om hul te verwyder is strydig met alle verwagtings nietig verklaar deur die Howe, w at die standpunt ingeneem het dat die enigste W et w at hulle gaan erken ’n W et is wat die kleurlingstem ver­ wyder m et ’n twee derde-m eerderheid van die V olksraadslede en Senatore tesam e. Om die rede het die N asionale Regering in 1955 daartoe oorgegaan om ’n W et te m aak w at die getalle van die Senaat nou so gaan vergroot (tot 89) dat w anneer die Volksraadslede en Senatore saam vergader, die N asionale Party ’n m eerderheid van twee derdes sal kan hê. En hierdie finale stap sal in 1956 geneem word. A. H E R T Z O G .

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1871/1964

Afrikaans

Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Tumor volume (mm3) 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 C. UCS-PDX_3 D. UCS-PDX_4 E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Tumor volume (mm3) 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 C. UCS-PDX_3 D. UCS-PDX_4 E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 A. UCS-PDX_1 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) B. UCS-PDX_2 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Days after implantation Days after implantation 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) C. UCS-PDX_3 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) D. UCS-PDX_4 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Tumor volume (mm3) Days after implantation Days after implantation Days after implantation Days after implantation Days after implantation 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) E. UCS-PDX_5 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) F. UCS-PDX_6 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 Days after implantation Days after implantation Days after implantation 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) G. UCS-PDX_7 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 0 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 H. Time to passage Tumor volume (mm3) Days after implantation

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_1_from_Co-Clinical_Study_of_fam-_Trastuzumab_Deruxtecan_DS8201a_in_Patient-Derived_Xenograft_Models_of_Uterine_Carcinosarcoma_and_Its_Association_with_Clinical_Efficacy/22692657/1/files/40288137.pdf

Afrikaans

Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Tumor volume (mm3) 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 C. UCS-PDX_3 D. UCS-PDX_4 E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Tumor volume (mm3) 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 C. UCS-PDX_3 D. UCS-PDX_4 E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 Supplementary Figure 1. Growth curve 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 A. UCS-PDX_1 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 2000 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) A. UCS-PDX_1 B. UCS-PDX_2 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120150180210240270300330 0 50 100 150 200 250 Days after implantation Tumor volume (mm3) B. UCS-PDX_2 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Days after implantation Days after implantation 0 30 60 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) C. UCS-PDX_3 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 0 1000 2000 3000 4000 Days after implantation Tumor volume (mm3) D. UCS-PDX_4 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Tumor volume (mm3) Days after implantation Days after implantation Days after implantation Days after implantation Days after implantation 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) E. UCS-PDX_5 F. UCS-PDX_6 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 500 1000 1500 2000 2500 Days after implantation Tumor volume (mm3) E. UCS-PDX_5 TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 180 0 1000 2000 3000 4000 5000 Days after implantation Tumor volume (mm3) F. UCS-PDX_6 TG1 TG2 TG3 Tumor volume (mm3) Tumor volume (mm3) 0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 0 Days after implantation Days after implantation Days after implantation 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) TG1 TG2 TG3 0 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 G. UCS-PDX_7 H. Time to passage TG1 TG2 TG3 0 30 60 90 120 150 0 500 1000 1500 Days after implantation Tumor volume (mm3) G. UCS-PDX_7 TG1 TG2 TG3 TG1 TG2 TG3 0 60 120 180 240 300 360 Time to passage (Days) p=0.018 p=0.005 p=0.024 H. Time to passage Tumor volume (mm3) Days after implantation

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_1_from_Co-Clinical_Study_of_fam-_Trastuzumab_Deruxtecan_DS8201a_in_Patient-Derived_Xenograft_Models_of_Uterine_Carcinosarcoma_and_Its_Association_with_Clinical_Efficacy/23507093/1/files/41226317.pdf

Afrikaans

Castaño Figure S1 Castaño Figure S1 Castaño Figure S1 C A GFP+ TNBC Instigator opp GFP- Responder GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP R d GFP R d BMC LgT GFP DAPI GFP- Responder + BMC-C (from host bearing Matrigel) GFP- Responder + BMC- TNBC (from host bearing GFP+ instigator) B LgT GFP DAPI Responding Tumors in Mice Bearing: B Responding Tumors in Mice Bearing: TNBC Matrigel LBC LgT DAPI TNBC Matrigel Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: C LgT A GFP+ TNBC Instigator opp GFP- Responder GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP R d GFP R d BMC LgT GFP DAPI GFP- Responder + BMC-C (from host bearing Matrigel) GFP- Responder + BMC- TNBC (from host bearing GFP+ instigator) LgT GFP DAPI A GFP+ TNBC Instigator opp GFP- Responder GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP R d BMC GFP- Responder + BMC- TNBC (from host bearing GFP+ instigator) GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP R d BMC GFP- Responder + BMC- TNBC (from host bearing GFP+ instigator) GFP R d GFP- Responder + BMC-C (from host bearing Matrigel) bea g a ge ) G s ga o ) B LgT GFP DAPI Responding Tumors in Mice Bearing: B Responding Tumors in Mice Bearing: TNBC Matrigel LBC LgT DAPI TNBC Matrigel Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: C LgT Dapi B Responding Tumors in Mice Bearing: B Responding Tumors in Mice Bearing: TNBC Matrigel LBC LgT DAPI Responding Tumors in Mice Bearing: Responding Tumors in Mice Bearing: B Responding Tumors in Mice Bearing: Responding Tumors in Mice Bearing: Responding Tumors in Mice Bearing: Responding Tumors in Mice Bearing: LgT DAPI TNBC Matrigel Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: C LgT Dapi TNBC Matrigel Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: C LgT Dapi C Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: TNBC Matrigel LgT Dapi

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_1_from_Stromal_EGF_and_IGF-I_Together_Modulate_Plasticity_of_Disseminated_Triple-Negative_Breast_Tumors/22529871/1/files/39992988.pdf

Afrikaans

6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph F 6 weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph F 6 weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph D ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph E ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph E 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph F ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph F 6 weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 10dsph 6 k h D ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph E ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph E 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph F 6 weeks sph 6+weeks sph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 10dsph 10dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph D ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph E ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph E 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph F 6 weeks sph 6+weeks sph D E F ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph ser in ser ser in sph 1d sph 5dsph 6+weeks sph 6 weeks sph 6+weeks sph

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_3_from_A_Molecular_Screening_Approach_to_Identify_and_Characterize_Inhibitors_of_Glioblastoma_Stem_Cells/22496727/1/files/39954753.pdf

Afrikaans

Instigator Instigator Instigator Instigator DCs A Castaño Figure S3 Instigator Matrigel Matrigel Matrigel Matrigel CTRL_A CTRL_B CTRL_C PGRN_A PGRN_B PGRN_C CAF A roblasts BMD CAF_A CAF_B Fibr er Inst Resp C No Ab +EGFR Ab +IGF1R Ab –Flow cytometry controls- -BPLER tigator 0 0 0 0 91.7 0.3 B CAF_C 11 16 21 26 mRNA levels or w.r.t. Responde EGF IGF1 IGF2 GAPDH Inst Resp ** TNBC Inst HMLER-HR Responder 99.5 0.5 17.2 82.8 8.0 0 99.3 0.7 0 0 38.4 61.6 0 0 8.1 0 90.9 1 1 6 EGF IGF1 IGF2 m Instigato * * TNBC-BPLER Instigator HMLER-HR Responder 23.6 1.6 44.7 30.5 1.6 1.1 20.5 76.7 D.M. D.M.+ EGF D.M. D.M.+ IGF-1 D.M.+ Ins HMLER-HR Cells cultured in D EGFR IGF1R BT549 Cells cultured in Instigator Instigator Instigator Instigator DCs A Castaño Figure S3 Instigator Matrigel Matrigel Matrigel Matrigel CTRL_A CTRL_B CTRL_C PGRN_A PGRN_B PGRN_C CAF A roblasts BMD CAF_A CAF_B Fibr er Inst Resp C No Ab +EGFR Ab +IGF1R Ab –Flow cytometry controls- -BPLER tigator 0 0 0 0 91.7 0.3 B CAF_C 11 16 21 26 mRNA levels or w.r.t. Responde EGF IGF1 IGF2 GAPDH Inst Resp ** TNBC Inst HMLER-HR Responder 99.5 0.5 17.2 82.8 8.0 0 99.3 0.7 0 0 38.4 61.6 0 0 8.1 0 90.9 1 1 6 EGF IGF1 IGF2 m Instigato * * TNBC-BPLER Instigator HMLER-HR Responder 23.6 1.6 44.7 30.5 1.6 1.1 20.5 76.7 D.M. D.M.+ EGF D.M. D.M.+ IGF-1 D.M.+ Ins HMLER-HR Cells cultured in D EGFR IGF1R BT549 Cells cultured in Instigator Instigator Instigator Instigator DCs A Castaño Figur Instigator Matrigel Matrigel Matrigel Matrigel CTRL_A CTRL_B CTRL_C PGRN_A PGRN_B PGRN_C CAF A roblasts BMD CAF_A CAF_B Fibr CAF_C Castaño Figure S3 A Instigator Instigator DC Instigator Matrigel Matrigel Matrigel Matrigel CTRL_A CTRL_B CTRL_C PGRN_A PGRN_B PGRN_C CAF A roblasts BMD CAF_A CAF_B Fibr er Inst Resp C No Ab +EGFR Ab +IGF1R Ab –Flow cytometry controls- -BPLER tigator 0 0 0 0 91.7 0.3 B CAF_C 11 16 21 26 mRNA levels or w.r.t. Responde EGF IGF1 IGF2 GAPDH Inst Resp ** TNBC Inst HMLER-HR Responder 99.5 0.5 17.2 82.8 8.0 0 99.3 0.7 0 0 38.4 61.6 0 0 8.1 0 90.9 1 1 6 EGF IGF1 IGF2 m Instigato * * TNBC-BPLER Instigator HMLER-HR Responder 23.6 1.6 44.7 30.5 1.6 1.1 20.5 76.7 D.M. D.M.+ EGF D.M. D.M.+ IGF-1 D.M.+ Ins HMLER-HR Cells cultured in D EGFR IGF1R BT549 Cells cultured in D.M. D.M. D.M.+EGF D.M.+IGF-1 D.M.+Ins P-EGFR Dapi P-IGF1R Dapi Matrigel Matrigel Matrigel Matrigel CTRL_A CTRL_B CTRL_C PGRN_A PGRN_B PGRN_C CAF A roblasts BM CAF_A CAF_B Fibr er Inst Resp C No Ab +EGFR Ab +IGF1R Ab –Flow cytometry controls- -BPLER tigator 0 0 0 0 91.7 0.3 B CAF_C 11 16 21 26 mRNA levels or w.r.t. Instigator Instigator Instigator Instigator DCs A Castaño Figure S3 Instigator Matrigel Matrigel Matrigel Matrigel CTRL_A CTRL_B CTRL_C PGRN_A PGRN_B PGRN_C CAF A roblasts BMD CAF_A CAF_B Fibr er Inst Resp C No Ab +EGFR Ab +IGF1R Ab –Flow cytometry controls- -BPLER tigator 0 0 0 0 91.7 0.3 B CAF_C 11 16 21 26 mRNA levels or w.r.t. Responde EGF IGF1 IGF2 GAPDH Inst Resp ** TNBC Inst HMLER-HR Responder 99.5 0.5 17.2 82.8 8.0 0 99.3 0.7 0 0 38.4 61.6 0 0 8.1 0 90.9 1 1 6 EGF IGF1 IGF2 m Instigato * * TNBC-BPLER Instigator HMLER-HR Responder 23.6 1.6 44.7 30.5 1.6 1.1 20.5 76.7 D.M. D.M.+ EGF D.M. D.M.+ IGF-1 D.M.+ Ins HMLER-HR Cells cultured in D EGFR IGF1R BT549 Cells cultured in Responde EGF IGF1 IGF2 GAPDH Inst Resp ** TNBC Inst HMLER-HR Responder 99.5 0.5 17.2 82.8 8.0 0 99.3 0.7 0 0 38.4 61.6 0 0 8.1 0 90.9 1 1 6 EGF IGF1 IGF2 m Instigato * * TNBC-BPLER Instigator HMLER-HR Responder 23.6 1.6 44.7 30.5 1.6 1.1 20.5 76.7 EGFR IGF1R CAF_B F er Inst C No Ab +EGFR Ab +IGF1R Ab –Flow cytometry controls- -BPLER tigator 0 0 0 0 91.7 0.3 B CAF_C 11 16 21 26 mRNA levels or w.r.t. Responde Inst ** TNBC Inst HMLER-HR Responder 99.5 0.5 17.2 82.8 8.0 0 99.3 0.7 0 0 38.4 61.6 0 0 8.1 0 90.9 1 6 m o CAF_B F No Ab +EGFR Ab +IGF1R Ab –Flow cytometry controls- -BPLER tigator 0 0 0 0 91.7 0.3 B CAF_C TNBC Inst HMLER-HR Responder 99.5 0.5 17.2 82.8 8.0 0 99.3 0.7 0 0 38.4 61.6 0 0 8.1 0 90.9 1 B –Flow cytometry controls- –Flow cytometry controls- er Inst Resp C 11 16 21 26 mRNA levels or w.r.t. Responde EGF IGF1 IGF2 GAPDH Inst Resp ** 1 6 EGF IGF1 IGF2 m Instigato * * C TNBC-BPLER Instigator HMLER-HR Responder 23.6 1.6 44.7 30.5 1.6 1.1 20.5 76.7 EGFR IGF1R TNBC-BPLER Instigator 23.6 1.6 44.7 30.5 EGFR IGF1R m o 1 6 EGF IGF1 IGF2 m Instigato * * TNBC-BPLER Instigator HMLER-HR Responder 23.6 1.6 44.7 30.5 1.6 1.1 20.5 76.7 EGFR IGF1R D.M. D.M.+ EGF D.M. D.M.+ IGF-1 D.M.+ Ins HMLER-HR Cells cultured in D BT549 Cells cultured in D.M. D.M. D.M.+EGF D.M.+IGF-1 D.M.+Ins P-EGFR Dapi P-IGF1R Dapi D D HMLER-HR Cells cultured in HMLER-HR Cells cultured in P-EGFR Dapi P-IGF1R Dapi

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_3_from_Stromal_EGF_and_IGF-I_Together_Modulate_Plasticity_of_Disseminated_Triple-Negative_Breast_Tumors/22529865/1/files/39992982.pdf

Afrikaans

Supplementary Figure S3 Supplementary Figure S3 Sucrose gradient (25% - 50%) Sucrose gradient (25% - 50%) ZZ-scIL-12 (HA) wt-HVJ-E (M) Sucrose gradient (25% - 50%) Sucrose gradient (25% - 50%)

https://figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_3_from_Systemic_Administration_of_a_Novel_Immune-Stimulatory_Pseudovirion_Suppresses_Lung_Metastatic_Melanoma_by_Regionally_Enhancing_IFN-_Production/22451286/1/files/39902367.pdf

Afrikaans

Straatname as monumentale nalatenskap van akademici aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat (UOVS): Die geval van die padnetwerk in Universitas, Bloemfontein Burgert A Senekal Universiteit van die Vrystaat [email protected] Abstract Street names as monumental heritage of academics of the University of the Orange Free State (UOFS): The case of the road network in Universitas, Bloemfontein Street names as monumental heritage of academics of the University of the Orange Free State (UOFS): The case of the road network in Universitas, Bloemfontein Street names represent a monument in the everyday world that commemorates the contributions of people in a particular community, and often of a particular era. The present study investigates how street names in the neighbourhood (suburb) Universitas in Bloemfontein serve as monuments to the contributions of academics at the University of the Orange Free State (UOFS), as well as its predecessors, the Grey University College (GUC) and University College of the Orange Free State (UCOFS) – currently the University of the Free State or UFS. The main streets in this neighbourhood are identified using network theory, and it is indicated that it is especially academics belonging to the two oldest faculties at this university, namely Natural Sciences and the Humanities, after which key streets are named. In addition, it is indicated that, to a large extent, the importance of streets also reflects the UFS’s past Afrikaans character as the main streets are named after academics who worked for the Department of Afrikaans and Dutch (for example DF Malherbe and H van der Merwe Scholtz), but also other leaders, such as Wynand Mouton’s outstanding contributions to the establishment of the UFS as a research university, are commemorated. Keywords: Road networks; Bloemfontein, Grey University College; University of the (Orange) Free State; Universitas; Street names; network theory. 236 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 1 B Meiring, “South African identity as reflected by its toponymic tapestry”, Acta Academica, 44(3), 2012, pp. 24-51. 2 E Truter, “Die proses van naamsverandering, met spesiale verwysing na Oliver Tambo Internasionale Lughawe”, Acta Academica Supplementum, 1, 2007, pp. 84; J Moll, “Die aard en funksie van straatname soos geïllustreer deur straatnaamtoekenning en -verandering”, LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 326-344. 3 BA Senekal, “Straatnaamgewing en -verandering, padnetwerke en die Afrikaanse literêre kanon: Langenhovenpark in Bloemfontein as literatuurgeskiedenis”, Nomina Africana, 2016, 30(3), p. 63. g g p y p 5 J Moll, “Die aard en funksie van straatname soos geïllustreer deur straatnaamtoekenning en -verandering,” LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 326-344. 1 B Meiring, “South African identity as reflected by its toponymic tapestry”, Acta Academica, 44(3), 2012, pp. 24-51. 2 E Truter, “Die proses van naamsverandering, met spesiale verwysing na Oliver Tambo Internasionale Lughawe”, Acta Academica Supplementum, 1, 2007, pp. 84; J Moll, “Die aard en funksie van straatname soos geïllustreer deur straatnaamtoekenning en -verandering”, LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 326-344. 3 BA Senekal, “Straatnaamgewing en -verandering, padnetwerke en die Afrikaanse literêre kanon: Langenhovenpark in Bloemfontein as literatuurgeskiedenis”, Nomina Africana, 2016, 30(3), p. 63. 4 DH Alderman en J Inwood, “Street naming and the politics of belonging: Spatial injustices in the toponymic commemoration of Martin Luther King Jr.”, Social and Cultural Geography, 14(2), 2013, p. 214. 5 J Moll, “Die aard en funksie van straatname soos geïllustreer deur straatnaamtoekenning en -verandering,” LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 326-344. 4 DH Alderman en J Inwood, “Street naming and the politics of belonging: Spatial injustices in the toponymic commemoration of Martin Luther King Jr.”, Social and Cultural Geography, 14(2), 2013, p. 214. 6 S Lammer, B Gehlsena en D Helbing, “Scaling laws in the spatial structure of urban road networks”, Physica A, 363, 2006, pp. 89-95; B Jiang, “A topological pattern of urban street networks: Universality and peculiarity”, Physica A, 384, 2007, pp. 647–655; K Kocur-Bera, “Scale-free network theory in studying the structure of the road network in Poland”, Promet – Traffic & Transportation, 26(3), 2014, pp. 235-242; S Freiria, B Ribeiro, en AO Tavares, “Understanding road network dynamics: Link-based topological patterns”, Journal of Transport Geography, 46, 2015, pp. 55-66. Inleiding ‘n Verering van die nalatenskap van akademici is op etlike wyses moontlik en word op ‘n wye platform gedoen. Toekennings en pryse (soos die Suid- Afrikaanse Akademie se Stals- en Havengaprys), verwysingstellings (“citation counts”) en die Hirsch-indeks, graderings deur die Nasionale Navorsingstigting (NNS), en natuurlik ‘n verskeidenheid informele aanduidings soos die aansien van kollegas, is bepalers van ‘n wesentlike nalatenskap. ‘n Ander wyse om ondersoek in te stel na die waarde wat aan ‘n akademikus se nalatenskap geheg word, is om plekname te ondersoek. Dorpe, stede, geboue en strate word gereeld na mense vernoem wat gesien word as persone wat ‘n besonderse bydrae tot ‘n gemeenskap gelewer het,1 byvoorbeeld Dan Pienaarrylaan of Generaal Hertzogstraat in Bloemfontein, dorpe soos Senekal en Wepener, en die provinsiale administrasiegebou in Bloemfontein, wat die CR Swart-gebou geheet het maar in 2015 herbenoem is tot die Fidel Castro- gebou. In hierdie herbenoeming is ook ‘n subjektiwiteit te bespeur: die naam wat aan ‘n gebou, plek of straat toegeken word, dui op hoe ‘n persoon op ‘n bepaalde tydstip deur ‘n bepaalde gemeenskap gesien is. Soos Truter aanvoer: “Deur naamgewing word helde en leiers vereer, belangrike geleenthede herdenk en oortuigings, waardesisteme, vrese en aspirasies gereflekteer”.2 Dat ‘n straat na ‘n persoon vernoem word, is reeds ‘n aanduiding daarvan dat daardie persoon as belangrik geag is, maar dit is ook bekend dat meer prominente strate na belangriker mense vernoem word. Daar kan gevolglik tot ‘n mate afgelei word hoe belangrik ‘n persoon gesien is op grond van die belangrikheid van die straat wat na hom vernoem is.3 Dit was byvoorbeeld die geval in die VSA dat daar protes aangeteken is wanneer munisipaliteite onbelangrike strate na Martin Luther King Jr. wou vernoem, omdat dit nie sy statuur gestand doen nie.4 Boonop wanneer straatnaamveranderinge ter sprake is, word die belangrikste strate eerste geteiken, soos Moll5 aanvoer rakende die herbenoeming van Voortrekkerstraat na Nelson Mandelaweg in Bloemfontein: 237 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 In ’n sin het verandering ingetree daar waar die ou simboliek die prominentste was en waar die nuwe verandering die opvallendste sou wees en ’n nuwe held met al die simboliek rondom sy naam prominent onder die aandag sou bring. Die vraag is hoe die belangrikheid van ‘n straat wetenskaplik bepaal kan word. g p f 9 D Jenkins, “A network analysis of Inka roads...”, Ethnohistory, 48(4), 2001, pp. 655-687; B Jiang, Street hierarchies: A minority of streets...”, International Journal of Geographical Information Science, 23(8), 2009, pp. 1033-1048; M Tomko, S Winter, en C Claramunt. “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, pp. 41–52; F Wang, A Antipova en S Porta, “Street centrality and land use...”, Journal of Transport Geography, 19, 2011, pp. 285-293; y gy pp 8 D Jenkins, “A network analysis of Inka roads, administrative centers, and storage facilities”, Ethnohistory, 48(4), 2001, pp. 655-687; F Wang, A Antipova, en S Porta, “Street centrality and land use intensity in Baton Rouge, Louisiana”, Journal of Transport Geography, 19, 2011, pp. 285-293; S Porta et al., “Street centrality and the location of economic activities in Barcelona”, Urban Studies, 49(7), 2012, pp. 471-488; Y Rui, en Y Ban, “Exploring the relationship between street centrality and land use in Stockholm”, International Journal of Geographical Information Science, 28(7), 2014, pp. 425-1438. 7 B Jiang, “Street hierarchies: A minority of streets account for a majority of traffic flow”, International Journal of Geographical Information Science, 23(8), 2009, pp. 1033-1048; Y Xu, “Previous research analysis of the traffic network study”, Energy Procedia, 16, 2012, pp. 81-85. 10 Die naamsverandering van hierdie universiteit in 2001 het ná die benoeming van die strate in Universitas, wat in die 1960’s uitgelê is, plaasgevind, en daarom word oorwegend na die UOVS in die huidige studie verwys. 11 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege ten tyde van die rektoraat van DF Malherbe”, Acta Academica 25(4), 1993; JC Steyn, “Afrikaans as universiteitstaal: Onlangse ontwikkelinge in historiese en internasionale perspektief”, Literator, 15(1). 12 DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935: Stryd om identiteit en voortbestaan,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 350 13 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet. Die Universiteit van die Vrystaat se eerste 100 jaar (Bloemfontein, Universiteit van die Vrystaat, 2006). 14 MEJ Newman, Networks (Oxford, Oxford University Press, 2010), of LdF Costa et al., “Analyzing and modeling real-world phenomena with complex networks: a survey of applications”, Advances in Physics, 60(3), 2011, pp. 329-412, vir ‘n oorsig oor die netwerkteorie en toepassings daarvan). 15 L de Benedictis en L Tajoli, “The world trade network”, The World Economy, 34(8), 2011, pp. 1418. 16 MEJ Newman, Networks (Oxford, Oxford University Press, 2010), pp. 1-726. Inleiding Een manier is om die netwerkteorie in te span om ‘n padnetwerk te bestudeer, en dan sentraliteitaanduiders te benut wat binne die netwerkteorie ontwikkel is om die belangrike strate te identifiseer. Studies van padnetwerke fokus gewoonlik op die struktuur van die netwerk,6 verkeersvloei,7 of ekonomiese aktiwiteite en grondgebruik.8 Sommige van hierdie studies9 gebruik ook sentraliteitsaanduiders wat binne die netwerkteorie ontwikkel is om die belangrikste paaie te identifiseer – ‘n werkswyse wat ook in die onderhawige studie gevolg word. Anders as in vorige studies wat die netwerkteorie aanwend om padnetwerke mee te bestudeer, is die huidige studie nie gemoeid met die padnetwerkstruktuur op sigself of ekonomiese aktiwiteite nie, maar eerder word die netwerkteorie aangewend om belangrike strate te identifiseer ten einde ondersoek in te stel na wat die benoeming van strate aandui oor die bydrae wat sommige akademici tot die totstandkoming van die Universiteit van die Oranje-Vrystaat10 (UOVS, tans UV) gelewer het. Die woonbuurt Universitas in Bloemfontein word hiervoor ondersoek, aangesien hierdie woonbuurt – wat boonop aan die UV grens – se strate meesal vernoem is na akademici wat ‘n belangrike rol in die totstandkoming van die UOVS gespeel het. Dié woonbuurt is in die 1960’s 238 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 uitgelê terwyl die munisipaliteit van Bloemfontein onder ‘n Nasionale Party- gesinde beheer gestaan het, wat uiteraard beteken dat straatnaamgewing teen ‘n Afrikaner-nasionalistiese agtergrond plaasgevind het. Om herhaling te voorkom, word die geskiedenis van die UOVS/UV nie hier in detail bespreek nie – hiervoor kan publikasies van onder andere Steyn,11 Van der Bank12 of die amptelike geskiedenis van die UV13 geraadpleeg word. jhh y 16 MEJ Newman, Networks (Oxford, Oxford University Press, 2010), pp. 1-726. , pp , g p g ) 15 L de Benedictis en L Tajoli, “The world trade network”, The World Economy, 34(8), 2011, pp. 1418. 19 S Porta, P Crucitti en V Latora, “The network analysis of urban streets: a dual approach”, Physica A, 369, 2006, p. 854; M Tomko et al., “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, pp. 41-52; SJ O’Hare, The influence of structure in supply and demand on the performance characteristics of road traffic networks..., p. 32.h 18 M Müller-Linow, Analyse der Verbindung von Topologie und Dynamik in abstrakten Graphen und biologischen Netzwerken (Ph.D, Technischen Universität Darmstadt, 2008), p. 4; M-T Kuhnert, Komplexe dynamische Systeme als funktionelle Netzwerke: Möglichkeiten und Grenzen der datengetriebenen Analyse (Ph.D, Rheinischen Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, 2011), pp. 8.h 17 LAN Amaral en JM Ottino, “Complex systems and networks: Challenges and opportunities for chemical and biological engineers”, Chemical Engineering Science, 59, 2004, pp. 1657-1658; SJ O’Hare, The influence of structure in supply and demand on the performance characteristics of road traffic networks. An exploration of how methodological approaches from network science can be implemented for a transportation research problem (Ph.D, University of Leeds, 2015), p. 11. Die belangrikheid van strate vanuit die oogpunt van die netwerkteorie Die netwerkteorie het sedert die laat negentigerjare van die vorige eeu ‘n belangrike benaderingswyse binne die wetenskap geword, met toepassings in byna elke dissipline.14 Netwerke bestaan eenvoudig uit nodusse en hul skakels, met die klem op hoe die netwerk saamgestel is en nodusse met mekaar verband hou eerder as op die individuele eienskappe van nodusse.15 Presies wat die nodusse en wat hul skakels is, hang uiteraard af van wat ondersoek word, en Newman16 onderskei tussen vier soorte netwerke: biologiese netwerke (byvoorbeeld neurale netwerke), inligtingsnetwerke (byvoorbeeld verwysingsnetwerke in wetenskaplike velde, wat juis een van die ander tegnieke is waarmee akademiese prestige bepaal kan word), sosiale netwerke (byvoorbeeld mede-outeurskappe), en tegnologiese netwerke (byvoorbeeld vervoernetwerke). Vervoernetwerke beklee ‘n belangrike plek in die netwerk- of grafiekteorie (die terme is uitruilbaar), aangesien die wortels van die grafiekteorie gewoonlik teruggespoor word na Leonard Euler se Königsburg brugprobleem (1736). Euler wou bepaal of ‘n mens die sewe brûe oor die rivier Pregel na die eiland Kneiphoff in Königsberg (tans Kaliningrad) op só ‘n manier sou kon oorsteek dat elke brug een maal, en niks meer nie, oorgesteek word. Euler het bewys dat dit nie uitgevoer kan word nie, maar in die proses die besef laat posvat 239 traatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 dat fisiese afstand soms irrelevant vir ‘n probleem is – netwerktopologie is soms eerder belangrik.17 Euler word vandag wyd gereken as die vader van die grafiek- of netwerkteorie,18 wat beteken dat dié teorie sy ontstaan te danke het aan die bestudering van ‘n vervoernetwerk. Euler het paaie as skakels en hul kruisings (die brûe) as nodusse aangedui, wat die sogenaamde primêre voorstelling van padnetwerke is, maar die alternatief is om paaie as nodusse aan te dui en hul kruisings as skakels.19 Porta, Crucitti en Latora20 skryf dat die tweede benadering, die sogenaamde dualistiese (“dual”) metode, beter resultate oplewer; hierdie benadering: “sustained the by far most relevant, if not the sole, specific contribution of urban design to the study of city networks.” In navolging van padnetwerkstudies soos dié van Porta, Crucitti en Latora, Tomko, Winter en Claramunt,21 Rui en Ban,22 Freiria, Ribeiro en Tavares.23 O’Hare24 en Senekal25 word strate in die onderhawige studie as nodusse en hul kruisings as skakels aangedui. 20 S Porta et al., “The network analysis of urban streets...”, Physica A, 2006, p. 854. 21 M Tomko, S Winter, en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, pp. 41-52. 26 D Jenkins, “A network analysis of Inka roads, administrative centers, and storage facilities”, Ethnohistory, 48(4), 2001, pp. 655-687; J Jiang en C Claramunt, “A structural approach to the model generalization of an urban street network”, GeoInformatica, 8(2), 2004, pp. 157-171; M Tomko et al, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, pp. 41-52; F Wang et al., “Street centrality and land use...”. Journal of Transport Geography 19, 2011, pp. 285-293; S Porta et al, “Street centrality and the location...”, Urban Studies, 49(7), 2012, pp. 471-1488; BA Senekal, “Straatnaamgewing en -verandering..., Nomina Africana, 30(3), 2016, pp. 61-80.i Die belangrikheid van strate vanuit die oogpunt van die netwerkteorie Een van die vernaamste voordele van die dualistiese metode is dat sentraliteitsaanduiders, wat gedurende die twintigste eeu binne die netwerkteorie ontwikkel is, aangewend kan word om die belangrikheid van 18 M Müller-Linow, Analyse der Verbindung von Topologie und Dynamik in abstrakten Graphen und biologischen Netzwerken (Ph.D, Technischen Universität Darmstadt, 2008), p. 4; M-T Kuhnert, Komplexe dynamische Systeme als funktionelle Netzwerke: Möglichkeiten und Grenzen der datengetriebenen Analyse (Ph.D, Rheinischen Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn, 2011), pp. 8. fi 20 S Porta et al., “The network analysis of urban streets...”, Physica A, 2006, p. 854. h y y p 21 M Tomko, S Winter, en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, pp. 41-52. y pp 22 Y Rui en Y Ban, “Exploring the relationship between street centrality and land use in Stockholm”, International Journal of Geographical Information Science 28(7), 2014, pp. 1425-1438. 23 S Freiria, B Ribeiro en AO Tavares, “Understanding road network dynamics: Link-based topological patterns”, Journal of Transport Geography 46, 2015, pp. 55-66.hlfi 24 SJ O’Hare, The influence of structure in supply and demand on the performance characteristics of road traffic networks..., pp. 1-159. 25 BA Senekal, “Straatnaamgewing en -verandering, padnetwerke en die Afrikaanse literêre kanon: Langenhovenpark in Bloemfontein as literatuurgeskiedenis”, Nomina Africana, 2016, 30(3), pp. 61-80. 240 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 individuele strate te bepaal. In navolging van verskeie studies van padnetwerke26 word Freeman27 se sentraliteitsaanduiders, naamlik graad-, nabyheid- en tussenliggingsentraliteit (“degree”, “closeness” en “betweenness centrality”), in die huidige studie aangewend om die belangrikheid van strate te bepaal. Graadsentraliteit meet eenvoudig watter nodusse die grootste aantal skakels het.28 In ‘n padnetwerk wat met behulp van die dualistiese metode saamgestel is, lig graadsentraliteit strate uit wat ‘n groot aantal kruisings met ander strate het.29 Aangesien graadsentraliteit slegs die direkte skakels van ‘n nodus in berekening bring, is dit ‘n plaaslike aanduider30 wat in ‘n beperkte mate belangrikheid ten opsigte van die padnetwerkstruktuur aandui omdat dit nie die hele netwerk in ag neem nie (anders as in die geval van nabyheid- en tussenliggingsentraliteit wat alle skakels en nodusse in die hele netwerk in ag neem). Strate met ‘n hoë aantal kruisings is byvoorbeeld nie noodwendig die belangrikste strate in ‘n padnetwerk nie, maar behoort tot ‘n mate baie sigbaar te wees as gevolg van hul vele kruisings. 31 D Jenkins, “A network analysis of Inka roads, administrative centers, and storage facilities”, Ethnohistory, 48(4), 2001, pp. 633; B Jiang, “A topological pattern of urban street networks: Universality and peculiarity”, Physica A, 2007, p 10487; M Tomko, S Winter, en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, p. 44; F Wang et al., “Street centrality and land use...”, Journal of Transport Geography 19, 2011, p. 255. 30 B Jiang, “A topological pattern of urban street networks: Universality and peculiarity”, Physica A, 2007, p. 1047; M Tomko, S Winter, en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, p. 45. 29 D Jenkins, “A network analysis of Inka roads, administrative centers, and storage facilities”, Ethnohistory, 48(4), 2001, pp. 662. 27 LC Freeman, “Centrality in social networks conceptual clarification”, Social networks 1(3), 1979, pp. 215-239. 28 S Freiria, B Ribeiro, en AO Tavares, “Understanding road network dynamics...”, Journal of Transport Geography 46, 2015, p. 59. f pp 27 LC Freeman, “Centrality in social networks conceptual clarification”, Social networks 1(3), 1979, pp. 215 i 28 S Freiria, B Ribeiro, en AO Tavares, “Understanding road network dynamics...”, Journal of Transport Geog 46, 2015, p. 59. Die belangrikheid van strate vanuit die oogpunt van die netwerkteorie Nabyheidsentraliteit meet tot watter mate ‘n nodus enige ander nodus met ‘n kort pad kan bereik, waar ‘n pad gesien word as die kortste aantal stappe wat ‘n nodus moet neem om ‘n ander te bereik.31 Kyk byvoorbeeld na die voorbeeldnetwerk in Figuur 1. 27 LC Freeman, “Centrality in social networks conceptual clarification”, Social networks 1(3), 1979, pp. 215-239. 28 S Freiria, B Ribeiro, en AO Tavares, “Understanding road network dynamics...”, Journal of Transport Geography 46, 2015, p. 59. 29 D Jenkins, “A network analysis of Inka roads, administrative centers, and storage facilities”, Ethnohistory, 48(4), 2001, pp. 662. 30 B Jiang, “A topological pattern of urban street networks: Universality and peculiarity”, Physica A, 2007, p. 1047; M Tomko, S Winter, en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, p. 45. 31 D Jenkins, “A network analysis of Inka roads, administrative centers, and storage facilities”, Ethnohistory, 48(4), 2001, pp. 633; B Jiang, “A topological pattern of urban street networks: Universality and peculiarity”, Physica A, 2007, p 10487; M Tomko, S Winter, en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, p. 44; F Wang et al., “Street centrality and land use...”, Journal of Transport Geography 19, 2011, p. 255. 241 traatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 Figuur 1: ‘n Voorbeeldnetwerk Indien hierdie netwerk ‘n padnetwerk voorstel en die strate as nodusse aangedui is, terwyl hul kruisings as skakels aangedui is, neem dit 4 stappe om straat F vanaf straat A te bereik. Straat D het die hoogste nabyheidsentraliteit, aangesien hierdie straat gemiddeld elke ander straat binne die kortste pad kan bereik, terwyl strate F, G, A en B die laagste nabyheidsentraliteit het, aangesien dié strate gemiddeld die verste van ander strate geleë is. Indien hierdie netwerk ‘n padnetwerk voorstel en die strate as nodusse aangedui is, terwyl hul kruisings as skakels aangedui is, neem dit 4 stappe om straat F vanaf straat A te bereik. Straat D het die hoogste nabyheidsentraliteit, aangesien hierdie straat gemiddeld elke ander straat binne die kortste pad kan bereik, terwyl strate F, G, A en B die laagste nabyheidsentraliteit het, aangesien dié strate gemiddeld die verste van ander strate geleë is. 32 B Jiang, “A topological pattern of urban street networks: Universality and peculiarity”, Physica A, 2007, p 1048; M Tomko, S Winter, en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, p. 44. Die belangrikheid van strate vanuit die oogpunt van die netwerkteorie Nodusse met ‘n hoë nabyheidsentraliteit funksioneer binne die sentrum van ‘n netwerk en daarom identifiseer nabyheidsentraliteit ook die strate wat binne die kern van ‘n padnetwerk aangetref word.32 Strate in só ‘n posisie kan nie alleen gemiddeld al die ander strate met ‘n kort pad bereik nie, maar die teenoorgestelde is natuurlik ook waar, naamlik dat die meeste ander strate hierdie strate met ‘n kort pad kan bereik. Dit beteken dat hierdie strate tot ‘n mate prominent behoort te wees – strate waarby vele motoriste verby behoort te ry. ‘n Posisie binne die sentrum van ‘n padnetwerk dui egter nie noodwendig op belangrikheid ten opsigte van netwerkstruktuur nie, veral nie wanneer verkeersvloei ter sprake is nie, soos Tomko, Winter en Claramunt waarsku: 242 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 Side-lanes and alley-ways centrally located at the geographic center of the area of interest will always get high closeness values, as long as they create loops and thus do not lie on the periphery of the graph. This structural property, however, does not necessarily make them prominent. In die voorbeeldnetwerk in Figuur 1 het straat H byvoorbeeld die derde hoogste nabyheidsentraliteit, maar hierdie is duidelik ‘n systraat. Tomko, Winter en Claramunt33 fokus op verkeersvloei, en dus waarsku hulle dat strate met ‘n hoë nabyheidsentraliteit nie noodwendig belangrik is ten opsigte van verkeersvloei nie, maar die feit dat sulke strate binne die kern van die padnetwerk aangetref word, behoort hulle baie opsigtelik te maak, wat belangrik is wanneer straatname ondersoek word. Hierdie nuanse moet egter in gedagte gehou word in die berekenings wat later in die onderhawige artikel volg. 34 D Jenkins, “A network analysis of Inka roads...”, Ethnohistory, 48(4), 2001, pp. 663; M Tomko, S Winter, en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, p. 44; F Wang et al., “Street centrality and land use...”. Journal of Transport Geography 19, 2011, pp. 288; S Freiria, B Ribeiro, en AO Tavares, “Understanding road network dynamics...”, Journal of Transport Geography 46, 2015, p. 59. 35 M Tomko, S Winter en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, p. 51; MP Viana, E Strano, P Bordin, en M Barthelemy, “The simplicity of planar networks”, Scientific Reports, 2013, p. 5; Y Rui en Y Ban, “Exploring the relationship between street centrality...”, International Journal of Geographical Information Science 28(7), 2014, pp. 1428. f g p f pp 36 M Tomko, S Winter en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, pp. 48, 50. M Tomko, S Winter en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urba Systems, 32, 2008, pp. 41-52. y pp 37 BA Senekal, “Straatnaamgewing en -verandering...”, Nomina Africana, 30(3), 2016, p. 71. Die belangrikheid van strate vanuit die oogpunt van die netwerkteorie Tussenliggingsentraliteit meet tot watter mate ‘n nodus op ‘n kort pad tussen ander nodusse val.34 Dié sentraliteitsaanduider word gewoonlik gesien as die sentraliteitsaanduider wat die belangrikste nodusse in ‘n netwerk identifiseer, wat ook die geval is met padnetwerke.35 In padnetwerke lok strate met ‘n hoër tussenliggingsentraliteit meer verkeer en besigheid, wat tot gevolg het dat hierdie ook die bekendste strate is.36 Daar is byvoorbeeld reeds aangedui dat Elias Motsoaledistraat (voorheen Bankovs Boulevard) in Langenhovenpark in Bloemfontein – waar twee van die belangrikste inkopiesentrums geleë is – die hoogste tussenliggingsentraliteit in dié woonbuurt het, terwyl Dirk Oppermanstraat en NP van Wyk Louwstraat – wat die ander belangrike inkopiesentrums verbind – onderskeidelik die tweede- en derde hoogste tussenliggingsentraliteit in hierdie woonbuurt het.37 In die voorbeeldnetwerk in Figuur 1 het straat D die hoogste tussenliggingsentraliteit aangesien die meeste kort paaie in dié netwerk deur hierdie nodus loop. Die tussenliggingsentraliteit van straat H is egter 0, aangesien geen kort paaie deur hierdie nodus loop 243 traatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 nie. Motoriste wat ‘n woonbuurt soos in die voorbeeldnetwerk navigeer, sal dus meer gereeld gebruik maak van straat D, wat beteken dat hulle bekend behoort te wees met sy naam en ook sy naam in aanwysings aan ander persone behoort te gebruik. Hierdie waarskynlikheid dat motoriste strate met ‘n hoë tussenliggingsentraliteit meer gereeld sal gebruik en dat dit meer gereeld in aanwysings sal voorkom, maak van strate met ‘n hoë tussenliggingsentraliteit belangrike strate wat ook relevant is vir ‘n studie van straatname, aangesien dit hier juis gaan oor watter strate die mees prominente strate in ‘n padnetwerk is. Die gebruik van die netwerkteorie om die geskiedenis te belig is self vervleg met studies van vervoernetwerke. Een van die eerste studies in die Geskiedenis binne die netwerkteorie is Pitts38 se ontleding van watervervoernetwerke in Rusland gedurende die Middeleeue. Peregrine39 het watervervoernetwerke in Amerika vanaf 1050 tot 1250 bestudeer, en meer onlangs het Jenkins40 ook ondersoek ingestel na hoe die netwerkteorie aangewend kan word om vervoernetwerke van die Inka-beskawing te bestudeer. Senekal41 ondersoek weer hoe die padnetwerk van die woonbuurt Langenhovenpark in Bloemfontein ‘n aanduiding is van die belangrikheid van Afrikaanse skrywers. Die huidige studie volg in die voetspore van hierdie studies deur die netwerkteorie in te span om die geskiedenis van die UOVS/UV te belig. Die belangrikheid van strate vanuit die oogpunt van die netwerkteorie Aangesien daar reeds breedvoerig oor die geskiedenis van die UOVS/UV geskryf is, herhaal die huidige studie nie wat voorheen gedoen is deur ‘n historiese oorsig te verskaf nie, maar eerder word die padnetwerk in Universitas as wegspringplek gebruik in die bespreking wat volg. 38 FR Pitts, “A graph theoretical approach to historical geography”, The Professional Geographer, 17, 1965, pp. 5-20. 39 P Peregrine, “A graph-theoretic approach to the evolution of Cahokia”, American Antiquity, 56(1),1991, pp. 66-75. 40 D Jenkins, “A network analysis of Inka roads...”, Ethnohistory, 48(4), 2001, pp. 655-687. 41 BA Senekal, “Straatnaamgewing en -verandering...”, Nomina Africana, 30(3), 2016. J y y pp 1 BA Senekal, “Straatnaamgewing en -verandering...”, Nomina Africana, 30(3), 2016. 8 FR Pitts, “A graph theoretical approach to historical geography”, The Professional Geographer, 17, 1965, pp. 5-2 9 P P i “A h h i h h l i f C h ki ” A i A i i 56(1) 1991 66 7 FR Pitts, “A graph theoretical approach to historical geography”, The Professional Geographer, 17, 1965, pp. 5-20. P Peregrine, “A graph-theoretic approach to the evolution of Cahokia”, American Antiquity, 56(1),1991, pp. 66-75. D Jenkins “A network analysis of Inka roads ” Ethnohistory 48(4) 2001 pp 655 687 Straatname in Universitas en akademici Daar is dus ‘n totaal van 94 strate in hierdie datastel, waarvan 47 na akademici vernoem is, 22 na geologiese verskynsels (byvoorbeeld Turkoois, Gips, Kwarts en Jaspis), 3 na politieke figure (Sergeant, Paul Kruger en Jim Fouché), 6 na onderwysers (byvoorbeeld GA Besselsen en S Boersma, wat beide voormalige skoolhoofde van Hoërskool Sentraal is) en 5 na ander konsepte (byvoorbeeld 244 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 Figuur 2: Verskaf ‘n profiel van naamgewing na ondermeer akademici in die strate van Universitas 245 traatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 Universiteitsweg en Diensstraat).42 Onder die sektordiagram is aangedui waar in die woonbuurt hierdie strate voorkom, en hier kan gesien word dat daar nie ‘n spesifieke konsentrasie van strate volgens soort voorkom nie – strate met geologiese name is byvoorbeeld net so verspreid soos strate wat na akademici vernoem is. Regs in Figuur 2 kan ook gesien word aan watter fakulteit mense verbonde was waarna strate vernoem is. Die meerderheid strate is vernoem na akademici wat aan die Fakulteit Natuurwetenskappe en die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte verbonde was, gevolg deur mense wat tot die bestuur van die UOVS behoort het (lede van die universiteitsraad). Die feit dat die meeste strate na akademici vernoem is wat verbonde was aan hierdie twee fakulteite dui juis daarop dat Universitas ‘n historiese blik op die ontwikkeling van die UOVS/UV verskaf: hierdie is die oudste twee fakulteite en het dus die beste geleentheid gehad om personeel op te lewer wat ‘n belangrike rol in die ontwikkeling van die UOVS/UV sou speel. Die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte (sedert 1998 saam met Sosiale Wetenskappe bekend as die Fakulteit Geesteswetenskappe) en Natuurwetenskappe het beide formeel in 1918 tot stand gekom, gevolg deur Handel (1938), Regte (1945) en Opvoedkunde (1945) (dié drie fakulteite was aanvanklik deel van Lettere en Wysbegeerte).43 Op die kaart regs onder kan gesien word dat daar ook nie werklik ‘n groepering van strate volgens fakulteit is nie – fakulteite is versprei oor die woonbuurt. Strate wat vernoem is na mense wat verbonde was aan die Fakulteit Sosiale Wetenskappe is egter in die weste van dié woonbuurt gekonsentreer. Strate wat vernoem is na mense vanuit die Fakulteit Natuurwetenskappe sluit in WL (Wynand) Mouton van Departement Fisika, latere rektor (1976- 1988), Voorsitter van die Universiteitsraad (1991-1996) en kanselier (1996- 1999). 42 Die oorsprong van straatname in Universitas is nagespeur met behulp van die Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet. Die Universiteit van die Vrystaat se eerste 100 jaar (Bloemfontein, Universiteit van die Vrystaat, 2006); K Schoeman, Bloemfontein. Die ontstaan van ‘n stad 1946-1946 (Kaapstad, Human & Rousseau.1980); Hoërskool Sentraal, “‘n Eeu van genade. Hoërskool Sentraal 1905-2005” (Bloemfontein, Hoërskool Sentraal, 2005); Brief: HJ Lubbe (Lubbe/BA Senekal, Persoonlike korrespondensie), Bloemfontein, 18 Maart, 2016; sowel as besoeke aan verskillende departemente aan die UV. 43 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 33. 43 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 33. Straatname in Universitas en akademici Ook uit Fisika is ‘n straat na JS Lyle vernoem, wat die eerste dosent in Fisika in 1904 was (die amptelike stigtingsjaar van die universiteit) sowel as die eerste voorsitter van die senaat in 1906, en WH Logeman, wat dosent in Fisika en waarnemende rektor (1920) was. DF Toerien was departementshoof van die Instituut vir Omgewingswetenskappe in 1977. TF Dreyer was die eerste departementshoof in Dierkunde toe dié departement in 1912 gestig 246 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 is, sowel as waarnemende rektor in 1916 en weer vanaf 1942 tot 1944. W (Boetie) von Bonde was die eerste departementshoof van Geologie in 1918 en dekaan van Natuurwetenskappe in 1945. Vanuit Departement Wiskunde is ‘n straat vernoem na WFC Arndt, departementshoof vanaf 1919 tot 1951, onder wie se leiding Wiskunde sedert 1920 in Afrikaans gedoseer is, wat beteken het dat eksamenvraestelle in dié vak vir die eerste keer ook in Afrikaans opgestel is.44 Arndt was ook ‘n ondersteuner van DF Malherbe tydens die taalstryd aan dié onderrigsinstansie tydens Malherbe se rektorskap.45 Ook vanuit Departement Wiskunde is AP (Alwyn) Malan, departementshoof vanaf 1952 tot 1972, asook drie keer dekaan van Natuurwetenskappe tussen 1948 en 1971. N Mudd, na wie Muddplein (‘n klein inkopiesentrum) in Universitas ook vernoem is, was verbonde aan die Departement Toegepaste Wiskunde sedert 1917. Verskeie strate is ook vernoem na akademici vanuit Departement Chemie: Max Rindl was departementshoof van Chemie (1909- 1942) en waarnemende rektor in 1919, LDC (Louis) Bok was vanaf 1953 tot 1980 verbonde aan die UOVS, onder andere as hoof van Anorganiese en Fisiese Chemie (1953-1980) en dekaan van Natuurwetenskappe in 1957. Chris van der Merwe Brink was hoof van Organiese Chemie vanaf 1959 tot 1967, soos ook David Roux (hoof 1968-1985) en Daneel Ferreira (hoof 1969-1998). Laasgenoemde twee akademici was onderskeidelik die eerste en tweede A-gegradeerde navorsers by hierdie departement.46 PWG (Flippie) Groenewoud was onder andere hoof van Organiese Chemie (1942-1959) en rektor vanaf 1959 tot 1967.47 Deryck Nel was hoof van Aardrykskunde en Wallace van Zyl van Stads- en Streekbeplanning. Die ligging van die strate wat na mense vanuit die Fakulteit Natuurwetenskappe vernoem is, kan in Figuur 3 gesien word, sowel as die departemente waaraan hulle verbonde was. 44 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 36. 45 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege ten tyde van die rektoraat van DF Malherbe”, Acta Academica 25(4), 1993, p. 91; DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... D.F. Malherbe as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 350. 46 L L d “Ch i t i till ki i ft t ” B lt 2010 12 , g , 995, p 35 46 L Loader, “Chemistry is still making magic after a century”, Bult, 2010, p. 12. Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 36. g g 47 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 167. g 45 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege ten tyde van die rektoraat van DF Malherbe”, Acta Academica 25(4), 1993, p. 91; DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... D.F. Malherbe as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 350. 46 L Loader, “Chemistry is still making magic after a century”, Bult, 2010, p. 12. 47 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 167. Academica 25(4), 1993, p. 91; DA van der Bank, Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... D.F. Malherbe as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 350. 46 L Loader, “Chemistry is still making magic after a century”, Bult, 2010, p. 12. 47 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 167. , g , , p 46 L Loader, “Chemistry is still making magic after a century”, Bult, 2010, p. 12. 47 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 167. Straatname in Universitas en akademici Strate wat vernoem is na akademici wat tot die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte behoort het, sluit in Benedictus Kok van Departement Afrikaans en Nederlands (departementshoof vanaf 1942 tot 1967), wat ook as dekaan van Fakulteit Lettere en Wysbegeerte opgetree het (1951-1967), rektor van die UOVS (1967-1976) en kanselier van die UOVS (1976-1990). Ander 247 traatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 248 Figuur 3: Kaart van die Natuurwetenskappe Figuur 3: Kaart van die Natuurwetenskappe 248 248 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 lede van dié departement na wie strate vernoem is, sluit in H van der Merwe Scholtz (departementshoof van Afrikaans en Nederlands 1931- 1941, waarnemende rektor 1944-1946 en rektor 1946-1958), DF Malherbe (departementshoof van Afrikaans en Nederlands 1918-1930, rektor 1929- 1934, asook waarnemende rektor vir 3 tydperke tussen 1917 en 1941), WJ (Wessel) Badenhorst (departementshoof van Afrikaans en Nederlands 1967- 1972), en Gerhard Beukes (departementshoof van Afrikaans en Nederlands 1973-1978). Strate is ook vernoem na persone wat aan ander departemente binne die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte verbonde was: D Hopwood was dosent in Engels sedert 1929, terwyl JJ Dekker dosent in Duits was. JA Ross was dosent in Klassieke Tale, maar ook die hoof van die Biblioteek vanaf 1924 tot 1927, waarnemende rektor in 1941, dekaan van Fakulteit Lettere en Wysbegeerte vanaf 1945 tot 1950, asook Registrateur vir drie periodes tussen 1911 en 1921. HJ (Herman) Strauss, die skoonseun van DF Malherbe en vader van DFM Strauss, wat later een van die UV se mees produktiewe navorsers sou word,48 was die eerste departementshoof van Staatsleer (gestig in 1947), asook dekaan van Lettere en Wysbegeerte (1968-1977) en medestigter (saam met EA Venter) van die UV se nuusblad, Die Bult.49 SJH Steven was dekaan van Lettere en Wysbegeerte (1950-1951), departementshoof van Romeinse Reg en Regsgeskiedenis (1963), asook dekaan van Regsgeleerdheid (1961- 1962). RG (Ryno) Kriel was departementshoof van Sielkunde (1963-1976). TM Forsyth was professor in Wysbegeerte sedert 1911 en waarnemende rektor (1914-1915). Van Schalkwyk was dosent in Volkekunde.50 Figuur 4 dui aan waar hierdie persone se strate geleë is, sowel as die departemente waaraan hulle verbonde was. Soos Figuur 2 hierbo aantoon, is vyf strate ook na lede van die bestuur vernoem. 48 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 395. 49 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 216. 50 HJ Lubbe, Persoonlike korrespondensie, Bloemfontein, 18 Maart 2016. 51 DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... RB Saayman se omstrede aanstelling as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 360-363. 52 K Schoeman, Bloemfontein. Die ontstaan van ‘n stad 1946-1946 (Kaapstad, Human & Rousseau,1980), pp. 210; Hoërskool Sentraal, ‘n Eeu van genade. Hoërskool Sentraal 1905-2005 (Bloemfontein, Hoërskool Sentraal, 2005), p. 31. 49 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 216. 48 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 395. 50 HJ Lubbe, Persoonlike korrespondensie, Bloemfontein, 18 Maart 2016. 51 DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... RB Saayman se omstrede aanstelling as Re Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 360-363. it van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p 53 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., 2006. Straatname in Universitas en akademici Hulle is JJP (Kosie) Stofberg (lid van die universiteitsraad), AJ Jacobs (voorsitter van die universiteitsraad 1959-1962), JS (Johannes) Stegman (onder andere die kanselier 1990-1996), RB (Wekkie) Saayman, rektor 1934-1939 en registrateur vir drie tydperke tussen 1913 en 1939,51 en Thos. Blok, voorsitter van die universiteitsraad en ‘n skoolhoof van die skool wat later as Hoërskool Sentraal sou bekendstaan.52 249 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 250 Figuur 4: Kaart van die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte Figuur 4: Kaart van die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte 250 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 Ander akademici waarna strate in Universitas vernoem is, sluit in FP (Francois) Retief van Departement Interne Geneeskunde, wat vanaf 1970 tot 1978 dekaan van die Fakulteit Geneeskunde was en rektor vanaf 1989 tot 1997. GDB (Pikkie) de Villiers was dekaan van Landbou (1962-1976), waarnemende rektor (1976) en viserektor (1976-1978). ‘n Straat is ook vernoem na AV (Appels) Brüssow (direkteur van die Buro vir Studente- ontwikkeling 1981), DL Ehlers (hoof van die biblioteek 1946), L Horwitz (dosent in Regsgeleerdheid 1939), G Eloff (professor in Genetika 1960) en Idalia Loots (hoof van Verpleegkunde), wat die enigste vrou is na wie ‘n straat hier vernoem is. ‘n Straat is ook vernoem na CD (Dawfre) Roode, departementshoof van Sosiologie (1968), dekaan van Sosiale Wetenskappe (1974), Registrateur (1974-1989), en viserektor (1989-1996).53 Die strate wat na hierdie akademici vernoem is, kan gesien word in Figuur 5. 53 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., 2006. Figuur 5: Kaart van ander akademici in Universitas Figuur 5: Kaart van ander akademici in Universitas 53 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., 2006. 251 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 Straatposisies in die padnetwerk in Universitas Die strate wat na bogenoemde akademici vernoem is, beklee natuurlik verskillende posisies ten opsigte van die padnetwerk in Universitas. Figuur 6 wys die graad-, tussenligging- en nabyheidsentraliteite van die strate in Universitas (slegs die strate wat na akademici vernoem is, is hier weergegee, met ander woorde nie strate soos Paul Krugerlaan nie). Strate is gekleur volgens die fakulteit waaraan ‘n persoon verbonde was, soos in Figuur 2. Figuur 6: Sentraliteite van strate iguur 6: Sentraliteite van strate 252 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 Die strate met die meeste kruisings, soos gemeet met behulp van graadsentraliteit, is dus Wallace van Zyl, H van der Merwe Scholtz, DF Malherbe, AJ Jacobs en WFC Arndt. Die belangrikheid van graadsentraliteit in ‘n padnetwerk is dat wanneer ‘n straat baie kruisings het, dit ‘n baie sigbare straat is, wat beteken dat dié name bekend kan wees vir mense wat gereeld deur hierdie woonbuurt ry. Die strate wat gemiddeld die meeste ander strate met ‘n kort pad kan bereik, soos gemeet met behulp van nabyheidsentraliteit, is weereens DF Malherbe, Gerhard Beukes, JA Ross, W (Boetie) von Bonde, HJ Edeling en JS (Johannes) Stegmann. Hierdie meting beteken dat, ten opsigte van netwerkstruktuur, hierdie strate binne die sentrum van Universitas se padnetwerk funksioneer, wat prominensie vanuit ‘n ander invalshoek impliseer: strate binne die kern kan ander strate maklik bereik en kan dus ook maklik vanaf ander strate bereik word, wat beteken dat hulle ook opsigtelik in dié woonbuurt behoort te wees. Tussenliggingsentraliteit identifiseer gewoonlik die belangrikste strate in ‘n padnetwerk, en hier is dit DF Malherbe, H van der Merwe Scholtz, Van Schalkwyk, WL (Wynand) Mouton, Gerhard Beukes, AJ Jacobs en CD (Dawfre) Roode wat bo aan dié lys aangetref word. Aangesien tussenliggingsentraliteit juis die strate identifiseer wat op ‘n kort pad in die padnetwerk lê, beteken dit dat motoriste en voetgangers gereeld hierdie paaie sal kies om deur die woonbuurt te beweeg – strate met ‘n hoë tussenliggingsentraliteit trek juis meer verkeer.54 Dít beteken kortom dat hierdie die bekendste strate behoort te wees vir padgebruikers wat gereeld deur hierdie woonbuurt beweeg, en dit is opvallend dat DF Malherbe, wat bo aan dié lys aangetref word, ook verby die UV gaan en dat daar twee hekke na die UV vanuit hierdie straat is. 54 M Tomko, S Winter en C Claramunt, “Experiential hierarchies of streets”, Computers, Environment and Urban Systems, 32, 2008, p. 50. Straatposisies in die padnetwerk in Universitas Vir die meeste studente, personeellede en besoekers behoort DF Malherbe daarom ‘n bekende naam te wees, wat beteken dat die mees prominente monument aan hom toegeken is. Boonop is die hek van die UV waar DF Malan en Wynand Mouton kruis juis ‘n plek waar gereelde verkeersopeenhopings plaasvind: onthou dat die feit dat kort paaie deur tussenliggingsentraliteit geïdentifiseer word, juis beteken dat bottelnekke uitgelig word wat meer verkeer dra. Terwyl studente en personeellede by hierdie kruising wag en dalk later hul frustrasies deel, kan hierdie bottelnek beteken dat hierdie name meer gereeld genoem word, wat hul sigbaarheid verhoog. 253 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 Alhoewel die meeste strate na akademici vernoem is wat aan die Fakulteit Natuurwetenskappe verbonde was (soos aangetoon in Figuur 2), domineer die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte die boonste posisies ten opsigte van al drie sentraliteitsaanduiders. Die Fakulteit Natuurwetenskappe oorheers met ander woorde die netwerk kwantitatief, maar ten opsigte van die belangrikheid van strate wat na akademici vernoem is, staan die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte uit. DF Malherbe en H van der Merwe Scholtz, na wie die strate vernoem is wat die hoogste tussenliggingsentraliteitswaardes in hierdie woonbuurt het (van die strate wat na akademici vernoem is), was beide verbonde aan die Fakulteit Lettere en Wysbegeerte en meer spesifiek Departement Afrikaans en Nederlands, wat daarop dui dat die taalkarakter van die UOVS moontlik ‘n oorweging kon wees in die toekenning van straatname onder die Nasionale Party-gesinde munisipaliteit van Bloemfontein in die 1960’s. Moll55 skryf byvoorbeeld: “Daar kleef ook aan hulle [straatname] historiese kontekste en hulle dien as ’n tipe ‘geskiedeniskaart’ en word ’n amptelike uitbeelding van wat as belangrike historiese erfgoed beskou word”. Die konteks waarbinne hierdie strate benoem is, naamlik die Afrikaner- nasionalistiese ideologie van die 1960’s, kan tot ‘n groot mate in Figuur 6 gesien word.56 Malherbe en Scholtz was beide rektore – soos ook Wynand Mouton – maar die belangrikheid van straatname is nie so eenvoudig soos dat die belangrikste strate noodwendig na rektore vernoem is nie: Flippie Groenewoud se straat word byvoorbeeld heelwat laer op dié lys aangetref. 55 J Moll, “Die aard en funksie van straatname soos geïllustreer deur straatnaamtoekenning en -verandering,” LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 333. y g p 59 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege ten tyde van die rektoraat van DF Malherbe”, Acta Academica, 1993, p. 115; DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... DF Malherbe as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, pp. 349-360. 55 J Moll, “Die aard en funksie van straatname soos geïllustreer deur straatnaamtoekenning en -verandering,” LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 333. 56 Die Afrikanernasionalistiese karakter van hierdie woonbuurt kan ook daarin gesien word dat slegs een straat na ‘n vrou, Idalia Loots, vernoem is, en boonop nie ‘n belangrike straat nie. 57 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 33. 58 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 89. 59 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege ten tyde van die rektoraat van DF Malherbe”, Acta Academica, 1993, p. 115; DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... DF Malherbe as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, pp. 349-360. 6 Die Afrikanernasionalistiese karakter van hierdie woonbuurt kan ook daarin gesien word dat slegs een straat ‘n vrou, Idalia Loots, vernoem is, en boonop nie ‘n belangrike straat nie. p g 7 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 33. Straatposisies in die padnetwerk in Universitas Die belangrikste twee strate is vernoem na twee van die rektore wat ook aktief betrokke was by pogings om Afrikaans as tersiêre onderrigtaal te vestig: DF Malherbe is byvoorbeeld in 1918 as die eerste dosent in Afrikaans by ‘n Suid- Afrikaanse universiteit aangestel.57 Malherbe is welbekend as ‘n kampvegter vir Afrikaans en het “midde-in die taalstryd gestaan”.58 Steyn skryf dat hy die hooffiguur in die taalstryd aan die UOVS (toe nog GUK) was en dat die sturing van die GUK in die rigting van Afrikaans die “belangrikste kenmerk van Malherbe se rektoraat was”.59 Scholtz “was waarskynlik die eerste wat op ‘n amptelike vergadering van ‘n liggaam van die kollege die moontlikheid 254 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 geopper het dat dit heeltemal Afrikaans moet word”60 en het tydens sy rektorskap “’n doelbewuste enkeltalige Afrikaanse rigting” gevolg.61 Beide was dus welbekende kampvegters vir Afrikaans. Let ook daarop dat strate met ‘n hoë tussenliggingsentraliteitswaarde ook vernoem is na ander akademici wat verbonde was aan Departement Afrikaans en Nederlands, byvoorbeeld Benedictus Kok en Gerhard Beukes. Alhoewel laasgenoemde nie ‘n rektor was nie, is die straat met die vierde hoogste tussenliggingsentraliteitswaarde na hom vernoem. Hierteenoor is die tussenliggingsentraliteitswaarde van die straat wat na die rektor en Registrateur, RB (Wekkie) Saayman, vernoem is, veel laer. Ook in die geval met Saayman is daar ‘n verbintenis met die taalstryd: Saayman was ‘n:62 ...kampvegter van tweetaligheid met die motief dat Suid-Afrika se toekoms van wedersydse erkentlikheid en samewerking van die twee taalgroepe afhang, en in sy berekendheid en byna matematiese toepassing van die taalbeleid van 50-50 het hy waarskynlik net soveel vyande as vriende gemaak. ...kampvegter van tweetaligheid met die motief dat Suid-Afrika se toekoms van wedersydse erkentlikheid en samewerking van die twee taalgroepe afhang, en in sy berekendheid en byna matematiese toepassing van die taalbeleid van 50-50 het hy waarskynlik net soveel vyande as vriende gemaak. 61 Universiteit van die Vrystaat, Vernuwing kry momentum: Die verhaal van die UV in 2004. Jaaroorsig van die Rektor en Visekanselier (Bloemfontein, Universiteit van die Vrystaat, 2004), p. 12; DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 364-372. 64 JC Steyn, “Afrikaans as universiteitstaal: Onlangse ontwikkelinge in historiese en internasionale perspektief”, Literator, 15(1), 1994, p. 45; DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... DF Malherbe as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 349-360. 62 Die Bult, 1979, p. 14; DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... RB Saayman se omstrede aanstelling as rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 361. 60 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege ...”, Acta Academica, 25(4), 1993, p. 96. 66 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege...”, Acta Academica, 25(4), 1993, p. 90; DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... DF Malherbe as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 350. , g , , p 65 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege...”, Acta Academica, 25(4), 1993, p. 90 g , g , 995, p 3 63 DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... RB Saayman se omstrede aanstelling as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 363. Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 349-360. 65 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege...”, Acta Academica, 25(4), 1993, p. 90. 62 Die Bult, 1979, p. 14; DA van der Bank, Die Grey Universiteitskollege, 1904 1935... RB Saayman se omstrede aanstelling as rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 361. 63 DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... RB Saayman se omstrede aanstelling as Rektor,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 363. Straatposisies in die padnetwerk in Universitas Botsings tussen hom en Malherbe tydens sy rektorskap het selfs daartoe gelei dat hy Malherbe geskors het.63 Die straat wat na TF Dreyer, die eerste departementshoof in Dierkunde (1912) en waarnemende rektor in 1916 en weer vanaf 1942 tot 1944, vernoem is, se lae tussenliggingsentralitetswaarde (sy straat het ‘n waarde van 0) is ook noemenswaardig: Dreyer was gekant teen die gebruik van Afrikaans in Dierkunde64 en ook Malherbe se vernaamste teenstaander in die taalstryd aan dié onderrigsinstansie.65 Ten spyte daarvan dat hy ‘n leiersfiguur op die vlak van waarnemende rektor in die totstandkoming van die GUK/UKOVS/ UOVS was, het sy straat ‘n aansienlik laer tussenliggingsentraliteitswaarde as dié van byvoorbeeld Beukes, wat slegs ‘n departementshoof was. Een van Dreyer se ondersteuners, WH Logeman van Fisika,66 se straat het ook ‘n 255 traatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 baie lae tussenliggingsentraliteitswaarde. Die feit dat onbelangrike strate na sulke teenstanders van Afrikaans as onderrigtaal vernoem is, ondersteun die gevolgtrekking dat die taalstryd aan die GUK/UKOVS/UOVS ‘n invloed kon uitoefen op straatnaamgewing in Universitas. Die padnetwerk in Universitas weerspieël dus tot ‘n groot mate die UOVS se karakter as Afrikaanse universiteit en beklemtoon die rol wat Afrikaners en Afrikaans in die totstandbrenging van dié universiteit gespeel het. Die instansie het wel as ‘n Engelse universiteit (die destydse Grey Universiteitskollege of GUK) in 1904 begin, en vanaf 1918 begin oorgaan na dubbelmediumonderrig, maar sedert 1948 was die universiteit ‘n Afrikaanse onderrigsinstansie, totdat daar in 1993 besluit is om na dubbelmedium terug te keer67 (vir ‘n gedetailleerde bespreking van die taalstryd aan hierdie instansie, kyk Steyn en Van der Bank).68 Aangesien die onlangse hersiening van die UV se taalbeleid Afrikaans uit die karakter van die UV ontneem het69 is die straatname van Universitas juis van besondere belang, omdat dit as’t ware ‘n monument verteenwoordig wat ‘n spesiale klem lê op die rol wat Afrikaners in die totstandbrenging van dié universiteit gespeel het, asook die rol wat die GUK/UKOVS/UOVS in die totstandkoming van Afrikaans as onderrig- en wetenskapstaal gespeel het. Terselfdertyd is dit nie slegs prominente akademici in Afrikaans na wie die belangrikste strate vernoem is nie. 7 y , g y , p 3 9 68 JC Steyn, “Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege...”, Acta Academica, 25(4), 1993, pp. 87-117; DA van der Bank, “Die Grey Universiteitskollege, 1904-1935... Die taalstryd aan die Grey Universiteitskollege,” Navorsinge van die Nasionale Museum, 1995, p. 364-372. 69 Universiteit van die Vrystaat, “UFS Council approves a new Language Policy”, 2016, Aanlyn: http://www.ufs. ac.za/ templates/archive.aspx?news=6694&cat=1# (Op 16 Maart 2016 geraadpleeg) 70 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 259. 71 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 258; Universiteit van die Vrystaat, Vernuwing kry momentum..., p. 12. 71 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 258; Universiteit van die Vrystaat, Vernuwing kry momentum..., p. 12. 67 Universiteit van die Vrystaat, Vernuwing kry momentum..., p. 349. 67 Universiteit van die Vrystaat, Vernuwing kry momentum..., p. 349. Universiteit van die Vrystaat, Vernuwing kry momentu Straatposisies in die padnetwerk in Universitas Soos die vele studente wat in Langenhovenpark woonagtig is sal kan getuig, is Wynand Mouton ook ‘n prominente straat (dié straat verbind Universitas met Langenhovenpark en is een van die belangrikste toegangsroetes tot dié woonbuurt, wat tot ‘n groot mate ‘n woonbuurt is wat jongmense huisves). Wynand Mouton het as Fisikus – wat ná 1990 ook betrokke was by die aftakeling van Suid-Afrika se kernwapens70 – ‘n groot rol daarin gespeel dat die UOVS as volwaardige universiteit uitgebou is. Onder sy leiding as rektor is daar klem gelê daarop om die UOVS een van die voorste navorsingsuniversiteite in Suid-Afrika te maak.71 Deur só ‘n belangrike straat na hom te vernoem, word sy buitengewone 256 Straatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 bydrae tot die UOVS op hierdie wyse verreken. Alhoewel Universitas dus die Afrikaanse karakter van die UOVS weerspieël, weerspieël dit ook hoe dié universiteit opgebou is van kollege tot een van die voorste universiteite in Suid-Afrika. Akademici wat hiertoe bygedra het, byvoorbeeld Daneel Ferreira en David Roux, is ook erken deur relatief belangrike strate na hulle te vernoem (beide se strate kom op die top 30 onder tussenliggingsentraliteit voor). Dit is dus nie slegs die bevordering van Afrikaans as onderrig- en wetenskapstaal wat in Universitas weerspieël word nie, maar ook die totstandkoming van ‘n uitnemende navorsingsinstansie. Wat ook opval uit die lys van die akademici van die UOVS na wie die strate met die hoogste tussenliggingsentraliteitswaardes vernoem is, is dat hierdie nie slegs persone was wat as leiers op hul gebied uitgestaan het nie, maar gewoonlik as leiers van die universiteit gefunksioneer het. Daneel Ferreira, wat byvoorbeeld ‘n A-gradering van die NNS in 1989 ontvang het,72 se straat het ‘n veel laer tussenliggingsentraliteitswaarde as byvoorbeeld Wynand Mouton, soos ook die straat wat na ‘n ander A-gegradeerde navorser vernoem is, David Roux. Dawfre Roode, daarenteen, was departementshoof van Sosiologie, dekaan van Sosiale Wetenskappe, registrateur en viserektor, en die straat wat na hom vernoem is, het die sewende hoogste tussenliggingsentraliteitswaarde. Universitas bied dus ‘n blik op die bydraes wat akademici gemaak het in die totstandkoming en uitbouing van die GUK/UKOVS/UOVS, maar lê ‘n groter klem op akademici wat as leiers gefunksioneer het as op mense wat oorwegend toonaangewende navorsers in hul spesifieke gebiede was. Straatposisies in die padnetwerk in Universitas Universitas se strate is daarom tot ‘n mindere mate ‘n aanduiding van die intellektuele bydraes van individue en eerder ‘n beligting van belangrike rolspelers in die universiteit se geskiedenis. Dit is ‘n belangrike onderskeid: in die openingsparagraaf van hierdie artikel is genoem dat akademici se nalatenskap onder andere deur pryse en NNS-graderings aangedui word, maar Universitas is meer direk gekoppel aan die geskiedenis van die universiteit as aan die intellektuele nalatenskap van mense wat aan dié universiteit verbonde was. 72 Universiteit van die Vrystaat, Van sink tot sandsteen tot graniet..., p. 393. Samevatting Straatname “bly onontbeerlike rigtingwysers nie slegs vir geografiese oriëntering nie, maar ook op transendentale vlak vir die kultuursimbole 257 traatname as monumentale nalatenskap..., New Contree, 76, Supplement edition, November 2016, pp. 236-258 en historiese verlede en ontwikkeling van ’n gemeenskap.”73 Straatname is by uitstek ‘n veld waar verskillende dissiplines saamkom omdat dit ‘n geografiese, politieke, linguistiese, simboliese en geskiedkundige dimensie het. Hierdie studie het ondersoek ingestel na hoe die belangrikheid van strate in Universitas, wat na akademici vernoem is wat verbonde aan die UOVS was, ‘n aanduiding gee van hoe belangrik daardie akademici geag is. Daar is aangedui dat die grootste aantal strate na akademici vernoem is wat verbonde was aan die oudste twee fakulteite, naamlik Natuurwetenskappe en Lettere en Wysbegeerte, en ‘n paar individue is ook uitgesonder. Straatname funksioneer as monument wat die bydraes van mense tot ‘n gemeenskap, of in hierdie geval ‘n instansie, gedenk, maar anders as museums en argiewe is straatname in die openbare domein – ‘n mens word op ‘n alledaagse basis met straatname gekonfronteer.74 Myns insiens is dit sterk betwyfelbaar of die algemene publiek bewus is van wie die akademici is na wie strate in Universitas vernoem is (soos ook in ander stede met straatname gebeur),75 maar hier kan gesien word dat die woonbuurt Universitas as ‘n wegspringplek vir ‘n geskiedenis van die UOVS/UV kan funksioneer. Boonop is dit ‘n praktiese geskiedenis wat die algemene publiek op ‘n daaglikse basis konfronteer: verkeersopeenhopings by die Wynand Mouton/DF Malherbe hek soggens is juis ‘n aanduiding van die belangrike bydrae wat hierdie akademici gelewer het in die opbou van die huidige UV as volwaardige universiteit, aangesien die bottelnekke – die strate met hoë tussenliggingsentraliteitswaardes – na hierdie akademici vernoem is. Daar is egter ook daarop gelet dat die belangrikheid van strate tot ‘n groot mate die Afrikaanse karakter van die UOVS weerspieël, en daar moet daarom in gedagte gehou word dat Universitas ‘n baie spesifieke blik op die ontwikkeling van die UOVS/UV verskaf. Die huidige artikel, sowel as Senekal,76 het verder aangedui hoe die netwerkteorie ingespan kan word om die geskiedenis te belig deur plekname te ondersoek. Die studie van padnetwerke behoort nie slegs die prerogatief van navorsers binne die Geografie te wees nie, maar kan ook vanuit ‘n geskiedkundige oogpunt aangewend word. 73 J Moll, “Die aard en funksie van straatname...,” LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 330. 74 M Azaryahu, “The power of commemorative street names”, Environment and Planning D: Society and Space, 14(3), 1996, p. 321. 75 J Moll, “Die aard en funksie van straatname...,” LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 335. 76 BA Senekal, “Straatnaamgewing en -verandering...”, Nomina Africana, 30(3), 2016. 3 J Moll, “Die aard en funksie van straatname...,” LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 330. 4 M Azaryahu, “The power of commemorative street names”, Environment and Planning D: Society and Spa 14(3), 1996, p. 321. 5 J Moll, “Die aard en funksie van straatname...,” LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp 6 BA Senekal, “Straatnaamgewing en -verandering...”, Nomina Africana, 30(3), 2016. 3 J Moll, “Die aard en funksie van straatname...,” LitNet Akademies Geesteswetenskappe, 8(3), 2011, pp. 330. 4 M Azaryahu, “The power of commemorative street names”, Environment and Planning D: Society and Spa 4( ) Samevatting Daar is gevolglik nog vele woonbuurte en stede wat sodanig ontleed kan word, veral waar strate tematies vernoem is soos in die geval van Universitas en Langenhovenpark in Bloemfontein. 258

https://newcontree.org.za/index.php/nc/article/download/139/139

Afrikaans

Fotondegradasie van Alq3-poeier Authors: Mart-Mari Duvenhage1 O.M. Ntwaeaborwa1 H.C. Swart1 Affiliations: 1Department of Physics, University of the Free State, South Africa Correspondence to: Mart-Mari Duvenhage Email: [email protected] Postal address: PO Box 339, Bloemfontein 9300, South Africa How to cite this abstract: Duvenhage, M.M., Ntwaeaborwa, O.M. & Swart, H.C., 2013, ‘Fotondegradasie van Alq3- poeier’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie 32(1), Art. #409, 1 page. http://dx.doi. org/10.4102/satnt.v32i1.409 Photon degradation of Alq3 powder. In this study the photon degradation of Alq3 powders is investigated. The sample is irradiated for 330 hours by means of a UV lamp, and the chemical changes between the undegraded and degraded samples are monitored by means of X-ray photoelectron spectroscopy (XPS) and Fourier Transform Infrared Spectroscopy (FTIR). Authors: Mart-Mari Duvenhage1 O.M. Ntwaeaborwa1 H.C. Swart1 Tris-(8-hidroksiequinolien)-aluminium (Alq3) is ’n materiaal wat verskeie gebruike in liguitstralende toestelle het. Dit word ook as ’n elektronvervoerlaag in organiese liguitstralende diodes (OLED’s) gebruik. Ongelukkig is Alq3 nie ’n baie stabiele materiaal nie en ontbind dit indien dit in gewone atmosfeer gestoor word. Die Alq3 reageer met suurstof en waterdamp in die lug. Blootstelling aan lig kan die materiaal ook laat ontbind. Die materiaal moet daarom in vakuum gestoor word, en alle toestelle waarin dit gebruik word, moet ook in vakuumtoestande toestande gemaak word. In hierdie studie word die effek van fotondegradasie ondersoek. Die uitwerking van suurstof en waterdamp tydens die degradasieproses word ook ondersoek. Tris-(8-hidroksiequinolien)-aluminium (Alq3) is ’n materiaal wat verskeie gebruike in liguitstralende toestelle het. Dit word ook as ’n elektronvervoerlaag in organiese liguitstralende diodes (OLED’s) gebruik. Ongelukkig is Alq3 nie ’n baie stabiele materiaal nie en ontbind dit indien dit in gewone atmosfeer gestoor word. Die Alq3 reageer met suurstof en waterdamp in die lug. Blootstelling aan lig kan die materiaal ook laat ontbind. Die materiaal moet daarom in vakuum gestoor word, en alle toestelle waarin dit gebruik word, moet ook in vakuumtoestande toestande gemaak word. In hierdie studie word die effek van fotondegradasie ondersoek. Die uitwerking van suurstof en waterdamp tydens die degradasieproses word ook ondersoek. Die Alq3-poeiermonster is volgens die medepresipitasiemetode gesintetiseer en is in asetoon geherkristalliseer om van enige onsuiwerhede in die poeier ontslae te raak. Die struktuur van die monster is met behulp van X-straaldiffraksie (XRD) bepaal. Die gemiddelde deeltjiegrootte is aan die hand van Scherrer se vergelyking op grond van die verbrede diffraksiepieke bepaal. Die grootte is bepaal as ~40 nm in deursnit. Page 1 of 1 Page 1 of 1 Referaatopsomming Note: This abstract was presented at the ‘Studentesimposium in die Natuurwetenskappe 2011’, presented under the protection of the Suid- Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. The symposium was held at the University of South Africa on 27–28 October 2011. X-straalfotoëlektronspektroskopie- (XPS-) metings is op sowel die ongedegradeerde as die gedegradeerde monsters gedoen, en die veranderinge in chemiese bindings wat verantwoordelik is vir die afname in luminessensie met verloop van tyd het duidelik geblyk. Fourier-trans- formeerinfrarooispektroskopie- (FTIR-) metings is met behulp van ’n Bruker Tensor 27 IR- spektroskoop uitgevoer. Die data het die XPS-data aangevul en wys duidelik die verskil in OH- en C = O-vibrasiemodusse tussen die ongedegradeerde en gedegradeerde monsters. ’n Volledige luminessensiemeganisme vir die ongedegradeerde en gedegradeerde monsters word ook bespreek. Fotondegradasie van Alq3-poeier Die opwekkings- en emissie-fotonluminessensie- (PL-) data is versamel met behulp van ’n Cary Eclipse-fluoressensiespektrofotometer wat met ’n Xenonlamp toegerus is. Die opwekkingsdata stem ooreen met die absorpsiedata wat met ’n Perkin Elmer Lambda 950 UV-Vis-NIR-spektrometer versamel is. Om die fotondegradasie degradasie, asook die effek van suurstof en waterdamp te bestudeer, is die monster 330 uur lank met ’n 8W Matelec UV-lamp bestraal. Die ooreenstemmende emissiedata is met behulp van ’n HR4000CG-UV-NIR Ocean Optics-spektrometer bekom. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Copyright: Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: doi:10.4102/satnt.v32i1.409 doi:10.4102/satnt.v32i1.409 http://www.satnt.ac.za http://www.satnt.ac.za

https://journals.satnt.aosis.co.za/index.php/satnt/article/download/409/698

Afrikaans

Referaatopsomming Page 1 of 1 Referaatopsomming Page 1 of 1 Page 1 of 1 Referaatopsomming Gesondheidstoetsing op rekrute om hul huidige stand van welstand te bepaal Authors: J. Lawson1 M. Kleynhans1 E. Grobbelaar 1 P.J. du Toit1 Affiliations: 1Department of Physiology, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: P.J. du Toit Email: [email protected] Postal address: PO Box 2034, Pretoria 0001, South Africa Wellness testing on recruits to determine current state of wellbeing. Through the evaluation of the wellbeing of recruits, a preventative life style approach can be re-enforced, lowering the risk of various diseases and conditions. This study was conducted in order to determine the current wellbeing of recruits at various locations in the country. All institutes revealed a high risk concerning body mass index and coordination. Institute 1 and Institute 2 attained elevated heart health readings. The waist-to-hip ratios in Institute 2 and Institute 3 proved to be high risk areas. Furthermore, Institute 3 indicated a high stress index and a high risk overall fitness in comparison to the other training institutes. Deur die beoordeling van die gesondheid van werknemers kan ’n voorkomende lewenstyl benadering toegepas word, wat die risiko van verskeie siektes en toestande kan verlaag. Hierdie studie is uitgevoer om die huidige welstand van rekrute vas te stel op verskeie plekke in die land. Sodoende kan ’n begrip van welstand van beide rekrute en hul bestuur deurgegee word. Die toetse wat betrokke is sluit in ’n algehele aanduiding van die algemene welstand, en kan areas van hoë risiko in die deelnemers uitwys. Gesondheidstoetsing kan dus die voorkoms van verskillende siektes verminder deur die aanneming van ’n voorkomende lewenstyl benadering. Alle instellings het ’n hoë risiko aan die lig gebring met betrekking tot liggaamsmassa-indekse en koördinasie. Instituut 1 en 2 het verhoogde hartgesondheid-lesings behaal. Die middelyf- tot-heup-verhouding in Instituut 2 en Instituut 3 blyk om ’n hoë risiko gebied te wees. Verder toon Instituut 3 ’n hoë stres-indeks en ’n hoë risiko van algemene fiksheid, in vergelyking met die ander opleidingsinstitute. Deur die vergelyking van die resultate, kan ’n mens identifiseer watter opleidingsinstituut volgens ’n meer gewenste stand van die welsyn werk, en inligting van hierdie praktyke kan geïnkorporeer word in die instellings wat lyk asof dit ’n gebrek aan hierdie fundamentele aspekte van welstand het. How to cite this abstract: Lawson, J., Kleynhans, M., Grobbelaar, E. & Du Toit, P.J., 2013, ‘Gesondheidstoetsing op rekrute om hul huidige stand van welstand te bepaal’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie 32(1), Art. #805, 1 page. http://dx.doi. org/10.4102/satnt.v32i1.805 Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Note: This paper was initially delivered at the Annual Congress of the Biological Sciences Division of the South African Academy for Science and Art, ARC-Plant Protection Research Institute, Roodeplaat, Pretoria, South Africa on 01 October 2010. Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: doi:10.4102/satnt.v32i1.805 http://www.satnt.ac.za http://www.satnt.ac.za

https://journals.satnt.aosis.co.za/index.php/satnt/article/download/805/1688

Afrikaans

Evaluasie van die intrasellulêre kanker-spesifisiteit van 2-metoksieëstradiol-bis-sulfamaat en waterekstrakte van Sutherlandia frutescens Authors: C.J.J. Vorster1 A.M. Joubert1 Affiliations: 1Department of Physiology, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: C.J.J. Vorster Email: [email protected] Postal address: PO Box 2034, Pretoria 0001, South Africa Evaluation of the cancer specificity of intracellular events caused by 2-methoxyestradiol- bis-sulphamate and aqueous Sutherlandia frutescens extracts. This study investigated effects ellicited by 2-methoxyestradiol-bis-sulphamate and aqueous Sutherlandia frutescens extracts in the MCF-7 breast adenocarcinoma and the non-tumorigenic MCF-12A cell lines demonstrating encouraging degrees of anti-cancer activity warranting further research. In die soektog na nuwe en verbeterde kankerbehandelings het dit toenemend belangrik geword om nie net veelsydige rigtings van navorsing te volg nie, maar ook om die uitwerking van enige potesieel nuttige middels in beide kanker en nie-kanker seltipes te evalueer. Twee belowende toevoegings tot die verskeidenheid teenkankermiddels is die estradiol-derivaat molekuul 2-metoksieëstradiol-bis-sulfamaat (2ME-BM) en ekstrakte van Sutherlandia frutescens, ’n inheemse plant wat in die Wes-Kaap-omgewing voorkom. Hierdie voortgaande studie het ten doel om die volle spektrum van effekte wat deur die twee middels bewerkstellig word, op ’n sellulêre vlak in die MCF-7 bors-adenokarsinoom en die MCF-12A nie-kankeragtige bors-epiteel sellyne te ondersoek. 2ME-BM sintese is deur die Departement Chemie aan die Universiteit van Pretoria uitgevoer, terwyl gedroogde S. frutescens takkies en blare venaf Karoo Herbs aangekoop is. Fluoresensie-mikroskopie is by die Universiteit van Pretoria se Eenheid vir Mikroskopie uitgevoer. Vloeisitometrie is met die samewerking van die Departement Farmakologie aan die Universiteit van Pretoria voltooi. Vorige studies het die optimale blootstellingstyd en -dosis vir 2ME-BM (24 h teen 0.4 μM konsentrasie) en S. frutescens – waterekstrakte (48 h teen 1 mg/mL konsentrasie) vasgestel. Vloeisitometrie is uitgevoer om die voorheen-waargenome selsiklus versteurings en die seintransduksie-meganismes betrokke tydens seldood te ondersoek. Die uitwerking van 2ME-BM om die sitoskelet is deur fluoresensie mikroskopie ondersoek. Beide 2ME-BM en S. frutescens ekstrakte het beduidenswaardig verskillende effekte getoon wanneer data vanaf die MCF-7 en MCF-12A sellyne met mekaar vergelyk is. 2ME-BM het ’n G2/M-fase blokkering veroorsaak, met ’n toename in translokasie van Anneksin-V (apoptotiese merker) en intrasellulêre LC3 ekspressie (betrokke by autofagie) wat op die induksie van beide apoptose en autofagie respektiewelik dui. Analise ven mitokondriale permeabiliteit het aangedui dat 2ME- BM apoptose nie deur die mitokondriale padweg induseer nie, terwyl fluoresensie mikroskopie getoon het dat 2ME-BM blootstelling uitgebreide veranderinge aan die organisasie van die sitoskelet te weeg bring. Wanneer vorige resultate in ag geneem word, blyk dit dat beide 2ME- BM en S. Oorspronklike Navorsing Oorspronklike Navorsing Page 1 of 1 Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Evaluasie van die intrasellulêre kanker-spesifisiteit van 2-metoksieëstradiol-bis-sulfamaat en waterekstrakte van Sutherlandia frutescens frutescens – waterekstrakte ’n belowende graad van kanker-spesifisiteit toon, met die MCF-7 borsadenokarsinoom sellyn wat beduidenswaardig meer vatbaar is. Verdere navorsing om die intrasellulêre meganismes betrokke te ondersoek, word gevolglik aangemoedig. How to cite this abstract: Vorster, C.J.J. & Joubert, A.M., 2013, ‘Evaluasie van die intrasellulêre kanker-spesifisiteit van 2-metoksieëstradiol-bis- sulfamaat en waterekstrakte van Sutherlandia frutescens’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie 32(1), Art. #829, 1 page. http://dx.doi. org/10.4102/satnt.v32i1.829 Note: This paper was initially delivered at the Annual Congress of the Biological Sciences Division of the South African Academy for Science and Art, ARC-Plant Protection Research Institute, Roodeplaat, Pretoria, South Africa on 01 October 2010. Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: doi:10.4102/satnt.v32i1.829 doi:10.4102/satnt.v32i1.829 http://www.satnt.ac.za http://www.satnt.ac.za

https://journals.satnt.aosis.co.za/index.php/satnt/article/download/829/1716

Afrikaans

Page 1 of 1 Page 1 of 1 Referaatopsomming Correspondence to: L. Naicker How to cite this abstract: Naicker, L., Du Toit, P.J., Kleynhans, M. & Kruger, E., 2013, ‘Vergelyking van visuele vaardighede van individue in onaktiewe en aktiewe werksomstandighede’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie 32(1), Art. #844, 1 page. http://dx.doi. org/10.4102/satnt.v32i1.844 Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Vergelyking van visuele vaardighede van individue in onaktiewe en aktiewe werksomstandighede Authors: L. Naicker1 P.J. du Toit1 M. Kleynhans1 E. Kruger2 Affiliations: 1Department of Physiology, University of Pretoria, South Africa 2Department of Biokinetics, Sport and Leisure Science, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: L. Naicker Email: [email protected] Postal address: PO Box 2034, Pretoria 0001, South Africa How to cite this abstract: Naicker, L., Du Toit, P.J., Kleynhans, M. & Kruger, E., 2013, ‘Vergelyking van visuele vaardighede van individue in onaktiewe en aktiewe werksomstandighede’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Authors: L. Naicker1 P.J. du Toit1 M. Kleynhans1 E. Kruger2 Affiliations: 1Department of Physiology, University of Pretoria, South Africa 2Department of Biokinetics, Sport and Leisure Science, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: L. Naicker Email: [email protected] Postal address: PO Box 2034, Pretoria 0001, South Africa Comparing visual skills in sedentary and active work environments. A comparative study was conducted between training recruits (n = 138) and undergraduate university (n = 169) students to assess whether physical activity enhances visual skills. The results indicated that recruits, who lead an active lifestyle, possess superior skills in eye-hand coordination and reaction time. However, students possess superior skills in tracking and sequencing. Visuele vaardigheid word dikwels onderskat wanneer ’n persoon 20/20 visie het. Hierdie miskonsepsie kan hoogs nadelig wees, aangesien visuele vaardighede benodig word in ’n kompeterende omgewing. Visuele vaardighede bestaan uit drie belangrike komponente, naamlik persepsie, besluitneming en respons. Die doel van die studie was om vas te stel of daar ’n verskil is in visuele vaardighede van individue in ’n onaktiewe (169 voorgraadse universiteit studente) en aktiewe omgewing (138 opleiding innames) deur gebruik te maak van ’n reeks visuele toetse. Die resultate het gewys dat hand-oog koördinasie en reaksietyd beter is in die aktiewe werksomgewing, terwyl oogvolging van voorwerpe en visuele geheue beter was in die onaktiewe werksomgewing. Die visuele vaardighede wat superieur getoets het in die onderskeie omgewings is ’n goeie weergawe van die funksies in die onderskeie omgewings. Note: Note: This paper was initially delivered at the Annual Congress of the Biological Sciences Division of the South African Academy for Science and Art, ARC-Plant Protection Research Institute, Roodeplaat, Pretoria, South Africa on 01 October 2010. Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Copyright: © 2013. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: doi:10.4102/satnt.v32i1.844 http://www.satnt.ac.za http://www.satnt.ac.za

https://journals.satnt.aosis.co.za/index.php/satnt/article/download/844/1759

Afrikaans

Bayes-beramers vir die gemiddelde van die normaalverdeling met onbekende variansie onder die LINEKS-verliesfunksie Die a priori-verdelin n objektiewe a priori-ve ling (subjektief), die n ie word die eksplisiete deling onder die aanna in die literatuur w rtbringende funksie van ksponensiële (LINEKS) ie met beter onderske met die kwadratiese verl iesfunksie beskik oor tw gewend kan word . In d ‘n positiewe waard projek kan as voorbeeld ek onderberaam, sal hy analise van die normaa Groot (1970) en Giles (2 verliesfunksie, aangesie ksie wat in hierdie stu ksie. Die a priori-verdeli s ‘n objektiewe a priori- deling (subjektief), die udie word die eksplisiet rdeling onder die aann in die literatuur ortbringende funksie va eksponensiële (LINEK ksie met beter onders met die kwadratiese ve rliesfunksie beskik oor ngewend kan word . I rd ‘n positiewe waa eprojek kan as voorbee ojek onderberaam, sal h analise van die normaa Groot (1970) en Giles (2 verliesfunksie, aangesie sie wat in hierdie stu sie. Die a priori-verdelin ‘n objektiewe a priori-v eling (subjektief), die die word die eksplisiete rdeling onder die aann in die literatuur ortbringende funksie va eksponensiële (LINEKS sie met beter ondersk met die kwadratiese ver liesfunksie beskik oor t ngewend kan word . In rd ‘n positiewe waar eprojek kan as voorbeel ojek onderberaam, sal h n negatiewe waarde a Bayes estimators for the location parameter of the normal distribution with unknown variance under the LINEX loss function. Bayes analysis of the normal model has been thoroughly investigated by numerous statisticians and reported in the literature. The explicit form of the Bayes estimators under LINEX loss will be derived, which has not been available in the literature since the estimators are functions of the moment generating function of the t-distribution. Bayes-analise van die normaalverdeling is volledig ondersoek deur onder andere Zelln ), De Groot (1970) en Giles (2002). Vir hierdie tipe analise word a priori-inligting benod ng is volledig ondersoek deur onder andere Zellner r hierdie tipe analise word a priori-inligting benodig Bayes beramers die posteriorverlies minimeer Die eling is volledig ondersoek deur onder andere Zellner Vir hierdie tipe analise word a priori-inligting benodig B b di t i li i i Di ling is volledig ondersoek deur onder andere Zellner Vir hierdie tipe analise word a priori-inligting benodig Bayes-beramers die posteriorverlies minimeer. Die d i di li iê k iël (LINEKS) Die Bayes-analise van die normaalverdeling is volledig ondersoek deur onder andere Zellner (1971), De Groot (1970) en Giles (2002). Bayes-beramers vir die gemiddelde van die normaalverdeling met onbekende variansie onder die LINEKS-verliesfunksie Vir hierdie tipe analise word a priori-inligting benodig asook ‘n verliesfunksie, aangesien die Bayes-beramers die posteriorverlies minimeer. Die verliesfunksie wat in hierdie studie oorweeg word, is die liniêr eksponensiële (LINEKS) verliesfunksie. Die a priori-verdelings wat oorweeg word vir die gemiddelde en die onbekende variansie is ’n objektiewe a priori-verdeling, Jeffrey se prior, asook die natuurlik toegevoegde a priori-verdeling (subjektief), die normaal- en inverse gammaverdeling onderskeidelik. In hierdie studie word die eksplisiete vorm van die Bayes-beramers vir die gemiddelde van die normaalverdeling onder die aanname van die LINEKS-verliesfunksie gegee wat tot nou toe onbekend in die literatuur was, aangesien die beramers ‘n funksie van die momentvoortbringende funksie van die t-verdeling is. g y p iesfunksie wat in hierdie studie oorweeg word, is die liniêr eksponensiële (LINEKS iesfunksie. Die a priori-verdelings wat oorweeg word vir die gemiddelde en die onbekend ansie is ‘n objektiewe a priori-verdeling, Jeffrey se prior, asook die natuurlik toegevoegde ri-verdeling (subjektief), die normaal- en inverse gammaverdeling onderskeidelik. I die studie word die eksplisiete vorm van die Bayes-beramers vir die gemiddelde van di maalverdeling onder die aanname van die LINEKS-verliesfunksie gegee wat tot nou to ekend in die literatuur was, aangesien die beramers ‘n funksie van di mentvoortbringende funksie van die t-verdeling is. liniêr eksponensiële (LINEKS) verliesfunksie is bekendgestel deur Varian (1975) as ‘ orweeg word, is die liniêr eksponensiële (LINEKS) t oorweeg word vir die gemiddelde en die onbekende ng, Jeffrey se prior, asook die natuurlik toegevoegde a al- en inverse gammaverdeling onderskeidelik. In van die Bayes-beramers vir die gemiddelde van die an die LINEKS-verliesfunksie gegee wat tot nou toe aangesien die beramers ‘n funksie van die verdeling is. esfunksie is bekendgestel deur Varian (1975) as ‘n svermoë met die oog op oor- of onderberaming, oorweeg word, is die liniêr eksponensiële (LINEKS) wat oorweeg word vir die gemiddelde en die onbekende ling, Jeffrey se prior, asook die natuurlik toegevoegde a maal- en inverse gammaverdeling onderskeidelik. In m van die Bayes-beramers vir die gemiddelde van die van die LINEKS-verliesfunksie gegee wat tot nou toe aangesien die beramers ‘n funksie van die t-verdeling is. rliesfunksie is bekendgestel deur Varian (1975) as ‘n ngsvermoë met die oog op oor- of onderberaming, at oorweeg word vir die gemiddelde en die onbekende ing, Jeffrey se prior, asook die natuurlik toegevoegde a aal- en inverse gammaverdeling onderskeidelik. Bayes-beramers vir die gemiddelde van die normaalverdeling met onbekende variansie onder die LINEKS-verliesfunksie In m van die Bayes-beramers vir die gemiddelde van die van die LINEKS-verliesfunksie gegee wat tot nou toe aangesien die beramers ‘n funksie van die t-verdeling is. liesfunksie is bekendgestel deur Varian (1975) as ‘n gsvermoë met die oog op oor- of onderberaming, nksie wat aan beide situasies dieselfde verlies toeken. How to cite this abstract: Van Niekerk, J., 2014, ‘Bayes-beramers vir die gemiddelde van die normaalverdeling met onbekende variansie onder die LINEKS-verliesfunksie’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie 33(1), Art. #936, 2 pages. http://dx.doi. tbringende funksie van ksponensiële (LINEKS e met beter ondersk et die kwadratiese ver esfunksie beskik oor tw gewend kan word . In ‘n positiewe waard rojek kan as voorbeeld ortbringende funksie v eksponensiële (LINEK sie met beter onders met die kwadratiese ve rliesfunksie beskik oor ngewend kan word . rd ‘n positiewe waa eprojek kan as voorbee eksponensiële (LINEKS sie met beter ondersk met die kwadratiese ve liesfunksie beskik oor t ngewend kan word . I d ‘n positiewe waa projek kan as voorbee jek onderberaam, sal h Die liniêr eksponensiële (LINEKS) verliesfunksie is bekendgestel deur Varian (1975) as ’n verliesfunksie met beter onderskeidingsvermoë met die oog op oor- of onderberaming, vergeleke met die kwadratiese verliesfunksie wat aan beide situasies dieselfde verlies toeken. Hierdie verliesfunksie beskik oor twee parameters, naamlik a en b, wat na keuse vir ’n gegewe situasie aangewend kan word. Indien oorberaming meer ernstig as onderberaming beskou word, word ’n positiewe waarde aan a toegeken, en andersom. Die koste van ’n konstruksieprojek kan as voorbeeld gebruik word; indien die kontruksiebestuurder die koste van die projek onderberaam, sal hy self vir die ekstra koste verantwoordelik wees, en in so ’n geval sal ’n negatiewe waarde aan a toegeken word. Die liniêr eksponensiële (LINEKS-) verliesfunksie word as volg gedefiniëer (vergelyking 1): iesfunksie met beter onderskeidingsvermoë met die oog op oor- of onderberaming gelyke met die kwadratiese verliesfunksie wat aan beide situasies dieselfde verlies toeken rdie verliesfunksie beskik oor twee parameters, naamlik en , wat na keuse vir ‘n gegew asie aangewend kan word . Indien oorberaming meer ernstig as onderberaming besko d, word ‘n positiewe waarde aan toegeken, en andersom. Die koste van ‘ struksieprojek kan as voorbeeld gebruik word; indien die kontruksiebestuurder die kost die projek onderberaam, sal hy self vir die ekstra koste verantwoordelik wees, en in so ‘ al sal ‘n negatiewe waarde aan toegeken word. Referaatopsomming Page 1 of 2 Referaatopsomming Page 1 of 2 Page 1 of 2 Referaatopsomming Bayes-beramers vir die gemiddelde van die normaalverdeling met onbekende variansie onder die LINEKS-verliesfunksie Die liniêr eksponensiële (LINEKS iesfunksie word as volg gedefiniëer: 𝜃𝜏 nksie wat aan beide situasies dieselfde verlies toeken. arameters, naamlik en , wat na keuse vir ‘n gegewe oorberaming meer ernstig as onderberaming beskou n toegeken, en andersom. Die koste van ‘n ruik word; indien die kontruksiebestuurder die koste vir die ekstra koste verantwoordelik wees, en in so ‘n toegeken word. Die liniêr eksponensiële (LINEKS-) unksie wat aan beide situasies dieselfde verlies toeken. parameters, naamlik en , wat na keuse vir ‘n gegewe n oorberaming meer ernstig as onderberaming beskou aan toegeken, en andersom. Die koste van ‘n bruik word; indien die kontruksiebestuurder die koste f vir die ekstra koste verantwoordelik wees, en in so ‘n toegeken word. Die liniêr eksponensiële (LINEKS-) parameters, naamlik en , wat na keuse vir ‘n gegewe oorberaming meer ernstig as onderberaming beskou an toegeken, en andersom. Die koste van ‘n bruik word; indien die kontruksiebestuurder die koste vir die ekstra koste verantwoordelik wees, en in so ‘n toegeken word. Die liniêr eksponensiële (LINEKS-) Bayes-beramers vir die gemiddelde van die normaalverdeling met onbekende variansie onder die LINEKS-verliesfunksie Author: Janet van Niekerk1 Affiliation: 1Department of Statistics, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: Janet van Niekerk Email: [email protected] Postal address: Private Bag X20, Hatfield 0028, South Africa How to cite this abstract: Van Niekerk, J., 2014, ‘Bayes-beramers vir die gemiddelde van die normaalverdeling met onbekende variansie onder die LINEKS-verliesfunksie’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie 33(1), Art. #936, 2 pages. http://dx.doi. org/10.4102/satnt.v33i1.936 nalise van die normaalv root (1970) en Giles (20 erliesfunksie, aangesien ie wat in hierdie stud ie. Die a priori-verdelin n objektiewe a priori-ve ling (subjektief), die n ie word die eksplisiete deling onder die aanna in die literatuur w rtbringende funksie van ksponensiële (LINEKS) ie met beter onderske et die kwadratiese verl iesfunksie beskik oor tw gewend kan word . In d ‘n positiewe waard projek kan as voorbeeld ek onderberaam, sal hy d analise van die normaa Groot (1970) en Giles (2 verliesfunksie, aangesie ksie wat in hierdie stu ksie. Die a priori-verdeli s ‘n objektiewe a priori- deling (subjektief), die die word die eksplisiet rdeling onder die aann in die literatuur ortbringende funksie va eksponensiële (LINEK ksie met beter ondersk met die kwadratiese ve rliesfunksie beskik oor t ngewend kan word . I rd ‘n positiewe waa eprojek kan as voorbee ojek onderberaam, sal h analise van die normaa Groot (1970) en Giles (2 verliesfunksie, aangesie sie wat in hierdie stu sie. Die a priori-verdelin ‘n objektiewe a priori-v eling (subjektief), die die word die eksplisiete deling onder die aann in die literatuur ortbringende funksie va eksponensiële (LINEKS sie met beter ondersk met die kwadratiese ver liesfunksie beskik oor tw ngewend kan word . In rd ‘n positiewe waar eprojek kan as voorbeel ojek onderberaam, sal h n negatiewe waarde a Author: Janet van Niekerk1 Affiliation: 1Department of Statistics, University of Pretoria, South Africa Correspondence to: Janet van Niekerk Email: [email protected] Postal address: Private Bag X20, Hatfield 0028, South Africa How to cite this abstract: Van Niekerk, J., 2014, ‘Bayes-beramers vir die gemiddelde van die normaalverdeling met onbekende variansie onder die LINEKS-verliesfunksie’, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie 33(1), Art. #936, 2 pages. http://dx.doi. org/10.4102/satnt.v33i1.936 nalise van die normaalv root (1970) en Giles (20 erliesfunksie, aangesien ie wat in hierdie stud ie. Note: i nega n neg i ie wo A selection of conference proceedings: Student Symposium in Science, 27 and 28 October 2012, North- West University, South Africa. Organising committee: 𝜃 e word as volg gedefini ) ( - ) – ( - ) – andere Varian (1975), Z sie word as volg gedefi ( ) ( - ) – ( - ) – andere Varian (1975) ) ( - ) – ( - ) – andere Varian (1975), [Vgl. 1 ] [Vgl. 1 ] ( ) ( ( ) ( ) ) 𝜃𝜏 = ( ) ( - ) – ( - ) – vir . . . er (1986), en Parsian en Farispour (1993) vir verdere Sien onder andere Varian (1975), Zellner (1986), en Parsian en Farispour (1993) vir verdere eienskappe.𝜃𝜏 onder andere Varian (1975), Zellner (1986), en Parsian en Farispour (1993) vir verder skappe. r (1986), en Parsian en Farispour (1993) vir verdere ner (1986), en Parsian en Farispour (1993) vir verdere nde gemiddelde en die onbekende variansie van die Sien onder andere Varian (1975), Zellner (1986), en Parsian en Farispour (1993) vir verdere eienskappe.𝜃𝜏 onder andere Varian (1975), Zellner (1986), en Parsian en Farispour (1993) vir verder skappe. r (1986), en Parsian en Farispour (1993) vir verdere ner (1986), en Parsian en Farispour (1993) vir verdere nde gemiddelde en die onbekende variansie van die Mr Rudi W. Pretorius (Department of Geography, University of South Africa), Dr Ettienne Snyders (South African Nuclear Energy Corporation [NECSA]) and Dr Cornie G.C.E. van Sittert (School of Physical and Chemical Sciences, North- West University). andere Varian (1975), -verdelings vir die on eling is onderskeid ling soos volg. andere Varian (1975) . ri-verdelings vir die o rdeling is onderske deling soos volg. i-verdelings vir die o deling is onderskei eling soos volg. Die a priori-verdelings vir die onbekende gemiddelde en die onbekende variansie van die normaalverdeling is onderskeidelik Jeffrey se prior, en die normaal- en inverse gammaverdeling soos volg: a priori-verdelings vir die onbekende gemiddelde en die onbekende variansie van di maalverdeling is onderskeidelik Jeffrey se prior, en die normaal- en invers mmaverdeling soos volg. de gemiddelde en die onbekende variansie van die Jeffrey se prior, en die normaal- en inverse ende gemiddelde en die onbekende variansie van die Jeffrey se prior, en die normaal- en inverse Jeffrey se prior, en die normaal- en inverse Eerstens: tens: Eerstens: tens: Eerstens: [Vgl. 2] Tweedens: [Vgl. 3] Derdens: [Vgl. 4] stens: eedens: ( ) dens: ( ) ( ) ( ) Eerstens: Tweedens: Derdens: tens: edens: dens: ( ) ( ) ( ) tudie word die gesa studie word die ges studie word die ges asook die marginale Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Copyright: [Vgl. 2] Copyright: © 2014. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Tweedens: edens: ( ) ( ) ( ) [Vgl. 3] Derdens: tudie word die gesam studie word die ges studie word die gesa asook die marginale Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: [Vgl. 4] rdens: dens: [Vgl. 4] In hierdie studie word die gesamentlike a priori-verdelings, gesamentlike a posteriori-verdelings, asook die marginale a posteriori-verdelings afgelei. Die Bayes-beramers word afgelei as hierdie studie word die gesamentlike a priori-verdelings, gesamentlike a posteriori tlike a priori-verdelings, gesamentlike a posteriori- steriori verdelings afgelei Die Bayes beramers word ntlike a priori-verdelings, gesamentlike a posteriori- osteriori verdelings afgelei Die Bayes beramers word ntlike a priori-verdelings, gesamentlike a posteriori- osteriori-verdelings afgelei. Die Bayes-beramers word i t b t kki t t di t i i d li di doi:10.4102/satnt.v33i1.936 pos e o e e gs erlies met betrekking tot ori-verdelings van die volg: riori-verdelings van die s volg: volg: http://www.satnt.ac.za g e waarde waarvoor rekking tot die a po ie Bayes-beramers i etrekking tot die a p die Bayes-beramers die Bayes-beramers Page 2 of 2 t ( ) die e uitdrukki Let op k li )] as bykomende statistieke vir die populasievariansie. Die eksplisiete uitdrukkings is dan as volg. e en beskou ook - - - as bykomende statistie ksplisiete uitdrukkings is dan as volg. p g g ulasievariansie en beskou ook - - - as bykome ariansie. Die eksplisiete uitdrukkings is dan as volg. ng is in die punt . Die ik van Basu se stelling as bykomende statistieke vir die populasievariansie. Die eksplisiete uitdrukkings is dan as volg. e en beskou ook - - - as bykomende statistie ksplisiete uitdrukkings is dan as volg. ulasievariansie en beskou ook - - - as bykome ariansie. Die eksplisiete uitdrukkings is dan as volg. ng is in die punt . Die ik van Basu se stelling vir die populasievari populasievariansie. D Eerstens: Tweedens: ̂ vir die popula Eersten Tweed op dat ( ) die momentvoortbringende funksie van die -ver lisiete uitdrukkings van die beramers is ontwikkel deur die g u 1955) en die feit dat die steekproefvariansie ‘n begrensde volle ie populasievariansie en beskou ook - - - as by ulasievariansie. Die eksplisiete uitdrukkings is dan as volg. Copyright: Vir hierdie doel is die SAS-sagtewarepakke en om die volgende grafiek te verkry (let wel dat die LINEK ar het as die steekproefgmiddelde en is om daardie rede uit die f Tweedens: Tweedens: Tweedens: Copyright: ens: ̂ [ √ ( ) ∑ ̅ √ √ ( ) ] edens: Foutsom van kwadrate Ware parameterwaarde 350 340 330 320 310 300 290 280 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 Maksimumsaanneemlikheidsberamer LINEKS-Bayes-beramer Nota: Let op dat al die beramers onsydige beramers van die populasiegemiddelde is. Dit is duidelik uit die grafiek dat die subjektiewe LINEKS-Bayes-beramer verkies word. FIGUUR 1: Foutsom van kwadrate vir die beramers. vir die populasievar populasievariansie. Eerstens: Tweedens: vir die popul Eerste Tweed p dat ( ) die momentvoortbringende funksie van die -ve siete uitdrukkings van die beramers is ontwikkel deur die g 1955) en die feit dat die steekproefvariansie ‘n begrensde voll e populasievariansie en beskou ook - - - as b asievariansie. Die eksplisiete uitdrukkings is dan as volg. ens: ̂ √ ( ) ∑ ̅ √ √ ( ) Foutsom van kwadrate Ware parameterwaarde 350 340 330 320 310 300 290 280 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 Maksimumsaanneemlikheidsberamer LINEKS-Bayes-beramer Eerstens: [Vgl. 7] Tweedens: [Vgl. 8] ̂ [ √ ( ) ∑ ̅ √ √ ( ) ] ̅ √ ( ) ∑ ̅ √ ( ) √ ( ) ] ̅ yes-beramers is geëvalueer deur gebruik te maak van die fou rna vergelyk met die maksimumaanneemlikheidsberam Vir hierdie doel is die SAS-sagtewarepakket gebruik en sim ̂ [ √ ( ) ∑ ̅ √ √ ( ) ] ̅ ̂ [ √ ( ) ∑ ̅ √ ( ) √ ( ) ] oorgestelde Bayes-beramers is geëvalueer deur gebruik te maak en is daarna vergelyk met die maksimumaanneemli gemiddelde. Vir hierdie doel is die SAS-sagtewarepakket geb g e voldoende statistiek is mende statistieke vir die ̅ Eerstens: voldoende ende statist Eerstens: voldoende d t ti t [Vgl. 7] Tweedens: ̂ [ √ ( ) ∑ ̅ √ √ ( ) ] ̅ ̂ [ √ ( ) ∑ ̅ √ √ ( ) ] ̅ mende statistieke vir die Tweedens: Tweedens: ̂ [ ] Nota: Let op dat al die beramers onsydige beramers van die populasiegemiddelde is. Dit is duidelik uit die grafiek dat die subjektiewe LINEKS-Bayes-beramer verkies word. dens: FIGUUR 1: Foutsom van kwadrate vir die beramers. die waarde waarvoor die verlies met betrekking tot die a posteriori-verdelings van die gemiddelde ’n minimum is. Copyright: Die uitdrukking vir die Bayes-beramers is as volg: Hierdie voorgestelde kwadrate en is steekproefgemiddeld Hierdi kwadr steekp ̂ [ √ ( ) ∑ ̅ √ ( ) √ ( [Vgl. 8] an die fou heidsbera k te maak aanneeml Eerstens: p g gedoen om die volg gevaar het as die stee p gedoen [ die voorgestelde Bayes beramers is geëvalueer deur gebruik te Eerstens: [Vgl. 5] Tweedens: [Vgl. 6] ̂ [ √ ( ) ( √ ( ))] ̅ [ √ ( ) ( √ ( ))] ̅ mentvoortbringende funksie van die -verdeling is in die pun van die beramers is ontwikkel deur die gebruik van Basu se di t k f i i ‘ b d ll di ld d t ̂ [ √ ( ) ( √ ( ))] ̅ ̂ [ √ ( ) ( √ ( ))] ̅ ) die momentvoortbringende funksie van die -verdeling is rukkings van die beramers is ontwikkel deur die gebruik va die feit dat die steekproefvariansie ‘n begrensde volledige vold ̅ gedoen om die volg gevaar het as die stee gedoen gevaar die voorgestelde Bayes-beramers is geëvalueer deur gebruik te drate en is daarna vergelyk met die maksimumaann kproefgemiddelde. Vir hierdie doel is die SAS-sagtewarepakke oen om die volgende grafiek te verkry (let wel dat die LINEK ar het as die steekproefgmiddelde en is om daardie rede uit die Hierdie voorgestelde Bayes-beramers is geëvalueer deur gebruik te maak van die foutsom van kwadrate en is daarna vergelyk met die maksimumaanneemlikheidsberamer, die steekproefgemiddelde. Vir hierdie doel is die SAS- sagtewarepakket gebruik en simulasies is gedoen om die volgende grafiek te verkry (sien Figuur 1, let wel dat die LINEKS-Bayes-beramer swakker gevaar het as die steekproefgmiddelde en is om daardie rede uit die figuur weggelaat). e grafiek te verkry (let wel dat die LINEKS-Bayes-beramer oefgmiddelde en is om daardie rede uit die figuur weggelaat) m die volgende grafiek te verkry (let wel dat die LINEKS-Ba as die steekproefgmiddelde en is om daardie rede uit die figuur ak van die foutsom van mlikheidsberamer, die ebruik en simulasies is Bayes-beramer swakker ur weggelaat). Eerstens: die voorges [Vgl. 5] ̂ [ √ ( ) ( √ ( ))] ̅ ̂ [ √ ( ) ( √ ( ))] ̅ gevaar het as die steek gevaar die voorgestelde Bayes beramers is geëvalueer deur gebruik te drate en is daarna vergelyk met die maksimumaann proefgemiddelde. Literatuurverwysings Die ll ie punt . Die t lli Basu, D., 1955, ‘On statistics independent of a complete sufficient statistic’, Sankhya 15, 377–380. ling ek is su se stelling de statistiek is DeGroot, M.H., 1970, Optimal statistical decisions, McGraw-Hill Inc., United States of America. ek is r die istieke vir die Giles, D.E.A., 2002, ‘Preliminary-Test and Bayesian Estimation of a Location Parameter Under “reflected normal” loss’, Statistics textbooks and monographs 165, 287–304. Let op dat Mt(C) die momentvoortbringende funksie van die t-verdeling is in die punt c. Die eksplisiete uitdrukkings van die beramers is ontwikkel deur die gebruik van Basu se stelling (Basu 1955) en die feit dat die steekproefvariansie ’n begrensde volledige voldoende statistiek is vir die populasievariansie en beskou ook (X1 - μ, X2 - μ, ... Xn - μ) die steekproefvariansie n begrensde volledige voldoende sta en beskou ook - - - as bykomende statistiek splisiete uitdrukkings is dan as volg. ̅ √ √ ( ) p g g evariansie en beskou ook - - - as bykomende nsie. Die eksplisiete uitdrukkings is dan as volg. √ ∑ ̅ √ √ ( ) ̅ deling is in die punt . Die ebruik van Basu se stelling edige voldoende statistiek is ykomende statistieke vir die Parsian, A., 1990, ‘Bayes estimation using a LINEX loss function’, Journal of Sciences, Islamic Republic of Iran, 1, 305–307. Varian, H.R., 1975, ‘A Bayesian approach to real estate assessment’, in S.E. Feinberg & A. Zellner eds., Studies in Bayesian Econometrics in honor of L.J. Savage, pp. 195–208, Amsterdam, North Holland. Zellner, A., 1971, An Introduction to Bayesian Inference in Econometrics, Wiley, New York. http://www.satnt.ac.za doi:10.4102/satnt.v33i1.936 http://www.satnt.ac.za

https://journals.satnt.aosis.co.za/index.php/satnt/article/download/936/2442

Afrikaans

263 263 Soseer is dit die geval dat ons veilig kan aanneem dat die ontstaan van die Potciiefstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys onmoont- lik, of altans onvrugbaar, sou gewees het, sonder die bevrugting wat van die Vrije Universiteit uitgegaan het, eers op die gebied van die Teologie en die Lettere in ruimer sin, en nou ook op die gebiede van die Wysbegeerte, die Regte, die Opvoedkunde en die Natuurwetenskappe. g , p pp Veral wil ons nadruk lê op die Wysbegeerte en die Natuurwetenskap­ pe, eensdeels omdat hulle vir die toekoms van die Christelike Wetenskap van so oorwegende belang is en anderdeels omdat op hierdie gebiede die Vrye Universiteit nou by uitstek baanbrekerswerk doen. y y In hierdie verband mag daaraan herinner word dat in die 19e eeu ons skool sy leiding hoofsaaklik gevind het by die Teologiese Skool van Kampen, en dat hierdie skool onmoontlik op bogenoemde gebiede leiding kon gegee het. Dit beklemtoon ons huidige afhanklikheid van die Vrye Universiteit, ’n feit wat ons nie tot slaafse navolging hoef te voer nie. , g g Die verbinding van Wysbegeerte en Natuurwetenskap is betekenisvol, in so ver die beoefening van die Natuurwetenskappe, en meer bepaald Wiskunde, van besonder belang is vir die beoefening van ’n wysbegeerte wat beantwoord aan die moderne vereistes, en aan die ander kant hierdie Wysbegeerte vir die eerste maal ’n Christelike grondslag gelê het vir die beoefening van die Natuurwetenskappe; aangesien dit Christelik is sonder cm beheers te word deur Teologie of Biblisisme, en in beginsel ten volk rekening hou met al die veelsoortige wetmatighede van die werklikheid, selfs meer as enige ander wysbegeerte wat tot nog toe ontwikkel is. g y g g Daar is dus alle rede vir ons om te deel in die Jubileum-vreugde van die Vrye Universiteit, nog te meer omdat die voorneme is om by geleent- heid hiervan ’n fonds aan die Universiteit te oorhandig vir volledige uitbouing van sy Mediese Fakulteit. Hiermee is die belofte gegee tot voorsiening in ’n besonder dringende behoefte, en meer as ’n belofte, aangesien die leerkragte beskikbaar is en die benodigde kapitaal sekerlik voorsien sal word met behulp van ’n ruime staatsubsidie in Nederland. Ons sê dat die a.s. Jubileum dus tegelykertyd sal dien tot voorsiening in ’n besonder dringende behoefte, nl. JUBILEUM VRYE UNIVERSITEIT AMSTERDAM. Volgende jaar, 1955, vier die Vrye Universiteit te Amsterdam sy vyf- en-sewentigjarige jubileum. Hierdie heuglike feit verdien seker die aan- dag van Potchefstroom se akademiese kring asook van die lesers van Koers in die algemeen. W i di V U i i i i di b i l d k di Want eerstens is die Vrye Universiteit in die buiteland seker die eerste en nou nog die leidende universiteit waar die wetenskap beoefen word in die radikale Christelike sin wat deur die Calvinisme vereis word, en twee- dens het ons inrigtinge vir Christelike Hoer Onderwys te Potchefstroom hul leiers in die twintigste eeu hoofsaaklik ontvang van die Vrye Univer­ siteit, veral in die persone van wyle prof. dr. J. D. du Toit en wyle prof. dr. F. Postma. 263 die van ’n radikaal Christelike opleiding vir mediese dokters insluitende psigiaters, ’n behoefte waaraan voorlopig nêrens anders in die wêreld voldoen kan word nie. Om al bogenoemde redes is ook hier op Potchefstroom onder leiding van ’n Nederlandse verteenwoordiger van die V.U. ’n voorlopige komitee gestig om bydraes in te samel vir hierdie Mediese Fakulteit, wat by die Jubileum self aan die Bestuur in Amsterdam oorhandig sal word, as ’n gebaar van dankbaarheid, gelukwense en ondersteuning namens die 264 vriende van „Potchefstroom”. Hierdie komitce, wat seker nog deur ko- optasie aangevul sal word, ook uit ondersteuners van elders, staan nou onder voorsitterskap van prof. W. J. Snyinan, met prof. W. Robbertse as sekretaris. Laasgenoemde is aangewys om bydraes in ontvangs te neem, waartoe ons hierby ’n beroep doen op alle goedgesinde lasers. vriende van „Potchefstroom”. Hierdie komitce, wat seker nog deur ko- optasie aangevul sal word, ook uit ondersteuners van elders, staan nou onder voorsitterskap van prof. W. J. Snyinan, met prof. W. Robbertse as sekretaris. Laasgenoemde is aangewys om bydraes in ontvangs te neem, waartoe ons hierby ’n beroep doen op alle goedgesinde lasers. y p p g g Graag hoop ons dat die komitee ruime ondersteuning sal ondervind, nie omdat Nederland nie sonder ons die mas op sal kan kom nie, maar omdat dit vir ons ’n eer en ’n genoeë behoort te wees om op hierdie wyse dank te betuig vir wat ons reeds van die Vrye Universiteit ontvang het, en ook ons hoop en verwagting te beseel op verruimde leiding in die toekoms, soseer dat die Potchefstroomse Universiteit sowel die Mediese Fakulteit van die Vrye Universiteit as die van Pretoria nog vir baie jare as sy eie sal beskou, eersgenoemde weens die voile ooreenstemming van geestesrigting en laasgenoemde om nasionale redes. L. J. DU PLESSIS. • • * (Die Redaksie van Koers wil hierdie beroep op die lesers van Koers hartelik ondersteun. Afgesien van die rykdom van publikasies van dosente en studente van die Vrije Universiteit sinds sy stigting in 1880, waarvan veral ook die Teologiese Skool en die Universiteit vir C.H.O. alhier waardevolle vrugge- bruik geniet het en geniet, is dit van belang om te weet hoeveel van die dosente, oud-dosente en afgestorwe dosente van die genoemde twee inrigtings aan die Vrije Universiteit gestudeer het of nog studeer; hulle is (in alfabetiese volgorde gegee): Prof. dr. P. J. S. de Klerk, prof. L. J. 263 du Plessis, prof. dr. D. C. S. du Preez, prof. dr. J. D. du Toit, prof. dr. S. du Toit, prof. dr. S. O. Los, prof. dr. J. H. Kroeze, prof. dr. F. Postma, mnr. C. F. Schoeman, prof. W. J. Snyman, dr. P. H. Stoker, mnr. J. A. L. Taljaard, prof. dr. B. van Deventer, prof. dr. J. C. van Rooy en mnr. C. M. Wimmers, altesaam 15 as nie een per abuis oorgeslaan is nie. Self.s enkele van die vroeëre en huidige Kuratore van die Teologiese Skool en Raadslede van die Potchefstroomse Universiteit het aan die Vrije Universi­ teit gestudeer. g Besondere vermelding verdien dat die Vrije Universiteit met ons Van Riebeecks-herdenkingsfeeste aan prof. dr. J. C. van Rooy ’n ere-doktoraat toe- geken het, en dat hierdie Universiteit slegs met die hoogste uitsondering^s der- gelike grade toeken. g g Wie dink ook nie aan die verstewiging van die bande tussen Potchef- stroom en die Vrije Universiteit deur dosente, oudstudente en selfs kuratore van hierdie Universiteit wat ons land kom besoek en veral ook en in die eerste plek juis Potchefstroom op hul reisplan geplaas het; dan skiet ons name te binne van (in alfabetiese volgorde geplaas); Prof. dr. G. Berkouwer, prof . dr. H. Dooyeweerd, mnr. Donner, prof. dr. V. Hepp, prof. dr. H. H. Kuyper, prof. dr. L. van der Horst, prof. dr. van Gelderen en prof. dr. J. Waterink, altesaam 8 verteenwoordigers van die Vrije Universiteit, as nie een per abuis oorgeslaan is nie. O i 0 j i i f i ij i i i f Op die 50-jarige Jubileumsfees van die Vrije Universiteit het prof .dr. H. G. Stoker die groete van die genoemde twee Potchefstroomse inrig^tings vir 265 265 Hoër Onderwys oorgebring en dit is moontlik dat met sy 75ste Jubileumsfees weer persoonlike groeles van beide inrigtings crargedra kan word, asook per- soonlik die geskenk oorhandig kan word, te meer waar in die tweede helfte van 1955 verskillende dosente van Potchefstroom vir studiereise, o.a. juis ook aan die V.U., na Europa gaan. DIE REDAKSIE) DIE REDAKSIE).

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1845/1938

Afrikaans

MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? W ant ons leef in ’n bedéling waarin die wetenskap histories al voortgaande gebou word, waarin verskeidenheid van aanleg en talente die een eerder dit en die ander eerder dát laat raaksien, waarin die mens en die skepping van God afgeval het en die rede van die mense verduister is, waarin die Calvinistiese denke nie hermeties afgesluit kan en mag word van die van an- dersdenkendes van die verlede en van die hede nie, en waarin meningsver- skille ook wel tekens van wetenskaplike egtheid, aktualiteit en vrugbaar- heid van die Calvinistiese denke mag wees. sowel uit die besondere as uit die algemene openbaring van God put. W ant ons leef in ’n bedéling waarin die wetenskap histories al voortgaande gebou word, waarin verskeidenheid van aanleg en talente die een eerder dit en die ander eerder dát laat raaksien, waarin die mens en die skepping van God afgeval het en die rede van die mense verduister is, waarin die Calvinistiese denke nie hermeties afgesluit kan en mag word van die van an- dersdenkendes van die verlede en van die hede nie, en waarin meningsver- skille ook wel tekens van wetenskaplike egtheid, aktualiteit en vrugbaar- heid van die Calvinistiese denke mag wees. g Die betekenis van onderlinge meningsverskille mag ons nie onderskat nie. Dit is ons plig om deur selfkritiek asook onderlinge kritiek hulle te probeer oorwen. Ons moet mekaar se hande hou en mekaar probeer vind op die grondslag van wat ons gemeenskaplik is en alle antitetiese skool- vorming binne eie Calvinistiese kring moet ons bestry. Oorskatting van die betekenis van ons meningsverskille is ook verkeerd. As ons hulle be- sien op die agtergrond van die ryke skat van ons gemeenskaplike oortuigings en van ons gemeenskaplike instelling tot die wetenskap, dan tree hulle tot hul aangewese proporsies terug. Afgesien daarvan wat ons presies bv. onder religie, godsdiens, geloof en die sedelike verstaan, moet daarop gelet word dat ons álgar, bv. die tien gebooie en die liefdesgebod van Christus aanvaar, verder aanvaar dat mense mekaar lief het en haat, dat hulle trou en/of ontrou aan mekaar is, ens., dat die sedelike deur die religie, resp. godsdiens (in gelowige of afvalsrig- ting) gelei en bepaal word, dat ons die sedelike ook nie kan en nie mag probeer isoleer van o.a. die juridiese, ekonomiese, ens. nie, maar dat desnie- teenstaande die sedelike soeverein in eie kring is en ten slotte dat o.a. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? (’n Diskussie na aanleiding van dr. J. A. L. Taljaard se Die mens, die liefde en die sedelike, Koers, Junie 1956.) Met besonder belangstelling het ek hierdie geesdriftige en interessante bydrae van dr. Taljaard gelees. My diskussie beperk ek weens plaasruimte tot enkele hoofgedagtes, al sou ek graag op meer ingegaan het. g g g g p g g Taljaard se waarskuwing teen ’n versoening van of sintese tussen skrif- tuurlike en nie-skriftuurlike denke wil ek dubbel onderstreep. Dergelike sinkretisme het vir die Christelike denke onberekenbare verwarring en afdwa- ling beteken. g Dit is egter wetenskaplik gevaarlik om so sonder meer ooreenkomste tussen bv. en i.e. huidige Calvinistiese denkers en paganisties Griekse denkers aan dergelike sinkretisme toe te skrywe. Dan verval jy gemaklik in die drogrede van post hoc ergo propter hoc. Daar is immers ook ooreenkomste wat anders verklaar kan word. As bv. ’n Calvinistiese denker na selfstan- dige ondersoek en sonder be'invloeding deur (miskien selfs sonder kennis van) betrokke Griekse denkers tot insigte kom wat met die van hulle punte van ooreenkoms vertoon, kan moeilik gesê word dat eersgenoemde laas- genoemdes navolg of by hulle aansluit. Die punte van ooreenkoms by die betrokke paganiste sou parsiële waarheidsmomente kon gewees het wat hulle kragtens die algemene openbaring van God kon ingesien het. Niemand tog sal beweer dat daar by die ou Griekse denkers geen enkele waarheids- moment aanwesig is nie. Selfs wanneer ’n Griekse denker die oë van ’n huidige Calvinis vir ’n waarheidsmomcnt sou oopgemaak het, mag ons laas- genoemde nie dáárom veroordeel nie. . g M aar die gevaar van verkeerde be'invloeding bly—nie net deur denkers van die verlede nie maar ook deur denkers van die hede. Daarom geld vir elke Calvinis gedurig die eis van selfkritiek asook die spreuk: reformanda quia rcformata. * * * * Onder huidige Calvinistiese denkers (teoloë en wysgere) bestaan ’n sewetal en miskien nog meer verskillende opvattings omtrent die sedelike. Aan die een kant mag dit onverkwiklik wees. Aan die ander kant mag dit iets bedenkliks wees as alle Calviniste in alle opsigte m.b.t. die vraagstuk van die sedelike ooreengestem het. Die laaste is die geval nieteenstaande hulle 32 sowel uit die besondere as uit die algemene openbaring van God put. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? alle human istiese en naturalistiese etiek bestry moet word. y M aar wat is die sedelike presies? Is die tien gebooie en die liefdesgebod van Christus ’n religieuse of ’n sedewet, is die tweede tafel en die tweede liefdesgebod ’n sedewet of nie, is die ,wese’, ,grond’ of ,sinskern’ van die sedelike in die wil met sy motiewe of in liefde in tydelike betrekkinge of in persoons- (self- en naaste-) liefde of nét in naasteliefde of nét in trou geleë? Hierop antwoord ons verskillend en vorm ons verskillende denk- beelde van die sedelike, omdat ons die sedelike op verskillende wyses benader en wel op grond van verskillende veronderstellings, verskillende probleem- stellings en die gebruik van verskillende metodes. M .b.t. meningsverskille omtrent die sedelike beperk ek my tot die op- vatting van die sedelike deur Taljaard uiteengesit. j * # >H * 33 Volgens Vollenhoven (by wie Taljaard hom hier aansluit) is die sedelike: trou in huwelik en vriendskap. Hiervolgens asook volgens die uiteensetting van Taljaard is die sedelike geleë in die horisontale rigting van mens tot mens. Trou in vertikale rigting van mens tot God moet dan religieus wees. Hiermee stem ek saam. In stryd hiermee vra Taljaard egter op bl. 312: „O f kan die mens ook in sy verhouding tot G o d ..........nie ook in ’n sedelike betrekking te staan kom nie?” Taljaard sien die eerste en die tweede liefdesgebod tesame as religieuse wet. Hier sluit hy hom by Dooyeweerd aan. Want Vollenhoven sieni) net die eerste liefdesgebod as religieuse wet. M aar nóg Dooyenweerd nóg Vollenhoven nóg Taljaard sien die tweede liefdesgebod as sedewet. Dooyeweerd in onderskeid van Vollenhoven en Taljaard sien die sedelike as Jo v e as a modal temporal refraction of the central..........religious........... commandment of love” .2 ) In hierdie verband wil ek net daarop wys dat by Vollenhoven die sedelike as ,trou in huwelik en vriendskap’ horisontaal gerig is, nes die tweede liefdesgebod, en beide dus parallel is. g g g p Hierteenoor sien ek die sedelike as persoons- (self- en naaste-) liefde en die tweede liefdesgebod van Christus as sedewet. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? My eerste vraag aan Taljaard is: bestaan daar soiets as trou aan jouself, aan die beeld van God in jou, aan jou as volledige mens met die deur God aan jou en juis aan jou gegewe persoonlike roeping, self-trou gelei en bepaal deur liefde van jou tot God en gedra deur die liefde van God tot jou?3) Kan die mens ontrou aan homself, aan die beeld van God in hom en aan sy van God gegewe roeping wees? Is dit iets sedeliks resp. onsedeliks of nie? Indien nie, waarom nie? My volgende vraag aan Taljaard is: is bv. trou van ouers aan kinders, trou aan jou volk met sy van God gegewe roeping in sy voile betrokkenheid op God, trou van onderwyser aan leerling, trou tussen werkgewer en werk- nemer, ens. ens. nie ook iets sedeliks nie? W ant het nie alle samelewings- kringe aan ál veertien (resp. vyftien4)) wetskringe, en dus ook aan die sede­ like as sodanig, deel nie, al het die samelevvingskringe verskillende bestem- mings- en funderingsfunksies? Taljaard gee dit op bl. 315 toe: „Die sede­ like funksie speel ook ’n rol in alle ander menslike verbande en verhoudings” . Daarom moet ek my tweede vraag anders formuleer: waarom is die sedelike dan nét trou in huwelik en vriendskap’ en nie ,trou van mens tot mens in álle samelewingskringe’ nie? Of is álle trou (behalwe huwelikstrou) vriend- skapstrou? Taljaard heg egter tereg ’n besondere, innige en enge betektnis aan vriendskap op bl. 315: „Twee mense wat nie tot die dood aan mekaar getrou is nie, kan nie vriende wees nie” . M aar wat is dan tróu in daardie 34 samelewingskringe wat nie huwelik en vriendskap is nie? Ook by hulle is dit trou tussen ménse hoe ook al hier tussen trou én trou (o.a. in ooreen- stemming met die betrokke strukture van die samelewingskringe) onderskei mag word. My twee vrae beoog die volgende: as Vollenhoven en Taljaard onder die sedelike álle trou tussen mense, m.a.w. self- en naaste-trous) wil verstaan, dan het ons ver gevorder om mekaar te vind, want dan is ons opvatting van die sedelike denotatief dieselfde. M aar mag ek dan mutatis mutandis aan Vollenhoven en Taljaard toevoeg wat hy op bl. 306 aan Geesinck en my toevoeg, nl. „In die mens-tot- mens-verhouding lê dus vir die voorstanders van hierdie teorie die eg sede­ like. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? Die paganiste by wie dus aansluiting gesoek en gevind word, is der- halwe diegene wat hierdie mens-tot-mens-verhouding ’n sedelike verhouding gemaak het” ? Tog nie.6) O.a. nie omdat Geesinck en ek3) net soos hulle die sedelike nie los sien van religie resp. godsdiens en nie los sien van ons skriftuurlike opvatting van die verhouding van God, mens en wêreld nie. Konnotatief verskil ons opvattings egter wel, want is die sedelike self- en naaste-liefde, of self- en naaste-irow? W aarom ek die sedelike as persoons- (self- en naaste-) liefde sien, het ek in my Die grond van die sedelike uiteen- gesit. Hierby wil ek die volgende voeg. Persoonsliefde sluit trou in; trou is ’n inherente eienskapsbepaling van persoonsliefde as sodanig\ waar persoonsliefde liefde tot die na die beeld van G od geskape voile mens3) is (en dit sluit haat teen die sonde in álle mense in, asook dat die persoons­ liefde deur die liefde tot God bepaal en gelei word), dáár is ook self- en naaste- trou. Persoonsliefde is konkreet; dit is ’n akte wat o.a. gesindheid, diens, sorg (ook m.b.t. die gevolge van die sedelike handelinge) omvat en dit be- vat óók funksionele bepalings, w.o. trou. Trou het sonder persoonsliefde geen sin nie en is op homself gestel (d.w.s. as funksie los van persoonsliefde gesien) abstrak. Aan die volheid van die sedelike laat persoonsliefde meer reg wedervaar as ,self- en naaste-trou’, laat staan ,trou in huwelik en vriend­ skap’; en alle wetenskaplike resultate deur ’n analise van trou verkry, kom die analise van persoonsliefde ten goede omdat persoonsliefde trou insluit. ♦ * * * Waarom verskil ons opvatting van die sedelike konnotatief (en miskien ook denotatief)? Ons vorm verskillende denkbeelde van die sedelike want ons benader die sedelike met verskillende veronderstellings, probleemstellings en metodes—met die gevolg dat die Wysbegeerte van die Wetsidee a), die sedelike as ’n funksie en b). die religie resp. die religieuse wet as prefunksioneel 35 en sentraal sien en c). met die denkbeeld van sentrum-funksie opereer.6a) Daarenteen onderskryf ek hierdie drie vooropgestelde be palings nie. en sentraal sien en c). met die denkbeeld van sentrum-funksie opereer.6a) Daarenteen onderskryf ek hierdie drie vooropgestelde be palings nie. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? As ek deur ’n denkbeeld vooraf geprejudiseer moes gewees het om die sedelike nét as ’n funksie te sien, dan sou ek met Vollenhoven en Taljaard die sedelike as trou opgevat het en nie soos Dooyeweerd die sedelike as ,,love a s ..........temporal refraction........... ” 2 ) gesien het nie. W ant liefde (hoe ookal gesien) is geen funksie nie maar ’n akte, terwyl trou geen akte is nie, maar ’n funksie en i.e. ’n eienskapsfunksie en/of ’n funksionele verhou- ding tussen mense.6b) M aar waarom moet religie as sentraal en die sedelike (asook die gods- dienstige geloof, ens.) as funksies opgevat word? Met hierdie opmerking verwerp ek nie die modale (of wetskring-) onderskeidinge en ook nie dat in hulle funksionele bepalings gegee is nie, maar slegs die veronderstelling dat hulle algar as sodanig funksioneel is. Ons tref in die Wysbegeerte van die Wetsidee verskillende lyne of denkbeelde aan w.o. die van Syn en sin, van Wetgewer en wet, van wet en -iubjek, van Archê en archimedespunt, van sondeval en verlossing, ens. Van al hierdie gryp ek net die skema of denkbeeld ,sentrum-funksie' aan :>mdat hierdie skematiese denkbeeld dié rede is waarom ons die sedelike verskillend sien. Maar ek moet versigtig wees. Ek glo nie dat my bedenkinge teen die orejudiserende invloed van die sentrum-funksie-denkbetld so sonder meer Vollenhoven tref nie. Want al speel die terme ,funksie’ en ,prefunksioneel’ by hom ’n fundamentele rol, skyn die terme ,sentrum’, .sentraal’ en ,konsen- vrasiepunt’ in sy denke nie ’n (in elk geval nie daardie) beslissende rol te jpeel nie wat hulle by Dooyeweerd wel speel. Vollenhoven sien wel die hart (siel, gees)9) as prefunksioneel en die liggaam as funksiemantel en die verhouding tussen beide as intra-individueel en die hart as rigtingsbepalend (na God toe of van God weg)ioi maar sover ek kon nagaan gebruik hy die terme ,sentraal’ en ,sentrum’ uiters selde en baie versigtig bv.: „Geest betekent in de Heilige Schrift richtingsprinciep. Vandaar dat dit woord in den zin van religieus centrum by schepselen gebruikt kan (ek kursiveer) worden zoowel voor aardsche als voor hemelsche (N.B.; H.G.S.) schepse­ len, die gericht zijn om God—al of niet gehoorzaam—de dienen.” n ) By Dooyeweerd speel egter die denkbeeld sentrum-funksie ’n fundamenteel beslissende rol en Taljaard sluit hom hier by Dooyeweerd aan. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? j y y My bedenkinge teen die beslissende rol wat die sentrum-funksie-denk- beeld by Dooyeweerd speel, doen geen afbreuk aan my besondere hoë waardering wat ek vir sy (asook vir Vollenhoven se) skitterende en originele 36 wysgerige prestasies koester nie; ek erken van harte dat ek onnoemlik veel van hierdie twee geniale denkers geleer het en ek werk nieteenstaande ons meningsverskille van harte met hulle saam. * * * * Die humanisme gaan op een of ander wyse en wel in fundamentele sin van die mens uit en beskou alles, selfs God, vanuit hierdie gesigspunt as die mees fundamentele . Hierdeur word die mens of iets van hom implisiet en/of eksplisiet tot sentrum gestel. Alles draai om hom. By die Kantiaanse humanisme met sy gebruik van die transsendentale metode word die mens (met sy funksies) eksplisiet tot sentrum gestel, bv. as transsendentale eenheid van appersepsie, homo noumenon, transsendentale bewussyn of transsenden­ tale subjek. Hier het ons die denkbeeld sentrum-funksie. 12) Dooyeweerd (wat in sy publikasies erken dat hy deur die Kantianisme heengegaan het voordat hy tot die Wysbegeerte van die Wetsidee gekom het) het met sy skitterende kritiek op die grensoorskrydende, verabsoluterende en antinomiese karakter van die (veral ook Kantiaanse) humanistiese wys­ begeerte álle humanisme by die wortel afgesny. As ons nou van die Kanti­ aanse wysbegeerte sy grensoorskryding, verabsolutering en antinomies wegdink, bly nog sy antroposentriese probleemstelling: .begin by die mens’ oor, asook sy eis van voorkeur vir die transsendentale metode; en daarmee die denkbeeld van sentrum-funksie. f Nieteenstaande sy kritiek op die (veral ook Kantiaanse) humanisme, aanvaar Dooyeweerd dieselfde probleemstelling en bevoorreg hy dieselfde (nl. transsendentale) metode en opereer sodoende ook met die denkbeeld van sentrum-funksie. Hy doen dit met die mede-gebruik van skriftuurlike veronderstellings; d.w.s. hy sien die probleemstelling en gebruik die trans­ sendentale metode ,in U lig’; m.a.w. sy denkbeeld van sentrum-funksie waarmee hy die wysgerige vraagstukke benader en die teorieë wat hy hier- volgens uitwerk is ’n Calvinistiese antwoord op ’n probleemstelling en metode- gebruik wat ons ook by die Kantiaanse humanisme aantref. Ter adstruasie hiervan die volgende. ,, ,Know thyself’ must indeed be written above the portals of philosophy.13) Philosophic thought as such derives its actuality from the ego. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? The latter restlessly seeks its origin in order to understand its own m eanings) and in its own meaning the meaning o f our entire cosmos.”^ ) Sy bevinding is vervolgens dat die hart van die mens as sentrum (resp. konsentrasiepunt van die individueel menslike bestaan) die filosofiese denke, die modaal funksionele verskeidenheid en die tyd transsendeer en dat die hart (in Christus gelowig,andersins afvallig) 37 sentraal religieus bepaal is in sy gerigtheid op God al dan nie en dat Christus (in Wie ,,the entire new humanity is one in root as members of one body” 16)) na sy menslike natuur argimedespunt en konsentrasiepunt (sentrum) van die hele kosmos is. „Th& totality of meaning of our whole temporal cosmos is found in Christ with respect to his human nature” . 17) Ons het hier ’n antroposentriese, of beter: ’n Christo-antroposentriese opvatting van ’n deur God geskape en aan Sy wetsorde onderworpe kosmos. Let wel, die sentrum-funksie-denkbeeld is hier ’n kosmologiesei7a) bepaling. Die een pool, nl. die sentrum is vir die menslike bestaan sy hart en vir die kosmiese totaliteit Christus na sy menslike natuur; die ander pool is die funksies soos in die wetskringleer uitgew erk.nb) Van besonder belang is die beginsels van soevereiniteit in eie kring asook die van universaliteit in eie kring soos hulle geld vir elke wetskring. Die individualiteitstrukture omspan alle wetskringe en bind hulle in elke indi- viduele geheel (stof, plant, dier en mens, huwelik, gesin, staat en kerk, ens.) op verskillende tipiese wyses saam. Die sentrum (sowel Christus na sy menslike natuur as die hart van die mens) transsendeer die verskeidenheid en tyd, maar alles, sentrum en funksies (en die hierin dimensioneel gefundeerde individualiteitstrukture), asook tyd, staan onder die wetsorde van God. Hierdie denkbeeld van sentrum-funksie het ’n beslissende betekenis vir Dooyeweerd se leerstukke o.a. van die verhouding van die sentrum tot God (die Archê), die argimedespunt, die konsentrasiepunt, tyd, die botydsheid van die hart, religie, die dubbele liefdesgebod as één sentrale religieuse wet, die verhouding van ,Gegenstand’ tot naiëwe ervaring en tot intuitiewe sintese‘ die teologie as vakwetenskap (nes skeikunde ’n vakwetenskap is), die funk- sionele karakter van die modaliteite (waarvolgens o.a. godsdienstige geloof en die sedelike ook funksies is) en die liggaam as funksiemantel. Teen hierdie kosmologies fundamentele sentrum-funksie-denkbeeld in die Wysbegeerte van die Wetsidee loop ek my telkens vas. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? Teen hierdie denkbeeld en sy deurwerking in al die betrokke leerstukke is my bedenking gerig en daarmee (wat ons probleem betref) teen die sentraliteit van die religie en die funksionaliteit o.a. van godsdienstige geloof en die sedelike, asook hul verhouding in die sentrum-funksie-relasie. U moet my nie misVerstaan nie. My bedenking is nie gerig teen die talryke (en waaronder baie originele) waarhede in hierdie leerstukke, en in die betrokke kritiek op onaanneemlike beskouinge nie, maar teen die 38 intellektuele saambinding van dergelike waarhede in die knyp van ’n kos- mologiese sentrum-funksie-denkbee\d. i ic intellektuele saambinding van dergelike waarhede in die knyp van ’n kos- mologiese sentrum-funksie-denkbee\d. i ic * * * * Elke wysgeer (net soos elke ander wetenskaplike) opereer met denk- beelde, d.w.s. teoretiese konstruksies. Elke denkbeeld is ’n vereenvoudiging van die nooit ten voile deursigbare ingewikkeldheid van die samehangende verskeidenheid aan ons geopenbaar. ’n Gerserveerde houding teenoor die eie denkbeeld is daarom ook ’n wetenskaplike eis. Dit beteken egter nie ’n gereserveerheid teenoor vasstaande waarhede met hierdie denkbeeld gegryp nie. g g yp W at enkele is) bepalings betref van die denkbeeld waarmee ek werk die volgende. M.i. is daar drie eenheidsbepalings van die aardse skepping of kosmos. Op die verhouding van hemel en aarde gaan ek nie in nie. Ek gee hulle in omgekeerde volgorde. In die derde plek vorm die samehang van die radikale verskeidenheid (deur God in Sy skepping gelê) die intrinsieke (of as u wil ,immanente’) eenheid van die kosmos. In die tweede plek vind die kosmos in sy (en in die hiermee gegewe onder- skeiding van die hele kosmos van God, m.a.w. in sy) kreatuurlikheid (w.o. sy onselfgenoegsaamheid, wetsgebondenheid, ens.) sy ekstrinsieke (of as u wil ,formele’) eenheid. In die eerste plek vind die kosmos m.b.t. sy radikale verskeidenheid, sy intrinsieke eenheid én sy ekstrinsieke eenheid sy transkosmiese eenheid in die skeppings- en bestieringswil van God Drie-ening, uit Wie, deur Wie en tot Wie álle dinge is. Hier mag ons die eenheid van die geskape heelal as ’n ironskosmiese (of kosmies-transsendente) eenheidsseni/'M/j; sien. Gód is Middelpunt. Die sentrum van die kosmos of skepping lê buile, trans- sendent aan, die kosmos. Vir meer as hierdie drie eenheidsbepalings vind ek geen grond nie. M aar die Wysbegeerte van die Wetsidee wil ’n vierde eenheidsbepaling handhaaf, ’n binne-kosmiese of kosmies-immanente sentrum, ’n kon- sentrasiepunt van alle kosmiese verskeidenheid. Hiermee gaan ons denk- beelde uiteen. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? W at my betref: a), ek vind nêrens ’n grond vir die aanname van ’n konsentrasiepunt binne die skepping wat alle verskeidenheid en tyd trans- sendeer en die verskeidenheid a s ’t ware in ’n knooppunt saamvat nie; b). die radikale verskeidenheid vind as sodanig sy oorsprong regstreeks in die 39 skeppingswerksaamheid van God Drieënig; en c). deur nie ’n binne-kosmiese eenheidspunt te aanvaar nie staan ek ruimer as die Wysbegeerte van die Wetsidee in my benadering tot en die analises van die kosmiese verskeiden- heid en van sy samehang en word ek o.a. nie vooraf geprejusideer om religie as sentraal, die liefdesgebod as sentrale wet en bv. die godsdienstige geloof asook die sedelike as funksies te sien nie, en is vir my die weg oop om o.a. die tweede liefdesgebod as sedewet op te vat, en die eerste liefdesgebod as die eerste en die grote (nie die sentrale nie) gebod vir die godsdienstige lewe. skeppingswerksaamheid van God Drieënig; en c). deur nie ’n binne-kosmiese eenheidspunt te aanvaar nie staan ek ruimer as die Wysbegeerte van die Wetsidee in my benadering tot en die analises van die kosmiese verskeiden- heid en van sy samehang en word ek o.a. nie vooraf geprejusideer om religie as sentraal, die liefdesgebod as sentrale wet en bv. die godsdienstige geloof asook die sedelike as funksies te sien nie, en is vir my die weg oop om o.a. die tweede liefdesgebod as sedewet op te vat, en die eerste liefdesgebod as die eerste en die grote (nie die sentrale nie) gebod vir die godsdienstige lewe. * * * * Alhoewel Vollenhoven en Dooyeweerd in belangrike en fundamentele opsigte ooreenkom in hul opvattinge van religie (prefunksioneel), gods­ dienstige geloof (funksioneel) en die sedelike (funksioneel), verskil hulle ook. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? g p y g Tereg sê Vollenhoven dat die eerste liefdes gebod in sy vertikale gerigt- heid die mens regstreeks in verhouding tot God stel, die tweede in sy horisontale gerigtheid nie.2“*) M aar as ons die tweede in sy verband met die eerste liefdesgebod neern, kan ons die menslike roepingsvervulling ook as ’n regstreekse verhouding tot God sien, maar dan bedoel ons met reg­ streeks iets anders. Ons het hier met twee saamhangende gebooie te doen‘ en nie met een met ’n „indivisible unity” 25) nie, want Christus spreek self van twee; verder die „gelykheid” wat Hy tussen beide stel (Gr. hoos) laat dit twee bly26> en die woorde van M arkus 12:31 „D aar is geen ander gebod groter as dié nie” stel die kursief gedrukte, die’ (Gr. toutoon) in die meer- voud. In my opvatting van godsdiens (in enger sien) is die geloof ’n inherente ,bepaling’ daarvan en hoef ek nie dit in twee „dele” te onderskei nie, deur die een (nl. religie) as sentraal en prefunksioneel en die ander (nl. geloof) as funksioneel te sien nie, omdat ek nie met die denkbeeld sentrum-funksie opereer nie; en daarom hoef ek ook nie godsdienstige geloof bloot as ’n funksie te sien nie. Dieselfde geld mutatis mutandis vol van die sedelike. Die sedelike is volgens die bogegewe uiteensetting religieus (godsdiens in ruimer sin). Omdat ek nie met die skema sentrum-funksie opereer nie, hoef ek die sedelike nie bloot as funksie te sien nie maar kan dit ook (oor- eenkomstig die tweede liefdesgebod, resp. die sedewet) as persoons- (self- en naaste-) liefde27) sien en kan ek dit sien in sy samehang met en sy bepaald- heid deur die eerste liefdesgebod.28 > Bowendien kan ek ook alle ander kultuuraktiwiteite, as religieus sien. g Daar is nog baie wat ek in hierdie verband graag sou wil sê. Maar ek beperk my net nog tot die volgende. Die Wysbegeerte van die Wetsidee handhaaf tereg dat dit die besondere en eiesoortigc eenheid van die mens (in sy verhouding tot God asook tot die orige skepping) skerp uitbring. M aar kan dit met behulp van ’n ander denkbeeld as die sentrum-J'unksie- denkbeeld nie ook gedoen word nie? Kan die Wysbegeerte van die Wets- idee aan die ander kant die eiesoortige eenheid van elk van dier, plant en stof tot sy reg laat kom ? MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? Vollenhoven sien religie in die eerste plek as ’n verbond wat God met die mens opgerig het;i9) hy sien nét die eerste liefdesgebod as religieuse w et;t) hy sien hierdie gebod eintlik nie as sentraal n ie,n ) maar as die eerste en groot gebod; en hy sien die sedelike as trou.20) Dooyeweerd sien religie wysgerig as „the innate impulse of human selfhood to direct itself toward the true or toward a pretended absolute Origin of all temporal diversity of meaning, which it finds focussed concentrically in itself”2 1) (waarby Dooyeweerd natuurlik die verbond tussen God en mens nie sal ontken nie); hy sien die hele (dubbele) liefdesgebod van Christus as ’n eenheidii) hy sien hierdie gebod in sy eenheid as die sentrale religieuse w eW ) en hy sien die sedelike as „love as temperal refraction” 2). Taljaard aanvaar die kursief gedrukte gedeeltes van hierdie beknopte saamvatting, en sluit hom dus, waar Vollen­ hoven en Dooyeweerd verskil, alternatief eers by die een en dan by die ander aan. M.i. moet mens drieërlei verhouding van die skepsele tot God onderskei. Ons kan dit skematies met drie konsentriese sirkels voorstel. Die binnenste sirkel stel godsdiens in enger sin voor waarop die eerste liefdesgebod be- trekking het en wat die verbond van God en mens veronderstel. Die tweede sirkel stel godsdiens in ruimer sin voor; ons noem dit religie. Dit het ook betrekking op die sedelike, die juridiese, ens., m.a.w. ook op die hele kul- turele lewe van die mens, d.w.s. op sy vervulling van sy hele roeping op aarde. Die buitenste sirkel sluit ook die verhouding van stof, plant en dier tot God in; ons noem dit die teale. Want bv. ’n klip staan ook in ’n regstreekse ver­ houding tot God omdat dit ’n skepping van God is, sy voortbestaan van God afhanklik is, dit aan die wetsorde van God onderworpe is en ook die majesteit en krag van God openbaar. 40 40 Godsdiens en religie kan ons nie skei nie, maar wel onderskei. Omdat die mens ’n eenheid is en die godsdiens die religieuse lewe lei en bepaal, het die verbond van God met die mens betrekking op sy hele religieuse lewe. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? Is die eenheidsvraag van elk van mens, dier, plant en stof uiteindelik nie in misterie gehul nie? M aar dat die eenheid van die mens (geskape na die beeld van G od en met sy hart as uitgange29) van die lewe) ’n besondere is waarmee die eenheid van elk van dier, plant en stof onvergelykbaar is, spreek vanself. Die mens is egter konings'iind 41 en hoof van die skepping en Christus is H oof en Koning van die mens en van die hele skepping. Hierby pas die kosmologiese sentrum-funksie-denkbeeld nie, altans nie vanself nie. * * * * Die denkbeeld wat gevorm word hang saam met veronderstellings, probleemstellings en metodegebruik. Dooyeweerd sê: ,Begin met die mens!’; „ .Know thyself!’ must indeed be written above the portals of philosophy” 3o> M.i. het die .tempel’ van die wysbegeerte drie ingangspoorte. Bo die sentrale en vernaamste staan: ,Ken God (as transkosmiese Middelpunt van die geskape heelal)!” Die twee gelykwaardige ingangspoorte weerskante van die sentrale dra respektiewelik die opskrifte: ,Ken die kosmos!’ én ,Ken die mens (w.o. jouself en jou denke)!’ Interessant is om in hierdie verband te let op die plekke wat God, wêreld en mens in Bavinck3i) se wys­ begeerte inneem. Dooyeweerd sê: „The transcendental critique of theoretical thought (d.w.s. die transsendentale metode) is, to be sure, the ultimate theoretical foundation of philosophy” 32). Aan hierdie metode gee Dooyeweerd in fundamentele sin voorrang; dit is ’n metode wat „in a radical critical at­ titude ..........(fixes)........... our theoretical thought itself on its necessary presupposita, which are contained in the real structure o f the first, more particularly, which are postulated by this structure” 33). In ooreenstemming met die drie opskrifte bo die poorte van die wys­ begeerte ken ek aan die fanerokritiese metode voorrang toe34). Dit is aan die openbaringsmetode van Bavinck en Hepp verwant. Hierdie metode rig sy oog nie op die voorwaardes van die teoretiese denke as sodanig nie, maar op dit wat (as sodanig) aan die denke gegee is om te ken. Dooyeweerd se beslissings lei hom tot die denkbeeld van sentrum- funksie waarvolgens hy sy wysbegeerte bou. My beslissings lei nie tot hierdie denkbeeld nie. Beide denkbeelde lê o.a. die onselfgenoegsaamheid van die denke en van die kosmos respektiewelik bloot. Op ’n begronding van my beslissing kan ek hier nie ingaan nie. M aar wie se beslissings is reg of is alt wee verkeerd? MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? O psetlik spreek ek van ,self- en naaste-trou’ en nie van .persoonstrou’ nie, om dat ek nie weet wat presies Vollenhoven onder ,persoon’ verstaan nie. 5. O psetlik spreek ek van ,self- en naaste-trou’ en nie van .persoonstrou’ nie, om dat ek nie weet wat presies Vollenhoven onder ,persoon’ verstaan nie. 6. D ie konvers van ,,die sedelike is in die mens-tot-mensverhouding gelee” , nl. „die mens-tot-mens-verhou- ding is in die sedelike geleë” , verwerp ons algar om dat daar ook ander as net sedelike verhoudings tussen mense bestaan. 6. D ie konvers van ,,die sedelike is in die mens-tot-mensverhouding gelee” , nl. „die mens-tot-mens-verhou- ding is in die sedelike geleë” , verwerp ons algar om dat daar ook ander as net sedelike verhoudings tussen mense bestaan. 6a. Hierdie bepaling skyn nie heeltemal vir Vollenhoven te geld nie, soos later sal blyk maar wel vir D ooye­ weerd en Taljaard. 6a. Hierdie bepaling skyn nie heeltemal vir Vollenhoven te geld nie, soos later sal blyk maar wel vir D ooye­ weerd en Taljaard. 6b. Taljaard se verduideliking van .funksie’ op bl. 396 as ’n ,vermoë’ is enigsins verwarrend, W aar al veer- tien (resp. vyftien) wetskringe—vanaf getal cn ruim te tot en met die sedelike en die godsdienstige geloof— as funksies o f funksioneel 7) gesien word moet funksie iets beteken w at aan alle wetskringe gemeenskaplik is 8). G etal, ruim te en trou kan moeilik as,verm oëns’ opgevat word, terwyl liefde tot G od en jou naaste as ’n van G od aan die mens gegewe .vermoë’ beskou kan word. Van funksies onderskei die Wysbegeerte van die Wetsidee aktes ..which as such cannot be enclosed in a modal (d.w.s. funksionele, H .G .S.) aspect o f reality” ;— hiervan noem Dooyeweerd as voorbeelde: „perception, representation, rem embrance, volition, etc.” . D it beperk ook w at onder funksie verstaan moet word. Vgl. A new Critique, II, bl. 372. 7. W.O, sinfunksie of funksionele grondstn, funksionele sinstruktuur, funksionele kringwette, retrosiperende en antisiperende funksies, subjek- en objekfunksies, Icidende (resp. bestemmende) cn funderende funksies, restriktiewe en ekspansiewe asook verdiepte funksies, grensfunksies, ens. 7. W.O, sinfunksie of funksionele grondstn, funksionele sinstruktuur, funksionele kringwette, retrosiperende en antisiperende funksies, subjek- en objekfunksies, Icidende (resp. bestemmende) cn funderende funksies, restriktiewe en ekspansiewe asook verdiepte funksies, grensfunksies, ens. 8. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? Nieteenstaande die modale verskille van die wetskringe en die daarm ee gegewe verskille van die modale funksies self. 8. Nieteenstaande die modale verskille van die wetskringe en die daarm ee gegewe verskille van die modale funksies self. 9. Isagogé, bl. 53, B.Opm. 9. Isagogé, bl. 53, B.Opm. 10. Isagogé, bll. 53/54, B. 2 en C. 1. 10. Isagogé, bll. 53/54, B. 2 en C. 1. 1 1. Isagogé, bl. 89 C. I. Soos reeds vermeld sien Vollenhoven slegs die eerste liefdesgebod as religieus m aar sover ek nagegaan het, noem hy dit nêrens die sentrale (religieuse) wel nie; hy noem dit egter we (en volkome skriftuurlik) ,het eerste en groote gebod’ (bl. 67). 12. ’n M ooi (ek mag wel sê ’n prototipiese) voorbeeld hiervan is die K oupernikaanse omwenteling by K ant en die hiermee gegewe teoretiese rede (m et sy aanskouingsvorm e, kalegorieë en idee as funksies), die praktiese rede (met sy wilsfunksie) en die .U rteilskraft’ (met sy estetiese en teleologiese oordeelsfunksies). 12. ’n M ooi (ek mag wel sê ’n prototipiese) voorbeeld hiervan is die K oupernikaanse omwenteling by K ant en die hiermee gegewe teoretiese rede (m et sy aanskouingsvorm e, kalegorieë en idee as funksies), die praktiese rede (met sy wilsfunksie) en die .U rteilskraft’ (met sy estetiese en teleologiese oordeelsfunksies). 13. A New C ritiq u e.......... Vol. I, bl. 5. 13. A New C ritiq u e.......... Vol. I, bl. 5. 14. ,, M eaning” o f „sin” = d ie syn o f synswyse van die kreatuurlik synde 15. A new C ritiq u e.......... Vol. I, bl. 11; ek kursiveer. 16. A new C ritiq u e..........Vol. I., bl. 60. 16. A new C ritiq u e..........Vol. I., bl. 60. 17. A new C ritiq u e.......... Vol. I, bl. 99. Vgl. ook F. A. K ock: Betekenis en plek van die hart in die Wys­ begeerte van die Wetsidee M A verhandeling bl 15 7. A new C ritiq u e.......... Vol. I, bl. 99. Vgl. ook F. A. K ock: Beteke q , g begeerte van die Wetsidee, M. A. verhandeling, bl. 15. 17a. O nder kosmos verstaan ek die „aardse” skepping. 17b. The modal aspects o f our experience are at the same time the moda! aspects o f all reality in its integra em pirical sense. (A new Critique, I bl. 18). I7c. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? * * * * Ten slotte wil ek aan Taljaard vra: W aarom tog moet die sedelike net as funksie36) gesien word? Waarom stem hy nie met Vollenhoven en my saam dat nét die eerste en groot liefdesgebod die religieuse (resp. die gods- 42 diens-) wet is nie? Waarom opereer hy met die kosmologiese sentrum- funksie-denkbeeld ? Graag sou ek sien dat teoloë (veral ook in ons land) deelneem aan ons wysgerige gesprekke wat handel oor vraagstukke wat op die grensgebied van teologie en wysbegeerte lê; reeds in Koers, Okt. ’47 (bl. 51) het ek hierdie wens uitgespreek. Ons wysgere het hulle nodig.37) H. G. STOKER. 1. Isagogé Philosophiae, 1941, bll. 66, 67. 2. A New Critique o f Thaoretical Thought, Vol. II, p. 147 and 152; Amsterdam 1955. 3. Vgl. my Grond van die sedelike, bll. 28 en 59. 4. Dooyeweerd onderskei nou vyftien wetskringe. 5. O psetlik spreek ek van ,self- en naaste-trou’ en nie van .persoonstrou’ nie, om dat ek nie weet wat presies Vollenhoven onder ,persoon’ verstaan nie. 6. D ie konvers van ,,die sedelike is in die mens-tot-mensverhouding gelee” , nl. „die mens-tot-mens-verhou- ding is in die sedelike geleë” , verwerp ons algar om dat daar ook ander as net sedelike verhoudings tussen mense bestaan. 6a. Hierdie bepaling skyn nie heeltemal vir Vollenhoven te geld nie, soos later sal blyk maar wel vir D ooye­ weerd en Taljaard. 6b. Taljaard se verduideliking van .funksie’ op bl. 396 as ’n ,vermoë’ is enigsins verwarrend, W aar al veer- tien (resp. vyftien) wetskringe—vanaf getal cn ruim te tot en met die sedelike en die godsdienstige geloof— as funksies o f funksioneel 7) gesien word moet funksie iets beteken w at aan alle wetskringe gemeenskaplik is 8). G etal, ruim te en trou kan moeilik as,verm oëns’ opgevat word, terwyl liefde tot G od en jou naaste as ’n van G od aan die mens gegewe .vermoë’ beskou kan word. Van funksies onderskei die Wysbegeerte van die Wetsidee aktes ..which as such cannot be enclosed in a modal (d.w.s. funksionele, H .G .S.) aspect o f reality” ;— hiervan noem Dooyeweerd as voorbeelde: „perception, representation, rem embrance, volition, etc.” . D it beperk ook w at onder funksie verstaan moet word. Vgl. A new Critique, II, bl. 372. 7. W.O, sinfunksie of funksionele grondstn, funksionele sinstruktuur, funksionele kringwette, retrosiperende en antisiperende funksies, subjek- en objekfunksies, Icidende (resp. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? bestemmende) cn funderende funksies, restriktiewe en ekspansiewe asook verdiepte funksies, grensfunksies, ens. 8. Nieteenstaande die modale verskille van die wetskringe en die daarm ee gegewe verskille van die modale funksies self. 9. Isagogé, bl. 53, B.Opm. 10. Isagogé, bll. 53/54, B. 2 en C. 1. 1 1. Isagogé, bl. 89 C. I. Soos reeds vermeld sien Vollenhoven slegs die eerste liefdesgebod as religieus m aar sover ek nagegaan het, noem hy dit nêrens die sentrale (religieuse) wel nie; hy noem dit egter we (en volkome skriftuurlik) ,het eerste en groote gebod’ (bl. 67). 12. ’n M ooi (ek mag wel sê ’n prototipiese) voorbeeld hiervan is die K oupernikaanse omwenteling by K ant en die hiermee gegewe teoretiese rede (m et sy aanskouingsvorm e, kalegorieë en idee as funksies), die praktiese rede (met sy wilsfunksie) en die .U rteilskraft’ (met sy estetiese en teleologiese oordeelsfunksies). 13. A New C ritiq u e.......... Vol. I, bl. 5. 14. ,, M eaning” o f „sin” = d ie syn o f synswyse van die kreatuurlik synde 15. A new C ritiq u e.......... Vol. I, bl. 11; ek kursiveer. 16. A new C ritiq u e..........Vol. I., bl. 60. 17. A new C ritiq u e.......... Vol. I, bl. 99. Vgl. ook F. A. K ock: Betekenis en plek van die hart in die Wys­ begeerte van die Wetsidee, M. A. verhandeling, bl. 15. 17a. O nder kosmos verstaan ek die „aardse” skepping. 17b. The modal aspects o f our experience are at the same time the moda! aspects o f all reality in its integra em pirical sense. (A new Critique, I bl. 18). I7c. Ek beweer dus ook nie dat die term ,funksie’ onbruikbaar is nie; vir sommige beperkte probleemkom - plekse mag die denkbeeld sentrum-funksie goeie diens kan doen. 18. Ek spits die weergawe van my denkbeeld net toe op die onderhawige geskilpunte. D aarom noem ek ek nie (wat die Wysbegeerte van die Wetsidee ook aanvaar) bv. die fundam entele beginsels van sondeval- verlossing en wêreld-afval— herskepping, die Goddelike wetsorde, ens., nie. O p my leerstuk van kos- miese dimensies (modaliteite, individuele en sosiale strukture, gebeurtenisse (w.o. tyd)en waardes) kan ek hier nie ingaan nie. bll 6 4. Dooyeweerd onderskei nou vyftien wetskringe. 5. 6. D ie konvers van ,,die sedelike is in die mens-tot-mensverhouding gelee” , nl. „die mens-tot-mens-verhou- ding is in die sedelike geleë” , verwerp ons algar om dat daar ook ander as net sedelike verhoudings tussen mense bestaan. 1. Isagogé Philosophiae, 1941, bll. 66, 67. 2. A New Critique o f Thaoretical Thought, Vol. II, p. 147 and 152; Vgl. my Grond van die sedelike, bll. 28 en 59. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? Sy insig in die ,naiewe ervaring’ waarop hy hom telkens beroep, asook sy beroep op skrifwaarhede is nie resultate van sy transsendentale metode nie, maar van die fanerotiese^metode; bowendien gebruik hy m.i. nolens volens die fenomenologiese metode (,in U lig ) met sy onderske'ding van die .sinskerne’ asook van die samehang van die wetskringe. M.i. is die feno­ menologiese metode (,in U lig’ gesien en gebruik) ’n spesiale metode van die fanerokrltiese. 34. Al gee Dooyeweerd voorrang aan die transsendentale metode ,kan ook hy nie sonder die fanero-kritiese metode uitkom nie. Sy insig in die ,naiewe ervaring’ waarop hy hom telkens beroep, asook sy beroep op skrifwaarhede is nie resultate van sy transsendentale metode nie, maar van die fanerotiese^metode; bowendien gebruik hy m.i. nolens volens die fenomenologiese metode (,in U lig ) met sy onderske'ding van die .sinskerne’ asook van die samehang van die wetskringe. M.i. is die feno­ menologiese metode (,in U lig’ gesien en gebruik) ’n spesiale metode van die fanerokrltiese. 35. Ons moet onthou dat meer lyne of denkbeelde as die van sentrum-funksie deur die Wysbegeerte van die Wetsidee loop. Afgesien van die bepaling dat die wetskringe funksioneel is en van hul verband met die hart van die mens as subjektiewe sentrum of met Christus na sy menslike natuur as konsentrasiepunt van die hele kosmos, vertoon die wetskring leer met sy rangorde en die hierop geboude leer van indivi- dualiteitstrukture, ’n bouplan wat in verskillende opsigte behou kan bly, ook al word die senirum-junksie- denkbeeld prysgegee. 35. Ons moet onthou dat meer lyne of denkbeelde as die van sentrum-funksie deur die Wysbegeerte van die Wetsidee loop. Afgesien van die bepaling dat die wetskringe funksioneel is en van hul verband met die hart van die mens as subjektiewe sentrum of met Christus na sy menslike natuur as konsentrasiepunt van die hele kosmos, vertoon die wetskring leer met sy rangorde en die hierop geboude leer van indivi- dualiteitstrukture, ’n bouplan wat in verskillende opsigte behou kan bly, ook al word die senirum-junksie- denkbeeld prysgegee. 36. By wat hieroor gesê is en met verwysing na voetnote 6b en 29 wil ek die vraag stel waarom trou of ontrou van die kant van die mens tecnoor God nie as ’n funksionele bepaling van ,religie’ gesien kan word me. I.v.m. wat Taljaard op bl. 309 oor die soendood van Christus s6 wil ek verwys na I. Johannes 3 vss. 9 en 14. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? Ek beweer dus ook nie dat die term ,funksie’ onbruikbaar is nie; vir sommige beperkte probleemkom - plekse mag die denkbeeld sentrum-funksie goeie diens kan doen. I7c. Ek beweer dus ook nie dat die term ,funksie’ onbruikbaar is nie I7c. Ek beweer dus ook nie dat die term ,funksie’ onbruikbaar is nie; plekse mag die denkbeeld sentrum-funksie goeie diens kan doen. plekse mag die denkbeeld sentrum-funksie goeie diens kan doen. 18. Ek spits die weergawe van my denkbeeld net toe op die onderhawige geskilpunte. D aarom noem ek ek nie (wat die Wysbegeerte van die Wetsidee ook aanvaar) bv. die fundam entele beginsels van sondeval- verlossing en wêreld-afval— herskepping, die Goddelike wetsorde, ens., nie. O p my leerstuk van kos- miese dimensies (modaliteite, individuele en sosiale strukture, gebeurtenisse (w.o. tyd)en waardes) kan ek hier nie ingaan nie. !9. Isagogé, bll. 67, e.v. 43 20. Isagogé, bl. 22. g g 21. A new Critique, í, bl. 57. q , , 22. A new Critique, I, bl. 60: „An indivisible unity”. 23. A new Critique, II, 149 en 153. 24. Isagogé, bl. 66. g g , 25. Dooyeweerd: A new Critique, I, bl. 60. y q , , 26. Eksegete moet maar sê of ek reg is. Vollenhoven sien dit ook so, Isagoge, bl. 66. 26. Eksegete moet maar sê of ek reg is. Vollenhoven sien dit ook so, Isagoge, bl. 66. g g , g g , 27. Ook die ander kultuurnorme as die sedelike staan in religieuse verband. Dat die dubbel liefdesgebod net die sedelike noem staan i.v.m. die vraag aan Christus gestel asook in verband daarmee dat beide gebooie die innige samehang wil uitdruk van die unieke verhouding van mens tot God en van die mense tot mekaar as beelddraers van God. 27. Ook die ander kultuurnorme as die sedelike staan in religieuse verband. Dat die dubbel liefdesgebod net die sedelike noem staan i.v.m. die vraag aan Christus gestel asook in verband daarmee dat beide gebooie die innige samehang wil uitdruk van die unieke verhouding van mens tot God en van die mense tot mekaar as beelddraers van God. o e aa as bee dd ae s va God 28. VbI. my Grand van die sedelike, bll. 28 en 59. Ek wil hier net hyvoeg dat ál die skriftuurlike waarhede watTaljaard i.v.m. sy uiteensetting van .religie’ en i.v.m. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? sy kntiek op verkeerde opvattinge van,reilgte bied, ook hul aangewese plekke in die denkbeeld vind waarmee ek opereer. 28. VbI. my Grand van die sedelike, bll. 28 en 59. Ek wil hier net hyvoeg dat ál die skriftuurlike waarhede watTaljaard i.v.m. sy uiteensetting van .religie’ en i.v.m. sy kntiek op verkeerde opvattinge van,reilgte bied, ook hul aangewese plekke in die denkbeeld vind waarmee ek opereer. 29. Die bron van uitgange hoef nie juis ’n sentrum te wees nie; dit kan ook (soos die bron va n ’n rivier) hoog of (soos die wortels van ’n boom) laaf> wees; maar geen van die ruimtelike beelde bevredig nie. Vollen­ hoven (Isagoge, bl.53) sien hierdie uitgange nie as funksie s (soos Taljaard, bl. 302) nie> maar as religieuse rigtings na God toe of van God weg. 29. Die bron van uitgange hoef nie juis ’n sentrum te wees nie; dit kan ook (soos die bron va n ’n rivier) hoog of (soos die wortels van ’n boom) laaf> wees; maar geen van die ruimtelike beelde bevredig nie. Vollen­ hoven (Isagoge, bl.53) sien hierdie uitgange nie as funksie s (soos Taljaard, bl. 302) nie> maar as religieuse rigtings na God toe of van God weg. 30. A new Critique, I, bl. 5. 30. A new Critique, I, bl. 5. 31. Nie alleen het ek van Dooyeweerd en Vollenhoven geleer nie, maar ook van Bavinck en Hepp. Al word m.i. tereg ernstige bedenkinge teen verskillende wysgerige insigte van Bavinck en Hepp geopper, meen ek tog dat aan die bydraes van Bavinck en Hepp tot ons Calvinistiese Wysbegeerte veel meer bete- kenis toekom as wat vandag in ons kring erken word. 31. Nie alleen het ek van Dooyeweerd en Vollenhoven geleer nie, maar ook van Bavinck en Hepp. Al word m.i. tereg ernstige bedenkinge teen verskillende wysgerige insigte van Bavinck en Hepp geopper, meen ek tog dat aan die bydraes van Bavinck en Hepp tot ons Calvinistiese Wysbegeerte veel meer bete- kenis toekom as wat vandag in ons kring erken word. 32. A new Critique, I, bl. 544. 33. Transcendental Problems of Philosophic Thought, bl. 25. p g , 34. Al gee Dooyeweerd voorrang aan die transsendentale metode ,kan ook hy nie sonder die fanero-kritiese metode uitkom nie. MOET ONS DIE SEDELIKE TOT ’N FUNKSIE BEPERK? Die term ,altruïsme’ pas hier nie. Ons mag die menslike natuur van Christus nie van sy Godde- like natuur skei nie ook alis Christus as mens Verlossingsmiddelaar; as God is Hy Skeppings- en Her- skeppingsmiddclaar. In geen van die gevalle is Hy ’n kosmiese Konsentrasiepunt, n Sentrum binne in die skepping nie. 36. By wat hieroor gesê is en met verwysing na voetnote 6b en 29 wil ek die vraag stel waarom trou of ontrou van die kant van die mens tecnoor God nie as ’n funksionele bepaling van ,religie’ gesien kan word me. I.v.m. wat Taljaard op bl. 309 oor die soendood van Christus s6 wil ek verwys na I. Johannes 3 vss. 9 en 14. Die term ,altruïsme’ pas hier nie. Ons mag die menslike natuur van Christus nie van sy Godde- like natuur skei nie ook alis Christus as mens Verlossingsmiddelaar; as God is Hy Skeppings- en Her- skeppingsmiddclaar. In geen van die gevalle is Hy ’n kosmiese Konsentrasiepunt, n Sentrum binne in die skepping nie. Wysgerig teoretiese konstruksies op die grensgebied van teologie en wysbegeerte raak die teologie self D it is in die teoloë hul eie belang om nie afsydig le staan van die Calvimsties wysgerige denke me. Is bv. ons betrokke opvattings van godsdiens en religie. is Dooyeweerd se Christologie (insover die denk­ beeld van sentrum-funksie dit bepaal) en is my onderskeidings van Christus as Middelaar skriftuurlik ? En so is daar meer vrae waaroor ’n gesprek tussen teoloë en wysgere nodig is. Trouens die teologie het vir verskillende beslissings op sy gebied ook die hulp van die wysbegeerte nodig. 37. Wysgerig teoretiese konstruksies op die grensgebied van teologie en wysbegeerte raak die teologie self D it is in die teoloë hul eie belang om nie afsydig le staan van die Calvimsties wysgerige denke me. Is bv. ons betrokke opvattings van godsdiens en religie. is Dooyeweerd se Christologie (insover die denk­ beeld van sentrum-funksie dit bepaal) en is my onderskeidings van Christus as Middelaar skriftuurlik ? En so is daar meer vrae waaroor ’n gesprek tussen teoloë en wysgere nodig is. Trouens die teologie het vir verskillende beslissings op sy gebied ook die hulp van die wysbegeerte nodig. 37.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1788/1881

Afrikaans

RIULW AARDE RIULW AARDE RIULW AARDE RUILNOMMERS. „Tydskrif virLet- terkunde,” onder redaksie van C. M. v.d. Heever, Abel J. Coetzee e.a., ver- vang die „Skrywerskringjaarboek” as tydskrif. Dit sal ’n kwartaalblad wees en kos 15/- by prof. A. J. Coetzee, posbus 1176, Johannesburg. As orgaan waarin literêre bydrae gepubliseer sal word, moet dit dan ook aan literêr- estetiese eise voldoen. Die uiterlike is in alle geval kunssinnig: die band is sierlik, die papier mooi, die hele afwerking puik. In sy geheel geneem is die bydraes op peil: daar is gedigte ■ an Totius Van den Heever, Malherbe, Uys Krige; kort verhale van van Bruggen, Sannie Uys, W. van der Berg, W. A. de Klerk, S. J. Pretorius; twee artikels deur G. A. Watermeyer en H. M. van der Westhuizen; en die onmisbare boekelys deur P. J. Niena- ber. Ek wil die tydskrif van harte aanbeveel by ons lesers en die hoop uitspreek dat dit veel sal bydra tot die verdere vorming en ontwikkeling van ons Afrikaanse letterkunde. Die re­ daksie sal egter moet waak teen die opname van tweederangse bydraes. sonder grondige studie van P. A. Verhoef oor die teks van die Ou Tes­ tament verskyn ook in dié „Vaandel.” J. P. Jooste ondersoek ons beroepstel- sel (van predikante) en „Die Kerk- blad” (9 en 23 Febr. en 23 Maart) en S. du Toit bespreek die vernuwing van ons kerk (23 Maart, „Die Kerkblad”), na aanleiding o.a. van J. Dreyer se „Keerpunt in die N.H.K." in „Die Her- vormer” (Maart). Die onderteke- ningseis vir predikante van die Drie Formulierc word in „Die Hervormer” breedvoeriger beredeneer (Feb. Mrt E. A. Venter skryf in ,,Die Kerkbode” oor evangelisasie-metodes (7 en 28 Febr.) en G. L. Loots ook daar (21 en 28 Febr.) oor die doop as bond- seël. Die redaksie van „Die Kerk­ bode” (21 Febr.) handel oor katkisa- sie-aksie in Suid-Afrika. * * * * * * MAATSKAPPY EN WETENSKAP EN KUNS. Besonder waardevol is twee artikels oor die aanvaarbare film deur D. Hendfikso in “Bezinning” (Jan., Feb.) S. J. v.d. Walt gaan in „Ons Kleintjie” (Feb., Maart) voort met sy studie oor segregasie, terwyl „Calvin Forum” (Jan.) ’n mooi simpo- sium het oor kapitalisme of sosialis- me. In „The Calvin Forum” is ook baie mooi: C. de Boer ,.Moral requi­ sites for peace” (Febr.) en H. J .van * * * K ERK EN GODSDIENS. Skraal is die oes hier. Die vraagstuk van ekumenisiteit word mooi bespreek in „Die Geref. Vaandel” (Des. ’50) en in „The Calvin Forum” (Maart). ’n Be- 273 Febr. beredeneer het dat ons vir ons universiteite moet betaal. C.N.O. kom ook weer onder die soeklig: in „Die Kerkblad” (9 Febr.) deur dr. S. J. v.d. Walt en in „Onderwysblad” (Maart) deur I. J. le Roux, ,,Onderwysblad ’ (Maart, April), wy ook heelwat aan­ dag aan die nuwe onderwysbeleid in die Transvaal. Die status van en die tekort aan onderwysers is tans ’n brandende vraagstuk: Th. Blok in „Die Skoolblad” (Febr., Maart) en andere in „Die Unie” (Febr.) en in „Onderwysblad” (Maart, April). Th. Blok het dit weereens teen ontgroe- ning in ,,Ons Kleintjie” (Febr.) J. M. Hattingh het ’n mooi sielkundig-op- voedkundige studie in „Ons Kleintjie”: die onfatsoenlike taal van kinders (Maart). M. L. Spies waag hom in „Ons Kleintjie” (Maart) aan die op- voedkunde van Jesus. Vir algemene belang is die bespreking oor die voor- geskrewe boek deur P. H. de V. Uys in „Die Unie” (Febr.) en ook daar (Maart) N. Sieberhagen se „sosiale benadering van die onderwys.” C. Murray gee in „Die Kerkbode” (21 Febr.) ons 'n kykie in die lewe van die „Hope-inrigting” vir kreupelkinders, en G. T. van Rooyen skryf in „Ons Kleintjie” (Febr.) ten slotte oor vry onderwys en spaarsaamheid. Andel oor „A que3t for a Calvinistic philosophy” (Maart). S. du Toit skryf in „Die Kerkblad” (19 Jan. en 9 Febr.) iets •. loois oor die tweede helfte van die 20ste eeu. A. C. Bohmer het ’n eerste rangse studie oor gedragsafwy- kings in ,,Ons Kleintjie" (Maart) en H. J. Strauss in „Die Kerkbode” (28 Febr., 7 Maart) oor ons kerklike arme- sorg, en D. F. de Beer ook daar (7 en 21 Maart) oor ons nuwe drankwets- ontwerp. P. C. * * * Schoonees het ’n be- sonder interessante bydrae oor ons woordeboeke in „Die Huisgenoot” (30 Maart) en A. J. Smuts oor hoe ’n toe- spraak moet gehou word in „Die Brandwag” (2 Maart). * * • SKOOL EN OPVOEDING. Die grootste en belangrikste gebeurtenis op hierdie terrein waarop byna al ons ruilnommers die aandag vestig, is die selfstandigwording van die P.U.K. vir C.H.O. Ek wys net op „Die Kerk­ blad” (spesiale nommer, 9 Maart), „Zuid-Afrika” (Maart), „Onderwys- blad” (Maart en April), „Die Skool- blad” (Maart), „Die Brandwag” (16 Maart), „Die Huisgenoot” (9 en 16 Maart). A. C. Celliers het in „Die Huisgenoot” (9 Maart) verder ’n be- sonder belangrike bydrae oor die steun aan en vestiging van ons univer- siteite terwyl die redaksie reeds op 16 J. CHR. COETZEE.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1766/1859

Afrikaans

8 8 DIE VOORTREKKER-IDEALE IN DIE MODERNE WÊRELD. Die kulturele nasionalisme leef wel baie sterk op in Europa teens­ woordig, maar die Afrikanerdom het nie direk voordeel daarvan nie, 9 aangesien hy in direkte verband leef met die Britse Ryk, wat ’n baie sterk invloed uitoefen ten gunste van die Britse lewensstyl oral in die Britse gebied. Die verbritsingsproses, waarvan die Voortrekkers, met Potgieter vooraan, probeer uitwyk het, is al ’n eeu en meer voortdurend aan die gang en word gesteun met politieke, ekonomiese en kulturele middels na gelang van omstandighede. Op die oomblik werk die ekonomiese fak- tore niiskien die sterkste en wel in hul verband met die immigrasie-gevaar. Dat die Afrikanerdom teenoor hierdie invloede tot nog toe standgehou het, is ’n wonderwerk wat goeie moed gee vir die toekoms. Maar ’n groot gevaar skuil in die gangbare nciging om die Afrikanernasie te laat opgaan in ’n sogenaanide Suid-Afrikaanse nasie wat die produk sal wees van vereniging tussen die Hollandse Afrikaners en die ander blanke be- volkingsgroepc, veral Engelse en Jode. Hierdie neiging tog laat die hand- hawing van die Afrikanerdom se eie goed verflou en wek selfs vyandskap teen sodanige selfhandhawing, wat dan vir „politiek” uitgemaak word. As die Eeufeesjaar egter sy boodskap voortaan so duidelik en sterk laat uitgaan soos tot nog toe, die boodskap naanilik dat almal wat die erenaam van Afrikanerboer wil dra— dit het tog al weer ’n erenaam geword, nie waar nie?— dat hulle almal bymekaar moet kom, saam moet staan, die Afrikanernasionaliteit op alle gebied moet handhaaf en alle goedgesinde vreemdelinge moet uitnooi om daarby aan te sluit, dan sal ook hierdie ge­ vaar van denasionalisasie vermy kan word en die Christelike beskawing op Afrikaanse styl vergoed gevestig kan word in ons land. Maar dan moet ons ook al dadelik daar byvoeg dat sodanige selfhandhawing teen die gevare wat ons nasionaliteit bedreig, nie permanent moontlik sal wees sonder dat dit beskerm word deur ’n eie, onafhanklikvrye Afrikaanse staatsorganisasie. Wat van hierdie Voortrekker-ideaal van ’n eie repu- blikeinse staatsverband? Die ideaal leef nog wel in elke Afrikanerhart. Maar hoe kan dit ver- wesenlik word teen die verset van ons Engelssprekende niedeburgers en van die Britse maghebbers in? Wat laasgcnocnide betref, hulle mag, veral op ekonomiese gebied, is nog geweldig in Suid-Afrika, en daardie mag word doelbewus uitgeoefen in anti-republikeinse sin. DIE VOORTREKKER-IDEALE IN DIE MODERNE WÊRELD. Terwyl ons nou die Groot Trek op die eeu-tyd wcer belewe, is dit seker gepas om die vraag te stel in hoever daar in die moderne wêreld en ons hedendaagse Suid-Afrika nog plek is vir en lewenskrag is in die Voortrekker-ideale: naamlik om op die Afrikaanse hoogland die Christe- like beskawing te vestig volgens suiwer Afrikaanse styl in ’n eie republi- keinse staatsverband met voogdy oor die gekleurde bevolking sonder ge- lykstelling. Die vestiging van ’n Christelike beskawing op die Afrikaanse hoog­ land— gee die moderne wêreld nog ruimte vir die verwesenliking van hier­ die ideaal? Ons weet dat die Christelike beskawing teenswoordig op die afdraend is— nie alleen daarin dat die Christelike volke van die wêreld relatief verswak teenoor die nie-Christelike volke veral van die Ooste nie, maar ook daarin dat in die Christelike volke self die Christendom steeds minder die toon aangee. Liberalisme en Materialisme, die heersende rig- tinge van die negentiende eeu, het reeds gevoer tot die bolsjewisering van Rusland en gevolglik tot die ontkerstening van ’n baie groot deel van die moderne wêreld; cn die idealisties-romantiese reaksie daarteen, met name in Italië en Duitsland, het wel tot resultaat gehad die vestiging van 'n nominaal Christelike Staatsbeleid, maar dit was ’n beleid wat sy Christelikheid veral gevind het in anti-semitisme en wat teenoor die Christelike kerk byna net so antiteties staan as teenoor die Jodedom. Frankryk weer, wat nog die liberalisme Tiuldig, is byna ewe atei'sties in sy staatsbeleid as Rusland. En dit moet duidelik wees dat hierdie moondhede in bond met die Mohamedanisme die kerstening van Noord Afrika menslikerwys gespreek bykans uitskakel. Enigsins anders staan dit egter met Suid-Sentraal-Afrika, wat meer onder Angel-Saksiese invloed staan. Want in die Angel-Saksiese wêreld geniet die Christendom nog amptelike erkenning, hoewel dit ook nie meer baie krag uitoefen nie. Ook hier gee liberalisme en materialisme eigelik die toon aan en bemoeilik hulle dus ook die kerstening van Afrika se hoog­ land, in so ver as dit verengels word. Maar tog word hier nog ruimte gelaat vir Christelike ontwikkeling, wat dus slegs sal afhang van die self- handhawing van die Afrikanerdom met behoud van sy Christelike karakter en dus ook sy evangeliserende werking. Is daar dan in die moderne wêreld nog plek vir ’n suiwer Afrikaans-Christelike lewcnsstyl van die Afrikanerdom? DIE VOORTREKKER-IDEALE IN DIE MODERNE WÊRELD. Dit is dan ook vanselfsprekend dat die invloed daarvan veral sterk is op ons Engels­ sprekende inedebrugers, omdat hulle lojaliteit nog half verpand is aan Engeland, hulle eigelike “Home.” Hulle sou egter niettertyd gewen kan word, na mate hulle meer geneig word deur die inwerking van ons land op hulle en deur die aantreklikheid van ons Afrikaanse nasionaliteit oin self Afrikaners te wees. Maar dan bly daar nog die groot moeilikheid van ons afhanklikheid en swakheid in die groot wêreld, wat ’n groot deel van ons bevolking bevang met vrees om alleen te staan en dring om 10 bcskerming te soek by Groot Brittanje. Hierdie neiging is die groot ge- vaar vir die republikeinse ideaal van die Voortrekkers; en ’n ander een daarmee verwant is die gevoel dat ’n bevredigende reeling met die ander Britse gebiede in Afrika alleen verkry kan word as Suid-Afrika ook in die Britse verband bly. Bekyk ons hierdie teëwerkende invloede goed, dan sal dit egter spoedig blyk dat hulle van ’n tydelike en verbygaande aard is. Want na mate Suid-Afrika sterker word en Engeland relatief swak- ker in die wêreld, sal die beskermingsargument sy krag verloor. En wat betref wenslike reëlinge met die res van Brits-AfrTka, die kan binne ’n kort tydjie vereers geheel afgehandel wees. Alles sal dus maar daarvan afhang of ons die republikeinse voortrekker-ideaal lewendig kan hou by die Afrikanerdom deur dit gedurig as doelwit voor oë te hou en deur ook van stap tot stap die verwesenliking daarvan voor te berei. Maar die Voortrekkers het hulself nie slegs voorgestel die vestiging van ’n Christelik-Afrikaanse Republiek in die hoogland van Afrika nie; hulle het terdeë besef dat die vervulling van daardie ideaal in die streng- ste sin afhanklik is van die heerskappy van die blanke beskawing ook oor die gekleurde bevolking van Suid-Afrika, met die doel om daardie bevol- king in te skakel as hulpkrag vir die beskawings-ontwikkeling van ons land en om also ook die gekleurde bevolking te ontwikkel tot ’n Christe- like beskawing van sy eie. Dit is die ideaal van kleursegregasie wat on- verbiddelik gekant is teen enige bloedvermenging. Hierdie ideaal is nog steeds bestry deur die liberalisme en word vandag ook in Suid-Afrika bogronds en ondergronds beveg deur die bolsjewistiese kommunisme, wat nou weer drie Afrikanerdogters na Rusland gevoer het om die arbeider- broederskap sonder onderskeid van ras of geloof te leer verheerlik. DIE VOORTREKKER-IDEALE IN DIE MODERNE WÊRELD. Maar dit word in besonder bedreig deur die ekonoiniese verval van ’n baie groot deel van die Afrikanerdom, wat meebring dat blank en gekleurd op die- selfde lae peil moet lewe, dikwels in onderlinge verkeer en selfs same- woning. Daarteenoor staan die feit dat die opkoms van die Europese nasionalisme waarna reeds verwys is en veral die verwagte herstel van Duitse Kolonisasie in Afrika asook die moderne sosiale wetenskap krag- tige steun bied aan die Voortrekkers se segregasie-ideaal. Ons slotsom kan dus seker wees dat die omstandighede van die moderne wêreld waarin ons by die eeufees verkeer, die verwesenliking van die Voortrekkerideale nie onmoontlik maak nie, mits die Afrikanerdom daaraan trou bly. Maar aan die ander kant sal dié verwesenliking die saamtrekking van al die kragte van die Afrikanerdom onder inspirasie van die grootse herdenkingsfees van 1938 noodsaaklik maak: die Afrika­ nerdom sal weer moet terugkeer na sy eie toe, die Afrikaners sal na mekaar toe moet terugtrek, soos hulle reeds doen, en alle verdeeldheid oor 11 11 lewensbelange uitdelg, en in besonder sal die Afrikanerdom hom moet bevry van sy ekonomiese knegskap deur in die Tweede Groot Trek na die stede van Suid-Afrika toe doelbewus beslag te lê op die magtige stedelike rykdomsbronne van handel en industrie. Daarvoor is nie nodig ’n anti- Engelse of anti-Joodse of anti-Asiatiese beweging nie— al wat nodig is, maar dit sal voile kraginspanning vereis— is dat die Afrikanerdom Afri- kanerbesigheid sal ondersteun deur saamsnoering van hul koopkrag, hul kapitaalkrag en hul besigheidsvernuf. Hiervoor is die wil reeds daar—■ slegs die organisasievorm moet nog verskaf word; en dit, hoop ons, sal gedoen word deur die Volkskongres vir reeling van die Eeufeesreddings- daad wat reeds aangekondig is vir 1939. L. J. DU PLESSIS. Potchefstroom. Potchefstroom.

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1740/1835

Afrikaans

HOËR ONDERWYS IN NEDERLAND. Interessante Nuwe Ontwikkelinge. Hierdie roeping stel die kommis- sie onder drie hoofde: die ontwikkeling van die wetenskap; die vorming en voorbereiding tot selfstandige beoefening van die wetenskappe en tot die beklee van maatskaplike betrekkinge, waarvoor ’n wetenskaplike opleiding vereis word of dienstig kan wees; die bevordering van die gees- telike en sedelike vorming en die maatskaplike vereantwoordelikheids- besef van die studente. Die kommissie eis dan dat aan elke openbare universiteit die geleentheid gebied moet word— wat die besondere inrig- tings altyd besit het— 0111 op die basis van die grondslag ’n formulering op te stel waarin, rekening houdende met die eie karakter van die instel- ling, ’n spesiaal vir hom geldende uitwerking aan die doelstelling gegee kan word. cultuurcentra getrouw te blijven, echter niet als een credo— dat bij een kerk behoort— nóch als een criterium voor universitaire leertucht.” Van ’n rigtinglose universiteit wil hierdie kommissie tenregte niks weet nie, want ’n universiteit het ’n dure roeping. Hierdie roeping stel die kommis- sie onder drie hoofde: die ontwikkeling van die wetenskap; die vorming en voorbereiding tot selfstandige beoefening van die wetenskappe en tot die beklee van maatskaplike betrekkinge, waarvoor ’n wetenskaplike opleiding vereis word of dienstig kan wees; die bevordering van die gees- telike en sedelike vorming en die maatskaplike vereantwoordelikheids- besef van die studente. Die kommissie eis dan dat aan elke openbare universiteit die geleentheid gebied moet word— wat die besondere inrig- tings altyd besit het— 0111 op die basis van die grondslag ’n formulering op te stel waarin, rekening houdende met die eie karakter van die instel- ling, ’n spesiaal vir hom geldende uitwerking aan die doelstelling gegee kan word. Hier word openlik aanvaar deur ’n openbare liggaam van gesag- hebbende manne en vroue van allerlei oortuiging dat elke universiteit ’n eie karakter het, ’n geestelike grondslag moet hê, en ’n eie formulering van sy doelstelling moet opstel. Dit is ’n geweldige vordering op die gebied van die hoër onderwys— d.w.s. weg van alle sgn. neutraliteit. Natuurlik wil die kommissie dit he sonder enige gewetensdwang— daar- inee gaan ons heelhartig saam. Maar werklike karakter, waaragtige geestelike grondslag, ’n heldere doelstelling kan egter alleen op ’n besondere universiteit tot behoorlike verwesenliking kom! HOËR ONDERWYS IN NEDERLAND. Interessante Nuwe Ontwikkelinge. Gedurende verlede jaar hot daar in Nederland by die Staatsdrukkerij- en Uitgeverijbedrijf, ’s Gravenhage, ’n uiters belangrike rapport verskyn. Dit is die rapport van die „Staatsconimissie tot Reorganisatie van het Hoger Onderwijs.” Hierdie kommissie was sinds April 1946 besig aan sy ondersoek en kon eers verlede jaar sy belangrike rapport indien. Dit is ’n rapport wat vir ons in Suid-Afrika van die grootste betekenis is. lik wil in hierdie artikel graag die aandag vestig op enkele belangrike sake wat in die rapport na vore gebring is. Indien die adviese van hierdie kommissie gevolg word, sal daar in Nederland vier verskillende tipes van universiteite— ook „hogeschoolen” --wees, nl. die selfstandigverklaarde (openbare), die ryks-, die gemeen- telike en die besondere universiteite. Opmerklik is dit dat die kommissie bepaalde aanbevelings doen in verband met allerlei vraagstukke, o.a. status, bestuur, finansies, senaat, fakulteite ens., rakende die eerste twee soorte, maar duidelik sê dat sake rakende die ander twee liefs ondersoek moet word deur spesiale kommissies waarop o.m. persone sitting het wat mandaat van hul betrokke inrigtings verkry het. In Nederland word dus met reg die selfstandigheid en die reg van die besondere en die gemeen- telike universiteite aanvaar, erken en geëerbiedig. Besonder interessant is die pragtige behandeling van die vraagstuk van doelstelling en taak van die universiteit. Die kommissie gaan van die standpunt uit dat alle universitêre inrigtings, die openbare universiteit nie uitgesluit nie, op ’n geestelike grondslag steun. Hy betreur die feit dat menige universiteit sig te weinig bewus was van „deze tot nu toe nooit volledig onder woorden gebrachte grondslag en van haar daaruit voortvloeiende taak in eigen en ruimcre kring.” Die grondslag moet daar- om uitdruklik geformuleer word. ,,Een dergelijke verklaring zal moeten verstaan worden als een appél tot alle leden van de academische ge- meenschap om de hoge roeping der universiteit als een der belangrijkste 83 cultuurcentra getrouw te blijven, echter niet als een credo— dat bij een kerk behoort— nóch als een criterium voor universitaire leertucht.” Van ’n rigtinglose universiteit wil hierdie kommissie tenregte niks weet nie, want ’n universiteit het ’n dure roeping. HOËR ONDERWYS IN NEDERLAND. Interessante Nuwe Ontwikkelinge. Nadat Nederland al vir eeue sonder grade voor die doktorsgraad klaar gespeel het, kom hierdie kommissie met die interessante aanbe- veling dat aan die Nederlandse universiteit, soos in die Angelsaksiese lande ininstens ’n baccalaureusgraad en waarskynlik ook ’n magisters- graad ingestel moet word: die baccalaureusgraad na ’n driejarige studie, cn die magistersgraad as voorvereiste vir die doktoraal-eksamen. Nou, dit is ’n aangename verrassing: die volkslewe eis grade en nie net soveel jarc universitêre studie nie. Ek dink ons het in Suid-Afrika iets goeds geërf van die Britse stelsel. Uit die doelstelling van die universiteit vloei een bolangrike saak ook voort: die kommissie aanvaar die historiese i'eit dat die universiteit vir sekere professies moet oplei. Van oudsher is predikante, gcneeshere en advokate aan die universiteit opgelei, maar die kommissie beveel nou sterk aan dat ’n aantal tot nou toe buite die universiteit plaas vindende opleidinge binne die universiteit opgeneem moet word, o.a. notariële opleiding, amptenare by die belastingswese, aktuariële opleiding, argivarisse, bibiotekarissel. Van besondere belang is die aanbcveling dat 84 lerare vir die middelbare onderwys nou ook professioneel aan die universi- teit opgelei moet word. Vir die opleiding van die lerare gee die kom- missie die volgende skema aan die hand: vakwetenskaplike opleiding en daarna ’n pedagogies-psigologiese opleiding en ’n didaktiese opleiding, teoreties in die opvoedkunde en prakties in die skole (hospitering van a.s. lerare). Dit is net presies wat ons S. Air. universiteite alreeds sinds 1912 doen: eers vir die Unie-eersteklas-onderwyserseksamen en daarna vir die universiteits-onderwysdiploma. Dit sal seker in Nederland ’n hele ommekeer bring in die stelsel van onderwysersopleiding. En dit sal die pedagogiek as wetenskap— die konimissie beveel sterk aan die gebruik van die woord „opvoedkunde” in die plek van „pedagogiek”— nie alleen ’n hoër akademiese status gee nie maar ook fundeer in die skoollewe as grondslag van die wetenskap. Die konimissie ook van oordeel dat veel meer aandag gegee moet word aan die bevordering van die gecstelike en sedelike vorming en van die maatskaplike verantwoordelikheidsbesef van die studente. Daarvoor gee die konimissie enkele uiters waardevolle wenke aan die hand. In die eerste plek wys die konimissie op twee belangrike middele binne die eintlike onderwys self en in die tweede op drie gewigtige moontlikhede buite die eintlike onderwys. Dit tref die konimissie wat die eerste groep betref, dat daar ’n groot gebrek aan metode van onderwys en aan leer- stofkeuse op die universiteite lieers. HOËR ONDERWYS IN NEDERLAND. Interessante Nuwe Ontwikkelinge. Hoogleraars en ander dosente het feitlik geen kennis van opvoedkundige metodes nie, en daarom pleit die konimissie in die besonder vir die beginsel van selfwerksaamheid van die student: naas die aanhoor van die professorale lesings moet die student kom tot selfwerksaamheid. Wat die leerstof vir die studie betref, pleit die komniissie, soos byna alle moderne opvoedkundes, vir ’n meer algemene opvoeding. Spesialisering is goed maar dit word tans oordrywe en mis die eintlike fondament van ’n algemene, liberale opvoeding. Daarom pleit die konimissie vir die herinvoering van die studium generate, wat insig in die kultuurlewe sal bevorder, wat insig in die samehang van die weten­ skap sal verseker, wat die verantwoordelikheidsbesef van die geleerde vir die sosiale, nasionale en kulturele waardes sal verdiep. Vir die studium generale beveel die konimissie die volgende vakke aan: filosofie van die wetenskappe; inleiding tot die denkwyse en algemene insigte van bepaalde wetenskappe; probleme uit die natuurwetenskappe; inleiding in die wysbegeerte, hoofsake van die Christendom, literatuur- en kuns- geskiedenis, hoofsake van die reg, politieke geskiedenis van die lOde en 2()ste eeu, sosiologie, die Nederlandse Gemenebest, land- en volkekunde. W at die moontlikhede buite die einllike onderwys betref, wys die konimissie op drie sake. Die eerste is die vormende invloed van die 85 studentelewe, wat alleen tot sy reg kan kom as studente in kolleges saam- woon. Daarom is goeie en voldoende koshuise aan ’n universitêre inrig- ting so nodig, omdat hulle die kern en uitgangspunt van die studentelewe vorm. ’n Tweede belangrike middel is die tydelike studeer aan ’n ander universiteit— so raak die student bekend met allerlei probleme wat hy andersins nooit in aanraking mee sou kom nie. In die derde plek is dit essensieel dat aan studente groot eie verantwoordelikheid en moontlikheid vir partikuliere inisiatief gegee sal word, selfs buite die terrein van die eie corpora, vereniginge en sub-vereniginge. studentelewe, wat alleen tot sy reg kan kom as studente in kolleges saam- woon. Daarom is goeie en voldoende koshuise aan ’n universitêre inrig- ting so nodig, omdat hulle die kern en uitgangspunt van die studentelewe vorm. ’n Tweede belangrike middel is die tydelike studeer aan ’n ander universiteit— so raak die student bekend met allerlei probleme wat hy andersins nooit in aanraking mee sou kom nie. HOËR ONDERWYS IN NEDERLAND. Interessante Nuwe Ontwikkelinge. In die derde plek is dit essensieel dat aan studente groot eie verantwoordelikheid en moontlikheid vir partikuliere inisiatief gegee sal word, selfs buite die terrein van die eie corpora, vereniginge en sub-vereniginge. Interessant is ook die bevindinge en aanbevelinge van die koirimissie in verband met die differensiasie van die dosente. Die kommissie beveel aan dat die volgende range (in orde) onderskei moet word: gewone liooglerare, toegevoegde hooglerare (vir bepaalde, belangrike byvakke), buitengewone hoogleraars (manne wat deeltyds aan die universiteit werk), gashoogleraar (’n uitgenooide vakwetenskaplike), gewone lektor, buitengewone lektor, wetenskaplike hoofamptenaar (vir navorsingswerk), persone aan wie ’n onderwysopdrag verleen is, wetenskaplike hoofassi- stent en assistent, nie heeltemal-wetenskaplik gevormde personeel, kerk- like hoogleraar (iemand deur ’n kerk benoem en besoldig), besondere hoogleraar (vir besondere leerstoele), besondere lektor, en private dosent. Daar is nog baie ander interessante vraagstukke. Ek noem nog net veral: eksamens, fakulteite-indeling, senaat, salariëring, regsposisie van personeel, en heel in die besonder die samestelling van die sgn. „Hoge Academische Raad.” Interessant is al die rapporte self: o.a. oor bestuur en organisasie; staat, gemeenskap en universiteit; filosofie, psigologie, pedagogiek; regsgeleerdheid; sosiale en politieke wetenskappe; teologie; geneeskunde; lettere en wysbegeerte; wis- en natuurkunde; tegniese, ekononiiese, landboukundige, diergeneeskundige wetenskappe; liggaam- like opvoeding, en heel in die besonder: vroucstudie. Dit is ’n rapport wat deur almal, gei'nteresseerd in ons hoër onderwys, bestudeer moet word. J. CHR. COET2EE. —--- :o:- :o:-

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1717/1813

Afrikaans

(1) FSRAEAEGPGQACPPRPFPC(Rogdi) (2) GSGLVPTLGRGAETPVSGAGATRGLSR(sox7) (3) RARLAEQASAMKAVTELNEP (Ywhah) (1) FSRAEAEGPGQACPPRPFPC(Rogdi) (2) GSGLVPTLGRGAETPVSGAGATRGLSR(sox7) (3) RARLAEQASAMKAVTELNEP (Ywhah) (1) FSRAEAEGPGQACPPRPFPC(Rogdi) (2) GSGLVPTLGRGAETPVSGAGATRGLSR(sox7) (3) RARLAEQASAMKAVTELNEP (Ywhah) (1) FSRAEAEGPGQACPPRPFPC(Rogdi) (1) FSRAEAEGPGQACPPRPFPC(Rogdi) (2) GSGLVPTLGRGAETPVSGAGATRGLSR(sox7) (2) GSGLVPTLGRGAETPVSGAGATRGLSR(sox7) (3) RARLAEQASAMKAVTELNEP (Ywhah) (3) RARLAEQASAMKAVTELNEP (Ywhah) (4) IYYSFGALKLGCFNFPLLKFL (No known gene) (5) AICPLVPPLPGQVIHHCQSLS(Arhgdia) (6) SEEQAMASAQEAMTP(csn1s1) (4) IYYSFGALKLGCFNFPLLKFL (No known gene) (4) IYYSFGALKLGCFNFPLLKFL (No known gene) (5) AICPLVPPLPGQVIHHCQSLS(Arhgdia) (6) SEEQAMASAQEAMTP(csn1s1) (5) AICPLVPPLPGQVIHHCQSLS(Arhgdia) (5) AICPLVPPLPGQVIHHCQSLS(Arhgdia) (6) SEEQAMASAQEAMTP(csn1s1) (6) SEEQAMASAQEAMTP(csn1s1) (7) RHSPSVNFHPDSTFD(ctdspl) (8) DSAAPAAAPTAEAPPPPSVITRPEPQALPSSVIR(Ddx17) (9) YPPSSAGERGGFNKPGGPMDEGPDL(Ewsr1) (7) RHSPSVNFHPDSTFD(ctdspl) (7) RHSPSVNFHPDSTFD(ctdspl) (7) RHSPSVNFHPDSTFD(ctdspl) (7) RHSPSVNFHPDSTFD(ctdspl) (8) DSAAPAAAPTAEAPPPPSVITRPEPQALPSSVIR(Ddx17) (9) YPPSSAGERGGFNKPGGPMDEGPDL(Ewsr1) (8) DSAAPAAAPTAEAPPPPSVITRPEPQALPSSVIR(Ddx17) (9) YPPSSAGERGGFNKPGGPMDEGPDL(Ewsr1) (9) YPPSSAGERGGFNKPGGPMDEGPDL(Ewsr1) (10) ITFDDHKNGSCGVSYIAQEPDAP (Flnb) (10) ITFDDHKNGSCGVSYIAQEPDAP (Flnb) (11) EARSLSDGGPADSVEAAK (Nap1l4) (12) GHPGPEVWGGAGCGHGVCIFPAAVGAVEASFK (Pkm2) (10) (11) EARSLSDGGPADSVEAAK (Nap1l4) (11) EARSLSDGGPADSVEAAK (Nap1l4) (12) GHPGPEVWGGAGCGHGVCIFPAAVGAVEASFK (Pkm2) (13) ATETARLLPGTALAEAQSPLRRLTLTQAPPR (Fth1) (14) PPPSLSLLAPSPSLLALGALAAAWASAAGPLSGRFSMVIDNGIV (prdx5) (15) GTRGDGEGDGGDPVTAR (Rap1b) (16) RGQKPPAMPQPVPTA (Rps3) (13) ATETARLLPGTALAEAQSPLRRLTLTQAPPR (Fth1) (14) PPPSLSLLAPSPSLLALGALAAAWASAAGPLSGRFSMVIDNGIV (prdx5) (15) GTRGDGEGDGGDPVTAR (Rap1b) (13) ATETARLLPGTALAEAQSPLRRLTLTQAPPR (Fth1) (13) ATETARLLPGTALAEAQSPLRRLTLTQAPPR (Fth1) (13) (14) PPPSLSLLAPSPSLLALGALAAAWASAAGPLSGRFSMVIDNGIV (prdx5) (14) PPPSLSLLAPSPSLLALGALAAAWASAAGPLSGRFSMVIDNGIV (15) GTRGDGEGDGGDPVTAR (Rap1b) (15) (16) RGQKPPAMPQPVPTA (Rps3)

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_1_from_Proteomic_Characterization_of_Novel_Alternative_Splice_Variant_Proteins_in_Human_Epidermal_Growth_Factor_Receptor_2_neu_Induced_Breast_Cancers/22386290/1/files/39831755.pdf

Afrikaans

Castaño Figure S1 Castaño Figure S1 Castaño Figure S1 C A GFP+ TNBC Instigator opp GFP- Responder GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP R d GFP R d BMC LgT GFP DAPI GFP- Responder + BMC-C (from host bearing Matrigel) GFP- Responder + BMC- TNBC (from host bearing GFP+ instigator) B LgT GFP DAPI Responding Tumors in Mice Bearing: B Responding Tumors in Mice Bearing: TNBC Matrigel LBC LgT DAPI TNBC Matrigel Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: C LgT A GFP+ TNBC Instigator opp GFP- Responder GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP R d GFP R d BMC LgT GFP DAPI GFP- Responder + BMC-C (from host bearing Matrigel) GFP- Responder + BMC- TNBC (from host bearing GFP+ instigator) LgT GFP DAPI A GFP+ TNBC Instigator opp GFP- Responder GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP R d BMC GFP- Responder + BMC- TNBC (from host bearing GFP+ instigator) GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP- Responder opp GFP+ TNBC Instigator GFP R d BMC GFP- Responder + BMC- TNBC (from host bearing GFP+ instigator) GFP R d GFP- Responder + BMC-C (from host bearing Matrigel) bea g a ge ) G s ga o ) B LgT GFP DAPI Responding Tumors in Mice Bearing: B Responding Tumors in Mice Bearing: TNBC Matrigel LBC LgT DAPI TNBC Matrigel Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: C LgT Dapi B Responding Tumors in Mice Bearing: B Responding Tumors in Mice Bearing: TNBC Matrigel LBC LgT DAPI Responding Tumors in Mice Bearing: Responding Tumors in Mice Bearing: B Responding Tumors in Mice Bearing: Responding Tumors in Mice Bearing: Responding Tumors in Mice Bearing: Responding Tumors in Mice Bearing: LgT DAPI TNBC Matrigel Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: C LgT Dapi TNBC Matrigel Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: C LgT Dapi C Responding Tumor Tissue after 8 Days in Mice Bearing: TNBC Matrigel LgT Dapi

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_1_from_Stromal_EGF_and_IGF-I_Together_Modulate_Plasticity_of_Disseminated_Triple-Negative_Breast_Tumors/22529871/1/files/39992988.pdf

Afrikaans

DIE LOOP VAN DIE DINGE tertyd in ’n Suid-Afrikaanse Republiek in nasionaal-politieke aanvoeling ver- enig. Daar kom geleidelik meer helderheid oor die waarskynlike toekomstige ont- wikkelingsbeleid ten opsigte van die vryheidstrewe van nie-blanke bevolkin- ge van Suid-Afrika en Noordelike Afrika. Soortgelyk is die ontwikkeling in die Franse beleid onder De Gaulle, behalwe dat hier meer nadruk gelê word sowel op die gesaamlike daarstelling van die sentrale Regeringsgesag, asook op die selfstandigheid van hierdie gesag, waarin Frankryk en die Franse Uitvoe- rende gesag sal oorheers, as op die gebiedsoutonomie van die Franse kolo- Wat Suid-Afrika betref, het die nuwe Eerste Minister nou reeds voldoende aangedui dat hy teenoor hierdie strewe nie onsimpatiek staan nie, maar dat hy in Suid-Afrika ’n geleidelike proses van eiesoortige ontwikkeling verkies onder oppergesag van Blank Suid-Afrika, met- KOERS KOERS 173 niale gebiede en die groepsoutonomie in Algerië as deel van Frankryk. Suid-Afrika het hierdie maand gekon- sentreer op historiese feestelikhede, die begin van politieke kongresse en 'n besondere droogtedruk. ge ë as dee va a y . Besonder opmerklik in hierdie ver- band is ook die jongste uitlatinge van die Britse Premier, naamlik dat vryheid verder aan die koloniale bevolkng ver- gun sal word, namate hulle daarvoor ryp gemaak kan word, dat sommige van hulle dit vir afsienbare tyd nog nie sal kan verkry nie en dat sekere fortgebiede in Noordelike Afrika en die Ooste behou sal moet word vir Brittanje en die Weste, en, ironies genoeg, dat in hierdie opsig die lot van die Nederlandse gesag in die Ooste nie herhaal mag word nie. Verder word die patroon van die wêreld-politiek nog oorheers deur die bewapeningstryd tussen die Ooste en die Weste, deur die druk tot voort- gaande emansipasie van die gekleurde bevolking (wat Suid-Afrika se hervatte deelname aan die Verenigde Nasies baie prekêr maak), en deur die steeds ver- skuiwende verswakking van die Wes- terse omsingelingsfront deur die Wêreld-Kommunisme. begin van politieke kongresse en n besondere droogtedruk. Maar die alleroorheersende feit die nou , reeds taamlik versekerde voor- uitsig dat De Gaulle, deur die oprui- ming van die verlammende Franse parle- mentêre partyverbrokkeling in die regering, Frankryk weer ’n mag sal maak in Europa, wat met of sonder samewerking met Duitsland, Wes- Europa weer ’n selfstandige rol kan laat speel ten opsigte van die wêreld-politiek in die algemeen en Afrika in besonder. Of die Franse beleid in Afrika sal slaag, staan nog te besien, maar dit is duidelik dat vir ons in Suid-Afrika die Franse patroon nie as voorbeeld kan dien nie. Want Frankryk kan formeel aan al sy burgers, blank en nie-blank die stemreg gee, en tog nog ’n Franse oppergesag handhaaf, vanweë bevol- kings- en geografiese verhoudinge, en ons nie. Maar die alleroorheersende feit die nou , reeds taamlik versekerde voor- uitsig dat De Gaulle, deur die oprui- ming van die verlammende Franse parle- mentêre partyverbrokkeling in die regering, Frankryk weer ’n mag sal maak in Europa, wat met of sonder samewerking met Duitsland, Wes- Europa weer ’n selfstandige rol kan laat speel ten opsigte van die wêreld-politiek in die algemeen en Afrika in besonder. KOERS Of die Franse beleid in Afrika sal slaag, staan nog te besien, maar dit is duidelik dat vir ons in Suid-Afrika die Franse patroon nie as voorbeeld kan dien nie. Want Frankryk kan formeel aan al sy burgers, blank en nie-blank die stemreg gee, en tog nog ’n Franse oppergesag handhaaf, vanweë bevol- kings- en geografiese verhoudinge, en ons nie. Vir ons lê die weg in ’n ander rigting, nl. allereers in die politieke vereniging van Afrikaners en „South Africans”, en dan in die nasionale ontwikkeling en selfstandigmaking van ,,Africans”, op so ’n wyse dat ons veilig met mekaar kan saamleef. Wat die laaste betref, is die rus nog nouliks voorlopig herstel in die Midde- Ooste, terwyl die Verre Ooste nog wag op voortsetting van die tydelike wapen- stilstand ten opsigte van die Formosa- eilande teenoor die Chinese kus. Intussen het al weer ’n versterking van die Mohammedaanse diktatuur in Pakistan plaasgevind, terwyl Egipte nog voortgaan om sy posisie in die Wes-Mohammedaanse wêreld te verste- wig. M.a.w. Boer en Brit moet in Suid- Afrika die hande saamslaan om die weg te kan wys aan die Bantoe en die res van die gekleurdes. Mag dit op een of ander manier daartoe kom. Ons weg daarheen skyn gesond te wees, hoewel die tempo bespoedig kan word. Die vervanging van die Roomse Pous weens die dood van Pius X II kan net vermeld word, asook die tweede poging van Amerika om die maan te bereik. L. J. DU PLESSIS. 174 KOERS

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1638/1737

Afrikaans

Bartholomew et al., Suppl Figure 5C, D Bartholomew et al., Suppl Figure 5C, D C of DAPI ield (%) Co-culture studies 600 700 800 800 600 700 * # elative Number o ositive Cells / Fi 100 200 300 400 500 300 100 200 400 500 0 Re Po 00 D Co-culture studies 150 200 250 e BrdU ration (%) 200 150 250 * # 0 50 100 Relativ Incorpor 100 0 50 C of DAPI ield (%) Co-culture studies 600 700 800 800 600 700 * # elative Number o ositive Cells / Fi 100 200 300 400 500 300 100 200 400 500 0 Re Po 00 Co-culture studies D Co-culture studies 150 200 250 e BrdU ration (%) 200 150 250 * # 0 50 100 Relativ Incorpor 100 0 50 D Co-culture studies 150 200 250 e BrdU ration (%) 200 150 250 * # 0 50 100 Relativ Incorpor 100 0 50 Co-culture studies

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_5C-D_from_Caveolin-1_Regulates_the_Antagonistic_Pleiotropic_Properties_of_Cellular_Senescence_through_a_Novel_Mdm2_p53-Mediated_Pathway/22379651/1/files/39825050.pdf

Afrikaans

Barnabas et al. Supplementary Figure S6 Barnabas et al. Supplementary Figure S6 29 31 33 35 37 HCC38-control-ko+mCh-ox HCC38-PSAT1-ko+mCh-ox HCC38-PHGDH-ko1+mCh-ox HCC38-PHGDH-ko2+mCh-ox HCC38-control-ko+IDH2-ox HCC38-PSAT1-ko+IDH2-ox HCC38-PHGDH-ko1+IDH2-ox HCC38-PHGDH-ko2+IDH2-ox 3-phosphoglycerate Glucose Lactate 3-phosphohydroxy pyuvate PHGDH PSAT1 Serine NAD+ NADH Glu akg 15N 12C Glutamine Glycine Glycolysis NH4+ H+ PHGDH PSAT1 HSC70 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 0 10 20 30 40 PHGDH expression LFQ intensity (log2) 0 10 20 30 40 HCC38-control-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko 0 0 HCC38-Control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 PHCC38-HGDH-ko2 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 2E+05 4E+05 Normalized Serine abundance 13C6-Glucose label 4E+06 8E+06 m0 m1 m2 m3 ** ** 5E+04 1E+05 4E+06 8E+06 Normalized Glycine abundance 13C6-Glucose label m0 m1 m2 * * ** A C D E F G H I B * * * ** ** ** ** PSAT1 expression LFQ intensity (log2) IDH2 expression LFQ intensity (log2) HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 m0 m1 Fraction of Glutamate from 15N2-Glutamine (%) 0 10 75 100 Fraction of Serine from 15N2-Glutamine (%) m0 m1 0 10 75 100 Fraction of Glycine from 15N2-Glutamine (%) m0 m1 * * 0 25 50 75 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 PHGDH PSAT1 HSC70 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-k A C A B HCC38-co HCC38-PHG HCC38-PHG HCC38-co HCC38 0 HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 2E+05 4E+05 Normalized Serine abundance 13C6-Glucose label 4E+06 8E+06 m0 m1 m2 m3 ** ** D F ** ** ** ** D F G 0 m0 m1 m2 G * * HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 m0 m1 Fraction of Glutamate from 15N2-Glutamine (%) 0 25 50 75 G Glutamine H 0 10 75 100 Fraction of Serine from 15N2-Glutamine (%) m0 m1 * HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 I I m0 m1 0 10 75 100 Fraction of Glycine from 15N2-Glutamine (%) m0 m1 * HCC38-control-ko HCC38-PSAT1-ko HCC38-PHGDH-ko1 HCC38-PHGDH-ko2 H

https://aacr.figshare.com/articles/journal_contribution/Supplementary_Figure_S6_from_Serine_Biosynthesis_Is_a_Metabolic_Vulnerability_in_IDH2-Driven_Breast_Cancer_Progression/22425993/1/files/39872289.pdf

Afrikaans

EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN DIE FISIKA As ons die stoflike natuur om ons betrag sal ons ’n groot verskeiden- lieid van voorwerpe en verskynsels opmerk met ons sintuie. So is daar bv. ’n groot verskeidenlieid van kleure, harde en sagte voorwerpe, warm en koue voorwerpe, nat en droë voorwerpe, vaste stowwe, vloeistowwe en gasse, en so meer. Die sintuiglike natuur met sy groot verskeidenlieid liet dan ook al baie penne van skrywers, digters en komponiste en kwaste van skilders in beweging gebring en gcïnspireer. Maar ook die Natuurweten- skaplikes vind liulle inspirasie in die grootse skepping van God. Hulle soek cn beskryf die eenheid in die veelheid van die natuur, die algemene in die besondere. Hulle streef na orde cn maat, na soberlieid en beperking. Daardeur kan ’n groot verskeidenlieid van verskynsels en voorwerpe met mekaar in verband gebring word en betrek word in ’n eenheid van orde en harmonie. Om hierdie gedagtes verder uit te werk, laat ons by die sterrekunde begin wat seker een van die oudste natuurwetenskappe is. Selfs die eerste mense op aarde moes vertroud gewees het met die beweging van die son om die aarde en die periodieke lierhaling van die opeenvolgende fases van die maan (donkermaan, nuwe maan, volmaan, ens.). Hulle moes alreeds tyd kon afmeet in dae en maande en in jare deur die herhaling van seisoene (winter, lente, somer en lierfs). Hulle moes ook al ’n idee geliad liet van lioeveel dae daar in ’ 11 jaar is. Langsamerhand het die mense se belangstelling in die hemeliiggame ook toegeneem. Gegewens uit die Babiloniese tyd van so vroeg as 3800 jaar voor Christus dui daarop dat die hemelruim al lank reeds noukeurig (met die blote oog!) deur deskundiges waargeneem moes gewees het. Dit is al vroeg reeds ontdek dat die son, maan en die planete nagenoeg dieselfde weg deur die sterrehemel volg. Deur die waarnemings oor honderde jare noukeurig aan te teken was dit moontlik om belangrike sterrekundige kringlope te ontdek soos die tye van wisseling van die son van keerkring tot keerkring en terug (d.i. die jaargety) en die omwenteling van die planete, asook die periode van die Saroskringloop (d.i. die tyd waarin die son, maan en aarde ’n volledige siklus van beweging ten opsigte van mekaar maak, wat 18 jaar en 1 1 . 3 dae of 223 maan-maande bedra). Gedurende die tyd is daar ’n definitiewe aantal verduisterings van die son en die maan. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN As dan die opvolging van verduisterings gedurende ’n Saroskringloop 72 nagegaan word kan hulle presies en ver vooruit voorspel word. Die Galdeërs kon nie verduisterings tot op ’n minuut voorspel soos moderne sterrekundiges nie, maar hulle kon dit wel tot op ’n uur vooruit voorspel. En dit alles van blote oog-waarnemings. Dit het baie en geduldige werk moes kos met sistematisering oor eeue. Tog het hulle waarnemings alreeds reëlmatige herhaling van verskynsels in die hemelruim aan die lig gebring. Dit blyk dus alreeds vroeg dat sons- en maansverduistering nie willekeurig voorkom nie, maar dat daar orde is in hulle voorkoms en dus ook orde in die beweging van die onderskeie hemelliggame. Die Galdeërs het alleen waargeneem en hulle sterrekundige resultate noukeurig aangeteken en reëlmatighede opgemerk, maar het blykbaar nie teorieë geformuleer of probeer om die beweging van die hemelliggame te verklaar nie. Verklaring van die beweging van die hemelliggame kry ons eerste by die Griekse wysgere. Die Grieke was alleen begaan oor die werking van die sonnestelsel, wat vir hulle bestaan het uit die aarde iri die sentrale posisie en die son, maan en die vyf destyds bekende planete, wat almal om die aarde draai. Die sterre was vir hulle eenvoudig punte van juweel wat skitter aan ’n buitenste bol naburig aan die son, maan en planete. Dit is insiggewend om die ontwikkeling van die teorieë van die Griekse wysgere te volg. Thales (624— 547 v.C.) het geglo dat die aarde ’n skyf is wat in water dryf. Sy leerling Anaximander het nie van die idee dat die aarde ondersteuning nodig het om in sy plek te bly, gehou nie. Hy het geglo dat die aarde gebalanseer word in die middel van die heelal. Pythagoras (570— 504 v.C.) beskou die heelal as ’n bol wat om ’n as roteer wat deur die middel van die aarde gaan terwyl die aarde stilstaan. Eudoxus (407— 355 v.C.) beskou weer ’n aantal konsen- triese bolle van kristal sodat hulle deursigtig is met middelpunte in die middelpunt van die aarde, en met die son, maan en planete elk aan ’n bol. Deur die bolle se gekombineerde beweging, die een binne die ander, en roterend elk om sy eie as, kon Eudoxus die beweging van elk van die hemelliggame soos dit waargeneem word verklaar. Die feit wat toe alreeds bekend was dat die beweging van die planete onreëlmatig is, nl. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN dat die planete soms lyk of hulle stilstaan en selfs terug beweeg kon hy verklaar deur ’n koppeling tussen die planeetbolle orjderling te veronderstel. Heraclides (388— 3 15 v.C.) het die gewaagde hipotese na vore gebring dat die aarde nie stilstaan nie, maar om sy eie as in 24 uur roteer. Aristarchus (310 — 250 v.C.) aanvaar Heraclides se hipotese omtrent die rotasie van die aarde om sy eie as en stel die nog gewaagder hipotese dat nie die aarde nie, maar die son die middelpunt van die sonnestelsel is en dat die aarde en die planete om die son beweeg. Met hierdie hipotese het hy Copernikus wat byna 2000 jaar later geleef het, vooruit geloop. Aristarchus se hipotese het egter geen volgelinge gehad nie, want die Grieke kon nie glo dat die aarde nie die middelpunt van die sonnestelsel 73 en die heelal kon wees nie. Aristarchus het selfs rofweg die groottes van die son en maan en hulle afstande vanaf die aarde vasgestel. Ptolemeus (ongeveer 14 0 jaar n.C.) was die laaste welbekende Griekse sterrekundige. Hy het vir die eerste keer die toe bekende sterrekunde te boek gestel, maar sy benadering was geosentries en nie heliosentries nie. Gedurende die Middeleeue het die sonnestelsel nog steeds die aandag van die sterrekundiges in beslag geneem. Sterre is nog steeds beskou as juwele wat skitter aan ’n kristalbol. Die beweging van die planete het die wetenskaplikes nog steeds dronkgeslaan, want hulle het nog altyd van Ptolemeus se geosentriese sonnestelsel uitgegaan. Copernicus (14 7 3— 15 4 3) het die ingewikkelde geosentriese sonnestelsel van Ptolemeus vervang deur ’n veel eenvoudiger beeld vir die beweging van die planete en die aarde, deur die son as middelpunt aan te neem. Kepler ( 1 5 7 1 — 16 30), wat teen die einde van die Middeleeuse tydperk geleef het, bet die eerste stap in die rigting van die moderne sterrekundige siening van die sonnestelsel geneem. Hy het van die begin van sy loopbaan as navorser geglo dat die heelal beheer word deur vaste matematiese wette en dat daar bv. een­ voudige geometriese en rekenkundige verbande tussen die bane van die verskillende liggame van die sonnestelsel moet bestaan. Hierdie verbande het hy dan ook ontdek na baie jare van moeitevolle arbeid. Die benadering van die fisiese probleme by Kepler is nog steeds Middeleeus. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Platoniese en Neo-Platoniese oorweginge het Kepler tot die oortuiging gelei dat om die handewerk van God in die natuur te lees, dit neerkom op die verstaan van die verband tussen kwantiteite en meetkundige vorme. Volgens hom is daar ’n volledige ooreenstemming tussen die sintuiglike dinge — dit is die werke van God — en die matematiese en intellektuele wette — dit is die „gedagtes” van God. Uit „Harrnonices mundi” ( 16 19 ) die volgende aanhaling van Kepler: ,,Geometry, eternal like God, and shining forth from the devine Spirit, supplied God with the pictures for completing the world, so that it might be the best, the most beautiful, and the world that most closely resembled the Creator” . Luister ook na Kepler se voorwoord van sy „Mysterium Cosmographicum” (159 6 ), wat ek vry vertaal: „D aar is drie dinge wat bo al die ander uiltroon, waarvan ek die oorsake sonder ophou ondersoek het, nl. die aantal, grootte en beweging van die bane van die planete. Ek is aangespoor in my gewaagde pogings deur die lief- like harmonie van die voorwerpe in rus, nl. die son, die vaste sterre en die tussenkomende ruimte, wat God die Vader, God die Seun en God die Heilige Gees bevat.” Om God te prys moet ons die ,,boek” van die natuur lees. By die skepping van die wêreld liet hy orde en wet gebruik en die mens nie alleen die sintuie nie maar ook die verstand gegee om van die bestaande dinge, wat hy met sy eie oë kan aanskou, ook die oorsake en redes van hulle bestaan en ontstaan te kan navolg. Volgens Kepler bestaan daar ’n volledige ooreenstemming tussen ’n mens se vermoë cn 74 die realiteit van die skepping, waarin ’n allesomvattende liarmonie weer- spieël word. Kepler het nie alleen die natuur as die handewerk van God beskou nie, maar hy liet dit ook sinloos beskou om vrae omtrent die materiële wêreld te vra sonder verwysing 11a God. Die natuur word verstaan deur die mens se verstand deur middel van kwantileit, en deur kwantiteit leer ons die wese van die natuur te ken. Hierdie beïnvloeding van die wetenskap deur die wêreldsiening van die Middeleeue, wat die natuur primer sien as deur God geskape, kry ons nie by Galileo, wat dieselfde tyd as Kepler geleef liet nie. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Hy bet hom Iaat lei deur sy eksperimentele waar­ neming en hy het die oorsake van dinge probeer soek en aflei uit die eenvoudigste beginsels, wat self verband moet hou met die eksperimen­ tele werklikheid. Hy het ’n dubbele metode aanvaar en gevolg, nl. van analise en sintese. So is die kragte van die natuur en die eenvoudige wette waaraan hulle voldoen afgelei uit enkele verskynsels deur middel van analise, en deur sintese het dan die eienskappe van ander verskynsels moes volg. Laat ons dit verder verduidelik aan die hand van die grawi- tasiewet. Voor Newton het sommige wetenskaplikes gedink dat die swaartekrag ’n inherente eienskap is van alle liggame, ander het so iets vermoed, terwyl Newton nie daaroor gespekuleer het nie, maar die bestaan van swaartekrag gaan aantoon het deur die verskynsel self, deur middel van ’n eenvoudige eksperiment. Hy het aldus die wet waaraan swaartekrag voldoen, eksperimenteel vasgelê en daarin sy swaartekragsteorie gefundeer. Wette word dan nie van onsekere of spekulatiewe veronderstellings afgelei nie, maar van waarneming en eksperiment. Van die verskynsels self en deur induktiewe veralgemenings het Newton insig verkry in die aard van beweging, die momentum van liggame en die wette van beweging en van swaartekrag. Deur veronderstellings waardeur begrippe soos massa, oorsaak, krag, traagheid, ruimte, tyd en beweging bepaal kon word, het Newton die eerste sistematiseerder van die moderne natuurwetenskap geword. Die dinge het nie meer los van mekaar gestaan nie, maar hulle is in verband met mekaar gebring deur analise en sintese. Let op die volgende aanhaling uit die eerste uitgawe (1687) van Newton se „Philosophiae naturalis principia mathematica” wat ek vry vertaal: „Die probleem van die natuurfilosofie skyn soos volg te wees — om van die verskynsel van bewegings die kragte van die natuur te ondersoek en om dan van hierdie kragte ander verskynsels te demon- streer . . . Sterrekundige verskynsels word afgelei van swaartekrag, waar- mee liggame na die son en planete aangetrek word. Van hierdie kragte word dan deur ander veronderstellings, wat ook matematies is, die beweging van die planete, komete, die maan en die see afgelei. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Waar in die Middeleeue geglo is dat die wêreld geskape is ter wille van die mens om met sy gees alles te verstaan en oor die wêreld en sy verskynsels te beers (ook in teoretiese sin) d.w.s. dal dit nie nodig is om te eksperimen- teer en so van die natuur le leer nie, gaan Galileo daarvan uit dat die mens en sy gees horn by die natuur moet aanpas en van die natuur moet leer. Die wyse om dit te doen is deur te eksperimenteer. Ons bewerings of gevolgtrekkings moel allyd volg op waarneming en op ondervinding. Hier- mee is dan die eksperimenteer- en waarnemingsmetode gebore, wat vandag nog steeds nagevolg word. Waarneming alleen is egter sinloos as dit nie gelei word deur sekere beginsels en definitieue denkreël.s nie. Dit kom daarop neer dat eksperi- mentele waarneming moet bepaal of, en tot watler mate, sekere teoretiese begrippe of veronderstellings met waarneming ooreenstem. Selfs Leonardo da Vinci (1452 -15 19 ) het dit verwerp as gedagtes nie gelei word deur die waarnemingskriterium nie. Waarneming kan alleen vrugbaar wees as dit op die basis van ’ 11 hipotese of veronderstelling uitgevoer word, maar hierdie hipoteses of veronderstellings moet weer deur die eksperiment bevestig word. Vir Leonardo was wiskunde, waardeur uitgangspunte vir vrae aan die naluur deur middel van ’n eksperiment geformuleer kan word, die afdoende skakel tussen menslike begrip en die realiteit van die natuur. Galileo se metodiese benadering en wetenska|)like waarneming van die natuur is opgevolg deur verskillende wetenskaplikes en bet tot heelwat nuwe ontdekkings en prestasies gelei aan die einde van die 16e en die begin van die 17e ecu. In die tyd is wetenskaplike hipoteses opgestel sonder om die wese van die feite in aanmerking te neem, maar is uitsluitlik gegrond op matematiese en logiese geldigheid. Dit het dan ook duidelik geword dat hipoteses nie willekeurig deur die menslike verstand gemaak kan word nie, maar dat hulle in none verband met die waarnemings van die natuur moet staan. ’ 11 Natuurwelenskaplike se kiag lê daarin dat hy eenvoudige verbande tussen spesifieke natuurverskynsels erken en dit lot begrippe veralgemeen, wat matemalies beskryf en verwerk kan word 75 om so tot die verklaring van ander natuurverskynsels te kom. Verskynsels moet die natuurwetenskaplike inspireer om ’n hipotesis te formuleer, waarop waarneming en eksperimente gebou kan word. Newton (1643— 172 7) was die eerste sistematiseerder van die mo- derne natuurwetenskap. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Ek wens dat ook die res van die verskynsels van die natuur deur dieselfde soort redenerings van meganiese beginsels afgelei kan word, want ek is oortuig deur baie redes dat hulle almal van bepaalde kragte afhang, waardeur die deeltjies van die liggame, deur tot nog toe onbekende kragte, óf onder­ ling aangetrek en in reëlmatige figure saamgevoeg word, óf onderling afgestoot word en uitmekaar gaan. Waar hierdie kragte nog onbekend is, het wysgere tot nog toe sonder vrug die natuur ondersoek, maar ek 76 lioop dat die beginsels wat liier neergelê word wel lig sal werp hierop of op ’n suiwerder natuur-filosofiese metode.” Waar vóór Newton die dinge ondersoek is ter wille van kwantitatiewe en matematiese orde, bv. die drie wette van Kepler vir die bewegings van die planete om die son, bet Newton die beweging van dinge en ver- skynsels probeer verklaar. So bet liy bv. tot die insig gekom dat die swaartekragsveld van die son bepalend is vir die kwantitatiewe en mate­ matiese orde van die beweging van die planete om die son. Die swaarte­ kragsveld van die son is dus die eenheidsbeginsel, waaruit Kepler se wette en die waargenome beweging van die planete noodwendig volg. In die Middeleeue was die eenheid in die verskeidenheid van die natuur gesentreer in die mens in die sin dat alles deur God geskape en onderhou word ter wille van die mens. Nou vind ons by Newton ’n soeke na eenheid in die verskeidenheid deur middel van eksperimente, waaruit wetmatighede en begrippe verkry word wat verband hou met die empirie. Waar dit eers gegaan het om die self-evidensie van die dinge en verskynsels van die natuur, wat altyd in verband met die bestaan van die mens op die aarde gesien is, het dit nou gegaan om die abstrahering van begrippe en wetmatighede uit die natuur deur middel van eksperimente. Albei benaderings het die koordinering van verskynsels ten doel gehad, elk op sy eie manier, waardeur ’n eenheidsvisie oor die verskeidenheid ontstaan het. Vanaf Newton is die metode waarop hy die meganika uitgebou het, toegepas op steeds breër en omvattender gebiede in die natuur. Besonder- hede van natuurlike prosesse is geïsoleer en hulle wetmatighede bepaal. Net soos die ander natuurwetenskappe het fisika langs twee ewewydige weë, wat orals raakpunte het, ontwikkel. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Langs die een weg het die em- piriese deel ontwikkel, waardeur ’n steeds groeiende aantal verskynsels ontdek en geanaliseer kon word, terwyl langs die ander die teorie ontwikkel het, waardeur die waargenome feite en verskynsels verklaar en met mekaar in verband gebring kon word in ’n eenheidsisteem en waardeur nuwe feite en verskynsels voorspel kon word om verdere eksperimentele werk te lei. So het eksperiment en teorie steeds hand aan hand gekom tot die magdom van kennis in die fisika van vandag. Eers is die fisiese verskynsels bestudeer wat die maklikste waarge- neem en nagevors kon word, soos die ewewig en die beweging van voor­ werpe, bekend as die statika en die dinamika in die meganika. Net so is die verskynsel van geluid ondersoek, wat tot ons klankleer of akoestiek gelei het. Optika is ontwikkel uit die versameling van gegewens uit ver­ skynsels met lig. Gedurende die negentiende eeu was die ontwikkeling in die fisika veral om die presiesheid en omvang van ons kennis in hierdie en ander vakgebiede, wat in die tyd ontwikkel is, te vergroot. So is in die tyd ook nuwe gebiede ontwikkel soos termodinamika en elektrisiteitsleer. 77. Die bemeestering van hierdie uiteenlopende verskynsels en feite- kennis, sowel teorolics as eksperimenteel, liet gelei lot ’n groot hoeveel- lieid praktiese toepassings, vanaf die stoomwerktuie tot die draadlose telefonie. Die negentiende-eeuse fisika bet dan gekom tot '11 min of meer vol- ledige beheer en liarmonie van die sloflike verskynsels wal ons daagliks om ons opmerk. Ook die teoretiese onlvvikkeling liet tot ’ n versadigings- pnnt gekom. Feillik die liele loe bekende fisika kon leoieties in berekening gebring en verklaar word. Die eleklromagnetiese leorie van Maxwell liet die liele Optika beheers en verklaar, soos die brokings-, weerkaatsings- en polarisasiewette by isolalore en metale, nie alleen vir die sigbare gebied nie, maar ook by infrarooi- of warmlestrale, ultrapersslrale, en in die begin van die liuidige eeu ook by Konlgenstrale en eleklromagnetiese golwe soos radio- en radargolwe. Hierdie leorie het en lê vandag nog ’n verband en eenbeidsiening tussen wyd uiteenlopende verskynsels soos warmte, sigbare lig, Rontgen- of X-strale, radar- en radiogolwe. Die interferensie- en diffraksieverskynsels van lig, wat deur Fresnel ontdek is, kon alleen verklaar word deur ’ 11 golfteorie vir lig te aanvaar. Christiaan Huygens en ander fisici het hierdie golfteorie verder uitgebou, teiwyl Maxwell dit in sy eleklromagnetiese leorie ondorgebring het. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Die golfteorie van die Oplika liet die korpuskulere of deelljioteorie van Newton vir lig verdring omdat laasgenoemde nie die nuwere verskynsels kon verklaar nie, maar die golfteorie al die loe bekende verskynsels wel kon saamvat in ’n eenheidstelsel. Teen die einde van die negentieride en die begin van die twintigste eeu is egter verskynsels soos die fotoëleklriese effek en die Comptoneffek ontdek, wal alleen verklaar kon word deur vir lig ’n deeltjiestruktuur naas die golfaard aan te neem. Hierdie deeltjie- struktuur het netjies aange])as by die teorie vir warmlestrale (sg. swart- strale) wat deur Max Planck ontwikkel is, waardeur hy aanvaar het dat energie alleen in diskrete hoeveelhede of kwantums kan voorkom. Vandag het ons dus ’ 11 tweeledige beskrywing van alle eleklromagnetiese strale, waaronder lig inbegrepe is, ill. ’n golfaard en ’n deeltjieaard. Hierdie tweeledige struktuur van lig en van alle eleklromagnetiese golwe word vandag allerweë aanvaar en die een sluit die ander nie uit nie, maar hulle vul mekaar aan. Ook materiële deeltjies het ’n tweeledige aard. Laat ons egter eers nagaan hoe die siening omtrent die struktuur van materie ontwikkel het. /VIreeds die Grieksc wysgere het oj)gemerk dat ys in water kan verander en dat water in stoom of damp kan verander, m.a.w. dat groot massas tot klein deeltjies kan verander. Omgekeerd, uit mis en wolke kan weer water en ys tevoorskyn kom. Mis en wolke kom uit die niet, terwyl damp weer in die niet kan verdwyn. Vir hulle het dit heeltemal redelik gelyk om aan te neem dat sigbare dinge opgelos kan word in onsigbare deeltjies 78 en dat onsigbare deelljies weer tevoorskyn kan tree en tot nuwe stowwe kail kondenseer. Leucippus (ong. 460 v.C.) bet ook aangeneem dat atome die „saad” vail malerie is cn oueindig baie in aantal, onsigbaar en altyd in beweging is. Democritus (c.460— 370 v.C.) bet bierop verder uitgebou en aangeneem dal die bele wêreld met alles wat dit bevat voortgebring is deur bewegende alome. Democritus se atoomteorie was egler nie op ekspe- rimente gebaseer nie en liel ook niks le doen met die aloomteorie wat Dalton meer as 2000 jaar later ontwikkel bet nie. Dit was alleen veronder- stel om te dien as ’n moontlike verklaring vir die tevoorskyntree cn verdwyning van dinge, ook van geboorle en dood. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN 79 Vaste stowwe en vloeistowwe is dan ook baie minder saampersbaar en het ’n veel groter viskositeit as gasse, wat daar dui dat deur die digt- heid van atome of molekule nou tussen-atomêre of -molekulêre kragte optree. Die atomêre teorie van materie is dan ook regstreeks bevestig deur briljante eksperimente soos die van Perrin en andere. Dit blyk dus weer eens dat ’ 11 magdom van gegewens en verskynsels met betrekking tot materiële stowwe betrek kan word in ’n eenheid- sisteem, nl. die atoomteorie. Die fisici het egter die saak nie hierby gelaat nie. Hulle wou ook meer weet omtrent die atoom self, nl. of die atoom werklik onverdeelbaar is soos in die negentiende eeu geglo is. Indien hy verdeelbaar is, moet hy ’n struktuur hê. In hierdie navorsing is hulle ge- help deur ’n steeds groeiende kennis van elektriese verskynsels. Vroeg alreeds was daar twee soorte elektriese ladings, nl. positiewe en nega- tiewe ladings bekend. Dit het egter teen die einde van die vorige eeu geblyk dat die negatiewe lading gedra word deur ’n deeltjie, waarvan die massa byna 2000 keer minder is as die van die ligste atoom, nl. water- stof. Gevolglik is elektriese lading ook korpuskulêr in oorsprong en bestaan alle lading uit veelvoude van die elementêre lading van hierdie deeltjie, die elektron genoem. Die ontdekking van die elektron het direk aangetoon dat atome deelbaar is en dus ’n struktuur het. Verdere eksperimente het dan ook die aard en samestelling van die atoom aangedui. Die probleem het aanvanklik gelê by ’n bevredigende teorie om die struktuur van die atoom te beskryf. Die oplossing het gekom nadat De Broglie se voorspelling dat atomêre massadeeltjies soos elektrone nie alleen ’n deeltjieaard nie, maar ook ’n golfaard besit, eksperimenteel bevestig is. Atomêre massa­ deeltjies het dus geblyk om net soos lig ’n tweeledige aard te besit. Schrodinger het van die golfeienskap van materiedeeltjies gebruik gemaak om tot ’n bevredigende atoomteorie te kom. Hiermee was die fisici egter nog nie tevrede nie. Uit eksperimentele werk is afgelei dat die atoom bestaan uit elektrone om ’n positiewe kern, waarin feitlik al die massa van die atoom saamgetrek is. Uit navorsings- werk het dit al spoedig geblyk dat die kern van ’n atoom ook verdeelbaar is en ’n struktuur het. Deur die samestelling van die kern te wysig kan ’n chemiese element gewysig word. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Dalton (1766— 18 4 1) bet die atoomteorie van materie sy beslag gegee deur daarmee die cbemiese wel van konstante verboudings van Proust te verklaar. Verdere ondersoek bet aangedui dat stowwe in twee groepe verdeel kan word, nl. in saamgestelde stowwe of cbemiese ver- l)indings en in enkelvoudige stowwe of cbemiese elemente, wat nie verder verdeel of ontbind kan word nie. ’n Enkelvoudige stof bestaan dan vol­ gens die atoomteorie uit ’n groot aantal klein identiese deeltjies, atome genoem, terwyl ’n saamgestelde stof uit identiese molekule bestaan, wat ’n verbinding van alome is. Die molekunl kan ontbind word en die alome so vrygestel word. Alle materiële stowwe word dus beskou as opgebou uit 92 verskillende soorle atome. Gedurende die buidige eeu bet <lie fisici gevind dat die 92 elemente elkeen nog uil verskeie soorte atome of isotope kan bestaan. Hulle bet selfs daarin geslaag om 10 nuwe elemente swaarder as uraan, kunsmalig le maak sodat daar vandag 10 2 elemente aan ons bekend is. Die atoomteorie bet nie alleen in die skeikunde orde en reëlmaat gebring nie, maar bet ook sy beslag in die fisika gekry, want as stowwe uit molekule en atome bestaan, moet bulle fisisie eienskappe verklaar kan word in termc van bulle atoomstrukluur. So moet die eienskappe van gasse volg uit die beskouing dat ’n gegewe gas uit ’n ontsaglike groot boeveelbeid molekule en atome bestaan, wat almal in vinnige beweging is. Die druk van die gas op die wand van die bouer is dan as gevolg van die botsings van die molekule leen die wand, terwyl die temperatuur van die gas ’n maat is vir die gemiddelde bewegingsenergie van die mole­ kule of atome. Word die gas warm gemaak, dan verboog die gemiddelde bewegingsenergie en die lemperatuur styg. Gedurende die tweede belfte van die negenliende eeu is die atomistiese struktuur van gasse teoreties ontwikkel en staan dit bekend as die kinetiese gastcorie. Deur bierdie teorie kon die gaswette en ander fisiese eienskappe van die gasse verklaar en beskryf word. As die atomistiese teorie korrek is, dan sal die eienskappe van vaste stowwe en vloeistowwe verklaar moet kan word deur die ver- onderstelling dat die molekule of atome in ’n vaste of vloeistof baie nader aan mekaar is as in ’n gas, want bulle bet ’n baie groter digtbeid as ’n gas. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Atome van een element kan aldus tot atome van ’n ander element oorgetransformeer word. Hierdie prestasie het dit dan ook moontlik gemaak om swaarder elemente as die 92 elemente te maak, sodat ons vandag 102 elemente ken. Dit het ook gelei tot die ontwikkeling van kernreaktore vir die opwekking van warmte- en elektriese energie en van die sg. atoombom, wat albei gebruik maak van die energie van die atoomkern. Vandag is aan ons ’n hele reeks van materiële deeltjies bekend, waar­ van die massa wissel van die waarde nul tot die massa van die ligste atome. Van hulle is alleen die neutrino, die elektron en die proton en hulle 80 antideeltjies stabiel. Ons weet dal die kern van die atoom uit protone en neutmne o])gel)ou is, maar wat die stniktiuir en presiese eienskappe van hierdie en al die ander deeltjies, insluitend die elektron, is, weet oils nog nie. So word daar langsamerhand al hoe verder in die verborge dieptes van die natuur gedelf. Telkens moet daar ook weer 1 1a nuwe teorieë gesoek wold om die ieitoken 11 is van die nuwe navorsingsvelde, wat geopen word, te olden. te koordineei en in n eenlieidsisteem te beskryf, om dan weer afleidings te kan maak vir verdeie ontginningswerk. Die negentiende-eeuse fisika liet die sintuiglike, makroskopiese stof- like wêreld volledig en presies kon beskryf. Die teorieë het die feite in ’n meganistiese eenheidsisteem kon betrek. Deur die teorieë was verskvnsels determiriisties bepaal, en alle prosesse het kontinu volgens bepaalde wette verloop. Met die ontdekking van die diskreetheid van energiehoeveelhede op die atomêre skaal. het dit geblyk dat hierdie meganistiese beskouing nie meer in hierdie sub-mikioskopiese wêreld geld nie. Daarby kom nog dat volgens die onbepaaldheidsbeginsel van Heisenberg posisie en mo­ mentum of energie en tyd nie tegelyk presies bepaal kan word in die atomêre wêreld nie. Nuwe teorieë moes verkry word 0 111 die atomêre ver- skynsels te beskryf. Hierdie teorieë kon nie meer deterministies wees nie, want hulle moes die eksperimentele resultate. wat be]>erk word deur Heisenberg se onbepaaldheidsbeginsel, beskryf. Die atomêre prosesse bet daarby ook nie meer kontinu verloop nie. maar diskontinu omdat die energie gekwantiseerd is. Deur rekening te lion met wat gemeet kan word van atomêre prosesse is ’ 11 geslaagde atoomteorie ook verkry, wat statisties van aard is omdat waameming alleen op "n groep atome gedoen kan word en nie op individuele atome afsonderlik nie. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Die indeterminisme van die atomêre wêreld beteken egter nog nie dat die makroskopiese wêreld ook indeteiministies moet wees nie. Die negentiende-eeuse fisika geld vandag nog ewe goed vir die makroskopiese wêreld. Al is die energie gekwantiseerd, is die energiekwantums van die atomêre wêreld egter so klein dat hulle makroskopies nie opgemerk kan word nie. Dieselfde geld vir die onbepaaldheidsbeginsel van Heisenberg. In die fisika bestaan daar vandag dus twee eenheidsisteme langs mekaar, die een deterministies en kontinu en die ander indeterministies en diskreet of diskontinu. Die korrespondensiebeginsel van Niels Bohr bepaal die geleidelike oorgang van die een sisteem 11a die ander, soos die energie van groot waardes steeds kleiner word tot die kleinste kwantumwaarde. Die weteiiskapsvoiming in die fisika is vandag veel ruimer as wat dit in die negentiende eeu of in enige tydvak daarvóór was, omdat dit sowel deterministies-bepaalde as indeterniiiiislies-bepaalde teorieë en ook die tweeledige aard van lig en van materiedeeltjies (die komplimentari- teitsbeginsel) moet toelaat en moet aanvaar. Hiermee tree daar ’n ver­ skeidenheid 1 1a vore in die vorming van teorieë, wat vroeër ongekend was. i]L Verskillende pogings is al aangeweiul om ’n universiële leorie daar te stel, waaruit alle fisiese verskynsels verklaar moet kan word. Die pogings van Einstein is goed bekend en onlangs weer was daar berigte dat Heisenberg in dieselfde rigting sou werk. Dergelike pogings bet tot sover maar min sukses geluul, en die vraag is of *11 teorie wal alle fisiese verskynsels in *n miheidsisteem sal betrek, wel moonllik is. Vanaf die tyd van Newton bon die fisika sy teorieë met wiskundige bewerkings en vergelykings, waarin die getalwaaides van eksperimentele metings deur wiskundige simbole voorgestel word. Voordat enige meting uitgevoer word moet eers ’n begrip gevorm word van wat gemeet wil word. Om niassa of temperatuur of bardheid of selfs lengte of wat ook al te meet, moet eers ’n begrip gevorm word wat hierdie dinge is, en daarna kan per definisie vasgelê word wat met hierdie dinge verstaan word. Vervolgens moet '11 eenheid, ten opsigte waarvan gemeet word, gedefinieer word. Om te sê dat '11 persoon 6 voet lank is, sê nog niks as die eenheid van die lerigtemaat, die voet, nie gedefinieer is nie. Die begripsvorniing, wat enige fisiese meting voorafgaan en wat ook enige fisiese teorie voorafgaan, se oorspiong lê in sintuiglike waarnemings en ervaring, wat kwalitatief van aard is. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN Terwyl in die Middeleeue en daar- vóór die wetenskap gevorm is om die kwaliteite van die natuur, orden 0 1 1 s vandag die feite volgens kwantitatiewe bepaaldhede. Kwalitatiewe waarneming kan feitlik alleen deur ons sintuie geskied en is dus beperk tot die sintuiglike waarneniingsgebied, terwyl kwantitatiewe groothede deur middel van 0 1 1 s apparaat bepaal kan word, wat nie noodwendig sintuiglik waarneembaar is nie. Op '11 vraag wat die kleur van ’ 11 elektron of ’n atoom is, moet ons ontkennend of ontwykend anlwoord, want ons weet dit nie. Vir die kwantitalief-bepaalde fisika is so ’ n vraag ook nie ter sake nie, onidat so iets nie bepaalbaar is nie. Om op te som: die oldening van die huidige fisika is kwantilatief-bepaald, maar in sy begripsvorniing moet dit rekening lion met die kwalitatiewe aspekte van die natuur. Hierteenoor was die wetenskapsvorming in die Middeleeue en daarvóór kwalitatief-bepaald. Hierin lê dus '1 1 verskeidcnheidsbeginsel in wetenskapsvorming. In die bou van die fisiese leorieë met wiskundige vergelykings en bewerkings is daar ook "n aantal beginsels, wal sonder uitsondering nog altyd gegeld het, soos bv. die behoudswelte. So ken die fisika die wet van behoud van elektriese lading, van lineêre en van draaimomentum, van massa en energie. Dil beteken dat elektriese lading, dat lineêre en dat draaimomentum, en dat niassa en energie nie kan verdwyn of vernietig of geskep kan word nie. In die bou van huidige teorieë geld ook nog begin­ sels soos die hermitisiteitsbeginsel, waarvolgens operatore van meetbare groothede reële eiewaardes moet hê, die unitariteitsbeginsel en nog 82 andere. Daar is dus ’n verskeidenlieid van beginsels wat geld vir die uitbou en geldiglieid van fisiese teorieë. Daar is al verrassend veel bereik in die ordening van fisiese gegewens, wat teoreties met ’n minimum van veronderstelling in enkele eenheid- sisleme betrek kan word. Waaroni is hierdie ordening en wetenskapsbou dan moontlik vir die stoflikc* natuur? Die gelowige wetenskaplike moet antwoord omdat God die wêreld. die lieelal en alles wat dit bevat, geskape liet in sy verskeidenlieid en in die verskeidenlieid orde gestel bet. Aan die mens is die vermoë gegee om hierdie verskeidenheid met sy orde na te vors en ten dele te leer ken. EENHEID EN VERSKEIDENHEID IN As ons die ontsaglike uitgebreidheid van die sterrehemel vergelyk met die kleinlieid van die atomêre deelljies en hulle prosesse, dan kom ’ n mens onder die indruk van die grootsheid en majestieusheid van die skepping van God. Soos Newton kan ons sê dat die liele oseaan van waarheid met sy verskeidenheid en orde onontdek nog voor 0 1 1 s lê. P. H. Stoker. I'.U. vir C.H.O. 83

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1495/1600

Afrikaans

EENHKII) HN VKKSKEIDKNHEII) IN AFRIKA I. LNLE1DEND. Afrika-leiers wat die vasteland wil verenig, moet op drie doelwitte afstuur, t.w. ekononiiese beplanning op ’n vastelandse grondslag, die stigting van ’n gesamentlike militêre bevel en die aanvaarding van ’n gesamentlike buitelandse beleid. Dit was die advies van pres. Nkrumah aan sy Parlement op die vooraand van die Lagoskonferensie teen die einde van Januarie 1962. Net ná hierdie konferensie verklaar David Dacko, president van die Sentraal-Afiikaanse Kepubliek (vroeër Ubangi-Shari I : Die Lagoskonfe­ rensie liet daarin geslaag om die skeidsmure wat daar tussen Engels- en t ranssprekende Afrikastate bestaan liet, af te breek. Die Federasie van Nigerië is ’11 voorbeeld van ’11 uitvoerbare eenheid; deriialwe is dit jammer dat die Ekwatoriaal-Afrikaanse Federasie nie tot stand gekom liet nie. Die Lagoskonferensie het nogtans bewys dat Afrika-eenlieid moont- lik is. Hierdie aanhalings uit onlangse |)ersberigte gee duidelik uitdrukking aan die liedendaagse sug 11a eenheid in Afrika, maar dit ini|)liseer terself- dertyd dat die diepbegeerde ideaal nog nie verwesenlik is nie. Voorbeelde van hierdie verlange en die daaruit gebore daadwerklike strewe na Afrika-eenheid is nie net hoorbaar in die verklarings van leiers nie maar i? ook sigbaar in allerlei wyse van optrede: politieke blokvorming deur unifikasie, federasie of verbondsluiting van Afrika-state; die lion van allerlei konferensies en die besluite wat daar geneem word; die voor- liefde vir die gebruik van die naam ,,African” of van die gewildgeworde uitdrukking „ African personality” en „Negritude” terwyl die term „Pan- Africanism” moet dien om uitdrukking te gee en kleur te verleen aan die gemeenskaplike doel. II. V E K S K E 1DENHEID. Dit is asof Afrika self sy stempel op sy ongevecr 220 miljoen bewo- ners afgedruk liet -- ’11 stempel van vér treffende verskeidenheid, ’n ver­ skeidenheid tot verdeeldheid en openlike vyandskap toe, ’n kontinent wat verdeel eerder as verenig. Die feit dat Afrika een soliede aardmassa vorm tussen die Middellandse- en die Kooisee, die Indiese- en Atlantiese Oseane, 56 maak dit eintlik nog nie een wêreld nie — nóg in fisiese nóg in antropo- geografiese sin. Deur die Middellandse See is Afrika klimatologies en histories- kultureel aan Europa verbind; deur die Rooisee en die Suez-landengte aan Asië. Die see-engte van Gibraltar en die deursnede landengte tussen Iïooi- en Middellandse See maak dit moontlik om Afrika, Noord-Afrika om presies te wees, te sien as skiereiland en aanhangsel van Wes-Europa en van die Midde-Ooste resp. Waar die Atlantiese Oseaan Afrika duidelik skei van die Nuwe Wêreld, bind die Indiese Oseaan hom tog met die Asiatiese kuste. Terselfdertyd skei die sand- en klipsee van die Sahara- woestyn die kontinent in suidelike en noordelike wêrelde, groter in verskil as wat deur die Mediterreense watermassa gedoen word. „A frika suid van die Sahara” liet ’n geykte term geword om eintlik die Europa-vreemde Afrika aan te dui. Binne-Kontinentaal lyk dit nie veel anders nie. Onder die sonlyn lê bergspitse onder ewige sneeu bedek. Teenoor die spitse van Kilimandjaro en berg Kenia lê die afgronddieptes van die Skeurvallei. Die smaraglyn van mere met die noord- en wes-vloeiende watermassas van die Nyl en die Kongo staan in skrille kontras met ’n oostelike rivierlose (abfluslosen) gebied. Streke aan die bolope van die Nyl en die Kunene en elders is gedureride een seisoen ’11 onoorsienbare, onbewoonbare watervlakte en die volgende ’n droë semi-woestyn; waternood word afgewissel met water- skaarste. Groot gebiede wat soms vir jarelank kraak en bars van droogte onder ’n koper-hemel en ’11 gloeiende son, sodat die vrees ontstaan dat niks ooit weer daar sal groei nie, bloei binne enkele weke soos die Libanon. Van primêre belang vir hierdie bespreking is die mense van Afrika. „The only common human factor in the heterogeneous tribes of Africa is the human form.” So som Haw (No other Home, bl. 1) die byna onoorsienbare menseverskeidenheid van Afrika op. „Colour, physical characteristics, culture, mode of life and thought are as diverse as it is possible to find on any continent. II. V E K S K E 1DENHEID. Sixty-five million of Africa’s population are Arabs, who are very different from the Negroid or Bantu peoples. How could the Egyptian Moslem, with ancient culture and close ties with people on the Asian continent be identified in any way with the nomadic Masai, herding their cattle in the dry plains of East Central Africa and drinking milk and blood for sustenance? How could the business-like Mashona, witli their settled agriculturists and traders, be identified with the web­ footed swamp dwellers of Northern Uganda? How could the militant and vigorous Zulu be identified with the timid and completely primitive forest pygmies of the Congo? How could the dignified Abyssinian with a rich cultural history, be identified with Elkonye cave dwellers, with the naked Suk, with the roving Turkana, the handsome Somalis, the ebullient and heterogeneous West African Negroes, or with the millions of primi­ 57 tive peasants subsisting all over vast stretches of a continent named A frica?” (Haw, bl. 1 ). Die modernc neiging om die liele nie-blanke Afrika-bevolking saani te vat onder die een kombersterm „ African” , bedek veel rneer as wat dit openbaar. Dit is eintlik niks meer as een van die werklikbeidsvreemde vrugte van die mode om ten a I le koste by elke rasse-affiniteit verby te skram nie. „Is it not a little nonsensical to talk of Africans as though they were a people in the same sense as ,Americans’ or .Europeans’ when these latter, with far stronger common bonds, cannot identify themselves eco­ nomically, politically or culturally as a people?” (Haw, bl. 1.) Gewoonlik word die tradisionele bevolking van Afrika, met uitsondering van die sg. immigrantebevolkings, onder die volgende rassegroepe tuisgebring: Negroied, Hamiet, Semiet en khoisan. Hoewel Hamiet en Semiet rassies waarskynlik sterk verwant is, laat Afrika die klem op hulle verskille eerder as op hulle gemeenska|)likheid val. Die vroeë vermenging van Hamiete en Negers was die oorsprong van die vandag getalsterke Negroiede groep aan wie die blanke die gemeenskapsnaam Bantoe toegeken het. Hiernaas moet ook die INilotegroep genoem word wat net sowel gehamitiseerde Negers as vernegerde Hamiete genoem sou kan word. Trouens, Seligman onderskei ’n drieledige nakroos van die Hamiet-Neger vermenging, t.w. Nilo-Hamiete (Oos- en Oos-Sentraal-Afrika). Nilote (die Nylvallei en omgewing) en die Bantoe Isuidelike lielfte van die kontinent). II. V E K S K E 1DENHEID. Dit bring volgens Seligman, die onderskeie rassegroepe van Afrika tot die volgende: Boesmans, Hottentotte, (soms saamgevat onder die versamelnaam Khoi­ san), Negrillos of Pigmeë, die (ware) Neger, Oostelike Hamiete (ou en moderne Egi])tenare en verwante) en die Noordelike Hamiete (Berbers, Tuareg, Tibu, Fulani ens.), Nilo-Hamiete, Nilote en Bantoes. Kaskundig lewer die Boesmans, Hottentotte, Pigmeë en ander ooreenkomstige ras- en kultuurgroepe nog probleme. Baumann praat van liullc as resvolke: oor- blyfsels van vroeëre en nog bestaande rasgroepc soos die Hamiete (Hot­ tentotte veral). Ander beskou hulle as mcnggroepe. Afrika was ook in die verlcde ’n land van vele rasse en gevolglik ook van grootskaalse rassever- menging. Dit leer ook die les dat die vermenging nie sovecl gelei het tot eenheid of eenvormigheid nie as tot verdcre differensiasie en nuwe variasies. Die rassebeeld van Afrika sou onvolledig wees sonder verwysing na die „latere” immigrante, oosters en westers. Dit gaan bier om ’n kuns- matige, kronologiese en graduele onderskeiding tussen „ou” en „nuwe” bevolkings. Die Hamiete is boogswaarskynlik en die Scmiete sonder enige twyfel „immigrante” in A frika: die Hamiete, veral die Oos-Hamiete, uit die prehistoriese tye, die Semietc (Arabiere) sedert die sewende maar veral vanaf die elfde een. Walter invloed die lsraeliete op die Hamitiese Egiptenare nagelaat bet is nie duidelik vas te stel nie. Die kontak van 58 Egipte met Mesopotamië, Babel, Assur, Sirië, Kanaán vanaf die derde millennium v.C. moet liierby ook in aanmerking geneem word. Terself- dertyd liet Europa ook sy inslag op die Hamitiese Noord-Afrika geliad veral ten tve van die pax Romana. Die ..blonde” Berbers (Kabyle, Shawia en Riff I dra ook ander tekens van Nordiese invloed. Nog later het die redelik grootskaalse vestiging uit Wes-Europa gevolg, hoofsaaklik in die uiterste suid- en noordpunt — Suid-Afrika en Algerië — met kleiner verspreide kolle in die Kongo en Kenia, vanwaar vandag weer ’n uittog beleef word. Ook die aloue sporadiese Oosterse invloed langs die ooskus het ’ 11 meer substansiële vorm aangeneem deur die vestiging van aansienlike getalle Indiërs (self ’n mengras van Koukasiërs en Drawidas) in Natal en Tanganyika-kenia. En aan die uiterste suidpunt is ’n totaal nuwe rasgroei), die kleurlinge, gebore. Die kinders van moeder Afrika vertoon nouliks één vaderskap: blou-oog Berber en gitswart kroeskop Neger, lang-, medium- en rond- hoofdiges, prognaties en ortognaties, peperkorrel, wollerige en reguit hare, plat- en knmmcusiges. dik- en dunlippiges, dwergagtige Boesman en Pigmeë (pl.m. II. V E K S K E 1DENHEID. 60" en 57" resp.) naas die imposante Batutsi van ongeveer 6 vt. lengte gemiddeld. Nog groter is die verskeidenlieid wanneer die aandag toeges])its word op die kulturele en historiese groepering in etniese en stameenhede. Werklike volkseenhede in die sin van nasieskap — ’n kultuur- en tradisie-eenheid onder dieselfde politieke gesag — is skaars in Afrika. Na die aard van die meeste sg. primitiwe mensegroepe het die Afrika-bewoners van oudsher tot die huidige toe hoofsaaklik in stam- gemecnska])pe geleef. Hoewel moeilik, is dit nie onnioontlik om volkekundig ’n etniese indeling te maak nie. Die resultaal daarvan is ’n verveelvoudiging van die rasse-veelvuldigheid. Die Bantoegroep alleen word weer op grond van kulturele onderskeid en ooreenkoms verdeel in OOS-, WES- en SUID- BANTOE. Net daardie deel van die Suid-Bantoe ten suide van die Limpopo en met insluiting van Betsjoeanaland en Suidwes-Afrika, val weer uiteen in vyf hoofgroepe waarvan drie, soos die name aandui, eintlik alweer saamgestelde groepe met skerp onderskeibare kultuurken- merke is, t.w. Nguni, Sotlio, Venda-Lemba, Tsonga (-Shangana) en Herero-Ovambo. Die Nguni behels weer vier subgroepe, nl. Swazi, Zulu, Xhosa en Transvaalse Ndebele. Die Zulu, nouliks ’n eeu gelede deur Chaka Zulu verenig tot ’n nasie, omvat ongeveer 200 stamme; die Xhosa het pl.m. 10 stamgroepe; die Sotlio word ingedeel in Noord-, Wes- en Suid-Sotho elk met sy verdere stamverdeling. Dit is ’ n enkele voor- beeld van die byna eiiulelose verskeidenhede. Hierdie etniese indeling met verdere stamverdeling hang uiteraard saam met die verskeidenheid van taal en kultuur. In Afrika word meer as 800 talc en dialekte gepraal — waarby die tale van die „latere” immi- 59 grante nie bygereken is nie. Meinhof se postulaat van ’n oer-Bantoetaal is alleen maar ’n bruikbare en vindingryke wetenskaplike hulpmiddel maar sonder enige praktiese waarde ten opsigte van ’n liedendaagse taaleenheid en verslaanbaarheid onder die Bantoesprekendes. Ook liier geld dat taalkontak blykbaar gelei liet tot groter taalverskeidenlieid eerder as tot groter taaleenheid. Euro])a het sy Engels, Duits, Frans, Spaans, Portugees en Afrikaans ook nog bygevoeg en Indie sy Tamil, Hindi, Telegu, Urdu en Gujirati. Baumann het reeds op grond van die bedryfsvorme die tradisionele Afrika-kulture probeer klassifiseer. Naas die „Wildbeuter” -kulture onder­ skei liy die bekende landbou- en veeteeltkomplekse. Die landbou, aanvaar as die oorspronklike bedryfsvorm van die Negers, word dan verder verdeel in woud- en savannalandbou. II. V E K S K E 1DENHEID. Kenmerkend van eersgenoemde is die ver- bouing van vrugte soos die banana en van knolgewasse (kassawa e.a.) terwyl die savannalandbou op die verbouing van graan (millet ofte wel kaffermanna en soortgelyke gewasse) toegespits is, met die skoffelpik en graafstok as landbouwerktuig. Selfs met hierdie 11 ad ere onderskeidinge is dit ’n veels te eenvoudige prent van die Afrika-Iandhou. Nog die genoemde vorme, nóg die daarby horende chiteme-metode („slash and burn” , „bran- dend und rodend” , kap en brand) voltooi die beeld. Die ploeg as imple­ ment is in Afrika ewe bekend as die pik en die graafstok; bemesting net sowel as chiteme; woestyn- of oaselandbou eweseer as grondbewerking in die tro])iese woude; terrassering so goed as steeds verskuiwende be- werking (shifting cultivation). Soos die landbou is veeteelt in Afrika geen eenvoudige, liomogene begrip nie. Beide klimaat en tradisie speel ’n rol. Aan die een pool staan die sg. veekompleks met die bees as sentrale objek vir baie Afrika-volke insluitende baie Bantoe: die „modimo o nko e metsi” , die god met die nat neus. Dit is die materiële en sosiale rykdom van die Bantoe en Hamiet waar die klimaat dit ook maar toelaat. In droër streke kom skape en veral bokke sterker in die sentrum, en in die semi-woestyn en woestyngebiede bokke en kamele. Die Masai, Nuer, Zulu en Herero se hartstog vir die bees word alleen maar geëwenaar deur die Somali en Semitiese en Hamitiese woestynstamme se liefde vir die kameel. Terselfdertyd moet daaraan herinner word dat die hoofbedryfsvorme heel dikwels ook gesamentlik voorkom: landbou en jag; jag en veeteelt; jag, veeteelt en landbou en almal saam met beperkte verwerkingsbedrywe in ’n selfver- sorgende ekonomie. Dit was die westerling wat die grootskaalse nywerheidslewe na Afrika gebring het: eers ’n kommersialisering van die primêre bedrywe vanaf slawejag tot die opbrengs van wilde diere (velle, borings, ivoor), rubbergewinning, kakaolewering en goudstofversameling. Dit wil nie sê dat hierdie bedryfsvertakking totaaal onbekend was nie: liandel, goud-, 60 yster- en kopergewinning en verwerking was bekende aktiwiteite veral in noordelike Afrika. Sell's vandag nog word al liierdie bedrywe in Afrika beoefen. In feite bestaan die Boesmankultuur op die „wildbeuterisclie” vlak van jag en versameling vandag nog in treffende kontras teenoor die lioogs o])gevoerde industriële grootsladsbestaan en daar tussenin die feillik onoorsienbare tussenveld van alle denkbare variasies. II. V E K S K E 1DENHEID. Chaldun, die Arabies geskoolde Berber uit Tunisië, 61 l>eskryf in die tweede lielfle van die 14e eeu in een van die oudste volkekundige dokumente uit Afrika, die stryd tussen die nomadiese lier- dersvolke en die sedentêre landbouers en die onderwerping vail laasge- uoemde aan hulle krygslustige, goedgeorganiseerde vyarule. Maar selfs die ouere geskiedenis, ill. die van Fgipte uit die vierde en derde jaarduisend v.(.., is ii verhaal van groeiende politieke eenheid. deur verowering, ge- volg deur aftakeling, verval en desintegrasie. Afrika was nog nooit in die verlede "n politieke eenheid nie hehalwe moontlik toe die eerste groej)ie immigrante vanaf die vlakte van Sinear met hulle herinneringe aan ’n kolossaal mislukte onderneiniug, liier aangeland het. Die Afrika-geskiedenis ken wel relatief omspannende staatsorganisasies in enkele, eintlik uitson- derlike gevalle soos die van Fgipte, die Bantoeryke langs die weskus (Bushongo e.a.) e.d.m. maar origens het elkeen gedoen soos dit goed was in sy <>ë. Numeries was daar feitlik net soveel j)olitieke eenhede as wat daar stamme was en dikwels nog meer, want hoewel die algemene neiging hy Hamiet, Neger en Bantoe was om die stam as sosiaal-politieke eenheid te erken, is daar hyna ewe veel vir wie die gesagsorgaan nie uit- gaan ho die beperkte verwantskapsgroep van clan, linie of selfs die wisselende helange-hepaalde maar op verwantskap herustende jag — en versamelaarsgroep nie. Gevolglik kon dieselfde genealogies en kultureel verwante stamgroep uit ’ 11 hetreklik hoë aantal onafhanklike politieke gesagseenhede hestaan. Die voorgaande hou terselfdertyd verharul met meer as ’n getalle- veelheid. Die formele en funksionele veellieid hlyk ook uit die omvang, organisasie en funksie van die tradisionele politieke eijtiteite. Onder die tradisionele state neem clie ou Egiptiese ’ 11 helangrike j>lek in met sy staats- organisasie onder die Faraos. Hierdie goddelike koningskap met lioogs gesentraliseerde en magies-religieus gefundeerde gesagsentrum is, in min­ der suiwere en minder strenge vnrme. ook elders in Afrika aangetref met enkele keid>are eienskappe selfs onder die suidelikste Bantoe. Maar liier- teenoor kon Middleton ook met ’n sekere mate van leg ’ n werk laat verskyn oor „trihes without rulers” , en opnierklik genoeg kom hierdie twee pole voor in dieselfde kultuurgroep, nl. die Nilote. II. V E K S K E 1DENHEID. Word die aaiulag gerig op die godsdienstige, dan is dit duidelik dat dit Afrika ook bier aan ’n omvattende, gemeenskaplike bindingsfak- tor ontbreek. Die eens waarskynlik algemene animisine met sy elemente van opperwese-erkemiing, vrees vir demigode, sy kern van voorouerver- ering en agtergrond van towery, is wyd en diep binnegedring deur die Mobairnnedanisme, die Christendom en die moderne heidendom. Vanuit die Noorde bet die Islam ’n houvas oor groot dele van Afrika verkry — die Islam ook in sy verskeidenheid van skole. Hoewel die spore van die oud-Christelike kerk in Noord-Afrika deur die woestynwinde doodgewaai is, het die Koptiese Kerk (in Abessinië) oorgebly en bet die Rooms- Katolieke en die Protestantse kerke feitlik oral ingang begin vind en aanhangers verkry. Deur hulle vermoë tot sinkretistiese akkomodasie bet die Islam en die Koomse ’ 11 uiterlike gedaante van eenheid kon bewaar, hoewel met inhoude nog verbonde aan die etnies-verskillende uitinge van die animisine. Die Protestantse Christendom bet daarenteen met sy plu- riformiteit Afrika betree en gelei tot groter verskeidenheid as ooit tevore. In die akkulturasieproses op godsdienstige gebied het die sg. Bantoe- kerke naas die min of meer dogmatics suiwere Gereformeerde kerke, in menigtes uitgebreek. Daar is baas geen land in Afrika wat nie sy kwasi- Christelike profetiese of messiaanse bewcging geken het nie, terwyl die Republiek van Suid-Afrika beslis die rekord hou met meer as 2000 van hierdie sektariese bewegings. Hoewel gering in getalle bet die Indiër- element sy bydrae tot die godsdienstige Babel gelewer in die vorm van die Hindoeïsme. Lord Hailey se opmerking oor die eienaardigheid van Afrika, nl. dat dit ’n skamele twee dekades gelede nog op enkele hoë uitsonderinge na, onder die politieke gesag van Europa gestaan het, mag die indruk wek van ten minste één eenheidsvlak nl. die staatkundig-administratiewe. Dit kan alleen die situasie wees vir wie Europa as ’n homogene, eenvormige politieke eenheid sien en vergeet dat die gesag in werklikheid uitgeoefen is deur Nederland, Portugal, Duitslaiul, Spanje, Frankryk, België en Suid-Afrika, terwyl elkeen dit op eie wyse, 11a eie insig en model gedoen liet en dan nog verskillend in verskillende streke. Tog moet erken word dat die ou Romeinse beleid van verdeel en beers wat sedertdien as leuse aan alle koloniale politiek toegedig is, nie die eerste oorsaak van ]jolitieke verdeeldheid en staatkundige verskeidenheid in Afrika was nie. II. V E K S K E 1DENHEID. Voorbeelde van goedgeorganiseerde state met gedifferensieerde magte en funksies, staats- diens en wat daarmee saamgaan soos in die kongoryke van Wes-Afrika, waaro]) die Portugese in hulle eerste koloniale ywer die Portugese staat- stelsel en -administrasie met titels en al net so oorgeplaas het, was nie volop in Afrika nie. In lieelwat gevalle is ’n mate van nasieskap en staats- organisasie eers in die vorige eeu bereik soos in Suid-Afrika deur Chaka Zulu, Mosheshwe, Mzilikazi, kliama e.a. Verskeidenheid soos hierbo geteken, lioef uit die aard van die saak nie in stryd te wees met eenheid nie. Alle ware eenheid is trouens ook opgebou uit harmoniese verskeidenhede, maar dan met ’n innerlike een- 02 heidsbewussyn en objektiewe eenheidsdoel. Die dekmantel van' uiterlike eenvormigheid kan net soveel innerlike teenstrydigliede l)edek. Die Afrika-situasie is m.i. dan ook sodanig dat die verskeidenliede sowel om die aard as deur die geskiedenis daarvan grootliks ook teenstrydigliede is wat tnoeilik versoen kan word. Die hedendaagse Afrika-leiers ervaar en interpreted' liierdie verskeidenheid as 11 grool svvakheid, '11 seer wat uit die Afiika-liggaam verwyder moet word desnoods met krag en geweld, liefs in verenigde aksie en sells met behulp van vermeende simpatieke liuitelandse hul]). Alrika-eenlieid het derhalwe die leuse geword onder die vaandel van Pan-Afrikanisme. III. EEN H EID . Histories en beskrywend is daar feitlik niks te sê oor eenheid in Afrika nie, omdat daar nie so iets was of is nie. Met die oogklappe van skematisme aan sou ons wel ’n aansienlike aantal gemeenskaplike trekke kan noem en dit vertolk as eenheidstekens: towery, animisme, landbou-veeteelt be- drywe, jxiliginie, klassifiserende verwantskap, ens. ens. Twee feite spreek onmiddellik hierteen. Die eerste is dat hierdie „gemeenskaplikhede” almal kom|)lekse is wat oortroef word deur die etnies-kulturele variasies. Die uiting van vooroueiverering is by die Swazi anders as by die Venda en selfs by sy Zulu-kultimrverwante; magie word by die Azarule anders be­ oefen as by die Nyakyusa; onder die matriliniese Bemba neem die poliginie ander vorme aan as by die pati iliniese Sotho; klassifiserende verwantskap is nie presies eenders by Zulu en Sotho nie. jNegei landbou in die woudge- biede is "11 ander saak as Bantoelandbou in die savannas; die Pigmeë se jagmetodes is vir die Hoesman oid)ekend. Dit behoort dus duidelik te wees dat nóg in die verre nóg in die nabye verledc van Afrika, met die aandag op sy mense en hulle kulture, van ’ 11 eenheid gespieek kan word. Hoogstens is daar, en dan ook maar in die afgelope dekades, "n aansluwende en hartstogtelike strewe 11a een­ heid merkbaar. Die strewe vind sy uitdrukking in verskeie terme en optredes: Pan-Afrikanisme, Africa for the Africans” , voorkeur vir die naam ..African” i.|).v. die ouer en l>ekende etnicse name, die uitdrukkinge ..African ])ersonality” en „!Negritude” , |)olitiek-ekonomiese blokvorming, talle en talie Afrika-konferensies, selfs ook die geroe|) om een-man-een- stem wat primer gemik is op uitskakeling van die tradisionele rassiese en etniese verskille, die afwysing van enigiets wat betrekking mag lie op rasse-onderskeidinge ])lus dan ook nog die vyandskap teenoor alles wat mag lyk op kolonialisme en imperialisme. Daar kan dus hoogstens aandag gegee word aan die eenlieidstrewe, die vorme en aard tesame met die moontlikhode tot verwesenliking daarvan. In hierdie verband word die stelling gewaag dat die strewe oorwegend deur reaksie gestimuleer is, dat dit op hierdie stadium lioofsaaklik nega- 63 tief is en grootliks op emosionele vlak berus. Dit is tans nog miiklel eerder as tloel. Die eenheidstrewe is nieteenstaande alle Amerikaanse optimisme nog ongeformuleerd (behalwe in die vae Pan-Afrikanistiese en ,,Africa for the Africans -konsepsies), onomlynd en dikwels innerlik en selfs openlik teenstrydig. III. EEN H EID . Ons sou die eenheidstrewe kon probeer verklaar in die lig van die algemene humanistiese, kosmopolitiese wêreldgees van nivellering en grensuitwissing: die wêreld is my vaderland en Esperanto my moedertaal! Daarin lê n mate van waarheid, want ongetwyfeld is dit n model en ideaal vir mense wat ervaar dat hulle geestelik ingehok was en is deur taal, kultuur, tradisie, ras e.d.m. Deelname aan ’n wêreldrege- ring met onbeperkte moontlikhede tot inmenging in almal se binnelandse aangeleenthede, soos moontlik gemaak deur en verwesenlik in die V.V.O., moet ’n onweerstaanbare bekoring vir sodaniges lie. Tog is dit wesentlik teenstrydig met die gelyktydige feit van die nasionalistiese ontwaking van die Afrika-volke wat juis die eie identiteit en persoonlikheid, die eie reg van bestaan en soewereiniteit veronderstel. In ’n j)oging tot ontleding van die inboorling-nasionalismes enkele jare gelede liet ek die bewering gemaak dat bier rekening gehou moet word met ’n soeke na bondgenote in die stryd teen die vermeende gemeen­ skaplike vyand, die witman met sy kolonialisme en imperialisme. Dit kom o.a. tot openbaring in die dubbele leierskap: die nuwe leiersélite teenoor die blanke, die tradisionele as simbool van die onderliggende etniese indeling. Die eenheidsroep is ’n strydmiddel al glo die skreeuers self dat dit ’n doel, ’n begerenswaardige doel is. Al wie hom skaar teen die verdelende, verdrukkende, uitbuitende blanke kolonialiste is ’n welkome strydmakker. «Necessity makes strange bedfellows” . Dit is nie die tyd en plek om bier ’n antwoord te gee oj) die verwyt aan die kolonialisme as onderdrukkende en eksploiterende mag nie. Die aandag sal alleen maar gegee word aan die klag van ’n verdelende mag. Dadelik moet erken word dat die koloniserendes in die «scramble for Africa” willekeurige grense getrek en sodoende volke, stamme, state en selfs families kunsmatig geskei en verdeel het. Maar deur grense te trek word daar nie net verdeel nie, daar word ook byeengebring. De Kat Angelino, die Nederlandse skrywer oor sy land se koloniale administrasie in die latere Indonesië, wys tereg op die verenigende rol wat die koloniale mag kan speel en werklik ook gespeel het in die onderhorige gebiede. Soekarno het die politieke eenheid van sy huidige Indonesië en Nehru dié van Indië sonder enige twyfel meer aan die werk van Nederland en Engeland, onderskeidelik, te danke as aan enige ander enkele faktor. III. EEN H EID . Eweneens was die eertydse Helgiese Kongo stilweg en geleidelik op weg na ’n politiek-ekonomies-administratiewe eenheid wat nooit voorheen in die geskiedenis van daardie gebied bestaan het nie. Dieselfde kan van die toepassing van die R.S.A. se wet op Bantoe-owerhede gesê word. 64 Hierdie samesnoering was die onwillekeurige resultaat nieteenstaande die foute en flaters om dikwels saam te bring wat nie saam hoort nie en te skei wat saam moet wees. Ook in ander opsigte het die koloniale magte ten minste die moontlik- liede geskep tot groter eenvormiglieid, onderlinge begrip en vrylating uit geestelik-kulturele isolement. Een van die belangrikste prestasies was die afdwing van onderlinge vrede waar daar eers gedurige stamtwiste ge- lieers het. Die latere stryd teen die verwoestende en sosiaal desintegrerende slawejag en -handel moet liier nie vergeet word nie. Groter vryheid van beweging en vreedsame kontak is verder moontlik gemaak deur die daar- stelling van allerlei kommunikasiemiddele. Swahili, Portugees, Engels en Frans het in groot gebiede gemeenskaplike media geword waar die tradi- sionele tale dikwels ondeurdringbare barriéres gevorm bet. Deur bevol- kingskonsentrasie in stedelike gebiede op die basis van trekarbeid is „ontstainming” wel in die band gewerk, maar het daar terselfdertyd tog ook weer wyer sosiale horisonte ontstaan. Die Franse en Portugese iden- tifikasiebeleid sowel as die Britse identifikasie-in-differensiasie met deelna- me in die metropolitaanse kultuur as boogste beskawingsgoed was ewe- eens faktore van geweldige invloed tot deurbraak uit die enge tribalistiese lewensgrense en die oopmaak van poorte tot ’n nuwe wêreld. Onderwys, arbeidskontakte en sending sou almal hydra om die oë op wyer horisonte te rig en om veel meer gemeenskapliks in Afrika te bring as wat ooit voorheen bekend was. Die afwesigbeid van die begeerde eenheid kan dus nie in die eerste of belangrikste opsig aan die optrede van die koloniale magte gewyt word nie. Dit is die vrug van die eeu-oue geskiedenis van hierdie kontinent. Die feit dat mense ’ n stuk aarde bewoon wat deur oseane omspoel en sodoende van ander lande afgegrens word, voeg daardie bewoners nog geensins saam tot ’n bewuste eenheid met gemeenskaj)like belange, die- selfde doelstelling en ’n eenderse lewenswyse nie. Histories-kulturele ver- skille versterk deur biologies-fisiese onderskeid en onversoenbaarheid van godsdiens het in Afrika nieteenstaande die algemene gemeenskaplike habitat uiters verdelend ingewerk op die bewoners. III. EEN H EID . Minagtende naam- gewing, voortdurende stamtwiste — by die Nuer en Dinka selfs geVnsti- tueerd: die Nuer roof vee van die Dinka, die Dinka steel van die Nuer — geloofsverskille met vreedsame en gewelddadige proselilering is onmis- kenbare aanduidinge van die verdeeldheid op hierdie vasteland. Hoever, aan die anderkant. het die Afrika-bewoners dan nou reeds gevorder op weg na die verwesenliking van luille ideaal om as ’n onver- deelde eenheid op te tree en erken te word? Die menings hieroor is uit- eenlopend. Saam met die Afrikaleiers Iiuldig Engeland en Frankryk, Amerika en Rusland blykbaar ’n optimistiese beskouing asof die verde- lende verskeidenhede sóver tot ’n staat van uitwissing gevorder het, die 65 antipatieë en antagonismes sóver oorwin, die triliaiïsme reeds sóvei' deui' die Westerse beskawing verdring is dal sodanige eenheidsbesef, -siening en -oplrede in sig en I)itme bereik is. Vir Husland is die resle van die on en neo-kolonialisme naluurlik nog die enigste verdelende faktore op die peilvlak van die weg na volknme sosialisliese eenwording: staatkundig, ekonornies, ideologies. Hiermee stem die Afrika-state gl'oolliks saam. Vir Engeland, Frankryk en die V.S.A. weer is die slruikellilok die pioniers- psigologie en aparlheidsliouding van die lilanke „setlaars” . Ook liiermee stem die Afrika-slale saam. Engeland is heieid om die slruikelblokke aan die genade of ongenade van ’n veelrassige politieke gemeenskap oor te laat; De Gaulle, die „sterk" man van Frankryk, is f»lykl>aar selfs oorgeliaal om hierdie slruikellilok in Algerië met wapengewekl te likwideer en die oorblyfsels aan die Algerynse Mohammedane prys te gee. Wat sê die praktyk? Daar is onweerlegbare bewyse dat die kulturele verskille nog net so menigvuldig en net so insnydend is as voorheen; selfs ook dat dit in verskeidenheid nog aangevul is deur die verskil in leaksie op die aanraking met die nuwe beskawing. Mayer gee ’n oorlui- gende ontleding hiervan ten opsigte van die Xhosa. Die weg na ’n min of meer eenvormige Afrika-lewenswyse op VVeslers-Amerikaanse model lyk nog ’n lang, lang pad te wees. Die kongo-gebeure liet onleenseglik getoon dat stamlojaliteit en derlialwe ook interstamwantroue na vyftigjarige blanke administrasie en vredeshandliawing nog sterker is as nasieskap. Die enigste verandering mag wees dat die politieke parly die nuwerwetse inkleding van die on stamjaloesieë geword het. Mel dieselfde probleem het die Hritse regering vandag te worslel in sy onderhandelinge met die Keniase nie-blanke leiers. III. EEN H EID . Agter Mboya en Kenyalta, Oginga en Giclini 11, agter KA N U en KAD U slaan die skimrne van Luo en Kikuyu, Masai en Kamba en die menigvuldiglieid van stamme wat reeds hulle assegaaie slyp vir mekaar. Die nie-optrede van parlementêre opposisies in Ghana en Egipte is geen bewys van politieke eensgesindlieid nie maar van die ver- sluiering van politieke verskille. Dit is waarskynlik juis die wagtende ont- nugtering vir die een-man-een-stem-beweging in Afrika, nl. dat die minderheidstamme nie besef dat hulle daardeur aan die meerdere stem- krag en die wilstoepassing van die sterker stamme oorgelewer word nie. Walter toestand dil onder die Iradisionele vyande in ’ n gebied soos S.W.A. moet afgee, is nie moeilik voorspellmar nie. Selfs die aanvaarding van die parly as politieke strydwapen en die Westerse parlementêre demokrasie as regeringsmetode bring wesentlik nog geen groter gemeenskaplikheid in Afrika nie. Hier word ’n jiroses onder ons oë voltrek wat getipeer kan word as die gooi van ou wyn in nuwe sakke. Die nuwe vorme van party en parlement word eintlik maar gevul met die tradisionele inhoud van stamlojaliteit en leierskultus. So kom die „African personality” o.a. tot uiting. 66 Die verdwyning van «lie hlanke gesag nil Afrika bring ’ n wisseling van groler eenheid en groter verdeeldheid o|> die toncel. Die drie eertydse Krause administratiewe eenbede, Noord-, Wes- en Ekwatoriaal-Afrika liet na die gemeenskapsproefneming uiteengegaan in 2 1 afsonderlike eenhede. Die Kongo bet feitlik onmiddellik na die onttrekking van Belgiese gesag ten gunste van onafbanklikbeid, verval lol *n chaos van verdeeldheid en sy huidigc eenheid is alleen kunsniatig verkry deur V.V.O.-dwang en word daurdeur in stand gelion. In die I'Ydrrasie van Sentraal-Afrika beers nog steeds 'n bittere maar blykbaar reeds verlore stryd om behoud van die pasverworwe federatiewe eenheid met die nie-blankes feitlik geheel daarteen. Desnieteenstaande is daar pogings tot politieke vereniging en ver- standhouding. Egi|)te het ‘ 11 kortstondige ])olitieke eenheid met Sirië, ’n staat l/uite Afrika, gesluit 0 1 1 1 die V.A.K. te vorm. Eritrea is met Ethiopië gefedereer. Njassalaiul en die twee Rhodesiës vorm ’ 11 federasie op wankele bene. Ghana, saamgestel uit die voormalige Goudkuskolonie, Goudkus- protektoraal en Brits-Togoland onderhou ’ 11 soort unie met Guinee, ’n vroeëre Franse besitting. Die Unie van Sentraal-Afrika Republieke bestaan uit die Kongorepubliek (Frans-Midde-Kongo), Tsaad en die Republiek van Sentraal-Afrika (Ubangi-Shari). III. EEN H EID . Saam met Senegal het die republieke van Mali en die Soedan vir enkele maande (Mei tot Augustus I960) die Ylali-federasie uitgeniaak. Tot dusver hou die vereniging van Brits- en llaliaans-Sonialiland nog stand as die Kepubliek Somalië. Onderwyl is daar nog allerlei pogings tot groter aaneensluitinge. Bekend is Nkrumah se droom van vereniging tussen Ghana, Guinee en INigerië. Eweso Nyerere e.a. se begeerte 0 1 1 1 ’ n magtige federasie van Oos-Afrika tot stand te bring behelsende Tanganjika, Njassalaiul, Kcnia en Uganda. Tot formele reeling het dit egter nog nie gekom nie. Ander blokvorminge hel egter reeds lot stand gekom. „D ic een groep, aangevoer deur Ghana en Guinee, bekend as die Casablanea-groep, is voorstanders van ’ 11 aggressiewe Pan-Afrikanisme, van ’ 11 politieke vereniging van Afrika op uniale of federale grondslag en van neutralisme in die wêreld- politiek, met die neiging 0 1 1 1 oor te hel 11a die Kommunistiese blok. Die ander, bekend as die Monrovia-groep, sluit in die nieerderheid van die gewese Franse kolonies saam met ’ 11 paar vroeëre Britse gebiede, soos iVigerië en Sierra Leone. Hulle is minder Pan-Afrikanisties, is eerder werk- lik neutraal as neulralisties, en staan voor samewerking van Afrika-state op ekonomiese, tegniese en diplomatieke gebied met politieke vereniging as ’ 11 verwyderde uiteiiulelike oogmerk. Die ]>osisie bly egter vloeibaar. Die verskille is nie skerp omlyn nie en op die gebied van die internasionale politiek werk lede van die twee groepe na gelang van omstandighede saam. ’n Gemeenskaplike faktor wat hulle op hierdie stadium saanihind, is hulle afkeer teen kolonialisme en alles wat hulle daannee verbind. (Prof. A. J. H. van der.Walt in A fr. Inst. Bull., 1 5 Jan. 1962, bl. 4). 67 Onder die eertydse Franse }>esittings het ook enkele losse assosiasies Lot stand gekom. Opper-Volta, Niger, Ivoorkus en Dahome is lede van die Conseil de l’Entente. In September 19 6 1 het die Afro-Malagassie-Unie ontstaan uit die sg. Brazzaville-groep wat sedert einde I960 bestaan het met Senegal, Opper-Volta, Mauritania, Ivoorkus, Sentraal-Afrika, Kongo- Republiek, Dahome, Niger, Kameroen, Tsaad, Gaboen en Madagaskar as deelnemers. Die doel is satnewerking met betrekking tot buitelandse beleid, ekonomie, verdediging en kommunikasie. Verder behoort hulle ook lot die Monrovia-groep. Die konferensies waarop die saak van eenheid bepleit word en wat moet dien tot uiting en bevordering van die eenheidstrewes en gemeen­ skaplike behoeftes, is byna legio. Die bekende Accra-konferensie (Des. III. EEN H EID . Min of meer terselfdertyd besluit die Steering Committee van die A.A.P.C. te Conakry op die volgende program vir 1962: Hoofsaak sal wees Afrika-eenheid met die klem op die bevor- dering van die Pan-Afrikaanse bewegings vir vroue en die jeug. Die beplande jeugkonferensie is in Januarie 1962 te Conakry gehou en die Vrouekonferensie is bepaal vir Julie te Dar-es-salaam. Onderwyl het die Lagoskonferensie (Monrovia-groep) ook plaasgevind met o.a. die vol­ gende op sy lys van besluite: die bevordering van Streeksdoeane-unies met gemeenskaplike buite- landse tariewe wat geleidelik sal lei tot die skepping van ’n Afro- Malagassie gemeenskapsmark; die benoeming van ’n voorlopige sekretaris as permanente ampte- naar; die vorming van ’n onafhanklike groep in die V.V.O.; d b d di lti l di t vorming van ’n onafhanklike groep in die V.V.O. die vorming van n onafhanklike groep in die V.V.O.; verdere beraad oor die samesmelting van lugdienste; oorweging van ’ 11 onderwysraad vir die koórdinering van kulture en op oedk ndige stelsels d arsde r Afrika g g p ; verdere beraad oor die samesmelting van lugdienste; i ’ 11 d d i di k ó di i k l dere beraad oor die samesmelting van lugdienste oorweging van ’ 11 onderwysraad vir die koórdinering van kulturele en opvoedkundige stelsels dwarsdeur Afrika; p g samewerking met betrekking tot gesondheidsdienste; die moontlike verbinding van spoorweg- en padstelsels. III. EEN H EID . 1958) in opvolging van die Afro-Asiatiese Bandoengbyeenkoms was een van ’n reeks soortgelyke ontmoetinge op amptelike en nie-amptelike vlak. Die te Kairo (Des. 19 57— Jan. 1958) en te Conakry (1960) het nog in samewerking met Russiese en Asiatiese belanghebbendes geskied. In Jan. 19 6 1 volg die Cassablanca-konferensie wat ’n handves vir Afrika uitvaardig en permanente kommissies benoem o.a. vir die koordinering van militêre magte. In April 19 61 ontvang Kairo die Ministers van Buitelandse Sake van Guinee, Ghana, Mali, Marokko, die V.A.R. en van die rebelleregering van Algerië (die Casablanca-groep) in ’n vrugtelose pogirig om ’n orga- nisasie daar te stel vir die uitvoering van die Casablanca-besluite. Op 6 Mei 196L vergader 20 state te Monrovia en besluit op ’n latere spitsbe- raad van neutrale state van Afrika, Amerika, Europa en Asië. Verder bespreek hulle die moontlikheid van tegniese, ekonomiese en kulturele samewerking sonder inmenging deur die Ooste of die Weste. As algemenc beleid word aanvaar: nie-inmenging in die huishoudelike sake van Afrika-state; eerbiediging van grense; verwerping van ’n Al-Afrika-verbond as onrealisties. Hierna volg ’n konferensie van vakbonde te Casablanca (25 Mei 19 6 1) met die oog op die stigting van ’n Pan-Afrikaanse vakbondbeweging. Die konferensie is gekenmerk deur ’n streng meningsverskil tussen die Casablanca- en Monrovia-groepe oor samewerking met regse en linkse internasionale arbeidersorganisasies. In dieselfde maand vind ’n konfe­ rensie plaas van nie-blanke joernaliste te Bamako en word besluit tot die stigting van ’n ,,Pan-African Union of Journalists” , ’n Al-Afrikaanse nuusagentskap, ’n Afrika-radiostasie en ’n skool vir joernaliste. Te Addis Ababa aanvaar die onderwyskonferensie ’n 20-jaarplan vir die ontwik- keling van onderwys in Afrika. Op die „ All African Youth Conference” te Dar-es-salaam (Aug. 19 6 1) bepleit Nyerere die stigting van ’n Afrika- opperbevel teen buitelandse aggressie. In Sept. 19 6 1 stel 15 lande se radio- verteenwoordigers ’n gemeenskaplike plan op vir die uitruil van kulturele, 68 onderwys- en musiekprogramme. Min of meer terselfdertyd besluit die Steering Committee van die A.A.P.C. te Conakry op die volgende program vir 1962: Hoofsaak sal wees Afrika-eenheid met die klem op die bevor- dering van die Pan-Afrikaanse bewegings vir vroue en die jeug. Die beplande jeugkonferensie is in Januarie 1962 te Conakry gehou en die Vrouekonferensie is bepaal vir Julie te Dar-es-salaam. Onderwyl het die Lagoskonferensie (Monrovia-groep) ook plaasgevind met o.a. die vol­ gende op sy lys van besluite: onderwys- en musiekprogramme. IV. KO N K LU SIES. Tot op hierdie stadium in sy geskiedenis bied Afrika nóg ’n beeld van eenheid, nóg een van eenvormigheid. Die verskeidenheid soos hierbo geteken, is nog nooit in sy geskiedenis saamgesnoer tot ’n bewuste een­ heid, ’n harmonie van belange en waardes, strewe en doel nie. Selfs waar die verskeidenheid van las en volk en kultuur meestal in konflik en stryd tot kontak gedwing is en vermenging daaruit ontstaan het, was dit ge- woonlik oorsaak van ’n nuwe variasie. Tans beleef Afrika die tydperk van hartstogtelike strewe na eenheidsoptrede. Watter belofte hou dit in vir die toekoms? Die beantwoording van hierdie vraag hang af van baie faktore en wie dit wil doen moet die Afrika-verlede en -hede korrek analiseer en die tekens van die tye reg lees. Selfs dan nog bly dit ’n hoogs spekulatiewe en subjektiewe uitspraak. Dit is moeilik om te deel in die m.i. oordrewe optimisme van baie. Om egter nie op ’n te sterk mineur-toon te eindig nie, word eers die negatiewe en daarná die begunstigende faktore opgesom. Die eenheidsband van die huidige Afrika is nog grootliks uitwendig en vir sover dit innerlik is, is dit oorwegend negatief. Voorop staan die eenselwige verwerping van kolonialisme en imperialisme met die hartstog­ telike antagonisme teenoor die blanke as verpersoonliking van hierdie doodsondes. Daarin lê waarskynlik ook hulle enigste „verdienste” as eenheidoptredende blok in die V.V.O. Dit laat dink aan Europa onder die regime van Napoleon: sy eenheid het nie gelê in die staatsband wat 69 deur die Franse keiser met wapengeweld en militêre genialiteit gesmee is nie,.maar alleen in die gemeenskaplike teenstand daarteen. Die vraag is: wat gaan bind indien die gemeenskaplike „vyand” oorwin en gelikwideer is? Pan-Afrikanisme? Tot sover bet bierdie begrip eintlik maar één konkrete betekenis, rd. prinsipiële en prakliese uitsluiting van blanke (en ander „immigrante-groepe” ) uit die Africangroep. Origens het ek nóg in verklaring van, nóg in gesprekke met Pan-Africanleiers kon vind dat die term ook vertaal is in konkrete, praktiese optrede en beleid. African personality? Daarvan beweer Haw: „ . . . the term African today does connote a certain unity insofar as it submerges linguistic, ethnic, economic and geographic diversity in a common but narrow aim. This aim is for self-government and when that lias been achieved, the diversity will again replace the unity” . (Haw. bl. 2.) Die middelpuntsoekende kiagte berus tot dusver grootliks op ’n tydelike faktor, ill. IV. KO N K LU SIES. die in reaksie gewekte simpatie van Rusland en China en die leerstelling van neulralisme. Daarby word die strewe 11a Afrika- eenheid óórspan deur die verwarring van eenheid met eenvormigheid en die verloëning van die eenlieidsgrense. 'I’e vcel Afrika-leiers meen dat eenheid verkry kan word langs die weg van eendcrsheid. Indien dit wel die geval is, moet hulle hulle gereed maak vir ’n baie lang wag, want of Afrika se andershede ooit in eendcrsheid omskep kan word, bly ’n moei- like vraag. Selfs langs die weg van eensgesindlieid tot groter eenvormig­ heid is die ideaal van ’ 11 globale Afrika-eenheid ’ 11 dwaallig. Groot leiers kan ’ 11 beslissende rol speel as verenigende faktor soos Bismarck en Cavour o.a. in Europa, Cliaka en Moshesh in Suid-Afrika. In Afrika het ’n aantal jong maar tog invloedryke leiers op die voorgrond getree om te dien as simbole en handhawers van hulle onderskeie nasionale eenhede en ter- selfdertyd as verkondigers van die groter Afrika-idee. Tot dusver bet hulle terselfdertyd egler ook ’ 11 verdelende faktor gebly in die versweë maar tog aanvoelbare persoonlike ambisies en oudcrlinge jaloesie. Die veelheid van politici het nog nie 11 oorkoepelende staatsman van formaat voortgebring nie. Ten tweede moet erken word dat sowel die ideaal as die moontliklieid van groter eenheid in Afrika erken en verwelkom moet word. Kunsmatige en sondige skeidinge moet opgehef, grense anders getrek, nuwe kulturele, staatkundige en ekonomiese oriëntering bewerk word. Selfs met die grootste mate van sukses in hierdie verband bly die vraag of Noord-Oos-Afrika tog nie ’n sterker ooreenkoms met die Isla- mitiese Midde-Ooste as met die res van Afrika gaan bly vertoon en Suid- Afrika met Wes-Europa, Noord-Afrika met Suidwes-Europa nie? ’n Te sterk klem op Afrika-eenheid mag uiteindelik die klei- en ystersamevoeging van die voete van die beeld van Nebukadnesar se droom blyk te wees. Die eenheidsoekende faktore van die huidige Afrika is die wat in hullc- self nog te veel die Iragiek van basiese ongemeenskapliklieid dra: 0 1 1 en 70 moderne heidendom, haat en materialisme. Terwyl Liberië en Ethiopië o.a. die witman onsag die deur wys en lioog opgee oor Afrika-eenheid, verdeel hulle hulle eie volke horisontaal in ekonomies-ge»soleerde bevoor- regte en onbevoorregte klasse met die íinansiële middele wat hulle as regstreekse of onregstreekse hulp uit Westerse koffers ontvang! IV. KO N K LU SIES. Miskien sou die voorgaande as onvermydelike maar sanerende groei- pyne beskou kan word voordat Afrika werklik na vore kan tree om as ’n ekonomiese en politieke eenheid 11a buite te funksioneer. In die lig van die paragrawe oor die politieke en ekonomiese groepering van state en die veelheid van konferensies — om nou maar eers net die hlaregeruis in ag te neem sonder vraag na die vrugte — moet erken word dat daar vordering is. Die huidige 58 staatseenhede is veel minder en dus ’n teken van groter staatkundige eenheid as ooit in die geskiedenis van die kontinent. Daar is ook vooruitgang in gesindheid, onderlinge crkenning, in optrede en in strewe sowel as in die feit dat die Afrika- bewoners, Suid-Afrikaners ingesluit, Afrika ontdek het en Afrika-bewus geword het. In die trant van die wêreldgeskiedenis en onder die lig van die Christelike eskatologie moet dan aanvaar word dat ook in Afrika meltertyd veel van die isolerende grense weggeruim sal w'ord. In histo- riese perspektief word dit juis bewerkstellig deur die vrugte van die kolonialisme. Afrika is hetrek by Europa en sodoende by die Westerse kultuur wat blykbaar gesien moet word as historiese stimulus, wakker- skudder van en grensuitwisser tussen Europa, die Nuwe Wêreld, Asië en Afrika. Tegnologie, kommunikasiemiddele, industrie, onderwys, ideologie, almal is werksame middele op hierdie weg. En stadig, tergend stadig, vorder die een werklike eenheidskeppende mag, ondanks en te midde van, maar ook met erkenning en behoud van die verskeidenhede: die Evangelie van Chrislus. Dit alleen kan die ware gemeenskap bring waarna Afrika onbewus verlang, die enersgesindheid en eenvormigheid van optrede onder die gelowiges uit die verskeidenheid van rasse, volke, stamnie, nasies en tale. Die eenheidsfaktor is dit: maar daarby die groot skeidingmaker, ook in Afrika. J. H. Coetzee. P.U. vir C.H.O. P.U. vir C.H.O. 71

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1494/1599

Afrikaans

I Die bedrywighede van die mens in Suid-Afrika is oor die eeue deur die burgers van baie lande beïnvloed en ge- vorm. Ontdekkingsreise, handel en kolonisasie het by- voorbeeld Portugese, Nederlanders, Engelse en Franse na die onherbergsame kuste van ons Suidland gebring. Net nadat Diaz die Storm kaap omseil het, het Columbus die eilandegordel voor die Amerikaanse kuste en ’n groot kontinent aan Europa bekend gestel. Hierdie nuwe land na die verre noordweste van Suid-Afrika, wat in sekere opvallende opsigte parallel met Suid-Afrikaanse hoofstro- minge ontwikkel het, en wie se lotgevalle terselfdertyd so verskillend uitgeval het, sou bestem wees om in latere eeue algaande ’n steeds belangriker invloed op Suid- Afrika uit te oefen. Vandag as leier van die W esterse moondhede (waaraan Suid-Afrika ook behoort) is die Verenigde State van Amerika ’n transkontinentale reus van sowat 180 miljoen inwoners en is sy invloed op Suid- Afrika in resente jare so opvallend dat ons bykans elke week daarom trent in nuusblaaie en tydskrifte lees, of op die radio daarvan hoor. Tog is verbasend min bekend oor hoe dit gebeur het dat Amerika wat so ver van Suid-Afrika geleë is, Suid- Afrika se ontwikkelingsgang in so ’n mate be'invloed het.1) Dit is die probleem wat ons nou kortliks wil bespreek. Dit is ’n moeilike probleem, die invloed van een land op ’n ander; veral waar ons ook voor die probleem van die deurvloeiing van idees te staan kom, asook die stille, deurlopende invloed wat die teenwoordigheid van Amerikaners op die ontwikkeling van ons land gehad het. Ons het ook min riglyne van wetenskaplike presisering en sintese om ons hierin te help. Ek deel met u dus tege- 506 lyk die vreugde van ontdekking en die onsekerheid van die ontdekker. Enige nuwe lig moet verwelkom word, selfs in die vorm van hierdie kort en vlugtige oorsig. Ek hoop dit sal ons kan help om die besonder betekenis- volle Amerikaanse beleid teenoor Suid-Afrika vandag be- ter te begryp. II Voordat ons oorgaan tot ’n breë historiese oorsig van die punte van kontak tussen die Verenigde State van Amerika en Suid-Afrika, moet ek my vernaamste uit- gangspunte meedeel. Die uitgangspunte moet as riglyne dien by die vertolking van soveel uiteenlopende punte van kontak oor soveel jare. Met my eerste uitgangspunt, meen ek, sal ons almal saamstem. Dit is dat as gevolg van ’n sameloop van bui- tengewoon gunstige omstandighede die Verenigde State ’n vroeë voorsprong in sy ontwikkelingsgang teenoor Suid- Afrika behaal het. Die V.S.A. het daarin geslaag nie al- leen om die voorsprong te handhaaf nie, m aar om dit met rasse skrede steeds verder te vergroot. Omdat albei lande produkte is van Wes-Europese ontdekking en ko- lonisasie en in sekere opsigte soortgelyke probleme onder- vind het, kan daar ook in die ontwikkelingsgang van albei lande soortgelyke tendense onderskei word. Dit was dus moontlik vir Suid-Afrika om te leer uit die vroeëre en rypere ervaring van die V.S.A. op velerlei terreine van die lewe. Omgekeerd, kon die V.S.A. m aar weinig leer uit ons ervaring. Gevolglik is die geskiedenis van kontakte groten- deels die relaas van die invloed van Amerikaners en Ame­ rikaanse instellings op Suid-Afrika. My tweede uitgangspunt sluit hierby aan, nl. dat die V.S.A. nog nooit staatkundige beheer oor Suid-Afrika of dele daarvan uitgeoefen het of probeer uitoefen het nie. Daar was handelsverkeer, daar was walvisvangs langs ons kuste, daar was sendingwerk onder ons naturelle, daar was opvoedkundige, godsdienstige en wetenskaplike be- 507 invloeding, daar was tegniese en finansiële leiding in verband met mynontwikkeling, daar was die invloed van Amerikaanse staatkundige denkbeelde, daar was belang- stelling in die V.S.A. in literatuur oor Suid-Afrikaanse aangeleenthede en omgekeerd. Die rol wat die V.S.A. ge- speel het, raak in die reel nie vername hoofstrominge in ons geskiedenis nie. Dit raak egter soveel en so 'n ver­ skeidenheid van terreine oor soveel jare dat die totale uitwerking van Amerikaanse invloed op Suid-Afrika — nieteenstaande die afwesigheid van politieke beheer — wel deeglik in ag geneem moet word. My derde uitgangspunt hang m et die vorige saam. Dit is dat in sowel die V.S.A. as in Suid-Afrika die algemene oorsese, en veral koloniserende, bedrywighede van Engeland verseker het dat die Engelse taal, instellings en gewoontes stewig wortel geskiet het. Hoewel miljoene vandag nog ander tale besig, is in die V.S.A. Engels vroeg reeds as die enigste amptelike taal aanvaar. II In Suid- Afrika is Engels een van twee amptelike tale; wat blankes betref, ’n minderheidstaal en wat verkeer na buite betref, die internasionale taal. Sedert die dae van die Amerikaanse Patriotte en die Kaapse Patriotte was Engels die kommunikasiemiddel tussen Suid-Afrikaners en Ame- rikaners, tussen Suid-Afrika en Amerika — mondeling, skriftelik en in druk. Engelstalige literatuur oor Suid- Afrika is dus direk, sonder tussenkoms van ’n vertaler, in die V.S.A. gelees. En daar is vroeg reeds heelwat in die V.S.A. oor Suid-Afrika gelees. Vanselfsprekend het die paralelle ontwikkelingsgang van die blanke kolonies en sy nie-blanke buurm an belangstelling gaande gemaak. W aar daar identiese, of baie dieselfde, kerkgenoot- skappe, sendinggenootskappe, sosiale verenigings en op- voedkundige instellings in albei lande ontstaan het, het natuurlikerwys heelwat inligting uit Suid-Afrika na Ame­ rika gevloei. Omdat dié inligting in Engels opgestel was en langs bekende kanale gekom het wat vertroue inge- boesem het, is dit in Amerika dikwels op onkritiese wyse 508 aanvaar as die voile waarheid oor Suid-Afrika. Menings en inligting oor Suid-Afrika in ander tale as Engels is selde onder Amerikaners se aandag gebring. Die vorming van die Amerikaanse openbare mening oor Suid-Afrika is dus in baie gevalle aangehelp deur filantropiese kritici, in Suid-Afrika en Engeland, van die blanke koloniste- standpunt. Verder is toestand in Suid-Afrika gewoonlik vertolk in terme van oppervlakkige ooreenkomste tussen die twee lande. Kontalcte m et Suid-Afrika was heeltemal oorwe- gend uit die noordelike Amerikaanse state, waar min negers was en waar die houding teenoor nie-blankes gekondisioneer is deur die V.S.A. se eie negerprobleem. Gevolglik is Suid-Afrikaanse rasseverhoudings dikwels deur ’n bril bekyk wat 'n verwronge beeld voorgehou het. In die V.S.A. het die Noorde se liberale rassebeleid teenoor die neger geseëvier, en is die Suide al hoe meer in verhouding tot die Noorde verswak. Wat die Rooihuid betref, is hy m ettertyd weerloos teruggedruk in beperkte reserwes as ’n hopelose klein minderheidsgroep. In Suid- Afrika, aan die ander kant, is die Bantoe in ’n onvergelyk- baar sterker magsposisie gelaat. Op ’n een-man-een-stem- grondslag sou hy die blanke maklik kon oorheers. Die basiese verskille in rassetendense tussen die V.S.A. en Suid-Afrika is dikwels deur die Amerikaner oor die hoof gesien. By gebrek aan betroubare inligting oor die werk- like toestande in Suid-Afrika, is ligtelik aanvaar dat die Amerikaanse patroon ook in Suid-Afrika aan die ontwik- kel was. Ill Gedurende Noord-Amerika se koloniale tydperk het Suid-Afrika min onder die aandag gekom en weinig be- langstelling opgewek. In afsondering van m ekaar het al- bei lande in verbete stryd teen hul onderskeie inheemse nie-blanke bevolkings getree. Albei lande het slawe uit Afrika ingevoer. Albei het aan die einde van die sewen- 509 tiende eeu Franse Hugenote ontvang. In albei het Neder- landers, tesame met ander Wes-Europeane, hulle gevestig. Albei lande was in Europese koloniale oorloë betrek, of moes daarmee rekening hou dat hulle daarin betrokke kon raak. In Amerika het Engeland, een van die leidende en snelopkomende koloniale moondhede, teen die helfte van die agttiende eeu 'n oorheersende posisie begin beklee. Die Kaap die Goeie Hoop was weer onder beheeri van die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie, 'n uitgediende en sterwende handelsm aatskappy van die Nederlande, self een van die verswakte en agteruitgaande koloniale moondhede, wat reeds van Europese alliansies afhanklik was om sy houvas op die Kaap te behou. Na Noord-Amerika, met talle goeie hawens en be- vaarbare riviere en mere, word Europeane aangetrek en is daar ’n snelle natuurlike vermeerdering. So moes die Rooihuide algaande swig voor die blanke getalle en beter organisasie. Die Kaap se onherbergsame kuste, onbevaar- bare riviere en die halfwoestyn-binneland verder agter die strategiese hawens, het die blanke reeds nie besonder ver- welkom nie. Daarby het die N.O.I.K. na die sewentiende eeu nie blanke emigrasie aangemoedig nie. Geen wonder dan dat die blanke bevolkingsaanwas van die twee lande in sterk kontras tot m ekaar staan nie. In 1640 — dus nog voor die stigting van die Kaapse verversingspos — was die blanke bevolking van die Noord-Amerikaanse kolonies 25,000. Dié getal sou die Kaap nie bereik voor ongeveer die tweede Britse verowering van die Kaap in 1806 nie. 'n Kykie na albei se bevolkingsaanwas gedurende hul ko­ loniale jare illustreer die geweldige Kaapse agterstand. Terwyl daar in 1660 reeds 80,000 blanke Amerikaners was, het die Kaap in 1662 m aar 200 gehad. Teenoor een miljoen Amerikaners in 1743, het die Kaapse vryburgers in 1750 nog m aar 5,000 getel. Vanaf die jare sewentig van die agttiende eeu raak die geskiedenis van die twee lande verder in uiteenlopen de ontwikkelingsbane. Albei kom in opstand teen die 510 Europese merkantilistiese gesag wat die belange van die moederland te sterk ten koste van sy kolonies wil bevor- der. Ill Teen 1783 verwerf die Amerikaanse Patriotte onaf- hanklikheid, en daarna word ’n federale republiek onder ’n president ingerig. Buitengewoon geslaagde gebiedsuit- breiding veral suidwaarts en weswaarts vind plaas. Maar die Kaapse Patriotte slaag nie in veel van hulle doelstel- lings nie. Teen die begin van die negentiende eeu is Engeland, nou die oppermagtige koloniale moondheid, m eester van die Kaap. IV Toe die V.S.A. as nuwe staat in 1783 in die lewe ge- roep is, het sy invloed op Suid-Afrika nie lank uitgebly nie. En hierdie invloed het aangegroei van die revolu- sionêre periode, deur die Groot Trek-tydperk, die mine- rale-ontdekkings in Suid-Afrika, ons Vryheidsoorloë, tot by die huidige tyd. Dit is ’n onbegonne taak om die historiese betekenis van die talle fasette in al die periodes te probeer aantoon. Ons sal slegs ’n voëlvlug onderneem en hier en daar ’n bietjie nader kennis maak met meer populêre, belangwekkende aspekte. Die vroegste Amerikaanse kontakte m et die Kaap was, net soos dié van ander, vroeëre seevarende moond- hede, die besoeke wat hulle skepe daar afgelê het op pad na die aantreklike Ooste. Vanaf die aankoms van The Harriet (55 ton) in April 1784 in Tafelbaai, het groot getalle Amerikaanse handelskepe en walvisvaarders na en om die Kaap gevaar. Merendeels was dit jong Ame- rikaners met buitengewone ondernemingsgees wat die monopolie van die Engelse Oos-Indiese Kompanjie nie langer eerbiedig het nie. Hulle sou die Kapenaars tegelyk help om ook die monopolie van die Nederlandse Oos- Indiese Kompanjie verder te ondermyn. Handelskakels met internasionale koopmanne en handelstede word so gesmee. Dit lei daartoe dat Amerikaanse literatuur na die Kaap gebring word en dat revolusionêre denkbeelde 511 aan die Kaap wyer versprei. So word die Kaapse Patriotte verder tot verset aangevuur. Amerikaanse en Kaapse produkte het m ekaar goed aangevul. In ruil byvoorbeeld vir Amerikaanse bewaarde voedsel, hout en touwerk, is ingeskeep Kaapse wyn, aal- wyn, huide en velle, asook ingevoerde kolfie en tee. Die funksie wat die Amerikaanse handelskepe vervul het ge- durende die oorloë van die Franse Revolusie en van Napoleon was dié van neutrale vragvaarders wat hoog- nodige artikels en produkte aan die Kaap voorsien het. Onder aansporing van die Amerikaanse voorbeeld op die gebied van walvisvangs, is ondernemende Kapenaars deur die N.O.I.K. toegelaat om nou ook die walvisvangs te be- oefen. Eers deur die N.O.I.K., en daarna deur die magtige Britse vloot, is tevergeefs probeer om die ywerige Ameri- kaners uit die waters om Suidelike Afrika te weer. Inder- daad het die Kaap nou 'n vername steunpunt geword vir Amerikaanse walvis- en robbevangers wat die suidelike oseane deurkruis het. Amerikaanse handels- en seevaartbelange is in so ’n mate geraak, dat die regering van die V.S.A. in 1799 be- sluit het om ’n konsul in Kaapstad te benoem. IV John Elmslie van Philadelphia het die volgende jaar die pos aanvaar. Onder sowel die Britse as die Bataafse besture het Elmslie ook as handelaar, en op sosiaal-kulturele terrein, ’n mooi bydrae tot die Kaapstadse samelewing gemaak. W aar Suid-Afrika tevore as ’n feitlik totaal onbekende deel van Donker Afrika ( ’n oord van sw art negers) aan- gesien is, kon heelwat m eer inligting oor Suid-Afrika nou na die V.S.A. deurvloei. Die inligting was egter eensydig en het beperkte kringe veral in die Noordelike kusstate van die Verenigde State bereilc, waar min begrip vir Kaapse rasseproblem e bestaan het. Laat ons aanhaal uit een van die eerste werke oor die Kaap wat in die Verenigde State gepubliseer is. ’n Amerikaanse skeepskaptein, Benjamin Stout, het in 1796 op die kus van Kaffrarië skipbreuk gely en toe die vol- 512 gende jaar vir John Adams, ..President of the Continenta, Congress of the United States of America”, versoek om hom te interesseer ten behoewe van „those wandering children of n atu re,... a race of unoffending mortals, long persecuted by those enlightened savages, who, under the appellations of Christians and Dutchmen, settled them­ selves by violence on the southern prom ontory”.2) Toe die Amerikaanse uitgawe van die eerste band van John Bar­ row se eensydig-filantropiese reisbeskrywing in 1802 in New York verskyn, het tendensieuse inligting oor Suid- Afrika verder aangegroei. In dieselfde filantropiese trant het Amerikaanse sendingtydskrifte hul lesers oor beweer- de wandade deur die Kaapse boere ingelig. In die Panoplist kon Amerikaners uit ’n verslag van die Lon- dense Sendinggenootskap die volgende woorde lees: „The Boors shewed themselves to be sworn enemies to us; backbitings, blasphemies, and threatenings were brought daily to our ears ... The Boors tried to seduce the Hot­ tentots into drunkenness and to corrupt their minds to debelieve (sic) the word of God, despise Christ".3) By gebrek aan ander inligting, het sekere kringe in Amerika heel aan die begin van die negentiende eeu begin glo dat die Afrikaanse boere die nie-blankes veronreg en onder- druk. gende jaar vir John Adams, ..President of the Continenta, Congress of the United States of America”, versoek om hom te interesseer ten behoewe van „those wandering children of n atu re,... IV a race of unoffending mortals, long persecuted by those enlightened savages, who, under the appellations of Christians and Dutchmen, settled them­ selves by violence on the southern prom ontory”.2) Toe die Amerikaanse uitgawe van die eerste band van John Bar­ row se eensydig-filantropiese reisbeskrywing in 1802 in New York verskyn, het tendensieuse inligting oor Suid- Afrika verder aangegroei. In dieselfde filantropiese trant het Amerikaanse sendingtydskrifte hul lesers oor beweer- de wandade deur die Kaapse boere ingelig. In die Panoplist kon Amerikaners uit ’n verslag van die Lon- dense Sendinggenootskap die volgende woorde lees: „The Boors shewed themselves to be sworn enemies to us; backbitings, blasphemies, and threatenings were brought daily to our ears ... The Boors tried to seduce the Hot­ tentots into drunkenness and to corrupt their minds to debelieve (sic) the word of God, despise Christ".3) By gebrek aan ander inligting, het sekere kringe in Amerika heel aan die begin van die negentiende eeu begin glo dat die Afrikaanse boere die nie-blankes veronreg en onder- druk. Toe Engeland die Kaap in 1806 beset, het die Ameri­ kaanse handelaars en seevaarders ook m et ’n al hoe meer beperkende Britse beleid te lcampe gekry. Amerikaanse handelskepe is by die Kaap aangehou nog voordat die V.S.A. gedurende 1812 tot 1815 in oorlog met Engeland betrokke geraak het. Met die Handels- en Seevaartkon- vensie van 1815 tussen die twee moondhede word Ameri­ kaanse handelsverkeer met die Kaap uitdruklik verbied. V Kort voor die Groot Trek is Amerikaanse kontakte met Suid-Afrika op verskeie terreine hervat. Die V.S.A. was toe reeds ’n vinnig opkomende land waarvan die 513 blanke bevolking in 1820 m eer as 7J miljoen, in 1830 m eer as 10i miljoen, en in 1840 byna 14i miljoen getel het. Teen 1834 het in die Kaapkolonie nog m aar slegs sowat 65,000 blankes gewoon, wat gedeeltelik as gevolg van die Groot Trek besonder stadig aangewas het tot 140,000 in 1854. Groot veranderinge op baie gebiede in ’n nuwe tyd het egter vir Suid-Afrika voor die deur gestaan. Toe Ameri­ kaanse skepe wat nog altyd om die Kaap na die Ooste gevaar het, nou toegelaat is om hul handelsbetrekkinge m et Suid-Afrika te hervat, sou hulle 'n vername plek verwerf in die sneller ontplooiing van die beperkte kolo- niale gemeenskap aan die suidpunt van Afrika. IV Ameri- kaners sou ’n stukrag verleen aan die ontwikkeling van ons oorsese handel asook ons landbou en veeteelt, soos byvoorbeeld deur die verskaffing van deeglik uitgetoetste ploeë. Ook sou hulle feitlik onmiddellik op vele ander terreine die lewe in Suidelike Afrika beïnvloed. Met die steeds sterker vertoë om ’n groter m ate van seggenskap in die bestuur van hul land te verkry, het die Kaapse koloniste die Amerikaanse voorbeeld voor oë gehou. Gedurende 1830 tot 1831 het John Fairbairn in The South African Commercial Advertiser geskryf dat die koloniste die V.S.A. as hul model moes neem. Die bekende Amerikaanse kreet „No taxation w ithout con sent" is deur hom aangehef. Toe ander nuusblaaie in Kaapstad en Graham stad opgerig is, is daar pogings aan gewend om aan die Kaapse politieke aspirasies ’n duide liker vorm te gee. Uit Amerikaanse nuusblaaie is nou ge redelik nuus oorgeneem. Die werking van die Amerikaan se republikeinse instellings is met duidelike belangstel- ling gadegeslaan. Britse en Amerikaanse filantropiese organisasies het nou met m ekaar geskakel. So het dr. John Philip bekend- heid verwerf in Noord-Amerika en is aan hom in 1819 die doktorsgraad deur Columbia-Universiteit in New York-stad verleen. In 1835 het die American Board of Commissioners for Foreign Missions se eerste sendelinge in Suid-Afrika aangekom om eers die Matabeles en later 514 die Zoeloes te bearbei. Onder hulle geledere was miskien die bekendste Amerikaner in ons geskiedenis, eerw. Daniel Lindley. As Presbiteriaan het hy skitterend in die bresse getree toe die Voortrekkers geen predikant kon kry nie. Lindley het ’n stempel op die geestelike lewe van die Voor- trekker afgedruk toe hy die hele Voortrekkerland as sy gemeente gehad het. Daarby het hy die noordwaartse trek in Suid-Afrika teen die agtergrond van die Ameri­ kaanse weswaartse uitbreiding gesien. Vir Lindley was die oorwinning van die Voortrekkers op 1 Desember 1837 reeds in sig. Net so onvermydelik as wat die Amerikaanse koloniste na die weste die weerstand van die Indiane ver- breek het, net so min kon enige gesag die Voortrekkers verhinder om Suid-Afrikaanse inboorlinge te oorrompel. Die vroegste Amerikaanse sendelinge het ’n belangrike rol gespeel in die kerstening van die inboorlinge in Suid- Afrika en dus ook in die verspreiding van die Westerse beskawing. Die talle briewe en joernale wat hulle na Amerika gestuur het, het belangrike inligting oor Suid- Afrika verskaf. Baie uittreksels daaruit is in die Missiona­ ry Herald gepubliseer. IV So is volledige, akkurate feite by- voorbeeld oor die stryd tussen die Voortrekkers en die Zoeloes, aan sendingbelangstellendes in Amerika aange- bied. Vanselfsprekend was die menings uit ’n sending- standpunt, m aar ’n gebalanseerde sendingstandpunt. Hierdie sendingberigte was ’n korrektief op ander werke wat in dieselfde tyd in Amerika verskyn het en wat sterk filantropies gekleurd was. ’n Gewilde reisver- haal soos Reynolds se wêreldreis van die fregat Potomac het die rassebeleid van die Afrikanerboer veroordeel. Die Xhosa word hierin beskryf as hardwerkend, mooi van postuur en intelligent. „But oppression and wrongs have driven them to predatory acts of retaliation”, word ver- klaar, „ . . . and have involved them in numerous con­ flicts with the colonists, steeping their native soil in blood, which only enriches it for the benefit of the ever- encroaching whites”.4) Die hervatting van handelsbetrekkinge tussen die 515 V.S.A. en Suid-Afrika het die aanstelling van die tweede Amerikaanse konsul meegebring. Dit was Isaac Chase, ’n Amerikaanse koopman uit M assachusetts, wat ’n be- drywige lewe in Kaapstad vanaf 1835 gevoer het. Sy op- volger was Gideon S. Holmes, ’n skeepskaptein, wat hom later as handelaar in Kaapstad gevestig het en ’n flore- rende firm a opgebou het wat tot na die ontdekking van diamante sou voortbestaan. Holmes is een van talle onbekende Amerikaners wat die Kaapkolonie as sy tweede vaderland aangeneem en groot kommersiële ondernemingsgees geopenbaar het. Ons kan slegs enkele voorbeelde noem. Hy was in bevel van die Amerikaanse brik, die Levant, wat republikeinse Port Natal in 1841 besoek het en op die sandbank voor die baai gaan vassit het; hy het sy jong broer voor sy oë in die see sien verdrink. Tien jaar later voer hy ys in, gesaag uit die mere van Nieu-Engeland en deur die trope na Kaapstad verskeep. Holmes land 178 ton ys wat hy uit ’n spesiaal opgerigte yshuis aan Kapenaars teen 2id. per pond verkoop en teen lid . per pond aan kaartjie- houers. Kort daarop adverteer hy weer dat hy Ameri­ kaanse fietse in St. Georgestraat te koop aanbied. In hierdie tyd adverteer Holmes ook Amerikaanse oesma- sjiene, m aar sy Amerikaanse ondernemingsgees laat dit nie daarby nie. Op 30 Oktober 1852 lees ons in The South African Commercial Advertiser: „ ... an interesting trial will take place on the farm of L. IV van der Byl, Esq., of Eerste River, of two Reaping Machines, one of G arrett’s, im ported from Scotland, for Mr. van der Byl, and the other one of Hussey’s, im ported by Capt. Holmes, United States Consul, from America. This being the first time the respective m erits of these have been tried in the Colony, it has excited great interest, and a very large attendance is expected". Voor 'n baie groot aantal boere van heinde en ver, en in die teenwoordigheid van luitenant-goewer- neurs Darling en Pine, het die kompetisie op 5 November getoon dat, terwyl die Skotse m asjien die beste gevaar het op harde grond Hussey’s Patent American Reaping 516 Machine op ’n los, sanderige bodem die wenner was. Aan- gesien die Eersterivier bekend is vir sy sanderige grond, moet mens tot die gevolgtrekking kom dat dit ’n eufemis- tiese m anier was waarop die Commercial Advertiser mee- gedeel het dat die Amerikaner die Skot uitgestof het. Kapt. Holmes het hiermee nie opgehou met sy po- gings om te bewys dat ook ander Amerikaanse fabrikate alle andere kan klop nie. Op dieselfde Vrydag 5 November 1852, vertrek die vinnige Amerikaanse skip, m et sy goeie Suid-Afrikaanse naam, die Springbok, van Port Elizabeth na Kaapstad, tesame met die Majesty en die Annie, slegs een uur na mekaar. Ook hier moes die Commercial Ad­ vertiser aankondig dat die Amerikaanse Springbok (waar­ van Holmes die agent was) die Majesty m et twee dae ge- klop het, terwyl die Annie nog nie eers opgedaag het nie. Dat Amerikaanse literatuur gewild was blyk o.a. uit ’n advertensie dat „a large assortm ent” van Uncle Tom ’s Cabin in Kaapstad aangekom het en in verskillende edi- sies van 2s tot 10s 6d te koop is. Met ’n tipies Amerikaan­ se sin vir die regte geleentheid, word bygevoeg „also a large assortm ent of new music; including Uncle Tom’s Cabin Polka”. Ander Amerikaanse boeke verder gead- verteer toon w atter titels as geskik vir die Kaapse publiek beskou is: Spark's American Biography (in 10 dele), Indian Captivities, The American Gardener, Complete Farmer, Yankee Notions en Marshall’s Life of Washing­ ton. En dan twee praktiese werke wat die Amerikaanse vroulike ideale weerspieël: Woman as she should be en The American Frugal Housewife. VI W aar Amerikaners voor die ontdekking van minerale en grootskaalse ekonomiese ontplooiing van Suid-Afrika reeds 'n klein m aar treffende rol in die ontwikkeling van ons land gespeel het, sou hulle sedert die laaste drie dekades van die negentiende eeu ’n al meer prom inente aandeel verkry. Dit behoort geen verwondering te wek 517 nie. Die V.S.A. was in hierdie jare ’n industriële reus, en baie Amerikaners het reeds ’n ryke ervaring van baie ondernemings opgedoen. Amerikaanse myningenieurs — om net een groep te noem — neem gevolglik dikwels leiding in die ontginning van diamante en goud in Suid- Afrika. Ons kan hier weer enkele name noem. In die tydperk van die diamantdelwerye het die Amerikaner Babe ’n wiegvormige uitsifm asjien ontwerp, wat as „Baby” be- kend geword het. Gardner F. Williams het Cecil Rhodes se algemene bestuurder van die De Beers Diamond Mines geword. Hy is ook bekend as die skrywer van The Dia­ mond Mines of South Africa (New York, 1902) en is in sy pos deur sy seun Alpheus F. Williams opgevolg.5) John Hays Hammond is seker een van die bekendste Amerika­ ners uit hierdie tyd. Hy was een van die ..Reformers" wat deur die Transvaalse hof ter dood veroordeel is. Sy vonnis is versag tot tronkstraf en later is hy na betaling van ’n boete vrygelaat.6) W aar Hammond baie nou by Rhodes en sy planne ingeskakel het, is ’n ander Ameri­ kaanse ingenieur, E. Woodford, deur die Transvaalse regering as eerste Goewermentsingenieur aangestel. Woodford het ’n doeltreffende grondslag van mynwetge- wing in die Transvaal gelê, wat gesonde ontwikkeling moontlik gemaak het. ’n Amerikaner wat op ander gebiede reuse-onderne- mings opgebou het, is Isidore Schlesinger wat in 1896 na Suid-Afrika gekom het. Teen die uitgang van die negentiende eeu is duisende Amerikaners in' Suid-Afrika, en by uitstek op die Rand, gevestig. Toe die Tweede Vryheidsoorlog uitbreek, raak baie Amerikaners betrokke en veg aan albei kante. Die myningenieurs en finansiers begunstig dikwels die Britse kant, en baie ander veg weer aan Boerekant, byvoorbeeld kapt. J. Hassell, bevelvoerder van die sogenaamde „Ame- rican Scouts”.7) Die Amerikaanse konsulêre verteenwoor- digers het Britse belange behartig en selfs hulle was ver- deel oor die oorlog. 518 Amerikaanse belange is in allerlei opsigte geraak. VI Britse kruisers het op Amerikaanse goedere op pad na Lourenco Marques beslag gelê en Amerikaanse muile en perde is van Ned Orleans na Suid-Afrikaanse hawens vir die Britse leër verskeep. Honderde jong Amerikaners wat as diereversorgers na Suid-Afrika gekom het, het in die Britse leër beland. Alhoewel die meerderheid van die Amerikaanse volk wat in Suid-Afrika belang gestel het, pro-Boer was, het daar meer Amerikaners aan Britse as aan Boerekant geveg. Daar het in Amerika ’n groot aantal boeke oor die Tweede Vryheidsoorlog verskyn. As gevolg van die Oorlog is Suid-Afrika, wat die gemiddelde Ameri- kaner betref, op die wêreldkaart geplaas. In die V.S.A. was wydverspreide pro-Boerverenigings. Die Oorlog het ook ’n belangrike rol in die Amerikaanse buitelandse be- leid gespeel. Die Amerikaanse regering was oorwegend pro-Brits en kon, weens die hooglopende gevoelens in Amerika, nie die grens tussen Alaska en Kanada op daar- die stadium vasstel nie, m aar was verplig om dit jarelank uit te stel.8) VII Laat ons nou ons voëlvlug voltooi deur na ons eie tyd te kyk. Vandag is die wedersydse beïnvloeding groter as ooit tevore. Oor die eeue het veranderings in die verhouding tussen die V.S.A. en Suid-Afrika ingetree. Suid-Afrika se drie miljoen blankes het ’n belangrike betekenis gekry in die formulering van die Amerikaanse buitelandse be- leid. Gevolglik kom Suid-Afrika nou in die politieke tref- krag van die V.S.A. Verder word daar in resente jare van die bestaan van Afrikaanse geskrifte met die Afrikaner se standpunt kennis geneem. Amerikaanse diplomate leer Afrikaans, 'n Stelselmatige studie van toestande word persoonlik deur Amerikaanse geleerdes in Suid-Afrika gemaak. Die weë van die twee lande het ver uitm ekaar geloop. Die V.S.A. het oplossings vir sy probleme in ander rigtings 519 gaan soek as ons in Suid-Afrika. Terwyl in Noord-Amerika die integrasie van die Witman en die Neger van staatsweë verplig word, word in Suid-Afrika ten opsigte van die W itman en die Bantoe presies die teenoorgestelde staats- beleid gevolg. In die V.S.A. se strewe om sy leierskap van die W esterse moondhede te behou en om die koue oorlog te wen, staan hy op rassegebied vir feitlik alles waarteen Suid-Afrika gekant is. Die historiese ontwikkeling van die twee lande het dit meegebring. Die mening van voor- aanstaande Amerikaners is dat die Suid-Afrikaanse rasse- beleid nie alleen immoreel is nie m aar ook onverstandig in die huidige wêreld. In die oë van baie Amerikaners is die Suid-Afrikaanse beleid ’n halsstarrigheid wat tot ’n verlede behoort wat lank reeds uitgedien is. En die hals­ starrigheid tref hulle ook aan onder blanke Amerikaners in hul eie Suide, w aar hulle oortuig is dat die ou uitge- diende orde spoedig deur ’n nuwe vervang sal word. Hulle glo dat die regering in Suid-Afrika, ook die Suid-Rhode- siërs, sterk in hul verset teen ’n liberaler orde en sien die drie miljoen blankes in Suid-Afrika vandag as een van die lastigste probleme vir die V.S.A. Daar kan afgelei word dat dit hulle mening is dat wanneer die Witkolle in Suidelike Afrika verdwyn, die probleem ook sal ver- dwyn. Suid-Afrika verset hom al jare lank teen die V.V.O. Die rassebeleid van Suid-Afrika en selfs die blote teen- woordigheid van die W itman in ’n magsposisie in Suid- Afrika beweeg die Afro-Asiatiese lande vandag om hul oorwig in die V.V.O. VII te gebruik om Suid-Afrika onder sy huidige bewind aan die grootste moontlike druk bloot te stel sodat die bewind omvergegooi kan word. Suid-Afrika se suksesvolle verset sou die V.V.O., wat reeds deur ge- beurtenisse in die voormalige Belgiese Kongo ernstig aangetas is, ’n nekslag kon toedien. Dit is die beleid van die V.S.A. om die V.V.O. staande te hou as ’n instrum ent van wêreldvrede en wêreldorde. Daarom wil die V.S.A. nie toelaat dat die komende stryd die wêreldliggaam sal laat ontbind nie. Hierdie Amerikaanse strew e hou klaarblyk- 520 lik gevaar vir Suid-Afrika in. Die moontlikheid bestaan dat die staatkundige en militêre mag van die Amerikaanse reus nou vir die eerste keer teen Suid-Afrika onder sy huidige bewind ter ondersteuning van die V.V.O. aange- wend kan word. Alhoewel Suid-Afrika in ’n baie sterk ekonomiese en strategiese posisie verkeer, is geen ken- tering nog in sig nie. Prof. Vernon McKay, ’n gesiene Amerikaanse geleerde en internasionale verteenwoordiger van sy land, verklaar: „We m ust attune ourselves to this revolutionary spirit in Africa and Asia and view it as affirmatively and sympa­ thetically as we can. If we fail in the effort, we may find our present system of international security collapsing all around us within the next decade”.9) Die vrae wat verrys, is hoe ver kan die V.S.A. m et die revolusionêre gees in Afrika saamgaan, en indien hy die hele pad saam- gaan, sal dit inderdaad die behoud van sy stelsel van inter­ nasionale veiligheid verseker? Prof. McKay skryf verder dat Suid-Afrika en Portugal se beleidsrigtings „can only lead to trouble for Africa, for themselves, and for the rest of the world. No doubt other policies would also create problems, but Portugal and South Africa will have to move with the trend of the times sooner than they think. Much will depend on how and when they reconcile them­ selves to this fact, and American diplomacy ought con­ tinually to impress it upon them ”.10) Dit is die raam werk waarin die V.S.A. vandag die toekoms sien en sy beleid daarteenoor bepaal. Indien die V.S.A. in hierdie rigting m et groot beslist- heid gaan optree, kan die laat-twintigste eeu as die Ame­ rikaanse eeu in ons geskiedenis bekend word. Dit sal dan volg op die Engelse negentiende eeu, die Nederlandse sewentiende en agttiende eeue, en die Portugese vyftiende en sestiende eeue. 9) Africa in World Politics (New York and Evanston, 1963), p. 425. VII Die toekoms is egter nie die terrein waarop die his- torikus hom ligtelik moet waag nie. Ek hoop dat u met hierdie kort oorsig van die geskiedenis van die Ameri- kaans—Suid-Afrikaanse verhoudings, u eie beeld van 'n 521 vinnig naderende toekoms sal begin skep, wat u binne- kort self m et 'n nuwe hede en ’n nuwe verlede sal kan vergelyk. C. F. J. Muller. Universiteit van S.A. Pretoria. Universiteit van S.A. Pretoria. 1) Die mees oorsigtelike algemene werk is die boeiende, maar nie altyd akkurate, Stars and Stripes in Africa deur E. Ro­ senthal (Londen 1938). Prof. D. J. Kotze het die mees gede- tailleerde studies onderneem in sy Die Eerste Amerikaanse Sendelinge onder die Matabeles (Argief-jaarboek vir Suid- Afrikaanse Geskiedenis, 13e jrg., I, 1950) en Die Eerste Ameri­ kaanse Sendelinge onder die Zoeloes, 1835—'38 (Arg.-jaarboek vir S.A. Gesk., 21e jrg., I, 1958). j g 2) Narrative of the Loss of the ship Hercules, ... Londen 1798, pp. i en ii. 3) Panoplist, 1805, p. 416. 3) Panoplist, 1805, p. 416. 4) J. N. Reynolds: Voyage of the United States Frigate Potomac, (New York, 1835), p. 81. p 5) Hy is die skrywer van twee werke: The Genesis of the Dia­ mond, 2 dele (Londen, 1932) en Some Dreams come true (Kaapstad, 1948). 6) The Autobiography of John Hays Hammond, 2 dele (New York, 1935). 7) Kyk A. R. I. Hiley en J. A. Hassell: The Mobile Boer, (New York, 1902). 8) Kyk o.a. J. H. Ferguson: American Diplomacy and the Boer War (Philadelphia, 1939) en The Letters of Theodore Roose­ velt, uitgegee deur E. E. Morison, dele 2 en 3 (Cambridge, Mass., 1951 vlg.). g 9) Africa in World Politics (New York and Evanston, 1963), p. 425. p 10) Ibid., p. 420. 522

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1483/1588

Afrikaans

2. Valse probleemstellings i.s. menslike vryheid: a. Sommige ondersoek menslike (bv. wils-) vryheid 426 1. Probleemaanvoring: 1. Probleemaanvoring: ’n Mens se opvatting van vryheid hang af van sy lewens- en wêreldbeskouing (wo. sy religieuse geloof) en sy „ervaring” én (wetenskaplik:) van sy Godsidee (resp. idee van die ..Absolute” of „Algenoegsame"), sy mensidee en sy wêreldidee (of kosmosidee) asook van sy opvatting van die onderlinge verhouding van God (resp. die „Abso- lute”), mens en wêreld (wo. die met hierdie verhoudings gegewe wetsidee of idee van die wetsorde). En hoe ver- skil by wetenskaplikes (teoloë, wysgere en vakwetenskap- likes) nie al hierdie ideë nie! Dit is dan ook geen wonder dat daar so baie (onderling botsende) vryheidsbeskouings bestaan nie — te m eer w aar die vryheidsprobleem beson- der ingewikkeld en moeilik is! Die onderhawige poging om in enkele hooflyne ’n ontleding van menslike vryheid te bied,2) hou rekening met die lig wat Gods Woord op hierdie vraagstuk bied, en mag Calvinisties genoem word. Wat my by ander Calvi- nistiese beskouings oor vryheid3) bemoeilik, is aan die een kant dat hulle ’n skriftuurlike benadering van menslike vryheid verbind m et skolastiese en humanistiese pro- bleemstellings en aan die ander kant dat hulle trekke (resp. waarheidsm om ente) van menslike vryheid (soos bv. moontlikheid van keuse, „vanselfheid" (resp. sponta- neïteit), wetsgebondenheid, verantwoordelikheid, sonde, wedergeboorte en dit alles in verhouding tot die voorbe- skikking van God) a s ' t ware los aanm ekaar skakel, waar- by ’n insig in die eenheid van menslike vryheid (en die innerlike samehang van die betrokke trekke) ontbreek. Of en in hoever die onderhawige vryheidsopvatting meer bevredigend sou wees, sal toekomstige kritiek daarop moet uitwys. 2. Valse probleemstellings i.s. menslike vryheid: a. Sommige ondersoek menslike (bv. wils-) vryheid 426 a. Sommige ondersoek menslike (bv. wils-) vryheid 426 as 'n „neutrale” idion (resp. „verskynsel”) sonder om hul­ le te verantwoord oor hul veronderstellings aangaande God, mens, wêreld, wet ens. wat hul opvatting van wat vryheid eintlik is, tog medebepaal. Menslike (bv. wils-) vryheid bestaan nie as ’n geïsoleerde resp. isoleerbare idion (resp. ,,verskynsel”) en kan dus ook nie „neutraal” ondersoek word nie. b. Sommige vereenselwig ’n vooropgestelde begrip van vryheid met vryheid self. Die gevolglike ontleding van menslike vryheid is dan eerder ’n begripsontleding as ’n ontleding van die idion „vryheid” sell. Ons behoort mens­ like vryheid sell' te vind, te „sien” en te ontleed. c. Dikwels word na ,,vryheid in die algemeen” i.p.v. na „menslike vryheid” gevra. 1. Probleemaanvoring: Daar bestaan 'n absolute onderskeid tussen die vrymag (vryheid) van God en menslike vryheid en ’n radikale onderskeid tussen mens­ like vryheid aan die een kant en die verskillende „vry- hede” gegee met bv. instinktiewe „handelings” van diere, met vanselfse (en onbelemmerde) groei van plante en met die „vrye” beweging van ’n stoflike liggaam deur die ruimte. ’n Analise van „vryheid in die algemeen” hou met hierdie onderskeidings geen rekening nie en is gevolglik verwarrend, antinomies en nominalisties. Ons behoort — weens sy uniékheid — te vra na ménslike vryheid (en so ook m utatis m utandis na elk van die ander „vryhede” en daarna na hul onderlinge verhoudings). d. Dikwels word menslike vryheid negatief opgevat i. as die nie-afhanklike (nie-bepaalde, nie-gedetermineer- de, nie-gekondisioneerde ensovoorts), ii. as onafhanklik- heid (onbepaaldheid ensovoorts) en iii. as opheffing van ’n vryheidsbelemmerende mag. Hiervan is i. onwaar, want menslike vryheid is op ’n legio van wyses afhanklik van God, mens en wêreld en selfs van bv. die lug wat jy in- asem; is ii. ook onwaar en bowendien sowel nominalisties as ’n verabsolutering (’n teoretiese vergoddeliking) van menslike vryheid, omdat dit nie tussen die vrymag van God en menslike vryheid onderskei nie; en is iii. ’n petitio principii omdat die term „vryheid” sowel in die 427 definiens as in die definisie voorkom. Maar al drie bied negatiewe vryheidsbeskouings en stel wat menslike vry­ heid nié is nie, terwyl ons vryheid sélf positief in hande moet kry en dit sélf positief moet „sien” soos m utatis m utandis ’n plantkundige ’n betrokke plant self positief waarneem. e. ’n Taamlik algemeen verspreide valse probleem- stelling is die metodiese (en logiese) fout van „pars pro toto”. Daar bestaan ’n legio van partikuliere vryhede (wo. individuele, sosiale, volkse, staatse, politieke, gods- diens-, geloofs-, gewetens-, sedelike, wils-, intellektuele, vryhede, vryheid van liefde, van taalvorming, van spraak, van kunsskepping en -waardering ensovoorts). Met die pars-pro-toto-fout word getrag om die héle menslike vry­ heid uit ’n partikuliere vryheid te verstaan, d.w.s. word die hele menslike vryheid tot ’n partikuliere vryheid ge- reduseer. Die mees klassieke voorbeeld hiervan is wel dié om die hele menslike vryheid uit die partikuliere wilsvryheid te verstaan. Die onhoudbaarheid hiervan blyk o.a. daaruit dat die stem van die gewete juis teen die wil ingaan en dat mens nie met ’n wilsbesluit kan glo, lief hê of kuns kan w aardeer ensovoorts nie. Dieselfde soort fout maak bv. 1. Probleemaanvoring: liberaliste wat die hele menslike vryheid net uit individuele vryheid, én bv. die nasionaalsosialiste wat die hele menslike vryheid net uit ’n sosiale (i.e. volkse) vry­ heid wil verstaan. Ons behoort eers die hele menslike vryheid te vind en vervolgens na te gaan hoe dit hom „uitdruk" in al die betrokke onderskeie partikuliere vryhede. f. Ook ’n taam lik algemeen verspreide valse pro- bleemstelling is die vereenselwiging van die moontlikheid van keuse (ook wel foutieflik kiesvryheid genoem) met menslike vryheid. Dat die mens ’n moontlikheid van keuse het weet élkeen van u uit sy eie „ervaring”, telkens wanneer u voor ’n keuse te staan kom. As daar geen moontlikheid van keuse was nie, dan hoort iemand met 'n slegte gewete eintlik in ’n kranksinnige gestig tuis; en dan sou bv. gebooie en norme (wat hul oortreebaarheid im pliseer), die m aak en aanvaar van beloftes ensovoorts 428 geen sin gehad het nie. Maar genoeg. Die moontlikheid van keuse is egter nog m aar net louter positiewe móónt- likheid en niks meer nie; d.w.s. dit is nog geen menslike vryheid nie (’n waarheid wat prof. dr. J. D. du Toit my leer insien het, toe ek met hierdie probleem gewor- stel het). Vryheid is eers gegee waar die mens bv. kies en „handel”. Moontlikheid van keuse „bestaan” vóórdat bv. gekies word, vóórdat vryheid aktueel en positief ,.be­ staan”. Moontlikheid van keuse is egter vir vryheid nood- saaklik: dit is ’n voorwaarde van menslike vryheid, waar- sonder menslike vryheid nie toerekenbaar sou kon wees en die mens van bv. sy keuse en „handelings” geen reken- skap sou kon gegee het en van hom geen rekenskap sou kon geverg geword het nie, en die mens bv. soos ’n rat in ’n masjien sou gewees het. Wie egter moontlikheid van keuse en menslike vryheid vereenselwig, verhef die mens bo die wetsorde (i.e. gebooie en norm s) van God en verval in die antinomieë van vryheid en wet (determi- nisme en indeterminisme) asook in dié van Goddelike voorbeskikking en menslike vryheid. Ons behoort die moontlikheid van keuse as voorwaarde van menslike vry­ heid te ondersoek en dit nie met menslike vryheid te vereenselwig nie. g. 1. Probleemaanvoring: ’n Aan die voorgaande teenoorgestelde valse p bleemstelling is om met ’n deterministiese opvatting van Gods voorbeskikking of met ’n deterministiese wetsidee te begin en daaruit af te lei dat ’n moontlikheid van keuse nie kan bestaan en gevolglik die mens nie vry kan wees nie. Wie dit doen verval ook in die antinomieë so pas genoem. Tog is alles (en ook menslike vryheid) aan die variasieryke wetsorde Gods vir die skepping on­ derworpe, en is menslike vryheid bowendien onderworpe aan die besondere behorenseise gegee met wat sy hand vind om te doen (al behoort laasgenoemde altyd gesien te word in die lig van die normatiewe wetsorde van God). Onderworpenheid aan alle behorenseise (wo. die wetsorde) is ook ’n voorwaarde vir die menslike bestaan en al sy doen en late, en dus ook vir sy vryheid. Ons behoort die idion („verskynsel") van menslike vryheid 429 self te vind en na te gaan hoe onderworpenheid aan behorenseise voorwaarde van menslike vryheid is. Dan sal ons ook insien dat hierdie onderworpenheid aan menslike vryheid sy orde verskaf en dat die menslike vryheid daarvolgens nie net toerekenbaar is nie, m aar bowendien verantwoordelik. h. ’n Laaste valse probleemstelling wat ek kortl wil stel, is om nie te onderskei tussen wat Calvyn noem „die orde van die skepping” en die „orde van sondeval en verlossing” nie (ordes wat ons nie dualisties mag skei nie, m aar wel behoort te onderskei). Volgens die „orde van sondeval en verlossing” is ons algar sondeslawe (al is die wedergeborenes in beginsel van sonde verlos). Wie sy ondersoek begin volgens „die orde van sondeval” sal moeilik vryheid self kan vind om dit te ontleed. Ons behoort met die „orde van die skepping” te begin (d.w.s. vryheid ondersoek met ’n metodiese afsien van die ver- slawende invloed van die sonde en die hiermee vereiste verlossing van sonde deur Christus). Dit is metodies moontlik om dat eerstens die lig van Gods Woord hier­ die moontlikheid bied, tweedens om dat die mens — nieteenstaande die val — méns gebly het, en derdens om dat — soos Calvyn dit stel — in die mens vryheid- vonkies oorgebly het (hoe dit ookal telkens weer deur sonde vervals mag word) en menslike vryheid wel ver- breek en bedorwe, m aar nie vernietig is nie. 1. Probleemaanvoring: Het ons een- maal gevind wat menslike vryheid volgens „die orde van die skepping” is, behoort ons daarna na te gaan w aiter lig „die orde van sondeval en verlossing” op die idion („verskynsel”) van vryheid werp; natuurlik m et dien verstande dat ons nie in bv. die foutiewe Roomse dua- lisme van natuur en genade verval nie. 3. Wat is menslike vryheid? 3. Wat is menslike vryheid? a. Inleidend: Ons soek dus die pósitiewe, héle, uniéke ménslike vryheid. Die mens staan egter in ’n drieërlei verhouding, nl. tot God, die mens (as beelddraer van God) sélf en 430 die wêreld (of kosmos: stof, plant, dier en mens). Hierdie drieërlei verhouding laat ons die héle menslike vryheid in drie tipes onderskei. ’n Ondersoek van wat hierdie drie tipes gemeenskaplik tot uitdrukking bring, laat ons die totále vryheid van die mens vind. b. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die wêreld: i. Ons begin illustratief (sonder om in die valse p bleemstelling van „pars pro toto” te verval) met ’n ont- leding van wetenskaplike vryheid. As ons wil vind wat wetenskaplike vryheid eintlik is, moet ons al die betrokke „handelings” van die weten­ skaplike m.b.t. sy wetenskapsbou vergelyk, wo. probleem- stelling, ontwaring (soos bv. sintuiglike waarneming, in- trospeksie, waarkeuring, intuïtiewe insig ensovoorts), denke (vorming van begrippe en van oordele en aflei- ding van oordele), vorming van moontlike verklarings (wo. hipoteses), verifikasie, sistematisering van die vin- dings en bevindings, vorming van modelle, teorieë enso­ voorts, vorming van kennis (wat meer is as denke en teorievorming) ensovoorts. Noukeurige ondersoek laat blyk dat gemeenskaplik aan al hierdie „handelings” héérskappy is. Die wetenskaplike behéérs sy veld van ondersoek, die literatuur op sy vakgebied ensovoorts; hy héérs as hy ondersoek, dink, verklarings vind, verifieer, wetenskap bou ensovoorts. Maar is op die keper beskou kunsskepping en -waardering, vervaardiging, distribusie en verbruik van ekonomiese goedere, tegniek, taalvor- ming en -gebruik, regsvorming en -handhawing, huwelik- sluiting, gesinsvorming, staatsvorming ensovoorts, in die algemeen: kultuurvorming — is dit alles nie ook héér- skappy nie? Wat verhinder ons om hierdie menslike héér- skappy as vryheid op te vat? Sou hierdie héér-wees van Gods skepping (vgl. die kultuurgebod van Gen. 1 : 25), hierdie héér-s, hierdie be-héér en be-héér-s, hierdie mens­ like /léer-likheid (in dubbel sin verstaan) nie pósitiewe, héle, uniéke, ménslike vryheid wees nie? Maar dit stel 431 juis ook die Nuwe Testament, waar dit die mens as die vrye, die héér, stel teenoor sondeverslawing. Die teëstel- ling tot menslike vryheids is nie afhanklikheid en ook nie wetsonderworpenheid nie, maar slawerny. ’n Ontleding van die talryke tipes van „handelings” en van probleme i.v.m. menslike vryheid in sy verhouding tot die kosmos (vgl. die hierbo genoemde voorbeelde), laat telkens weer blyk dat vryheid as heerskappy opgevat mag word, en met hierdie ondersoek het ek nog niks gevind wat die vereenselwiging van menslike vryheid (in sy verhouding tot die kosmos) en heerskappy onhoudbaar maak of tot innerlike kontradiksies of antinomieë lei nie. As ons daarop let dat met sy heerskappy oor die kosmos (in al sy hierbogenoemde onderskeie soorte) die mens kultuur vorm, en kultuur in vergelyking met „natuur” iets nuuts daarstel — die mens maak bv. van fisiese geluide taal en musiek, van kopererts sente, van wol klere ensovoorts — dan blyk menslike vryheid (= heerskappy) kultuurskepping (..creativity”) te wees. b. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die wêreld: So­ wel in sy heerskappy as in sy kultuurskepping is die mens beelddraer van God, Skepper van hemel en aarde en absolute Soeverein oor alles wat Hy geskape het. Maar menslike vryheid (as heerskappy en kultuurskepping) is kreatuurlik, geheel en al onselfgenoegsaam, absoluut on­ derskeie van die vrymag (skeppe en heers) van God — waarvan dit juis afhanklik is. ii. ’n Ondersoek van wetenskaplike vryheid heerskappy) laat blyk dat dit as voorwaarde ’n moontlik- heid van keuse het. Die wetenskaplike het die moontlik- hede om dit te ondersoek of dit nie te ondersoek nie, om dit of dat te ondersoek en om dit sus of so te ondersoek, of om nou dit sus en dan dat so te ondersoek; het ’n moontlikheid van keuse met sy probleemstellings, ontwa- rings, denke, teorievorming ensovoorts. Daarsonder kan hy wetenskaplik nie héér wees, hécr-s en be-héér-s, m.a.w. vry wees nie. Daarsonder kan bowendien sy we- tenskapsbou nie toerekenbaar wees, kan hy van sy be- vindings geen rekenskap gee en kan van hom geen reken- skap geverg word nie. Maar hierdie moontlikheid van 432 keuse is louter positiewe moontlikheid, geen daadwerk- like „handeling” en dus ook geen vryheid nie. Geld dit (nl. dat moontlikheid van keuse voorwaarde van vryheid en grond van toerekenbaarheid is) mutatis mutandis nie ook van al die ander soorte van menslike heerskappy (resp. kultuurskepping) hierbo genoem nie? Hier kan ons dit nie in besonderhede aantoon nie. Hierdie moontlikheid van keuse is kreatuurlik be- perk. Die mens kan bv. nie oor ’n berg spring nie. So is ook die moontlikhede vir sy wetenskaplike keuse krea­ tuurlik beperk. Dit hoef ons hier nie verder te adstrueer nie. iii. ’n Ondersoek van wetenskaplike vryheid héér-skappy) laat blyk dat onderworpenheid aan beho­ renseise (wo. die betrokke norms en wat die mens se hand vind om te doen) ook 'n voorwaarde van weten­ skaplike vryheid (van wetenskaplike heerskappy) is. Die wetenskaplike kan as vrye alleen heers op voorwaar­ de dat hy gehoor gee, gehoorsaam is, hom onvoorwaar- delik onderwerp aan wat hy behoort te doen! Gestel die wetenskaplike sou hom nié aan die wette (resp. norme) van die kenne en denke steur nie en hulle na hartelus oortree, dan mag hy fantastiese en innerlike kontradikto- riese absurditeit en onsin vorm, maar geen wetenskap en is hy dus nie wetenskaplik vry nie. b. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die wêreld: Om wetenskaplik te héérs (vry te wees) moet hy onvoorwaardelik hom aan die eise van die ken- en denkwette onderwerp. Wat sy veld van ondersoek betref (bv. feite), kan hy as weten­ skaplike slegs héérs (d.w.s. vry wees) as hy onvoorwaar­ delik rekening hou met bv. feite en die wette wat vir hulle geld, d.w.s. feite en hul wette erken, daaraan gehoor gee, daarvoor „buig” en in hierdie sin hom aan bv. die feite en hul wette onderwerp. Doen hy dit nie, kan hy nie wetenskaplik verstaan en verklaar, d.w.s. wetenskaplik vry wees nie. Ook moet hy rekening hou met sy beson- dere aanleg en talente (en wette en norme wat daarvoor geld) en die persoonlike aard resp. begrensdheid daar­ van, as hy wetenskaplik vry wil wees. Onderworpenheid (gehoorsaamheid) aan behorenseise (en die daarmee ge- 433 gewe wetsorde) vorm nie ’n teëstelling tot menslike vry­ heid nie, maar is die voorwaarde daarvan. In hierdie sin is menslike vryheid wetsvervulling. En dit geld mutatis mutandis vir al die ander hierbo genoemde soorte van menslike vryheid as heerskappy (resp. as kultuur- skepping). Sonder onderworpenheid aan behorenseise (wo. die normatiewe wetsorde) is menslike heerskappy (vryheid) nie moontlik nie. Nog meer, hierdie onderworpenheid (gehoorsaamheid) waarborg die orde van menslike vry­ heid. (Was menslike vryheid identies met moontlikheid van keuse en kon die mens gevolglik na willekeur kies of hy die behorenseise sal gehoorsaam of oortree, dan het net willekeur en chaos geheers, waarby vryheid sy eie orde verloor het. Ons kom hierop terug). Nog meer, onderworpenheid aan behorenseise as voorwaarde van menslike heerskappy (vryheid), maak menslike vryheid verantwoordelik. Waar toerekenbaarheid (gegee met moontlikheid van keuse as voorwaarde van menslike vry­ heid) nog niks stel van wát die mens behóórt te doen en hóe hy dit behóórt te doen nie, daar bepaal onderworpen­ heid aan behorenseise (waaronder die mens ás méns staan) dat die mens dit en nié dát en dit sús en nie só nie, behóórt te doen; en slegs kragtens gehoorsaamheid aan behorenseise (gegrond in 'n toerekenbare moontlik­ heid van keuse) kan menslike vryheid verantwoordelik wees. Geld dit alles nie ook van die ander soorte van menslike vryheid (heerskappy resp. kultuurskepping) hierbo genoem nie? Ook hierop kan ons hier nie in be- sonderhede ingaan nie. iv. Voordat ons met die ontleding van mensl vryheid verder gaan, moet eers op nog ’n valse probleem- stelling gewys word. b. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die wêreld: vry om in Suid-Afrika se huis- houdelike sake in te gryp? Hierdie „vryheid t ót . . of „vryheid óm te ...” skakel eerstens die vereenselwiging van menslike vryheid met die moontlikheid van keuse nie uit nie en stel tweedens nie dat onderworpenheid aan behorenseise voorwaarde van menslike vryheid is nie. Bowendien is die „vryheid tó t. . . ” of die „vryheid óm te . . . ” te eng en bied dit ’n pars-pro-toto-visie van mens­ like vryheid, omdat menslike vryheid (i.e. as heerskap­ py in sy verhouding tot die kosmos) as áktuele heer­ skappy (dáádwerklike taakvervulling) die „vryheid to t. of die „vryheid om te ...” insluit (gegrond soos dit is in ’n moontlikheid van keuse en soos dit ’n onderworpen­ heid aan behorenseise veronderstel). v. In hierdie verband vereis twee praktiese p bleme ons aandag. v. In hierdie verband vereis twee praktiese p bleme ons aandag. a. Die moontlikheid van keuse (kreatuurlik bep soos dit is: mens kan nie van ’n hond ’n aap maak of oor ’n berg spring nie) kan willekeurig ingeperk word; bv. iemand kan in ’n gevangenis gewerp word. Maar dan word sy vryheid nie vernietig nie. Want hy bly mens. Sy vryheid word dan net ingeperk omdat sy moontlikheid van keuse ingeperk is. Ook in die gevangenis is hy nóg vry. (Nog altyd gesien volgens „die orde van skepping”). Binne die perke van die willekeurige inperking van -sy moontlikheid van keuse en daarmee van sy vryheid (i.e. as heerskappy) behou die gevangene nóg die vryheid van bv. heen en weer loop, uit en aan trek, desgewens van lees en studeer, van dink, van hom in sy verbeelding te verlustig ens. en (i.e. as diens van God) van God te a. Die moontlikheid van keuse (kreatuurlik bep soos dit is: mens kan nie van ’n hond ’n aap maak of oor ’n berg spring nie) kan willekeurig ingeperk word; bv. iemand kan in ’n gevangenis gewerp word. Maar dan word sy vryheid nie vernietig nie. Want hy bly mens. Sy vryheid word dan net ingeperk omdat sy moontlikheid van keuse ingeperk is. Ook in die gevangenis is hy nóg vry. (Nog altyd gesien volgens „die orde van skepping”). Binne die perke van die willekeurige inperking van -sy moontlikheid van keuse en daarmee van sy vryheid (i.e. as heerskappy) behou die gevangene nóg die vryheid van bv. b. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die wêreld: Uit ’n ondersoek van menslike vry­ heid as heerskappy (met sy voorwaardes van moontlik­ heid van keuse en onderworpenheid aan behorenseise) blyk dat met die menslike vryheid ’n taak gestel en ver- vul word. (Ons kom later hierop terug). In die kritiek op die valse probleemstelling, nl. dat vryheid nié néga- tief bepaal mag word deur dit as ’n „vry te wees ván .. 434 te verstaan nie, word dikwels gestel dat ons vryheid pósitief moet soek in die „vry te wees t ót . . of „vry te wees óm t e . . Maar hierdie beskouing dat vryheid geheel en al verstaanbaar sou wees as ’n vryheid om ’n bepaalde taak te vervul (al vervul mens met sy vryheid take) is ook weer ’n pars-pro-toto-opvatting van menslike vryheid, en los die vryheidsprobleem eintlik nie op nie. Want ons kan vra: „vry tot wát?” of „vry om wát te doen?” Is die mens vrý om te steel en jouself sodoende te verryk? Is die V.V.O. vry om in Suid-Afrika se huis- houdelike sake in te gryp? Hierdie „vryheid t ót . . of „vryheid óm te ...” skakel eerstens die vereenselwiging van menslike vryheid met die moontlikheid van keuse nie uit nie en stel tweedens nie dat onderworpenheid aan behorenseise voorwaarde van menslike vryheid is nie. Bowendien is die „vryheid tó t. . . ” of die „vryheid óm te . . . ” te eng en bied dit ’n pars-pro-toto-visie van mens­ like vryheid, omdat menslike vryheid (i.e. as heerskap­ py in sy verhouding tot die kosmos) as áktuele heer­ skappy (dáádwerklike taakvervulling) die „vryheid to t. of die „vryheid om te ...” insluit (gegrond soos dit is in ’n moontlikheid van keuse en soos dit ’n onderworpen­ heid aan behorenseise veronderstel). te verstaan nie, word dikwels gestel dat ons vryheid pósitief moet soek in die „vry te wees t ót . . of „vry te wees óm t e . . Maar hierdie beskouing dat vryheid geheel en al verstaanbaar sou wees as ’n vryheid om ’n bepaalde taak te vervul (al vervul mens met sy vryheid take) is ook weer ’n pars-pro-toto-opvatting van menslike vryheid, en los die vryheidsprobleem eintlik nie op nie. Want ons kan vra: „vry tot wát?” of „vry om wát te doen?” Is die mens vrý om te steel en jouself sodoende te verryk? Is die V.V.O. b. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die wêreld: heen en weer loop, uit en aan trek, desgewens van lees en studeer, van dink, van hom in sy verbeelding te verlustig ens. en (i.e. as diens van God) van God te 435 aanbid, te loof, te dank, te smeek ensovoorts. Slegs t.o.v. die moontlikheid van keuse wat met die inperking uitge- sluit is, is hy nie meer vry nie. Sy begeerte is dan ook om van hierdie inperking van sy moontlikheid van keuse (en daarmee van sy vryheid) los te kom. Hierdie hunke­ ring om „los („vry?”) te wees ván die inperking” verlei hom om sy vrýheid negatief op te vat as ’n „vryheid ván ...”. Was menslike vryheid as sodanig ’n „vryheid v án...”, dan sou menslike vryheid ook moet wees ’n „vry wees van behorenseise” (vryheid is dan: ek kan doen net wat ek wil) en selfs ’n „vry wees van die wil van God”. Hierdie valse vryheidsopvatting is uiteindelik maar dieselfde as die so eg humanistiese beskouing wat menslike vryheid met moontlikheid van keuse vereensel- wig, waarby op die keper beskou menslike vryheid ver- absoluteer (vergoddelik) word en menslike vryheid die wil van God as bedreiging en vernedering opvat. b. Voorwaarde van menslike vryheid is onderw penheid aan behorenseise. Daarmee is (volgens „die orde van skepping") behorenseise bedoel, waaraan die mens ás méns onderworpe is, en wat hul uiteindelike grond in die skeppings- en bestieringswil van God vind. Hiervan moet ons onderskei behorenseise wat deur die mens (bv. met staatswette, gesinsreëls, universiteitsregulasies, usan- sies of etikette en kodes van gedrag) gepositiveer is. Laas- genoemde veronderstel eersgenoemdes en behoort aan eersgenoemdes te beantwoord. Maar in die praktyk kry ons juis te doen met die deur die mens gepositiveerde behorenseise, wat in betrokke opsigte in stryd is met die behorenseise waaraan die mens ás méns onderworpe is. Die hier aangeduide span­ ning tussen beide kan ons slegs benader as ons vryheid ook ondersoek volgens „die orde van sondeval (en ver­ lossing)”. Wie tussen beide ordes (en hul verhouding) en tussen die twee soorte van behorenseise nie onderskei nie, verwar die vryheidsprobleem. Hiervan gee ons twee voorbeelde. (a) Was gepositi­ veerde behorenseise as sodanig voorwaarde van menslike vryheid, dan sou bv. diefstal (onderneem in gehoorsaam- 436 heid aan die reëls van ’n diewebende — wat as gehoor­ saamheid moontlikheid van keuse veronderstel) menslike vryheid gewees het. b. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die wêreld: (b) As persvryheid nie as voorwaarde gehad het onderworpenheid aan behorenseise waaronder die mens ás méns staan nie, dan kon die pers in sy vry­ heid na hartelus gelieg het. Maar nou vereenselwig bv. die humanis (i.e. die liberalis) persvryheid met die moont­ likheid van keuse vir die pers en voel dit ’n gepositiveerde perskode as ’n gevaar en bedreiging vir sy persvryheid aan. Hierop kan ons hier nie verder ingaan nie. As ons menslike vryheid onder „die orde van sonde- val (en verlossing)” ondersoek en vra na die verhouding van menslike vryheid tot gepositiveerde behorenseise, sal blyk dat aktuele en konkrete menslike vryheid ’n ver- skeurde en gebroke vryheid is. Ook hierop kan ons hier nie ingaan nie (omdat hierdie artikel die ondersoek van menslike vryheid beperk tot „die orde van die skepping”), behalwe om op te merk dat die Skrifgelowige (i.e. die Calvinis) die gepositiveerde behorenseise op alle lewens- terrein juis ook sal toets aan die lig wat Gods Woord bied, al voorkom ’n dergelike toetsing dikwels nie onder- linge meningsverskille nie. In elk geval, ’n insig van die verhouding van menslike vryheid tot gepositiveerde be­ horenseise kan slegs reg geskied in die lig van die ver­ houding van menslike vryheid tot behorenseise waaron­ der die mens ás méns staan. vi. 'n Laaste paar opmerkings. vi. 'n Laaste paar opmerkings. Soos reeds gestel, ménslike vryheid kan nie bestaan sonder onderworpenheid aan behorenseise waaronder die mens ás méns staan nie. Dit beteken dat in ’n bepaal­ de opsig menslike vryheid wetsvervulling is en dat mens­ like vryheid en die wetsorde nie kan bots nie. Wie egter die moontlikheid van keuse (daardie ander voorwaarde van menslike vryheid) as vryheid sélf opvat, met die implikasie dat die mens in sy vryheid volgens eie wel- behae voor of téén die behorenseise kan kies, moet in die verhouding tussen menslike vryheid en behorenseise waaronder die mens ás méns staan, ’n onversoenlike teëstelling sien, m.a.w. in hierdie antinomie verval. 437 Dieper gesien is die behorenseise waaronder die mens ás méns staan ordebepalings wat hul oorsprong in die skeppings- en bestieringswil van God vind. Waar mens­ like vryheid slegs in onderworpenheid (gehoorsaamheid) aan hierdie behorenseise geaktualiseer kan word, beteken dit dat die vrymag van God en menslike vryheid nie kán bots nie, dat menslike vryheid slegs geaktualiseer kan word as die doen van die wil van God. (En waar die mens in verslawing tot oortreding van die behorenseise oorgaan, die vrymag van God en menslike verslawing ook nie kan bots nie, omdat die mens as verslaafde ge- dryf word. Dus, hetsy as vrye of as slaaf, vermag die mens niks teen die vrymag van God nie). M.a.w. menslike vryheid vind sy laaste grond in die vrymag van God, is in God veranker. Wie egter menslike vryheid met die moontlikheid van keuse vereenselwig, veranker die sg. menslike vryheid uitsluitlik in die mens sélf en moet die vrymag van God (wat aan die mens die behorenseise as voorwaarde van sy vryheid stel) as ’n onversoenlike teëstelling sien tot die sg. vryheid van die mens; hy verval dus in die antinomie van die vrymag van God en die sg. menslike vryheid. Hy moet hierin verval omdat hy die vrymag van God (en sy behorenseise) op dieselfde lyn of vlak as sy sg. menslike vryheid (= moontlikheid van keuse) plaas. Interessant is dit in hierdie verband dat wie mens­ like vryheid as moontlikheid van keuse opvat (die mens kan dan self volgens sy eie welbehae voor of teen God kies) die vryheidsidee van ’n slaaf huldig, wat die bewys van sy vryheid sien in die moontlikheid om teen sy Heer „Nee!” te kan sê. vi. 'n Laaste paar opmerkings. So het die slang aan Adam en Eva ’n slááfse vryheidsidee voorgetower; en daardeur gepak, het hulle sondesláwe geword. Adam en Eva het nié die vryheid gehad om voor of teen God te kies nie, hulle het net die moontlikheid gehad om tussen vryheid (Godegehoor- saamheid) en slawerny (sondeverslawing) te kies. En hier lê ons moeilike probleem. Dit lê veel dieper as die insig dat tussen die vrymag van God en menslike vryheid geen botsings kán bestaan nie. Die moeilike 438 probleem wil ek as volg formuleer. Die mens het (as een van die voorwaardes van menslike vryheid) 'n moont­ likheid van keuse. (Ons sien dit nog altyd volgens „die orde van die skepping"). Hoe geskied dit dat hy op grond van die moontlikheid van keuse of voor of teen God kies, terwyl God in sy vrymag alle dinge beskik; en verder dat as hy teen God kies en sondeslaaf word, hy alléén die skuld van sy val dra en nié God nie? Die moontlikheid van keuse is vóór die keuse daar en is die grond en voorwaarde van menslike toerekenbaar- heid (terwyl sy onderworpenheid aan behorenseise die grond en voorwaarde van sy verantwoordelikheid is). Hoe geskied nou die oorgang van die moontlikheid van keuse tot die daadwerklike keuse (wat al na gelang van sy keuse vryheid of slawerny beteken), terwyl God alle dinge beskik en die mens sélf toerekenbaar (en verant- woordelik) vir sy keuse bly? Ons kan dit met ’n mate van benadering verstaan as ons twee waarhede in ge­ dagte hou. Die eerste is die waarheid (waarop K. Dijk tereg soveel klem lê): God is Gód en die mens is méns; ons mag nooit beide op een en dieselfde lyn of vlak plaas nie, want dan moet die vrymag van God en mens­ like vryheid bots. Die tweede waarheid is, dat die laaste grond van die menslike keuse nié ’n outonome en outarke bevoegdheid (in sy kreatuurlikheid onafhanklik van God) is nie, maar dat die laaste grond van die menslike keuse ’n gegryp-word, ’n gepak-word, ’n oorge-haal, oorge-trek, oor-tuig, besiel, begeester word is en wel deur dit wat hy kies. Hierdie stand van sake verdien ’n diepindringen- de analise. Maar nou herhaal ons die vraag in ander bewoording: hoe kom dit dat die mens met sy moontlik­ heid van keuse gegryp, gepak, oorgehaal, oorgetrek, oor- tuig, besiel, begeester word resp. vi. 'n Laaste paar opmerkings. hom laat gryp, pak, oortrek, oortuig, besiel, begeester deur die een (Godge- hoorsamende en vryheid waarborgende) of deur die an­ der (hom aan die sonde verslawende) moontlikheid? Adam en Eva het God en Sy proefgebod geken, maar het hulle tog laat gryp, pak, oorhaal, oortrek, oortuig, besiel en begeester deur die insig dat die vrug waarlik begeerlik 439 was om te eet en deur die slaafse en verslawende huma nistiese voorstelling: „julle sal soos God wees”. Hoe het dit geskied i.p.v. dat hulle deur God en Sy proefgebod gegryp, gepak, oortuig, besiel en begeester gebly het? Ons stuit hier op die misterie van die bestiering en lei- ding van God t.o.v. menslike dade, waarby die mens sy toerekenbaarheid en verantwoordelikheid nie verloor nie. Ons staan hier uiteindelik voor 'n hiperdoks (iets wat die mens se verstand te bowe gaan; rasionaliste noem dit ’n paradoks, iets wat met die menslike rede in stryd is). God alleen weet hoe dit geskied. Sy Woord beklemtoon beide: Gods vrymag én menslike verantwoordelikheid. Beide moet ons aanvaar, al gaan die samehang van beide ons verstand te bowe. Maar, en dit is belangrik, tensy ons beide aanvaar, sal ons geen juiste insig in menslike vryheid kan vorm nie. vii. Met die laaste punte het ons eintlik van gang van ons betoog afgedwaal, resp. verder gegaan as wat die betoog tot dusver bedoel het. Om egter tot ons probleem terug te keer: ons het illustratief menslike vryheid in sy verhouding tot die kosmos (stof, plant, dier en mens) ontleed deur wetenskaplike vryheid te ondersoek, en gevind dat dit heerskappy (resp. kultuur- skepping) is. Ondersoek ons in dieselfde verhouding menslike vryheid as taalvorming en -gebruik, kunsskep- ping en -waardering, vervaardiging, distribusie en ver- bruik van ekonomiese goedere, regsvorming, huwelikslui- ting, staatsvorming, stigting van ’n universiteit, geskie- denisvorming, tegniek, ensovoorts, dan blyk ook in al hierdie gevalle dat elk, as partikuliere vryheid, uitdruk- king is van die héle menslike vryheid as heerskappy. Want vrye wetenskap is beheerste wetenskap, vrye kuns beheerste kuns ensovoorts. M.a.w. in sy verhouding tot die kosmos is die héle vryheid van die mens héérskappy (kultuurskepping) op grond van ’n moontlikheid van keuse en in onderworpenheid aan behorenseise. vi. 'n Laaste paar opmerkings. Wórd egter die mens bé-heers (’n wetenskaplike deur voor- oordele (wat iets anders is as veronderstellings), ’n kun- stenaar deur seksdrifte, ’n ekonoom deur 'n selfsugtige 440 winsmotief, ’n regsvormer deur eiebelang, 'n politikus deur magsug ensovoorts), dan gee hy sy vryheid as heerskappy (resp. kultuurskepping) prys aan slawerny (en vorming van wankultuur). c. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot God. c. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot God. Ons het hier godsdiens as die diens van God in engere sin op die oog, soos gegee met gemeentlike samekoms, huisgodsdiens, binnekamergebed ensovoorts. Later gaan ons in op die diens van God in ruimer sin (d.w.s. op religie). In sy verhouding tot die kosmos (stof, plant, dier en mens) héérs die mens. M.b.t. God is menslike heer­ skappy uitgesluit. Daar dién hy. Diéns is iets tipies menslik. God word gedien; ’n dier kan nie dien nie. Die diens van God het as voorwaarde ’n moontlikheid van keuse, anders was dit nie toerekenbaar nie. Die diens van God vereis onderworpenheid (gehoorsaamheid) aan behorenseise (w.o. die wet van die Here), anders was dit nie verantwoordelik en het diens sy orde nie gehad nie. Ook die diens van God bevat ’n taak, ’n „om t e . . is doelgerig. Vir die mens as méns is dit om in sy krea- tuurlikheid God as Gód te kan, mag en behoort te dien, louter geskenk, louter voorreg. Hoër eer kan die mens as mens nie te beurt val nie. As ons menslike heerskappy in sy verhouding tot die kosmos as sy vryheid mag op- vat, waarom sou menslike vryheid in sy verhouding tot God nie diens wees nie? Vryheid as diéns van God is slegs vir hom (bv. die humanis) vernederend, wat „soos God wil wees”, m.a.w. God en mens as gelyke groothede op dieselfde lyn of vlak stel. Vryheid as diéns van God is vir hom onaanvaardbaar, wat ’n (vergodlikte en dus slaafse) menslike „vryheid” vereenselwig met die moontlikheid van keuse om voor of teen God te kan en te mag kies; hy verval in die onoplosbare antinomie van Goddelike vrymag en menslike vryheid. Maar wie mens­ like vryheid in sy verhouding tot God sien as liefdesdiens van ’n kind van God aan God, verval nie in hierdie bot- sing nie. 441 Omdat God Gód en die mens méns is, is vryheid as diens van God totalitêr (met jou hele hart, jou hele siel, jou hele verstand en ál jou kragte). Hierteenoor is mens­ like vryheid in sy verhouding tot die kosmos (of wêreld) as heerskappy nie totalitêr nie, juis omdat mens en kos­ mos beide kreatuurlik is en beide aan Gód behoort. c. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot God. Diens van God is 'n pósitiewe, héle ménslike vryheid in sy verhouding tot God, wat hom in talryke partiku- liére vryhede (van bv. geloof, van bid, wo. ook loof, dank en smeek, van lof toesing, van eer en verheerliking, van woordverkondiging, van sakramentegebruik, van evange- lisasie en sending ensovoorts) uitdruk. Menslike vryheid as diens van God en die vrymag van God kan nie bots nie, en waar die mens in ongeloof en sondeverslawing handel, vermag ook dit niks teen die vrymag van God nie. Maar ook in hierdie geval (hoe ons dit ookal benaderend mag verstaan) bly ’n hiper- doks oor, nl. die misterie van menslike moontlikheid van keuse (wat voorwaarde vir toerekenbare en verant- woordelike diens van God is, maar ook vir toerekenbare en verantwoordelike sondige selfverslawing) én die alles beskikkende vrymag van God. (Ons ondersoek menslike vryheid nog altyd volgens „die orde van die skepping”; eers wanneer ons menslike vryheid volgens „die orde van sondeval en verlossing” ondersoek, kom die vraag ter sprake of, hoever, in watter opsig die geválle mens nog vry is en kan wees). Ons kan egter hier nie op dit alles verder en dieper ingaan nie. d. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die mens. d. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die mens. In sy verhouding tot die kosmos (stof, plant, dier en mens) is menslike vryheid heerskappy. Selfbeheersing maar ook (waar aangewys) beheersing van, heer wees oor ander (soos gegee bv. met gesagsverhoudings, opvoe- ding van kinders ensovoorts) is in hierdie opsig ook vry­ heid, en die gehoorsame (nie totalitêre) diens van die gesagsonderdaan aan die gesagshebber (terwyl die ge- sagsonderdaan in sy gehoorsaamheid heers m.b.t. wat 442 hom te doen staan) óók. Ons kan hier op die vraagstuk van die gesagsverhouding en menslike vryheid nie ingaan nie, maar konstateer net dat 'n skriftuurlike gesagbe- skouing menslike vryheid as heerskappy nie ophef nie, maar juis bevestig, omdat menslike gesag sy grond in die soewereiniteit van God vind en in die gesagsverhou­ ding sowel die gesagshebber as die gesagsonderdaan as mens méns bly. Máár (en dit mag in alle gesagsverhouding nooit vergeet word nie, anders word menslike gesag oor ander i.p.v. heer-sing: óórheer-sing, tirannie, onvryheid), die mens ás méns is beelddraer van die Allerhoogste (en dit geld sowel vir gesaghebber as gesagsonderdaan, ja, vir álle mense): en in hiérdie verhouding van mens tot mens kan menslike vryheid geen heerskappy wees nie; in hier­ die opsig is die mens (as beeld van God) die gelyke van elke ander mens (as beeld van God). (Dit sal wel duidelik wees dat ons hier die „beeld van God” in ruimer sin en wel volgens „die orde van die skepping” bedoel). Totalitêr soos die menslike vryheid as diens van God kan hierdie vryheid van die mens in sy verhouding tot die mens ás méns ook nie wees nie, omdat mens kreatuur is. Mens­ like vryheid in sy verhouding tot die mens ás méns moet iets anders wees as die totalitêre liefdesdiens van God én iets anders as heerskappy oor die kosmos (stof, plant, dier en mens). Dit moet „kwalitatief” minder wees as die diens van God en „kwalitatief” meer as heerskappy oor die kosmos. ’n Aanduiding van menslike vryheid in sy verhouding tot die mens as méns (resp. as beelddraer van God) gee die tweede liefdesgebod: jy sal jou naaste net so lief hê as jouself. As ons hierdie liefde ondersoek blyk dit ’n sorg te wees. Met sorgende liefde (ook in gesagsverhou- dings) word intieme persoonlike gemeenskap gevorm, deel mense mekaar se vreugde, dra hulle mekaar se laste, help hulle mekaar, waak hulle sorgend vir die onderlinge belange ensovoorts. d. Die hele menslike vryheid in sy verhouding tot die mens. Dit geld in alle inter- en intramens­ like verhoudings: interindividueel, maar ook sosiaal (bv. in huweliks-, gesins-, volks-, staatse en ander samele- 443 wingskringe en in ’n besondere sin in kerklike verband, maar ook bv. tussen volke, tussen state ensovoorts). Maar dan moet ons veral let op die intiem-persoonlike band wat liefde tussen mens en mens stig. Hier is van heer­ skappy geen sprake nie, maar ook nie van ’n totalitêre oorgawe soos in die geval van die liefde tot God nie. Menslike vryheid in sy verhouding tot die mens as liefdesorg het ook as voorwaardes moontlikheid van keuse (en die hiermee gegewe waarborg van toereken- baarheid) en die onderworpenheid (gehoorsaamheid) aan behorenseise (met die hiermee gegewe waarborg van orde en verantwoordelikheid). Ook dit is doelgerig. Ook hier is liefdesorg ’n héle menslike vryheid wat hom in talryke partikuliere vryhede uitdruk. (Let maar op die so ryklik gevarieerde onderskeie liefdesdienste van die mens in sy talryke menslike verhoudings, wo. medelyde, medevreugde, huweliksliefde, ouerliefde, kinderliefde, broeder- en susterliefde, volksliefde, vaderlandsliefde in staatsverband, in besondere sin liefde in die kerklike ge- meente, verder liefde van gesaghebber en gesagsonder- daan in al die betrokke onderskeie samelewingskringe ensovoorts). ) Ook hier geld dat wie menslike vryheid met die moontlikheid van keuse vereenselwig in antinomieë ver­ val (bv. van die vrymag van God en menslike vryheid, van liefde en plig, maar in die besonder ook) van „individu’’ en „individu’’ en van „individu” en „gemeenskap" en van „gemeenskap" en „gemeenskap” (vraagstukke waar- oor ’n volgende artikel sal handel). Maar wie menslike vryheid in sy verhouding tot die mens, d.w.s. liefdesorg, verstaan met betrekking tot sy voorwaardes, nl. moont­ likheid van keuse en onderworpenheid (gehoorsaamheid) aan behorenseise, verval nie in die genoemde antinomieë nie. Ook op dit alles kan ons hier nie dieper ingaan nie. e. Die totale vryheid van die mens. Die mens as héle persoon staan in drieërlei verhou­ ding, nl. tot God, kosmos (wêreld) en mens. Volgens e. Die totale vryheid van die mens. e. Die totale vryheid van die mens. Die mens as héle persoon staan in drieërlei verhou­ ding, nl. tot God, kosmos (wêreld) en mens. Volgens 444 hierdie gesigspunte kon ons drieërlei héle vryheid van die mens onderskei, nl. die diens van God, liefdesorg m.b.t. die mens, en heerskappy in verhouding tot die kosmos (stof, plant, dier en mens). Hierdie drie tipes van héle menslike vryheid is nie tot mekaar herleibaar nie. Tog is menslike vryheid (in hierdie drieërlei verhou­ ding) ’n eenheid, omdat die mens (nog altyd gesien vol­ gens „die orde van die skepping”) ’n eenheid is. Hierdie eenheid van menslike vryheid (om dit van die drieërlei tipes van héle menslike vryheid te onderskei) noem ek die totále menslike vryheid. Wat sou dit wees? Dit moet geleë wees in wat die drieërlei héle vryheid gemeenskap- lik het en waarvan elk van die drie tipes van héle mens­ like vryheid ’n besondere uitdrukking is. ’n Kritiese ondersoek van die eksistensiefilosofie het my daarvan op die spoor gebring, al moes ek dit kon geweet het, sonder genoemde kritiese ondersoek. Heideg­ ger, Sarte en Jaspers sien die mens as oorspronklik vraer: die mens moet grenseloos vra: geen vraag mag vir hom beveilig word nie; hy is wesentlik vraging. Maar dit is verkeerd; dit is ’n nuwe soort „outonomie”; laat ons dit ’n outarke „outoquarie" noem. Daarenteen vra God eerste, nie die mens nie. God het die mens eerste liefgehad; menslike liefde tot God is weder-liefde, weder-woord, antwoord. God stel die mens sy take en met taakvervul- ling of taakvervalsing antwoord die mens. God stel die mens die wetsorde; deur dit te gehoorsaam al dan nie antwoord die mens. Die mens is m.a.w. oorspronklik antwoorder. Eers in sekundêre sin, wanneer die mens die antwoord nie onmiddellik vind nie, neem hy die vraag oor; hy vra in sekundêre sin, nie in oorspronklike sin nie. En verder waar die mens verkeerd antwoord (sy taak verkrag) en sodoende die spoor byster raak, vra hy ook om weer die regte weg te vind. Maar ook dit is sekundêre vrae. En dit alles op alle lewensterreine. As ons nou die drieërlei tipes van héle menslike vryheid vergelyk, dan blyk dit dat die moontlikheid van keuse (wat by elk van die drie voorwaarde van menslike vryheid is) op alle lewensterreine aan die mens geskenk 445 is. e. Die totale vryheid van die mens. Dit is seker nie nodig om van hierdie ontelbare moont- likhede voorbeelde te gee nie? Hierbo is daarvan vol- doende al genoem. Hierdie moontlikhede vind hul oor- sprong nie in die mens nie, maar in God, en Hy skenk hulle aan die mens nie verniet, nie tevergeefs nie. Hulle stel hom take en „eis" as sodanig vervulling. Taakvervul- ling is antwoording. Totale menslike vryheid is menslike antwoording op sy moontlikhede. Maar daar kom ’n tweede voorwaarde by. Menslike vryheid het nie net moontlikhede van keuse as voorwaarde nie, maar ook onderworpenheid aan behorenseise. In kreatuurlik funda- mentele sin is die mens oorspronklik antwoorder en is sy totale vryheid antwoording op (aktualisering van) die hom geskenkte moontlikhede volgens die behorenseise aan hom ás méns gestel, sowel waar hy God dien, waar hy in liefde sorg en waar hy oor die kosmos (wêreld) heers (en sodoende kultuur skep). Maar, religieus ge- sien, kom die moontlikhede sowel as die behorenseise tot die mens as ’n roep van God tot die mens om as mede-arbeiders van God op kreatuurlike wyse die skep- pingsarbeid van God voort te sit tót aan sy voleinding. En dit beteken dat menslike totale vryheid religie (gods- diens in ruimer sin) is, ’n roepingsvervulling tot eer en verheerliking van God, en wel ’n (weens die voorwaarde van moontlikheid van keuse) toerekenbare (en weens die onderworpenheid aan behorenseise) verantwoordelike roepingsvervulling. En hierdie vryheid is ’n kreatuurlike afglans van die vrymag van God. Ook dit kan ons hier nie in besonderhede uitwerk nie. Wie egter ’n slaafse vryheidsidee huldig wat menslike vryheid met moontlikheid van keuse vereenselwig, waar- by die beslissing van sy keuse uitslúítlik menslike aan- geleentheid is, en dit dus sý saak is of hy God sal gehoor- saam al dan nie, en waardeur hy menslike vryheid ver- goddelik („soos God wil wees”), sit hom oogklappe op vir die totale vryheid van die mens as vervulling van ’n Godgegewe roeping. Omdat die mens egter verkeerd kan kies en die behorenseise kan oortree, staan hy gedurig voor die vraag 446 of sy antwoord op Gods roep (d.w.s. sy roepingsvervul- ling) aan hierdie roep beantwoord. Hier word sy antwoor- ding (in alle terreine van die lewe) self, via homself, ’n probleem (’n vraag). 1) 'n Volgende artikel handel oor Die samehangende verskeiden- heid van menslike vryheid veral m.b.t. universitêre en akade- miese vryheid. Beide besien die vryheidsvraagstuk. volgens wat Calvyn „die orde van die skepping” noem. ’n Latere artikel kon handel oor Menslike vryheid volgens (soos Calvyn dit noem) die orde van sondeval en verlossing. Vaandel, Stellenbosch, II, 7); Die idee van m enslike vryheid (in: Jaarboek, XIII, van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns); Vryheid en Skrifkennis (in: Vryheid, Geref. Jongeliedeverenigings van die Kaapse Provinsie, 1937). 3) Ek dink hier o.a. veral aan W. Geesinck: V a n 's Heeren Ordinan- tiën, I (Kok, Kampen, Nederland); K. Dijk: Om ’t eeuwig wel- behagen én sy: De voorzienigheid Gods, asook sy bydraes oor Vrijm acht en Vrije Wil in Christelike Encyclopedic, sowel die eerste en die tweede druk; en G. Brillenburgh Wurth: De Christelijke Vrijheid, 1934 en sy bydrae oor Vrijheid in Chris- telijke Encyclopedic, tweede druk. In sommige opsigte be- moeilik my ook beskouings oor menslike vryheid van G. C. Berkouwer versprei in sy Dogmatische Studiën. g g g p 3) Ek dink hier o.a. veral aan W. Geesinck: V a n 's Heeren Ordinan- tiën, I (Kok, Kampen, Nederland); K. Dijk: Om ’t eeuwig wel- behagen én sy: De voorzienigheid Gods, asook sy bydraes oor Vrijm acht en Vrije Wil in Christelike Encyclopedic, sowel die eerste en die tweede druk; en G. Brillenburgh Wurth: De Christelijke Vrijheid, 1934 en sy bydrae oor Vrijheid in Chris- telijke Encyclopedic, tweede druk. In sommige opsigte be- moeilik my ook beskouings oor menslike vryheid van G. C. Berkouwer versprei in sy Dogmatische Studiën. e. Die totale vryheid van die mens. En met hierdie vraag word hy tot verantwoording geroep, waarby sy gewetensvryheid (wat ook moontlikheid van keuse en onderworpenheid aan behorenseise tot voorwaardes het) hom voor Gods aan- gesig en onder Gods oordeel stel. H. G. Stoker. 1) 'n Volgende artikel handel oor Die samehangende verskeiden- heid van menslike vryheid veral m.b.t. universitêre en akade- miese vryheid. Beide besien die vryheidsvraagstuk. volgens wat Calvyn „die orde van die skepping” noem. ’n Latere artikel kon handel oor Menslike vryheid volgens (soos Calvyn dit noem) die orde van sondeval en verlossing. 1) 'n Volgende artikel handel oor Die samehangende verskeiden- heid van menslike vryheid veral m.b.t. universitêre en akade- miese vryheid. Beide besien die vryheidsvraagstuk. volgens wat Calvyn „die orde van die skepping” noem. ’n Latere artikel kon handel oor Menslike vryheid volgens (soos Calvyn dit noem) die orde van sondeval en verlossing. dit noem) die orde van sondeval en verlossing. 2) Vgl. verder o.a. my Die kosmiese dimensie van Gebeurtenisse (in: Philosophia Reformata, Kok, Kampen, Nederland, Maart 1964); Universitêre Vryheid (in: Mededelingen van de Vereni- ging voor Calvinistische Wijsbegeerte, Kok, Kampen, Neder­ land, December 1963); Een en ander oor menslike vryheid (in: Festschrift — De Vleeschauwer, Mededelings van die Univer- siteit van Suid-Afrika, Pretoria, 1961); Wysgerige Vryheid — Philosophic Freedom (Roneodruk: Presidentsrede voor die 6de Kongres (1961) van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir bevor- dering van die Wysbegeerte); Philosophic Freedom (gedeelte- like oorname van voorgaande in: Philosophy Today, Vol. 2/4, 1961, Messenger Press, Carthagena, Ohio, U.S.A.); Beginsel en Metodes in die Wetenskap, hfst. 30 (Pro Rege-Pers Bpk., Pot- chefstroom, 1961); Calvin and Ethics (in: John Calvin — Con­ temporary Prophet, Baker Book House, Grand Rapids, U.S.A., 1959); Die Mensbeskouing in die Wysbegeerte — Die verant- woordelike Vryheid van die Mens (Interfakultêre lesing in: Koers, XXVII, 7/8); The Case for Apartheid (in Bulletin of the Committee on Science and Freedom, No. 9, Aug. 1957, Manchester, England en: Correction. No. 10); At the Cross­ roads — Apartheid and University Freedom (in: Race Rela­ tions Journal, XXIV, 3/4, of The South African Institute of Race Relations); Praktiese Calvinisme — Radiopraatjies (Pro Rege-Pers Bpk., Potchefstroom, 1956); False Viewpoints of Human Freedom (V.S.A.-Iesing, 1946, roneo-publikasie, P.U. vir C.H.O.); The Essence of Human Freedom (dito); Die Waar- heid maak vry (in: Die Kerkblad, 22.9.1944—7.9.1945); Die Stryd om die Ordes (Adm. Buro van die Geref. Kerk, 1942, Potchefstroom); Intellektuele Vryheid (in: Die Gereformeerde 447 448

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1480/1585

Afrikaans

DIE NABYHEID VAN DIE KONINKRYK Vanweë die belangrikheid daarvan volg hier ’n breër bespreking van die proefskrif van dr. T jaart van der W alt oor die nabyheid van die K oninkryk ') as w at in ’n gewone resensie kan geskied. Die vraagstuk w at onder oë gesien w ord is so oud as die kerk en die teologie, som s m inder en som s m eer op die voorgrond. Tans kan gesê w ord, staan dit in die m iddelpunt. D aarby is dit nie m aar ’n aka- rlf’miese vraagstuk nie, m aar ’n vraagstuk w aarvoor elke nadenkende leser van die S krif te staan kom. Soos die K oninkryk van God sentraal in die prediking van Jesus, m.n. in die sinoptiese evangelies, so spits die prediking van Jesus aangaande die K oninkryk hom w eer toe op die nabyheid daarvan. Daarom kan die vraagstuk van die nabyheid van die K oninkryk nie los gesien w ord van die geheel van die prediking van Jesus nie. Die studie bestaan dan ook uit twee dele: (1) ’n Breë onderbou van vier hoofstukke (pp. 1—243), w aarin agtereenvolgcns gehandel w ord oor die huidige stand van die ondersoek, oor die Koms van die K oninkryk en van die M enseseun, oor die Toekom s sons Jesus dit sien, nl. w at Hy in die toekom s sien en hoe Hy dit sien, en (2) die toespitsing op die vraagstuk van die nabyheid van die K oninkryk in die laaste twee hoofstukke (pp. 244—320). Koms van die Koninkryk en van die Menscissun. Aangaande die K oninkryk het Jesus geprcdik dat dit grkom het;2) dat dit nog sal k o m 3) en van 'n tyd tussen kom s en kom s.4) Dieselfde geld ook van die kom s van die M enseseun: Hy het gekom in nederigheid 5) en Hy sal kom m et heerlikheid.6) In verband m et die M enseseun is daar egter nog ’n derde groep uitsprake, nl. dat Hy sal kom w at nie by die tw eede groep inpas nie en w aar sprake is van sy ingaan in die heerlikheid,7) sy kom s in die heerlik­ heid,8) in die paradys,9) sit aan die regterhand,10) aanwe- 154 sigheid in die gem eente,11) sodat aan die hand gedoen w ord dat by die M enseseun van drie kom ste gespreek rnoet w ord, nl. 'n koms in nederigheid, ’n koms m et heer- likheid aan die einde van die dae en ’n (aanstaande) koms tussen kom s en koms, d.i. sy toetrede tot die heerlik- heid,12) terwyl die laaste ’n „brug” (pyler?) vorm tussen die twee en sowel deel is van die eerste (as afsluiting) as van die laaste. V erder w ord baie duidelik aangetoon dat die „sien” w aarvan daar tel kens sprake is by die koms van die K oninkryk en van die M enseseun, ook nie so ’n eenvoudi- ge saak is nie, m aar dat by die eksegese (en by die lees) rekening gehou m oet w ord m et die verskiliende aanskou- ingsaspek w at saam hang m et die verskiliende m odaliteite van die kom s van die K oninkryk en van die M enseseun: Eers 'n sterk gedifferensieerde sien — alleen die w at oë het sicn w aarlik; aan die einde 'n universele sien, en tus- senin iets van albei — die w at nie oë het nie sien m inder ondanks groter m agsdade, en die w at oë het sien m et groter sekerheid.13) Die twee soorte sien w ord ook onder- skei as direkte sien, „sien d a t”, en indirekte sien, „insien d a t”. Die ongelowige en die gelowige sien die verw oesting van Jerusalem . Net die gelowige sien in dat dit die kom s van die K oninkryk (M enseseun) is. Die laaste w ord ook bestem pel as „eksistensiële” sien. Koms van die Koninkryk en van die Menscissun. Met betrekking tot die kom s van die Koninkryk (M enseseun) is die konklusie: (1) dat dit ’n om vattende kom pleks is w at begin, voortgaan en tot voleinding kom, een beweging en nie bloot 'n punt nie, m et die m oontlik- heid om vas te stel op w atter faset (kragtens die eie aard) van die beweging in bepaalde gevalle die blik gerig w ord, en (2) onsekerheid w anneer die eindpunt bereik word: God reel die tem po. Die voorw aarde is egter ver- vul (die heerlikheidstoetrede) en daarom is daar geen rede vir ’n onbepaalde lang tyd nie. Elders w ord die „een bew eging” ook beskryf as basies een deurlopende lyn, een om vattende golfslag, m aar dan nie ’n egalige, voortskrydende lyn nie. Drie fasette w ord duidelik onderskei: Die K oninkryk het gekom (in die Persoon en w erk van C hristus op aarde); die K oninkryk 155 sal i'inaal kom (m et sy w ederkom s), m aar ook in die periode w at hierdie begin en einde skei kom die Konink- ryk (in die dood en opstanding van C hristus) „m et krag” (Rom. 1: 4) : die groot gebeurtenis voor die w ederkom s.14 Ï Twee lyne. W at die kort en tussen tyd-uitsprake bctref is die resultaat, dat in die toekom sblik van Jesus ’n spoedige en ’n latere (laaste) koms onderskci mocl w ord, w al m et m ekaar in 'n innerlike, saaklike (oorsaak- like) verband staan. Dit is blykbaar die nuwe gesigspunt w at na vore gebring w ord. Dit is iets anders as, en in sekere sin ’n korrektief op, die sg. „profetiese perspek- tief” (w at in beginsel wel nie, m aar prakties baie nabv aan die „vergissings"-standpunt kom ): Die twee lyne hang saam — dit val nie saam nie. Dit val nie saam in die blik van Jesus nie, m aar Hy val dit saam om dat dit saam hang. Dit is wal Jesus in die toekom s sien. Hierby w ord die blik alreeds daarop gerig hoc Jesus dit sien, hoe Hy daarteen- oor staan en hoe Hy dit predik. y p Belangrike lig w ord hier gewerp op die Geskiedenis van die Openbaring. W at die laaste betref (hoe Jesus dit predik): Die twee lyne, en veral die lydensprediking soos dit kulm ineer in die drie bekende lydensverkondigings,'*) 16 so ingeweef in die lewe van Jesus, eers in die vorm van algem ene sinspelings,19) altyd duideliker,20) in beeld- spraak,21) in uitdruklike uitsprake veral na die eerste Iv densaankondiging,22) dat dit ’n onbegonne taak is om dit nit die geskiedenis uit te lig (soos B ultm ann probeer doen), en dat die K oninkryk volgens die evangelics klaar- blyklik in die geskiedenis gerealiseer is deur die dood en opstanding van Jesus. Die verw eefdheid m et die geskie­ denis blyk verdcr ook uit die prediking daarvan as ge- lecntheidsprediking. Die lydenslyn veral toon alles be- halwe ’n dcurlopcnde lyn. Dit gaan soms tot by die dood.2-1) Som s w ord die dood en opstanding in die oog gevat,24) tervvyl die geskiedenis na sy heengaan gewoon aangaan.25) Soms w ord die lyn getrek tot by die heerlik- heidstoetrede.26) Dan w ord die lyn w eer getrek vanaf die opstanding en verder,27) en bepaald tot by die hemel- vaart.28) Na die opstanding, d.w.s. Twee lyne. y So gereed lê hierdie deurlopende lyn egter nie in die prediking van Jesus nie. As noukeurig nagegaan w ord wat Jesus (in die toekom s) sien, dan is d aar duidelik sprake van twee lyne: (1) ’n Lyn w at gaan tot by die dood en opstanding en daarvandaan verder,15) en (2) ’n lyn wat deurloop tot by die w ederkom s.1'’) Op hierdie twee lyne trek die hele problem atiek van die toekom sprediking van Jesus saam . Die verskillende groepe w aaronder die heer- sende standpunte saam gebring w ord, kan onder twee hoofde saam gevat w ord: (1) Die w at die twee lyne redu- seer tot een, dcur inskakeling: Jesus wil die verwagte, m aar uitblvw ende kom s van die K oninkryk afdw ing deur sy dood (A. Schw eizer en die konsekw ente eskatologie), of deur uitskakeling hetsy van die w ederkom slvn (C. H. Dodd en die gerealiseerde eskatologie), hetsy van die ly- denslyn (R. B ultm ann en die transendente eskatologie) en (2) die w at die twee lyne handhaaf (bi-polêre eskato­ logie). Nou is d aar bepaalde uitsprake w at 'n kort tussen- periode in vooruitsig stel.17) H ier gaan die weë van die laaste groep dan w eer uitm ekaar: Jesus het die w eder kom s naby gesien, m aar het Horn vergis (Cullm ann, K iim m el); gepredik asof dit naby is uit psigologiese oor- wegings (M ichaelis); naby gesien in die verskvnings (K. en M. B arth); naby van God se kant („duisend jaar soos een dag”) dan w eer ver, van m ensekant gesien (Groshei- de); naby gesien in „profetiese perspektief” (R idderbos). W aar dit in hierdie studie om die nabvheid van die K oninkryk gaan, kan verw ag w ord dat die nuw e bvdrae op hierdie punt gedoen sal w ord, hetsy in die vorm van ’n nuwe standpunt w at sal bykom, hetsy in die vorm van ’n nuw e fundering van die een of ander van genoem de standpunte. N adere ondersoek van hierdie twee lyne bring tot die resultaat, dat die twee lyne in die toekom sprediking van 156 Jesus gehandhaaf m oet w ord. Die bi-polêrc eskatologie w ord dus bevestig. Twee lyne. w anneer die geskiedenis die realiteit van die lewe van Christus na sy sterw c onom- stootlik gem aak het, w ord die lyn deurgetrek in die ge­ skiedenis,29) en bepaald oor die hcerlikheidstoetrede heen tot by Pinkster.30) Dit alles dra ’n J litse n d e ”, ,,kaleidos- 157 kopiese” karakter. H ieruit blyk tew ens die betroubaarheid van die sinoptiese beriggewing, w aarin die versoeking w eerstaan is om daarvan ’n geïntegreerde toekom spro- gram te m aak; verder, dat ons in die evangclies nie m et „gewone” gcskiedbcskryw ing te doen het nie, m aar m et ’n histories betroubare weergaw e van die prediking en op- trede van Jesus, nl. soos dit saam trek om die lyde (dood en opstanding) en die w ederkom s, die twee groot oriën- teringspunte in die prediking. Dit w eer laat die Openba- ringsgeskiedenis sien as nie „gewone” geskiedenis, nie in die sin van ’n geskiedenis w at op ’n ander vlak lê, of geskiedenis van Gods kant gesien nie, m aar geskiedenis van sy eindpunt, d.i. eskatologies, gesien, en wel, op grond van die gegewe O penbaring, en so as Openbaringsgeskie- denis, w aarin dit gaan om die kom s van die K oninkryk, sy tw eërlei kom s, soos deur Jesus gepredik. Ook in hier- die sin sou dan seker van die nabyheid van die K oninkryk gespreek kan w ord, en van die Toekoms: D eur openbaring is dit naby gebring, beskikbaar of vervoegbaar gestel (m odew oorde!) uit die sfeer van die onvervoegbare tot die vervoegbare en van die onbekende na die bekende, vgl. Rom. 10 : 6—8. Die prediking van Jesus is situasie-prediking, nie alleen as geleentheidsprediking nie, m aar ook in die sin dat dit voor ’n situasie stel, ’n beslissing, ook w at H om self be- tref:31) Hy moet na Jerusalem ,32) Hy sal nie alleen sterf nie. Hy m oet.33) Dit is ’n „heilshistoriese”, of beter, ’n openbaringshistoriese, m oet. Dit is op grond van die Skriftc.34) Ook só, kan gesê w ord, is die toekom s saaklik naby. Jesus staan nie teenoor die toekom s as tocskouer nie m aar in betrokkenheid en verantw oordelikheid. Dit is ook w cer enigsins eksistensialisties uitgedruk. Tog sou ek die toekom shouding van Jesus nie m et die „mode- w oord” wil beskryf, nl. Twee lyne. dat Hy „eksistensieel” m idde-in die toekom s staan nie, alleen al om die rede dat dit ’n toekom s is w aaroor Hy vervoeg, d eur openbaring. Hoe sien Jesus die toekom s? Hy sien dit as deur God bepaal. God rig en lei die geskiedenis. „Slegs wie in hier- die w êreld, in hierdie ruim te leef, kan w aarlik begryp w at Jesus oor sy kom ende lyde, dood en opstanding spreek. 158 W ant, enkel en alleen vanuit hierdie visie, hierdie werk- likheid, spreek Hy”.35) Dit is dan ten diepste die grond w aarom die dissipels Horn hierin nie verstaan het nie. Ek sou dit eenvoudiger wil stel: Die ruim te w aaruit hulle en ons m oet leef om die toekom sprediking van Jesus te ver­ staan, ook die prediking van sy eie toekom s, is die ruim te van die Skrifte.36) Die dissipels het nie verstaan nie, om dat hulle die Skrifte nie verstaan en geglo het nie.37) W ant, enkel en alleen vanuit hierdie visie, hierdie werk- likheid, spreek Hy”.35) Dit is dan ten diepste die grond w aarom die dissipels Horn hierin nie verstaan het nie. Ek sou dit eenvoudiger wil stel: Die ruim te w aaruit hulle en ons m oet leef om die toekom sprediking van Jesus te ver­ staan, ook die prediking van sy eie toekom s, is die ruim te van die Skrifte.36) Die dissipels het nie verstaan nie, om dat hulle die Skrifte nie verstaan en geglo het nie.37) g g ) 'n Belangrike vraag in hierdie verband w ord verder onder oë gesien: W aarom die twee lyne in die verkondi- ging van Jesus? W aarom het Jesus dit nie verbind nie? Die volgende verklaring w ord aan die hand gedoen: Hoe sou Jesus die skandalon van sy lydensweg mag versag deur telkens sy heerlikheid daaraan te verbind? Feit is egter dat Jesus dit telkens doen, altans die opstanding m et die lyde,38) en ook sy toetrede tot die h eerlik h eid 39) en die kom s m et h eerlikh eid 40) m et sy dood. N ooit w ord egter ’n direkte band gelê tussen die toetrede tot die heerlikheid en die kom s m et heerlikheid nie. Die naaste sou wees M atth. 28 : 20 (as uitspraak na die opstanding). Twee lyne. H ier w’ord egter nie m et soveel w oorde van die w eder­ kom s gespreek nie. Die enigste oorbrugging tref ons aan in die m ond van die engel by die hem elvaart.41) Die antw oord op die gestelde vraag m oet wees: O m dat dit twee lyne is. Die een lyn: Deur die dood (en opstanding) tot die heerlikheidstoetrede en daarvandaan verder.42) Die ander: Deur die dood na die w ederkom s.43) Die dood is die enigste raakpunt tussen die twee lyne. Die dood van C hristus is die grond van die verheerliking sowel as van die w ederkom s. Indikatief en Imperatief. Die saaklike band tussen hede en toekom s tree dui- delik aan die lig in die toekom sprediking van Jesus as geleentheids- of situasieprediking, d.i. w aar die lyn getrek w ord vanuit die hede (van Jesus) na die toekom s. Verras- sende lig val daar op die saaklike band tussen hede en toekom s, w anneer die lyne teruggetrek w ord van die toekom s na die hede (w at óók kan gebeur in die Geskie- denis van die G odsopenbaring): Die Indikatief (futurum ) 159 w ord Im peratief (praesens). Dit bring die kom s van die K oninkryk, hoe naby of hoe ver (in tem porele sin) ook al, saaklik in ons onm iddellike nabyheid. Dit laat die toe­ kom s ingryp in die hede en ons aangryp in die hede — óns hede. Dit m aak die toekom spredikings van Jesus situasie-prediking in die sin dat dit ons voor ’n situasie stel, voor 'n beslissing. Dit geld vir die toekom s van elke individu,44) vir die toekom s van Jesus (sy lyde en sterw e, veral),45) vir die toekom s tussen kom s en k o m s46) en vir die toekom seindpunt,47) w at veral vanweë die onbekend- hcid d a arv a n 48) in ons onm iddellike nabyheid tree: Elke dag so lewe asof dil elke oom blik kan kom .49) By die ge- lykenisse van die O nvrugbare V yeboom 50) en van die O nregverdige R eg ter51) tree dit skerp na vore. Die eerste veral laat die hede sien as 'n tyd van respyt, van uitge- stckle gerig. E intlik is die tyd vir die hede al verby. D iï tw eede laat die hede sien as 'n tyd van genade en lank- nioedigheid, vgl. 2 Kor. 6 : 2 en 2 Petr. 3 : 9. 'n Belangrike studieprojek w ord hier geopen en aan- gevoor: ,,Die Profetiese Rede in die lig van die Indikatief en Im peratief”, w at dit saam bind tot ’n eenheid. Mooi perspektiew e w ord geopen. Inderdaad voider die verhou- ding van die indikatief en die im peratief hier nadere be- sinning. Dit is 'n vraag of die indikatief (w at God doen) altyd verskyn „by die grasie” van die im peratief (w at ons m oet doen). Indikatief en Imperatief. Dit kan ongetw yfeld gesê w ord by die toekom slyn tussen koms en koms (verdrukkinge ens. as beproew ing van die geloof), w aar die indikatief kontem p orêr is m et die im peratief. M aar geld dit ook w aar die indikatief aan die im peratief voorafgaan52) of volg?53) Al kom dit in ’n bysin voor, die bysin is redegew end. Daar- oin sou ek liew er spreek van ’n im peratief w at rus op die indikatief (van die gekom e of die nog kom ende K onink­ ryk) as van 'n deurlopende „basiese” im peratief. Verledc, Hede, Toekoms. V erlede-hede-toekom s lê tem poreel en horisontaal uit- m ekaar m aar staan m et m ekaar in innerlike sam ehang. Die band tussen hede, verlede en toekom s is C hristus, of ook: Die K oninkryk van God, of, die kom s daarvan. Dit 160 gaan in die geskiedenis van die O penbaring im m ers nie oor die wese van die K oninkryk nie, m aar oor die koms daarvan, soos aongetoon in die Koninkryksgelykenisse.54) Verlede is die tyd van die Belofte. Ilede, die tyd van Ver- vulling. Toekoms, die tyd van Voleinding. Of anders: C hristus sal kom (verlede); C hristus het gekom en sal kom (hede); Christus kom (toekom s). Die hede dra iets van die verlede en van die toekom s: Vervulling en ver- wagting. Die C hristelike tydsindeling sou dan m oet wees: Vóór die kom s van C hristus (verlede); sinds die koms van C hristus (hede) en sy w ederkom s (toekom s). H ieruit is tw eërlei duidelik: (1) Tyd is, volgens die Skrif, reële tyd (liniêr) m aar ook realisties, d.i. inhoude- like, gevulde tyd m et w at daarvoor bestem is, en nie blote verloop nie, en (2) die eindpunt is nie beëindiging van tyd nie m aar ’n toekom s, w at reeds begin het m et die koms van Christus. Inderdaad is daar 'n tw eeslagtigheid in die hede no! soos in die lewe van die w edergeborene, ’11 „reeds” en ’n „nog nie". Die toekom s het al aangebreek, die verlede loop in sekere sin nog deur. Hierm ee is reeds gekom by die vier begrippe wat onder oë gesien m oet w ord m et die oog op die nadere bepaling van die toekom sperspektief van Jesus. Die vier begrippe. Dit is die begrippe: teken, nabylLeid, ty d en g e sk i e d e ­ nis. H ierdie begrippe w ord elkeen aangewys as studie- onderw erpe op hulle self en slegs behandel in soverre hulle lig laat val op die toekom sperspektief van Jesus (hoe Jesus die toekom s sien). Beiangrike gesigspunte w ord hier na vore gebring. Teken het in die evangelies nie m aar net die betekenis van ’n kronologiese voorteken nie, soos in die Joodse apokaliptiek (w aarby die transendente eskatologie aan- sluit). Dit is ook nie die saak self nie (soos by die gerali- seerde eskatologie). Dit beteken die aanvang van dit w at in aantog is, voordat dit oral en volledig daar is, soos die som er in sy voortekens, vgl. die Gelykenis van die Vyeboom.55) H ierdie „reeds” en „nog nie” is ook die kern van die 161 nabyheids-begrip, w aar dit in hierdie ondersoek om gaan. Die m oderne betekenis van „naby” is: „tot onm iddellik naby”. So verstaan die transendente eskatologie dit. In die Aramees kan dit diesellde betekenis hê as „gekom ”. So verstaan die gerealiseerde eskatologie dit. Ons het egter m et die Griekse teks te doen. In Grieks kan dit ook hierdie betekenis hê. U itgangspunt by die eksegese m oet egter wees sowel ’n ,,nog nie” as ’n „reeds”, soos duidelik is uit Luk. 21 : 20. Die nabyheidsbegrip bring by die kern- w oord van Jesus se prediking, M ark. 1 : 15, M atth. 4 : 17. Die vertaling m oes wees „het naby gekom ”, en nie „is naby” of „het gekom ” nie. H ier w ord nie ’n tydlose w aar­ heid verkondig nie. Ook w ord nie 'n historiese feit (aoristus) beklem toon nie, m aar die gevolge daarvan (perfektum ). As gevra w ord: Hoe naby? dan is die ant- woord: So naby, dat jy jou nou m oet bekeer (indik. perf. gevolg deur ’n im per. praes.). Dit is nabyheid in relasione- le sin, die vanselfsprekende betekenis van nabyheid w at in soortgelyke ondersoeke oor die hoof gesien is en wat die aanleiding w as tot hierdie nuw e ondersoek aangaande die nabyheid van die K oninkryk. ’n Vraag kan hier gestel w ord: Hoe bepaal die indika- tief die im peratief hier? Die vier begrippe. Die antw oord m oet blykbaar wees: Sowel vanuit die „reeds” as vanuit die „nog nie”. Dit is die nuw e situasie. By die reeds genoem de reële en realistiese in die /ydsbegrip van die evangelies m oet ook die relasionele kom: Tydsbepalende voegwoorde is die kenm erkende in die tydsbepalinge. W at voorafgaan en volg is veel belang- riker as dag en datum . Die belangrike is nie om te weet w anneer nie m aar om gereed te wees as dit kom. H ierby m oet ook beklem toon w ord die realistiese (inhoudelike) k arak ter van tyd. Tyd is nie m aar iets w at verbygaan nie, m aar tyd vir iets kan verbygaan. D aar is ’n tyd vir en ’n tyd van, die tyd van God se besoeking,56) die tye van die nasies,57) ens. D aarom m oet die tyd beoor- deel w ord.58) Hoe m oeilik dit ons val om dit te vat blyk uit ons vertaling van M ark. 13 : 19—20: „D aardie dae sal daar verdrukking w ees” m oet wees „dit sal dae van verdruk- king wees, daard ie”. Tyd w ord verbind m et God. Hy be- By die reeds genoem de reële en realistiese in die /ydsbegrip van die evangelies m oet ook die relasionele kom: Tydsbepalende voegwoorde is die kenm erkende in die tydsbepalinge. W at voorafgaan en volg is veel belang- riker as dag en datum . Die belangrike is nie om te weet w anneer nie m aar om gereed te wees as dit kom. H ierby m oet ook beklem toon w ord die realistiese (inhoudelike) k arak ter van tyd. Tyd is nie m aar iets w at verbygaan nie, m aar tyd vir iets kan verbygaan. D aar is ’n tyd vir en ’n tyd van, die tyd van God se besoeking,56) die tye van die nasies,57) ens. D aarom m oet die tyd beoor- deel w ord.58) Hoe m oeilik dit ons val om dit te vat blyk uit ons vertaling van M ark. 13 : 19—20: „D aardie dae sal daar verdrukking w ees” m oet wees „dit sal dae van verdruk- king wees, daard ie”. Tyd w ord verbind m et God. Hy be- 162 paal die tye; vul dit m et ’n bepaalde inhoud. Daarom is tyd so gewigtig. Die vier begrippe. V erder: AION w ord sowel vir tyd as vir ewigheid gebruik. Dit beteken al dadelik dat die teëstel- ling tyd-ewigheid vals is. Dit bring by ’n transendente es­ katologie en — hoe baie van ons dink so! As ewigheid nie bó-tydelik is nie, hoe m oet ons dit dan sien? Die antw oord m oet wees: Tydom vattend. Tyd rus in die ewigheid en bring ewigheidsgedagtes uit soos deur God bepaal vir elke tyd. Dit gee aan die tyd sy inhoud. Dit is die volvoering van God se raadsplan. M aar, hoe realisties of relasioneel ook, tyd bly reëel. Elke m om ent bevat nie alles nie (transendente eskatologie, w at die wanneer verdring m et die wat). Geskiedenis w ord gewoonlik verstaan van die m ens w at hundel. Geskiedenis is: God w at handel. Daar is egter ’n andersyds: ’n Mens w at m eedoen. Die groct vraagstuk van die geskiedenis is: Goddelike soewe- reiniteit en rnenslike verantw oordelikheid. Die antw oord (w at hier gegee w ord) is: God gee (indikatief) en eis (im peratief). Hoe m eer Hy gee, hoe m eer Hy vra.59) Die vraag is egter of daar nie ’n inniger verband tussen die gee en die eis van God bestaan nie, nl. dat God ook gee w at Hy vra. Dan is die verbond eers genade-verbond, w ant verbond is die (regte) verbinding tussen soewereini- teit en verantw oordelikheid. Ons m oet dit ook w eer so sien: Die soew ereiniteit van God (die groot indikatief) om vat die m ens (ook die begenadigde) in sy verantw oor­ delikheid (die im peratief), sonder om dit te vernietig. Dit is ’n m isterie. M aar dit is van betekenis om die m isterie te konstateer. Rasionalisering, hier, beteken óf skeiding (transendente eskatologie m et sy dualistiese geskiedenis- opvatting) óf vereenselwiging en vernietiging van die soe­ w ereiniteit of die verantw oordelikheid (evolusionistiese geskicdenisopvatting) en, in albei gcvalle, verbondsvernie- tiging. By die verklaring van M ark. 13 : 16 val d aar w eer lig op die O penbaringsgeskiedenis: Die w at insig ontvang in die m isterie (van die K oninkryk) is geseënd nie alleen bo hulle tydgenote nie, m aar ook bo hulle aan wie God in 163 die vciiede sy openbaring gegee liet. Daar is dus geskie- clenis van die O penbaring. Die vier begrippe. So 'n lig kon ook geval het op die Openbaringsgeskie- denis vanuit die wese van die geskiedenis. G eskiedenis is God wat handel, en dit bestaan nie alleen in sy allesom- vattende voorsienige bestel nie, m aar ook in ’n direkte ingrype in die gang van die geskiedenis (sodat dit in die geskiedenis wel siaan as besondere feit, m aar dan in die geskiedenis), om die geskiedenis tot sy voleinding te bring. Die groot betekenis van 'n w onder is al dat dit 'n w onder is. Die w onderiike ingrype van God het geskied ook van tyd tot tyd en sal w eer geskied by die voleinding. Daarom is daar O penbaringsgcskiedenis — ook daarin, dat God openbaar w at Hy doen en sal doen. Die geskiedenis loop uit op die voleinding. Voleinding en nie be-eindiging nie. Geskiedenis loop nooit af nie, net so m in as tyd. Dit kom tot volheid. Profesie en vervulling. Terwyl die hele studie gekenm erk is deur 'n streng m etodiese benadering, geld dit van hierdie gedeelte by uitstek. Die m etode is om vanuit die vervulling, soos Jesus dit sien, te kom by die wese van die profesie om dan van die profesie, soos Jesus dit gee, te kom by die vervulling daarvan. Jesus is im m ers V ervulling en Profeet. Die doel is om by die kern van die toekom sperspektief van Jesus te kom. Die stof w at hier nagegaan w ord is die lydens- aankondiging vanuit hulle vervulling, die verskillende uit- sprake van Jesus w aarin vervulling van O u-Testam entiese profesieë verkondig w ord,60) die lydensaankondigings as vervulling van O u-Testam entiese profesieë en ander toe- kom suitsprake, w aar die m oontlikheid bestaan dat Jesus Horn „doelbew ys” op bepaalde profesieë b e ro e p 61) of w aar dit w aarskynlik is.62) H ierdie ondersoek lei dan tot die resultant dat die eieaard van die „profetiese perspek- tief” saam gevat kan w ord in ’n eenheidsform ule: ’n We- sensskou — ’n skoue van binne uit, w aarin saam gebind w ord w at in die vervulling (histories-tem poreel) uiteen- val. Die band tussen profesie en vervulling blyk ’n „intrin- siek-kw alitatiew e” en nie (som s „nie soseer” of „eerder 164 as” ) 'n „uitw endig-kw antitatiew e” (som s afgewissel o.a. m et „w esenlik-letterlik” ) 6J) te wees nie. Dit bring tot die herm eneuliese reel vir profetiese stof in die algem een en vir die toekom sprediking van Jesus in die besonder, nl. om die intrinsiek-kw alitatiew e in die oog te vat. Die ekse- geet moet tevrede wees m et die dát (die saaklike), en hom nie bekom m er oor die besonderhede, die hoe, w anneer, wie, nie, tensy hierdie dinge sonder enige twyfel tot die wesenlike behoort, of (w at op dieselfde neerkom ): Sien soos Jesus sien. Profesie en vervulling. Moet die antw oord nie hierin gesoek w ord nie, dat die hele Ou T estam ent en m et nam e die hele ge­ skiedenis van Israel soos dit saam trek in ballingskap en terugkeer,66) profeties op die dood en opstanding van C hristus sien nie? Dan is Israel nie alleen Openbarings- volk in die sin dat hulle draers van die O penbaring was nie67) m aar dat die hele geskiedenis van Israel (dit, w at m et hulle gebeur het) openbaring is w at in C hristus ver- vul is. hede en toekom s”. ’n Belangrike aspek w ord in hierdie ,,voorstudic” reeds na vore gebring, nl. dat nêrens in die Ou T estam ent uitdruklike uitsprake voorkom w at op sy lyde sien en nog m inder op sy opstanding. ’n Dringende vraag is: Hoe het Jesus dit aangetoon, vgl. veral Luk. 24 : 25—27. Moet die antw oord nie hierin gesoek w ord nie, dat die hele Ou T estam ent en m et nam e die hele ge­ skiedenis van Israel soos dit saam trek in ballingskap en terugkeer,66) profeties op die dood en opstanding van C hristus sien nie? Dan is Israel nie alleen Openbarings- volk in die sin dat hulle draers van die O penbaring was nie67) m aar dat die hele geskiedenis van Israel (dit, w at m et hulle gebeur het) openbaring is w at in C hristus ver- vul is. Die vraag het hom ook telkens na vore gedring of die verhouding profesie-vervulling hom inderdaad laat saam- vat in hierdie eenheidsform ule: intrinsiek-kw alitatief teen- oor uitw endig-kw antitatief (letterlik, ens.). Die vervulling is som s verrassend letterlik terw yl die profesie self gees- telike betekenis het, soos blyk u it M atth. 11 : 4 v.v., vgl. Jes. 35 : 4—6. Mens sou dus m et ewe veel reg die her- m eneutiese reël kon om keer en sê dat aan die letterlike vasgehou m oet w ord en vergeestelik m oet w ord alleen w aar die Skrif self daartoe die reg gee. In ieder geval m aan dit tot versigtigheid om die een nie ten koste van die ander te beklem toon nie. By M ark. 12 : 1— 12 w ord die w ingerd verklaar as siende nie m inder op Israel as in Jes. 5 nie, m aar Israel „anders” beskou, d.i. Profesie en vervulling. „Die eksegeet m oet hom toelê om ên in die profesie van Jesus ên in die geskiedenis, w aarvan hy self deel is, die wesenlik bcpalende te ontdek, en so van binne na buite te leer skou, ’n perspektief w at alleen m oontlik is vir hom wat ên die Skrif ên die geskiedenis eksistensieel ken: m aar wie dan ook bewus m idde in die w oord en w erk van God staan, kan self nie verbygaan aan die aanspraak van die hede nie”.64) Dit is ongetwyfeld ’n gewigtige uitspraak hierdie, die hoogtepunt m iskien waar- toe hierdie ondersoek opvoer: Die sleutel om profetiese stof en m.n. die toekom sprediking van Jesus te ontsluit. Alleen sou ek „eksistensieel” wil vervang m et „essensieel”. Dit is tog w aarop dit, volgens die ondersoek, op aankom — die weseHsskou, en nie ’n verstaan vanuit my bestaan (eksistensie) nie. M aar wat is dan hierdie „essensieele skou”? Dit is ten diepste nie om te sien soos Jesus nie — dit sou, as dit heeltem al m oontlik was, nog nie verder bring as gram m aties-histories ( + psigologiese) eksegese nie, m aar om te sien in C hristus. Hy is die essensie van die Skrifte (Joh. 5 : 39). In Hom is die Ou T estam ent ver- vul. Hyself is die sleutel tot die O u-Testam entiese profesie. Dit is bv. nie so dat Hy gesien het w at gebeur en daaruit algelei het dat Johannes die Doper Elia is w at sou kom nie,65) m aar om dat Hy die C hristus is w at sou kom, daar- om is Johannes die D oper Elia en die gelowiges die volk van God. ’n Belangrike onderw erp is hierm ee aangewys vir na- dere ondersoek: „Die noodsaaklikheid van ’n indringende vergelyking tussen die verskillende toekom suitsprake van Jesus, en 'n veel intensiew er ondersoek na die Ou-Testa­ m entiese voedingsbodem van die w oorde van Jesus oor 165 hede en toekom s”. ’n Belangrike aspek w ord in hierdie ,,voorstudic” reeds na vore gebring, nl. dat nêrens in die Ou T estam ent uitdruklike uitsprake voorkom w at op sy lyde sien en nog m inder op sy opstanding. ’n Dringende vraag is: Hoe het Jesus dit aangetoon, vgl. veral Luk. 24 : 25—27. Profesie en vervulling. Israel in sy kern, dit w at sy „w ese” uitm aak, d.i. as die w are volk van God. Die vraag is, w at is die verhouding van hierdie „w esenlike” tot die „em piriese” Israel? En, w at is die „geheel” w at in die kern gesien w ord? Is dit die kerk sonder m eer, ’n geestelike iets los van die natuurlike?68) Dit bring by die probleem kerk en volk, w at dus saam- hang m et profesie en vervulling. H ierdie probleem het hom telkens opgedring, veral ook by M ark. 4 : 30—32 (M ostertsaad) = Dan. 4 : 9, 18.69) Is die boom inderdaad m aar (algem een, geestelik) 'n beeld van hoogheid en mag? Ek m een dat ons hier (M ark. 4 : 30—34) die K oninkryk m oet sien, w aarin volkere sal nestel, vgl. M atth. 28 : 19. 166 By die „individuele toekom s” en die „toekom s-eindpunt” tref dit dat dit by die laaste juis gaan om nasies (M atth. 25 : 32). Dit is dus nie net die dát (die saaklike) w aarop dit aankom nie, m aar ook die wié, ens. Wie die „julle” is in M atth. 23 : 39, is van groot belang vir die eksegese daar. Korttermyn? y Na hierdie breë en grondige onderbou, die kom s van die K oninkryk, en die M enseseun, die toekoms w at Jesus sien en soos Hy dit sien, w ord nou toegespits op die nabyheid van die K oninkryk. Met inagnem ing van Jesus se hele toekom sblik, van sy konsekw ente grondhouding, van die verskillende betekenisse van „sien” en veral van die funksionele betekenis van die betrokke gedeeltes in hulle verband, w ord op baie oortuigende wyse aangetoon, dikw els teen die gangbare eksegese in, dat die sogenaam- de term ynuitsprake70) geen term ynuitsprake is nie, m aar sien op gebeurtenisse tussen „kom s en kom s”, m.n. sy toe- trede tot die heerlikheid,71) die gerig oor Jerusalem 72) en ’n toekom stige bekering van Israel.73) Die twee „termyn- uitsprake" w at wel op die w ederkom s sien,74) sê aangaan­ de die tydsduur niks nie. Die grondhouding van Jesus orntrent die dag van sy w ederkom s is dat dit onbekend is.75) Op die vraag w an­ neer? kan die antw oord m aar net wees, ons w eet nie. Die gronddw aling van die heersende rigtings is dat hulle presies weet: Dit het saamgeval m et die dood en op­ standing van C hristus (gerealiseerde eskatologie) of, dit vind elke dag plaas en verder nooit (transendente eskato logie). Van hierdie heersende rigtings kan nog gesê w ord dat w etenskaplike ondersoek hom hier beweeg op die terrein van die onm oontlike (non liquet) en die ongeoor- loofde (non licet). O m dat ons die dag en die u u r nie weet nie, m oet daar egter elke dag mee rekening gehou w ord. Juis vanweë die onbekendheid daarvan w ord die toekom s naby ge- bring by die hede. Die im peratief praesens w ord daardeur uiterm ate verskerp (vgl. veral die w aaksaam heidsgelyke- nisse). N ieteenstaande die onbekendheid van die w eder­ koms, of liewer, juis vanweë die onbekendheid daarvan, 167 kan gesprock w ord van die nabyheid van die K oninkryk. Die nabvheid van die K oninkryk kan dan omskrvf w ord as ’n m oontlikheid,71’) wat elke dag gerealiseer kan w ord. kan gesprock w ord van die nabyheid van die K oninkryk. Die nabvheid van die K oninkryk kan dan omskrvf w ord as ’n m oontlikheid,71’) wat elke dag gerealiseer kan w ord. Koninkryksnabyheid. Om dit wat reeds is, te sien as ’n „soort antisipasie” of slegs ’n „voorw erking” van die toekom s in die hede, hoeseer die saak self daarin aanwesig mag wees, is seker nie genoeg nie. Koninkryksnabyheid. By Jesus bly dit egter nie bv ’n m oontlikheid nie — hoe reëel ook. By Horn is daar sekerheid. V anuit die grondw erk w ord al die lyne saam getrek tot die spits. Dit is: Die nabyheid van die K oninkryk is K oninkryksnabyheid. H ieronder m oet verstaan w ord (1) ’n nabyheid in ruim telike, relasionele sin: So naby, dat die K oninkryk horn onm iskenbaar laat m erk in sy voortekens, w aarin die saak self aanw esig is, as begin w aarvan die einde nie kan uitblv nie, en wel vir die w at oë het om te sien, soos tydens C hristus se optrede; (2) ’n nabyheid w aarin die Koning en die K oninkryk self die norm van die term yn is en dit self bepaal, die sekerheid van alle onsekerhede en (3) ’n nabyheid w at daarin bestaan dat die m ens in sy verantw oordelikheid ten nouste daarby betrokke is, ’n futurum indikatief m et ’n praesens im peratief, soos in die kcrnprediking van Jesus (M ark. 1 : 15). Dit is om te sien soos Jesus sien. Ons m oet ook soos Jesus sien. En vir wie so sien is niks van die K oninkryk ver nie. Die „sien soos Jesus sien” blyk te wees nie om dit w at uiteen lê saam te sien en ineen te sien nie (gewone opvat- ting van die „profetiese p erspektief” ), m aar in innerlike sam ehang, ten diepste, van God uit, w at besig is (duratie- we praesens!) om sy heilsw erk volgens sy belofte te vol- voer. Die kom s van die K oninkryk is dan nie één gebeur- tenis w at plaasgevind het nie (gerealiseerde eskatologie) of w at sal (of sou) gebeur (konsekw ente eskatologie) of gedurig gebeur (transendente eskatologie) of ’n reeks ge- beurtenisse w at saamval („profetiese p erspektief” ) nie, m aar w at Jesus saamvat om dat hulle saam hoort. H ierm ee is groot w ins te boek ten aansien van be- staande beskouings. D aar is eenheid in die verskeidenheid en om gekeerd, m iskien m et groter nadruk op die eerste. Eensydige nadruk kan die afsonderlike gebeurtenisse aan 168 betekenis laat inboet. Ek kon aan die indruk nie ontkom dat die saaklike die tem porele te veel oorheers en dat die vervullingsaspek nie genoeg tot sy reg gekom het nie. Sien soos Jesus sien. Naas hierdie sien soos Jesus sou ck ook 'n ander wyse van sien soos Jesus wil stel, d.i. om ons terug te verplaas in die historiese situasie van w aaruit Jesus gesien het. Dan het die „teeds” en „nog nie” 'n ingrypende verande- ring ondergaan sinds die dood en opstanding. W at voor die dood en opstanding, tydens Jesus se optrede, inder­ daad naby was, het geskied. Die kronologiese tydsbepa- ling,77) veral van die dae en ure by die naderende heen- gaan van Jesus, is van die grootste betekenis. Dan, die opstanding op die derde dag, sy loetrede tot die hcerlik- hcid na veertig dae cn na tien dae die uitstorting van die 1-Ieilige Gees. Die laaste veral is ’n datum — een da­ tum , in die kom s van die K oninkryk. Van toe af is die Koninkryk blywend hier. So het, wat naby was, gekom. Die grafiese voorstelling, in soverre dit kan dien om lig te w crp, sou dan wees: ’n Iiorisontale lyn w at deurloop cn twee vertikale lyne w at op twee punte daarop inslaan78) ,,soos die w eerlig”.79) In die blik van Jesus val albei in die toekom s, in innerlike sam ehang, gcwis, m aar duidelik on- cierskci.80) Ons bevind ons êrens „tussen die tye”. Op die een kyk ons terug. ’n Stuk toekoms, w at vanuit Jesus naby was, het hede geword. Die K oninkryk, soos Jesus dit ge­ sien cn gepredik het as naby, is gerealiseer. Die koms van die Koninkryk val uiteen in ’n perfektum en ’n futurum , verbind deur ’n duratiew e praesens. Met die toekom s het ook ’n stuk indikatief futurum ’n indikatief perfektum 81) geword w at die im peratief praesens dra. So vind ons vei- lig ons weg tussen ’n eskatologiese etiek en ’n etiese eskatologie deur. Van die aanstaandc koms van Jesus en van die Ko­ ninkryk kan ook m eer gesê w ord as dat dit (saaklik) 169 naby is. Dit is nou (tem poreel) nader,82) veel nader as vir Jesus.83) Dit gee die onbekendheid van die tydstip nou soveel groter klem as iets w at elke oom blik kan intree, veral in die lig van die voorw erking84) en die vervulling van die voorw aardes van die w ederkom s.85) Dit kan sekerlik gesê w ord dat hierdie visie nie ont- brcek nie. Sien soos Jesus sien. Deur die sterk nadruk w at die saaklike (intrin- sieke) ontvang, kom die suiw er tem porele egter enigsins in die skaduw ee te staan. Die saaklike en tem porele m oet nie teenoor m ekaar gestel w ord nie (transendente eska- tologie), en ook nie teenoor m ekaar gew aardeer w ord as m cerder- en m inderw aardig nie. Die Openbaring is histo­ ries gegee. Ons m oet nie alleen opklim u it die S krif en die geskiedenis tot die God van die geskiedenis nie. God kom ook tot ons, en het tot ons gekom in die S krif en die ge­ skiedenis. Met hierdie vrug van ons jong A frikaanse teologie sal deeglik rekening gehou m oet w ord by verdere ondersoe- kinge in hierdie verband. Dit is ook ’n sterk spoorslag tot verdere ondersoek, ook w at die sentrale terna betref — die nabyheid van die K oninkryk. W. J. Snym an. P.II. vir C.H.O. 10) M ark. 14 : 62, w aar ,kom m et die w olkc' vereenselw ig w ord m et ,sit aan die reg terh an d ’. Die eksegese is deeglik, m aar me oortuigend nie. Aantekeninge: 1) T jaart van der W alt, Die K oninkryk van God — Naby!, J. H. Kok, K am pen, 1962. 1) T jaart van der W alt, Die K oninkryk van God — Naby!, J. H. Kok, K am pen, 1962. 2) M atth. 12 : 28 (Luk. 11 : 20); M atth. 11 : 4 (Luk. 7 : 22); Luk. 10 : 9. 2) M atth. 12 : 28 (Luk. 11 : 20); M atth. 11 : 4 (Luk. 7 : 22); Luk. 10 : 9. 3) U -k. 22 : 18; M atth. 25 : 31—46; M ark. 24 : 27. 4) In die gelykenisse veral, M ark. 4, M atth. 13. I.uk. 8. H ier w ord ook verw ys na M atth. 12 : 28 (Luk. 11 ; 20), vgl. Luk. 24 : 49b; H and. 1 : 6, en na Luk. 17 : 24. 4) In die gelykenisse veral, M ark. 4, M atth. 13. I.uk. 8. H ier w ord ook verw ys na M atth. 12 : 28 (Luk. 11 ; 20), vgl. Luk. 24 : 49b; H and. 1 : 6, en na Luk. 17 : 24. 5) o.a. M atth. 11 : 19; Luk. 19 : 10. 6) M atth. 24 : 44 par; Luk. 17 : 24 par; M ark. 13 : 26 par; M atth. 25 : 31. 6) M atth. 24 : 44 par; Luk. 17 : 24 par; M ark. 13 : 26 par; M atth. 25 : 31. 7) Luk. 24 : 26. 8) M ark. 8 : 38 volgens gelew erde eksegese — gew oonlik verstaan as siende op die w ederkom s. 9) Luk. 23 : 42. 8) M ark. 8 : 38 volgens gelew erde eksegese — gew oonlik verstaan as siende op die w ederkom s. 9) Luk. 23 : 42. 10) M ark. 14 : 62, w aar ,kom m et die w olkc' vereenselw ig w ord m et ,sit aan die reg terh an d ’. Die eksegese is deeglik, m aar me oortuigend nie. 170 11) M atth. 18 : 18—20. 12) Die lyn m oet deurgetrek w ord na Pinkster, w at sowel die bcwys van sy toetrede to t die heerlikheid as van die kom s van die K oninkryk was, vgl. die prediking van Petrus, H and. 2 : 16—20, 33. Aantekeninge: , 13) M ark. 14 : 62; M atth. 23 : 39; M atth. 16 : 28. ) 14) Vgl. aant. 12. 15) Vgl. aan tt. 25—30. 16) Vgl. aant. 43. 17) Veral M ark. 9 : 1 par; M ark. 13 : 30 par; M atth. 10 : 23b. V erder ook M atth. 23 : 36; M atth. 23 : 39; M ark. 14 : 25; M ark. 14 : 62; Luk. 18 : 8. 18) M ark. 8 : 31 par; 9 : 31 par; 10 : 33, 34 par. 18) M ark. 8 : 31 par; 9 : 31 par; 10 : 33, 34 par. ) p ; p ; , p 19) M ark. 2 : 20; M ark. 9 : 19; M atth. 8 : 20 (Luk. 9 : 58). 19) M ark. 2 : 20; M ark. 9 : 19; M atth. 8 : 20 20) Luk. 9 : 31 (M ark. 9 : 12, 13; M atth. 17 : 13); saam getrek om die laaste paasfees, M atth. 26 : 18; M ark. 14 : 21, 26—31; Luk. 22 : 37 en in G ctsem ané, M atth. 26 : 37. 21) Luk. 12 : 50 (doop); M ark. 14 : 36 (beker); M ark. 14 : 15, 41 (u u r); M ark. 2 : 18—20 (bruidegom , w at weggeneem w ord); M atth. 12 : 38—40 (teken van Jona). M ark. 10 : 38 (doop) staan in vcrband m et die w ederkom s. 22) Luk. 13 : 32, 33; M ark. 10 : 45; M atth. 26 : 2. 23) Vgl. aan tt. 19—22. 24) Lydensaankondigings. 25) as ’n tyd van vaste, M ark. 2 : 20, vervolging, M atth. 5 : 11, 12; L.uk. 6 : 22 v.v.; M atth. 10 : 17 v.v.; M ark. 8 : 34; van evangelie- vurkondiging, M ark. 14 : 8, 9; van gerig, Luk. 23 : 28—30; bckering van Israel, M atth. 23 : 39. 26) M ark. 9 : 1 par; 14 : 62. 26) M ark. 9 : 1 par; 14 : 62. 27) M ark. 9 : 9. 27) M ark. 9 : 9. 28) M ark. 14 : 28. 29) M atth. 28 : 19, 20. 30) Luk. 24 : 45—49; H and. 1 : 8. 31) Luk. 9 : 31. 1) Luk. 9 : 31. Aantekeninge: 32) Lydensaankondigings. 33) Lydensaankondigings. 34) Luk. 18 : 31-33, vgl. 24 : 27. 35) pag. 106 vgi. pag. 109 (by die w ederkom svoorseggings): „ook hier bly dit ten diepste die ruim te w aaruit C hristus spreek, sy visie op God en die geskiedenis”. 36) Dit w ord as volg om skryf: „die norm atiew e van die openba­ ring van die God van die geskiedenis", pag. 106. g 37) Luk. 24 : 25. 38) Lydensaankondigings. 39) M ark. 10 : 38—40; 14 : 25; 14 : 62. 40) Luk. 17 : 24, 25. 40) Luk. 17 : 24, 25. 41) H and. 1 : 11. 41) H and. 1 : 11. 42) A antt. 25—30. 42) A antt. 25—30. 171 43) D uidclikste: M ark. 13 : 26 en M atth. 25 : 31. V erder in ordc van duidelikheid: Luk. 17 : 24 (M atth. 24 : 27 vgl. 37); Luk. 18 : 8b; die W aaksaam hcidsgelykenisse (M ark. 13 : 35; M atth. 24 : 37, 42, 46; 25 : 6, 13. 19); M atth. 13 : 41; Luk. 17 : 22, 23 (M atth. 24 : 26); M ark. 10 : 35—40; 14 : 25. M ark. 8 : 28 cn 14 : 62 hoort op grond van die gegewe eksegese nie hier nie. 44) Luk. 12 : 16—21 (ryke dw aas); Luk. 16 : 1—9 (O neerlike Be- stu u rd er); Luk. 16 : 19—31 (Ryk m an en L asarus. Op die vraag of die gelykenis van die O nvrugbare Vyeboom (Luk. 13 : 6—9) hier hoort w ord nie ingegaan nie. 45) Lvdensaankondigings. 46) Profetiese Rede, M atth. 24 en 25; M ark. 13. 47) W aaksaam heidsgelvkenisse, M ark. 13 : 31—37; M atth. 24 : 42— 25 : 13, vgl. Luk. 12 : 39, 40, 42—46; V oleindingsgelykenisse, L.uk. 12 : 35—38 (w aaksam e dienskneg); Luk. 13 : 22—30 (nou poort); Luk. 14 : 15—24 (groot m aaltyd — dit is ’n vraag of dit op die veleindingsm aaltyd sieri. Hoe dan m et diegene w at uitgcw erp w ord?); Luk. 18 : 1—8 (O nregverdige R egter); Luk. 17 : 20—37 (die ,,klein A pokalyps"). 48) M ark. 13 : 32; M atth. 24 : 36; H and. 1 : 6—8; die W aaksaam ­ hcidsgelykenisse. V erder: Luk. Aantekeninge: 25—27; Eseg. 37; Rom. 11 : 15. 66) Vgl. o.a. Ps. 102 : 15—23; Jes. 25—27; Eseg. 37; Rom. 11 : 15. 67) Rom. 3 : 2 ; 9 : 4 . ) g 67) Rom. 3 : 2 ; 9 : 4 . 68) Vgl. ook by die verklaring van M ark. 7 : 1—5 (M atlh. 15 : 1— II) . die band m et die verlede is die sonde van die hede”, pag 170. 69) die boom is N ebukadnesar en die Babik.iiie.se w êreldryk. In Escg. 31 ; 6 is dit Egipte en in Eseg. 17 : 23 Israel. 70) M ark. 9 : 1 par; 13 : 30 par; M atth. 10 : 23b. V erder ook: M atth. 23 : 36 (Luk. II : 51b); M atth. 23 : 39 (Luk. 13 : 35b); Mark. 14 : 25 (M atth. 26 : 29, Luk. 22 : 16, 18); M ark. 14 : 62; Luk. 18 : 8. 71) M ark. 9 : I par. vgl. M ark. 14 : 62. By M ark. 9 : 1 (M atth. 16 : 28, l.uk. 9 : 27) m oet veral daarop gelet w ord dat daar staan ,,gekom lie I ” (perfektum ). 72) M ark. 13 : 30; M atth. 10 : 23b; M atth. 23 : 36. 73) M atth. 23 : 39. 74) M ark. 14 : 25 en Luk. 18 : 8. 75) Vgl. aant. 48. 76) verstaan as ’n objektiew e m oontlikheid (eventualiteit) en nie 'n m oontlikheid w at subiektief verw esenlik kan w ord (poten- sialitcit) nie, soos by B ullm ann en die transendente eskato- logie.. 76) verstaan as ’n objektiew e m oontlikheid (eventualiteit) en nie 'n m oontlikheid w at subiektief verw esenlik kan w ord (poten- sialitcit) nie, soos by B ullm ann en die transendente eskato- logie.. 77) Uit die betreklike skraalheid van die kronologicse gegewens m oet nie gekonkludeer w ord tot die m inder bclangrikheid daarvan nie. Dit m aak dit juis gewigvol: Die kom s van die K oninkryk bet datum s, vgl. die noukeurige tydsbepaling, Luk. 3 : 1,2. Die K oninkrvk van God het ingegaan in en deel geword van die gewone geskiedenis. Dit het ook ’n datum (gegewen- heid) gew ord. 78) i.p.v. Aantekeninge: 17 : 20, 21 en veronderstel in Luk. 17 : 22—37 en 21 : 34—36. 49) Dit kom by 13ultmann sc vertikale eskatologie sterk, hoewel eensydig, na vore. 50) Vgl. aant. 44. 50) Vgl. aant. 44. 51) Luk. 18 : 1—8. 52) M atth. 28 : 18, 19; Luk. 24 : 49; H and. 1 : 4, 5 vgl. M atth. 10 : 19—28; M ark. 13 : 11. Dood en opstanding m oet gesien w ord as die groot im peratief vir Jesus w at ’n heilsindikatief w ord vir sy dissipels, m aar ook vir hulle 'n im peratief w ord w at daarop rus, vgl. pag. 132 e.v. 53) W aaksaam heidsgclykcnisse, M ark. 13 : 33—37; Luk. 21 : 34—36; M atth. 24 : 42—44 (Luk. 12 : 39—40); M atth. 24 : 45—51 il.uk. 12 : 42—46); M atth. 25 : 1—13; verdere V oleindingsgelykenisse by Lukas, 12 : 35—38; 13 : 22—30; 14 : 16—24, vgl. M atth. 22 : 1—10; Luk. 18 : 1—8. 54) M atth. 13, M ark. 4, Luk. 8. 55) M ark. 13 : 28, 29. 56) Luk. 19 : 44. 56) Luk. 19 : 44. 57) Luk. 21 : 24. 58) Luk. 12 : 54, 56. 59) m et verw ysing na M ark. 4 : 1 1 ; M atth. II : 27; Luk. 10 : 22; Luk. 16 : 16. 60) Veral M atth. 11 : 10 = Mai. 3 : la, 23, 24; Luk. 4 : 17—19 = Jes. 61; M atth. 11 : 4, 5 = Jes. 35; M ark. 12 : 1—8 = Jes. 5; M atth. 21 : 4, 5 = Sag. 9 : 9. 61) Luk. 21 : 22, 24. 172 62) M ark. 4 : 26—29 vgl. Jona 4 : 13a; M ark. 4 : 30—32, vgl. Dan. 4 : 9, 18, Escg. 31 : 6, 17 : 23; M ark. 13 : 14 vgl. Dan. 9 : 27. g g 63) ,,w esenlik-intrinsiek” — „uit\vendig-letterlik” of „letterlik"- ..sigbaar”, „basies-letlerlik", „dieperliggend”-„oppervlakkig”, ,,Icltcr”-,,i'ees”, „sigbaar"-„w csenlik”. ,, ,, 64) pag. 242. g 64) pag. 242. 65) pag. 214 vgl. pag. 314 w aar nic aan die indruk ontkom kan w ord nic dat Jesus uit w at gebeur aflci d at die K oninkryk gekom het en Hy die M essias is. g y 66) Vgl. o.a. Ps. 102 : 15—23; Jes. 83) O m trent sy w ederkom s het Jesus nêrens gepredik d at dit nabv is nic. D aar m oet inteendeel nog baie gebeur. Dit w ord deur- gaans sterk beklem toon, pag- 93, 98, 114. . . 313, vgl. ook G. Sevenster, De verwachtin<; van een nabij K oninkrijk in het Nicuwe Testament, Leiden, 1962. Die betrokke gedeeltes is: M ark. 12 : 9 (w ingcrd aan under gegee); M atth. 28 : 19 (al die nasics, vgl. M ark. 13 : 10); Luk. 21 : 24 (tye van die nasies); M atth. 16 : 18 (gem eentebou, vgl. 18 : 15 v.v.); M atth. 24 : 6 (m y heer talm ); 25 : 5 (die bruidegom talm ); 25 : 19 (lang tyd); 26 : 13 (voortgaande evangelieverkondiging, vgl. M ark. 14 : 9); Luk. 19 : 11, 12 (uitd ru k lik teen die verw agting d at die K oninkryk van God om niddellik sal verskyn). 84) In die gelvkenis van die Vyeboom, M ark. 13 : 28, 29 gaan dit om die voortekens van die w ederkom s. '!2) Vgl. Rom. 13 : 11. 85) M ark. 13 : 10; M atth. 28 : 19. il) Vgl. by aant. 71. Aantekeninge: ’n horisontale en ’n vertikale lyn, w at m ekaar in die toekom s ontm oet, pag. 312. 79) [.uk. 10 : 18 (antisiperend op die toelrede tot die heerlikheid en die uitsto rtin g van die Heilige Gees, vgl. O penb. 12 : 10) en Matth. 24 : 27. 80) Die een raakpunt naby, die ander vcr. Die toekom sverw agting van Jesus sou dan nie ornskryl m oet w ord as nog ’n nabye, nog ’n verre toekom sverw agting (vgl. pag. 169) nie, m aar sowel die een as die ander. Dit bevat nie ’n teenstrydigheid nie (vgl. pag 313), w ant dit het te doen m et die twcërlei kom s. 173 il) Vgl. by aant. 71. '!2) Vgl. Rom. 13 : 11. 174

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1464/1569

Afrikaans

ONS ERFENIS: DIE BELYDENISSKRIFTE U moet my vergun om te begin met Ps. 16 : 6: „Die meetsnoere het vir my in lieflike plekke geval, ja, my erfenis is vir my mooi”. U hoor hier ’n waardering van „my erfenis” wat opwel uit die binneste van ’n gelowige, wat seker weet „Die HERE is die deel van my erfenis” en dankbaar uitroep: .,My erfenis is vir my mooi”. Die digter is in vervoering en hy kan sy woorde nie inhou nie. Dit is nie maar ’n emosionele opwelling nie, maar ’n juiste waardering. Hy vereenselwig hom met verstand, gevoel, hart en kragte met hierdie uitroep. Ek neem aan dat u wil hê dat ek iets van hierdie jubel oor ons mooi erfenis aan u moet oorbring, omdat ons ’n Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys is, en hierdie mooi erfenis ook ons liefde het. Dit is gepas dat ons by die Vier- honderjarige fees van een van ons Belydenisskrifte ook hierdie huldigingswoord spreek. In Gods Woord word in Hebr. 4 : 14 vermaan: „Laat ons In Gods Woord word in Hebr. 4 : 14 vermaan: „Laat ons Die Heilige S krij: Die Heilige S krij: In Gods Woord word in Hebr. 4 : 14 vermaan: „Laat ons I. Watter waarde ken ons aan ’n Belydenisskrif toe? Dit is skynbaar ’n onbelangrike vraag en tog was daar nog nimmer eenstemmigheid hieroor nie. Dit gaan nie maar net daarom dat sommige kringe meen dat ons geen belydenisskrif behoort te lie nie. So ’n negatiewe mening kan wel volkome uit Gods Woord geloënstraf word. Van die vroegste tye af het die kerk van Christus ’n belydenis gehad, wat die kenmerkende naam homologia gehad het, wat beteken eendersluidende sprake. Wat meer is, die belydenis was ’n objektiewe weer- gawe van die inhoud van wat subjektief bely word. Aan die begin was dit wel nog nie opgeteken nie, maar is in monde- linge oorlewering herhaal en kon dit weergegee word. 39 die belydenis vashou’". Die wyse waarop dit meegedeel word, laat ons verstaan dat ons hier ’n geykte bepaalde honioiogia liet wat gehandel het oor Christus en sy werk. Hoofsaak is dat hier iets objektiefs was mi nie net iets subjektiefs nie. Immers "n mens kan tog nie aan iets vashou wat nie buite jou be­ staan nie. Die Brief aan Timotlieus is hiervan vol en roep telkens lerug tot iets bekends, iets wat sonder twyfel vasgestaan het in die gemeente. In 1 Tim. 6 : 3 is daar sprake van „die leer wat volgens die godsaligheid” is, en wat as toetssteen aange- wend kan word om die gesonde leer mee vas te stel. Ook hier is buite twyfel ’n vaste belydenis bedoel. Buite twyfel word Timotheus ook opgeroep om as persoon vas te staan in ’n bekende belydenis. Ons dink hier aan die bekende woorde uit 1 Tim. 6 : 12 en 13: „Strv die goeie stryd van die geloof, gryp na die ewige lewe, waartoe jy ook geroep is en die goeie belydenis voor baie getuies afgelê het. Ek gebied jou voor die aangesig van God wat aan alle dinge die lewe gee, en van Christus Jesus wat voor Pontius Pilatus die goeie belydenis hetuig het”. Hierdie Brief aan Timotlieus is vol van hierdie duidelike uitsprake en ons verwys nog net na die vermaning aan Timo- theus ,,Bewaar jou pand”. wat in duidelike teëstelling staan tot die valse belydenis wat sommige gedoen het. Dieselfde woorde vind ons weer in 2 Tim. 1 : 14: ,,Bewaar jou goeie pand”. Hierdie objektiewe belydenis wat gelees. bestudeer, aan- vaar kan word en wat waardeer kan word as ’n erfenis wat mooi is, moet nie net buite my bestaan nie. I. Watter waarde ken ons aan ’n Belydenisskrif toe? maar ook bloed van my bloed en been van niv been word. Inderdaad is daar so iets as 'n belydenis- en ’n belydende kerk. Ook dit word duidelik deur Gods Woord aan ons gestel. In Matth. 10 : 32 hoor ons van so ’n persoonlike belydenis: ..Elkeen dan wat My sal bely voor die mense. hom sal Ek ook bely voor my Vader wat in die hemele is”. As die gemeente nie bely nie, het dit stom geword en kan daar geen krag van uitgaan nie. Immers die ware geloof moet ook toestem alles wat God in sv Woord aan ons geopenbaar het. Hierdie toestemming stel die eis dat ons moet bely dat die Woord waaragtig is. In Hom. 10 : 9 maan die apostel Paulus: „As jy met jou mond 40 die Here Jesus bely en met jou hart glo dat God Hom uit die dode opgewek het, sal jy gered word; want met die hart glo ons lot geregtigheid en met die mond bely ons tot redding”. Die geskiedenis: As Polman deur die geskiedenis heen ’n kort wandeling neem met hierdie ondersoek as motief, nl. hoe oordeel die geskiedenis oor die waarde van die belydenisskrifte? groe- peer hy die oordeel onder vier hoofde. wat ons korteliks hier wil weergee: Uit hierdie diskussie is dit duidelik dat daar voortdurend standpunt ingeneem is en dat geeneen van die kerke of ge- meenskappe onverskiilig durf staan het nie. Die Belydenis­ skrifte het ’n belydenis ontlok. a. Rome het ’n uiters rigoristiese opvatting en neem sy simbole op as dekrete. Die onfeilbaarheid van sy konsilies, van die pous as hy ex cathedra spreek, belet elke gedagte dat besluite aan revisie onderwerp lean word. Hier word nie gevra om gehoorsaamheid nie, maar onderwerping. Die gewete word gebind en eintlik word die Heilige Skrif aan die Bely­ denis onderwerp. Die kerk besit die Skrif en was vóór die Skrif en die kerk verklaar die Skrif, hou die eksegese in sy luind. Nieniand het die reg om ‘ri ander verklaring van die Skrif te gee as die wat die kerk in sy dekrete gegee het nie. Dus: die Skrif is aan die Belydenis onderworpe. En nou kan ons begryp dat ons hier ’n oorwaardering het van die waarde van die Belydenisskrifte. Niks anders kan verwag word as lirannie en verslawing van die gees nie. As Gods Woord onderwerp word aan menslike beslissinge, hoe goed ook al bedoel. is die bevrydende krag gebreek. Dan moet daar brandstapels rook en kom daar vervolging. Dit is alleen Gods Woord wat ons hoed vir hierdie vorm van vryheidsroof en konsiënsiedwang. Onfeilbare dekrete dit is ’n totale oorbeklemtoning vnn die waarde van belydenisskrifte en ’n oorwaardering van sy |>lek vir enige kerklike gemeenskap. 1). Tipies vir die sektes en hieronder wel die doopsge- sindes, is ’n weersin teen enige vorm van belydenisskrif. Van­ dag is hierdie houding wat betref die Apostoliese Geloofsen- H ding in Suid-Afrika al gewysig, m.i. nie omdat die oorspronk- like houding verander het nie, maar om meer voorregte te verkry en ’n meer kerklike kleur te bekom. Inderdaad het hulle, met die Nederlandse Geloofsbelydenis as basis, ’n eie belydenisskrif opgestel, met die doel om uitsaaivoorregte te bekom en het selfs aansoek gedoen om erkenning as kerk. Die eie sektariese houding is hierin tog om elke belydenis aan te voel as ’n binding, ’n knellende ketting. Die geskiedenis: Hulle wil die vryheid hê om slegs die Skrif as grond te he. Hulle gevoele word ook wel uitgedruk in die woorde dat slegs die Skrif gesag het en dat enige menslike formule afbreuk doen aan die outoriteit van die Skrif. Dit kan selfs die Skrif verswak, sodat ons ’n ander boek langs die Skrif, gelykstaande of selfs belangriker as die Skrif gaan waardeer. Tegelyk word in hier­ die kring die vrees gekoester dat enige Konfessie aanleiding kan gee tot versplintering, omdat ’n hele gemeenskap nie eenstemmig kan word oor alle punte van ’n belydenis nie. Inderdaad is elke Konfessie natuurlik ’n begrensing van die wydlopendheid van die inhoud van ons geloof. Dit bring ook mee dat belyders hulle moet voeg na die Belydenis, en dit gaan soms baie moeilik in hierdie kring van entoesiaste, waar daar eweveel opvattinge is as wat daar lede is. c. Ook by Remonstrante en ander vrysinniges vind ons dieselfde trekke, wat aangedui kan word as belydenisfobie. Bekend is die slagwoord: geen formuliergesag, slegs Skrif- gesag. En tog is dit nie ’n egte houding nie, want Skrifgesag word hier ook nie al te eng geneem nie. Eintlik is dit slegs ’n poging om tot vrysinnigheid te kom, gesagloosheid te om- hels en die Skrif self ook slegs as dekmantel te gebruik. Ons moet dus hier net die teenoorgestelde konstateer as by Rome: ’n totale onderskatting van die Belydenisskrifte. d. ’n Vierde opvatting vind ons by diegene wat wel entoesiasties is oor Belydenisskrifte en wat geesdriftig dit wil aanvaar, maar slegs as simbole, maar nie met bindende gesag hulle beklee nie. Belydenisskrifte is hier slegs tekens van oorwinning, simbole van die triomftog om weer te gee wat nou al bereik is. By hierdie groep mag gereken word nie net Remonstrante en Liberaliste wat toegee dat daar wel resul- taat kan wees na eeuelange wetenskaplike beoefening en dat kerke dan tot sekerheid kan kom aangaande sekere kardinale d. ’n Vierde opvatting vind ons by diegene wat wel entoesiasties is oor Belydenisskrifte en wat geesdriftig dit wil aanvaar, maar slegs as simbole, maar nie met bindende gesag hulle beklee nie. Belydenisskrifte is hier slegs tekens van oorwinning, simbole van die triomftog om weer te gee wat nou al bereik is. Die geskiedenis: By hierdie groep mag gereken word nie net Remonstrante en Liberaliste wat toegee dat daar wel resul- taat kan wees na eeuelange wetenskaplike beoefening en dat kerke dan tot sekerheid kan kom aangaande sekere kardinale 42 leerstukke iiie, maar moet ook gereken word diegene wat op die sg. quatenus-standpunt staan. In sover as wat belydenis- skrifte in Gods Woord bevestig word, mag hulle en moet hulle aanvaar word, maar dit is die uiterste wat van hulle gesê en verwag kan word. Belydenisskrifte is dus nie geldige simbole vir ’n sekere kerk nie, maar konfessies vir die tyd waarin hulle opgestel is. leerstukke iiie, maar moet ook gereken word diegene wat op die sg. quatenus-standpunt staan. In sover as wat belydenis- skrifte in Gods Woord bevestig word, mag hulle en moet hulle aanvaar word, maar dit is die uiterste wat van hulle gesê en verwag kan word. Belydenisskrifte is dus nie geldige simbole vir ’n sekere kerk nie, maar konfessies vir die tyd waarin hulle opgestel is. Hierdie dubbelslagtige houding kan duidelik onderken word as ons saam met die huldiging van die Belydenisskrifte as pragtige wimpels en vlae van ’n optrekkende strydende kerk, ook moet wys op die belydenisvrees. Niemand is meer bedag op die gevare wat binding aan die Belydenisskrifte meebring. as juis alle vorme van Remonstrantisme nie. Daar moet gewaak word om nie blywende outoriteit aan hulle toe te skryf nie, hulle nie te maak tot regulae fidei nie. Hulle is nie fonteine waaruit geput moet word of beginsels waarop ons iets mag bou of waarop ons ons mag beroep nie. Eintlik moet hulle net daar wees as historiese gegewenhede wat in ’n sekere tyd as waar en vas bevind is. Hierdie rigting wys op die historiese feite dat sekere belydenisskrifte deur eeue heen vasgestaan het sonder die minste verandering en selfs in dae van bittere stryd ongedeerd daaruit gekom het. Die neiging is om sodanige konfessies te omklee met buitengewone outoriteit, sodat dit bykans gelykstaan met Gods Woord. Vandaar die voortdurende vrees dat konfessies kettings kan word wat gewetens bind. Die sg. quia-standpunt word juis aangevoel as so ’n binding. Hierdie standpunt maak formuliere tot mure wat só hoog is dat dit afsluit, grense waaroor ons mekaar nie die hand kan reik nie. Die geskiedenis: 'n Ortodokse handhawing van so ’n binding moet daartoe lei dat alnial wat nie akkoord gaan nie, beskou word as uitgesluit van die saligheid, as diegene wat God en sy Woord nie vrres nie. Dit moet voer tot voortdurende ketterjag. Ons sou meer oor hierdie Remonstrantse standpunt kon sê, maar wil slegs daarop wys dat Remonstrantisme nie ondergegaan het in die 17e eeu nie. Hy is nie alleen bekend by diegene wat nie huiwer om hulleself Remonstrants te noem nie, maar ook by diegene wat eintlik om die Konfessie heen- loop en dit nie meer as objektiewe Belydenisskrif wil erken nie. Modem is vandag om te bly spreek van die sogenaamde 43 aktualiteit, die dinamiese, die wordende. Alles wat enigsins die blywende kenmerk vertoon word beskinder as staties, ver- ouderd, reeds veroordeeld. Konfessies moet leef in die volks- hart, word voortdurend opnuut gevorm. Nie dat die oue ver- ander word of gepoog word om veranderinge teweeg te bring nie. Daarvoor is daar te veel agting vir die tradisie, vir die gewese stukke wat in die argief nog belangrike studiestukke vir die Dogmageskiedenis kan bly. Hande af van die simbole van die verlede. Maar wat van die hede? Sonder om iets van die verlede te herroep, moet deur hervorming en revisie steeds tot suiwerder uitdrukking van die belydenis gekom word. Voorts word ampsdraers en pro- ponente gebind, nie aan ’n belydenis nie, maar aan „het bely- den der Kerk” . Hier het ons die dinamiese en wordende bely­ denis. Waarom so ’n vrees vir ’n Belydenis wat uit Gods Woord saamgestel word en die voile gees van die Skrif adem? e. En so kom ons dan by die antwoord uit Gere meerde kring. Die antwoord wat gegee word op bogenoemde vraag is: die vraag kan nie wees of kerke in hul belydenis kan dwaal nie, maar of hulle werklik gedwaal bet. Telkens mag belydenisskrifte ondersoek word deur wettige kanale en kan nie net gewysig word nie, maar moet gewysig word wanneer uit Gods Woord bewys kan word dat daar verkeerde gedagtes in vervat is. Op so ’n wyse word dan telkens duidelik bepaal dat Gods Woord die enigste waaragtige Woord is, die enigste reel vir ons geloof. Belydenisskrifte het ook geen eie outoriteit nie, maar het afgeleide gesag. Die geskiedenis: Daardeur word die Belydenisskrifte nie gedegradeer tot ’n blote vlag waaronder die skip van die kerk seil nie, tot ’n menslike vinding wat genadeloos kan tiranniseer oor lidmate nie; veeleer is dit ’n waarborg dat slegs Gods Woord on mitsdien God self koninklike reg het oor Gods erfdeel. Maar dan volg die volgende vraag klaarblyklik: het ons dan nie aan Gods Woord genoeg nie? Waarom dan benewens Gods Woord nog ’n Belydenisskrif? Is dit onnodige en on- wenslike duplikasie, waardeur die menslike element tog as outoritatiewe krag ingebring word? 44 Hierop het Groen van Prinsterer seker 'n aídoende ant- woord gegee, wat ons korteliks wil saamvat: (1) Van die gesag van Gods Woord kan en wil ons niks afding nie en sy enige plek moet in alle omstandighede ge- handhaaf word. As alleen Gods Woord egter tot reël van prediking en onderwys in die kerk gegee word, word die kerk prysgegee aan indiwidualisme en subjektiwisme. Dan kan elkeen maar sy eie opvatting hê van die Skrif en elke ketter sy letter. Groen is hieroor nie te spreke nie, want hy voorsien ’n Babelse spraakverwarring van meninge, want alle meninge oor Gods Woord is dan volkome gelyk. Nou is daar geen akkoord van gemeenskap nie, niks wat meer saambind nie. Die kerk kan dan nie meer sê: „Ons glo en bely” nie, maar slegs „Ek glo en bely” . So het die kerk die beeld van droë sand, sonder enige binding, is dit ’n menigte en geen gemeen­ te nie. (2) Die formulering van die geloofstukke in Formuliere is nie ’n blyk van wantroue in die genoegsaamheid van Gods Woord nie, maar juis ’n verdere bewys van die hartelike voorneme om vas te hou aan Gods Woord. „Zij zijn een op- teekening van blijvende resultaten, het bewijs der overwinning, de langzaam gerijpte vrucht eener ontwikkeling van Bijbel- onderzoek en geloofskracht, welke door de onmiskenbare wer- king van de Goddelijke zegen de overhand behaald heeft. De Formulieren zijn een reeks van gedenkteekenen der strijdende kerk, onwraakbare getuigen van het geloof eenmaal den heili- gen overgeleverd, schakels van dezelfde keten, mijlpalen van één weg, waardoor het afgelegde deel aangeduid wordt, niet om te blijven staan, maar om voort te gaan in de rigting, waarin de gemeente met onbedriegelijke strekking geleid werd. Die geskiedenis: Zij zijn gedenkschriften van haar geloof, de belijdenis, die zij als gemeente van den levenden God ter eere van Zijn heiligen Naam heeft afgelegd. Met volledige erkenning van den Bijbel als eenige regel des geloofs is de kerk met deze geloofsregel tot geloofseenheid gekomen” . (3) Maar ’n Geloofsbelydenis mag nie onaangeraak bly staan, asof dit vergoddelik kan word en volmaaktheid daaraan toegeken word nie. Tog moet elkeen oppas hoe hy daarop (3) Maar ’n Geloofsbelydenis mag nie onaangeraak bly staan, asof dit vergoddelik kan word en volmaaktheid daaraan toegeken word nie. Tog moet elkeen oppas hoe hy daarop 45 voortbou. Die deur word nie wawyd oopgeset om maar stukke uit te sny en weg te werp en ander by te pas nie. Belydenis- stukke is nie soos ou skoene wat maar uitgetrek en vervang kan word nie. Nimmer mag dit in toto oorweeg word nie. Nuwe en oue spreek hier dieselfde gees en nuwe stukke moet aan- sluit by die oue. As hierbo gestel is dat die konfessies nie bedoel is om te bly staan nie, maar om voort te gaan in die­ selfde rigting, moet enige voortgang in die teken staan van waaksaamheid, in die gees van Luk. 12 : 35—40. Daar het ons die gelykenis van die waaksame dienskneg, wat oor sy heer se huis waghou. Die teëstelling kom duidelik in hierdie gelykenis na vore tussen die dienskneg wie se heupe omgord en die lampe aan die brand is en wat die huisheer wakker vind as hy kom, al geskied dit in die tweede of derde nag- waak. Die ander, ontroues, is nie net die wat met ontrouheid begin drink en slaan onder die diensknegte nie, maar sekerlik ook die wat nie in dieselfde gees bly, nl. om wakker en besig te wees nie. Dit is ook hulle wat meen dat dit Iaat geword het, en nou kan die deure maar gesluit word en die ligte gedoof word. Dit is die diensknegte wat ’n slot- en grendelkompleks het, baie meer bekommerd is oor afsluitingswerk as om besig te wees. ’n Kerk veronderstel dat sy belydenisskrifte "n blywende aard het. Enige wysiginge wat daaraan gebring word, moet nie die kenmerk dra van diensknegte wat elke vorm van diens- knegstrou mis en daarom wil breek nie, maar moet die wakker gees dra van die wat waardeer, wat helderder lig daaroor aansteek. Die geskiedenis: Moet dus nie finaal afsluit en in die museum van die verlede plaas nie, maar staan daaroor wag en laat die voortgang ’n bevestiging wees van die verlede en ’n ontwik- keling langs wettige kanale, voortbouend op die regte en egte grondslae, puttend uit Gods ewige Woord. Vanweë die groot gevaar om die bekende Geloofsbelyde- nis, met die oog op ’n m.i. valse ekumenisiteitsgeroep te ver- diskonteer en slegs op ’n paar slagwoorde te konsentreer, moet ’n baie ferme standpunt ingeneem word en moet verklaar word dat die Geloofsbelydenis ’n organisme is, waaruit nie lukraak dele kan weggeneem en gedegradeer word tot minder belangrik en ander tot meer fundamenteel nie. 46 46 II. Welke toI speel interkerklike verhoudi.nge oor die bely- denisopvatting? II. Welke toI speel interkerklike verhoudi.nge oor die bely- denisopvatting? In Nederland het kort gelede ’n al hoe sterker strewe na vore gekom, nl. om die eenheid van die kerk te beklemtoon en wel vanweë die Skriftuurlike grond van Joh. 17 : 11: „ . . . sodat hulle één kan wees, net soos Ons” en ook Joh. 17 : 21: „Dat almal één mag wees net soos U, Vader, in My en Ek in U; dat hulle ook in Ons één mag wees” . Vanweë die groot kerklike gedeeldheid, ook genoem plu- riformiteit, wat as sonde aangevoel word en iets waaroor rou bedryf moet word, kom dan ’n nuwe gees na vore. Geloofs- belydenisstukke word ervaar as verdelende grense, afbakeninge wat gelowiges uiteen hou, nie saam laat Nagmaal gebruik nie en ook nie saam laat kom onder die erediens nie. Daar kan geen kanselruil plaasvind nie, en die geroep om ’n nuwe dag word al luider. Hiertoe het meegewerk die afgelope wêreldoorlog, toe persone in dieselfde ellende dikwels saamgekom het, en nou word gepoog om die eenheid onder die verdrukkende omstan- dighede te bestendig. Daar is toe iets aangevoel van die een­ heid waarvan Christus gespreek het in Joh. 17. Hierna het ontwaak die geweldige internasionale saam- binding van volke onder een dak, wat verwerklik geword het in die V.V.O. Allesins word gepoog om die kontak tussen die volkere te behou. Die kerke het gevoel dat dit ook hulle roeping is. Die Ekumeniese bewegings het sterker geword en algemeen het ’n sterk gevoel na vore gekom om met mekaar in gesprek te kom. Kerke van verskillende belydenis is verbind in bv. Die geskiedenis: die Presbiteriaanse Alliansie, die Wêreldraad van Kerke, die In­ ternasionale Raad van Christelike Kerke en andere. Hierdie Rade van kerke sou nie inbreuk maak op één kerk se belydenis nie. Vir aansluiting is alleen gevra dat bely moet word in één enkele formule, wat die Wêreldraad van Kerke betref: Jesus Christus as Heer en Heiland, later uitgebrei om Hom ook te bely as Saligmaker. Dit, so is aangevoel, is die belangrikste en al die ander belydenisstukke is hieraan onderhorig. Van die ander Rade was meer behoudend in hul standpunt en het pro­ beer saamvoeg wat volgens bepaalde Belydenisse bymekaar behoort. 47 Dit het weer gegaan om die belydenis. Daar moet ’n bely- denisgrondslag gesoek word waarop kerke met mekaar kan saamspreek. Vandaar dat elkeen van die Ekumeniese bewe- gings, al is dit net ’n enkele, dan tog nog ’n belydenisgrondslag het. Daar is algemeen begin spreek dat kerke in die loop van eeue tog hul Belydenisskrifte gewysig het, dat daar dikwels tot veranderinge gekom is. en dat dit niks ongewoons is om te soek na die gemeenskaplike belyde, gereduseer tot die kar- dinale. wat aanvaarbaar is vir alle kerke nie. Myns insiens het die Ekumeniese bewegings — en ek wil nie een uitsonder nie —- meegewerk tot ’n ander uitsig oor kerke se Belydenisskrifte. Miskien het die kerke self ook meegewerk om die Belydenisskrifte te laat reduseer, omdat hulle nie telkens die taak onderneem het om die bepaalde Bely- denisstukke grondig te ondersoek as hulle vind dat ’n duide- liker formulering gewens is nie. Ons het pogings gevind, soos bv. deur die Amerikaanse kerke, wat nie die moed gehad het om die teks van ’n betrokke artikel te wysig nie, maar aange- voel het dat hulle nie meer met die artikel kan saamstem nie. Hulle het toe per besluit van die Sinode ’n voetnoot aangeheg aan die artikel. So iets doen veel meer kwaad as goed. Bevoet- noting bring die gevaar mee dat die toevoeging onderaan die eintlike belydenis is, en nie meer die oorspronklike artikel nie. Die appendix het die hart geword in die liggaam van dip Belydenis. En voorts het daar van die kerke al te dikwels gekom ’n halfslagtige verdediging van die Belydenis. Berkouwer moes al meer as eens daarop wys dat sulke poginge eintlik daarop neerkom dat die kerk sy Belydenis wil bewys. Die geskiedenis: Die wetenskaplike Dogmatiek moet nimmer probeer om verstandbewyse aan te voer ter verklaring van die Konfessie nie, omdat dit al dadelik die skyn gee asof na buiteskriftuurlike middels gesoek word ter stawing van dit wat verstandsmatig saamgestel is. Verder moet die Gereformeerdes nie die indruk gee asof hulle met hul Belydenisskrifte altyd op die verdediging is nie. Dit is slegs ’n terugtrekkende leër wat nog altyd agterhoede- gevegte lewer. Die bekende Belydenisskrifte is sowel wat hul historiese agtergrond betref, as wat hul inhoud betref, veel- meer ’n wêreldoorwinnende as ’n kapitulerende leërmag. So ’n verdediging gee geen vertroue wat op sy konfessionele 48 skanse terugval, maar tegelyk bely dat die skanse vol barste is en geen veiligheid meer bied nie. Dit is ’n angstige verde- diging, vol vrees. So het Paulus nie gestaan op die Areopagus nie. En wat het hierdie apostel gedoen? Met die wysgere geredetwis en op hulle grondslag gaan staan? Nee, Paulus verdedig nie in daardie sin nie. Hy gee aan ons die enigste grondslag van egte verdediging ill. verantwoording. So het Paulus hom verdedig as hy in sy prediking aangeval word. Hy het die moed gehad —- en ook Petrus en Judas en Jakobus en Johannes - om met verantwoording uit die Skrif en Skrif- verband, alle dwalinge af te weer en die Evangeiie in sy kern as onaantasbare waarheid te stel, n waarheid wat onweerleg- baar is en dus alleen kan vrymaak. Christus het self aan ons die verantwoording gegee. Ons verwys bv. na die spottende aanmerking teen Horn gemik in Luk. 11 : 15: „Maar sommige van hulle sê: deur Beëlsebul, die owerste van die duiwels, dryf Hy die duiwels uit” . Sy verantwoording tref raak: „Elke koninkryk wat teen homself verdeeld is, word verwoes; en ’n huis wat teen homself is, val. En as die Satan ook teen hom­ self verdeeld is, hoe sal sy koninkryk bly staan?” (.vss. 1 7 ,18j. skanse terugval, maar tegelyk bely dat die skanse vol barste is en geen veiligheid meer bied nie. Dit is ’n angstige verde- diging, vol vrees. So het Paulus nie gestaan op die Areopagus nie. En wat het hierdie apostel gedoen? Met die wysgere geredetwis en op hulle grondslag gaan staan? Nee, Paulus verdedig nie in daardie sin nie. Hy gee aan ons die enigste grondslag van egte verdediging ill. verantwoording. Die geskiedenis: So het Paulus hom verdedig as hy in sy prediking aangeval word. Hy het die moed gehad —- en ook Petrus en Judas en Jakobus en Johannes - om met verantwoording uit die Skrif en Skrif- verband, alle dwalinge af te weer en die Evangeiie in sy kern as onaantasbare waarheid te stel, n waarheid wat onweerleg- baar is en dus alleen kan vrymaak. Christus het self aan ons die verantwoording gegee. Ons verwys bv. na die spottende aanmerking teen Horn gemik in Luk. 11 : 15: „Maar sommige van hulle sê: deur Beëlsebul, die owerste van die duiwels, dryf Hy die duiwels uit” . Sy verantwoording tref raak: „Elke koninkryk wat teen homself verdeeld is, word verwoes; en ’n huis wat teen homself is, val. En as die Satan ook teen hom­ self verdeeld is, hoe sal sy koninkryk bly staan?” (.vss. 1 7 ,18j. Die verantwoording sny nie net alleen met striemende kritiek as die dwase logika aangedui word nie, maar is nog raker wanneer dit só lui: „Julle dwaal, omdat julle die Skrifte nie ken nie en ook nie die krag van God nie” (Matth. 22 : 29). Die kerk is dus geroepe om wag te staan by sy Belydenis en teenoor homself in die eerste plek en teenoor andersden- kendes in die tweede plek verantwoording te doen. Dit is geen maklike taak en mag ook nie ligvaardig geskied nie. Berk- ouwer se woorde nioet sekerlik ter harte geneem word: „Ver- dedigen is een verantwoordelijke zaak! Men zal er zich niet voor schamen en men aarzele niet. Maar men zij voorzichtig en wete, wát men verdedigt als onaantastbare miarheid Gods” . Teenoor hierdie behoudende konfessionele standpunt moet ons helaas spreek van ’n ander geestesrigting, een wat in die hele aanpak van die moeilike probleem van interkerklike ver- houdinge, waar die belydenis tog sekerlik in gedrang kom, ’n rigting inslaan wat irenies van aard is. Ons wil in die eerste plek verwys na die onlangse werk van ds. H. Volten, „Rondom het belijden der kerk” . Hierdie studie het ^^spraak verwek, nie vanweë sy prinsipiële bena- 49 dering van die belyde van die kerk nie, maar juis om ’n al te maklike voorstel tot oplossing van interkerklike verhoudinge en aanpassing van die Belydenis om te kom tot kerklike een- heid. Volten sal bekend staan as die man wat „reductie der belijdenis” aan die hand doen. Die geskiedenis: Hy wil ’n belydenis want, so sê hy self, die belydenis is, hoe korrigeerbaar ook, die rigting- gewende woord wat oor waarheid en dwaling die oordeel vel en uitmaak wat die leer is. Maar dan kom die vraag: hoe oorkom ons die kerklike geskeidenheid? Hoe kan die belydenis saambind? Hy beweer dat daar vier oplossinge is wat ons kortliks wil noem: die van die biblisisme, wat net met Gods Woord volstaan en elke vorm van belydenis vermy; die uni­ forme belydenis nl. dat daar slegs één ware belydenis is en al die ander is vals; die pluriforme kerk, elkeen met eie bely­ denis, waarvan elkeen minder waar en meer vals is, maar waar eintlik van valsheid geen sprake meer kan wees nie. Dit is volkome normaal dat daar meer kerke as één is, en dit is volkome normaal dat daar meerdere en mindere suiwerheid is in belydenis. Selfs die mins suiwere kerk is nog ’n Christelike kerk. Die laaste oplossing is dan reduksie. Die pluriforme be- staan van die kerk moet te bowe gekom word deur inkorting van die Belydenis. Reduksie gaan uit van die standpunt dat daar fundamentele en nie-fundamentele stukke is in die Belydenis. Die vraag is natuurlik of dit ’n bewysbare en aanvaarbare stelling is. Dit skyn my gevaarlik, want ’n sogenaamde nie-fundamentele ge- deelte van die Belydenis kan op ’n gegewe moment fundamen- teel wees. As dit nie fundamenteel is nie, waarom is dit dan in ’n uiters gekonsentreerde Belydenisstuk opgeneem? Volten antwoord hierop deur daarop te wys dat elke belydenis tog al klaar ’n reduksie is, want uit die Woord van God is dit gere- duseer. Dit skyn ’n argument te wees, maar is inderdaad ’n gevaarlike afwyking. Reduksie beteken afleiding en elke aflei- ding bring bekorting mee, maar is ’n menslike daad. Veeleer sou ’n mens die woord distilleer, konsentreer, gebruik as reduksie. Volten hou egter vol dat alle leerstukke nie van gelyke waarde is nie, en hy pas konsentrasie toe op die leer­ stukke as sodanig en wil daaruit verwyder dit wat hom toe- skyn as ’n appendix, wat wel misbaar is. Willekeurige snywerk word nie begeer nie, en dit sou miskien die allerbeste wees 50 as alle kerke die Drie Formuliere van Enigheid aanvaar. Maar dan sou ons één kerk wees. Dit kan nie gebeur nie en tog moet die eenheid nagestreef word. Wat begeer Volten? Die geskiedenis: Hy spreek dit ondubbelsinnig uit: „lk wil een modaliteiten-kerk” . Daar moet dus één kerk be- staan met ’n veelvuldige aantal modaliteite. Die verskille tussen die modaliteite sal menigvuldig wees as die bestaande Geloofs- belydenis gebandhaaf word. Reduseer daarom die Geloofs- belydenis tot ’n paar fundamentele stukke en siedaar die oplossing. Die pluriformiteit word dus gehandhaaf, maar net binne die een kerk. Hier is nog nie gesê hoe voorgestel word om te werk te gaan in die proses van reduksie nie. Daar word wel gedagtes gegee, juis al in die sogenaamde fundamentele en nie-funda- mentele leerstukke. 'n Mens kan dit natuurlik ook reduseer soos die Wêreldraad van Kerke en slegs spreek van Jesus Christus, God en Saligmaker. Dan sou ’n mens dieselfde warbeeld ver­ kry as wat hierdie Raad vertoon, met die baie modaliteite wat hy herberg. Inderdaad is dit één huis wat teen homself verdeeld is. Die organisme van die Belydenis laat homself ook nie só maklik reduseer nie. Ons noem slegs die voorbeeld, soos wat die Heidelbergse Kategismus dit weergee, juis omdat dit hier gaan om Jesus Christus. Vraag 30 vra: Glo hulle dan ook in die enigste Saligmaker Jesus, wat hulle saligheid en welsyn by die heiliges, by hulleself of êrens anders soek? Sou dit ’n geregverdigde vraag wees? Sal ons hom by even- tuele reduksie weglaat? Dit skyn so, want hier word duidelik teen verskillende modaliteite te velde getrek, nie net teen Rome nie, maar ook teen elke Remonstrantse neiging waarin die menslike bemiddeling hooggeskat word, elke humanisme wat rekening wil hou met eie prestasie en dit wil laat meetel in die Goddelike heilsplan. Die antwoord hier gegee is: „Nee; maar hulle verloën met die daad die enigste Heiland Jesus, ofskoon hulle met die mond in Hom roem . . . ” Nee, inderdaad, ’n mens kan nie Jesus se Naam noem en dan met alle vreemde leerpraktyke van selfverlossing Hom weer likwideer nie. Vanuit ’n ander oord kom ’n ietwat vreemde gedagte in verband met die kerk se Konfessie juis waar dit die ekumene betref. Ons verwys na ’n opmerking van prof. Nauta, wat nogal instemming ontvang het, selfs van Brillenburg-Wurth. Dit het 51 ook gegaan oor interkerklike verhoudinge. Prof. Nauta wys daarop dat in die kerkgeskiedenis van heel vroeëre tye bv. die Reformasietyd, die kerk hom veel meer apodikties uitgespreek het as wat vandag die geval is. Die geskiedenis: Daar is veel makliker omgegaan met die terme waar en vals. Ons sou vandag die Baptistiese kerke nie as vals bestempel nie, maar as dwalende, wat die Doop betref. Nou wil Nauta van reduksie van die Belydenis niks weet nie, maar hy bied ’n oplossing aan vir die oorbrug- ging van die waar-vals dilemma. Daar kan nooit sprake wees van relatiwisme in ons Belydenis nie en alle relatiwisme moet vir eens en altyd afgewys word. Maar ons moet tog erken dat ons Belydenis ’n relatiewe karakter dra, vanweë die ge- brekkigheid van ons menslike verstand en die swakheid van ons geloofsinsig. Daar is soveel belemmerende faktore wat dit vir ons moeilik maak om die voile Woord van God in ons Belydenis saam te vat. Die relatiwisme is vreemd aan ons, maar relatiwiteit eie aan ons. Prof. Nauta sê nou dat dit wat ons gedwing word om te erken, nl. dat daar onvolkomenheid is, ons eie kerk nie die karakter kan gee van ’n suiwere ware kerk nie. Jy self word eintlik gedwing om te bely dat dit eie aan die kerk onder die sonde is om te dwaal. Dieselfde reg moet ook aan ander kerke gegee word. Nauta noem dit „die reg van dwaling” . Ook hierdie standpunt moet ons beoordeel, want dit bring ons op ’n gans ander vlak te staan as die tot nog toe bewandelde. Die vraag is, as ons by ander die reg van dwaling moet erken, hoe kan ons ooit mekaar tot bekering en berou, tot reformasie roep? Word hier nie te veel prysgegee nie? Hierdie erkenning sluit dan ook in dat ons mekaar maar moet duld. As hierdie reg om te dwaal sou insluit dat ons mekaar die reg om te sondig nie moet ontsê nie, sou dit werklik ’n onreformatoriese reg wees, ’n onskriftuurlike. Al wat dit sou moet omhels moet slegs wees dat geen kerk hooghartig teenoor ’n ander mag staan nie, maar dat ons vir mekaar tot voete en oë moet wees. In hierdie verband klink die woorde van Polman ver- sigtiger as hy spreek van „tolerantie ten opzigte van de for- mulering” , en Berkouwer sluit hierby aan as hy spreek van „de voortgang van het belijden” . Inderdaad word voortdurend nuwe eksegetiese lig gewerp op Skriftuurplekke waarop die Belydenis steun. Die geskiedenis: „Daarom kunnen er in nuwe tijden vanuit Ook hierdie standpunt moet ons beoordeel, want dit bring ons op ’n gans ander vlak te staan as die tot nog toe bewandelde. Die vraag is, as ons by ander die reg van dwaling moet erken, hoe kan ons ooit mekaar tot bekering en berou, tot reformasie roep? Word hier nie te veel prysgegee nie? Hierdie erkenning sluit dan ook in dat ons mekaar maar moet duld. As hierdie reg om te dwaal sou insluit dat ons mekaar die reg om te sondig nie moet ontsê nie, sou dit werklik ’n onreformatoriese reg wees, ’n onskriftuurlike. Al wat dit sou moet omhels moet slegs wees dat geen kerk hooghartig teenoor ’n ander mag staan nie, maar dat ons vir mekaar tot voete en oë moet wees. In hierdie verband klink die woorde van Polman ver- sigtiger as hy spreek van „tolerantie ten opzigte van de for- mulering” , en Berkouwer sluit hierby aan as hy spreek van „de voortgang van het belijden” . Inderdaad word voortdurend nuwe eksegetiese lig gewerp op Skriftuurplekke waarop die Belydenis steun. „Daarom kunnen er in nuwe tijden vanuit 52 het altijd uitstralend Iicht der Schrift verschuivingen optreden, die alleen in het licht kunnen worden getoetst. Slechts in voort­ durende gemeenschappelijke worsteling om dat licht van het evangeiie op te vangen, zal er van trouw kunnen worden ge- sproken en zal het mogelijk zijn onszelf en anderen te toetsen op de gehoorzaamheid aan het belijden” (Ger. Theol. Tijdschr. Febr. 1963, p. 22, 23). p Berkouwer gee hom goed rekenskap van wat trou aan die Belydenis van elke ondertekenaar vereis. Sou dit gerade wees om telkens, as ’n ondertekenaar na grondige eksegese en Skrif- verklaring, aanvaarde simbole nie meer in dieselfde bewoor- ding kan aanvaar nie, sy beswaar bekend te maak by kerklike instansies? Sy konklusie is: „De formule bedoelt juist de weg open te houden, de weg waarop de kerk luisterend haar weg vervolgt” (G.T.T. 28). Hiermee kan ons ons vereenselwig, want daar word op dieselfde fondamente voortgebou. Die Belydenis het tot hiertoe hom vasgekoppel aan die Evangeiie en het telkens stellig beweer dat hy alleen eksaminabel bly aan die Skrif. Trou aan die Belydenis beteken trou aan die Skrif. Slegs dan is daar ontrou, wanneer ’n konflik met die Bely­ denis ook ’n konflik met die Skrif meebring. Die geskiedenis: Met ander woorde, ons wil geen vergoddeliking van die Belydenis in die sin dat dit gekanoniseer word as afgeslote, as volkome en finaal outo- ritatief nie. Daar is historiese bepaaldhede, daar is onvolko- menheid in ons menslike formuleringe, daar is voortgaande Skrifondersoek en daarom moet daar wees wat ons kan noem oopheid tot nadere formulering. p g Ek glo dat ons, samevattend, op die vraag: watter waarde ken ons toe aan ons Belydenisskrifte? kan antwoord dat die Belydenisskrifte sekerheid en stelligheid gee en dat ons dit nie moet relativeer nie. Dit is ook nie gedoen nie en die feit dat ons konfessies op talle plekke gestaaf word deur die Skrif- bewys, het daartoe bygedra. Die Konfessies dra daartoe by dat ons wel kan spreek en moet bly spreek van kerklike geskeiden- heid, waarmee ons die vinger lê op ’n inherente verskil in belydenis, op ’n andersoortige belydenis. Dit hoef nie uit te kom in ’n totaal-andersheid, in sover as wat daar niks saam- stem met die eie belydenis nie. Ons kan bv. by Rome spreek van ’n onfeilbare dogma en van ’n onfeilbare kerk. Hierdie konfessies tesame met ander, is nie gradueel verskillend van 53 die van die Gereformeerde Konfessie nie, maar is wesensmatig. Hier het ons te doen met kerklike geskeidenheid. Daar is egter ook kerklike verskeidenheid, waar verskil- lende kerke openbaringe is van die één Christelike kerk, met dieselfde belydenis. Vir die kerklike verskeidenheid is die bely­ denis ook van uitnemende belang, sodat verskeidenheid duidelik van geskeidenheid onderskei kan word. Verskeidenheid word nie bepaal deur die Belydenis nie, omdat hier geen belydenis- verskille kan wees nie. Sodra as daar belydenisverskille kom, het ons te doen met geskeidenheid. Die kerk is dus één in sy verskeidenheid, omdat hy verskeie is in taal, volk, aardryks- kundige ligging ens. Met verskeidenheid kan ons vrede hê. omdat daar geen versteurde verhoudinge is nie. Die verskeie kerke moet hulle eenheid vertoon deur in één kerkverband te staan. Anders staan dit egter met die geskeidenheid. Dit is ’n sondige verskynsel, want verskeie kerke het verskeie belyde- nisse. of verstaan mekaar nie nieer nie, al het hulle dieselfde helydenisgrondslag. Prof. Snijman sê hiervan: „Hier is dit ’n versteurde broederlike verhouding. Maar al is dit ’n versteur­ de broederlike verhouding, dit bly ’n broederlike verhouding wat versteur is” . Die geskiedenis: Geskeie kerke mag mekaar nie maar net duld nie, mag ook nie vrede he met die geskeidenheid nie, mag nie mekaar verkleineer en verag nie. Hulle mag egter ook nie die verskille tot geskille laat ontwikkel nie. Die ver- skille mag ook nie geringgeskat word nie. Wat dan? Ons haal weer prof. Snijman aan: Ons moet „soos manne wat glo in die eenheid van die kerk bymekaar kom, en moedig die ver­ skille onder oë sien, en biddend met mekaar worstel om die renheid van die kerk, waarin ons glo, ’n eenheid gegrond op die waarheid. So hou ons in die geloof vas aan die eenheid van die kerk ook in sy geskeidenheid” . Op die vraag: watter rol speel interkerklike verhoudinge by die opvatting oor die Belydenis? moet die antwoord een van uiterste versigtigheid wees. Ons het telkens aangedui dat menslike formuleringe sekerlik inadekwaat is, dat dit in die denke van die tyd geskied, dat belydenisskrifte nie vereer moet word as onveranderlik nie. dat dit slegs logies sal wees dat by voortgang van die Skrifverklaring daar behoefte kan kom tot nadere verklaring. 51 Binne die kerklike verskeidenheid sou dit niks anders as ’n gelowige roeping wees om voortdurend verantwoording te doen van die Belydenis wat die aanvaarde grondslag is nie. Hierdie verantwoording sal sowel positief as negatief moet wees, en dit sal lei tot uitbouing en tot afwysing. In die gees van die Belydenis wat waaragtig Skrifgegrond wil bly en in alles slegs Skrifmatige taal wil spreek, kan voortgebou word. So bou ons dan op gelegde fondamente. Hy wat langs die fondament wil bou of fondamentloos wil voortbou, benadruk sy begeerte tot geskeidenheid. Hy moet geroep word tot terugkeer, tot reformasie, tot regte fondamente. S. P. van der Walt. P.U. vir C.H.O. P.U. vir C.H.O. 55 55

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1455/1560

Afrikaans

Provided in Cooperation with: University of Stellenbosch Business School (USB), Bellville, South Africa Suggested Citation: Bruwer, P. J.S.; Van Der Walt, D. (1992) : Fokus areas vir 'n bestuursinligtingstelsel vir top-, middel- en laervlakbestuur in 'n finansiële instelling, South African Journal of Business Management, ISSN 2078-5976, African Online Scientific Information Systems (AOSIS), Cape Town, Vol. 23, Iss. 3/4, pp. 75-81, https://doi.org/10.4102/sajbm.v23i3/4.889 Terms of use: Die Dokumente auf EconStor dürfen zu eigenen wissenschaftlichen Zwecken und zum Privatgebrauch gespeichert und kopiert werden. Documents in EconStor may be saved and copied for your personal and scholarly purposes. You are not to copy documents for public or commercial purposes, to exhibit the documents publicly, to make them publicly available on the internet, or to distribute or otherwise use the documents in public. Sie dürfen die Dokumente nicht für öffentliche oder kommerzielle Zwecke vervielfältigen, öffentlich ausstellen, öffentlich zugänglich machen, vertreiben oder anderweitig nutzen. If the documents have been made available under an Open Content Licence (especially Creative Commons Licences), you may exercise further usage rights as specified in the indicated licence. Sofern die Verfasser die Dokumente unter Open-Content-Lizenzen (insbesondere CC-Lizenzen) zur Verfügung gestellt haben sollten, gelten abweichend von diesen Nutzungsbedingungen die in der dort genannten Lizenz gewährten Nutzungsrechte. https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ https://creativecommons.or Fokus areas vir 'n bestuursinligtingstelsel vir top-, middel- en laervlakbestuur in 'n finansiële instelling South African Journal of Business Management S.Afr J .Bus.Mgmt.1992,23(3/4) 75 Ontvang 5 Februarie 1991; aanvaar 9 April 1992 Ontvang 5 Februarie 1991; aanvaar 9 April 1992 Focus areas for a management Information system for top, middle and lower level management In a financial In­ stitution. This research project was conducted at one of South Africa's major banks. This bank has a client base of ap­ proximately five million clients and approximately eight million active accounts. Since the term 'Management Inform­ ation Systems' was relatively new to this bank, the purpose of this project was to do a critical evaluation of the existing management information system. This was done by means of a questionnaire to top, middle and lower level management in the bank. These data were processed by making use of stepwise linear regression as well as all possible subset multiple linear regression methods. A number of critical success factors were identified and prioritized for each of four subsets of the population. These subsets are the following: top and middle management; regions; operational management; and all users of the information system. A number of recommendations were made for establishing an improved service provided by the systems development team. Hierdie studie is by een van die grootste bankinstelling in Suid-Afrika gedoen, 'n lid Vlm 'n groep wat baie pertinent en sterk in die Suid-Afrikaanse ekonomie staan. Die bank het tans nagenoeg vyf miljoen kliente en nagenoeg agt miljoen rekeninge wat in bedryf is. Aangesien die term 'Bestuursinligtingstelsel' relatief nuut was by die bank, was die doel van die projek om 'n kritiese evaluasie uit te voer rakende die bestaande bestuursinligtingstelsel. In hierdie navorsingsprojek is daar op 'n wetenskaplike wyse, met behulp van 'n vraelys, probleemareas gei"dentifiseer ten opsigte van die huidige bestuursinligtingstelsel. Vier onderafdelings van die studiepopulasie is gei"dentifiseer, naamlik top- en middelvlak­ bestuur; streke; operasionale bestuur; en alle gebruikers van die inligtingstelsel. Aanbevelings word gemaak om 'n effek­ tiewe inligtingstelsel vir top-, middel- en operasionele bestuur daar te stel. lnleldlng bereken. Die totale bestuursinligtingstelsel op hierdie per­ soonlike rekenaars sal teen die einde van die huidige ont­ wikkelingsfase ongeveer 1 200 grafieke behels. ei Die hoofdoel van die navorsingsproiek was om te bepaal of die bestaande bestuursinligtingsbehoeftes bevredig kan word deur 'n rekenaargebaseerde bestuursinligtingstelsel te skep, deur middel van die onttrekking en verwerking van data op die huidige databasisse en stelselleers op die hoofraam, soos tans in gebruik by die bankinstelling. Ander gebruikers van die bestuursinligting kry hul inlig­ ting slegs in verslagvorm. Indien hulle slegs in 'n klein deel van die inligting belangstel, het hulle geen ander keuse as om deur die hele verslag te lees nie. Hierdie verslae word vanuit die hoofkantoor na die gebruikers versprei. Verslae is deur die jare ontwikkel namate die behoefte daarvoor ont­ staan het. earedoe Die navorsing was beperk tot die spesifieke bankinstelling se bestuurspan. Aandag is geskenk aan die bestuursinlig­ tingsbehoeftes van die totale bestuurspan. Hier word meer spesifiek verwys na topbestuur wat meer in strategiese inligting belangstel, middelbestuur wat inligting benodig vir taktiese beplanning en operasionele bestuur vir bedryfsin­ ligting en eindgebruikerverwerking. a As gevolg van die feit dat daar soveel ad hoc-versoeke vanuit die verskillende streke is, is 'n geruime tyd gelede 'n pakket genaamd Ergo aangekoop. Ergo is 'n pakket wat op eindgebruikerverwerking gerig is. Hierdie pakket, 'n ver­ slaggenereerder, stel die gebruiker daarvan in staat om sy eie verslae op te stel volgens sy unieke behoeftes. Data wat deur die pakket gebruik word vir verslaggewing moet vooraf op 'n spesiaal-opgestelde databasis geplaas word vir onttrekking deur die pakket. Die doel met die aankoop van die pakket was dat elke streek oor 'n aantal personeellede wat opgelei is en die nodige gebruikskennis van die pakket opgedoen het, sou beskik. Indien 'n ad hoc-versoek ont­ staan, word die versoek aan 'n gebruikskenner van hierdie pakket gerig. Hierdie persoon is dan verantwoordelik om met behulp van Ergo 'n verslag op te stel indien die nodige data op die databasis beskikbaar is. Dit was 'n groot stap in die rigting van eindgebruikerverwerking. Fokus areas vir 'n bestuursinligtingstelsel vir top-, middel- en laervlakbestuur in 'n finansiele instelling P.J.S. Bruwer & D. van der Walt Nagraadse Bestuurskool, P.U. vir C.H.O., Potchefstroom 2520, Republiek van Suid-Afrika Bestuurslnllgtlng en sy gebrulkers In die bank Die bank het teen die einde van Maart 1990 in totaal meer as 5 000 personeellede gehad. Uit die totale personeelkorps maak ongeveer 200 personeellede op 'n gereelde grondslag van bestuursinligting gebruik. ei e Byna alle bestuursinligting word in die vorm van verslae aan die gebruikers beskikbaar gestel. Vyf van die bestuur­ ders uit die topbestuursgroep het by die aanvang van hierdie projek 'n persoonlike rekenaar op hul lessenare gehad wat 'n bestuursinligtingspakket, Executive Edge, in bedryf het. Hierdie pakket gebruik data wat maandeliks vanaf die hoof­ raam onttrek word om verskillende grafieke op te stel wat dan as bestuursinligting gebruik word. Baie tyd word tans aan die ontwikkeling van hierdie stelsel bestee sodat topbe­ stuur in die nabye toekoms feitlik glad nie meer bestuursin­ ligting in papiervorm nie, maar wel op 'n persoonlike reke­ naar, sal ontvang. Ongeveer 600 grafieke was teen einde Junie 1990 reeds beskikbaar op die persoonlike rekenaars en die ontwikkeling hiervan word op ongeveer 100 per maand Ongelukking kan die hele gebruikerkorps dit nie ten voile benut nie, omdat Ergo 'n baie groot effek op reaksietye het vanwee die feit dat dit baie verwerkingstyd benodig. Die ge­ bruik van Ergo moet dus beperk word. Aangesien Ergo nie baie ekonomies is nie, word tans oorweging geskenk aan po­ tensiele plaasvervangers.

https://www.econstor.eu/bitstream/10419/218087/1/sajbm-v23i3-4-0889.pdf

Afrikaans

http://orion.journals.ac.za/ 26 26 ORiON, Vol. 2, No. 1, pp. 26-32 'n VINNIGE EN KRAGTIGE BENADERING TOT KAP IT AAL BE LEG!; I NGSBESLUITNEMING. R E D WOOLSEY & K SANDROCK AFDELING BEDRYFSINGENIEURSWESE UNIVERSITEIT VAN DIE WITWATERSRAND JOHANNESBURG Die doel van die skrywers is om 'n vinnige en kragtige proforma gebaseerde.metode daar te stel wat deur bestuurders gebruik g g kan word vir beleggingsbesluitneming binne die huidige b l ti t i di R bli k belastingwetgewing van die Republiek. belastingwetgewing van die Republiek. 'n VINNIGE EN KRAGTIGE BENADERING TOT KAP IT AAL BE LEG!; I NGSBESLUITNEMING. R E D WOOLSEY & K SANDROCK AFDELING BEDRYFSINGENIEURSWESE UNIVERSITEIT VAN DIE WITWATERSRAND JOHANNESBURG AB~;TRACT: This paper describes a 'Quick and Dirty' (but powerful) approach to the capital investment problem. The idea is to leave the reader with a pro-forma based methodology for capital investment decision-making within the framework of the taxation laws of the Republic. OPSDMMING: Hierdie kart bydrae bespreek die goedkeuring van uitgawes vir 'n sekere belegging op 'n wyse wat algemeen in Suid Afrika toegepas word. Die berekening van die huidige teenswoordige waarde van geld voor asook na die aftrekking van inkomstebelasting word deur middel van verdiskonteringsontleding gedoen. Albei benaderings word ondersoek. Die voor- en die nadele van albei word bespreek. Die doel van die skrywers is om 'n vinnige en kragtige proforma gebaseerde.metode daar te stel wat deur bestuurders gebruik kan word vir beleggingsbesluitneming binne die huidige belastingwetgewing van die Republiek. AB~;TRACT: This paper describes a 'Quick and Dirty' (but powerful) approach to the capital investment problem. The idea is to leave the reader with a pro-forma based methodology for capital investment decision-making within the framework of the taxation laws of the Republic. OPSDMMING: Hierdie kart bydrae bespreek die goedkeuring van uitgawes vir 'n sekere belegging op 'n wyse wat algemeen in Suid Afrika toegepas word. Die berekening van die huidige teenswoordige waarde van geld voor asook na die aftrekking van inkomstebelasting word deur middel van verdiskonteringsontleding gedoen. Albei benaderings word ondersoek. Die voor- en die nadele van albei word bespreek. Die doel van die skrywers is om 'n vinnige en kragtige proforma gebaseerde.metode daar te stel wat deur bestuurders gebruik kan word vir beleggingsbesluitneming binne die huidige belastingwetgewing van die Republiek. AB~;TRACT: This paper describes a 'Quick and Dirty' (but powerful) approach to the capital investment problem. The idea is to leave the reader with a pro-forma based methodology for capital investment decision-making within the framework of the taxation laws of the Republic. Hierdie kart bydrae bespreek die goedkeuring van uitgawes vir 'n sekere belegging op 'n wyse wat algemeen in Suid Afrika toegepas word. Die berekening van die huidige teenswoordige waarde van geld voor asook na die aftrekking van inkomstebelasting word deur middel van verdiskonteringsontleding gedoen. Albei benaderings word ondersoek. Die voor- en die nadele van albei word bespreek. DIE ALGEMENE SCENARIO. Dus lyk dit asof ons voorman se voorstel goed gemotiveerd is. Hy onthou hoe die rekenmeesters deur middel van benaderings gebaseer op verdiskontering en na-belaste beramings, hom heeltemal uitgeboul het. Hierdie begrippe is vir hom vreemd. Kom ons ontleed nou die analise deur gebruik te maak van aanvaarbare idees oar die huidige waarde van geld. Ons lesers sal in die algemeen reeds bewus wees van hierdie benaderings. DIE ALGEMENE SCENARIO. Ons kan 'n transformatbrvervaardiger as 'n tipiese voorbeeld beskou. Die we r k s bestuurder het pas uitgev ind dat die koste van 'n klein per soon= like rekenaar saam met al die nodige sagtewaarde ongeveer R 10 000 sal bedra. Maar ....... hy onthou hoe hy in die verlede gesukkel het om 'n rekenaar deur die finansieringskomitee te bekom. Hy was seker dat hy die aankoop van die rekenaar kon regverdig maar hy kon net nie die rekenmeesters daarvan oortuig nie. Hierdie keer wil hy dus 'n goeie beraming van uitgawes en be spar ings oar 'n tydperk van drie jaar verkry. In die verband raadpleeg hy sy vriendelike plaaslike rekenaarverkoopsman. 27 Die uitslag van die ondersoek is soos volg: JAAR JAAR 2 JAAR 3 BERAAMDE BESPARING + 3 000 + 5 000 + 9 000 BERAAMDE UITGAWES - 1 000 500 500 NETTO KONTANTBALANS + 2 000 + 4 500 + 8 500 TOTAAL KONTANTBALANS 2 000 + 4 500 + 8 500 = 15 000. http://orion.journals.ac.za/ Die uitslag van die ondersoek is soos volg: Die uitslag van die ondersoek is soos volg: JAAR JAAR 2 JAAR 3 BERAAMDE BESPARING + 3 000 + 5 000 + 9 000 BERAAMDE UITGAWES - 1 000 500 500 NETTO KONTANTBALANS + 2 000 + 4 500 + 8 500 TOTAAL KONTANTBALANS 2 000 + 4 500 + 8 500 = 15 000. BERAAMDE BESPARING + 3 000 + 5 000 + 9 000 BERAAMDE UITGAWES - 1 000 500 500 NETTO KONTANTBALANS + 2 000 + 4 500 + 8 500 TOTAAL KONTANTBALANS 2 000 + 4 500 + 8 500 = 15 000. Dit is hierbo duidelik dat die prys van die rekenaar een en ~ half keer gedek sal wees deur die moontlike besparings oar die tydperk van drie jaar. Dus lyk dit asof ons voorman se voorstel goed gemotiveerd is. Maar hy is bewus van die feit dat sy syfers ver~ry is deur gebruik van presies dieselfde aannames wat hom verlede keer in die steek gelaat het. Hy onthou hoe die rekenmeesters deur middel van benaderings gebaseer op verdiskontering en na-belaste beramings, hom heeltemal uitgeboul het. Hierdie begrippe is vir hom vreemd. Dit is hierbo duidelik dat die prys van die rekenaar een en ~ half keer gedek sal wees deur die moontlike besparings oar die tydperk van drie jaar. ~ MINUUT LANGE SEMINAAR OOR DIE HUIDIGE.TEENSWOOROIGE WAARD£ VAN GELD. Ons moet eerstens onderskei tussen geld met 'n huidige waarde (kitsgeld) en geld met 'n toekomstige nettowaarde. en geld met n toekomstige nettowaarde. Kitsgeld is die geld wat jy op hierdie tydstip in jou sak het. Met die aankoop van die rekenaar besit ons voorman RIO OOOminder kitsgel Indien hy sy geld teen ~ rentekoers van 15% bel@ (belasting uitgesluit) dan sou R2 000 aan die einde van een jaar slegs Rl 739 wees in terme van h idi d Kitsgeld is die geld wat jy op hierdie tydstip in jou sak het. Met die aankoop van die rekenaar besit ons voorman RIO OOOminder kitsgeld. Indien hy sy geld teen ~ rentekoers van 15% bel@ (belasting uitgesluit) dan sou R2 000 aan die einde van een jaar slegs Rl 739 wees in terme van huidige waarde. Rl 739 X (l + 0,15) R2 000. En omgekeerd: Rl 739 = R2 000/(1 + 0,15). En omgekeerd: Rl 739 = R2 000/(1 + 0,15). Soms is dit moeiliKom te besef dat R2 000 wat na een jaar verkry word slegs 'n huidige waarde van R 1 739 het. http://orion.journals.ac.za/ http://orion.journals.ac.za/ 29 http://orion.journals.ac.za/ 28 28 Die argument hierbo kan gevoer word. In ons bestuurder se probleem is die netto kontant balans van R8 500 aan die einde van drie jaar maar slegs gelyk aan R5 588 in terme van huidige waarde: R5 588 = R8 500/(1 + 0,15)' Die volgende label word verkry: R5 588 = R8 500/(1 + 0,15)' R5 588 = R8 500/(1 + 0,15)' Die volgende label word verkry: JAAR 1 Rl 739 ~ 2 000 0,8695 JAAR 2 R3 405 '4 500 0,7567 JAAR 3 R5 588 ~ 8 500 0,6575 LET WEL: Al maak ons gebruik van die lae rentekoers van 15% het ons ons geld verminder met 35% oar die tydperk van drie jaar. Dit sal nag meer verbasend wees om die vermindering van geld te bereken in die lig van die huidige rentekoerse wat in die Republiek voorkom. LET WEL: Al maak ons gebruik van die lae rentekoers van 15% het ons ons geld verminder met 35% oar die tydperk van drie jaar. Dit sal nag meer verbasend wees om die vermindering van geld te bereken in die lig van die huidige rentekoerse wat in die Republiek voorkom. Om terug te keer na ons voorbeeld: dit is duidelik dat die bestuurder se uitstekende belegging nie meer so ~onderlik lyk nie. Dit sal die prys van die rekenaar geensins goed dek nie. Die volgende tabel loon ditduidelik: BERAAMDE BESPARING BERAAMDE UITGAWES NETTO KONTANTBALANS LAASTE SYFER VERMENIGVULDIG JAAR 1 + 3 000 - 1 000 + 2 000 JAAR .2 + 5 000 500 + 4 5000 JAAR 3 + 9 000 500 + 8 5000 MET DIE VERDISKONTERINGSKOERS (= 0,8695) (= J,7567) (= 0,6575) GEE DIE VOLGENDE HUIDIGE TEENSWOORDIGE WAARDE (HTW) + 1 739 TOTAAL HTW MINUS DIE AANKOOPPRYS NETTO HUIDIGE TEENSWOORDIGE WAARDE + 3 405 + 5 588 RlO 732 RlO 000 R 732. BERAAMDE BESPARING BERAAMDE UITGAWES NETTO KONTANTBALANS JAAR 1 + 3 000 - 1 000 + 2 000 JAAR .2 + 5 000 500 + 4 5000 JAAR 3 + 9 000 500 + 8 5000 http://orion.journals.ac.za/ 30 30 Hierdie getal verskil heelwat van die bestuurder se oorspronklike syfer van + Rl5 000. En hy begin nou verstaan waarom sy voorlegging aan die finansi~ringskomitee so 'n debakel was. Hy begryp ook dat hy die keer nog ongeveer Rl 300 ekstra moet kry om gelyk te breek in sy beramings. Dus verhoog hy die besparing vir jaar drie tot RlO 300. Niemand sal juis hieroor kla nie 1 Dit is mas ver in die toekoms in. Maar bestudeer nou voorbeeld 2. U sal opmerk dat die verdiskonteringskoers alweer die saak beinvloed het. Al wat die bestuurder bereik het is om die verlies na - R401 te verminder. Goed en wel. Wat hy nou moet doen is om die syfer vir die derde jaar met nag Rl 5 80 te verhoog. Maar hoe sal hy hieroor voel? Glo hy dat die verhoging redelik en eerlik is? Ons weet nie. Maar hierdie sommetjie word as voorbeeld vir ons lesers gelaat. Q1-_E:~1VANGER VAN INK0~1STE TREE NA VORE. Besoekers uit die buiteland aan die Republiek vind dit verbasend om te verneem dat ons topbestuurders dikwels besluite neem op grand van voor= belaste berekeninqs. Dalk vermoed ons topbestuurders dat die onderneming se rekenmeesters die finansiele sake op een of ander manier sal versoen. Maar ons behoort ons besluite te neem onderhewig aan die belastingwet van die Republiek. Indien wel, vind ons goeie en slegte nuus. Ons mag byvoorbeeld depresiasie (cf waardevermindering) in aanmerking neem (goeie nuus), maar ons moet tog belasting betaal (slegte nuus). Om die belastingoroses in te sluit moet ons ons rekenaarprobleem soos hieronder uiteensit. Sien voorbeeld l, Ons mag byvoorbeeld depresiasie (cf waardevermindering) in aanmerking neem (goeie nuus), maar ons moet tog belasting betaal (slegte nuus). Om die belastingoroses in te sluit moet ons ons rekenaarprobleem soos hieronder uiteensit. Sien voorbeeld l, Die eerste getal wat neergeskryf moet word is die prys van die rekenaar. Hierdie getal kom voor in die aanvangskostekissie soos aangedui. Daarna word al die inligting wat reeds bepaal is in die betrokke plekke op die vorm ingevul. Sien voorbeeld 1. Hierop moet oak voorsiening gemaak word vir die bepaling van waarde= vermindering wat 'n belangrike rol speel in die heffing van inkomste= belasting. Hiervoor gebruik ons die reglynige metode en wel teen 'n koers van 33.33% soos aangedui. Die metode is slegs een van h paar wyses waarop waardevermindering in berekening gebring kan word. Die. belasting as sulks word teen 50% van die belasbare inkomste hereken. Let op die krediet waarde wat in die eerste jaar ontstaan het. U sal opmerk dat die depresiasie van R3 333 by die netto wins na belasting weer bygevoeg word om die kontantbalans te verkry. Hierdie stap is nodig om aan die behoeftes van die wet te voldoen. Die finale syfer, die verdiskonteerde kontantbalans word verkry deur vermenigvuldiging van die kontant balans met die verdiskonteringskoers. Die totale verdiskonteerde kontantbalans word in die ,TDTAAL VK KISSIE" aangebring en ons kan nou die netto huidige teenswoordige waarde bereken. Dit beloop - R829. vJOOL SEY R £ D & L IENERT C E, Purchas~ng the Computer on a Present Worth Basis: A Quick & Dirty Approach, Prod & Inventory Man 25 (4) ppl26 - 131" FINALE OPMERKINGS EN ADVIES. Dit is duidelik dat indien die verdiskonterj.ngskoers nie in aanmerking geneem word nie, ons besluit ten gunste van die aankoop van die rekenaar beinvloed word. Die voorbelasting huidige teenswoordige waarde analise sal ook ten gunste van die rekenaar wees - maar tot 'n mindere mate. In ons voorbeeld dui die na-belaste huidige teenswoordige waarde teen die aankoop van die rekenaar. Ons kan natuurlik voorbeelde da2rstel wet net die teenoorgestelde sal aandui. Ons bydrae word as h kart, vinnige en kragtige metode vir ons bestuurders voorgel~. Dit kan 'n basis wees vir verdere en meer gedetajleerde analises wat deur die rekenmeesters aangepak kan word. Ons weet wel dat verskillende ondernemings op verskillende wyses te werk gaan in kapitaalbeleggingsbesluitneming. Ons vertrou egter dat ons lesers hierdie aspekte in aanmerking sal neem en hulle eie modelle sal antwerp om daarvoor voorsiening te maak. VER~JYSING: vJOOL SEY R £ D & L IENERT C E, Purchas~ng the Computer on a Present Worth Basis: A Quick & Dirty Approach, Prod & Inventory Man 25 (4) ppl26 - 131" 31 VOORBEELD JAAR l BERAAMDE BESPARINGS 3 000 minus 3ERAAMDE UITGAWES l 000 minus WAARDEVERMINDERING 3 333 (33,33%) is gelyk aan: BELASBARE INKOMSTE -1 333 (Bl) minus BELASTING - 666 (! X Bl) is gelyk aan: NETTO WINS NA BELASTING - 667 plus WAARDEVERMINDERING 3 333 (33,33%) is gelyk aan: KONTANTBALANS 2 666 maal VERDISKONTERINGSKOERS VAN .......... 0,8696 is gelyk aan: VERDISKONTEERDE KONTANTBALANS (VK) 2 318 JAAR 2 5 000 500 3 333 (33,33~~) l 167 583 (! X Bl) 584 3 333 (33,33~i) 3 917 0,7567 2 963 JAAR 3 9 000 500 3 333 (33,33~~) 5 167 2 583 (~ X Bl) 2 584 3 333 (33,33~~) 5 917 0,6575 3 890 http://orion.journals.ac.za/ 32 VOORBEELD 2 http://orion.journals.ac.za/ 32 VOORBEELD 2 http://orion.journals.ac.za/ 32 VOORBEELD 2 JAAR 1 BERAAMDE BESPARINGS 3 DOD minus 3ERAMDE UITGAHES 1 DOD minus WAARDEVERMINDERING 3 333 (33,33?~) is gelyk aan: BELASBARE INKDMSTE -1 333 (BI) minus BEL A STING - 666 q X BI) is gelyk aan: NETTO WINS NA BELASTING - 667 plus WAARDEVERMINDERING 3 333 ( 33' 33~~) is gelyk aan: KONTANTBALANS 2 666 maa1 VERDISKONTERINGSKOERS VAN . . . . . . . . . . 0,8696 is gelyk aan: VERDISKONTEERDE KONTANTBALANS (VK) 2 318 JAAR 2 5 DOD 500 3 333 (33,33?~) 1 167 583 (! X Bl) 584 3 333 (33,33?i) 3 917 0,7567 2 963 JAAR 3 10 300 500 3 333 (33,33?~) 6 407 3 233 q X BI) 3 234 3 333 (33' 33?;) 6 567 0,6575 4 318 A http://orion.journals.ac.za/

https://orion.journals.ac.za/pub/article/download/506/416

Afrikaans

HENDRIK STOKER AS MENS van der Merwe die jong-Turke was, waarby Stoker egter die voordeel gehad 185 het dat hy student gewees het van oueres soos Totius, proff. Postma, J. C. van Rooy en J. C. Coetzee en mnr. L. J. du Plessis. y Die oorgang van die studentejare na ’n verantwoordelike betrekking is gewoonlik groot, m aar dit was besonder groot vir ons toe ons ná jarelange afwesigheid in die buiteland skie- lik ons lewenstaak moes vind in die blikgeboue, sonder biblio- teekgeriewe. Tog beskou ons dit as ’n besondere voorreg dat ons die groei van ons inrigting kon meemaak vanaf so ’n nederige begin. En ek beskou dit as ’n voorreg dat ek hierdie periode kon deurmaak saam m et Hendrik Stoker. Ek het hom leer ken as ’n oop, eerlike karakter, met ’n mooi, argelose vertroue in sy medemens, bereid om op gelyke voet met hom oor groot en klein dinge te diskusseer, en met ’n byna onbedwingbare neiging tot kwaaijongstreke wat hy selfs vandag nog nie heeltemal ontgroei het nie! Ons moes, om elkeen ’n slaap- en ’n studeerkam er te hê, saam 'n groot huis huur, waarin dit elke Dinsdagnag gespook het, iets wat dadelik die jong psigoloog se lewendige belangstelling gaande gemaak het, tot die bonatuurlike verskynsel in die laat ure van ’n donker nag gereduseer is tot die vier pote van ’n kalf op die holklinkende hoë hout vloer van die lang stoep om die huis! Ek het ook die voorreg gehad om kennis te m aak met die gesin Stoker, hulle gasvryheid te geniet in die gesellige huis in Johannesburg waar die tennisbaan die saamkomplek was van ’n groot vriendekring. Mnr. P. Stoker, 'n handelsman, was jare lank ’n gesiene lid van die Raad van ons inrigting. Saam met sy eggenote het hy sy liefde vir die P.U.K. ook betoon deur waardevolle geldskenkings. Daar het ek ook die twee begaafde jonger broers ontm oet wat later belangrike posisies sou beklee en die suster Jo wat kort daarna studente in Potchefstroom geword het. Dis hier in Johannesburg dat die jong Hendrik onderrig gehad het op die Duitse skool voor hy aan die Potchefstroomse Gimnasium die matrikulasie-eksamen afgelê het, om daarna sy graad, die destydse 01-diploma en die M eestersgraad in die Wysbegeerte met lof aan die P.U.K. HENDRIK STOKER AS MENS Dis met gemengde gevoelens dat ek die versoek aanvaar het om iets te skryf na aanleiding van die feit dat prof. H. G. Stoker op 4 April 1964 sy vyfensestigste verjaarsdag gevier het: dankbaarheid om ’n mooi lewe van diens aan sy kerk, sy volk, die wetenskap; weemoed by die gedagte dat ook vir hom die tyd aangebreek het dat sy vaste verbintenis beëindig sal word met die Universiteit wat hy so trou en met die aan- wending van sy buitengewone gawes gedien het oor ’n tydperk van veertig jaar. My eerste herinneringe aan Hendrik Stoker gaan terug na een van die eerste, indien nie die eerste nie, jaarkongresse van die ou A.S.B. in die saal van die Oosteindskool, Pretoria, onder leiding van wyle Joon van Rooy. Dit was in 1916 of 1917. Ek het slegs ’n vlugtige beeld gekry van ’n blonde, effens skaamrige, geesdriftige en nog baie jeugdige student. Die tweede beeldjie is heelwat duideliker. Dit daleer uit die begin van die jare twintig. Ek was student in Amsterdam, en op ’n goeie dag daag Stoker by my op om ’n paar dae by my te kuier en iets te sien van die Nederlandse studentelewe. Onder andere wou ek hom kennis laat maak met die geneugtes van die Hollandse w atersport en het ons op die destydse Schinkel gaan roei. Dit het nie so fortuinlik afgeloop nie. Terwyl ek agteroor op die agterpunt van die boot lê om ’n kiekie te neem van 'n Zeppelin wat soos 'n reusesigaar oor ons heen geseil het, doen my gas van opgewondenheid ’n paar slae met die roeispane, en daar lê ek met die kamera en korrel ’n paar m eter onder die water! ’n Pak klere en ’n pragtig geblomde hemp van ’n boer het my op die koue dag in Mei gered van ernstige gevolge. Hierdie insident was die begin van ’n samewerking en vriendskap wat tot vandag toe voortduur. Begin 1925 is ons albei aangestel as lektore aan die jong Potchefstroomse Uni- versiteitskollege, gehuisves in die ou leërbarakke waarvoor die professore borg moes teken by die bank. Wyle professor F. Postma m et sy kenmerkende ouderwets-stylvolle deftigheid was die besielende leier van die klein groepie dosente waarvan ons saam m et die kort daarna aangestelde J. P. HENDRIK STOKER AS MENS te behaal, voor hy aan die Universiteit van Keulen onder die beroemde fenomenoloog Max Scheler gepromoveer het op die voortreflike proefskrif „Das Gewissen”. Ek dink nog m et weemoed terug aan menige laat aand dat ons ons verdiep het in die probleme van Christendom en 186 wetenskap, lewensbeskouing en kuns, waarby die filosoof, met sy skerp wysgerige onderskeidinge, en die literator dit dik- wels glad nie eens kan word nie. Maar ek het altyd die grootste waardering gehad vir Stoker se suiwer prinsipiële denke, sy beminlike gawe om altyd bereid te wees om, vry van vooringenomenheid en emosionaliteit, 'n ander se standpunt te respekteer en te oorweeg. En een van die grootste voldoeninge wat ek ooit gesmaak het, is toe dit baie jare later by geleentheid van ’n lesing oor Kuns en Lewensbeskouing wat ek gehou het voor die Universiteit se Filosofiese Vereniging, geblyk het dat ons in ons soeke uiteindelik baie ná aan m ekaar te staan ge- kom het. Dis m.i. aan hierdie skerp, deurtastende denke, gepaard aan die drang om rekening te hou met, sy voordeel te trek uit, die standpunt van ander, die resultate van so baie ander weten- skappe, dat Stoker se breë sintetiese siening as wysgeer te danke is, dat hy daarin geslaag het om by so baie andersden- kendes respek en erkenning af te dwing vir sy filosofie. Sy aanvanklike breë leeropdrag: Wysbegeerte, Sielkunde en ’n tydlank ook Etiek, was 'n veeleisende taak wat harde werk geverg het m aar ’n uitstekende voorbereiding was vir sy later toespits op suiwer filosofie. Die grootste bydrae wat hy tot die wetenskaplike vorming van die studente aan ons inrig- ting gelewer het, is ongetwyfeld die instelling op sy aandrang van die vir alle studente verpligte kursus „Beginsel- en Metode- leer”, later verdoop tot „Studium Universale”, waarvan die algemeen wysgerige deel nog steeds deur homself of onder sy leiding gedoseer word. Hy het hiermee ’n taak op hom geneem wat die afgelope decennium baie van sy tyd en kragte in beslag geneem en hom belemmer het in die verwesenliking van ander studie- en publikasieprojekte. In die beraadslaginge van Senaat, komitees en fakulteite het Stoker hom ’n meelewende lid van die personeel betoon, ook as dekaan was hy 'n stukrag en het hy waardevolle leiding gegee. Sy wetenskaplike prestasies is erken deur sy benoeming tot lid van die S.A. HENDRIK STOKER AS MENS Dit is die bede van diegene wat die beskeie, teruggetrokke mens Hendrik Stoker ken nie alleen as kamergeleerde nie m aar ook as lojale vriend wat vreugde en sm art, ook die klein, intieme dinge van die lewe in opregtheid en eenvoud m et an­ der kan deel. Mag dit hom beskore wees om nog geruime tyd nie alleen deur sy geskrifte nie m aar ook as dosent sy besielende invloed te laat geld op ons studerende jeug, soos hy dit veertig jaar lank gedoen het — studerendes in allerlei rigtinge, veral ook teoloë, kan daarvan getuig. En mag hy daarin by voortduring gesteun word deur sy opgewekte eggenote, wat deur haar optimisme en praktiese sin vir hom steeds ’n inspirasie was. Dit is die bede van diegene wat die beskeie, teruggetrokke mens Hendrik Stoker ken nie alleen as kamergeleerde nie m aar ook as lojale vriend wat vreugde en sm art, ook die klein, intieme dinge van die lewe in opregtheid en eenvoud m et an­ der kan deel. G. Dekker. Potchefstroom. HENDRIK STOKER AS MENS Akademie vir W etenskap en Kuns, die toe- kenning deur hierdie liggaam van die Stalsprys, verskillende uitnodiginge om lesings op internasionale kongresse oorsee te hou en as uitruilprofessor aan die Vrye Universiteit van Amsterdam op te tree. Op vergaderinge van filosofiese kon­ gresse in ons land speel hy ’n leidende rol. Hy was mede-op- 187 rigter van die tydskrif Koers, waarvan hy ’n gereelde mede- w erker is, soos ook van Philosophia Reformata, waarvan hy sedert die oprigting m ederedakteur is. Hy het hom ook op breër nasionale gebied beweeg onder andere deur op groot volksfeeste op te tree as spreker wat aangespoor het tot prinsipiële besinning op ons roeping en op die probleme wat dit meebring. Sy leidende aandeel in die bedrywighede van die Ossewa-Brandwag en veral sy optrede teen die Liberalisme, o.a. in sy bekende „Die Stryd om die Ordes”, het hom tydens die troebelinge van die oorlogsjare internering op Koffiefontein en later plaasarres gekos m aar nie sy geesdrif, optimisme en hum orsin beneem nie. Stoker het ook sy kerk gedien as ouderling en as afgevaar- digde na die eerste Ekumeniese Sinode van die Gereformeerde Kerke in Grand Rapids, V.S.A. Op hierdie reis het hy ook bekendheid verwerf in Amerika met ’n reeks lesings, o.a. voor die Derde Amerikaanse Calvinistiese Kongres. Saam met die indrukwekkende lys wetenskaplike publika- sies, waarin hy as oorspronklike denker riglyne van ’n eie filosofie gegee het, bied hierdie vlugtige oorsig die beeld van ’n lewe gewy aan die nastreef van die verwesenliking van sy wetenskaplike, nasionale en godsdienstige oortuigings. p g g g g Stoker smaak die groot voorreg dat sy twee seuns in hulle vader se wetenskaplike voetspore, sy dit op heeltemal ander terreine, volg. Mag dit hom beskore wees om nog geruime tyd nie alleen deur sy geskrifte nie m aar ook as dosent sy besielende invloed te laat geld op ons studerende jeug, soos hy dit veertig jaar lank gedoen het — studerendes in allerlei rigtinge, veral ook teoloë, kan daarvan getuig. En mag hy daarin by voortduring gesteun word deur sy opgewekte eggenote, wat deur haar optimisme en praktiese sin vir hom steeds ’n inspirasie was. Potchefstroom. 188

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1419/1525

Afrikaans

Sy Edele dr. H. Muller, Minister van Buitelandse Sake Sy Edele dr. H. Muller, Minister van Buitelandse Sake Die tema van my referaat is die Republiek van Suid-Afrika in die veranderde wêreld. Dis ’n baie wye onderwerp en ek sal slegs sekere aspekte daarvan kan behandel. Ter inleiding wil ek kortliks stilstaan by die sogenaamde veranderde wêreld. y g Suid-Afrika se regstreekse optrede op die internasionale terrein dateer vir praktiese doeleindes van die skepping van die Departement van Buitelandse Sake in 1927 af. In daardie beginjare was ons optrede betreklik beperk en in ’n groot mate bepaal deur ons lidmaatskap van die destydse Britse Gemenebes. Toe en tans Die prentjie van veertig jaar gelede verskil van die huidige soos dag en nag. Op daardie tydstip is feitlik alle intemasio- nale aangeleenthede deur ’n paar Westerse lande gereël. Die Verenigde State was toe alreeds 'n belangrike wêreldmoond- heid maar het hom in ’n groot mate van die internasionale toneel onttrek, sover dit sake buite die Amerikas betref. Die kommuniste was skaars tien jaar in Rusland aan bewind en as gevolg van hulle eie interne probleme was die rol wat hulle intemasionaal kon speel, taamlik beperk. In die Ooste het Japan natuurlik al gaandeweg sy invloed laat geld. Weliswaar is die Volkebond na die Eerste Wêreldoorlog in die lewe geroep om verdere botsings, veral in Europa, te probeer vermy. Dit is nie my voorneme om hier ’n ont- leding van hierdie mislukte poging te maak nie. g p g g Met enkele uitsonderings is feitlik die hele Afrika deur ’n paar Wes-Europese lande geadministreer. Behalwe Suid- Afrika, Egipte, Liberië en vir ’n tydperk ook Ethiopië, is nie alleen Afrika se politieke en verdedigingsaangeleenthede nie, maar ook sy interne bestuur deur ’n groepie koloniale moond­ hede waargeneem. Ons eie verhoudings met Afrika was in die praktyk beperk tot ons verhoudings met hierdie kolo­ niale moondhede. As ons iets oor Afrika wou weet of enige probleme in verband met Afrika gehad het, moes ons in die betrokke Europese hoofstede aanklop. 286 Met die beëindiging van die Tweede Wêreldoorlog breek ’n nuwe era aan. In die veertigerjare maak ons kennis met nuwe toestande, nuwe magsverdelings en magsewewigte, nuwe organisasies, nuwe metodiek en, laaste maar nie die minste nie, nuwe probleme. Die ou Volkebond word vervang deur die Verenigde Volke-Organisasie wat op ’n nuwe lees geskoei is. Die verantwoordelikhede en die magsposisie van die groot moondhede is nog erken, maar die Handves het ook groter geleenthede vir die ander moondhede gebied om hulle invloed te laat geld. Vir die suksesvolle uitlewing van die Handves is een uiters vername bestanddeel egter as vanselfsprekend aan­ vaar, naamlik verantwoordelike optrede deur die groot- sowel as die kleiner moondhede. Hierdie verantwoordelike optrede sou nie alleen eerbiediging van die bepalings van die Handves meebring nie maar sou ook objektiewe en eerlike pogings tot samewerking ter uitskakeling van internasionale wrywing in- sluit. Met die oog hierop het Suid-Afrika as ’n stigterslid die Handves onderskryf. Toe en tans Sommer uit die staanspoor vind ons egter dat die veranderde wêreld groter veranderings ingehou het as wat op daardie stadium voorsien is. Die vernaamste Westerse moondhede was uitgeput deur die oorlog, en die Russe het die geleentheid aangegryp om die Weste se invloed verder te verminder deur ’n veldtog op tou te sit vir die beëindiging van kolonialisme. Dit het die kommuniste uitstekend gepas om uit selfsugtige oorwegings op te tree as die kampvegters en bevryders van die onder- horige volke van Asië en Afrika, terwyl niks gerep is van die bevryding van dié volke wat aan Russiese heerskappy onder- werp was nie. Die Westerse koloniale moondhede was nie in staat om hierdie proses te keer nie, veral nadat die V.S.A. en die V.V.O. self ook begin het om hulle daarvoor te beywer, en het dus maar gedwee oorgegaan tot die grootskaalse en oorhaastige likwidasie van hulle koloniale ryke. Die groot aantal onafhanklike state wat sodoende ontstaan het, het ver- volgens aanleiding gegee tot die vorming van twee nuwe mags- blokke onder aanvoering van die Russe en die Weste, onder- skeidelik, wat met mekaar gewedywer het om die guns van die nuwe state te wen. Hierdie ingrypende verskuiwing in die magsewewig sowel as die intense naywer en botsende belange van die groot moondhede sou spoedig die Veiligheidsraad lamlê. 287 Suid-Afrika en die Nuwe Wêreld Binne die Verenigde Volke moes en het ons dikwels alleen, soms in die geselskap van een of twee ander state, gewaarsku, heftig beswaar gemaak, en ons met alle mag verset teen pogings om die Handves te versnipper, om na 288 willekeur en volgens die wense van die meerderheid, dubbele standaarde toe te pas en in die huishoudelike aangeleenthede van lidstate — veral Suid-Afrika s’n — in te meng. Byna twee dekades lank het ons op die gevare van hierdie tendense gewys, en alhoewel al hoe meer verantwoordelike lande in die jongste tyd die gevaar daarvan begin insien, is die wanprak- tyke in die V.V. nog geensins aan bande gelê nie. Alleen ver­ antwoordelike optrede deur dié moondhede wat by magte is om dit te doen, kan die situasie nou nog red. Desnieteenstaande het ons tog ons plek op internasionale gebied volgestaan en, waar moontlik, en in ons belang, met die internasionale gemeenskap saamgewerk. Ons het ook deurgaans ons gewig in die stryd teen die Kommunisme inge- werp. So het Suid-Afrika byvoorbeeld sy plig nagekom in die Koreaanse Oorlog en die Berlynse Lugbrug, en terselfdertyd verhoed dat die kommuniste 'n wurggreep op Suidelike Afrika kry. Wat Afrika betref, het ons vroeg reeds besef dat ons ons grootste bydrae kan maak op tegniese en wetenskaplike ge­ bied. Na die Tweede Wêreldoorlog het ons etlike jare lank waardevolle bydraes van hierdie aard deur verskeie organi- sasies vir samewerking in Afrika gelewer. Tydens die emo- sionele vlaag wat in die begin van die sestigerjare nie alleen oor Afrika nie maar oor die hele wêreld gewoed het, is ons deelname aan hierdie samewerking egter beëindig. Suid-Afrika het nietemin voortgegaan om die hand van vriendskap na Afrika te reik in die oortuiging dat die dag spoedig sou aan- breek wanneer die nuwe state verplig sou word om kennis te neem van die harde feite van die lewe, en die emosionele benadering sou moes plek maak vir groter realisme. Intussen was daar vir Suid-Afrika net een weg oop — om vas te staan teen die druk van buite, sy eie huis in orde te hou en die voorspoed en sekuriteit van almal wat die Republiek bewoon, te bevorder en te verseker. Die sukses wat op hierdie gebied behaal is, is aan u almal bekend. Suid-Afrika en die Nuwe Wêreld Die wedywering tussen die twee magsblokke, algemeen be­ kend as die Koue Oorlog, het vir Suid-Afrika verreikende gevolge meegebring — nie alleen in die Verenigde Volke nie, maar ook in Afrika. Die Wes-Europese moondhede het gelei- delik van die Afrikatoneel verdwyn, en ons moes feitlik oornag alleen ons pad in die nuwe Afrika vind — Afrika wat ons as ’n witmansland met die kolonialisme van die voorafgaande eeue verwar en vereenselwig het. Die groeiende aantal Afrika- state het hul invloed al meer in die Verenigde Volke laat geld, veral nadat hulle saam met die Asiate oor ’n meerderheid in die Algemene Vergadering beskik het. Westerse lande wat vroeër of ons rassebeleid by implikasie of andersins aanvaar of geen ag daarop geslaan het nie, begin skielik stelling teen ons inneem as gevolg van die druk wat op hulle uitgeoefen word deur die nuwe Afrika-Asiatiese groep, bygestaan deur die Kommunistiese blok. Aangespoor deur die welslae wat hulle sodoende behaal, verskerp die Afro-Asiate die vete teen Suid-Afrika. In die proses word een fondament van die Hand- ves na die ander afgetakel, tot die stadium bereik word waar die sogenaamde dubbele maatstaf ’n alledaagse verskynsel is, en slegs die aantal beskikbare stemme bepaal in watter mate die Handves en die organisasie se reels en prosedure veronagsaam kon word. Gelyktydig hiermee ondergaan die Britse Statebond ook ’n algehele gedaantewisseling. Met sy nuwe uitgebreide lid- maatskap en karakter word sy periodieke konferensies feitlik ’n replika van die Algemene Vergaderings van die Verenigde Volke. Die ou idee van die bevordering van gemeenskaplike belange maak plek vir die beklemtoning van verskille. U is almal bewus van die toedrag van sake wat uiteindelik tot ons uittrede uit die Organisasie gelei het. Ek wil nie langer by hierdie veranderde wêreld stilstaan nie. Daar is genoeg gesê om aan te dui hoe daadwerklik die verandering was en hoe Suid-Afrika feitlik op sy eentjie sy pad in die nuwe wêreld moes vind. Alleen ’n kerngesonde, beginselvaste en doelgerigte Suid-Afrika kon dit doen, en het dit gedoen. Suid-Afrika en die Nuwe Wêreld Vir die doel van ons bespreking vandag moet ek egter benadruk dat hierdie sukses van ons interne optrede ’n noodsaaklike voor- vereiste was vir die uitwaartse poging wat tans aangewend word. Naasbestaan en samewerking Dit bring my dan tot die huidige stadium — die stadium 289 van Suid-Afrika se optrede in die veranderde wêreld soos ons hom vandag ken. g Aangesien daar tans groot belangstelling in ons Afrika­ beleid getoon word, is dit miskien goed dat ek hier begin. Die grondbeginsels van ons benadering is natuurlik nie net tot Afrika beperk nie. Dit geld vir en is deurslaggewend in ons verhoudings met alle state. g Soos algemeen bekend, gaan die Regering uit van die standpunt dat internasionale vriendskap en samewerking te alle tye moet berus op wederkerige respek, die erkenning van die soewereine onafhanklikheid van state, en geen inmenging in ander se huishoudelike sake nie. Verskille in politieke op- vattings en benaderings ten opsigte van interne aangeleenthede behoort geen struikelblok vir vrugbare samewerking tussen regerings in sake van gemeenskaplike belang te wees nie. Dit is vanselfsprekend dat geen land daarna moet streef om ’n ander op politieke, ekonomiese of enige ander terrein te oor- heers nie. Waar een land ’n ander help, moet die hoofdoel van sodanige hulp wees om die ontvangende land in staat te stel om homself te help. Suid-Afrika is sterk gekant teen enige vorm van neo-kolonialisme of ekonomiese imperialisme. Ons weier konsekwent om in die sake van ander in te meng en verset ons teen alle pogings van ander om hulle met ons sake te bemoei. Daar is reeds bewys dat ons benadering ’n gesonde een is en besig is om bevredigende resultate te lewer. By gebrek aan persoonlike kennis van Suid-Afrika het die meeste Afrika- state ons voorheen beoordeel en veroordeel volgens die pro- pagandaveldtog wat sedert die Tweede Wêreldoorlog teen ons gevoer is. Maar vandat daar in die jongste tyd nouer kontak met ons onmiddellike buurstate teweeggebring is nadat hulle onafhanklik geword het, het verskeie leiers in Afrika na vore getree wat die moed en staatsmanskap besit om samewerking met Suid-Afrika realisties te benader. Dit het byna oornag aanleiding gegee tot 'n ongekende verkeer tussen Suid-Afrika en ons buurstate, op amptenaars- sowel as ministeriële vlak. Sedert die begin van hierdie jaar was daar byvoorbeeld twee eerste ministers en meer as ’n dosyn ministers uit buurstate in Suid-Afrika op besoek. Afgesien van gereelde nie-ministeriële sendings uit die Repu­ bliek na Afrika-state en omgekeerd, het ek self vanjaar same- sprekings met hoofman Jonathan in Maseru gevoer, terwyl 290 ek verlede jaar die onafhanklikheidsviering van Lesotho en Botswana bygewoon het. Naasbestaan en samewerking Verder het minister Fouché in Junie- maand amptelike besoeke in Botswana en Rhodesië afgelê, terwyl minister Haak onlangs in Mosambiek opgetree het. Dit is ’n bemoedigende ontwikkeling, want gereelde kon- takte van hierdie aard is nie alleen noodsaaklik vir goeie samewerking tussen die Republiek en elkeen van die betrokke state nie, maar op die lang duur moet dit ook verreikende gevolge en voordele vir die hele Suidelike Afrika meebring. Suid-Afrika verkeer in ’n unieke posisie om ’n wesentlike bydrae tot die ontwikkeling van die kontinent te lewer. Ons is in staat om ander lande in Afrika te help met hulle pro­ bleme op wetenskaplike, tegnologiese, ekonomiese, en talle ander gebiede, want deur die eeue heen het ons geleer om self hierdie probleme op te los. Ons is bereid om ons kennis met die Afrika-state te deel, en dit staan hulle vry om ons te raadpleeg en met ons saam te werk. Ons maak daar geen ge- heim van dat ons glo in samewerking, eerder as in geskenke nie, en beskou dit as ’n voorvereiste vir vrugbare samewerking dat elkeen van die partye bereid moet wees om self skouer aan die wiel te sit en nie moet verwag dat ander sy probleme vir hom oplos nie. Alleen wanneer samewerking en bystand op hierdie grondslag aangebied word, kan dit tot permanente voordeel van onderontwikkelde lande strek en blywende vriendskap bevorder. Op die lang duur sal dit ook tot ons voordeel strek. Dit is immers vanselfsprekend dat bystand wat in hierdie gees verleen word, die vriendskap en trou van andere sal wen, en nie opportunistiese optrede wat op self- sugtige oorwegings berus nie. Dit is die gesindheid waarin ons reeds met ons bure in Suidelike-Afrika op verskillende gebiede saamwerk. En dit is nie ’n nuwe benadering nie, want ons het dit reeds vante- vore gedoen in die geval van organisasies soos die CCTA en die CSA. Ek het reeds in die Parlement en elders voorbeelde gegee van wat vandag in die praktyk plaasvind en wil nie weer op besonderhede ingaan nie. Dit mag u interesseer om te weet dat samewerking nie net op ’n bi-laterale basis plaas­ vind nie maar ook op ’n multi-laterale basis, byvoorbeeld die gesamentlike onderhandelings wat ons reeds met die Portu­ gese, Botswana en die administrasie van Swaziland oor die gebruik van gemeenskaplike riviere gevoer het. Naasbestaan en samewerking Afgesien van samewerking wat reeds plaasvind en bystand wat reeds ver- 291 leen word, is ons feitlik voortdurend in verbinding met Lesotho en ander buurstate oor verdere tegniese en administratiewe hulp, en samewerking t.o.v. arbeidsake, gesondheid, burger­ like lugvaart en ’n verskeidenheid van ander aangeleenthede. Soos bekend, bestaan daar reeds ’n paar organisasies in Suide- like Afrika waar probleme van gemeenskaplike belang gesa- mentlik aangepak word, soos die bestryding van veesiektes, sprinkane, ens. Vroeër vanjaar is daar in Johannesburg ’n kon- ferensie gereël deur so ’n organisasie wat hom toelê op die bewaring en benutting van die bodem in Suidelike Afrika en bekend staan as SARCCUS. Hierdie konferensie is bygewoon deur verteenwoordigers van al die state van Suidelike Afrika, insluitende Malawi. Dit behoort op hierdie stadium duidelik te wees dat ons beleid en optrede ten opsigte van die Afrikastate realisties is eerder as dogmaties en volgens die patroon wat tot dusver gewoonlik deur andere gevolg is. Trouens, ek glo dat ons, saam met ons buurstate, besig is om ’n nuwe patroon van naasbestaan en samewerking daar te stel wat navolgenswaar- dig is, eerstens omdat ons standpunt gebaseer is op die inhe- rente reg tot selfbeskikking van alle volke, d.w.s. een van die algemeen aanvaarde beginsels wat ook in die Handves van die V.V.O. vasgelê is; en tweedens omdat ons besig is om te bewys dat dit prakties uitvoerbaar is. Namate die Weste bewus word van ons vrugbare same­ werking met ander lande van Afrika, is hulle houding en ge- sindheid teenoor ons ook besig om te verbeter; en ek glo dat dit in toenemende mate sal gebeur. Want ons moet eenvoudig aanvaar dat ons verhoudings met die res van die wêreld grootliks bepaal word deur ons verhoudings met die Afrika­ state. Ek wil sover gaan om te beweer dat die meeste Westerse regerings nie werklik so begaan is oor ons binnelandse kleur- beleid as wat hulle soms voorgee nie. Wat hulle wel beïn- vloed, indien dit nie deurslaggewend is nie, is ons vermoë, al dan nie, om met ander Afrikastate in vrede saam te leef en saam te werk. En in hierdie verband is ons besig om aan die wêreld heelwat stof tot nadenke te besorg. Naasbestaan en samewerking Suid-Afrika se mannekrag en middele is egter beperk, en ons sal daarteen moet waak om nie té ambisieus te word en soveel aan te pak dat ons ons eerste en grootste plig en ver- antwoordelikheid nie behoorlik kan nakom nie, nl. die op- heffing en selfbeskikking van die nie-blanke volke binne ons 292 eie landsgrense. Dit moet natuurlik altyd die hoogste priori- teit geniet. Daarom is dit my weloorwoë mening dat ons in die eerste plek moet konsentreer op samewerking in Suidelike Afrika, soos ons trouens, met enkele uitsonderings, besig is om te doen. Die besondere aard van hierdie subkontinent, en die be­ sondere plek wat dit in Afrika inneem, bring mee dat dit anders benader behoort te word as die res van Afrika. Dit word miskien nie altyd ten voile besef nie. Hier vind ’n mens byvoorbeeld reeds konkrete bewys van vreedsame naasbe- staan in die geval van ’n groep van die mees heterogene state wat hulle toevallig in dieselfde wêrelddeel bevind. Dit is voor- waar ’n buitengewone prestasie in Afrika. Deur die invloed van sy voorbeeld kan Suidelike Afrika dus ’n waardevolle bydrae lewer tot groter harmonie en vrugbare samewerking tussen state in die algemeen. Dit is betreurenswaardig dat daar elemente in die wêreld is wat nie met hierdie gelukkige toedrag van sake genoeë neem nie en tans wanhopige pogings van buite af aanwend om die harmonie te verstoor. Ek is daarvan oortuig dat hierdie po­ gings om onrus te saai in die kiem gesmoor sal word. Die Eerste Minister se verklaring kort gelede, laat nie die minste twyfel hieroor nie. Diplomatieke betrekkinge met Afrikastate Dit is die plig en verantwoordelikheid van die Departement van Buitelandse Sake om, in medewerking met ander tegniese Departemente, die Regering se Afrikabeleid te implementeer. Op hierdie stadium dien die Afrika-afdeling van my Departe­ ment as die diplomatieke kanaal en koordinerende faktor. Met die moderne lugvervoer is dit vir ons moontlik om binne ’n uur of twee die hoofstede van ons onmiddellike buurstate te bereik. Die telefoonverbindings is goed, en dit is byna net so maklik vir my of een van my amptenare om ’n eweknie in een van hierdie hoofstede te skakel as wat dit is om met ’n Suid-Afrikaanse kollega in ’n ander departement in ver- binding te tree. Tot dusver was hierdie masjinerie nog voldoen- de, maar daar sal wel ’n stadium kom waar Suid-Afrika se belange mag vereis dat ons sal moet oorgaan tot die skepping van permanente diplomatieke sendings veral in die geval van 293 state wat nie so dig by die Republiek geleë is nie. g y p g Ek het my reeds in die openbaar hieroor uitgelaat en dit is nie nodig dat ek weer verduidelik dat die bevordering van vriendskaplike verhoudings met nie-blanke state, insluitende diplomatieke betrekkinge, 'n logiese en natuurlike gevolg van ons tradisionele beleid is nie. Ons besef almal dat in die lig van ons besondere omstan- dighede die uitruil van diplomate in die geval van bevriende Afrikastate, iets is wat versigtig hanteer sal moet word. Daar sal ook gewaak moet word teen die gevaar dat dit ontaard en misbruik word en meer kwaad doen as goed. U kan daarop reken dat die hele aangeleentheid baie deeglik oorweeg en bestudeer word en dat daar nie oorhaastig of onoordeelkundig opgetree sal word nie. Niks sal gedoen word wat nie tot voor­ deel van Suid-Afrika sal strek nie, en wat nie noodsaaklik is vir die bevordering van ons eie belange en vriendskaplike verhoudinge met goedgesinde state in Afrika nie. g g g Let wel, ek sê goedgesinde state, want die Regering sal beslis nie toelaat dat ons ’n herhaling kry van ons onder- vinding met die Russiese konsulêre sending wat voorheen in Suid-Afrika was en hulle aan ondermynende bedrywighede skuldig gemaak het nie. So iets kan vermy word, want geen Regering kan verplig word om diplomatieke sendings teen sy sin te ontvang of in sy land te laat aanbly nie. Diplomatieke betrekkinge met Afrikastate U kan ver- seker wees dat die Regering nie diplomate met ’n Afrikastaat, of watter ander staat ook al, sal uitruil nie, tensy die be­ trokke staat afdoende bewys gelewer het van sy begeerte om alleen vriendskaplike verhoudinge met Suid-Afrika te be- vorder en tensy sodanige staat die erkende beginsel van nie- inmenging in ander se sake ten voile onderskryf en in die praktyk uitleef nie. Maar afgesien van die risiko van ondermyning waarteen gewaak sal moet word, mag daar aanvanklik ander probleme ontstaan wat myns insiens nie onoorkomelik behoort te wees nie. Ons moet ook nie uit die oog verloor nie dat verskeie nie-blanke lande vandag verteenwoordigers in Suid-Afrika het en hulle reeds baie jare lank hier gehad het. Trouens voor die oorlog het Indië ook ’n diplomatieke verteenwoordiger in Suid-Afrika gehad en tot ’n paar jaar gelede was hier ’n per- manente Egiptiese gesantskap. Ek mag terloops daarop wys dat diplomate feitlik dwars- deur die wêreld moeilikheid ondervind met huisvesting in die 294 vreemde hoofstede waar hulle hulle tydelik moet vestig. In Suid-Afrika word die posisie, uit die diplomate se standpunt gesien, miskien nog verder bemoeilik omdat hulle verplig is om huisvesting in al twee ons hoofstede te vind. In verskeie dele van die wêreld is daar van tyd tot tyd pogings aangewend om die diplomate se posisie te verlig. Die Regering van Bra- silië het byvoorbeeld by die uitlê van hulle nuwe hoofstad, Brasilia, die probleem probeer oplos deur ’n spesifieke deel van die nuwe hoofstad te reserveer vir diplomatieke sendings. In hierdie diplomatieke voorstad word geskikte persele on­ der sekere voorwaardes aan bevriende regerings beskikbaar gestel waar hulle ambassades en kanselarye kan oprig. Ek het verlede jaar die mooi perseel besigtig wat aldaar aan ons toegesê is. Die Suid-Afrikaanse Regering is besig met ’n soort- gelyke skema. Die voorneme is om twee voorstede, een by Pretoria en een by Kaapstad uit te lê, waar huisvesting vir hoofde van sendings en hulle personeel opgerig sal kan word. Ek is bly om te kan sê dat die ondersoek in hierdie verband reeds ’n gevorderde stadium bereik het. Dit sal in ’n dringende behoefte voorsien en ek vertrou dat dit algemeen verwel- kom sal word. Samewerking met die res van die wêreld Maar om terug te keer tot my hooftema: ons pogings om nouer met die buitewêreld saam te werk is nie net op Afrika toegespits nie. Spesiale aandag word byvoorbeeld ook geskenk aan ons verhoudinge met ons trans-Atlantiese bure in Suid- Amerika, met etlikes van wie ons reeds baie jare diplomatieke en konsulêre betrekkinge het. Diplomatieke betrekkinge is terloops in die jongste tyd met nog twee Latyns-Amerikaanse lande aangeknoop, naamlik Paraguay en Boliwië, en verdere uitbreiding staan voor die deur. Verlede jaar was ek die amptelike gas van vier regerings in daardie deel van die wêreld, naamlik Argentinië, Paraguay, Brasilië en Uruguay. Die ontvangs wat ons geselskap daar te beurt geval het, was besonder gulhartig. Dit het my veral ge- tref dat die regerings sonder uitsondering, net soos ons, groot waarde heg aan die beginsel van nie-inmenging in ander se sake en bereid is om goeie buurskap te beoefen en met ons saam te werk op ’n basis van wedersydse respek, afgesien van verskille ten opsigte van interne beleid. Die reaksie op my 295 besoek was baie bemoedigend. Kort nadat ek daar was, het die Brasiliaanse Regering byvoorbeeld ’n amptelike handel- sending na Suid-Afrika gestuur en het Brasilië die eerste keer aan die Randse Paasskou deelgeneem. Later vanjaar sal drie skepe van die Suid-Afrikaanse vloot ’n besoek aan Argentinië aflê. Daar word reeds onderhandel oor ’n regstreekse en ge- reelde lugdiens tussen die Republiek -en Suid-Amerika, wat hopelik in die nabye toekoms ingestel sal word. Verder het die Suid-Afrikaanse Regering verskeie beurse ingestel om dit vir studente uit sekere Suid-Amerikaanse lande moontlik te maak om nagraadse werk aan ons universiteite te doen. Brasilië het hierop reageer deur ’n soortgelyke beurs vir Suid- Afrikaanse studente in te stel. Ek hoop dat hierdie beurse op die lang duur o.a. nouer tegniese, wetenskaplike en kulturele samewerking met die betrokke lande in die hand sal werk. Daar word ook spesiale pogings aangewend om die handel tussen die Republiek en Suid-Amerikaanse lande te bevorder. Ons is byvoorbeeld besig om ons handelsverteenwoordiging aldaar uit te brei. ’n Sending van die Suid-Afrikaanse Buite- landse Handelsorganisasie (SAFTO) het onlangs ’n geslaagde besoek aan sekere lande in Suid-Amerika afgelê, en Suid-Afrika sal in Oktober deelneem aan die internasionale handelskou in Peru. Ook in die private sektor is daar aanduidings van toe- nemende belangstelling en groter bedrywigheid in verband met Suid-Amerika. Samewerking met die res van die wêreld ’n Ander wêrelddeel waar ons ’n mate van vordering maak, is die Ooste. Dit geld veral die uitbreiding van handelsbetrek- kinge, soos blyk uit die gereelde handelsendings na en uit die Ooste. Onder andere het twee amptelike handelsendings uit Suid-Korea en Formosa vroeër vanjaar geslaagde besoeke aan Suid-Afrika afgelê. Die bestaande bande tussen Suid-Afrika en Australië en Nieu-Seeland is geensins benadeel deur ons uit- trede uit die Statebond nie, en die onlangse instelling van ’n gereelde straaldiens na Australië, kan ons verhoudings al- leen bevorder. Ten spyte van groter bedrywighede in ander dele van die wêreld, word die bande met ons tradisionele Westerse vriende nie verwaarloos nie. Dit blyk o.a. uit die feit dat ek die afgelope paar jaar die meeste Wes-Europese lande as Minister van Buitelandse Sake besoek het. Ander Ministers van die Republiek het ook in die jongste tyd ’n groot aantal Westerse lande besoek. Orals waar ons was, is ons goed ont- 296 vang en het ons belangrike kontakte met lede van die be­ trokke regerings aangeknoop. Al hierdie besoeke was uiters waardevol. Aan die ander kant het ministers, amptenare en ander hooggeplaaste persone uit verskeie lande van Europa, Suid-Afrika in die jongste tyd besoek. Soos bekend was minister Liicke, die Minister van Binnelandse Sake van Wes- Duitsland, en dr. Franco Nogueira, die Buitelandse Minister van Portugal, vroeër vanjaar hier as gaste van die Suid-Afri- kaanse Regering. Daar bestaan geen twyfel dat hierdie twee besoeke ons verhoudinge met die twee lande, wat al twee historiese vriende van Suid-Afrika is, sal bevorder en die be- staande bande sal versterk nie. Later in die jaar en volgende jaar sal meer sulke besoeke deur lede van bevriende Wes­ terse regerings aan die Republiek afgelê word. g g p g Ek is besonder bly dat ek in staat is om vandag hier aan te kondig dat die Belgiese Minister van Vervoer, mnr. Alfred Bertrand, en sy eggenote, op die 9e September per vliegtuig in Suid-Afrika op besoek sal arriveer as die gaste van die Suid-Afrikaanse Regering. Hulle sal vergesel word deur mnr. Gordts, die Minister se Chef du Cabinet, en mev. Gordts. Minis­ ter Bertrand en sy geselskap sal op die 28e September na België terugkeer. Ons sien daarna uit om hulle in die Repu­ bliek te verwelkom en hoop dat hulle verblyf hier aange- naam, interessant en nuttig sal wees. Samewerking met die res van die wêreld g Afgesien van die toenemende kontak op regerings- en diplomatieke vlak, is daar voortdurend ’n wisselwerking tus­ sen Suid-Afrika en die volke van Wes-Europa op feitlik alle terreine van die lewe. Dit wissel van toerisme en immigrasie tot kuns en kultuur, onderwys, wetenskap, tegnologie, en talle ander gebiede. Ons het byvoorbeeld kulturele en weten- skaplike attachés by ons Ambassades in verskeie Westerse hoofstede. Die handel speel natuurlik altyd ’n vername rol in die bepaling van die verhoudinge tussen state. Die feit dat ons een van die twaalf vernaamste handelslande in die wêreld is, bevorder noodwendig ons goeie verhoudings met dié Westerse lande wat oor baie jare ons handelsvennote geword het en in wie se ekonomie die handel met Suid-Afrika ’n belangrike faktor is. Ons verhoudinge met die Verenigde State van Amerika word ongelukkig bemoeilik deur sekere wrywingspunte wat die gevolg is van hulle obsessie en verleentheid met hulle eie kleurvraagstuk. Ons probeer egter om te konsentreer op die 297 baie punte van gemeenskaplike belang wat ons met die Ver­ enigde State het. My jaarlikse besoeke aan New York vir die VVO-sittings, stel my in staat om mnr. Dean Rusk en van sy kollegas gereeld te ontmoet en sake openhartig met hulle te bespreek. Die regering van die Verenigde State is dan ook deeglik bewus van Suid-Afrika se standpunt in verband met belangrike vraagstukke, soos byvoorbeeld die kommunistiese gevaar, Suidwes-Afrika, Rhodesië, ens. Hulle besef ook ter- deë dat ons geen opportuniste is nie maar volgens vaste be­ ginsels optree en dus nie bereid is om na ander se pype te dans nie. Inligting Van wat ek reeds gesê het, behoort dit duidelik te wees dat daar by Suid-Afrika geen begeerte is om sy voortbestaan in isolasie te soek nie, soos soms deur ons kritici beweer word. Die Eerste Minister het hom onlangs by verskillende geleenthede hieroor uitgelaat. Hy het o.a. daarop gewys dat die Regering geensins bereid is om ons beginsels en lewens- wyse in hierdie proses prys te gee nie. Die Eerste Minister het trouens onomwonde beklemtoon dat die wêreld ons moet aanvaar soos ons is. Ons het ook geen begeerte om ons op- vattings op ander af te dwing nie. Ons skaam ons nie vir ons beginsels of ons dade nie. Ons het niks om te verberg nie. Ons besef dat waar daar soms soveel bitterheid teen ons bestaan, dit dikwels te wyte is aan onkunde. Ons beskou dit dus as ons plig om Suid-Afrika se saak te stel, waar ons dit ook al met voordeel en met waardigheid kan doen. Soos aangekondig, is ons reeds besig om ander regerings en sekere internasionale organisasies stelselmatig oor die werklikhede in Suid-Afrika in te lig. Ons doen dit nie omdat ons verantwoording aan iemand verskuldig is nie, maar om die ware beeld van Suid-Afrika oor te dra in die vaste geloof dat almal wat bereid is om objektief te wees, onder die indruk sal kom van wat ons beoog en wat hier gedoen word, d.w.s. wat ons motiewe en doelstellings is en hoeveel sukses ons besig is om te behaal en reeds behaal het. Gebrek aan tyd laat my nie toe om hier op die Suidwes- Afrika-aangeleentheid in te gaan nie. In opvolging van wat ek pas gesê het, wil ek net meld dat ons enige maande ge- lede die Suidwes-Afrika-oorsig gepubliseer en versprei het. 298 Dis vrywillig aan regerings en ander instansies dwarsdeur die wêreld gestuur, sonder enige erkenning van ’n verpligting aan ons kant om dit te doen. Hierin verskyn daar ’n massa inlig- ting en besonderhede oor ons doen en late en prestasies in die gebied. Daarbenewens het ons aan regerings wat perma- nente missies in die Republiek het, ’n verdere geleentheid ge­ bied om hulle verteenwoordigers na Suidwes-Afrika te stuur. Sommige van hulle het reeds van hierdie fasiliteite gebruik gemaak. Volhard met vasberadenheid Aan die begin het ek daarop gewys dat my onderwerp so wyd is dat dit nie moontlik sal wees om alle aspekte daar- van volledig te behandel nie. Ek het probeer aandui dat Suid-Afrika se houding en optrede teenoor die buitewêreld deurgaans deur vaste beginsels bepaal word, en dat die praktiese toepassing en uitleef van daardie beginsels reeds met ’n mate van welslae bekroon word. En alhoewel die sukses wat ons nou uiteindelik besig is om te behaal, op hierdie stadium nog beperk is, sal dit ons aanspoor om te volhard en voort te gaan op die weg wat ons ingeslaan het. Aan die begin het ek daarop gewys dat my onderwerp so wyd is dat dit nie moontlik sal wees om alle aspekte daar- van volledig te behandel nie. Ek het probeer aandui dat Suid-Afrika se houding en optrede teenoor die buitewêreld deurgaans deur vaste beginsels bepaal word, en dat die praktiese toepassing en uitleef van daardie beginsels reeds met ’n mate van welslae bekroon word. En alhoewel die sukses wat ons nou uiteindelik besig is om te behaal, op hierdie stadium nog beperk is, sal dit ons aanspoor om te volhard en voort te gaan op die weg wat ons ingeslaan het. Ons sal dit doen in die hoop en vertroue dat die verant­ woordelike lede van die internasionale gemeenskap, sowel as die vyande van Suid-Afrika, in toenemende mate verplig sal word om hulle houding teenoor ons in hersiening te neem. Dit is slegs nodig dat hulle die lesse van die geskiedenis ter harte neem. Ons sal dit doen in die hoop en vertroue dat die verant­ woordelike lede van die internasionale gemeenskap, sowel as die vyande van Suid-Afrika, in toenemende mate verplig sal word om hulle houding teenoor ons in hersiening te neem. Dit is slegs nodig dat hulle die lesse van die geskiedenis ter harte neem. Diegene wat ten spyte van mislukkings volhard in hulle pogings om Suid-Afrika deur boikotte en sanksies te isoleer, en ons langs hierdie weg voëlvry te laat verklaar, moet onthou dat geen staat of regering ooit bereid was om teen sy eie nasionale belange op te tree, in die hoop om sodoende ’n twy- felagtige vriend en bondgenoot se guns te wen nie. Inligting ’n Mens is verbaas dat almal die guide geleentheid om eerstehandse kennis oor Suidwes-Afrika op te doen, nie onmiddellik aangegryp het nie, en vra jouself af of dit opregte belangstelling in die lot van die gebied en sy inwoners weerspieël. Volhard met vasberadenheid Maar dit is ook noodsaaklik dat sekere Westerse moond­ hede, wat Suid-Afrika se natuurlike bondgenote en vriende behoort te wees, hulle houding teenoor ons hersien in die lig van die gebeure van die afgelope jare, selfs die afgeloDe 299 maande. Ons het onlangs nog gesien dat die Suezkanaal die tweede keer binne tien jaar vir die wêreld se skeepvaart ge- sluit is — en alle aanduidings is dat dit nog lank gesluit sal bly. Al die verwikkelings in die Nabye Ooste, veral die aan- wesigheid van die Russiese vloot in die Middellandse See, kan tog seker by niemand die minste twyfel laat dat hierdie belangrike verbindingskanaal in die toekoms onbetroubaarder as ooit sal wees nie. Dit is eenvoudig onbegryplik dat sekere toonaangewende Westerse moondhede onder sulke omstan- dighede so ’n kortsigtige en onlogiese houding inneem teenoor die enigste moondheid wat in staat en bereid is om die alternatiewe seeroete na die Ooste te beveilig. Dit is tyd dat hierdie moondhede tot besinning kom, in hulle eie belang en in belang van die vrye wêreld. g y Suid-Afrika het geen begeerte om agter ’n granietmuur te skuil nie. Ons strewe na internasionale samewerking en goeie verhoudinge volgens beproefde grondbeginsels wat ek uiteengesit het. Ons soek hierdie vriendskap en medewerking nie in ’n gees van angs nie, ons soek dit omdat ons besef dat internasionale samewerking tot alle partye se voordeel strek, die vrede bevorder en die wêreld 'n gelukkiger en veiliger plek maak. Ons doen dit in die besef dat onenigheid en struweling op die lang duur slegs tot botsings en selfs tot wapengeweld kan lei. Ons besef egter ook dat ten einde vriendskap en samewerking te soek en te vind, ons eerstens sterk moet wees in onsself. As al ons pogings en inspanning tevergeefs sou wees en daarop sou uitloop dat ons ons land fisies moet verdedig, moet en sal Suid-Afrika ook in staat wees om dit met vasberadenheid en in eensgesindheid te doen. Dit is in hierdie gees dat ons die toekoms in ’n veranderde wêreld met vertroue tegemoet gaan. 300

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1392/1498

Afrikaans

1 Prof. André Wessels is voorsitter van die departement Geskiedenis, Universiteit van die Vrystaat, Posbus 339, Bloemfontein, 9300. Telefoon: 051-4012488, faks: 051-4445803, epos-adres: [email protected]). Die hulp en advies van mev. Leana Lategan, Eerste Museumgeesteswetenskaplike van die Nasionale Afrikaanse Letterkundemuseum en Navorsingsentrum (NALN) in Bloemfontein, word met groot dank erken. A WESSELS1 Abstract: This study reviews Afrikaans literary works (poems, plays, novels and short stories) dealing with the Anglo-Boer War (1899-1902). War poems written by well- known Afrikaans poets such as Jan F.E. Celliers, Eugène Marais, C. Louis Leipoldt, Totius and D.J. Opperman, as well as some of the few plays that have the war as background, receive attention. See in this regard, for example, N.P. van Wyk Louw’s Die pluimsaad waai ver of bitter begin, which in its day elicited a substantial amount of controversy. In addition to the short stories that deal with the war, many novels on the war have also been published. Attention is drawn to the fact that the upsurge in Afrikaner nationalism in the 1930s (and later) went hand-in-hand with the publication of Anglo-Boer War novels. The youth was also not neglected, thanks to best-selling books on the war by Mikro and others. Etienne Leroux’s controversial novel Magersfontein, o Magersfontein! (1976) paved the way for several other noteworthy war novels that demythologise the Afrikaner’s so-called heroic role in the war. The article also identifies the most important topics that have thus far been explored in the Afrikaans literature on the war, for example the role played by Cape rebels; the consequences of the British scorched-earth policy and concomitant camps for white and black civilians; feminism, and the role and experiences of black and coloured people. In conclusion, the mutually enriching relationship between history and literature is investigated. Keywords: Afrikaans literature, Anglo-Boer War (1899-1902), Cape rebels, black civilians, faminism, relations history and literarture. Subjects: Military history, Literature Studies, South African Studies. Subjects: Military history, Literature Studies, South African Studies. Executive summary The Anglo-Boer War (1899-1902) and Afrikaans literature: a reappraisal Many thousands of scholarly books and articles have been written on the history of the Anglo-Boer War of 1899 to 1902, but in the course of the twentieth and twenty-first century this devastating war has also served as the creative stimulus for literary works in Dutch, Afrikaans, English and other languages. In this study, the focus falls on Afrikaans poems, plays, novels and short stories dealing with the war. The article Die Anglo-Boereoorlog (1899-1902) in die Afrikaanse letterkunde: ’n geheelperspektief A WESSELS1 Td Die Joernaal vir Transdissiplinêre Navorsing in Suider-Afrika, 7(2) Desember 2011, pp. 185-204. The Anglo-Boer War (1899-1902) and Afrikaans literature: a reappraisal The Anglo-Boer War (1899-1902) and Afrikaans literature: a reappraisal The Anglo-Boer War (1899-1902) and Afrikaans literature: a reappraisal Many thousands of scholarly books and articles have been written on the history of the Anglo-Boer War of 1899 to 1902, but in the course of the twentieth and twenty-first century this devastating war has also served as the creative stimulus for literary works in Dutch, Afrikaans, English and other languages. In this study, the focus falls on Afrikaans poems, plays, novels and short stories dealing with the war. The article Many thousands of scholarly books and articles have been written on the history of the Anglo-Boer War of 1899 to 1902, but in the course of the twentieth and twenty-first century this devastating war has also served as the creative stimulus for literary works in Dutch, Afrikaans, English and other languages. In this study, the focus falls on Afrikaans poems plays novels and short stories dealing with the war The article Td Die Joernaal vir Transdissiplinêre Navorsing in Suider-Afrika, 7(2) Desember 2011, pp. 185-204. Wessels contends that, on the one hand, a literary text can sometimes capture the spirit and atmosphere of an event or period far better than a history book or article. On the other hand, knowledge of certain historical events and processes can sometimes be of great assistance in understanding and evaluating a literary work, be it a novel, short story, poem or play. Special attention is paid to how the Anglo-Boer War is reflected in Afrikaans literature. Even while the war was still in progress, poems were being written in internment camps (the preferred description instead of the emotionally charged concentration camps) and prisoner-of-war camps. The Anglo-Boer War poems written by well-known poets such as Jan F.E. Celliers, Eugène Marais, C. Louis Leipoldt, Totius (J.D. du Toit) and D.J. Opperman deserve special mention. Only a few Afrikaans plays with the Anglo-Boer War as theme have been written. Among those published are Eugène Marais’s Nag: ’n drama in vier bedrywe (1937), Bartho Smit’s Moeder Hanna (c.1957), Pieter Fourie’s Die joiner (c.1976) and Reza de Wet’s Nag, generaal (1991). Perhaps the most important (and in its time, most controversial) play in this regard is probably the well-known literary figure N.P. van Wyk Louw’s Die pluimsaad waai ver of bitter begin (published in 1972), which dared to reconceptualise the Anglo-Boer War, broke with conventional stereotypes, and tackled sensitive issues head-on. The Anglo-Boer War (1899-1902) and Afrikaans literature: a reappraisal As far as novels are concerned, D.F. Malherbe’s Vergeet nie: histories-romanties verhaal uit die Anglo-Boereoorlog (1913) is one of the earliest examples of a war novel in Afrikaans, while Gustav Preller’s Oorlogsoormag en ander sketse en verhale (1923) is an example of a short story on the war, dating from the early 1920s. The 1930s saw an upsurge in Afrikaner nationalism, with a high point reached in 1938 with the Great Trek centenary. In light of the fact that the Anglo-Boer War is (together with the Great Trek) the most epoch-making event in the history of the Afrikaner people, it is hardly surprising that many Anglo-Boer War stories appeared in the popular Afrikaans magazine Die Huisgenoot during the 1930s and 1940s. Several new novels on the war were also published during this period, for example ’n Wiel binne-in ’n wiel by Miemie Louw- Theron (1935), ’n Merk vir die eeue by T.C. Pienaar (1938) and Helkampe by Ewald Steenkamp (1941). During the Second World War, with its concomitant political tension in South Africa, the latter novel was banned by the government of J.C. Smuts (a famous former Boer general). In due course, books on the Anglo-Boer War written for a younger generation also saw the light of day, for example Die ruiter in die nag by Mikro (C.H. Kühn) (1936), Boerseun, also by Mikro (1944) and Uit die puine by Sita (S.S. de Kock) (1952). In later years, books such as Ria Jordaan’s Wynand se oorlog (1989) and Heléne le Roux’s Eendag was daar ’n oorlog (1990) also appeared. Etienne Leroux’s Magersfontein, o Magersfontein! (1976) was an epoch-making new Afrikaans novel on the war. In the book the conflict is demythologised and the Afrikaner and his/her history satirised. It led to much controversy, but set the stage for a series of other novels that in due course also took an unabashedly critical look at the history of the war. In this regard, Elsa Joubert’s Die reise van Isobelle (1995), Karel Schoeman’s Verliesfontein (1998) and Christoffel Coetzee’s Op soek na generaal Mannetjies Mentz (1998) are particularly noteworthy. Coetzee’s disconcerting novel shattered what was left of the erstwhile idealised image of the Afrikaner’s role during the war. The cruelty of the war has probably never been portrayed so explicitly and with such honesty as is the case in this novel. The Anglo-Boer War (1899-1902) and Afrikaans literature: a reappraisal The run-up to and centenary of the Anglo-Boer War also motivated several other authors to write novels and short stories based on events during the war. Examples are: 186 Die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse letterkunde Boereoorlogstories: 34 verhale uit die oorlog van 1899 tot 1902 (1998) and Charlotta (1999) by Jeanette Ferreira; Brandoffer (1998), a collection of short stories by Dolf van Niekerk; Groot duiwels dood (1998) by Eleanor Baker; and Buller se plan (1999) and Niggie (2002) by Ingrid Winterbach (who until c.1998 wrote under the pseudonym Lettie Viljoen). For Niggie, Winterbach was awarded the prestigious Afrikaans Hertzog Prize for Literature. P.G. du Plessis’s magisterial Fees van die ongenooides (2008) followed later. In the meantime, A.H.M. Scholtz’s Vatmaar (1995) and Afdraai: ’n kroniek van seermaak en seerkry, van vrede en verandering (1998), for the first time in a novel, viewed the war from a “coloured” person’s perspective. Boereoorlogstories: 34 verhale uit die oorlog van 1899 tot 1902 (1998) and Charlotta (1999) by Jeanette Ferreira; Brandoffer (1998), a collection of short stories by Dolf van Niekerk; Groot duiwels dood (1998) by Eleanor Baker; and Buller se plan (1999) and Niggie (2002) by Ingrid Winterbach (who until c.1998 wrote under the pseudonym Lettie Viljoen). For Niggie, Winterbach was awarded the prestigious Afrikaans Hertzog Prize for Literature. P.G. du Plessis’s magisterial Fees van die ongenooides (2008) followed later. In the meantime, A.H.M. Scholtz’s Vatmaar (1995) and Afdraai: ’n kroniek van seermaak en seerkry, van vrede en verandering (1998), for the first time in a novel, viewed the war from a “coloured” person’s perspective. In stark contrast to the literary works of the 1930s and 1940s, when the so-called heroic dimension of the Anglo-Boer War was emphasised, war (and the Afrikaner’s role in it) is seldom if ever glorified in modern literary texts. As a matter of fact, there is a concerted effort to deconstruct Afrikaner nationalism and everything with which it can be associated. The Anglo-Boer War (1899-1902) and Afrikaans literature: a reappraisal Some of the themes identified in the texts are the following: battles and other aspects of military conflict as, for example, portrayed in Magersfontein, o Magersfontein!; “heroes” as, for example, depicted in the Afrikaans translations of the books by the Dutchman Louwrens Penning (for example, Die leeu van Modderspruit (1966) and Die held van Spioenkop (1967)) and At van Wyk’s Kniel, krygsman (1968), that explores the role played by General Christiaan de Wet; Cape Colony rebels, for example in Vuur op die horison by Engela van Rooyen (2000); and the role played by younger boys (“penkoppe”) in the war, for example in Die penkopkommando by Fritz Steyn (1941), Boeta gaan op kommando by H.S. van Blerk (1977) and Die kwêvoëlkommando: seuns wat manne was – ’n verhaal uit die Tweede Vryheidsoorlog by J.H. van Dyk (1988). The consequences of the British scorched-earth policy is investigated in, inter alia, Engela van Rooyen’s Vuur op die horison. Women play a central role in Afrikaans Anglo-Boer War fiction. J.R.L. van Bruggen’s Die gerig (1943) was one of the first-ever feminist novels written in Afrikaans. Other examples are: Tuin van herinnering by H.S. van Blerk (1982) and Helena in die tyd van tente (1986). Prisoner-of-war camps form the historical background in P.J. Nienaber’s Nag op St. Helena (1944); the role and experiences of black and coloured people are dealt with in Vatmaar and Afdraai by A.H.M. Scholtz; and relations between white, black and coloured are foregrounded in Moeder Poulin (1946) by G.H. Franz. Neglected themes include the following: hands-uppers, joiners and other traitors; “tragic figures” like General Piet Cronjé, who surrendered at Paardeberg on 27 February 1900 and ended up as a “circus artist” re-enacting the events in the United States of America; and the suffering of black and coloured people. 1. Inleiding Die Anglo-Boereoorlog van 1899 tot 1902 het deur die jare heen nie net tot die skryf van baie geskiedenisboeke (waarskynlik reeds meer as 2 700) en derduisende artikels in koerante en akademiese en ander tydskrifte aanleiding gegee nie, maar ook in die letterkundes van verskeie tale neerslag gevind. Met verloop van tyd is talle nagraadse studies oor die oorlog en die Afrikaanse letterkunde voltooi, asook ander verwante studies wat vanuit ’n literêre oogpunt aangepak is. Kyk in hierdie verband byvoorbeeld na die volgende: N.C. Lamprecht se Die aard van Afrikaanse outobiografiese geskrifte deur gevangenes en ballinge: die Suid- Afrikaanse Oorlog (1899-1902) (M.A., Universiteit van Natal, Durban, 1993); J. Malan se Vroue-outobiografieë uit die Anglo-Boereoorlog-era: ’n literêrhistoriese ondersoek van enkele Afrikaanse en Nederlandstalige tekste (M.A., Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port Elizabeth, 2005); en T.B. van der Walt se Die Anglo-Boereoorlog in Afrikaanse kinderboeke (D.Litt. et Phil., Rand Afrikaanse Universiteit, 2001). Geskiedenis en die letterkunde gaan hand aan hand; trouens, kennis van en insig in die geskiedenis is soms ’n voorwaarde vir die behoorlike bestudering van letterkunde, net soos die bestudering van letterkunde soms van veel nut kan wees by die bestudering van geskiedenis. Per slot van sake: deur middel van literêre werke word die leser in meer as een opsig “nader” aan die historiese gebeure gebring as deur bloot die kille feite te bestudeer; deur middel van letterkunde word die gees en atmosfeer van ’n bepaalde tydsgewrig beter vasgevang as in sommige (selfs baie?) geskiedenisboeke. Aan die een kant is geskiedenis so ’n ernstige (belangrike) saak dat dit nie aan historici alleen oorgelaat kan word nie, en skrywers, digters en dramaturge het dus ook ’n rol te speel in die ontwikkeling van begrip vir ons verlede. Aan die ander kant is die letterkunde so ’n ernstige (belangrike) saak dat dit nie aan literatore alleen oorgelaat kan word nie, en gevolglik het historici ook ’n rol te speel het in die kontekstualisering en verklaring van ’n bepaalde teks. Die honderdjarige herdenking van die Anglo-Boereoorlog het tot ’n oplewing in die belangstelling in dié omstrede konflik gelei en boeke oor die oorlog (feite, fiksie en faksie) het vir ’n tyd lank soos soetkoek verkoop. Vir meer as ’n eeu lank word die geskiedenis van die oorlog egter reeds as boustof of milieuskepper vir ’n verskeidenheid literêre tekste gebruik. Talle redes kan vir hierdie toedrag van sake aangevoer word. 2 W. van Zyl, “Klein kommando byeen vir bundel oorlogstories” (resensie oor J. Ferreira (red.), Boereoorlogstories: 34 verhale oor die oorlog van 1899-1902), Rapport, 18.4.1999, p. 16. The Anglo-Boer War (1899-1902) and Afrikaans literature: a reappraisal When a person decides to write a novel, short story, play or poem with the Anglo-Boer War as theme or background, certain historical facts must be kept in mind, for example: the David-Goliath nature of the conflict; the role played by many foreigners; the fact that it was neither a white man’s war nor a gentleman’s war; the terrible destruction wrought by the British scorched-earth policy; the trauma caused by the internment camp system and its effects on both white and black civilians (some 28 000 white and at least 23 000 black people died in camps); the atrocities committed by the Boers and the British; and the legacy of the war, which cast a shadow over the history of twentieth- century South Africa. In conclusion, the importance of historical knowledge for the analysis and interpretation of literary texts is emphasised. It is also postulated that novels and other literary works can play an important role in inculcating readers with a sense of history, thereby assisting Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 187 Wessels them in giving account of their (controversial South African) past, including the history of the devastating and traumatic Anglo-Boer War of 1899 to 1902. Wessels them in giving account of their (controversial South African) past, including the history of the devastating and traumatic Anglo-Boer War of 1899 to 1902. them in giving account of their (controversial South African) past, including the history of the devastating and traumatic Anglo-Boer War of 1899 to 1902. 1. Inleiding “Ellende, moord, oorlog – daarsonder sou die wêreldletterkunde maar ’n skraal bestaan gevoer het.” Die honderdjarige herdenking van die Anglo-Boereoorlog het ook daartoe gelei dat, enersyds, ’n hele rits nuwe boeke (romans) en veral kortverhale oor dié stryd die lig gesien het en, andersyds, dat talle van die groot aantal literêre werke wat in die loop van die twintigste eeu reeds verskyn het, weer afgestof en gelees is. “En dieselfde lesers wat met die hand op die Bybel (ewe vol bloedige verhale) hul teenkanting teen geweld sal verklaar, vind meestal niks lekkerder nie as om heerlik verskans in ’n gerieflike leunstoel self die vreeslikhede mee te maak.”2 2 188 Die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse letterkunde Die doel van hierdie studie is om kortliks ’n oorsig te gee van die 20ste-eeuse literêre werke in Afrikaans wat die Anglo-Boereoorlog as tema het, nadat, in onderafdeling 2, gelet is op die historiese feite ten opsigte van die oorlog wat in dié letterkunde neerslag gevind het, en ten slotte enkele gevolgtrekkings te maak. Soos reeds hierbo aangedui, het die honderdjarige herdenking van die oorlog tot die publikasie van ’n hele aantal nuwe literêre tekste oor die oorlog gelei. Daar sal dus ook aangedui word in welke mate die oplewing in belangstelling in die skep van nuwe tekste teen ongeveer 2002 geëindig het, en of dit in die eerste dekade van die derde millennium voortgeduur het. Daar word egter deurgaans geensins op volledigheid aanspraak gemaak nie. 3 C. de Wet, “’n Verkennende studie van Anglo-Boereoorlog-fiksie”, Acta Academica, 32(2), Augustus, 2000, p. 58. 4 Kyk bv. http://www.bokvanblerk.co.za, geraadpleeg 29.11.2010; C. Steyn, “Songs about the Anglo- Boer War: past and present”, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kultuurgeskiedenis 21(2), November 2007, pp. 1-27. 3 C. de Wet, “’n Verkennende studie van Anglo-Boereoorlog-fiksie”, Acta Academica, 32(2), Augustus, 2000, p. 58. 4 Kyk bv. http://www.bokvanblerk.co.za, geraadpleeg 29.11.2010; C. Steyn, “Songs about the Anglo- Boer War: past and present”, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kultuurgeskiedenis 21(2), November 2007, , g g , , ( ), g , 2000, p. 58. 4 Kyk bv. http://www.bokvanblerk.co.za, geraadpleeg 29.11.2010; C. Steyn, “Songs about the Anglo- Boer War: past and present”, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kultuurgeskiedenis 21(2), November 2007, pp. 1-27. 5 E. Blunden (red.), The poems of Wilfred Owen (London, 1952), 1952), p. 66. Die titel bevat die eerste gedeelte van die Latynse uitdrukking “Dulce et decorum est pro patria mori”, wat baie keer op oorlogsgedenktekens aangebring word, en beteken dat dit edel en paslik is om vir jou vaderland te sterf. 6 A.J.P. Taylor (hoofred.) en S.L. Mayer (samesteller), History of World War I (s.l., s.a.), p. 279; J.K. Taubenberger en D.M. Morens, “1918 influenza: the mother of all pandemics”, Emerging Infections Diseases 12(1), Januarie 2006, pp. 15-22. 2. Die geskiedenis wat die literêre tekste ten grondslag lê Die meeste Afrikaanse literêre werke wat oor die Anglo-Boereoorlog handel, getuig van goeie navorsing, maar weerspieël uiteraard nie noodwendig die volle historiese werklikheid nie. In die algemeen verwoord die fiksie wel die ryke verskeidenheid standpunte en benaderings ten opsigte van die geskiedenis van die oorlog.3 Die gevaar bestaan egter uiteraard steeds dat oorlog op een of ander wyse geromantiseer kan word, of dat die verskrikking van oorlog nie altyd volledig oorgedra word nie (of andersins melodramaties of oordrewe gekommunikeer word). Dit wil sê dat die leser deur fiksie oor die Anglo-Boereoorlog te lees, dus ook ’n geromantiseerde (of skeefgetrekte) beeld van dié oorlog kan bekom. Dit is ongelukkig so dat daar altyd diegene is wat alles wil reg-skiet. Ook sommige Afrikaners het steeds ’n oorgeromantiseerde beeld van die Anglo-Boereoorlog en gryp in sogenaamde “moeilike tye” terug na die geskiedenis van dié oorlog vir inspirasie. (Kyk byvoorbeeld na die “De la Rey”- fenomeen na aanleiding van die opneem van dié populêre lied in Maart 2006.)4 Onnodig om te sê, interpreteer diesulkes die Anglo-Boereoorlog, soos ook die res van die Afrikaner se geskiedenis, soos dit hulle pas – gewoonlik deur ’n bril wat erg polities gekleurd en uit fokus is. Daarenteen is daar ook dié literêre tekste wat effekberekend die geskiedenis skeeftrek, byvoorbeeld om te skok. Daar moet natuurlik in gedagte gehou word dat die Anglo-Boereoorlog, saam met die Groot Trek van die 1830’s, as die mees epogmakende gebeurtenis in die geskiedenis van die Afrikaner beskou kan word, en dus deur die jare heen ’n groot invloed op die psige van die Afrikaner en die ontwikkeling van Afrikanernasionalisme uitgeoefen het. Die oorlog het die beste en die slegste in die Afrikaner na vore gebring, want naas die selfopofferende en selfs heldhaftige optrede van sommiges, was daar ook die selfsugtige en lafhartige optrede van ander. Die oorlog het duidelik aangetoon dat die Afrikaner geen supermens of mitiese held was nie. Veral gedurende die eerste helfte van die twintigste eeu is die Boere in sommige geskiedenisboeke en literêre werke as onverskrokke volkshelde gekanoniseer. Die eensydige beklemtoning van die heroïese minderheidsgroep in Afrikanergeledere het deel van die Afrikaner se nasionalistiese mitologie geword, in belang van die Afrikaner se politieke aspirasies, iets wat met verloop van tyd die implementering van die beleid van apartheid Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 189 Wessels ingesluit het. 9 A. Wessels, Die Britse militêre strategie tydens die Anglo-Boereoorlog tot en met die Buller-fase (D.Phil., U.O.V.S., 1986), p. 370. 8 Kyk bv. Staats-almanak voor de Zuid-Afrikaansche Republiek (Pretoria, 1899) en The Natal almanac directory, and yearly register 1901 (Pietermaritzburg, 1901). 2. Die geskiedenis wat die literêre tekste ten grondslag lê Net soos daar veral vanaf die laat jare sestig van die vorige eeu op ’n meer kritiese wyse na die geskiedenis van die Afrikaner gekyk is, het die Sestigers ook op literêre gebied vernuwing gebring. Geweld, van watter aard ook al, en dus ook in ’n sogenaamde “geregverdigde” oorlog, is altyd verskriklik. Die “probleem” met die Anglo-Boereoorlog is natuurlik dat dit in ’n sekere sin nie erg genoeg was nie. Miskien kon ’n gedig soos “Dulce et decorum est” van Wilfred Owen5 slegs uit die modder en bloed van Vlaandere en Frankryk tydens die Eerste Wêreldoorlog gebore word. Per slot van sake: tydens die eerste dag van die slag van die Somme op 1 Julie 1916 het ongeveer 19 000 Britse soldate gesneuwel; dit wil sê sowat twee en ’n half keer meer as wat tydens die hele Anglo-Boereoorlog in die loop van 963 dae gesterf het. Die uiteindelike “butcher’s bill”, oftewel die totale getal ongevalle van die Eerste Wêreldoorlog, was meer as agt miljoen soldate dood en ongeveer nege miljoen burgerlikes dood. Na afloop van dié oorlog het nog ten minste twintig miljoen mense (en dalk soveel as 50 miljoen) wêreldwyd aan die sogenaamde Spaanse griep gesterf (1918-1919).6 Bogenoemde gegewens doen egter nie afbreuk aan die relatiewe verskrikking en ellende van die Anglo-Boereoorlog nie. Dié oorlog was die 226ste van 230 koloniale oorloë (met inbegrip van strafekspedisies en ander kleiner veldtogte) waarin die Britse Ryk in die loop van koningin Victoria se 64-jaar lange bewind vanaf 1837 tot 1901 betrokke was.7 Die Anglo- Boereoorlog was inderdaad die grootste en omvangrykste stryd in sy soort wat tot nog toe in suidelike Afrika gewoed het; dit was ’n regionale (bykans) algemene oorlog met kenmerke van ’n burgeroorlog en ’n totale oorlog. Die harde feite waarvan die skrywers van romans, dramas en kortverhale – ook vir vrouetydskrifte – moet kennis neem, is onder meer die volgende: § Die blanke bevolking van wat vandag Suid-Afrika is, het op die vooraand van die Anglo-Boereoorlog op ongeveer 830 000 te staan gekom het: 250 000 “Afrikaans- sprekendes” en 150 000 Engelssprekendes in die Kaapkolonie, en onderskeidelik 10 000 en 40 000 in Natal, 148 000 en 152 000 in die Transvaal, en 71 000 en 10 000 in die Oranje-Vrystaat. B. Farwell, Queen Victoria’s little wars (London, 1973), pp. 364-371. 7 B. Farwell, Queen Victoria’s little wars (London, 1973), pp. 364-371. 2. Die geskiedenis wat die literêre tekste ten grondslag lê Daar was ’n totaal van ongeveer 3,5 miljoen swart mense in die genoemde vier gebiede, asook ongeveer 300 000 bruin mense en 100 000 Asiërs.8 g g g § Teenoor die totale “Afrikaanssprekende” blanke bevolking van die twee Boererepublieke van sowat 219 000 het daar in 1899 in die Britse Ryk sowat 44 miljoen blankes gebly.9 § Teenoor die totale “Afrikaanssprekende” blanke bevolking van die twee Boererepublieke van sowat 219 000 het daar in 1899 in die Britse Ryk sowat 44 miljoen blankes gebly.9 190 Die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse letterkunde § Ongeveer 32 500 manlike persone tussen sestien en 60 jaar in die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR, soos Transvaal destyds amptelik bekend gestaan het) en 22 500 in die Oranje-Vrystaat was dienspligtig.10 § Ongeveer 32 500 manlike persone tussen sestien en 60 jaar in die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR, soos Transvaal destyds amptelik bekend gestaan het) en 22 500 in die Oranje-Vrystaat was dienspligtig.10 § Uiteindelik het waarskynlik nie meer nie as ongeveer 79 000 Transvalers, Vrystaters en hul bondgenote te velde geveg, maar op een slag waarskynlik nooit meer as ongeveer 47 000 nie.11  § Nie meer nie as ongeveer 15 500 Kapenaars en ongeveer 500 Natallers het as rebelle aan die kant van die republikeine geveg, en van die wat gevang is, is 435 – heeltemal tereg – op grond van hoogverraad ter dood veroordeel. In die praktyk is die meeste egter deur lord Kitchener begenadig en dus is slegs 44 tereggestel.12  g g g g gg § Onder die bykans 3 000 buitelanders wat aan Boerekant diens gedoen het, was daar naas ’n relatief groot aantal Nederlandssprekendes (naamlik 687, insluitende ten minste vyftien Belge) ook Franse (274), Duitsers (884), Iere (194; insluitende Iere vanuit die Verenigde State van Amerika, ander Amerikaners (64), Nore (31), Finne (25), Swede (109), Dene (39), Oostenrykers (28), Hongare (ses), Russe (55), 42 Russiese en ander Jode, Switsers (26), Italianers (119), een Spanjaard, een Bosniër, vier Portugese, twee Bulgare, veertien Grieke, een Algeryn, ten minste een Brasiliaan en een Chileen.13 Miskien kan die rol van buitelanders nog meer in die romanwêreld ontgin word. 10 J.H. Breytenbach, Die geskiedenis van die Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika, 1899-1902 1 (Pretoria, 1978), p. 36. 2. Die geskiedenis wat die literêre tekste ten grondslag lê g § Teenoor die totale republikeinse leërs van ongeveer 78 000 man (insluitende die ongeveer 16 000 Kaapse en Natalse rebelle en 3 000 buitelanders), het die Britse Leër in 1899 oor meer as ’n miljoen soldate beskik.14  j § Die Britte het in totaal 448 735 soldate in Suid-Afrika ontplooi15 – die meeste ooit in Mei 1901, toe daar ongeveer 250 000 Britse soldate in Suid-Afrika was.16 j § Die Britte het in totaal 448 735 soldate in Suid-Afrika ontplooi15 – die meeste ooit in Mei 1901, toe daar ongeveer 250 000 Britse soldate in Suid-Afrika was.16 § Sowel die Britte as die Boere het die stryd amptelik as ’n “witmansoorlog” beskou, maar in die praktyk het die Britte ten minste 140 000 swart en bruin mense as bediendes, wa-drywers, touleiers, gewapende blokhuiswagte, gidse, spioene en ook as volwaardige soldate (as deel van kolonnes tydens die guerrilla-fase) aangewend, terwyl aan Boerekant ten minste 10 000 swart mense as bediendes, wa-drywers, touleiers en Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 10 J.H. Breytenbach, Die geskiedenis van die Tweede Vryheidsoorlog in Suid-Afrika, 1899-1902 1 (Pretoria, 1978), p. 36. 11 A. Wessels, The Anglo-Boer War: white man’s war, black man’s war, traumatic war (Bloemfontein, 2011), p. 24. 12 G. Jordaan, Hoe zij stierven: mededelingen aangaande het einde dergenen aan wien gedurende den laatsten oorlog, in den Kaap-kolonie, het doodvonnis voltrokken is (Burgersdorp, s.a.) en J.H. Snyman, “Rebelle-verhoor in Kaapland gedurende die Tweede Vryheidsoorlog met spesiale verwysing na die militêre howe (1899-1902)”, Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis (Pretoria, 1962). 13 Kyk bv. E. Wessels, They fought on foreign soil (Bloemfontein, 2001). 14 Report of His Majesty’s commissioners appointed to inquire into the military preparations and other matters connected with the war in South Africa (Cd. 1789, London, 1903), pp. 33-34. 15 Ibid., pp. 34-35. 16 L.S. Amery (red.), The Times history of the war in South Africa 1899-1902 5 (London, 1907), p. 248 en Army. Return of military forces in South Africa, 1899-1901 (Cd. 578, London, 1901), p. 1. 11 A. Wessels, The Anglo-Boer War: white man’s war, black man’s war, traumatic war (Bloemfontein, 2011), p. 24. A. Wessels, The Anglo-Boer War: white man’s war, black man’s war, traumatic war (Bloemfontein, 2011), p. 24. 12 G. Jordaan, Hoe zij stierven: mededelingen aangaande het einde dergenen aan wien gedurende den laatsten oorlog, in den Kaap-kolonie, het doodvonnis voltrokken is (Burgersdorp, s.a.) en J.H. 11 A. Wessels, The Anglo-Boer War: white man’s war, black man’s war, traumatic war (Bloemfontein, 2011), p. 24. 16 L.S. Amery (red.), The Times history of the war in South Africa 1899-1902 5 (London, 1907), p. 248 en Army. Return of military forces in South Africa, 1899-1901 (Cd. 578, London, 1901), p. 1. 12 G. Jordaan, Hoe zij stierven: mededelingen aangaande het einde dergenen aan wien gedurende den laatsten oorlog, in den Kaap-kolonie, het doodvonnis voltrokken is (Burgersdorp, s.a.) en J.H. Snyman, “Rebelle-verhoor in Kaapland gedurende die Tweede Vryheidsoorlog met spesiale verwysing na die militêre howe (1899-1902)”, Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis (Pretoria, 1962). Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 2. Die geskiedenis wat die literêre tekste ten grondslag lê Snyman, “Rebelle-verhoor in Kaapland gedurende die Tweede Vryheidsoorlog met spesiale verwysing na die militêre howe (1899-1902)”, Argiefjaarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis (Pretoria, 1962). Kyk bv. E. Wessels, They fought on foreign soil (Bloemfontein, 2001). Report of His Majesty’s commissioners appointed to inquire into the military preparations and other s connected with the war in South Africa (Cd. 1789, London, 1903), pp. 33-34. Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 191 Wessels agterryers diens gedoen het – in enkele gevalle ook in ’n gewapende hoedanigheid.17 Hierdie is ’n aspek van die oorlog wat (verkieslik swart en bruin) skrywers nog veel meer kan benut. agterryers diens gedoen het – in enkele gevalle ook in ’n gewapende hoedanigheid.17 Hierdie is ’n aspek van die oorlog wat (verkieslik swart en bruin) skrywers nog veel meer kan benut. § Die Britte het ongeveer 520 000 perde en 150 000 muile tydens die oorlog gebruik, waarvan ongeveer 350 000 perde en 50 000 muile gevrek het. Ongeveer 100 000 van die Boere se perde het ook gevrek.18 p g § Die Britse Leër was aanvanklik nie gerat om die Boere in ’n uitgerekte oorlog te verslaan nie en die feit dat die Boere teen die einde van Maart 1900 tot guerrilla- oorlogvoering oorgegaan het, het die Britte erge hoofbrekens besorg. Met verloop van tyd het die Britte ’n omvangryke teen-guerrillastrategie geïmplementeer wat onder meer die aanwending van al hoe meer swart en bruin mense ingesluit het, asook die oprigting van sowat 8 000 blokhuise oor die lengte en breedte van Suid-Afrika ten einde die Boere se bewegingsvryheid aan bande te probeer lê, die gebruik van sogenaamde “flying columns” (dit wil sê vinnig-bewegende berede antikommando- kolonnes), die gebruik van dryfjagte, die afbrand van Boereplase en dorpe, en die oprigting van interneringskampe.19  p g g g p § Ongeveer 30 000 Boere-plaashuise is opgeblaas of afgebrand, tesame met waarskynlik 100 000 of meer wonings van swart plaasarbeiders. Talle landerye is verwoes, derduisende skape en beeste is doodgemaak of gebuit en meer as 40 dorpe is gedeeltelik of heeltemal verwoes. Hawelose wit en swart burgerlikes is na interneringskampe weggevoer.20 Die verwoesting van eiendom het beteken dat ’n groot volume erfstukke en ander kultuurgoedere, asook duisende boeke en dokumente, vernietig is. 20 S.B. Spies, Methods of barbarism? Roberts and Kitchener and civilians in the Boer republics January 1900- May 1902 (Kaapstad, 1977) en F. Pretorius (red.), Verskroeide aarde (Kaapstad, 2001). 19 Wat die Britte se teen-guerrilla-operasies betref, kyk bv. M.H. Grant, History of the war in South Africa 4 (London, 1910) en Amery (red.), 5. 21 Amery (red.), 7 (London, 1909), p. 25. 22 F. Pretorius, The A to Z of the Anglo-Boer War (Lanham, 2010), p. 80. 17 Kyk bv. Wessels, The Anglo-Boer War, pp. 97-134; P. Warwick, Black people and the South African War (Cambridge, 1983), pp. 4-5 en P. Labuschagne, Ghostriders of the Anglo-Boer War: the role and contribution of agterryers (Pretoria, 1999), passim. 18 Amery (red.), 6 (London, 1909), p. 417; F.J. van der Merwe, Horses of the Anglo-Boer War/Perde van die Anglo-Boereoorlog (Kleinmond, [2000]), passim. 2. Die geskiedenis wat die literêre tekste ten grondslag lê g § In totaal was daar in enige stadium ten minste 145 000 blankes en 140 000 swart mense in die interneringskampe, van wie ten minste 28 000 blankes en ten minste 23 000 (dalk selfs méér as 28 000) swart mense in die kampe gesterf het. Die meeste van die slagoffers was jonger as sestien jaar. g j g j § Aan Britse kant het ten minste 7 792 soldate gesneuwel of is aan hul wonde dood, 14 658 is weens siekte dood of het verongeluk, en ongeveer 75 000 is gewond of siek huis toe gestuur;21 terwyl 3 990 Boere gesneuwel het, 924 weens siekte op kommando beswyk het, 157 in ongelukke omgekom het en 1 118 in krygsgevangenekampe oorlede is.22 Daar bestaan geen volledige rekords oor hoeveel Boere gewond is, hoeveel swart en bruin mense aan Britse kant gesneuwel het of gewond is, of hoeveel swart persone op kommando gesterf het nie. 17 Kyk bv. Wessels, The Anglo-Boer War, pp. 97-134; P. Warwick, Black people and the South African War (Cambridge, 1983), pp. 4-5 en P. Labuschagne, Ghostriders of the Anglo-Boer War: the role and contribution of agterryers (Pretoria, 1999), passim. 192 Die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse letterkunde § Sowel die Britse as Boeremagte het hul aan gruweldade (oorlogsmisdade) skuldig gemaak. Byvoorbeeld: die Boere het soms gewapende swart en bruin mense in Britse diens gevang en summier tereggestel.23 § Sowel die Britse as Boeremagte het hul aan gruweldade (oorlogsmisdade) skuldig gemaak. Byvoorbeeld: die Boere het soms gewapende swart en bruin mense in Britse diens gevang en summier tereggestel.23  § Sowel die Britse as Boeremagte het hul aan gruweldade (oorlogsmisdade) skuldig gemaak. Byvoorbeeld: die Boere het soms gewapende swart en bruin mense in Britse diens gevang en summier tereggestel.23 g g gg § Die oorlog het die Britse belastingbetaler meer as £200 000 000 uit die sak gejaag24 – sowat R75 000 000 000 in hedendaagse terme. Dit is nie moontlik om te bepaal hoeveel die oorlog die Boererepublieke gekos het nie. g p g § Die oorlog het groot dele van Transvaal en die Vrystaat leeg en verwoes gelaat. Verder was daar ’n nalatenskap van haat en verbittering: tussen Afrikaans- en Engelssprekendes; binne Afrikanergeledere (veral tussen bittereinders en joiners);25 en tussen wit en swart. En dan was daar al die verwagtinge waaraan nie voldoen is nie. 24 T. Pakenham, The Boer War (London, 1979), p. 572. 23 Kyk bv. Wessels, The Anglo-Boer War, pp. 123-126. 25 Kyk bv. A.M. Grundlingh, Die “hendsoppers” en “joiners”: die rasionaal en verskynsel van verraad (Pretoria, 1999) en A. Blake, Boereverraaier: teregstellings tydens die Anglo-Boereoorlog (Kaapstad, 2010). 26 Kyk bv. A. Wessels, “Die traumatiese nalatenskap van die Anglo-Boereoorlog se konsentrasiekampe”, Joernaal vir Eietydse Geskiedenis 26(2), Des. 2001, pp. 1-20. 27 Kyk A.G. Oberholster (red.), Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers 1899-1902 (Pretoria, 1978). Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 27 Kyk A.G. Oberholster (red.), Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers 1899-1902 (Pretoria, 1978). Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 27 Kyk A.G. Oberholster (red.), Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers 1899-1902 (Pretoria, 1978). Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 28 Kyk in die algemeen bv. E. Swanepoel, “Waarheid en versoening: representasies van die Suid- Afrikaanse Oorlog (1899-1902) in Afrikaanse, Engelse en Nederlandse fiksie”, Stilet 10(2), 1998, pp. 63-75; K. du Pisani, “Fact and fiction: representations of the South African War in Afrikaans history writing and literature”, New Contree 44, Sept. 1999, pp. 164-184; De Wet, pp. 38-65; C.N. van der Merwe, “Presentations of war in Afrikaans fiction”, Stilet 13(2), Junie 2001, pp. 65-78; H.P. van Coller, “1998-2000: skrywers op die tweesprong – prosakroniek”, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 42(4), Desember 2002, pp. 304-320. 3. ’n Oorsig van die Afrikaanse letterkunde oor die Anglo-Boereoorlog28 Wanneer daar gelet word op die invloed wat die Anglo-Boereoorlog op letterkunde gehad het, moet streng gesproke ook na die Engelse,29 Nederlandse30 en talle ander Europese letterkundes31 gekyk word. Al dié letterkundes val egter buite die bestek van hierdie studie en daar word dus hier slegs op die “suiwer” Afrikaanse letterkunde gelet. Hoewel die klem op die formele Afrikaanse letterkunde val, sal daar soms ook na populêre romans verwys word. Die oorsig wat nou volg, is alles behalwe volledig en wil bloot ’n voëlvlug verskaf oor ’n omvangryke tema. Teen 1984 is immers reeds meer as 350 romans wat teen die agtergrond van die Anglo-Boereoorlog afspeel32 in talle tale gepubliseer, en in een jaar, 1998, het ’n enkele uitgewer meer as 60 manuskripte ontvang wat oor die oorlog handel.33 2. Die geskiedenis wat die literêre tekste ten grondslag lê Die Britte het byvoorbeeld politieke regte aan swart mense belowe in ruil vir hulp teen die Boere, maar daar het niks van gekom nie. Dus kan die twintigste-eeuse geskiedenis van Suid-Afrika, in besonder die veelbewoë politieke geskiedenis van die land, nie begryp word sonder kennis en begrip van die Anglo-Boereoorlog nie. Trouens, daar kan ’n lyn getrek word vanaf dié oorlog tot by die stigting van die South African Native National Congress (SANNC) op 8 Januarie 1912 (vanaf 1923 bekend as die African National Congress, ANC) en verder tot by die regeringsverandering van 1994, terwyl die ontwikkeling van regse politieke groeperinge ook na die oorlog teruggespeur kan word. § Alles in ag genome was die Anglo-Boereoorlog nie maar net nóg een van Brittanje se koloniale oorloë nie, maar die omvangrykste, duurste en veelseggendste oorlog waarby die Britse Ryk tussen die einde van die Napoleontiese Oorloë in 1815 en die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog in 1914 betrokke was. Vir die Afrikaner was dit ’n stryd met verreikende en traumatiese gevolge.26 Jan F.E. Celliers was die enigste vooraanstaande Afrikaanse digter wat die grootste deel van die oorlog op kommando diens gedoen het.27 Sy eenvoudige dog evokatiewe gedig “Dis al” uit sy bundel Die vlakte en ander gedigte (Pretoria: Volkstem, 1908) som waarskynlik die verskrikking en tragedie van oorlog (in die algemeen) beter op as talle ander tekste wat deur middel van eksplisiet-ontstellende beelde of beskrywings probeer om te skok. Ook vanuit ’n historiese oogpunt is dit ’n aangrypende en veelseggende gedig. Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 193 Wessels 3.1 Digkuns en dramas Die Afrikaanse poësie is deur die jare heen deur die Anglo-Boereoorlog beïnvloed; trouens, reeds tydens die oorlog is ’n groot aantal gedigte in internerings-34 en krygsgevangenekampe geskryf, waarin onder meer aan die smart en ellende van oorlog en die bittere vernedering 28 Kyk in die algemeen bv. E. Swanepoel, “Waarheid en versoening: representasies van die Suid- Afrikaanse Oorlog (1899-1902) in Afrikaanse, Engelse en Nederlandse fiksie”, Stilet 10(2), 1998, pp. 63-75; K. du Pisani, “Fact and fiction: representations of the South African War in Afrikaans history writing and literature”, New Contree 44, Sept. 1999, pp. 164-184; De Wet, pp. 38-65; C.N. van der Merwe, “Presentations of war in Afrikaans fiction”, Stilet 13(2), Junie 2001, pp. 65-78; H.P. van Coller, “1998-2000: skrywers op die tweesprong – prosakroniek”, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 42(4), Desember 2002, pp. 304-320. 28 29 29 Kyk bv. M. van Wyk Smith, Drummer Hodge: the poetry of the Anglo-Boer War (1899-1902) (Pretoria, 1999), passim; M. van Wyk Smith, “The poetry of the war” in P. Warwick (red.), The South African War: the Anglo-Boer War 1899-1902 (Harlow, 1980), pp. 292-314; B.F. Gasser, A study of the response of English poets to the South African War of 1899-1902 (D.Phil., University of Oxford, 1979), passim; V.B. Hein, British literary figures and the Boer War (M.A., Georgia State University, Atlanta, 1971), passim; J. McDonald, The Boer War in English fiction (M.A., University of Columbia, New York, 1940), passim; D.J. Weinstock, The Boer War in the novel in English, 1884-1966: a descriptive and critical biography (Ph.D., University of California, Los Angeles, 1968). 30 30 Kyk bv. J. van der Elst, “Die Anglo-Boereoorlog: ’n vertekende beeld vanuit die verlede”, Literator 20(30), Nov. 1999, pp. 147-160; W. Jonckheere, Nasie en mite: Nederland en die Anglo-Boereoorlog (D.F. Malherbe-gedenklesing 18, Acta Varia 1, 1999); H. Ester, “Met Penning naar Zuid-Afrika”, Zuid-Afrika 76(8), Aug. 1999, pp. 112-113. 31 Kyk bv. G. Teulié, La guerre des Boers et let images de l’Afrique du Sud: iconographie, littérature et récits – analyse de l’origine des systèmes de représentation et des mentalités en présence (Ph.D., Universiteit van Paul Válery, Montpellier III, 1999). 32 S. Gray, “Introduction” in D. Blackburn, A burgher Quixote (Kaapstad, 1984), p. xvii. Blackburn se boek het oorspronklik in 1903 verskyn. 33 A.P. Brink, “Anglo-Boer War spawns milestones in new fiction”, The Sunday Independent, 22.8.1998, p. 19. 3.1 Digkuns en dramas 34 Die meer neutrale term interneringskamp word bo die emosioneel en histories gelaaide term konsentrasiekamp verkies ten einde ’n duidelike onderskeid tussen die Britse kampe vir Boere en swart burgerlikes in die Anglo-Boereoorlog en Nazi-kampe vir Jode en andere in die Tweede Wêreldoorlog te tref. 34 Die meer neutrale term interneringskamp word bo die emosioneel en histories gelaaide term konsentrasiekamp verkies ten einde ’n duidelike onderskeid tussen die Britse kampe vir Boere en swart burgerlikes in die Anglo-Boereoorlog en Nazi-kampe vir Jode en andere in die Tweede Wêreldoorlog te tref. 194 Die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse letterkunde uitdrukking gegee is. Kyk in hierdie verband byvoorbeeld na F.W. Reitz se Oorlogs en ander gedigte (Potchefstroom: Het Westen-Drukkerij, 1910). Die meeste van hierdie gedigte was weliswaar geen literêre meesterstukke nie, maar naas die terapeutiese waarde wat die skryf daarvan waarskynlik gehad het, het dit tog tegelyk ook die grondslag/vertrekpunt gevorm vir baie ander – en beter – pennevrugte. Met verloop van tyd het die oorlogs- en ander gedigte van Jan F.E. Celliers, Eugène Marais, C. Louis Leipoldt en Totius (J.D. du Toit) die Afrikaanse poësie laat uitstyg bo blote rymelary en epiese ballades. Kyk in hierdie verband byvoorbeeld na Celliers se “Die kampsuster” en “Blomme”, Marais se “Winternag”, “Die oorwinnaars” en “1902”, Leipoldt se “Vandag” en “Aan ’n seepkissie”, en Totius se “Mei 1900”, “Kindergraffies” en “Vergewe en vergeet”35 – en in besonder dus ook laasgenoemde digter se bundel Bij de monument (Potchefstroom: Koomans, 1917). Leipoldt was tydens die oorlog die redakteur van die South African News in Kaapstad en het rebelleverhore in Oos- Kaapland bygewoon. In sy dramatiese monoloog “Oom Gert vertel” word die morele dilemma waarin baie Kaapse Afrikaners hul bevind het, uitgebeeld: die feitlik onmoontlike keuse tussen lojaliteit aan hul wettige regering of steun aan hul taalgenote en soms bloedverwante.36 Nog later is ook die literêre reus D.J. Opperman deur die Anglo- Boereoorlog geïnspireer. Kyk byvoorbeeld na sy “Gebed om die gebeente”, wat oor Gideon Scheepers handel.37 Hy het egter krities gekyk na die rol van die Afrikaner in die moderne wêreld.38 Tot dusver is relatief min Afrikaanse dramas geskryf wat teen die agtergrond van die Anglo- Boereoorlog afspeel. Voorbeelde sluit die volgende in: Horatius (vermoedelik die skuilnaam van I.G. Horak) se Mag is reg: treurspel vir die Boere-oorlog in vier bedrijwe (Kaapstad: Nasionale Pers Boekhandel, 1917); D.C. 36 Vir die teks van “Oom Gert vertel”, kyk bv. Leipoldt se Versamelde gedigte (Kaapstad, 1980), pp. 5-11 en Jansen en Jonckheere (samestellers), pp. 325-334. Kyk ook H. Viljoen, “What Oom Gert does not tell: silences and resonances of C. Louis Leipoldt’s ‘Oom Gert vertel’ ”, Literator 20(3), Nov. 1999, pp. 129-146. 39 Kyk in die algemeen K. du Pisani, “ ‘Volkshelde’: die Boerekrygerbeeld en die konstruksie van Afrikaner-nasionalisme”, Literator 20(3), Nov. 1999, pp. 87-112; K. du Pisani, “Wat is ’n held?: herkonseptualisering van die Boerekrygerbeeld na 1961”, Joernaal vir Eietydse Geskiedenis 25(1), Junie 2000, pp. 42-55. 35 Wat betref die tekste van die gedigte waarna verwys is, kyk bv. E. Jansen en W. Jonckheere (samestellers), Boer en Brit: Afrikaanse en Nederlandse tekste uit en om die Anglo-Boereoorlog (Pretoria, 1999), pp. 87-88, 125, 175, 228-231, 239-240, 260, 302-303, 337-338. E. Jansen, “De oorlog en de Afrikaanse literatuur”, Zuid-Afrika 76(8), Aug. 1999, pp. 110-111. 37 Jansen en Jonckheere (samestellers), pp. 293-295. 37 Jansen en Jonckheere (samestellers), pp. 293-295. Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 3.2 Romans en kortverhale In die lig van die dramatiese aard van ’n stryd soos die Anglo-Boereoorlog is dit vanselfsprekend dat skrywers dié konflik as inspirasie sal gebruik om tekste te skep. Skrywers kan uiteraard ryklik put uit die magdom egodokumente wat uit die oorlog voortgevloei het, met ander woorde die dagboeke en herinneringsgeskrifte wat nagelaat is deur mans op kommando of vrouens in die kampe. Dié tipe tekste sluit in alles van genl. Christiaan de Wet se De strijd tusschen Boer en Brit (Amsterdam: Hiveker & Wormser, 1902) en Deneys Reitz se Commando: a Boer journal of the Boer War (London: Faber & Faber, 1929) tot minder bekende persone soos kmdt. Japie Neser se oorlogsherinneringe,40 en verder Hendrina Rabie-Van der Merwe se Onthou! In die skaduwee van die galg (Bloemfontein: Nasionale Pers, 1940) en A. Badenhorst se Tant Alie van Transvaal (Afrikaanse vertaling, Kaapstad: Nasionale Pers, 1939). Nogtans was daar aanvanklik min romans met die oorlog as agtergrond, moontlik omdat baie mense gevoel het dat dit verdere verdeeldheid in Afrikanergeledere kon veroorsaak. Kyk in hierdie verband na die diskoers oor “onthou” en/of “vergewe en vergeet”; oftewel (in post- apartheidterme) “waarheid” en/of “versoening”.41 Sommige mense wou (en wil steeds) nou maar eerder die verlede vergeet – asof dit enigsins moontlik is. Tekste van belang oor die bogenoemde diskoers is onder meer Gustav Preller se Oorlogsoormag en ander sketse en verhale (Kaapstad: Nasionale Pers, 1923) en D.F. Malherbe se roman Vergeet nie: histories-romanties verhaal uit die Anglo-Boereoorlog (Potchefstroom: Het Westen-Drukkerij, 1913). In laasgenoemde boek beklemtoon Malherbe die Afrikaners se gemeenskaplike verlede as bindende faktor en word alles in die werk gestel om die Afrikaner se groepsidentiteit lewend te hou.42 In die dertigerjare van die vorige eeu was daar ’n oplewing in Afrikaner-nasionalisme. Geen wonder nie dat talle verhale oor die Anglo-Boereoorlog in die gesinstydskrif Die Huisgenoot gepubliseer is en dat talle oorlogsromans verskyn het, byvoorbeeld Miemie-Louw Theron se ’n Wiel binne-in ’n wiel (Kaapstad: Nasionale Pers, 1935), N.J. van der Merwe se Die burgemeester van Sannaspos (Bloemfontein: Nasionale Pers, 1929), T.C. Pienaar se ’n Merk vir die eeue (Bloemfontein: Nasionale Pers, 1938) en J.R.L. (“Kleinjan”) van Bruggen se Bittereinders (Potchefstroom: H.W. Huyser, 1935). Laasgenoemde is gebaseer op die herinneringe van sowat 40 vroue wat in die interneringskamp te Mafeking aangehou is en kan as ’n vroeë voorbeeld van “faksie” (faction) in die Afrikaanse letterkunde beskou word. Wessels Wessels Vorster se Kwaggapolitiek (onder meer in 2000 by die Aardklop-kunstefees te Potchefstroom en in 2001 by die Klein-Karoo Nasionale Kunstefees te Oudtshoorn opgevoer), wat onder andere besin oor die vraag of dit enigsins sinvol is om ’n stuk óór die Anglo-Boereoorlog op te voer. C.N. van der Merwe, “Verhale oor die Anglo-Boereoorlog”, Literator 19(3), Nov. 1997, pp. 87-88. 41 Kyk bv. H.P. van Coller, “Die waarheidskommissie in die Afrikaanse letterkunde: die Afrikaanse prosa in die jare negentig”, Stilet 9(2), 1997, pp. 9-21. 40 Kyk A. Wessels (red.), “Die oorlogsherinneringe van kommandant Jacob Petrus Neser”, Christiaan de Wet-annale 7, Okt. 1987, pp. 1-134. 3.1 Digkuns en dramas Postma se histories-simboliese drama Oom Paul: ’n simboliese drama in drie bedrywe (Bloemfontein: Nasionale Pers, 1944); Eugène Marais se Nag: ’n drama in vier bedrywe (Pretoria: J.L. van Schaik, 1937); Bartho Smit se Moeder Hanna (Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel, ca. 1957); N.P. van Wyk Louw, Die pluimsaad waai ver of bitter begin (Kaapstad: Human & Rousseau, 1972); Pieter Fourie se Die joiner (Kaapstad: Tafelberg, ca. 1976); en Reza de Wet se Nag, generaal (gepubliseer in Vrystaat- trilogie, Pretoria: HAUM-Literêr, 1991). Louw se Pluimsaad het tot heelwat omstredenheid aanleiding gegee en het ’n belangrike rol gespeel in die herkonseptualisering van die Anglo- Boereoorlog deurdat netelige kwessies soos tweedrag in Afrikanergeledere (bittereinder vs joiner) en die morele regverdiging al dan nie van die oorlog aan die orde gestel is – iets wat tydens die hoogbloei van Afrikanernasionalisme ondenkbaar was.39 Let verder ook op Chris 37 Jansen en Jonckheere (samestellers), pp. 293-295. Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 195 3.2 Romans en kortverhale In hierdie tipe oorlogsromans is die stereotipe beelde van die goeie, heldhaftige bittereinder en slegte, lafhartige joiner beklemtoon. Ietwat later verskyn Ewald Steenkamp se Helkampe 42 196 Die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse letterkunde (Johannesburg: Voortrekkerpers, 1941), wat deur die regering van J.C. Smuts (die voormalige befaamde Boeregeneraal) verbied is in die lig van die Tweede Wêreldoorlog wat toe gewoed het. Gegewe die historiese feit dat die Boere ’n klein minderheid teenoor die magtige Britse Ryk was, is die grondslag vir die mitologisering van die Afrikaner se vryheidstryd gelê. Let verder ook op ’n belangwekkende teks soos J.R.L. van Bruggen se Die gerig (Pretoria: Unie- Boekhandel, 1943).43 (Johannesburg: Voortrekkerpers, 1941), wat deur die regering van J.C. Smuts (die voormalige befaamde Boeregeneraal) verbied is in die lig van die Tweede Wêreldoorlog wat toe gewoed het. Gegewe die historiese feit dat die Boere ’n klein minderheid teenoor die magtige Britse Ryk was, is die grondslag vir die mitologisering van die Afrikaner se vryheidstryd gelê. Let verder ook op ’n belangwekkende teks soos J.R.L. van Bruggen se Die gerig (Pretoria: Unie- Boekhandel, 1943).43 Wat jeugverhale betref, is daar onder meer Mikro (skuilnaam van C.H. Kühn) se Die Bont Takbok-reeks van drie boeke wat oorspronklik in die laat 1940’s verskyn het, naamlik Die Bont Takbok (Johannesburg: Nasionale Boekhandel, 1957), Die Bont Takbok verken (Kaapstad: Tafelberg, 1971) en Die Bont Takbok word bittereinder (Johannesburg: Nasionale Boekhandel, 1958). In 1936 verskyn Mikro se Die ruiter in die nag (Bloemfontein: Nasionale Pers, 1936). Verder was daar ook nog Mikro se ander jeugverhale soos Burgers van die Kleingeld-kommando (Pretoria: J.L. van Schaik, 1958), Die jongste veldkornet (Kaapstad: Simondium-uitgewers, 1964), Die jongste ruiter (Kaapstad: Nasionale Boekhandel, s.a.), Kaptein Gereke (Bloemfontein: Nasionale Pers, 1937) en Boerseun (Bloemfontein: Nasionale Pers, 1944). Let verder ook op Nicolaas Hofmeyr se Fanie: ’n storie van vriendskap en liefde en avonture met ’n stukkie gouddraad uit ons heldetyd saamgevleg (Kaapstad: Nasionale Pers Boekhandel, 1925), Rudolf Meiring (skuilnaam van S. Ign. Mocke) se Groter liefde: ’n roman uit die Driejarige Oorlog (Bloemfontein: Nasionale Pers Boekhandel, 1945) en Sita (skuilnaam van S.S. de Kock) se Uit die puine (Johannesburg: Dagbreek-Boekhandel, 1952). In hierdie boeke, soos ook in H.S. van Blerk se Tuin van herinnering (Kaapstad: Tafelberg, 1982), word die oorlog “tradisioneel” benader. Dit word met ander woorde hoofsaaklik vanuit Afrikaneroogpunt geskryf: die Afrikaner se lyding en ontbering word beklemtoon en ’n boodskap van nasietrots en behoudendheid word uitgedra. 45 Kyk bv. M.J. Prins, “Postmodernistiese tendense in Magersfontein, o Magersfontein! deur Etienne Leroux”, Literator 19(3), November 1998, pp. 99-117; T. de Wilde, “Etienne Leroux se ontmitologisering van Magersfontein”, Stilet 1(2), Julie 1989, pp. 57-65. Kyk ook S.L. Barnard, “Die geskiedskrywer en die romanskrywer: ’n interpretasie van enkele ‘historiese’ feite in Magersfontein, o Magersfontein!”, Acta Academica 21(1), 1989, pp. 15-29. 43 Ibid., pp. 88 90. 44 Kyk bv. T. van der Walt en M. Nieman, “Vrouejeugboekskrywers oor die Anglo-Boereoorlog: realisme en versoening na dekades van avontuur en nasionalisme”, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 49(4), Desember 2009, pp. 674-687. 43 Ibid., pp. 88-90. 43 Ibid., pp. 88-90. 44 Kyk bv. T. van der Walt en M. Nieman, “Vrouejeugboekskrywers oor die Anglo-Boereoorlog: realisme en versoening na dekades van avontuur en nasionalisme”, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 49(4), Desember 2009, pp. 674-687. 45 Kyk bv. M.J. Prins, “Postmodernistiese tendense in Magersfontein, o Magersfontein! deur Etienne Leroux”, Literator 19(3), November 1998, pp. 99-117; T. de Wilde, “Etienne Leroux se ontmitologisering van Magersfontein”, Stilet 1(2), Julie 1989, pp. 57-65. Kyk ook S.L. Barnard, “Die geskiedskrywer en die romanskrywer: ’n interpretasie van enkele ‘historiese’ feite in Magersfontein, o Magersfontein!”, Acta Academica 21(1), 1989, pp. 15-29. 3.2 Romans en kortverhale Let verder ook op Nan Lubbe se jeugverhaal Die jongste spioen (Kaapstad: Tafelberg, 1969), Maretha Maartens se Gezina en die bruin wind, Franci Greyling se Helena in die tyd van die tente en Dirkie, Drieka, Frederika (Kaapstad: Tafelberg, 1988), Ria Jordaan se Wynand se oorlog (Kaapstad: Tafelberg, 1989) en Heléne le Roux se Eendag was daar ’n oorlog (Kaapstad: Tafelberg, 1990).44 Met verloop van tyd het daar ook meer “volwasse” romans en ander tekste verskyn met die Anglo-Boereoorlog as tema, byvoorbeeld Etienne Leroux se omstrede dog bakenverskuiwende en konvensieverbrekende roman Magersfontein, o Magersfontein! (Kaapstad: Human & Rousseau, 1976), waarin daar by wyse van spreke deur die “derde oog” op ’n satiriese en ironiese wyse na die historiese gegewens gekyk word.45 Die geskiedenis word gedemitologiseer en Afrikanernasionalisme gesatiriseer. Die Anglo-Boereoorlog hoef nie op ’n heroïese vlak aangepak te word nie, soos bewys is deur Annico van Vuuren se roman Splinters van spieël en klip (Kaapstad: Tafelberg, 1993), “waarin Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 197 Wessels die temas van liefde, dood en verraad in ’n gewone man se lewe op eksistensiële vlak ondersoek word, en die oorlog ’n geluid van verre donder bly”.46 Kyk in hierdie verband ook na Karel Schoeman se Veldslag: twee novelles (Kaapstad: Human & Rousseau, 1971). In die loop van die 1990’s het ’n hele aantal ander indrukwekkende oorlogsromans verskyn, byvoorbeeld Lettie Viljoen (skuilnaam van Ingrid Winterbach) se Belemmering (Bramley: Taurus, 1990), Elsa Joubert se magistrale werk Die reise van Isobelle (Kaapstad: Tafelberg, 1995) en Marlise Joubert se Oranje Meraai (Kaapstad: Tafelberg, 1996). En dan, uiteraard, is daar Christoffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz (Kaapstad: Queillerie, 1998). Coetzee dwing die leser om na sy eie, en elke mens, se boosheid te kyk en van sy of haar gebrokenheid rekenskap te gee. Mannetjies Mentz (dit wil sê Man, Mens, Everyman, Elkerlijk) word immers ’n allegoriese persona vir Afrikanermanlikheid en van menswees in die algemeen.47 Saam met talle ander literêre werke van die 1990’s dra Coetzee se roman by tot die vernietiging van die geïdealiseerde beeld van die Afrikaner tydens die Anglo- Boereoorlog. Op soek na generaal Mannetjies Mentz is natuurlik, soos talle ander fiksieverhale, ’n alternatiewe “geskiedenis” van die oorlog, ’n stuk gefabriseerde en ondermynende “geskiedenis”. 49 Kyk in die algemeen ook J. Moon, Die verhouding tussen geskiedenis en literatuur in post-apartheid Suid- Afrika, met spesifieke verwysing na Verliesfontein deur Karel Schoeman en Op soek na generaal Mannetjies Mentz deur Christoffel Coetzee (M.A., Stellenbosch Universiteit, 2003). 50 Vir ’n indringende bespreking van bg., kyk bv. H. du Plooy, “Die deurlopende koord”, Literator 20(3), Nov. 1999, pp. 201-212. 47 Kyk bv. L. Renders, “Tot in die hart van die boosheid: twee resente Afrikaanse romans oor die Anglo- Boereoorlog”, Literator 20(3), Nov. 1999, pp. 113-121, 126-127. 48 A. Nel, “Kragtige debuutroman wat meesleurend lees”, Beeld, 11.5.1998, p. 8. 46 Petra Müller se resensie in Die Burger, 29.6.1993, p. 8. 46 Petra Müller se resensie in Die Burger, 29.6.1993, p. 8. 47 Kyk bv. L. Renders, “Tot in die hart van die boosheid: twee resente Afrikaanse romans oor die Anglo- Boereoorlog”, Literator 20(3), Nov. 1999, pp. 113-121, 126-127. 48 A. Nel, “Kragtige debuutroman wat meesleurend lees”, Beeld, 11.5.1998, p. 8. 3.2 Romans en kortverhale Dit is ’n skyngeskiedenis en ’n halwe waarheid (deels feite, deels fiksie); reguit gestel is dit ’n (moedswillig) “geliegde geskiedenis” en (histories gesproke) dus in ’n groot mate ’n bedrogspul. Maar al is baie van die gegewens fiktief, en al ondergrawe Coetzee die tradisionele historikus deur te twyfel of die geskiedenis die volle waarheid omtrent die verlede kan meedeel,48 is die wreedheid van oorlog waarskynlik nog nooit tevore só eksplisiet en eerlik in Afrikaans verwoord as juis in Coetzee se roman nie.49 Coetzee se roman beklemtoon die waarde van sowel die letterkunde as die geskiedenis en dwing die leser om met nuwe oë na die geskiedenis van die Anglo-Boereoorlog te kyk. Ander noemenswaardige prosawerke van die 1990’s is onder meer Jeanette Ferreira se populêre roman-drieluik oor die oorlog, naamlik Babette (Johannesburg: Perskor, 1995), Catharina (Kaapstad: Human & Rousseau, 1996) en Charlotta (Kaapstad: Human & Rousseau, 1999), asook haar bundel Boereoorlogstories: 34 verhale uit die oorlog van 1899-1902 (Pretoria: Van Schaik, 1998).50 Verder was daar ook die kortverhaalbundel van Dolf van Niekerk, Brandoffer (Kaapstad: Tafelberg, 1998) en Eleanor Baker se Groot duiwels dood (Kaapstad: Human & Rousseau, 1998), ’n middelmootteks wat vir ontspanning gelees wil word, maar nogtans die eietydse sosiopolitieke kwessies verreken. Kyk verder ook na Lindeque de Beer (samesteller) se Vuur! Verhale oor die Vryheidsoorlog 1899-1902 (Pretoria: J.P. van der Walt, 1999), en Lettie Viljoen (tot ongeveer 1998 die skuilnaam van Ingrid 198 Die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse letterkunde Winterbach) se Karolina Ferreira (Kaapstad: Human & Rousseau, 1993), Buller se plan (Kaapstad: Human & Rousseau, 1999) en Niggie (Kaapstad: Human & Rousseau, 2002). Winterbach) se Karolina Ferreira (Kaapstad: Human & Rousseau, 1993), Buller se plan (Kaapstad: Human & Rousseau, 1999) en Niggie (Kaapstad: Human & Rousseau, 2002). Verder verdien Karel Schoeman se Verliesfontein (Kaapstad: Human & Rousseau, 1998) ook vermelding. Dit is ’n merkwaardige boek waarin die grense van sowel die historiese roman as van die geskiedskrywing opgehef word en daar tot beter begrip van die verlede gekom word.51 Die boodskap in Schoeman se boek is duidelik: wie die verlede vergeet, is gedoem om dit te herlewe. En dan is daar die uitmuntende werke van Klaas Steytler, Ons oorlog (Kaapstad: Tafelberg, 2001) en van P.G. du Plessis, Fees van die ongenooides (Kaapstad: Tafelberg, 2008). Van besondere belang is ook die “bruin” skrywer A.H.M. 51 G.J. Schutte, “Verliesfontein: lesvoorbeeld voor historici”, Zuid-Afrika 76(8), Aug. 1999, p. 114. Kyk ook Renders, pp. 121-127. Kyk ook die M.A.-verhandeling van J. Moon waarna reeds in voetnoot 49 hierbo verwys is. Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 55 W. van Zyl, “Klein kommando byeen vir bundel oorlogstories” (resensie oor J. Ferreira (red.), Boereoorlog-stories: 34 verhale oor die oorlog van 1899-1902), Rapport, 18.4.1999, p. 16. W. van Zyl, “Klein kommando byeen vir bundel oorlogstories” (resensie oor J. Ferreira (red.), Boereoorlog-stories: 34 verhale oor die oorlog van 1899-1902), Rapport, 18.4.1999, p. 16. 53 E. Britz, “Die Afrikaanse vroue het eers begin skryf na loutering van konsentrasiekampe”, Die Burger, 4.2.1999, p. 11. Jansen, p. 110. 52 Jansen, p. 111. 4.2.1999, p. 11. 54 Jansen, p. 110. Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 3.2 Romans en kortverhale Scholtz se romans Vatmaar (Kaapstad: Kwela, 1995) en Afdraai: ’n kroniek van seermaak en seerkry, van vrede en verandering (Kaapstad: Kwela, 1998), waarin die oorlog vir die eerste keer (in die literatuur) vanuit ’n swart of bruin persoon se oogpunt in Afrikaans belig word. Die hoop word uitgespreek dat nog meer sulke tekste, soos ook kortverhale, gedigte en dramas, deur bruin – en hopelik selfs swart Suid-Afrikaners – in Afrikaans sal verskyn.52 Tydens die Anglo-Boereoorlog het die Afrikanervrou ’n tragies-heroïese rol gespeel. Dít het daartoe gelei dat sy daarna op ’n meer respekvolle wyse in die Afrikaanse letterkunde uitgebeeld sou word en dat die eerste Afrikaanse vroueskrywers ook na vore sou tree. Tot en met 1900 is vroue deur die Genootskap van Regte Afrikaners verbied om aan die Eerste Taalbeweging deel te neem. Na die oorlog het talle vroue egter hul kampervaringe te boek gestel. Net so het talle vroulike joernaliste en skrywers hul stempel afgedruk.53 Anders as in literêre werke van veral die 1930’s en 1940’s waarin die heroïese sy van die Anglo-Boereoorlog in die algemeen beklemtoon is en die tekste baie keer niks anders was nie as (suksesvolle) pogings om Afrikanernasionalisme te bevorder, word die oorlog (en die Afrikaner) selde in die moderne tekste verheerlik; trouens, ’n mens sou tot die gevolgtrekking kon kom dat daar doelbewus ’n poging is om Afrikanernasionalisme af te wys.54 Die vraag kan egter gevra word of daar nie sedert ongeveer 1998, wat betref effekberekende herdenkingsgerigte literêre werke oor die oorlog, sprake van ’n “handige omgaan met die laat 20ste eeuse kunsgrepe, die te bewuste geskryf aan kunsprosa” is nie. “By die oordra van die oorlogservaring bly die vroeëre pretensieloser werke deur mense wat wel deel was van die stryd”, waarskynlik veel meer effektiewer.55 199 Wessels Al die genoemde tekste soek egter op hul eie manier ’n bepaalde waarheid – ’n literêre waarheid, soms ook ’n historiese waarheid, maar altyd ’n waarheid oor die kern van menswees. Tydens die betekenisvolle oorgangsfase wat om en by die millennium-wending in Suid-Afrika beleef is, was dit logies dat mense bestek sou opneem om sin te probeer maak van alles wat om hul gebeur het en wat hul ervaar het. Dit het hulle gedoen deur terug te kyk op die verlede ten einde die toekoms met beter begrip en selfvertroue tegemoet te gaan. 3.2 Romans en kortverhale Die bande met die verlede (’n verlede wat onder meer die Anglo-Boereoorlog, die Eerste Wêreldoorlog, kommunisme, Naziïsme, die Tweede Wêreldoorlog, die oorlog in Viëtnam, apartheid, die Koue Oorlog en die dramatiese beëindiging daarvan, die gebeure van 11 September 2001, die tegnologiese ontploffing en toenemende globalisering insluit) is tegelyk knellende bande en ankertoue. 56 F.J.G. van der Merwe, “Die ‘Boeresirkus’ van St. Louis, V.S.A. (1904)”, Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Kultuurgeskiedenis 12(2), November 1998, pp. 85-99. 58 Hierdie Hertzogprys-bekroonde werk het reeds besonder baie aandag geniet. Kyk bv. M. Botha en H. van Vuuren, “ ’Onze strijd, onze heldedood ...’: kreatiewe verwerking van patriotiese stof uit Celliers se oorlogsdagboek in Winterbach se ‘niggie’ ”, Tydskrif vir Geesteswetenskappe 48(1), Maart 2008, pp. 111-128; M. Botha en H. van Vuuren, “Eksperiment en intertekstualiteit in ‘niggie’ ”, Journal of Literary Studies 23(1), Maart 2007, pp. 63-80; H. du Plooy, “Afstand en belewenis: liminale ruimtes en oorlewing in ‘niggie’ deur Ingrid Winterbach”, Literator 27(1), April 2006, pp. 1-22; M. Botha en H. van Vuuren, “Die enigmatiese aard van die trieksterfiguur in Ingrid Winterbach se ‘niggie’ ”, Tydskrif vir Letterkunde 45(2), November-Desember 2008, pp. 48-71; M.E. Botha, Eksperiment en intertekstualiteit: ’n studie van Ingrid Winterbach se “Niggie” (2002) en die “Oorlogsdagboek van Jan F.E. Celliers 1899-1902” (1978), asook ander Anglo-Boereoorlog tekste (M.A., Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port Elizabeth, 2006), passim. 57 Van der Merwe, “Verhale oor die Anglo-Boereoorlog”, p. 91. Temas wat aangesny word Wanneer daar na die groeiende volume letterkunde oor die Anglo-Boereoorlog gekyk word, ontstaan die vraag: Watter tipe sake leen hul tot die skryf van fiksie oor die oorlog? Watter invalshoeke is daar? Die volgende is van die temas wat onderskei kan word: § Veldslae en ander aspekte rakende die militêre verloop van die oorlog, byvoorbeeld Etienne Leroux se Magersfontein, o Magersfontein! en Karel Schoeman se Verliesfontein. f § “Helde”, byvoorbeeld Christiaan de Wet en Danie Theron. Kyk byvoorbeeld na Louwrens Penning se oorlogsromans oorspronklik in Nederlands geskryf, maar later deur Chris Barnard in Afrikaans vertaal en gepubliseer, naamlik Die leeu van Modderspruit (Pretoria: J.L. van Schaik, 1966), Die held van Spioenkop (Pretoria: J.L. van Schaik, 1967), Die verkenner van Christiaan de Wet (Pretoria: J.L. van Schaik, 1967), Die oorwinnaar van Nooitgedacht (Pretoria: J.L. van Schaik, 1967) en Die kolonis van Suid-wes Afrika (Pretoria: J.L. van Schaik, 1967). Kyk ook na At van Wyk se Kniel, krygsman (Kaapstad: Buren-uitgewers, 1968), ’n historiese roman oor De Wet. Verder is daar die tekste wat oor pres. Paul Kruger handel, byvoorbeeld D.C. Postma se Oom Paul: ’n simboliese drama in drie bedrywe en Anna M. Louw se roman Die groot gryse (Kaapstad: Tafelberg, 1968). In Mikro se jeugverhaal Vlam (Kaapstad: Human & Rousseau, 1970) is die perd met die titelnaam die held. Minder waarskynlike helde kom voor in A.H.M. Scholtz se Vatmaar en Afdraai, terwyl Christoffel Coetzee se Mannetjies Mentz-karakter ’n omstrede heldefiguur is. j g § “Skurke”, byvoorbeeld Joseph Chamberlain en lord Kitchener; en natuurlik die hendsoppers en veral die joiners. Hierdie is ’n tema wat nog nie werklik na behore in die Afrikaanse letterkunde ontgin is nie. § Tragiese figure, byvoorbeeld genl. Piet Cronjé wat te Paardeberg oorgegee het, daarna na St. Helena as krygsgevangene weggevoer is, en na afloop van die oorlog as ’n tipe “sirkus-akteur” in Anglo-Boereoorlogvoorstellings in die Verenigde State van Amerika opgetree het.56 Kyk in hierdie verband Sonja Loots se Sirkusboere (Kaapstad: Tafelberg, 2011). g § Rebelle, byvoorbeeld in Karel Schoeman se Verliesfontein, Engela van Rooyen se Vuur op die horison (Kaapstad: Tafelberg, 2000) en Adriaan Roodt se Die Kaapse rebel: die § Rebelle, byvoorbeeld in Karel Schoeman se Verliesfontein, Engela van Rooyen se Vuur op die horison (Kaapstad: Tafelberg, 2000) en Adriaan Roodt se Die Kaapse rebel: die 200 Die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse letterkunde oorlogsavonture van kommandant Edwin Conroy tydens die Tweede Vryheidsoorlog (Pretoria: J.P. Temas wat aangesny word van der Walt, 1998). Laasgenoemde is ’n roman wat op historiese feite gebaseer is. g § Penkoppe, byvoorbeeld in Mikro se Die jongste ruiter (Kaapstad: Nasionale Boekhandel, 1954), Fritz Steyn se Die penkopkommando (Johannesburg: Voortrekker Pers, 1941), J.H. van Dyk se Die kwêvoëlkommando: seuns wat manne was – ’n verhaal uit die Tweede Vryheidsoorlog (Morgenzon: Oranjewerkers Promosies, 1988) en H.S. van Blerk se Boeta gaan op kommando (Pretoria: J.P. van der Walt, 1977). g p § Die verskroeide aarde-beleid, byvoorbeeld in Engela van Rooyen se Vuur op die horison (Kaapstad: Tafelberg, 2000).  p g § Vrouens en kinders in interneringskampe – die vrou speel ’n deurslaggewende rol in fiksie oor die Anglo-Boereoorlog, met J.R.L. van Bruggen se Die gerig as een van die heel eerste feministiese verhale wat in Afrikaans geskryf is.57 Kyk verder ook na H.S. van Blerk se Tuin van herinnering (Kaapstad: Tafelberg, 1982), Maretha Maartens se Gezina en die bruin wind (Pretoria: HAUM-Literêr, 1990) en Franci Greyling se Helena in die tyd van tente (Kaapstad: Tafelberg, 1986). Oor die algemeen idealiseer die skrywers die vrou tydens die oorlog. Let egter ook op Jeanette Ferreira se Charlotta en Elsa Joubert se Die reise van Isobelle.  J § Vrouens en kinders wat vir die grootste deel van die duur van die guerrilla-fase te velde rondgetrek het en daarin geslaag het om uit die hande van die Britse kolonnes te bly – byvoorbeeld in Christoffel Coetzee se Op soek na generaal Mannetjies Mentz en Lettie Viljoen (Ingrid Winterbach) se Niggie.58  § Krygsgevangenekampe – die herinneringe van diegene wat as “bannelinge” oorsee gestuur is, is as boustof vir avontuur- en kinderverhale gebruik. Kyk byvoorbeeld na P.J. Nienaber se Nag op St. Helena (Bloemfontein: Nasionale Pers, 1944) en Eleanor Baker se Groot duiwels dood.  § Die plek en rol van swart en bruin mense, en hul belewing van die oorlog – hul plek en rol word sedert 1903 deur fiksieskrywers erken, maar hulle bly newekarakters, behalwe in A.H.M. Scholtz se Vatmaar en Afdraai. Kyk ook na Karel Schoeman se Verliesfontein, waar onder meer Abraham Esau se tragiese geskiedenis volledig beskryf word. Namate daar in die geskiedenis meer navorsing oor swart en bruin mense se rol in die oorlog gedoen is, figureer hulle ook sterker in oorlogsfiksie.59 Kyk ook weer na Ingrid Winterbach se Niggie. 59 De Wet, pp. 45-48. Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. Temas wat aangesny word 201 Wessels § Verhoudinge tussen wit en swart en bruin tydens die oorlog – kyk byvoorbeeld na G.H. Franz se Moeder Poulin (Kaapstad: Nasionale Pers, 1946), waarin ’n blanke oor die swart mense se ervaringe tydens die oorlog en die samewerking tussen wit en swart skryf en J.H. Immink se Die dasvelmasker (Pretoria: J.P. van der Walt, 1967), wat onder meer handel oor hoe ’n swart (bruin?) persoon ’n blanke motiveer om die stryd teen die Britte aan te knoop. p § Mediese aspekte – kyk byvoorbeeld na Wille Martin se boeke Die kolonel se dogter (Pretoria: Daan Retief, ca. 1984) en Lied van die balalaika (Kaapstad: Tafelberg, 1983), wat handel oor liefdesverhoudinge tussen buitelandse verpleegsters en Boere. § Mediese aspekte – kyk byvoorbeeld na Wille Martin se boeke Die kolonel se dogter (Pretoria: Daan Retief, ca. 1984) en Lied van die balalaika (Kaapstad: Tafelberg, 1983), wat handel oor liefdesverhoudinge tussen buitelandse verpleegsters en Boere.  g § Verraad – byvoorbeeld die joiners, na wie reeds verwys is.60 y j y § Heropbou ná die oorlog – kyk byvoorbeeld na Eleanor Baker se Groot duiwels dood.  § Liefdestemas – hoofsaaklik in populêre romans (ontspanningsliteratuur), byvoorbeeld Schalkie van Wyk se Aan die einde van die reënboog (Pretoria: Retief, ca. 1981), Fritz Steyn se Liefde en oorlog (Kaapstad: Human & Rousseau, 1985), Hennie Human se Die eerste winter (Pretoria: Van der Walt, 1999) en Peet Venter se Vlieg, duifie, vlieg! (Pretoria: Van der Walt, 1999). Die Afrikaanse literêre werke wat die Anglo-Boereoorlog as agtergrond gebruik, is kaleidoskopies en multiperspektiwies van aard. Karakters oor wie daar nog heelwat historiese navorsing gedoen kan word en wie se eskapades hul uitstekend leen tot die skep van romans (en die maak van vollengte-rolprente) is onder meer Scotty Smith en Fritz Duquesne. Ander aspekte wat ook nog literêr ontgin kan word, is onder meer die stryd in Kaapland (wat die vorm van ’n burgeroorlog aangeneem het) en die verhoudinge tussen Boer en Brit (blankes) enersyds en swart en bruin (“nie-blankes”) andersyds, die rol en belewing van swart en bruin mense tydens die oorlog, die Boere se optrede teenoor (in sommige gevalle teregstelling van) verraaiers in eie geledere, godsdienstige aspekte, en die verhoudinge tussen die republikeinse burgers en die buitelanders. 60 Kyk ook C.N. van der Merwe, “Waarheid en versoening by Van Melle se drie joiners”, Stilet 10(1), 1998, pp. 35-41. J. Huizinga, Verzamelde werken 7: Geschiedwetenschap; hedendaagsche cultuur (Haarlem, 1950), p. 102. 60 Kyk ook C.N. van der Merwe, “Waarheid en versoening by Van Melle se drie joiners”, Stilet 10(1), 1998, pp. 35-41. 61 J. Huizinga, Verzamelde werken 7: Geschiedwetenschap; hedendaagsche cultuur (Haarlem, 1950), p. 102. 4. Slotperspektiewe Feite (soos byvoorbeeld in onderafdeling 2 kortliks uiteengesit) mag nooit geïgnoreer word nie, maar historici moet bewus wees van die moontlikhede wat fiksie (soos byvoorbeeld in onderafdeling 3 uiteengesit) bied ten opsigte van ’n beter begrip van die verlede. Geskiedenis word immers in en deur middel van taal bedryf. Dit is seker ook nie toevallig dat in Engels “history” en “story” so naby aan mekaar lê nie. Of moet daar eerder ook verwys word na “her- story” en “our-story”? In die dialektiek tussen hede en verlede speel die verbeelding ’n belangrike rol. ’n Mens sou ook kon beweer dat dit soms nodig mag wees om in literêre tekste die verlede diskreet te “verdraai” ten einde mense met wie ander maklik kan identifiseer, aan die woord te stel – en só ook historiese waarhede aan ’n wyer gehoor bekend te stel. Die vooraanstaande Nederlandse historikus Jan Huizinga het (in die eerste helfte van die twintigste eeu) geskiedenis omskryf as ’n geestelike vorm waarin diegene wat tot ’n bepaalde kultuurgroep behoort, rekenskap gee van hul verlede.61 Dít word tradisioneel gedoen deur die 61 202 Die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse letterkunde verlede te bestudeer deur middel van veral boeke en/of, as jy ’n akademikus is of ’n baie besondere belangstelling in geskiedenis het, deur ook artikels te lees en/of oorspronklike dokumente te bestudeer. Deur letterkunde te lees, kan egter ook van die verlede rekenskap gegee word. Naas Huizinga se omskrywing van geskiedenis is daar uiteraard ook nog talle ander definisies. In sy diepste wese is geskiedenis egter die verhaal van die verlede en moet die historikus dus ook ’n storie vertel, en dit goed vertel. Die verhaal wat hy of sy vertel, is nie noodwendig “mooi” nie (want dit kan of mag die verhaal van byvoorbeeld die Nazi-konsentrasiekampe nooit wees nie), maar dit móét waar wees. Al is die karakters gewoonlik fiktief, kan goeie literêre werke ook ’n belangrike bydrae lewer tot die blootlegging van die waarheid omtrent die verlede.62 Die goeie skrywer, wat ook ’n populêre skrywer kan wees, bereik immers baie méér mense as wat die historikus (hoe ’n knap wetenskaplike hy of sy ook al mag wees) ooit van kan droom om te bereik. Skrywers in die algemeen speel dus ’n belangrike rol in die sogenaamde “gewone” of algemene lesers se beeldvorming omtrent die verlede en kan dus die algemene publiek help om rekenskap van hul verlede te gee. 62 Kyk bv. M. Rossouw, “ ’n Vernuwende blik op die verlede: Afrikaanse oorlogsliteratuur as (alternatiewe) bron van geskiedskrywing oor die indiwidu” in M. Hattingh en H. Willemse (reds.), Vernuwing in die Afrikaanse letterkunde (Bellville, 1994), pp. 253-264; W.A. de Klerk, “Letterkunde as geskiedenis: die oorvloediger geskiedenis”, Tydskrif vir Letterkunde 28(1), 1990, pp. 1-11. 63 Insig 134, Maart 1999, p. 2. 64 Wat betref bronne oor die metodologie van geskiedenis, waarin daar onder meer na die historiese roman as bron, en verwante sake, verwys word, kyk bv. R.C. Williams, The historian’s toolbox: a student’s guide to the theory and craft of history (2de uitgawe, New York, 2007), pp. 138-141; R.H. Canary en H. Kozicki (reds.), The writing of history: literary form and historical understanding (Madison, 1978), pp. 3- 39; M. Bentley (red.), Companion to historiography (London, 1997), pp. 865-866. 65 Kyk C. Bundy, “The future of our past: understanding South African history” (lesing gelewer tydens die Graham’s Town Kunsfees se Winterskool, 2.7.1999) en A. Wessels, “Om die toekoms van ons verlede te verseker: fasette betreffende die aard en uitdagings vir die geskiedenis-as-wetenskap vandag in Suid-Afrika”, Joernaal vir Eietydse Geskiedenis 34(2), Junie 2009, pp. 235-247. 4. Slotperspektiewe Juis daarom rus daar egter ’n groot verantwoordelikheid op die skrywers van fiksie om versigtig met historiese feite om te gaan. Hulle navorsing moet inderdaad van ’n hoë gehalte wees en op dieselfde vlak as wat van historici verwag word. Indien dit nie die geval is nie, is hulle misleiers en valse profete. In die Suid-Afrikaanse konteks moet natuurlik deurgaans in gedagte gehou word dat naas die feit dat elk van die onderskeie kultuurgroepe (Afrikaanses, Engelssprekendes, Zoeloes, Sotho’s en dies meer) van hul eie (beperkte) kulturele verlede moet rekenskap gee, kombinasies van hierdie kultuurgroepe, maar uiteindelik ook alle Suid-Afrikaners sáám moet rekenskap gee van hul gedeelde verlede. ’n Omvangryke stryd soos dié van die Anglo- Boereoorlog het immers alle Suid-Afrikaners op een of ander wyse geraak, en alle Suid- Afrikaners deel ook ’n gemeenskaplike koloniale verlede. Dit is opvallend, aldus Cas van Rensburg, “hoe verskriklik seer die neerslag van ’n eeu-oue ervaring nog in die bewussyn van ons hedendaagse skrywers lê. Die gedagte kom by ’n mens op, half onwillekeurig en nié noodwendig welkom nie, dat in hierdie herbelewenis deur soveel stories en vertellinge dalk ’n ontlading en suiwering skuil waarop die Afrikaanse kollektiewe onderroersels reeds geslagte wag”.63 Of het dit eerder iets te make met die feit dat 1994 ’n onherroeplike waterskeidingsjaar in die geskiedenis van die Afrikaner (en ander Suid- Afrikaners) was toe bykans drie en ’n halwe eeue se blanke heerskappy finaal beëindig is en veral die blanke Afrikaanssprekende ’n onsekere toekoms ingedwing is. ’n Natuurlike reaksie is om laer te trek, ook kultureel gesproke, en histories, kultureel, literêr en andersins bestek op te neem en rekenskap te gee. Deur die verlede te bestudeer en te beskryf – ook deur middel van historiese romans en kortverhale – word uiteraard ook rekenskap gegee en perspektief verkry. Letterkunde kan inderdaad soms ook die funksie van ’n tipe waarheids- en versoeningskommissie vervul. Dit is betekenisvol dat die oplewing en hernieude belangstelling in die Anglo-Boereoorlog, wat in die eerste plek saamgehang het met die honderdjarige herdenking van dié stryd, in ’n tydvak van politieke Sturm und Drang vir die 63 Insig 134, Maart 1999, p. 2. Td, 7(2), Desember 2011, pp. 185- 204. 203 Wessels Afrikaanssprekende, maar ook vir die breër Suid-Afrikaanse gemeenskap, plaasgevind het (tydens en na afloop van die werksaamhede van die land se Waarheids- en Versoeningskommissie, WVK). 4. Slotperspektiewe Sedert 2002 het daar egter nie veel nuwe literêre tekste oor die Anglo-Boereoorlog die lig gesien nie. Die historiese en literêre waarheid hoef nie noodwendig teenoor mekaar te staan nie; trouens, hulle moet mekaar aanvul.64 In die huidige tydsgewrig worstel sommige Afrikaanssprekendes om vrede te maak met die post-apartheid politieke bedeling. Juis in dié tye is dit belangrik dat Afrikaanssprekendes hul geskiedenis behoorlik sal bestudeer en sal besef dat die verlede (hul geskiedenis) nie noodwendig as knellende bande bejeën moet word nie, maar eerder as ankertoue. Wie vrede gemaak het met sy of haar verlede het ’n beter kans op ’n rooskleurige toekoms. Só iemand kan waarskynlik ook makliker vergewe, sonder om noodwendig te vergeet. Die skrywers van literêre werke kan die leser help om op ’n ontspannende (dog soms ook ontstellende) wyse die waarheid van die verlede te ontdek op weg na ’n versoening met daardie verlede en met die ander inwoners van die land. Deur verhale te lees wat in die verlede afspeel, word lesers sensitief gemaak vir hul geskiedenis en onthou hulle ook iets omtrent hul verlede en hopelik ook iets oor die sinloosheid van oorlog. Naas die geskiedenis-as-wetenskap, kan ook die letterkunde dus ’n belangrike rol speel om die toekoms van ons verlede te verseker.65 65 204

https://td-sa.net/index.php/td/article/download/237/214

Afrikaans

DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA g p g y Die ander kant van die saak is tog ook dat die kolonise- rende mag, dikwels nieteenstaande sy eie optrede en beleid, miskien bloot ter wille van administratiewe gerief, juis as ver- enigende mag opgetree het. Die mees klassieke voorbeelde hier- van is Engeland se administrasie van die eertydse veelvuldig- heid van Indiese state en ryke en vorstedomme, waaruit twee groot en getalsterke state gegroei het teen die tyd toe Brittanje sy mag teruggetrek het. Eweneens het Indonesië sy staatkun- dige eenheid eintlik te danke aan die administratiewe bind- mag van die vroeëre Nederlandse administrasie en bewind. In die tweede fase van die ontvoogding van die Afrika- gebiede is die oë weliswaar skerper gerig op die menslike aspek. Nou was die algemene idioom: nasiebou. Pres. Kenyatta het die dubbele strewe saamgevat in die leuse: Vryheid en eenheid. Om aan die nuut ontstane staat wat nou ontdaan was van die eksterne saambinding deur die koloniale mag, ’n binding van binne uit te verskaf, om die dikwels uiteen- lopende stameenhede en die reeds ontstamdes plus die etnies- en rasvreemde immigrantegroepe te sementeer, is en word getrag om die aandag te vestig op die pogings tot vereniging van mense en lojaliteite om die één faktor van die staat of die leier. Dit mag een van die faktore wees wat gelei het tot die besondere posisie van die leier as verpersoonliking van die staat. Die ander kant van die saak is tog ook dat die kolonise- rende mag, dikwels nieteenstaande sy eie optrede en beleid, miskien bloot ter wille van administratiewe gerief, juis as ver- enigende mag opgetree het. Die mees klassieke voorbeelde hier- van is Engeland se administrasie van die eertydse veelvuldig- heid van Indiese state en ryke en vorstedomme, waaruit twee groot en getalsterke state gegroei het teen die tyd toe Brittanje sy mag teruggetrek het. Eweneens het Indonesië sy staatkun- dige eenheid eintlik te danke aan die administratiewe bind- mag van die vroeëre Nederlandse administrasie en bewind. mag van die vroeëre Nederlandse administrasie en bewind. In die tweede fase van die ontvoogding van die Afrika- gebiede is die oë weliswaar skerper gerig op die menslike aspek. Nou was die algemene idioom: nasiebou. Pres. Kenyatta het die dubbele strewe saamgevat in die leuse: Vryheid en eenheid. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Die groeiende proses van ontvoogding van Afrika het plaasgevind met die klem op bepaalde gebiede: Ghana, Nigerië, Kenia e.d.m. Die mense van die gebiede het op die agtergrond van die kenniswêreld en van die bewussyn gebly. Hiervoor moet waarskynlik twee veroorsakende faktore verantwoorde- lik gehou word. Die een is ’n erfenis uit die koloniale tydperk. Dit was kenmerkend van die stormloop na Afrika dat die belanghebbende koloniseerders „kleims” afgepen het. Hulle het letterlik beslag gelê op territoriaal-administratiewe een- hede en het dienooreenkomstig grense bepaal waarby die organiese, histories-geworde etniese eenhede weinig of geen- sins in ag geneem is nie. Die tweede verklarende faktor is waarskynlik die feit dat die ontvoogdende koloniale moondhede na die Tweede Wêreld- oorlog, hoewel begaan oor humaniteit en menseregte onder die druk van ander veral, nog nie ontdaan was van die ou siening nie, terwyl juis die volksgedagte totaal ongewild was by die gangbare wêreldmening. Die menslike faktor kan dus alleen begripmatig weergegee word deur na die gebied te ver- wys wat deur hulle bewoon is. Wat in die kalklig verskyn, wat die hooflyne van die pers en die beriggewing van die radio gehaal het, was derhalwe die nuwe state wat nou tot stand gekom het en wel op die grondslag van die territoriaal-administratiewe eenhede wat ongeveer 'n eeu gelede deur die koloniseerders uit Afrika uitgekerf is. Die slagspreuk „verdeel en heers” is tradisioneel geasso- sieer met koloniale bewind en imperialisme. In werklikheid is dit slegs een kant van die saak. Dit is veral waar vir sover die koloniseerder in sy inwendige beheer veelal probeer het om te voorkom dat die samestellende eenhede van 'n onder- horige gebied kragte saamsnoer tot ’n georganiseerde een- heidsfront teen sy gesag. Een van die bekende metodes hier- toe was om die leiers oor te haal na die kamp van die regerende deur prestige-posisies, persoonlike voordeel, intimi- dasie e.d.m., en 'n tweede om agterdog en wantroue te wek tussen die groepe onderling. Die ander verdelingsaksie van die koloniserende het veelal, ook in Afrika, daarin bestaan dat die nuwe maghebber om 149 praktiese en strategiese redes en dikwels sonder enige beson- dere rede, uit onkunde grense vasgestel het wat dwarsdeur historiese en organiese eenhede soos stamme, volke, taal- groepe, statte e.d.m. gesny het. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Om aan die nuut ontstane staat wat nou ontdaan was van die eksterne saambinding deur die koloniale mag, ’n binding van binne uit te verskaf, om die dikwels uiteen- lopende stameenhede en die reeds ontstamdes plus die etnies- en rasvreemde immigrantegroepe te sementeer, is en word getrag om die aandag te vestig op die pogings tot vereniging van mense en lojaliteite om die één faktor van die staat of die leier. Dit mag een van die faktore wees wat gelei het tot die besondere posisie van die leier as verpersoonliking van die staat. Erken of verloën, die ondergrond van die strewe tot nasie­ bou was die onmiskenbare simptoom van die universeel-histo- riese verskynsel van, ten minste die begeerte na, volkswording of volkwees. Van die een kant gesien is dit die behoefte om aan die staat ’n organiese eenheidsgrondslag in die gestalte van die kultureel, histories en psigologiese eenheid, nl. die volk te gee. Andersyds: dat die volk sy politieke vergestalting in ’n staat probeer vind. Die opvallende is dat die gang hier van die periferie af na die sentrum gestimuleer word en nie 'n groei- proses van die middelpunt af na die omtrek is nie. Die kuns- rtiatige, rasionele en selfs gedwonge gerigtheid staan sterker op die voorgrond as die organiese, natuurlike proses wat ge- leidelik deur verstand en beleid in ordelike bane gelei word. g Op die ingeslane weg was en is die probleme velerlei. 150 Allereers is daar die intellektueel-psigologiese vraagstuk van die verbreding van die denke en siening van 'n stamsentriese na ’n nasie- of staatsentriese politieke benadering. Die politieke siening moes verbreed word — ’n proses wat nooit te gemaklik is nie — in die aanwesigheid van allerlei belemmerende faktore. 'n Ander aspek van die historiese faktor, dikwels ononder- skeibaar van die genoemde seksionele lojaliteite ten koste van 'n eenheidsvisie en lojaliteit, is die bestaan van ou vetes, negatiewe onderlinge waardering, werklike of gewaande be- dreiging van gevestigde groepsbelange e.d.m. Daar moet veel vergewe en vergeet word; daar moet nuwe onderlinge waar­ dering van mekaar kom voordat die primêre lojaliteit teenoor die kleinere groep verbreed word tot die grotere. Die hele lewenshouding moet eintlik omgekeer word. Voorheen is die fokus gerig op die stam of ander seksionele eenheid met die etniese of die nasionale vaag in die omtrek en teen die agter- grond — soms selfs in die gedaante van 'n bedreigende monster. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Die nuwe vereis 'n fokus op die omtrekke van die nasie en die staat met 'n vervagende of vervaagde bewussyn van die ver- skeidenhede daarbinne. ~"~Albei prosesse is tydsaam. Met die koloniserende en van buite saamhoudende mag nou uit die prentjie en die nodige van binne uit saambindende krag nog slegs ’n droom, word dit nog moeiliker om ’n staat te bestuur en ’n politieke same- lewing te ontwikkel. Diegene aan die stuur moet eintlik 'n wonderbaarlike mengsel van bomenslik-wyse staatmanskap en van politieke gimnastiek beoefen om behoue die oorkant te haal. Ons stelling is nie dat volkseenheid per se ’n stabiele en wyse regering waarborg nie, maar wel dat die vervanging daarvan met heterogene en botsende komponente die regerings- taak nog moeiliker maak. 'n Groot aantal staatswrakke en 'n ewe groot aantal moei- lik varende staatskepe in Afrika getuig van hierdie problema- tiek. Allerlei middele word aangewend om te kan bestaan en voort te gaan: beklemtoning van staatsprestige, leierstatus, dwang, politieke truks e.d.m. Brittanje se beleid ten opsigte van Kenia, Zambië en veral Rhodesië is daarvan getuie. Die V.V.O. en sy ondersteuners se beleid m.b.t. S.W.A. spreek die- selfde taal net soos die wêreldmening oor Suid-Afrika dieselfde grondtoon openbaar. Uiteraard wortel dié beleid en optrede in die denkrigting 151 van die hele huidige wêreld. Die rasionalistiese sosiologiese ge- dagte van ’n wêreldsamelewing omspan deur ’n wêreldstaat, die beklemtoning van die mensheid ontdaan van verskeiden- hede, eenheid deur eenvormigheid i.p.v. deur eensgesindheid, resulteer in die sfeer van die politieke denke in die opvatting dat elke staat as onderdeel van ’n eventuele wêreldstaat, 'n mikroskosmos moet wees. Die staat, groot of klein, sou van bó en van buite af die bindmiddel van die heterogene nasie wees. In hierdie denke — meer emosioneel en ideologies as realisties — word baie dinge uit die oog verloor en die mens meesal, onbewus miskien, aanvaar as 'n maklik plooibare suiwere rasionele wese wat primêr deur sy gesonde rede gelei word. Dit lê ten gronde van die wêreldbenadering oor S.W.A. Dat die Herero histories nie te vinde is vir ’n stelsel waarin Nama of Ovambo oor hom sal regeer nie is vir hierdie denke óf onbelangrik óf totaal onbekend. Dieselfde geld die houding van Herero en Nama m.b.t. die Damaragroep. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA In Nigerië het die veelgeroemde federale staat as „model demo- krasie" in Afrika in duie gestort omdat die samestellende etniese en godsdienstige komponente wantrouend teenoor mekaar staan. ’n Britse gesag van buite kon hulle saamhou; ’n Nige- riese gesag is onder omstandighede nie daartoe in staat nie. Uganda beleef iets soortgelyks ten opsigte van Buganda en die Kabaka. Die poging om Blank en Bantoe in Rhodesië tot ’n ontydige eenheid saam te dwing teen alle wense en be- geertes in, het reeds gelei tot ’n wêreldinsident. Waar Amerika die ywerige apostel van die „great society"- gedagte is, is dit interessant om te merk hoe die Amerikaanse ,.image’’ op Afrika geprojekteer word. Die V.S.A. is immers één groot staat met territoriaal, ekonomies, kultureel en politiek ingeskakelde gefedereerde state. Die bevolkings verkeer vry- lik(?) met mekaar en daar is gesamentlike optrede. Sonder enige diepgaande analitiese en historiese besef of etnologies- sosiologiese realisme word hierdie beeld — in sy verideali- seerde perspektief — sonder wysiging of aanpassing geprojek­ teer op Afrika. Afrika word, in dié siening, 'n territoriaal- en kultureel-sosiologiese eenheidskonsepsie en Africans die paral­ lel van Americans. Derhalwe bestaan daar in die politieke denke van die Amerikaanse beleidmakers geen problematiek nie. Gerieflik is vergeet dat die V.S.A. basies ’n Wes-Europese bevolkingsagtergrond het, dat „vreemdes” soos die Negers 152 nog nie vreedsaam geakkommodeer of bevredigend geassimi- leer is nie en dat die binnekoms van ’n sterk Asiatiese element in die weste van dié land met ’n aansienlike mate van politieke, kulturele en sedelike desorganisasie gepaard gaan. Om ’n verskil in hierdie verband raak te sien moet die aandag gevestig word op die R.S.A. Die Republiek is, volgens die wêreldmening en sommige van sy eie inwoners, uit pas met die res. Waarop word hierdie oordeel gebaseer? In die eerste plek seker op die koers wat Suid-Afrika inslaan en wat sterk histories verklaarbaar is, nl. die klem op die volkse of etniese. Die huidige bewindhebbers het die pad van die voZfcstryd ge- Ioop. Hierin is die begrip van Afrikanerskap vooropgestel. Na twee kante is dit beklemtoon en beleef: teenoor die Engels- sprekende maghebbers en mededingers en teenoor die getal- sterkere, opkomende, hoewel nog nie maghebbende Bantoes en ander nie-blankes. ’n Interessante proses is tans besig om hom hier te voltrek en een wat in sekere opsigte ’n teenstrydigheid bevat. Die onderskeiding (blanke) Afrikaner vs. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Bantoe plus nie-blanke is tot dusver hoofsaaklik as ’n rasse-onderskeiding verklaar en benader. Hoeveel misverstand en ellende dit vir ons ver- oorsaak het, kan moeilik bereken word. Deur skade en skande en deur nadere analitiese betragting is ons tans besig om die rassiese op die agtergrond te skuif en die konsep van etniese onderskeiding na vore te bring. Die kombersterm Bantoe met die ooreenstemmende veralgemeende Bantoebeleid, maak stadigaan plek vir die etnies onderskeidende terme van Zoeloe, Xhosa, Tswana en ander volkseenhede met hopelik ook meer aandag aan die implikasies daarvan vir die beleid en admi- nistrasie. Tog is daar vandag ook duidelik ’n tendens te bespeur wat eintlik strydig is met hierdie een en wel in die sfeer van die Afrikaner-Engelse verhouding. In 1952 en weer in 1960 is die leuse geformuleer: ons bou ’n nasie. Afrikanerskap, vrug van die etniese denke word terug gedu in die pers, die ekonomiese realiteite, die politiek e.d.m. deur die breëre nasiekonsep veral in die sin van aanvaarding van ’n gemeenskaplike staats- lojaliteit en patriotisme deur Afrikaans- en Engelssprekende Suid-Afrikaner. In dié verband is die term Suid-Ajrikaner betekenisvol. Geheel en al in verband met die besef van die bedreiging deur die nie-blankes se getalle, hetsy as ras-eenheid of volkere- 153 verskeidenheid of as albei gesien, het ’n derde begrip op die voorgrond getree wat eintlik teen die verloop in is, hoe ver- klaarbaar ook al. Die begrip blankedom ding vandag om voorrang mee met die ou bekende konsepte van Afrikanervolk- skap en Suid-Afrikaanse nasieskap. Hiermee is ons wesentlik terug by die rasse-onderskeiding en beklemtoning waarvoor slegs twee getuienisse aangehaal hoef te word: die wetgewing ten opsigte van die Kleurlinge en die immigrasiebeleid. In hierdie verband lewer die R.S.A. ’n illustrasie van die ganse problematiek. Geheel in stryd met die volstruispolitiek van die wêreld, het Suid-Afrika tot kern van sy beleid geneem die volkekundige vraagstuk van etnogenese, die geboorte en groei van volke. Soos hierbo aangestip het ons weliswaar uit die kors van die tradisionele en uit die labirint van poli­ tieke oorwegings en gevestigde belange nog nie volkome daarin geslaag om 'n onbevange en heldere blik op die besonderhede van die situasie te kry nie. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Die beweging is nogtans, miskien voel-voel en struikel-struikel en selfs in halwe sirkels in die één koers: om geleenthede te skep vir en ’n proses te bevorder van saamgroeiing van etnies en kultuur verwante eenhede tot volke en hulle onderskeiding van ander minder verwante een­ hede; die erkenning en ontwikkeling van ’n bepaalde gebied as tuisland en vaderland in daardie etniese eenheid en die uitbou van politiek-administratiewe apparaat as staat of poli­ tieke vergestalting van elke volk. Hierdie beleid berus op die uitgangspunt van die volkstaat as ideale politieke ordening, omdat dit die natuurlike gesags- vorm van die volk is met die minimum van konflikpunte en strydvlakke. Hieraan het die wêreld ’n broertjie dood vanweë die heersende opvatting dat nasionalisme of etnosentrisme — die sentimente om die volksbestaan — die groeibodem van alle euwels en boosheid is. (Vgl. Jan Rabie: Die Evolusie van Nasionalisme). In die praktyk geld dit uiteraard altyd die nasionalisme en volksliefde van ander. Op hierdie gebied staan die V.S.A. se binnelandse en buitelandse beleid nie ’n haar- breedte terug by dié van Rusland, China, Frankryk en S.A. vir sover dit etnosentries gemotiveerd is nie. Sodanige uitgangspunt vereis opnuut weer ’n duidelike antwoord op en herwaardering van die verhouding van volk, nasie en staat en 'n noukeurige analise van die volksbegrip, wat selfs in die Volkekunde grootliks uit die gesigsveld gestoot is. Die volk, moet ons onthou, is ’n eenheid. Maar prinsipieel 154 is dit ’n ope eenheid hoewel nie perkeloos en vormloos oop nie. Daarin is aanwesig die werking van middelpuntsoekende en middelpuntvliedende kragte, van „fission and fusion”; aan- vaarding en weiering. Terselfdertyd is dit ’n eenheid wat interne verskeidenheid omvat en geen dooie eenselwigheid veronderstel nie, hoewel die verskeidenheid ook sy perke het. Met die volk as prinsipieel ope en verskeidenheidseenheid word verwys na die feit dat dit anders as ’n ras „vreemde” toevoeginge kan ontvang sonder om noodwendig of prinsi­ pieel, behalwe wat sy biologiese samestelling betref, sy identi- teit te verloor. ’n Volk kan verander sonder verlies van iden- titeit; ’n ras nie. Want juis die essense van ’n volk se onder- skeidende bestaan, sy kultuur, is onderhewig aan gedurige wysiging hetsy van buite of van binne. Maar die wysiginge, hetsy in biologiese samestelling, hetsy in kultuurpatroon, hetsy in historisiteit, is nie onbeperk nie. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Alle innovasies, biologies of kultureel, van buite of binne staan voor 'n poort met twee grendels: om te aanvaar en om aanvaar te word. Nuwelinge, immigrante, mag bereid wees om die volk waarby hulle hulle voeg te aanvaar terwyl daardie volk vanweë sekere vreemd- hede, vertolkinge, waarderinge, nie bereid is om hulle te aan­ vaar nie, of omgekeerd. Oor wat aanvaar sal word, is moeilik te profeteer omdat ons hier met ’n komplekse motivering te doen het. Tog is dit nie onmoontlik om met kennis van be- paalde omstandighede voorspellinge te waag en selfs op enkele algemene neiginge, moontlikhede en waarskynlikhede te wys nie. 'n Gemeenskaplike vaderland, liefde vir ’n bepaalde land- gebied, ook genoem patriotisme, kan bv. ’n baie sterk bindings- faktor wees selfs tot so ’n mate dat dit uiteenlopende elemente tot ’n volk kan help saamsnoer en -bind. Hierdie element word meesal sterk beklemtoon. Wie saamwoon is geneig om saam te groei en moet ten minste een of ander akkommodasiepatroon vind, al is dit in die etniese gelaagdheid van die Hima-Iru of die Hutu-Tutsi. Maar die rol van die grond is afhanklik van ander en nog kragtiger faktore. As elemente X en Y wat op dieselfde grondgebied of in aangrensende gebiede woon, be- geer om een te word, of negatief gestel, geen beswaar voel om tot een te vergroei nie, dra die gemeenskaplike patriotisme, die eenheid in woongebied onteenseglik veel by tot die etniese vergroeiing op biologiese, kulturele en politieke gebiede. Aan die ander kant kan liefde vir dieselfde gebied van 155 onderskeie etniese eenhede wat deur historiese gebeure terri­ toriaal gemeng of in noue buurskap woon, juis ’n onoorkome- like struikelblok vorm op die pad na volkskap en juis die stryd- faktor word indien die betrokke elemente beswaar het teen eenwording. Suid-Afrika se geskiedenis van Boer vs. Brit, blanke vs. nie-blanke, Duitsland en Frankryk oor die Saar, en talle ander voorbeelde spreek duidelike taal hieroor. In daardie dele van Afrika waar blankes en ander nuwe immigrante (Asiate in Oos-Afrika bv.) gevestig geraak het aan die grond, was die wrywing die felste, terwyl in Wes-Afrika waar blankes hoogstens amptenare en handelaars was maar geen boerende koloniste nie, die ontvoogding die maklikste verloop het. g g p Getalle speel ook ’n rol. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Dit is opmerklik dat indiwiduele vreemdelinge, nuwelinge wat geen groep vorm nie vanweë hulle geringe getalle en gevolglike verspreiding oor die etniese een­ heid waaronder hulle hulle bevind makliker geassimileer word. Wanneer vreemdelinge ’n bepaalde getalsverhouding — die optimum is nog nooit vasgestel nie — bereik, word die vreemdheid makliker as bedreiging ervaar en word opname moeiliker. Dit is die situasie van Asiatiese en blanke minder- hede oral in Afrika. Dit hang natuurlik ook daarmee saam dat die immigrantegroepe dan self enige assimilasie kan begin teenstaan. g Oor ’n gemeenskaplike taal as bindingsmiddel, as bevorde- raar van volkskap kan daar geen verskil bestaan nie. Deur jou land met ander te deel kan jy jouself in gevaar stel; deur jou taal met ander te deel word jy alleen maar net sterker. Omge- keerd is taalverskille ’n sterk negatiewe element: dit identi- fiseer die vreemdeling, die onvolkse. Dit is veral kragtig as daarmee ander skeidingsfaktore soos ou vyandskappe en be- dreiginge geassosieer word. (Vlaams- en Waalssprekende Beige, Afrikaans- en Engelssprekende Suid-Afrikaners). In Afrika is dit uiters belangrik. Met die verspreiding van etlike honderde tale en dialekte oor ’n 60-tal potensiële volke, kry haas elke (wordende) volk, in elke geval elke staat te doen met die kwessie van ’n taalverskeidenheid en met die praktiese aktuali- teit: watter een is die landstaal? Hoe moet opgetree word om nie aanstoot te gee aan die verskillende taalgroepe nie? Dit mag prakties wees om één omgangstaal as kommunikasiemiddel te hê, maar dan liefs ’n neutrale of vreemde soos Frans of Engels of Swahili of Fanakalo eerder as die taal van een be- sondere groep wat aanstoot aan ander kan gee. Dit is opmerklik 156 hoe die inboorlingtaal in die nuwe state na vore skuif, soos die onderrig in Setswana in Botswana. Hierin lê ’n simptoom van herwaardering van die volkseie en dus van die ontwakende volkskap. p Die religie is ook ’n faktor wat nie buite rekening gelaat mag word nie. Eén nasionale godsdiens, is 'n bindende faktor van onberekenbare krag. Dit geld in Afrika soos in die geval van die meeste primitiewe volke waarin die kultuur deur en deur religieus georiënteerd is en die sekularisasieproses eintlik weinig gevorder het, in die besonder. Islam en Animisme in een staat, bly ’n bron van botsing soos dit in die geval van die Soedan en van Nigerië besonder duidelik getoon is. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Histories- etnologies gesien het die koms van die Christendom tot dusver ook veelal gedien as ’n skeidende faktor waar die hele volk nog nie gekersten is nie en word die stryd tussen Christendom, Islam en Animisme dikwels op die volk oorgedra. Die seku- lariseringsproses met ’n quasi-Christendom mag ’n obstruksie word op die weg van volksgroei in baie Afrikagebiede. Opvoeding, in die breë sin van die woord, en beskawing speel ’n wisselende rol veral omdat dit gekoppel is aan die omvang van die etniese horison. ’n Hoë algemene ontwikke- lingspeil neig daartoe om die horison te verbreed en ’n laer peil om dit te vereng. Dieselfde opvoedingsinhoud en vlak kan grootliks help om saam te bind, maar groot opvoedingsver- skille tussen onderskeie etniese eenhede wat weerspieël word in beskawingsverskille is ’n skerp skeidingsfaktor. Dit moet gesien word teen die agtergrond van die verskynsel dat by 'n hoër opvoedingsvlak die rasionele of verstandelike faktor as regulerende en motiverende sterker op die voorgrond kom, terwyl by die meer primitiewe die emosionele en tradisioneel bepaalde gevoelspatroon die deurslag gee. Afrika bevat, in stryd met die beeld wat blykbaar by baie bestaan, deureenvermengd in die verskillende gebiedstate en nie net naasmekaar wonend in etnies-gebaseerde politieke een­ hede nie, ’n groot aantal verskeidenhede wat vir die etnoge- nese 'n obstruksie vorm. Die gebruik van die term African wis dié verskille net so min uit as die benaminge Asiaat, Euro- peaan of Amerikaan die inwoners van hierdie kontinente redu- seer tot eenselwige bevolkings. Alhoewel die naam geassosieer word met sg. swart volke, is almal nie eers Negers of Negroïde nie, maar het Afrika reeds die tuiste geword van volke en volkskomponente van Europese, Asiatiese, Hamitiese en Semi- 157 tiese oorsprong plus die Khoisan en ’n nuwe komponent, die Kleurling. Naas hierdie raskundig-biologiese verskille is daar uiteenlopend gefundeerde of gewortelde kulture en beskou- ings: Europees-tegnoIogies-Christendomlik georiënteerd; Oos- ters-religieus-kommersieel; Islamities, religieus bepaald; Ne- groied-landboukundig, sedentêr en matrilinies gebaseerde so- wel as Hamitiese, pastorale en nomadiese groepe. Om kompo- nente van meer as een hiervan in ’n staatsgemeenskap te akkommodeer en te laat saamgroei tot ’n eenheidskultuur en ’n volk, is geen geringe taak nie. tiese oorsprong plus die Khoisan en ’n nuwe komponent, die Kleurling. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Daarby het die jongere geslagte deur die verval van die stamskole al minder bekend geword met die stamgeskiedenis. Dan is daar ook diegene wat doelbewus die veridealiseerde vermitologisering van die Bantoeverlede ter hand geneem het soos Mutwa e.a. Hierdie ontwaking tot die besef van ’n eie volksgeskiedenis is ’n belangrike simptoom in die verskynsel van etnogenese, maar of die betrokke voor- beeld in die doel slaag, is ’n ope vraag. beskawingstandaarde wek blykbaar ’n skaamte oor hulle ge- skiedenis uit die tyd voor die koms van die blanke en selfs gedurende die eerste kontakfase. Hulle wil dit nie aanvaar as hulle geskiedenis nie. Daarby het die jongere geslagte deur die verval van die stamskole al minder bekend geword met die stamgeskiedenis. Dan is daar ook diegene wat doelbewus die veridealiseerde vermitologisering van die Bantoeverlede ter hand geneem het soos Mutwa e.a. Hierdie ontwaking tot die besef van ’n eie volksgeskiedenis is ’n belangrike simptoom in die verskynsel van etnogenese, maar of die betrokke voor- beeld in die doel slaag, is ’n ope vraag. Hoe moeilik hierdie vraagstuk word, kan gesien word wanneer ons let op die feit dat deur die toedoen van die koloniale tydperk die meeste state vandag bevolkinge omspan bestaande uit allerlei etniese komponente wat nog één kultuur, nog één godsdiens, nog één geskiedenis het. Hiervan noem ek enkele as besondere voorbeelde: Nigerië, Kenia, Tanzanië, Zambië, Algerië, Kongo, Angola, Mosambiek, Soedan, Uganda, Rhodesië, S.W.A. (en die R.S.A. soos die wêreld hom wil sien). ( ) Hierdie feit beklemtoon twee aspekte. Enersyds is etniese eenhede hierdeur politiek, ekonomies en andersins versnipper soos in die geval van die Tswana, die Swazi’s, die Ovambo, die Masai, die Somalis met die Nilote van Noord-Sentraal-Afri- ka as 'n klassieke voorbeeld, naamlik verdeel onder die Soedan, Sentraal-Afrikaanse Republiek, Uganda, Kongo en Kenia. Die een kant verteenwoordig dus die uiteenhou van saamhorige komponente. Die ander openbaar die vraagstuk van die saamvoeging van nie-saamhorige eenhede. Om ’n staatspatroon op etniese basis in Afrika te rekonstrueer sal baie veranderinge en herreëlings van grense en state vereis. Eers sal dit „depart”-heid vereis om tot by apartheid te kom (Mosaka). In hierdie opsig is partisie ’n aktuele beleidsvraag- stuk soos in die R.S.A., Rhodesië, Nigerië ens. Maar eweneens vereis dit nuwe samevoegings soos in Somalië, die Nilote, Togo, ens. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Naas hierdie raskundig-biologiese verskille is daar uiteenlopend gefundeerde of gewortelde kulture en beskou- ings: Europees-tegnoIogies-Christendomlik georiënteerd; Oos- ters-religieus-kommersieel; Islamities, religieus bepaald; Ne- groied-landboukundig, sedentêr en matrilinies gebaseerde so- wel as Hamitiese, pastorale en nomadiese groepe. Om kompo- nente van meer as een hiervan in ’n staatsgemeenskap te akkommodeer en te laat saamgroei tot ’n eenheidskultuur en ’n volk, is geen geringe taak nie. g g g Van besondere betekenis vir die etnogenese is die geskie- denis. Enersyds oorwegend skrifloos en andersyds alleen in enkele gevalle werklik volke, bestaan daar in Afrika weinig volksgeskiedenis. In suidelike Afrika het slegs Tsjaka, Moshoe- shoe en Umswati enigsins daarin geslaag om uit stamgroepe en stamme ’n volk binne één nasie- en staatsgemeenskap saam te snoer. Hoogstens sou ons Mzilikazi se werk, nl. om uit een Ngunistam deur dwanginlywing van Sotho-elemente, 'n volk te bou, kon noem. Maar vandag bestaan die Ndêbêlê (Matebêlê) nouliks nog as volk en het dit weinig vooruitsig op eie nasie- skap en vaderland. Ander voorbeelde is te vinde in Egipte, Ethiopië en in ander Noord-Afrika-gebiede. Alleen Egipte en Ethiopië het ’n werklik ou volksgeskiedenis en daarby een wat die volkstrots op grond van oeroue voorvaderlike presta- sies kan aanwakker. Die ander Noord-Afrikaanse volke(?) se geskiedenis dateer van die sewende eeu, d.w.s. van die Isla- mities-Arabiese verowering af. Dié van die suidelike volke is nouliks 'n eeu oud. Vir die volksbewussyn is 'n besef van historiese verbonden- heid en van toekoms-gemeenskaplikheid wat daaruit opspruit van buitengewone belang. Wat daar aan geskiedenis bestaan — op enkele uitsonderinge ná — is legende en mite. Elke volk is geneigd om sy geskiedenis te vermitologiseer: dit is hierdie, meesal verheerlikte en veridealiseerde „goue verlede” wat psigologies ’n volkstimulus is, nie die wetenskaplike en kritiese geskiedenis wat die voile waarheid oor volksprestasie en mis- lukking oopkrap en blootlê nie. ’n Volk leef bewus uit sy ge­ skiedenis soos hy dit wil onthou. Onder die Bantoes gewaar ek ’n interessante verskynsel — een wat nie totaal onbekend in die Westerse (en Oosterse) wêreld is nie, nl. van geskiedenis ontkenning. Dit geld waarskynlik hoofsaaklik van die gelet- terdes. Hulle kennismaking met en aanvaarding van Westerse 158 beskawingstandaarde wek blykbaar ’n skaamte oor hulle ge- skiedenis uit die tyd voor die koms van die blanke en selfs gedurende die eerste kontakfase. Hulle wil dit nie aanvaar as hulle geskiedenis nie. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Hierdie situasie is waarskynlik een van die mees gekompliseerde erfenisse uit die Europese stormloop van Afrika en die afpen van koloniale kleims. p In die oë van die wêreld is dit ’n onbegonne taak en 'n dwase ideaal. Die wedervraag is of dit nie makliker sal wees nie om dié ideaal te bereik, en profytliker met ’n veel besten- diger en ryker uitkoms as om te ywer vir die saamgroei van heterogene en veelal strydige rasse-, kulturele-, beskawings-, 159 taal- en historiese elemente tot ’n 'homogene staatsgemeenskap waarin die meeste oorsake vir konflik en onenigheid onder- vang sal wees. ’n Nadere aanduiding van enkele gevalle mag die probleme enigsins meer konkreet in perspektief stel. Algerië, die Kongo, Kenia, Tanzanië, Zambië, Rhodesië en Suid-Afrika, in beson- dere sin ook Angola en Mosambiek, illustreer die vraagstuk van rasse- en beskawingsverskille in dieselfde staat. M.i. was die rasseverskil aanvanklik sekondêr m.b.t. die beskawings- andersheid maar oral is die verskil in lewenswyse en -waardes, gefokus en geprojekteer op en gefundeer in die sigbare soma- tiese verskille. Hierdie kompleks het tot dusver nog ’n onoor- koomlike hindernis tot nasie- en volkseenheid gevorm en selfs aanleiding gegee tot ernstige konflik. Die aansprake van Kenia, Zambië en Tanzanië op die geslaagdheid van die proefneming met veelrassige nasieskap ten spyt, is daar geen werklike eenwording nie. Daar is hoogstens ’n gekunstelde vrede, enigsins aangehelp deur die kleiner wordende minderheid van blankes. Tekens van wrywing met die Asiatiese groep in Kenia en Tanzanië is orals te lees. Lande soos Nigerië, Kongo, Kenia, Tanzanië, die Soedan bevat ook ’n ander kompleks van skeidende faktore. Die ras- kundige is enigsins minder opvallend maar dié gebaseer op uiteenlopende inheemse kulture soos herders, landbouers en handelaars, patri- of matriliniêre verwantskapsberekening, Islam en Animisme, taal- en stamaffiniteite laat hulle deeglik geld. Nigerië kan nieteenstaande die poging tot saambinding deur die Britse administrasie met behulp van ’n Westminister- konstitusie, die invloed van werklik belangrike en bekwame staatsliede, die staatkundige eenheid teen die druk van etnies onverwante eenhede nie bewaar of herstel nie. In Angola en Mosambiek is Portugal eintlik, meer in lyn met die wêreldmening as met Suid-Afrika, besig met die twee- ledige doelstelling om blank en Bantoe te verenig tot gemeen- skaplike Angolese en Mosambiekse komponente van die Portu­ gese volk. Dit is ’n gedugte taak. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Gedagtig aan wat in Brazilië en elders in Suid-Afrika gebeur het, moet toegegee word dat assimilasie tussen Bantoe en Portugees in hierdie twee pro- vinsies makliker kan gebeur as in die lande hierbo genoem. Die geskiedenis leer ons dat die Suid-Europese volke makliker die rasgrens oorsteek as die Noord-Europeërs. Die finale doel staan onder ’n skerp vraagteken. Weer 160 in die lig van die geskiedenis van Brazilië en van die Portu­ gese beleid om vanweë sterk militêr-strategiese en ekonomiese motiewe, groter getalle soldate-nedersetters uit te stuur, is dit meer as ’n blote moontlikheid dat ’n nuwe patriotisme mag ontstaan wat die gi'ondslag sal vorm van Mosambiekse en Angolese nasies en volke, los van Portugal soos Brazilië vroeër of soos Amerika in die geval van Engeland in die verlede... en Rhodesië in die nabye toekoms? y Veral in daardie gebiede waar die vestiging van blankes en die toedoen van ander faktore die beskawingsontwikkeling van die inboorlingvolke van Afrika besonder gestimuleer het, het ook ’n nuwe hindernis in die weg van die volksgroei ont­ staan. Hier is veral ter sprake die sosio-ekonomiese differen- siasie met alles wat daaromheen geskaar kan word. Dit sluit die groter of kleiner groep in wat deur die blanke se opvoe- dingsmiddele iets opgedoen het uit die Westerse beskawing. Maar wyer as hierdie kern moet ook ingesluit word die groter groep wat regstreeks of onregstreeks uit hulle stammilieu gelok of gedwing is na die nuwe bestaansentra: na boerderye en nywerhede, na dorpe en stede. Afgesien daarvan dat hulle met nuwe en voorheen onbekende bestaanswyses kennis ge- maak en daardeur van die ekonomies-bepaalde patroon van hulle tradisionele kultuur losgeraak het, het nuwe beroeps- groepe en klasse ontstaan. Meesal was dit ’n geval van ruim- telike en kulturele verwydering van die bekende en tradisionele. Die eerste generasie het nog die opvoeding as band besit; die tweede het dit onregstreeks, sonder eie belewing, van die ouers ontvang; die derde is wesentlik vreemdelinge met geen ander eie kennis van vaderland, kultuur en lewenswyse as dié van die omgewing waarin hy gebore en getoë is nie. Dit het gebruik geword om na hierdie proses en toestand te verwys met terme soos ontstamming, denasionalisering, verstedeliking en verwestering. Die korrekte en presiese inhoud hiervan is nie altyd omskryf nie. Ondersoek toon aan dat dié woorde nie noodwendig sinonieme is nie. 15 Maart 1967. DIE PROBLEMATIEK VAN VOLKSWORDING IN AFRIKA Mense kan ontstam sonder om te denasionaliseer; hulle kan uiterlik verstedelik sonder om te ontstam; hulle kan verwesters sonder om hulle volkskap af te sweer. Nogtans bly die feit dat dit ’n ontwikke- ling verteenwoordig wat verwydering van die tradisionele bevorder en ’n saamgroei tot volkskap erg kan belemmer. Libe­ rie sit vandag met die probleem van skeiding tussen die Kreole (nakomelinge van die vrygesette slawe) en die inheemse be- 161 volking van die gebied. Die gewese Franse gebiede het lank te worstel gehad met die elite wat hulle heil gesoek het in die strewe na inskakeling by die Franse volk. In die R.S.A. is een van die aktueelste probleme van afsonderlike volksont- wikkeling, die herstel van 'n eenheidsbewussyn en -strewe tussen die verstedeliktes en die tuislanders. Hier moet ’n sintese gevind word tussen die oue en die nuwe wat vir almal heilsaam sal wees. J. H. Coetzee. 15 Maart 1967. 162

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1380/1486

Afrikaans

BOEKBESPREKINGS G. P. van Itterzon: Naar een Petrusdienst? Willem de Zwij- gerstichting 1973. Verteenwoordig deur Pro Rege, Posbus 343, Potchefstroom. 59 bladsye. Prys Rl,40. Hierdie werk bespreek vrywel alle relevante Skrifgegewens wat lig werp op Petrus as apostel. Die studie wil antwoord op ’n duidelike behoefte wat in die moderne ekumeniese beweging na vore kom. In die Nederl. Herv. Kerk het H. Berkhof die behoefte gestel „dat we in onze protestantse kerken onbevangen gaan nadenken over de zin van een personeel universeel ambt” (p. 5). Die ekumeniese bewe­ ging wek die behoefte dat daar ’n sentrale „amp” moet wees ter wille van die organisasie en regering. Tweedens het die uitsprake van die Roomse Vaticanum I en daarbenewens die kritiek van prof. Hans Kiing van Tubingen ook ’n verantwoording nodig gemaak oor die vraag of daar werklik op Skrifgronde van ’n Petrusdiens sprake moet of kan wees. g Die skrywer slaag uitmuntend daarin om rustig alle Skrifgege­ wens na te gaan, baie kort en duidelik te behandel oor die Petrus­ diens, die Petrus-teks en Petrus en Rome (die tradisie). Hy gee aandag aan die insigte van KUng en beantwoord ten slotte sonder die minste huiwering die vraag of die reformatoriese kerke ’n Petrus-diens moet begeer, negatief. g , g Die ekumenisme het die vraag na „eenheid” voor elke deur geplaas. Die „mode” ken veral ’n organisatoriese eenheidsbegrip en daarom is hierdie vraagstuk aktueel, eerstens in Europa in die beweginge om eenheid tussen Roomse en Protestantse Kerke, maar tog ook by ons. Die begrip „eenheid” word van sy belydenisbetekenis ontdaan en die belydenis word ook vertolk in terme van die formele, die belydenisskrifte, wat grotendeels gerelativeer word vanweë hulle ouderdom ens. Gevolglik kom die institusionele en formeel organi­ satoriese eenheid dominerend na vore. Die onbevredigende situasie rondom die W.R.K. met sy „sekretariaat” wek vanself die behoefte na ’n „Petrus”-diens. Teen hierdie agtergrond het Van Itterzon aan die reformatoriese teologie ’n guns bewys om so eenvoudig en bevatlik die Skrifgegewens oor Petrus na te gaan. ’n Enkele voor- beeld toon hoe prikkelend hy ontleed het: Hy toon aan hoe die Skriftuurlike diens van Petrus (wat Rome formeel nog huldig met die titel slaaf van slawe vir die pous) oorgegaan het tot ’n inter- pretasie van ’n Petrus heerskappy, ’n judisiële primaat of monargaal- juridiese mag (p. 40 v.) met ’n bepaalde eie veld van jurisdiksie. In die Skriflig In die Skriflig 52 BOEKBESPREKINGS Die besinning oor dergelike vrae aan die hand van Van Itterzon se brosjure dwing ook altyd weer tot die kritiese selfondersoek en ’n mens wonder in hoeverre nie ook by reformatoriese kerke (en by ons?) verskuiwings plaasgevind het nie sodat die diakonia eintlik in die sin van leidende magte of jurisdiksie-opdragte vertolk word nie en gevare van dominokrasie, sinodokrasie, kollegialisme, regle- mentarisme ens. ’n gevaar in haas elke protestantse kerk geword het nie. Die aktualiteit van die onderwerp maak die brosjure inder- daad lesenswaardig B S j g p p j Die besinning oor dergelike vrae aan die hand van Van Itterzon se brosjure dwing ook altyd weer tot die kritiese selfondersoek en ’n mens wonder in hoeverre nie ook by reformatoriese kerke (en by ons?) verskuiwings plaasgevind het nie sodat die diakonia eintlik in die sin van leidende magte of jurisdiksie-opdragte vertolk word nie en gevare van dominokrasie, sinodokrasie, kollegialisme, regle- mentarisme ens. ’n gevaar in haas elke protestantse kerk geword het nie. Die aktualiteit van die onderwerp maak die brosjure inder- daad lesenswaardig. B. S. nder B. S. In die Skriflig 53 Drs. A. N. Hendriks: Als Huisverzorger Gods. Handreiking aan de ouderling, De Vuurbaak, Groningen 1972. Verkryg- baar by Pro Rege, Posbus 343, Potchefstroom. 98 bis., R2,60. Hoewel die skrywer eintlik die jong en onervare ouderling op die oog het, behandel hy die stof sodanig dat elke ouderling (predikant en „gewone” ouderling) met groot vrug van hierdie werk gebruik kan maak. Die werk word in vyf hoofstukke aangepak; die ouderling en die N.T.; die ouderling en die huisbesoek; die ouderling en die sieke- besoek; die ouderling en die prediking; die ouderling en die bediening van die tug. Deurgaans word die Skrifgegewens in kort sinvolle para- grawe onder opskrifte bespreek, maar aan die einde van elke hoof- stuk kom ook ’n uitgebreide bronnelys voor. Die werk is dus meer as ’n bloot „populêre” behandeling van die onderwerp. ’n Mens kan dit ’n stukkie geslaagde teologie in eenvoudige en bevatlike taal noem. Hierdie werk sou vanuit ’n hele paar teologiese dissiplines met vrug gelees kon word: kerkreg, pastoraal en hoofstuk 4 het selfs baie vir die homiletiek te sê. Die skrywer jag nie na die mode nie en is ook nie verknog aan stereotipe vorme nie. Soos hy B. BOEKBESPREKINGS Holwerda as prediker hoog aanprys, so verantwoordelik is die bantering van sy stoL Dit behoort eerstens die predikant-ouderling wear te oriënteer en te inspireer en kan ook ’n goeie bron wees vir oriënteringsbespre- kings onder ouderlinge. Hendriks benader die ouderlingdiens tereg vanuit die oogpunt dat die gemeente daardeur opgebou moet word. Of sy onderskeiding van ’n drieërlei taak (pastoraal, regering, waak oor die leer) heelte- mal opgaan, wil mens betwyfel. Dit is miskien eerder fasette van dieselfde saak en daar sou meer genoem kon word (p. 12 v.). Tereg wys hy die idee dat ouderlinge op „inspeksie” rondgaan af (p. 26), maar tog kom die tipiese Hollandse benadering van die dienste telkens na vore wanneer hy op die institusionele, die „amp- telike” karakter, die nadruk wil lê, waardeur m.i. tog die primêre roeping en verantwoordelikheid as ’n ouderling- of opsienerdiens opgeoffer word aan ’n kerkraadsmatige benadering van die diens. Sy benadering van die sogenaamde ,,geestelike gesprek” en waarskuwing dat dit piëtisties verstaan kan word, is mooi duidelik (p. 28). Hy gee tereg die inhoud van ’n „geestelike gesprek” as enig- iets wat die „lewenswandel” betref, omdat die werk van die Gees nie in ’n kompartementjie nie, maar in die dagelikse lewe na vore kom. Hier en elders, soos by die besoek aan siekes, gee hy baie waardevolle en praktiese wenke. Die hoofstuk oor die ouderling en prediking bevat miskien eerder aanwysings vir die homiletiek. Tog wys hy op die groot taak van die ouderling om toesig oor die prediking te hou (p. 69). Dit is seker alles ter sake, maar die vraag doen hom maar net voor: hoe sal dit gaan met ’n ouderling wat op die resep van Hendriks so omvattend op die diens van die „spesialis”, die dominee, gaan let? Hy wil die weg wys hoe dit moet geskied — maar die vraag is of die ouderling nie tog maar gaan teenspoed kry nie ! ! B. S. B. S. 54 In die SkrijUg 54 G. Th. Rothuizen: W at is ethiek?, J. H. Kok, Kampen 1973. 216 bladsye. Prys R5,80. Die Gereformeerde etiek is nie sleg daaraan toe wat etiekhandboeke betref nie. 0ns dink aan W. Geesink se Gereform eerde Ethiek I & II (1931/32), W. J. Aalders se Handboek der Ethiek (1947 (2 )), G. Brillenburg Wurth se Het ChristeUjk Leven I— III (1948— 51), F. H. von Meyenfeldt se De Christelijke Levenswandel (z.j.) en R. BOEKBESPREKINGS Bogenoemde werkie is ’n verdere uitwerking van ’n lesing wat gehou is voor ,,De sectie Verpleging en verzorging van de GNV” oor „Lewe In die Skriflig 55 In die Skriflig 55 en dood: aktuele vraagstukke by beroepsuitoefening”, en is bedoel as handleiding by beroepsuitoefening deur verpleegsters e.a. en dood: aktuele vraagstukke by beroepsuitoefening”, en is bedoel as handleiding by beroepsuitoefening deur verpleegsters e.a. g y p g p g Omdat ondergetekende hierdie handleiding as van besondere belang beskou ook vir ons hier in Suid-Afrika, word die hoofmomente van die inhoud hier weergegee. g g Die motivering vir die skryf van bg. werkie is dat die men- taliteit van die wêreld t.o.v. lewe en dood verander. Daarom is dit allereers nodig dat die Christen uit dieselfde mentaliteit t.o.v. boge- noemde sake moet leef as in die vorige eeu. g Vraagtekens oor lewe en dood verrys omdat die werk van medici, verpleegsters e.a. nie meer gesien word in die lig van die Bybelse roeping tot barmhartigheid in ’n gees van blymoedigheid nie. In hierdie verband verwys Van Bruggen na die „pastorale handreiking” van die Nederlandse Herv. Sinode, waarin o.a. oor genadedood en begrensing van mediese mag gesê word dat mediese „barmhartigheid” nie altyd gewens en gebiedend is nie, bv. t.o.v. misvormde kinders, en diegene wat nie meer in staat is om kommu- nikatief te lewe nie. Genoemde Sinode het horn ook gewaag aan die uitspraak dat aktiewe euthanasia in sommige gevalle veroor- loof kan word. Van Bruggen kom tot die konklusie dat herderlike handreiking wat van bg. gesindheid uitgaan „van buite sag maar van binne hard is”. Vraagtekens ontstaan omdat die Bybel nie meer reg gelees word nie. Bybelse riglyne ook t.o.v. sake soos genadedood en „kom- munikatief” lewe as norm vir lewensverlenging bly dieselfde. God skep geen doellose lewe nie, al is dit ’n geskonde lewe. Die skrywer se kursoriese flitse oor die Skriftuurlike standpunt i.v.m. die dood kan onderskryf word, ’n Mens vra jou net die vraag af waarom hy in hierdie verband nie melding maak van die bete- kenis van Christus se opstanding nie. Ten slotte wys Van Bruggen daarop dat ware versorging en „verpleging alleen in die geloof kan geskied”. Wie ander wil ver- sorg moet allereers homself versorg (p. 24). Wie in die geloof verpleeg dra ’n swaar verantwoordelikheid en word ook geroep om nee te sê t.o.v. BOEKBESPREKINGS Schip- pers se De G ereform eerde Zede (1955 (2)). Tans het Rothuizen sy debuut gemaak met W at is ethiek? Rothuizen is ’n besonder vrugbare skrywer en daar verskyn kort- kort ’n boek van horn. By alle kritiek wat ons teen ons Nederlandse broeders het, moet dit tot hulle krediet genoem word dat hulle ywerige studente en publisiste is. Rothuizen is ’n spitsvondige etikus. Hy is ontsaglik belese en na byna elke moontlike etikus word in sy boek verwys. Die boek is nie programmaties afgewerk in dié sin dat Rothuizen horn voorgeneem het om ’n „etiek” te skryf nie, maar dit is hoofsaaklik saamgestel uit ’n aantal verskene artikels wat tog ’n sinvolle eenheid vorm. Wat die inhoud betref, is dit m.i. veel meer aktueel as dié — dikwels duistere — van Schippers. Maar juis hierin is talle gevare geleë. Rothuizen, so voel ’n mens dit aan, sê vir alles ja en vir alias nee. Hy het ’n fyn ja-nee-dialektiek ontwikkel waarvolgens dit onmoontlik word om ’n bepaalde standpunt in te neem. Een voor- beeld: Christelike etiek het ’n demitologiserende taak. „Zij leert ons immers te breken met de mythe van het monopolie van het dogmatische, theologische en zelfs christelijke in de ethiek? Zij durft m.a.w. te ontdogmatiseren, onttheologiseren en zelfs ontkerste- nen. Daarna — maar ook al daarin en daarmee — mag ze kerstenen, theologiseren en dogmatiseren naar hartelust!” (p. 94). g g p Eintlik moet ons sê dat hy — soos talle teoloë in Nederland — afskeid geneem het van ’n Gereform eerde etiek (teologie) ten gunste van ’n ekum eniese etiek (teologie). Die boek is byderwets en wie hom vinnig wil oriënteer t.o.v. aktueel etiese probleme, kan dit gerus lees. Abortus, homifilie, oorlogsvraagstuk, milieuvraagstuk, politieke teologie, Suid-Afrika, dit alles, en nog veel meer, kan hierin gevind word. Antwoorde — verantwoorde antwoorde — word nie altyd aangebied nie. y g Liefhebbers van etiek kan die boek met vrug — en met ’n knippie sout — lees. J. H. van Wyk (Johannesburg). J. H. van Wyk (Johannesburg). Van Bruggen, J.: H et leven is de m oeite waard. Pastorale handreiking voor verplegenden. Groningen 1972. Uitgewer: De Vuurbaak, 34 bis. Prys Rl,30. Ook verkrygbaar by Pro Rege-pers. BOEKBESPREKINGS sake soos ongeoorloofde aborsie en diskussies of ’n sterwende tot op die einde versorg moet word ens. Die waarde van hierdie werkie moet eerstens daarin gesoek word dat die skrywer eerlik probeer uitdra wat die Skrif sê oor sake soos lewe en dood, kunsmatige verlenging van die lewe, die genade­ dood ens. Ek noem dit waardevol omdat ons oorstroom word deur literatuur uit die eksistensialistiese klimaat wat die dood o.a. wil sien as deel van die skeppingsorde. (Vgl. Kuitert e.a.). In die lig van die eksistensialistiese visie op die dood word dan ook heel dikwels gekom by ’n „versagtende” visie op iets soos bv. die genadedood, aborsie ens. Die tweede terrein waar hierdie werk dienstig kan wees, is t.o.v. die stimulering van samewerking tussen herder, geneesheer en verpleegster. Bogenoemde saak is, wat S.A. betref, nog in die In die Skrijlig 56 kinderskoene en behoort veel meer aandag te ontvang en uit- gebou te word. g Van Bruggen het ’n lesenswaardige boekie geskryf. Uit die aard van die saak is dit geen wetenskaplike werk nie. Tog bied dit in enkele bladsye ’n oorsig oor probleemgebiede in die mediese etiek vanuit die perspektief van die Skrif. C. J. H. Venter. in die mediese C. J. H. Venter. Lok, P.: Graf of Oven, Groningen, De Vuurbaak, s.j. (1972?), 60 bis. Prys Rl,30. Verkrygbaar by Pro Rege-pers. Die vraag vi^at die skrywer in hierdie werk vanuit die Skrif wil beantwoord, is: begrafnis of verassing. Dit is ’n vraag wat steeds dringender word in Nederland (en in Suid-Afrika!) a.g.v. die toe- nemende bevolking, maar veral a.g.v. die voortgaande ontkerstenings- proses. p Die skrywer probeer die hele kwessie van begrafnis of ver­ assing histories en Skriftuurlik nagaan en ook enkele Sinodebesluite (uit Geref. kring) wat op die saak betrekking het, asook edikte uit Rooms-Katolieke kring. Hy stel ook die saak soos dit tans in die maatskappy in Nederland opgeneem word. Die twee Skriflyne wat deurgetrek word is die volgende: Die Heilige Skrif ken as gebruiklike en normale wyse die begrafnis, sowel in die O.T. as die N.T. Besondere betekenis word in die O.T. toegeken aan die familiegraf en die „versamel word by die vaders”. Verbranding word in die Skrif wel vermeld, maar dan wel as ’n besondere gerigsoefening, of noodmaatreël in tye van epidemies. H. A. van Bottenburg in Nederland. H. A. van Bottenburg in Nederland. Wat opmerklik is, is dat die skrywer vanuit Nederland versoek is om die boek te publiseer en vir ’n groot deel op hulle eie koste. Dit toon hoeveel waarde aan hierdie boek geheg word deur sekere objektiewe instansies buite ons eie kring. Hierdie werk is reeds in 1969 as ’n proefskrif ingehandig ter verkryging van die doktorsgraad in die teologie by die Potchefstroomse Universiteit. Dit is ’n groot en dik werk wat 460 paginas beslaan en dan kom daar nog die bibliografie by, wat nie minder as 22 bladsye boeke, tydskrifte en ander bronne behels nie. Mens staan verbaas dat dr. Buytendach ’n werk van hierdie gehalte en omvang, wat so deeglik gefundeer is en op so ’n eg wetenskaplike wyse ’n moeilike en ingewikkelde probleem in die teologie bespreek, op ’n betreklike klein plek, afgesonder van biblioteekgeriewe, in sy studeerkamer die lig kon laat sien. As ’n mens die werk onder hande neem kan jy die indruk kry dat hierdie boek geskryf moes gewees het in een of ander groot kultuursentrum of in een of ander universiteit waar die skrywer die talryke boeke en tydskrifte maklik in die hande kon kry. Ons moet die skrywer inderdaad gelukwens dat die Here horn in staat gestel het om so ’n magistrale werk tot stand te bring. Hierdie boek is werklik ’n besielde geskrif. Dit gee nie die indruk van koue afgetrokke wetenskaplike bespiegeling oor ’n teologiese onderwerp nie, maar dit is asof die skrywer deur ’n soort garismatiese besieling gedryf was. Hy laat ’n duidelike klank hoor en ’n appel tot die kerk van die Here Jesus Christus uitgaan. Dis ook opmerklik dat hierdie geskrif juis in die jaar 1969, die eeufeesjaar van ons teologiese skool, afgewerk en ingelewer is. Ek wil dit graag in die eerste plek sien as ’n vrug van die bestaan en werk van die Gereformeerde Kerk en die Teologiese Skool in die afgelope 100 jaar, ’n vrug van God’s genade. In hierdie proef­ skrif kry ons te doen met die sentrale en fundamentele begronding van alle teologiese arbeid, nl. die Skrif as die onfeilbare W oord van God, waarop ons Gereformeerde Belydenis rus. Dit is van heel besondere belang in hierdie tyd, waarin die belydenis van die kerk ondermyn word deur aanslae wat teen die Skrif gemaak word. BOEKBESPREKINGS p ’n Aparte hoofstuk word gewy aan die betekenis van die sterwe en opstanding van Christus vir die gelowige en die simboliek van die saai en opwek in 1 Kor. 15. p Hiermee het die skrywer myns insiens deurgetas na die kern van die saak en op verantwoorde wyse aangetoon dat van die be­ grafnis ’n kragtiger getuienis uitgaan vir die Christelike geloof in die opstanding van die dode as van verassing. Dit is die groot verdienste wat ek aan die werk sal toeken. 0ns het hier te doen met ’n gemotiveerde kernagtige en aan- vaarbare standpunt en pleidooi vir die herstel en instandhouding van die Christelike begrafnis. C. J. H. Venter. n instandhouding C. J. H. Venter. Buytendach, dr. F. W.: A spekte van die vorm-inhoud proble- m atiek m.b.t. die organiese Skrifinspirasie in die nuwere gereform eerde teologie in Nederland. 1972. T. Bolland, Nederland. Verkrygbaar by N.G. Kerk-boekhandel. Dis vir my ’n eer om ’n paar opmerkinge te maak oor die proefskrif van dr. F. W. Buytendach, Geref. predikant te Lichtenburg, getitel: „Aspekte van die vorm-inhoud problem atiek m et betrekking tot die organiese Skrifinspirasie in die nuwere Gereform eerde Teologie in N ederland”. Dis uitgegee deur die uitgewers T. Bolland, voorheen In die Skriflig 57 H. A. van Bottenburg in Nederland. Dit is asof die Here dit so beskik het dat die werk en die stryd van ons vaders in hierdie boek bekroon is met ’n klinkende getuienis wat sekerlik sy weerklank oor die wêreld sal vind. As daar vandag ’n saak is wat die Gereformeerde Kerke oor die aarde in beroering gebring het, dan is dit die Skrifkwessie. Dit raak selfs die Rooms-Katolieke Kerk. Die hele geloof van die kerk van Christus is soos die skrywer van hierdie proefskrif dit uitdruk „in verdrukking gebring”. Hierdie boek is meer as ’n tydige wek- roep waarvan ons kerk en alle kerke, ook in ons land en elke predikant sal moet kennis van neem. Dan sal ons besef wat die werklike en diepste gevaar is wat ons bedreig, nl. hierdie nuwere teologie, soos vertolk en gepropageer in die Geref. Kerke van Nederland deur sekere leidende figure. Die kerk dryf hulle soos ’n skip sonder anker in die magtige oseaan van apokaliptiese gebeur- In die Skrijlig 58 tenisse wat ons al meer en meer belewe, in ’n stormnag van onge- loof en twyfel en van geestelike en sedelike verval. y g Die moderne teologie trek die relatiwiteit en onvolmaaktheid (ongearriveerdheid) van alle menslike bestaan en denke deur tot in die Skrif self. Alles w^ord bevraagteken en kennis in verband met God en sy werke ontken. In die werke van teoloë in ons tyd, kom die vraagteken veel meer voor as die uitroepteken, bv. by Berkouwer se dogmatiese studies. Die gevolg van die ondermyning van die Skrifgesag is dat daar ook in die Gereformeerde wêreld ’n soort permissiwiteit ingedring het, sodat ons in Nederland ’n toe- stand vind waar die sluise oopgeruk is vir ernstige dwalinge of afwykinge sonder dat mense daarvoor tot verantwoording geroep word. Dr. Buytendach stel die hele saak bale sistematies: Eers kortliks die probleem waaroor dit gaan en hoe by dit wil bebandel; daarna bespreek by kortliks verskillende inspirasie-teorieë, nl. H. A. van Bottenburg in Nederland. Die skrywer stel die manne soveel moontlik self aan die woord om hulle dus as ’t ware uit hulle eie mond te beoordeel 59 In die Skrijlig en vermy so die gevaar dat gesê mag word dat hy hulle dinge in die mond sou gelê het. g Mens kan natuurlik ook met aanhalings fouteer of dinge aan- haal wat anders bedoel was. Op p. 275 stel die skrywer bv. die siening van wyle prof. L. Berkhof van Amerika, nl. dat ons in die Bybel te doen het met mense (outeurs) wat deur die Heilige Gees gebruik was net soos hulle was, d.w.s. met hulle persoonlike eienaardighede, karakter, temperament, talents en ontwikkeling. Maar dan voeg Berkhof daarby, daar is egter een uiters belangrike beperking, nl. „the Holy Spirit could not permit their sinful nature to express itself”. Volgens hom het die Bybelskrywers, nieteenstaande hul beperkthede, tog elkeen geskryf wat waar is en wat in God’s heilige Woord inpas. In ’n voetnoot vergelyk Buytendach dit dan met wat prof. S. du Toit skryf in „Progressive creation”, nl. „that the biblical writers in their terminology made use of current notions which are not corrected, but in and through the m.edium of this language God revealed what He wants to be revealed”. Dit is vir my ’n vraag of Berkhof en Du Toit so presies dieselfde bedoel as wat B. dit hier stel? Trouens hy laat net daarna volg wat Herman Ridderbos geskryf het, dat van alles wat in die Bybel staan nie gesê kan word dat, „omdat de schrijvers van de Bijbel als open- baringsorganen zich ervan bedienen. . . nu ook openbaringsbete- kenis heeft gekregen”. M.i. lê Du Toit se beskouing meer op die vlak van Ridderbos as dié van Berkhof. Ons kan ook verwys na bis. 306, 307, waar B. sterk kritiek uitoefen op die siening van H. Ridderbos, nl. dat die eerste drie hoofstukke van Genesis ’n soort van terugwaarts gerigte profesie is. B. se dit lyk vir hom of hierdie siening van Ridderbos geïnspireer is deur die skeppingsleer van Karl Barth. Daar verwys Buytendach weer na Du Toit se „Progressive Creation” en sê dan dat volgens Du Toit die skeppingsverhaal ’n profeties-visioenêre of protologiese aanduiding gee van dinge wat eintlik vóór die geskiedenis plaasgevind het. Dan sê B. daar is tog ’n prinsipiële verskil tussen Du Toit en Ridderbos. H. A. van Bottenburg in Nederland. die mega- niese, die dualistiese en die dinamiese of persoonlike inspirasie- teorieë; daarna werp by ’n blik in die geskiedenis om te wys hoe dat die kerk in die verlede gedink het oor die Bybel en in watter sin die Skrif beskou is as die onfeilbare Woord van God; daarna be­ spreek hy sommige Kerkvaders soos De Irenaeus en Augustinus en die Reformatore soos Luther en Calvyn; dan kom hy nader by ons by wat genoem word die organiese Skrifinspirasie, manne soos C. Hodge, A. Kuyper, H. Bavinck; vervolgens bespreek hy die sg. nuwere teologie. Vooraf verwys hy na en bespreek manne soos Karl Barth en Bultmann. Hoewel hy hulle kort en saaklik behandel is dit tog indringend en bespreek hy hulle prinsipieel en krities. Daarop volg ’n bespreking vanuit die natuurwetenskaplike oogpunt soos wat bv. die Ewolusie-leer uitgeoefen het op die hele devaluering en vervlakking van die Skrifgesag. Hier bespreek hy veral die sieninge van J. Lever van die Vrye Universiteit van Nederland, ’n Mens sou wel kan sê dat die verval van die Gereformeerde Skrif- beskouing geskied wanneer die Ewolusie-leer met sy relativering van alles, wat tot die skepping behoort, ook op die Skrif toegepas word. So kom dr. B. dan uit by wat die kern en wese van sy proefskrif uitmaak, nl. die bespreking van die opvattings van leidende figure in die Nederlandse Geref. Kerke oor die gesag van die Skrif, nl. van N. H. Ridderbos, Th. Delleman, H. A. L. van der Linden, J. L. Koole, H. M. Kuitert, H. Ridderbos, G. C. Berkouwer en G. P. Hartvelt. Ten slotte sluit hy af met ’n kort terugblik en gee sy positiewe beskouing oor die probleem. p g p Terloops wil ons net opmerk dat die Nederlandse Gereformeerde teoloë se standpunte dikwels en ook breedvoerig uit hulle werke aangehaal word. Hy sê op p. 106 dat hy die metode volg ten einde reg aan die betrokke persone te laat geskied. Hy wou die betrokke teoloë so veel as moontlik self aan die woord stel. Die manne geniet immers internasionale aansien en dit gaan vir dr. B. uiteraard allermins om die persone maar juis om hulle sienswyses wat hy aanhaal. H. A. van Bottenburg in Nederland. Du Toit meen dat ons tog te doen het met feitelike gebeurtenisse. Ek meen dat Ridderbos ook bedoel dat ons met werklike feitelikhede te doen het wat in ’n soort profetiese gewaad ingeklee is. Dit is dan ’n verdere vraag, wanneer ons Gen. 1 sien as profeties-visioenêre inkleding, waarom sou jy die lyn nie ook saam met Kuitert verder kon deurtrek en die sondeval (soos aan- gedui in Rom. 5) nie maar vertolk as ’n soort „verpakking” waarin die Skrifboodskap na ons toe kom nie? Ons het tog eintlik In Genesis te doen met historiese meedeling aangaande die wordings- geskiedenis van die skepping en van die volk Israel, soos geteken in die geskiedenis van die aartsvaders. Ons moet besin op die vraag of ons die skeppingsverhaal maar so kan paralleliseer met die visioenêre tonele van die boek Openbaring, as protologie en esgatologie. g g Dr. Buytendach bly deurgaans streng wetenskaplik, ook wan­ neer hy soms skerp kritiek uitoefen. Hy word nooit persoonlik nie, moontlik ’n onbewuste rede waarom hy so oorvloedig aanhaal. Hy In die Skriflig 60 het selfs groot waardering vir die positiewe bydraes van andere soos bv. Berkouwer. Hy sê op bis. 329 „na Kuyper en Bavinck is Berkouwer ongetwyfeld te beskou as dié dogmatikus in Gerefor- meerde teologiese kringe in Nederland”. Hy verwys na Berkouwer se geweldige produktiwiteit en sê: „Dit alles maak duidelik dat hy ’n dogmatikus van internasionale faam is. Die invloed van sy teologiese arbeid en die waardering daarvoor is onberekenbaar”. Van Herman Ridderbos se B. bv. op bis. 237: „H. Ridderbos is ’n uiters begaafde Nieu-Testamentikus wat reeds internasionale be- kendheid verwerf het dear sy teologiese bydraes”. Dit neem egter nie weg nie dat hy op ’n baie duidelike en ondubbelsinnige wyse stelling inneem teenoor dinge wat hy as afwykinge beskou nie. Hy beoordeel iemand soos Kuitert baie deeglik en krities. Kuitert beklee ’n uiters strategiese posisie aan die Vrye Universiteit en oefen groot invloed uit. Wyle prof. Van Niftrik het gesê dat as Kuitert se opvattinge gemeengoed moet word van die Geref. Kerke in Nederland, hy sy hart vashou. in Nederland, hy sy hart vashou. Kuitert se dwalinge som B. op bis. 155 op. Hy sê Kuitert se idee van die mensvormige Godsbeskouing wat hy in die O.T. H. A. van Bottenburg in Nederland. vir Kuitert sterk oor sy beskouing dat die Bybel God eintlik na die mens se beeld voorgestel en eintlik In die SkrifUg 61 In die SkrifUg 61 ’n menslike (Hebreomorfe) siening van God gee: God is bloot bondgenoot of ..partner” en die mens is dan ’n teomorfe wese as God se bondgenoot. Soos die regte mens is, so is God. Volgens B. wis Kuitert die wesensonderskeid tussen God en mens uit. Hy sê dat Kuitert baie duidelik onder die invloed van Bultmann staan, by wie teologie en antropologie saamval. Bultmann sê: ..Die Frage nach Gott und die Frage nach Mirselbst sind identisch”. Met verwysing na Van Ruler sê B. dat hy (Van Ruler) tereg gesê het dat Kuitert al die Goddelike kwalifikasies streng binne God se bondgenootskaplikheid beperk het. Hy sê dat volgens Kuitert daar g’n ander kennis van God is behalwe dié viiat deur die subjek- tiwiteit van mense (Bybelskrywers) heengegaan het nie. Dit is wel Godskennis ja. maar dit is Israel se Godskennis ..gesproten uit om- gang met God uit een verleden tijd, overgeleverd en tot traditie gemaakt”. 0ns het dus in die Bybel ’n m enslike getuienis aangaande God wat bejeën moet word in die lig van die Israelities-Joodse ka- rakter van .,de bijbelsche overlevering”. Hy (Kuitert) sien dus die Skrif as ’n soort menslike fabrikasie, as ’n getuienis van die mens­ like outeurs daarvan. ’n soort van belydenis of lofprysing van die mens, insover hulle met God as Bondgenoot kennis gemaak het. Volgens Kuitert kom hierdie menslike getuienis aangaande God tot ons in ’n historiese ..verpakking”. in ’n sekere kulturele konteks. Hierdie verpakking is nie onfeilbaar nie, maar dra al die kenmerke van die tyd waarin dit geskryf is. Dit beteken nie dat aan hierdie tydgebonde menslike formuleringe evi^igheidswaarde toegeken moet word nie. Waar B. vir Berkouwer bespreek laat hy sien dat Berkouwer eintlik dieselfde sê t.o.v. die tydgebondenheid van die Skrif, maar by hom gaan dit veral om die „scopus” van die Skrif, wat ons nie allerlei dinge wil meedeel t.o.v. die skepping en geskiedenis nie. maar wat in alles die Christus en sy verlossingswerk aan ons wil voorhou. Daarom relativeer ook Berkouwer die dinge wat meer op die Periferie, die formele sy, van die Skrif he en maak ook hy dus net soos Kuitert en die ander die vorm en inhoud van die Skrif ten diepste los van mekaar. H. A. van Bottenburg in Nederland. inlees waarvolgens die ou Bybelskrywers ’n Hebreomorfe siening van God sou gehad het, sodat God eintlik geteken word na die beeld van die mens met allerlei menslike organe, heeltemal afgewys moet word. Volgens Kuitert was dit geen beeldspraak om van God se oë, ore, mond, hande, voete ens. te praat nie maar het die Bybel­ skrywers letterlik so oor God gedink. Hierdie siening van Kuitert sê B. is in stryd met Sondag 46 van die Heidelbergse Kategismus (H.K.). Dat God nie ’n geestelike wese sou wees nie en derhalwe onsienlik is nie, dit is strydig met Art. I van die Nederlandse Geloofs- belydenis. Dat God nie onbegryplik sou wees nie (á la Kuitert), word veroordeel in Art. I en VHI van die N.G.B. en ook in Sondag V ni van die H.K. Dat God nie onveranderlik sou wees nie, sê Buytendach, strook nie met Art. I van die N.G.B. nie en ook nie met Hfst. I van die Dordtse Leerreëls nie. B. sê dat Kuitert met sy be- skouings beland by Barth se predestinasie-leer t.o.v. die veranderlik- heid van God. Verder kom Kuitert se beskouing oor die alomteen- woordigheid van God, wat eintlik ’n beperkte teenwoordigheid is, volgens B. nie met Sondag X en XVHI van die H.K. ooreen nie. Dat God nie alwetend sou wees nie, stry met Sondag XXXVII en Hfst. I van die Dordtse Leerreëls. Volgens B. (p. 360) dwaal Kuitert ook daarin dat hy wel nie soveel woorde nie, maar tog in wese die Triniteit van God sou ontken. Vir Kuitert is dit eintlik nie so dat dit net die tweede Persoon van God is wat die menslike natuur aan- geneem het nie, maar dat God as sodanig gesoek en gevind moet word in die mens Jesus Christus. Ook hier sê B., sluit Kuitert wear sterk aan by Barth, wat erken het dat sy teologie eintlik Sabelliaans is. God bestaan maar net in drie modaliteite. Dit stry duidelik met Art. VIII van die N.G.B. waar ons leer dat nie die Vader of die Heilige Gees vlees aangeneem het nie maar die Seun alleen. Op p. 167 kritiseer B. H. A. van Bottenburg in Nederland. 3 : 16, so moet verstaan dat die hele Skrif, sowel na vorm as inhoud, as Goddelik gesagvol moet aanvaar. B. wil eintlik nie van die geïnspireerde Woord praat nie, maar van die geteopneusteerde Woord. Hierdie gedagte werk hy nie breed uit nie, maar hy vrees skynbaar dat die inspirasiegedagte kan lei tot die dinamiese opvatting en hy wil dus liewer die woord behou wat in die aangehaalde teks staan: „Die hele Skrif is deur God geteopnetisteer”, wat wys dat dit deur God’s Gees as die eintlike Outeur van die Bybel, deur menslike bemiddeling heen aan ons ge- gee is. Dit is ten slotte God se Woord en nie m ensewoord oor God nie. B. praat dus van die „organies-verbale teopneustie” van die Skrif. En hy ontken die sg. soteriologiese skopus van die Skrif en meen dit gaan in die Skrif cm veel meer as ons heil en saligheid, dit gaan om die eer van God. Berkouwer se siening is te beperk. g g p Ons wil dus hierdie boek baie sterk aanbeveel. Dit sal ons oë oopmaak vir die gevaarlike winde wat oorsee ook in Gereformeerde kringe waai. Prof. S. J. van der Walt (Pretoria). H. A. van Bottenburg in Nederland. Volgens Berkouwer en Kuitert kry die wesenlike inhoud (die kern) van die Skrif. dit waarom dit eintlik gaan in die Bybel. sy openbaringskarakter ten slotte in die prediking van die heilsboodskap. Daarin spreek God deur die menslik-feilbare organe sy ewige onfeilbare Woord. In die verband wys Buytendach daarop dat waar en hoe ook al die Skrif-inhoud en -vorm van mekaar losgemaak word, ons nie alleen die vorm nie maar ook die inhoud verloor. As ons bv. die verhale van skepping en sondeval as bloot menslike en tydgebonde sieninge relativeer. sê B. watter rede is daar dan om dit nie deur te trek tot in die N.T. en bv. ook die opstanding van Christus. saam met Bultmann. te sien as maar die reaksie van die kerk op die dood aan die kruis, sonder enige objektiewe feitelikheid? Met sy kritiese verwerking van die nuwere Geref. teologie oor die Skrif. sluit B. dan ten slotte af met ’n kort samevatting van die konklusies waartoe hy gekom het en ’n kort aanduiding van sy In die Skriflig 62 eie beskouing. Hy meen dat die Skrif is iets „sui generis”, dat ons dus die gedagte van die Skrif as die onfeilbaar-geinspireerde Woord van God, ook volgens 2 Tim. 3 : 16, so moet verstaan dat die hele Skrif, sowel na vorm as inhoud, as Goddelik gesagvol moet aanvaar. B. wil eintlik nie van die geïnspireerde Woord praat nie, maar van die geteopneusteerde Woord. Hierdie gedagte werk hy nie breed uit nie, maar hy vrees skynbaar dat die inspirasiegedagte kan lei tot die dinamiese opvatting en hy wil dus liewer die woord behou wat in die aangehaalde teks staan: „Die hele Skrif is deur God geteopnetisteer”, wat wys dat dit deur God’s Gees as die eintlike Outeur van die Bybel, deur menslike bemiddeling heen aan ons ge- gee is. Dit is ten slotte God se Woord en nie m ensewoord oor God nie. B. praat dus van die „organies-verbale teopneustie” van die Skrif. En hy ontken die sg. soteriologiese skopus van die Skrif en meen dit gaan in die Skrif cm veel meer as ons heil en saligheid, dit gaan om die eer van God. Berkouwer se siening is te beperk. eie beskouing. Hy meen dat die Skrif is iets „sui generis”, dat ons dus die gedagte van die Skrif as die onfeilbaar-geinspireerde Woord van God, ook volgens 2 Tim. BOEKE ONTVANG VIR RESENSIE Dr. J. A. Heyns: Brug tussen God en mens. N.G. Kerk-boekhandel, Posbus 245, Pretoria. Harde band, 177 bladsye, prys R4,50. J. A. van Wyk: Vernuwing of Rewolusie, N.G. Kerk-boekhandel, Posbus 245, Pretoria. 50 bladsye, prys Rl,30. J. A. van Wyk: Vernuwing of Rewolusie, N.G. Kerk-boekhandel, Posbus 245, Pretoria. 50 bladsye, prys Rl,30.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1003/1265

Afrikaans

PASTORALE PSIGOLOGIE — N TOEKOMSPERSPEKTIEF SMIT (1960) noem die pastorale psigologie ’n niemandsland, wat deur teoloë sowel as psigoloë skepties aangekyk word. Die teoloog is begaan oor „prinsipiele” gevare Vv'at in die vak opgesluit mag wees; die psigoloog se beswaar is dat dit nie eksak genoe," is nie — of dat dit oorvleuel op die gebied van die kliniese psigologie. In Amerika het die pastorale psigologie groot vooruitgang ge- maak. In Suid-Afrika egter voer dit ’n sukkelbestaan met die gevaar om dood te loop. Vra mens na die rede hiervoor, moet dit waarskyn- lik gesoek word in verkeerde beklemtoning. Daar word naamlik te veel klem gelê op die psigoterapeutiese komponent daarvan, met die 'gevaar dat dit die sakrale karakter van die pastoraat heeltemal sal verdring. Dit sal dus nodig wees om kortliks in te gaan op die aard en taak van die kerk enersyds en dié van die sogenaamde pastorale psigo­ logie andersyds. Die Kerk is die Stigting van God self met as funksie die ver- kondiging van die Woord van God aan die mens. Die verkondiging vind plaas tydig en ontydig: tydens leed sowel as vreugde; van wieg tot graf — dit wil sê oor die hele lewensspan van die mens. g p Persoonlike sowel as uitwendige omstandighede in die lewe van die mens kan egter meebring dat die verkondigde Woord nie sy doel bereik nie. Dit wil se daar is ’n kommunikasieversteuring tussen verkondiger en luisteraar (gemeentelid), of omstandighede kan so- danig wees dat ’n kommunikasiestoornis voorsien kan word. Die kommunikasiestoornisse kom in ons tyd nogal vry algemeen voor. Dit lyk verder of ’n volgehoue verkondiging oor die kommunikasie­ stoornis heen nie baie effektief is nie. Aangesien die kommunikasie­ stoornis basies in die gedrag van die mens geleë is, moet noodwendig van die gedragswetenskappe gebruik gemaak word in die bantering en eventuele herstelling van die stoornis. Dit is hier waar die psigologie in die prentjie kom, aangesien die psigologie die wetenskap van die menslike natuur is. Dit trag om meer te wete te kom van die gevoel, die wil en die verstand van die mens. Dit wil sê ’n begrip en ’n verklaring van die mens se gedrag te bied. Psigologiese kennis en tegniek word dus aange- wend deur die pastor in sy pastorale werksaamhede. Vandaar die term Pastorale Psigologie. Die klem lê egter eensydig op die nood van die persoon. In die Skriflig 21 In die Skriflig 21 PASTORALE PSIGOLOGIE — N TOEKOMSPERSPEKTIEF PASTORALE PSIGOLOGIE — N TOEKOMSPERSPEKTIEF Ge- volglik word die pastorale psigologie en die kliniese sielkunde ver- keerdelik as identiese begrippe gestel. Hierteen kom die kliniese sielkundige sowel as die teoloog in opstand. Eersgenoemde omdat die pastorale psigologie en die kliniese sielkunde nie identies is nie en laasgenoemde omdat by ’n verpsigologisering van die pasto­ raat bespeur. Waarom is daar dan ’n verskil tussen die pastorale en kliniese sielkunde? Die psigoterapeut beweeg op immanente vlak; dit hand- haaf ’n objektiewe, religieus neutrale karakter en die emosionele 22 In die Skriflig 22 In die Skriflig 22 in betrokke. in betrokke. kleuring is profaan. Die pastoraat daarenteen is sakraal van aard en dit reik na die transendente; want daar is altyd ’n Derde Persoon kleuring is profaan. Die pastoraat daarenteen is sakraal van aard en dit reik na die transendente; want daar is altyd ’n Derde Persoon y ’n Ander verskil tussen die pastorale psigologie en die psigo- terapie; Die persoon se psigiese probleme word vir horn geobjektiveer sodat hy dit as iets buite horn kan waarneem en wat hy in die toe- koms kan vermy. Met die objektivering word die persoon meteen gedistansieer van sy psigiese probleme. Dis nie meer deel van horn nie. Hy is verlos daarvan. y Met die objektivering van sy psigiese probleme word sy skuld- gevoel bewus gemaak. Daarvan kan hy horn nie distansieer nie, want sy sedelike oordeel is deel van sy menswees. Dit veroorsaak dan ’n disharmonie in die verhouding tussen hom en God — wat horn vir God laat vlug of teen Hom in opstand bring. g p g Albei moontlikhede plaas die mens in die gevoel van God-en- mens-verlatenheid — ’n eksistensiële eensaamheid. Van hieraf moet die pastor dan oorneem en hom met herderlike besorgdheid heenlei na die troon van Genade. Met sy bewusgemaakte skuldgevoelens moet hy nou gekonfronteer word met die Goeie Herder. In hierdie stadium moet die pastor uiters versigtig wees hoe hy lei sodat die persoon nie nou van die pad afgedwing word nie. Dit vereis ’n kennis van die psigologie. Hier moet gestrewe word na ’n pastoraal verantwoorde psigologie en nie na ’n psigologies verantwoorde pastoraat nie. In die praktyk beteken dit dat die pastorale psigo- loog dus ’n dubbele rol moet speel. Eers dié van psigoterapeut, dan dié van herder. Vra mens waar hy ophou om terapeut te wees en begin om pastor te wees, kan niemand sê nie. PASTORALE PSIGOLOGIE — N TOEKOMSPERSPEKTIEF Dit moet glo maar aangevoel word. Teoreties mag dit moontlik lyk om die tv/ee rolle deur een en dieselfde persoon te laat beklee. Die praktiese reali- sering word egter sterk bevraagteken. Uit die voorafgaande blyk dit duidelik dat die pastorale psigo­ logie volgens sy huidige konnotasie eensydig swaar leun op die psigoterapie. Daarom kla Van den Berg in sy voorwoord tot Van der Schoot se werk oor die pastorale psigologie, dat daar te veel klem val op nood, te weinig op vreugde. In die pastoraat gaan dit tog nie net om psigiese afwykings nie, m aar die predikant rnoet ook deel in die blydskap en vreugde van sy gemeentelede. Hy vermaan nie net nie, droog nie net trane af nie! Met geloofsoptimisme wys hy ook op die hoopvolle en vreugdevolle perspektiewe van die hede en die toekoms. Vra ons na die toekoms van die pastorale psigologie, is die antwoord negatief sowel as positief. Negatief vir ’n pastorale psigo­ logie waarin die kliniese oorbeklemtoon word. Positief in dié sin van gebruikmaking van psigologiese kennis en tegniek deur die predikant oor die hele linie van sy pastoraat. Ek pleit dus nie vir pastorale sielkunde nie, m aar vir ’n deeg- like kennis van die sielkunde as sodanig, met die oog op: die bou van ’n vertrouensverhouding, gesprekvoering, evaluering van die situasie en die probleem, hulp aan normale mense met probleme. In die Skrijlig 23 In die Skrijlig 23 bantering van kinders en jongmense, bejaardes, die bantering van nuwe bearbeidingsmetodes. bantering van kinders en jongmense, bejaardes, die bantering van nuwe bearbeidingsmetodes. g Sou ons dit dan wou koppel aan ’n bepaalde toepassingsveld in die sielkunde, dan is dit die voorligtingsielkunde. Laasgenoemde stel horn ten doel om normale mense te belp met probleme in die ganj^ van bulle ontvi^ikkeling. Die voorligtingsielkunde is gemik op voor- koming en beroriëntering. g g Ek herbaal: ’n deeglike kennis van die psigologie is onontbeerlik vir die predikant, maar nie om te poseer as klinikus nie. Hy bly predikant. Sy sielkundekennis gebruik hy in stilte in sy pastorale arbeid — net soos hy sy Grieks en sy Hebreeus in stilte gebruik. Dit stel bom in staat om: 1. met mense, selfs in moeilike situasies te kommunikeer; 1. met mense, selfs in moeilike situasies te kommunikeer; 2. sy veld te verken; 2. sy veld te verken; 3. voorkomingswerk te doen; 4. krisisingryping te behartig; 5. Dr. S. J. Prins, Senior Lektor, Unisa, Dept. Sielkunde. (Gelewer voor G.T.V. Pretoria 1973) PASTORALE PSIGOLOGIE — N TOEKOMSPERSPEKTIEF nasorgwerk te verrig, want as ’n persoon psigoterapie ontvang bet, kan daar nie aanspraak gemaak word op ’n voltooide psigoterapeutiese behandeling as die persoon met sy geobjektiveerde probleme nie ook aan die voet van die kruis gebring is en die boodskap van genade verneem het nie. Samewerking tussen predikant en terapeut bly dus noodsaaklik. Samewerking waarin die predikant steeds die geestelike begeleier van sy lidmaat bly. Die benaming pastorale sielkunde is verantwoordelik vir mis- verstand en verkeerde beklemtoning. Moet die benaming bier te lande nie verdwyn nie, en moet ons nie aan die hand van die voor- ligtingpsigologie predikante toerus met die psigologiese kennis wat met vrug in die pastoraat benut kan word nie? Dr. S. J. Prins, Senior Lektor, Unisa, Dept. Sielkunde. (Gelewer voor G.T.V. Pretoria 1973)

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1011/1274

Afrikaans

18 In die Skriflig 18 In die Skriflig 18 In die Skriflig 18 NUWE ONTWIKKELINGE OP DIE GEBIED VAN DIE KATEGESE Dr. M. A. Kruger IN wat hier aan u gebied word, sal ek nie vernuwing op die gebied van die kategese in besonderhede gaan sien nie, maar oor vernuwing in die algemeen iets probeer sê. Dit is die taak van ander referente om te wys op vernuwing in bepaalde kategismusse, op bepaalde ge- biede of ook wel die leemtes of vrae op bepaalde gebiede. Hier is dit my taak om oor al die vernuwing koordinerend te probeer han- del, om samevattend weer te gee wat op soveel verskillende plekke en op die verskillende terreine van die kategese gedoen word en les bes om te probeer om aan te toon waar vernuwing nog behoort te kom of bestaande vernuwing nie as waardevol beskou kan word nie. Die volgende sal behandel word: 1 . die belangrikheid van vernuwing in kategese; 2. is daar reeds vernuwing?; 3. vernuwing t.o.v. die wese en doel van die kategese 4. vernuwing t.o.v. die objek van kategese; 5. vernuwing t.o.v. die subjek van kategese; 6. vernuwing t.o.v. die metode in kategese; 7. vernuwing t.o.v. die leerstof in kategese; 1 . die belangrikheid van vernuwing in kategese; 1 . die belangrikheid van vernuwing in kategese; 2. is daar reeds vernuwing?; 3. vernuwing t.o.v. die wese en doel van die kategese; 4. vernuwing t.o.v. die objek van kategese; g 3. vernuwing t.o.v. die wese en doel van die kategese; g 4. vernuwing t.o.v. die objek van kategese; g j g 5. vernuwing t.o.v. die subjek van kategese; g j g ; 6. vernuwing t.o.v. die metode in kategese; 7. vernuwing t.o.v. die leerstof in kategese; 1. Die belangrikheid van vernuwing In Afrika kan slegs geluister word na die woorde van Botha wat grondige kategese as ’n bolwerk teen sinkretisme sien,' terwyl Luzbetak dit vir Suid-Amerika reeds eerder beklemtoon het^ en daar ook die- selfde stem uit Asië opgaan.^ pg Terwyl die Christelike wêreld steeds meer wegkom van die gedagte dat sending net bedoel is vir verre lande, vir die Derde Wêreld, en die waarheid van die uitdrukking Sending in Ses Konti- nente altyd skerper raakgesien word, word die noodsaaklikheid van deeglike kategese egter ook besef in lande soos Frankryk en ander en word daar nuwe aspekte onder die kategetiese soeklig gestel.'* g In Afrika het die Christelike godsdiens so snel posgevat dat daar wel vooruit bespiegel kan word dat dit die kontinent sal wees waar die Christelike Kerk miskien in die komende eeu die sterkste sal vertoon.5 Tog word oor die feit dat juis in Afrika die Christelike godsdiens nog nie diep wortel geskiet het nie, uit verskeie oorde gepraat.* p Daar word ronduit gesê dat daar soms oorhaastig gedoop is op In die Skriflig 19 die sendingveld sender behoorlike onderrig’ en net so word ook met reg beweer dat valse motiewe dikwels gegeld het om tot die Christe- like godsdiens toe te tree.* Dis miskien in die lig hiervan dat daar ook van Rooms-Katolieke kant gestel word dat die groot taak in Afrika vandag vir hulle is om te konsolideer in die kerk en nie om in die eerste instansie deur sending nuwelinge te betrek nie.’ die sendingveld sender behoorlike onderrig’ en net so word ook met reg beweer dat valse motiewe dikwels gegeld het om tot die Christe- like godsdiens toe te tree.* Dis miskien in die lig hiervan dat daar ook van Rooms-Katolieke kant gestel word dat die groot taak in Afrika vandag vir hulle is om te konsolideer in die kerk en nie om in die eerste instansie deur sending nuwelinge te betrek nie.’ g g Omdat kategese inderdaad Woordverkondiging is,’» word dit ook genoem die hart van die gemeente,^^ hartaar van die Kerk^^ en word vanuit die Bybel opnuut besin oor die taak van kategese.'^ y p g Hoewel daar ’n algemene bewuswording van die waarde van kategese is,'"* word die noodsaaklikheid van vernuwing tog nog sterk beklemtoon as iemand soos Pierce skryf oor die traagheid om te verander.'^ Wanneer ons terugkyk op die geskiedenis sedert die eerste eeu, bemerk ’n mens dat daar sekere tye van stroomversnellings gekom het in die vloei van die groot stroom van die geskiedenis. 1. Die belangrikheid van vernuwing Stemme wat die belangrikheid van kategese beklemtoon, klink reeds vir ’n geruime tyd op uit die lande waar die Christelike Kerk nog jonk is en waar kerk en sending nog dikwels ’n ineengestrengelde taak het. Die belangrikheid van goeie kategese word deur sowel die Protestantse wêreld as die Rooms Katolieke wêreld erken. 1. Die belangrikheid van vernuwing Laat ons slegs die erkenning van die Christelike godsdiens deur die staat, die Renaissance en die Reformasie noem. Vandag leef ons weer midde in ’n stroomversnelling — miskien moet ’n mens eerder van ’n waterval praat. Omdat ons daarbinne staan en nie weet of die water nog maar begin stort oor die rand van die rots en of dit al geval het tot naby die vlak waar dit weer gelyker gaan vloei nie, word die belangrikheid daarvan dat die kinders van die Here ge- reedgemaak sal word om hierdie tyd te aanvaar met roepingsbe- wustheid net sterker aan ons opgedring. Uit verskeie windrigtings word dan ook die waarde van die kategese vir die eie tyd beklem- toon.'* 2. Is daar reeds vernuwing? 2. Is daar reeds vernuwing? stel.^ Maar dit is nou reeds algemene kennis hoedat hierdie waarheid dat die saligheid van die toekomstige vol- kome lewe saamhang met die genade wat reeds in hierdie lewe ervaar word, verwring word tot ’n soeke van die saligheid net in hierdie lewe Wanneer Pierce skryf oor die „Life theme”-metode in die kate- gese“ hoor ’n mens duidelik dieselfde noot as in die rapport van die Wêreldraad van Kerke, „The Church for Others” wat stel dat die sending in die verlede miskien die taak gehad het om te vra na die ware God en die mens na Hom te lei, maar tans die taak het om te vra na die ware mens.^ Hierdie horisontalisme spreek ook duide­ lik uit die slagspreuke wat Bucher vir die jeug stel g p j g Behalwe hierdie intrekking van die verlossingswerk tot iets vir hierdie aarde en vir hierdie tyd en die mens wat so in die sentrum gestel word, word ook in die nuwe besinning oor kategese ’n opvat- ting uit die nuwere teologie oor wat openbaring is soms aanvaar. Dit kom daarop neer dat ’n voortgaande openbaring van Christus se werksaamhede in die huidige tyd gelykgestel word met die open­ baring in die W oordH ierin sluit die gedagtes oor die kosmiese betekenis van Christus en die Rooms-Katolieke leer van die natuur- like Godskennis by mekaar aan. So word ’n geheel ander saligma- kende werksaamheid van Christus buite die Woord om wat deur die Kerk gebring moet word, aanvaar. So word ook gesê dat Christus in die kategese te midde van die wêreldgodsdienste as die kulminasiepunt van openbaring gesien moet word* Dit bring natuurlik ’n oorwaardering van die heidense gods- dienste mee wat vir die wêreld van vandag wel aangenaam en mak- lik is om te aanvaar, maar wat nie strook met die uniekheid van die openbaring in Jesus Christus soos dit deur die Bybel geleer word nie. Oor die modeme vernuwing kan samevattend gesê word dat in die Kategetiek eintlik nie iets totaal nuuts gebring word nie. Dit is eerder ’n geval van ’n verlegging van klemtone, van verwyding van perspektief en van ’n integrasie van die verskillende terreine van die kategese. Wat die naaste kom aan iets wat wel nuut is, is die bydrae van die moderne teologie. 2. Is daar reeds vernuwing? Dat daar ’n wêreldwye vernuwing op die gebied van kategese is, is duidelik as ’n mens lees van ’n kategetiese beweging,*’ ’n geweldige oplewing in die belangstelling vir kategese,'* ’n nuwe bedeling wat betree word,*’ ’n wêreldwye besinning* en daar van Asië al selfs ’n geskiedenis van die moderne vernuwing in die kategese geskryf word.2' Terwyl die sending ook begin dink om in ’n ander vorm aan- wesig te wees as in die verlede in Afrika en Asië^ word ook die kategese ten nouste by hierdie vernuwing betrek. In die jongse geskrifte oor kategese klink die geluide van die moderne teologie ook al duideliker op. Prins sê: „Wanneer ons nou let op die kategese soos dit in hierdie nuwe benadering beoefen word, kan ons ook nie anders as om die ,stemme van die moderne tyd’ te verneem, in plaas van die getuienis van die Skrif nie”.“ Hoewel dit juis merkwaardig is hoe algemeen sowel die Rooms- Katolieke as die Protestantse besinning oor kategese die Bybel in die sentrum wil stel — waaroor later meer — is hierdie waarsku- wing van Prins nie sonder rede nie en kan daar nie maar vemuwe word sonder om hierdie vernuwing ook teen die agtergrond van die moderne teologie te beoordeel nie. In hierdie verband wil ek slegs In die SkrifUg 20 20 In die SkrifUg enkele aspekte van die vernuwing noem. enkele aspekte van die vernuwing noem. p g Die ander siening van die saligheid van die mens wat algemeen deur die nuwere teologie gebring word, vind ook weerklank in die kategese. Hiervolgens moet die saligheid nie as iets los van hierdie lewe, ’n belewenis vir die lewe hierna, gesien word nie, maar moet die huidige lewe as basis vir die saligheid gesien word, soos Rahner en Congar dit o.a. 2. Is daar reeds vernuwing? Ten opsigte van laasgenoemde kan sekerlik die positiewe gestel word, maar dat die negatiewe ’n bedreiging is vir ’n Skrifgefundeerde kategese is ewe-eens waar. Hoewel daar dan nie van opspraakwekkende nuwe dinge gespreek kan word nie, is die vernuwing daarom nie van minder belang nie, maar m.i. van die allergrootste waarde juis omdat ons in so ’n be- sondere tyd leef en die gelowige in alle opsigte gereed gemaak moet word om sy taak in hierdie wêreld met kundigheid, moed en vertroue te aanvaar. In die Skriflig 21 In die Skriflig 21 3. Vernuwing t.o.v. die wese en doel van kategese Uit die Nuwe Testament kan ons vasstel dat die woord KaT7jxe<« be- teken om van iets te vertel of in die passief dat berig ontvang word van iets. Verder kan ons uit die geskrifte van Paulus aflei dat hy dit uitsluitlik gebruik met die betekenis dat onderrig aangaande die geloof gegee word.’’ Hiervolgens kan dit wees dat die woord kategese gebruik kan word vir die onderrig van enige persoon, bondeling of iemand wat nie in die verbond is nie, gelowige of ongelowige.“ g g g g Die begrip kategese is egter nie net bepaal deur sy Nuwe Tes- tamentiese betekenis nie, maar deur die opvatting wat daarvan his­ tories in die Kerk ontstaan het. Deur hierdie gebruik is die beteke­ nis van onderrig aan ongeiowiges nie meer gedek deur die woord nie. Daardie onderrig is gedek deur die woorde wat verband hou met verkondiging en prokiamering. Kategese is egter gebruik vir die heiden wat reeds tot bekering gekom het en nou onderrig word met die oog op die Doop en verder vir die onderrig van hulle wat reeds in die verbond is om hulle tot geestelike volwassenheid te bring. g Daar was nooit ’n skerp onderskeid tussen prediking en kate­ gese nie. Dit is ook onmoontlik om dit skerp te skei.^^ As voorbeeld kan slegs genoem word die gebruik van wat genoem word Kategis- mus-prediking in die gereformeerde kerke. p g g Die inhoud van die begrip van kategese is in die geskiedenis meer bepaal vanuit die standpunt van die persoon wat die bepaling gedoen het. 2. Is daar reeds vernuwing? So het dit gekom dat kate- gese vandag vir almal ’n saak word wat ’n groter verskeidenheid van mense onmiddellik binne sy gesigsveld bring. (Wanneer oor die objek van die kategese gehandel word, sal meer hier omtrent gesê word.) teloos maak en van sy uniekheid beroof, daar is die toenemende materialisme en ’n gebrek aan tyd vir geestelike verdieping, daar is die vordering van die Sending en die afbraak van die Kerk wat maak dat kerk en sending nie meer ver van mekaar af lê soos dit nog ’n eeu gelede was nie, maar dat hulle geografies altyd bymekaar is. A1 minder is dit die geval dat een volk ’n voorwerp van sending en die ander die subjek van sending is. So het dit gekom dat kate- gese vandag vir almal ’n saak word wat ’n groter verskeidenheid van mense onmiddellik binne sy gesigsveld bring. (Wanneer oor die objek van die kategese gehandel word, sal meer hier omtrent gesê word.) Omdat die onderrig tot ’n geloofslewe van getuies wees vir Christus in die voile sin van die woord vandag so belangrik is en in die Kerk van vandag elkeen roep om sy deel meer as ooit te bring, word selfs die prediking soms gesubordineer aan die kategese.^ Dit mag egter nie so word dat woordbediening kategese is nie, maar kategese is altyd woordbediening. Terwyl belydenis van geloof en die toegang tot die nagmaal nog altyd eintlik bepalend is vir wat kategese is by sommige,^’ het ander reeds ’n wyer opvatting waarby hoogstens nog gesê kan word dat in die kategese die leiding tot aflegging van openbare belydenis van geloof en toegang tot die heilige nagmaal effe uitstaan in die reeks spitse van die gesamentlike doel van kategese, maar nie meer dat dit die enigste hoë en verhewe spits is waarby die omliggende toppe eenvoudig uit die gesigsveld verdwyn hoewel hulle tog daar is nie. Wevitavidanelage stel die verandering wat plaasvind of behoort plaas te vind so; „In plaats van een schoolvak, dat goede sijfers kan op- leveren bij examens, word de catechese nu steeds meer gezien als een proces van levensvorming, een opvoeding in het geloof, die helpt om de dynamiek en de mystiek van het Christendom in het eigen milieu te beleven. De parochie en het gezin gaan langzamerhand de school vervangen als brandpunten van religieuze vorming. 2. Is daar reeds vernuwing? Indien ’n persoon se arbeid hoofsaaklik gerig was op die ou bestaande kerk, sy belangstelling in sy geskrif bepaal is deur hierdie kerk en hy weinig met die sending te doen gehad het, is selfs dikwels die definisie van kategese so vereng dat nie eers die kategumenaat van heidense bekeerlinge binne die gesigsveld gekom het nie.^ Hierdie groep wat uit die heidene kom, is nie prin- sipieel afgewys nie, maar hulle het net eenvoudig nie binne die aandagskring gekom nie. g g g In die ouer kerke het hierdie gebruik nog tot betreklik onlangs bly voortbestaan. Die beste voorbeeld hiervan is die definisie wat De Villiers gee.^^ Vyftien jaar later gee hy egter ’n definisie wat veel ruimer is.“ Uit sy eerste definisie kan afgelei word dat hy kate­ gese wou beperk tot slegs die arbeid van die kerk aan sy gedooptes, maar dit is slegs ’n gevoel van wat toe eintlik binne sy gesigsveld was. Uit die tweede omskrywing blyk die uitwerking van die ver­ nuwing wat tans aan die gang is, waar oor die hele wêreld aan die toerusting tot voile geloofsaktiwiteit van alle Christene gedink word. In die voorbeelde hierbo het ek my beperk tot die siening in die Hollandsgereformeerde tradisie. Wanneer ons buite hierdie tra- disie gaan en veral wanneer ons ook die wye besinning wat in die Rooms-Katolieke Kerk aan die gang is oor kategese raaksien, kom die wydheid van perspektief op kategese nog veel meer opdringend op ons aan.” Hierdie wyer siening het m.i. ontstaan en nodig geword a.g.v. die posisie waarin die Kerk hom vandag bevind. Daar is groot- skeepse afval in die ou Christelike lande, daar is die neigings in die moderne teologie wat van binne-uit die Christelike godsdiens krag- In die Skriflig In die Skriflig 22 teloos maak en van sy uniekheid beroof, daar is die toenemende materialisme en ’n gebrek aan tyd vir geestelike verdieping, daar is die vordering van die Sending en die afbraak van die Kerk wat maak dat kerk en sending nie meer ver van mekaar af lê soos dit nog ’n eeu gelede was nie, maar dat hulle geografies altyd bymekaar is. A1 minder is dit die geval dat een volk ’n voorwerp van sending en die ander die subjek van sending is. 2. Is daar reeds vernuwing? Van een catechese die louter was geconcentreerd op het kind wordt het accent geleidelijk verlegd naar de opgroeiende jeugd en volwas- senen; van de bezorgdheid om vooral maar veel ,informatie’ te geven inzake geloof en zeden naar groter zorg voor de ,vorming’ van de ,gelovige’, die de verantwoording van zijn geloof op zich wil ne- men”.* Dit is ook duidelik dat die aksent van kategese verskuif van onderrig in die leer van die kerk na ’n inname van die blye bood- skap meer langs die weg van die Bybel as langs die weg van ’n gesistematiseerde kategismus.^' Dit het dan ten doel om die geeste­ like horison van die kategese die volgende te laat insluit: Versigtig- heid en openheid, samehang, eenheid en bepaalde swaartepunte, verinnerliking van plig en persoonlike verantwoordelikheid, eerbied vir die misterie en die konkrete, dinamiek van die geloof en ’n positiewe en opbouende karakter.*^ In die vernuwing t.o.v. die wese en doel van die kategese kom die gedagtes dat kategese moet help tot solidariteit met die wêreld,« dat die Evangelic in die lewe moet staan,^ en wat vir my veral mooi gestel is dat God geken en gevrees 23 In die Skriflig moet word in die Bybelse sin van die woorde,^^ nou duidelik na vore. moet word in die Bybelse sin van die woorde,^^ nou duidelik na vore. y , Wat die verandering t.o.v. die wese en doel van die kategese betref, moet ten slotte net nog weer gesê word dat veel wat vroeër verwag is van die prediking alleen nou as taak van die kategese gesien word. Sou dit wees omdat besef is dat die prediking nie werk- lik tref nie? Kom die prediking nie miskien, veral vir ons gerefor- meerdes in ’n vakuum waar ons kom luister en loop nie? Hierteen- oor het die kategese ’n beter moontlikheid om in die lewe van ’n persoon in te dring. Daar sal m.i. moeilik ’n beter weg opgegaan kan word as wat nou reeds in sekere Gereformeerde en Nederduits Gereformeerde Kerke (om maar net van die twee te praat waar- van ek nou weet) bestaan, nl. dat die bediening van die Woord in die erediens opgevolg word na die erediens met ’n bespreking wat groot kategetiese waarde het. 4. Vernuwing t.o.v. die objek van die kategese Die onderskeid vir verbondskinders in Sondagskool en katkisasie waar eersgenoem- de die laer ouderdomsgroep is en laasgeno'emde die groep wat finaal In die Skrijlig 24 voorberei om hulle geloof openbaar te bely, het nie ’n geringe by- drae gelewer tot verwarring en onderskatting van die belang van die eerste lewensjare nie.'*’ Die bewering dat die belangrikste vormings- jare van die kind*'® dan hierdie jare is waar finaal voorberei word om belydenis van geloof af te lê, betwyfel ek. My insiens is dit eer- der waar dat die kind wat van sy eerste jare af gevorm is, die later jare waar dit moeilik is vir horn om in sy persoonlikheid gebalan- seerd te wees goed deurstaan en daarna ’n Christelike koers hou. Die fondament word nie in hierdie jare gelê nie, maar eerder. As die fondament nie gelê is nie, het die kind ’n soveel geringer kans om die storms wat oor almal kom, goed te deurstaan. Die Joodse gewoonte'” en die Bybelse inhoud^o leer ons om nie hierdie onderskeid te maak van minder belangrik vir die kleintjies en meer belangrik vir die jare van finale voorbereiding om belydenis van geloof af te lê nie. Die wysheid van God kom juis tot openbaring daarin dat Hy die opdrag gee om die kinders voortdurend te onder- rig en ook as hulle klein is ten voile te ag, omdat Hy langs die organiese weg van die lewe van die verbondskind deur die Heilige Gees sy werk laat doen om die geloof in die kind te wek en te ver- sterk. Dis juis so saam met die lewensgroei van die verbondskind en saam met sy lewe en leer en verkeer in die verbondsgemeente dat die Heilige Gees met die kind geheimnisvol werk soos die wind. Wanneer die kind eendag bewus rekenskap gee aan homself oor die geloof, dan bemerk hy dat dit daar is. In die hele belangrike tyd van sy eerste jare het die Heilige Gees dit in hom bewerk. Daar- om mag hierdie lewensfase nie geringgeskat word nie, want die Heilige Gees werk met die Woord wat in die kategese gebring word. 4. Vernuwing t.o.v. die objek van die kategese 4. Vernuwing t.o.v. die objek van die kategese In die voorafgaande afdeling is daar reeds ’n aanduiding dat die objek van die kategese vandag baie ruimer gesien word as tevore. In die verlede het hoofsaaklik net die twee kategorieë van bekeer- linge wat tot belydenis en doop gebring moet word en die verbonds- kinders as objekte van die kategese in aanmerking gekom. Daar is wel soms gepraat van na-kategese en dit is ook beoefen, maar dan het dit tog nie meer die karakter van eintlike kategese gehad nie. Dit is meer gesien as ’n handeling waar die Kerk besig is met die afloop van ’n saak wat reeds sy hoogtepunt bereik het en wat nie ’n byna net so belangrike doel nog voor het nie. y g g Die beskrywing van die N.G. Kerk is sy Kerkorde Artikel 42 sien die objek van die kategese soos dit tradisioneel in gereformeer­ de kerke gesien is: „ ... die kinders van die gemeente, asook alle buitekerklikes wat tot die gemeenskap wil toetree.. Die neiging is nog by die Afrikaanse kerke in Suid-Afrika om hierdie klem te behou. In nie- gereformeerde kerke word die objek baie wyer gesien, maar daar is duidelike tekens dat ook in die Afrikaanse kerke aan ’n wyer kring vir die objek aandag gegee word, soos bv. die toenemende belang- stelling vir na-kategese duidelik wys. Sterk beklemtoning van die prediking en van veral kategismusprediking bring natuurlik ook mee dat daar nie so maklik nog addisioneel van kategese na aflegging van belydenis van geloof gepraat word nie. By kerke waar laasge- noemde nie bestaan het nie, sal die leemte van kategese natuurlik eerder aangevoel word. g By verskillende skrywers word die kleuter- en kleinkinderfase nou weer sterk beklemtoon. Dit is soms geweldig verwaarloos. Kate­ gese is dikwels wat die verbondskinders betref, vereng tot iets wat eintlik net in die laaste jare voor aflegging van belydenis van geloof geskied. Daar is dan ook met terme gewerk wat hierdie lewensfase van aflegging van belydenis van geloof geweldig in belangrikheid beklemtoon en die vroeëre fase onderbeklemtoon. 4. Vernuwing t.o.v. die objek van die kategese By die Woordbediening in die huisbesoek en die erediens moet daar ook nog kategese wees om die lidmate toe te rus vir die taak wat hulle in die wêreld van van- dag het. By herhaling kan hier net weer verwys word na die metode om groepskategese na die erediens te laat aansluit by die preek wat ook die lidmate wou beweeg om in hierdie wêreld en in hierdie tyd ’n verantwoordelike houding in te neem teenoor God en mede- mens. Dit is verblydend dat volwasse kategese oral in die wêreld meer aandag begin geniet.^s Veral in die jong kerke wat nog maar pas uit die sendingstadium is, is dit belangrik. Daar word ook reeds onderskei in leeftydsfases by volwasse kategese om dit meer doel- treffend te maak,^^ en ook tussen mans en vroue.” Verder is daar ander toespitsings vir besondere groepe bv. vir mense in nywerhede.* Ook wat genoem word familie-kategese word bepleit.” g g p ’n Werklik belangrike vernuwing is die aandag wat deesdae aan die verbondskind in die jong kerk gegee word.^* Dit was in die verlede so dat die verbondskind in die ouer of sendende kerke kategetiese aandag gekry het en dat die nuwelinge uit die heidendom na hulle bekering dadelik as voorwerpe van kategese gesien is. Maar die verbondskind in die jong kerk, dikwels ook die verbondskind wat saam met die volwasse ouer wat bekeer is, in die kerk gekom het, het nie voldoende of geen kategetiese sorg geniet. Die gebrek aan geloofsaktiwiteit wat daar vandag in die jong kerke gesien word, is tot ’n groot mate die gevolg daarvan. Wat die voorwerp van kategese betref, moet daar nie eensydig gestel word dat as die kinders nie van kleins af onderrig word, die kerk lam sal wees nie, of aan die ander kant as die ouers nie on­ derrig word nie, daar nooit lewe sal kom nie, want hulle moet tog die kinders vorm. Albei moet ter hand geneem word. In verhouding tot die tydperk van aflegging van belydenis van geloof word die lewensfase voor en na die tyd vandag meer beklemtoon. Die Kerk sal dus moet wegkom van ’n bietjie peusel aan na-kategese, huweliks- kategese, kategese vir doopouers en selfs blote kategismusprediking tot ’n standpunt waar ons alle lidmate ten voile as objekte van kate­ gese bly sien en elkeen volgens sy eie lewensposisie voortdurend katkiseer. 4. Vernuwing t.o.v. die objek van die kategese Dit stem tot groot dankbaarheid dat daar nou weer skerper be- langstelling kom vir hierdie kinderjare sodat tot op die einde van die kleuterstadium veral die plig van die verbondsouer beklemtoon word en vanaf die einde daarvan die plig van die Kerk in amptelike hoedanigheid saam met die ouer.^' Bijlsma beklemtoon die belang- rikheid van hierdie eerste jare.“ Die ouderdomsgroep van die jeug wat belydenis van geloof wil aflê en daarom in die laaste jare van hulle katkisasie voor hierdie groot stap is, ontvang nog altyd orals die nodige aandag in teolo- giese geskrifte. Dit is net nie meer so alleenuitstaande nie, al is dit nog die belangrikste tyd van die katkisasie, omdat sowel die vorige jare as die daaropvolgende jare nou belangriker geag word en dus meer aandag in beplanning geniet. Die lidmate van die kerk word deesdae ook na aflegging van belydenis van geloof in groter mate as volwaardige objekte van kategese gesien. Daar is, soos reeds gesê, tevore ook aandag gegee aan na-kategese. Maar na-kategese het altyd die karakter gehad dat daar nog iets gedoen moet word aan ’n taak wat nog nie afgehandel is nie en eintlik al goed afgehandel moes gewees het. Die karakter van volwasse kategese is egter heel anders. Dit gaan uit van die juiste opvatting dat die mens altyd weer opnuut nodig het om on- derrig te word om ten voile te leef as gelowige. Aan die een kant is dit so dat die gelowige deur die sonde en die kragtige pogings In die Skriflig In die Skriflig 25 van Satan altyd weer verloor wat hy aan geloofstoerusting gehad het en aan die ander kant is dit so dat elke gelowige deur sy lewe been moet groei na steeds hoër hoogtes soos die Heilige Gees ons ook altyd verder lei en wil lei na groter heiligheid. Die nuwe be- skouing oor die objek van die kategese is nou dat nie net die predi­ king hierdie laaste taak moet vervul nie, maar ook die werklike kategese daar ’n rol moet vervul. Aflegging van belydenis van ge- loof is ’n hoogtepunt saam met die voorafgaande kategese, maar dis geen gearriveerdheid nie. Kategete en katkisante moet dit onthou en bepland en doelgerig voortgaan. 26 In die Skriflig 26 In die Skriflig 5. Vernuwing t.o.v. die sub ek van die kategese Die eerste kategeet waarmee die kind in aanraking kom, is sy ouers. In die Ou Testament is die kategetiese funksie van die ouers alreeds sterk beklem toonWêreldwyd word egter gekla dat ouers nie hier- die taak na wense uitvoer nie. Daar is die neiging om dit maar oor te laat aan die amptelike kategese van die kerk. Buehlmann bepleit opleiding van die ouers sodat hulle hul taak beter kan uitvoer.*' Waar huisbesoek gereeld gedoen vi^ord, is dit ’n guide geleentheid om ouers verder in te iig oor die kategese van hulle kinders. Predi- kante neem soms te maklik aan dat dit ’n eenvoudige taak is wat ouers wel self kan behartig. Die totale onvermoë blyk egter dikwels wanneer die goeie wil daar is om as kategete vir hulle kinders op te tree, maar die ouers nie vir die taak voorberei is nie. Die feit dat ’n mens self gekatiseer het, self die inhoud van die kategese bekom het, is nog lank nie ’n waarborg dat jy ook daardie inhoud kan oordra nie. ’n Belangrike feit is dat die kind w^at self by sy ouers gekatkiseer het later self meer bereidheid vertoon om sy eie kinders te katkiseer. Daar moet ’n langtermynbeleid en goeie be- planning gevolg word om ouers individueel en groepsgewys gereed te maak om as kategete vir hulle kinders op te tree. Veral in die jong kerke in Afrika moet hier nog veel gedoen word. Onbekwaam- heid en onwil maak dat ouers hierdie taak byna deurgaans nalaat. y g Dat die Kerk amptelik besig moet wees met kategese, blyk al­ reeds uit die voorbeeld van die onderrigtaak wat die priesters vol- gens die Ou Testament vervul het. As dit nou in die moderne tyd beklemtoon word dat kategese eintlik bediening van die Woord is, dan spreek dit vanself dat die bedienaar van die Woord die eintlike kategeet moet wees. Omdat hy egter onmoontlik altyd die taak al- leen kan vervul, is hulpkragte nodig. Dit moet egter steeds so wees dat hiermee nie die taak van die skouers van die bedienaar van die Woord oorgaan op die hulpkragte nie, maar dat die verantwoorde- likheid primêr syne bly en dat hy hulle moet lei en voorberei. 4. Vernuwing t.o.v. die objek van die kategese Van Afrika sê Hirmer dat kategese eintlik nooit eindig nie.’’ Dit is van die grootste belang dat die objek van die kategese telkens in die verband van die gemeenskap van die heiliges gesien word. 26 In die Skriflig Dit sal goed wees as die bedienaar van die Woord ten minste die heel klein kinders kan neem en dan weer die belydenisklas. Die gebrek aan goeie hulpkragte maak dit des te meer ’n eis dat die fondament- legging deur die bedienaar self moet geskied. Opleiding van ampte­ like kategete word bepleit om die gehalte van die kategese te ver- hoog.“ Meer algemeen word gevra vir beter opleiding van die kragte wat daar is, al is hulle nie uitsluitlik kategete nie.“ , g Daar klink soms ’n toon van moedeloosheid op oor die gehalte van die kategete wat in Afrika moet help. 0ns mag egter nie ver- geet dat die weg van die Kerk deur die eeue ’n weg was waar die Here met mense wat baie beperkte gawes gehad het tog sy werk gedoen het nie. Weduwees is reeds vroeg gebruik vir die taak van kategese.*^ Wanneer die Kerk kategete aanwys, moet hy die heel beste neem, maar wanneer die heel beste maar swak is, moet die Kerk hulle nogtans met vertroue gebruik omdat dit per slot van rekening die Heilige Gees is wat die Groot Leermeester van die Kerk is. Uit verskillende wêrelddele kom ook die klag dat die dag- skole met hulle onderwysers nie meer die ou rol in kategese speel In die Skriflig In die Skriflig 27 n i e D i t roep juis vir nuwe beplanning t.o.v. hulpkragte. ’n Intellek- tueel-onontwikkelde kategeet met integriteit en ’n voorbeeld van ’n toegewyde heilige lewe, is veel meer werd as ’n goedgeskoolde kate­ geet wat hierdie geestelike kwaliteit en liefde nie het nie. n i e D i t roep juis vir nuwe beplanning t.o.v. hulpkragte. ’n Intellek- tueel-onontwikkelde kategeet met integriteit en ’n voorbeeld van ’n toegewyde heilige lewe, is veel meer werd as ’n goedgeskoolde kate­ geet wat hierdie geestelike kwaliteit en liefde nie het nie. g g ’n Oproep waaraan in die jong kerk in Afrika gehoor gegee moet word, is dat die sendeling horn geleidelik moet onttrek aan die kate- gese in die K e r k D ie selfstandige jong Kerk met sy kerkraad moet die verantwoordelikheid aanvaar vir hierdie uiters belangrike taak. As die sendeiinge dit voortdurend bly doen, sal dit ’n rem op ont- wikkeling tot selfstandigheid en ’n hoër standaard in die kategese wees. 26 In die Skriflig Weens die helder besef wat daar vandag bestaan van die be- langrikheid van die eie kultuur en die moeilike taak om vanuit ’n vreemde kultuur jou te kan verplaas in die vel van ’n kultureel totaal verskillende persoon, word allerweë gevra na goeie inheemse kategete 6. Vemuwing t.o.v. die metode van die kategese 6. Vemuwing t.o.v. die metode van die kategese Veral wat Afrika betref, is die grootste begeerte tot vernuwing van­ dag geleë op die vlak van die metode van kategese. ’n Mens kry die indruk dat die aandag tot so ’n mate toegespits word op die metode dat ander noodsaaklike aspekte van die kategese inderdaad verwaarloos word. Verder ontkom ’n mens nie aan die indruk dat by al die gepraat oor die regte metode vir Afrika daar nog weinig positief gedoen word in verband daarmee nie. p g Verandering wat voorgestel word t.o.v. die metode het soms selfs invloed op die inhoud van die kategese. Dit is nie net ’n geval van beter of slegter aanbieding van die inhoud na gelang van die metode nie, maar ook van verandering van die inhoud as gevolg van die metode. Verskillende metodes word nog aan die hand gedoen. In die verlede is die MUnchense metode met sy stappe van doel van die les, voorbereiding met ’n storie, verduideliking en toepassing ge- bruik. Verder is die kerugmatiese metode met as inhoud die blye boodskap, die metode van heilsgeskiedenis en die metode van tema- tiese onderrig gebruik. Hedendaagse metodes wat gebruik word, is die volgende: Die bevindelike metode: Die benadering is hier van die kant van die mens en sy situasie. Hierdie metode is deur die Rooms- Katolieke Kerk aanvaar te Bangkok in 1962. Die eienaardige is hier dat dit wel kategese genoem word, want die metode is eintlik ont- werp om heidene tot bekering te bring! Kategese is tog vir diegene wat reeds tot bekering gekom het en verbondskinders. As katege- tiese metode sal ons dit definitief moet afwys, maar as eerste predi­ king is daar veel voor te sê en het dit seker groot ooreenkoms met die prediking van Paulus volgens Hand. 17. Die prosesmetode: Hierdie metode wys uit waar die mensheid vandag ontoereikend is in sy ware mens-wees en lei op die pad van korreksie. Hierdie metode is vir kategese *ook onaanvaarbaar omdat In die Skriflig 28 dit nie standpunt inneem in die openbaring van God nie, maar in die situasie van die mens. Dit moet egter gestel word dat volgens die siening van Pierce wat dié metode noem dit juis standpunt in­ neem in die openbaring, want hy wil vra hoe en waar openbaar God Hom vandag? Die leioenstema metode: Hiervolgens word die probleme van die lewe tematies geneem en dan behandel. 6. Vemuwing t.o.v. die metode van die kategese Ook hierdie metode het geen vaste ankers nie en hoewel dit probeer om van die onse- kerheid van die huidige situasie van die mens te kom tot vastigheid sal dit m.i. nie die geval wees nie. In die kategese moet Woordver- kondiging voorop gaan. So ’n tematiese behandeling kan ook erg onvolledig en ongesistematiseerd wees wat die geheel van die ken- nis betref wat oorgebring moet word.^* g g Waar hierdie metodes afgewys word, is die diepste rede dat die intensie nie hier duidelik is om met die voile openbaring van God na die mens te gaan nie. Die Bybel word eerder ingeënt (in stukke) op die struktuur van die lewe. Dit moet egter so wees dat terwyl die voile struktuur van die Bybel gegee word die toepassing ook telkens op die lewe gemaak moet word. Hierdie metodes moet dus ingebed wees op die voile openbaring. g p p g Deurgaans word waardering vir die bydrae van die Opvoed- kunde en Sielkunde uitgespreek in die geskrifte oor kategese. Dit is niks nuuts nie. Selfs voordat die Opvoedkunde en Sielkunde ver- hef is tot bepaalde wetenskaplike studierigtings, is opvoedkundige en sielkundige beginsels al baie goed toegepas. Nuwere navorsing op hierdie gebiede leer ons die kind beter verstaan en help i.v.m. metode, ouderdoms- en geslagsgroepering ens. Terwyl ek in die opvoedkundige hulpverlening by die kategese nie iets negatiefs op- gemerk het nie, voel ek tog dat die Kerk t.o.v. veral die sielkunde versigtig moet wees. Die sielkunde het ’n neiging om die misterie van die werking van die Heilige Gees te ignoreer en om die grootste wonders van wedergeboorte en bekering en geloof in die mens te probeer verklaar bloot volgens sielkundige insig.*’ Dit is genoeg as die waarskuwing uitgespreek word dat die kategete op hulle hoede moet wees vir die hulpwetenskappe wat hulle gebruik. p pp g Metode sal al meer en meer rekening moet hou met massa- media. ’n Goeie voorbeeld van hoe dit gebruik kan word is bv. die reeks artikels wat gedurende 1974 in „Die Transvaler” gepubliseer is en van Bybelkor uitgegaan het. Indien sodanige samewerking ver- kry kan word en die kleed van ’n koerant waarin hierdie kategese aangebied word nie andersins te erg besoedel is nie, kan groot waar- de hieruit geput word. Die S.A.U.K. bied in sy Sondagprogramme ook uiters waardevolle diens. 6. Vemuwing t.o.v. die metode van die kategese Byna al die kerke is reeds besig om te besin oor die gebruik van televisie vir bediening van die Woord van God. Dit bied besondere moontlikhede vir kategese.™ Die liturgie word van Rooms-Katolieke kant baie sterk beklem- toon as ’n middel tot kategese. Dit word ook gestel dat kategese juis moet opvoed tot die regte liturgie want daarin lê die regte ont- moeting met God opgesluit.^' Hier het ons m.i. nie ’n volledige prent nie, want liturgie en erediens bied wel die situasie van ontmoeting In die Skrifli^ 29 tussen God en sy volk, maar kategese moet tog eintlik ’n ander mik- punt hê, nl. dat uiteindelik alles erediens sal wees. Die mikpunt moet hier niks anders wees as die volkome koninkryk van God nie. „Wees julle dan volmaak soos julle Vader in die hemele volmaak is” (Matt. 5:48). Kategese moet dus nie net bring tot die regte ont- moeting in die erediens nie, maar wel tot getuienis vir Jesus Christus in die voile lewe. tussen God en sy volk, maar kategese moet tog eintlik ’n ander mik- punt hê, nl. dat uiteindelik alles erediens sal wees. Die mikpunt moet hier niks anders wees as die volkome koninkryk van God nie. „Wees julle dan volmaak soos julle Vader in die hemele volmaak is” (Matt. 5:48). Kategese moet dus nie net bring tot die regte ont- moeting in die erediens nie, maar wel tot getuienis vir Jesus Christus in die voile lewe. Dis belangrik dat die metode van die Heidelbergse Kategismus vandag ook van Rooms-Katolieke kant gelyk gegee word en dat die motivering juis is dat die liefde van God dan beter spreek.” Dit gaan hier oor die plek waar die wet in ’n sistematies opgeboude kategis­ mus moet kom. Pierce sê dat so ook die boodskap van die Bybel beter oorgedra word. Die orde van Apostoliese geloofsbelydenis, sakramente en dan die wet word nou aanvaar terwyl dit tevore menigmaal in die volgorde van belydenis, wet, sakramente gegee is. g g y , , g g Wat die metode van kategese die meeste raak in die jongste tyd is alles wat gesê en geskryf word oor aanpassing by die inheemse kultuur. Hieroor word in Afrika soveel gesê en beplan dat ’n mens dit sonder twyfel kan bestempel as die saak wat die belangrikste beskou word t.o.v. metode. 6. Vemuwing t.o.v. die metode van die kategese ’n Mens kan nie wegkom van die intuïtiewe aan- voeling dat by die dramatisering waarvoor die Afrika-kinders so lief is, dit meer dikwels gedoen word vir die genot van die spel as dat daar werklik deurgedring word tot die oordra van kennis of ’n boodskap wat die verhouding met God beïnvloed en laat beleef nie. Laat ons net een voorbeeld uit die werklike lewe neem: In die Gere- formeerde Kerk in Vendaland het jongmense onlangs in ’n program wat hulleself aangebied het die laaste oordeel gedramatiseer. Een „met ’n groot stem” het in die hoek van ’n vertrek op ’n effense verhoog gaan staan. Voor hom het ’n lang ry aangekom en hy het hulle na links of regs uitgewys met die verklaring dat die een ver- oordeel en die ander gered is. Hy self het natuurlik die rol van God gespeel. en liefde vir ritme te gebruik, inheemse spreuke wat waarhede vertolk in te sluit en ander metodes om aan te sluit, word algemeen voorgestaan. Wanneer Seumois en Mangematin waarsku teen veruit- wendiging van die Bybel wanneer allerhande versieringkies aange- plak word by Bybelverhale ” geld die waarskuwing in hoër mate van dramatisering. ’n Mens kan nie wegkom van die intuïtiewe aan- voeling dat by die dramatisering waarvoor die Afrika-kinders so lief is, dit meer dikwels gedoen word vir die genot van die spel as dat daar werklik deurgedring word tot die oordra van kennis of ’n boodskap wat die verhouding met God beïnvloed en laat beleef nie. Laat ons net een voorbeeld uit die werklike lewe neem: In die Gere- formeerde Kerk in Vendaland het jongmense onlangs in ’n program wat hulleself aangebied het die laaste oordeel gedramatiseer. Een „met ’n groot stem” het in die hoek van ’n vertrek op ’n effense verhoog gaan staan. Voor hom het ’n lang ry aangekom en hy het hulle na links of regs uitgewys met die verklaring dat die een ver- oordeel en die ander gered is. Hy self het natuurlik die rol van God gespeel. Die jag na aanpassing by Afrika kan ons ernstige foute laat begaan. In ons poging om die klein diamantjie van regte aanpassing by die inheemse kultuur wat nog ontbreek in die kroon te verkry, moet ons nie die hele kroon van ons metode veral met die grootste diamant daarin, vertelling, verloor nie. 6. Vemuwing t.o.v. die metode van die kategese Sonder om te oortree op die terrein van ander referente wil ek graag die volgende opmerkings hieroor maak. By die aaansluiting wat voorgestaan word, blyk die kloof tus­ sen die Rooms-Katolieke en die tradisionele Protestantse hoofrigtings die duidelikste. Met opset sê ek die tradisionele Protestantse rigtings omdat in die moderne teologie van Protestantse kant daar sekere sake kom wat ten nouste aansluit by die Rooms-Katolieke teologie. Dit gaan hier veral oor die natuurlike Godskennis. Rooms-Katolieke teoloë stel dit onomwonde dat Afrika God geken het en gedien het deur hulle natuurlike Godskennis voordat die Evangelie van Jesus Christus aan hulle verkondig is.” Die kategese moet nou net hierby aansluit en die Godsbeeld korrigeer. Die Protestantse teologie wat openbaring van God in die geskiedenis en natuur vandag as van meer waarde ag as die Bybel, moet noodwendig tot dieselfde ge- volgtrekking kom, veral as soos by die geval van die Rooms-Katolieke Kerk die belangrikheid van Rom. 1 :18 dat die mense moedswillig die waarheid in ongeregtigheid onderdruk, nie in sy voile betekenis gehandhaaf word nie. Hierdie rigting gaan sover om dit te stel dat daar eers ’n bekering tot God is en dan tot Christus.’^ Hierdie tipe aanpassing bring sinkretisme van die ergste graad mee, waar uit­ eindelik die vraag moet opkom of die Afrika-mens nou God dien of die godsbeeld wat hy tevore gehad het, ’n godsbeeld wat net effe verander is deur wat hy van die Christelike kerk gekry het. Aanpassing in die metode gaan ook te ver wanneer ’n dekul- turisering van die Bybelse stof in so ’n mate voorgestaan word dat wat God met die Jode gedoen het voorgestel word asof dit met die mense van Afrika gedoen is.” Hierteenoor kan gerus genoem word die ander uiterste wat van die kant van die Wêreldraad van Kerke kom, nl. dat daar kultuurverandering moet wees om sodoende ge- lykheid onder mense te bewerk en botsings uit te skakel.’* g Aanpassing deur dramatisering, deiTr inheemse musiek, sang In die Skriflig 30 en liefde vir ritme te gebruik, inheemse spreuke wat waarhede vertolk in te sluit en ander metodes om aan te sluit, word algemeen voorgestaan. Wanneer Seumois en Mangematin waarsku teen veruit- wendiging van die Bybel wanneer allerhande versieringkies aange- plak word by Bybelverhale ” geld die waarskuwing in hoër mate van dramatisering. 7. Vemuwing t.o.v. die inhoud Slegs enkele gedagtes hieroor. Algemeen word die Bybel nog weer as die belangrikste boek by kategese beskou. Ledogar roep tot terug- keer na die Bybel as hy sê dat al die pogings om die Christelike godsdiens werklik in die harte te laat ingaan nog buite die Bybel om was en dat daar nou na die antwoord van die Bybel gevra moet word.*> Hersiening van bestaande leerboeke word oor die algemeen as belangrik beskou. Kategismusse wat vir eeue gebruik is, word weer in oënskou geneem om te sien of hulle nog beantwoord in die om- standighede van die mense van vandag en die volke waar die Kerk nou gekom het. Eenvormigheid en gradering van boeke geniet aan- dag en pragtige nuwe werke het al verskyn. 3 Wevitavidanelage, S.: Impulsen voor de catechese in missiegebieden. Concilium: Internationaal tijdschrift voor theologie, Jrg. 6, no. 3, Maart 1970, p. 77. 3 Wevitavidanelage, S.: Impulsen voor de catechese in missiegebieden. Concilium: Internationaal tijdschrift voor theologie, Jrg. 6, no. 3, Maart 1970, p. 77. 3 Wevitavidanelage, S.: Impulsen voor de catechese in missiegebieden. Concilium: Internationaal tijdschrift voor theologie, Jrg. 6, no. 3, Maart 1970, p. 77. 4 Colomb, J.: Een actueel terrein van de catechese in het geheel van de kerk. Concilium, Jrg. 6, no. 3, Maart 1970, p. 18. 4 Colomb, J.: Een actueel terrein van de catechese in het geheel van de kerk. Concilium, Jrg. 6, no. 3, Maart 1970, p. 18. g p 5 Wirt, S. E.: Ask the Maoris. Decision, Vol. 15, no. 12, 1974, p. 2. 5 Wirt, S. E.: Ask the Maoris. Decision, Vol. 15, no. 12, 1974, p. 2. 6 Botha, op. cit., p. 9. Buehlmann, ~W.: Catechetical renewal in Africa. In Katigondo; Presenting the Christian message to Africa, ed. by R. J. Ledogar, London, Geoffrey Chapman, 1965, p. 1, 2. 7 Weber, H. R.: The communication of the Gospel to illiterates. London, SCM press, 1957 (I.M.C. research pamphlet no. 4), p. 14. 8 Ibid. 9 Hearne, B.: The future of adult catechesis. African ecclesiastical review (AFER), Vol. VI, no. 1 en 2, 1974, p. 164. Soortgelyke gedagtes word ook deur Botha en Gerdener uitgespreek. Vgl. Botha, op. cit., p. 8. 10 Echarren, R.: Geloofsoverdracht gezien vanuit de gegeven hedendaagse sociale structuren Concilium Jrg 6 no 3 1970 p 8 9 Hearne, B.: The future of adult catechesis. African ecclesiastical review (AFER), Vol. VI, no. 6. Vemuwing t.o.v. die metode van die kategese Daar is ’n rykdom van hulp- middele wat ook aanpas by die swartmense van Afrika wat gebruik kan word, maar die aandag moet nie so gefikseer wees op die kul- tureel-eie van Afrika dat ons vergeet dat blote vertelling wat die beste metode is vir kategese, universeel is en ook die belangrikste metode vir Afrika in sy bestaan voor kontak met die Blanke was nie. In al ons pogings om metodes te vind wat beter aanpas word ons aandag so afgetrek dat ons hierdie beste van alle middele nie weten- skaplik genoeg gebruik nie. Verder, as Paulus sê dat hy Jesus Chris- tus asof voor die oë van die Galasiërs gekruisig gebring het, dan verwys hy na wat hy met die mondelinge prediking gedoen het (Gal. 3:1). As Jesus die gelykenisse vertel, dan is dit woordskilderinge waarmee Hy Hom tot die skare rig. Ek is buitendien oortuig dat die Blankes hulle kragte eerder moet toespits op goedopgeleide swart teoloë sodat hiille die regte rigting in die kulturele aanpassing sal aandui as dat ons self dit sal probeer doen. Dit is nie so maklik om in die vel van die swartman in te kruip nie. Vandaar dat ’n mens somtyds merk dat Blankes veral by die toenemende geleerd- heid die swartman eintlik beledig dear nog altyd met kinderagtige metodes na hom te kom. Hierdie opmerkings is nie bedoel om die regte aanpassing by die kultuur te verkleineer nie. Inteendeel, dit is uiters belangrik. Alleen maar: Ons is nou op die kruin van hierdie begeerte om aan te pas en dit laat ons ietwat reaksionêr optree en die universele waardes uit die oog verloor. Wanneer gedink word aan aanpassing in die metode by Afrika moet ’n sorgvuldige balans tussen die uni- verseel-ware en die partikulier-kulturele gehandhaaf word. p g Dit is goed om te luister na die stem van ’n swartman wanneer In die Skriflig 3 In die Skriflig In die Skriflig 31 hy bv. van die sang van die swartmense sê dat „singing in Black Churches is filled with soul but does not win souls”.’* Hy toon aan dat hierdie sang eintlik, hoewel pragtig, ’n soort selfbedrog kan wees waarmee mense hulleself tevrede stel. Dit is ook goed om ag te gee op die waarskuwing dat ons nie net moet ingestel wees op aanpassing by Afrika nie, maar ook op korreksie.” 7. Vemuwing t.o.v. die inhoud 1 Botha, P. B.: The congregation and catechetical training. (Ongepubliseerd), p. 10, vgl. ook p. 9 en 13. (Referaat op die Seminar for theology study group, June 1971 oor die tema Building a healthy congregation.) 2 Luzbetak, L. J.: Christo-paganism. Practical anthropology, vol. 13, 1966, p. 3 :115—121 en 3 :128. 3 Wevitavidanelage, S.: Impulsen voor de catechese in missiegebieden. 1 Botha, P. B.: The congregation and catechetical training. (Ongepubliseerd), p. 10, vgl. ook p. 9 en 13. (Referaat op die Seminar for theology study group, June 1971 oor die tema Building a healthy congregation.) 7. Vemuwing t.o.v. die inhoud 1 en 2, 1974, p. 164. Soortgelyke gedagtes word ook deur Botha en Gerdener uitgespreek. Vgl. Botha, op. cit., p. 8. (AFER), Vol. VI, no. 1 en 2, 1974, p. 164. Soortgelyke gedagtes word ook deur Botha en Gerdener uitgespreek. Vgl. Botha, op. cit., p. 8. 10 Echarren, R.: Geloofsoverdracht gezien vanuit de gegeven hedendaagse sociale structuren. Concilium, Jrg. 6, no. 3, 1970, p. 8. 11 Botha, op. cit., p. 2. 10 Echarren, R.: Geloofsoverdracht gezien vanuit de gegeven hedendaagse sociale structuren. Concilium, Jrg. 6, no. 3, 1970, p. 8. 11 Botha, op. cit., p. 2. 12 Burden, J.: Soeklig op die kategese in die N.G. Kerk in Afrika. Neder- duitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif (NGTT), Vol. XIV, no, 1, 1973, p. 65. 32 In die Skriflig 32 In die Skriflig 13 Vgl. slegs Kilian, I. H. R.: Die kategetiese onderrig in die Ned. Geref. Kerk in Afrika met besondere verwysing na die plattelandse Bantoe van Transvaal; Skripsie ingelewer vir die graad M.Th., Stellenbosch, Okt. 1972 (ongepubliseerd), p. 6—7. 14 Botha, op. cit., p. 10. 15 Pierce, A.: Catechetics in evolution. AFBR, Vol. XV, no. 2, 1973, p. 134. 16 Vgl. slegs Echarren, op. cit., p. 17; Willekens, W. F.; Religious formation of adult Christians. In Katigondo, p. 77; Ledogar, R.: Introduction. In Katigondo, p. xiii. Wevitavidanelage, op. cit„ p. 76; Lehman, K.: Ten ge- leide. Concilium, Vol. 6, no. 3, 1970, p. 5; Botha, op. cit., p. 8— 10; Bijlsma, R.; Kleine catechetiek. Nijkerk, G. F.; Callenbach N. V., 1962, p. 13, 91. 17 Buehlmann, op. cit., p. 12, Wevitavidanelage, op. cit., p. 80. 18 Pierce, op. cit, p. 134. 19 Malan, D. J,: ’n Nuwe bedeling in ons kategetiese arbeid. Vgl. ook Louw, D. J.: ’n Woord vooraf. In ’n Nuwe bedeling in ons kategetiese arbeid, p. 3. 19 Malan, D. J,: ’n Nuwe bedeling in ons kategetiese arbeid. Vgl. ook Louw, D. J.: ’n Woord vooraf. In ’n Nuwe bedeling in ons kategetiese arbeid, p. 3. 20 Kilian, op. cit., p. 2. 20 Kilian, op. cit., p. 2. 21 Wevitavidanelage, op. cit., p. 80. 22 Ibid., p. 76. , p 23 Prins, J. M. G.: Die Heidelbergse icategismus as kategetiese leerstof. Proefskrif vir D.Th., Stellenbosch, 1973 (ongepubliseerd), p. 241. 24 Boumique, J. M.; Note on pre evangelization, in Katigondo, p. 64. 25 Prins, op. cit., p. 241. 23 Prins, J. M. G.: Die Heidelbergse icategismus as kategetiese leerstof. Proefskrif vir D.Th., Stellenbosch, 1973 (ongepubliseerd), p. 241. 24 Boumique, J. M.; Note on pre evangelization, in Katigondo, p. 64. 25 Prins, op. cit., p. 241. 26 Pierce, op. cit, p. 140. Vgl. ook p. 138 waar hy vra waar God Horn vandag openbaar, en sy verduideliking dat die „Life theme”-metode die openba- ring verstaan as „a present personal happening between Christ and our­ selves, between Christ and our fellowmen. Revelation means God giving himself, here and now, in an historical, continuing intercommunion with us. Our response is part of the revelation. Revelation means a personal dynamic awareness of God’s personal self communication to us now”, p. 141. p 27 Wêreldraad van Kerke: The church for others; two reports on the mis­ sionary structure of the congregation. 71 Luykx, B,: Catechetical value of the liturgy. In Katigondo, p. 41— 44 70 Vgl. Willekens, op. cit., p. 80; Kilian, op, cit., p. 2. 32 In die Skriflig Geneva, WCC, 1968, p. 78. 27 Wêreldraad van Kerke: The church for others; two reports on the mis­ sionary structure of the congregation. Geneva, WCC, 1968, p. 78. 28 Bucher, H.: Youth work in South Africa: a challenge for the church. SchSneck-Beckenried, Nouvelle Revue de science missionaire, 1973, p. 181. 29 Vgl. Kruger, M. A.: Vryheid vir die ganse mensheid? Die vryheidsgedagte in die ekumeniese sendingdiskussies. Proefskrif vir Th.D. Potchefstroom, 1973 (ongepubliseerd), p. 214—220, veral p. 219. 30 Wevitavidanelage, op. cit, p. 79. 31 Kittel, G.; Theological dictionary of the New Testament. Grand Rapids, Wm. B. Eerdmans, 1965, Vol. Ill, p. 638—640. , , , p Biesterveld, P.: Het karakter der catechese, Kampen, J. H. Kok, 1900, p. 68 p 32 Biesterveld, P.: Het karakter der catechese, Kampen, J. H. Kok, 1900, p. 68. 33 Kilian, op. cit, p. 19. Pnns, op. cit, p. 57. , , p , , , p Kilian, op. cit, p. 19. Pnns, op. cit, p. 57. 34 Biesterveld, op. cit., p. 79. Moll, E.: Katechetiek of theorie van het gods- dienstig onderwijs. Tiel, 1856, p. 54. 35 De Villiers, D. W.: Die kategese in die N.G. Kerk in S.A. Proefskrif vir D.Th. Stellenbosch, Potchefstroom, Pro Rege-Pers Bpk., 1957, p. 26. 36 Kilian, op. cit., p. 22. Vgl. bv. die doel volgens Hirmer, O.: The first approach to adult cate In die Skriflig 33 In die Skriflig 33 chumens. In Katigondo, p. 56—57, chumens. In Katigondo, p. 56—57, 38 Buehlmann, op. cit., p. 4. 38 Buehlmann, op. cit., p. 4. 39 Burden, op. cit., p. 53—54. 39 Burden, op. cit., p. 53—54. 40 Wevitavidanelage, op. cit., p. 77. 40 Wevitavidanelage, op. cit., p. 77. 41 Buehlmann, op. cit., p. 5. 42 Colomb, op. cit., p. 24—28. 43 Bijlsma, op. cit., p. 97. 44 Bucher, op. cit., p. 180— 181. 44 Bucher, op. cit., p. 180— 181. 45 Kilian, op. cit, p. 9— 11. 45 Kilian, op. cit, p. 9— 11. 46 Kilian, op. cit., p. 20. 47 Vgl. ook Burden, op. c it, p. 52. 48 Louw, D. J.; In Malan, op. cit., p. 8. 49 Botha, op. cit, p. 3. Die Jode het op 5 jaar met katkisasie begin. 49 Botha, op. cit, p. 3. Die Jode het op 5 jaar met katkisasie begi 50 Vgl. slegs Deut. 6 : 7, Matt, 19 :14, Job. 21:15 en 2 Tim, 3 ; 15, 50 Vgl. 32 In die Skriflig slegs Deut. 6 : 7, Matt, 19 :14, Job. 21:15 en 2 Tim, 3 ; 15, 51 Bijlsma, op, cit,, 228. 52 Ibid. 53 Vgl. Willekens, op. cit., p. 72 en verder Pierce, op. cit, p. 138, Colomb, op. cit, p. 18 (I). 54 Colomb, op. cit, p. 21. 55 Willekens, op. cit., p. 80. 56 Bijlsma, op. cit,, p. 258. 57 Willekens, op. cit., p. 78 en Wevitavidanelage, op. cit., j. 81. 58 Vgl. Burden, op. cit, p. 55; Van der Merwe, D. C, S.: Verbond en Sending, Potchefstroom 1965, Proefskrif Potchefstroom (ongepubliseerd), p. 295—296 en 299; Pauw, C. M.: Die bearbeiding van die jeug binne die N.G. Bantoe- kerk in die Transkei, M.Th. skripsie. Stellenbosch, 1968, p. 7, 59 Hirmer, op, cit,, p. 62, 60 Vgl. slegs Deut. 6 : 7. 61 Buehlmann, op. cit., p. 9. 62 Ibid., p. 81. 63 Vgl. Willekens, op. cit., p. 76; Buehlmann, op. cit., p. 9; Botha, op. cit., p. 11, 16; Kamfer, P. P. A.: Kategese en praktyk (referaat gelewer tydens Raadsitting te Decoligny op 12 April 1973). Ongepubliseerd, p. 4. 64 Botha, op. cit., p. 3. 64 Botha, op. cit., p. 3. 65 Ibid., p. 13; Wevitavidanelage, op. cit., p. 76. 66 Burden, op. cit, p. 51. 67 Buehlmann, op. cit., p. 7. 68 Vgl. Pierce, op. cit, p. 135— 141 vir hierdie metodes. 69 Vgl. Gouws, A. G, S.: Die jeugdige op weg van st. V na st. X. In Onder- rig uit die Woord. Bloemfontein, Sondagskool Boekhandel, 1974, p. 28 waar hy van die sorg van mense vir hulle kinders en opvoedingsituasies praat en dan sê: „En wat is dit anders as versorgingsmiddele en opvoedingsitu­ asies wat aan hom vertroue, en uiteindelik, wanneer dit op God gerig word, ook geloof gee?” Gouws sluit ook aan by Erikson en meen dat be- grip van die kind en beplanning vir sy onderrig kan uitgaan van ’n goeie begin (dus nie vermelding van erfsonde nie) maar met inagneming van die „normale” ontwikkelingsgang en die „ongelukke” wat op die pad van die kind kom. P. 23—24. 70 Vgl. Willekens, op. cit., p. 80; Kilian, op, cit., p. 2. 34 In die Skriflig 72 Pierce, op. cit., p. 136. 72 Pierce, op. cit., p. 136. 73 Luykx, op. cit., p. 45; Hirmer, op. cit., p. 58; Buehlmann, op. cit., p. 6; Seumois, X. en Mangematin, B.: Adapting modern catechesis to Africa today. In Katigondo, p. 15, 26. 74 Seumois en Mangematin, op. cit., p. 21. 75 Echarren, op. cit., p. 16. 76 Maris, J. C. e.a.: Kruistocht tegen Bijbelse zending. Bangkok en de Oecu- menische Beweging. Hiiversum, Evangelische Omroep, 1973, p. 11. 77 Seumois en Mangematin, op. cit., p. 34. 76 Maris, J. C. e.a.: Kruistocht tegen Bijbelse zending. Bangkok en de Oecu- menische Beweging. Hiiversum, Evangelische Omroep, 1973, p. 11. 77 Seumois en Mangematin, op. cit., p. 34. 78 Hinkle, J. H.: Soul winning in black churches. Grand Rapids, Baker Book House, 1973, p. 55—61. 79 Seumois en Mangematin, op. cit., p. 35. 80 Ledogar, R.: Introduction. In Katigondo, p. vii.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1057/1321

Afrikaans

IN DIE SKRIFLIG MET hierdie uitgawe vier die GTV die tiende verjaarsdag van In die Skriflig. A gter ons lê reeds ’n dekade w aarin daar aan die G ereform eerde teologie op ’n eie beskeie wyse gebou kon word. Die idealisme van persone soos dr. K. S. van Wyk de Vries, prof. S. du Toit en andere vi^at aangedring het op ’n landswye GTV m et plaaslike takke en ’n eie blad w aarin die neerslag van teologiese arbeid kan sirkuleer, het kw artaallikse werklikheid geword. Die Here het hierdie ondernem ing geseën en aan Horn kom die dank toe. g g Tog vind ons nie die voile w erklikheid in bostaande erkenning en dankbetuiging terug nie. Daar m ost steeds gesam entlik gewerk word om so ’n ondernem ing te laat lewe — laat staan nog groei! Bit gebeur ook en gee moed en versterk die geloof in die toekoms van die GTV en In die Skriflig. Slegs m edew erkers maak m et gereelde bydraes, boekbesprekings, referate, diskussie en gedagtewisseling ’n publikasie moontlik. p In hierdie stadium ondervind die redaksie egter reeds ’n dras- tiese tekort aan kopie vir die uitgawes van 1976. Dit is ’n onbegonne taak om oral rond te val en artikels te probeer werf. Nagraadse studente, inleiers voor GTV-byeenkomste, predikante en professore wat iewers toesprake of referate lewer, moet asseblief inisiatief neem en artikels aanstuur. Ons blad vertoon ook bepaalde tekortkom inge. Tot dusver het artikels weinig diskussie uitgelok. In ’n hooguit- sonderlike geval het iem and ’n bepaalde probleem gestel en om gedagtewisseling daaroor gevra. Boekresensente laat die redaksie soms lank wag en nog wag! Bepaalde skemas soos ’n beoogde kw ar­ taallikse oorsig van artikels in ander teologiese tydskrifte om onder- linge kom munikasie te stim uleer, kon nog nie van die grond kom nie. Dergelike problem e veroorsaak moontlik w eer dat m eerm ale dieselfde skrywers m oet inspring om stof te lew er en daardeur kan die blad ongelukkig die indruk van ’n bepaalde „streeks”- of parti- kuliere voorkoms wek. Indien die gedagte onder ons sou posvat dat In die Skriflig nie „ons” blad m aar „hulle” syne is, kan ons Ikabod daaroor skrywe. Kan ons dit bekostig om teen die tekortkom inge vas te kyk? Gelukkig is die antwoord hierop vrywel algemeen: NEE ! In die Skriflig 3 In die Skriflig 3 4 in die SkrifUg 4 in die SkrifUg 4 in die SkrifUg G elukw ensings Die Kieskollege het ondertussen dr. G. P. L. van der Linde van Bloemfontein tot professor in K erkgeskiedenis en K erkreg en dr. J. J. van der W alt van B urgersdorp tot professor in die diakonolo- giese vakke aan die Teologiese Skool in Potchefstroom beroep. Langs hierdie weg betuig ons ons hartlike seënwense aan hulle en vertrou dat In die Skriflig en die GTV ook mag deel in die vrugte van hulle nuwe arbeid. GTV Ja a rv e rg a d erin g Gewoonlik vergader die GTV in Junie. Die hoofbestuur oorweeg tans die moontlikheid om die vergadering nader aan die GES-datum te laat plaasvind. Dit bied die moontlikheid om een of ander gas- spreker van oorsee te laat optree. As voorlopige tem a het die bestuur voorgestel: Gereformeerd- wees in Suid-Ajrika vandag. Moontlike referate w at rondom hierdie tem a gehou kan word, is soos volg geform uleer: (1) Neo-marxistiese teologie en ons roeping vandag; (2) Neo-marxisme in die prediking en ons prediking vandag; (3) Neo-marxisme in die kerklike lewe en gereform eerd-wees vandag. Die vorige vergadering is in Pretoria aangebied. Met die cog op ’n sentrale plek word aan ’n byeenkoms op die Rand gedink. Besonderhede sal D.V. later bekend gem aak word. Volgens die Reglem ent is die term yn van die huidige hoofbe­ stuur op hierdie byeenkoms verstreke en moet ’n nuwe v i r . die volgende drie ja a r aangewys word. IN DIE SKRIFLIG Ons blad ontvang mooi ondersteuning en blyke van w aardering deur middel van donasies uit talle G ereform eerde Kerke. Die K uratorium in Potchefstroom skenk ’n donasie van RlOO per jaar. Die m eeste predikante is intekenaars en stel lewendig belang in die G.T.V. werksaam hede. Laat ons vorentoe kyk en die tweede dekade m et dieselfde geloof as tien jaar gelede ingaan ! Laat elke leser hierdie beskeie poging aanhelp deur ons blad te lees en suggesties, gedagtes, opinies en artikels aan te s tu u r ! Gebruik die boekbesprekings vir u boekbestellings ! In h ierd ie uitgaw e Naas die aktuele artikels van dr. J. H. van Wyk en prof. P. W. Buys, trek die aandag in hierdie uitgawe veral op die soge- naam de „am psleer” saam. W eliswaar het ook ander artikels in vorige uitgawes van In die Skriflig oor hierdie vraagstukke verskyn en dra sommige artikels in hierdie uitgawe ’n eie of selfs populêre karakter. In W oord en Daad het onlangs ook w eer artikels en diskussie oor die vrou in die amp aandag geniet. In die lig van die aksies oor „bevryding” van die vrou uit die sexisme neem ons ’n artikel van prof. W. H. Velema m et ’n verwysing na ’n belangrike publikasie oor. Elkeen kan aanvoel dat daar in die tw intigste eeu ’n radikale verw arring los is oor christen-wees en diens in die gem eente wat elem entêr in die oudste kerk was. H iertoe dra die terugval v an 'd ie christen- en gemeente-wees op die kort front van gestruktureerde en geinstitueerde kerk-wees seker grootliks by. Die huidige Christen­ dom val uit die w êreld terug (behalwe dié wat op neo-marxistiese model ’n bondgenootskap m et die w êreld sluit) en raak beleër in die nou skanse van die geinstitueerde kerk. Dit bring nuwe problem e na vore in ’n eeu w aarin die aandag op die strukturele en veranderinge saam trek. Die eietydse problem atiek in G ereform eerde en ander kerke In die Skriflig 5 In die Skriflig 5 In die Skriflig 5 in Suid-Afrika en in die w êreld trek daarom ook onder andere saam op die vraag: wie „beklee” die amp? wie het „reg” op die amp? D aardeur kom ’n bepaalde pool in die am psleer onder die soeklig — die sogenaam de „am psdraer” wat skynbaar en fenomenologies vandag nog die enigste w erkende en aktiewe lid in die m oderne kerk-wees skyn te wees. y Die gevaar is wesenlik (veral in Europese problem atiek) dat soveel gem aak word van vrae rondom die mens en am pstrukture dat die wesenlike van die bediening van Christus in die gem eente selfs vergeet word. Dit wat verrig word (diens), bly im m ers on- eindig belangriker as die vraag wie dit doen. In die m oderne proble­ matiek trek al die aandag egter op hierdie wie dit doen saam. In h ierd ie uitgaw e Die bediening as gawe van God is ’n wyse w aarop Christus teen- woordig is en verteenw oordig word in die gem eente. Nie die die- naar nie, m aar die bediening het te doen m et die reële teenwoor- digheid van Christus. Dit is hoegenaam d geen plaasvervanging van Christus deur óf die bedienaar óf die bediening nie. Laat ons vas- hou dat Hy self in sy gem eente w erk (nie deur die „am p” of die „am psdraer”, kerkraad of sinode nie) m aar deur sy Woord en Gees. B.S.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1068/1338

Afrikaans

In die Skriflig 41 In die Skriflig 41 In die Skriflig 41 1. Die ouderlingediens sit onlosmaaklik vas aan die kerk 1. Die ouderlingediens sit onlosmaaklik vas aan die kerk Vandag staan in Afrikaanse Kerkgem eenskappc veral twee beskou- inge van die kerk teenoor m ekaar: 1.1. Daar is ’n vertikale kerkbeskouing soos by Calvyn e.a. gerefor- meerdes. Daarvolgens is die kerk God se werk. Die kerk van die Here, wortel in en kom op uit die uitverkiesing en die verbond. God roep en maak ’n kerk as sy volk. Op hierdie „teorie” rus die eerste vraag van die bevestigingsform ulier — Erken u dat u deur die kerk en daarom deur God self geroep is? Hierdie gelowige uitgangspunt gee ’n bepaalde betekenis en rigting aan ouderling-wees. Kortom: Geloof in die kerk van die Here laat ons begin m et die besef dat die ouderling ouderling van die Here — of niks moet wees nie. 1.2. D aarteenoor staan die horisontale kerkbegrip. In plaas van om m et die kerk van die Here te begin, kry ons die idee van „ons ke rk”. In plaas van die kerk wat wortel in die wil en verkiesing van God — word hierdie kerk bepaal deur die wil en besluite van kerk- rade en sinodes. H ierdie vlak menslike (horisontale) kerkbegrip beskou die ouderling basis as lid van die kerkraad, lid van die be- stuur van die genootskap. Hy is die ouderlingam ptenaar van die kerk (kerkraad). Sommige ou mense het dit ook so uitgedruk: „Hy het kerkraad geword” of „Hy is kerkraad in daardie wyk”. Ons praat vandag deftiger: „Hy is tot die kerkraad verkies”. „Hy is lid van die kerkraad”. „Hy is kerkraadslid, sinodelid ens.” Kortom, die kerkraad is eerder as en voor die ouderling. Die kerkraad maak ouderlinge en nie m eer ouderlinge wat die kerkraad maak nie. DIE DIENS VAN OUDERLING VANDAG ELKE ouderling kwel hom oor die vraag: Hoe moet ek vandag ouderling wees? D aar is heelwat oor geskrywe. Maar hoe lyk die praktyk van ouderling-wees? Om oor die praktyk te praat en by die huisbesoek uit te kom, moet 'n mens noodwendig eers ’n paar fondam entvore uitteken. Niks is so teoreties soos goeie praktyk nie. Ten slolte rus ons ouderling-wees op belydenis, d.w.s. op ’n ant- woord en gehoorsaam-wees aan die Woord van God. 2. Wat moet ons onder „amp” verstaan? 2.1. Dit het by ons gebruiklik geword om in die kerkreg en in die kerklike lewe by voorkeur van die „am psdraers” te praat i.p.v. om te onderskei (soos die kerkorde nog doen) tussen „ouderlinge” en ,,diakens” en „predikante”. Moontlik het die genootskaplike idee van die Breë K erkraad as eintlike kerkregerende liggaam en werk- like kerkraad dit veroorsaak. Wie van die Breë K erkraad as kerkraad uitgaan, sien ouderlinge en diakens as kerkraadslede of „am psdraers” en sit eintlik verleë m et die verskil tussen die dienste van ouder­ linge en diakens. Die woord „am p” word gerieflikheidshalw e in kerk- reg-besinning gebruik en laat ook geleidelik die onderskeid in dienste In die Skriflig 42 ten gunste van die gem eenskaplike aspekte (bv. roeping, verkiesing, bevestiging) verdwyn. 2.2. Die woord „am p” bring vvaardigheid sterk na vore. Dit is vroeër selfs verbind aan bepaalde klere (am psgew aad), sitplekke, voorregte, publieke aansien ens. In Europa en Suid-Afrika het hierdie „waar- digheid” sw aar geweeg. „Amp” wys op ’n posisie eerder as op w aiter werk die persoon doen. (Nog erger klink die woord „am psdraer” wat die „persoon” en „am p” verbind soos ’n mens „las” en ,,dier” in die begrip „lasdier” verbind). Sodoende is ,,amp” ’n kerklike betrekking, ’n klerikale posisie, soos dié van m inister in ’n kabinet, landdros in ’n hof of tesourier in ’n tennisklub. Die bekleder is „draer” van ’n w aardigheid en posisie oor en teenoor ander lede van die klub. Dit kan gebeur om dat volgens die teorie van Rousseau die ander lede hulle mag na die ,,am psdraer” in funksie gedelegeer het. Op grond van die posisie of amp sou iemand dan gesag en regte in en oor die gem eente verwerf. Talle ongelukkige voorbeelde illustreer vandag w aar die kerk- raad selfs oor m iddelm atige sake teenoor die gem eente te staan kom — of w aar die kerkraad of „am psdraers” as die aktiewe w erkende deel van die gem eente beskou word wat alles wat in die gem eente moet gebeur, begin, organiseer, beheer en uitvoer. Hoe dikwels is georganiseerde jeug of vroue-aksies in die amp van die gelowige nie gefnuik om dat hulle eers „toestem m ing” van die kerkraad moes kry nie. Die problem atiek rondom die vrou „in die am p” het ook iets hiervan weg: Ampsdiens is christendiens. 2. Wat moet ons onder „amp” verstaan? Die bediening van die ouderling is nie deur ’n sinode of mense uitgedink nie. Die Bybel leer dat God ouderlinge as herders in die gem eente gegee en gestel het (Ef. 4 ; 12; Hand. 20 : 28; 1 Kor. 12 : 28). Christus is die Hoof van sy gem eente (Ef. 1 : 22). Daarom is die ouderling nie langs of in die plek van Christus nie. 0ns bely dus dat Christus die ouderlinge in diens neem en dat hulle sy werk moet doen. Die ouderling se diens moet dus die hoof-wees van Christus in sy gem eente uitdruk. Die ouderling se waarde en diens moet in Christus wortel. Sy diens (nie hy nie) moet Christus by sy gem eente verteenwoordig. Calvyn sê dat die am psdraer slegs instrum ent in sy hand is. ’n Instrum ent hoef niks anders te doen as om hom te onderw erp aan die een vi^at hom hanteer nie. Op sterkte van Joh. 13 kan mens benadruk: die herder neem nie, hy gee. Hy kan Christus nie ver- plaas (Rome) nie, w ant Christus is in sy Woord en Gees deur die bediening van die ouderling self teenwoordig in die gem eente. Die ouderling se diens moet dus nie die kerkraad by die lidm ate ver­ teenwoordig nie. Nee, die ouderling moet in sy diens Christus by elke huis en elke lidm aat verteenwoordig. Dan is hy ’n herder, dienskneg, slaaf van Jesus Christus. Hand. 15 : 23 en 28 verbind die gesag van die ouderlinge in die kerk so regstreeks aan die Heilige Gees. Die werklike teenwoordigheid van God in die Gees sny elke gedagte aan m agsdelegasie in die bediening of in die amp af. 2.3. A m p word m et die oog op die gevieente bedien: „En hy het gegee sommige . . . om die heiliges toe te rus vir hulle dienswerk tot opbouing van die liggaam van C hristus” (Ef. 4 : 12). Hand. 9 : 31 wys dat die gem eentes vrede gehad het terwyl hulle opgebou is en gewandel het in die vrees van die H ere en die vertroosting van die Heilige Gees. Op een plek soos 2 Tim. 3 ; 17 sê die Skrif met nadruk dat die bediening geskied sodat die „mens van God (let op die individuele, B.S.) volkome kan wees, vir elke goeie werk volkome toegerus”. 2. Wat moet ons onder „amp” verstaan? 4 : 11); — anders voer die ouderlinge heerskappy en is hy ’n valsc herder wat om eer of gewin ’n „am p” beklee. 2.2.3. Die bediening van die ouderling is nie deur ’n sinode of mense uitgedink nie. Die Bybel leer dat God ouderlinge as herders in die gem eente gegee en gestel het (Ef. 4 ; 12; Hand. 20 : 28; 1 Kor. 12 : 28). Christus is die Hoof van sy gem eente (Ef. 1 : 22). Daarom is die ouderling nie langs of in die plek van Christus nie. 0ns bely dus dat Christus die ouderlinge in diens neem en dat hulle sy werk moet doen. Die ouderling se diens moet dus die hoof-wees van Christus in sy gem eente uitdruk. oudcrling moet wcet dat hy God in die gem eente van God bedien. God moet deur sy diens in sy eie gem eente regeer (1 Petr. 4 : 11); — anders voer die ouderlinge heerskappy en is hy ’n valsc herder wat om eer of gewin ’n „am p” beklee. 2 2 3 Di b di i di d li i i d ’ i d f oudcrling moet wcet dat hy God in die gem eente van God bedien. God moet deur sy diens in sy eie gem eente regeer (1 Petr. 4 : 11); — anders voer die ouderlinge heerskappy en is hy ’n valsc herder wat om eer of gewin ’n „am p” beklee. oudcrling moet wcet dat hy God in die gem eente van God bedien. God moet deur sy diens in sy eie gem eente regeer (1 Petr. 4 : 11); — anders voer die ouderlinge heerskappy en is hy ’n valsc herder wat om eer of gewin ’n „am p” beklee. 2.2.3. Die bediening van die ouderling is nie deur ’n sinode of mense uitgedink nie. Die Bybel leer dat God ouderlinge as herders in die gem eente gegee en gestel het (Ef. 4 ; 12; Hand. 20 : 28; 1 Kor. 12 : 28). Christus is die Hoof van sy gem eente (Ef. 1 : 22). Daarom is die ouderling nie langs of in die plek van Christus nie. 0ns bely dus dat Christus die ouderlinge in diens neem en dat hulle sy werk moet doen. Die ouderling se diens moet dus die hoof-wees van Christus in sy gem eente uitdruk. g p 2.2.3. 2. Wat moet ons onder „amp” verstaan? Hierin kan sowel die Roomse idee en rangorde van „geestelikes” teenoor „leke” as die liberaal-dem okratiese teenstelling tussen „be- stu u r” en „lede” teruggevind word. En hoe graag dink ons mense nie so nie! Volgens hierdie idee word „kerkraadslede” of „amps- draers” belas en opgesaal m et alles wat in „die gem eente” (die genootskap of vereniging) moet gebeur. Die „lidm ate” is soos leke of klublede die passiewe groep. Dus, as vroue nie mag „am psdiens” doen nie, is hulle verontreg omdat hulle nie kan ,,werk” nie. Mens kan die stelling maak: Die begrip „ampsdraer” as noem er vir m eer as een diens of bediening kom nergens in die Bybel (veral in die N.T.) voor nie. Gevolglik moet ons die ouderlingskap uit die Bybel en nie uit ’n kerklike „am psleer” opbou nie. Mens kan die stelling maak: Die begrip „ampsdraer” as noem er vir m eer as een diens of bediening kom nergens in die Bybel (veral in die N.T.) voor nie. Gevolglik moet ons die ouderlingskap uit die Bybel en nie uit ’n kerklike „am psleer” opbou nie. 2.3. Die gem eenskaplike eienskappe van die dienste in die kerk van die Here: Die Bybel gebruik hoofsaaklik twee woorde vir wat vandag „am p” genoem word. Die eerste is gawe en die tweede be­ diening (dieselfde woord in „diaken”). „Gawe” beskryf die karakter van die „am p” van die kant van God. Dit sê wat God m et die „am p” (nie die ..am psdraer” nie) doen. Die woord „bedienaar” (diakonos) sê hoe die „am p” van die kant van die gem eente lyk; hoe die „gawe” funksioneer as „diens” in die gem eente. Die ouderling moet dus „gawe” (van God se kant) en „bedienaar” (van die ge­ m eente se kant besien) in die gem eente wees. Die bediening (ouderlingskap) word daarom altyd in die Bybel in verhouding tot God gesien. Die ouderling is dienaar van God en van Jesus Christus. Die valse „am psdraer” gee voor dat hulle van Christus is (2 Kor. 11 ; 13), m aar is dit nie. Dit beteken dat die In die Skriflig 43 In die Skriflig 43 oudcrling moet wcet dat hy God in die gem eente van God bedien. God moet deur sy diens in sy eie gem eente regeer (1 Petr. 44 In die Skriflig Kortom, die Bybel vestig die aandag eintlik on die dienswerk van elke man, vrou en kind se Christenwees („amp-van-die-gelo- wige” ) in die wêreid. Dit is die eintlike en grootste „am pswerk". Die christene is die eintlike „am psdraers”. Mens hoef nie eers vroue en kinders of ander mans tot ouderlinpe te verkies voordat of sodat hulle kan „dien” nie. Nee, die diensle is gegee (nie met die oog op kerk of kerkorganisasie nie) m et die oog op die lewende christene, die mense van God. Op hierdie feit behoort die hele bediening van elke ouderling gerig te wees. Ek sê behoort. Hoeveel lidm ate kry uit die ontmoetinge en gesprekke met pre- dikante en ouderlinge, uit afkondigings, nuusbriewe, oproepe en uitnodigings, klassis- en sinodeverslae eerder die indruk dat hulle daar is ter vi^ille van die „kerkraad" (as liggaam of kollege) of die „kerk” (as sigbare instituut) i.p.v. dat die bediening en bedienaars hulle deurdring m et die wete: Christus het hierdie bediening en ouderlinge vir my en m et die oog op my self gegee. Hy bou my en ons almal so op om God te dien (godsdiens). 2.4. lem and word persoonlik gegee om ’n diens te lewer. Ek wil ook baie duidelik onderstreep dat die Bybel leer dat God iem and (’n m ens) as apostel, predikant, herder of ouderling aan die gem eente gee. Die Here gee nie ’n onpersoonlike abstrakte „am p”, posisie of ouderlingskap nie — die Here gee ’n mens, iem and in ’n diens aan die gem eente. So moet daardie mens en sy werk ’n gawe van die H ere aan en in sy gem eente wees. Dit beteken dat iem and wat die naam , status of w aardigheid van ouderling (of predikant) dra, m aar daardie diens versuim , ’n ontroue of valse ouderling is. Vandag dink ons W esterlinge abstrak oor regering. Ons skryf dit toe aan „die staat”, „die regering” en selfs „die kerkraad”. In die Bybel is dit egter Dawid as koning, Paulus as apostel en Jakobus as ouder­ ling wat regeer (toesig hou). 44 In die Skriflig Aan die anderkant, al het iem and al die bekwaamhede, oplei- ding en geloof om predikant of ouderling te wees — m aar hy is nie in daardie diens onder ’n roeping van die Here gestel en openlik (vir kerk en w êreld om te w eet) in die gem eente daarin bevestig nie, moet hy nog dien m aar tog doen hy geen ,,am ptelike” ouder- lingsdiens nie. Elke Christen m oet juis as Christen bereid wees om te getuig, te verm aan, te leer (Heid. Kat., Sond. 21). 2. Wat moet ons onder „amp” verstaan? Die ouderling moet dus onthou dat hy die ge- lowige individu (2 Tim. 3 : 17) m aar ook die gelowiges saam (Ef. 4 : 12) moet toerus. Dit is veral die taak van die leer-ouderling. Maar ook die regeer-ouderling moet besig wees om die heil te soek van elke individu en al die individue in gem eenskap wat onder sy sorg verkeer. Voorop moet die doel gekoester word dat die gem eente moet toeneem in getal en grootte — m aar veral ook moet elke lid gees- telik groei sodat „die mense . . . julle goeie werke kan sien en julle Vader wat in die hemel is, verheerlik”. Kortom, die dienste (ook die ouderlingdiens) is prim êr gegee en gerig m et die oog daarop dat elke lid en al die gelowiges saam diens aan God (godsdiens) bring. Die Bybel sê die gem eente is ’n liggaam w aarin elke lid sy plek neem (1 Kor. 12). Ook die diens van ouderling is uitsluitend gerig om die liggaam-as-geheel-onder-die-hoof-Christus, en elke-lid- in-die-liggaam-van-Christus gesond en altyd beter te laat lewe. 3. Die besondere diens van ouderling In die Bybel dui (twee woorde die diens aan: ouderling (presbuteros) en opsiener (episkopos, biskop). Die naam „ouderling” het uit die Joodse agtergrond die betekenis van ’n bepaalde w aardigheid met die oog op regering verkry. So ken die Skrif apostels, leraars en herders as ouderlinge. Die „oudste” het as ouderling altyd in die O.T. en N.T. m et regspraak, regering, toesig hou, gesag te doen gehad. Die taak van die herders of regeer-ouderlinge kom daarom neer op die begrip „opsieners”. Hand. 20 : 28 aan die „ouderlinge”: „Gee dan ag op julleself en op die hele kudde w aaroor die Heilige Gees julle as opsieners aangestel het om as herders die gem eente van God te versorg wat Hy deur sy eie bloed verkry het”. In die Skriflig In die Skriflig 45 45 Die bevel om „ag te gee op julleself en die hele kudde” be­ token dat die ouderling sy gedagtes, gees en aandag daaraan moes wy. Hy moes horn dus toe wy aan die ouderling-wees. In die begrip sit daar; om vas te hou aan, om daar by te hehoort. Die mees ele- m entêre eienskap van ouderling-wees vra dus nie dat iem and getrou op sy pos in en by die vergaderings en kerkraad sal wees nie. Nee, die vernaam ste eis is dat die ouderling homself sal dissiplineer om hom toe te wy aan die broeders en susters w at aan hom toevertrou is. Elke man, vrou, jongm an en dogter, elke kind m eet weet hulle leef in die ouderling se gedagtes — Hy gee aan hulle aandag — hier en nou en voor die troon van die H ere in sy gebede. y g Dit betaken dat die ouderling veral sy huisbesoek moet inrig om by elkeen in die wyk tuis te bring dat hy hulle vashou, by en aan hulle behoort, m et hulle besig is kragtens ’n opdrag van Christus, want so is Christus voortdurend m et hulle besig. Die opdrag om as herders die gem eente van God te versorg beteken kortweg om ’n skaapw agter vir elke lid en almal saam te wees. Maar in die Woord sit ook die gedagtes van op te pas, te versorg, te ondersoek, op te beur, te vertroos, te lei — en so ook te voed. Die ouderling moet sy huisbesoek dus so inrig dat hy w erklik herder sal wees. 3. Die besondere diens van ouderling Dit kan hy nie uit homself wees nie. Hy moet Christus (Ek is die goeie H erder, Ps. 23 : 1; Joh. 10; Die H erder en O psiener van julle lewes, 1 Petr. 2 : 25) aan elkeen en almal saam onder sy sorg bring. B eter gesê: Hy moet so optree dat Christus self deur sy diens herder van die mense is. y Uit 1 Tim. 3 : 1— 7 en Tit. 1 ; 6 e.v. is duidelik dat die bediening van ouderling verder inhou: aan-hoof-staan, onder tug hou en ver­ sorg. Hulle moet dus die goeie gang van sake in die gem eente be- paal. Die ouderling moet kan onderwys gee, voorbeeld gee en veral die gesonde leer kan verdedig teen teensprekers. g g p Die diens en regering van die ouderlinge is dus geensins admi- nistratief van aard nie. Hulle diens is geestelik. Hulle moet m et die stok van die Woord die kudde lei. Die ouderling het dus die leiding van die Gees self onophoudelik nodig. Die Here moet hom die gawes gee sodat die Woord deur sy diens kan deurvloei in die ge­ m eente en in elke lid daarvan. Dan verdien hulle tereg die naam van „voorgangers”. 4. Die slaggate vir die diens vandag W anneer die ouderling die huis instap en dink: „Ek is Jan Pieterse en wat gaan Neels Kok nou van my huisbesoekery dink?” is hy so horinsontaal gem otiveer dat hy die besoek net so goed in belang van ’n politieke party kan bring. W anneer hy die besoek aflê omdat die kerkraad dit aan hom opgedra en hy verslag moet doen, is hy ’n blote am ptenaar van die kerkraad en geen herder van Christus nie want die kerkraad is nou eenm aal nie Christus nie. Hoe weinig ouderlinge dien hulle beskeie aan in die naam van Christus! Gewoonlik se hulle maar: „Die kerkraad wil graag weet hoe staan dit met die kerkbesoek, bydrae of katkisasie”. Bale ouder- lingwerk verstik in hierdie horisontale en form ele organisasieslaggat. Slegs w anneer hy die Bybel gryp en ’n gebed doen sodat hy verder In die Skriilig 46 kan gaan, lyk hy enigsins na ’n ouderling. So ’n „ouderling” kruip agter die kerkraad weg. „Die kerkraad het aan my o p g ed ra. . . Die kerkraad wil w e e t. . . ” — in plaas van om in die naam van Christus uit te stap en te p raat oor Christen-wees eerder as oor lidmaat-wees. Lg. benadering verabsoluteer die kerk as instituut en organisasie en maak dit ’n diensobjek op homself. g j p W anneer die ouderling self te skaam is om te laat blyk dat hy Christus ken en probeer op neutrale grond bly, is hy inderw aarheid geen ouderling nie. Evi^enso die man wat nou juis ’n „geestelike gesprek” wil afdwing en forseer oor ’n tem a en op ’n vlak waarop hy hem alleen ingegraw e het of waarvan hy dikwels m aar ’n halwe of verwronge begrip het, kom so verwaand, aanm atigend, afstotend „w aardig” voor, dat Christus nie in sy diens gevind word nie. Die opgeblase man wat uit die hoogte daar kom sit en die mense laat voel hulle het besoek van ’n kerklike skutm eester of balju, het al menige gelowiges laat struikel. Hulle laat bloedspore deur gem eentes en wyke agter. Val dit nie op hoe weinig mense op grond van hulle ervaring in die verlede nog w erklik behoefte aan ’n gesprek m et ’n ouderling of dominee het nie? 4. Die slaggate vir die diens vandag Lê die oorsaak daar- van nie in onnadenkende en ongemaklike egosentriese besoeke w aarin besoekers heel tyd self aan die woord bly, presies vir die „lidm aat” wil sê hoe dit meet, oor homself en sy familie se siektes praat, oor hoe min tyd hy as ouderling het en hoe lastig die huis- besoek inpas — in plaas van om w erklik belang te stel en op te gaan in die „kudde” of die mens voor hom? 5. ’n Positiewe verkenning vandag 5.1. Motivering: Dit is essensieel dat die ouderling vandag begin deur op homself ag te gee (Hand. 20 : 28). Hy moet homself moti- veer. Motivering is daardie innerlike gerigtheid op ’n bepaalde doel — ’n onmiddellike sowel as ’n verwyderde doel. Die verwyderde doel m oet altyd die toerusting van die heiliges en die opbouing van die gem eente van die H ere Jesus Christus op die oog hê. By die onm iddellike doel kan egter gepoog word om die gesin m eer te laat deelneem; of hierdie doel kan wees om geestelike hindernisse weg te ruim of om bepaalde problem e en tuggevalle te hanteer. Die doel moet kontak m et die gesin en elke gelowige wees sodat daar ’n „ontm oeting” op huisbesoek plaasvind. Die onm iddellike doel moet egter bale duidelik nagestreef word in lyn m et die uiteindelike doel. Die ouderling moet vandag op huis­ besoek veel m eer as in die verlede daarteen waak om die institusio- nele, die „lidmaat-van-die-kerk-wees”, sonder die band m et essensiële christen-wees, te benadruk. Sy poging om nadruk op die kerk te lê, kan juis die kerk skade doen w anneer die „lidm aat” die indruk kry dat sy band m et die kerk nie regstreeks m et sy christen-wees ver- band hou nie. Dit is geen m otivering om net te beweer dat ’n christen aan die kerk m oet behoort nie. 5.2. Selfvoorbereiding: Onmiddellik nadat die ouderling sy eie mo­ tivering in orde het, m oet hy homself voorberei. H ier moet gebed die eerste en vernaam ste plek neem. Die verloop van ’n besoek in ’n In die Skriflig 47 In die Skriflig 47 huis hang af van die voorbereiding van die ouderling in sy binne- kam er. Saam met gebed gaan die oordenking van of aantekeninge oor Skrifwoorde wat op die onm iddellike en verw yderde doel met huisbesoek gerig is. huis hang af van die voorbereiding van die ouderling in sy binne- kam er. Saam met gebed gaan die oordenking van of aantekeninge oor Skrifwoorde wat op die onm iddellike en verw yderde doel met huisbesoek gerig is. 5.3. Intrede: By die huis of persoon m eet die ouderling sy posisie t.o.v. Christus en die lidm aat baie eerlik en opreg aankondig. 5. ’n Positiewe verkenning vandag Laat die lidm aat verstaan dat die ouderling m aar net ’n gawe van Christus deur middel van diens aan die lidm aat wil wees. Soos ’n am bassadeur of gesant eers sy kredensiepapiere m oet oorhandig, so moet die ouderling by huisbesoek ook sy kredensiebrief oorhandig. W anneer die verdere verloop bew aarheid dat in wese Christus besoek doen deur sy Woord en Gees in die diens van die ouderling, word die onsigbare kerk gebou, die liggaam van die Here. 5.4. Metode van vrae: N atuurlike en goedgem ikte persoonlike vrae is die beste middel om ’n huisbesoek te ontplooi. Dit skep vertroue wat die lidm ate laat oopmaak. Dit laat hulle imm ers praat. Wisse- lende belangstellende vrae openbaar aandag vir elke lid — selfs elke kind van die gesin. W anneer die ouderling onraad ruik, moet hy goed dink voordat hy te ver deurpraat. H ier moet liefde en bedagsaam heid hom beweeg om op te offer en w eer op besoek te kom, liewer as om een lid van ’n gesin ten aanhore van ’n ander persoonlik te verm aan. W anneer ’n jongm ens voor sy ouers of een ouer voor die ander of kinders aangespreek word, kan ’n onher- roeplike skok en verw ydering die gevolg wees. Matt. 18 : 15 geld ook hier. Bestraf altyd onder vier oë. Die offer om w eer en ,,spesiaal” te kom sal inteendeel vertroue inboesem en van liefde getuig. 5.5. ’n Ouderling moet nooit geforseerde „geestelike” gesprekke aanknoop nie. In dergelike gevalle kan liewer oor allerlei alledaagse sake en selfs rugby gesels word. Selfs in so ’n alledaagse ontm oeting kan die ouderling diagnoseer, oplet w anneer en w aaroor raak die persoon vrymoedig, agterdogtig, skugter, ens. Sonder w aardering en begrip vir die leefwêreld van ’n bepaalde mens, sal geen ouderling „geestelik” indring en daardie mens „bedien” nie. Die mens sal eerder in stilte ly onder die „klappe” op huisbesoek en daarna eensaam in die Bybel en gebed na die Goeie H erder soek of hy sal hom afsluit en verder onverskillig teenoor die tipe be- diening raak. 5.6. ’n O uderling moet nooit die indruk gee dat hy haastig is nie, of nog baie besoeke moet aflê nie. W at het die lidm aat daarm ee te doen? B. Spoel (Gelewer voor ouderlinge in Klassis Krugersdorp) 5. ’n Positiewe verkenning vandag Indien iem and dan vir die lidm aat geen of te min tyd het nie, so sal hy redeneer, moet die persoon liewers nie by hom aankom nie. 5.7. W aar die herdersam p in sy wese met versorg en tug te doen het — moet onthou word dat tug in sy wese opvoed beteken. Die ouderling moet daarom elke lidm aat en gesin positief benader. Gaan altyd uit van wat w aardeer kan word en nie van wat verkeerd is nie Aanmoediging is belangriker as teregwys. W anneer verm aan word, moet die ouderling weet wat hy wil sê en hoe hy dit moet meedeel. In die Skrijlig In die Skrijlig 48 In die Skrijlig Hy moet homself in die lidm aat se plek verplaas, dan sal die liefde lei. Die ouderling m oet self ’n voorbeeld van die Christus met ’n linnedoek wees (Fil. 2 : 3 en 4). Wie die ander hoër ag as homself en na die ander se belange omsien, bedien Christus ook in die tugoefening. 5.8. Die goeie ouderling kan eintlik m aar vergeet dat hy op ’n kerkraad dien of verslag moet doen. ’n O uderling wat die liefde van Christus bedien, m oet slegs ’n saak wat hy (en moontlik reeds saam met ’n naburige ouderling) nie m eer kan hanteer nie, of ’n openbare sonde, aan die kerkraad rapporteer. Net soos wat ’n kerk­ raad nie alles wat hy doen in die Klassis vertel nie — net so sal die bewoe ouderling van Christus nie alles wat hy ontmoet, gehoor of gedoen het in die kerkraad vertel nie. Christus bedien hom im m ers volgens die Skrif prim êr van ouderlinge (m eervoud) en daar verloop die eerste en vernaam ste fase van die opsig (opsien) oor die kerk. Hulle kom eers sekondêr saam in ’n kerkraad en gevolglik gaan dit daar net oor wat hulle in die bediening nie kon afhandel nie. O uderlinge m oet as ouderlinge Christus verteenw oordig sodat Hy m et sy Woord en Gees regeer. Te veel het kerkrade die regeer- plek van Christus in sy kerk geneem en het kerkrade die ouderlinge van Christus hulle ouderlinge gem aak. B. Spoelstra (Gelewer voor ouderlinge in Klassis Krugersdorp)

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1073/1345

Afrikaans

Probleemstelling Elke individu het noodwendig deel aan die kultuur van sy volk. Die sendeling kry gevolglik nie net met die heiden as individu te make nie, maar ook as lid van sy volk en gevolglik by sy volks- kultuur geïntegreer. g g Wat moet nou die sendeling se houding wees t.o.v. die heidense kultuur van ’n bekeerling of selfs teenoor ’n kultuurkomponent wat direk met die beginsels van God se Woord bots? g Ter illustrasie van die probleem soos dit hom in die praktyk voordoen, word aandag gegee aan die heiden wat voor sy bekering ’n poliginiese' huwelik aangegaan het. Die poliginiese huwelik is naamlik ’n heidense komponent van die volkskultuur. In die Skriflig In die Skriflig In die Skriflig 30 Die houding van die sendeling teenoor die heidense kultuur Uit die voorafgaande is dit duidelik dat die sendeling in die eerste plek te doen het met die individu: die sondaar wat hom bekeer en sy gesin — en nie met sy kultuur nie. Die individu is egter nie los te maak van sy kultuur nie. y Hoe moet nou opgetree word t.o.v. die bekeerling se kultuur wat bots met God se Woord — of altans ’n komponent van sy kultuur, bv. die poliginiese huwelik, wat strydig met God se Woord aangegaan is? Hoe moet die bekeerde heiden, wat voor sy bekering ’n poliginiese huwelik aangegaan het, kerklik behandel word? Moet opname in die kerk geweier word solank die huweliksverbintenis bestaan? Dit is noodsaaklik dat duidelik tussen die bekeerling en sy kultuur onderskei sal word en dat dan bepaal sal word wat prioriteit moet verkry. Voorop gaan dan dat die sendeling te make het met die heiden wat ’n geestelike verandering ondergaan — wat hom be­ keer en tot die geloof kom en gevolglik opname in die kerk van die Here vra. As voorwaarde vir opname in die kerk geld dat die sondaar hom moet bekeer en nie dat hy sy kultuur moet verander nie. Waar die kerk in die verlede geweier het ora bekeerde poligi- niste op te neem, het hulle dus kultuurkerstening as voorwaarde vir opname in die kerk gestel. ’n Sprekende voorbeeld hiervan uit die Woord van God is die optrede van Babel wat al sy verowerde kulture wou babiloniseer. J. H. Coetzee wys in die verband dat dit beteken dat die verowerde en weggevoerde Jood nie net onder die politieke gesag en regering van Babel moes staan nie, maar alles moes aflê wat hom as Jood van die Babiloniër onderskei. Hy moes Babiloniër word: Babiloniese name aanneem, die Babiloniese taal praat en allerweë een word met die opvattinge, gebruike en lewens- wyse van Babel, om uiteindelik ook dieselfde godsdiens te beoefen.i" Daar was dus slegs waardering vir die (Babiloniese) eie. Die konsekwensie van dié standpunt is ’n volklose wêreldeenheid, omdat die bestaan van volkereverskeidenheid noodwendig ’n verskei- denheid van volkskulture veronderstel. Coetzee toon aan dat hier- volgens die gedagte daarop kan uitloop dat die bestaan en verskei- denheid van volke in alle opsigte sondig is en ’n resultaat van die spraakverwarring van die toring van Babel. Die doel van die sending Beantwoording van die titelvraag vereis dat die doel van die sending kortliks gestel sal word: Voetius gee die doel van die sending in sy Politica Ecclesiastica as drievoudig weer, nl.: bekering van die heidene as die vernaamste doel; die planting van die kerk as verder geleë doel; en as eind- of hoogste doel die verheerliking en openbaring van God se genade.^” g g p g g Bavinck wys tereg daarop dat by die behandeling van die drieër- lei doeleinde op die voorgrond gestel moet word dat die drie nie naasmekaar lê nie, maar dat hulle in wese niks anders is as drie aspekte van een magtige oogmerk van God nie. Dié oogmerk kan genoem word: die koms en die verbreiding van God se koninkryk.'* Die koms van God se koninkryk geskied egter nie sonder die ver- kondiging van daardie koninkryk nie en dit moet aan alle volke verkondig word.'* Die Nieu-Testamentiese Godsopenbaring, waarin dit om die koninkryk van God en die koms daarvan gaan, het as sentrale in- delingspunt Pinkster en val in twee dele uiteen, t.w. ’n voor- en na- Pinksterdeel.“ Veral die ná-Pinksterdeel is hier relevant, omdat hier ’n belangrike onderskeid tussen twee predikingsvorme gemaak word, nl. stigtings- of grondliggende prediking (kerugma) en stigtelike of opbouende prediking (didaché).“ Snyman wys daarop dat die stig- tingsprediking in Handelinge gevind word, naamlik die prediking van Petrus en Paulus waarin dieselfde groot lyn gevind word en wat deur ons in ons sendingprediking gevolg moet word. Hier het ons die koninkryk van God wat gekom het in sy vestiging en uit- breiding van Jerusalem en verder tot die eindes van die aarde.’ Paulus verwys na die prediking van die apostels as die fondament waarop die gemeente gebou is, terwyl Jesus Christus die hoek- steen is.® Die apostels het alles in hulle vermoë gedoen om die ongelo- wige deel van die volk tot die geloof te bring deur Woordverkondi- ging. Dit was die verkondiging van die evangelie in sy eerste be- In die Skriflig In die Skriflig 31 ginsels. Dit trek saam in wat met Jesus Christus gebeur het: sy sterwe, opstanding en wederkoms, wanneer almal verantwoording moet doen — d.i. wat ook saamgevat is in die Apostoliese geloofs- belydenis. Hieruit is dit baie duidelik dat die primêre doel en taak van die sending nie kultuurkerstening is nie, maar wel kerstening. Die doel van die sending Dit kom ook baie sterk na vore in die sendingopdrag van die Here Jesus.** Die houding van die sendeling teenoor die heidense kultuur Hiervolgens het die sendeling dus ’n taak om die heidense kulture met die Christendom te vervang en in te lyf in die wêreldwye beskaafde mensheid. Dit sou inhou: om Christen te word, beteken nie meer Tswana of Zoeloe, Rus of Afrikaner te wees nie, maar ’n volklose mens. Die konsekwensie is ’n mens sonder volk — al is dit ook ’n Christenmens en ’n Christenwêreldburger.” Noodwendig sal dus eers uitgemaak In die Skriflig 32 moet word of die bestaan van verskillende kulture sonde is. Moet daar uitgegaan word van die standpunt dat daar slegs maar een ware Christelike kultuur is? Is die sendeling dan so geroepe om sy kultuur op die heidenvolk oor te dra? y p Feddema beweer dat dit ’n wanopvatting is om die skeiding van die mensheid in rasse en volke as skeppingsordinansie te sien. Hy sê: „Inteendeel, rasse en volke is slegs deur God toegelate nood- ordeninge, waar die sonde die oorsaak van hierdie skeiding is”.^^ g , g Met instemming kwoteer ek Heiberg se verwysing na Gen. 10 en 11 as antwoord op dié standpunt: ,,Gen. 10 sê hoe die nasies ontstaan het as uitwerking van die heilswil van God. Dit gaan om voortstroming van die lewe, veral in die ontplooiing van die mens- dom in nasies, sodoende terugdwinging van die dood. Dit is die uitwerking van die seën van God aan Noag en sy seuns (9 : 1), teruggrypend op die seën by die skepping van die mens (1 : 28). gg yp p y pp g ( ) „Gen. Die houding van die sendeling teenoor die heidense kultuur 11 toon dat dié verloop van sake teen die wil van die mensdom geskied het en deur God enigsins gewelddadig deurgevoer moes word: die taal, en nasionale differensiasie wat volgens Gods wil natuurlik, spontaan en harmonies moes plaasgevind het, is vanweë die menslike onwil straffend deurgevoer en het op nasionale verskeurdheid uitgeloop.” g p Die Skrif (Openbaring 14 : 8; 16 : 9; 17 : 8) wys dat die mens­ dom in Babel of Babilon saamgetrek is en wel in een kultuur- of liewer beskawingsisteem en ook in een politieke en ekonomiese orga- nisasie onder die Antichris.“ Dan sê Snyman: „Dit is die beklem- toning van die universele ten koste van die partikuliere”.i® Aan die ander kant kan die lyn van die volkereverskeidenheid deurgetrek word in sy eskatologiese perspektief op die nuwe aarde, waar die nasies gesien word as „tot blywende gesondheid herbore” (Openbaring 22 : 2),'*’ d.i. waar die verdeeldheid van nasies en in nasies wegval en nie die verdeling van die mensheid in nasies nie; die geskeidenheid, nie die verskeidenheid nie." Snyman sê: die mensheid kom tot die bestemming waartoe dit moes ontwikkel as die sonde nie gekom het nie. „Sonder hierdie einde is die geskie- denis ’n tragiek van nasies”.^® Vir hierdie studie is van besondere belang dat nie net die volke nie, maar ook hulle kulture eskatologies en nie utopies van aard is nie. Johannes sien in Openbaring 21 die heerlikheid van konings en nasies wat in die Nuwe Jerusalem ingebring sal word. Hierdie heerlikheid en eer is die gereinigde kultuur (1 Kor. 3 : 13) van die nasies.i» Greijdanus sê by die verklaring van Openbaring 21 : 24: „Dan brengt God aller doen, en beteekenis, aan het licht, en doet Hij aller arbeid, in deze bedeeling gewerkt, naar zijn wezen, en waarde, in vollen glans uitstralen, tot lof Zijner heerlikheid’’.^» Dit is dus nie die bestaan van afsonderlike volke en kulture wat die gevolge van die sonde is nie; die volke met hulle kulture is self sondig. Dit geld alle kulture. Almal is met die sonde bevlek. In hier­ die lig moet poliginie gesien word as die sondige komponent van ’n heidense kultuur. Beteken dit nou dat die houding van die sendeling glad nie bemvloed mag word deur die jeit dat die kultuur sondig en heidens is nie? Die Nuwe Testament hou rekening met ’n volk se kultuurpatroon Dat dit die taak van die sendeling is om wel met die heidense kultuurpatroon rekening te hou en nie sonder meer kultuurveran- dering te eis as voorwaarde vir opname in die kerk nie, vind verder bevestiging in die Nuwe Testament. Dit kom baie sterk na vore uit die houding teenoor die heidense staat en die slawepraktyk. Die houding van die sendeling teenoor die heidense kultuur In die Skriflig In die Skriflig 33 As antwoord hierop moet wel met die feit rekening gehou word dat ’n kultuur (of ’n faset daarvan) so deur die sonde in beslag geneem en dit so daarmee deursuur kan wees, dat dit so dekadent is dat dit totaal onaanvaarbaar kan wees. God gee self so ’n voor- beeld in die Ou Testament. Poliginie laat God in Israel toe. Owerspel, wat ook tot die heidense kultuurvorm behoort, straf Hy met die dood. Opmerklik is dit ook dat sommige heidense kulture poliginie toelaat en selfs as ideaal beskou, terwyl sekere vorme van owerspel strafbaar is. Die slawepraktyk In 1 Kor. 7 : 17—24 gee Paulus ’n algemene voorskrif in verband met die Christen se lewenstaat. Ook die slawepraktyk, ’n ander heidense komponent van die kultuurpatroon, kom aan die orde.^“ Paulus probeer egter nie met sy brief inbreuk maak op die bestaande maatskaplike orde nie — ook nie t.o.v. die slawepraktyk nie. p p y Die evangelie van God tree nie op in die vorm van ’n nuwe sosiale program waarmee die bestaande maatskaplike orde met ge- weld omvergewerp word nie.^^ Dit gaan eerder in die bestaande maatskaplike orde in, om dit dan met ’n nuwe gees, nl. die van Christus, te deurdring. Dit impliseer egter nie dat Paulus die be­ staande maatskaplike orde en spesifiek dié in verband met die slawerny met die Goddelike identifiseer en as onveranderlik beskou nie.2® Ook in sy brief aan Filémon stuur Paulus die weggeloopte slaaf terug na sy heer Filémon. In die hele brief erken Paulus ook die reg van die heer op die slaaf.^» Tog wys Ridderbos dat die wyse waarop Paulus Onésimus nou by sy heer Filémon aandien, van so ’n aard is dat dit die ou verhouding van heer/slaaf heeltemal deur- breek. Dit word trouens deur ’n ander verhouding oorskadu. Hy skrywe aan Filémon dat hy Onésimus ’n tydlank kwyt was, sodat hy hom ewig terug kan kry: nie as slaaf nie, ,,maar méér as ’n slaaf, as ’n geliefde breeder”. Onésimus behoort voortaan aan hom as slaaf maar ook as breeder.^'’ Paulus gaan dus hier van die bestaande heidense komponent van die kultuurpatroon uit, maar dit word so met ’n nuwe inhoud gelaai, dat dit as ’t ware van binne uit ondergrawe word. Hy skaf dit nie meteens rewolusionêr af nie. Die heidense staat Paulus hou rekening met die kultuurpatroon van sy tyd, ook al is die komponente daarvan goddeloos. Dit kom na vore in die houding wat die gelowige moet inneem teenoor die staat. Paulus skrywe: „Laat elke mens hom onderwerp aan die magte wat oor hom gestel i s . . . ” “ Sy brief is aan die Christene in Rome gerig en hy praat van die staat in die algemeen, waarby sekerlik ook die Ro- meinse staat ingesluit sou wees.^^ Inklusief gaan dit hier dus wel om die Romeinse staat. Paulus kon seker prontuit aan die gelowiges in Rome skryf dat die Romeinse staat deur en deur heidens is en daarom nie erken moes word nie. Inteendeel roep hy in Romeine 13 die gelowiges op tot onderwerping aan die owerheid. Hy gee geen volledige leer aangaande die staat nie en gee ook nie aandag aan vrae soos die grense van gehoorsaamheid aan die staat nie. Hy be- handel ook nie die vraag wat die gelowige te doen staan as die owerheid sy mag oorskry of onregverdige wette maak nie. Paulus bedoel ook nie ’n blinde onderwerping sonder enige reserwe aan die owerheid nie. Daarvan getuig die feit dat hy die klem so sterk op die owerheid as dienaar van God laat val, wat sy mag van God ontvang en deur God in ’n bepaalde orde gestel is.^» Wat hier relevant is, is dat Paulus die staat met sy owerheid as komponent van ’n kultuurpatroon — selfs al is dit goddeloos — erken. Ook Christus erken die owerheid van sy tyd. Daarvan getuig die antwoord op die Fariseër se strikvraag aan hom of dit geoorloof is om aan die keiser belasting te betaal.^* Ook hier gaan dit om die goddelose owerheid. Christus se antwoord is: „Betaal dan aan die keiser wat die keiser toekom en aan God wat God toekom”.^® Die antwoord het ook in die opsig ’n implisiete begrensing van die gesag van die keiser, dat ’n mens nie meer aan hom mag gee wat hom toekom nie. Voorop staan: gee aan God wat Hom toekom. Ook hier is vir ons doel die belangrike dat Christus die heidense staat as komponent van daardie kultuurpatroon erken. In die Skriflig 34 Die kerstening van ’n kultuur Deurdat Christus by God die las van die wêreld op Homself neem, word Hy redder van die wêreld — ook van die kultuur — en gee Hy aan alle kultuurprestasies hulle voortaan Christologies- bepaalde betekenis.^^ Die behandeling hiervan hoort tuis by die derde deel van die Heidelbergse Kategismus, in die sin dat die kultuur van die kind van God ’n dankbaarheidskarakter kry. y Die kerstening van ’n kultuur moet dus nie rewolusionêr ge- skied nie, maar die volk moet geleidelik daartoe opgevoed word. g pg Die metode op die sendingveld moet dus wees dat die heidense kultuur aanvaar word en geleidelik deur die werking van die Heilige Gees weer teruggebring moet word na ’n vorm waarin dit die Skrif- tuurlike norm van die Skrif kan deurstaan. Die Heilige Gees werk deur die evangelie soos ’n suurdeeg in alle lewensverhoudinge,^'' dus ook in die kultuur. Die kerstening van ’n kultuur is dus die onregstreekse taak van die kerk deur evangelieverkondiging. Die evangelieverkondiging moet dan nie as kerugma geskied nie, maar as didaché, wat alle lewensfunksies onderrigtend moet belig met God se Woord en so- doende die bekeerde langsamerhand tot die Skriftuurlike opvatting van sy kultuur moet lei. Soos die evangelie deur die volke heen sny en die gelowige deel skei van die ongelowige, sny dit ook uiteindelik deur die volks- kulture heen. God se Woord sit ’n kultuur nie opsy nie, maar word ook nie deur die kultuur ingesluit nie. Die evangelie moet so ver- kondig word dat daarin die nuwe en egte lewensentrum gesien word en as geldend vir alle lewensbeslissings.’" Dit is nie soos die Roomse leer, nl. dat die genade die natuur vervang of vernietig nie.” Inteendeel; dit heilig dit. Jesus Christus moet as die sentrum van die kultuurgeheel verkondig word en kul­ tuur moet beoefen word om Hom te verheerlik. Ook in die kultuur bring die evangelie gevolglik tweespalt en geld die Here Jesus se uitspraak: „Ek het nie gekom om vrede te bring nie, maar die swaard” (Matt. 10 : 34). Die evangelie verdeel die volk in alle opsigte — ook in die kulturele opsig. Die volk behou egter sy eie kultuur; bv. ’n Afrikaanse of Zoeloekultuur respektiewelik. Daar kom egter ’n nuwe teenstelling in die kultuur, nl. die van ’n gelowige of Christelike Zoeloekultuur. Die normatief ware, regte Zoeloekultuur is die Christelike. Die kerstening van ’n kultuur In sy spreke tot die mens pas God Hom aan by die lewenspatroon van die mens. Die rede waarom God bv. poliginie in die Ou Testament toelaat is daarin geleë dat God in sy spreke by hulle lewenspatroon aanpas — in daardie geval by die lewenspatroon van die Oosterse wêreld. Daar is reeds op gewys hoe die Nuwe Testament rekening hou met die heidense kultuur van daardie tyd. Die openbaring van God gaan in die lewe en die geskiedenis van mense en volke in — tot selfs in die menslike swakhede en die veragte en onedele toe.^^ g Die sendeling is dus genoodsaak om die bekeerde heiden met sy kultuur op te neem, al word dit as heidens beoordeel — as dit net nie sodanig met die sonde deursuur is dat dit as satanies — as eie aan die kultuurryk van die Antiehris — beveg moet word nie. Die Skrifbeginsel wat hier van toepassing is, is dat as ’n volk gered word, hy nie losgemaak word van sy kultuur nie, dog m et sy kultuur gered word. Die weg van die evangelie is om by die bepaalde stadium van die kultuurontwikkeling van die volk aan te sluit. Die saligheid van die mens is nie van sy kultuur afhanklik nie. As beweer word dat die bekeerde sondaar met sy gesin in die kerk opgeneem moet word met sy sondige kultuur en al, impliseer dit nie dat die kultuur nie van die sonde verlos moet word nie. In die Skriflig In die Skriflig In die Skriflig 35 Die koningskap van Christus moet oor alle lewensterreine gepro- klameer en gehandhaaf word. Sy heerskappy moet oor die wêreld strek. Christus is in die Raad van God verordineer om „alle dinge wat in die hemel sowel as wat op die aarde is, onder een hoof in Christus te verenig”.32 in die dogmatiek word gepraat van die kos- mologiese betekenis van Christus,•'= nl. dat Christus vir die vervalle skepping weer lewens- en wêreldorde herstel, sodat Hy dit by die voleinding as ’n herstelde skepping aan God sal oorgee. Christus het nie net gekom om mense te red nie, maar om die aarde te ver- nuwe. 1 Poligamie sluit twee huweliksvorme in, t.w. poliginie en poliandrie. Poliginie is die huweliksvorm waarby een man gelyktydig met meer as een vrou getroud is, terwyl poliandrie een vrou met meer as een man aandui. Sendelinge en teoloe ignoreer meestal die term poliandrie en gebruik die term poligamie algemeen waar eintlik poliginie bedoel word. Dit is nie in ooreenstemming met die suiwer volkekundig-tegniese woord- gebruik nie. Die kerstening van ’n kultuur Dit is nie maar ’n nuansering van die kultuur nie, maar dit is juis die egte kultuur van die Zoeloe. As antwoord op die vraag in hoeverre die kerk as instituut die taak het om kultuur te verander, vereenselwig ek my met Schilder in sy uitspraak: „De kerk mág, o neen, niet eens de kleinste directe In die Skriflig 36 cultuurfcriwg zijn; maar zij móét de grootste indirecte cultuurmachi zijn”.’® cultuurfcriwg zijn; maar zij móét de grootste indirecte cultuurmachi zijn”.’® Kultuurverandering is dus ampstaak van die gelowige en nie die taak van die kerk as instituut nie. Dit is die ampstaak van die gelowige wat uit dankbaarheid vir die soenverdienste van Jesus Christus hierdie sondige kultuur onder die leiding van die Heilige Gees vernuw^e. Die kerk en meer spesifiek die sendeling moet dus die heidense kultuur erken, en al is dit strydig met die norm wat die Skrif aan- vaar, van die gedagte uitgaan dat dit ’n bestaande gegewe en ’n oorgangstadium is. Dr. M. Venter. e gegewe en n Dr. M. Venter. (Dr. M. Venter het onlangs ’n proefskrif by die PU vir CHO inge- handig: „Poliginie as sendingprobleem”.) 1 Poligamie sluit twee huweliksvorme in, t.w. poliginie en poliandrie. Poliginie is die huweliksvorm waarby een man gelyktydig met meer as een vrou getroud is, terwyl poliandrie een vrou met meer as een man aandui. Sendelinge en teoloe ignoreer meestal die term poliandrie en gebruik die term poligamie algemeen waar eintlik poliginie bedoel word. Dit is nie in ooreenstemming met die suiwer volkekundig-tegniese woord- gebruik nie. 2 Van Andel, H. A.: De zendingsleer van Gisbertus Voetius. Kampen, Kok, 1912, p. 143. 2 Van Andel, H. A.: De zendingsleer van Gisbertus Voetius. Kampen, Kok, 1912, p. 143. 3 Bavinck, J. H.: Inleiding in de zendingswetenschap. Kampen, Kok, 1954, p. 157—158. 3 Bavinck, J. H.: Inleiding in de zendingswetenschap. Kampen, Kok, 1954, p. 157—158. 4 Mattheus 24 : 14; Mark. 13 : 10. 4 Mattheus 24 : 14; Mark. 13 : 10. 5 Snyman, W. J.; Riglyne vir die openbaringsgeskiedenis van die Nuwe Testament, Die gone kandelaar, 1, nr. 1, Augustus 1962, p. 45—46. 6 Ibid., p. 46. 5 Snyman, W. J.; Riglyne vir die openbaringsgeskiedenis van die Nuwe Testament, Die gone kandelaar, 1, nr. 1, Augustus 1962, p. 45—46. 6 Ibid., p. 46. , 7 Ibid. 8 Efese 2 : 20. 8 Efese 2 : 20. 9 Matt. 28 : 19. Die kerstening van ’n kultuur 9 Matt. 28 : 19. 10 Coetzee, J. H.: Kerstening van die heidense volkskulture. Die Hammans- kraalse Teologiese Skool-jaarblad, 1967, p. 14. 11 Ibid., p. 18. 12 Feddema, J. P.: Christendom en nasionalisme. Woord en Daad, jr. IX, nr. 63. Oktober 1967, p. 8. 13 Heiberg, J. L.: Openbaringsgeskiedenis van die Ou Testament. Gids 1975, (Deel II), p. 17—18. 14 Snyman, W. J.: Die Skrifgegewens t.o.v. rasseverhoudinge (Nuwe Testa­ ment). In: „Uit een bloed. . . ”, p. 45. 15 Ibid. 16 Ibid., p. 46, m.b.t. Openb. 22 : 2. 18 Ibid. 19 Ibid. 20 Greijdanus, S.: Kommentaar op het N.T. De Openbaring des Heeren aan Johannes. Amsterdam, Van Bottenburg, 1925, p. 429. 21 R 13 1 21 Rom. 13 : 1. In die Skriflig 3 In die Skriflig 37 37 22 Jager sê Paulus dink hier konkreet aan die Romeinse owerheidspersone. Jager, H. J.: College-dictaat: Enige opmerkingen over de brief aan de Romeinen, p. 262. 22 Jager sê Paulus dink hier konkreet aan die Romeinse owerheidspersone. Jager, H. J.: College-dictaat: Enige opmerkingen over de brief aan de Romeinen, p. 262. , p 23 Jonker, W. D.; Die brief aan die Romeine. Kaapstad, N.G. Kerk-uitgewers, 1969, p. 173—174. 23 Jonker, W. D.; Die brief aan die Romeine. Kaapstad, N.G. Kerk-uitgewers, 1969, p. 173—174. p 24 Matt. 22 : 17. 25 Matt. 22 : 21. 26 1 Kor. 7 : 21, 22. 27 Ridderbos, H.: Paulus; ontwerp van zijn theologie. Kok, Kampen, 1966, p. 352. 29 Ibid. 30 Ibid., p. 353—354 en Filémon vs. 16. 31 Bavinck, J. H.: Gereformeerde dogmatiek. (Deel I). Kampen, Kok, 1928, p. 405. 32 Efese 1 : 10. 33 1 Kor. 15 : 28. Vgl. Honig, A. G.: Handboek van de Gereformeerde dogmatiek. Kampen, Koli, 1938, p. 284 e.v. 34 Schilder, K.: Christus en kultuur. Franeker, Wever, 1948, p. 65. 34 Schilder, K.: Christus en kultuur. Franeker, Wever, 1948, p. 65. 35 Efese 3 : 8—10; Openb. 21 : 24 en 26. 3 Sc de , .: C stus e u tuu . a e e , Weve , 9 8, p. 65. 35 Efese 3 : 8—10; Openb. 21 : 24 en 26. 35 Efese 3 : 8—10; Openb. 21 : 24 en 26. 36 Nida, E. A.: Religion across cultures. New York, Harper & Row, 1968, p. 86—90. 37 Coetzee, J. H.: Kerstening van die heidense volkskulture. Die Hammans- kraalse Teologiese Skool-jaarblad, 1967, p. Die kerstening van ’n kultuur 17. 38 Schilder, K.: Christus en kultuur. Franeker, Wever, 1948, p. 112.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1105/1378

Afrikaans

Teoloog — koning of dienskneg? Die stelling van dr. B. Rietveld wat dr. C. J. Malan in die volgende artikel „patemalisties” noem, signalleer ’n bepaalde opvatting wat moontlik deur die „calvinisme” en wysbegeerte van die Wetsidee ook onder gereformeerdes kon posgevat het. Vandag eis teoloë en pre- dikante dikwels ’n vrypas om kritiek en oordele oor die maatskappy (sosiale strukture), politick en wetenskappe uit te spreek, terwyl hulle luidkeels protesteer wanneer iemand vanuit ’n ander „wets- kring” die predikant of ’n aksie met ’n christelike gedaante be- oordeel, veroordeel of selfs belet. Die viy en ongenuanseerde sê van die dominee dateer uit die corpus christianum toe die biskop homself as opsiener oor die vors beskou het. Dit is verder gedra deur die ou pietisme (selfs die anabaptistiese rewolusie met sy subjektiewe lumen internum as die woord van God) en die Rooms-Katolisisme wat die Platoniese dualisme so toepas dat die dominee die hoër genaderyk en die res die laere natuur verteenwoordig. Dit kan dan nou selfs uit „calvi- nistiese” kringe na vore kom wanneer die dominee meen dat hy vanuit die koning-wetenskap oor ander praat. Sodoende wil dominees vandag weer soos Innocentius III in die 13e eeu die keiser, staat, kultuur en elke faset van die natuurlike menslike lewe domineer asof hulle onfeilbaar die woord van God spreek. PROF. H. RroDERBOS EN IN DIE SKRIFLIG IN Gereformeerd Weekblad (Febr.) neem prof. H. Ridderbos uit- voerig die kommentaar uit In die Skriflig (Nr. 40) oor die GES in ’n atmosfeer van onluste oor. Hierdie gebaar word hoog waardeer. In ’n kort opmerking noem hy die verwysing daarin na „die be- langstelling, kontakte en bedrywigheid” wat ds. Vos uit die GKN t.o.v. swart en bruin N.G. afgevaardigdes aan die dag gelê het, ’n blatante voorbeeld van „verharding”. „ g Dit lyk dus asof prof. Ridderbos my opmerking vertolk as kritiek op „kontak” vanweë ’n fanatieke „apartheids-ideologie” — en dit terwyl ek op die GES met swartes uit verskillende deputasies „kontak” gesoek het! Ds. Vos het met die swart manne uit ons kerke geen „kontak” gesoek nie. g Die punt in geding is dus r»e „kontak” nie — maar ’n opval- lende bedrywigheid rondom die N.G. deputasies wat deurlopend te midde van onluste persverklarings uitgereik het. Is dit „ver- harding” in Bybelse sin om dan manipulasie te vermoed? g y p Sou prof. Ridderbos anders geoordeel het as ’n Suid-Afrikaanse afgevaardigde tydens die Molukkers se treinbeleg voortdurend en uitsluitend met van hulle leiers besig was? 2 In die Skriflig 2 In die Skriflig 2 In die Skriflig 2 In die Skriflig Die GES op weg na politieke ekumene? Die gereelde nuusbrief van die GES, RES News Exchange het in die verlede op besonder hoë standaard die „lidkerke” met mekaar if In die SkriflW 3 voeling gehou. Die bronne waaruit inligting gehaal was, was oor- wegend offisieel, kerklik en betroubaar. voeling gehou. Die bronne waaruit inligting gehaal was, was oor- wegend offisieel, kerklik en betroubaar. g , Die RES NE van 7 Junie 1977 berig dat die NG Kerk met die regering gebots het oor die verdedigingsobligasies. Daarna word egter met kommentaar uit die United Congregational Churches (ge- bore uit die sending van die London Missionary Society) en van The World, ’n sekulêre swart koerant, die protes van die NGKSA verdag gemaak, naamlik dat die NGKSA oor lotery en nie oor sosiale en politieke vrae met die regering sou gebots het! Die RES NE berig (nogal uit daardie bronne!) die hele probleem tipies Amerikaans in vassistiese terme van „white minority” en „black majority” — sonder enige verwysing na of begrip vir die multina- sionale, geografiese, historiese en ekonomiese werklikheid binne dié Suid-Afrika wat Britse imperialisme gebou het. Die RES NE mondstuk vir Genêve? RES NE verwys verder na ’n toespraak van ds. Sam Buti oor die „racial situation” voor ’n groep Remonstrantse breeders in Neder­ land. Hy bestempel die Suid-Afrikaanse politieke sisteem as ..violent” en ondersteun die breuk van alle ..economic ties with South Africa”. Buti het nie eerste die etiket van strukturele geweld en ..program” van beïnvestering teen Suid-Afrika bedink nie. Die WRK te Genêve het dit gefabriseer. Reeds in 1974 was die Sinodes van die Geref. Kerk en Herv. Kerk in Nederland daarmee besig. In Suid-Afrika smous Beyers Naudé lankal daarmee. Buti het in Nederland sy spyt uitgespreek omdat hy nou eers hierdie made-in-Europe-for- South-Africa artikel begin verkoop. Buti word in RES NE aangehaal omdat hy ’n predikant is. Hy het nog nooit in Suid-Afrika gangbare altematief bepleit nie. Die Eerste Minister het hom en die GES moderatuur immers ver- lede jaar genooi om met hom te onderhandel. Buti vereenselwig hom egter oorsee met die program van die WRK en die Christelike Instituut en probeer sy land en mense ekonomies skade berokken. Sy persoonlike beeld van Suid-Afrika word selfs op koste van die SA ..lidkerke” deur RES NE versprei as ..offisieel” en die waarheid oor Suid-Afrika. Word RES NE so mondstuk vir Genêve? Of het ons hier ’n eggo van pres. Carter en die WRK se ongenuanseerde en ideologiese veldtog vir ..human rights” wat Carter en die WRK definitief nie eners bedoel nie? Die WRK se ..just society” is tog duidelik die sosialistiese! *Aparte” Christen-norme vir wit en swart? Ek is oortuig dat alles in Suid-Afrika net soos in Nederland, die '^SA, lerland en Afrika nie in orde is nie. Ek verskil egter met Buti onverantwoorde verklaring dat nog min verander het en daarom Ooet Suid-Afrika ekonomies gebreek word. Hy kan dit slegs beweer i^anneer hy vanuit ’n bepaalde opset oordeel of mense buite Suid- ^rika napraat wat slegs met ’n voile sosialistiese rewolusie ivrede sal wees. 4 In die Skriflig Ek wil as ’n blanke Christen genuanseerd praat. Ds. Buti moet egter as ’n swart Christen ook genuanseerd praat oor wat by wit, bruin en swart in Suid-Afrika en by die mense buite Suid- Afrika moet verander. Anders is hy nie geloofwaardig nie. Ware ekumene uit Apeldoorn 0ns waardeer die artikel van prof. J. P. Versteeg uit Apeldoorn. Sy onderwerp is immers pragtig „ekumenies”: Ou-Testamentiese sitate in die Nuwe Testament, ’n Nederlandse teoloog voor die GTV Pretoria en sy bydrae vir In die Skriflig. Gelukwensing 0ns wens die teoloë wat op die jongste gradeplegtigheid van die PU vir CHO gepromoveer het van harte geluk. Prof. F. N. Lion Cachet het gepromoveer oor: „Die kontinuUeit van die Abrahamitiese verbond in die opset van die Sinaltiese verbond”. Dr. P. J. Pelser het: „Die roeping tot sigbaarmaking van die katolisiteit van die kerk” en dr. H. F. van Rooy in Semitiese tale: ,,’n Vergelyking van die struktuur van die buite-Bybelse staatsverdrae — met die struk- tuur van Deuteronomium” aangebied. g Ds. B. van der Walt het die Th.M.-graad verwerf met ’n ver- handeling oor „Rypheid en ajlegging van geloofsbelydenis”. 0ns vertrou dat hierdie promovendi ook In die Skrijlig sal gebruik vir en ondersteun met teologiese bydraes. B. S. k vir B. S.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1108/1381

Afrikaans

DISKUSSIE OOR DIE MILLENIUM EN DIE HERSTEL VAN ISRAEL Ds. J. J. Engelbrecht van Waverley vertoys na die artikel in Jaargang 11, Nr. 44 van ds. D. H. Wijnbeek. Ds. J. J. Engelbrecht van Waverley vertoys na die artikel in Jaargang 11, Nr. 44 van ds. D. H. Wijnbeek. Dit verheug my dat daar eindelik gereageer word op my boekie. Behalwe telefoonoproepe en briewe van medechiliaste was daar tot dusver geen kommentaar van anti-chiliastiese kant. Ek het die boekie aan ongeveer 1800 predikante en professore gestuur en vriendelik uitgenooi tot nuwe besinning. Net soos oor die soteriologie, is die Bybel nêrens in teëspraak met homself oor die eskatologie nie. God gee in sy Woord nie vir ons drie verskillende toekomsbeelde om uit te kies nie. God is een en sy profetiese Woord is deurgaans eenstemmig m.b.t. die raad van God oor Israel, die nasies en die kerk. Omdat die onfeilbare en onveranderbare Woord van God ’n organiese geheel is, ken die Bybel slegs een eskatologiese stelsel, nl. dié van die premillennialisme. Lees bv. slegs Jes. 2 : 1—4 en glo dat God sê presies wat Hy bedoel en jy moet glo dat die tyd op hierdie aarde afgesluit word met ’n periode van vrede en ge- regtigheid waar Jerusalem staatkundige en godsdienstige hoofstad is. Jes. 9 : 1—6 sê dat die vrederyk sal bestaan onder die koningsheer- skappy van die Messias op die troon van Dawid (Ps. 2 : 6 ) . Dan sal daar ook vrede in die diere-wêreld wees (Jes. 11 en 65 : 19—20). Die toekomstige vrederyk op hierdie aarde is dan ook, naas die verkondiging van die Lam van God wat sou sterwe vir die sonde van die volk, die blye boodskap van die profete vir Israel. Die profesieë berus op die ewige verbond van God met Abraham en later met Dawid. Glo ons hierdie en ander profesieë van harte, dan begin ons uitsien na daardie geseënde tyd en weet ons van- selfsprekend dat die millennium van Openb. 20 daardie tyd moet wees, wanneer Christus op sy messiaanse troon sit en sy opgestane heiliges saam met hom regeer, terwyl die regspraak veral deur die opgestane m artelare uit die tyd van die antichris, uitgeoefen sal word. Glo ons dit nie alles nie, dan noem Jesus ons onverstandiges (Luk. 24 : 25), glo ons nie soos Paulus die profete in alles nie (Hand. In die Skriflig In die Skriflig 56 DISKUSSIE OOR DIE MILLENIUM EN DIE HERSTEL VAN ISRAEL 24 : 14); verag en verontagsaam ons profesieë wat baie vas is (2 Thess. 5 : 20; 2 Petr. 1 : 19). Wie glo, vind dat die profesieë nie ’n „turksvy” is om weg te beduie nie, m aar net so duidelik soos die paasevangelie is om te verstaan. Met vrymoedigheid en vreugde preek ek vir baie jare al oor hierdie heerlike tyd wat nou voor die deur is. A1 die antichiliastiese teorieë verskil teenswoordig hemelsbreed van dié van die grootm eester Augustinus. Geen intelligente teoloog sal sy inlegkunde by Openb. 20 vandag m eer napraat nie. Al die teorië kan my nog geen enkele perikoop in die Bybel toon wat daarop dui dat ons nou leef in die „salige ryk w aar enkel vrede oor berge en heuwels sweef”, wanneer al die nasies Hom dien as onderdaan nie. So sing ons hartlik saam sonder dat die antichilias- In die Skriflig 57 In die Skriflig 57 tiese breeders glo dat daar ooit op hierdie aarde so ’n tyd sal kom. tiese breeders glo dat daar ooit op hierdie aarde so ’n tyd sal kom. g p y So gesien, is dit ook vanselfsprekend dat Openb. 20 spreek van ’n letterlike opstanding, die eerste opstanding, die opstanding van die regverdiges, die opstanding uit die dode (d.w.s. van tussen die dode uit) waarna Paulus ook so uitgesien het (Fil. 3 : 11). Regtig, die geagte skrywer se poging om die eerste opstanding so te beduie dat dit sien op die saligheid in die hemel terwyl die siele wag op die opstanding by die wederkoms, oortuig hoegenaamd nie. Die feit dat die woord vlr „het gelewe” of „herlewe” drie keer enige twyfel in Openbaring letterlike opstanding uit die dode beteken, een keer in dieselfde teks, maak dit onredelik om dit skielik die vierde keer die saligheid in die hemel van afgestorwe siele te laat beteken. Ek gee ds. Wijnbeek gelyk dat dit w^at die krone betref oor die bekroning van oorwinnaars gaan. Dit vind in elke geval plaas by die wederkoms, wanneer ook juis die oorwinnaars saam met Christus op sy messiaanse troon sal gaan sit, d.w.s. deelneem aan die regering in die messiaanse ryk op aarde (Openb. 2 : 27; 3 : 21). Of beheers die „siele” nou die nasies? Ek meen dis die bose geeste in die lug, die heirskare van die rondlopende Satan. DISKUSSIE OOR DIE MILLENIUM EN DIE HERSTEL VAN ISRAEL Of oefen afge­ storwe siele nou die regspraak op aarde uit? Dan sou die regters vandag spiritistiese sceances moes bywoon. Maar ek vrees, as hulle dit doen, sal dit demone wees wat die regspraak uitoefen! , g p Die vergelyking van die toesluiting van Satan in die abussos (afgrond) met die engele van Satan waarvan 2 Petrus 2 ; 4 en Judas vs. 6 melding maak, gaan m.i. ook nie op nie, selfs as die blote veronderstelling van ds. Wijnbeek dat hierdie „engele” die Satan en al die bose geeste in die lug wat nou die wêreld beheers insluit, waar sou wees. Hierdie twee tekste is nie parallel met Openb. 20 : 2—3 nie. Eerstens word die engele in die tartarros gewerp terwyl die Satan in die abussos gewerp word. Verder word die engele in kettings bewaar, m aar daar word nie gesê dat bo hulle toegesluit en verseël word nie. Hulle sou dus wel nog beweegruimte hê, soos ’n „hond aan ’n tou”, terwyl die Satan volgens Openb. 20 ten enemale soos ’n moordenaar in ’n kerker vasgeketting sit sonder enige moontlikheid om te ontsnap, wat staan nog rond te loop soos ’n leeu om te verslind ! Hierdie twee verwysings na „engele” is onseker om uit te lê. Gecn kommentaar wil hieroor beslis uitsluitsel gee nie. Vir my lyk dit hoogs onwaarskynlik dat dit op Satan en sy bose geeste in die lug slaan. Volgens Openb. 12 verkeer Satan beslis na die hemel- vaart van Christus nog in die hemel (oeranos) bokant die aarde. Hy neem daar nog ’n sterk posisie in sodat dit oorlog kos om hom daarvan te verwyder. Daarna word hy oorwin en neergewerp op die aarde en volg daar groot verleiding van „die hele wêreld”. Daar is geen sprake dat hy in daardie stadium in die abussos toegesluit sou wees sodat hy nie die nasies kan verlei nie. Dit gebeur eers nadat hy die nasies verlei het, om God en sy Gesalfde te verwerp en die antichris aan te hang. Oor die ..millennium” van Augustinus tussen hemelvaart en wederkoms roep die Skrtf: „Wee die bewoners van die aa rd e. . . want die duiwel het na julle neergedaal”. Let wel, hy In die Skriflig 58 het vanuit die oeranos (hemel) neergedaal en nie vanuit die tartarros opgekom nie! DISKUSSIE OOR DIE MILLENIUM EN DIE HERSTEL VAN ISRAEL Gedurende hierdie verskriklike antichiliastiese duisend- jarige ryk sug die hele skepping in barensnood dat dit tog kan verby- gaan en die Satan van die wêreldtoneel verwyder kan word (Rom. 8 : 19, 22) en die kinders van God geopenbaar kan word. , ) g p Ds. W. wil die woordjie „verlei” verander na „beetkry”, sodat dit net beteken dat die Satan gedurende die millennium nie die nasies kan „mobiliseer” nie. Volgens alle woordeboeke en vertalings beteken die Griekse woord egter „verlei” (Cause to wander, cause to err; in die Irre fiihren”, deceive, verfiihren). Hy wysig die kon- notasie van die werkwoord om by sy teorie te pas. Maar ook die denotasie (omvangswydte) van die woord verander hy om dit in te perk om bloot „mobilisasie” te beteken. Daar is geen enkele grond om dit anders uit te lê as totale verleiding nie: verleiding tot sonde, tot afval van God, tot oorlogvoering. Tereg sê dr. Abraham Kuyper dan ook dat die Satan gedurende die millennium „die volkere nie m eer (sal) kan deer nie” en dat „hierdie volstrekte niksdoen (sal) strek oor tien eeue” (Van de Voleinding, IV, 34). g Wie het die Islam gemobiliseer teen die Christendom of die kommuniste teen God en sy Christus gedurende hierdie huidige sg. millennium? Gedurende die Bybelse millennium is al sulke verlei­ ding ten enemale uitgesluit. (Terloops, Augustinus sê dat net die gemeente nie verlei word nie!) Sondes met opgehewe hand sal ook minimaal wees. Christus en sy verheerlikte opgestane heiliges sal m eer met ’n ysterstaf regeer, sodat ’n seun wat sondig, honderd jaar oud (Jes. 65) sal sterwe. Die goddelike onderwys sal van Jerusalem uitgaan, sodat die aarde vol sal wees van die kennis van die Here. „Sondeloos” sal die nasies in die vlees egter beslis nie wees nie. Geen chilias het nog ooit so iets beweer nie. W aar kom ds. W. daaraan? Nee, ons idealiseer nie oor die aanstaande vrederyk nie, m aar ons glo wel alles wat die profete daaroor sê. Ons jubel saam met die profete in die voor- uitsig dat hierdie geseënde messiaanse ryk nou voor die deur is.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1135/1408

Afrikaans

In die Skriflig 9 In die Skriflig 9 ART. XXIX VAN DIE IMEDERLANDSE GELOOFSBELYDENIS Dr. C. van der Waal (Pretoria) Die Teks van art. 29 NGB Die Teks van art. 29 NGB Die Teks van art. 29 NGB Die aanduiding van die ware kerk Daar word allereers gespreek oor die noodsaak om .diligemment’ en ,avec bonne prudence par la parole de Dieu’ te onderskei wat die ware kerk is. Die eerste Nederlandse teks gee die belydenis aldus: „Wy ghelooven, dat men moet neerstelicken onderscheiden met goeder wijsheyt by den woorde Gods, welcke de rechte ende ware kerk sy”. y Hieruit blyk dit dat die huidige Afrikaanse teks nie heeltemal korrek „ywer en versigtigheid uit die Woord van God” naas mekaar stel nie. „Met ywer” is ’n bywoord (.ywerig’) wat die onderskeiding nader bepaal. 0ns moet ywerig, (diligent) onderskei. Die ,en’ wat volg is ’n verklarend, eksplikatief wat in die eerste uitgawe van 1561 ontbreek. Dit verklaar die manier waarop dit gedoen moet word, nie ru en rof nie, maar ,met goeder wijsheyt’ of „met goede voor- sigtigheyt”. (Circumspecte in die Latynse teks), met omsigtigheid. Daarom hang hierdie onderskeiding nie af van menslike oorwegings nie. Soos die vorige artikel reeds duidelik gemaak het, kan onder­ skeiding op ’n wyse manier slegs uit die Woord van God gebeur. Die prudentia, die wysheid, die versigtigheid, die ,bonne prudence’ is dus onlosmaaklik gekoppel aan die Woord van God. g pp Die eerste uitgawe wys verder aan wat die „rechte en ware Kerke zy”. Die toevoeging „rechte” wys reeds duidelik heen na die ,ware’. „Rechte” beteken ook wettige, legitieme. Dit gaan hier om die kerk soos wat dit volgens die Woord ingerig is. g g g Die volgende sinsdeel verklaar die noodsaaklikheid om die regte, ware kerk te onderskei. Huidige sektes eien hulle ook die naam „kerk” toe (bv. die Wederdopers, en Roomse gemeentes). Ge- durende die Reformasie is na Rome as „sekte” verwys. y Revius spreek in sy Griekse vertaling aanvanklik nie van die kerk nie, maar van die ondersoek na „wat die genoemde heilige kerk is”. Hy verwys hier dus na art. 27. Dit gaan in art. 29 en 27 nie om twee verskillende kerke nie, asof art. 27 oor die onsigbare en art. 29 oor die sigbare kerk sou handel nie. Nee, sê Revius, dit gaan in art. 29 om die sigbare kerk waarvan reeds in art. 27 sprake was. Nadat die donatistiese misvatting afgewys is, wat die „ware kerk” in ’n ecclesiola in ecclesia van uitverkorenes soek, word nader ingegaan op die kenmerke van die ware, „rechte”, legitieme kerk. Die eerste: Die gebruik van die „louter leere des Euangeliums” (1561); Die notae verae ecclesiae Die eerste: Die eerste: Die gebruik van die „louter leere des Euangeliums” (1561); In die Skriflig 10 ,So de Kercke de reyne Predicatie des Evangelii oeffendt’ (1566). Franse teks van 1561: „Si I’Eglise use la pure predication de I’Euangile”. Afrikaanse teks: ,As die Kerk die suivi^ere prediking van die Evangelie uitoefen’. „Louter”,/„puur” word „rein” en in die Afrikaanse „suiwer”. Die woord .suiwer’ is vir misverstand vatbaar omdat daar nou eenmaal die onderskeiding tussen .sui­ wer’ en „minder suiwer’ is. Daar moet ’n woord gekies word wat dit uitsluit. Dit moet duidelik wees dat hier geen gradasies toegelaat word nie. In „louter” sit iets van sola Scriptura: net die Skrif alleen. Die tweede: die rein bediening van die sakram ente soos Christus verorden het: „La pure administration des Sacraments comme Christ les a ordonnez”. Die Latynse teks praat van pura administratio van die prediking van die evangelie sincera administratio van die sakramente ex Christi praecepto. Ek vra aandag vir hierdie onderskeid. Ons Afrikaanse teks vertaal weer „rein” met „sui- wer”. Die Latynse teks laat egter aanvoel, dat dit hier nie soseer gaan om suiwer in die sin van ortodoks, regsinnig nie (.zuiwer op de graad’), m aar bedoel sonder bymengsels, sen­ der verkeerde toevoegsels, opreg, ongesofistikeerd, een-voudig Daar sal ’n woord gekies moet word wat dit sincera administratio beter aandui. Daar kan verder ook aandag gegee word aan die woord „gebruik” van die sakramente. Die kopie van 1561 en 1566 spreek van bediening van die sakramente, ,1a pure administra­ tion des Sacraments’, die onbesoedelde administrasie van die sakramente. Dit gaan hier nie om ’n regte gebruik deur die ontvangers van die sakramente nie, m aar ’n regte beheer en bediening van die sakramente. Die derde: gebruik van de „Christelijcke straffe” (1561) of „kerkelicke Discipline” (1566), om „de ghebreken te beteren” (1561) of om „de sonden te straffen” (1566), „Pour corriger les vices”. Die oorspronklike bedoeling (,corriger’) kom beter uit deur die „te beteren” van 1561 as deur die later tekste wat net van „om te straf” spreek. Die bedoeling van die tug is positief, korrigerend. Die derde: gebruik van de „Christelijcke straffe” (1561) of „kerkelicke Discipline” (1566), om „de ghebreken te beteren” (1561) of om „de sonden te straffen” (1566), „Pour corriger les vices”. Die oorspronklike bedoeling (,corriger’) kom beter uit deur die „te beteren” van 1561 as deur die later tekste wat net van „om te straf” spreek. Die notae verae ecclesiae Die bedoeling van die tug is positief, korrigerend. Die derde: gebruik van de „Christelijcke straffe” (1561) of „kerkelicke Discipline” (1566), om „de ghebreken te beteren” (1561) of om „de sonden te straffen” (1566), „Pour corriger les vices”. Die oorspronklike bedoeling (,corriger’) kom beter uit deur die „te beteren” van 1561 as deur die later tekste wat net van „om te straf” spreek. Die bedoeling van die tug is positief, korrigerend. Die Samevatting: „Corts, so men hem na het reyne woordt Gods reguleert, met verwerpen alle des ghenes, dat daer tegen is, ende houden Jesum Christum voor het eenich Hooft, daer door mach men versekert syn, de ware Kercke te bekennen”. Die Samevatting: „Corts, so men hem na het reyne woordt Gods reguleert, Die uitgawes van 1611 en 1619 voeg hieraan nog toe dat dit vir niemand geoorloof is om hom daarvan af te skei nie. Dit is opmerklik dat die Latyn „as almal hulle gedra ooreen- komstig die suiwere Woord van God” weergee met si ad normam Verbi divini omnia exigantur. Hieruit blyk dat ons Afrikaanse ver- In die Skriflig 11 In die Skriflig 11 taling aanvegbaar is. Dit gaan nie om die gedrag van die kerklede in die eerste plek nie. Daaroor word later gespreek. Dit gaan om die reëls, die norme wat in praktyk gebring word by die admini- strasie van die kerk, die beheer oor die bent genadegawes van God. Daar is nogal ’n afstand tussen die: ,Somen hem na het reyne woordt Gods reguleert’ en die: ,as almal hulle ooreenkomstig die suiw^ere Woord van God gedra”. Hierdie laaste kan die gedagte aan fatsoenlike en oppassende christene wek. Die eis is hier egter: die regte norme, reels moet in ag geneem word: Dit vra meer as ’n humanisties-etiese benadering. Die kerkorde kom in die prentjie. Dit blyk wel uit die verwysing na Christus as die enigste Hoof en uit die eis van verwerping van alles wat teen die „pure parole de Dieu” ingaan. Art. 32 eis weer om alles te verwerp wat reëlreg ingaan teen die Woord van God. Hier word gewag gemaak van ’n verwerping van alle dinge wat ingaan teen die sola Scriptura. „Si on se regie selon la pure parole de Dieu”. Die eis is nogal omvattend. Dit dring steeds op nadere reformasie aan. Die weg vir die appêl op die Bybel word hier oopgehou vgl. art. 7 NGB). Die notae verae ecclesiae By hierdie gehoorsaamheid staan of val die ware kerk. Die kenmerke van die ware christene Die Belydenis rig hom steeds teen die novatianisme. Die Weder- dopers het die ideaal van ’n kerk van heiliges geken. In hierdie paragraaf word daarmee rekening gehou dat ook hulle wat „van” die kerk is nogtans moet stry teen hul sondes. Die verwyt van die Roomse kerk dat die Reformasie net formele aansluiting soek en ’n maklike vergewing sonder stryd om heiligmaking predik, word hier weerlê. Die NGB stry altyd op twee fronte. y y Die teks is hier verder duidelik Die notae van die valse kerk So veel as daar oor die onsigbaarheid van die ware kerk gespreek is, so min is daar oor die onsigbaarheid van die valse kerk ge- diskusseer. Dit manifesteer hom sigbaar. g Die woord „valse kerk” kom in alle vertalings voor. Die Griekse van Revius het hier die insiggewende woord pseudonumos ekklésia. 0ns moet ons nie laat mislei deur die betekenis van ons woord .pseudoniem’ wat skuilnaam beteken nie. Ons moet vashou aan die bedoeling van die na-klassieke term pseudonumos: om ’n valse naam te dra. Met „vals” is dus nie ’n psigologiese eienskap bedoel soos in „valse man” nie. Hier is sprake van ’n regsterm, soos in „valse identiteitsbewys”. Ons herinner aan die tipering van die ware kerk in die eerste uitgawe van die NGB: „rechte ende ware Kerk”. Met valse kerk is die illegitieme kerk bedoel, die kerk wat voorgee om kerk te wees maar dit nie is nie. Ons kan hier verwys na die begin van die artikel: hulle wat hulle met die naam Kerk dek. Interessant is dit om in hierdie verband te let op Openb. 2 : 9 wat die oorspronklike belydenis aanhaal: Christus spreek met Efese oor hulle wat sê dat hulle Jode is, m aar hulle is dit nie. Teen die In die Skriflig 12 einde van hierdie artikel word hierdie teks weer aangehaal waar gespreek word oor hulle wat diegene wat lewe volgens die Woord van God vervolg. einde van hierdie artikel word hierdie teks weer aangehaal waar gespreek word oor hulle wat diegene wat lewe volgens die Woord van God vervolg. g Die verwysing na die sinagoge van satan het verband met die boupraktyke van die Roomse kerk. In baie katedrale was weerskante van die ingang die beelde van ecclesia en synagoga aangebring. Ikoni- grafies gaan dit terug op die konfrontasie in die eerste eeue tussen die kerk en sinagoge. Wiclif is deur die konsilie van Konstans 1414- 1418) onder andere veroordeel omdat hy beweer het dat die kerk van Rome die sinagoge van die satan was (Denzinger, no. 617). Met sterk taal soos ons van hom kan verwag, het John Knox Wiclif ge- volg in sy Skotse Belydenis van 1560; ,that Sathan from the beginning hes labourit to decke his pestilente Synagogue with the tytle of the kirk of GOD” (Cap. 16). Die notae van die valse kerk „It is ane thing maist requisit, that the trew Kirk be decernit frome thee fylthie Synagoge be clear and perfect notes, leste we, being desaved, reseave and embrace, to our awin condemnation, the one for the utter” (idem). , ( ) Uit die formulering blyk wel hoe die NGB hom op dieselfde manier as die Skotse uitdruk. Altwee gaan saaklik terug op die Franse konfessie (1559). ( ) Die Reformasie durf teen Rome sê dat dit ’n sinagoge van satan was. Die roem van die beelde langs die ingangspoorte van die go- tiese katedrale was ’n leuen, Pseudonumos ekklësia. Die kenmerke van die valse kerk loop parallel met die van die ware kerk Latere tekste spreek net van ,fondeert’ of ,grondt’. Dit gaan oor die fondament. Die Afrikaanse „steun” is te swak. Jy kan op jouself staan, m aar ’n steun gebruik. Dit gaan hier egter om die absolute basis, die petra van Matt. 16 (Christus in 1 Petr. 2). Die Bybeltaal moet in die ver- taling uitkom ! det haer meer op de menschen, dan op Christus”. Latere tekste spreek net van ,fondeert’ of ,grondt’. Dit gaan oor die fondament. Die Afrikaanse „steun” is te swak. Jy kan op jouself staan, m aar ’n steun gebruik. Dit gaan hier egter om die absolute basis, die petra van Matt. 16 (Christus in 1 Petr. 2). Die Bybeltaal moet in die ver- taling uitkom ! g Die houding lei na vervolging van ,protestante’ wat teen gebreke soos hebsug en ido(lo)latrie optree. 0ns kan by avaritia dink aan die proteste van Wiclif teen die besit van die kerk (vgl. reeds by Dante). Idolatrië is vorme van beeldediens, die Roomse praktyke met beelde en heiliges. Die kenmerke van die valse kerk loop parallel met die van die ware kerk Die kenmerke van die valse kerk loop parallel met die van die ware kerk 1. Dit skryf aan haarself en haar ordinansie meer mag en outoriteit toe as aan die Woord van God. Die oorspronklike Franse teks het net: ,authorité’. Die Afrikaanse teks spreek van ,mag en gesag’. Vonk spreek in sy vertaling net van ,gesag’. Die bedoeling is: af- dwingbare gesag. g g g 2. Dit bedien die sakramente nie soos Christus dit in Sy Woord verorden het nie, m aar neem daarvan a/ en voeg daaraan toe volgens haar goeddunke (Frans: ,comme il luy plaist’, dus: soos dit haar behaag). Ons merk op dat hierdie formulering aansluit by Openb. 22 : 1, 19, waar die huidige Afrikaanse vertaling spreek van: ,wegneem’ en ,byvoeg’. g y g Die Franse teks het in art. 7 dieselfde werkwoorde as hier: adiouster en diminuer, terwyl daar Openb. 22 : 18, 19 direk word aangehaal. g Dit is noodsaaklik dat waar die belydenis Bybeltaal spreek, die vertaling dit moet laat blyk, ter wille van konkordansie tussen Belydenis en Bybelvertaling. Die nuwe Afrikaanse Bybelvertaling neig om in fraseologie heeltemal weg te breek van die Belydenisse (waaronder ook die Heid. Kategismus). In ’n tyd van ontmitologi- sering kan ’n mens so iets verwag. Dit is noodsaaklik dat waar die belydenis Bybeltaal spreek, die vertaling dit moet laat blyk, ter wille van konkordansie tussen Belydenis en Bybelvertaling. Die nuwe Afrikaanse Bybelvertaling neig om in fraseologie heeltemal weg te breek van die Belydenisse (waaronder ook die Heid. Kategismus). In ’n tyd van ontmitologi- sering kan ’n mens so iets verwag. 3. Die eerste punt onderstreep die eiemagtige houding: geen on- derwerping aan die juk van Christus nie. By die tweede punt is daar gespreek van ’n afdoen en toedoen ten aansien van die Woord van God. Ten derde word geaksentueer dat die valse kerk meer op mense steun as op Christus (teks van 1561): „sy staet ende gron- 3. Die eerste punt onderstreep die eiemagtige houding: geen on- derwerping aan die juk van Christus nie. By die tweede punt is daar gespreek van ’n afdoen en toedoen ten aansien van die Woord van God. Ten derde word geaksentueer dat die valse kerk meer op mense steun as op Christus (teks van 1561): „sy staet ende gron- In die Skriflig In die Skriflig In die Skriflig 13 det haer meer op de menschen, dan op Christus”. Die Slot: Hierdie twee kerke kan maklik onderken en van mekaar onderskei word. Hierdie vertaling sluit die beste by die Franse teks aan: „pour distinguer I’une d’avec I’autre”. Aan die einde van die gedeelte bevat die bestraffing van die gebreke wat in Openb. 17 aangehaal word. Ook hierin word ’n mid- deleeuse motief oorgeneem. Vergelyk weer Hfst. 18 van die Skot- se Belydenis: „The notes . . . quhairby Immaculate spousee of Christ is knawin frome that horrible harlot, the Kirk malignant”. Die na- druklike verwysing na Openb. 17 in verskillende uitgawes van die Belydenis moet by die interpretasie van die Belydenis in ag geneem word. Vervolg

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1148/1421

Afrikaans

REFORMATORIESE SEKERHEID As ons nie aan die ewige, soewereine uitverkiesing van God geglo het nie, sou ons ook nooit sekerheid van ons saligheid kon gehad het nie, tensy ons dit moes soek in die twyfelagtige verseke- ring van spesiale openbarings, wat vanweë die subjektiewe aard daarvan tog nog altyd aan twyfel onderworpe sou moes bly. Daarom kan ’n mens die uitbundige lofprysing van Paulus ver- staan elke keer wanneer hy oor die uitverkiesing van God praat: Hy kan hom nie inhou nie, hy moet sing: „Aan God, die Vader van ons Here Jesus Christus, kom almal die lof toe!” (Ef. 1:3). „0 diepte van die rykdom en wysheid en kennis van God! Hoe ondeurgrondelik is sy oordele, hoe onnaspeurlik Sy weë!” (Rom. 11 :33). Dan kan ’n mens ook die vrede en vreugde van Luther verstaan toe sy oë vir die eerste keer vir die waarheid van die soewereine genade van God oopgegaan het, en kan jy begryp watter kosbare vonds dit vir Calvyn en die ander eerste geslag Hervormers was. DIE PLEK VAN GELOOFSEKERHEID IN DIE PREDIKING, PASTORALE SORG, EVANGELISASIE EN SENDING IN DIE LIG VAN DIE VERKIESING VAN GOD Prof. J. A. van Rooy DIE PLEK VAN GELOOFSEKERHEID IN DIE PREDIKING, PASTORALE SORG, EVANGELISASIE EN SENDING IN DIE LIG VAN DIE VERKIESING VAN GOD 2 In die Skrifliq 2 In die Skrifliq ROOMSE TWYFEL In die Roomse Kerk was daar geen plek vir hierdie heerlike sekerheid nie. In sy boek, „My weg na die lig” ^ skryf Ds. H. J. Hegger dat die Roomse leer van die verliesbaarheid van die genade vir hom altyd ’n remming was in sy omgang met God. Terwyl hy in liefdevolle beskouing versonke was van die Drieënige God of van Jesus Christus, kon daar plotseling die gedagte by hom opkom: „Maar dieselfde God, dieselfde Jesus Christus, waarmee jy jou nou in die innigste liefde verbonde weet, sal miskien eendag jou eens en vir altyd verwerp: ,Gaan weg van my, vervloekte, in die ewige vuur!’ ” Vroeër of later moes hy met ’n ligte trilling van onrus die hel onder hom sien gaap. Maar wanneer hy tot die lig gekom het, dan sê hy: „Wie glo, het die ewige lewe,” „niemand kan hulle uit my hand ruk nie” (Joh. 6:47; 10:28). God self neem die volharding in sy hand. Hy sal die werk van sy hande nie laat vaar nie. Daar is niks meer wat die liefde kan versteur nie. Geen angs vir die hel kan die gloed daarvan temper of die lig daarvan verduister nie. g p g In die gebed waarmee hy die boek begin, sê hy: „Vader, ek voel my nou volkome veilig by U. Ek is nou nie meer bang nie. U weet hoeveel ek gely het; hoe ek gekwel is deur vlymende angste; hoe my binneste deur onsekerheid gemartel is. En nou is alles so rustig. Nou adem my siel vrede, vrede. U adem die vrede uit oor my siel” =*. Dit was ’n vrede wat die Roomse leer jou nooit kon gee nie. Selfs Augustinus, wat aan die predestinasie geglo het, het die wedergeboorte verliesbaar geag Trouens, hy was die Roomse In die Skriflig 3 sakramentsleer toegedaan, wat leer dat alle gedooptes deur hulle doop, wat ex opere operato werk, wedergeborenes is. p p p g Wat die uiteensetting van hierdie leer betref, glo ek dat Calvyn ons betroubaarste gids is vir die verklaring van wat die Bybel leer. Calvyn was nie volmaak nie, maar hy was, ook in sy beoefening van die Dogmatiek, ’n eksegeet deur Gods genade, betroubaar en gebalanseerd. Waar in die loop van die geskiedenis van Calvyn se spore en aksente afgewyk is, het dit gewoonlik tot ontsporing en deformasie gelei. ROOMSE TWYFEL Daarom sal ons heelwat aandag gee aan wat hy sê. g g g y Vir meer besonderhede verwys ek u na die uitnemende artikel van prof. P. J. Coetzee oor „Die leer van Calvyn oor die sekerheid van die geloof” ‘. WAAROP RUS ONS GELOOF? Die mees opvallende en kenmerkende van die siening van Calvyn in onderskeid van sommige van sy latere volgelinge, is dat hy die grondslag van die geloof gevind het in God se beloftes in sy Woord. „Daar is vir God geen groter lof en eer as wanneer sy Woord so ’n vaste geloof vind nie. Sonder hierdie roem bestaan die Christendom nie” ". „Die krag van die geloof is daarin geleë dat dit aan God se beloftes vasklem, dat dit in die volbragte werk van Christus rus en also van nature sekerheid is” *. „Calvyn aarsel nie om te sê dat ons sekerheid moet word tot stoutmoedigheid wat selfs duiwels en engele uitdaag nie, omdat die gewete vas rus in die Woord en die belofte en daarin vrede en kalmte gewaarborg vind” ^ „Ons geloof met die sekerheid as bestanddeel is in homself tog swak. Ons is swak, sê Calvyn, maar die saligheid is vas. Die geloof is meestal klein of middelmatig, terwyl God dit tog die ere- naam van geloof waardig keur___ Dit sluit die sekerheid en die opregtheid van die geloof nie uit nie, maar in, al het die gelowige ’n voortdurende stryd met sy gebrek aan vertroue” *. y y g Hierdie selfde sekerheid loop soos ’n goue draad dwarsdeur die Heidelberger, vanaf die eerste vraag, „dat ek met liggaam en siel, in lewe en in sterwe aan my getroue Saligmaker behoort,” deur Vraag 21: „Die ware geloof is ’n gewisse kennis en ’n vaste ver­ troue”, en Vr. 44 i.v.m. die neerdaling ter helle van die Here Jesus: „dat ek in my swaarste aanvegtinge seker kan wees dat my Here Jesus Christus.... my van die helse benoudheid en pyn ver­ bs het”, tot by Vr. 54, oor die heilige, algemene Christelike kerk: „dat ek daarvan ’n lewende lid is en ewig sal bly!” Ek noem hier maar net ’n paar spitse uit baie. Hierdie sekerheid word in die Nuwe Testament gedurig terug- gelei na die ewige verkiesing van God. HOE KAN EK WEET? Omdat die Skrif leer, en Calvyn dit aanvaar het, dat net die uitverkorenes deur die dood van Christus met God versoek is, volg dit dat hierdie sekerheid net vir die uitverkorenes bedoel is. Dit het deur die eeue die vraag na vore gebring: „Hoe kan ek dan weet of ek ’n uitverkorene is?” Tallose Calvinists het hieroor begin spekuleer en dan hierdie vraag verder gevoer tot die konsekwensie: „As net die uitverkorenes die gawe van die geloof ontvang, hoe kan ek dan glo as ek nog nie weet dat ek ’n uitverkorene is nie?” Die gevolg was ’n eindelose onsekerheid. 0ns kom hierop terug. Vir Calvyn was dit geen probleem hierdie nie. Sy antwoord was eenvoudig: „Glo in die Here Jesus en jy sal gered word.” Daarom hamer Calvyn gedurig in sy kommentare daarop dat die saligheid, die ewige lewe, aan elkeen sonder onderskeid aangebied word. (Om een of ander rede het sommige van ons aanstoot geneem aan die term „aanbied” as dit om die evangelie gaan, maar vir Calvyn en sy dissipels was dit ’n algemeen gebruikte term). Omdat die Skrif leer, en Calvyn dit aanvaar het, dat net die uitverkorenes deur die dood van Christus met God versoek is, volg dit dat hierdie sekerheid net vir die uitverkorenes bedoel is. Dit het deur die eeue die vraag na vore gebring: „Hoe kan ek dan weet of ek ’n uitverkorene is?” Tallose Calvinists het hieroor begin spekuleer en dan hierdie vraag verder gevoer tot die konsekwensie: „As net die uitverkorenes die gawe van die geloof ontvang, hoe kan ek dan glo as ek nog nie weet dat ek ’n uitverkorene is nie?” Die gevolg was ’n eindelose onsekerheid. 0ns kom hierop terug. Vir Calvyn was dit geen probleem hierdie nie. Sy antwoord was eenvoudig: „Glo in die Here Jesus en jy sal gered word.” Daarom hamer Calvyn gedurig in sy kommentare daarop dat die saligheid, die ewige lewe, aan elkeen sonder onderskeid aangebied word. (Om een of ander rede het sommige van ons aanstoot geneem aan die term „aanbied” as dit om die evangelie gaan, maar vir Calvyn en sy dissipels was dit ’n algemeen gebruikte term). In sy kommentaar op 2 Petrus 3 :9 sê hy dat in die Evangelie God die hand aan elkeen sonder onderskeid aanbied. Presies die­ selfde gedagte word uitgespreek in die kommentaar op 1 Tim. HOE KAN EK WEET? 2:4: „God wil die evangelie aan almal sonder onderskeid aanbied” 4 In die Skriflig ondanks die proteste van Arminiaanse eksegete, dat hierdie „ken”, of „voorkennls” van die Skrif presies dieselfde is as uitverkiesing. Dit gaan nie cm ’n bloot intellektuele vi^ete nie, maar om liefde van ewigheid af. Daarom is dit ook volkome korrek wanneer die Nuwe Afrikaanse vertaling dit op plekke soos Romeine 8 ; 29 en 1 Petrus 1:2 dit vertaal met „vooraf bestem” of „verkies”. En op grond van hierdie verkiesende voorkennis sê die Here Jesus dan dat sy skape nooit tot in ewigheid verlore sal gaan nie. p g g Dieselfde volgorde van gedagtes vind ’n mens in die Hoëpriester- like gebed (Joh. 17:6): „Hulle het aan U behoort en U het hulle aan My gegee.” Eers het hulle aan die Vader behoort, nog voordat hulle die Here Jesus geken het, en op grond daarvan het die Vader hulle aan die Seun gegee. Daarom is die noem van die verkiesende liefde van God vir Paulus altyd ’n rede tot roem, (kaúchêma), tot ’n loflied. God se soew^ereine genade is nooit vir Paulus ’n struikelblok of ’n rede tot twyfel nie, maar inteendeel, net tot dankbaarheid en sekerheid. Lees bv. Rom. 5:8-11; 8:28-39; 11:29; Fil. 1:6. „KEN*’ IN DIE SKRIF Wanneer die Here Jesus in Joh. 10:27—28 praat van sy skape dan sê Hy vooraf: „Ek ken hulle”, en daarop volg die woorde dat hulle na sy stem luister. Dit staan eksegeties bo alle twyfel vas, GOD WIL NIE HÊ DIE GODDELOSE MOET VERLORE GAAN NIE Ek wil net op Calvyn se eksegese van een Skrifgedeelte breed- voeriger ingaan, nl. Eseg. 18:23: „Het Ek miskien ’n behae in die dood van die goddelose, spreek die Here HERE? Nie liewer daarin dat hy hom bekeer van sy weë en lewe nie?” Hierby skryf Calvyn: „Daar is niks wat God vuriger begeer nie as dat die mense wat op pad is om verlore te gaan en op die vemietiging aanstorm, moet terugkeer na die veilige weg___ En die kennis van saligheid bestaan hierin dat ’n mens die genade wat Hy ons in Christus In die Skriflig 5 5 aanbiedO) omhels. Hieniit volg dat dit waar is wat die profeet sê, dat God nie wil hê dat die sondaar sterf nie, want Hy ontvang daardie sondaar uit sy eie. Nie alleen is Hy gewillig om almal wat na sy ontferming vlug, te ontvang nie, Hy gaan selfs sover om hulle met ’n harde stem na Horn toe te roep wanneer Hy sien hoe ver hulle van alle hoop op veiligheid vervreemd is-- ” p p g „Dus aanvaar ons dat God nie wil hê dat ’n sondaar moet sterf nie, aangesien Hy almal van hulle eweveel tot bekering roep, en belowe dat Hy bereid is om hulle te ontvang as hulle maar net opreg berou het. p g „As enigiemand met die teenwerping sou kom: ,In hierdie geval is daar dan geen verkiesing deur God waarvolgens ’n vasgestelde getal mense vir saligheid voorbestem het nie,” dan lê die antwoord voor die hand: Die profeet praat nie hier van God se verborge raad nie; wat hy doen is om mense in ellende uit hulle wanhoop terug te roep sodat hulle die hoop op vergifnis mag aangryp, hulle mag bekeer en die verlossing wat hulle aangebied word, mag omhels.” g g , g Dan sê hy verder; „Ons moet nie daaroor verbaas wees dat ons oë deur hierdie felle lig verblind word nie, sodat ons nie met sekerheid kan oordeel hoe dit dan moontlik is dat God wil hê dat alle mense gered moet word, en nogtans al die verworpenes vir ewige vemietiging bestem het nie, en ook wil hê dat hulle verlore moet gaan. GOD WIL NIE HÊ DIE GODDELOSE MOET VERLORE GAAN NIE Aangesien ons nou soos in ’n spieël in ’n raaisel sien, moet ons tevrede wees met dit wat ons self kan verstaan-- God wil op sy woord geneem word___ Die profeet is nie hier besig om oor die fyn onderskeidings van God se verborge plan te diskusseer nie, maar hy wil ons aandag skerp op God se Woord toespits.” p Dit is wat Calvyn konsekwent gedoen het: anders as sommige van sy latere dissipels, het hy geweier om verder te gaan as wat God se Woord ons openbaar het. Hy wou nie sy mensehande na die wag-’n-bietjie bos van God se verborge raad uitsteek en dieper kyk en dink as wat ’n sondaar pas nie. DIE BEGIN VAN DIE AFBUIGING In die latere tydperk van die Reformasie het daar ’n afbuiging van die fokus van sekerheid gekom. Waar dit by Luther en Calvyn op die sekerheid van God se belofte in sy Woord gerig was, is later al hoe meer die sekerheid gesoek in die getuienis van die werke as bewys van die verkiesing. K. Dijk betoog dat by Theodore Beza, Calvyn se opvolger in Genéve, en by Gomarus e.a., die klem eensydig op die werke as grond van sekerheid geval het y g p g g Met dat die eerste bruidstyd van die nuutontdekte sekerheid verbygegaan het, het mense begin opmerk dat daar ook by sommige ware gelowiges, wat Christus van harte omhels het, tog nog twyfel kon bestaan of hulle wel die reg gehad het om Christus te omhels, en of hulle nie dalk ondanks alles tot die kring van die verworpenes behoort het nie. Dit sluit verwante en vriende van die Reformatore self in. En die waarheid kan nie geloën word nie dat baie egte gelo­ wiges hierdie aanve^inge het. Dit is ’n werklikheid wat deur die Westminster Confession en die Dordtse Leerreëls erken word, nl. dat sekerheid wel tot die wese van die geloof behoort, maar dat almal „nie altyd hierdie voile vertroue van die geloof en hierdie sekerheid van die volharding voel nie” Die opstellers van hierdie belydenisse was nie studeerkamerteoloë nie. Die meeste van hulle was predikante wat die swakhede van die gemeente geken het. Dit is pastorale bewoënheid wat uit hierdie artikels spreek. 6 In die Skrijlig borge dinge is vir Homself, sê Moses (Deut. 29:29), maar hierdie boek is vir ons en ons kinders.” ’N GEBED VAN CALVYN Direk na hierdie woorde volg die gebed waarmee Calvyn elke lesing van hom afgesluit het: „Gee ons, o Almagtige God, aan­ gesien ons in onsself verlore is, dat ons die begeerte mag hê om die lewe te vind waar dit vir ons weggelê is, nl. in u Seun, en gee ons die genade om daardie genade wat vir ons in die offer van sy dood ten toon gestel is, so te mag omhels dat ons deur sy Gees wedergebore mag word, en ons so as wedergeborenes volkome aan U mag toewy___” g y In die daaropvolgende lesing, oor vs. 32 van dieselfde hoofstuk, sê Calvyn: „Waarom het God geen behae in die dood van die een wat verlore gaan nie? Omdat Hy almal tot bekering oproep en niemand verwerp nie___ Daar is dus niks twyfelagtig of netelig in hierdie gedeelte nie, en bowendien moet ons daarvoor oppas om deur spekulasies wat te diep is vir ons, afgelei te word. God wil nie hê dat ons in sy verborge raad moet indring nie. Sy ver- DIE SLINGER SWAAI DEUR Ongelukkig het die oeroue verskynsel hom weer voorgedoen dat, toe die slinger eenmaal begin swaai het, hy deurgeswaai het na die uiterste, met die gevolg dat naderhand algemeen aanvaar is dat die versekering nie met die geloof self gegee is nie, maar dat daar eers ’n lang stryd van twyfel en aanvegting behoort te wees, ’n lang en opdraende pad waarlangs die geloof uiteindelik die spits van sekerheid bereik het. Hierdie worsteling het hoofsaaklik daarin bestaan dat in die mens self gesoek is na die tekens van ’n wedergeborene. Meer nog: dit het so langsamerhand die norm geword Hier is die weg van die Reformatore verlaat en is die eerste saad gesaai van die legalistiese en mistisistiese trekke wat in so ’n groot mate die Calvinisme van die laat sewentiende en die agtiende eeu gekenmerk het. Die Bybels-reformatoriese siening neem sy beginpunt op die hoë bergspits van God se soewereine genade en troue liefde. Die grond van die sekerheid lê nie in jouself of in jou werke nie; selfs nie in jou geloof nie, maar in Christus, in wie God jou uitverkies het. RASIONALISME EN DOOIE ORTODOKSIE Sowel Herman Bavinck ” as John Macleod beskryf die proses DIE PURITEINE Hierdie weg was nie enkel ’n neerwaartse gang nie. Alles hierin was nie onsuiwer nie. In besonder by die Engelse Puriteine en die Skotse Calviniste van die sewentiende eeu het daar ryke geestelike voedsel tot openbaring gekom. ’n Mens dink aan klassieke werkies soos die eenling van William Guthrie: „The Christian’s great interest”, wat ongelukkig nou uit druk is. Ek dink dit sou ons in hierdie tyd, waarin die aksent so sterk op ’n objektiwistiese, saaklike prediking val, die wêreld se goed doen om terdeë van die beste skrywers uit daardie tyd kennis te neem en hulle leer in te drink. Die ou Puriteine was begenadigde heelmeesters van die siel. RASIONALISME EN DOOIE ORTODOKSIE RASIONALISME EN DOOIE ORTODOKSIE RASIONALISME EN DOOIE ORTODOKSIE Sowel Herman Bavinck ” as John Macleod beskryf die proses In die Skriilig 7 In die Skriilig 7 waarlangs hierdie afwaartse gang verder verloop het. Hierdie blye toon van versekering, sê Bavinck, het nog tot in die Dordtse periode nageklink, maar daarna het onsekerheid en vrees die botoon begin voer. Die geloof van die sestiende eeu het vervloei in die dooie ortodoksie van die sewentiende eeu. Daarin is nie meer die geloof bely nie, net die belydenis is nog geglo. Hierdie ortodoksie het die weg gebaan vir die Rasionalisme, w^at die godsdiens tot ’n saak van die verstand gemaak het, en die waarheid aangaande die ewige dinge afhanklik gemaak het van historiese bewyse en verstandelike redeneringe, en die sekerheid van die geloof verwar het met die insig van die verstand. Maar aangesien die mens aan verstandelike kennis nie genoeg het nie, het hierdie ontwikkeling by die vromes die reaksie opgeroep om die wese van godsvrug in bevinding te soek en hoe langer hoe meer in piëtisme te verval. Maar as jou geloof so sterk op jou verstand en jou sintuiglike waarneming toegespits is, dan het jy ook behoefte aan sintuiglike waameembare tekens in jouself dat jy nie ’n verworpene is nie. En dit is ’n ingewikkelde saak. Die grens tussen die onweder- geborene op sy beste en die wedergeborene op sy slegste is so vloeiend vir ons waarneming! Die ,,beste hipokriet” lyk vir ons baie beter as „die slegste gelowige”. Die gelowige is dus genoodsaak om sy oë na binne te slaan om daar haarfyn na te speur of die eienskappe van ’n ware gelowige by hom aanwesig is. En by hierdie selfondersoek is hy tegemoet gekom deur die werke van die ou outeurs, stigtelike werke van godvrugtige skrywers, wat die geeste- like lewe tot in sy diepste roersele nagespeur en ontleed het, en die proses van wedergeboorte en geloof hoe langer hoe meer skolas- ties in ’n reeks van ervaringe beskryf en vasgelê het. 8 In die Skriflig 8 vonnis van die wet hoor afkondig het en daardeur in doodsnood gebring is nie, het nie behoefte aan Christus nie, so is geglo. vonnis van die wet hoor afkondig het en daardeur in doodsnood gebring is nie, het nie behoefte aan Christus nie, so is geglo. g g g g Hierdie ervaring van verlorenheid moes dan ’n korter of langer tyd duur. En wanneer daar dan op die ou end die lig van die evangelie deurgebreek het en die gekruisigde Here Jesus voor jou oog verskyn het, dan het jy nog nie die reg gehad om Horn vir jou toe te eien nie. Daar was die groot gevaar dat jy Horn dalk vir jou sou steel, en „gestolen goed gedijd niet”. Jy moet nou eers jarelank sug en kla en bid en hoop, selfs nadat jy met skroom en huiwering die hand van die geloof na Christus uitgesteek het. Geloof en sekerheid is hier radikaal geskei. Sekerheid is iets wat meesal lank na geloof gekom het. Nou wil ek nie ontken dat dit soms inderdaad by individuele gelowiges langs hierdie weg kan gaan nie. Die sonde was dat hierdie weg van twyfel en wantroue vir almal tot die norm gemaak is. Dit laat ’n mens dink aan die lotgevalle van Israel in die woestyn: God se belofte was vir hulle duidelik: hulle moes in geloofs- vertroue Kanaan binnetrek. Maar hulle het Horn gewantrou en as straf moes hulle veertig jaar lank in die woestyn rondswerwe. Die dwaling van die sewentiende eeuse Calvinisme was dat die ongeloof van Israel byna tot deug gemaak is. Die straf van veertig jaar is tot die ideale weg, die norm gemaak. Om in geloof aan God se beloftes Kanaan te durf binnetrek, is gesien as die tekens van ’n oppervlakkige geloof wat iets vir jouself toeëien waarop jy nie die reg het nie. Maar die Skrif leer ons dat nie een van hierdie twyfe- laars Kanaan op die ou end móg binnetrek nie. Hulle het in die woestyn gesterwe. So is ook hierdie afwykende teologie deur die Satan gebruik om bale mense van hulle erfgoed te beroof. Daar het van die blydskap en sekerheid van die Reformatore niks oorgebly nie. 8 In die Skriflig Hierdie teologie, wat ’n mens tot op hede nog in Nederland en elders vind, bring ’n verstikkende swaarmoedigheid en lydelikheid in die kerk in, wat ’n mens van naby moet ervaar om te kan glo dat daar soiets onder Calviniste moontlik is. Uit- verkiesing wat in die Bybel die grond van ons lof is, het hier geword tot die grond van sugte, twyfel en swaarmoedigheid. DIE „CALVINISME VAN DIE WOESTYNREIS” Ongelukkig is by baie skrywers hierdie ervaringe van gelowiges skolasties in vaste normatiewe gang vasgelê. Die Heilige Gees was nie meer soos die wind wat waai waar Hy wil nie: As dit nie met elkeen s6 gebeur het nie, dan was dit uiters twyfelagtig of hy wel ’n vaste gelowige was. Jy móés eers dodelik getref word deur die gedonder van die wet van Sinai, los van die konteks van die ver- lossing wat daaraan voorafgaan. lemand wat nie die verdoemende 8 In die Skriflig HIPERCALVINISME EN DIE AANBOD VAN GENADE Hierdie droewige toestand is vererger deur die opkoms van dié soort hipercalvinisme wat geleer het dat daar nie ’n ware en emstige alomvattende oproep vir alle sondare is om na Christus toe te kom nie. (Nou sal u merk waarom ek soveel aandag bestee het aan die universele aanbod van genade by Calvyn). Die hiper- calviniste het geleer dat Christus net vir diegene wat kragdadig deur God geroep word as Saligmaker aangebied mag word. Hulle het die fout gemaak om met hulle beperkte en sondige menslike verstand verder as die Skrif te probeer redeneer, wat Calvyn nooit wou doen nie, en konsekwensies te trek wat die Skrif nie trek nie, skynbaar logies, maar onskriftuurlik. Daar is as volg geredeneer: Die mens is geestelik dood. Dus kan hy nie tot geloof opgeroep word nie. Dit het die hipercalviniste met die Arminiane in gemeen, dat hulle van oordeel is dat die mens se verantwoordelikheid prakties deur sy vermoë of onvermoë beperk word. Beide bly in gebreke om te besef dat die onmag van die mens sy eie skuld is. Dit is die gevolg van sy sonde, en dit kan nooit God sy reg ontneem om bekering, gehoorsaamheid en geloof van die mens te eis nie. Inteendeel, wanneer God die mens wat die Verlosser nodig het, aansê om Horn te aanvaar, dan het God die volste reg hiertoe. Hy wat die dowes aansê om te hoor, die blindes om te sien en die dooies om op te staan, is soewerein bo menslike redenasies en vermoëns verhewe. Maar as die prediking dit vergeet en eensydig op die onmag van die mens hamer, dan word vir die hoorder al gou ons onmag God se skuld, en in die praktyk ook God se onmag! Die weg van terugkeer na die enigste Verlosser word gesluit, en alle aandag val op selfondersoek om te kyk of daar dalk tekens van voorbereidende genade by jou aanwesig is voordat jy maar net selfs mag oorweeg om jou hand na Christus uit te steek. Die stem van waarskuwing tot die ongelowige en onbekeerlike het geswyg, en die pleit by die verlorene om tot Christus te vlug, het verstom. Hy kan mos nie! Dus hoef hy nie! SKEroiNG VAN GELOOF EN SEKERHEID Die sekerheid is vir hierdie mense nie meer met die geloof gegee nie, dit vloei ook nie daaruit voort nie, maar dit kom van buite af, dikwels meganies deur besondere openbarings of deurdat eensklaps ’n Bybelwoord vir die eerste maal asof in vlammende letters in iemand se gees ingebrand word. Een van die klassieke van daardie tydperk Is die boekle van John Bunyan: „Grace abounding to the chief of sinners” Kosbare geestelike dokument wat dit is oor die geestelike lewe van daardie tyd, is dit uiteindelik tog weinig meer as ’n verslag van die ongeloof en wantroue van Bunyan. En hierdie soort ervaring het vir tallose mense die norm geword van hoe dit hoort. Baie min mense in hierdie kringe kom ooit tot geloofsekerheid. Tot in hulle sterwens- ure bly hulle klagend en sugtend voortstrompel op die lewensweg. In die SkrifUg 9 Intussen is hulle ’n arm en ellendige volk, altyd met die stuk van die ellende besig, selde of ooit roemende in die verlossing wat daar in Jesus Christus is, en selde kom hulle tot ’n blymoédige lewe van dankbaarheid HIPERCALVINISME EN DIE AANBOD VAN GENADE Dit was asof aan die Israeliete wat in die woestyn deur die giftige slange gebyt is, verkondig is om eers bale goed na hulle bytplekke te kyk, om eers hulle pyne en al die uitwerking van die gif in hulle bloedstroom te ontleed en te ervaar, voordat hulle mog opkyk na die koperslang. Maar die Bybel sê nie dat ons na onsself en ons verlorenheid moet bly staar nie; ons word opgeroep om na Jesus te kyk. Ons geloof is nie op ons geloof toegespits nie, dit is op Jesm toegespits. ’N OMGEKEERDE HEILSORDE Met hierdie aksente het ’n sterk legalistiese element die Calvi Met hierdie aksente het ’n sterk legalistiese element die Calvi- 10 In die Skriflig nisme binnegesluip. In die praktyk is die heilsorde omgekeer. lemand moes nou éérs die vrugte van die geloof toon voordat hy kon glo! Die Evangelic het ’n wet geword, God se gawe ’n eis, sy belofte ’n voorwaarde. Die reg en vrymoedigheid om te glo is eers aan die einde, as vrug van ’n lang reeks goeie werke of egte bevindinge deur die priesters van die kerk of deur die keurmeesters van die geestelike lewe aan die gelowige toegeken. Die geloof is deur ’n lang reeks ervaringe van sy voorwerp, van die genade in Christus, geskei, en tot bespieding en navorsing van sy eie ontwikkelingsgang verplig. Hy het tevergeefs in homself gesoek wat hy alleen in Christus kon vind: sy vastheid en sekerheid Die Here Jesus sê: „Kom na My toe, almal wat uitgeput en oorlaai is, en Ek sal julle rus gee” (Mat. 11:28). Paulus sê van die Here Jesus: „Hy het vir ons geword die wysheid wat van God kom: die vryspraak, die heiliging en die verlossing” (1 Kor. 1 :30). Die Here Jesus sê: „Kom na My toe, almal wat uitgeput en oorlaai is, en Ek sal julle rus gee” (Mat. 11:28). Paulus sê van die Here Jesus: „Hy het vir ons geword die wysheid wat van God kom: die vryspraak, die heiliging en die verlossing” (1 Kor. 1 :30). Met die verwording van die Calvinisme het ook die mistisisrm ingesluip: Die Woord is nie genoeg nie; jy moet wag op ’n besondere Met die verwording van die Calvinisme het ook die mistisisrm ingesluip: Die Woord is nie genoeg nie; jy moet wag op ’n besondere openbaring voordat jy enigsins sekerheid kan hê. Ewe verwoestend was die lydelike element wat hiermee ingesluip het. Paulus sê: „Dit is God wat julle gewillig en bekwaam maak om sy heilige plan uit te voer” (Fil. 2:13). Dit kom van God; Hy stel jou in staat, dus kan en moet jy kom. Maar die lydelike prediking sê: Dit is God wat dit moet doen, dus kan jy dit nie doen nie. Ons hoor nog te veel van hierdie lydelike hipercalvinisme wat meer Calvinisties as die Skrif en Calyyn probeer wees, ook in ons eie kringe. NOU DIE ..TOEPASSING VAN DIE PREEK” Ons uitgangspunt moet wees, in ons prediking, pastorale werk, evangelisasie en sending, dat geloofsekerheid ’n noodsaaklike element van die ware geloof is. Dit het Prof. P. J. Coetzee duidelik genoeg in sy reeds aangehaalde lesing aangetoon. ’N OMGEKEERDE HEILSORDE Jy sou dan selfs nie aan iemand mag vra: „Wil jy Christus aanvaar?” nie, want die mens kan Christus nie aanvaar nie. Moet miskien hier die wortel gesoek word van baie van die halfhartigheid, selfs wantroue en weerstand teenoor dié soort evan- gelisasie wat Christus onvoorwaardelik vir sondaars aanbied? g Dit verbaas ’n mens in die lig hiervan glad nie dat mense, omdat hulle hierdie soort Calvinisme as die enigste soort Calvinisme leer ken en nie die Calvinisme van die Skrif en Calvyn self ervaar nie, dan maar hulle toevlug na die dwaling van die Arminianisme neem, omdat hulle dáár ten minste iets van die verantwoordelikheid van die mens sien. TWYFEL IS SONDE In die eerste plek omdat trvyfel sonde is. Dit doen God oneer aan. Dit is wantroue wat Hy nie verdien nie. Die Dordtse Leer- reëls praat van „die vertwyfelinge van die vlees” waarmee die skriftuurlike getuienis erken word dat twyfel en onsekerhoid sy oorsprong in die vlees het, in die sarx, die natuurlike mens, die ou mens, die mens wat homself nie aan God onderwerp nie en van In die Skriflig 11 nature vyandig teenoor God bly. Dit is ewe waar dat die Skrif leer dat ons almal sondare is, en wie dit ontken, verkondig dwaal- leer. Maar net so min as wat die sondigheid van ons menslike natuur ons die reg gee om te sondig, net so min gee ons wan- trouige geaardheid ons die reg om aan God se beloftes te twyfel. g g g y Onomwonde moet in die prediking die waarheid verkondig word dat twyfel sonde is, snode wantroue teenoor ’n betroubare God. y Bowendien veroorsaak onsekerheid dat ons benede ons erfenis as kinders van God leef. God se Naam word in die wêreld ontheilig, sy eer word geskend, deur ’n Christendom wat nie kan roem in die Here nie, wat i.p.v. om blydskap uit te straal, gedurig onder swaarmoedigheid gebuk te gaan. As ons God nie wantrou nie, maar glo, dan weet ons dal die belangrikste saak in ons lewe ’n afgehandelde saak is, dat ons grootste skuld betaal is, dat ons grootste siekte genees is, dat ons grootste werk ’n voltooide werk is — alles deur Jesus Christus Dit word vir ons ten oorvloede beloof en bevestig in die Genadeverbond met sy beloftes, tekens en eise. SEKERHEID EN DAADKRAG Sekerheid van God se liefde inspireer ons tot daadkrag. Gelo- wiges wat gedurig onder aanvegting van onsekerheid gebuk moes gaan, en nogtans groot dinge in die Naam van God aangedurf het, is die uitsondering eerder as die reël. Biskop Ryle gebruik die beeld van iemand wat ’n erfenis ontvang het, met die kaart en transport in sy sak, geteken deur die verantwoordelike amptenare, maar wat so wantrouig van geaardheid is dat hy dag na dag by die aktekantoor boer om seker te maak dat daar nie iets met die akte verkeerd is nie, en vergelyk dan hierdie persoon met ’n ander een, wat sy vertroue skenk aan die geldige dokumente, wat dan op grond daarvan sy erfenis opeis en daarop begin werk en woeker. Hý pluk die vrugte daarvan. Die eerste kom nooit sover om iets met sy erfenis te doen nie Biskop Latimer het op ’n keer gesê: „Wanneer ek in ver- sekering oor my staat voor God lewe, is ek so dapper as ’n leeu___ Maar wanneer my vertroosting verduister word, word ek so vrees- agtig dat ek in elke muisgaatjie wil gaan wegkruip” Geen wonder dan dat in kringe waar twyfel as ’n geestelike deug aangeprys en gekultiveer word, so min van Christelike liefde- diens sprake is, en so min aandag aan evangelisasie gegee word nie. A1 wat wel aandag kry, is die sending in ander, verre lande, want dan kan jy die sendeling as ’n soort plaasvervangersfiguur, wat alles is wat jy voel jy behoort te wees maar nie is nie, uitstuur, en idealiseer, en jou verlustig in die romantiek van sy verre arbeid. SEKERHEID EN HEILIGMAKING Sekerheid van God se liefde bring dankbaarheid, liefde en ’n heilige oorgawe aan God mee. Dit is presies die teenoorgestelde van die Roomse standpunt, soos uitgedruk o.a. deur Kardinaal Bellar- mino, dat „sekerheid van saligheid onverskilligheid en geestelike 12 In die Skriflig 2 In die Skriflig 12 slordigheid meebring” 22. Die Roomse standpunt is dat dit goed is om onseker te bly tot op die end, omdat dit jou geestelik op die punte van jou tone hou uit vrees vir die hel. Maar die hele aksent van die Skrif is anders; „Waar liefde is, is daar geen vrees nie, maar volmaakte liefde verdryf vrees, want vrees verwag straf, en wie nog vrees, het nie volmaakte liefde nie. 0ns het God lief omdat Hy ons eerste liefgehad het” (1 Job. 4: 18—19). Uefde is ’n sterker dryfveer tot beiligheid as vrees. Die Skrif leer dit; die praktyk van die sedelike lew^e in Roomse lande bewys dit; u eie liefde en dankbaarheid en toewyding teenoor God u Verlosser bevestig dit. VERKONDIG GOD SE SOEWEREINE LIEFDE! Dus wil ek by u pleit dat die leer van God se soewereine liefde en genade soos ons dit in sy verkiesing vind, soos die Skrif dit leer en soos Calvyn dit vir ons uit die Skrif ontvou het, in ons prediking sy voile aksent sal ontvang. Die evangelie dat God uit soewereine liefde die mens, wat van nature in sonde dood is, deur sy onveranderlike besluit tot die ewige lewe uitverkies het; dat Christus vir daardie uitverkore liggaam van Hom met sy eie lewe betaal het; dat die uitverkorenes onweerstaanbaar deur die Heilige Gees tot lewe geroep word en nooit ewig verlore sal gaan nie, is nie ’n „decretum horribile” wat óngelukkig waar is, maar waaroor so min as moontlik gepraat of gepreek moet word nie; dit is ’n blye evangelie. Die uitverkiesing is nie die rede waarom mense verlore gaan nie. Mense gaan verlore op grond van hulle eie sonde- skuld. Die uitverkiesing is die rede — die enigste rede — waarom mense gered word. Was daar geen uitverkiesing nie, dan sou niemand ooit gered kon word nie. As ons die uitverkiesende God verkondig, kan ons ook die getroue God verkondig. In Hom is ons sekerheid geleë, in sy ver- kiesende liefde. VALSE SEKERHEID Hiervan sê die bekende Skotse sendeling, „Rabbi” Duncan, wat self baie onder vertwyfeling gely het, die volgende: „Ek het baie simpatie met daardie vorm van twyfel wat opkom uit die hoë ver- wagtings wat mense van die karakter van ’n Christen koester, gegrond op die tekening wat die Skrif gee van wat alle ware gelo- wiges behoort te wees, terwyl hierdie mense ’n lae dunk het van wat hulle self bereik het.” En dan voeg hy daaraan toe; „Wanneer dit geleer word dat geloof noodwendig voile versekering inhou, gaan die volgende generasie uit pure gewoonte niks daarvan dink dat die mees ongeestelike mense die hoogste aansprake van sekerheid maak nie” Hier gaan dit oor die valse sekerheid van mense wat sekerheid het net omdat hulle baie van hulleself dink en min van God se heiligheid en geregtigheid. John Marshall merk dan verder daarby op: „First of all we live in an age of superficiality, superficiality not least in spiritual expe­ rience. We are often confronted with those who, professing to be Christians, yet lack even basic evidence of regeneration. Such people point back to some experience they have had as the basis of their assurance and are most reluctant to engage in selfexamination. Indeed there are those who would accuse us of spreading alarm and despondency because we hold to the quite clear biblical teaching that we are not saved by experience and that there is such a thing as spurious conversion___ there is teaching which, by a horrid confusion and misunderstanding of the doctrine of the perseverance of the saints with a kind of easy believism, almost encourages professed believers to live in a careless manner in disregard of the law of God. At the same time it promises to such unholiness, the blessedness of heaven.” Die innerlike leegte en onwerklikheid waar- toe hierdie soort verstandgeloof lei, dryf mense dan na allerhande soort „second blessing”-ervarings om daar in opwinding ware seker­ heid te probeer kry, sê Marshall Gesien die geestellke toestand In Suid-Afrika waarin ons nou lewe, moet ons terdeë daarmee rekening hou dat baie van die gerustheid waarmee ons te doene kry, die simptome is van ’n geestelike laagwatermerk eerder as iets anders. Mense is gerus omdat hulle eenvoudig nie genoeg vir God en sy ewige dinge omgee om daaroor ongerus te wees nie. VALSE SEKERHEID Ook hierin moet die balans gehandhaaf word deur die Woord as sleutel te hanteer wat oop én toe sluit. Valse sekerhede moet afgebreek word voordat egte sekerheid verkry kan word. Die afwesigheid van aanvegting en vertwyfeling is nie altyd die teken van ’n geestelike hoogwatermerk by die kerk en die gelowige nie. Dit kán wel dit wees, soos die geval was in die tyd van die Nuwe Testament en die eerste jare van Reformasie. Baie gelowiges, ook in ons eie tyd, word hierdie twyfel gespaar omdat hulle nie God kán wantrou nie. Dit gaan met hulle soos met die bekende César Malan uit die tyd van die Reveil, wat gesê het dat sy geloofslewe in sy prille jeug ontwaak het soos ’n kindjie wat deur sy moeder wakker gekus word, en dat hy sedertdien nog nooit een dag van twyfel beleef het nie U kan God nooit dankbaar genoeg daarvoor wees as dit met u die geval is nie. Maar ongelukkig kán die afwesigheid van twyfel ook die simp- toom wees van ’n oppervlakkige geloofslewe, of selfs van die afwesig­ heid van enige geloofslewe hoegenaamd. Amos sê: „Wee die gerustes In die Sknilig 13 in Sion en die sorgeloses op die berg van Samaria” (6:1) Hulle was ook gerus. Hulle het ook nie twyfel gehad nie. In soverre as wat hulle hoegenaamd aan God gedink het, het hulle nie aan sy guns getwyfel nie. Maar die profete vlek hierdie gerustheid en sekerheid oop as rustende op ’n valse grondslag. Hulle is nie seker omdat hulle God ken nie, hulle is seker omdat hulle Horn nié ken nie! HOE HELP ’N MENS ’N TWYFELAAR? 10 : 28) ’n Hand waaruit die skape van die Goeie Herder nooit geruk kan word nie, (Joh. 10 : 28) , ( ) ’n onverbreekbare ketting, (Rom. 8:29-30) ( ) ’n onverbreekbare ketting, (Rom. 8:29-30) g, ( ) ’n liefde waarvan niks ons ooit sal kan skei nie, (Rom. 8: 39) ’n liefde waarvan niks ons ooit sal kan skei nie, (Rom. 8: 39) ’n kragdadige roeping wat nooit teruggetrek kan word nie, (Rom. 11:29) ’n kragdadige roeping wat nooit teruggetrek kan word nie, (Rom. 11:29) : 9) n fondament wat nooit vernietig kan word nie, (2 Tim. 2 :19) ’n fondament wat nooit vernietig kan word nie, (2 Tim. 2 :19 Watter beloftes het ’n gelowige nog meer as dit nodig om sekerheid te kan hê? Watter beloftes het ’n gelowige nog meer as dit nodig om sekerheid te kan hê? Die prediking moet hierdie beloftes sterk na vore bring, en op grond daarvan die gelowige oproep tot kaúchêma, roem in die Here. Dit is wat Paulus doen in Rom. 5:3, 11 en Ef .1. HOE HELP ’N MENS ’N TWYFELAAR? Nou kan die vraag gestel word: „Maar hoe kan ’n mens dit doen? Dit is tog die Heilige Gees wat die sekerheid in ons harte werk?” Agter so ’n vraag sit m.i. ’n soort mistisisme wat die Gees van sy Woord skei. As ek ’n bedienaar van die Woord is, het God sy Woord aan my toevertrou, die kragtige swaard van die Gees, wat selfs lewe uit die dood wek. Ons besef nie altyd watter magtige genademiddel God in ons hand gegee het nie, anders sou ons dit met groter vertroue en erns gebruik het. Mag ek uit die Dordtse Leerreëls aanhaal: „So moet dan ook nou diegene wat in die gemeente onderrig gee of diegene wat onderrig ontvang, hulle geensins inbeeld nie dat hulle God kan versoek deur die dinge te skei wat God na sy welbehae wou saamvoeg. Want deur middel van die ver- maninge word die genade meegedeel” (3/4, 17). Hier het u die remedie teen valse mistisisme, sowel by bedienaar as by hoorder van die Woord. Maar dan moet ek self as bedienaar daardie beloftes vir my toegeëien het; dan moet hulle vir my ontsaglike werklik- hede wees. Watter onbeskryflike rykdom is daar nie in hierdie evangelie om aan die gemeente van die Here te verkondig nie: g g ’n Onverbreekbare trou, (Ps. 89 :34) g ’n Onverbreekbare trou, (Ps. 89 :34) ’n liefde waaraan daar geen grens of einde is nie, (Ps. 138: 8) ’n liefde waaraan daar geen grens of einde is nie, (Ps. 138: 8) g g ’n werk van God se hande wat nooit laat vaar word nie, (Ps. 138: 8 en Fil. 1 : 6) ’n werk van God se hande wat nooit laat vaar word nie, (Ps. 138: 8 en Fil. 1 : 6) ’n lewe sonder einde, (Joh. 3:16) ’n lewe sonder einde, (Joh. 3:16) , ( ) ’n eindelose bron van water wat lewe gee wat ontspruit uit die binneste van hom wat dit glo, (Joh. 4 : 14) ’n eindelose bron van water wat lewe gee wat ontspruit uit die binneste van hom wat dit glo, (Joh. 4 : 14) g ( ) ’n gawe wat nooit verloor kan word nie, (Joh. 6:37—39) g ( ) ’n Hand waaruit die skape van die Goeie Herder nooit geruk kan word nie, (Joh. VALSE SEKERHEID Die tyd mag naby wees dat ons die eerste tekens van herlewing daarin sien dat mense weer onrustig begin word en hulle begin bekommer oor hulle geestelike staat voor God. Herlewing het altyd begin met kennis van ellende. Die Heilige Gees het gekom om ons van sonde te oortuig, en van gereg­ tigheid, en oordeel (Joh. 16:8). En as hierdie valse sekerhede afgebreek word, is die weg oop om mense na ware sekerheid te lei. 14 In die Skriflig DIE PASTORALE SORG Alles wat oor die prediking gesê word, geld mutatis mutandis ook hier. Pastorale sorg is niks anders nie as bantering en ver- kondiging van die Woord aan die individuele gelowige. Hierby moet gepleit word om bekering van die praktyk van oppervlakkige sielsorg, sodat ons in die pastorale gesprek dit nie sal nalaat om deur te dring na die wortel van die verhouding van elke lidmaat In die Skriflig 15 en katkisant tot God nie. (Hoe selde word dit gedoen! Ek het al predikante hoor vra: „Nou maar hoe moet ek dit doen?” Breeders, besef ons wel dat ons voor God verantwoordelik is vir die ewige welsyn van die lidmate van Christus wat aan ons sorg toevertrou is?) en katkisant tot God nie. (Hoe selde word dit gedoen! Ek het al predikante hoor vra: „Nou maar hoe moet ek dit doen?” Breeders, besef ons wel dat ons voor God verantwoordelik is vir die ewige welsyn van die lidmate van Christus wat aan ons sorg toevertrou is?) ’n Pastor moet elke lidmaat onomwonde vra of hy seker is dat hy uitverkies is, en as die lidmaat wel seker is, moet hy ook rekenskap kan gee van die gronde van sy sekerheid. (1 Petrus 3 : 15). Anders loop ons die gevaar om met ontroue lidmate oor allerhande simptome te sit en raas en nie tot die wortel deur te dring nie. Hoe kan jy van iemand wat hom nooit aan die heer- skappy van Christus onderwerp het nie, verwag om soos ’n bekeerde mens te lewe? Maar nie net probleemlidmate moet onomwonde na hulle seker­ heid en die grond daarvan gevra word nie. Daar is baie lidmate wat in stilte deur twyfel gekwel word, wat dit nooit met hulle pastor sal bespreek as hy hulle nie daama vra nie. Om eenvoudig aan te neem dat alle lidmate sekerheid het, of selfs weet dat ’n mens sekerheid van saligheid kán hê, gaan beteken dat baie lidmate in hulle twyfel gelaat word en tot die dag van hulle dood nooit die vreugde en krag van die sekerheid van die geloof ervaar nie. Om hierdie pastorale taak na te laat, is ontrou. As ’n lidmaat nie sekerheid het nie, moet hy gehelp word om die oorsaak van die onsekerheid op te spoor: Is dit gebrek aan kennis van God se beloftes? DIE PASTORALE SORG Is dit ’n bloot verstandelike geloof wat nog nooit Christus vir homself toegeëien het nie? Is dit die gevolg van onbekeerlikheid of bedroewing van die Heilige Gees in sy lewe? Is dit misverstand oor die aard van die uitverkiesing? Daar is baie moontlike oorsake. PREDESTINASIEANGS Die meeste van ons kom een of ander tyd met lidmate in aan- raking wat gebuk gaan onder wat ’n mens kan noem „predestinasie- angs”. Dit mag van nut wees om kennis te neem hoe Luther sulke mense in sy pastoraat benader het. Hieronymus Weller, ’n groot vriend van Luther, het ’n suster gehad met die naam van Barbara Lisskirchen, wat swaar aanvegtinge van predestinasieangs gehad het. Luther skryf in ’n brief wat bewaar gebly het aan haar die volgende: „Ek het hierdie siekte self geken; ek het daaronder gely tot op die rand van die ewige dood.. .. Ek wil u ook laat sien hoe God my daarvan verlos het___ Ten eerste moet u goed besef dat sulke gedagtes gewis influisteringe en vurige pyle van die duiwel is-- Ten tweede moet u leer om wanneer sulke gedagtes u oorval, u af te vra: In watter gebod van God staan dit dat ek hieraan moet dink of so moet handel? En as dit blyk dat u nie so ’n gebod kan vind nie, dan moet u sê: Weg is jy, aaklige duiwel! Jy wil my daartoe verlei dat ek self my kwellings moet dra, maar God sê my orals dat ek al my kwellinge op Hom moet werp.... (en dan verwys hy na 1 Petr. 5:7 en Ps. 55:23)-- Ten vierde: Onder al die gebooie van God is hierdie een die hoogste, dat ons sy liewe Seun, onse Here Jesus Christus voor oë moet stel; Hy moet vir ons hart die daaglikse en allerbelangrikste spieël wees, waarin ons slen hoe lief God ons het. Glo jy, dan is jy geroep, en is jy geroep, dan is jy gewis ook uitverkore___ As daar bose gedagtes in jou opkom, moet jy nie jou aandag op die gedagtes wat jou soos giftige slange byt, toespits nie, maar spits jou aandag toe op die Koper- slang, d.w.s.r op Christus wat aan jou gegee is___ As daar weer sulke gedagtes in jou opkom, maak soos iemand wat per ongeluk mis in sy mond gekry het en spoeg dit dadelik u it___ ” Tot sover ’n paar aanhalings uit hierdie pragtige brief van Luther BAXTER Die klassieke model vir reformatoriese pastorale bediening, Richard Baxter, het gesê dat hy verbaas was oor die onkunde wat by die huisbesoek ontdek word wanneer lidmate na hulle kennis oor geloofsake gevra word. Baxter se prediking was nie vae, teore- tiese bespiegeling nie, dit was helder, eenvoudig, bewoe, op die man af. As iemand ooit duidelik gespreek het, dan was dit hy. Nogtans moes hy vind dat na tien jaar van hierdie prediking baie wat Son- dag na Sondag onder sy gehoor was, nog baie wandenkbeelde oor die mees basiese Christelike waarhede gehad het. Hierdie wandenk­ beelde kon eers in persoonlike pastorale bediening opgespoor en uit die weg geruim word. In hierdie pastorale sorg sal met groot liefde, onderskeidings- vermoë en beslistheid in elke geval die Woord na die besondere omstandighede van elkeen moet spreek. Die lidmaat wat weier om hom aan die volkome heerskappy van die Here Jesus te onderwerp, moet tot bekering opgeroep word: die rebel tot oorgawe. Die per- soon met die swak en klein geloof moet versterk word. Die feit dat God in sy genade ons swak geloof as eg aanvaar beteken nie dat ’n swak geloof aan Hom al sy eer gee nie. Dit bly sonde. Die geknakte riet moet nie hoor dat dit nie saak maak dat hy geknak In die Skriflig 16 is nie, behalwe dat dit ’n bietjie jammer is vir homself; hy moet gespalk word. Die rokende lamppit moet nie gelos word om voort te rook nie; hy moet opvlam. Hy moet weet dat die evangelie vir hom daar is, so seker as wat die Woord van God waar is: Christus is daar as volkome Verlosser vir elkeen wat na Hom kom! Hy het vir die magtelose gesterf. Dit is geen aanmatiging om Hom aan te neem nie; inteendeel, dit is sy bevel, en Hy maak jou gewillig om dit te doen Soos in die prediking, moet ook in die pastoraat die lidmaat na God se verbondsbeloftes verwys word, en na die eis tot geloof. EVANGEUSASIE EN SENDING Soos die ewige verkiesing van God die enigste grond is van ons saligheid, so is dit ook die enigste rede waarom ons sending en evangelisasie kan doen, in die vertroue dat God sy Woord in die mond van sy kinders wil gebruik om die uitverkorenes onweer- staanbaar tot die lewe te roep. Die onweerstaanbare roeping is ’n integrale deel van die leer van die uitverklesing. g g In hierdie vertroue, en op die voetspoor van Calvyn, kan ons In die Skriflig 17 In die Skriflig 17 Christus aan elkeen sender onderskeid as die enigste en die volkome Verlosser aanbied. En as hy Christus as Verlosser en Koning aan- vaar het, dan kan ons hom ook die versekering gee dat as dit opreg is, hy seker kan wees van die ewige lewe. y g Die rykdom van die evangelie van God se soewereine verkiesing stempel nie net die inhmid van ons boodskap nie, maar ook ons optrede. Jy kan beswaarlik ’n evangelie verkondig waarvan jy nie seker is dat dit ook vir jouself goeie nuus is nie. Jy het as getuie van Christus die parrêsia, die vrymoedigheid wat sekerheid jou bied, nodig, anders sal die persoon met wie jy praat baie gou agterkom dit is blote hoorsêgetuienis waarmee hy te doene het, en min mense beskou hierdie soort hoorsêgetuienis as die moeite werd om aandag aan te gee. g g Die kaúchêma, die roem en blydskap oor die sekerheid in Jesus Christus, wat ons erfdeel is en wat die erfdeel kan wees van elkeen wat Christus as Verlosser aanneem, sal dikwels ’n baie kragtige invalspoort by evangelisasie wees. Dit is ’n positiewe bena- dering. Dit val nie uit die staanspoor die objek aan nie; dit plaas hom nie uit die staanspoor op die verdediging nie, maar deur jou eie hart vir hom oop te maak met die betuiging van God se ver- kiesende trou teenoor jou, skep jy die atmosfeer waarin hy ook bereid mag wees om te luister na die hele evangelie wat jy bring, om te hoor waarop jy hierdie kaúchêma van jou grond. in besonder by Jode en Moslems het dit geblyk dat die elenktiese benadering, wat in argumente verval, meesal by voorbaat alle kom- munikasie afbreek. Maar die getuienis van die sekerheid wat berus op God se trou teenoor jou, is ’n persoonlike benadering en is tog onweerlegbaar! EVANGEUSASIE EN SENDING Dit is merkwaardig hoe hierdie benadering besig is om deur die getuienis van Christenamptenare, tegnici en selfs toeriste die Moslemwêreld vir Christus oop te breek, meer as die elenktiese benadering van baie sendelinge. 18 In die Skriflig 18 In die Skriflig 18 Daarby kom die tragiese feit dat maar ’n baie klein persentasie van swart kerklidmate werklik die evangelie verstaan, of selfs die basiese beginsels van die weg van verlossing ken. 0ns moet besef dat Calvinists onder swart mense maar ’n klein minderheid is. Die meeste van hulle hoor dit prakties nooit van die kansel af verkondig nie. Hulle hoor ’n vae^ moralistiese wettiese prediking of anders ’n neo-Marxistiese swart teologie. Maar ook onder Gereformeerdes heers daar grootskaalse onkunde. Die remedie hiervoor is nie ’n eensydige apologetiese prediking nie — dit was miskien die fout van baie van ons in die verlede, myself inkluis dat die basiese waarhede in die apologie teen heiden- dom verslind is. Die remedie teen hierdie onkunde is verkondiging van die basiese waarhede van die heiligheid en geregtigheid van God, die verlorenheid, onmag en skuld van die mens, die vrye, verkiesende liefde van God in Christus Jesus, en verlossing deur die geloof in Hom, ’n geloof wat oorgawe, vertroue en sekerheid is. DEE SENDING IN AFRIKA In Afrika onder die swart mense vind ’n mens dieselfde vae soort hoop op die ewige lewe, wat onmiddellik ineenstort sodra jy na die grond daarvan vra. Dit blyk dat die agtergrond van hierdie vae hoop die universa- listiese wêreldbeskoulng van Afrika is. Vir die tradisionele Afrikaan is God, in sover daar hoegenaamd aan Hom aandag gegee word, ’n goedige, skadelose ou kosmiese oupa, wat nooit iemand sal verwerp nie en wat die Alvader is (u herken die term uit die novelles van G. H. Franz), die Alvader, nie op grond van uitverkiesing of ver- lossing nie, maar op grond van sy rol as Skepper. Ek het al Christenhelpers heidene by ’n begrafnis hoor troos met die woorde: „God sal tog nooit ’n skepsel van hom verlore laat gaan nie.” „ g p g Die moontlikheid van die verwerping deur God word uit die bewussyn van die Afrikaan verdring en moet baie pertinent na vore gebring word. Dikwels gaan daar ’n skok van herkenning deur iemand wanneer jy hom vra: „Nou maar waarom sê die Here Jesus dan dat die poort wat na die verderf lei, wyd is en die pad daarheen breed, en dat baie daardeur ingaan?” (Mt. 7:13). VERWYSINGS 1 T. Wever, Franeker, ongedateerd pp. 57, 61. 2 Idem, p. 7. 3 Dijk, K. Van eeuwigheid verkaren, Delft, N.V. Meinema, 1952, p. 168. 4 ros, 14 Nr. 54, Junie 1980. 5 Aw, p. 5. 6 Aw, p. 7. 7 Ibidem. 8 Ibidem. 9 Sien verder „Opera omnia”. Aangehaal deur P. J. Buys „EEin, waarom en hoe dit aangepas kan word”. (Ongepubliseerde lesing, 1981). 10 Aw, p. 171. 11 Dordt 5.11. 12 Macleod, John. Scottish Theology pp. 30—31. Edinburgh, Banner of Truth, 1 T. Wever, Franeker, ongedateerd pp. 57, 61. 2 Idem, p. 7. 3 Dijk, K. Van eeuwigheid verkaren, Delft, N.V. Meinema, 1952, p. 168. 4 ros, 14 Nr. 54, Junie 1980. 5 Aw, p. 5. 6 Aw, p. 7. 7 Ibidem. 8 Ibidem. 9 Sien verder „Opera omnia”. Aangehaal deur P. J. Buys „EEin, waarom en hoe dit aangepas kan word”. (Ongepubliseerde lesing, 1981). 10 Aw, p. 171. 11 Dordt 5.11. 12 Macleod, John. Scottish Theology pp. 30—31. Edinburgh, Banner of Truth, Reprinted 1974. 13 De zekerheid des geloofs, p. 45w. Kampen, Kok, 1903. 14 Scottish Theology, pp. 140w. 15 Evangelical Press, herdruk 1978. 16 H. Bavinck, aw. p. 49. 17 Idem, p. 95-6. Dijk, aw. p. 171. 6 Aw, p. 7. 7 Ibidem. 7 Ibidem. 9 Sien verder „Opera omnia”. Aangehaal deur P. J. Buys „EEin, waarom en hoe dit aangepas kan word”. (Ongepubliseerde lesing, 1981). 10 Aw, p. 171. 12 Macleod, John. Scottish Theology pp. 30—31. Edinburgh, Banner of Truth, Reprinted 1974. 13 De zekerheid des geloofs, p. 45w. Kampen, Kok, 1903. 14 Scottish Theology, pp. 140w. 14 Scottish Theology, pp. 140w. 15 Evangelical Press, herdruk 1978. 16 H. Bavinck, aw. p. 49. 16 H. Bavinck, aw. p. 49. 17 Idem, p. 95-6. Dijk, aw. p. 171. 17 Idem, p. 95-6. Dijk, aw. p. 171. 18 5.11. 18 5.11. 18 5.11. 19 Sien J. C. Ryle: Holiness, Cambridge, Clarke & Co, 4de druk 1977, p. 110-8. 20 Aw, p. 114. 19 Sien J. C. Ryle: Holiness, Cambridge, Clarke & Co, 4de druk 1977, p. 110-8. 20 Aw, p. 114. £1 Aangehaal deur John Marshall: „Rabbi” Duncan and the problem of assur­ ance, in „The Banner of Truth”, Nr. 207, p. 9. Hierdie „Rabbi” Duncan was ’n voorbeeld van iemand wat baie ander aanvegtinge van onsekerheid moes £1 Aangehaal deur John Marshall: „Rabbi” Duncan and the problem of assur­ ance, in „The Banner of Truth”, Nr. 207, p. 9. Hierdie „Rabbi” Duncan was ’n voorbeeld van iemand wat baie ander aanvegtinge van onsekerheid moes In die Skriflig 19 In die Skriflig 19 ly, en nogtans op ’n kragtige wyse deur God gebruik is as dosent, teoloog, prediker en sendeling onder die Jode, ly, en nogtans op ’n kragtige wyse deur God gebruik is as dosent, teoloog, prediker en sendeling onder die Jode, ly, en nogtans op ’n kragtige wyse deur God gebruik is as dosent, teoloog, prediker en sendeling onder die Jode, 22 Aangehaal in Ryle, aw. p 116. 23 John Marshall, aagehaalde artikel in „The Banner of Truth”, Nr. 102, p. 24. 24 Idem, „Banner of Truth”, Nr. 206, p. 5. 25 Ibidem, p. 8. 26 Sien Hendriksen, PhUippians, Londen, Banner of Truth, 2e druk 1973, p. 55. 27 John Macleod, aw., pp 163-4, 166, 246. 28 Exalto, K. Een proefje van Luther’s pastoraat. In „De Wekker”, Jaargang 90 No. 11 (9 Jan. 1981), p. 84. 22 Aangehaal in Ryle, aw. p 116. 22 Aangehaal in Ryle, aw. p 116. 23 John Marshall, aagehaalde artikel in „The Banner of Truth”, Nr. 102, p. 24. 24 Idem, „Banner of Truth”, Nr. 206, p. 5. 24 Idem, „Banner of Truth”, Nr. 206, p. 5. 26 Sien Hendriksen, PhUippians, Londen, Banner of Truth, 2e druk 1973, p. 55. 27 John Macleod, aw., pp 163-4, 166, 246. 28 Exalto, K. Een proefje van Luther’s pastoraat. In „De Wekker”, Jaargang 90 No. 11 (9 Jan. 1981), p. 84.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1155/1428

Afrikaans

In die Skrijlig 1 In die Skrijlig 1 DIE GTV JAARVERGADERING Die GTV Jaarvergadering is op 14 Junie 1983 te Krugersdorp meesterlik ontvang. Die twee aktuele voordragte wat daar gelewer is, verskyn in hierdie uitgawe. Mev Ina Kruger van Hammanskraal wat die administrasie so bekwaam en met so veel toewyding behartig, het die dank en ap- plous van die vergadering ontvang. Die Jaarvergadering het eenparig besluit om in die lig van in- flasie die intekengeld op ons blad na RIO p.a. te verhoog. Die koste- styging word betreur maar was onvermydelik. DIE VOLGENDE UITGAWE Die volgende uitgawe wil ons in besonder wy aan Luther wat 500 jaar gelede aan die wêreld gegee is. Waar die kerkhervorming gewoonlik in Oktober herdenk word, plaas ons die artikel van prof. Bennie van der Walt oor Rennaissance en Reformasie. Teoloë beskou dikwels kerklike gebeure in isolasie onder die fiksie dat kerklike gebeure en besluite ’’suiwer kerklik” en vry van kontemporêre politieke en ekonomiese ideologië be- paal word. Die lewe is egter ’n eenheid. Reformasie beteken om gedurig hand in eie boesem te steek en te bepaal in hoeverre ons eietydse opvattings deur kontemporêre bewegings dan wel deur die Skrif bepaal word. GELUKWENSING Hartlik geluk- en seënwense aan prof. dr. J. J. (Fika) van Rens- burg wat ondertussen aan die Teologiese Skool Potchefstroom be- vestig is met die oog op dosering van Grieks aan voomemende predi- kante. In die Skriflig betuig dank aan die uittredende Hoofbestuur van die GTV vir simpatieke steun en leiding en verwag dieselfde aange- name samewerking van die nuwe Hoofbestuur met dr. M. Venter in die stoel en dr. J. M. Vorster as sekretaris.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1193/1466

Afrikaans

VERLEENTHEID NA 125 JAAR Die wyse waarop na die jubilaris by die herinneringe aan die kerkstigting te Rustenburg in 1859 verwys word, onderstreep dat Gereformeerdes oor die belydenis en wese van die kerk verskil en dubbelpraat. In baie artikels in Die Kerkblad en talle gesprekke word verwys na die “125 jarige fees van die Gereformeerde Kerk” (enkel- voud) en niemand skrik daarvoor nie. Daarteenoor dra die indrin- gende artikel van prof. J. H. van Wyk in hierdie uitgawe die opskrif “Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika na 125 jaar”. Let op die meer- voud. ’n Artikelreeks van prof. G. Pienaar van die Departement Regte aan die PU vir CHO sal DV onderstreep dat vanuit regsoogpunt by kerkbegrip meer as net ’n “gewoonte” naam op die spel is. Inder- daad moet gevra word wat bedoel word wanneer van Die Gerefor­ meerde Kerk in die enkelvoud gepraat word. Sommige Gereformeerdes, oordeel dat op 11 en 12 Februarie 1859 die Gereformeerde Kerk Rustenburg gestig is. (Weliswaar praat die dokumente van die Geref. Kerk van “de Zuid-Afrikaansche Re- publiek” waarmee Transvaal en nie Suid-Afrika bedoel word nie. Die tweede kerk op 5 en 6 Mei 1859 heet daarom “van de OVS”, later Reddersburg. Die naam Rustenburg is korrek wanneer in 1863 die kerke Pretoria, Potchefstroom e.a. afstig). Tog kry mens in 1984 die indruk dat die groot meerderheid, waaronder teoloë, konsekwent in die enkelvoud praat van die “Geref. Kerk in S.A.” wat in 1859 gestig is. Daarmee kan tog net die stig- ting van ’n bepaalde kerkgenootskap bedoel word. Daaruit volg ook logies dat dit een kerkgenootskap is, wat sy vergestalting vind in die “eenvormigheid” of karakter van verskillende gemeentes. Anders gestel, die GKSA bestaan in en uit sy talle gemeentes. Volgens hierdie opvatting is “die GKSA” ’n voorstelling, ’n denk- konsepsie, ’n begrip of as u wil, ’n idee. Vandag sou dit selfs ’n kategorie genoem kan word. Hierdie kerkbegrip kom klaarblyklik uit die Rasionalisme op en identifiseer die kerk uitsluitlik as oor- koepelende vereniging van mense op ’n sekere basis (konstitusie en belydenis). Dit is primêr ’n vraag in watter verhouding dié “GKSA” wat “sy 125 jaar fees” sou vier. tot die een heilige: algemene Kerk van die Skrif en Belydenis (HKS 21, NGb 27) staan. Is dit dieselfde soos Rome sê? Of is die GKSA ’n vooraf-verskyningsvorm van die universele kerk (liggaam van Christus) wat deur die moderne eku- meniese liggame (of die “wêreldkerk” soos bv. In die Skriflig 1 In die Skriflig 1 VERLEENTHEID NA 125 JAAR in GKN-geledere ge­ praat word) voltooi moet word? ’n Mens staan verleë met die verwarring oor kerkbegrip wan­ neer deputate van verskillende Sinodes Potchefstroom teenoor die NGK en NHK volhou dat ’n kerk nie ’n eenheid van gemeentes is nie 2 In die Skriflig 2 en dat daar nie ’n derde kerkbegrip uit die Skrif tot ons kom nie. Is die bewering in die lig van spraakgebruik waar? Die antwoord laat mens verleë staan. en dat daar nie ’n derde kerkbegrip uit die Skrif tot ons kom nie. Is die bewering in die lig van spraakgebruik waar? Die antwoord laat mens verleë staan. Daar is immers ’n hemelsbreë verskil tussen wat onder ONS kerk as genootskap en SY kerk verstaan kan word. Dit is immers moontlik dat die kerk plaaslik deur die een of die ander bepaal kan word. Besinnig oor die kerk in In die Skriflig lyk daarom sinvol te wees. GELUKWENSINGS Langs hierdie weg word verskillende teoloë gelukgewens met onlangse bekroning van hulle akademiese studie. DR. Y. J. SUN het aan die PU vir CHO gepromoveer met ’n proef- skrif getitel “The missiological significance of Matthew 28 : 16—20 with special reference to Donald Me Gavran” DR. M. J. DU PLESSIS het die D. Litt graad in die Departement Grieks behaal. Die graad Theologiae Magister aan die PU vir CHO is behaal deur: P. J. BUYS: Die aard van die verbond en die implikasies daarvan vir evangelisasie; P. J. BUYS: Die aard van die verbond en die implikasies daarvan vir evangelisasie; N. P. HEYSTEK: Die verhouding Pastoraat en Tug: ’n Diakoniologiese studie; N. P. HEYSTEK: Die verhouding Pastoraat en Tug: ’n Diakoniologiese studie; P. KRUGER: Die geskiedenis van die Gereformeerde Kerke in Sam- bië (1913)— 1980); P. KRUGER: Die geskiedenis van die Gereformeerde Kerke in Sam- bië (1913)— 1980); A. LINDHOUT: Die Uitverkiesing in die briewe van Paulus; G. J. VAN DER WALT: Die plek van Christus in die etiese uitspraak van die Jacobusbrief en die betekenis daarvan vir die teologiese etiek. Hierby kan gereken word twee MA-grade in die Departement Wysbegeerte, onderskeidelik: P. C. KRUGER (Die Janistiese Katego- riëleer) aan die PU vir CHO en D. STEYN aan RAU (verhandeling by Red.onbekend).

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1217/1490

Afrikaans

In die Skriflig In die Skriflig 50 BOEKBESPREKING VORSTER, W. S., ed 1982: Denomlnationallsm — Its sources and implications University of South Africa, Pretoria. 138 p. Hierdie publikasie, opgedra aan wyle prof. I. H. Eybers, bevat vyf opstelle met response wat by geleenthe<d van die sesde simposiumi van die Instituut vir Teologiese Navorsing van Unisa gelewer is Die bedoeling van die simposium was cm die hele verskynsel van die fragmentasie van die kerk (of die ver- skeurdheid) in verskillende denominasies, veral in Suidelike Afrika, in oën- skou te neem. Die volgende opstelle Is gelewer: MAIMELA, S. S Denomlnationalism — an embarrassment for the church SPOELSTRA, B. ‘Denomlnationalism’ with reference to the ‘three” Afrikaans 'churches’; VERRYN, T. D. ‘Not angels, but Angllcanstt; VILLA-VICENCIO, C. M L The origins and witness of Methodism; DANEEL, M. L. Flsslon-dynamlcs In African Independent Churches. VILLA-VICENCIO, C. M L The origins and witness of Methodism; DANEEL, M. L. Flsslon-dynamlcs In African Independent Churches. veral daarin dat dit ’n insiggewen- de beskrywing van die ontstaan en wese van Angl'kanisme bied. Hy gee baie aandag aan die hlstoriese agtergronde sedert die tyd van Hendrik vni en Elizabeth I, wys mooi op die invloed (en soms kansellering) van die Reforma- sie, die Arminianismo en Katolisisme in Engeland sowel as op die effek van die Puritanisme. Dit is egter ongevraagd en baie negatief en onwetenskaplik om te betoog dat die Reformasie en veral die Calvinisme (ook die Katolisisme) rewolusionêr is omdat dit dan die kerk as so uniek beskou dat dit bo volk en taal ver- hewe sou wees. Hierin vind die referent waarskynlik ’n regverdlging vir sy men'ng dat die Anglikaanse kerk altyd bedoel het om gemagtig en prokul- tuur of pro-Engels te wees. Dieselfde kan min of meer van die Vllla-Vlcencio se referaat gesê word: dit *s ’n insiggewende en redelik omvattende oorsig oor die persoon en figuur van Wesley, sy worstelinge en bedoelint^e en uitgangspunte, invloede op hom en d’e verdere ontwikkeling van die Metodisme as stroming en “kerk”. Dit is m.i noodsaaklik dat ons van hierdie les'ng moet kennis neem, want dit bied goeie agtergrond vir die hedendaagse herlewing van dieselfde gedagtes en opvattinge — selfs in gereformeerde kringe — waarmee Wesley geworstel het D'e sunergisme en leer van die vrye wil van die mens, die kri- tiek wat ander op die Reformatoriese leer van die genade en uitverkiesing en verbond het, is sake wat hier in ’n be.sondere konteks na vore kom Die laaste opstel — dlé van Daneel — handel oor 'n onderwerp wat vir die meeste van ons seker nog onbekend is. Dit gaan naamHk oor die bestaan- en d’e redes daarvoor — van die groot aantal African Independent Churches. Die referent het self vir ’n bepaalde tyd in Shonaland gewoon en gewerk. en daarom bepaal hy hom hoofsaaklik by die Shona Independent Churches. Hy analiseer en definieër enkele hoofkenmerke in die voortdurende skismatiese proses by die Independent Churches. Die vernaamste oorsake skryf hy toe aan: die sosio-politiek wat ’n protes teen d‘e kolonialistiese paternalisme mee- bring ’n soort opkomende African nasionalisme; hul kerkbegrip word nie vanuit die Skrlf bepaal nie, maar uit die felt dat hulle hul eerder rondom ’n charismafese leier skaar of weer maklik van hom wegbreek; die Westerse voorbeeld van geskeurde “volkskerke" wat die Idee van ’n Alle African Church wek. VILLA-VICENCIO, C. M L The origins and witness of Methodism; DANEEL, M. L. Flsslon-dynamlcs In African Independent Churches. VILLA VICENCIO, C. M L The origins and witness of Methodism; DANEEL, M. L. Flsslon-dynamlcs In African Independent Churches. DANEEL, M. L. Flsslon-dynamlcs In African Independent Churches. In die eerste losing hou Maimela bom be.sig met die redes vir die ver- skeurdheid van die kerk, die implikas’es daarvan en bepleit by opnuut weer die eenheid van die kerk. Hoewel by eerder sosiologies as teologies die verskynsel van die verdeeld- heid bekyk, vestig by tog ons aandag op enkele faktor wat in ag geneem moet word, byvoorbeeld die sosio-kulturele samestelling van ’n land soos Suid- Afrika, die ekonomiese kragte wat aan die werk is, die etniese samestelling van d’e bevolking en die psigologiese faktore wat ’n rol speel. Die leerstellige redes vir die bestaan van ’n verskeidenbeid of geskeidenbeid “kerke” kom bale kortliks en terloops aan die orde. Hy maak m.i. enkele gewaagde stellings wat sowel on.skriftuurl*k as on- wetenskaplik is, byvoorbeeld dat “(the church) has not lived up to the hopes that Christ bad for it (Jn 17:20—3)” (p 1); of wanneer hy beweer dat mense vir Luther en Calvyn en so die Reformas.'e op grond van ekonomiese oorwegings sou gesteun bet (p 5). Die lesing is arm aan ’n grondige teologiese onderbou, dit horisontaliseer die kerk en opereer met ’n onskriftuurlike kerkbegrip. In die ietwat “vreemde” geselskap waarin mens jou in die pubi'kasie be- vind, is die lesing van Spoelstra ’n helder klank van Gereformeerde teologie. Hy let krities op die gebruik van begrippe soos denominasie, kerk, eenheid ens. Hy beweer tereg dat die gereformeerde ’n weersin beg^n ontwikkel teen die ekumenisitelt soos dit vandag beklemtoon en beoefen word ten koste van die ware eenheid en egtbeid in die kerk van Jesus Christus. Die vraag kom egter op of Spoelstra nie effens oorreageer nie. Hy beweer byvoorbeeld dat eenheid in kerkregering wel wenslik, maar n‘e essensiëel is nie. Indien die kerkregering met die Woord van God ooreenkom — soos by beklemtoon — dan is daar tog weseniik ook eenheid in kerkregering a! ver- skil die vorm of regulatiewe bepalinge soms. 'n Ander punt van kritiek sou kon wees dat te m'n tetles en te veel krities te werk gaan. Dit bring mee dat In die Skriflig 51 die balans versteur word, en te min ruimte afgestaan is vir die sondige ge skeidenheid tussen die drie Afrikaanse kerkgroepe. g p Die waarde van Verryn se opstel lê m.i. A. le R. du Plooy. VILLA-VICENCIO, C. M L The origins and witness of Methodism; DANEEL, M. L. Flsslon-dynamlcs In African Independent Churches. Dit is 'n vraag of ons nog werklik die woord kerk in hierdie konteks kan gebruik, en of ons nie eerder met ’n vae soort vermenede chrlstelikheld te doen het nie. Die skrywer slaag egter daar<n om ons van die nood van hierdie sg. kerke te oortuig. Voor en aleer daap in hierdie verband van die eenheid van die kerk sprake kan wees, moet die Evangelie eers onvervals verkondig word en wortel skiet. In geheel gesien is dit 'n baie lesenswaardige publ'kasie. Dit lllustreer die denkwyse van ander christene. Die gereformeerde leser sal in baie stel- lings ’n gebrek aan Skrif en belydenisgebondenheid vind. g g y g Die versorging van die boek is netjies en getuig van min redaksionele foute. A. le R. du Plooy. In die Skriilig 52 BREEN, A C. 1983. Het Licht Overwint: Over seksuele voorllchting en mo- derne llteratuur. Haarlem: Vijlbrief. 67 bll. Prys R9.75. In hierdie klein geskriffie behandel die skrywer twee aspekte van die Christel'ke lewe soos in die subtitel aangedui. Opvallend is sy Skriftuurlike benadering. Hy wys daarop dat die Skrif seksualiteit as gawe uit die hand van die Here tipeer en dat dit in die skool in die lig van die Skrif ter sprake moet kom. Daar moet immers tussen ouer en skool geen konkurrensie wees nie maar koOperasie en koCrdinasie (12). Wat die Skrif duidelik afkeur is sek­ suele gemeenskap voor die huwelik (14, 19). Vryery mag nie grensloos plaas- vind nie (26—30). Die skrywer is nie baie optim'sties oor die kenmerke van die moderne literatuur nie. Dit is immers normloos, ontradisioneel, emansiperend, desillu- sionerend, hope-loos, in kort: literatuur van die dood. In verband met die groot dilemma waarvoor d’e Christen hier te staan kom nl. estetiese skoon- held en etiese boosheid, moet hy bereid wees om ’n werk vanweë sy etiese boosheid sender meer af te keur (56). Hy mag nie deelneem aan ’n Godon- terende proses van breinbesoedeling nie. Die boekie is nie diepborend in die sin van wetenskaplik d’epgrawend nie Die argumente is nie altyd noukeurig afgeweeg maar bestaan meer uit flitsgedagtes. Tog is dit ’n eerlike poging om tot groter lig te kom en daar- om moet dit as sodanig waardeer word. J. H. V. W. C. TRIMP 1982: Ministerinm Een introductie in de reformatorische leer van het ambt. De Vuurbaak bv., Groningen. C. TRIMP 1982: Ministerinm Een introductie in de reformatorische leer van het ambt. VILLA-VICENCIO, C. M L The origins and witness of Methodism; DANEEL, M. L. Flsslon-dynamlcs In African Independent Churches. Soos reeds gesê, het ons hier ’n teologiese handboek wat daarom nie som- mer gelees' kan word nie, maar bestudeer moet word. Ons wil dit van harte aanbeveel by teologiese studente, veral op nagraadse vlak. Die boek is netj’es in harde band uitgegee. B S. RED, B. J. VAN DER WALT. Maarten Luther 1483—1983, IRS. PU vir CHO. 145 bis. R5.00. RED, B. J. VAN DER WALT. Maarten Luther 1483—1983, IRS. PU vir CHO. 145 bis. R5.00. In hierdie publikasie is die v*er referate saamgebundel wat tydens die Lutherherdenking op 11 en 12 November 1983 te Potchefstroom onder be- skerming van die IRS gehou is. In die eerste referaat behandel Dr. C. G. de Groot “Luther se lewensge* skiedenis teen die agtergrond van sy tyd”: Die lewensgeskiedenis van Luther word geplaas in die raamwerk van die wêreld waar'n hy opgegroei het om dan aan te dui hoedat die geloofsekerheid van Luther van besondere belang is vir die teologie van vandag in SA. Dit word bespreek onder Luther se be- skouing oor die regverdigmaking; sy leer oor die priesterskap van alle ge- lowiges; sy beklemtoning van d’e gereelde hersiening van die Bybel; sy be- skouing oor die wederkoms van Christus; en sy “Twee ryke-teorie”. Besonder insiggewende stellings word gemaak en vergete waarhede weer aangedui. Prof. K. Nurnberger het in die tweede referaat “Luther as kerkhervor- mer” behandel. Luther se teologie word in drie konsentriese slrkels voorgestel. Die binnenste kring is die verhouding wat tussen Gods Woord en ons ant- woord bestaan. Dan Luther se begrip van die kerk as gemeenskap wat deur die Woord tot stand gebring is, terwyl die gemeenskap tot die buitewêreld die derde kring vorm. Pragtige perspektiewe oor die mens Luther in sy nede- rige besef van God se genade aan hom word uitgelig. D*e derde referaat van Prof. L. R. TOnsing behandel oor “Luther en kultuur”. Ses aspekte word kortliks behandel, naamlik Luther en die vryheid van die individu; sy leer van die twee ryke; die volkstaal; die drukkuns; die gesinslewe en opvoeding; die kerklled. Daarmee word gepoog en pragtig ge- slaag om die aktualiteit van Luther se erfen*4s vir ons tyd aan te toon. In die vierde referaat het prof. G. N. van den Bergh “Luther en politiek” bespreek. Tussen die verwikkeldheid van die sestlende eeuse Duitse politiek en die verwikkeldheid van Luther as hervormde denker word raakpunte aan- getoon. VILLA-VICENCIO, C. M L The origins and witness of Methodism; DANEEL, M. L. Flsslon-dynamlcs In African Independent Churches. De Vuurbaak bv., Groningen. het ambt. De Vuurbaak bv., Groningen. Soos die titel aandul word hierdie werk sterk beheers deur d’e begrip "amp”. Nadat inleidend oor die amp “verwonder” is, word die “legitimasie van die amp” (let wel nie “tot die amp nie), die amp as stand, die amp as d’ens en die amp as volmag behandel waarna ’n kort terugblik gegee word. Trimp lewer hierdie besinnig doelbewus as gereformeerde teoloog en wil hom doelbewus by die Reformasie en konfessies aansluit. Die boek bedoel om ’n handboek by die studie van die sogenaamde "amptelike vakke” te wees. Juis hiér word die druk van allerlei n*e-teologiese wetenskappe ondervind. So ont- staan byvoorbeeld 'n “modieuze leer omtrent ‘het pastoraat” ... maar niet een moderne theologie omtrent het ambt. Voor het ambt als opdracht en ‘orgaan’ van God blijft nauwelijks meer een legitieme plaats over.” (vii). Tog wonder ons of Trimp nie nog te veel van die rasionele kategorie “amp” uitgaan deur te beweer dat dit “een institusioneel kader” (, 6 18,) ver- eis nie? Wanneer hy diensverlening van God aan sy “gemeente” op die oog het, kan die amp tog lig in die institusionele kader bly steek en die mense in die voile lewe misvat. Dit is asof d’e aandag wat vir die amp as sodanig gevra word, neig na ’n filosofie oor die amp, in plaas van dat die swaarte- punt rus op diens, wat bedien word en hoe dit God verheerlik (vgl. 17). Sy uiteensetting van die amp as stand is insiggewend, veral omdat ons In die Afrikaanse kerke nie so direk met Rome in aanraking kom nie. Nogtans Is ons soms slagoffers van Roomse opvattings, al gebeur dit miskien op meer sekulêre gronde, bv. die opvatting eenmaal ’n dominee, altyd ’n dominee op sterkte van die oplelding (vgl. Roomse character indelebilis). ’n Vergelyk'ng In die Skriflig 53 van Roomse met gangbare opvattlngs mag besonder insiggewend wees. Dit is jammer dat Trimp nie belangrike Latynse aanhalings veral by Rome vertaal het nie. Latyn gaan immers stadigaan uit. In kontras met Rome word die reformatoriese ampsleer “as diens” be- spreek en ingelei met die Reformatore Luther, Bucer en Calvyn. Die eenheid tussen die reformatore (vgl. bv. 91, 95) en teenoor die spiritualiste die roe- ping tot die amp kom sterk na vore. Die mag van die amp is slegs om die Woord aan die gemeente toe te vertrou. VILLA-VICENCIO, C. M L The origins and witness of Methodism; DANEEL, M. L. Flsslon-dynamlcs In African Independent Churches. Vir Luther was die politiek van minder belang alhoewel sy invloed op die staatkundlge ontwikkeling nie geringskat moet word nie. Met die 500ste herdenking van die geboortedag van Luther oor die wfireld word die besondere en verskeidenheid van talente van hierdie briljante kerk- 54 In die Skriflig hervomier beklemtoon deur die groot aantal boeko wat aangaande horn ver- skyn het. Getuienis hlervan Is die uitgebreide bronnelyste wat deur genoemde vier referente aangeteken is. Die IRS het met hierdle geleentheid en bundel ’n bydrae gelewer wat van besondere belang en betekenis is om reg te laat geskied aan die begena- digde dienskneg van God, Maarten Luther. Jan Ras. Jan Ras. RAPPORT VAN DE DEPUTATEN VOOR DE PSALMBERUMING (aan de gene- rale synode van De Gereformeerde Kerken in Nederland, Heemse 1984). Uitge- gee deur UitgeveriJ VlJIbrlef Stephensonstraat 41 2014KC Haarlem. Nadat die punt “hersiening van die psalmberyming” 36 jaar lank op die agenda van bogenoemde sinode verskyn het, hoop die deputate aan wie hier- die formldabele taak opgedra Is, om met hierdie jongste lywige rapport (383 p p ) die saak finaal sy beslag te gee. Uit ’n groot aantal opmerkings van die deputate insake Skrif- en teksge- trouheid van die konsep psalmberyming, kan slegs 'n paar Interessante be- slissings hier aangestip word: Die deputate oordeel dat dlt beter is om in die berymde psalmteks “Jahwe” met “HERE” te vertaal en “Adonal” met ‘(Here” as met “HEER" en “Heer” respektiewelik, aangesien beide laaste terme ook na mense kan verwys. “Goedertierenheid” en “goedheid" van God is nie as sinonleme behandel nie, aangesien in die Skrif daarmee twee onderskeie deugde van God aangedui word. “Trouw” is as sinoniem gebruik vir die Bybelse “goedertierenheid” in die berym’ng. Die woord “lot” is sover moontlik in die beryming vermy aan­ gesien dit in modeme Nederlands ’n fatalistiese byklank begin kry het. Die deputate was nie bereid om “welzalig” te vervang met “gezegend” of “geluk- kig” nie. Hulle beskou “welzalig” nie as verouderd of te veel kerktalig nie en meld dat die gebruik van die woord “gelukkig” 'n vervlakking van die Skriftuurlike “welzalig” in die hand sal werk. Aangesien die saak van psalmberyminghersiening maklik tot ’n disputa- bsle punt tussen die Afrikaanse kerke kan groei, sal dit slegs profytlik wees om van hl«rdle rapport deeglik kennis te neem. BOEKAANKONDIGINGS NTWSA 1983: Neotestamentlca 17. TYdskrif van die Nuwe- Testamentiese Werk- gemeenskap van Suld-Afrika, verkrygbaar by Dr. P. G. R. de Villiers, Dept Bybelkunde, Universiteit, Stellenbosch. R11,00. Die Nuwe-Testamentiese Werkgemeenskap van Suid-Afrika (NTWSA) het sy Jaarlikse kongres in 1983 gewy aan ’n bespreking van die Joodse boek 1 Henog en die betekenis daarvan vir die Nuwe Testament Hierdie boek wat in In die Skriilig 55 die eerste twee eeue vC ontstaan het, was ’n baie gewilde boek onder die Jode en die eerste Christene. *n Lang aanhaling uit 1 Henog kom in die Judasbrief voor (Judas 14—15). Dit word algemeen aanvaar dat ook Jesus die boek baie goed moes geken het. Dit titel “Menseseun” wat Jesus veral gebruik het om sy werk en persoon te omskryf, word In 1 Henog uitvoerig gebruik. Met die sensasionele ontdekking van die Qumran-geskrifte by die Dooie See, is vir die eerste keer gedeeltes ontdek van 1 Henog in die taal waarin dit geskryf is nl. Aramees. Tot op daardie stadium was dit nog net in vertalings (bv. Etiopies) bekend. Die biblioteek van Qumran het verskeie kopieë van die boek gehad in 'n tyd toe boeke baie skaars en duur was. Neotestamentlca 17 bevat d'e referate wat tydens hierdie kongres oor die boek gelewer is. Prof W. S. Vorster bespreek in ’n inleidende artikel die apo- kaliptiese literatuur waarvan 1 Henog ’n voorbeeld is en die boek se verskillen- de onderafdelings. Die gasspreker by die kongres, Prof. Lars Hartman van Swe­ de, bespreek die eerste deel van 1 Henog as ’n voorbeeld van Joodse eksegese van die Ou Testament. Prof. J. H. le Roux verduidel’k hoedat in 1 Henog die verhaal van die vloed in Genesis 6 geïnterpreteer word. J. C. Thom ontleed deur nuwe metodes die eerste deel van 1 Henog. Dr. P. G. R. de Villiers ondersoek hoedat die boek die kennis van die wêreld aan die mens vir verlossing en se- kerheid in d’e tye van krisis voorhou Dr. P. B Decock handel oor engele. seuns van God en Seun van God in 1 Henog en hoe dit die verstaan van die begrip Seun van God in die Nuwe Testament bepaal. Prof. J. C. Malan kon- trasteer die sieninge van 1 Henog met dié van die Nuwe Testament. Ultgeverij Vijlbrlef, Stephensonstraat, Posbus 8080, 2001 HB, Haarlem, bring graag die volgende publlkasles onder aandag: Deputaten rapport Psalmen ............ ........... . .............. -........ KTTAL (Ned. Herv. Kerk van Afrika), Posbus 460, Pretoria: M. J. du P. Beukes ’n Handleiding vir Kategete: R12,50. BOEKAANKONDIGINGS f 29,95 Deputaten rapport Gezangen ......................... _ ............... f 18.50 Deputaten rapport Geestelljke Verzorging Mllltairen/ Bijbelvertallng ... ............... ... ..................................... f 5,00 Sletsma “Spoorwijzer” ...... ................................. . ............ ........ f 14,50 Breen “Het licht overwint” .............................. _....------- f 9.75 Ultgeverij Vijlbrlef, Stephensonstraat, Posbus 8080, 2001 HB, Haarlem, bring graag die volgende publlkasles onder aandag: everij Vijlbrlef, Stephensonstraat, Posbus 8080, 2001 HB, Haarlem, bring g die volgende publlkasles onder aandag: Van den Berg Ultgeverij, stel bekend: Dr. C. v. d. Waal, De vervulde thorah. verkoopprijs f 40,00 (LP). Van den Berg Ultgeverij, stel bekend: Dr. C. v. d. Waal, De vervulde thorah. verkoopprijs f 40,00 (LP). N.G. KERK BOEKHANDEL, Posbus 245 Pretoria, stel bekend: C. S. Kotzé. Die N.G. Keilc en die Ekumene I, R12,50. N.G. KERK BOEKHANDEL, Posbus 245 Pretoria, stel bekend: C. S. Kotzé. Die N.G. Keilc en die Ekumene I, R12,50. KTTAL (Ned. Herv. Kerk van Afrika), Posbus 460, Pretoria: M. J. du P. Beukes ’n Handleiding vir Kategete: R12,50.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1223/1496

Afrikaans

In die Skriflig 3 In die Skriflig 3 In die Skriflig 3 In die Skriflig 3 DIE GEREFORMEERDES EN KERKVERENIGING IN 1885 Prof. Bouke Spoelstra. Die institusionele “verdeeldheid” van Afrikaners in “drie” soge- naamde “Kerke” in die sin van genootskappe, veroorsaak verai in die tweede helfte van die 20ste eeu ernstige vraagtekens. Sommige bestempel die feit ook sondermeer as “sonde”. Oor die ernstige vrae wat ons gebruik van die woord “kerk” wek en invloed van kollegialisme op die kerkbegrip het skrywer hiervan so pas el­ ders geskrywe (Spoelstra 1986). Waar die Ned. Herv. en Ned. Geref. Kerke kortstondig in Desember 1885 verenig het om in 1886 te vind dat die gemeente Witpoortjie dit met ds. Bosman van Pretoria nie eens was nie, is dit nodig om die geskiedenis effens na te gaan om vas te stel waarom die Gereformeerde Kerke dan in “sonde” bly voortleef het. Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 Die opset wortel histories in die idee van die corpus christianum en die kollegialisme van die Aufklahrung. Reeds op die eerste Algemene Kerkvergadering by die koms van ds. Van der Hoff was daar stemme wat op ’n veranderde in- rigting van die Transvaalse staatskerk aangedring het. Die moeilik- hede het in intensiteit toegeneem en gepaard gegaan met politieke en kerklike probleme. Van der Hoff het ’n omstrede figuur geword. Die beswaarde mense het horn en die staatskerk verwyt dat hulle eis om volgens die grondslae van die Dordtse Sinode 1618/19 regeer te word, een kant gesit word sondex dat hulle uit die Skrif oortuig word dat hulle verkeerd is. (Vgl. Spoelstra 1963: 118— 141; 1982: 150 ev.) Die verskil was in Augustus 1858 in kerklike ooreenkoms, met goedkeuring van Regering en Volksraad, geskik. Die beswaardes sou ’n gemeente na wense binne die Ned. Herv. staatskerk kon inrig. Die onverwagte koms van ds. Postma uit die Chr. Geref. Kerk van Nederland het egter ds. Van der Hoff laat besef dat indien eenheid in Nederland nie bestaan nie, dit ook nie in Transvaal sal werk nie (Spoelstra 1963: 194—200). Hy moet dus die Ned. Herv. Kerk as genootskap met alle mag teen die “Afgeskeie” Kerk handhaaf. Van der Hoff het gevolglik die verskil oor die sing van Gesange ten spyte van die ooreenkoms in Augustus 1858, op die Algemene Kerkvergadering van 11 Januarie 1859 wat slegs Postma as predi- kant volgens die grondwet moes legitimeer, weer te berde gebring. Op Postma se voorstel dat hulle dit aan die vryheid van elke predi- kant moet oorlaat wat hy sal laat sing sodat die aangeleentheid nie skeuring veroorsaak nie, het die Alg. Kerkverg. besluit dat die Ned. Herv. Kerk met sy “inrigting” van Evangeliese Gesange gehandhaaf sal word. Dit het beteken dat wie tot die Ned. Herv. (as genootskap) wil behoort, moet Gesange aanvaar. Vir hulle was dit ’n blote Ge- sange-kwessie. Die Gereformeerdes het egter aangevoer dat die be­ sluit vir hulle op hiërargie, heerskappyvoering buite die Skrif om, onderdrukking van gevoelens van ’n minderheid, oorheersing en on- reg neerkom (Getuienis Postma en Paul Kruger, Alg. Kerkverg. NHK, Spoelstra 1963 : 197). Die gevolg was dat Gereformeerdes op 11 Februarie 1859 as gemeente ampte geïnstitueer het, sodat ’n kerkraad die leiding kon neem. Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 Die Kaapse Sinodes het van 1837 tot 1846 die Voortrekkers om politieke redes (hulle breuk met die Britse Koloniale Owerheid in die Kaapkolonie) onder volslae sensuur geplaas. Teen 1846 het geleidelike kentering gekom. Toe die OVS deur die Engelse geannek- seer is is daar ’n NG predikant in Bloemfontein geplaas. Bediening in Transvaal kon egter slegs sporadies plaasvind en mense het nood- gedwonge na die Kaapse Sinode gekyk. Die Kaapse Sinode van 1852 het besluit om die Transvaalse gemeentes in hom te verenig. Vir byna ’n eeu hierna is van Ned. Geref. kant volgehou dat dit die enigste weg was waarop gegaan moes word en blaam is op ds. Van der Hoff geplaas omdat “kerkvereniging” nie toe gebeur het nie. In dieselfde jaar 1852 het Brittanje egter Transvaal se onafhank- likheid erken. Prominente Transvaalse leiers, van beide latere Ned. Herv. en Geref. groepe, was bang dat kerklike vereniging met die Kaapse NG Kerk wat aan die Koloniale Owerheid verbind was, wel- dra ook weer politieke “vereniging” sou afdwing. Vir die Volksraad was dit gevolglik ’n Godgegewe uitkoms toe prop. D van der Hoff hom in Augustus 1853 te Rustenburg aanmeld sender dat die Kaap­ se Sinode met sy koms iets te doen gehad het. Op die beginsel van ’n staatskerk (wat in Nederland en aan die Kaap bekend was) het die Volksraad vir die onafhanklike staat ge­ volglik ’n onafhanklike staatskerk daargestel. Dit is destyds nergens in die wêreld as “sonde” beskou nie. By Luther was dit immers in­ slag en skering: cuius regio eius religio. Met die totstandkoming van die Transvaalse Republiek in 1858 is die Ned. Herv. Kerk as staatskerk erken tot wie alle staatsamptenare en volksraadslede moet behoort. Vir die Kerk is die Reglemente en Wette van die Kaapse Sinode as basis geneem. Die wesenlike verskil tussen die Kaapse Ned. Geref. en Trans­ vaalse Ned. Herv. Kerke in 1858 was dus hulle intieme verbonden- heid aan twee verskillende politieke owerhede. Die Ned. Geref. Kerk het bestaan kragtens Ordonnansie 7 van 1842 (vroeëre staats- 4 In die Skriflig 4 reëlings buite rekening gelaat) en die Ned. Herv. Kerk kragtens die Volksraadsbesluit 1853 en Konstitusie 1858. Die opset wortel histories in die idee van die corpus christianum en die kollegialisme van die Aufklahrung. reëlings buite rekening gelaat) en die Ned. Herv. Kerk kragtens die Volksraadsbesluit 1853 en Konstitusie 1858. Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 In hulle bekendstelling verklaar hulle dat hulle die leer, diens en kerkregering van die Dordtse Sinode van 1618/19 as grond- slag neem en as ’n “vrye” kerk, los van die staat, wil bestaan. Die opvallende verskynsel hier is dat alhoewel hulle terdeë kennis geneem het van die Chr. Geref. Kerk in Nederland uit voor- ligting van Postma (Postma 1905: 165), hulle hoegenaamd nie met die genootskaplike idee werk om by die Ned. Herv. (genootskap) te bedank om by ’n ander Kerk of genootskap (Chr. Geref. Kerk) aan te sluit nie. Dit gaan vir hulle om verandering van die karakter van bediening in hulle gemeentelike opset en nie om ’n ander “genoot- In die Skriflig 5 In die Skriflig 5 skap” te stig nie. Die verandering word deur ander norme bepaal as wat die Ned. Herv. Kerk vir sy profiel as genootskap aangelê het. skap” te stig nie. Die verandering word deur ander norme bepaal as wat die Ned. Herv. Kerk vir sy profiel as genootskap aangelê het. Hierdie belangrike aksent op die karakter van bediening in die gemeente tree in Mei van dieselfde jaar verder aan die lig wanneer in die Vrystaat ’n selfstandige kerk gestig word wat onaf- hanklik ten opsigte van Rustenburg staan. Dit is geen “dogterkerk” van ’n moedergenootskap in Rustenburg nie. Selfstandige en onaf- hanklike Gereformeerde kerke met hulle federale, apolitieke en sterk op Dordrecht 1618/19 genormeerde inrigting verskil baie meer van die Ned. Herv. en Ned. Geref. Kerke as wat laasgenoemde twee onderling verskil het. Daarbenewens was die ontstaan en bestaan van die Ned. Gcref. Kerk in Transvaal problematies. Weens kerklike en politieke moei likhede het die gemeentes Lydenburg en Hartebeesfontein hulle afsydig van die Ned. Herv. Kerk gehou. Toe die Hooggeregshof egter in 1862 die gemeentes noord van die Oranje uit die Kaapse Sinode ban, het Lydenburg feitlik tot eenheid met die Ned. Herv. Kerk ge- kom. Op dié stadium het ds. Frans Lion Cachet van Utrecht egter die Transvaal deurreis en leerstellige besware teen ds. Van der Hoff en die Ned. Herv. Kerk aangevoer (wat nie teen die Geref. Kerk Lydenburg kon opgaan nie). Op sterkte daarvan het hy in 1866 ’n paar Ned. Geref. gemeentes teenoor die NHK en Geref. Kerke gestig wat by die Ring van Transgariep of Vrystaatse NG Kerk aangesluit het. Teen 1879 hang die NG gemeentes ietwat in die lug. Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 Hulle was nie soos die NGK in die OVS of NGK in die Kaapkolonie aan die staat verbonde nie, omdat in Transvaal die Ned. Herv. Kerk die staatskerk van die ZAR was. Die Geref. Kerke in Transvaal het wel jaarliks in ’n Algemene Vergadering saamgekom, maar ook saam met Geref. Kerke in die OVS en Kaapkolonie, vierjaarliks sino- dale vergaderings onderhou. Ondertussen het proponente uit die NGK toenemend begin om in die NHK te dien. Die grense tussen die NGK en NHK was vloeibaar. Vroeë Gereformeerde ervaring van kerkvereniging Die Aufklahrung het die kollegialistiese gedagte dat die Kerk ’n genootskap, ’n struktuur, ’n objektiewe vereniging of societas was teen die middel van die vorige eeu sterk laat posvat. Daarteenoor ken die Skrif en Belydenis die kerk as ’n eenheid van mense in geloof. Die Transvaalse Regering het met ontsteltenis kennis geneem van die breuk in die staatskerke wat die Ned. Herv. Alg. Kerkver- gadering op 12 Januarie 1859 veroorsaak het. Onmiddellik na die inrigting van die Geref. Kerk Rustenburg het die Sekretaris van die Regering ds. Postma versoek om ’n Algemene Kerkvergadering op 24 April 1859 te Potchefstroom by te woon om oor die kerklike ge- beure te handel. Die Regering het ook ds. Louw van Fauriesmith en dr. S Hofmeyr van Colesberg van die NG Kerk uitgenooi. Die verga­ dering moes beoordeel of die Geref. Kerk Rustenburg aan die ver- In die Skriflig 6 eistes van die grondwet beantwoord, of dit nodig is dat meer as een kerk in Transvaal bestaan en of ’n vereniging van kerke moontlik is. Die NG predikante was egter Trojaanse perde, wat geen teëwig vir Van der Hoff gebring het of die saak van die Gereformeerdes, wat offisieel nie eers verteenwoordig was nie, objektief kon dien nie. Hulle was daarop uit om die Gereformeerdes hulle kerkinrig- ting te ontsê terwyl dieselfde gebeure in die NG gemeentes Faure- smith en Colesberg gedreig het. Hulle wou Postma op ’n beledigende wyse in die Ned. Herv. Kerk opneem en daar monitor. Predikante van die Ned. Herv. Kerke moes voortaan deur die Kaapse Sinode gelegitimeer word (Jooste 1958 ; 68). Dit is veelbetekenend dat die Vergadering horn uitgesproke teen die Chr. Geref. Kerk van Nederland opstel omdat Postma daarvan- daan kom en sy besluit motiveer “met het doel om de Nederl. geref. Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 kerk alhier met hare instellingen (waarmee oa Gesange soos op 11 Januarie 1859 bedoel word) te handhaven aangezien de kerk niet is eene afgescheidene kerk” (Spoelstra 1963:197). Skynbaar het hulle gedink dat as hulle die predikant, Postma, geïsoleer het die Geref. Kerk Rustenburg opgehef is. So ’n onsimpatieke, onregverdige, vernederende, onbroederlike, onkerklike, hooghartige en aanmatigende besluit kon natuurlik die Gereformeerdes nooit terugwin nie. Die Alg. Kerkverg. het naïef gedink dat die skeuring daarmee opgehef is. Die handeling getuig van kollegialisme vir wie die offisiële kerklike struktuur die enigste wettige “kerk” en norm mag wees — ongeag die wyse waarop daar met die leer, liturgie of kerkregering omgegaan word. Hulle wou met ds. Postma en die Chr. Geref. Kerk stoei op die patroon waarop met H de Cock en die Afgeskeidenes in Nederland (1834) gereken was. Die Gereformeerdes, die eintlike kerk van Rustenburg, het vir die Alg. Kerkvergadering niks getel nie. Hulle was so gaande oor hulle eie verabsoluteerde kerkstruktuur as die wese van kerklike eenheid en gesag dat die vraag na kwaliteit van die bediening van leer, liturgie en kerkregering glad nie by hulle opgekom het nie. Die eenvoudige gelowige mense van Rustenburg kon nie die werk van die verwaande predikante ooit as bediening van die wil van die Here beskou nie. Die eensydige “kerkvereniging” was uit die hek doodgebore en verdere afskeidings in Fauresmith en Colesberg onafwendbaar vlak voor die deur. Die Volksraad het nog andermaal aan die Regering opgedra om sorg te dra dat “slechts eene kerk in dezen staat zal bestaan” (EVR 19.9.59 art. 45). Deputasies uit die Regering, Ned. Herv. Kerk en Geref. Kerk het gevolglik op 21 November 1859 te Rustenburg saam- gekom. Opmerklik is twee gewone lidmate bygetrek, te wete Paul Kruger (Geref.) en sy oom Gert Kruger (Ned. Herv.), waarskynlik omdat die Kruger-familie so dikwels in die verlede ’n versoenende rol op politieke en kerklike gebied in die onstuimige Republiek ge- speel het (Spoelstra 1982 ; 150 e.v.; 1963 : 101— 141). Die vergadering het verantwoordelik en in ’n goeie gees vasge- In die Skriflig 7 In die Skriflig 7 stel dat daar vir die huidige geen basis vir kerkvereniging ontwerp kon word nie, omdat die opvattings te wyd uitmekaar geloop het. Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 Die vergadering beklemtoon gevolglik die noodsaaklikheid om me- kaar in liefde te verdra en die gees van Psalm 133 te betrag, terwyl dit aan die voorsienigheid oorgelaat word om organisatoriese kerk­ vereniging te bewerkstellig. Hiermee is die inrigting van die Geref. Kerk aanvaar en erken, alhoewel hulle volgens grondwet nie gekwa- lifiseer het vir stemreg of betrekkings in die volksraad en staats- diens nie. Die grondwet kon egter nie afgedwing word nie, omdat die staat Paul Kruger en ander politieke en militêre leiers nie in die daaropvolgende Burgeroorlog kon mis nie. Die voortbestaan van die Konstitusie (wat teen Kruger op kerkgroncle diskrimineer) was van sy ywer vir orde en die wet afhanklik. Ongelukkig het die beginsel van verdraagsaamheid ’n dwars- klap van die Gereformeerde Sinode in 1869 op Potchefstroom gekry. Die Chr. Geref. Kerk het by hulle afskeiding in 1834 die Nederland- se Hervormde Kerkstruktuur in terme van art. 29 NGB ’n “valse kerk” genoem. Uit daardie geledere is toe aangedring dat die Ge- reformeerdes dieselfde moes doen om aldaar erkenning vir hulle afskeiding te verkry. Hierdie denke bewys hoe sterk die invloed van die kollegialisme uit die Aufklahrung selfs op diegene was wat hulle van die kerkbegrip van die Reglement van Koning Willem I in 1816 wou losmaak. Ook vir hulle was die kerk ’n kollegium, ’n instituut, ’n abstrakte struktuur op homself wat buite die mense om vals kon wees. Die Gereformeerdes het immers vir geen oomblik die Ned. Herv. mense as “vals” of ongelowig beskou nie. (Vgl. Spoelstra 1986). Dieselfde Sinode van 1869 het egter ook die bekende Openlike Verklaring uitgereik teenoor “alle kerke in hierdie wêrelddeel en in ander lande” wat saam met hulle die leer, diens en kerkregering van die Dordtse Sinode van 1618/19 onderskryf, om met hulle in “een kerklike gemeenskap verenig te word”. Daarin sê die woord ge- meenskap (koinonia) ook oneindig meer as wat “een kerkgenoot- skap” sou sê. Die genootskaplike kerkbegrip dra in hom die anomalie om met sy aksent op die kerk as objektiewe formele instituut enersyds die kenmerke van daardie instituut na vore te skuif en daardeur kerk­ like afskeidings te veroorsaak soos sedert die 18e eeu repeterend ge- beur het. Tegelykertyd dring die idee van die kerk as vereniging op organisatoriese vereniging (eenheid) selfs oor geloofsverskille heen aan. Kerkverdeling en kerkvereniging is die twee keersye van die dinamiek van die kollegialisme. Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 Die Britse Anneksasie van Transvaal en Kerkvereniging Di T l k klik liti k l h t i di k Die Britse Anneksasie van Transvaal en Kerkvereniging Die Transvaalse kerklike en politieke lewe het in die kinderjare van die Republiek geen hoogtepunte nie maar eerder skok op skok belewe. Selfs in die Gereformeerde kerkgemeenskap speel onaange- name gebeure af rondom die persone van die paar Transvaalse pre- dikante by name N J R Swart en J S L Venter. Die presidentskap In die Skriflig 8 van die liberale Kaapse NG predikant, T F Burgers, maak die posi- sie so troosteloos dat sommige die Dorslandtrek na Angola onder- neem. van die liberale Kaapse NG predikant, T F Burgers, maak die posi- sie so troosteloos dat sommige die Dorslandtrek na Angola onder- neem. Plotseling, in moeilike omstandighede, toe Paul Kruger as Vi- se-president aangewys word om teen Burgers in die bresse te tree, annekseer Shepstone die Transvaal om dit van die “Doppers” te red (Spoelstra 1963 : 257). Die w^erklike rede was egter om al die onafhanklike state (ook Transkei en Zululand) onder Britse gesag te kry sodat Lord Camavon se ideaal van een groot Britse Federasie in Suidelike Afrika kon verwesenlik word. In die situasie het ds. J P Jooste van die Ned. Geref. Kerk met die Britse administrasie saamgewerk, hulle geadviseer oor optredes en hooghartig probeer om die “Dopper-aanvoerder”, Vise-president S J P Kruger, belaglik voor te stel. Kruger het hom waardig, kalm, besadigd en effektief uitgeskakel: “Mijn geloof is dat ik geen kracht heb om mijn zaak (onafhanklikheid van die ZAR) te winnen, maar dat de waarheid mij moet vrijmaken . . (Engelbrecht 1933 ; 369 v; De Volkstem 19.3.78). Die waarheid waaroor dit gaan, was die leuen dat die meerderheid Transvalers die anneksasie soos ds. Jooste oor die Boere-regering begeer het. Die optrede van Jooste het dus andermaal die Ned. Geref. Kerk .soos met die Groot Trek ’n party teen die onafhanklikheid van die Republiek gemaak (Volk­ stem 21.5.78; 6.7.81). Proponent S J du Toit het reeds in 1873 ’n behoefte by NG gemeentes gewaar om met die NH Kerk te verenig (Volkstem 26.9.73, 28.11.73). Jooste het dit heftig afgewys (Volk­ stem 23.5.74, 6.6.74). Die sogenaamde “Dopperlegend” is met die anneksasie herbore (Nathan 1944 : 92, 102) en die “Doppers” het as sodanig onder skot gekom. Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 So vind ’n byeenkoms om oor kerkverskille te praat te Blaauwboschkraal Lydenburg in 1878 plaas en venynige aanvalle op “Doppers” kom in die pers voor (De Maandbode 1.7.78; 1.10.79; Volkstem 3.6.79). Die uitwerking hiervan kon hulle moeilik gesogte vennote vir kerkvereniging laat voel het. Die Britse anneksasie moes tog die idee van kerkvereniging geprikkel het. Dit is opmerklik dat ds. H S Bosman, uit die Ned. Kerk afkomstig op die Algemene Kerkvergadering van die Ned. Herv. Kerk pas na die Britse Anneksasie van Transvaal, die behoefte aan kerkvereniging met die Kaapse Kerk na vore bring (19de Alg. Kerkverg. 3.11.79). Dit lyk asof hierdie predikant moes gedink het dat die politieke anneksasie die politieke struikelblok vir eenheid met die Kaapse Sinode in 1853 verwyder het. Dit lyk nie of hy gedink het dat die NG Kerk die redes wat ds. Frans Lion Cachet in 1866 aangevoer het vir die afskeiding van die Ned. Hervormde Kerk as ’n probleem sou sien nie. Die Hervormde-Kerk het gevolglik in 1879 die wens om te verenig aan die NG. Kerk deurgegee, maar nie aan die Gereformeerdes in dié verband gedink nie (De Maandbode 1.1.83). Die wyse waarop Paul Kruger die verset teen die Britse Annek­ sasie van 1877 tot 1880 gelei het om die tradisionele Afrikaanse ver- In. die Skriflig 9 In. die Skriflig 9 In. die Skriflig 9 deeldheid uit te skakel en die mense in regte eenheid saam te snoer en uiteindelik saam te laat veg vir hulle onafhanklikheid, het elke Transvaler in sy totaliteit geraak. Die aksie is tewens deur ’n sterk godsdienstige ondertoon gedra. Die Engelse het “eenheid” by monde van Sir Bartle Frere verdedig: “0ns het dieselfde godsdiens, dieselfde Bybel om ons te bestuur. Waarom kan ons nie (onder die Britse bestel in ’n federasie) saamwerk nie”? (Volkstem 22.4.79). Daarteenoor het Paul Kruger juis op 13 Desember 1880 in ’n buiten- gewone Volksraad, toe hy geroep word om die volk militêr te lei, gesê: “Ek staan hier voor u, geroep deur die volk; in die stem van die volk het ek die stem van God, die Koning van die volke, gehoor en ek gehoorsaam” (Volkstem 6.4.81). Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 predikant van Potchefstroom, ds. Maury, toegang tot die kansels van die Geref. kerke (Maandbode 1.9.82). tuig. HuUe vra daarvoor op 7 Januarie 1881 by die Geref. predikant van Potchefstroom, ds. Maury, toegang tot die kansels van die Geref. kerke (Maandbode 1.9.82). tuig. HuUe vra daarvoor op 7 Januarie 1881 by die Geref. predikant van Potchefstroom, ds. Maury, toegang tot die kansels van die Geref. kerke (Maandbode 1.9.82). Die Kerkvereniging-onderhandelinge te Potchefstroom September 1881 Die Kerkvereniging-onderhandelinge te Potchefstroom September 1881 ’n Kommissie van die Ned. Geref. gemeentes Bethlehem (OVS) en Potchefstroom, bestaande uit ouderlinge Zulch, Kotzé en diakens Bosman, Swanepoel, oud-diaken Roche en lidmate Van der Merwe en Daly met ds. Theron prominent as “vriend met adviserende stem” teenwoordig, ontmoet op 24 September 1881 te Potchefstroom in die Geref. pastorie van ds. Maury. Oudll. P J W Schutte, J A Bezuiden- houdt en ander wil “Christelijk” onderhandel om “tot een vereenigd volk te geraken door gansch Zuid Afrika, zoow^el op geestelijk als op politick gebied” (De Volksstem 19.10.81). Die uitvoerbaarheid van vereniging tussen die “Nederd en Ge­ ref. gemeenten” was ter tafel. Die kerkraad van Potchefstroom het die saak op 26 September behandel en na die eersvolgende Alge- mene Kerkvergadering van die kerke in die Transvaalse Republiek verwys omdat hulle bevind het dat die "fondament” van die Geref. en NG Kerke dieselfde w^as (Maandbode 1.9.82). Ds. S J du Toit van die Paarl was die nuwe Superintendent vir Onderwys in Transvaal en het te Middelburg dienste gehou vir “leden van alle Hollandsche Kerken” waar die wenslikheid van kerklike “hereeniging”, wat reeds te Pretoria en Potchefstroom be- spreek was, ook aan die orde gekom het (Volksstem 19.10.1881). Die mense het oral na die “sinodes” van die kerke begin kyk om die kerkvereniging te bewerkstellig. Hulle het in die Oorlog geleer wat “eendrag” in ’n volk beteken. Oor die algemeen lyk dit asof die meeste aandag teen die einde van 1881 in Transvaal self op vereniging tussen die Ned. Herv. en Ned. Geref. Kerke saamgetrek het, maar dat veral van NG kant ge- voel is dat die Gereformeerdes nie verbygegaan moet word nie (Gerdener 1930:369 — 371, 374 w ; De Maandbode 1.12.81 h.a. De Christen 14.10.81). Ds. H L Neethling van Standerton nooi die Geref. kerke in Transvaal met ’n skrywe op 28 November 1881 uit om deel te neem aan die samesprekings van die Ned. Geref. en Ned. Herv. Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 Kommissies met die oog op kerkvereniging. Leiding van prof. Postmu uit Burgersdarp Die kerklike profiel in Transvaal teen 1879 In hierdie gees het elke bur­ ger ’n klip gestapel om hulle lojaliteit, eenheid en toewyding vir die ideaal van hulle onafhanklikheid voor die Here met ’n heilige ge- lofte te betuig, “gereed tot den laatste man om ons leven voor de onafhankelijkheld van ons dierbaar vaderland te offeren” (Volk­ stem 6.4.81, antw. aan Kruger). Politieke eenheid is as godsdienstige eenheid beleef Die ontwakende volksgevoel het ook van buite op Transvaal gefokus, soos duidelik blyk toe Kruger en Joubert in Mei 1880 na die Kaapse Parlement afgereis het om teen die Britse federasieskema te protesteer (vgl berigte in Volkstem). Interessant genoeg wil juis die Boere Beskermings Comité van Venterstad met ’n petisie ge- teken deur ds. W J Snyman en A S Kruger (Gereformeerdes) saam met D P van den Heever (NG), hulle “vaderlandsliefde” betuig aan hierdie Transvalers wat federasie met die Kaapkolonie afwys (Volk­ stem 6.7.80). In die Geref. Kerk Middelburg Kaap word op die dorp en in die wyke bidure met die oog op die Vryheidsoorlog in Trans­ vaal gehou. Dit is dus heel begryplik dat die gevoel van eenheid en solidari- teit wat bo-oor die politieke staatkundige verdeeldheid van die Kaap tot in Transvaal uitslaan, soos ’n sweisvlam veral in Transvaal een­ heid, saamhorigheid en gemeenskaplike lotsbestemming sou smee. Hierdie eenheidservaring was so sterk na die wonderlike oorwinning en herowering van hulle onafhanklikheid, dat die bestaan van af- sonderlike kerkgemeenskappe in daardie lig vir baie mense onsinnig gelyk het. Daar is ’n groot dankfees op 16 Desember 1881 te Paarde- kraal gehou. (De Maandbode 1.2.82). Die eerste ”Geloftedagvie- ring” in Transvaal het eerder met die uitslag van die Eerste Vry­ heidsoorlog teen Engeland as met Bloedrivier verband gehou. Die voorwoord In die Sinodale Handelinge van die Sinode van Pretoria 1882 weerspieëel die blye verligting om “gelukkig en in vrede” te Pretoria te mag vergader en meld dat gedurig tydens die Sinode gelet is op die groot werke van die Here. Juis op hierdie tydstip het ds. Petrus Postma die beroep na Pretoria aanvaar. Die feit dat selfs kerke buite die ZAR hulle tot ander as eie kerkgemeenskap aangetrokke gevoel het, beweeg die Sinode van die NG Kerk in die OVS om twee predikante af te vaardig om hulle sim- patie aan hulle “stam en geloofsgenooten” in Transvaal te gaan be- In die Skriflig 10 tuig. HuUe vra daarvoor op 7 Januarie 1881 by die Geref. Leiding van prof. Postmu uit Burgersdarp De Maandbode (1.11.81) gee in ’n redaksionele kolom aandag aan die wenslikheid en noodsaaklikheid van kerkvereniging tussen die “drie kerke en ag dit belangrik tot meer bevordering en behoud van eensgezindheid in de Politick . . . ”. Op Skriftuurlike gronde is kerk­ like eenheid wenslik. Die vraag of kerkvereniging vir politieke oog- merke ook noodsaaklik is, beantwoord die redakteur ontkennend. Hy wys op die vryheid van godsdiens wat die grondwet verleen. Hy dring aan dat die grondwetlike staatskerk en staatsbesoldiging van predikante gestaak sal word. Wanneer kerkvereniging afgedwing In die Skriflig 11 In die Skriflig 11 11 word onder ’n voorwendsel van eenheid ter wille van politieke oog- merke, stuur dit op ’n groter breuk en hemude haat en vervolging af wanneer mense “om des gewetens wil niet kon mede doen wat anderen vrijmoedig deden . . Die moontlikheid van kerkvereniging hang af van die vraag of kerke by die aanvaarding van dieselfde Be- lydenis ook dieselfde “verbintenis” daarvan t.o.v. predikante en lid- mate verwag en so die Belydenis handhaaf. g y Ten opsigte van die kerkregering moet uitgemaak word of almal onder dieselfde kerkorde “verenig” wil word. Met betrekking tot die verhouding tot die owerheid moet uitge­ maak word of almal onafhanklik van die owerheid wil bestaan. Na buite moet vasgestel word of lede van die Vrymesselaars en Goeic Tempeliers as lidmate toegelaat sal word. Amos 3 : 3 wys dat twee eers goed moet afspreek voordat hulle saamloop. Gaan Gesange waarvan die teks nie in die Bybel gevind word nie in die erediens gesing word? Gaan predikante verplig word om elke Sondag uit die Heidelbergse Kategismus te preek? Dio gemoedere moet nie so op hoi gaan oor “eenheid” dat die “zwarigheden” vcrgeet word nie. Die redakteur meen dat “verschillende Kerken . .. ver- eenigd de belangen de(s) lands” met behoud van eie kerklike stand- punt kan behartig. “Laat liefde tot het algemeen belang elk maar bezielen, en dat verdraagzaamheid jegens elkander in zake den gods- dienst de gedrachtslijn zijn”. Ten slotte doen die redakteur van De Maandbode ’n beroep op die “gemeenten in de Transvaal... om haar kerkelijk verband met de Gereformeerde Kerk in den OVS en Kaap Kolonie” ook te gedenk. Hulle moet nie oor die saak finaal besluit voor die Sinode wat vroeg in 1882 sou saamkom nie. Hieruit blyk dat Postma ingesien het dat die Geref. kerke in Trans­ vaal kerkvereniging met die Ned. 12 In die Skriflig 12 Vergadering van die Ned. Geref. Kerk nou ook die Ned. Herv. Kerk by die samesprekings betrek. Hier tree die interessante verskynsel aan die lig dat die kerkraad van Potchefstroom skynbaar wel kerk- vereniging met die Ned. Geref. Kerk maar nie met die Ned. Herv, Kerk wou oorweeg nie. Die toetrede van die Ned. Herv. Kerk vi^ord as ’n besw^arende faktor beskou. Ds. J V Coetzee sê selfs dat toe die NH Kerk bygetrek is, het die Gereformeerdes begin agteruit steier (1935: 152). In die lig van die beskouing in De Maandbode 1.11.81 gaan dit egter nie op nie. g g p Gereformeerde v/eerstand het waarskynlik uit die volgende fak- tore gespruit: Die kerke het in Transvaal ontstaan na ’n pynlike gew^orstel binne die NH Kerk van 1853— 1859. Nadat verskille in 1858 in ’n kompromis geskik was om die breuk te verhoed, het die NH Algemene Kerkvergadering in Januarie en April 1859 die Gere­ formeerdes die deur gewys (Spoelstra 1963 ; 130, 134 — 135). Die Ned. Geref. Kerk in die Kaapkolonie het sedert Sinode 1862 die Liberalisme probeer bekamp. Die Ned. Geref. Gemeentes het in hulle afskeiding van die Ned. Herv. Kerk in Transvaal in 1866 invloed van die Liberalisme uit Nederland in die Ned. Herv. Kerk aangevoer. Beide die Gereformeerdes en Ned. Gereformeerdes het in Trans­ vaal buite die Ned. Herv. Staatskerk gestaan. Die Gereformeerdes het waarskynlik die Ned. Geref. gemeente van Potchefstroom se ont- nugtering met die pro-Engelse houding van hulle predikant, ds. J P Jooste, begryp en aanvaar dat die gemeente met die Transvaalse Geref. Kerke wou identifiseer. Die Algemene Vergadering van die Gereformeerde Kerke in Transvaal kry dus op 5 April 1882 eerstens te doen met die versoek van ds. C Fraser namens die Sinode van die NG Kerk OVS om ’n Kommissie van twee NG predikante toe te laat om hulle simpatie en wense van bemoediging vanaf die kansels aan die Transvaalse Ge­ reformeerdes oor te bring. Tweedens word die saak van kerkvereni- ging soos op Potchefstroom behandel, te berde gebring (Art 11, 26, Maandbode 1.9.82). Derdens dien die skrywe van ds. H L Neethling van 28 November 1881 namens die Algemene Vergadering van die Ned. Geref. Kerk in Transvaal (De Maandbode 1.9.82). Aangesien die Nasionale Sinode saam met die Geref. Leiding van prof. Postmu uit Burgersdarp Geref. en Ned. Herv. Kerke ter hand sou kon neem. So ’n stap sou egter die verband met die Geref. Kerke in die ander state buite Transvaal beïnvloed. By die Paardekraal oorwinningsfees 1 Desember 1881 gee Paul Kruger as leier al die eer vir die oorwinning aan die Here Jesus wat vir hulle gestry het. Hy verwys dan na die “plan om de drie ker­ ken te verenigen; maar als ik daarover spreek dan beef ik bijkans. Bij die poging tot vereniging moet geen dwang wezen, want dan worden wij paus en treden in de plaats van Jezus. Laat ons in deze zaak arbeiden met den geest der zachtmoedigheid en met liefde... Op die wijze zal de Heer weer zijne verspreide kudde hereenigen” (De Volkstem 21.12.81). Die direkte aanloop tot Sinode 1882 Die samespreking van ’n NG Kommissie met die Geref. kerkraad te Potchefstroom in September 1881 het die saak van kerkvereniging na die Algemene Vergadering van die Transvaalse Kerke in April wat net voor die Sinode sou vergader gevoer. Net na die volksfees by Paardekraal vind die kerkraad dit op 23 Desember 1881 strydig met hulle ooreenkoms dat die Algemene 12 In die Skriflig 12 In die Skriflig Kerke uit die OVS en Kaapkolonie enkele dae later te Pretoria sou vergader, kon die Transvaalse kerkvergadering die lastige en ernstige vraag- stukke oor inter-kerklike verhoudinge en kerkvereniging na die Sinode verwys. De Maandbode het immers al tussen die lyne so ge- adviseer. Prof. D Postma verheug hom op die Sinode 1882 dat die Transvaalse Geref. Kerke “een partiëele vereniging heeft afge- wend” en dat hulle na “eene centrale vereniging zoekt” (Sinode 1882, art 29). Uit die handelinge van Sinode 1882 blyk duideUk dat sommige sterk ten gunste van ’n Transvaalse kerkvereniging gevoel het, terwyl oudl. T F Dreyer daarteenoor die “band van eenheid tusschen de gemeenten in Transvaal, OVS en Kaap Kolonie” beklem- toon het (Volkstem 19.4.82). In die Skriflig 13 Die oopstel van Kansels Die Kommissie van pre-advies “omtrent het over en weer preeken” het aanbeveel “dat het aan elken Kerkeraad overgelaten moet wor- den voor welken Evangeliedienaar hij den kansel openstellen kon, met de opmerking dat de kerkraad voor zijne Gemeente en bij de Hoogere Kerkbesturen verantwoordelijk blijft, en dat hij zorg draagt dat hij geen anderen prediker voor de Gemeente laat optreden, dan van wiens rechtzinnigheid en goede trouw, hij zich ten voile ver- zekerd houdt. Wat het prediken door hare predikanten bij andere Kerkgenootschappen betreft verwijst zij naar art 38 letter a der Algemene Synodale Bepalingen” (Sinode 1882 art 84). g y p g Hierdie besluit lê natuurlik volkome in lyn met die leer van die plaaslike kerk as openbaring van die kerk van Christus (art 27, 28 NGB). Christus self en nie sinodes nie het die dienaars en opsieners vir die gemeente gegee (NGB 30, 31. Bevestigingsformuliere). Die kerkraad moet hom dus verantwoord of die predikante (ook van an- der as eie kerkgemeenskap) dienaars van Christus is wat die Woord suiwer bedien (art. 15, 30 KO). Dit is nie ’n saak tussen kerkstruk- ture nie. Die kerkraad fouteer wanneer hy onverantwoordelik en lig- vaardig predikers sal toelaat wat vir die gemeente skadelik is. Nie die toelating nie, maar die foutiewe oordeel kan dan by kerkverga- derings hersien word. Die Sinode het die aangeleentheid van kerkvereniging baie ver- antwoordelik en omsigtig hanteer. Die .saak het volgens die Sinode nie langs die regte kanale gekom nie omdat die ander twee Kerke nie die Sinode genader het nie. 12 In die Skriflig Hulle was seker verward, hoe om ’n vereniging tussen Transvaalse “Kerke” (NHK en NGK) voor ’n Sinode van kerke uit drie verskillende lande te lê. Die Sinode het eerstens daarop gewys dat die “organisatie” van die Gereformeerde kerke op ’n hegte eenheid uit drie verskillende politieke state neerkom, terwyl die NG en NH Kerke met die grense van bepaalde state saamgeval het. Op sterkte hiervan wys hulle “eene partieële vereniging” af. Geen politieke of kerklike verskille het die OKSA “in fractieën” verdeel nie, maar “al de Gereformeerde gemeenten in de drie landen” is “op het nauwst met elkander ver- eenigd” sodat hulle “één geheel uitmaken”. Hieruit blyk duidelik dat die Gereformeerdes hulle self nie as ’n “‘kerkgenootskap” nie, maar as plaaslike kerke (gemeentes) in ’n hegte federale eenheid beskou het. Gevolglik wys die Sinode vervolgens op hulle “grondslag” wat aan die Sinode Dordrecht 1618 en 1619 ontleen is, wat hulle teen elke prys wil behou en bewaar. Soos in hulle Openlike Verklaring van 1869 verklaar, wil hulle graag op hierdie grondslag met alle Kerke “in dit werelddeel en in andere landen” die innigste broeder- like gemeenskap en korrespondensie onderhou. Die Sinode juig die beweging tot eenheid “in de uitoefening van den openbare gods- dienst” toe en is bereid om met die oog op vereniging op ’n duide- like grondslag mee te werk. Die Sinode sê verder onomwonde dat die vereniging moet plaas- 14 In die Skriflig 14 vind op (a) ’n suiwer Bybelse grondslag in leer, diens en tug volgens die Belydenis en Liturgiese Formuliere van Dordrecht 1618 en 1619; (b) soveel as landsomstandighede en toestand van gemeentes dit moontlik maak, moet die Kerkorde van dieselfde Sinode aanvaar word; (c) volgens art 69 van genoemde Sinode behoort slegs die Psalms en enkele Skrifberyminge gesing te word in die erediens; (d) geen Vrymesselaar of lid van enige ander geheime genootskap kan “lid van de Kerk (kan) zijn”. Die Sinode benoem ’n Kommissie bestaande uit di P Postma (voorsitter) M P A Coetzee jr, J de Ridder en ouderlinge T F Dreyer, Ph Schutte an G Steenekamp om oor kerkvereniging te handel. Die Kommissie moes, sodra stukke met die oog op kerkvereniging gereed was, ’n buitengewone sinode saamroep om daaroor finaal te oordeel. 12 In die Skriflig Die bekende I D du Plessis van Colesberg het reeds ’n jaar tevore opgemerk dat sodra al die kerke bereid was om hulle weer op die basis van die Dordtse Sinode 1618 en 1619 te stel, “dan zijn wij weder eens” (Maandbode 1.2.81). Die Sinodebesluit is onmiddellik in sy geheel as ’n voorstel waarop onderhandel kan word aan die ander kerke deurgegee. Ds. N J van Warmelo van die Ned. Herv. Kerk het ontvangs reeds 1 Mei 1882 erken. Onderhandelinge oor kerkvereniging 1882 De Ridder mee waarin hulle hulle verheug omdat die Gereformeerdes bereid is om oor vereniging met die NG Kerk te onderhandel. Hy hoop hulle sou oor ondergeskikte punte kon heenstap. Ook hier vind M P A Coetzee dit “wonderlijk dat het schrijven van Meiring zoo- lang is uitgebleven”. Die Gesamentlike Kommissie-vergadering van die NG en NH Kerke op 31 Oktober 1882 plaas die blaam vir hulle afwesigheid weer eens op die Gereformeerdes. Die skribas het hulle plig gedoen maar die Gereformeerdes sou onverskillig oor kerkvereniging staan (Gerdener 1930: 374) omdat hulle nie offisieel verteenwoordig was nie. Van die kant van die Ned. Herv. Kerk is gestel dat hulle nie die naam van die kerk verander viril hê nie, dat die verenigde kerk los van die Kaapse Sinode moet wees en dat hulle niks van “ge- lijkstelling” wil weet nie en daarom nie sendelinge kan toelaat om as predikante in ’n blanke gemeente op te tree nie (Gerdener 1930: 375, vgl. 379v). Die naamkwessie het uit die staanspoor ge- dreig om die kerkvereniging te verongeluk. Deur loting is uiteinde- lik dan die naam van ’n verenigde kerk as “Nederduits Hervormde of Gereformeerde Kerk” vasgestel (Gerdener 389). Ds P Postma het by die Gesamentlike Kommissie op 31 Oktober persoonhk verskyn en verduidelik dat hulle nie kan uitmaak wat van hulle verlang word nie. Hulle het weliswaar geen kommissie gehad wat reeds gemagtig is om te verenig nie. Hulle Kommissie kon egter optree en onderhandel en eventueel opdrag ontvang om tot vereniging oor te gaan. Die teendeel is dus waar as waarvan hulle beskuldig word. Die Gereformeerdes gee baie om vir kerkvereniging, maar word blameer asof die teendeel waar is. Die voorsitter het daarop verklaar dat ’n “saamloop van om- standighede” tot ’n misverstand gelei het. Die algemene gevoel was egter dat die Gereformeerdes moet wag op ’n vereniging van die twee kerke waarna die Verenigde Kerk met die Gereformeerdes kan onderhandel (Gerdener 1930: 390, 740). ’n Skrywe waarin pre­ dikante Neethling en Van Warmelo hierdie besluit aan die Gerefor­ meerdes op 8.11.82 aan ds. Joh de Ridder oordra, gebeur eers op 26.11.87 deur Van Warmelo met ’n opmerking dat hy nie weet waarom dit nie versend was nie. Ds. Postma het sy eksepsie teen die blaam wat op die Gerefor­ meerdes geplaas is ook op 1 November 1882 skriftelik aan die Kom­ missie en pers deurgegee (De Volkstem Byvoegsel 22.11.82). Onderhandelinge oor kerkvereniging 1882 Onderhandelinge oor kerkvereniging 1882 Op 6 Junie 1882 neem die Sinodale Kommissie van die Ned, Herv. Kerk skynbaar met misnoeë kennis van die “standpunt” van die Ge reformeerde Kerk oor kerkvereniging. Hulle betreur dit dat die Sinode nie die werk van die NH en NG Kommissies oorweeg het en ook sy Kommissie dieselfde getalsterkte gegee het nie. Die ander het naamlik twee predikante en vyf ouderlinge benoem. Die Gesamentlike Kommissie moes dus oor die stuk van Sinode 1882 handel. Volgens ’n brief van ds. H L Neethling 16 September 1882 aan ds. Joh de Ridder lyk dit asof verkeerdelik aangeneem is dat die Gereformeerdes nie ’n Kommissie vir onderhandeling be­ noem het nie. Neethling sê reguit dat hy nie weet of hy die Gerefor­ meerdes mag en moet uitnooi na die samekoms van die NG en NH Kommissies nie. Op 13 September 1882 word kennis gegee dat op 3 Oktober die stukke van die Sinode van 1882 voorgelê sou word. Hulle nooi egter nie die Gereformeerdes uit nie, sodat M P A Coet­ zee aan J. de Ridder op 17 Oktober skrywe dat “wy maar vooreerst kunnen stilzitten”. Op 30 Oktober skryf Coetzee dat Van Warmelo met De Ridder as predikant van Rustenburg en nie as skriba van die Kommissie nie handel. Hy meen hulle moet wag om van ander kerke te hoor of hulle enigsins oorweeg om op die voorgestelde basis met die Gereformeerdes te onderhandel. Sodra hieroor duide- likheid kom “treden wij handelend op”. Dit iyk asof die Gerefor­ meerdes nie uit hulle pad gegaan het om in die prentjie te kom nie, op formele besware gelet het óf omdat hulle besef het hulle basis maak hulle onwelkom of omdat hulle die beweging nie ver- trou nie. Die Skriba van die NG Sinode in die OVS, ds. Meiring, dee In die Skriflig In die Skriflig 15 15 eers op 24 Augustus 1882 hulle besluit van 22 Mei aan ds. De Ridder mee waarin hulle hulle verheug omdat die Gereformeerdes bereid is om oor vereniging met die NG Kerk te onderhandel. Hy hoop hulle sou oor ondergeskikte punte kon heenstap. Ook hier vind M P A Coetzee dit “wonderlijk dat het schrijven van Meiring zoo- lang is uitgebleven”. eers op 24 Augustus 1882 hulle besluit van 22 Mei aan ds. Onderhandelinge oor kerkvereniging 1882 Hy wys daarop dat die Ned. Herv. Kerk in 1879 hom wel tot die Ned. Geref. maar nie tot die Geref. Kerk gewend het nie. Later is wel medede- lings gedoen “maar niet op officiëele wijze . . terwyl die formele prosedure vir korrespondensie goed bekend was. Volgens hom het die stukke die indruk gewek dat “de Herv. Kerk de Ger. Kerk wen- schte uit te sluiten van deelneming aan die zaak . . Hoewel die Sinode van 1882 sonder uitnodiging tog ’n Kommissie benoem het, In die Skriflig 16 kon die Kommissie nie handel nie omdat die Ned. Herv. Kerk teen die Kommissie besware geopper het. Die Gereformeerdes buite die beweging vir kerkvereniging Teen die middel van 1883 merk ds. Petrus Postma op dat die ver- sigtige pad van Sinode 1882 reeds vrugte afwerp. Die ander twee kerke probeer “wederzijds toegeven zonder te overwegen” sodat die Ned. Geref. Kerk reeds toegegee het mbt die Ondertekenings- formulier vrr predikante. Terwille van politieke eenheid word een- stemmigheid voorgegee op punte waaroor geen werklike eenheid heers nie. Die Gereformeerdes het reeds ’n “nieuwe scheuring” om die hoek sien loer (De Maandbode 1.7.83). Die Sinode van Venters- burg 1885 aanvaar nie die Kommissierapport oor kerkvereniging nie, omdat die Kommissie nooit byeengeroep was nie. Op 7 Desember 1885 is ’n stigtingsvergadering “van de Ned. Hervormde of Gereformeerde Kerk in die Zuid Afrikaansche Re- publiek” te Pretoria gehou, terwyl die Hervormde konsulentsge- meente reeds moeUikheid met ds. H S Bosman van Pretoria gehad het (Gerdener 1930:423— 428). Die vergadering het wel aan die Voorsitter en Skriba opgedra om met die Gereformeerde Kerk oor kerkvereniging te onderhandel, maar die Geref. Sinode van Middel- burg-Kaap April 1888 het van kerkvereniging afgestap omdat die Gereformeerdes nooit weer oor kerkvereniging iets gehoor het nie (art 46). Die nadraai van kerkvereniging 1885 Die nadraai van kerkvereniging 1885 Die Algemene Vergadering van Geref. kerke in Transvaal moes in Oktober 1887 reeds optrede oorweeg waardeur hulle neutraal kon bly in die bitter stryd wat tussen die “NH of G Kerk” (Verenigde Kerk) en die Ned. Herv. Kerk uitgebreek het. Ds. Petrus Postma het gewys dat die Gereformeerde standpunt van beide die kerke verskil en daarom moet hulle hulle selfstandige karakter bewaar deur hulle nie in die kerkstryd te laat intrek nie. Kerkrade moet in hierdie omstandighede liefs nie hulle kerkgeboue aan een van die strydende partye aanbied nie. Teen 1890 het die stryd oor eiendomme gewoed. Die pogings van President Kruger om in 1891 te bemiddel, het veroorsaak dat by byna nie die verkiesing as president in 1892 gewen het nie. Baie lidmate van die Verenigde Kerk het nie vir hom gestem nie en ds. Bosman het sy beleid heftig teengestaan. Wanneer die Ned. Herv. Kerk in 1896 die saak van kanselruil opper, antwoord die Algemene Vergadering in die ZAR dat die houding wat die Ned. Herv. Kerk teenoor die voorstel van Sinode 1882 oor die basis vir onderhandeling aangeneem het en waardeur die Gereformeerde Kerk ignoreer is, hulle oortuig het dat die Her­ vormde Kerk “geene begeerte heeft op dien grondslag met ons te staan. . Gevolglik het hulle geen vrymoedigheid om kanselruil aan te beveel nie. (Het Kerkblad 15.4.96. Vgl. 15.6.98, 1.7.98, 15.7.98, 1.8.98; Alg. Verg. 1899 art 7, 49). In die Skriflig 17 In die Skriflig 17 Wanneer die Ned. Herv. of Geref. Kerk (Verenigde) Kerk in Transvaal “gestig” word, val verskillende NG predikante binne die Ring van Burgersdorp in die Kaapkolonie, prof. D Postma en die “Afgescheidene Gereformeerde Kerk” aan. Hulle staan sterk daar- op dat hulle nie die benaming “Gereformeerde Kerk” mag besig nie. Postma beweer in sy apologie dat die miskenning sedert 1862 slegs op “subjectief gevoel” gebaseer word (De Maandbode 1.1.86. 1.3.86, 1.8.86 ens). Die oorheersende indruk wat die onderhandelinge oor kerkeen- heid in 1859 en 1879 — 1885 maak, is dat eenheid bloot formeel as eenheid in struktuur of organisasie nagestreef is en nie vry was van kerkisme en kerkimperialisme nie. Sodra die kerk as geloofsge- meenskap in verband met die geloofsbasis en kerkinrigting ter spra- ke gekom het, was die Gereformeerdes onwelkom by die onderhan- delingstafel. VERWYSINGS tzee J V 1935: Kerkvereniging. Almanak van die Geref. Kerk in S.A. Jg 61. lb h S 1933 h i ’ k Coetzee J V 1935: Kerkvereniging. Almanak van die Geref. Kerk in S.A. Jg 61. Engelbrecht S P 1933: Thomas Francois Burgers, ’n Lewensskets. Coetzee J V 1935: Kerkvereniging. Almanak van die Geref. Kerk in S.A. Jg 61. Engelbrecht S P 1933: Thomas Francois Burgers, ’n Lewensskets. EVR: Notule Eerste Volksraad ZAR. Gardener G B A 1930: Boustowwe vir die Geskiedenis van die Ned. Geref. Kerk in die Transgariep. Jooste J P 1958; Die Geskiedenis van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika 1859—1959. Jooste J P 1958; Die Geskiedenis van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika 1859—1959. Maandbode De. 1871— 1894. Maandbode De. 1871— 1894. Nathan Manfred 1944: Paul Kruger. His Life and Times. Postma D jr. 1905: Ge.schiedenis der Gereformeerde Kerk. Postma D jr. 1905: Ge.schiedenis der Gereformeerde Kerk. Spoelstra B 1963: Die Doppers in Suid-Afrika 1760— 1899. 1982: Paul Kruger as lid van die Nederduitsch Hervormde Kerk 1853— 1859. Die Kerk In die wêreld, ’n bundel opstelle aangebled aan Prof. Dr. A D Pont. 1986: Stol ons Kerk wees in Strukture? Hervormde Teologlese Studies. Jg 41 Afl 1 Maart 1986 Spoelstra B 1963: Die Doppers in Suid-Afrika 1760— 1899. 1982: Paul Kruger as lid van die Nederduitsch Hervormde Kerk 1853— 1859. Die Kerk In die wêreld, ’n bundel opstelle aangebled aan Prof. Dr A D Pont. 1986: Stol ons Kerk wees in Strukture? Hervormde Teologlese Studies. J 1986: Stol ons Kerk wees in Strukture? Hervormde Teologlese Studies. Jg 41 Afl. 1 Maart 1986. Volkstem De, 1873 — 1882. 41 Afl. 1 Maart 1986. Volkstem De, 1873 — 1882. 41 Afl. 1 Maart 1986. Volkstem De, 1873 — 1882.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1269/1540

Afrikaans

A bstract The S yn o d o f D ordrecht (1618/19) decided on a Form o f Subscription which contains a declaration o f agreement. The divergent opinions and controversies with regard to the character and authority o f this agreement are discussed in this article. The author investigates the purpose and the significance o f the signing o f the Form o f Subscription. In contrast to the historico-critical approach, the d o se relationship between Scripture and Confession is em phasized, as well as the authority o f Scripture and the authority o f the creeds (quia, not qualerms). The conclusion arrix'cd at is that the signing o f the Form o f Subscription should never becom e a mere form or a traditional performance. ’N INLEIDENDE BESPREKING OOR DIE AARD EN G E S A G V A N D I E B I N D I N G A A N D I E BELYDENISSKRIFTE A. le R. du Plooy D epartem ent Ekklesiologie Potchefstroomse Universiteit vir CHO PO TCH EFSTRO O M A. le R. du Plooy D epartem ent Ekklesiologie Potchefstroomse Universiteit vir CHO PO TCH EFSTRO O M 1.1 Doelstclling In die D rie Form uliere van E enheid hoor ons die hartklop van die gereform eerde leer. Tradisioneel word dit as die repetitio Sacrae Scripturae beskou. In 'n tydsgewrig w aarin nie net die gesag van die Skrif nie, m aar ook die gesag van die D rie Form uliere van Eenheid in gedrang gekom het, word elkeen wat hem onderwerp aan die gesag van die Skrif en konfessie a s ’t ware gedwing om hom self rekenskap te gee van die aard en ge.sag van die binding aan hierdie belydenisskrifte. Die onderw erp bring ons by ’n eeu-oue problem atiek w aaroor baie geskryf is en ook ernstig verskil is, naam lik die verhouding tussen Skrif en konfessie. D it behoort duidelik te word dat die saak tans w eer besonder aktueel is. Die bedoeling met hierdie artikel is om enkele problem e in hierdie verband te identifiseer, krities te kyk na bepaalde standpunte en perspektief te probeer gee op die sin en bedoeling van die binding aan die belydenisskrifte soos dit byvoorbeeld in artikels 53 en 54 van die kerkorde van die G ereform eerde Kerke in Suid-Afrika gereel word. In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 71 Die aard en gesag van die binding aan die belydenissicrifte Ek beskou die artikel as ’n inleidende bespreking en beperk my tot die probleem wat hier onder verduidelik word. Gevolglik laat ek ’n bepaalde soort bindende krag van die belydenisskrifte w aarop die eenheid tussen kerke in kerkverband berus, buite bespreking. In die G ereform eerde K erke in Suid-A frika funksioneer die konfessie byvoorbeeld ook as akkoord van kerklike gemeenskap. 1.2 Probleemstelling W anneer gekonsentreer word op die vraag na die sin en bedoeling, oftewel die aard en gesag van die binding aan die konfessie, betree ons ’n kontroversiële terrein. In kern trek die probleem saam in die vraag hoe die binding aan die belydenisskrifte verstaan m oet word - veral in die lig van kritiekpunte wat teen die belydenisskrifte as sodanig asook teen die binding daaraan geopper word. Die geskiedenis rondom hier- die problem atiek laat blyk dat ons versigtig moet beweeg tussen verwarring en verstar- ring (vgl. Du Toit, 1965). Die ontwikkelinge in die geledere van die N ederlandse H ervorm de Kerk wat in 1816 die proponent-sformule, soos dit by D ordt 1618/19 vasgestei is, in hul eksamenregle- ment verander het, het tot leervryheid gelei. Die <7u/a-standpunt is toe verruil vir die ^«aie/7W-standpunt en gevolglik is ernstig verskil oor die norm atiewe karakter van die belydenisskrifte en selfs van die Skrif. 2. BIN D IN G - ’N V E R L E E N T H E ID ? SPA N N IN G TU SSEN G E Ij O O F EN W ETENSKAP Die binding aan die Drie Form uliere van Eenheid is om m eer as een rede besig om vir baie gereform eerde teoloë ’n verieentheid te word. 2.1 G eloof en wetenskap O or die algem een kan die oorsaak hiervan in die spanning tussen geloof en wetenskap gesoek word. Ons vind soms dat ’n teoloog wat wetenskaplik met kritiese vrae besig is, hom nie geknel en gebind wil voel aan dokum ente uit die sestiende en sewentiende eeu nie. H ier dink ons aan ’n uitiating van drs. H. de Jong dat dit "gewoon te gek" is om aan die gereform eerde belydenis gebonde te wees (V a n ’t Spijker, 1990:375). Teen 1854 skryf Doedes treffend die volgende: De Confusic kom t in plaats van de Confessic. N ict de afwijking van dc bclijdcnis dcr Kerk, m aar het ijvcrcn voor dc handhawing dier belijdenis w ordl kcttcrij, en die hel minst gun.stig voor de leerv rijheid en de m et h aar ongeb reid eld e vrijzinnigheid gestem d zijn, m oeten noodw endig voor de gevaarlijkste en m ccsl zorgw ckkende leden d er g em ecn te gehoudcn worden (vgl. Pont, 1982:23). Te midde van toenem ende verwarring oor dieselfde aangeleentheid sal ons ons daar- oor m oet verantwoord of ons vandag nog m et reg kan pleit vir die handhawing van die belydenisskrifte en insgelyks vir die onderskrywing en ondertekening daar\'an. Die antw oord op hierdie vraag sal gegee m oet word m et die besef van die gevare van dogmatisme, konfessionalisme en fundam entalism e aan die een kant, en die gevare van biblisisme, rasionalisme en vrysinnigheid aan die ander kant. in die Skriflig 25(1) 1991:71-95 72 A. le R. du Plooy 2.2 Nuwe Skrifbeskouing en nuwere herm eneutiek D aar is egter ook besondere redes waarom die binding aan die beiydenisskrifte vir sommige teoloe ’n probleem geword het. Sedert die sestigerjare neig die teoiogie oor die algem een al m eer na antroposentrism e - net soos in die negentiende eeu (Van G enderen, 1975:21). Die nuwere herm eneutiek asook die besondere aksente wat die h isto ries-k ritiese b en ad erin g e tans in die bibliologiese vakke geniet, lei to t ’n Skrifbeskouing wat radikaal van die Skrift)eskouing ten tye van die Reformasie verskil. H ierm ee beweer ek natuurlik nie dat alle ontwikkelinge op teologiese gebied negatief is ten opsigte van die Skrifbeskouing en herm eneutiek op bibliologiese en dogm atiese terrein nie. Die vraag is net of die gesag van die Skrif en ook die gesag van die konfessie nie dikwels in gedrang kom nie, en indien dit wel in gedrang kom, is dit myns insiens ’n legitieme vraag of die binding aan die konfessie dan as middelmatig en selfs as onbelangrik beskou kan word. In die bekende studierapport van die G ereform eerde K erken van N ederland, getitel God m et ons (A non, 1980:13 e.v.), word byvoorbeeld besondere aandag aan die aard van die Skrifgesag gegee, en word gekonkludeer dat die W oord van G od op ’n relasionele m anier tot ons kom (Anon, 1980:103). A nders as wat ons in artikels 2-7 van die N ederiandse G eloofsbelydenis bely, word die m ens nou volgeas die rapport God m et ons m edebepaler van die w aarheid. V elem a (1981:5-10) m een die agter- grond van hierdie rapport lê in die konflik tussen kerk en teologiese wetensUap soos w at dit veral in die G ereform eerde K erken in N ederland sedert die sestigerjare voorkom. Die genoem de rapport verhef die mens tot ’n m edekonstituerende faktor van In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 73 73 Die aard en gesag van die binding aan die belydenisskrifte die waarheid (vgl. ook Trimp, 1985:16-22). die waarheid (vgl. ook Trimp, 1985:16-22). ’n Skrifbeskouing wat deur die relasionele waarheidsbegrip gedom ineer word, onder- vind ernstige problem e met die Skrifbeskouing van die Nuwe Testam ent en derhalwe ook m et die Skrifbeskouing wat aan die Drie Form uliere van Eenheid ten grondslag lê (vgl. Breytenbach, 1982:45-51; B osm aneía/, 1987; Bosman, 1987: 47-49). 2.2 Nuwe Skrifbeskouing en nuwere herm eneutiek C oei/ec (1988:35) m een dat die "nuwe" Skrifbeskouing die Skrifgebruik van die Bybel- skrywers en die Skrifgebruik van die Nederlandse Geloofsbelydenis kritiseer om dat dit in stryd is met die m oderne Skrifuitleg. Die gevolg hiervan is dat daar nouliks sprake kan wees van binding aan die belydenis­ skrifte soos wat dit histories bedoel is, en soos wat dit in die ondertekeningsform uliere vereis word (vgl. Spoelstra, 1989: 297-305). Hierdie toedrag van sake veroorsaak ’n verieentheid, want hoe kan voorstaanders van ’n Skrifkritiese benadering met wesenhke kritiek op die belydenisskrifte, die belydenis­ skrifte onderskryf en onderteken, soos die reeling volgens die ou D ordtse onderteke- ningsformulier ( Dordtse kerkorde, artikel 53) bepaal? C oetzee (1988:33-34) sê dat twee antw oorde op die probleem gegee word. In die eerste plek w ord vir verdraagsaam heid gepleit op grond van die m ening dat die belydenis ruim te bied vir uiteenlopende standpunte oor die Skrifgesag (vgl. Anon, 1980:62). H ierdie pleitbesorgers se standpunt is dat die belydenisskrifte geherinterpreteer m eet word. Soos wat die aksent by die herm eneutiek van die Bybel vandag verander het en toegespits word op die sentrale vraag oor die verstaansproses van die Bybel (Van Deventer & Konig, 1989:301-302), so moet die herm eneutiek van die belydenisskrifte ook aangepas word (Van Aarde, 1985:572). Van Aarde (1985:572-573) oortuig my van die dilemma waarin die nuwe Skrifbeskou­ ing en die nuwere herm eneutiek ons wil werp. Hy pleit ener.syds vir die herinterpreta- sie van die kerklike dogm ata, en voeg by: "... herinterpreta-sie veronderstel kontinui- teit, nieteenstaande die feit dat dit ’n korrektief kan insluit". Andersyds m een hy dat herinterpretasie in beginsel nie nuwe belydenisskrifte vereis nie. Dit is duidelik dat kritiek op die bestaande belydenisskrifte vir hom geldig en noodsaaklik is, m aar tog pleit hy dat dit behou moet word. Die enigste sin om dit te behou, grond Van Aarde op die stelling dat die kontinui'teit met die bakerm at van die reform atoriese tradisie nie prysgegee word nie. In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 74 74 A. le R. du Plooy Coetzee (1988:34) wys op ’n tweede antwoord wat gebied word cm die spanning tus- sen die nuwe Skrifbeskouing en die belydenisskrifte te ontiont: dit is die siening dat ’n belydenisskrif kan funksioneer as ’n orientasiepunt tussen die hede en verlede. 2.2 Nuwe Skrifbeskouing en nuwere herm eneutiek Dit sou kon dien as ’n rigtingwyser w aarlangs die weg van die geloof gevolg kan word (vgl. Van Niekerk, 1987:25-26). H ierdie benadering ontkrag die binding aan die belydenisskrifte geheel en al, want volgens die D ordtse ondertekeningsform uiier van 1618 kom die Drie Form uliere van Eenheid in alles (ons kursiveer) m et die W oord van G od ooreen (vgl. Bouwman, 1934:574). B reytenbach (1982:45-51) laat blyk dat predikante en teoloë in die N ederduitsch H ervorm de Kerk van Afrika op uiteenlopende wyse m et die belydenis om gaan: som- mige se Skrifbeskouing stem m et dié van die belydenisskrifte ooreen, terwyl ander in hul herm eneutiese bantering van die Skrif nie die belydenis as riglyn gebruik nie. D aarom vra by die vraag of die Skrifbeskouing van die belydenis ongekw alifiseerd deur al die leraars onderskryf word. Dit is vir bom duidelik dat baie teoloe nie die belydenis nie, m aar wel die resultate van die histories-kritiese Bybelwetenskap as die riglyn of kriterium in hul Skrifhantering gebruik. Hy beskou dit daarom noodsaaklik dat hierdie probleem opgelos m oet word sodat die am psdraers ’n eenheid om ’n gemeenskaplike belydenis kan vind. Dit is uit al hierdie gegewens duidelik dat daar sodanige spanning tussen geloof en w etenskap of tussen kerk en teologie aan die ontw ikkel is dat die ^uiír-standpunt ernstig in gedrang kom. W anneer die lyM/a-standpunt slegs van form ele betekenis of van historiese w aarde is in soverre dit ons herinner aan ons reform atoriese bakerm at, dan kan daar w einig sprake wees van enige juridies-kerkregtelike binding aan die belydenisskrifte. Soos vroeër gestel, verwerp ons natuurlik nie hierm ee alle nuwe ontwikkelinge of nuwe eksegetiese insigte nie en bedoel ons nie dat die eksegese in die tyd van die Reforma- sie onfeilbaar was nie. Dit mag wees dat sommige Skrifverwysings by die konfessie, soos byvoorbeeld by die Heidelbergse Kategismus, of by die Nederlandse Geloofsbely- denis, vanweë nuwe eksegetiese (of tekskritiese) insigte nie werklik as "bewysplekke" beskou kan word nie (vgl. 1 Joh. 5:7 by artikel 9 van die N ederlandse Geloofsbely- denis). 2.2 Nuwe Skrifbeskouing en nuwere herm eneutiek Al sou dit wees dat alle eksegese van die Reform asie nie altyd gehandhaaf kan word nie, sou dit fo rm alisties w ees om h ieru it af te lei d at die b ep aa ld e a rtik el of Sondagsafdeling van die bepaalde geloofsbelydenis nie gesag het nie, of dat dit in stryd is m et die Skrif. Schulze (1988:29) wys daarop dat so ’n afleiding byvoorbeeld tipies In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 75 Die uard en gesag van die binding aan die belydenisskrifte van die Rem onstrante was wat die Kategismusprediicing verdag gem aak het vanweë hul formalisering van die Skrifgesag. van die Rem onstrante was wat die Kategismusprediicing verdag gem aak het vanweë hul formalisering van die Skrifgesag. G raffm ann (1961:651) m aak die interessante opm erking dat die "Schriftzeugnisse" by die Sondagsafdelinge nie altyd dieselfde gebly het nie, en dat w anneer die vierde uitgawe van die H eidelbergse Kategismus m et die eerste uitgawe vergelyk word, dit duidelik word dat die verwysings soms verm eerder en soms verm inder is. V erder biyk dit volgens Graffm ann (1961:651) dat die Skrifverwysings nie soseer bedoel was om die Skrifmatigheid van die belydenis te beyvys nie, m aar om as ’n bevestiging, en veral as ’n bewapening van die uiteengesette leer te dien. 13) Teologie en konfessie Die binding aan die belydenisskrifte was nooit en mag nooit bedoel word as ’n lastige faktor w at die w etenskap van die teologie aan b ande lê nie. H eyns & Jo n k er (1974:125-217) wys op die intense band tussen teologie en kerk, tussen teologie en geloof en tussen teologie en belydenisskrifte, m aar beklem toon tegelyk die selfstandig- heid van die teologie en die kerk respektiewelik. Bavinck (1928:585) sê van geloof en teologie: "... zij kunnen elkander niet missen. Het geloof bewaart de theologie voor secularisatie, de theologie bewaart de geloof van separatisme". Die teologie bly egter die ancilla ecclesiae. R idderbos (1968:196) beklem toon die dienswerk van die teoloog en die belangrikheid van die gebondenheid van die teologie aan die konfessie: "De theologie, die zich buiten of boven de confessie stelt, stelt zich buiten de kerk, verliest haar dienend karakter en wordt voor de kerk onvruchtbaar, zo niet erger." V a n ’t Spijker (1990:375) m een dat die vryheid van die gereform eerde teologie geensins bedreig word deur ’n "royale binding aan de belijdenis" nie. ledcre wclcnschap hcefi haar pracmis-scn. De theologie hcefl haar cigcn principc. Dil hangl sam en met het eigcn karakter van deze bijzondere wetenschap. Zij is kennis van G<xl, die zich opcnbaart. D aar ligt de Schrift. Zij hecft het laaslc w<x)rd. En zij neem t het eerste woord. Er gaat aan haar sprcken niets vooraf zodat een inleiding in de theologie in de m cest eigenlijke cn pure zin van het woord niets anders is dan theologie zelf. H iermee is dit duidelik dat die teologie met al die nodige erkenning aan filosofiese en sosiologiese dimensies en al die waarde wat literêr-wetenskaplike teorieë ook al vir die teologie het, in gedagte moet hou dat dit nie as vertrekpunte geneem kan word nie. Die spanning tussen teologie en konfessie ontstaan w anneer die teologie m et ander In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 76 A. le R du Ptooy voorveronderstellings as die konfessie werk. Soos enige w etenskap is dit ook eie aan die teologie om te objektiveer en te abstraheer en krities besig te wees (Van Gende- ren, 1975:23), m aar die geloofstaal van die Skrif en die konfessie m oet die teologie daarvan weerhou om vry van G od en die Heilige Skrif en ongebonde aan enige bin­ ding in allerlei abstraksies te verval. 13) Teologie en konfessie "G een denken óver G od is ter zake, dat niet opkom t uit een ontm oeting mét God" en "... geen denken óver G od is ter zake, dat niet gericht is op de ontmoeting mét God" (Berkhof, 1960:14). voorveronderstellings as die konfessie werk. Soos enige w etenskap is dit ook eie aan die teologie om te objektiveer en te abstraheer en krities besig te wees (Van Gende- ren, 1975:23), m aar die geloofstaal van die Skrif en die konfessie m oet die teologie daarvan weerhou om vry van G od en die Heilige Skrif en ongebonde aan enige bin­ ding in allerlei abstraksies te verval. "G een denken óver G od is ter zake, dat niet opkom t uit een ontm oeting mét God" en "... geen denken óver G od is ter zake, dat niet gericht is op de ontmoeting mét God" (Berkhof, 1960:14). Ruimte ontbreek om dieper in te gaan op die verhouding tussen teologie en konfessie. Ek volstaan m et die opm erking dat aan die een kant gewaak m oet word om aan die teologie vrye teuels te gee asof daar geen bindende krag van die konfessie bestaan nie. Aan die ander kant mag die konfessie ook nie aan die absolute gesag van die Skrif gelykgestel word nie, en sodoende misbruik gem aak word van die konfessie ora die ontw ikkeling van die teologie - en desnoods selfs op grond hiervan, m oontlike konfessionele ontwikkeling - te probeer stuit nie. 3. D IE O N D ER TEK EN IN G SFO R M U LES IN D IE D R IE AFRIKAA NSE K ERK E In die g esprek tu ssen die drie A frikaanse K erk eg ro ep e gen iet die o n d ersk eie stan d p u n te m et b etrek k in g to t die bindende krag van die belydenisskrifte tans besondere aandag. Dit is duidelik dat die histories-kritiese benadering en die nuwe herm eneutiek ’n prom inente invloed het op die standpunte van sommige teoloë. Na my m ening is dit noodsaaklik dat daar in die tussenkerklike gesprek volkom e helderheid oor die problem atiek rondom die gesag van die Skrif en van die belydenis­ skrifte verkry m oet w ord, om dat kerklike een h eid ten diepste afhanklik is van onderlinge instem m ing m et die leer van die kerk soos dit in die Drie Form uliere van Eenheid bely word. In die gereform eerde kerke figureer die belydenis onder m eer ook as akkoord van kerklike gemeenskap. W anneer daar egter ’n losse binding aan die belydenis is, kan d a ar o n m o o n tlik van kerklike een h eid sprake w ees. D it blyk duidelik uit die kontroversie oor die quia en quatenus in die N ederlandse H ervorm de Kerk van die negentiende eeu. Die ondertekeningsform ule van die N ederduitsch Hervormde Kerk van Afrika dateer in sy huidige formulering vanaf 1866, en lui soos volg: E k /O n s, die o n d erg etck cn d e (s), d ien aar(s) van die W oord van G od in die N ederduitsch H ervorm de K erk van A frika, verklaar hicrm ec dal ek /o n s die leer wat uitgcdruk is in die fo rm uliere van een h cid , naam lik die N cd erlan d se G eloofsbelydenis, die H eid elb erg se Kategism us en die D ordtse Lecrrecls, en wat in oorcenstem m ing is m et die W oord van G od, van harle onderskryf en getrou sal vcrkondig. E k /O ns beloof verder om m y/ons stiptclik tc hou aan die orde w at neergclê is in die W et en Bepalings van die K erk en by oortreding daarvan m y/ons te onderw crp aan die oordeel van die bcvoegde kerklikc vergaderings. D eur hierdie form ule te onderteken, verklaar ek/ons dat ek/ons vas oortuig is en glo dat die leer wat in die form uliere van ccnheid uitgedruk is, in volkom e oorcenstem m ing m et die W oord van G od is (B cpaling73). In die Tussenkerklike Kommissie (Handelinge, 1982-1989:612) stel die N ederduitsch H ervorm de Kerk die volgende m et betrekking tot die ondertekeningsform ule: "Die verskil met die N ederlandse form ulier is die slotparagraaf w aar die ondertekenaar ’n verklaring aflê wat volkome quia is". In die Tussenkerklike Kommissie (Handelinge, 1982-1989:612) stel die N ederduitsch H ervorm de Kerk die volgende m et betrekking tot die ondertekeningsform ule: "Die verskil met die N ederlandse form ulier is die slotparagraaf w aar die ondertekenaar ’n verklaring aflê wat volkome quia is". 3.1 G em eeaskaplike^uia-standpunt In die Tussenkerklike Kommissie het die K erkegroepe tot die volgende formulering gekom: In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 77 Die aard en gesag van die binding aan die belydenisskrifte In beginsel huldig die G ereform eerde K erkc, die Ned. G eref. Kerk en die H crvorm de Kerk die lyuio-standpunt. W at die in terp retasie daarvan deur die drie kerkc bclrcf, m oct dil uil die konkrete situasie blyk (H andelinge Tussenkerklike Kommissie, 1982-1989:608). Die am ptelike standpunte van die G ereform eerde Kerl<e in Suid-A frika en van die N ederduitse G ereform eerde Kerk is dat die ondertekeningsform ulier van die sinode van Dordrecht 1618/19 steeds geldig is, en onderteken en onderskryf m oet word. Die huidige bewoording daarvan in die geledere van genoem de twee K erkegroepe laat blyk dat dit vertalings is van die oorspronklike Dordtse formulier. Die G ereform eerde K erke in Suid-Afrika se huidige form ulering (van die relevante bindingsformule in die ondertekeningsform ulier) lui soos volg: ... dat al die artikels en slukke van die leer w at verval is in die F orm uliere van E enhcid, naamlik die Geloofsbelydenis, die Heidelbcrg.se Kategismus en die D ordtse Lcerreels of Vyf A rtikels leen die R em onstranle wat vasgcstcl is op die sinode van D ordrecht 1618-19, in alles met G ods W oord ooreenkom (K erkorde van die G ereform eerde Kerke in Suid-Afrika, 1980:82; vgl. ook H andelinge Tussenkerklike Kommissie, 1982-1989:616 e.v.). Die ondertekeningsform ule van die N ederduitsch Hervormde Kerk van Afrika dateer in sy huidige formulering vanaf 1866, en lui soos volg: 3 2 Die aard van die binding aan die belydenisskrifte W anneer ons vra na die aard van die binding volgens die ondertekeningsform uliere van die drie K erkegroepe, is dit nie so eenvoudig om enkelvoudige antw oorde te gee nie. D aar bestaan wel form ele of am ptelike gegewens in hierdie verband, m aar dit moet tegelyk ook binne die konteks van die tyd en om standighede verstaan word. In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 78 A.leR-du Plooy ’n Kernvraag is of die binding aan die beiydenisskrifte ’n ietterlike binding beteken of nie. Dit is waarskynlik die beste as ons vanuit die hede terugskou op die verlede en kortliks let op die relevante gegewens. In aansluiting hierm ee skryf Coetzee (1970: 19): Die (jcrcform ccrdc sc: ck bind my ondubbclsinnig, tnaar nic in absolute sin nic - dan bind ek my aan die letter van die belydenis en nie net aan sy sg. "gees en strekking" nle, want in Ig. geval is daar eintlik geen binding nie - m oreel miskicn, m aar nic juridics-kcrkregtelik nic. Coetzee (1988:26) verwys instem m end na Poiman (s.j., 85-86) wat sê dat die letterlike binding aan die konfessie die ''bedriegers" dwing om uit hul skuilplekke te voorskyn te kom. Van der W alt (1990:17-19) stel dat die waarheid in die Bybel en die w aarheid in die beiydenisskrifte een w aarheid is, en dat die ooreenkom s ’n ooreenkom s in die leer is. D aarom meen hy dat die ondertekenaar van die ondertekeningsform ulier horn aan die leer van die belydenis bind. Ten opsigte van die letterlike binding sê hy die volgende: In die Belydeni.sskrifte is daar, soos in die Bybel, ook .stellings wat nic in hulle lettcrlikc wcxirdc bindend is nic, m aar wcl in hulle bedoeling en leer (ons kursivering). H icrvan is art. 4 van die NCiB n sprekcndc voorbccld ... Die GKSA bind nicm and ooit crens om die NGB art. 4 in die 16e-eeuse stelling op die voct Ic volg en dit te vcrdedig nie. Dit m o d in hisloriese konleks en bedoeling verstaan word (ons kursivering). Volgens Van der W alt m oet daarm ee rekening gehou word dat in die beiydenisskrifte (soos ook in die B ybel) tydgerigte u itsp rak e voorkom w at in die lig van hulle ontstaantyd en doel van die uitspraak ver.staan m oet word. Dit kom dus voor of die G ereform eerde Kerke in Suid-Afrika am ptelik ’n letterlike en historiese binding aan die beiydenisskrifte handhaaf. Teoloe wat aan die G ereform eerde Kerke verbind is beg besondere w aarde aan die bindende krag van die beiydenisskrifte (vgl. verder Du Toit, 1965, Duvenage, 1965 en 1971; Van Wyk, 1974; Van der Linde, 1986). As gevolg hiervan is (w ord?) die G ereform eerde Kerke soms as fundamentalisties en konfessionalisties bestem pel (vgl. Deist, 1986). 3.2.1 Die G ereform eerde Kerke in Suid-Afrika In die H andeiinge van die Tussenkerkiike Kommissie (1982-1989) blyk dit nêrens dal die G ereform eerde Kerke in Suid-Afrika horn direk uitspreek oor die aard van die binding aan die beiydenisskrifte nie. D aar word volstaan m et die inhoud van die D ordtse ondertekeningsform ulier wat neerkom op ’n (^uia-standpunt (H andeiinge Tus.senkerklike Kommissie, 1982-1989:608 e.v.). Dit is egter verhelderend en interes.sant om die behandeling van die saak rondom prof. C.J.H . de W et in die H andeiinge van die Nasionale Sinode van 1945 en (die buiten- gewone) Nasionale Sinode van 1946 in hierdie verband na te lees. O nder m eer het hierdie sinodes aandag gegee aan die bew eringe dat prof. De W et bepaalde dinge geleer en geskrywe het w at in stryd is m et die Skrif en konfessie (N asionale Sinode GKSA 1945, acta:201). Terwyl die N asionale Sinode van 1946 besig was m et die saak het prof. De W et as professor bedank en ook gem eenskap met die G ereform eerde Kerke opgesê (Nasionale Sinode GKSA 1946, acta;55-56). Daar- na het die sinode besluit om ’n verklaring oor die aangeleentheid uit te reik (Nasionale Sinode GKSA 1946, acta:56 e.v.). In hierdie verklaring word onder m eer die volgende gestel: A an die cinde van ’n lang en sorgelike Icerslryd wil die G cref. Kcrk opnuut bcly dal hy staan op die grondslag van die Heilige Skrif as die onfeilbare W oord van G od, dat hy van harle die D rie form uliere van enighcid om hels en tvei in die letterlike en hisloriese sin (ons kursivenng), terwyl hy aanneem dat alles in hierdie beiydenisskrifte ooreenkom met die W oord van G od, solank die teendeei voor die bcvoegde kcrklike vergadering nie bewys is nie (N asionale Sinode GKSA 1946, acta: 62). U it die gegewens wat voor die sinode gedien het, blyk dit duidelik dat die G erefor­ m eerde K erke in Suid-A frika in 1946 vir hierdie stan d p u n t van ’n letterlik e en historiese binding aan die Drie Form uliere van Eenheid veral sterk steun gevind het en ook aangeleun het op Kuyper (vgl. Nasionale Sinode GKSA 1946, acta: 98-l(X)). 3.2.1 Die G ereform eerde Kerke in Suid-Afrika Die sinode het naamlik ’n lang aanhaling gegee uit ’n artikel van G rosheide (1940:154- In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 79 Die aard en gesag van die binding aan die helydenisskrifie 162) waarin verwys is na Kiiyper se stryd teen die vrysiniiigheid in die negentiende eeu, en w aarin G rosheide in konsensus m et Kuyper sê die belydenissicrifte kan en behoort ad litteram opgeneem te word. In aansluiting hierm ee skryf Coetzee (1970: 19): In aansluiting hierm ee skryf Coetzee (1970: 19): Die konsekwente gedagtegang by teoloe van die G ereform eerde Kerke is dat die Skrif die norm a norm ans en die konfessie die norm a norm ata is, en dat die belydenis insgelyks toetsbaar aan die W oord van G od is om dat die W oord die regula fidei is. V erder word daar stewig vasgehou aan die letterlike bew oording en reeling van die ondertekeningsformulier. In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 80 A. le R. du Plooy Die belydenisskrifte van die veriede m oet volgens Schulze (1978:17) inderdaad vir ons tyd geinterpreteer word om dit so ons eie te maak. Dit m oet ’n saak van die hart word. Interpretasie van die belydenisskrifte impliseer egter nie ’n verandering van die inhoud van die belydenis of ’n faset daarvan nie. O ns sou die belydenisskrifte op bepaalde punte selfs kon h e rin terp re tee r w anneer ons ’n bepaalde interpretasie hersien of verbeter. W anneer dit noodsaaklik blyk te wees om ’n belydenisskrif op ’n bepaalde punt te verander, behoort dit ordelik te geskied (vgl. punte 6 en 7). 3.2.2 Die N ederduitse G ereform eerde Kerk Hy bevind onder m eer die volgende: "Die Sinode het m eer gedoen, want hy het die aanbeveling van die Leer-lcommissie aangeneem wat die M osaiese oorsprong van die Pentateug bevestig" (Kericsaak, 1932: 225-227; Deist, 1986:47, 59). 1931 toe die saak in die Hooggeregsiiof van Kaapstad gedien het. Hy bevind onder m eer die volgende: "Die Sinode het m eer gedoen, want hy het die aanbeveling van die Leer-lcommissie aangeneem wat die M osaiese oorsprong van die Pentateug bevestig" (Kericsaak, 1932: 225-227; Deist, 1986:47, 59). O or die algem een is dit opm erkiik dat Du Plessis in sy standpunte sterk gekant was teen die "verdoppering" van die Nederduitse G ereform eerde Kerk (Deist, 1986:38, 40, 46), asook teen die rigting van Kuyper en Bavinck wat hy as streng konfessioneel en fundam entalisties tipeer (Deist, 1986:37-41). Du Plessis self was m eer geneig tot ’n binding aan die belydenisskrifte, opgevat in die gees van die opstellers (D eist, 1986:55). ’n Belangrike aspek wat een van die kernpunte in die geskil tussen Du Plessis en die N ederduitse G ereform eerde Kerk was, was dat ’n Kerk nie ’n interpretasie van die belydenis mag kanoniseer en dit gelykstel aan die gesag van die konfessie nie (Deist, 1986:58-61). Du Plessis het dit as sy m ening gestel dat die N ederduitse G ereform eerde Kerk ’n tradisie het waarvolgens leervryheid binne<iie grense van die belydenis aanvaarbaar en toelaatbaar is. Volgens hom was dit die verstandhouding toe hy die ondertekenings- formulier (sy "kontrak met die Kerk") onderteken het (Deist, 1986:58). 3.2.2 Die N ederduitse G ereform eerde Kerk In hoofsaak stem die am ptelike standpunt van die N ederduitse G ereform eerde Kerk ooreen m et die standpunt van die G ereform eerde Kerke in Suid-Afrika (vgl. H ande- linge Tussenkerklike Kommissie, 1982-1989;608-616). Dit word gestel dat die ondertekenaar nie tot op die laaste letter aan die belydenis­ skrifte gebind is nie, en tegelyk word beklem toon dat dit nie beteken dat die binding gerelativeer mag word nie. In die standpuntstelling word ’n neiging om die binding te wil reduseer tot ’n binding aan ’n kernbelydenis ten sterkste afgekeur. "Juis binne die i/u/a-standpunt sal daar ruimte vir verskil van interpretasie m oet wees in ons soeke na die waarheid" (Handelinge Tussenkerklike Kommissie, 1982-1989:613). In die lig van die positiewe houding en aandag wat die histories-kritiese benadering en die nuwere herm eneutiek by som m ige teoloë van die N ederduitse G ereform eerde Kerk geniet (vgl. punt 2 hierbo), kan die vraag gevra word hoe groot die ruimte vir verskil van interpretasie kan wees voordat dit oorgaan tot ernstige kritiek en selfs verskil m et die inhoud van die leer volgens die Drie Form uliere van Eenheid. Soos by die behandeling van die standpunt van die G ereform eerde K erke in Suid- Afrika waar ons enkele verwysings na die uitoefening van leertug ten opsigte van prof. De W et gem aak het, wil ons kortliks verwys na enkele aspekte rondom prof. J. du Plessis in die geskiedenis van die Nederduitse G ereform eerde Kerk. Dit is nie nodig om in besonderhede op die saak in te gaan nie. ’n W oordelikse verslag van hierdie kerksaak is in 1932 gepubliseer (Die Kerksaak, 1932). Deist (1986:36-65) het redelik indringend en met goeie dokum entering uit hierdie verslag, uit oorspronk- like geskrifte van Du Plessis en uit ander b ro n n e,’n bespreking van die saak gegee. W at vir ons van belang is, is dat die Sinodes van 1928 en 1930 in hul beoordeling van die standpunte van prof. Du Plessis baie sterk vasgehou het aan die letterlike binding aan die belydenisskrifte. Dit blyk byvoorbeeld uit die uitspraak van regter G ardiner in In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 81 Die aard en gesag van die binding aan die belydenisskrifte 1931 toe die saak in die Hooggeregsiiof van Kaapstad gedien het. 3 .2 J Die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika Die am ptelike standpunt van hierdie Kerk word ten opsigte van die aard van die binding aan die belydenisskrifte soos volg gestel: Die ondcrtckcning.sformule word so vcrstaan dat die Hciligc Slcrif as die regiita fidei geld en wat onderteken w ord is die leer wal uilgedruk is in die D rie F orm uliere van Eenheid cn nie die Form ulierc as sodanig nie, H ierdie leer is egter nie aan die w illekeur van die predikante uorgeU al nie, m aar w ord deur die A lgem cnc K erkvergadering vasgestel. D it belekcn in die praktyk dal die H eilige Skrif as die regula fidei geld cn dat daar ook in tugsake telkens w eer vasgestel m eet word of die regula fidei, soos saamgcval in die belydenisskrifte, oorlrec is of nie. V oordat ons hierdie standpunt krities bekyk, verwys ons eers na enkele menings van teoloe uit die geledere van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. Botha (1982:38 e.v.) behandel in ’n artikel die leertugsaak rondom ds. C.J.L. Ruysch van D ugteren (vgl. ook Pont, 1985:537-540). In hierdie saak het ds. G oddefroy wat die leiding geneem het in die Kommissie van die Algemene Kerkvergadering, onder m eer gesê dat "hoewel die predikante in die N ederduitsch H ervorm de K erk nie in soveel In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 82 A. le R. du Plooy w oorde dieselfde legitim asieform ule onderteken het nie, die beginsel steeds dié van D ordt is" (Botha, 1982:39). Hy beroep horn dus op Dordt. G oddefroy het steric Iclem gelê op die g ebondenheid aan die belydenis soos dit uitgedruic is in die Form uliere van Eenheid, juis om dat Ruysch van D ugteren die Kerk in kennis gestel het dat hy die leer wat in die Drie Form uliere van Eenheid vervat is, nie aanvaar as in volkome ooreenstem m ing m et die W oord van G od nie (vgl. Botha, 1982:41; Pont, 1985:537). In die tugsake rondom Begemann en Geyser het dit ook in albei gevalle geblyk dat die belydenisskrifte sterk norm atief gegeld het as gesaghebbende, saamgevatte regulafidei (vgl. Pont, 1985:535 e.v.). Breytenbach (1982:48-49) en Pont (1982:20-21) m aak albei ’n skeiding tussen die leer en die belydenisskrifte, en m een dat die binding eintlik van toepassing is op die leer en nie juis dui op die belydenisskrifte se uitdrukking van die leer nie. 3 .2 J Die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika Die vraag is of dit korrek is, en of dit in lyn is m et die formule van Dordt. Die am ptelike standpunt van die Nederduitsch Hervom de Kerk van Afrika soos ons dit hierbo w eergegee het, en die standpunte van Pont en B reytenbach laat ons m et enkele vrae. * Kan daar werklik van ’n ^Mia-standpunt sprake wees wanneer daar nie ’n binding aan die inhoud van die belydenisskrifte is nie, m aar slegs ’n binding is aan die leer wat daarin uitgedruk is? * Kan daar werklik van ’n ^Mia-standpunt sprake wees wanneer daar nie ’n binding aan die inhoud van die belydenisskrifte is nie, m aar slegs ’n binding is aan die leer wat daarin uitgedruk is? * As telkens eers bepaal moet word wat die leer in die belydenisskrifte is, kan gevra word of alles in die belydenisskrifte dan nie m et die W oord van God ooreenstem nie. V erder sou so ’n skeiding tussen belydenis (leer) en belydenisskrifte ons weer midde in die problem atiek van die negentiende eeu plaas toe inhoud en vorm ook van m ekaar geskei is (vgl. punt 5 waar dit verder bespreek sal word). * M oet ons van m eet af twyfel aan die inhoud van die belydenisskrifte, of m oet ons uitgangspunt wees dat die inhoud in alles m et G ods W oord ooreenkom totdat die teendeel bewys is? * M oet ons van m eet af twyfel aan die inhoud van die belydenisskrifte, of m oet ons uitgangspunt wees dat die inhoud in alles m et G ods W oord ooreenkom totdat die teendeel bewys is? Die opm erking van Polm an (1973:8) is m oontlik hier van belang: "Alles wat ik geloof belijd ik niet, al behoort wel alles wat ik belijd tot mijn geloof." Die opm erking van Polm an (1973:8) is m oontlik hier van belang: "Alles wat ik geloof belijd ik niet, al behoort wel alles wat ik belijd tot mijn geloof." In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 83 Die aard en gesag van die binding a m die beiydenisskrifte Dit blyk in elk geval dal hierdie Kerk nie die standpunt huidig dat daar ’n letterlike binding aan die belydenisskrifte vereis word nie. Volgens Breytenbach (1982:49) moet die klem op die leer van die belydenis vai, en nie op die minder belangrike sake nie. 3.2.4 Terugskouing Dit is duidelik dat die Kerkegroepe in die verlede en in die hede worstel met die vraag na die verhouding tussen die Skrif en konfessie en insgelyks die aard en gesag van ’n binding aan die D rie Form uliere van Eenheid. In die lig van die stryd gedurende die negentiende eeu is die Kerke in die gereform eerde teologie bewus van die gevare van fundam entalism e en konfessionalisme, en aan die ander kant ook van die vrysinnig- heid en die ^a/e/iiis-standpunt. Die kernprobleem sentreer rondom die punt dat die gereform eerde teoloog aanvaar dat die W oord van God onfeilbaar is en onder inspirasie van die Heilige G ees ontstaan het, terwyl die konfessie as antw oord of naspreking van die W oord waarby sekere Skrifgedeeltes ook nader uitgelê word, feilbaar is, a! het dit onder leiding van die Heilige G ees ontstaan. Die gesag van die konfessie kan in term e van die konfessie self (artikel 7 Nederlandse Geloofsbelydenis) nie met die W oord van God gelykgestel word nie. In hierdie verband m erk Van ’t Spijker (1990:375) treffend op dat die grondprobleem "samenhangen met de vraag om trent God en de mens in hun onderlingen verhouding". 4. D IE G ESA G VAN D IE B ELY D EN ISSK R IFI H EN D IE B IN D EN D E KRA G DAARVAN Die belydenis self is duidelik daaroor dat die belydenis aan die Skrif ondergeskik is (Nederlandse Geloofsbelydenis, art. 7). Bavinck (1930:401) se bekende uitspraak is: "... de confessie is en blijft altijd exam inabel en revisibel aan de Schrift; zij is geen norma nom a n s, m aar hoogstens norma normala, geen norma veriialix, m aar norma doctrinae in aliqua ecclesia receptae". Die konfe.ssie het geen absolute gesag soos die W oord van G od nie, m aar het volgens Bouwman (1934:564) geestelike en kerkregtelike gesag. Die bindende krag van die belydenisskrifte hang vanselfsprekend af van die vraag of die belydenisskrifte norm atiewe gesag het. O or laasgenoem de het daar in die verloop van die geskiedenis uiteenlopende standpunte na vore gekom (vgl. Polman s.j.). In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 84 A. le R. du Plooy By Rome trek die gesag saam in die pous en word die icerkgesag verabsoluteer: Roma locula, causa fin ita est en Rom a sem per eandem (vgl. C oetzee, 1970:9; Rossouw, 1989:498-512). Volgens die Room s-Katoiieke standpunt is die belydenis nie ’n poging cm die W oord na te spreek nie, m aar is dit gelyk aan die openbaring. So heers die kerk oor die W oord (Runia, 1959:13). Vir die Rooms-Katoliek bestaan daar nie iets soos die hersiening van die belydenis van die kerk nie om dat dit absolute gesag geniet (vgl. Toornvliet, 1949:18). ’n Kerklike leeruitspraak is vir Rome identies aan ’n uitspraak van die Skrif, en ’n belydenis is nie ’n antwoord op die W oord nie, m aar ’n eie-woord met voile gesag (Konig, 1966:23). Die verhouding tussen Skrif en konfessie by Rom e is dus ’n verhouding van gelyke gesagstatus w aarin niem and byvoorbeeld ’n beroep op die Skrif kan doen om die belydenis te toets nie (Konig, 1966:24). Vir ’n oorsig oor redelik resente kerklike optredes teen Room se teoloe wat van die Roomse leer afwyk, verwys ons na Arntzen (1984:1-13) waar aangedui word hoe daar teenoor Kiing en Schillebeeckx opgetree is. Hierin word dit duidelik dat die tradisie steeds oor die Skrif heers. Die leeram p m oet aan die kerkgesag onderw orpe bly en selfs ’n beroep op die Skrif is daaraan ondergeskik. V olten(1962). In ’n artikel van R unia (1959:6-20) waarin aandag gegee word aan die gesag van die konfessie behandel hy B arth se beskouing. Dit blyk dat B arth die gesag van die konfessie erken, m aar die bindende gesag m oet volgens horn in beperkende sin verstaan word. Die eintlike gesag van die belydenisskrifte is geesteiik van aard en dit behoort as die eerste kom m entaar op die Skrif gelees te word (Runia, 1959:10). Die insig van die kerk is beperk, geografies beperk en tydelik van karakter. Die kerklike gesag is eerd er leidend as bindend, en kerkregtelike bindinge het nooit goeie gevolge gehad nie. D aarom m oet elkeen sy eie weg tot die verstaan van die Skrif vind (Barth, 1935:658, 693-740). So het B arth wet grootliks verskil van die m odernism e van die negentiende eeu wat subjektiwisties en individualisties in benadering was, en wat afsydig van die gesag van die konfessie gestaan het (Runia, 1959:12). Aan die ander kant, as teenpool van die modernisme, kry ons die A m erikaanse funda- m entalism e wat w eer die w etenskap in sy ontwikkeiing nie wou erken nie. Volgens Barr (1984:1) word die fundam entalism e deur die volgende gekenm erk: die foutloos- heid (nie onfeilbaarheid nie) van die Bybel; vyandskap teen nuwe teologiese metodes, studie en navorsing; twyfel oor die Christenskap van diegene wat van hul gesigspunte verskil. In reaksie teen die konfessionalism e, tradisionalism e, skolastiek en inteliektualism e kry ons die biblisisme wat die belydenisskrifte totaal onderskat het. Dit is net so ’n groot bedreiging vir die kerk as die konfessionalisme om dat dit die mens se eie insigte oorskat en nie rekening hou met die leiding van die Heilige G ees in die geskiedenis nie (vgl. Toornvliet, 1949, 18-20; De Klerk, 1937:17). Hierdie strominge en benaderinge ten opsigte van die verhouding tus.sen die Skrif en konfessie asook ten opsigte van die gesag van die konfessie het daartoe aanleiding gegee d at d aar in die v erloop van die n eg en tien d e en tw intigste eeu e allerlei bedenkinge oor die gesag van die konfessie ontwikkel het, en met wisselende reserwes daarna gekyk is (vgl. Van G enderen, 1975). 4. D IE G ESA G VAN D IE B ELY D EN ISSK R IFI H EN D IE B IN D EN D E KRA G DAARVAN Die doopsgesindes van die sestiende eeu wou niks van konfessies weet nie om dat dit aan die Skrif sou skade doen en nadelig sou wees vir die kerk en die gewete van ’n mens (Duvenage, 1965:573). Die R em onstrante het m et argwaan die konfessie bejeen, en dit sou volgens hulle in stryd wees met die gesag van die Skrif en die mens onnodig in sy gewete bind (Bavinck, 1928:63). By D ordt 1618/19 het hulle beweer dat hulle wel aan die substansie van die leer hou, m aar dat hulle geen kerkregtelike gesag aan die belydenisskrifte wil toeken nie. Die R em onstrante sien die belydenisskrifte as vuurbakens in ’n donker nag, m aar dit besit nie gesag waarop ’n beroep gedoen kan word nie, en dit mag niem and inperk nie (vgl. Coetzee, 1970:12; Duvenage, 1965:573). Hierdie ojjvatting het in die negentiende eeu sterk na vore getree by die Nederlandse H ervorm de Kerk - ’n opvatting w aarteen Kuyper weer skerp gereageer het (Coetzee, 1970:12). V ir ’n goeie oorsig oor die problem atiek en spanninge gedurende die negentiende eeu verwys ons onder vele m eer na N auta (1969), Vos (1886) en 85 In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 Die aard en gesag van die binding aan die belydenisskrifte 5. DIE STRYD RON DOM D IE BIND EN DE KRAG VAN BELYDENISSKRIFTF; Ek vestig vervolgens die aandag op kritiek wat m oontlik m eer legitiem van aard ka w ees, en w at d ik w els die a an d ag g e n ie t van te o lo ë in d ie S u id -A frik aan s gereform eerde wêreld. Breytenbach (1982:45 e.v.) en Van der Walt (1990:18), om slegs twee te noem, verwy na artikel 4 van die N ederlandse Geloofsbelydenis waarvolgens Moses die outeur va die Pentateug en Dawid die outeur van die Psalms is; waarvolgens K laagliedere nie a 'n aparte boek genoem word nie, en H ebreërs as ’n brief van Paulus aangedui word. Ek verwys ook na artikel 35 van die N ederlandse G eloofsbelydenis. H ier word n In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 8 inhoud van die belydenisskrifte ontstaan. Ek wys net op enkele voorbeelde, en gee m eer aandag aan kritiek van middelmatige aard. inhoud van die belydenisskrifte ontstaan. Ek wys net op enkele voorbeelde, en gee m eer aandag aan kritiek van middelmatige aard. Vir m eer ernstige kritiek verwys ons onder m eer na V olten (1962:101-111). Hy beklem toon dit dat die belydenisskrifte vol foute is, en lewer kritiek op die inhoud, byvoorbeeid die o ntoereikendheid van artikels 3-7 en van artik els 27-30 van die N ederlandse G eloofsbelydenis. Berkouwer (1963:10-19) bevraagteken op sy beurt die leer van die verwerping voigens die D ordtse Leerreels (vgl. verder die dissertasie van Buytendach, 1969; Kuitert, 1972:110 e.v.; Van der Linde, 1979:36-51; Polman, 1973:6- 11). Op ’n onw etenskaplike m anier word Luther en Calvyn soms as getuies of voorbeelde ingeroep om te p ro b e er aantoon dat kritiek op belydenisskrifte nie so erg is nie. Polm an (1973:9-10) stel byvoorbeeid dat Calvyn wel die saaklikheid in die belydenis van N icea aanvaar het, m aar dat hy die vorm daarvan veroordeel het vanw ee die nuttelose om haal van w oorde daarin. Dit bring Polm an by die vraag of dit nie geldig sou wees om van die intensie van die belydenis te praat nie. D ie punt is egter dat Calvyn versigtig was en alleen wou toesien dat ’n belydenisskrif op ’n eenvoudige wyse die oorspronklike bedoeling van die Skrif moet verduidelik (Insiitusie, IV, 8, 16; Plomp, 1969:256). 5. DIE STRYD RON DOM D IE BIND EN DE KRAG VAN BELYDENISSKRIFTF; Bo en behalwe die feit dat die nuwe Skrifbeskouing en nuwere herm eneutiek die gesag van die belydenisskrifte en die bindende krag daarvan ernstig bevraagteken, soos ons dit hierbo aangetoon het, het daar in verloop van tyd ernstige vrae oor die vorm en In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 86 A. le R du Plooy inhoud van die belydenisskrifte ontstaan. Ek wys net op enkele voorbeelde, en ge m eer aandag aan kritiek van middelmatige aard. Vir m eer ernstige kritiek verwys ons onder m eer na V olten (1962:101-111). H beklem toon dit dat die belydenisskrifte vol foute is, en lewer kritiek op die inhoud byvoorbeeid die o ntoereikendheid van artikels 3-7 en van artik els 27-30 van di N ederlandse G eloofsbelydenis. Berkouwer (1963:10-19) bevraagteken op sy beurt d leer van die verwerping voigens die D ordtse Leerreels (vgl. verder die dissertasie va Buytendach, 1969; Kuitert, 1972:110 e.v.; Van der Linde, 1979:36-51; Polman, 1973: 11). Op ’n onw etenskaplike m anier word Luther en Calvyn soms as getuies of voorbeeld ingeroep om te p ro b e er aantoon dat kritiek op belydenisskrifte nie so erg is ni Polm an (1973:9-10) stel byvoorbeeid dat Calvyn wel die saaklikheid in die belyden van N icea aanvaar het, m aar dat hy die vorm daarvan veroordeel het vanw ee di nuttelose om haal van w oorde daarin. Dit bring Polm an by die vraag of dit nie geldi sou wees om van die intensie van die belydenis te praat nie. D ie punt is egter d Calvyn versigtig was en alleen wou toesien dat ’n belydenisskrif op ’n eenvoudige wys die oorspronklike bedoeling van die Skrif moet verduidelik (Insiitusie, IV, 8, 16; Plomp 1969:256). Hoewel die belydenis hom nie uitspreek oor die aard van die in.spirasie van die Heilig S krif nie, en selfs nie e ers die w oord inspirasie g eb ru ik nie (vgl. N ed erlan d s G eloofsbelydenis, artikel 3), beteken dit sekerlik nie dat die belydenis onverskilli teenoor die inspirasie staan nie. T er wille van ’n liberate standpunt oor die inspirasieleer word som s ’n beroep o Luther gedoen. L uther het die M osaiese outeurskap van die Pentateug ontken, di boek Job ’n allegoric genoem , die boek Jona kinderagtig, die boeke Konings hoer ge ag as Kronieke, Jakobus ’n boek van strooi bestempel en Prediker geminag (vgl. Deis 1986:48). 5. DIE STRYD RON DOM D IE BIND EN DE KRAG VAN BELYDENISSKRIFTF; Hoewel die belydenis hom nie uitspreek oor die aard van die in.spirasie van die Heilige S krif nie, en selfs nie e ers die w oord inspirasie g eb ru ik nie (vgl. N ed erlan d se G eloofsbelydenis, artikel 3), beteken dit sekerlik nie dat die belydenis onverskillig teenoor die inspirasie staan nie. T er wille van ’n liberate standpunt oor die inspirasieleer word som s ’n beroep op Luther gedoen. L uther het die M osaiese outeurskap van die Pentateug ontken, die boek Job ’n allegoric genoem , die boek Jona kinderagtig, die boeke Konings hoer ge- ag as Kronieke, Jakobus ’n boek van strooi bestempel en Prediker geminag (vgl. Deist, 1986:48). Ek vestig vervolgens die aandag op kritiek wat m oontlik m eer legitiem van aard kan w ees, en w at d ik w els die a an d ag g e n ie t van te o lo ë in d ie S u id -A frik aan se gereform eerde wêreld. Breytenbach (1982:45 e.v.) en Van der Walt (1990:18), om slegs twee te noem, verwys na artikel 4 van die N ederlandse Geloofsbelydenis waarvolgens Moses die outeur van die Pentateug en Dawid die outeur van die Psalms is; waarvolgens K laagliedere nie as 'n aparte boek genoem word nie, en H ebreërs as ’n brief van Paulus aangedui word. Ek verwys ook na artikel 35 van die N ederlandse G eloofsbelydenis. H ier word na In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 87 Die aard en gesag van die binding aan die belydenisskrifte Judas Iskariot en na Simon die tow enaar verwys as voorbeelde van ongelowiges wat Nagmaal gevier het. Van Bruggen (1971:183) beskou dit as ongelukkige voorbeelde. Ten opsigte van Simon die tow enaar lees ons nêrens in die Bybel dat hy aan die N agm aal deelgeneem het nie. T en opsigte van Judas Iskariot is dit nie volkom e duidelik of hy wel aan die Nagmaal teenwoordig was nie. Calvyn (1846:198) m ean die saak is onduidelik, m aar erken dat dit wel moontlik kon wees. Hierdie iiieer en m inder ernstige kritiekpunte wat teenoor die belydenisskrifte geuiter is, het verder daartoe bygedra dat allerlei onderskeidings en soms selfs kunsgrepe gem aak w ord ten ein d e an tw o o rd e te gee oor die aard van die gesag van die belydenisskrifte en die gevolglike binding daaraan. Volten (1962:186) pleit vir ’n nuwe belydenis. Sy standpunt kom neer op ’n reduksie 5. DIE STRYD RON DOM D IE BIND EN DE KRAG VAN BELYDENISSKRIFTF; Augustijn (1969:12-70) pleit ook vir ’n nuwe belydenis, m aar een wat selfs nie eers in gees en hoofsaak bindend sal wees nie om dat dit slegs opvoedende waarde sou hê. Van Wyk (1974:22-33) toon in ’n goeie oorsigtelike studie aan hoe daar veral sedert die sestigerjare vanuit verskeie motiewe gepleit is vir ’n nuwe belydenis. Hy m aak dit duidelik dat ’n nuwe belydenis prinsipieel m oontlik is, om onbelede w aarhede te form uleer en cm ou dinge nuut te sê. In sy kritiek teen ’n nuwe belydenis wys hy egter daarop dat die motiewe van baie gebore is uit ’n verskil of onvergenoegdheid met die Drie Form uliere (vgl. ook Van der Linde, 1975: 34 e.v.). Berkouwer (1963: 19 e.v.) praat w eer van die diepste intensies van die belydenis wat dan as belangrik beskou m oet word - asof die res van die geform uleerde waarhede van middeimatige aard sou wees. In hierdie oorsig oor die sestigerjare w aartydens die "deconfessionaliseringsproces" (Van G enderen, 1975:25) m omentum begin kry het, is dit duidelik dat die gesag en die bindende krag van die belydenis vorentoe al sterker in gedrang sou kom. D it het inderdaad gebeur hoewel die aksent sedertdien effens verskuif het na toenem ende Skrifkritiek en na ’n nuwere hermeneutiek. Intussen bly die vraag of dit vandag geldig is om van die sentrum en die periferie van die belydenis te praat. Berkouwer beroep hom hiervoor op Calvyn (Institusie, IV, 1, 12), en Duvenage (1971: 33) meen dat hy dit ten onregte doen om dat Calvyn nie hier handel oor die sentrum en periferie van die belydenis nie, m aar oor die verhouding tussen kerke wat nie presies dieselfde belydenisskrifte het nie. In so ’n geval moet daar wel bepaal word wat fundam enteel is en wat nie. Dit blyk in elk geval dat dit moeilik is om presies te verstaan wat Calvyn m et die verae doctrinae capita bedoel: nadat Calvyn voorbeelde van die noodsaaklike leringe (necessaria) gegee het w at deur niem and betwyfel mag word nie, naam lik dat daar een God is, dat Christus G od is en die Seun van God, dat ons heil in die barmhartigheid van God rus, voeg hy by "en dergelike" (in Latyn: et similia)\ Dit is duidelik dat Calvyn nie bedoel om ’n volledige opsomming te gee nie (vgl. Plomp, 1969:259-260). 5. DIE STRYD RON DOM D IE BIND EN DE KRAG VAN BELYDENISSKRIFTF; Die stryd na die Afskeiding van 1834 gedurende die verloop van die negentiende eeu was fel. Die afgeskeidenes het gestry vir die handhawing van die belydenis, terwyl die G roninger-rigting onder H ofstede de G root die belydenisskrifte as blote oorkondes erken het. Dit stem ooreen m et die benadering van die Rem onstrante van die sestien- de en sewentiende eeu (vgl. Hofstede de Groot, 1834:26 e.v.; Van der Linde, 1986:19). In die middel van die negentiende eeu kom Van Toorenenbergen (1895:V-XXII) met die gedagte dat die kerk slegs die substaiisie van die belydenis m oet bew aar. Hy beklem toon hierm ee die fundam entele dele in die leer wat - tipies volgens die eties- ireniese rigting van D a C osta (N au ta, 1969:70; V an d er Linde, 1986:20) - vir evangeliese gebruik belangrik sou wees. Hierdie fundam entele leerstukke onderskei hy van die aksidentele w at nie so gesagvol is nie. Hy m een ook dat die D ordtse Leerreëls geen kerklike gesag besit nie en as simboiiese apokriewe beskou m oet word. K uyper was m eer die sogenaam de juridies-konfessionele rigting van G roen van Prinsterer toegedaan. Kuyper (1884:5-18) het sterk standpunt ingeneem en gestel dat die ondertekenaars van die ondertekeningsform ulier onvoorwaardelik daaraan gebind is. V ir hom beteken die binding ’n letterlike binding (N auta, 1969, 88 e.v.). Tog onderskei hy ook tussen die saak wat bely word en die vorm w aarin dit gegiet is. H iervan is die eerste onveranderlik (vgl. V olten, 1962:116). N ietem in word die o n d ertek en aar aan die geheel daarvan gebind, en nie net aan die substansie nie (Nauta, 1969:90). In die twintigste eeu het die kwessies rondom die bindende krag van die belydenis opnuut opgevlam en w eer eens is standpunte gehoor dat d aar nie sprake is van ’n letterlike binding nie, m aar dat dit slegs in gees en hoofsaak bindend is (V an der Linde, 1979:39). Volten (1962:186) pleit vir ’n nuwe belydenis. Sy standpunt kom neer op ’n reduksie lten (1962:186) pleit vir ’n nuwe belydenis. Sy standpunt kom neer op ’n reduksie In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 88 A. le R. du Plooy van die belydenis waarin ruimte aan die ^uaíe/iRs-standpunt gegee m oet word (Volten, 1962:141-144). mede in die historiese konteks gelees en verstaan m oet word. Ten opsigte van die inhoud van die belydenisskrifte is dit myns insiens geidig om van die sentrum en periferie te praat, m aar dan in ’n duidelik gekwaiifiseerde sin. Luther het gesê die doctrina sacra is soos heuning wat uit die blomme van die Skrif uitgehaal is. Soos daar herm eneutiese reels ten opsigte van die Skrif en enige ander geskrif bestaan, so beiioort dit ook ten opsigte van die belydenisskrifte te bestaan. Een van die herm eneutiese reels is dat m et die skopus van die belydenisskrif of ’n bepaalde leerstuk en m et sy eintlike gerigtheid rekening gehou moet word. Dit is die sentrale m om ent w aarom heen die res van die belydenisskrif of leerstuk g e stru k tu reer en gevorm word. Die periferiese is nie van minder belang nie, en kan ook nie willekeurig verwaarloos of weggelaat word nie (vgl. Pont, 1985:525- 526). 0 n s hoef nie die standpunt van ’n letterlike binding en die standpunt dat tussen sentrum en periferie onderskei m oet word teen m ekaar af te speel nie. Dit handel nie oor dieselfde saak nie. Om van die letterlike formuleringe van die belydenisskrifte weg te beweeg, open ’n gevaarlike pad. Dink byvoorbeeld aan die stryd tussen die liomo- ousiane en die homoi-ousiane w aar die verlossingsleer van een lettertjie, naamlik ’n enkele "i" afgehang het. Aan die ander kant m oet ons ook daarm ee versigtig wees, anders beteken dit dat artik el 4 van die N ederlandse G eloofsbelydenis ’n groot verleentheid sal veroorsaak. Sommige teoloe (Du Toit, 1965:79-80; Polman, 1973:11; Van der W esthuizen, 1982:71; D u v en ag e, 1965:574-575; 1971:32-33) m een d at ons o n s b in d in g a an die belydenisskrifte op ’n quatenus-wy^e moet verstaan, om dat dit feilbare mensewerk is. Hoewel die D ordtse sinode se standpunt was om jou aan geen menslike geskrifte te bind nie, m aar aan die W oord van God alleen {non ulla scriptura hum ana sed solum Dei Verba), soos ons dit ook in artikel 7 van die Nederlandse Geloofsbelydenis bely, is dit ook w aar d at die o n d e rtek en a ar van die ondertekeningsform ulier nie m aar willekeurig kan leer en verkondig wat met die belydenisskrifte in stryd is nie. 5. DIE STRYD RON DOM D IE BIND EN DE KRAG VAN BELYDENISSKRIFTF; Pont (1985:525) praat ook van die onderskeiding sentrum en periferie, m aar voeg by dat dit nie beteken dat die periferiese van m inder belang is nie. Van der W alt (1990:18) onderskei - veral as gevolg van die problem e in artikel 4 van die N ederlandse Geloofsbelydenis - tussen die letterlike woorde en die bedoeling wat In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 89 Die aard en gesag van die binding aan die hefydenisskrifte 6. B E D O E U N G VAN D IE BINDING AAN D IE BELYDENIS D it is belangrik en vanselfsprekend dat ’n saak veral teen die agtergrond van sy oorspronklike bedoeiing verstaan m oet word. Sonder om volledig daarop in te gaan, vestig ons die aandag op enkele belangrike feite insake die oorspronklike bedoeiing van die ondertekeningsform ulier. (Vir ’n goeie oorsig oor die ontstaansgeskiedenis hiervan, verwys ons na Bouwman, 1934:566-587). Calvyn het ook in hierdie opsig leiding gegee. Sy uitgangspunt ten opsigte van ’n belydenis was dat die kerk geen m ag ontvang het om ’n nuwe leer in te voer nie (Institusie, IV, 9, 13). Dit moet altyd aan die reël van die Skrif getoets word {Institusie, IV, 9, 8). Calvyn se standpunt was dat die kerk met en by die opstel van geloofsartikels uiters versigtig m oet wees, want die enigste gesagvolle waarheid is in die W oord van G od aan ons gegee. Die bedoeiing van die belydenisskrif is juis om die W oord aan die woord te stel, en om die kerk teen dwaling en leuen af te grens (vgl. Calvyn, Institusie, I, 13, 3-5; Plomp,1969:257). Die kerk m oet toesien dat die ware leer bewaar en beskerm word, ’n Belydenisskrif is deur Calvyn gesien as ’n sam evatting van die leer. Dit blyk duidelik uit sy skrywe in 1548 aan Seymour, hertog van Som erset. In hierdie brief skrywe hy ook aan^hom dat dit noodsaaklik is dat die predikante hulle aan ’n skriftelike vorm van die leer m oet bind. Hy gee drie redes daarvoor: eerstens om onkunde teen te gaan, om die ooreen- stemming en eenheid in die leer in alle kerke beter tot uitdrukking te bring, en derdens "om de nieuwsgierigheid en de verzinsels van lieden die alleen m aar vreem de dingen willen zeggen, de pas af te snijden" (aangehaal by Plomp, 1969:257). Pont (1982:10 e.v.) toon aan hoe die standpunt van Calvyn die Calvinistiese kerke gelei het om erns te m aak m et die bewaring van die ware leer van die kerk. Dit is belangrik om in gedagte te hou dat die eerste sinodes gedurende die sestiende eeu by die aanvang van die vergadering telkens opnuut vasgestel het of iets in die belydenis verander of gewysig m oet word. So was dit byvoorbeeld bepaal by die sinode van A ntw erpen in 1565 ten opsigte van die N ederlandse G eloofsbelydenis. mede in die historiese konteks gelees en verstaan m oet word. Die ondertekenaar het ’n etiese verantw oordelikheid om self sy ondernem ing by die ondertekening te handhaaf en sy belofte gestand te doen. Indien sy oortuiging deur studie (eksegese) en navorsing hom oortuig dat die W oord van God iets anders leer as wat die belydenisskrifte stel, is by vry en geroepe om op ’n kerkordelike m anier die kerklike weg daarm ee te gaan. Die saak waaroor dit gaan is immers belangriker as die mens self. Die ondertekeningsform ulier wil juis op hierdie kerkregtelike wyse in diens wees van die handhawing van die W oord (as die enigste reel van ons geloof). Dit bete­ ken nie gewetensdwang nie, want die ondertekenaar het die form ulier vrywillig onder- teken. Hy self het gekies om dit te doen en hy is vry om gravamen in te dien of om aan te toon w atter problem e hy ondervind. Handhawing van die belydenisskrifte moenie In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 90 A. le R. du Plooy verwar word m et fundamentalisme of Rooms-Katolisisme, of konfessionalisme nie. 7. N B R O E D E R U K E APPéL D ie stof w at ons in behandeling geneem het, bewys nie net die om vang, die lang geskiedenis en die ingew ikkeldheid van die probleem nie, m aar bewys ook dat die gereform eerde teologie krisistye belewe. Die rede hiervoor is dat juis die grondslag van die gereform eerde teologie, naamlik die W oord van G od soos ons dit bely volgens die belydenisskrifte, in gedrang is. W anneer God se W oord deur die woord van mense m edebepaal word en wanneer die leiding van die H eilige G ees in die o n tstaan en verstaan van die W oord en die belydenis ontkrag word, ontstaan ’n krisis in die gereform eerde teologie. Gaffin (1982:288) m aak ’n belangrike opm erking w anneer hy dit stel dat die weten- skaplike studie in die teologie m oet voortgaan, m aar dat die huidige Skrifkritiek te veel rus op die rasionele outonom iteit van die mens en sodoende die gesag van die Skrif ondermyn. Skrifkritiek en verw aarlosing van die bindende krag van die belydenisskrifte veroor- saak nie net spanning tussen die drie Afrikaanse kerkegem eenskappe nie, m aar kan ook lei tot verdere spanninge binne die geledere van een reform atoriese kerk of kerkverband. In die G ereform eerde kerklike w êreld w aar lidm ate en am psdraers aan die Drie Form uliere van Eenheid gebind is, rus daar ’n verpligting op professore en predikante teenoor die lidm ate om die belydenis te handhaaf. M uller (1980:230-244) wys op die noodsaak daarvan dat die predikers en die gem eentes 'n onderlinge verpligting jeens m ekaar het ten opsigte van die gemeenskaplike binding aan die konfessie. U it die geskiedenis van die gereform eerde standpunt is dit duidelik dat die Skrif en konfessie nie dualisties verstaan m oet word nie. Dit gaan om die een w aarheid van God. Indien iem and sou kon aantoon dat die belydenis nie die Skrif korrek nasê en interpreteer of verklaar nie, dan is die kerk geroep om sy belydenis in ooreenstem m ing met die Skrif (die eintlike regula fidei) te bring. Is dit nie vandag noodsaaklik dat die kerke aan die enkele problem e in die belydenis­ skrifte (vgl. artikel 4 en 35 van die N ederlandse Geloofsbelydenis) m oet aandag gee nie? 6. B E D O E U N G VAN D IE BINDING AAN D IE BELYDENIS In die verloop van die sestiende eeu is daar inderdaad aan enkele artikels daarvan verande- ringe aangebring totdat dit in 1618/19 finaal vasgestel is en bepaal is dat dit in alles met die W oord van G od ooreenstem (vgl.Pont, 1981:62,241). In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 91 Die aard en gesag van die binding aan die befydenisskrifte 7. N B R O E D E R U K E APPéL H et hierdie problem e nie al te veel aanleiding gegee tot ’n neiging om m et onaanvaarbare onderskeidinge te kom nie, soos byvoorbeeld die standpunt dat ons slegs aan die intensie van die belydenis gebonde sou wees. erke van Jesus Christus is geroep om m et toewyding en diens die gesonde leer te Die kerke van Jesus Christus is geroep om m et toewyding en diens die gesonde leer te Die kerke van Jesus Christus is geroep om m et toewyding en diens die gesonde lee In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 92 92 A. le R du Plooy bewaar. Die kerk is en bly ’n pilaar en grondslag van die waarheid (1 Tim oteus 3:15). 8. B IBLIO G RA FIE 29-52.) B O SM A N , H .L., H O F M E Y R , J.W ., S C H E F L E R , E .H ., V AN E E D E N , U . & VAN N IE K E R K , E. 1987. D ie N ederlandse Geloofsbclydenis: onlstaan, Skrifgebruik en gcbruik. Pretoria : Unisa. y g B O TH A , S.J. 1982. D ie belydenis in kerkregtelikc verband in die N Afrika. H ervonnde Teologiese Studies, 38(2&3) : 30-44. B O TH A , S.J. 1982. D ie belydenis in kerkregtelikc verband in die N cderduitsch H crvorrade Kerk van Afrika. H ervonnde Teologiese Studies, 38(2&3) : 30-44. g BO UW M A N , H. 1934. (iercform eerd K crkrecht. K am pcn ; Kok. B R EY TEN B A C H , A.P.B. l ‘J82. D ie bclydcnis in herm cneuticsc verband. H en'onnde Teologiese Studies, 38(2&3):45-51. ( ) B U Y T E N D A C H , F.W . 1969. A spcktc van die v o rm /in h o u d -p ro b le m atiek m et b elrck k in g to t die organicse Skrifinspirasic in die nuwerc G creform ccrde Teologie in N ederland. Potehefstroom . 578 p. (Procfskrif (Th.D .) - PU vir C H O .) CALVYN, J. s.j. Institutic of de onderwijzing in de Christelijke religic. A m sterdam : Bottenburg. CALVYN, J. 1846. C om m entary on a harm ony of the evangelists, M atthew , M ark and Luke. (Tra CALVYN, J. 1846. C om m entary on a harm ony of the evangelists, M atthew , M ark and Luke. (Translator Pringle, W .) Edinburgh : The Calvin translation socicty. Pringle, W .) Edinburgh : The Calvin translation socicty. C O E T Z E E , C.F.C. l ‘)88. D ie interpretasie van die bclydcnis. (In De Bruyn, P J., samest. W aar die paaie saamwixin. Potehefstroom : PTP. p. 25-38.) p ) C O E T Z E E , P J . 1970. D ie binding van die konfessic. In die Skrijlig,i(\(>):‘) - n , D escm \xi. D E IST , F. 1986. D ie wa van U ssa oftcw el Jo h an n es du Plessis en die belydcnisskrifte. 8. B IBLIO G RA FIE A NO N . 1980. G od met ons: over de aard van hct Schriftgezag. Lcusden : D eputaten Inform atiedienst. A R N T Z E N , M J . 1984. Schriflgezag of Iraditie? (In D oum a, J. red. Bczield verband. Kam pcn : Kok. p. M 3 .) NO N . 1980. G od met ons: over de aard van hct Schriftgezag. Lcusden : D eputaten Inform atiedienst. A NO N . 1980. G od met ons: over de aard van hct Schriftgezag. Lcusden : D eputaten Inform atiedienst. A R N T Z E N , M J . 1984. Schriflgezag of Iraditie? (In D oum a, J. red. Bczield verband. Kam pcn : Kok p. M 3 .) p ) A U U U ST IJN , C. 1969. Kerk en belijdcnLs. K ampcn : Kok. A U U U ST IJN , C. 1969. Kerk en belijdcnLs. K ampcn : Kok BA RR J 1984 Fundam entalism London : SCM A RR, J. 1984. Fundam entalism . London : SCM. BA RTH , K. 1935. D ie kirchliche Dogmatik. Dl. 1. M unchcn : Kaiser. BAVINCK, H. 1928. (iereform eerde Dogm atiek. Dl. 1. Kam pcn : Kok. BAVINCK, H. 1930. G ercform eerde Dogm atiek. Dl. 4. Kam pcn : Kok. B ER K H O F, H. 1960. Ciod, vcrorwerp van wclenschap? Nijkerk : Callenbach. B ER K O U W ER , G .C. 1963. V ragen rondom de bclijdcnis. Gereformeerd Theologisch Tijdschrifi, 63 : 1- 41 BO SM A N, H.L. 1987. Die historiese w ortels van die Skrifgebruik in die N ederlandse Geloofsbelydcnis. (In B osm an, H .L., H ofm eyr, J.W ., Schefler, E.H ., V an E edcn, I.J. & Van N iekerk, E. Die N ederlandse CJeloofsbelydenis: onlstaan, Skrifgebruik en gcbruik. Pretoria : Unisa. p. 29-52.) BO SM A N, H.L. 1987. Die historiese w ortels van die Skrifgebruik in die N ederlandse Geloofsbelydcnis. (In B osm an, H .L., H ofm eyr, J.W ., Schefler, E.H ., V an E edcn, I.J. & Van N iekerk, E. Die N ederlandse CJeloofsbelydenis: onlstaan, Skrifgebruik en gcbruik. Pretoria : Unisa. p. , 9 9 H A N D E L IN G E V A N D IE T U S S E N K E R K L IK E K O M M ISS IE V A N D IE D R IE A FR IK A A N S E SU STE R K E R K E , 1982-1989. H A N D E L IN G E V A N D IE T U S S E N K E R K L IK E K O M M ISS IE V A N D IE D R IE A FR IK A A N S E SU STE R K E R K E , 1982-1989. , HEYNS, J A . & Jonker, W .D. 1974. O p weg met die teologie. Pretoria : N.G. K erkbockhandel. K ER K O R D E G E R E F O R M E E R D E K ER K E IN SU ID -A FRIK A . K ERKSAAK, 1932. D ie kerksaak tussen prof. J. du Plessis en die Ned. G eref. Kerk in Suid-Afrika. ’n W oordelikse verslag van die verrigtinge m et die uit.spraak in die H ooggeregshof, K aapstad, N ovem ber-D esem ber 1931. K aapstad : Nasionale Pers. p KoNIG, A. 1966. D ie H eilige Skrif en die D rie Form ulierc van Eenheid. Ned. Geref. Teologiese Tydskrif, p. 21-29, Januarie. p , K U ITER T, H.M . 1972. Om en om. Kampen : Kok. p K U ITER T, H.M . 1972. Om en om. Kampen : Kok. K U Y PER , A. 1884. T ractaat van de Reform atie der Kerken. A m sterdam : H oveker en Zoon. M uLLER, H.M . 1980. Lehrverpflichtung und Gewissensfreiheit. Kerygma und D ogma, 26 ; 230-244. N A U T A , D. 1969. D e v e rb in d e n d e k rach i van de b e lijd e n issc h rifte n . V erh an d elin g ov formulierkwestie in de negentiende eeuw in N ederland. K am pen : Kok. g PLOM P, J. 1%9. De kerkelijke tucht bij Calvijn. K am pen : Kok. POLM AN, A D R. s.j. O nze Nederland.sche (ieUxifsbelijdenis. Dl. 1. F ra n e k e r: Wever. POLM AN, A .D .R. 1973. De outoriteit van de belijdenis. /n die 7(27): 6-11, Septem ber. PON T, A .D . 1981. D ie historiese agtergronde van ons kerklike reg. A kadem iese handboeke, deel I. Pretoria : H A U M . PO>JT, A.D. 1982. Die bclydenis in historiese verband. Hen'ormde Teologiese Studies, PON T, A .D. 1985. 8. B IBLIO G RA FIE Theologia Evangelica, X I X ( l) : 36-65, M aart. D E KLERK, B J. 1937. V orm e en karakler van die biblisisme. A m sterdam . 302 p. (Procfskrif (Th.D .) - Vrije Universiteit van A m sterdam .) D U T O IT , S. 1965. T ussen verstarring en vcrw arring, tradisie-bclydenisskrif. Ned. Geref. Teologiese Tydskrif, 6 (2 ): 75-80, M aart. EN A G E , S.C.W . 1965. Vryheid cn gebondenhcid in die teologie. iCoers. X X X II(ll):561-582, M ei. D U V EN A G E , S.C.W . 1965. Vryheid cn gebondenhcid in die teologie. iCoers. X X X II(ll):561-582, M ei. D U V EN A G E , S.C.W. 1971. O nderlinge verhouding van Skrif cn bclydcnis. In die Skriflig, 5 ( \9 ) : Septem ber. D U V EN A G E , S.C.W. 1971. O nderlinge verhouding van Skrif cn bclydcnis. In die Skriflig, 5 ( \9 ) : Septem ber. (iA F F IN , R.B. 1982. O ld A m sterdam and inerrancy? The W estminster T heoloffcalJoum al, X L \ \ ( 2 ) : 250-289.. (JE R E F O R M E E R D E K ER K E IN SU ID -A FR IK A . 1980. K erkorde. Potehefstroom : A dm inistraticw c Buro. G R A FFM A N N , H . 1961. G eschiehte der Entstehung und M ethodik des U nterriehts im H eidclbergcr K atechismus. Neukirchcn : N eukirchcner Verlag. In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 93 Die aard en gesag van die binding aan die befydenisskrifte G R O S H E ID E , F.W. 1940. H et leven bij de Belijdenisschriften. G erefonneerd Theologisch Tijdschrifl'. 145-164, April. G R O S H E ID E , F.W. 1940. H et leven bij de Belijdenisschriften. G erefonneerd Theologisch Tijdschrifl'. 145-164, April. p H O F S T E D E D E G R O O T , F. 1834. 8. B IBLIO G RA FIE G e d a c h te n over de besch u ld ig in g , le g en d e le c ra a rs d c r N ederlandschc H crvorm de K crk in deze dagen opcnlijk ingebracht, dat zij hunnc eed broken, door af te wijken van de leer hunner kerk, die zij beloofd hebbcn te zullen houden. G roningen : Smit. p H O F S T E D E D E G R O O T , F. 1834. G e d a c h te n over de besch u ld ig in g , le g en d e le c ra a rs d c r N ederlandschc H crvorm de K crk in deze dagen opcnlijk ingebracht, dat zij hunnc eed broken, door af te wijken van de leer hunner kerk, die zij beloofd hebbcn te zullen houden. G roningen : Smit. H A N D ELIN G E VAN D IE N ASIO N A LE SINO D ES VAN D IE GKSA, 1945 en 1946. kyk y NASIO NA LE SIN O D E GKSA, 1945 en 1946. In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 , 9 9 H A N D E L IN G E V A N D IE T U S S E N K E R K L IK E K O M M ISS IE V A N D IE D R IE A FR IK A A N S E SU STE R K E R K E , 1982-1989. 14-28.) VAN N IE K E R K , E. 1987. D ie h erm en eu tiese sleutel van die N ederlandse G eloofsbelydenis. (In B osnian, H.L. el al. D ie N ederlandse G eloofsbelydenis : ontstaan, Skrifgebruik en gebruik. Pretoria : U nisa. p. 14-28.) p ) V A N 't SPIJK ER , W. 1990. M arginaal? De Wekker, 99(43);375, Augustus. , 99 g W , 99( ); , g VAN T O O R E N E N B E R G E N , J J . 1895. De symbolische schriften der N ederlandsche H ervorm de Kerk in zuiveren kritisch bcw erkten tekst haar aangeboden tot wettig gebruik. U tre c h t: Kemink. g ( ) g VAN T O O R E N E N B E R G E N , J J . 1895. De symbolische schriften der N ederlandsche H ervorm de Kerk in zuiveren kritisch bcw erkten tekst haar aangeboden tot wettig gebruik. U tre c h t: Kemink. g g g V A N W Y K ,J.H . 1974. Die vraag n a ’n nuwe belydenisskrif. /n die S*/7y7<i, 8(32):22-33, D esem ber g g g Y K ,J.H . 1974. Die vraag n a ’n nuwe belydenisskrif. /n die S*/7y7<i, 8(32):22-33, D esem ber. V A N W Y K ,J.H . 1974. Die vraag n a n nuwe belydenisskrif. /n die S /7y7 i, 8(32):22 33, D esem ber. V E L E M A , W .H . 1981. H et rap p o rt ’G od m et ons ... over de a a rd van h et Schriftgezag" van de G ereform eerde K erken in N ederland. In die Skriflig, 15(60):4-23, D esem ber. V E L E M A , W .H . 1981. H et rap p o rt ’G od m et ons ... over de a a rd van h et Schriftgezag" van de G ereform eerde K erken in N ederland. In die Skriflig, 15(60):4-23, D esem ber. f g V O LTEN , H. 1962. R ondom het belijden der kerk. K am pen : Kok. j p VOS, G.J. 1886. G rocn van P rinsterer en zijn tijd. I. 1800-1857. Studien en schetsen op het gebied der vaderlandsche kerkgcschicdenis. D o rd rech t: Revers. VOS, G.J. 1886. , 9 9 H A N D E L IN G E V A N D IE T U S S E N K E R K L IK E K O M M ISS IE V A N D IE D R IE A FR IK A A N S E SU STE R K E R K E , 1982-1989. D ie D oleansie 1886 - ’n oorw inning of interm ezzo? In die Sknflig, 20(80) : 18-24, D esem ber. ( ) VAN D E R W ALT, J.J. 1990. D ie Bybel en die belydenis. D ie Kerkblad, 92(2838): 17-19, 7 M aart. VAN D E R W ALT, J.J. 1990. D ie Bybel en die belydenis. D ie Kerkblad, 92(2838): 17-19, 7 M aart. V AN D E R W E S T H U IZ E N , H .G . 1982. D ie belydenis en vernuw ing of hernuw ing. H en o rm d e Teologiese Studies, 3 8(2& 3): 62-76. , y y , ( ) , V AN D E R W E S T H U IZ E N , H .G . 1982. D ie belydenis en vernuw ing of hernuw ing. H en o rm d e Teologiese Studies, 3 8(2& 3): 62-76. y y V AN D E R W E S T H U IZ E N , H .G . 1982. D ie belydenis en vernuw ing of hernuw ing. H en o rm d e Teologiese Studies, 3 8(2& 3): 62-76. g V AN D E V E N T E R , L. & K oN IG , A. 1989. S krifbeskouing en S krifgebruik - verskuiw inge soos gereflek teer in die diskussie oor die plek van die vrou in gereform eerde kerke. Ned. Geref. Teologiese Tydskrif, X X X (3 ): 300-311, Julie. V AN D E V E N T E R , L. & K oN IG , A. 1989. S krifbeskouing en S krifgebruik - verskuiw inge soos gereflek teer in die diskussie oor die plek van die vrou in gereform eerde kerke. Ned. Geref. Teologiese Tydskrif, X X X (3 ): 300-311, Julie. g y f ( ) VAN G E N D E R E N , J. 1975. Confessie en theologie. Kam pen : Kok. g y f VAN G E N D E R E N , J. 1975. Confessie en theologie. Kam pen : Kok. VAN N IE K E R K , E. 1987. D ie h erm en eu tiese sleutel van die N ederlandse G eloofsbelydenis. (In B osnian, H.L. el al. D ie N ederlandse G eloofsbelydenis : ontstaan, Skrifgebruik en gebruik. Pretoria : U nisa. p. , 9 9 H A N D E L IN G E V A N D IE T U S S E N K E R K L IK E K O M M ISS IE V A N D IE D R IE A FR IK A A N S E SU STE R K E R K E , 1982-1989. D ie funksie van die belydenis en die dogm a in die struktuur van die N ederduitsch H ervorm de Kerk en die im plikasies daarvan vir die predikant. H en’onnde Teologiese Sludics, 41 (4 ): 519-546, O ktober. R ID D ER BO S, H.N. 1968. H et W oord, het rijk en onze verlegenheid. K am pen : Kok. R O SSO U W , P.J. 1989. A m p by R om e : V atikanum II en daarna. N ed. Geref. Teologiese Tyd.ikrif, X X X (4 ): 498-512, Septem ber. p R U NIA , K. 1959. The authority of the confession. Reformed Theological Review, 18 : 6-20. SC H U LZ E, L.F. 1978. G eloof deur die eeue. Pretoria : N.G. K erkbcekhandel. «r-H IlI 7 E , I. F. 1988. D ie kategism usprediking in die kri.sis. In die Skriflig, 22(8S) Decem ber. S PO E L ST R A , B. 1989, G erefo rm c erd e kerkreg en kerkregering. ’n H andbook by die K erkorde. H am m an skraal: Teologiese Skool van die GKSA. TO O R N V LIE T, G. 1949. D e w aarde van dogm a en dogmatiek. (In Berkouw er, G.C. & Toornvliet, G., reds. H et dogm a der kerk. G roningen : Jan H aan. p. 7-29.) g g p TR IM P, C. 1985. M oderne Schriftbeschouwing. /n die 19(75): 16-22, Septem ber. VAN A A R D E , A. 1985. Skrifgebruik : H erm eneutiese riglyno. H ervormde Teologiese Studies, 4 1 (4 ): 547-577, O ktober. VAN B R U G G E N , J. 1971. H et am en der kerk. Do N ederlandso goloofsbelijdenis toegelicht. G oes : O osterbaan & Le Cointre. VAN D E R LIN D E, G .P.L. 1975. D ie huidige stand van die belydenis in die G ereform eerdo Kerken in N ederland. In die Skriflig 9(33): 2-39, M aart. 94 In die Skriflig 25(1) 1991:71-95 A. le R. du Plooy VAN D E R L IN D E , G .P.L . 1979. D ie na-oorlogse onlw ikkeling van die G erefo rm eerd e K erken in N ederland. In die Sknflig, 13(51): 36-51, Septem ber. f g, ( ) , p VAN D E R L IN D E , G .P.L . 1986. , 9 9 H A N D E L IN G E V A N D IE T U S S E N K E R K L IK E K O M M ISS IE V A N D IE D R IE A FR IK A A N S E SU STE R K E R K E , 1982-1989. G rocn van P rinsterer en zijn tijd. I. 1800-1857. Studien en schetsen op het gebied der vaderlandsche kerkgcschicdenis. D o rd rech t: Revers. 95

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1366/1642

Afrikaans

BOEKBESPREKINGS SPYKMAN, G J. 1991. Spectacles. Biblical Perspectives on Christian Scholarship. Scientific Contributions of the PU for CHE, J2.7. Reprint. p Potchcfslroom : Potchcfslroom University for CHE. 89 p. RIO. Resensent: L.F. Schulze (Dept. Dogmatologie en Ekklesiologie, PUCHO) Boekhesprekings Scripture points to the one Word, the constant and abiding revelation of G od’s unchanging law for life in this world. That single Word manifests itself, however, in three forms or modes. Thus we arrive at the three fold Word of God. Scripture points to the one Word, the constant and abiding revelation of G od’s unchanging law for life in this world. That single Word manifests itself, however, in three forms or modes. Thus we arrive at the three fold Word of God. Die skrywer meen dat hierdie opvatting ’n verdere konseptualisering van die ryk erfenis van die gereformeerde tradisie is, en dien om allerlei dualismes hok te slaan (bv. dié van algemene en besondere openbaring) en met onder andere ’n beroep op Matteus 4:4 begrond kan word. Op hierdie hoofstuk word later teruggekom. The "Creation Order” (hfst. 4) word omskryf as "the permanent and normative environ­ ment for man’s life in the world” (p. 20) en vorm die grondslag vir alle wetenskap. Hoewel die gedagte van wetmatigheid ingebed lê in Spykman se aksent op die orde van die skepping (vgl. "his creational laws", p. 20, par. 2), mis ek tog die onderskeiding tussen wet en norm in hierdie hoofstuk. Spykman se stelling "(i)t is our calling to see to it that the structures of creation answer obediently to God’s structures for creation” (p. 20) impliseer dat ‘strukture’ normatief is. In die voigende paragraaf betoog hy dat ons (mense) "structurally" alles gemeenskaplik het omdat ons in die één wêreld leef wat aan God se "creational laws" onderworpe is. As die skeppingsorde wetmatig is, word ons roeping, soos in die vorige paragraaf beskryf, problematics. Dit toon dat sy onderskeiding tussen strukture van en vir die skepping nie duidelik genoeg aan die leser oorgedra word nie. Daarenteen is sy voigende belangrike onderskeiding, naamlik dié tussen struktuur en rigting, duidelik en ter sake. Spykman se vertrekpunte (p. 21-22) is Bybels verantwoord: dat God uit niks geskep het, dat die skepping oorspronklik goed was maar nou onder die gevolge van die sonde ly en dat die mens kernopdragte ontvang het waaraan in die loop van die geskiedenis verskillende gestaltes gegee is. Die opdragte aan die mens en die historiese vergestal- tings daarvan word in die res van die hoofstuk breer uitgewerk. Hoofstuk 5 is getitel ”A Model of Man". Resensent: L.F. Schulze (Dept. Dogmatologie en Ekklesiologie, PUCHO) Gedurende 1983 bet prof. Gordon Spykman die PU vir CHO as gasdosent besoek. Die voordragte wat hy by daardie geleentheid gehou het, is in hierdie werkie saamgevat en in 1985 gepubliseer. In 1991 is dit herdruk. Die boek is in populêr-wetenskaplike trant geskryf, lees maklik en is toeganklik vir almal wat in die belangrike saak van Christelike wetenskap belangstel. Hoofstuk 1 dra die titel "Five Historic Views on Christian Scholarship”, waarin die outeur by H. R. Niebuhr se analise in Christ and Culture aansluit. Die vyf verskillende visies op die verhouding tussen godsdiens en kultuur (resp. Bybel en wetenskap) word getipeer en beskryf as dié van opposisie, akkommodasie, dualisme, paradoks en reforma.sie. Spykman lewer grondige kritiek op die inherente dualisme van die eerste vier opvattings en sluit self by laasgenoemde model aan. In "Four Contemporary Views on Christian Scholarship” (hfst. 2) word die huidige invloed van die Verligting en in besonder van Kant bespreek soos dit in die opvattings van compartmentalists, concordists, externalists en integralists na vore kom (hierdie terme lyk vreemd in ’n Afrikaanse baadjie, veral die laaste twee). Hy kies self vir laasgenoemde standpunt en bepleit ’n siening van wetenskap as ’n integrale geheel: 'Those standing in this tradition call for the inner reformation not only of theology, but of philosophy as well and, all the other sciences:” Alle wetenskappe moet bevry word van "the stranglehold of alien ideologies and be restored as an avenue of Kingdom service" (p. 9). In hoofstuk 3, ”The Word of God", waarsku hy teen ’n reduksie van die Woord van God tot óf Christus óf die Bybel óf die skepping en sê: ” ... Scripture itself points to realities beyond itself which it also identifies as Word of God - namely, God’s Word for creation and his Word incarnate in Jesus Christ” (p. 11-12). Daarom pleit hy vir die opvatting van ’n ‘drievoudige Woord’ {three-fold Word). Die Woord van God is "like a triple variation on the same tune" (p. 12-13). Spykman verduidelik dit soos volg (p. 13): 423 In die Skriflig 26(3) 1992:423-436 Boekhesprekings Scripture points to the one Word, the constant and abiding revelation of G od’s unchanging law for life in this world. That single Word manifests itself, however, in three forms or modes. Thus we arrive at the three fold Word of God. Resensent: L.F. Schulze (Dept. Dogmatologie en Ekklesiologie, PUCHO) Die skrywer toon oortuigend aan dat die selfkennis van die mens vandag vaag is; dat die mens in ’n identiteitskrisis verkeer as gevolg van uiteenlopende mensbeskouings (p. 32-34). In sy rekonstruksie van die regte mensopvatting word vier Bybelse riglyne as uitgangspunte geneem: die mens as religi- euse wese; die mens as beeld van God; die mens in die amp en laastens die "make-up” van die mens (liggaam/siel). In hierdie hoofstuk word behartigenswaardige dinge gesê. Hier ontstaan egter ook vrae. Die eerste vraag is of die skrywer in sy bespreking van die mens as beeld van God nie tog deur die moderne funksionalistiese mensopvatting beinvloed is nie. Ons tyd het ’n afkeer van die metafiese en ontologiese denke as ’n verbygegane (Griekse) fase in die Westerse kultuur. lets van die moderne denkklimaat word reeds duidelik in die opskrif waar oor die mens as beeld gehandel word: die mense is "Imagers of God" (p. 36). Verder word die "imagery of man as image of God" soos volg omskryf: "We are to be God’s representative in the creation. God concretizes his presence by assigning 424 In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 Boekbesprekings us to our posts" (p. 37). (Tussen hakies: dit klop met die 1983-vertaling van Genesis 1:26: "Korn Ons maak die mens as ons verteenwoordiger, ons beeld Twee para- grawe verder word dit kategories gestel: "The image of God in man should, therefore, not be thought of as some onlic quality in man which corresponds to a similar ontic quality in God" (p. 37 - my kursivering). Die afwysing van die ontiese en die keuse vir ’n relasionele beskouing (naas die funksionele) word nogeens duidelik gestel: We discover what imaging God means by looking outside ourselves. It too is a referential idea. It speaks of a living set of relationships ... From this it is clear that the imago Dei should not be construed as a static entity which we share with God, but as dynamic interaction between covenantal partners ... Accordingly more vocational and functional concepts are preferable (eerstc kursivering myne). Bogenoemde opvatting konfronteer ons met ’n hele aantal teologiese probleme. By wyse van kritiese opmerkings word dit tot drie ooglopende besware beperk. Bogenoemde opvatting konfronteer ons met ’n hele aantal teologiese probleme. By wyse van kritiese opmerkings word dit tot drie ooglopende besware beperk. Resensent: L.F. Schulze (Dept. Dogmatologie en Ekklesiologie, PUCHO) * Die handeling om God a f te beeld kom nêrens ten opsigte van die mens in die Bybel voor nie. Die mens is dus nie (funksioneel) imager (afbeelder, verbeelder, weerkaatser) van God nie maar is beeld (gelykenis) van God (Gen. 1:26,27; 5:1; 9:6; 1 Kor. 11:7; Jak. 3:9). * Die verskyning van klein Set kan lig op ons probleem werp. Ons lees dat Adam, toe hy 130 jaar oud was "’n seun verwek (het) na sy gelykenis, na sy ewebeeld, en hom Set genoem" het (Gen. 5:3). Hier gebruik die skrywer van Genesis dieselfde twee woorde as in Genesis 1:26 en ruil net die voorsetsels by die woorde om. Daarmee word nie gesê dat Set die ‘verteenwoordiger’ van sy pa was of dinge namens sy pa gedoen het nie maar bloot dat hy sy pa se seun was (vader-kind- verhouding) en dat hy as kind soos sy pa gelyk het. * Die verskyning van klein Set kan lig op ons probleem werp. Ons lees dat Adam, toe hy 130 jaar oud was "’n seun verwek (het) na sy gelykenis, na sy ewebeeld, en hom Set genoem" het (Gen. 5:3). Hier gebruik die skrywer van Genesis dieselfde twee woorde as in Genesis 1:26 en ruil net die voorsetsels by die woorde om. Daarmee word nie gesê dat Set die ‘verteenwoordiger’ van sy pa was of dinge namens sy pa gedoen het nie maar bloot dat hy sy pa se seun was (vader-kind- verhouding) en dat hy as kind soos sy pa gelyk het. * Die formulering van dit wat ons glo, beklemtoon in navolging van die Skrif net die ‘ontiese’ kwaliteite van die mens en die ‘relasionele’ wat daarmee verbind is: "Hy het hom volgens sy beeld en gelykenis gemaak en gevorm, dit wil sê goed, regver- dig en heilig, sodat hy met sy wil in alles met die wil van God kon ooreenstem" (art. 14 NGB); "God het die mens goed en na sy ewebeeld geskep. Dit beteken: in ware geregtigheid en heiligheid, sodat hy God, sy Skepper, reg kon ken, Hom van harte kon liefhê en saam met Hom in die ewige saligheid kon lewe om Hom te loof en te prys" (HK Son. 3, antw. 6); "Die mens is van die begin af na die beeld van God geskep. Verstandelik was hy toegerus met ware en heilsame kennis van sy Skepper en van geestelike sake. us to our posts" (p. 37). (Tussen hakies: dit klop met die 1983-vertaling van Genesis 1:26: "Korn Ons maak die mens as ons verteenwoordiger, ons beeld Twee para- grawe verder word dit kategories gestel: "The image of God in man should, therefore, not be thought of as some onlic quality in man which corresponds to a similar ontic quality in God" (p. 37 - my kursivering). Die afwysing van die ontiese en die keuse vir ’n relasionele beskouing (naas die funksionele) word nogeens duidelik gestel: Resensent: L.F. Schulze (Dept. Dogmatologie en Ekklesiologie, PUCHO) In sy wil en hart was hy met geregtigheid toegerus, en sy hele gesindheid was suiwer. Hy was dus volkome heilig" (Dordtse Leerreels 3/4, 1). So weerklink in die formulering van die inhoud van ons geloof die ‘ontiese’ kwaliteite van kennis, geregtigheid en heiligheid (kyk Ef. 4:24, Kol. 3:10, 2 Kor. 3:18) en die Vader-kindverhouding wat daarmee gepaard gaan (iets wat in die "dynamic interaction between covenantal partners” bloot herstel is). Opmerklik is dat ons belydenis nêrens die funksionele noem nie. Natuurlik kan, in 425 In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 Boekbesprekings die gees van die tyd, die ‘ontologiese’ formulering van die belydenissiirifte van die 16de en 17de eeu as ‘oudmodies’ afwys word. Maar dan moet daar minstens ’n fundering gebied word op grond waarvan die mens ná die sondeval weer in ’n ver- bondsverhouding met God opgeneem is (vgl. Deut 14:1) en waarom hy oor die skepping kon heers (Gen. 1:27). ’n Tweede vraag is of die skrywer se vrees vir ’n dualistiese mensbeskouing hem nie tot die ander uiterste van ’n monistiese beskouing bring nie. Die anti-duaiistiese mensbe­ skouing was reeds in die jare vyftig in sekere kringe van vrygemaaktes (bv. by B. Telder) in omloop en is niks nuuts nie. Die uitsluitlike aksent op die mens as eenheid van liggaam en siel kan op sy beurt óók nie aan al die Skrifgegewens reg doen nie (bv. Matt. 10:28; Luk. 23:43; Op. 6:9). In hoofstuk ses kom Bybelse hermeneutiek ter sprake. Spykman se aansluiting by die gereformeerde konfessies se siening van die aard van die Skrifgesag en sy pleidooi vir ’n konfessionele hermeneutiek as teëgif teen moralisme, kan beaam word. Die laaste hoofstuk bevat insiggewende rigtingwysers vir akademiese inrigtings (bv. ten opsigte van onderrig en navorsing). My grootste beswaar lê by Spykman se siening van die "drievoudige Woord" van God (vgl. hfst. 3). Ek meen dat die gelykstelling van Woord en openharing ten grondslag aan die visie lê. Die gelykstelling word telkens in sy betoog sigbaar, byvoorbeeid wanneer hy van die Hervormers opmerk: "They did not mean that only Scripture is the Word (revelation) of God" (p. 11), en as hy later (p. 13) die "one Word" omskryf as "the constant and abiding revelation of God’s unchanging law for life ..." (my kursivering). Soms word skepping en Woord onderskei: "God’s word for creation" (p. Resensent: L.F. Schulze (Dept. Dogmatologie en Ekklesiologie, PUCHO) 11-12); soms word die begrippe geïdentifiseer en word die skepping ’n gestalte van die Woord: "In each case the Word of God suffers a severe reduction, being reduced to either Christ or the Bible or creation" (p. 12). Die eksegetiese begronding van die ‘drievoudige’ Woord met behulp van Matteus 4:4 is onoortuigend. Ook sy beroep op artikel 2 NGB kan nie gehandhaaf word nie. Hy sê dat daar gepraat word van "‘two Books’: the most elegant book of nature ... and the Book of the prophets and apostles" (p. 12). Die artikel praat egter van twee middele waardeur ons God ken: "Ten eerste deur middel van die skepping ...". Die skepping word dan metafories as boek omskryf: "Dit is immers voor ons oe soos ’n mooi boek ..." Dan volg die duideliker openbaring - nou ’n letterlike boek: "Ten tweede maak Hy Horn deur sy heilige en Goddelike Woord nog duideliker en meer volkome aan ons bekend Die artikel onderskei dus duidelik tussen skepping en Skrif as twee open- baringsmiddele. Dit blyk dat ’n mens slegs deur verwarring van metafoor en realiteit (vgl. ook Christus as "Woord" van God) by ’n drievoudige opvatting van die Woord kan uitkom. ’ 426 In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 Boekbesprekings My eksem plaar van Spykman se Spectacles is nie baie stewig gebind nie, bevat ’n duplikaat van bladsye 25 en 26 en is soms dof afgedruk en moeilik leesbaar (bv. p. 40). Die boek word aanbeveel om oor die Christelike wetenskap te besin - ’n besinning wat moet lei tot die besef dat ons as gelowige wetenskaplikes mekaar nodig bet en dat verskillende aksente deur gesprek uitgestryk moet word. Ons kan dit eenvoudig nie bekostig dat verskillende aksentuerings ons van mekaar vervreem nie. WOLTERS, A.M. 1991. Die skepping herwin. Bybelse grondsiae vir ’n reformatoriese lewensbeskouing. Polchcfstroom : Instituui vir Reformatoriese Studies. 98 bl. Prys: R15. WOLTERS, A.M. 1991. Die skepping herwin. Bybelse grondsiae vir ’n reformatoriese lewensbeskouing. Polchcfstroom : Instituui vir Reformatoriese Studies. 98 bl. Prys: R15. Resensent: B. Duvenage (Gereformeerde Kerk Sasolburg-Grootfontein) Resensent: B. Duvenage (Gereformeerde Kerk Sasolburg-Grootfontein) Hierdie pubiikasie is ’n vertaling van die in reformatoriese kringe bekende skrywer, A. Wolters se geskrif Creation Regained. Die subtitel Byhelse grondsiae vir ’n reformatorie­ se lewensbeskouing, gee egter ’n meer omvattende beskrywing van die inhoud. In die eerste afdeling toon die skrywer aan dat elke mens 'n lewen.sbeskouing het wat deur verskillende faktore beinvloed word. Vir die Christen speel die Bybel ’n beslis- sende rol in die vorming van sy lewensbeskouing. Hy toon egter ook aan hoe ’n le­ wensbeskouing die basis vorm vir die beoefening van die verskillende wetenskappe, waaronder teologie en filosofie. In afdeling 2 beskryf Wolters hoe die Christen op grond van die Bybel na die skepping moet kyk om vaste patrone of strukture asook vaste wette wat die aard van die geskape dinge bepaal te ontdek. Dit is vir Wolters belangrik om in te sien dat God sy woord ook ten opsigte van die skepping gegee het en wel in die vorm van wette en norme. Daarby het die skepping nieteen.staande die sondeval bly voortbestaan. In navolging van Calvyn (en dit is jam­ mer dat die skrywer nie ook Stoker hierby noem nie) is dit belangrik om die "orde van die skepping" (47) voorop te stel - ’n feit wat impliseer dat die goeie orde wat God geskape het ook na die sondeval bly voortbestaan in die norme en wette wat hy vir die geskape dinge of skepsels gegee het. Dit is juis belangrik vir sy fundamentele stelling wat in hierdie geskrif gemaak word naamlik dat daar onderskei moet word tussen struktuur en rigting maar dat hierdie twee sake nie geskei moet word nie (48). Immers "die struktuur van die dinge kan nooit volkome uitgewis word deur ’n (verkeerde) rigting nie" (49). ie rigting het dan juis te doen met die invloed van die sonde in die skepping want n Die rigting het dan juis te doen met die invloed van die sonde in die skepping want nou In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 A ll Boekbesprekings kan enigiets gerig wees of in gehoorsaamheid aan God óf in ongehoorsaamheid. En hierdie gehoorsaamheid of ongehoorsaamheid raalc nie net mense nie, maar ook alle sake waarby die mens betrokke is soos tegnologie, kuiturele aktiw iteite, kuns, seksualiteit ensovoorts (48). In die 4de afdeling behandel die skrywer die verlossing in Christus en hier bring by veral die begrip koninkryk van God ter sprake - ’n begrip wat juis te doen het met die op God gerigte benadering, want die Bybelse lewensbeskouing "erken dat daar ’n werk- like stryd woed tussen God en sy teenstander, en wel cm die beheer van die skepping" (71). In die laaste afdeling gebruik die skrywer hierdie onderskeid tussen struktuur en rigting om verskillende praktiese implikasies te benadruk. Hy handel dan oor maat- skaplike vernuwing, persooniike vernuwing, seksualiteit en dans. Hierdie werkie het besondere meriete omdat dit die bekende onderskeidings in die Wysbegeerte op ’n Bybelse grondslag beredeneer met baie verwysings na die Bybei. Prakties word die betekenis van die basiese elem ente van ’n Christelike lewens­ beskouing in sy werking ook gepas geillustreer - ’n pluspunt van die benaderingswyse. ’n Verdere verdienstelike aspek van die publikasie is die eenvoudige trant waarin dit geskryf is - 'n aspek wat dit toeganklik maak vir iesers oor ’n wye gebied. Nie alleen studente sal hierby baat vind nie, maar ook onderwysers en ouers. Ten slotte moet ons melding maak van die goeie vertaling van prof. P.D. van der Walt asook die netjiese druk- en bindwerk, Ons kan die publikasie van harte aanbeveel by mense wat graag wil leer om selfstandig te dink en beslissings oor aktuele sake te neem. VAN DER WALT, B J. 1992. Venster o p die werlikheid. Pmchefstroom : IRS/PU vir CHO. 556 p. Frys: R50,00. Resensent: Kobus Smit (Departement Filosofie, UOVS.) VAN DER WALT, B J. 1992. Venster o p die werlikheid. Pmchefstroom : IRS/PU vir CHO. 556 p. Frys: R50,00. VAN DER WALT, B J. 1992. Venster o p die werlikheid. Pmchefstroom : IRS/PU vir CHO. 556 p. Frys: R50,00. Resensent: Kobus Smit (Departement Filosofie, UOVS.) Resensent: Kobus Smit (Departement Filosofie, UOVS.) Bennie van der Walt het waarskynlik meer gedoen as enig iemand anders in Suider- Afrika vir die uitbouing van die reformatoriese lewens- en wêreldbeskouing. Venster op die werklikheid is die mees resente produk van volgehoue navorsing op hierdie terrein, en kan getipeer word as ’n distillaat van die resultate uit die reformatoriese denkwêreld. Teologiese en filosofiese wydbelesenheid spreek uit die werk in sy geheel en die wens wat Van der Walt uit.spreek dat hierdie boek talle inspirerende perspektie- 428 In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 Boekbesprekings we vir sy lesers sal oopmaak, sal sonder twyfel bewaarheid word. Hy skryf bowendien in ’n taal en styl wat vir ’n bree publiek toeganklik is: wanneer dit kom by tegniese filo- sofiese taal is hy diskreet en gebruik hy meesal term e wat in ’n wyer verband verstaanbaar sal wees. Die styl waarin die laaste hoofstuk oor Christelike wetenskaps- beoefening aangebied word, kan dien as model vir enige filosofiese inleiding. In hierdie werk probeer Van der Walt om vir die student ’n brug te slaan tussen sy religieuse lewe en lewensbeskouing aan die een kant en lewensbeskouing en filosofie aan die ander kant. Implisiet het dit dan ook betekenis vir wetenskapsbeoefening in die algemeen. Die klem op die lewensbeskoulike is in ooreenstemming met die klem daarop in die wetenskapfilosofiese debat wat aan die gang is. Die boek is geskryf spesifiek vir die ‘groen’ eerstejaars in filosofie en bestaan uit dertien hoofstukke wat bedoel is om binne 14 weke afgehandel te word. Na ’n inlei- dende hoofstuk volg ’n ontleding van wat ’n lewensvisie (die term wat hy verkies) is (hoofstukke 1 en 2) dan ’n hoofstuk oor God se openbaring en in hoofstuk 4 word die reformatoriese visie met ander lewensvisies vergelyk en die tweeterreineleer skerp- krities ontleed. Hoofstuk 5 bied ’n Skrifmatige kosmologie en verwys ook na die New /4ge-beweging en na die rol van etiek in die wetenskap. In hoofstuk 6 is daar ’n Skrifmatige kultuurfilosofie en in hoofstuk 7 ’n antropologie terwyl hoofstuk 8 gewy word aan mens, gesag en samelewing. Die reformatoriese samelewingsleer word ver­ gelyk met ander samelewingsvisies in hoofstuk 9. Hoofstuk 10 gaan oor die kardinale probleem van ideologie. Die volgende hoofstuk bied analises van vriendskap, die huwelik, skool en die bedryf en hoofstuk 12 bevat analises van die kerk, die staat en die universiteit. Hoofstuk 14 bring die student dan uiteindelik by die probleem van Christelike wetenskapsbeoefening. Resensent: Kobus Smit (Departement Filosofie, UOVS.) Verder moet vermeld word dat daar by elke hoofstuk ook ’n afdeling is vir ’n praktiese klas. Hierdie praktiese klasse is bedoel om tekste te lees en te interpreteer, om die oriënterende teorie toe te pas in die bespreking van aktuele probleme en om basiese vaardighede in wetenskapsbeoefening in te oefen. Venster op die werklikheid het een baie besondere eienskap: dis ’n boek uit Afrika vir Afrika. Afrika-Christene sal met hierdie werk kan identifiseer. Telkens word die ideale wat voortspruit uit die reformatoriese lewensvisie gekontekstualiseer vir hierdie kontinent. In hoofstuk 4 word byvoorbeeld geworstel met die dualistiese Christendom van Afrika. Wat bepleit word is ’n integrale visie waarin die koninkryk van God ’n sentrale perspektief is. In hoofstuk 8 is daar ’n baie deeglike analise van Afrika- sosialisme. Besondere hoogtepunte Die beskrywing van ’n lewensvisie (pp. 29-31, 40-41) is glashelder en ’n sleutel tot die res van die werk. Tereg beklemtoon hy ook die feit dat die lewensvisie nie maar net ’n In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 429 brug is van die geloof na die breë lewe nie, maar dat iewensvisie oolc die medium is waardeur ons daagliicse ervaring ons geloof lean bevestig/bevraagteicen/itorrigeer (p. 34). Die ontleding van die openbaringsidee in hoofstuic 3 is ’n moet vir die ontleding van die reformatoriese iewensvisie. Hy onderskei veral tussen Skeppings-, Woord- en Gein- karneerde openbaring en verwerp, in ooreenstemming met sy kritiek op die tweeterrei- neieer, die onderskeiding tussen algemene en be.sondere openbaring. ’n Problematiese opmerking kom egter op p. 53 voor: Ciod sc oorspronklike openbaring is dié in die skepping ... Na die sondcval gaan hierdie openbaring voori. Daar is na die val niks met God se openbaring verkcerd nie. Dit is die mens wat dit verdring en vcrvang (vgl. Rom. 11:18-23). Wat dan van Genesis 3:17 en Romeine 8:20-23? Wat dan van Genesis 3:17 en Romeine 8:20-23? Baie verhelderend is die klem op die twee hermeneutiese spirale (pp. 58, 66); die tweegesprek tussen Iewensvisie en werklikheid en dié tussen Iewensvisie en open­ baring. Albei siyp die Iewensvisie. Van belang is ook die 14 hermeneutiese reels (pp. 62-64) wat vir ’n student in die reformatoriese filosofie onontbeerlik is. Die oorheersende belewing by die deurlees van hierdie boek is een van solidariteit op grond van ’n gemeenskaplike Iewensvisie. Neem byvoorbeeld die skrywer se opsom- ming van die gemeenskaplike trekke van ’n reformatoriese Iewensvisie: - die radikale onderskeid tussen God en skepping; - die onderskeid hemel en aarde; - die onderskeid skeppingsordeninge en wat daaraan onderworpe is (wet- subjeksy); - die onderskeiding van onherleibare modaliieite; - die verskillende fases in die ontwikkeling van die skepping (menslike kultuurarbeid) en - die onderskeiding tussen struktuur en rigting (pp. 84-88). ’n Uitstekende tipering van die tweeterreineleer vind ’n mens in hoofstuk 4 (pp. 89-102) en die bespreking net daarna van die probleem van Christensportman te wees (vir ’n praktiese klas), bring die hele problematiek onmiddellik tuis. Hier bet mens inderdaad met kardinale bevrydende perspektiewe te doen. Die afdeling oor normatiwiteit word voorafgegaan deur die vraag na wat normaal is. Om eers hierdie vraag aan die orde te stel, werk uitstekend! Op dié wyse kan die heersende relativistiese moraal effektief bevraagteken word: Is dit wat as normaal deurgaan normatief? Die ontleding van norme as "feilbare antwoorde op God se wet" In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 430 Boekbesprekings is ’n keurige tipering. In terme van die Skrif word dan ook tereg onderskei tussen (iestydse vorm en blywende norm\ is ’n keurige tipering. In terme van die Skrif word dan ook tereg onderskei tussen (iestydse vorm en blywende norm\ In hoofstuk 6 word die geinflasioneerde verwagting van die eliek in ’n tyd waarin daar nie veel ruimte vir religie is nie geteken, en word die sinkern van die etiese gevind in trou of betroubaarheid (p. 167). Etiese verhoudinge is dus verhoudinge waar die onderlinge betroubaarheid of wedersydse vcrtroue prominent is. Die etiese norm sal dan wees dat ons getrou, Ípjaal, eertik, ensovoorts in ons menseverhoudingc moel wees (p. 167). Die etiek word op grond van iiierdie terreinbeperking teruggesny tot reëie proporsie. Die ou vraag ontstaan egter: wat van die nie-menslike skepping? Is daar ’n etiese relasie moontlik tot diere en plante, tot ’n habitat, ’n wetenskap en ’n motor? Krítiese aantekeninge Natuurlik is daar enkele punte van kritiek teen Venster op die werklikheid. Ek noem enkele hiervan: Dit is jammer dat die orientering in hoofstuk 1 spesifiek gerig is op studente van die PU vir CHO en dat duur ruimte gemors is op algemene inligting wat goedkoper in ’n studiegids aan studente verskaf kon word. Die skrywer vermeld onder andere drie werke wat ’n mens as standaardinleidings oor die problematiek reformatoriese religie/lewensbeskouing/filosofie/wetenskapbeoefe- ning sou beskou, naamlik dié van Wolters, Spykman en Walsh & Middleton. Dit is dan ook hierdie bronne wat ’n mens se beoordeling van Verviters op die werklikheid bepaal. Hierdie standaardinleidings is kort en bevatlik. Gestel dat Van der Walt se publikasie van 550 bladsye gekondenseer kon word tot 200 bladsye, sou dit diens kon doen in ’n veel wyer verband. Hierdie werk het immers veel meer te bied as enige van die ander, maar die wydlopigheid en herhalings ontsier die geheel. Dat baie van die opstelle bymekaar gebring moes word in een publikasie, is vanselfsprekend, maar daar is baie wat maar gelaat kon word. Ek is nie seker of ek die bedoeling goed begryp nie, maar om te beweer dat die wet ’n derde realiteit naas God en skepping verteenwoordig, oortuig my nie, Daar word gesê; "Die wet is naas God en die kosmos ’n aparte realiteit" en ’n paar reels verder; "Dit is belangrik om daarop te let dat God sy wil vir die dinge in die dinge openbaar" (p. 130). Dis geen probleem om te aanvaar dat die wette God %t gekonkretiseerde skep- pingswil is nie, maar word wette dan ’n ‘aparte realiteit’? Wanneer daar dan op voort- gebou word deur die verwerping van die wet as ‘grens’ tussen God en kosmos, sê hy; Die grcnsgcdagte ... skcp nog te veel die idee dat ruimtelike maalslawwe (lets kreatuurliks) ook op God en die wet van loepa,ssing gemaak word, sodat die wet as lets tussen God daarbo en die kosmos bencde gesien word (p. 131). Die sensitiwiteit gaan hier te ver. Hoe anders verduidelik ’n mens wet-subjek as om te verwys na God die Wetgeweer bo die wet en die wetsonderhorige skepsel onder die wet? Hoe anders kan God hom aan die mens openbaar as in kreatuurlike (antropo- morfiese) terme? Wat dan van Genesis 3:17 en Romeine 8:20-23? In hoofstuk 6 (oor kultuur) is daar pragtige stof vir die uitwerk van ’n ekologiese etiek (veral pp. 180-189). Een van die sinvolste afdeiings in die boek is die vergeiyking van die tradisionele Afrikakultuur en die moderne Westerse kultuur. Hier is dit veral die ontleding van die holistiese religieuse oriëntasie van die tradisionele Afrikakultuur en die dualistiese religieuse belewing van die Westerling wat tot nadenke stem. Ook die karakterisering van die kommunalistiese en indiwidualistiese lewenstyle is briljant. Dit is hierdie stof wat oortuigend bevestig dat die skrywer van Afrika is, krities-solidêr: vir die uitbouing van gemeenskaplike waardes en ’n Suid-Afrikaanse nasieskap is dit essensieel. ’n Frase soos the "loniless and homelessness of individualism" (Taylor) iaat ’n mens weer nadink oor die ‘waardes’ van die Westerse kultuur (p. 255). Ons het inderdaad ’n behoefte aan ’n meer kommunale mentaliteit as ons enigsins ’n Suid-Afrikaanse nasie­ skap op die been wil bring. Tragies genoeg is die oerwaarheid van Afrika dat ons mense is dear mense (umntu ngumntu ngabantu) nog lank nie deel van ons mentaliteit en lewenstyl nie, terwyl ’n mens dit sou beskou as oer-Christelike deugde. Die reg op verset is vir baie lank in Calvinistiese kringe sodanig gekwalifiseerd gehanteer, dat daar prakties geen moontlikheid vir so ’n reg bestaan nie. In Vensterop die werkliklieid kry ’n mens ook hier die indruk dat dit werklik ’n venster op die werkliklieid bied (p. 243 e.v.). (Vgl. pp. 453-467.) Die strukturele pluralisme wat Van der Walt uitspel, val sekerlik vreemd op die oor van ’n Afrikasosialis, maar is vir toekomstige staatkundige ontwikkeling van die grootste belang (289 e.v.). ’n Topswaar staatstruktuur wat oral mag inmeng in ‘algeme- ne belang’ dreig deurentyd om werklikheid te word. Verdere temas waaroor hierdie publikasie sinvolle stof bied is onder andere: struktu­ rele geweld, politiek in die politieklose kerk, vereistes vir ’n nuwe grondwet, die wese van die universiteit, die aard van wetenskapsbeoefening, ensovoorts. In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 431 Boekhesprekings Krítiese aantekeninge Teen die agtergrond van die duidelike taal en styl van die skrywer, vind ek die onder- skeiding tussen dingwette, objekswette, struktuurwette, gepositiveerde wette en norme en/of beginsels meer problematies (pp. 132-134). Kan ’n mens nie maar eenvoudig praat van strukturele, modale en gepositiveerde wette (naas die religieuse wet van God) nie? Die onderskeidinge word tog geimpliseer? Dat daar ’n tradisie verreken is in die gekose terme, is vanselfsprekend, maar dit kan duideliker geformuleer word as wat dit op die oomblik daar staan. In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 432 Boekbesprekings Die kommentaar op die antroposentriese siening van die skepping (ook by Berkouwer te vinde) noem van der Wait ’n blinde kol in die reformatoriese lewensbeskouing. Ook vir my is respek (ek sou sê liefde) vir die piante- en diereryk vanselfsprekend, maar dit sluit nie uit dat die skepping antroposentries van aard is nie. Antroposentrisiteit is iets anders as antroposentrisme as verabsolutering. Die sentrale plek van die mens blyk myns insiens veral uit die val en die verlossing/voieinding (weer eens Gen. 3:17 en Rom. 8:20-22). By die deurlees van die gedeelte oor geslagtelikheid moes ek aflei dat daar vir die skrywer geen gesag.sverhouding binne die hiuwelik bestaan nie, dat hoofskap dieselfde beteken as baasskap (p. 237). Maar dan ontglip die betekenis van die metafoor van hoof en liggaam, Christus en sy kerk in Efesiërs 5 my. Waarom beteken lei (in liefde) en regeer vir iiom dieselfde? (Vgl. ook p. 378.) Ten opsigte van die struktuuranalise van die bedryf val dit op dat arbeidsverskaffing ’n meer sentrale plek kry as die vervaardiging van goedere en die lewer van dienste. Is dit ’n prinsipiele keuse? Ook by die struktuuranalise van die universiteit val dit op dat die demokratiseringside- aal die gesagstrukture laat vervaag. "Hiërargiese amps- en gesaguitoefening pas myns insiens dus net so min by die universiteit as in die huwelik ... ’n horisontale vorm van gesag tussen wetenskaplike vakmeester en wetenskaplike vakleerling is meer gepas as ’n vertikale” (p. 87). Inspraak is belangrik, maar die ondervinding van die studente- rewolusie is te vars in die geheue om entoesiasme op te wek oor hierdie soort ‘mags- deling’. Dit bly ’n vraag of mens die ‘betoogkultuur’ van studente in derdewêreldlande kan neutraliseer met allerlei inspraak. Die ondervinding in die RSA beloof op hierdie stadium nie veel nie. Daar is heelwat foute in die teks en die ontwerp vir die voorblad kan die boek effektief kelder. In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 Resensent; C. de Jong (Pretoria) Mewis Jans Baklcer is in 1764 in die Friese seemansdorp Makkum gebore en 60 jaar later (1864) op Stellenbosch oorlede. Hy het gevorder tot opperstuurman op die skip Het Vertrouwen van die Vereenigde Oost-lndische Compagnie (VOC). Het Vertrou- wen is op haar terugreis van Batavia na Nederland in Augustus 1795 deur die Britte in Simonsbaai in beslag geneem. Die Britte het in dié jaar naamlik die Kaapkolonie beset weens die ooriog teen Nederland. Hulle het die opvarendes van die VOC-skip egter nie geïnterneer nie en vrye beweging is toegestaan. Bakker en twee medeskepe- linge het onder invloed van die pietistiese, sendinggesinde opwekkingsbeweging in Kaapstad gekom. Hy word in 1798 sendeling onder die gekleurde slawe op Stellen­ bosch, hou ‘oefeninge’ vir hulle op Sondagoggende en open spoedig ’n slaweskool om nie slegs godsdiensonderwys nie maar ook ander onderwys te gee. Hy tree in diens van die Zuid-Afrikaansche Zendeling Genootschap (ZAG) wat in 1799 gestig is in same- werking met die London Missionary Society (LMS) en die Nederlandsche Zending Genootschap (NZG) in Rotterdam gestig is. Hy gaan in 1800 weer na Europa en word deur die NGZ in Nederland en die LMS georden; laasgenoemde gee horn die be- voegdheid om die sakramente aan sy bekeerlinge te bedien. Terug in Stellenbosch tree hy in diens van die Stellenbossche Medewerkende Genootschap (SMG) wat horn in 1801 van die ZAG afgeskei het. Sy vrou en dogter het horn trou in sy slaweskool bygestaan. Hy het in Stellenbosch bly woon, in 1824 afgetree en is spoedig daarna oorlede. Mewis Jans Bakker is beproef deur slegte gesondheid en veelvuldige siekte, asook deur die oorlyde van drie eggenotes, verlies van huis en boedel deur brand en geringe inkomste, maar het steeds sy geloof behou. ’n Boek met Bakker se persoonlike aantekeninge oor die jare 1807-1811 asook 27 brie- we het bewaar gebly. Professor A.H. Huijssen van Groningen het die dokumente teruggevind in die Provinsiale Argief in Leeuwarden en .saam met mevrou S.B.J. Velt- kamp-Visser van ’n lewensbeskrywing van Bakker voorsien en gepubliseer. Die biografie van Bakker beslaan die eerste gedeelte van die publikasie (p. 17-111), die dagboek p. 116-240, en die briewe p. 243-302. Persoonlike herinneringe aan sendelinge in Suid-Afrika is skaarser as private geskrifte van reisigers; daarom is die publisering van Bakker se dokumente baie welkom. Krítiese aantekeninge Die drukkersduiwel sorg soms vir pret (m aar raak soms regtig diabolies!): vergelyk "verotte koeie" (p. 152) en Christus se "allerlaagste preke" (p. 119). Hierdie kritiese opmerkings getuig miskien meer van smaakverskille as van egte prinsi­ piele verskille. Venster op die werklikheid, dit is my oortuiging, gaan veel bydra in die uitbouing van die reformatoriese lewensvisie. Dit is ’n werk wat ’n mens weer en weer sal raadpleeg. En natuurlik, veel meer as groen eerstejaars gaan dit gebruik. In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 433 Boekbesprekings HUUSSEN, Jr. A H. & VELTKAMP-VISSER, S.BJ. 1991. Dagboelc en brieven van Mewis Jans BaJcker 0764-1824). Een Friese zendeling aan de zuidpunt van Afrika. Amsterdam : Suid-Afrikaansc Instiluut. 336 pp. Indcks, gcillustrecr. Prys f.45. Boekbesprekings HUUSSEN, Jr. A H. & VELTKAMP-VISSER, S.BJ. 1991. Dagboelc en brieven van Mewis Jans BaJcker 0764-1824). Een Friese zendeling aan de zuidpunt van Afrika. Amsterdam : Suid-Afrikaansc Instiluut. 336 pp. Indcks, gcillustrecr. Prys f.45. Boekbesprekings HUUSSEN, Jr. A H. & VELTKAMP-VISSER, S.BJ. 1991. Dagboelc en brieven van Mewis Jans BaJcker 0764-1824). Een Friese zendeling aan de zuidpunt van Afrika. Amsterdam : Suid-Afrikaansc Instiluut. 336 pp. Indcks, gcillustrecr. Prys f.45. HUUSSEN, Jr. A H. & VELTKAMP-VISSER, S.BJ. 1991. Dagboelc en brieven van Mewis Jans BaJcker 0764-1824). Een Friese zendeling aan de zuidpunt van Afrika. Amsterdam : Suid-Afrikaansc Instiluut. 336 pp. Indcks, gcillustrecr. Prys f.45. Resensent; C. de Jong (Pretoria) Sy ‘dagboek’ bevat egter nie daag- likse inskrywings nie, maar het eerder die aard van bespiegelings oor sy gemoeds- toestand en oor persone en voorvalle waarmee hy in aanraking kom. Die dagboek, is soos sy briewe, vol Bybeltekste. In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 434 Boekbesprekings Die leser leer Bakker uit sy dokumente ken as ’n sagmoedige, nederige man met ’n sterk sendingbesef - iem and wat algemene simpatie en w aardering ontvang het. Bakker het waardering ontvang van die direkteure van sendinggenootskappe en selfs van ds. Borcherds en sy kerkraad in Stellenbosch, hoewel di-; predikant en kerkraad Bakker se godsdiensoefening op Sondagoggende en sy voorneme om bekeerde slawe self te doop om verstaanbare redes afgekeur het: hulle het die LMS se magtiging aan Bakker om die sakramente aan sy bekeerlinge te bedien, nie aanvaar nie. Bakker wou sy bekeerlinge doop, maar daar is geen gegewens wat daarop dui dat hy ook die Nagmaal wou bedien nie; dus het hy blykbaar daarvan afgesien. In 1770 is die verkoop van gedoopte slawe deur die VOC verbied. Dit was ’n groot belemmering vir slawe-eienaars en daarom het Bakker van doopbediening afgesien totdat die verbod in 1812 opgehef is. Na jarelange briefwisseling het die Britse goewerneur Bakker egter in 1820 gemagtig om te doop en ds. Borcherds en sy kerkraad het hulle daarby neergelê. Enkele situasies in Bakker se lewe sal waarskynlik vreemd aandoen in ons tyd. Hy het slawe as huispersoneel gehad en was geen uitgesproke voorstander van die afskaffing van slawerny nie - moontlik vanwee die feit dat slawerny in sowel die Ou Testament as die Nuwe Testament as ’n gegewe aanvaar word. Hy het vir sy godsdiensoefeninge en slawe-onderwys blykbaar goeie medewerking van slawe-eienaars ondervind. So ook het hy min verset teen die doop van slawe ondervind - ’n feit wat in skerp teenstelling staan tot die situasie in Wes-Indie: daar het talle plantasiebestuurders sendelinge verbied om slawe te onderrig en te doop. Bakker se ervaring bevestig die mening van historici dat die slawepraktyk in die Kaapkolonie oor die algemeen milder van aard was as die slawepraktyk op plantasies in Wes-Indie en Noord-Amerika, waar die vroeg- kapitalistiese winsstrewe intenser as in die Kaaplandse samelewing was. Verder val dit op dat ondanks die oorlog tussen Groot-Brittanje en Nederland (1795- 1813) die verkeer tussen sendelinge en sendingvriende in albei lande vry was en hartlike samewerking tussen die LMS en NZG bestaan het. Resensent; C. de Jong (Pretoria) Bakker se dogter letje is getroud met die sendeling Bastiaan Tromp (1771-1838) wat as persoon en sendeling ’n groot teenstelling met Bakker was. Hy was toegewyd en gelowig, maar eiesinnig en onstandvastig. Geen sendinggenootskap wou hom in diens hou nie en die SMG het Bakker se versoek om Tromp in 1824 as sy opvolger as sende­ ling te benoem, afgewys en Erasmus Smit, en na dié se ontslag in 1829 Paulus Luckhoff as opvolger benoem. Terwille van meer begrip vir Tromp wys die twee redakteurs op die besonder moeilike omstandighede waaronder sendelinge in die binneland moes leef en werk, en op die feit dat amper almal na enkele jare na ’n makliker pos verskuif het (p. 97). Huijssen en Veltkamp-Visser het daarin geslaag om ’n goed versorgde, waardevolle boek oor die kerk- en kultuurgeskiedenis van Suid-Afrika te laat verskyn. In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 435 Boekbesprekings ’n Uitvoeriger oorsig van die inhoud daarvan is gepubliseer in Zuid-Afrika, maandblad uitgegee deur die Zuid-Afrikaansche Stichting Moederland (ZASM) te Amsterdam (Januarie 1992, p. 18-19). Boekbekendstelling VAN T SPUKER, W. red. 1991. Calvin. Erbe und Auftrag. Festschrift fiir Wilhelm Neuser zu seinem 65 Geburtstag. Kampcn ; Kok. Pharos Publishing House. 430 p. Prys : Onvermcld VAN T SPUKER, W. red. 1991. Calvin. Erbe und Auftrag. Festschrift fiir Wilhelm Neuser zu seinem 65 Geburtstag. VAN T SPUKER, W. red. 1991. Calvin. Erbe und Auftrag. Festschrift fiir Wilhelm Neuser zu seinem 65 Geburtstag. Kampcn ; Kok. Pharos Publishing House. 430 p. Prys : Onvermcld Hierdie feesbundel dra danic en eriienning oor aan prof. Wilhelm Neuser van Munster wat op 13 Junie 1991 sy 65ste verjaarsdag gevier het. Die motief om Neuser te huldig, ontspring uit waardering vir sy inisiatief om internasionale kongresse vir Calvynnavor- sing te loods en sodoende nuwe teologiese kennis oor Calvyn op te roep en studies te koordineer. Die goedversorgde bundel in sterk linneband bevat bydraes van 33 bekende outeurs, waarvan 18 bydraes in Engels is en net minder as die helfte in Duits. Een artikel uit die pen van LF. Schulze oor 'Totius as Psalmberymer" (379-390) is in Afrikaans. Die skrywers is aan universiteite en akadem iese inrigtings in die VSA, D uitsland, Nederland, Skotland, Frankryk, Suid-Afrika, Korea en Japan verbonde. Die artikels is gerubriseer onder die hoofde "Reformation und Geschichte" (4 artikels, waaronder Bennie van der Walt oor "The Idea of Reform), "Calvin und seine Bezie- hungen" (12 artikels, waar skrywers soos Johan J. Steenkamp, Pieter C. Potgieter, Adriaan D. Pont opval), "Reformatoren und Reformierten" (10 artikels) en "Kirche und Kirchenverfassung" (7 artikels, waaronder die bydraes van Pieter Coertzen en Ludi Schulze uit Suid-Afrika kom). Die artikels dek ’n wye en aktuele veld van ondersoek deur uitgelese teoloe. As bewys daarvan dien die inhoudsopgawe; Reformation und Geschichte 3-17 Five Views of History (Jong Sung Rhee); 18-30 The Idea of Reform (Bennie J. van der Walt); 1-39 Lernschrift in der DDR im Spiegel reformationsgeschichtlicher Jubilaen (Joachim Rogge); 40-51 Robert E stienne’s Nova Glossa Ordinaria. A Protestant Q uest for a Standard Bible Commentary (D.F. Wright). In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 436 Boekbesprekings Calvin und seine Beziehungen 55-68 Johannes Calvin, Periodisierung seines Lebens und Werken (Hans Scholl); 69-76 A Review of the Concept Progress in Calvin’s Institutes (J.J. Steenkamp); 77-84 The Unio Mystica and the Assurance of Faith According to Calvin (D. Willis-Watkins); 85-94 The Providence of God in Calvin’s Corresf)ondence (P.C. Potgieter); 95-105 Theology of Ministry in John Calvin. Jes. 59:21; Rom. 10:17; Rom. Boekbekendstelling Kingdon); 145-156 Bucer und Calvin iiber das Recht auf W iderstand und die Freiheit der Stánde (Marijn de Kroon); 156-167 The Pastoral Office in Calvin and Pierre du Moulin (B.G. Armstrong); 168-178 The Visible Church. A Mixed Body or a G athered Church of Visible Saints. John Calvin and W. Ames (R.C. Walton). Reformatoren und Reformierten 181-202 ‘Es gat ein Christenm an iiber fáld’. Die Begegnung von humanistisch gepragter Theologie und m ittel alterlicher Volksfrom m igheit in der Zwinglishen Reformation (H. Feld); 203-213 The Soteriological Motive in the Eucharist Controversy (W.P. Stephens); 214-228 Martin Bucer und die Heidelberger Disputation (M. Brecht); g ( ) 138-145 Popular R eactions to the D ebate betw een Bolsec and Calvin (R.M. Kingdon); 145-156 Bucer und Calvin iiber das Recht auf W iderstand und die Freiheit der Stánde (Marijn de Kroon); 156-167 The Pastoral Office in Calvin and Pierre du Moulin (B.G. Armstrong); 168-178 The Visible Church. A Mixed Body or a G athered Church of Visible Saints. John Calvin and W. Ames (R.C. Walton). Reformatoren und Reformierten 181-202 ‘Es gat ein Christenm an iiber fáld’. Die Begegnung von humanistisch gepragter Theologie und m ittel alterlicher Volksfrom m igheit in der Zwinglishen Reformation (H. Feld); 203-213 The Soteriological Motive in the Eucharist Controversy (W.P. Stephens); 214-228 Martin Bucer und die Heidelberger Disputation (M. Brecht); 229-243 Die hermeneutisch-theologische Grundlage der Auffassingen Bucers zur Ehescheidung (H.J. Selderhuis); 244-254 Bucer zwischen den Fronten, auch nach seinem Tod. Ein ihm betreffender Brief van Matthias Bitter an Johann Pappus 1582/84 (J. Rott); 255-269 Die Autorschaft des Consilium admodum palemum (C. Augustijn); 138-145 Popular R eactions to the D ebate betw een Bolsec and Calvin (R.M. Kingdon); 145-156 Bucer und Calvin iiber das Recht auf W iderstand und die Freiheit der Stánde (Marijn de Kroon); 156-167 The Pastoral Office in Calvin and Pierre du Moulin (B.G. Armstrong); 156-167 The Pastoral Office in Calvin and Pierre du Moulin (B.G. Armstrong); Reformatoren und Reformierten 181-202 ‘Es gat ein Christenm an iiber fáld’. Die Begegnung von humanistisch gepragter Theologie und m ittel alterlicher Volksfrom m igheit in der Zwinglishen Reformation (H. Feld); 203-213 The Soteriological Motive in the Eucharist Controversy (W.P. Stephens); 214-228 Martin Bucer und die Heidelberger Disputation (M. Brecht); 229-243 Die hermeneutisch-theologische Grundlage der Auffassingen Bucers zur Ehescheidung (H.J. Selderhuis); 244-254 Bucer zwischen den Fronten, auch nach seinem Tod. Boekbekendstelling 1:16 (Han Chul-ha); 106-116 Confession of Faith in Calvin’s Geneva (A.D. Pont); 117-129 Calvin’s Concept of the Right of Resistance - from the Viewpoint of Asia (Nobuo Watanabe); 130-137 Calvin’s Theological Method. The Case of Caroli (R.C. Gamble); 138-145 Popular R eactions to the D ebate betw een Bolsec and Calvin (R.M. Kingdon); 145-156 Bucer und Calvin iiber das Recht auf W iderstand und die Freiheit der Stánde (Marijn de Kroon); 156-167 The Pastoral Office in Calvin and Pierre du Moulin (B.G. Armstrong); 168-178 The Visible Church. A Mixed Body or a G athered Church of Visible Saints. John Calvin and W. Ames (R.C. Walton). Reformatoren und Reformierten 181-202 ‘Es gat ein Christenm an iiber fáld’. Die Begegnung von humanistisch gepragter Theologie und m ittel alterlicher Volksfrom m igheit in der Zwinglishen Reformation (H. Feld); 203-213 The Soteriological Motive in the Eucharist Controversy (W.P. Stephens); 214-228 Martin Bucer und die Heidelberger Disputation (M. Brecht); 229-243 Die hermeneutisch-theologische Grundlage der Auffassingen Bucers zur Ehescheidung (H.J. Selderhuis); 244-254 Bucer zwischen den Fronten, auch nach seinem Tod. Ein ihm betreffender Brief van Matthias Bitter an Johann Pappus 1582/84 (J. Rott); 255-269 Die Autorschaft des Consilium admodum palemum (C. Augustijn); 270-278 The Old Faith. Comments on One of Heinrich Bullinger’s Most Distinctive Treatises (E.A. Dowey); 279-290 ‘Jihad’ against Female Infidels and Satan. John Knox’s First Blast o f the Trumpet. (W.I.P. Hazlett); 291-304 Die Predastination bei Hyperius (W. v an ’t Spijker); 305-317 Tauf aufsschub, Endzeiterwartung und W iedertaufe. Erwagungen zur Vorgeschichte des Tauferreichs van Miinster (J.F.G. Goeters). Kirche und Kirchenverfassung 321-328 ‘... einander aufnehmen und vertragen’. Die kirchenpolitische Maxime Kurfiirst Friedrich Wilhelms (M. Beintker); In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 437 Calvin und seine Beziehungen 55-68 Johannes Calvin, Periodisierung seines Lebens und Werken (Hans Scholl); 69-76 A Review of the Concept Progress in Calvin’s Institutes (J.J. Steenkamp); 77-84 The Unio Mystica and the Assurance of Faith According to Calvin (D. Willis-Watkins); 85-94 The Providence of God in Calvin’s Corresf)ondence (P.C. Potgieter); 95-105 Theology of Ministry in John Calvin. Jes. 59:21; Rom. 10:17; Rom. 1:16 (Han Chul-ha); 106-116 Confession of Faith in Calvin’s Geneva (A.D. Pont); 117-129 Calvin’s Concept of the Right of Resistance - from the Viewpoint of Asia (Nobuo Watanabe); 130-137 Calvin’s Theological Method. The Case of Caroli (R.C. Gamble); 138-145 Popular R eactions to the D ebate betw een Bolsec and Calvin (R.M. Boekbekendstelling Ein ihm betreffender Brief van Matthias Bitter an Johann Pappus 1582/84 (J. Rott); 255-269 Die Autorschaft des Consilium admodum palemum (C. Augustijn); 270-278 The Old Faith. Comments on One of Heinrich Bullinger’s Most Distinctive Treatises (E.A. Dowey); 279-290 ‘Jihad’ against Female Infidels and Satan. John Knox’s First Blast o f the Trumpet. (W.I.P. Hazlett); 291-304 Die Predastination bei Hyperius (W. v an ’t Spijker); 305-317 Tauf aufsschub, Endzeiterwartung und W iedertaufe. Erwagungen zur Vorgeschichte des Tauferreichs van Miinster (J.F.G. Goeters). Kirche und Kirchenverfassung 321-328 ‘... einander aufnehmen und vertragen’. Die kirchenpolitische Maxime Kurfiirst Friedrich Wilhelms (M. Beintker); 437 In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 Boekbesprekings 329-342 Presbyterial Church Government, lus Divinum, lus ecclesisasticum or lus Humanum? (P. Coertzen); 343-356 Die K irchen V isitationsordnung fiir die G em einden der M arkirchen Gesamtsynode aus dem Jahr 1824 (J. Kampmann);, 357-378 A bendm ahlslehre - A bendm ahlspraxis - Abendm ahlsgem einschaft in reformierten Sicht (H.H. Eber); 379-390 Totius as Psalmberymer (L.F. Schulze); 391-410 Reformierte Theologie heute - reformierte Theologie am Ende des 20 Jahr- hunderts (M. Welicer); 411 -428 Bibliography of Wilhelm Heinrich Neuser (P. de Klerk); 429-430 Die skrywers word kortliks bekend gestel. Boekbesprekings 329-342 Presbyterial Church Government, lus Divinum, lus ecclesisasticum or lus Humanum? (P. Coertzen); 343-356 Die K irchen V isitationsordnung fiir die G em einden der M arkirchen Gesamtsynode aus dem Jahr 1824 (J. Kampmann);, 357-378 A bendm ahlslehre - A bendm ahlspraxis - Abendm ahlsgem einschaft in reformierten Sicht (H.H. Eber); 379-390 Totius as Psalmberymer (L.F. Schulze); 391-410 Reformierte Theologie heute - reformierte Theologie am Ende des 20 Jahr- hunderts (M. Welicer); 411 -428 Bibliography of Wilhelm Heinrich Neuser (P. de Klerk); 429-430 Die skrywers word kortliks bekend gestel. Boekbesprekings Ek het oorweeg om enkele van die artikels wat my besonder getref het, kortliks uit te lig. Ek het egter besef dat so ’n wye veld van waardevolle inligting vir teoloe uit ver- skillende vakgebiede maklik skade kon ly wanneer subjektiewe voorkeur tot selektiewe aankondiging lei. Om elke artikel kortliks te bespreek, is ’n onbegonne taak. Die artikels hied insiggewende perspektiewe op die dogmageskiedenis, kerkgeskiedenis en selfs die diakoniologie. Die meeste artikels is toegespits op Calvyn maar ook Bucer, Zwingli (vgl. Stephens) en ander Reform atore word uit verskiilende hoeke belig, Interessant dat Eber ’n pleidooi lewer dat tafelgemeenskap by die reformatoriese nagmaalviering herstel moet word (bl. 368)! Boekbekendstelling ’n Enkele artikel vra na die stand van die gereform eerde teologie vandag, veral na hoe dit vandag met reg, erbarm ing, Godserkenning en geregtigheid van God vir die wêreld teenoor moralisering en verpolitisering gesteld is (Welker). Die redakteur, Willem v a n ’t Spijker is aan lesers van In die Skriflig goed bekend. Sy betrokkenheid waarborg reeds dat ons in hierdie ‘ekum eniese’ werk ’n magdom informasie oor verskiilende persone, aspekte uit die Reformasie sowel as die refor­ matoriese geskiedenis en geloof saamgebundel het. Die werk is ’n moet vir elke biblioteek en student wat stewige en goedversorgde artikels oor ’n wye spektrum van die gereformeerde teologie lees. B. Spoelstra (Dept. Diakoniologie en Mi.ssiologie, PUCHO) $ , Van der Walt, B.J. 1992. Venster op die werklikheid. ’n Reformatoriese lewensvisie. Filosofie - wetenskap. Potchefstroom : IRS/PUCHO. 556 p. R50,00. Trigo, Pedro 1991. Creation and History. New York : Orbis Books. 267 p. $16,95 Pb., $39,95 Cl. f p p Versamelwerk. 1991. Die idee van die Reformasie gister en vandag. Potchefstroom ; IRS/PUCHO. 526 p. R35,00, In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 p Nicol, W., Vorster, J.M. e.a. 1992. A Future South-Africa in the African Context. A Christian Perspective. Potchefstroom ; IRS/PUCHE. 26 p. p p Reinecke, C.J. e.a. 1992. A Future South-Africa in the African Context. A South African Perspective. Potchefstroom : IRS/PUCHE. 30 p. Omru, N. e.a. 1992. A Future South-Africa in the African Context. A n African Perspective. Potchefstroom : IRS/PUCHE. 29p. Boekaankondigings Shorter, A. 1991. The Church in the African City. New York : Orbis Books. 152 p. $19,95 Pb. Shorter, A. 1991. The Church in the African City. New York : Orbis Books. 152 p. $19,95 Pb. Swidler, L., Sloyan, G., Dean, L. 1990. Bursting the Bonds? A Jewish-Christian Dialogue on Jesus and Paul. New York : Orbis Books. 224 p. $16,95 Pb., $34,95 Cl. Swidler, L., Sloyan, G., Dean, L. 1990. Bursting the Bonds? A Jewish-Christian Dialogue on Jesus and Paul. New York : Orbis Books. 224 p. $16,95 Pb., $34,95 Cl. In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 438 Boekbesprekings Van der Walt, B.J. 1992. Venster op die werklikheid. ’n Reformatoriese lewensvisie. Filosofie - wetenskap. Potchefstroom : IRS/PUCHO. 556 p. R50,00. f p p Versamelwerk. 1991. Die idee van die Reformasie gister en vandag. Potchefstroom ; IRS/PUCHO. 526 p. R35,00, Nicol, W., Vorster, J.M. e.a. 1992. A Future South-Africa in the African Context. A Christian Perspective. Potchefstroom ; IRS/PUCHE. 26 p. Reinecke, C.J. e.a. 1992. A Future South-Africa in the African Context. A South African Perspective. Potchefstroom : IRS/PUCHE. 30 p. f p p Omru, N. e.a. 1992. A Future South-Africa in the African Context. A n African Perspective. Potchefstroom : IRS/PUCHE. 29p. Lategan, L.O.K. 1989. Die wese van die universiteit: ’n Histories-strukturele perspektief Bloemfontein : VCHO. 169 p. p Toit, H. & Kruger, P. 1990. Geroep tot eenheid. Pretoria ; Orion. 187 p. R49,95. VanWyk, J.H. 1992. Moraliteit en verantwoordelikheid. Potchefstroom : Departement Sentrale Publikasies. 425 p. R22,00. In die Skriflig 26(3) 1992:423-439 439

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1428/1713

Afrikaans

Voorwoord Die gedagte aan ’n konkordansie by die belydenisskrifte is in 1995 uit drieerlei behoefte gebore: * Die behoefte van lidmate in die algemeen en belydeniskatkisante en kerkraadskde in die besonder, om by wyse van ’n vinnige naslaanwerk die Gerefonneerde belydenis toeganklik te he. * Die behoefte van lidmate in die algemeen en belydeniskatkisante en kerkraadskde in die besonder, om by wyse van ’n vinnige naslaanwerk die Gerefonneerde belydenis toeganklik te he. * Die behoefte om in die kategismusprediking ’n breer verwysingsraamwerk as net die Heidelbergse Kategismus te kan gebruik. * Die behoefte om as Gerefonneerde teoloog in die wetenskap die belydenis as teologiese paradigma makliker in ag te neem en ter sprake te kan bring. * Die behoefte om as Gerefonneerde teoloog in die wetenskap die belydenis as teologiese paradigma makliker in ag te neem en ter sprake te kan bring. Nadat die basiswerk vroeg in 1996 afgehande! is, het die omvang van die konkordansie, die gebrek aan ’n uitgewer en die noodsaak van uitgebreide taalkundige hersiening van ’n eerste poging, ’n (verwagte) vroeer publikasie- datuin verhoed. Die welkome aanbod van die redaksie van In die Skrijlig om die konkordansie as supplementum van hierdie tydskrif uit te gee, het nuwe stimulus aan die afronding verleen. Die omvang van die konkordansie is bykans gehalveer deur lidwoorde, voegwoorde en persoonlike voomaamwoorde weg te laat. Die gebruik van kolomme en die inkorting van die verwysings tot een reel het verder bygedra om die publikasie tot sy huidige formaat te laat krimp. Die aanmoediging en ondersteuning van verskeie persone het meegehelp dat hierdie publikasie ’n werkliklieid kon word. Die lede van my gesin het elkeen op sy/haar manier ’n bydrae gelewer. Kollegas en gemeentelede het met hulle belangstelling bemoedig. Prof. Fika J. van Rensburg en mnr. Johan Mulder het waardevolle insette gelewer ten opsigte van die versorging en afronding. Aan die redaksie van In die Skriflig ’n besondere woord van dank vir die publikasie- geleentheid. Die saamstel van die konkordansie het meegebring dat elke woord van ons belydenis in sy konteks nagegaan moes word. In hierdie moeisame proses het ek onder die indruk gekom van die geweldige rykdom, diepte en relevansie van ons belydenisskrifte. In die belydenisskrifte het God ’n kosbare skat aan sy kerk gegee. Mag hierdie publikasie ’n bydrae lewer in die voortgesette ontginning van hierdie skat. Die meestermanuskrip van hierdie supplement is in sy geheel geset, geformateer, tegnies versorg en geproeflees deur die outeur se lf- Redaksie, In die Skriflig. Voorwoord Wim Vergeer Randfontein, 1996 Die meestermanuskrip van hierdie supplement is in sy geheel geset, geformateer, tegnies versorg en geproeflees deur die outeur se lf- Redaksie, In die Skriflig.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1683/1980

Afrikaans

Wat is Fiksionele Ensiklopedie? How to cite this article: Van Aarde, A.G., 2016, ‘Ensiklopedie van die Evangelie van Matteus: Transtekstuele eggo’s, In die Skriflig 50(2), a1951. http:// dx.doi.org/10.4102/ids. v50i2.1951 Die begrip ensiklopedie impliseer omvangrykheid. In literatuurteorie vooronderstel dit ’n interpretatiewe benadering wat soveel moontlik fasette van kennis akkommodeer. In hermeneutiek en eksegese veronderstel ’n ‘ensiklopediese’ benadering ’n perspektief wat ’n wye spektrum van diachroniese sowel as sinchroniese invalshoeke as legitiem aanvaar, solank as wat die teks self sentraal in die ondersoek bly. In narratiewe (‘fiksionele’) diskoerse (kyk Van Aarde 2009:381–418) sal ’n ‘ensiklopediese’ benadering ruimte in eksegese laat om ’n begrip te hê vir die voorkoms van ’n verskeidenheid genres (Gattungen) en ’n variasie van histories-kritiese en teksimmanente interpretasiemodelle. In haar ondersoek na ‘fiksionele ensiklopedie’ in vergelykende literatuurstudie beklemtoon Hilary Clark (1985:11) dat so ’n akkommodering van verskeidenheid nie te breed maar ook nie te smal behoort te wees nie. Gebrek aan fokus kan meebring dat ‘beskrywende presisering’ verlore gaan. In hierdie artikel word ‘ensiklopedie’, na aanleiding van Stefan Alkier se publikasies (vgl. o.a. 2004:60–65, 2005:1–18) oor die Evangelie van Matteus, tot die begrip intertekstualiteit beperk. Die fokus in die onderhawige studie is nog skerper, want slegs sekere eggo’s in die Evangelie van Matteus word ondersoek. Die outeur van hierdie artikel het die voorreg gehad om saam met professor David Sim (Katolieke Universiteit van Australië in Melbourne en ‘fellow’ van die Australian Academy of Humanities) vir 5 jaar as leier (en medeleier) van die Matteus-Seminaar van die Studiorum Novi Testamenti Societas (SNTS) vir die periode 2001–2005 te dien. Die oorkoepelende tema van hierdie seminaar was ‘intertekstualiteit’. Veral drie seminaarvoordragte het, myns insiens, teoreties en metodologies bygedra tot progressie in die ondersoek na Matteus se ‘fiksionele ensiklopedie’: dié van Ulrich Luz (aangebied in Bonn),1 van Stefan Alkier (aangebied in Barcelona)2 en my eie samevattende voordrag (wat vir die SNTS-seminaar in Halle bedoel was, maar as gevolg van gesondheidsredes nie persoonlik aangebied is nie).3 Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. My bydrae tot die Festschrift ter ere van professor Fika van Rensburg is op die gemelde SNTS- bydraes gebaseer. 3.Gepubliseer as Van Aarde, A.G., 2008, ‘Matthew’s intertexts and the presentation of Jesus as healer-messiah’, in T.R. Hatina (ed.), Biblical interpretation in early Christian Gospels, Volume 2: The Gospel of Matthew, pp. 163–182, T&T Clark, London. Note: Hierdie artikel is een van twee. In die tweede artikel word aan ‘kontekstuele eggo’s’ aandag gegee. Die twee artikels is verwerkings van ’n voordrag gelewer tydens die Wim Weren-konferensie by die Universiteit van Pretoria op 28–29 Januarie 2015. Die artikel word opgedra aan prof dr Fika Janse van Rensburg, Waarnemende Kampusrektor van die Noordwes-Universiteit in Potchefstroom. Die geskiedenis van Nuwe-Testamentiese wetenskap in Suid-Afrika kan nie geskryf word sonder die vermelding van die waardevolle bydrae van Fika van Rensburg nie. Fika is nie net kollega nie, maar vertroueling en vriend. Ek eer sy visie, energie en vriendskap. In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 1 of 9 Original Research Original Research Original Research Page 1 of 9 2.Gepubliseer as Alkier, S., 2005, ‘From text to intertext: Intertextuality as a paradigm for reading Matthew’, HTS Theological Studies 61(1&2), 1–18. 1.Gepubliseer as Luz, U., 2003, ‘Intertextualität im Matthäusevangelium’, Harvard Theological Review 97(2), 119–137. Ensiklopedie van die Evangelie van Matteus: Transtekstuele eggo’s Encyclopaedia of the Gospel of Matthew: Transtextual echoes. This article argues that the Gospel of Matthew should be interpreted as a commentary on Mark in light of Derrida’s notion ‘difference’, Barthes’ understanding of ‘fictional encyclopaedia’ en Gennette’s ‘transtextuality’. However, seeing Matthew as a commentary of Mark (i.e. a text that replaces another) does not exclude the consideration of various other encyclopaedic facets which are transparent in Matthew’s surface structure. This article consists of an explanation of the literary-theoretical concept fictional encyclopaedia and applies this intertextual notion on a variety of aspects in existing Matthean studies. These aspects are, for example, Matthew’s narrative structure, the Matthean Jesus profile as a ‘Mosaic Joshua’ figure and the Jesus’ disciples as potential collaborators of Jesus’ antagonists, namely the Pharisees. This article demonstrates the correlation between Matthew’s beginning (Jesus’ genealogy) and its end (Jesus’ commission of the disciples) against the background of transtextual echoes. Corresponding author: Andries van Aarde, [email protected] Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Wat is Fiksionele Ensiklopedie? Ulrich Luz – seker die bekendste Matteus-kenner van ons tyd – se eksegetiese, historiese en hermeneutiese werk openbaar ’n fundamentele belangstelling in intertekstualiteit, so ook my eie interpretasie van die Matteusevangelie wat langer as drie dekades strek. Vir Luz (2003:119–137) fokus die studie van intertekstualiteit op ’n dokument se tekstuur (textliche Gestalt) as ’n produk van die ineengeweefdheid van kultuur, geskiedenis en samelewing. Vir hierdie rede is die transtekstualiteitteorie van Gérard Genette (1982) belangrik, omdat dit nie net eksplisiet poog om soveel moontlike fasette van ‘intertekste’ in ag te neem nie, maar ook daardie fasette van tekstuele relasies in ’n dokument wat vir lesers óf vanselfsprekend óf verskuil is, en daarom in eksegese maklik  ignoreer kan word. Die begrip transtekstualiteit verteenwoordig daarom ’n ‘postmoderne’ taalteorie wat myns insiens uitstekend daarin slaag om die winste van vorige ‘moderne’ diachroniese en sinchroniese interpretasies van evangeliemateriaal te inkorporeer en tegelykertyd die tekortkominge daarvan in nuwe idioom te oorstyg. Dit behels ’n ondersoek na die konteks van die outeur sowel as die eerste leser(s). Outeur en leser(s) het ’n geskiedenis van interaksie met die dokument en dit bevat sinkroniese en diakroniese dimensies van bewuste en onbewuste spore (eggo’s) van die kultuur, geskiedenis en samelewing wat in  die teks ingegraveer is. Op die eerste vlak van intertekstualiteit lê die bewustelike eggo’s wat dui op die  bronne onderliggend aan die dokument en op die ‘herinneringe’ van die outeur en die leser(s). Hierdie herinneringe verwys na episodes van die verlede en vertel die lewensverhale van figure wat as identiteits- en gedragsmodelle vir die outeur en die leser(s) gedien het. Op  die tweede vlak van interteks lê die onbewustelike eggo’s  en  dit het betrekking op estetiese kodes wat literatuurwetenskaplikes in resepsieteorieë identifiseer. Dit is die ‘bewustelike eggo’s’ wat Stefan Alkier (2005:1–18) as die dokument se ‘ensiklopedie’ beskryf. Die herkenning van hierdie eggo’s is afhanklik van riglyne wat daarop neerkom dat die outeur en die eerste lesers eers gedekontekstualiseer moet word. Dit word gedoen deur ’n rekonstruksie van die outeur se bedoeling deur middel van ’n onderskeiding tussen die ‘stem’ van die outeur (dit is die bedoeling van die outeur waarom die dokument geskryf is) en die ‘stemme’ van die bronne wat vir die outeur as ‘sekondêre tekste’ funksioneer. Die begrip interteks verwys na wat in moderne terme as ‘plagiaat’ verstaan word. Wat is Fiksionele Ensiklopedie? Dit word in hierdie huldigingsartikel kreatief toegepas deur aspekte vanuit die oevre van my bestaande Matteus-studies as voorbeeldmateriaal te gebruik. Daar is nie ’n crux 1.Gepubliseer as Luz, U., 2003, ‘Intertextualität im Matthäusevangelium’, Harvard Theological Review 97(2), 119–137. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 2 of 9 Page 2 of 9 Original Research Original Research Derrida  se literatuurteoretiese ‘dekonstruksie’ gehad (vgl. Taylor & Winquist 2003:191). Barthes ([1967] 1974:146) sê in  hierdie werk dat ons weet dat ’n teks nie maar net ’n string woorde is wat één ‘teologiese betekenis’ het asof dit ’n produk van ’n draer van één boodskap is wat as ’t ware deur ’n ‘goddelike outeur’ geskryf is nie. Inteendeel, ’n teks  verteenwoordig ’n mutidimensionele spasie waarin ’n  verskeidenheid van skryfwerk en bewustelike en onbewustelike aanhalings en toespelings voorkom. Nie een hiervan is oorspronklik nie. Dit loop in mekaar en bots met  mekaar. ’n Teks is die aaneenskakeling van sitate en toespelings wat uit ontelbare sentrums van kultuur kom  [outeur se parafrase van Barthes]. Omdat ’n teks ’n sosiale  konteks reflekteer, is eksegese ’n intertekstuele aangeleentheid. Intertekstualiteit het egter nie net te doen met ’n dokument se relasie tot bepaalde tekste wat die dokument voorafgaan en daarom deel van die dokument se konteks vorm nie (vgl. Juvan 2008:p. 3 van 8). Eksegese is die ontleding van ’n dokument se dinamiese ‘deelname’ aan ’n kulturele ‘gespreksruimte’ (kyk Culler [1981] 2001:100– 118). Gérard Genette (1982:7–16) verwys na die ‘stemme’ van die teksbronne as die interteks, die parateks, die huperteks, die argiteks en die metateks. interpretum wat ondersoek word nie. Tog is die bedoeling van die artikel nie om bloot informatief te wees nie. Dit handel oor ‘ensiklopediese presisering’ van ’n aantal fasette in Matteus-studies. Die artikel verteenwoordig daarom eerder ’n mosaïek as die beredenering van ’n spesifieke vraagstelling. Fragmente van hierdie mengeling van fasette is die teorie van literêr-ensiklopediese oppervlakte- en dieptestruktuur; Matteus as kommentaar op Markus; sosiale lokaliteit; Matteus se messiaanse Jesus-profiel as ’n Mosaiëse Joshua; en die korrelasie tussen die begin en die einde van Matteus. Wat is Fiksionele Ensiklopedie? Dit is wanneer aanhalings en kopiëring van een teks in ’n ander een voorkom (sonder dat  die bronteks deur die outeur geïdentifiseer is). Parateks  is  soortgelyk aan interteks. Parateks is ’n teks wat in  ’n ander  een in die vorm van voorwoorde, voetnote, kantlynaantekeninge en soms selfs die titel voorkom. Derdens is daar die huperteks wat na aanleiding van ’n ‘basisteks’ (hupoteks), oftewel ‘modelteks’ geskryf is. Dit is egter nie in die hupoteks soos ’n interteks opgeneem nie en funksioneer ook nie as kommentaar op die ‘modelteks’ nie. Indien dit wel as ‘kommentaar’ beskryf kan word, sal dit eerder metateks genoem word. Met huperteks word dus bedoel ’n teks wat bo-op ’n ander teks lê en kan as ’n transparant voorgestel word. Dit is soos teks waarin ander tekste deur (bewustelike of onbewustelike) projeksie deurskynend sigbaar is. Die huperteks verteenwoordig met ander woorde die oppervlaktestruktuur. Die hupoteks verwys na die (mees opvallende) basisteks wat met ’n ander ‘teks ‘verskryf’ is toe dit in ’n ander opgeneem is. Die term metateks verwys na ’n teks wat deur ‘outeur(s)’ in ’n teks gekommentarieer is. Die begrip argiteks verwys na ’n algemene tipe teks wat ook as soort ‘model’ vir ander tekste dien, nie in die sin van basisteks (hupoteks) nie, maar as genre. Die teks soos dit voor die eksegeet lê (die huperteks) vorm die oppervlaktestruktuur en al die ander tekste – toespelings (inter- en paratekste), basisteks(te), gekommentarieerde (meta-)tekste – vorm die dieptestruktuur. Vergilius se Aeneas (geskryf tussen 29 en 19 v.C.) is ’n voorbeeld van ’n teks wat ‘bo op ’n ander teks’ laat lê is (huperteks) omdat die Aeneas gemodelleer is op Homeros (geskryf ± 800 v.C.) se Odusseia (Ὀδύσσεια) (met betrekking tot die reismotiewe) sowel as op Homeros se Ilias (met betrekking tot die Roland Barthes ([1967] 1974 se bekende werk, La mort de l’auteur, het die heel belangrikste invloed op Jacques http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 3 of 9 Original Research van Markus se ideologiese vertellersperspektief8 gelees moet word.9 van Markus se ideologiese vertellersperspektief8 gelees moet word.9 oorlogmotiewe).4 Homeros se tweeledige opvolgwerke, Odusseia en Ilias, dien dus vir Vergilius as basisteks (hupoteks) (kyk Knauer 1964:61–84). Met ander woorde, die Odusseia en die Ilias is in die Aeneas deurskynend. Net so is Matteus ’n projeksie op Markus,5 soos die Aeneas ’n projeksie op die Odusseia en die Ilias is. Matteus as ‘kommentaar’ op Markus In Matteus-studies sal eksegete se benaderings verander afhangende van waar die fokus geplaas word. Die een sal dit beklemtoon dat Markus as Matteus se basisteks (hupoteks) beskou moet word en sal daarom byvoorbeeld Markus se makrostruktuur as deurskynend in Matteus aanwesig vind.6 Indien die fokus, soos dit in my benadering die geval is, geplaas word op Matteus as ’n teks wat bo-op Markus laat lê is (huperteks), sal Matteus eerder as ’n kommentaar (metateks) op Markus uitgelê word. Indien Matteus egter slegs as ‘kommentaar’ beskou word, veronderstel dit wel ’n mindere graad van onafhanklikheid van Markus. ’n Ander opsie kan, myns insiens, makliker verdedig word sonder dat al die ander ‘ensiklopediese’ moontlikhede buite rekening gelaat word. Matteus kan byvoorbeeld wel gesien word as ’n metateks (in die sin van ‘kommentaar’) wat van Markus as dié basisteks (hupoteks) te onderskei is en die Spreuke-bron Q kan as ’n interteks gesien word wat in Matteus (en Lukas) opgeneem is. Die Evangelie van Matteus gaan oor die verstaan en uitvoer van God se wil. Jesus as Seun van God is as ’t ware die ‘geïnkarneerde Tora’ (kyk Gibbs 1968:38–46). Terwyl Matteus kommentaar lewer op Markus, verander Matteus die rolle van die dissipels en die skare. In Matteus vaar die dissipels beter as in Markus. Hulle weet wie Jesus is, maar hulle sukkel om God se wil uit te voer op die manier wat Jesus dit van hulle verwag. Die skare se rol in die verhaal is om die boodskap van Jesus te demonstreer, naamlik God se liefde vir alle mense. Die ‘skare’ is hierdie mense, maar hulle is soos skape sonder ’n herder, want hulle is slagoffers van natuurlike rampe soos siektes en van religieuse en ekonomies-politieke uitbuiting. Die dissipels is veronderstel om Jesus na te volg, maar hulle openbaar ’n onvermoë om dit te doen. Alhoewel Matteus ’n waarskuwing teen die leer van die Fariseërs rig (Matt 16:6), word ’n algehele breuk met die Tweede- Tempeltradisie (Matt 17:24–27) nie deur Matteus bepleit nie. Indien hy Markus net so oorgeneem het (dus sonder kommentaar – met ander woorde as interteks en nie as hupoteks nie), sou Matteus ’n algehele breuk met Israel se kultuur gepropageer het (kyk bv. Mark 7:14–23; 10:1–12). 4.Homeros se Odusseia vertel van Odusseus, koning van Ithakē (Ithaca) en een van die Griekse (Achaiëse) bevelvoerders, se 10-jaar lange reis vanaf Troye terug na Ithakē, een van die sewe eilande in die Ioniese see tussen Kefalonia en die Griekse vasteland. Die reis was na afloop van die 10-jaar lange Troyaanse oorlog tussen die Grieke en die Troyane (vertel in Homeros se epos, die Ilias). Die Ilias se hoofkarakter is die Griek Achilleus, seun van die mitiese seegodin Thetis (leidster van die 50 Nēreides nimfe wat saam met dolfyne in die Aegiëse See swem) en Peleus, koning van die Murmidones (’n legendariese groep oorlogsugtiges vanuit antieke Aeoloia, later bekend as Thessalië, ’n streek tussen Masedonië en die Aegiëse see) (kyk Rieu [1946] [1991] 2010:xi–xlv). Wat is Fiksionele Ensiklopedie? Die interaksie tussen Jesus, die dissipels en die skare is van spesifieke belang vir die verstaan van Matteus. Jesus se dood aan die kruis is die sentrale saak in Markus. Op ’n makro- vlak is daar ’n spanning wat noodsaaklik is vir die struktuur. Dit is ’n spanning tussen drie groepe wat die optrede in die  verhaal oorheers, naamlik Jesus, die dissipels en die godsdienstige en politieke owerhede. Die kwessie van die dissipels se getrouheid staan voorop en die insig hierin is ’n voorwaarde vir die eksegeet se verstaan van die drama- ontknoping in Markus. Dit is ook ’n voorvereiste om een van Markus se metatekste, naamlik Matteus te kan lees en te verstaan. Jesus kom nie net in konflik met antagoniste soos die Israelse en Romeinse elite nie, maar ook met die Israelse skare (Mark 4:1–2), wat veronderstel is om Jesus se vriende, familie (Mark 3:20–21, 31–35) en mede-dorpenaars (Mark 6:1–5) te wees. Regdeur Markus word daar op vervreemding gefokus en dit loop uit op Jesus se lyding en uiteindelike dood aan die kruis (Mark 15:25–41). Dit is op hierdie punt dat die narratiewe perspektief in Matteus as ’n kommentaar op  Markus in ’n ‘metatekstuele’ sin van die woord merkwaardig word. 8.Voorbeelde van vertellersperspektiewe in al vier evangelies in die Nuwe Testament kan gevind word in my werk ‘Narrative criticism’ in A.B. du Toit (redakteur) se Focusing on the message: New Testament hermeneutics, exegesis and methods (kyk Van Aarde 2009:381–418). 9.Ideologie verwys hier na die dominante netwerk van idees (boodskap) in ‘n narratief (kyk Van Aarde 2009:381–418). Matteus as ‘kommentaar’ op Markus Indien Matteus as ’n kommentaar (metateks) op Markus gesien word sonder dat die ander ‘ensiklopediese’ fasette buite rekening gelaat word, kan Matteus se inhoud steeds as kommentaar in die vorm van ’n onafhanklike narratief beskryf word. Hierdie ‘kommentaar’ is gegrond op ’n ‘différance’7 tussen Matteus en Markus op grond van die dissipels se verhouding tot Jesus. Vanuit die perspektief van Matteus se gebruik van Q as interteks, is Matteus dus tegelyk huper- en metateks (van Markus). As huperteks vervang Matteus vir Markus, maar as kommentaar (metateks) eggo die Markus-narratief deurgaans in die Matteus-narratief. As ’n ander, plaasvervangende teks vir Markus, skep Matteus ’n analogie tussen Jesus se sending en dié van die dissipels ten opsigte van die ‘skare’. Albei die sendings verskil duidelik van dié wat in Markus uitgebeeld word. In hierdie sin is Matteus ’n selfstandige dokument wat onafhanklik 7.Différance is ’n tegniese term wat sê dat ’n ooreenkoms tussen begrippe, woorde of tekste as sameness maar ook as non-identical beskryf kan word (Derrida [1968] 1982:1–28). 6.Kyk byvoorbeeld onder andere Jack Kingsbury (1973) en John Meier (1975) se ‘heilshistoriese’ Matteus-interpretasies. 5.Die algemene histories-kritiese aanname is dat die Markus-tradisie as raamwerk vir Matteus gedien het en dat daar materiaal vanuit die Spreuke-bron Q tot Matteus toegevoeg is. Die Matteaanse Jesus Matteus siteer Miga 5:1 (in konflasie met 2 Sam 5:2) in die geboortenarratief van Jesus (Matt 2:6) om na Jesus se Messiaanse rol as herder (in die werkwoordvorm pomanei) te verwys. Matteus verander egter die Septuagint se term vir ‘heerser’ (archōn) na hēgemōn (kyk Steyn 2014:85–101) wat ‘goewerneur’ kan beteken en uitsluitlik ’n politieke term is. Matteus gebruik die term hēgemōn om na Herodes (kyk Matt 10:18 wat hēgemōn in dieselfde asem as basileus gebruik) te verwys as moordenaar van kinders, en na Pilatus (Matt 27:2, 11, 14, 15, 21, 27; 28:14) as moordenaar van Jesus, Seun van God. van  hierdie argiteks maak dit moontlik om Matteus se kommunikasiestrategieë raak te lees. Redevoeringsdiskoerse word met biografie afgewissel. Die vyf toesprake word dus in verhouding tot die narratiewe rondom hulle gelees. Dit is juis hierdie kombinasie wat die analogie tussen Jesus se sending en die dissipels s’n skep. Elke narratiewe diskoers verbind met die toespraak wat daarop volg, wat spiraalagtig ’n integrasie van Jesus en die dissipels se sendingopdrag tot gevolg het. Die dissipels en die Israelse skare is telkens aan die begin van elke toespraak teenwoordig (kyk Keegan 1982:428–429). Die vyf toesprake illustreer dus Matteus se opinie oor die aard van die verhouding tussen die dissipels en die Israelse skare. Al vervul die ‘skare’ (hoi ochloi/ho ochlos) en die religieus-etniese buitestaanders (ta ethnē) nie dieselfde karakterrolle in Matteus nie, funksioneer albei groepe saam as die voorwerp van Jesus sowel as die dissipels se sendings. Die Judeërs sowel as die Galileërs het gedurende die Tweede Tempel-periode na hulleself as ‘volk van God’ of ‘huis van Israel’ verwys (bv. Matt 10:6). Matteus skets die volgelinge van Jesus as ‘volk’ en nie as ‘Christene’ nie (kyk byvoorbeeld anthrōpoi in Matt 4:19 of ethnos in 21:43). Dit is hulle wat ’n ekklēsia (in teenstelling met ’n sunagōgē) vorm. Hierdie ‘volk’ word beskou as deel van die ‘huis van Israel’ wat vir Matteus ook die ‘skape sonder ’n herder’ insluit (Matt 10:36). Dit verwys na uitgeworpenes in Israel sowel as onder die nie- Israeliete (Matt 18:12–14). So gesien, plaas Matteus die begin en einde van Jesus se ‘bediening’ binne die konteks van sy verhouding met kinders, naamlik Jesus se doop deur Johannes (Matt 3:15) en sy se intog in Jerusalem (Matt 21:1–17). Die doop-episode eggo Jesaja 1:13–17 (met besondere verwysing na vaderlose kinders) en die intog-episode eggo Jeremia 7:1–8 (wat ook na vaderlose kinders verwys). 10.In die periode tussen die regerings van keisers Caligula (37–41 AD) en Hadrianus (117–138 AD), die aanloop tot onderskeidelik die eerste en tweede ‘groot’ Judese opstande, was die dreigende desakralisering van die Jerusalemse tempel, die vernietiging van die tempel en pogings tot die heropbou van die tempel, nie net die rede vir die herlewing van ‘messianisme’ nie, maar ook van die belangrikste redes waarom die ekklēsia en die sunagōgē tot breekpunt weg van mekaar beweeg het. Die Caligula-krisis kan ook gesien word as rede vir die ontstaan van die oudste reste grondliggend aan die ontwikkeling van die Markustradisie, Matteus se hupoteks (kyk Theißen 1991:125–166; [2002] 2003:37). Tydens die skryf van Markus sowel as Matteus was die ‘kerk’ steeds deel van die ‘Jodedom’. 11.Julius Caesar het Antipater, die pa van Herodes die Grote, as ‘koning van die Jode’ in 47 v.C. verklaar en Herodes self is as koning deur die Romeinse senaat bevestig (kyk Botha 1995:1015–1016). 13.Pseudo-Philo se Liber Antiquitatum Biblicarum (LAB) word tussen 70 en 100 n.C. gedateer (kyk Harrington 1985:317). Die Latynse vorm van LAB is nie oorspronklik nie, maar ’n vertaling van die Griekse teks wat weer op ’n Hebreeuse oorspronklike teks gebaseer is (kyk Harrington 1970:504). 12.Assumptio Mosis is ’n sesde-eeuse Latynse teks, waarskynlik op ’n eerste-eeuse Griekse manuskrip gebaseer (kyk Tromp 1997). Die Matteaanse Jesus Die genre (argiteks) van Matteus se tekstuur is dié van ’n  diskursief-biografiese tipe evangelie en dus is die narratiewe en argumentatiewe struktuur van die evangelie belangrik. Markus, as Matteus se hupoteks, verteenwoordig die  sogenaamde biografiese tipe evangelie. ’n Verstaan Open Access http://www.indieskriflig.org.za Page 4 of 9 Page 4 of 9 Original Research kinders (vgl. Josephus, [n.d.] 1960, De Bello Judaico 1.431–440) en is gevrees (vgl. Assumptio Mosis 6:2–9).12 Rykspolitiek (empire politics) is die literêre motief vir Herodes se kindermoord. Jesus word in skerp teenstelling met Herodes gekarakteriseer: vanuit menslike perspektief, Josef se aangenome kind en (Matt 1:19–20) vanuit Goddelike perspektief, God se Seun wat kinders aanraak (Matt 19:13–15) en gesondmaak (Matt 21:14), en deur kinders in die tempel  as  die Seun van God vereer word (Matt 21:15). Matteus se kindernarratief (Matt 1–2) behoort dus vanuit die perspektief van ‘challenge and riposte’ se sosiale patroon geïnterpreteer te word en die ‘kompetisie’ het veral betrekking op die sosiale kode waarvolgens eer aan konings toegeken en deur konings verkry is. Matteus siteer Miga 5:1 (in konflasie met 2 Sam 5:2) in die geboortenarratief van Jesus (Matt 2:6) om na Jesus se Messiaanse rol as herder (in die werkwoordvorm pomanei) te verwys. Matteus verander egter die Septuagint se term vir ‘heerser’ (archōn) na hēgemōn (kyk Steyn 2014:85–101) wat ‘goewerneur’ kan beteken en uitsluitlik ’n politieke term is. Matteus gebruik die term hēgemōn om na Herodes (kyk Matt 10:18 wat hēgemōn in dieselfde asem as basileus gebruik) te verwys as moordenaar van kinders, en na Pilatus (Matt 27:2, 11, 14, 15, 21, 27; 28:14) as moordenaar van Jesus, Seun van God. kinders (vgl. Josephus, [n.d.] 1960, De Bello Judaico 1.431–440) en is gevrees (vgl. Assumptio Mosis 6:2–9).12 Rykspolitiek (empire politics) is die literêre motief vir Herodes se kindermoord. Jesus word in skerp teenstelling met Herodes gekarakteriseer: vanuit menslike perspektief, Josef se aangenome kind en (Matt 1:19–20) vanuit Goddelike perspektief, God se Seun wat kinders aanraak (Matt 19:13–15) en gesondmaak (Matt 21:14), en deur kinders in die tempel  as  die Seun van God vereer word (Matt 21:15). Matteus se kindernarratief (Matt 1–2) behoort dus vanuit die perspektief van ‘challenge and riposte’ se sosiale patroon geïnterpreteer te word en die ‘kompetisie’ het veral betrekking op die sosiale kode waarvolgens eer aan konings toegeken en deur konings verkry is. Die Matteaanse Jesus Die uitdrukking om Israel te verlos in die latere Rabbynse tradisie (bv. Mekhilta 14.2: ‘my moeder sal ’n seun [Moses] baar wat Israel sal verlos [šiōšia]’), was alombekend in Palestynse kringe in die eerste eeu n.C.14 Matteus se roepingsvers wat op Jesus van toepassing is, getuig van dieselfde tradisie. Miriam se verwysing in Mekhilta 14.2 na haar moeder Jogebed wat aan ’n toekomstige verlosser (Moses) geboorte sal gee (kyk Lauterbach [1933] [1961] 2010:422), sinspeel op die woord Joshua in Numeri 13:17. Die werkwoordstam van hierdie woord is jāša. Die hif’il van hierdie woord word in verskeie Ou-Testamentiese tekste as ’n selfstandige deelwoord (mōšiah) gebruik. Die selfstandige deelwoord verwys in hierdie geval na ‘helper’ (= verlosser). Hierdie betekenis van mošia kom ooreen met die naam Moses en is ’n woordspeling (paronomasia) op die deelwoord messias (mašiah). Die woord messias het die technicus terminus vir die ‘gesalfde van Dawid’ (of ‘Dawid se seun’) as koning oor die hele Israel (2 Sam 5:1–3) geword. In Matteus het die Messias se verlossing shandeling dikwels betrekking op genesing as heling. In Psalm 118:25 word so ’n paronomasia tussen mošia (= Moses) en mašiah [messias] (= seun van Dawid) in die uitdrukking hōšia na (in Grieks ὡς [ι] ἰαννὰ) aangetref. Die waarskynlikheid dat hierdie paronomasia aan Matteus bekend was, kan gesien word in sy berig oor Jesus se ‘koninklike’ intog in Jerusalem as die ‘seun van Dawid’, en wel as Israel se helende/reddende messias (Matt 21:14). In Matteus 21:9 haal die evangelis onder andere aan uit Psalm 118:25: ὡσαννὰ τᾡ υἱᾡ Δαυίδ. diskoers met sewe gelykenisse oor die koninkryk van die hemel in Matteus 13 sentripetaal die kern (kyk o.a. Barr 1976:354–355). Volgens hierdie model is daar ses verhaaldele en vyf toespraakdele wat mekaar afwissel: verhaal -> toespraak -> verhaal, ensomeer. Elke toespraak lewer kommentaar op die vorige verhaal en help om die volgende verhaal te verstaan. Hierdie struktuur is nie net reglynig nie, maar bestaan ook uit konsentriese sirkels. Die eerste en laaste verhaal word aan mekaar verbind met temas. Die eerste en laaste toesprake word soortgelyk aan mekaar verbind. So is ook die tweede en  tweede-laaste verhaal, en die tweede en tweede-laaste toespraak verbind, ensomeer. Die eerste en laaste verhale word met die motief van die Immanuel verbind: ‘God by ons’ (Matt 1:23) en ‘Ek is by julle’ (28:20). Die Matteaanse Jesus ’n Ander tema wat die twee verbind, is die geboorte in die eerste en die opstanding as weergeboorte in die laaste verhaal. Die eerste en laaste toesprake staan in kontras met mekaar: die Bergrede (‘geseënd is dié …’) teenoor die oordeelsuitsprake (‘ellende wag vir julle …’) (vgl. ook Keener 2009:535–537). Hierdie struktuur van konsentriese sirkels laat die fokus op die middel val, in hierdie geval toespraak 3, oftewel Matteus 13. Dit is die sewe gelykenisse oor die koninkryk van God, 32 keer in Matteus die ‘koninkryk van die hemel’ genoem en nêrens elders in die Nuwe Testament nie. Volgens my is dit nie omdat dit ’n eervolle vermyding van die Godsnaam sou impliseer nie, maar omdat Matteus aarde met hemel korreleer. Drie gelykenisse sluit die parabeldiskoers in Matteus 13 af, naamlik die Versteekte skat, die Pêrel en Onbruikbare vis. Matteus 13 bestaan uit sewe gelykenisse oor God se koninkryk, met die laaste drie as Sondergut (v. 44–52). Hierdie redevoering eindig met Jesus se vraag, ‘Verstaan julle al hierdie dinge?’ waarop Jesus se dissipels antwoord: ‘Ja’. In die lig van hierdie woordspeling is dit miskien moontlik om Matteus se verhaal oor die verlossing van Israel as apologetiese ‘geskiedenis’ (βίβλος ... ᾿Ιησοῦ Χριστου = υἱοῦ) te beskryf. Dit is ‘geskiedenis’ wat vertel dat ‘Joshua’ die messias is wat God as die ‘tweede Moses’ gelegitimeer het om Israel te bevry (σῴζω). In Matteus dui die woord σῴζω op heling of genesing in ’n allesomvattende sin. Matteus se ‘soteriologie’ is dus ’n bevestiging van God se soewereiniteit oor die kosmos deur die oorwinning van die Bose. Matteus se ‘verlossingsgeskiedenis’ is uiteraard nie beperk tot die episodes waar σῴζω voorkom nie. In die lig van hierdie woordspeling is dit miskien moontlik om Matteus se verhaal oor die verlossing van Israel as apologetiese ‘geskiedenis’ (βίβλος ... ᾿Ιησοῦ Χριστου = υἱοῦ) te beskryf. Dit is ‘geskiedenis’ wat vertel dat ‘Joshua’ die messias is wat God as die ‘tweede Moses’ gelegitimeer het om Israel te bevry (σῴζω). In Matteus dui die woord σῴζω op heling of genesing in ’n allesomvattende sin. Matteus se ‘soteriologie’ is dus ’n bevestiging van God se soewereiniteit oor die kosmos deur die oorwinning van die Bose. Matteus se ‘verlossingsgeskiedenis’ is uiteraard nie beperk tot die episodes waar σῴζω voorkom nie. 15.Epiktetus was fisies gestremd, afkomstig van Hiërapolis in Phrigië (Long 2002:8), die seun van ’n slavin en self vir baie jare die slaaf van Epaphroditus, die ‘administratiewe sekretaris’ van Nero (Oldfather [1925] 1998:vii–viii). 14.Die Mekhilta is ’n halakiese midrash op Eksodus met tradisies vanuit die tweede eeu nC (kyk Lauterbach [1933] [1961] 2010:xiii). Die Matteaanse Jesus By die draai van die begin van ons (Gregorgiaanse) jaartelling, teen die agtergrond van die Pax Romana, was die meesternarratief in Israel se geskiedenis die verwagting van ’n apokaliptiese redder wat God se volk sou bevry (kyk Wengst [1986] 1987:118–135). Die sosiaal-kulturele konteks van Matteus is die aanvangsfase van die eerste-eeuse Farisese rabbinaat wat in die verskillende dorpsinagoges van Siriese Palestina10 voorgekom het. Matteus verwys na sy gemeenskap as ’n ekklēsia, wat op ’n rots gebou is. Hierdie rots is nie deur ‘vlees en bloed’ (Matt 16:17) daargestel nie, maar deur Jesus se Vader wat in die hemel is se wil. In hierdie gemeenskap, die ekklēsia, is God se ‘volk’, volgens Matteus, veilig – al is die Israelse skare soos verlore skape sonder ’n herder omdat hulle eie leiers met die die mag van die imperiale Rome saamgespan het. Matteus se ‘roepingsvers’ (1:21c) sowel as sy ‘epiloog’ (28:19–20) is geformuleer na aanleiding van onder andere die gangbare Moses-tradisie, soos wat dit in Josephus se woorde in die Antiquitates voorkom: ‘hy sal die Hebreeuse volk verlos’ (vgl. Jos, Ant 2.210 met 1:21c) en ‘hy sal deur al die nasies tot die einde van tyd geëer word’ (die ’nuwe’ Israel ingesluit) (vgl. Jos, Ant 2.211 met 28:19–20). Matteus se primêre interteks bestaan uit ’n toespeling (waarskynlik ’n bewustelike eggo) op die verwysing na die wonderbaarlike geboorte van Moses soos dit voorkom in Josephus se Antiquitates (2.205–206, 210–211, 215–216) en Pseudo-Philo13 se Liber Antiquitatum Biblicarum (9:1–10). Omdat Jesus, vereer as die Messias, as ’n ‘tweede Moses’ beskou is, is dit vanselfsprekend dat Matteus toespelings op die tradisies oor die geboorte van Moses sou gebruik om die tradisies wat met die geboorte van Jesus verband hou te interpreteer (kyk Crossan 2003:663–691). Volgens Matteus se narratiewe strategie baan Jesus se geslagsregister (Matt 1:1–17) die weg vir die narratief van Jesus se geboorte (Matt 1:18–25). Die geboorte-narratief baan die weg vir die verhaal van Koning Herodes as teenstaander van die nuutgebore koning van die Jode (Matt 2:1–23). Herodus is deur die keiser as ‘koning van die Jode’ aangewys.11 Hy lei egter nie God se volk nie, hy vermoor In die Rabbynse tradisie is daar twee weergawes van Moses se geboorte-aankondiging, naamlik (1) die farao se droom en die wysgere se voorspelling en (2) Miriam se profesie (kyk http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 5 of 9 Page 5 of 9 Original Research Bloch 1978:51–75). Die Matteaanse Jesus Vanuit ’n pragmaties-linguistiese perspektief (kyk Fetzer 2011:23–50) moet die leser tussen die lyne lees om die aard van ‘goddelike ekonomie’, dit is die implikasie van die koninkryk van God, te kan verstaan. Epiktetus (kyk Long 2002) se Dissertationes (kyk Oldfather [1925] 1998) bied ’n agtergrond om hierdie tipe van gelykenisredevoerings te kan verstaan.15 Hierdie redevoering oor die koninkryk van God is vanuit die perspektief van die Stoïsynse epistemologie, metafisika en etiek geformuleer. Dit kommunikeer ’n ideologie wat ’n transformerende kontekstuele effek tot gevolg gehad het (kyk Konstan 2010:233–248). Dit is ’n perspektief wat die outeurs van Nuwe-Testamentiese geskrifte en vroeë Christelike literatuur sterk beïnvloed het. Stoïsynse skrywers het ’n transformasie in woord en daad daargestel wat as ’n diepgaande epistemologiese skuif beskou kan word (kyk Shaw 1985:16–54). Hierdie ‘goddelike koninkryk’ is volgens die Matteaanse Jesus vergelykbaar met ’n skat wat ’n mens met jou hele hart soek. As dit gevind word, word alles wat waardeloos in die dioikēsis theia [goddelike ekonomie] is (kyk Van Aarde 2014), weggegooi God-met-ons Die Matteaanse Jesus stem hier met die Stoïsynse filosofie van ‘die Situation des Abschiednehmens’ (Vollenweider 2013:138) sowel as met die Pauliniese teologie van deelnemende dood as metaforiese ‘selfdood’ ooreen (Rom 6:3–4), te wete om Jesus te volg, vereis die dra van jou eie kruis (Matt 16:24). Integriteit vereis dat woord en daad ooreenkom en sodoende word navolging tot die uiterste konsekwensie gevoer, naamlik om van jouself afskeid te neem. Hierdie redevoerings oor die koninkryk van God is subversief van aard. Die Matteaanse Jesus stem hier met die Stoïsynse filosofie van ‘die Situation des Abschiednehmens’ (Vollenweider 2013:138) sowel as met die Pauliniese teologie van deelnemende dood as metaforiese ‘selfdood’ ooreen (Rom 6:3–4), te wete om Jesus te volg, vereis die dra van jou eie kruis (Matt 16:24). Integriteit vereis dat woord en daad ooreenkom en sodoende word navolging tot die uiterste konsekwensie gevoer, naamlik om van jouself afskeid te neem. Die motief integriteit word op besondere wyse deur Matteus in die plot van die narratief as geheel uitgewerk. Daar is ’n analogie tussen die twee ‘verhaallyne’ wat die subplotte in die narratief vorm. Die een is die (voor-Pase) Jesus se sending en die ander is die (na-Pase) dissipels se sending. Hierdie twee verhaallyne funksioneer nie in isolasie in die teks nie. Hulle word geïntegreer met behulp van tematiese parallelle (vgl. Matt 4:23; 9:35 met 10:6 e.v.), kruisverwysings (vgl. Matt 16:19 met 18:18; 23:13), vooruitskouing (vgl. Matt 5:12 met 23:34–36) en terugskouing (vgl. Matt 14:13–21; 15:32–39 met 6:9–11). Die analogie tussen die twee subplotte kan verstaan word met behulp van die beeld van ’n transparant: die voor- Pase verhaal (vlak een) is deursigtig in die verhaal van die na-Pase geloofsgemeenskap (vlak twee) en andersom. Die een vlak van Matteus se verhaal is in die tradisie gewortel en bied ’n historiese perspektief op die verlede hoewel dit deur  geloof gesien en daarom geïdealiseer word. Op ’n tweede  vlak  word hierdie verhaal oor die verlede vir die Matteusgemeenskap en hulle behoeftes relevant gemaak. Hoewel nie een van die twee vlakke van die diskoers ooit totaal afwesig is nie, beweeg dit ongesiens van die een na die  ander, afhangende van die konteks. Albei verhaallyne word op een en dieselfde begrip gebaseer wat ook die dominante perspektief van die plot as geheel is, naamlik Jesus as God-met-ons. Teen hierdie agtergrond verteenwoordig Matteus 28:19 ’n  midrash-tipe apokaliptiese verwysing wat verbatim ooreenkomste met Daniël 7:13–14 (LXX) het (resp. God-met-ons Rahlfs [1935] 1971:914 en Nestle et al. [1981] 1992:87). Daniël 7:13–14 sowel as Matteus 28:18–20 word dus gelees as verwysings na ‘eskatologiese’ gebeure, naamlik die begin van die einde van die finale (goddelike) koninkryk.17 Ook in Matteus 28:16–20 word die finale parousia [wederkoms] van die vindikerende Seun van die mens na die ‘einde van tyd’ verplaas. Robert Gundry (1982:545) meen dat die ‘psigiese sien’ van Daniël 7:14 ’n ooreenkoms met Matteus 28:17 toon. In hierdie laaste verwysing na die dissipels wat in Matteus gevind word, word ’n oop-einde in die plot van die evangelie as dramatiese narratief ingebou. Matteus vertel dat die dissipels paradoksaal die opgestane Jesus as ‘goddelike wese’ eer (proskuneō) en dit tegelyk ook nie doen nie (hoi de edistasan). In die Theodotion (Griekse) vertalingsweergawe18 van Daniël 7:14 word die woorde timē [eer] en douleusousin [om as slaaf te dien = ‘all honor was serving him (as king)’] (kyk McLay 2007:1012–1013) onderskeidelik in die plek van die ‘oud-Griekse’ Septuagint-weergawe se exousia [gesag] en latreuousa [om as priester kultiese diens te doen] gebruik (kyk Reynolds 2008:75–76). Ten spyte van die verskil – koninklik 17.Dit is nie heeltemal vanuit Daniël 7 self duidelik of die era van ‘die diere’ wat verleng is (v. 12), wel spoedig tot ’n einde sal kom wanneer die gesag van hom ‘wat soos die seun van die mens lyk’ oorgedra word nie. Dit is ook moontlik dat die einde aanbreek wanneer almal die ‘seun van die mens’ sal dien. Volgens Daniël 7 is die finale oomblik van die ‘geïdealiseerde’ regverdigmaking van martelaars (Dan 7:22a) nie iets wat volledig en finaal ervaar sal kan word nie – dit word verplaas na die tyd en ruimte waar God alleen heers (Dan 7:22b, 27). Hierdie aspek stem met die sogenaamde ‘agnostisisme’ in Matteus se eskatologie ooreen (24:36–44). God-met-ons Matteus is nie net die langste evangelie in die Nuwe Testament nie, maar myns insiens ook die evangelie met die beste opbou. Luz (1985:17) praat van ‘der Evangelist bewußt  beabsichtigten Gliederung’. Hiermee bedoel hy dat Matteus doelbewus die struktuur van sy dokument saamgestel het. Die verstaan van hierdie struktuur is dus nie net maar van neutrale belang nie. Dit vorm ’n belangrike premisse vir  die interpretasie van die Matteusevangelie. Eksegete konstrueer hierdie struktuur op verskillende wyses (o.a. Weren 2014:13–41). Wat Luz (1985:37) die Zentrum-Modell noem, bied myns insiens die beste heuristiek. Hiervolgens vorm die Open Access http://www.indieskriflig.org.za Page 6 of 9 Page 6 of 9 Original Research formule  in Matteus 28:16–20 (Vader, Seun en Gees) in alle waarskynlikheid ’n verwysing na die Septuagint van Daniël 7:14 verteenwoordig. Net soos Josephus (Antiquitates Judaicae 4.326) Moses se ‘finale vertrek’ na aanleiding van Daniël 7 geïnterpreteer het (kyk Josephus, [n.d.] 1965), so het Matteus die verhaal van Jesus en die dissipels onderskeidelik begin en geëindig met ’n ‘troon-teofanie sending’ deur middel van sy redaksionele aanpassing van ’n ‘triadiese tradisie’. Sekere ‘triadiese’ tekste in die Nuwe Testament,16 waarvan Matteus 28:19b een is, is vanuit ’n oorspronklik ‘Joodse’ apokaliptiese triade (of drietal) ontwikkel. Matteus se gebruik van hierdie tradisie het met sy persepsie van tyd te doen. Volgens Matteus het die ‘einde van die tyd’ reeds begin en dit het betrekking op die koms van Jesus as die Seun van die mens en die sendingopdrag aan die ekklēsia. Die vindikasie van die  Seun van die mens behels die regverdiging van die dood van martelaars. Dieselfde tradisie word in Daniël 7 as geloof in die ‘oorstyging van dood’ geïnterpreteer. Hierdie oorwinnende opstandingsgeloof in Daniël word uitgedruk in terme van ’n ou mitologie, te wete die oordrag van mag van een godheid na dié van ’n ander (Schaberg 1982:189). (in Grieks, ekballō) – net soos vissers met onbruikbare visse doen. Die skat is so waardevol dat dit vergelyk kan word met daardie een pêrel waarna jy jou hele lewe lank soek. As dit  gevind word, moet jy soos die meester van die huis (oikodespotēs) wees wat alles wat oud en nuut is, uit die oikodomia se skatkis gooi (kyk Phillips 2008:3–24; vgl. Wainwright 2011:375–388 wat die Griekse woord ekballō in Matteus 13:48 en 52 in relasie met mekaar interpreteer). Hierdie redevoerings oor die koninkryk van God is subversief van aard. 16.Byvoorbeeld Markus 8:38; 13:32; Matteus 25:31–43; 13:36–43; Lukas 12:8–9; 1 Tessalonisense 4:13–18; 2 Tessalonisense 1:5–10; Openbaring 1:4–7; 5:6–7; 11:15–18 (kyk Schaberg 1982:286). 18.Theodotiōn was ’n Hellenistiese Jood wat waarskynlik in Efese in ongeveer 150 n.C. die Hebreeuse Bybel in Grieks vertaal het. Dit is onseker of hy die Septuagint probeer verwerk het of onafhanklik sekere Hebreeuse manuskripte tot sy beskikking gehad het. Sy Griekse vertaling word deur die Herder van Hermas en Justinus die martelaar aangehaal. Die Theodotiōn-vertaling van die boek Daniël oorskadu bykans geheel die oud-Septuagint weergawe (kyk Aitken 2012). Original Research Die Ou-Testamentiese agtergrond en die apokaliptiese beeldspraak van Matteus 27:51b–53 word wyd erken (kyk  Crossan 1988:392–393), maar of dit bewustelike of onbewustelike eggo’s verteenwoordig, is onseker.19 Vir die logiese brein is vers 52 en 53 in Matteus 27 onverklaarbaar, want die opstanding van Jesus word as gebeure beskryf  van  iets wat reeds plaasgevind het, terwyl die opstandingsvertelling ’n episode in die chronologie van die  plot is wat nog nie aangebreek het nie. Hierdie ‘inkonsistensie’ kan as produk van oraliteit gesien word, maar dit is, myns insiens, nie ’n doelbewuste kwessie van onkunde of onge-ergdheid by Matteus nie. Matteus wou bloot die ‘opstanding van die heiliges’ beskryf en in sy ‘logika’ kon dit alleen ná die opstanding van Jesus gebeur het. Wat irrasioneel vir die moderne kognitiewe bewussyn is, is nie vir Matteus ’n probleem nie. Wat hier op die spel is, is Matteus se voorstelling van ‘Israelse Christus-volgelinge’ se siening van ’n kollektiewe opstanding uit die dood. Jesus is vir Christus-volgelinge die ‘opstandingsimbool’ en teen hierdie agtergrond, in Matteus 28:16–20 soos hy in Matteus 24–25 ook daaroor berig, vertel Matteus van Jesus se herverskyning as ’n apokaliptiese hēgemōn wat as Seun van God aanbid behoort te word. Reeds aan die begin van die Matteusevangelie, in Jesus se  genealogiese register, word oor hierdie ‘eskatologiese draai van die gety’ in Israel se geskiedenis berig. Dit wat in  numeriese getallewaardes in Jesus se geslagsregister voorgestel word, eggo motiewe wat in ander kontemporêre geskrifte voorkom. So byvoorbeeld verdeel die Messias- Apokalips van 2 Barug 53–74 ook die geskiedenis van Israel in drie tydperke van 14 seisoene elk. Dit is dan ook wat in die genealogiese register van die Messias in Matteus plaasvind. In Matteus 1:17 dui albei die tydperke van Dawid en die Babiloniese ballingskap die einde van ’n vorige tydperk en die aanbreek van ’n volgende een in die geskiedenis van Israel aan. Albei hierdie oorgange in 2 Barug sowel as in Matteus hou met die teenwoordigheid of die afwesigheid van tempel in Jerusalem verband. Elke periode bestaan uit 14 geslagte. Die derde tydperk, wat die begin van die Tweede Tempel- periode aandui, eindig met die onvoorspoedige getal dertien wanneer Matteus na die geboorte van ‘die Jesus wat die Christus genoem word’ verwys. Matteus (1:17) stel dit uitdruklik dat hierdie laaste tydperk ook uit 14 geslagte saamgestel is. Original Research versus priesterlik – in onderskeidelik hierdie twee Griekse weergawes van die Aramees (Hebreeus), beklee die ‘seun van die mens’ nie in een van hierdie twee weergawes ’n ‘goddelike’ disposisie nie. Matteus is egter anders. Matteus se gebruik van die term proskuneō in die verhaal van Jesus wat op die see geloop het (Matt 14:32), geskied in ’n konteks van die erkenning dat Jesus die ‘Seun van God’ is. Die paradoks van Matteus 28:17 kan daarom nie in terme van ’n  ander konteks verstaan word nie. Matteus 14:31–32 en 28:17 is die enigste twee plekke waar die terme proskuneō [aanbid]  en distazō [twyfel] paradoksaal in dieselfde asem gemeld word. vrede en vervolgdes (Matt 5:3–10). Die ‘kerugma oor die goeie nuus’ wat die goddelike basileia aankondig, is die einde (telos) van die bestaande kosmos (Matt 24:14). Die kosmos is herorden en die ‘verlorenes’ neem dit as erfenis in besit.20 In hierdie nuutgebore skepping word dié wat honger is, raakgesien en gevoed, kom die vreemdeling tuis en word die naakte geklee (Matt 25:37–39), want Jesus se woorde word onthou: ‘Waarlik, as jy dit alles vir een van hierdie geringe susters en broers van Jesus doen, het jy dit vir Jesus self gedoen’ (Matt 25:40). Volgens Matteus het Jesus ’n metaforiese verskuiwing binne die apokaliptiese kode as meesternarratief teweeggebring. In apokaliptiese denke lê die goddelike oorwinning oor boosheid en die hernuwing van die skepping nog in die toekoms. In die Christelike ekklēsia word die oorstyging van dood in die opstanding in Christus-gebeure begrond – dus iets wat reeds bereik is. Die parousia, hoewel hier en daar geartikuleer as iets wat in die toekoms gaan plaasvind, het reeds gerealiseer. Die toekoms is ’n werklikheid omdat hierdie werklikheid reeds aangebreek het. Herman Waetjen (1976:248) beskryf hierdie paradoks treffend wanneer hy sê  dat Jesus se sterwe ook Israel se sterwe is, want die  messiaanse  beloftes (in Ou-Testamentiese en tussen- Testamentêre geskrifte) is tegelyk vervul en uitgekanselleer. Die Christelike ekklēsia vervang nie Israel nie, maar is ’n nuwe epog in die Israelse geskiedenis. Die tyd waarin die Seun van die mens aan God se ‘regterhand’ sit, breek volgens Matteus onmiddellik aan met die gebeure wat reeds in Matteus 27:51b–53 vertel is. Die verwysing na die opstanding van ‘baie liggame van slapende heiliges’ in vers 53 vorm die hoogtepunt van Matteus 27:51b–53 en vers 51–54 maak vervolgens die hoogtepunt van die literêre struktuur van Matteus 27 uit. 19.Vergelyk onder andere dié in 2 Makkabeërs 7, 1 Henog 51:2 (nou in 1 Henog 37–71, wat as Die Gelykenisse van Henog bekend staan), Esegiël 37:7, 12, asook die Evangelie van Petrus 9:35–10:42 wat vir Matteus gedeelde ‘ensiklopedie’ is. In 2 Makkabeërs 7 bly martelaars hoopvol omdat hulle opstandingsoorwinning as ’n beloning vir hulle getrouheid gesien word. In 1 Henog 51:1–2 word gestel dat ‘in daardie dae, sal (die) Sheol almal wat daarin beland het, teruggee en (die) hel sal alles wat geskuld word, vereffen. En God sal die regverdiges en heiliges wat uit die dood opgestaan het, uitverkies want die dag van hulle verlossing het aangebreek’. Net soos in Matteus 27:51b–53 word in Esegiël 37:7, 12 ’n opeenvolging van aardbewings, die oopgaan van grafte en die opwekking van dié wat gesterf het, beskryf. In die Evangelie van Petrus word die beskrywing van ‘begeleide en kollektiewe’ opstanding gevind. 20.‘… klēronomēsate tēn hētoimasmenēn humin basileian apo katabolēs kosmou’ (Mt 25:34; Revised Standard Version, in E. Nestle [edited by B. and K. Aland, et al., 1981/1992], Greek-English New Testament, p. 74). Matteus se begin en einde: Geslagsregister en die ‘Groot Sendingopdrag’ Volgens Matteus is die Messias van Israel die vindikerende Seun van die mens wat Homself met die geringstes onder geringes (die elachistoi) vereenselwig en vir hulle omgee. Matteus verwys in sy passievertelling (Matt 26–28) nie na die opgestane Jesus deur middel van Christologiese titels nie. Tog is die motief van Jesus as die Seun van die mens implisiet in sy na-Pase perspektief op Jesus aanwesig. Jane Schaberg (1982:45) het oortuigend aangetoon dat die triadiese 18.Theodotiōn was ’n Hellenistiese Jood wat waarskynlik in Efese in ongeveer 150 n.C. die Hebreeuse Bybel in Grieks vertaal het. Dit is onseker of hy die Septuagint probeer verwerk het of onafhanklik sekere Hebreeuse manuskripte tot sy beskikking gehad het. Sy Griekse vertaling word deur die Herder van Hermas en Justinus die martelaar aangehaal. Die Theodotiōn-vertaling van die boek Daniël oorskadu bykans geheel die oud-Septuagint weergawe (kyk Aitken 2012). http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 7 of 9 Original Research Page 7 of 9 Mededingende belange Luz, U., 2003, ‘Intertextualität im Matthäusevangelium’, Harvard Theological Review 97(2), 119–137. Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig of voordelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. McLay, R.T., 2007, ‘Daniel’, in A. Pietersma & B.G. Wright (eds.), A new English translation of the Septuagint and the other Greek translations, pp. 991–1013, Oxford University Press, Oxford. Meier, J.P., 1975, ‘Salvation-history in Matthew: In Search of a Starting Point’, Catholic Biblical Quaterly 37, 203–215. Kommentariërende epiloog Harrington, D.J., 1985, ‘Pseudo-Philo: A new translation and introduction’, in J.H. Charlesworth (ed.), The Old Testament Pseudepigrapha, vol. 2, pp. 297–377, Doubleday, Garden City, NY. In hierdie artikel is geargumenteer dat die bewussyn van Matteus se ’narratiewe (fiksionele) ensiklopedie’ as illustrasie dien van Matteus se na-Pase perspektief op die ‘geskiedenis’ van Jesus wat die Christus genoem word. Kennisname van hierdie perspektief help om in te sien dat Matteus sekere tradisies oor die kruisiging en opstanding van Jesus vanuit  Markus as basisteks (hupoteks) in sy (Matteus se) oppervlaktestruktuur (huperteks) aangepas het. Kruisiging sowel as opstanding word deur Matteus as vooruitverwagte gebeure in Matteus 27:45–53 (waarin hy apokaliptiese tradisies aanpas) beskryf. Teen die agtergrond van sy ervaring van die ecclesia pressa [die Matteus-gemeenskap onder druk] en die eerste tekens van ’n breuk met die sinagoge, laat Matteus sy lesers in die hande van God, die enigste Een wat oor die einde van ’n era (συντελεία τοῦ αἰῶνος) kan beskik. Die effek is dat die ekklēsia in die sending na alle mense (πάντα τὰ ἔθνη) ervaar dat Jesus God-met-ons is, want die volgelinge van Jesus het die Seun van die mens se koms gesien en reeds ervaar. Iser, W., 1976, Der Akt des Lesens: Theorie ästhetischer Wirkung, Wilhelm Fink Verlag, München. (Uni-Taschenbücher, 636: Literaturwissenschaft). Josephus, F., 1960, The great Roman-Jewish war: A.D. 66–70 (De Bello Judaico), including the Life of Josephus, W.R. Farmer (ed.), transl. W. Whiston & D.S. Margoliouth, Harper, New York. Josephus, 1965, Antiquities, transl. L.H. Feldman, Harvard University Press, Cambridge, MA. Juvan, M., 2008, ‘Towards a history of intertextuality in literary and culture studies’, CLCWeb: Comparative Literature and Culture 10(3), 1–8. http://dx.doi. org/10.7771/1481-4374.1370 Keegan, T.J., 1982, ‘Introductory formulae for Matthean discourse’, Catholic Biblical Quarterly 44, 415–430. Keener, C.S., 2009, The Gospel of Matthew: A socio-rhetorical commentary, Wm. B. Eerdmans, Grand Rapids, MI. Kingsbury, J.D., 1973, ‘The Structure of Matthew’s gospel and his Concept of Salvation-history’, Catholic Biblical Quaterly 35, 451–474. Knauer, E.G., 1964, ‘Vergil’s Aeneid and Homer’, Greek, Roman, and Byzantine Studies 5, 61–84. Konstan, D., 2010, ‘Are fellow citizens friends? Aristotle versus Cicero on Philia, Amicitia, and social solidarity’, in R. Rosen & I. Sluiter (eds.), Valuing others in classical antiquity, pp. 233–248, Brill, Leiden. http://dx.doi.org/10.1163/ ej.9789004189218.i-476.76 Lauterbach, J.Z., [1933] [1961] 2010, Mekilta de-Rabbi Ishmael: A critical edition on the basis of the manuscripts and early editions with an English translation, introduction, and notes, Jewish Publication Society, Philadelphia, PA. Original Research Net soos die periode van die vorige twee tydperke in die geskiedenis van Israel, hou die tydperk van die Messias verband met die einde van ’n periode (vernietiging van die tempel) en die begin van ’n nuwe een (nuwe tempelperiode). Hierdie onbenoemde 14de geslag vorm ’n gaping (Leerstelle) in die knoop van die plot van die verhaal. Die gaping word volgens Wolfgang Iser (1976:302) se perspektief op ’n resepsie-estetiese lees-scenario deur die ’n Nuwe era het aangebreek en daarmee saam nuwe denke en nuwe optrede, nuwe tyd en ruimte. In die ekklēsia is die Christus-volgelinge Jesus-instrumente wat sensitief is jeens die ‘verlore skape van Israel’, naamlik die armes, treurendes, vernederdes, hongeriges, erbarmloses, slagoffers van valse http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Page 8 of 9 Page 8 of 9 eksegeet met interne materiaal uit die verhaal self of met eksterne materiaal uit die intertekste gevul. eksegeet met interne materiaal uit die verhaal self of met eksterne materiaal uit die intertekste gevul. Clark, H.A., 1985, ‘The idea of a fictional encyclopaedia: Finnegans Wake, Paradis, The Cantos’, PhD dissertation, Programme to Comparative Literature, The Faculty of Graduate Studies, University of British Columbia, Canada. Crossan, J.D., 1988, The cross that spoke: The origins of the Passion narrative, Harper & Row, San Francisco, CA. Die eskatologiese draai van die gety vanaf die hoogty van  tempelkorrupsie in die 13de periode (wat die finale vernietiging van die tempel tot gevolg het) loop in die 14de periode uit op die bou van ’n tempel wat nie mensgemaak is nie. Matteus wend hierdie motief op ’n spesifieke wyse aan. Die dood van die ‘Jesus van geregtigheid’ is die gevolg van die buitengewone tempelkorrupsie. Matteus projekteer Jesus se dood met behulp van die visioen van die Seun van die mens se koms. Terugskouend op die vernietiging van die tempel (Matt 23:37–24:2) beskryf Matteus die dood van die Messias met behulp van die hoopvolle visie op die Seun van die mens se koms (Matt 24:29–31). Crossan, J.D., 2003, ‘Virgin mother or bastard child?’ HTS Theological Studies 59(3), 663–691. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v59i3.668. Culler, J., [1981] 2001, ‘Presupposition and intertextuality’, in J. Culler (ed.), The pursuit of signs: Semiotics, literature, deconstruction, augmented edition with new preface, pp. 100–118, Cornell University Press, Ithaca, NY. Derrida, J., [1968] 1982, ‘Différrance’, in J. Derrida, Margins of philosophy, transl. A. Bass, pp. 1–28, University of Chicago Press, Chicago, IL. Fetzer, A., 2011, ‘Pragmatics as a linguistic concept’, in W. Original Research Bublitz & N.R. Norrick (eds.), Foundations of Pragmatics, pp. 23–50, De Gruyter, Berlin. Genette, G., 1982, Palimpsestes: La littérature au second degree, Seuil, Paris. Gibbs, J.M., 1968, ‘The Son of God as the Torah Incarnate in Matthew’, in F.L. Cross  (ed.), Studia Evangellica, pp. 38–46, Akademie Verlag, Berlin. (Studia Evangelica, 4). Gundry, R.H., 1982, Matthew: A commentary on its literary and theological art, Wm. B Eerdmans, Grand Rapids, MI. Harrington, D.J., 1970, ‘The original language of Pseudo-Philo’s Liber Antiquitatum Biblicarum’, Harvard Theological Review 63, 503–514. Erkenning Luz, U., 1985, Das Evangelium nach Matthäus, 1.Teilband: Mt 1–7, Benziger Verlag, Zürich. (Evangelisch-Katolischer Kommentar zum Neuen Testament). Kommentariërende epiloog Long, A.A., 2002, Epictetus: A Stoic and Socratic guide to life, Oxford University Press, Oxford. Literatuurverwysings Nestle, E., Aland, B., Aland, K., et al. (eds.), [1981] 1992, Greek-English New Testament, 6th revised edn., Novum Testamentum Graeca, 27th edn., Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart. Aitken, J.K., 2012, ‘Aquila and Theodotion, Greek translations of the Bible’, in R.S. Bagnall, K. Brodersen, C.B. Champion, A. Erskine & S.R. Huebner (eds.), The encyclopedia of ancient history, John Wiley & Sons, Inc., New York. http://dx.doi. org/10.1002/9781444338386.wbeah11025 Oldfather, W.A., [1925] 1998, Epictetus: The discourses as reported by Arrian, Books I–II, transl. W.A. Oldfather, Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, MA. Alkier, S., 2004, ‘Intertextualität’, in K. Erlemann (ed.), Neues Testament und Antike Kultur, I: Prolegomena, Quellen, Geschichte, pp. 60–65, Vluyn Verlag, Neukirchen. Phillips, P., 2008, ‘Casting out the treasure: A new reading of Matthew 13:52’, Journal for the Study of the New Testament 31, 3–24. http://dx.doi.org​/10.1177/​ 0142064X08095176 Alkier, S., 2005, ‘From text to intertext: Intertextuality as a paradigm for reading Matthew’, HTS Theological Studies 61(1&2), 1–18. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v61i1/2.421 Rahlfs, A., [1935] 1971, Septuaginta: Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpres, Volumen II: Libri poetici et prophetici, edtio nona, Würtembergische Bibelanstalt, Stuttgart. Barr, D.L., 1976, ‘The drama of Matthew’s Gospel: A reconsideration of its structure and purpose’, Theology Digest 24, 354–355. Reynolds, B.E., 2008, ‘The “One Like a Son of Man” according to the old Greek of Daniel 7,13–14’, Biblica 89(1), 70–80. Barthes, R., [1967] 1974, La mort de l’auteur, transl. R. Miller, Hill & Wang, New York. Bloch, R., 1978, ‘Methodological note for the study of Rabbinic literature’, in W.S. Green (ed.), Approaches to ancient Judaism, 1: Theory and practice, pp. 51–75, transl. W.S. Green & W.J. Sullivan, Scholars Press for Brown University, Missoula, MT. (Brown Judaic Studies 1). Rieu, D.C.H., [1946] [1991] 2010, ‘Introduction’, in Homer [±800 v.C.], The Odyssey, transl. E.V. Rieu & D.C.H. Rieu, rev. transl., pp. xi–xlv, Penguin Classics, Penguin Group, London. Schaberg, J., 1982, The Father, the Son and the Holy Spirit, Scholars Press, Chico, CA. (Society of Biblical Literature Dissertation Series, 61) Botha, P.J.J., 1995, ‘Herodes die Grote’, HTS Teologiese Studies 51(4), 996–1028. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v51i4.1456 http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 9 of 9 Page 9 of 9 Original Research Shaw, B.D., 1985, ‘The divine economy: Stoicism as ideology’, Latomus 44(1), 16–54, Societe d’Etudes Latines Bruzelles, viewed 31 March 2014, from http://www.jstor. org/discover/10.2307/41543542?uid=2&uid=4&sid=21104633862763 Van Aarde, A.G., 2014, ‘Ecodomy: Life in its fullness – If love rules the oikoumenē’, Verbum et Ecclesia 66(1), Art. #820, 10 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts. v66i1.820. Literatuurverwysings paper presented at the Faculty of Theology’s Symposium on Ecodomy, University of Pretoria, 27–28th October 2014. Steyn, G.J., 2014, ‘Jesus as expected governor of Judah in Matthew 2:6’, in B. Estrada, E. Manicardi & A.P.I. Tárrech (eds.), The Gospels, history and Christology – The search of Joseph Ratzinger-Benedict XV I, vol. 2, pp. 85–101, Libreria Editrice Vaticana, Rome. Vollenweider, S., 2013, ‘Lebenskunst als Gottesdienst: Epiktets Theologie und ihr Verhältnis zum Neuen Testament’, in S. Vollenweider, M. Baumbach & E. Ebel (eds.), Epiktet: Was ist wahre Freiheit?: Diatribe IV 1, pp. 119–162, Mohr Siebeck, Tübingen. (Scripta antiquitatis posterioris ad ethicam religionemque pertinentia, 22). Taylor, V.E. & Winquist, C.E., 2003, Encyclopedia of Postmodernism, Psychology Press, New York. Waetjen, H.C., 1976, The origin and destiny of humanness: An interpretation of the Gospel according to Matthew, Crystal Press, San Rafael, CA. Theißen, G., 1991, The Gospels in context: Social and political history in the synoptic tradition, transl. L.M. Maloney, Fortress, Minneapolis, MN. Wainwright, E., 2011, ‘Beyond the crossroads: Reading Matthew 13:52 ecologically into the twenty first century’, in D.P. Senior (ed.), The Gospel of Matthew at the crossroads of early christianity, pp. 375–388, Uitgeverij Peeters, Leuven. (Bibliotheca Ephemeridum Theologarum Lovaniensium, 243). Theißen, G., [2002] 2003, The New Testament: An introduction, A&C Black, London. Tromp, J., 1997, The assumption of Moses: A critical edition with commentary, Brill Academic Publishers, Leiden. Wengst, K., [1986] 1987, Pax Romana and the peace of Jesus Christ, transl. J. Bowden, SCM Press, London. Van Aarde, A.G., 2008, ‘Matthew’s intertexts and the presentation of Jesus as healer- messiah’, in T.R. Hatina (ed.), Biblical Interpretation in Early Christian Gospels, Volume 2: The Gospel of Matthew, pp. 163–182, T&T Clark, London. Weren, W.J.C., 2014, ‘The macrostructure of Matthew’s Gospel: A new proposal’, in W.J.C. Weren (ed.), Studies in Matthew’s Gospel: Literary design, intertextuality, and social setting, pp. 13–41, Koninklijke Brill, Leiden. (Biblical Interpretation Series, 130). Van Aarde, A.G., 2009, ’Narrative criticism’, in A.B. du Toit (ed.), Focusing on the message: New Testament hermeneutics, exegesis and methods, pp. 381–418, Protea, Pretoria. http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1951/3705

Afrikaans

Copyright: Ek het Jan du Rand as Teologie-akademikus leer ken wat vanuit die Bybelteks handel om die groter tersaaklike teologiese kontoere te beklemtoon. Sy akademiese bydraes vind neerslag in 27 boeke (alleenouteur), 236 artikels, begeleier van 78 toegekende magistergrade en 36 doktorsgrade. Du Rand is die tipiese ewige student, steeds soekend na meer diepgang en kennis. © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Benewens sy publikasies en sy curriculum vitae, het persoonlike gesprekke met hom en etlike ander kollegas hierdie artikel geïnformeer. Page 1 of 14 Original Research Page 1 of 14 Original Research Page 1 of 14 Original Research Biografiese besonderhede Jan Abraham du Rand is op 03 Augustus 1945 in Pretoria gebore. Hy is die ouer broer van Dorothea. Hulle twee is die kinders van wyle ds. Jannie en Marie (Brink) du Rand. Sy vader was aanvanklik in die siviele ingenieursbedryf en het eers op veertigjarige ouderdom predikant in die Nederduitse Gereformeerde Kerk geword. Tussen Du Rand en sy ouers, in sy eie woorde, was ’n hegte verbondsverhouding en toegewyde liefde. Inleidend How to cite this article: Janse van Rensburg, F., 2015, ‘Jan A. du Rand, Nuwe-Testamentikus: ’n Lewenslange akademiese liefdesverhouding met die Johannese Nuwe- Testamentiese geskrifte’, In die Skriflig 49(2), Art. #1981, 14 pages. http://dx.doi. org/10.4102/ids.v49i2.1981 Hierdie uitgawe van In die Skriflig/In Luce Verbi word aan Jan A. du Rand opgedra met die herdenking van sy sewentigste verjaarsdag. Hy is as Nuwe-Testamentikus, skrywer, Bybelvertaler en teoloog bekend. Ek ken Du Rand vir ongeveer 44 jaar, aanvanklik deur die Nuwe-Testamentiese Werkgemeenskap van SA (NTWSA) en daarna ook deur sy publikasies, kollegaskap en gesamentlike projekte. Hy is as ’n kenner van die Johannese geskrifte bekend. Sy akademiese integriteit, ondersoekende gees en uitgesproke bybelse vertrekpunte tipeer hom. Hy is ook ’n baie humoristiese persoon. Author: Affiliation: 1Unit for Reformational Theology, North-West University, Potchefstroom Campus, South Africa Correspondence to: Fika Janse van Rensburg Jan A. du Rand, New Testament scholar: A lifelong love relationship with the Johannine New Testament writings. In this article an overview is presented of the academic contribution of Prof. Jan A. du Rand, emeritus Professor in New Testament Studies at the University of Johannesburg and Extraordinary Professor at the North-West University in Potchefstroom. After a brief biographic overview, his academic contribution is discussed under the following headings: Doctoral supervision, Publication trends, Greek language phase, John’s Gospel and entolēphase, Revelation phase, Pauline phase and other publications, Hermeneutical contributions, Special book publications, Academic community involvement, Contributions to academic societies, Bible translation, Informal and ecclesiastic contributions, and Awards. Jan A. du Rand, New Testament scholar: A lifelong love relationship with the Johannine New Testament writings. In this article an overview is presented of the academic contribution of Prof. Jan A. du Rand, emeritus Professor in New Testament Studies at the University of Johannesburg and Extraordinary Professor at the North-West University in Potchefstroom. After a brief biographic overview, his academic contribution is discussed under the following headings: Doctoral supervision, Publication trends, Greek language phase, John’s Gospel and entolēphase, Revelation phase, Pauline phase and other publications, Hermeneutical contributions, Special book publications, Academic community involvement, Contributions to academic societies, Bible translation, Informal and ecclesiastic contributions, and Awards. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Jan A. du Rand, Nuwe-Testamentikus: ’n Lewenslange akademiese liefdesverhouding met die Johannese Nuwe-Testamentiese geskrifte In hierdie artikel word ’n oorsig van die akademiese bydrae van prof. Jan A. du Rand, emeritus professor in Nuwe Testament aan die Universiteit van Johannesburg en Buitengewone Professor van die Noordwes-Universiteit in Potchefstroom gebied. Ná ’n bondige biografiese oorsig, word Du Rand se akademiese bydrae onder die volgende opskrifte bespreek: Doktorale leiding, Publikasietendense, Griekse taalfase, Johannesevangelie- en -entolēfase, Openbaringfase, Paulusfase en ander publikasies, Hermeneutiese bydrae, Besondere boekpublikasies, Akademiese gemeenskapsbetrokkenheid, Bydrae tot vakverenigings, Bybelvertaling, Informele en kerklike bydraes en Toekennings. Doktorale studie Hy het die BA-graad met lof behaal, asook die Honneurs BA in Grieks en die BD in Teologie, albei met lof. Intussen het hy sendingwerk onder Zoeloes en Xhosas in die Spoorwegkollege in Esselenpark gedoen. Gedurende sy studentejare was hy ondervoorsitter van die Afrikaanse Studentebond (ASB) en in 1970–1971 lid van die hoofbestuur van die ASB, waar hy saam met Callie Coetzee onder presidentskap van Ben de Klerk gedien het, albei ook later, soos hy, professors in die Teologie. Dit was die begin van die stroomversnelling van ’n lewenslange liefdesverhouding met die Johannesevangelie, die Johannese briewe en Openbaring. Du Rand vergelyk sy ínleef in die Johannese geskrifte soos wanneer ’n mens ’n grot binnegaan. In die bek van die grot is nog genoeg lig, en wat jy sien, is só boeiend dat jy as ’t ware nie anders kan as om dieper en dieper te wil ontgin nie. Dit is nou al 43 jaar lank wat Du Rand toegewyd besig is om die Johannese geskrifte te ondersoek – en hy getuig dat hy nog elke dag verskuilde skatte ontdek. Sy studie onder prof. Schnackenburg in Wurzburg was vir hom iets besonders. Jan het die waarheid van een van Schnackenburg se stellings ervaar, naamlik jy moet leer om ’n Johannese antenna te ontwikkel! In sy finale teologiese jaar was Du Rand voorsitter van die teologiese vereniging Deo Gloria. Hy het ook as toerleier van ’n ASB-toer opgetree waartydens hy die plaasmeisie Anneli van der Walt van die Springbokvlakte beter leer ken het. Sy was aan die hoof van die kosvoorsiening omdat sy BSc Huishoudkunde studeer het. Du Rand was só beïndruk met die kos – uit die mond van die humor-lief Jan – dat hulle in 1970 verloof geraak en in 1971 getrou het. Die egpaar het hulle in Pretoria gevestig en Du Rand het tegelyk vir die MA (Grieks) onder leiding van prof. Jannie Louw en die DD in Nuwe Testament onder leiding van prof. E.P. Groenewald ingeskryf (prof. Groenewald het egter afgetree voordat Du Rand sy studie voltooi het). Intussen het hy as prediker in die NG-gemeente Kinross waargeneem. Die Johannese studie het by Du Rand nie net akademiese en populêr-akademiese publikasies opgelewer nie, maar  – só getuig hy self – dit het tot ’n verdiepte en besondere spiritualiteit gelei. Laerskool Generaal Jacques Pienaar Du Rand het sy voorskoolse jare in Upington deurgebring. Dit was besondere jare op ’n kleinhoewe waar sy liefde vir diere en die grond gevestig is. Sy vader is na Pretoria verplaas http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 http://www.indieskriflig.org.za Original Research Page 2 of 14 daar gebore as die eerste dogtertjies in die pastorie nadat drr Gert Swart en Jannie Malan net seuns gehad het. waar hy deeltyds sy teologiese studie gedoen het. Van 1952 tot 1958 was Du Rand ’n leerling aan die Laerskool Generaal Jacques Pienaar in Pretoria, waar hy ook hoofseun was. Hy is veral deur mnr. Combrink geïnspireer (die vader van prof. Bernard Combrink, tans afgetrede Nuwe-Testamentikus van die Universiteit van Stellenbosch). Fakulteit Teologie aan die Universiteit van Pretoria Hy is in 1976 na die Fakulteit Teologie aan die Universiteit van Pretoria as seniorlektor in die Departement Nuwe Testament, met opdrag Bybelkunde, beroep. Die jare aan die Fakulteit Teologie was vir hom as jong akademikus verrykend en vormend. As junior het hy soveel geleer. Dat hy voltyds in die akademie sou beland, was eintlik vroeg al duidelik. Hy was deeltydse dosent in Grieks aan UP (1968– 1970), en lektor in Ou en Nuwe Testament aan UNISA (1971). Sy Bybeltaalkundigheid is met ’n Magister in Grieks aan die UOVS afgerond. Hoërskool Wonderboom Du Rand was bevoorreg om sy hoërskooljare aan die Hoërskool Wonderboom deur te bring. Hy het met vyf onderskeidings gematrikuleer en in sy matriekjaar (1963) was hy ook hoofseun. Hy was in talle sportsoorte, volkspele en die CSV baie aktief. Hy praat nog steeds met lof van die stempel wat onderwysers soos mnre. Schalk van der Merwe (Wiskunde) en Koos Roux (Natuurwetenskap) op hom afgedruk het. In sy laaste twee skooljare het hy nooit minder as 90% vir Wiskunde gekry nie! Hy het klaar besluit om die Shell-beurs te aanvaar om chemiese ingenieurswese te gaan studeer.’n Ernstige motorongeluk aan die einde van standerd 8 het hom egter finaal laat besluit om hom vir die bediening as predikant voor te berei. Ná die aftrede van prof. Groenewald het Du Rand hom in sy doktorale studie onder leiding van prof. Andrie du Toit aanvanklik op die Pauliniese geskrifte toegespits. Hy het egter sy fokus verander en sy doktorsgraad in die Johannesevangelie behaal met ’n proefskrif: Entolē in die Johannesevangelie en -briewe (1977). Doktorale studie Die Johannese maatstaf is om ‘soos Jesus’ lief te hê, volgens Johannes 13:34: ‘Ek gee julle ’n nuwe gebod: julle moet mekaar liefhê. Soos Ek julle liefhet, moet julle mekaar ook liefhê.’ Randse Afrikaanse Universiteit / Universiteit van Johannesburg Die Johannesevangelie en -briewe is gefynkam en het die volgende proefskrifte opgelewer: In 1991 het C.J. van Heerden oor die oorwinningsperspektief in die afskeidgesprekke volgens Johannes gepromoveer. Dit sluit by die promotor se doktorale proefskrif in 1977 oor entolē in Johannes 13:34 (1982d) aan. Een van sy skerpsinnigste studente was D.F. Tolmie met ’n kundige narratologiese ontleding van Johannes 13 tot 17 (1992). Volgens Du Rand, het hy geweet Tolmie sal dit akademies nog ver bring. Saam met T.C. Voortman is die funksie van die skeppingsmotief in die Johannesevangelie nagevors en beskryf (1996). M.G.N. Hawkins het die plek en funksie van die liefde en die Heilige Gees in die gang van die Johannese narratief nuut beskryf (1998). D.P. Shongwe het die betekenis en rol van die Parakleet in Johannes 14 tot 16 ondersoek (1998). Hy was die eerste persoon uit die geledere van die voorheen benadeelde gemeenskappe wat aan die RAU in die Nuwe Testament gepromoveer het. Die eksegese en teologiese betekenis van die ewige lewe, veral in die Johannesbriewe, is deur A.J. van Wyk nagevors (1999). In 1989 is Du Rand as professor in Nuwe Testament in die Department Bybelkunde aan die Randse Afrikaanse Universiteit aangestel. Die uitdaging wat hom gelok het, was die vooruitsig dat die RAU groter by interkerklike teologiese opleiding, onder andere dié van die AGS, betrokke sou raak. Du Rand het ruim akademiese geleenthede ontvang om navorsing te doen. Nogtans het hy die gemis aan ’n Fakulteit Teologie en kerklike akademiese binding aangevoel. Toe die RAU oorgegaan het om die Universiteit van Johannesburg te word, het nuwe geleenthede gewink, aangesien die Universiteit se nuwe leierskap berekend op navorsing gefokus het. Veelsydige mens Onder sy vele ander belangstellings tel eerstens sy gesin, daarna musiek, skilder met olieverf, houtbrandwerk, paneelklop, teel van skoubudjies, tennis en gholf. Die vraag na ’n gebalanseerde en Bybelgetroue verstaan van die struktuur en inhoud van Openbaring het deur die eeue heen navorsers geboei, veral die rol en die funksie van die apokaliptiek. Volgens Du Rand moet op ’n kreatiewe en gekontroleerde wyse ’n geheelprentjie geteken word om daaruit die onderdele te ondersoek. Verskeie proefskrifte gee blyke van die effek van hierdie benadering. Pohlmann (1997) het die invloed van die afgeleide wêreldbeskouing van Openbaring op die boodskap van die narratief nagevors Buitengewone professor aan die Noordwes- Universiteit Aan die einde van 2009 het Du Rand amptelik by UJ afgetree om, onder andere, meer tyd aan sy vrou Anneli (wat borskanker ontwikkel het) te gee en ook om sonder onderbreking te kon skryf. Hy het uitnodigings as ’n buitengewone professor in Nuwe Testament van die Noordwes-Universiteit, die Universiteit van Pretoria, asook van die Northpark Theological Seminary in Chicago ontvang. Hy het by UJ as professor emeritus-navorser aangebly, en het daarmee saam geesdriftig die benoeming aan die NWU aanvaar. Hier het hy met nuwe geesdrif navorsing gedoen en dit as ’n tuiskoms saam met aangename kollegas en kerklike betrokkenheid ervaar. Doktorale studieleiding programme nuwe uitdagings gelewer. Gemotiveerde studente het hulle by die Fakulteit aangemeld om hulle toegewyd met die Teologie besig te hou. Kovsies het ruim geleentheid vir Du Rand geskep om nasionaal en internasionaal met sy Johannese navorsing voort te gaan, onder andere deur beurse vir oorsese studiebesoeke. Die vestiging en uitbou van ’n nuwe teologiese biblioteek is aan Du Rand toevertrou. Toe die Fakulteit uitgebrei het, het ds. Hermie van Zyl by hom in die Departement Nuwe Testament aangesluit, en dit was vir Jan ’n vreugde. Die kerklike betrokkenheid van die Fakulteit het aan die akademie ’n eie waarde en gerigtheid gegee. In Du Rand se poging om die grense van die Nuwe- Testamentiese Wetenskappe te verskuif, het sy navorsing en publikasies saam met studente en deur middel van studieleiding besondere voorkeur geniet. Die eerste DLitt et Phil-graad onder Du Rand se leiding was in 1990, naamlik die geliefde akademikus van Unisa, Jack Wiid wat nuwe bane vir die eksegese geopen het met sy proefskrif oor diathe¯ke [verbond] in die Oxyrhunthus Papiri. Hierdie navorsing het lig op die voorkoms van hierdie begrip in Hebreërs gewerp. Dit word vandag nog as naslaanwerk gebruik. Openbaringnavorsing Vanaf 1987 het Du Rand hom hoofsaaklik op Openbaringnavorsing toegespits en dit blyk ook uit die titels van sy doktorsgraadstudente se proefskrifte. Elke voltooide proefskrif moet volgens Du Rand as ’n deelname aan die grensverskuiwing van die Nuwe-Testamentiese Wetenskap gesien word. Du Rand was opgewonde toe A.G.S. Venter (1995) ’n tweede doktorsgraad in Openbaring verwerf het, nadat hy die eerste oor die Johannesevangelie gedoen het. Hy skryf oor volhardend kerkwees in ’n tyd soos die huidige, volgens die riglyne van Openbaring. Die neerslag van hierdie navorsing is met groot vrug in Venter se kerklike betrokkenheid en publikasies teruggeploeg. Predikant in die NG-gemeente Krokodilrivier ’n Nuwe fase het vir die Du Rands en hulle drie dogters, Ingri, Mari en Janet, aangebreek toe Jan in 1980 as hoof van die Departement Nuwe Testament aan die nuutgestigte Fakulteit Teologie aan die Universiteit van die Oranje- Vrystaat benoem is. Saam met die kollegas, proff. Mias de Klerk, Evert Kleynhans, Koos Smit, Mauritz Kloppers en Pieter Potgieter het die uitbeitel van ’n nuwe missie, visie, reglemente, leerplanne, roosters, voor- en nagraadse Die skakeling met lidmate op voetsoolvlak het meegewerk dat Du Rand vurig na die bediening uitgesien het. Hy en Anneli het in 1973 ’n beroep na die NG-gemeente Krokodilrivier (Brits) aangeneem waar hy tot 1976 gearbei het. Die jare se vorming en ondervinding in Krokodilrivier was baie spesiaal, in Du Rand se eie woorde. Sy liefde vir die bosveld het daar gegroei en twee dogters, Ingri en Mari, is http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Page 3 of 14 Original Research Original Research en by verrassende resultate uitgekom. Uit Utah (VSA) het Rotz (1998) ingeskryf. Haar uitmuntende navorsing het menige Nuwe-Testamentikus laat regop sit. Sy het haar op die karakterisering van God volgens Openbaring toegespits. Volgens hierdie studie word God manlik in Openbaring voorgestel; Rotz toon egter ook vroulike trekke aan. In haar en haar man se sendingbetrokkenheid in Afrika het sy op die term YEYE vir God afgekom, genderloos en nie-seksisties. Nadat sy haar magisterstudie onder Du Rand voltooi het, behels Mnisi (2001) se proefskrif ’n deeglike ontleding van Openbaring 11 en sy fokus op die vraag na God se verantwoordelikheid in sy omgang met die kerk. Letsedi (2002) het by die navorsing oor Openbaring as dramatiese narratief aangesluit en die klem op die apokaliptiese etos laat val. Marran (1996) het ’n grondige ondersoek na God se koningskap in die Ou en Nuwe Testament gedoen en hy het die teologiese plek van God se alleenheerskappy in Openbaring uitgewys. Hierdie studie is toonaangewend vir die vertaling van die Griekse begrip basileia [koninkryk, koningskap, koningsheerskappy]. op ’n besondere wyse die wesenlike van die uitdrukking ‘besnydenis van die hart’ volgens Romeine 2:28–29 nagevors en beskryf, en dit op hedendaagse kerkwees toegepas. Maré (2012) het ná sy magisterstudie oor die Bergrede, die Pauliniese uitdrukking ‘julle is die tempel’ (1 Kor 3:16) geanaliseer en beskryf. De Beer (2012) verdiep die verstaan van die Pauliniese etos deur navorsing oor Romeine 8 en 12 te doen. Die uitkoms van hierdie studie is dat De Beer bybelse beginsels met hedendaagse ‘doen-dit-self’ geestelike aktiwiteite vergelyk het. Greeff (2014) fokus ook op hierdie Pauliniese studieveld, naamlik die valensie van die eskatologie in Paulus se etos en etiek. Publikasietendense Alhoewel dit moontlik is om algemene tendense in Du Rand se bydraes raak te sien, is dit nodig om dit versigtig en selektief te doen. Hy het ’n paar honderd artikels en hoofstukke in boeke gelewer en 27 alleenboeke oor die Bybelinhoud. Du Rand het reekse artikels gewoonlik met boeke afgerond. Verder het hy sy promotorbegeleiding optimaal met sy publikasies, voordragte en kerklike- en gemeenskapsbetrokkenheid geïntegreer. Akademiese bydraes Op nasionale en internasionale vlak lewer Du Rand hoogstaande navorsing, veral wat die Johannese geskrifte betref. Hy leef hom navorsingsmatig as studieleier van magisterstudie, promotor van doktorale studente, ander universiteitsoptredes en kerklike betrokkenheid uit. Die hoofmomente van sy akademiese bydraes word vervolgens kortliks aangestip. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Page 4 of 14 Original Research Ander doktorale onderwerpe Du Rand se doktorsgraadstudente doen ook navorsing oor algemene teologiese en etiese onderwerpe. Van Moerkerken (1991) skryf oor die verstaanbaarheid van die Ou- en Nuwe- Testamentiese Godsbegrip en hoe dit vir laerskoolleerlinge verstaanbaar gemaak kan word. Bekker (2000) se navorsing handel oor die charismatiese leraar volgens Matteus 16, en De Jongh (2000) oor die nuwere hermeneutiek in die eksegese van die Nuwe Testament. Adams (2001) doen ’n studie oor die opwekking van die dooies en die lewe na die dood, en Smith (2003) oor die religieuse simbole in die laaste Paasgebeure volgens Lukas 22–23. Reynecke (2007) lewer ’n omvattende studie oor die etiese beginsels rakende materiële voorspoed volgens Lukas 3:10–14, asook oor die gee van tiendes volgens die Ou Testament en die toepassing daarvan in die vroeë kerk. Uit Suid-Korea het die geesdriftige en hardwerkende Song (2002), wat ook reformatories dink en optree, ’n gedeeltelike preteristiese verstaan van Openbaring 12 tot 13 beklemtoon. Dit het eksegete weer diep laat dink. Intussen is Song as professor aan die Christelike Universiteit van Kosin in Busan, Suid-Korea aangestel. Uit die geledere van die Baptiste Kerk in Suid-Afrika het Manikam (2011), een van sewe Baptiste doktorale studente onder leiding van Du Rand, sy doktorsgraad behaal. Hy het die relatief onbekende navorsing oor 1 Henog 1–36 aangepak. 1 Henog 1–36 toon merkwaardige ooreenkomste met Openbaring 14. Dit gaan oor die voorbereiding van die 144 000 vir die wederkoms van Christus. Johannes-Evangelie en -briewefase Op die Griekse taalfase volg die Johannesevangelie en -briewefase. Sy boek, Johannes 13: By die maaltyd (1979a), hanteer veral die raakvlakke tussen Jesus se afskeidsgesprekke en 1 Johannes. Hierdie verwantskap sou ook na vore tree in verskeie daaropvolgende publikasies (1979d; 1980a; 1980b; 1980c; 1980d; 1982a; 1982b; 1982c). Du Rand se uitleg van Johannes in die Verklarende Bybel (1989d), asook sy beklemtoning van Jesus se voorbeeld van diens ‘tot die uiterste toe’ (Joh 13:1; 1989e), trek die akademiese Johannese navorsing deur om op die markplein tuis te kom waar die gewone mense saamkom (1990e; 1990f.). Du Rand se passie vir lidmaattoerusting en groei in die waarhede van die Woord, het veral na vore getree in sy bydraes oor Johannese etiese sake (1980e), en in die versamelbundel, Bediening en bedienaar in die kerk van Christus (1981a). In dieselfde jaar verskyn nog ’n boek, Die Johannese oorwinningsperspektief in Christus (1981b, vgl. 1983f.). Een van die hoogtepunte in Du Rand se publikasiebydraes is ongetwyfeld die verskyning van Johannese perspektiewe, deel 1 – eers in Afrikaans (1990a) en toe in Engels (1991a). Dit bevat in boekvorm (322 bladsye) die resultate van sy Johannese navorsing en is by verskeie Universiteite as voorgeskrewe boek gebruik. Du Rand skryf ook die hoofstuk oor die Johannes-inleiding in A.B. du Toit se Handleiding by die Nuwe Testament (1990h; 1994e), asook die ‘Inleiding op Openbaring’ in dieselfde bundel (1990i; 1994j). Du Rand se doktorale proefskrif (1977) is enkele jare later deur die NTWSA in boekformaat gepubliseer (1982d). Hy het die onderwerp, Entolē in die Johannesevangelie en -briewe, nagevors, met Johannes 13:34 as uitgangspunt. Dit bevat naamlik Jesus se opdrag om mekaar lief te hê ‘soos Ek julle liefgehad het’. Hierdie soos-liefde het vir Du Rand die drakrag van Christenskap geword, al leer ervaring dat dit nie altyd menslik moontlik is om die soos volledig uit te leef nie. Een van Du Rand se knapste studente, D.F. Tolmie, se proefskrif oor die afskeidsredes van Jesus volgens Johannes 13–17 het hom as promotor ook besiel om die narratiewe uitlegmetode in publikasies te beproef (vgl. 1991e; 1992b). Sy eerste professorale intreerede (1981c) is in 1982 as Die Christologie van die Evangelie volgens Johannes (1982h) gepubliseer, en bied ’n navorsingsoorsig. Daarop volg ’n Afrikaanse publikasie in boekvorm oor die Johannesbriewe, Beleef jou sekerheid (1983d), asook fasette van hierdie navorsing wat as artikels in Engels gepubliseer is (1982a; 1982b; 1982c). 1.Die SNTS is ’n internasionale Nuwe-Testamentiese Werkgemeenskap met eksklusiewe lidmaatskap op grond van nominering en keuring. Du Rand is deur Rudolph Schnackenburg (Wurzburg) en Andrie du Toit (Pretoria) voorgestel. Du Rand het sy referate voor die Subgroep: Johannese Studies gelewer. Original Research Uit die hoogoond van eksegetiese metodes het die narratiewe analise van verteltekste gekom. Een van die talle referate wat Du Rand by die Studiorum Novi Testamenti Societas (SNTS)1 gelewer het, het juis oor die karakterisering van Jesus volgens Johannes gegaan. Dit is as artikel gepubliseer (1985b). Hierop het ’n bydrae (1986b) oor die verskynsel gevolg, naamlik dat die Johannesnarratief (of: verhaal) deur ’n besondere plot gedra word om Jesus vanuit ’n bepaalde gesigspunt as Seun van God te beskryf. Die Godheid en mensheid van Jesus staan vir Johannes sentraal. In ’n volgende artikel het Du Rand beredeneer dat Johannes die Joodsgesindes moes oortuig dat Jesus waarlik God is, terwyl hy die gelowiges uit Griekse nie-Joodse geledere weer daarvan moes oortuig dat Jesus waarlik mens geword het (1987e). ’n Mens sou breedweg van Du Rand se navorsingsfases kon praat as die Griekse taalfase, die Johannesevangelie en -briewefase, ’n Openbaringfase en ’n Eskatologiefase, asook ’n Paulusfase met afwisseling en vermenging van fases tussenin. Griekse taalfase Du Rand het terwyl hy nog in die wegspringblokke van sy publikasies was, weggespring deur homself deeglik ten opsigte van die Griekse en Hebreeuse teks van die Bybel te oriënteer. Dit het saamgehang met sy deeltydse lektorskap in die Departement Grieks aan UP toe hy Patristiek en Nuwe Testament gedoseer het (1968–1970). Hy het grondliggende kommentaar oor hilastērion [versoening] in Romeine en Hebreërs (1969) gelewer en daarna die Pauliniese voorwaardesinne ontleed (1970). Dit het tot die hantering van die ei/ean-voorwaardesinne in Paulus se geskrifte gelei. Sy bydrae oor die Griekse ean-sinne het ’n betekenisvolle sleutel aan vertalers van Paulus se Grieks voorsien. Hy het hierdie bydrae nasionaal (1971; 1973) en internasionaal (1991f.) bekend gestel. Dit het tyd geword vir ’n teologiese slotsom oor die Johannesbriewe. Hieroor volg twee publikasies, naamlik Die Johannesbriewe: Inleiding (1987h) en Teologie van die Johannesbriewe (1987f). Du Rand (1987g) handhaaf dat die Christologie van die Johannese geskrifte die sleutel is om die teologie en etos van Johannes te verstaan. Hy (1989a:34) tipeer dit as ’n ‘Johannese spiritualiteit’, volgens ’n Johannese antenna! Dit lei tot ’n beskrywing van die Christen-navolger se identiteit as ‘in die druiwestok’ en ‘in liefde’, op grond van Johannes 15 (vgl. 1989a). Pauliniese geskrifte Du Rand se vroeë aangetrokkenheid tot die Pauliniese geskrifte het stand gehou soos blyk uit verskeie van die proefskrifte van sy studente. Perreira (1999) doen navorsing oor die moontlike parallel tussen mistisisme en die tipiese Pauliniese ‘in Christus’- en ‘in die Gees’-uitdrukkings. Hy konkludeer dat daar vir ’n reformatoriese siening van die mistiek in die Pauliniese teologie ruimte is. Mbedzi (2000) volg met ’n Pauliniese etiese analise van die betekenis van liefde vir die wet en die wet se betekenis vir absolute lojale liefde. Navorsing oor veral die Pauliniese etos en etiek lê Du Rand na aan die hart. Christofides (2000) lewer verdienstelike navorsing oor vrede as ’n etiese begrip by Paulus. Die resultate van hierdie navorsing is steeds geldend. Christofides is tans professor in Australië. Die aanvanklike fase se publikasies het hoofsaaklik oor die Johannesevangelie en -briewe gehandel. Sy eerste professorale intreerede aan die Fakulteit Teologie aan die UOVS in 1981 (vgl 1981c; 1982h) het ’n evaluerende oorsig van navorsing op die Johannesevangelie gebied met definitiewe riglyne vir die eksegese en die teologie. Die tweede professorale intreerede aan die RAU in 1990 het op Openbaringnavorsing gefokus (1990m). Die interessante vraag, naamlik wat Du Rand gemotiveer het om na Openbaring oor te slaan, duik telkens op. Gedurende gaslesings aan die Universiteit van Louisville in Kentucky het Du Rand as gas van Allan Culpepper na ’n lang fietsrit en Amerikaanse ‘bowl’ roomys, besluit om sy verdere navorsing op Openbaring toe te spits, maar om dit so ver moontlik verstaanbaar aan te bied. Culpepper wat ook ’n Johannese entoesias is, het toe na Jakobus en die Sinoptiese Evangelies oorgeskakel. Thomas (2005), ’n leier in die Kerk van die Nasarener, ondersoek die sosio-kulturele situasie in Korinte, en pas die sosiologiese metodiek daarop toe. Hierdie interpretasie gee 1 Korintiërs 5–11 nuwe trefkrag. As student in die Regte het Hope (2006) verskeie juridiese aspekte in Paulus se teologie diepgaande ondersoek en daardeur die verstaan van Paulus verhelder. ’n Sendingwerker in Rusland, Coetzee (2011), het doi:10.4102/ids.v49i2.1981 http://www.indieskriflig.org.za Page 5 of 14 Page 6 of 14 Page 6 of 14 Saam met Fika J. van Rensburg (red.) en I.J. du Plessis skryf hierdie drietal die Nuwe-Testamentiese deel van Die Bybel in praktyk (1993h). Volgens die inhoud en volgehoue verkope tot op hede voeg hierdie naslaanwerk vir lesers werklik geestelike waarde toe. Op die terrein van die Johannesevangelie verskyn ook Ter wille van die liefde (1995f.) in boekvorm. Ná hierdie boek het etlike navorsingspublikasies gevolg, waarvan slegs die hoofmomente vermeld word. Du Rand se aanvanklik fokus was op die opbou en indeling van Openbaring (1987c; 1990i; 1991a), die belangrikheid van die sosio-historiese situasie van die eerste historiese lesers (1989b), ’n sosio-psigologiese lees van die Griekse teks van Openbaring (1990c), die gemeentes van Klein-Asië in ’n bestaanskrisis (1990j; 1992g), die twaalfhonderd-en-sestig dae verdrukking vir die kerk van Christus (1991c), die narratiewe funksie van die liedere en poësie volgens die Griekse drama (1991d), God se bepalende rol in die geskiedenis van die mensdom (1991g), ’n toepaslike siening van opvallende parallelle tussen die situasies in Klein-Asië teen 95 n.C. en die huidige Suid-Afrika (1992a), God en die Seun se koningskap en die stryd om die verkryging van die erkenning daarvan by die mense op aarde (1992d), asook om Openbaring as ’n dramatiese narratief in drie bedrywe te verstaan (1992f.). Du Rand het in al sy publikasies deeglik met sy groot liefde vir taal, musiek en wiskunde rekening gehou. Dit blyk uit die kreatiewe artikel oor die rol van variasie as ’n krag in die Johannesnarratief (1996a). Hy het hieroor ’n voordrag by die SBL in 1997 in Atlanta gelewer en dit in die volgende jaar (1998b) gepubliseer. Hiermee het hy ’n ‘literêre handvatsel’ geskep vir toegang tot die verstaan van die spiraalbeginsel in die Johannese geskrifte. Die verskyning van Die Bybellennium eenvolumekommentaar in 1999 was ’n hoogtepunt op die Afrikaanse geestelike kalender. Du Rand is in hierdie publikasie verantwoordelik vir die kommentaar op 1–3 Johannes, 2 Korintiërs (en later by die hersiening in 2009 ook vir 1 Korintiërs) en Openbaring (1999g en 2009h). In 1993 het ’n artikel verskyn wat ’n unieke bydrae gemaak het, naamlik A ‘basso ostinato’ in the structuring of the Apocalypse of John (1993a). Die aanleiding tot die artikel is te vind in Du Rand se probleem met die siening dat daar in die teks geen eenheidsbinding is wat daarop dui dat Openbaring ’n eenheid is nie. Page 6 of 14 Hy het bly glo dat dit nog net gevind en benoem moet word. Na aanleiding van sy liefde vir musiek sien Du Rand toe ’n moontlike parallel tussen Openbaring en die opera Dido en Aeneas deur Purcell. Dwarsdeur die opera hoor ’n mens die kenmerkende klaagsang van Dido wat na haar dood op pad is. Dit is treffend dat die klaagmelodie deur die linkerhand gespeel en ’n ‘basso ostinato’ genoem word. Dit vorm die drakrag van die hele opera Dido en Aeneas. Op dieselfde wyse het Du Rand na die narratief van Openbaring gegaan en 57 direkte en indirekte toespelings op die Lam van God se oorwinningsoffer gevind. Deur hierdie bydrae, wat wye akademiese belangstelling geniet het, vestig Du Rand ’n semantiese ritme, gemaak deur die Christosentriese kruisgebeure, om die gang van Openbaring se teologie beter te verstaan. Tegelykertyd plaas dit ook die poëtiese dele van Openbaring in perspektief. Du Rand trek die parallel met die opvoerings van Griekse dramas waar die spreekkoor en sangkoor gewoonlik die funksie van die semantiese uitleg vervul (1993b; 1993e). Artikels oor die skeppingsmotief in Johannes (2000a) het gevolg, asook oor die betekenis van Jesus se ‘blaas op die dissipels’ in Johannes 20:22 toe Hy hulle aan die Heilige Gees toevertrou en uitgestuur het (2000c). Elke Johannese navorser kom seker een of ander tyd by die Samaritaanse vrou in Johannes 4 uit (2000e, vgl. 2000j; 1988e). Dit geld ook van die Johannese logos-lied in Johannes 1, ’n studie wat Du Rand aangepak het as ’n vergelyking met die tipiese van Afrika-godsdienste (2002b). ’n Verdere twee boeke wat Du Rand se Johannese bydrae vollediger maak, was Jesus van Nasaret (2001g) en Gaan leef die liefde (2002i). ’n Akademiese bydrae wat ook ’n hupstoot aan die Johannese navorsing gegee en internasionale reaksie uitgelok het, was die studie oor die vraag of Jesus deur Afrika as God gesien word (2002i). Alhoewel Du Rand se eerste liefde vir die Johannesevangelie en -briewe nooit sal taan nie, het hy hierdie fase (relatief) met ’n dagboek, Wie My volg, afgesluit. Hierin bring hy al vyf die Johannese geskrifte aan die bod in 366 dagstukke (2009c). Du Rand het hierdie publikasie op die dieper delwers gemik. In 1993 het ’n boek, Kyk die Koning kom, verskyn waarin Du Rand die nuutgevonde strukturering op Openbaring toepas (1993g). Nog publikasies en internasionale referate het hierop gevolg. Page 6 of 14 Du Rand is uitgesproke dat Openbaring ’n dramatiese God-boek is waarin Christus as die Lam die hoofrol speel. Daarom moet die transendensie van God deeglik beklemtoon word (1994c; 1995c). Johannes-Evangelie en -briewefase Hierdie struktuuranalises het mettertyd saam met grondliggende publikasies deur W.S. Vorster, Fika J. van Rensburg en J.P. Louw die waarde van teksgetroue navorsing vanuit ’n nuwe literêre hoek beklemtoon. Die bedoeling was om die Griekse teks self aan die woord te stel. Dit het ’n bruikbare eksegetiese metode geword en is wyd nagevolg. Die afskeidsgesprekke was die navorsingsraamwerk van die artikel oor ’n aforisme in Johannes 16:20 en is deel van die feesbundel wat aan J.P. Louw (1992e) opgedra is. Du Rand se boek, Liefdesnote in die wingerdlote, Johannes 13–17 (1993f.), lê hom baie na aan die hart. Dit is duidelik dat hierdie publikasie nie net sy verstand raak nie, maar ook sy hart en spiritualiteit. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Page 6 of 14 Original Research sekerheid vir gelowiges gedurende die eindtyd setel (2007f.). Deur sprekende simboliese taal word God se 144  000 in Openbaring geteken (2008a), veral in die sinspeling op die eksodus- en Rooi See-motiewe. Dit gee aan Openbaring eksegeties ’n eiesoortige verhouding met die Ou Testament asook teologiese diepgang (2009e). Selfs die oënskynlike negatiewe wraakroep van die afgestorwe martelare aan die voet van die altaar moet binne verband verstaan word. Dit is ’n roep om God se regverdigheid en dien wesenlik ’n positiewe teologiese doel (2009f.; 2011b). In 1995 het Du Rand ’n uitnodiging ontvang om as buitelandse teoloog die Lund-voordragte aan die Northpark Universiteit in Chicago oor die Heilige Gees in die Johannese geskrifte te lewer. Dit is aanvanklik in die Proceedings of Lund-lectures on the Spirit (1996d) gepubliseer en later in die internasionale tydskrif Ex Auditu (1997c). Du Rand se referaat by die SNTS en die publikasie daarvan (1997b) oor die leitmotief (teologiese eenheidsbindende draad) in Openbaring, verteenwoordig ’n navorsingsdeurbraak. Hy tipeer die leitmotief dat God se alleenheerskappy ook op aarde erken moet word net soos dit reeds in die hemel erken is. Dieselfde grondgedagte kom in die Ons Vader-gebed voor, naamlik ‘laat u koninkryk kom, laat u wil geskied op aarde net soos in die hemel’. Dit handel oor die erkenning van God se alleenheerskappy op aarde. Saam met ’n doktorale student het Du Rand ’n artikel oor die wêreldbeskouing van die eerste historiese lesers volgens Openbaring gepubliseer, toegepas op die huidige veranderende en onseker wêreldsituasie (1997d). Pauliniese en ander navorsingsresultate Soos reeds vermeld, lê die Pauliniese geskrifte, net soos die Johannese, Du Rand na aan die hart. Ná sy grondige ontginning van Paulus se gebruik van die Griekse taal (vgl. 1969; 1970; 1971; 1973) verdiep hy hom ook in die Pauliniese geskrifte, God se spiritualiteitsbiblioteek op aarde, soos hy dit noem. Onderwerpe wat aan die beurt kom, sluit onder andere die volgende in: die gebed in Efesiërs 3 (1987a); ’n analise van Romeine 6 en die teologiese betekenis daarvan (1987b); die netelige vraag na die verhouding tussen charisma en amp (1988d); Paulus se vernuftige vervlegting van antropologie en eskatologie volgens 2 Korintiërs 4:7–5:10 (1999b); parallelle penstrepe tussen Paulus en die sinikus Diogenes, soos dit aan 1 Korintiërs 7:29–31 (1999c) verwant is; die intense verhouding tussen ‘kerk van Christus’- wees en absolute lojaliteit en liefde (2002a). Die Pauliniese etos, gevorm deur die kruisgebeure by Golgota en die leë graf (2004h) hou direk met die Pauliniese teologie (2005b) verband. Du Rand skryf ook oor die Griekse begrip dikaiosune¯ [geregtigheid, vryspraak] na aanleiding van ’n vergelyking tussen Adam en Christus (1983a; 2006g). Oor die moontlikheid om Openbaring as ’n drama te beskou, is al heelwat gedebatteer en geskryf. Du Rand (1997e) noem Openbaring wat genre betref, ’n dramatiese narratief in drie bedrywe: • Bedryf 1: God oorwin deur die Lam in die kerk (Op 1–3). • Bedryf 1: God oorwin deur die Lam in die kerk (Op 1–3). • Bedryf 2: God voltrek deur Christus verlossing en oordeel in die kosmos (Op 4–11). • Bedryf 3: God lei deur Christus sy eiendom tot hulle bestemming in die geskiedenis (Op 12–22). • Bedryf 3: God lei deur Christus sy eiendom tot hulle bestemming in die geskiedenis (Op 12–22). Volgens hierdie drie bedrywe kom God se beskikking en begeleiding deur die Gees dramaties na vore (1998a), asook die oorwinnende en lydende kerk in volharding (1998c). God op die troon is die hoofmotief en drakrag van gesag en voorsiening van die mensdom deur die Gees (1999e). Hy toon aan dat daar fyn op die verskil tussen die enkelvoud Gees en die meervoud Geeste gelet moet word (1996c). Openbaring moet as ’n geheel verstaan word en is nie net die somtotaal van sy dele nie (2000b; 2000d, vgl. 1999d en 2000b). Om sy navorsing wyer bekend te maak, het Du Rand Van klipkrip tot Armageddon (1999f.) geskryf. Publikasies oor Openbaring Vir bykans 26 jaar van sy loopbaan het Du Rand sy energie en entoesiasme aan die boek Openbaring en die eskatologie gewy. In Want die einde is naby (1986a), stel Du Rand dat die uitleg van Openbaring is soos om in koraalriwwe te snorkel. Só vol verrassings en Bybelse skoonheid is hierdie boek oor God se toekoms én ook oor God se hede. Sy boek beleef tientalle herdrukke by Bybelkor en bewys dat studente van die Bybel ’n behoefte het om Openbaring beter te verstaan. Navorsingsinligting behoort, volgens Du Rand, nie in ivoortorings stof te versamel nie, maar moet ook wyer bekend gemaak word. Hierdie siening loop op die boek, 666 en die eeuwenteling (1995a) uit. Oor Sion as die belangrike soteriologiese motief in Openbaring het ’n artikel (1996b) gevolg, asook oor die betekenis van ‘in die G(g)ees’ in Openbaring 1 (1996c). http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Page 7 of 14 Original Research navorsing verstaansmatig aanbied. In Die A-Z van Openbaring (2007b) bied hy die eksegese en teologie van Openbaring aan, terwyl die eskatologie as omvattender teologiese dissipline in Die Einde (2013b) aan die orde kom. uitleg van die narratief (1991d). Du Rand se toepassing van Tolmie se narratiewe analise op die afskeidswoorde van Jesus in Johannes 13–17 lewer ’n merker in die benutting van die narratief as eksegetiese metode (1992b). Sy narratiewe analise van Johannes 9–10 voor die SNTS is in ’n monografie onder redaksie van Beutler en Fortna (1991f.) opgeneem. Die A-Z van Openbaring (2007b): Hierdie publikasie bevat Skrifuitleg, historiese en sosiale inligting en teologiese en etiese kommentaar. Dit is meer as net ’n tipiese Bybelkommentaar. Die boodskap van Openbaring word onder andere met ’n ellips met sy twee vaste punte vergelyk. Die omtrek (= boodskap van Openbaring) word deur twee vaste punte gevorm wat in ’n bepaalde verhouding tot mekaar staan (= Jesus se eerste koms en Jesus se tweede koms). Indien van enige van die twee vaste punte ’n reguit lyn na die omtrek van die ellips getrek word, sal die terugkaatsing altyd deur die ander vaste punt gaan. Toegepas kan gestel word dat Openbaring se boodskap slegs verstaan kan word indien albei Jesus se komste verreken word. Openbaring is volgens Du Rand dus nie net op die toekoms gerig nie, maar ook op die hede. Die verrassende van die eksegetiese pad van ’n Nuwe- Testamentikus is dat hy homself akademies kan verras! Dit is presies wat Du Rand in sy narratiewe publikasie oor Johannes 13–17 (1992b) ervaar het. In albei Du Rand se professorale intreeredes (1991c en 1982h aan UOVS en 1990m aan RAU) gebruik hy ’n multimetodologiese uitlegbenadering. Daarom kombineer hy die narratologiese en sosio-wetenskaplike metodes om die teks nog helderder tot spreke te bring (1992b). In ’n ander artikel vergelyk hy verskillende eksegetiese metodes en kommentare met mekaar (1994a). Die Einde (2013b): Hierdie boek fokus op die eindtyd in eskatologiese sin. Die treffende is dat nie net die tipiese wederkoms van Christus, die opwekking van die dooies, die oordeelsbekendmaking en die ewige volmaakte tuiskom by God en die Lam bespreek word nie, maar daar word juis ook aandag aan die tussentyd gegee – die tyd tussen die twee komste van Jesus Christus. Akademiese gemeenskapsbetrokkenheid Saam met departementskollegas het twee boekreekse vir studente in Bybelkunde gevolg, naamlik Coming to grips with the world and text of the Bible, met Du Rand as redakteur (2003f; 2003g). Op hierdie pelgrimstog van verstaan as ’n proses, volg nog twee volumes, naamlik More than one way of understanding the Bible (2004j; 2005a). Vir Du Rand is dit belangrik dat alle akademiese teologie in die Suid-Afrikaanse konteks ‘kant en wal’ moet raak. Hy voeg die daad by die woord deur sy kennis in die samelewing terug te ploeg – soos hy dit stel: op die markplein waar die gewone mense saamkom. In 1980 het hy die Christen se politieke en etiese rol volgens Jesus se prediking en die toepassing daarvan onderstreep (1980c). Hy het bydraes tot ongeveer 38 bundels of boeke wat op die breër gemeenskap gerig is, gelewer. Hy het sy persoonlike standpunte oor etiese en politieke aangeleenthede deurgaans Bybels probeer verantwoord. Hy baseer dit op die beginsel van geregtigheid en regverdigheid. Dit beteken dat alle mense voor God gelyk is, al is hulle nie eners nie. Du Rand het vroeg in sy loopbaan 2 Korintiërs 5 as uitgangspunt geneem, naamlik Christene moet die medemens as skepsels van God raaksien en mekaar op die nuwe baadjie in Christus bejeën sonder om andersheid te ontken of te veroordeel. Die godsdiens-historiese uitlegmetode is wat gebruik betref, deur heelwat ander metodes verbygegaan, maar dit het tog ’n eie nis behou, afhangende van die vraag wat die eksegeet aan die teks vra. Deur hierdie wyse het Du Rand juwele in sommige apokriewe boeke raakgeloop, onder andere by 4 Esra (2008b) en die verkwikkende verhaal van Josef en Asenet (2009g; 2013a) om die bybelse waarhede toe te lig. Met behulp van die sosiologiese teorie van Mary Douglas oor die grid en group van ’n groep, maak Du Rand kosbare afleidings in verband met die Johannese ‘gemeente’ en hulle sosiale ontstaansituasie (2008c). Original Research Besondere klem word gelê op die eindtydse tekens, hoop, die dood en die lewe daarna, ’n eindtydse spiritualiteit, die besondere van ’n eindtydse etos, asook aandag aan die teodisee-vraag. Du Rand gebruik ook sy musiekkennis om Openbaring beter te eksegetiseer (vgl. 1993a; 1996a; en 1998b). Saam met Rotz van Idaho in die VSA het Du Rand die prominente aspek van die karakterisering van God in die narratief van Openbaring ontgin. Dit het die teologiese persepsie van God volgens Openbaring se vertelling verhelder (1999e). Du Rand meen egter dat eksegetiese metodes nie groter as die boodskap van die teks self is nie. Dit word in sy bydrae saam met Van der Watt, Joubert en Naude verduidelik, naamlik in Hoe lees ons die Bybel? (2002h). Hermeneutiese bydraes Hermeneutiek en eksegetiese metodologie speel ’n belangrike rol in al die publikasies van Du Rand. Vir hom is die Bybelteks van kardinale belang. Soos aangetoon, het hy aanvanklik by die taal begin. Dit word gevolg deur die teks-wetenskaplike metode soos dit na vore tree in die struktuuranalise van ’n teks (1982d). Ook die sosio-historiese en die sosio-wetenskaplike metodes is beproef (1983b) om die konteks en die ko-teks in perspektief te plaas. Du Rand het hom ook in die narratologie verdiep (1983c). Die narratiewe karakterisering van Jesus volgens die Johannesevangelie is waarskynlik een van sy uitstaande bydraes (vgl. 1985b). Die waardevolle kommentaar op hierdie referaat in 1983 by die SNTS-Subgroep: Johannese Studies deur Raymond Brown, Robert Kysar, John Painter, Johannes Beutler, Moody Smith en Allan Culpepper is bygewerk om aan die artikel ’n naslaanwaarde te gee. Ander narratologiese onderwerpe wat Du Rand aanroer, is ‘Plot’ en vertelperspektief in die Johannesevangelie (1986b) en die identiteit van die Christen soos daarna in die narratief van Johannes verwys word (1989a). Du Rand pas die narratologiese metode in sy Johannese perspektiewe (1990a) toe en lê verbande tussen taalgebruik (le parole) en die Johannese narratief (1990c, vgl. 1990f.). In Openbaring pas die liedere (1993b) in as semantiese In die meer onlangse verlede het die klem in Du Rand se navorsingspublikasies al hoe meer op die eskatologie geval. Die vraag is hoe dit gebalanseerd Bybels verstaan moet word (2000g; 2000h). Hy skryf jubelend oor die nuwe lied (Op 14:3) wat aan die einde op Sionsberg gesing sal word (2002c), oor die eindtydse etos en etiek van gelowiges (2003b; 2003c; 2003e). Uiteindelik breek die Nuwe Jerusalem dan aan (2004c, vgl. 1988a). Gedurende die gelade eindtyd neem God self die verantwoordelikheid vir sy mense (2004g). Dit word nog eens duidelik in die apokaliptiese soteriologie van Openbaring onderstreep (2005d), asook in die herhalende spiraalgang van die skeppingsmotief (2005e). Die gesonde klem op die eindtyd kom in Du Rand se groeiende bydraes oor die eskatologie aan die beurt (2007a). Hy heg groot waarde aan die hoop as die verbondsverhouding waarin die http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Page 8 of 14 Samevatting Du Rand word baie opgewonde wanneer hy oor Bybelvertaling uitgevra word. Hy het aan ses Afrikaanse vertaalprojekte by die Bybelgenootskap van Suid-Afrika (BSA) en die Christelike Uitgewersmaatskappy (CUM) deelgeneem: Ten slotte is enkele geheelindrukke gepas. Du Rand se belangrikste akademiese bydrae was (en is steeds!) op die gebied van die Johannesevangelie en -briewe, Openbaring, die eskatologie, fasette van die Pauliniese studie, die hermeneutiek en Bybelvertaling. • 1983: Afrikaanse vertaling (BSA): In 1971–1982 was hy lid van die subgroepe Efesiërs (J.H. Roberts) en Johannes, Lukas en Openbaring (F.J. Botha). Uit sy publikasies blyk deurentyd dat hy hoë agting vir die gesag van die Bybel het en hom aan die Bybelteks hou; hy aanvaar die dissipline van die teks onvoorwaardelik. Verder ag hy kerklike binding en diensbaarheid besonder hoog. Dit blyk onder andere uit die feit dat hy telkens wéér in sy wetenskaplike publikasies die lyn na die kerklike bediening en die huidige tyd deurtrek. Dit word ook duidelik uit sy grootskaalse betrokkenheid by die praktiese bediening, sowel deur pastorale betrokkenheid as deur prediking en die aanbied van Bybelskole. Hierdie praktykgerigte en diensbaarheidsinstelling blyk egter die heel duidelikste uit die talle populêr-wetenskaplike publikasies – dikwels oor onderwerpe wat normaalweg nie maklik verteerbaar is nie, maar wat hy wél op bevatlike wyse aanbied. p g • 1998: Die 1983 Vertalingsverwysingsbybel (BSA): Du Rand was vir Openbaring verantwoordelik. p g • 2004: Multivertaling Bybel (CUM): Du Rand doen die vertaling van 2 Korintiërs, 1 en 2 Timoteus, Hebreërs, Jakobus, 1–3 Johannes en Openbaring. p g • 2006: Die Nuwe Lewende Vertaling (CUM): Du Rand is verantwoordelik vir Lukas, Johannes, 2  Korintiërs, 1–2 Timoteus, Titus, 1–3 Johannes, Judas en Openbaring. • 2013: Die Interliniêre Bybel, Nuwe Testament (CUM): In hierdie publikasie word die Griekse teks getranskribeer en woord vir woord letterlik vertaal. Du Rand is verantwoordelik vir Markus, Handelinge 20–28, en Openbaring (2013c). • 2014: Die Afrikaanse Standaardvertaling (CUM): Du Rand is vir Markus, Handelinge 20–28, en Openbaring verantwoordelik (2013c). Die feit dat hy by etlike Suid-Afrikaanse Universiteite as akademikus gewerk het – Unisa, UP, UOVS, RAU/UJ en tans ook by die NWU – en dat hy vir lang tye in die buiteland navorsing gedoen het en ’n besondere internasionale netwerk gevestig het, dra daartoe by dat sy bydrae geensins ’n ghetto-karakter het of van isolasionisme getuig nie. Samevatting Sy D-studente is verteenwoordigend van ’n hele spektrum kerklike tradisies en teologiese paradigmas, almal egter met dieselfde voorneme om voor die dissipline van die teks te buig. • 2014: Direkte Bybelvertaling in Afrikaans (BSA): Du Rand is verantwoordelik vir Markus, Handelinge 20–28, en Openbaring (2014a). Hierbenewens is Du Rand reeds 28 jaar die skriba van die NG Kerk se Algemene Sinode se Kommissie vir Bybelvertaling, -verklaring en -verspreiding. Original Research programme Wat sê die Bybel? en Die Bybel in ons lewe) gelewer. Hy lewer ook bydraes by Radiokansel, by Bybelskole (26 skole in verskillende gemeentes). In die Ring van Krokodilrivier en die Noord-Transvaal Sinode van die NG Kerk dien hy op die Jeugkommissie en Finansiële Kommissie. Tans is hy medeleraar van die NG-Gemeente Quellerina en lid van die Wes-Transvaal Sinode van die NG Kerk. Hy was en is steeds lid van die Kerklike Advieskommissie (Afrikaanse Bybel), Liedboekkommissie en verskeie sinodale kerklike kommissies. of Biblical Studies. Hy is besonder geheg aan sy Tyndale Fellowship (Cambridge, VK) vanaf 1984, en bestee graag navorsingstyd in Cambridge met sy sewe teologiese biblioteke. Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns lê hom ook na aan die hart. Van hierdie organisasie het hy in 1998 die Ds. Pieter van Drimmelenmedalje vir Teologie ontvang. programme Wat sê die Bybel? en Die Bybel in ons lewe) gelewer. Hy lewer ook bydraes by Radiokansel, by Bybelskole (26 skole in verskillende gemeentes). In die Ring van Krokodilrivier en die Noord-Transvaal Sinode van die NG Kerk dien hy op die Jeugkommissie en Finansiële Kommissie. Tans is hy medeleraar van die NG-Gemeente Quellerina en lid van die Wes-Transvaal Sinode van die NG Kerk. Hy was en is steeds lid van die Kerklike Advieskommissie (Afrikaanse Bybel), Liedboekkommissie en verskeie sinodale kerklike kommissies. Du Rand lewer referate by die internasionale Institute for Biblical Research (Chicago, VSA), die Colloquim Lovaniensis (Leuven), Society of Biblical Literature (SBL), SNTS, Tyndale Foundation, asook nasionaal by die NTWSA, en die Akademie vir Teologie. By die SNTS het hy altesaam 18 referate gelewer, en by die SBL sewe. Wat toekennings betref, het hy die Nasionale beurs vir doktorale studie ontvang; merietebeurse by UP, RGN/ NNS, UOVS, RAU en UJ. Hy het ook talle toekennings vir publikasies by CUM ontvang. Hy het vier keer die Andrew Murray-prys ontvang, naamlik in 2008 en 2014 vir publikasies waarvan hy die alleenouteur is, en in 1999 en 2004 vir publikasies waarvan hy mede-outeur is. In 2005 word hy as die Teoloog van die Jaar aangewys deur die Baptist Theological College of South Africa en in 2008 het hy die Eeufeesmedalje vir Teologie van die UOVS ontvang. Du Rand was redakteur van Neostestamentica, die wetenskaplike tydskrif van die NTWSA (1979–1983), en van Fax Theologica, tydskrif van die Fakulteit Teologie van die UOVS (1981–1988). Verder het hy op etlike redaksies nasionaal en internasionaal gedien. Akademiese bydraes tot vakverenigings en voordragte Wanneer aan Du Rand gevra word watter van die 27 boeke wat hy geskryf het, uitstaan, huiwer hy nie om veral twee te noem nie. Dit is nie omdat albei die Andrew Murray- prys vir Christelike en teologiese literatuur ontvang het nie (onderskeidelik in 2008 en 2014), maar omdat dit dekades se Du Rand is vanaf 1972 lid van die Nuwe-Testamentiese Werkgemeenskap van Suid-Afrika (NTWSA), en vanaf 1978 van die internasionale Studiorum Novi Testamenti Societas (SNTS). Hy is ook vanaf 1978 lid van die internasionale Society doi:10.4102/ids.v49i2.1981 http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Page 9 of 14 Literatuurverwysings Du Rand, J.A., 1969, ’n Eksegeties-teologiese ontleding van die begrip ‘hilasterion’, UP, Pretoria. Sy Johannese perspektiewe (deel 1) (1990a), wat nie minder nie as 322 bladsye beslaan, het vóór geloop om die inleiding op die Johannese geskrifte aan te bied. Du Rand, J.A., 1970, Enkele linguistiese beginsels rakende Pauliniese voorwaardesinne, UP, Pretoria. Du Rand, J.A., 1971, Die valensie van kondisionele ei/ean-sinne in Pauliniese Grieks, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1973, ‘Vernuwing ten opsigte van Pauliniese voorwaardesinne’, in C.F.A. Borchardt (red.), Teologie en vernuwing, pp. 37–51, Unisa, Pretoria. Daarna volg Die A-Z van Openbaring (2007b), ’n publikasie wat Skrifuitleg, historiese en sosiale inligting asook teologiese en etiese kommentaar op die Openbaringboek bevat. Du Rand slaag daarin om te wys dat Openbaring nie net op die toekoms gerig is nie, maar juis ook op die hede. Du Rand, J.A., 1977, Entolē in die Johannesevangelie en -briewe, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Universiteit van Pretoria, Pretoria. Du Rand, J.A., 1979a, Johannes 13: By die maaltyd, Academica, Pretoria. Du Rand, J.A., 1979d, ‘Die kerugmatiese gerigtheid van 1 Johannes’, Korrels, 20 Aug., 1–4. Du Rand, J.A., 1980a, ‘Die ontsluiting van die struktuur van 3 Johannes met die oog op verdere eksegese’, Skrif en Kerk 1, 33–47. http://dx.doi.org/10.4102/ve.v1i1.898 Die Einde: Die A-Z van die bybelse boodskap oor die eindtyd (2013b) is tereg – soos die Die A-Z van Openbaring – met die Andrew Murray-prys bekroon. Hierdie boek se fokus op die eindtyd in eskatologiese sin maak dit so besonder. Die tyd tussen die eerste en die tweede koms van Jesus Christus is skerp in fokus en dra by tot die aanvraag vir hierdie boek. Du Rand, J.A., 1980b, ‘Nuwere perspektiewe in die studie van die Christologie van die Evangelie volgens Johannes’, Nuwe-Testamentiese Wetenskap Vandag, 78–118. 1980c, ‘Eksegetiese kanttekeninge by Johannes 13’, Scriptura 1, 43–52. Du Rand, J.A., 1980d, ‘’n Tipering van die grondstrukture van die kenmerkende etiese in die boodskap van die Nuwe Testament, met besondere verwysing na tipiese momente in die prediking van Jesus volgens die sinoptici en dié van die Vroeë Kerk’, in P.C. Potgieter (red.), Etiese probleme, pp. 55–70, NG-Kerkboekhandel, Pretoria. Du Rand, J.A., 1980e, ‘“In waarheid en liefde…”: ’n Metodologiese sleutel tot die verstaan van die tweede Johannesbrief, Humanitas 5, 317–326. Sedert die vroeë sewentigerjare van die vorige eeu het Du Rand op die terrein van Bybelvertaling ’n besondere bydra gelewer. Erkenning Mededingende belange Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig of voordelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. Alhoewel baie van sy artikels as paradigmaverskuiwend en as impakmakend getipeer kan word, is dit veral drie van sy boeke wat sy bydrae die beste demonstreer: Page 10 of 14 Page 10 of 14 naamlik die 30 proefskrifte waarvan Du Rand die promotor was, asook die vyf waarvan hy medepromotor was. Die verskillende fases waardeur sy fokus gegaan het, het mekaar gekomplementeer. Sy Griekse taalfase het die basis gelê wat vir sy latere eksegeties-teologiese werk onmisbaar was. Sy Johannesevangelie en -briewefase het veroorsaak dat hy hom as dié kenner in Suid-Afrika gevestig het en ook internasionale erkenning gekry het. Dit is egter met sy Openbaringfase en die samehangende Eskatologiefase dat hy waarskynlik die grootste impak gemaak het. Literatuurverwysings Hy was intens by ses van die sewe Afrikaanse vertaalprojekte oor meer as 40 jaar betrokke (slegs by Die Bybel vir almal was hy nie betrokke nie). Sy eie vertalings en sy kommentaar op die vertalings van ander getuig van sy fyn aanvoeling vir en grondige kennis van sowel Grieks as grondtaal van die Bybel, as van Afrikaans as die teikentaal. Du Rand, J.A., 1981a, ‘Aspekte van dissipelskap volgens die vier Evangeliebeskrywings’, in J.H. Smit (red.), Bediening en bedienaar in die kerk van Christus, pp. 40–62, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1981b, ‘Oorwinning in Christus: Riglyne vir Bybelstudie uit die Johannese gedeeltes’, in Kongresboek, Algemene Jeugkommissie Nederduitse Gereformeerde Kerk, Bloemfontein. 1981c, ’n Nuwe blik op die Christologie van die Evangelie van Johannes, Intreerede, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1982a, ‘A discourse analysis of 1 John’, Neotestamentica 13, 1–46. Du Rand, J.A., 1982b, ‘The structure and message of 2 John’, Neotestamentica 13, 108–138. Du Rand, J.A., 1982c, ‘The structure of 3 John’, Neotestamentica 13, 129–142. Jan A. du Rand het ’n nalatenskap wat inspireer, sowel in die vorm van sy eie publikasies, as in die persone van sy afgelewerde doktorsgraadstudente. Verskeie universiteite, by name RAU/UJ en in die jongste tyd ook die NWU, geniet onmeetbare voordeel van sy bydrae. Sy lewenslange akademiese liefdesverhouding met die Johannese Nuwe- Testamentiese geskrifte is vir die navorsingsgemeenskap, die kerke en die samelewing tot groot seën! Du Rand, J.A., 1982d, Entolē in die Johannesevangelie en -briewe, Nuwe-Testamentiese Werkgemeenskap Suid-Afrika, Pretoria. 1982h, Die Christologie van die Evangelie volgens Johannes, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1983a, ‘Die bediening van die versoening (2 Kor 5) en die implikasies vir sosiale-geregtigheid’, in J.A. du Rand (red.), Sosiale geregtigheid, pp. 17–44, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1983b, Die struktuur van die Christologie van die Evangelie van Johannes: Metodologiese oorwegings, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1983c, ‘Die Evangelie van Johannes as getuigende vertelling’, NGTT 3, 3–97. Du Rand, J.A., 1983d, Beleef julle sekerheid: ’n Verkenning van die briewe van Johannes, NG-Kerkboekhandel, Pretoria. Verbandhoudende informele en kerklike bydraes en toekennings Die oorsig oor sy doktorale studieleiding getuig daarvan dat hy daarin kon slaag om sy studente entoesiasties te kry vir die breë terrein waarop hy gewerk het, en dat hy deur etlike van hulle geïnspireer is om ook húlle terreine te betree. Du Rand het oor die jare heen Bybelkundige bydraes by die SAUK en RSG (waar hy vir 14 jaar betrokke was by die http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Original Research Publikasies deur Jan A. du Rand Du Rand, J.A., 1998c, saam met Venter, A.G.S., ‘Vo1harding as sentrale gegewe in die boek Openbaring’, In die Skriflig 32, 181–200. Du Rand, J.A., 1991f, ‘A syntactical and narratological reading of John 10 in coherence with chapter 9’, in J. Beutler & R.T. Fortna (eds.), The shepherd discourse of John and its context, pp. 94–115, Cambridge University Press, Cambridge. http:// dx.doi.org/10.1017/CBO9780511554865.007 Du Rand, J.A., 1999b, ‘Paulus se vernuftige vervlegting van antropologie en eskatologie in 2 Korintiërs 4:7–5:10’, Skrif en Kerk 20, 340–353. Du Rand, J.A., 1999c, ‘A remarkable parallel between Diogenes, the Cynic, and Paul concerning 1 Corinthians 7:29b–31’, Ekklesiastikos Pharos 80, 37–44. Du Rand, J.A., 1991g, ‘God beheer die geskiedenis: Krisisteologie in ’n krisissituasie’, in J.H. Roberts et al. (reds.), Teologie in konteks: Feesbundel A.B. du Toit, pp. 582– 612, Orion, Midrand. Du Rand, J.A., 1999d, saam met Hawkins, M., ‘Anachronism and ethnocentricity in Johannine Aporias’, Ekklesiastikos Pharos 80, 26–36. Du Rand, J.A., 1999e, saam met Rötz, C., ‘The One who sits on the throne: Toward a theory of theocentric characterization according to the apocalypse of John’, Neotestamentica 33, 91–110. Du Rand, J.A., 1992a, ‘An apocalyptic text, different contexts and an applicable ethos’, Journal of Theology for Southern Africa 78, 75–83. Du Rand, J.A., 1992b, ‘A story and a community: Reading the first farewell discourse (John 13:31–14:31) from narratological and sociological perspectives’, Neotestamentica 26, 31–45. Du Rand, J.A., 1999f, Van klipkrip tot Armageddon, Aktua, Pretoria. Du Rand, J.A., 1999g, ‘Kommentaar op 2 Korintiërs, 1–3 Johannes, Openbaring’, in W. Vosloo, F. Janse van Rensburg (reds.), Die Bybellennium eenvolumekommentaar, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1992d, Kyk, die Koning kom! ’n Verklaring van Openbaring, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 2000a, ‘’n Ellips skeppingsgebeure in die Evangelieverhaal volgens Johannes’, Skrif en Kerk 21, 243–259. Du Rand, J.A., 1992e, ‘“Julle sal huil en treur maar die wêreld sal bly wees” – ’n Aforisme in Johannes 16:20’, in J.H. Barkhuizen et al. (reds.), Hupomena, Feesbundel opgedra aan J.P. Louw, pp. 54–59, UP, Pretoria. Du Rand, J.A., 2000b, ‘“Hy wat is en wat was en wat kom”: Die God van betrokkenheid volgens Openbaring’, Skrif en Kerk 21, 21–34. Du Rand, J.A., 1992f, ‘Die eindtyd in drie bedrywe: Die Openbaring aan Johannes’, in F.A. Swanepoel (red.), ’n Oproep uit talle oorde: ’n Oorsig oor die algemene briewe en Openbaring, pp. 73–90, Unisa, Pretoria. Publikasies deur Jan A. du Rand Du Rand, J.A., 1994a, ‘Kommentare én kommentare op die boek Openbaring’, NGTT 35, 32–40. Du Rand, J.A., 1988e, ‘’n Vrouedissipel uit Samaria? Lesergerigte eksegetiese opmerkings oor die vertelde gesprekke in Johannes 4’, in J.C. Coetzee (red.), Koninkryk, Gees en Woord: Huldigingsbundel vir L. Floor, pp. 199–217, NG- Kerkboekhandel, Pretoria. Du Rand, J.A., 1994c, ‘The transcendent God-view: Depicting structure in the theological message of the apocalypse of John’, Neotestamentica 28, 36–49. Du Rand, J.A., 1994e, ‘The Gospel according to John’, in A.B. du Toit (ed.), Guide to the New Testament, vol. 6, pp. 1–29, NG-Kerkboekhandel, Pretoria. Du Rand, J.A., 1989a, ‘Johanneïse identifikasie: Etiese momente in die Johannesbriewe’, NGTT 30, 29–47. Du Rand, J.A., 1994j, ‘Revelation’, in A.B. du Toit (ed.), Guide to the New Testament, vol. 6, pp. 227–263, NG-Kerkboekhandel, Pretoria. Du Rand, J.A., 1989b, ‘Theology in situation: Exegetical perspectives from the socio- historical situation, structure and functional language of the apocalypse of John’, Acta Academica 21, 100–112. Du Rand, J.A., 1995a, 666 en die eeuwenteling: Eksegetiese knelvrae aan Openbaring, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1989d, ‘Evangelie volgens Johannes’, in A.H. van Zyl (red.), Eenvolume verklarende Bybel, pp. 110–150, NG-Kerkuitgewers, Kaapstad. Du Rand, J.A., 1995c, ‘The song of the Lamb because of the victory of the Lamb’, Neotestamentica 29, 203–210. Du Rand, J.A., 1989e, (red.), Diensknegte van die Koning: Huldigingsbundel ter ere van J.J. de Klerk en E.P.J. Kleynhans, NG-Sendingpers, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1995f, Ter wille van die liefde: Die Johannes-Evangelie uiteengesit, Orion, Midrand. Du Rand, J.A., 1990a, Johannese perspektiewe, deel 1: Inleiding tot die Johannese geskrifte, Orion, Pretoria. Du Rand, J.A., 1996a, ‘Repetitions and variations – Experiencing the power of the Gospel of John as literary symphony’, Neotestamentica 30, 145–156. Du Rand, J.A., 1990c, ‘A socio-psychological view of the effect of the language (le parole) of the apocalypse of John’, Neotestamentica 24, 192–209. Du Rand, J.A., 1996b, ‘Die eskatologiese betekenis van Sion as agtergrond tot die teologie van die boek Openbaring’, Skrif en Kerk 17, 48–61. http://dx.doi. org/10.4102/ve.v17i1.1110 1990e, ‘“Verstaan julle wat Ek vir julle gedoen het?” (Joh 13:12): Die voetewassing as Johannese hupodeigma (“voorbeeld”)’, in J.H. Coetzee (red.), ’n Vriend in ons poorte – Feesbundel: P.J. du Plessis, pp. 61–74, RAU, Johannesburg. Du Rand, J.A., 1996c, ‘En Pneumati in a prophetic visionary framework according to the apocalypse of John’, Ekklesiastikos Pharos 78, 1–8. Du Rand, J.A., 1990f, ‘Narratological perspectives in John 13:1–38’, Hervormde Teologiese Studies 46, 367–389. Publikasies deur Jan A. du Rand http://dx.doi.org/10.4102/hts.v46i3.2325 Du Rand, J.A., 1996d, ‘The functional role and theological meaning of the Spirit in the book of Revelation’, in K.S. Snodgrass (ed.), Conference Proceedings on the Holy Spirit, pp. 17–37, North Park, Chicago. Du Rand, J.A., 1990h, ‘Inleiding tot die Johannes-Evangelie’, in A.B. du Toit (red.), Handleiding by die Nuwe Testament, deel 6, pp. 1–36, NG-Kerkboekhandel, Pretoria. Du Rand, J.A., 1997b, ‘“… Your kingdom come … on earth as it is in heaven…”: The theological motif of the apocalypse of John’, Neotestamentica 31, 75–91. Du Rand, J.A., 1990i, ‘Inleiding tot die Openbaring aan Johannes’, in A.B. du Toit (red.), Handleiding by die Nuwe Testament, deel 6, pp. 219–252, NG-Kerkboekhandel, Pretoria. Du Rand, J.A., 1997c, ‘“Let Him hear what the Spirit says…”: The functional role and theological meaning of the Spirit in the book of Revelation’, Ex Auditu, An International Journal of Theological Interpretation of Scripture 12, 43–58. Du Rand, J.A., 1990j, ‘Hoe reageer ’n kerk in krisis? Etiese aantekeninge uit Openbaring’, in B.C. Lategan & C. Breytenbach (reds.), Kerk in krisis, pp. 17–33, Lux Verbi, Stellenbosch. Du Rand, J.A., 1997d, saam met Pohlman, M., ‘The influence of the “Weltanschauung” on the theological thrust of the apocalypse of John and the effect thereof on the suffering of the not yet truimphant church’, Ekklesiastikos Pharos 79, 18–32. Du Rand, J.A., 1990m, ‘Maak kennis met die boodskap van die Openbaring aan Johannes’, Intreerede RAU, Johannesburg. Du Rand, J.A., 1997e, saam met Voortman, T.C., ‘The language of the theatre in the apocalypse of John: A brief look at the apocalypse as drama’, Ekklesiastikos Pharos 78, 12–23. Du Rand, J.A., 1991a, Johannine perspectives, part 1: Introduction to the Johannine writings, Orion, Midrand. Du Rand, J.A., 1998a, ‘Paranetiese deparabolisering van paroesie-gelykenisse by die sinoptici en die Openbaring aan Johannes’, Skrif en Kerk 19, 29–37. http://dx.doi. org/10.4102/ve.v19i1.1151 Du Rand, J.A., 1991c, ‘Twaalfhonderd en sestig dae lank in die krisis: Om die boek Openbaring te lees deur ’n nuwe bril’, Scriptura 36, 17–37. Du Rand, J.A., 1998b, ‘Reading the fourth Gospel like a literary symphony’, in F.F. Segovia (ed.), What is John? Literary and social readings of the fourth Gospel, pp. 5–18, Scholars Press, Atlanta. Du Rand, J.A., 1991d, ‘Die narratiewe funksie van die liedere in Openbaring 4:1–5:15’, Skrif en Kerk 12(1), 26–35. http://dx.doi.org/10.4102/ve.v12i1.1027 Du Rand, J.A., 1991e, ‘Perspectives on Johannine discipleship according to the farewell discourses’, Neotestamentica 25, 311–326. Publikasies deur Jan A. du Rand 1983f, Oorwinning in Christus, Lux Verbi, Kaapstad. 1983f, Oorwinning in Christus, Lux Verbi, Kaapstad. Die publikasies van Jan A. du Rand word hieronder in drie kategorieë aangebied: eerstens, onder die opskrif, Geraadpleegde bronne (publikasies waarna in hierdie artikel verwys word). Die volgende kategorie is Du Rand se publikasies waarna nié in hierdie artikel verwys word nie. Albei hierdie kategorieë word chronologies aangebied, van die vroegste tot die laatste. Die twee laaste kategorieë is ’n aanbieding van die proefskrifte van sy D-studente, in alfabetiese orde. Die proefskrifte is in twee afdelings verdeel, Du Rand, J.A., 1985b, ‘The characterisation of Jesus as depicted in the fourth Gospel’, Neotestamentica 19, 18–36. Du Rand, J.A., 1986a, Want die einde is naby: Die openbaring aan Johannes, Bybelkor, Wellington. Du Rand, J.A., 1986b, ‘Plot and point of view in the Gospel of John’, in J.H. Petzer & P.J. Hartin (eds.), A South African perspective on the New Testament, pp. 149–169, Brill, Leiden. Du Rand, J.A., 1987a, ‘’n Gebed om geestelike krag en vervulling – Efesiërs 3:14–21’, Die Kerkbode, 4 Feb., 8–9. Du Rand, J.A., 1987b, ‘Romeine 6:1–23’, Fax Theologica,2 7, 63–67. 2.Titel verander na Acta Theologica. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Page 11 of 14 Original Research 1987c, ‘Die opbou en indeling van Openbaring’, Fax Theologica 7, 43–59. 1987c, ‘Die opbou en indeling van Openbaring’, Fax Theologica 7, 43–59. Du Rand, J.A., 1993e, saam met Van Moerkerken, M., ‘Die besondere plek en betekenis van die liedere in Openbaring 4–8:5 volgens die narratief van Openbaring’, NGTT 34, 27–34. Du Rand, J.A., 1987e, ‘Teologiese interpretasies in die leerstellige konfliksituasies volgens die Johannesbriewe’, NGTT 28, 142–152. Du Rand, J.A., 1993f, Liefdesnote in die wingerdlote: Johannes 13–17, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. u Rand, J.A., 1987f, Teologie van die Johannesbriewe, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1987g, Die Evangelie volgens Johannes: Inleiding, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1993g, Kyk, die Koning kom: Die boodskap van Openbaring, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1987h, Die Johannesbriewe: Inleiding, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 1993h, ‘Eksegese en aantekeninge by Markus, Johannes, 1 en 2 Korintiërs, Johannesbriewe, Openbaring en die die vier Evangelies tabel’, in F. J. van Rensburg, J.A. du Rand, I.J. du Plessis (reds.), Die Bybel in praktyk, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. 1988a, ‘The imagery of the heavenly Jerusalem (Rev 21:9–22:5)’, Neotestamentica 22, 67–88. Du Rand, J.A., 1988d, ‘Charisma en amp – ’n Pauliniese eksegetiese verkenning, in P. Rossouw (red.), Gereformeerde ampsbediening, pp. 75–94, NG-Kerkboekhandel, Pretoria. Publikasies van Jan A. du Rand waarna nie in hierdie artikel verwys is nie Du Rand, J.A., 1988c, ‘Die betekenis van Martha se belydenis volgens die narratief van Johannes 11:27’, Fax Theologica 8, 30–39. Du Rand, J.A., 2007f, saam met Song, Y.M., ‘Canonical interpretation of the book of Revelation in the light of reformed intertextual perspective’, Ekklesiastikos Pharos 89, 259–306. Du Rand, J.A., 1988f, ‘Ouerskap, ’n godgegewe voorreg’, in G.F. Cronjé (red.), ’n Ouderbegeleidingsprogram, deel 1, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 2008a, ‘“The nations in the four corners of the earth” (Rev 20:8): Apocalyptic interpretations of an eschatological rhetorical symbol’, Ekklesiastikos Pharos 90, 68–79. Du Rand, J.A., 1988g, ‘God se koppelteken-mense’, Die Kerkbode, 5–7. Du Rand, J.A., 1988h, ‘Seksualiteit, ’n godgegewe voorreg’, in G.F. Cronjé (red.), ’n Ouerbegeleidingsprogram, deel 2, UOVS, Bloemfontein. Du Rand, J.A., 2008b, ‘Theodicy provides new perspectives on God according to 4 Ezra’, Ephemerides Theologicae Lovanienses 84, 123–133. Du Rand, J.A., 1989c, ‘’n Nadenke oor gebed in die Nuwe Testament’, Die Fakkel 9, 9–13. Du Rand, J.A., 2008c, ‘The Johannine “group” and “grid”: Reading John 13:31–14:31 from Narratological and Sociological perspectives, in J. Verheyden (ed.) et al., Festschrift U Busse, Miracles and imagery in Luke and John, pp. 125–139, Peeters: Leuven. Du Rand, J.A., 1990b, ‘Kernmomente oor persoonlike gebed in die Nuwe Testament’, NGTT 31, 35–62. Du Rand, J.A., 2009c, Wie my volg: 366 oordenkings uit die Evangelie, briewe en Openbaring van Johannes, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1990d, ‘Die krag en drakrag van die evangelie’, Die Kerkbode 144(24), 5–6. Du Rand, J.A., 1990g, ‘Geloof as groepskonstituerende faktor?’, Aambeeld 18, 23–26. Du Rand, J.A., 2009e, ‘The story of the Red Sea as a theological framework of interpretation’, Verbum et Ecclesia 29, 18–28. Du Rand, J.A., 1990k, ‘Die wederkoms, uitgestelde of teleurgestelde hoop?’, Ons Jeug 39, 267–269. Du Rand, J.A., 2009f, ‘‘n Noodkreet om regverdiging of ’n wraakroep om vergelding? Martelare aan die voet van die altaar (Op 6:9–11)’, In die Skriflig 43, 28–41. Du Rand, J.A., 199lb, ‘Johannes 14:27’, in C.W. Burger et al. (reds.), Riglyne vir prediking oor vrede, pp. 153–166, Lux Verbi, Kaapstad. (Woord teen die lig 3/1). Du Rand, J.A., 2009g, ‘Hoe kan God dit toelaat? Die teodisee-vraag uit nog ’n hoek’, In die Skriflig 43, 69–87. Du Rand, J.A., 1991h, ‘Was Jesus volgens Lukas se narratief ’n politieke faktor?’, Koers 55, 481–494. Du Rand, J.A., 2009h, ‘Kommentaar op 1 en 2 Korintiërs, Johannesbriewe en Openbaring’, in F. Janse van Rensburg & M. Publikasies deur Jan A. du Rand Du Rand, J.A., 2000c, ‘Emfusao in John 20:22: An exegetical venture’, Ekklesiastikos Pharos 82, 11–18. Du Rand, J.A., 1992g, ‘Hoe reageer ’n kerk in krisis? Etiese riglyne uit Openbaring’, Scriptura 9, 291–302. Du Rand, J.A., 2000d, saam met McLachlan, C., ‘Fear or freedom: A feminist- theological perspective of Revelation’, Ekklesiastikos Pharos, 82, 50–61. Du Rand, J.A., 1993a, ‘A “basso ostinato” in the structuring of the apocalypse of John’, Neotestamentica 27, 299–312. Du Rand, J.A., 2000e, ‘“Because of the woman’s testimony”: Reading John 4 from a different angle’, South African Baptist Journal of Theology 9, 11–22. Du Rand, J.A., 1993b, ‘“Now the salvation of our God has come …”: A narrative perspective on the hymns in Revelations 12–15’, Neotestamentica 27, 313–330. Du Rand, J.A., 2000g, ‘Die antichris’, Finesse, Sept., 8–10. Du Rand, J.A., 2000h, ‘Is die eindtyd al hier?’, Die Kerkbode 164(3), 9. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 Page 12 of 14 Original Research Du Rand, J.A., 2013b, Die Einde: Die A-Z van die Bybelse boodskap oor die eindtyd, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 2000j, ‘Om die liefde sigbaar te gaan leef – Johannes 13:1–10’, in Loflied aan die lewe, pp. 66–67, Carpe Diem, Vanderbijlpark. Du Rand, J.A., 2001g, Jesus van Nasaret: Wat glo ek?, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 2013c, ‘Markus 1–16 en Handelinge 20–28 en Openbaring 1–22’, in Interliniêre Grieks-Afrikaanse Nuwe Testament, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 2002a, ‘Die verhouding tussen kerk en agapē in Pauliniese perspektief’, Acta Theologica 22, 31–41. http://dx.doi.org/10.4314/actat.v22i1.5393 Du Rand, J.A., 2014a, ‘Evangelie volgens Johannes 13–19 en Openbaring 1–22’, Afrikaanse direkte Bybelvertaling, Bybelgenootskap van Suid- Afrika, Kaapstad. Du Rand, J.A., 2014a, ‘Evangelie volgens Johannes 13–19 en Openbaring 1–22’, Afrikaanse direkte Bybelvertaling, Bybelgenootskap van Suid- Afrika, Kaapstad. Du Rand, J.A., 2002b, ‘Die Johannese logos kom opnuut tuis in Afrika’, Verbum et Ecclesia 23, 80–91. http://dx.doi.org/10.4102/ve.v23i1.1205 Publikasies van Jan A. du Rand waarna nie in hierdie artikel verwys is nie Du Rand, J.A., 2002c, ‘What is new about the “new song” in Revelations 5:9; 14:3’, Ekklesiastikos Pharos 84, 28–39. Du Rand, J.A., 2002h, ‘Die belangrikheid en bydrae van die tydgees’, in J.G. van der Watt, S. Joubert & P. Naude (reds.), Hoe lees ons die Bybel?, pp. 141–192, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1968, ‘Die grondslag van die kerk’, Deo Gloria 1968, 18–23. Du Rand, J.A., 1979b, ‘Die opbou en gerigtheid van 1 Johannes met die oog op die prediking’, Die Kerkbode 19 Sept., 368–370. Du Rand, J.A., 2002i, ‘The Johannine Jesus in Africa?’, in F. Segovia, A. Culpepper & J. Painter (eds.), Gospel of John: Festschrift R Kysar, pp. 49–61, Fortress, Philadelphia. Du Rand, J.A., 1979c, ‘“Maar julle geliefdes…”: Die boodskap van die Judasbrief’, Ons Jeug 28, 8–9. Du Rand, J.A., 2003b, ‘The ethos of the book of Revelation’, Verbum et Ecclesia 24, 27–39. http://dx.doi.org/10.4102/ve.v24i2.332 Du Rand, J.A., 1979e, ‘Die kerk van Christus in oorwinningsperspektief volgens die boodskap van die Openbaring aan Johannes’, Die Kerkbode 30 Mei, 691–694, 703. Du Rand, J.A., 2003c, ‘Revelation history as depicted in the Christological covenant eschatology according to the book of Revelation’, Ekklesiastikos Pharos 85, 194– 203. Du Rand, J.A., 1981c, ‘Eskatologiese Christenskap volgens 1 Petrus 1:3–2:10’, Fakkel 1, 21–23. Du Rand, J.A., 2003e, ‘Die antichris’, in H. Stander (red.), Wat die Bybel sê oor…, Carpe Diem, Vanderbijlpark. Du Rand, J.A., 1982e, ‘Katvoet loop, Timoteus! Eksegetiese aantekeninge by 1 Timoteus 4:6–16’, Ons Jeug 31(4), 70–72. Du Rand, J.A., 2003f, (ed.), Coming to grips with the world and text of the Bible, vol. 1, RAU, Johannesburg. Du Rand, J.A., 1982f, ‘Verwoord uit die Woord’, Dolos 5, 3–5. Du Rand, J.A., 2003g, (ed.), Coming to grips with the world and text of the Bible, vol. 2, RAU, Johannesburg. Du Rand, J.A., 1982g, ‘Skrifuitleg: Galasiërs 4:5, 6, Judas 1–15, Efesiërs 3:16–19, Openbaring 17:14’, in J.H. Smit (red.), Bedien die Woord, pp. 23–40, NG- Kerkuitgewers, Kaapstad. Du Rand, J.A., 2004c, ‘The new Jerusalem as pinnacle of salvation (Rev 21:1–22:5), text and intertext’, Neotestamentica 38, 125–152. Du Rand, J.A., 1983e, ‘Skrifuitleg: Vierde Sondag na Pase – Johannes 11:25–26’, in C.W. Burger (red.), pp. 199–205, Lux Verbi, Kaapstad. Du Rand, J.A., 2004g, ‘How God takes responsibility for his church in this world with reference to Revelation 11’, Ekklesiastikos Pharos 86, 18–27. Publikasies van Jan A. du Rand waarna nie in hierdie artikel verwys is nie Du Rand, J.A., 1984a, ‘Die Belhar-konsepbelydenis in die loog: Aantekeninge by ’n noodsaaklike wedersydse denkproses’, Die Kerkbode 134(12), 2–3. Du Rand, J.A., 2004h, ‘The Pauline ethos as re-imagination: Conforming to the pattern of the cross’, Ekklesiastikos Pharos 86, 28–41. Du Rand, J.A., 1984c, ‘Die leser in die Evangelie volgens Johannes’, Fax Theologica 4, 45–63. Du Rand, J.A., 2004j, (ed.), More than one way of reading the Bible, vol. 1, RAU, Johannesburg. Du Rand, J.A., 1984d, ‘Nuwe-Testamentiese beginsels vir arbeidsverhoudinge’, Die Fakkel 4, 20–24. Du Rand, J.A., 2005a, (ed.), More than one way of reading the Bible, vol. 2, RAU, Johannesburg. Du Rand, J.A., 1985a, ‘Die dinamiek van Christenskap setel in koinõnia’, Fax Theologica 5, 55–76. Du Rand, J.A., 2005b, saam met Greeff, G., ‘The applicable personal role of the Spirit in Pauline eschatology’, Ekklesiastikos Pharos 87, 34–45. Du Rand, J.A., 1985c, ‘Die vrug van die Gees’, Ons Jeug 34, 102–103. Du Rand, J.A., 2005d, ‘Soteriology in the apocalypse of John’, in J.G. van der Watt (ed.), Salvation in the New Testament: Perspectives on soteriology, pp. 465–504, Brill, Leiden. http://dx.doi.org/10.1163/9789047407102_020 Du Rand, J.A., 1985d, ‘Vergelding’, Die Bult, 74–75. Du Rand, J.A., 1986c, ‘Johannes 17: Jesus se gebed om eenheid en solidariteit te midde van krisis en konflik’, in C. Breytenbach (red.), Eenheid en konflik, pp. 105– 133, NG-Kerkboekhandel, Pretoria. Du Rand, J.A., 2005e, ‘The creation motif in the fourth Gospel: Perspectives on its narratological function within a Judaïstic background’, in G. van Belle et al., Theology and Christology in the fourth Gospel, pp. 21–46, Brill, Leiden. Du Rand, J.A., 1986d, ‘Anatomy of John: R.A. Culpepper’s contribution to Johannine studies’, Neotestamentica 20, 3–4. Du Rand, J.A., 2006g, saam met Pretorius, M., ‘Justification as it relates to Adam and Christ’, Conspectus 1, 43–64. Du Rand, J.A., 1986e, ‘Geloofsoptimisme by geloofsgenote’, Die Kerkbode 23 Jul., 6–7. Du Rand, J.A., 1987d, ‘Toonhoogtewoorde wat Woord-inflasie aan bande lê’, Die Bult, 72–73. Du Rand, J.A., 2007a, ‘Depicting eschatology in the apocalypse of John’, in J. Frey & J.G. van der Watt (eds.), Eschatology in the New Testament, pp. 378–398, Brill, Leiden. Du Rand, J.A., 1988b, ‘Fourth Sunday after Easter: John 11:25–26’, in C.W. Burger, B.A. Muller & D.A. Smit (eds.), Sermon guides for preaching in Easter, Ascension and Pentecost, pp. 247–255, Eerdmans, Michigan. Du Rand, J.A., 2007b, Die A-Z van Openbaring: ’n Allesomvattende perspektief op die boek Openbaring, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Publikasies van Jan A. du Rand waarna nie in hierdie artikel verwys is nie Du Rand, J.A., 2001d, ‘Sê “nee” as jy moet, en “ja”, as jy kan’, in J.P.L. Wolmarans (red.), Lewende Woorde, pp. 118–121, Supplementum by Ekklesiastikos Pharos. Du Rand, J.A., 2009b, saam met Reynecke, D., ‘Tithing or not tithing? The funding of the church according to the book of Acts’, Ekklesiastikos Pharos 91, 191–203. Du Rand, J.A., 2001e, ‘Johannes 4: Haar verleentheid maar God se geleentheid’, Die Skakel Aug., 10–13. Du Rand, J.A., 2009d, ‘Bekering’, in Die 50 grootste geloofsvrae, pp. 171–174, Carpe Diem, Vanderbijlpark. Du Rand, J.A., 2001f, ‘Te min bly oor – Oor geloof in ’n postmoderne tyd’, Die Kerkbode 165, 10–11. Du Rand, J.A., 2009i, ‘Alpha and Omega’, ‘Balaam’ and ‘Color’, in Bible Enclyclopedia of Reception, De Gruyter, Berlin. Du Rand, J.A., 2001h, ‘Wat weet ons van Jesus of Nasaret?’, in P. Meiring (red.), So glo ons, pp. 17–26, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 2009j, ‘Jesus Christus het mens geword’, Plus 50, 4–6, 8. Du Rand, J.A., 2010a, ‘Day of judgement in the Bible’, in Encyclopedia of Reception, De Gruyter, Berlin. Du Rand, J.A., 2001i, ‘Bewoording van Lied No 592’, in Die Liedboek van die Kerk, Lux Verbi, Kaapstad. Du Rand, J.A., 2010b, saam met Coetzee, M., ‘A spirituality and ethos of spiritual circumcision for the contemporary church’, Ekklesiastikos Pharos 92, 7–19. Du Rand, J.A., 2001j, ‘Om die lewe sigbaar te gaan leef’, in ’n Loflied aan die lewe, pp. 9–16, Carpe Diem, Vanderbijlpark. Du Rand, J.A., 2010c, ‘Nearly neglected narratological markers in the dramatic narrative of the book of Revelation’, Ekklesiastikos Pharos 92, 39–52. Du Rand, J.A., 2002d, saam met Adams, E., ‘The development of views held on the resurrection of the dead portrayed in the Bible’, Ekklesiastikos Pharos 84, 48–53. Du Rand, J.A., 2011a, ‘Why “like frogs” and not like serpents? Three unclean spirits of demons’, Ekklesiastikos Pharos 93, 61–67. Du Rand, J.A., 2002e, saam met Pereira, P., ‘Spirit mysticism, unavoidable in Pauline and Johannine pneumatology’, Ekklesiastikos Pharos 84, 78–89. Du Rand, J.A., 2011c, saam met Song, Y.M., ‘Reading Revelation 1:7 intertextually, intratextually and christotelically’, Ekklesiastikos Pharos 93, 334–347. Du Rand, J.A., 2002f, ‘Die Bybel en die kerk in die loog’, Aambeeld, 17–19. Du Rand, J.A., 2002g, Gaan leef die liefde: Uitleg van die Johannes-Evangelie, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 2011d, ‘Hoe kan God dit toelaat? Publikasies van Jan A. du Rand waarna nie in hierdie artikel verwys is nie Du Rand, J.A., 1994i, Der zweite und dritte Johannesbrief, deur H-J Klauck: Evaluasie en interpretasie, Journal of Biblical Literature 93, 742–743. http://dx.doi. org/10.2307/3266737 Du Rand, J.A., 2004e, ‘Discussion with D. Lee on the narrative asides in Revelation’, Journal of Biblical Literature 103, 204–210. Du Rand, J.A., 2004f, saam met Song, Y.M., ‘A partial preterist understanding of Revelation 12–13 within and intertextual framework’, Acta Theologica 24(1), 25–44. Du Rand, J.A., 1995b, ‘Does Ho ochlos refer to the “‘am ha’ares” in John 7:49?’, Ekklesiastikos Pharos 77, 27–42. Du Rand, J.A., 2004i, ‘Vertaling van 2 Korintiërs, 1 en 2 Timoteus, Hebreërs, Jakobus, 1–3 Johannes en Openbaring’, in D.J. Human, H.F. van Rooy, F. Janse van Rensburg & J.G. van der Watt (reds.), Die Multivertaling-Bybel, pp. 1513– 1529, 1573–1586, 1594–1612, 1613–1620, 1635–1647, 1652–1679, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1995d, ‘Is die Bybel nog die Bybel?’, Die Voorligter, Sept., 8–9. Du Rand, J.A., 1995e, ‘Om Openbaring aktueel aan die woord te stel’, Die Kerkbode 149, 7–9. Du Rand, J.A., 1995g, ‘Christenwees vandag volgens die Bergrede, Matteus 5–7’, in Toegewy aan God, pp. 30–31, Carpe Diem, Vanderbijlpark. Du Rand, J.A., 2005c, ‘Die doodstraf: ’n Teologiese standpuntinname’, Verbum et Ecclesia 26, 341–356. http://dx.doi.org/10.4102/ve.v26i2.228 Du Rand, J.A., 1997a, ‘Reconstructing a society: Theology and the law’, Scriptura 60(1), 87–92. Du Rand, J.A., 2006a, Beleef jou sekerheid: Skrifstudie oor 1 Johannes, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1997f, Geloof in ’n tyd soos hierdie, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 2006b, ‘Lukasevangelie, Johannes-Evangelie, 2 Korintiërs, 1–2 Timoteus, Titus, 1–3 Johannes, en Openbaring’, in W. Vosloo & A.B. du Toit (reds.), Nuwe lewende vertaling (NLV), Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1997g, ‘Groepe in die Joodse volkslewe in die Nuwe-Testamentiese tydvak’, in A.B. du Toit (red.), Handleiding by die Nuwe Testament, deel 6: Die leefwêreld van die Nuwe Testament, pp. 269–313, Orion, Midrand. Du Rand, J.A., 2006c, ‘The ethical response of an alternative community in a critical situation: Marturia and martyrdom in the apocalypse of John’, Beiheft zum Neutestamentliche Wissenschaft 141, 565–596. http://dx.doi. org/10.1515/9783110893939.565 Du Rand, J.A., 1997h, ‘Groups in Jewish national life in the New Testament period’, in A.B. du Toit (ed.), Guide to the New Testament, vol. 6: The historical context of the New Testament, pp. 268–312, Orion, Midrand. Du Rand, J.A., 2006d, saam met Song, Y.M., ‘The principle of reformed intertextual interpretation’, Hervormde Teologiese Studies 62, 607–634. Publikasies van Jan A. du Rand waarna nie in hierdie artikel verwys is nie Nel (reds.), Bybellennium: ’n Eenvolumekommentaar, Hers uitg., pp. 1777–1841, 2091–2113 en 2123–2172, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1992c, saam met Wiid, J.S., ‘The testamental significance of diathēkē in Hebrews 9:15–22’, Neotestamentica 26, 149–156. Du Rand, J.A., 1992h, ‘Enkele Nuwe-Testamentiese perspektiewe met die oog op ’n Christelike etiese werkkultuur’, NGTT 33, 157–164. Du Rand, J.A., 2011b, ‘’n Noodkreet om God se regverdiging of ’n wraakroep om selfgelding? Martelaars aan die voet van die altaar (Op. 6:9–11)’, In die Skriflig 45, 39–56. http://dx.doi.org/10.4102/ids.v45i1.4 Du Rand, J.A., 1993c, ‘Dwergmuishondjies en die betekenis van Golgota: Ekologiese en teologiese perpektiewe’, Skrif en Kerk 11, 17–28. http://dx.doi.org/10.4102/ ve.v14i2.1065 Du Rand, J.A., 2013a, ‘Kan Asenet se drievoudige transformasie bekering genoem word?’, Acta Theologica 33, 57–73. doi:10.4102/ids.v49i2.1981 http://www.indieskriflig.org.za Page 13 of 14 Original Research Du Rand, J.A., 1993d, ‘Jesus’ physical death: Hypovolemic shock, heart failure and suffocation’, Ekklesiastikos Pharos 75, 35–39. Du Rand, J.A., 2003h, ‘Evangelies volgens Matteus, Lukas, Johannes, Handelinge, 1 en 2 Korintiërs, 1–3 Johannes en Openbaring’, in J.G. van der Watt (red.), Die Bybel A-Z: ’n Omvattende, nuttige hulpbron wat die Bybel en sy leefwêreld vir hedendaagse gelowiges oopsluit, pp. 595–614, 639–668, 669–682; 683–702, 721–748, 867–880, 887–904, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Du Rand, J.A., 1994b, ‘David and Goliath in the apocalypse of John?, Ekklesiastikos Pharos 76, 17–31. Du Rand, J.A., 1994d, ‘Rekonstruksie en godsdiens’, Aambeeld 22, 17–21. Du Rand, J.A., 2004a, ‘Ek glo onwrikbaar in die liggaamlike opwekking van Jesus’, in F.M. Gaum (red.), Gesprekke oor die opstanding van Jesus, pp. 44–48, Ex Animo, Kaapstad. Du Rand, J.A., 1994f, ‘Om menswaardig lief te hê volgens 1 Johannes’, in C.J.A. Vos et al. (reds.), Menswaardig: God, mens en wêreld, pp. 229–237, Lux Verbi, Kaapstad. Du Rand, J.A., 2004b, ‘Reading the fourth Gospel from the perspective of the creation motif’, in G. van Belle (ed.), Judaistic background of the fourth Gospel, pp. 58–76, Brill, Leiden. (SNTS Monograph Series). Du Rand, J.A., 1994g, ‘’n Reis die toekoms in: Oor eskatologie’, in Met God oppad, pp. 28–50, Carpe Diem, Vanderbijlpark. Du Rand, J.A., 1994h, ‘An ethical response to an applicable apocalyptic situation’, in J. Mouton et al. (eds.), The relevance of theology for the 1990’s, pp. 339–352, HRSC, Pretoria. (HSRC Series on Methodology). Du Rand, J.A., 2004d, saam met Smith, E.R., ‘“Preacher” Dexter reading and presenting Rembrandt’s “The Philosopher”, in a contemporary age’, Ekklesisastikos Pharos 86, 39–49. Publikasies van Jan A. du Rand waarna nie in hierdie artikel verwys is nie Du Rand, J.A., 1998d, saam met Voortman, T.C., ‘The worship of God and the Lamb: Exploring the liturgical setting of the apocalypse of John’, Ekklesiastikos Pharos 79, 56–67. Du Rand, J.A., 2006e, ‘Aseneth’s changing of clothing as conversion, compared to the Pauline “taking off the old self and putting on the new self” (Col 3:9–10)’, Ekklesiastikos Pharos 88, 57–67. Du Rand, J.A., 1998e, saam met Rotz, C.J., ‘The feminine mystique: Two opposing “women” in the apocalypse of John’, Ekklesiastikos Pharos 79, 68–83. Du Rand, J.A., 2006f, saam met Song, Y.M., ‘Audiences’ intertextuality for productive reception in Revelation 12–13’, Ekklesiastikos Pharos 88, 152–167. Du Rand, J.A., 1998f., ‘Die Openbaring aan Johannes’, in Afrikaanse verwysingsbybel, 1983-vertaling, deel 1, pp. 1563–1589, Bybelgenootskap van Suid-Afrika, Kaapstad. Du Rand, J.A., 2007c, ‘Balaam’, in Encyclopedia of the Bible and its reception, Walter de Gruyter, Berlin. Du Rand, J.A., 1998g, ‘Liefde is sigbaar’, in Die oorvloed wat God gee, pp. 201–207, Carpe Diem, Vanderbijlpark. Du Rand, J.A., 2007d, ‘Alpha and Omega’, in Encyclopedia of The Bible and its reception, Walter de Gruyter, Berlin. Du Rand, J.A., 1999a, ‘“Gees” en “Geeste” volgens die Openbaring aan Johannes’, In die Skriflig 33, 5–20. http://dx.doi.org/10.4102/ids.v33i1.1664 Du Rand, J.A., 2007e, ‘Theodicy and apocalyptic eschatology in 4 Ezra’, Ekklesiastikos Pharos 89, 224–236. Du Rand, J.A., 2000f., ‘Het die kerk nog “posisie, aansien en invloed” in die uitvoering van sy “sooibrandtaak”?, Finesse 23 Apr., 405–406. Du Rand, J.A., 2008d, ‘Juwele en edelstene in die Bybel’, in F.M. Gaum (red.), Christelike Kernensiklopedie, pp. 552–558, Bybelmedia, Wellington. Du Rand, J.A., 2000i, ‘’n “SOS” aan my tafel – Johannes 13:34’, Die Skakel, Mei, 7. Du Rand, J.A., 2008e, ‘Musiek en musiekinstrumente in die Bybel’, in F.M. Gaum (red.), Christelike Kernensiklopedie, pp. 767–770, Bybelmedia, Wellington. Du Rand, J.A., 2001a, ‘Towards a hermeneutics of responsibility’, Ekklesiastikos Pharos 83, 17–26. Du Rand, J.A., 2008f, ‘Openbaring: ’n Nuwe siening vir vandag’, Die Beeld, 10 Mei, 11. Du Rand, J.A., 2001b, ‘The functional role of peace in the Pauline ethos’, Ekklesiastikos Pharos 83, 27–45. Du Rand, J.A., 2008g, ‘Openbaring verstaanbaar vir almal gemaak’, Die Taalgenoot, Des., 17–18. Du Rand, J.A., 2001c, ‘Om innerlik sterk te wees volgens Efesiërs 3, in J.P.L. Wolmarans(red.), Lewende Woorde, pp. 94–96, Supplementum by Ekklesiastikos Pharos. Du Rand, J.A., 2009a, saam met Maré, P.A., ‘A significant metaphor: “Salt of the earth” (Matt 5:13): A venture into methodology, contributing to a Christian spirituality’, Ekklesiastikos Pharos 91, 163–178. Page 14 of 14 Du Rand, J.A., 2014g, saam met Greeff, G., ‘The role of the Spirit in Pauline eschatology as the church accomplishes her mission’, Ekklesiastikos Pharos, (Aangebied vir publikasie). Smith, E.R., 2003, ‘Interpreting ancient religious symbols in a contemporary church context with application to the Lord’s Supper (Luke 22:14–23)’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Proefskrifte voltooi met Jan A. du Rand as promotor Voortman, T.C., 1996, ‘Understanding the fourth Gospel from the perspective of the creation theme’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Voortman, T.C., 1996, ‘Understanding the fourth Gospel from the perspective of the creation theme’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Greeff, G., 2014, ‘The role of the Spirit in Pauline eschatology as the church accomplishes her mission’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, University of Johannesburg, Johannesburg. Wiid, J.S., 1990, ‘The meaning of diathēkē in Hebrews chapter 9 with special reference to the Oxyrhynchus and other papyri’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Hawkins, M.G.N., 1998, ‘A venture in narratological methodology and its application to love and the Spirit in the Johannine message’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Page 14 of 14 Original Research Page 14 of 14 Du Rand, J.A., 2012a, ‘In gesprek met Frits Gaum’, in F. Gaum & F. Claassen (reds), God: Gesprekke oor die oorsprong en uiteinde van alles, pp. 155–170, Tafelberg, Kaapstad. Mnisi, M.G., 2001, ‘How God takes responsibility of his church in this world with reference to Revelation 11’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Perreira, G.C., 1999, ‘The contribution of an evaluative comparison between Paul and John’s mysticism to New Testament theology and to the life of the church’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Du Rand, J.A., 2014b, ‘Markus en Handelinge 20–28 en Openbaring’, Die Bybel: Parallel Nuwe Testament, Afrikaanse Standaardvertaling, en ‘Lukas en Johannes en 2 Korintiërs, en 1–2 Timoteus en Titus en 1–3 Johannes en Judas en Openbaring’, Nuwe Lewende Vertaling, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Pohlmann, M.H., 1997, ‘The influence of the “Weltanschauung” on the theological thrust of the apocalypse of John’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Du Rand, J.A., 2014c, ‘Die Christelike hoop – ’n Bybelse eskatologiese belydenis? Deel 1: Bybelse getuienis – ’n Verhaal van hoop?’ In die Skriflig 48, 1–9. http://dx.doi. org/10.4102/ids.v48i1.1253 Reynecke, D., 2007, ‘The funding of the church according to the book of Acts: Socialistic or capitalistic’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, University of Johannesburg, Johannesburg. Du Rand, J.A., 2014d, ‘Die Christelike eskatologiese hoop as bybelse en teologiese belydenis? Deel 2: Teologiese kommentaar op die bybelse eskatologie van hoop’, In die Skriflig 48, 10–17. Rotz, C.J., 1998, ‘The One who sits on the throne: Interdividual perspectives of the characterization of God in the book of Revelation’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Du Rand, J.A., 2014e, saam met De Beer, J.F., ‘Facilitating spiritual growth and “self-help” development according to Pauline theology’, Ekklesiastikos Pharos, (Aanvaar vir publikasie). Shongwe, D.P., 1998, ‘The mission of the church in South Africa in the light of the function and meaning of the paraclete in John 13:31–16:33’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Du Rand, J.A., 2014f., ‘Abominable symbolic animal imagery as apocalyptic enemies of God’, In die Skriflig, (Aanvaar vir publikasie). Du Rand, J.A., 2014g, saam met Greeff, G., ‘The role of the Spirit in Pauline eschatology as the church accomplishes her mission’, Ekklesiastikos Pharos, (Aangebied vir publikasie). Proefskrifte voltooi met Jan A. du Rand as medepromotor Hope, J.J.L., 2006, ‘Exegetical perspectives of Pauline contextualisation of selected juridical imagery with theological concepts in Romans and its contextual application’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, University of Johannesburg, Johannesburg. Bekker, C.J., 2000, ‘The function of the charismatic teacher as the mediater between heaven and earth in Matthew 16:13–28’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Letsedi, T.K., 2002, ‘The kingship of God as a theological motif in the hymns of the apocalypse of John’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Botha, J., 2004, ‘Bybels-etiese beoordeling van egskeiding en hertrou in die Apostoliese Geloofsending van SA’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. Manikam, T., 2011, ‘The preparation of the people of God for the final consummation according to Revelations 14 and 1 Enoch 1–36’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, University of Johannesburg, Johannesburg. De Kock, D.J., 1996, ‘’n Christelike perspektief op die pastorale versorging van die adolessent in die negentigerjare’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. De Kock, D.J., 1996, ‘’n Christelike perspektief op die pastorale versorging van die adolessent in die negentigerjare’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. Maré, P., 2012, ‘Die metafoor naos theou este (1 Kor 3:16) as etiese kernmoment in die raamwerk van ’n Pauliniese leefstyl’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Universiteit van Johannesburg, Johannesburg. Van Heerden, C.J., 2008, ‘Lidmaatbetrokkenheid binne die liggaam van Christus’, Universiteit van Johannesburg, Johannesburg. Marran, E.B., 1996, ‘Openbaring 1–11 vanuit ’n narratologiese perspektief’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. Weideman, H.J., 2009, ‘Strategieë om gemeenteleiers te ondersteun om die eise van die huidige tydvak in SA in hulle bedieninge aan te spreek: ’n Fenomenologiese ondersoek’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Universiteit van Johannesburg, Johannesburg. Mbedzi, P.P., 2000, ‘The interaction between law and love in the Paulinic writings’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Proefskrifte voltooi met Jan A. du Rand as promotor Song, Y.M., 2002, ‘A partial preterist understanding of Revelation 12–13 in intertextual perspective’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Thomas, A.P., 2005, ‘Selected socio-cultural issues in 1 Corinthians 5 to 11 applied to pastors of the church of the Nazarene in Gauteng’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, University of Johannesburg, Johannesburg. Adams, E.A., 2001, ‘The development of biblical views on the general resurrection of the dead’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Adams, E.A., 2001, ‘The development of biblical views on the general resurrection of the dead’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Tolmie, D.F., 1992, ‘John 13:1–17:26 in narratological perspective’, ThD thesis, Faculty of Theology, University of the Free State, Bloemfontein. Chambo, F.M., 2008, ‘Metadidonai as ethical principle on material possessions according to the Gospel of Luke (3:10–14)’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, University of Johannesburg, Johannesburg. Van Heerden, C.J., 1991, ‘Die oorwinningsperspektief in die afskeidsredes van Jesus volgens Johannes 13:31–16:33’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. Christofides, P., 2000, ‘The functional role of peace in the ethos of the followers of Christ according to Paul’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Van Moerkerken, E.G. 1991, ‘Die bevatlikheid van die Ou- en Nuwe-Testamentiese Godsbegrip’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. Coetzee, A.M., 2011, ‘The spiritual implications of the Pauline “circumcision of the heart” according to Romans 2:28–29’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, University of Johannesburg, Johannesburg. Van Wyk, A.J., 1999, ‘Die betekenis en belewenis van ewige lewe volgens die Johannes-Evangelie en 1 Johannes’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. De Beer, J., 2012, ‘The valence of Spirit manifestation and its influence on the transformation of the mind and redemption of the body and flesh according to Romans 8 and 12’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, University of Johannesburg, Johannesburg. Venter, A.G.S., 1995, ‘Volhardende kerk-wees onder knellende omstandighede volgens die Openbaring aan Johannes’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. Venter, A.G.S., 1995, ‘Volhardende kerk-wees onder knellende omstandighede volgens die Openbaring aan Johannes’, PhD-proefskrif, Fakulteit Teologie, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. De Jongh, C., 2000, ‘The significance of hermeneutical method in recent biblical scholarship: Theory and practice’, PhD thesis, Dept. of Biblical and Religious Studies, Rand Afrikaans University, Johannesburg. Publikasies van Jan A. du Rand waarna nie in hierdie artikel verwys is nie ’n Bibliologiese verryking van die teodisee-vraag uit ’n vergelyking tussen Openbaring en 4 Esra’, In die Skriflig 45, 64–76. http://dx.doi.org/10.4102/ids.v45i2/3.27 Du Rand, J.A., 2003a, ‘Johannine comparisons concerning revelation in the gnostic apocryphon of John’, Ekklesiastikos Pharos 85, 37–52. Du Rand, J.A., 2011e, ‘Depicting eschatology in the apocalypse of John’, in J.G. van der Watt (ed.), Eschatology of the New Testament and some related documents, pp. 535–563, Mohr-Siebeck, Tübingen. Du Rand, J.A., 2003d, ‘A partial preterist understanding of Revelation 12–13 within an intertextual framework’. Acta Theologica 23, 18–34. http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981 http://www.indieskriflig.org.za doi:10.4102/ids.v49i2.1981

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/1981/3246

Afrikaans

In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 1 of 6 Original Research Original Research Page 1 of 6 Intertekstualiteit en oorinterpretasie: Verwysings na Genesis 28:12 in Johannes 1:51? Intertextuality and over-interpretation: References to Genesis 28:12 in John 1:51? The aim of this article is to illustrate the dangers of over-interpretation when dealing with intertextual relations between texts, especially when allusion is assumed. Interpretations of the allusion to Genesis 28:12 in John 1:51 of the angels ascending and descending on Jacob are used as illustration of the measure of over-interpretation that is prevalent in current academic discussions, especially related to John. A close reading of John 1:51 is first made in order to establish the confines of the text. A brief survey of different interpretations of John 1:51 in light of Genesis 28:12 follows to illustrate how themes like the ladder, Jacob or Bethel that are not mentioned in 1:51, are introduced in expositions of the text. Such interpretations are shown to be problematic and indeed over-interpretations of what John 1:51 wants to communicate. Some practical methodological suggestions are then made. Affiliations: 1New Testament Studies, Radboud University Nijmegen, the Netherlands 2Faculty of Theology, North-West University, Potchefstoorm Campus, South Africa Corresponding author: Jan van der Watt, [email protected] Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. How to cite this article: How to cite this article: Van der Watt, J., 2016, ‘Intertekstualiteit en oorinterpretasie: Verwysings na Genesis 28:12 in Johannes 1:51?’, In die Skriflig 50(3), a2114. http://dx.doi. org/10.4102/ids.v50i3.2114 Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Dates: Die Johannesevangelie is reeds vanaf die tyd van die vroeë kerkvader, Klemens van Alexandria (ongeveer 150–215 nC.), bekend as die ‘geestelike Evangelie’, veral vanweë die teologiese en simboliese aard van die Evangelie. Die ryk gebruik van simboliese taal het meermale tot ’n teologiese oorinterpretasie aanleiding gegee. Die probleemstelling wat in hierdie artikel aandag gaan ontvang, is die oorinterpretasie van tekste in gevalle waar daar moontlike verwysings na ander tekste is. Die spesifieke vraagstellings waarop gekonsentreer gaan word, is in hoeverre die intertekstuele verwysing na Genesis 28 (die Jakob-Bet-El-verhaal) die interpretasie van Johannes 1:511 interpretatief beïnvloed en of die interpretasies reg laat geskied aan die verstaan van 1:51. Aangesien 1:51 as sleutelteks in Johannes gereken word (Beasley-Murray 2002:30; Brown 1971:319; Schnackenburg 1968a:319), het die interpretasie van die teks konsekwensies vir die verstaan van die res van die Evangelie, veral vir die Christologie en engeleleer. Engele in Johannes 1:51 en Genesis 28:12 Wat kan mens van die verwysing na die engele aflei? Sonder om in detail op die engeleleer5 in te gaan, is dit belangrik om tog daarop te let dat engele as hemelse figure ten tye van die Nuwe Testament in die algemeen as diensknegte van God gesien is. Binne die engeleleer was God egter nie die enigste een met diensknegte nie, maar die bose het as groep ’n ‘parallel’ gevorm – daarom word van die ‘engele van God’ gepraat.6 †, Dit is legitiem om die LXX teks te gebruik, aangesien die outeur van die Evangelie hoofsaaklik daarvan gebruik maak – vgl. Menken (1996). God se engele het nie ’n spesifieke of enkele taak gehad soos byvoorbeeld om boodskappe te dra of openbarings te maak wat hulle altyd moes uitvoer nie. Aanvanklik was die term engel (Hebreeus: מַלְאְָך; Grieks: ἄγγελος) wel met die bring van boodskappe geassosieer (Berlejung 2009:1165), maar met die ontwikkeling van monoteïsme het die funksie van die engele verbreed tot dié van diensknegte wat, na gelang van die vereistes van God, ’n verskeidenheid take kon verrig (Meier 2009:1167; Di Tommaso 2009:1173–1177; Tuschling 2007). Di Tommaso (2007:1173) noem dat veral in die na-eksiliese periode die idee van die transendensie van die monoteïstiese God, asook ‘the corresponding sense of his disassociation from the everyday process of the world’, die idee van hemelwesens wat as hemelse diensknegte opgetree het, bevorder het. As God se verteenwoordigers op aarde het hulle gedoen wat God wou hê hulle moes doen en dit kon ’n verskeidenheid dinge insluit. Dit is dus belangrik om in die lig hiervan nie aan te neem dat engele, ongeag die konteks, altyd byvoorbeeld boodskappe bring of as openbaarders optree nie. Die konteks moet in die eerste plek bepaal wat die funksie van die engele in enige gegewe situasie is – ook in 1:51. Wat kan hieruit afgelei word? ’n Legitieme afleiding sou wees dat die outeur van 1:51 nie na die hele episode in Genesis 28 wil verwys nie, maar dat hy een van baie aspekte van die verhaal wil beklemtoon, naamlik die aksies van die engele. Die opmerking word ondersteun deur die feit dat Johannes3 sy eie teks in 1:51 skep.4 Daar is gesien dat behalwe vir die bewegings van die engele niks anders uit die konteks van Genesis 28 in 1:51 opgeneem is nie. 4.Schnackenburg (1968a:320) merk op: ‘If it is not an erratic block from another tradition which contained ‘angelophanies’, it must be taken as metaphor.’ Sy onsekerheid stam daaruit dat daar nie in die res van die Evangelie weer na die engele se beweging verwys word nie. Brown (1971:88–89) is van mening dat Johannes 1:51 nie van die begin af deel van die konteks was nie, maar eerder in ’n konteks tuishoort waar die parousia ter sprake was (vgl. ook Becker 1979:104; Lindars 1987:119). 6.Soos in Genesis 28:12 word die engele as engele van God in Johannes 1:51 geïdentifiseer. ’n Rede mag wees om die engele van God van ander geestelike wesens, byvoorbeeld die duiwel te onderskei. Laasgenoemde word ook in die Johannesevangelie vermeld (vgl. Van der Watt 2011:185–204). Engele in Johannes 1:51 en Genesis 28:12 Aan die ander kant voeg Johannes weer verskeie elemente wat nie in Genesis 28 voorkom nie in sy kort segging, byvoorbeeld, hy maak ’n verwysing na die hemel wat geopen is en na die Seun van die Mens. Hierdie kombinasie van elemente kom nêrens anders in die bekende literatuur voor behalwe hier nie. Dit dui op die uniekheid van 1:51 waarin verskillende elemente in ’n nuwe kombinasie saamgevoeg word. Dit maak dit ook des te meer moontlik dat Johannes alleen maar een aspek uit Genesis 28:12 wou beklemtoon en nie in die eerste plek in gedagte gehad het om die hele konteks van leer, klip, droom, stem uit die hemel en Jakob of Bet-El met die verstaan van 1:51 te integreer nie. Die punt word ook metodologies onderbou deur die insigte van intertekstualiteit wat ons van die kreatiwiteit van die proses waarin een teks met ’n ander teks intertekstueel in ’n interaktiewe proses verbind is, bewus gemaak het. Die proses veronderstel nie dat die bronteks in sy geheel in die nuwe teks opgeneem word nie, maar by wyse van integrasie word aspekte van die bronteks selektief en gedeeltelik in die nuwe teks opgeneem en inderdaad geherinterpreteer en nuut gesitueer. So funksioneer die bronteksverwysing binne die beperkings, eise en grense van die nuutgevormde teks waartoe dit natuurlik ook gedeeltelik bydra. Die vraag is wat die bronteks bydra tot die verstaan van die nuwe teks. ’n Metodologiese eis is dus dat daar noukeurig gereflekteer word oor die bydrae van so ’n verwysing tot die interpretasie van die nuwe teks. 3.‘Johannes’ is gerieflikerheidshalwe ’n verwysing na die outeur(s) van die Evangelie, sonder om enige verdere verwysings rakende outeurskap. 5.Vergelyk Tuschling (2007) en die verskillende artikels in Reiterer, Nicklas en Schöpflin (2007). Vergelyk ook, Hogeterp (2007:377–392), Kurek-Chomycz en Bieringer (2007:329ff.), Schreiber (2007:437ff.) en Wassen (2007:499–523). Genesis 28 as interteks vir 1:51 Genesis 28:12 in 1:51? Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Die frase in Genesis 28:12 waarna daar in 1:51 verwys word, handel oor engele wat na die hemel opvaar en dan weer op die Seun van die Mens neerdaal. Sien die onderstaande tabel vir ’n vergelyking tussen die twee tekste (sien Tabel 1). Die vergelyking toon dat die enigste raakpunt tussen die twee tekste die verwysing na die engele wat opvaar en neerdaal is. Die ooreenkoms in albei tekste van die onverwagte orde van die engele se aksies – eers opvaar en dan neerdaal – vorm een van die hoofargumente ten gunste van die intertekstuele konneksie tussen Genesis 28 en 1:51. Waarop egter gelet moet word, is die groot verskil tussen die res van die twee kontekste. Die grootste hoeveelheid van die narratiewe gegewens uit Genesis 28:12 kom nie in 1:51 voor nie en word ook nie eers indirek na verwys nie. Daar is byvoorbeeld in 1:51 nie sprake van ’n leer, die aarde, ’n klip of Bet-El nie; daar word ook nie na ’n droom verwys nie; daar is ook geen stem van God of reaksie op die stem van God nie; en Jakob maak nie deel van die gebeure in 1:51 uit nie, terwyl die Seun van die Mens geen rol in Genesis 28:12 speel nie.2 Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. 1.Alle verdere verwysings na die Evangelie van Johannes sal slegs met hoofstukke en verse aangedui word. 2.Volgens Schnackenburg (1968a:320) is die verwysing na Genesis 28:12 in Johannes 1:51 ‘loose and free’. Note: This article is dedicated with appreciation to Prof Jordaan for his contribution to New Testament Studies in South Africa. http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Original Research Page 2 of 6 TABEL 1: Tekstuele vergelyking tussen Genesis 28:12 (LXX) en Johannes 1:51. Gen 28:12 (LXX)† Johannes 1:51 καὶ ἐνυπνιάσθη, καὶ ἰδοὺ κλίμαξ ἐστηριγμένη ἐν τῇ γῇ, ἧς ἡ κεφαλὴ ἀφικνεῖτο εἰς τὸν οὐρανόν, καὶ λέγει αὐτῷ ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὄψεσθε τὸν οὐρανὸν ἀνεῳγότα καὶ οἱ ἄγγελοι τοῦ θεοῦ ἀνέβαινον καὶ κατέβαινον ἐπ’… αὐτῆς. Genesis 28 as interteks vir 1:51 Genesis 28:12 in 1:51? καὶ τοὺς ἀγγέλους τοῦ θεοῦ ἀναβαίνοντας καὶ καταβαίνοντας ἐπὶ… τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου †, Dit is legitiem om die LXX teks te gebruik, aangesien die outeur van die Evangelie hoofsaaklik daarvan gebruik maak – vgl. Menken (1996). Wat is die funksie van die engele in Johannes 1:51? Daarom is die graf leeg (Beasley-Murray 2002:374). Dit is nodig omdat daar ook ander moontlikhede was waarom die graf leeg was, byvoorbeeld dat die liggame weggeneem is. Wat ook al daar gebeur het, God was daar in aksie. Dit sou dan die opmerking in 1:51 eggo, naamlik dat God by die Seun van die Mens betrokke is – in hierdie geval deur sy opstanding uit die dood (vgl. 10:17–18). Opvallend is ook die verdere aksie van die engele in die graf. Hulle vra aan Maria waarom sy die lewende onder die dooies soek. Hulle openbaar niks, maar deur hulle vraag rig hulle Maria se aandag na buite waar sy Jesus vind. Dit is dan Jesus wat aan haar openbaar dat Hy opgestaan het. Weereens speel die engele alleen maar ’n verwysende rol. Op hierdie wyse word die engele se funksies aansienlik beperk (vgl. Van der Watt 2011:203–204). assosiatief met Hom verbind as sy diensknegte wat vir Hom gereed staan. Waar die engele van God is, is daar ook die verwagting van die teenwoordigheid van God. Sodra die engele genoem word, verskyn die Here ook. Die engele is dus nie die goddelike teenwoordigheid nie, maar skep alleen die verwagting van die goddelike teenwoordigheid. Hulle dui op die goddelike teenwoordigheid. Hulle teenwoordigheid skep die verwagting van die teenwoordigheid van God. Daarom kon Jakob die stem wat hy gehoor het as die stem van die Here identifiseer. Die teenwoordigheid van die engele het daarop gedui. assosiatief met Hom verbind as sy diensknegte wat vir Hom gereed staan. Waar die engele van God is, is daar ook die verwagting van die teenwoordigheid van God. Sodra die engele genoem word, verskyn die Here ook. Die engele is dus nie die goddelike teenwoordigheid nie, maar skep alleen die verwagting van die goddelike teenwoordigheid. Hulle dui op die goddelike teenwoordigheid. Hulle teenwoordigheid skep die verwagting van die teenwoordigheid van God. Daarom kon Jakob die stem wat hy gehoor het as die stem van die Here identifiseer. Die teenwoordigheid van die engele het daarop gedui. Die verwysing in 1:51 sluit in alle waarskynlikheid by Genesis 28:12 aan. In 1:51 word ook alleen maar die beweging van die engele beklemtoon. Dit is die spesifieke aspek uit Genesis 28:12 wat Johannes wil beklemtoon. Wat is die funksie van die engele in Johannes 1:51? Die engele beweeg alleen maar van onder na die geopende hemel en terug. Meer as dit doen hulle nie. Kontekstueel lê die interpretatiewe sleutel in die beweging se betekenis, veral omdat dit ook die aspek is wat na Genesis 28:12 verwys. Interessant genoeg is dit ook al wat die engele in Genesis 28:10–13 doen: hulle beweeg op en af (op ’n leer). Direk na die verwysing na die engele gaan die verhaal van Genesis 28 voort met die opmerking dat die Here (nie die engele nie) op die plek is (Ἔστιν κύριος ἐν τῷ τόπῳ τούτῳ) en dat Jakob dit nie geweet het nie. Hy maak dan die gevolgtrekking dat dit die huis van die Here is asook die poort na die hemel (αὕτη ἡ πύλη τοῦ οὐρανοῦ – Gen 28:16–18). ’n Fokusverskuiwing vind dus plaas. Uit die veronderstelde verwysing in 1:51 na Genesis 28:12 is dit duidelik dat drie konsepte van belang is: eerstens, die verwysing na engele van God; tweedens, die beweging van die engele van onder en terug na bo; en derdens, die beweging na of op (ἐπί) die Seun van die Mens. Enkele aspekte uit die Genesisverhaal is belangrik om op te let. Daar is ’n leer tussen die hemel en die aarde waarop die engele op en af klim. Hulle merk dus die plek waar God verwag kan word en hulle kan dit doen, want hulle word http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 3 of 6 Page 3 of 6 Page 3 of 6 Original Research ingegaan kan word nie (vgl. Van der Watt 2011:185–204). Wanneer Maria in die graf inkyk, sien sy twee engele wat in die graf op die plek sit waar Jesus se liggaam gelê het. Waarom hulle spesifiek sit waar Jesus se voete en kop onderskeidelik was, bly steeds ’n onopgeloste raaisel met  uiteenlopende verklarings.11 Sommige oplossings argumenteer dat die engele alleen die plek waar die liggaam gelê het, aandui of merk. Dit sou kon wees omdat die grotgrafte gewoonlik plek vir meer as een persoon gehad het, en Maria miskien nie kon weet waar Jesus gelê het nie. Op hierdie manier kon sy sien dat Jesus se liggaam nie meer op die plek is waar dit was nie. ’n Ander verklaring is dat die engele op goddelike teenwoordigheid en aktiwiteit dui. Hulle self is nie God nie, maar as diensknegte van God dui hulle aan dat God daar werksaam was. 11.Beasley-Murray (2002:374) se verklaring rakende die plek waar die engele sit, lui so: ‘Their position in the tomb… is a reminder of the silent testimony of the grave clothes, but of another order; it witnesses that God, not robbers, has taken Jesus, for a purpose yet to be revealed.’ Sy uiteensetting is nie oortuigend nie, aangesien dit nie verklaar waarom die engele op die spesifieke plekke sit nie. Dat die teenwoordigheid van die engele egter getuig van God, is wel korrek. 8.Die verwysing in 5:4 word nie hier in aanmerking geneem nie, aangesien dit volgens tekskritiese oorwegings nie deel van die oorspronklike teks was nie (vgl. Hodges 1979:25–39). 12.Pistorius (1947:19) meen dat die interpretasie van ἐπί as ‘op’ nie sin maak nie, veral omdat die engele ook opvaar. Hy sien dit as ’n genitief van doel en vertaal dit as ‘ter wille van’. Die engele beweeg dus op en af ter wille van Jesus. Wat is die funksie van die engele in Johannes 1:51? Dit lyk dus waarskynlik dat die beweging van die engele in 1:51 in aansluiting by Genesis 28:12 die locus van goddelike teenwoordigheid wil merk (Brown 1971:91; Groenewald 1980; Keener 2003:489; Schnackenburg 1968b:320). God se diensknegte is daar en daarom kan God ook daar verwag word. Kortom, die verwysing na die engele in 1:51 wil op simboliese wyse7 aandui dat waar die Seun van die Mens is, die goddelike teenwoordigheid verwag kan word. Meer as dit openbaar die engele nie en doen hulle ook nie. Hierdie laaste opmerking oor die beperking van die funksionaliteit van die engele in die Evangelie word in die res van die Evangelie bevestig. Die woord ἄγγελος word op nog twee plekke in die Evangelie gebruik,8 naamlik in 12:29 en 20:12. In 12:29 dink die mense dat hulle engele hoor praat, maar dit blyk dat hulle die stem van God foutiewelik met dié van engele verwar het – waarskynlik omdat hulle met die vooronderstelling gewerk het dat engele primêr openbaarders is.9 In Johannes vervul die engele egter nie hierdie rol nie. God praat hier, sonder bemiddeling, direk met Jesus.10 Met hierdie misverstand beklemtoon Johannes dat engele funksioneel nie meer openbaar nie, maar dat openbaring direk van die Vader en die Seun kom. ’n Ander funksie van engele was dat indien mense nie die boodskap verstaan nie, engele dit gewoonlik uitgelê het. In hierdie geval (12:29) verstaan die mense ook nie die boodskap nie, maar dit is Jesus en nie die engele nie wat dit uitlê. So vervang die werklike goddelike openbaring deur Jesus die openbaringsfunksie van die engele. Die tema kom herhaaldelik in die Evangelie voor, byvoorbeeld dat die dissipels vryelik met die Vader kan praat sonder die bemiddeling van engele (16:23, 26), of dat die Gees hulle in die waarheid sal lei (16:13). 9.Dat die stem van God met donder geassosieer word, is duidelik uit gedeeltes soos 2 Sameul 22:14, Job 37:4, Psalm 18:7–16, 29:3, Jeremia 10:13, Openbaring 8:5, 11:19, en 16:18 (vgl. Beasley-Murray 2002:212; Keener 2003:877). 10.Vergelyk ook Keener (2003:876) se opmerkings oor die misverstand van die skare (sien ook Newman & Nida 1993:411). 7.Brown (1971:320) noem die verwysing na die engele ’n metafoor. ‘Op’ die Seun van die Mens of ‘na’ Hom? Dit kom nooit tot rus nie. Die Seun vervul nie die funksie van die leer nie, maar die plek waarheen en van waar die beweging plaasvind (Michaels 2011:44). ’n leer. Op grond hiervan word geargumenteer dat daar ook ’n leer in 1:51 moet wees, al is dit implisiet. Gegewe die feit dat die ‘op’ na die Seun van die Mens verwys, word die idee van die leer dus aan hom verbind. In 1:51 is daar geen aanduiding van hoe die verhouding tussen die engele, die Seun en die fiktiewe leer gevisualiseer moet word nie. Gevolglik loop die voorstelle wyd uiteen – natuurlik met verskillende grade van verbeelding.15 kontak met ’n doel of objek verwys. Die doel kan selfs bereik word, naamlik, ‘on or upon someone or something’ of dit kan op die nabyheid van iemand dui (Arndt et al. 2000:364; vgl. 19:33).13 Ten opsigte van Genesis 28:12 merk Michaels (2011:41) en ander op dat ‘the original Hebrew is ambiguous and some of the rabbis read the text as “on him” (i.e., on Jacob)’. Dit kan ook die geval in 1:51 wees, soos Michaels (2011:41) opmerk: ‘The phrase in John’s Gospel uses the Greek preposition ἐπί with the accusative case to denote motion toward an object.’ Volgens hierdie gebruik is die Seun van die Mens op aarde en die engele beweeg na Hom toe en weg van Hom af as doel of punt van hulle beweging (Brown 1971:90). Met werkwoorde van beweging dui ἐπί in elk geval nie ’n rusplek aan nie. Die engele doen niks by die plek nie, maar beweeg alleen daarnatoe en weg van daar af. Hulle merk die plek ván waar en waarná die beweging plaasvind (Lenski 1961:ad loc.). Dit kom nooit tot rus nie. Die Seun vervul nie die funksie van die leer nie, maar die plek waarheen en van waar die beweging plaasvind (Michaels 2011:44). Newman en Nida (1993:52) beweer dat die ‘Son of Man takes the place of Jacob’s ladder’. Jesus verbind die hemel en aarde soos die leer dit in die Jakobverhaal gedoen het en kan daarom die hemelse op aarde openbaar (Van Houwelingen 2007:77).16 ’n Alternatief is dat die Seun van die Mens die leer vervang ‘as God’s link with earth (cf. Dan. 7:13; Matt. 26–64)’ (Blum 1985:2276–2278), of in die woorde van Barrett (1978:187): ‘For the ladder John substitutes the Son of man’. 14.Twee opmerkings is eers nodig: Eerstens, wat hier volg is alleen maar ’n dwarssnit van wat in die navorsing beskikbaar is en maak nie aanspraak op volledigheid nie. Die doel van die kort oorsig is alleen maar illustratief. Ten tweede, wat in die dwarssnit aangebied word, is ’n sintese van materiaal rakende die interpretasie van 1:51. Die doel is nie om spesifieke outeurs te bespreek nie, maar om tendense in die interpretasie aan te dui. As meer spesifieke inligting oor spesifieke outeurs benodig word, moet die outeurs self geraadpleeg word. ‘Op’ die Seun van die Mens of ‘na’ Hom? Robertson (1916:49–51) meen ‘He is able to be a “Jacob’s ladder” for heaven and earth to meet in Him.’ As variasie op hierdie tema word daar ook beweer dat op grond van die feit dat Natanael in 1:45–46 as ’n simbool vir Israel gelees kan word,17 Jesus die leer is wat Israel met die hemel verbind (vgl. ook Keener 2003:489–490). Daar is selfs opinies dat ’n reuse-Jesus bedoel word wat tot in die hemel reik. As anti-tipe van die leer klim die engele dan op Jesus op en af (Pink 1923–1945:74).18 Aangesien die beeld van die engele se beweging in 1:51 ‘siklies’ is (hulle beweeg van onder na bo en van bo na onder en van onder na bo, ens.) en hulle funksie is om goddelike teenwoordigheid te suggereer, is die tweede moontlikheid hierbo genoem die mees waarskynlike. In die lig van die voorafgaande argumentasies kan die gevolgtrekking gemaak word dat die engele die teenwoordigheid en verwagte plek van goddelike teenwoordigheid aandui. Die goddelike teenwoordigheid is (by) Jesus, die Seun van die Mens. Binne hierdie kader is daar ook opinies dat, hoewel Jesus nie direk die leer van Jakob genoem word nie, Hy tog funksioneel hierdie rol speel deur die openbaring tussen hemel en aarde te bemiddel. Attridge (2010b:68) meen dat die Seun van die Mens ‘functioning as’ of ‘soos’ (‘like’ –2010c:81) Jakob se leer is. Hy (Attridge 2010a:14) merk verder op: ‘At John 1:51, the Son of Man is not surrounded by angels, but, through an evocation of Jacob’s ladder, he becomes a vehicle for their ascent and descent.’ 13.Die moontlike gebruike van ἐπί, byvoorbeeld om outoriteit oor iemand te hê, of wetlike prosedures teen iemand in te stel, of om vyandig teenoor iemand te wees, hoef vanweë kontekstuele oorwegings nie hier oorweeg te word nie. 18.Daar is verskillende variasies van die idee. Brown (1971:90) noem vroeë Christene soos Justinus Triphos (lxxxvi.2) wat van mening was dat Jesus op die leer was en dat die engele op Hom geklim het. ‘Op’ die Seun van die Mens of ‘na’ Hom? Die derde aspek van die verwysing is dat die engele op (ἐπί) die Seun van die Mens opvaar en neerdaal. Met die eerste oogopslag lyk dit nie na ’n sentraal-belangrike aspek van die interpretasie van die gedeelte nie, maar by verdere oorweging word die belang van die woord ἐπί tog duidelik. In die interpretasiegeskiedenis word telkens gevra waarna die ‘op’ (ἐπί) verwys, veral omdat daar staan dat die engele ‘op’ (ἐπί) die Seun van die Mens opvaar en afdaal. Hoe moet mens jou dit voorstel? Die semantiek van die woord ἐπί is kompleks en kan op verskillende maniere verstaan word.12 Daar kan veral op twee leksikografiese betekenisse gelet word: Eerstens, die woord ἐπί kan ’n plek, ruimte of spasie aandui wat die vraag beantwoord: ‘waar …?’ (Arndt, Danker & Bauer 2000:364; Louw & Nida 1996) Hierdie betekenismoontlikheid sou op grond van die verwysing na Genesis 28:12 ἐπί daarop kon dui dat die engele op die Seun van die Mens klim asof hy ’n leer of reusepersoon sou wees. Tweedens, die gebruik van ἐπί met die akkusatief kan ook na beweging in die rigting van of Die ander verwysing na engele in die Evangelie is in 20:12–13. Dit is ’n komplekse narratief waarop nie hier in detail Open Access http://www.indieskriflig.org.za Page 4 of 6 Page 4 of 6 Page 4 of 6 kontak met ’n doel of objek verwys. Die doel kan selfs bereik word, naamlik, ‘on or upon someone or something’ of dit kan op die nabyheid van iemand dui (Arndt et al. 2000:364; vgl. 19:33).13 Ten opsigte van Genesis 28:12 merk Michaels (2011:41) en ander op dat ‘the original Hebrew is ambiguous and some of the rabbis read the text as “on him” (i.e., on Jacob)’. Dit kan ook die geval in 1:51 wees, soos Michaels (2011:41) opmerk: ‘The phrase in John’s Gospel uses the Greek preposition ἐπί with the accusative case to denote motion toward an object.’ Volgens hierdie gebruik is die Seun van die Mens op aarde en die engele beweeg na Hom toe en weg van Hom af as doel of punt van hulle beweging (Brown 1971:90). Met werkwoorde van beweging dui ἐπί in elk geval nie ’n rusplek aan nie. Die engele doen niks by die plek nie, maar beweeg alleen daarnatoe en weg van daar af. Hulle merk die plek ván waar en waarná die beweging plaasvind (Lenski 1961:ad loc.). ’n Dwarssnit deur die interpretasiegeskiedenis van 1:51 in die lig van Genesis 28:12 Beweeg ons nou egter na die interpretasiegeskiedenis van die gedeelte, tree ’n heel ander ‘prentjie’ van wat 1:51 wil kommunikeer na vore. Die ‘prentjie’ word ryklik deur al die fasette van die verhaal van Genesis 28 uitborduur met die suggestie dat 1:51 juis dít wil kommunikeer. Met behulp van enkele voorbeelde gaan nou geïllustreer word hoe 1:51 dikwels in die lig van Genesis 28 interpretatief ‘uitborduur’ word.14 Dan is daar ook opinies dat Jesus nie die leer is nie, maar dat spesifiek sy kruis die leer is. Brant (2011:54) redeneer byvoorbeeld dat ‘the ladder alludes to but is not limited to the cross’. Knowles (2001:508) sluit daarby aan deur te beweer: ‘It is Jesus on his cross who will be the bridge between earth and heaven.’ Bogenoemde uiteenlopende voorbeelde illustreer die probleem, naamlik die duidelike oorinterpretasie van 1:51 wat aspekte daar inlees wat nie deur die teks self gestel word nie. Wat meer is, is dat die identifisering van Jesus as die (openbarings-)leer tot interpretatiewe en teologiese probleme lei. Deur Jesus as die leer te sien, word Hy die 16.Vir soortgelyke idees vergelyk ook Bruner (2012:116–117), Hindson en Kroll (1994:2079) en Wiersbe (1996:213, 289) wat beweer dat ‘Jesus is Jacob’s Ladder on earth’. Die identifikasie van Jesus as die leer het ’n lang Wirkungsgeschichte (vgl. byvoorbeeld Calvyn & Pringle 2010:80–81; Köstenberger 2004:99; Maurice 1857:55–56). Newman en Nida (1993:53) waarsku daarteen om Jesus as die ‘reus’ te sien waarop die engele op en af klim, maar herinner tog daaraan dat dit hier om simboliese taal gaan (vgl. ook Groenewald 1980:ad loc.). 17.Schnackenburg (1968a:ad loc.) spekuleer dat Natanael die Tora en profete, rabbiniese spekulasies, en so meer gelees het (vgl. ook Brown 1971:89–90). Nog enkele voorbeelde: Jesus as die nuwe Bet-El, of Jakob Op grond van die verwysing na Genesis 28 in 1:51 word Jesus deur sommige as ‘the “new Bethel,” the place where God is revealed’ gesien (Köstenberger 2004).19 Köstenberger (2004) beweer: The Son of Man of 1:51 is the incarnate Word of 1:14, and both titles anticipate 2:14–22 and 4:19–24, where the Johannine Christological motif of Jesus’ replacement/fulfillment of sacred space emerges. (p. 99) Die noukeurige lees van tekste wat die vereistes en grense wat deur die teks self gesuggereer word respekteer, behoort as die basiese vertrekpunt in die lees van antieke tekste te dien. Die veronderstelling is dat die teks self eers selfstandig aan die woord moet kom, waarna dit hermeneuties getrou binne ander en breër interpretasieraamwerke betrek word. So is die verband tussen die ‘huis van God’ (Bet-El) en Jesus vir hom duidelik gelê. So is die verband tussen die ‘huis van God’ (Bet-El) en Jesus vir hom duidelik gelê. So is die verband tussen die ‘huis van God’ (Bet-El) en Jesus vir hom duidelik gelê. Jesus word ook op grond van die sogenaamde verband tussen Genesis 28 en 1:51 met Jakob geassosieer. Carson (1991:162–164) meen dat die Seun van die Mens in 1:51 met Jakob in Genesis 28 in verband gebring moet word, aangesien die engele op Jakob neergedaal het. Michaels (2011:41) formuleer die gedagte so: ‘The Son of Man does not correspond to the stairway in Jacob’s vision, but to Jacob himself at the bottom.’ Op grond van die vergelyking tussen die twee relevante tekste, meen Köstenberger (2004:99) verder dat Jesus die woord van God soos Jakob gehoor het en daarom ook God se boodskap kan kommunikeer. Weens die kontras in status tussen Jesus en Jakob redeneer Köstenberger (2004:86) verder dat die woorde van 1:51 wil kommunikeer dat Jesus, ‘will be the place of much greater divine revelation than that given at previous occasions … Jesus is the very culmination of God’s revelatory expressions’ (vgl. ook Ellis 1984:38). Eie persepsies moet voordurend aan die eise van die teks self getoets word. Om aan te neem engele is openbaringsfigure en dit dan so in 1:51 in te lees, lei tot presies die teenoorgestelde konklusie as wat die teks van 1:51 beoog. In Johannes word die openbaringsfunksie van die engele juis gedegradeer ten gunste van Jesus se funksie as die Openbaarder, die Woord van God. 19.Köstenberger (2004:99) formuleer dit soos volg: ‘The son of Man of 1:51 is the incarnate Word of 1:14, and both titles anticipate 2:14–22 and 4:19–24, where the Johannine Christological motif of Jesus’ replacement/fulfillment of sacred space emerges.’ So ook Blum (1985:2278) wat van ‘God’s dwelling place’ praat (vgl. ook Brown 1971:320; Haenchen 1984:166). Enkele konklusies Die kontras tussen die ‘close reading’ van 1:51 en die verskillende interpretasies wat Genesis 28 gebruik om die betekenis van 1:51 op allerlei manier te verruim (sien hierbo), illustreer die probleem van intertekstuele lees van tekste. Die vraag bly altyd wat en hoeveel uit die bronteks(te) na die nuwe teks oorgedra mag word en hoe die nuwe teks die verwysings integreer ten einde ’n nuwe betekenis te vorm. Uit die voorbeelde hierbo het die gevare van oorinterpretasie duidelik geword. In die meeste gevalle is sake uit Genesis 28 wat nie eksplisiet of eers implisiet in 1:51 genoem word nie, in die interpretasie gebruik om die betekenis van 1:51 te verryk. Metodologies is dit problematies, veral as gesuggereer word dat die interpretasies die bedoeling of betekenis van 1:51 verwoord. Die interpretasie van ’n teks moet aan die vereistes en grense wat deur die teks self gestel word, georiënteer word. Enkele metodologiese opmerkings in die verband kan op grond van bogenoemde analise gemaak word. Jakob se leer in 1:51 Hoewel daar nie van ’n leer in 1:51 sprake is nie, kom verwysings na ’n leer baie algemeen in die interpretasie van die gedeelte voor. Veral die gebruik van die ‘op’ (ἐπί) gee aanleiding hiertoe. In Genesis 28:12 verwys die ‘op dit’ (ἐπ’ αὐτῆς) na ’n leer, aangesien αὐτῆς vroulik is en met κλίμαξ – ook vroulik – korrespondeer. Die engele klim dus op en af op 15.Vergelyk Brown (1971:90–91) vir die bespreking van verskeie moontlikhede. Open Access http://www.indieskriflig.org.za Original Research of the Son of Man, such as appears in the synoptic Gospels. (p. 28; vgl. ook Brown 1971:321; Schnackenburg 1968a:321) Page 5 of 6 Page 5 of 6 Original Research of the Son of Man, such as appears in the synoptic Gospels. (p. 28; vgl. ook Brown 1971:321; Schnackenburg 1968a:321) objek waar(op) die engele hulle aktiwiteite uitoefen. In dié sin ‘dien’ Hy dan die engele en word die engele in fokus geplaas. Dit gaan direk teen die engeleleer en Christologie van die Evangelie in. Samevattend sou beweer kan word dat die meeste van bogenoemde voorbeelde die grense wat deur die teks self  gestel is (vergelyk die eerste deel), oorskry en dus oorinterpretasie van die teks verteenwoordig. Die feit dat dit nie die leer is wat in Genesis 28 die basiese openbaringsfunksie vergestalt nie, maar God uit die hemel, bly ook buite oorweging. Om aan die leer openbaringskwaliteite toe te ken, is ’n misinterpretasie van Genesis 28 sowel as 1:51. Daarbenewens word die feit misken dat die leer nie in 1:51 genoem word nie en ook nie nodig is nie (vgl. Carson 1991:162–164; Haenchen 1984:166). Hengstenberg (1865:115–116; vgl. ook Kerr 2002) het in 1865 reeds genoem dat aangesien die leer nie genoem word nie, ‘it has no independent significance’. Nog enkele voorbeelde: Jesus as die nuwe Bet-El, of Jakob 1, Geoffrey Chapman, London. Bruner, F.D., 2012, The Gospel of John: A Commentary, Eerdmans, Grand Rapids. Calvyn, J. & Pringle, W., 2010, Commentary on the Gospel According to John, vol. 1, Logos Bible Software, Bellingham. Carson, D.A., 1991, The Gospel According to John, Eerdmans, Grand Rapids. Di Tommaso, L. 2009, ‘Angels in Judaism’, in H.-J. Klauck et al. (ed.), Encyclopedia for the Bible and its reception, vol. 1, pp. 1174–1177, De Gruyter, Berlin. Ellis, P.F., 1984, The genius of John, Liturgical Press, Minnesota. Groenewald, E.P., 1980, Die Evangelie van Johannes, NG Kerk-Uitgewers, Kaapstad. Haenchen, E., 1984, John: A Commentary on the Gospel of John, Fortress Press, Philadelphia. Hengstenberg, E.W., 1865, Commentary on the Gospel of St John, vol. 1, T&T Clark, Edinburgh. Hindson E.E. & Kroll, W.M. (eds.), 1994, KJV Bible Commentary, Thomas Nelson, Nashville. Oorinterpretasie kom selfs in van die beste kommentare voor. Dit beteken dat uitsprake dus nie sonder meer van ander oorgeneem moet word nie, maar dat eksegetiese kontrole aan die hand van die eise wat die teks self stel, voortdurend nodig is. Hodges, Z.C., 1979, ‘The angel at Bethesda – John 5:4’, Bibliotheca Sacra 136, 25–39. Hogeterp, A.L.A., 2007, ‘Angels, the final age and 1–2 Corinthians in light of the Dead Sea Scrolls’, in F.V. Reiterer, T. Nicklas & K. Schöpflin (eds.), Angels: The concept of celestial beings – Origins, development and reception, pp. 377–392, De Gruyter, Berlin. Keener, C.S., 2003, The Gospel of John, vol. 1–2, Hendrickson, Peabody. Kerr, A.R., 2002, The temple of Jesus’ body: The Temple theme in the Gospel of John, Sheffield Academic Press, Sheffield. Bogenoemde konklusies mag wel vanselfsprekend voorkom. Eweneens moet toegegee word dat in die hantering van die Johannese literatuur die eksegetiese aspekte meer as dikwels nie met erns bejeën word nie, soos bogenoemde bespreking van 1:51 duidelik illustreer. Dit wil voorkom of eksegete wat bewus is van die gevare van oorinterpretasie van antieke tekste en intertekstuele verwysings, tog meer as wat nodig is in die strik van oorinterpretasie trap. Die belang van hierdie artikel lê juis daarin om die probleem konkreet te illustreer en te maan teen oorinterpretasie van Johannes as ‘spirituele evangelie’. Knowles, A. (ed.), 2001, The Bible Guide, Augsburg, Minneapolis. Köstenberger, A.J., 2004, John, Baker Academic, Grand Rapids. Kurek-Chomycz, D.A. & Bieringer, R., 2007, ‘Guardians of the old at the dawn of the new. The role of angels according to the Pauline letters’, in F.V. Mededingende belange Michaels, J.R., 2011, John, Baker Books, Grand Rapids. Newman, B.M. & Nida, E.A., 1993, A handbook on the Gospel of John, United Bible Societies, New York. Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig of voordelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. ink, A.W., 1923–1945, Exposition of the Gospel of John, Bible Truth Depot, S Pistorius, P.V., 1947, Die Evangelie van Johannes, Van Schaik, Pretoria. Reiterer, F.V., Nicklas, T. & Schöpflin, K., 2007, Angels: The concept of celestial beings – Origins, development and reception, De Gruyter, Berlin. Nog enkele voorbeelde: Jesus as die nuwe Bet-El, of Jakob Voordat woorde, soos byvoorbeeld engele, dus met betekenis gevul word, moet die direkte kontekstuele konteks van ’n betrokke gebruik eers deeglik vasgestel en die grense vir die aanwending van die woord bepaal word. Die gevaar om teologiese konstrukte in die teks in te lees, is ewe groot, maar is nie hier in enige detail onder die loep geneem nie. Dit kom in 1:51 veral na vore in die oorweging van die rol van die Seun van die Mens en die wyse en aard van die openbaring wat aan 1:51 ten gronde lê. Die aspekte val buite die skopus van hierdie bespreking. Hierdie interpretasies kan uiteindelik oploop tot breë interpretasies wat uiteenlopende sake insluit soos blyk uit die mening van Beasley-Murray (2002), gebaseer op die verband tussen Genesis 28 en 1:51: Met die gebruik van die woord engele is daar gesien dat die openbarende aktiwiteit van engele in die Evangelie beperk word. Hierdie paradigmatiese inligting is belangrik, maar moet oordeelkundig by die interpretasie van individuele tekste gebruik word. Individuele tekste kan ook unieke bydraes maak – daarom moet wat in die res van die boek voorkom met die nodige oordeel met dit wat in die individuele gedeelte staan, in verband gebring word. Jacob’s dream is clearly in the foreground, but there are reminiscences of the baptism of Jesus, possibly of his temptation, and of the eschatological and apocalyptic picture language used http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 6 of 6 Original Research Intertekstuele prosesse lei tot die vorming van die ’nuwe tekste’ (bv. 1:51). Soos blyk uit die bespreking van 1:51 is daar konsepte saamgevoeg wat nie elders in dieselfde kombinasie voorkom nie. Dit veronderstel inderdaad nuwe relasies tussen konsepte wat nuwe betekenis wil uitdruk. Elke konsepbydrae moet binne die grense van die groter geheel van die nuwe teks vasgestel word. In gevalle van verwysings na ander tekste, byvoorbeeld Genesis 28, moet noukeurig gelet word waarna daar in die nuwe teks verwys word, asook hoe die gegewens in die nuwe teks aangewend word. Grense moet respekteer en gekontroleer word – ook ten einde die semantiese bydrae wat die nuwe teks wil maak te respekteer en te beskerm. Blum, E.A., 1985, ‘John’, in J.F. Walvoord, & R.B. Zuck (eds.), The Bible Knowledge Commentary: An Exposition of the Scriptures, vol. 2, pp. 2276–2278, Victor, Wheaton. Brant, J-A., 2011, John, Baker Academic, Grand Rapids. Brown, R.E., 1971, The Gospel according to John (i-xii), vol. Nog enkele voorbeelde: Jesus as die nuwe Bet-El, of Jakob Reiterer, T. Nicklas & K. Schöpflin (eds.), Angels: The concept of celestial beings – Origins, development and reception, pp. 325–355, De Gruyter, Berlin. Lenski, R.C.H., 1961, The Interpretation of St. John’s Gospel, Augsburg Publishing House, Minneapolis. Lindars, B., 1987, The Gospel of John, Eerdmans, Grand Rapids. Louw, J.P. & Nida, E.A., 1996, Greek-English lexicon of the New Testament: Based on semantic domains, United Bible Societies, New York. Maurice, F.D., 1857, The Gospel of St. John: A Series of Discourses, Macmillan, Cambridge. Meier, S., 2009, ‘Angels in the Old Testament’, in H-J. Klauck et al. (ed.), Encyclopedia for the Bible and its reception, vol. 1, pp. 1167–1173, De Gruyter, Berlin. Erkenning Menken, M.J.J., 1996, Old Testament Quotations in the Fourth Gospel: Studies in Textual Form, Kok Pharos, Kampen. Literatuurverwysings Robertson, A.T., 1916, The Divinity of Christ in the Gospel of John, Fleming H. Revell, Edinburgh. Attridge, H., 2010a, ‘Johannine Christianity’, in H. Attridge (ed.), Essays on John and Hebrews, p. 14, Mohr Siebeck, Tübingen. Schnackenburg, R., 1968a, The Gospel according to St John, vol. 1, Burns & Oats, London. Attridge, H., 2010b, ‘Genre bending in the Fourth Gospel’, in H. Attridge (ed.), Essays on John and Hebrews, p. 68, Mohr Siebeck, Tübingen. Schnackenburg, R., 1968b, The Gospel according to St John, vol. 3, Burns & Oats, London. Attridge, H., 2010c, ‘The cubist principle in Johannine imagery: John and the reading of images in contemporary Platonism’, in H. Attridge (ed.), Essays on John and Hebrews, p. 81, Mohr Siebeck, Tübingen. Schreiber, S., 2007, ‘The great opponent. The devil in early Jewish and formative Christian literature’, in F.V. Reiterer, T. Nicklas & K. Schöpflin (eds.), Angels: The concept of celestial beings – Origins, development and reception, pp. 437–457, De Gruyter, Berlin. Arndt, W., Danker, F.W., & Bauer, W., 2000, A Greek-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature, University of Chicago Press, Chicago. [BDAG]. Tuschling, R.M.M., 2007, Angels and Orthodoxy, Mohr Siebeck, Tübingen. Van der Watt, J.G., 2011, ‘Angels in the Gospel according to John’, Journal of Early Christian History 1(1), 185–204. Barrett, C.K., 1978, The Gospel according to St John, Society for Promoting Christian Knowledge, London. Van Houwelingen, P.H.R., 2007, Johannes, Kok, Kampen. Beasley-Murray, G.R., 2002, John, Word, Dallas. Wassen, C., 2007, ‘Angels in the Dead Sea Scrolls’, in F.V. Reiterer, T. Nicklas & K. Schöpflin (eds.), Angels: The concept of celestial beings – Origins, development and reception, pp. 499–523, De Gruyter, Berlin. Becker, J., 1979, Das Evangelium des Johannes. Kapitel 1–10, Echter-Verlag, Würzburg. Berlejung, A., 2009, ‘Angels’, in H.-J. Klauck et al. (eds.), Encyclopedia for the Bible and its reception, vol. 1, pp. 1165–1167, De Gruyter, Berlin. Wiersbe, W.W., 1996, The Bible Exposition Commentary, vol. 1, Victor, Wheaton. http://www.indieskriflig.org.za Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/2114/4068

Afrikaans

Page 1 of 9 Original Research Original Research Page 1 of 9 Inleiding Om agter die kap van die eskatologiese byl te kom, moet die basis van verskillende teologiese stelsels eers ontleed word alvorens verskillende eskatologiese standpunte geëvalueer kan word. Dit is egter makliker gesê as gedaan, want die kernverskille tussen teologiese stelsels lê nie op die oppervlak nie. Selfs ’n ondersoek na hermeneutiek waarborg nie ooglopende verskille nie (vgl. Ramm 1970:243). Waar kom uiteenlopende eskatologiese standpunte dan vandaan? Dit blyk dat vooronderstellings ’n groot impak op eskatologiese standpunte het. Wijnbeek (1974:25, 29) waarsku byvoorbeeld chiliaste oor ’n ‘basiese vooringenomendheid’ oor onder andere die verhouding tussen die twee testamente. Du Rand (2013:164–176) dui die risiko aan dat ’n ‘voorafingenome denkraamwerk of teorie’ in die Skrif ingelees kan word wat eskatologiese standpunte kan beïnvloed. Die doel van hierdie artikel is om vooronderstellings wat die eskatologie beïnvloed, te identifiseer. How to cite this article: Scholtz, J.J., 2016, ‘Vooronderstellings wat die eskatologie beïnvloed’, In die Skriflig 50(1), a2170. http:// dx.doi.org/10.4102/ids. v50i1.2170 Copyright: © 2016. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Nadat die eie aannames kortliks uitgelig is, fokus die artikel op drie sake. Met betrekking tot die verhouding tussen die twee testamente ondersoek die artikel eerstens twee oorhoofse benaderings waarbinne bybelse teologie beoefen word. Hierdie ondersoek bied ’n vastrapplek om verdere ondersoeke te loods soos byvoorbeeld oor verskillende verbonde. Vooronderstellings se impak op die eskatologie van die verbondsteologie en dispensasionalisme word dan in tabelvorm met mekaar vergelyk. Tweedens gee die artikel aandag aan die verskillende maniere waarop die Ou Testament in die Nuwe Testament vervul word en die impak hiervan op die eskatologie word aangedui. Derdens stel die artikel riglyne voor wanneer die verhouding tussen die twee testamente in bybelse teologie oorweeg word en illustreer dit aan die hand van ’n voorbeeld. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Vooronderstellings wat die eskatologie beïnvloed Presuppositions that influence eschatology. If one is to understand where different views about eschatology originate from, then presuppositions of different theological systems must be identified. This article starts such an investigation by focusing on the relation between the two testaments in biblical theology. If the Old Testament is read through the lens of the New Testament, there is a risk that Old Testament truth may be forced into that prior grid. Further analysis follows – for example an investigation into the covenants – leading to a comparison of how presuppositions of covenant theology and dispensationalism impact their views about eschatology. Ways in which the Old Testament is fulfilled in the New Testament – direct, typological, analogical and summary fulfilment – are then considered and discussed. Guidelines for the relation between the two testaments in biblical theology are then proposed and illustrated with an example. In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 1 of 9 Original Research Eie aannames Matt 5:17–18), word aangeneem dat ’n Ou-Testamentiese teks se betekenis nie in die Nuwe Testament verander nie, want anders sou daar sprake wees van ’n kanon binne ’n kanon en sou die integriteit van veral God se Ou-Testamentiese openbaring in twyfel getrek kon word (vgl. ook Kaiser 2008b:52–54). Hoe moet die verhouding tussen die twee testamente dan eintlik gesien word? Die Nuwe Testament voeg nuwe openbaring tot die kanon by. Soms hef die Nuwe Testament sekere Ou-Testamentiese bepalings op soos byvoorbeeld die voedselwette en die Levitiese offerstelselgebruike (Lev 11; Mark 7:19; Heb 9). Ander kere maak die Nuwe Testament toepassings van die Ou Testament en partykeer voeg dit referente tot sommige van die Ou-Testamentiese openbaring by (soos wat later bespreek sal word). Dit gaan geensins oor een testament teenoor die ander nie, maar die volgende vrae bly staan: Wat is die vertrekpunt en daaropvolgende stappe wat in die bybelse teologie gebruik behoort te word – veral wat die verhouding tussen die twee testamente betref? Kan die Nuwe Testament die betekenis van die Ou Testament weerspreek, of sodanig herinterpreteer dat dit in wese die oorspronklike bedoeling van die Ou-Testament se skrywers kan kanselleer? Behoort prioriteit aan een testament bó die ander verleen te word? Hoe moet die verhouding tussen die twee testamente dan eintlik gesien word? Die Nuwe Testament voeg nuwe openbaring tot die kanon by. Soms hef die Nuwe Testament sekere Ou-Testamentiese bepalings op soos byvoorbeeld die voedselwette en die Levitiese offerstelselgebruike (Lev 11; Mark 7:19; Heb 9). Ander kere maak die Nuwe Testament toepassings van die Ou Testament en partykeer voeg dit referente tot sommige van die Ou-Testamentiese openbaring by (soos wat later bespreek sal word). Dit gaan geensins oor een testament teenoor die ander nie, maar die volgende vrae bly staan: Wat is die vertrekpunt en daaropvolgende stappe wat in die bybelse teologie gebruik behoort te word – veral wat die verhouding tussen die twee testamente betref? Kan die Nuwe Testament die betekenis van die Ou Testament weerspreek, of sodanig herinterpreteer dat dit in wese die oorspronklike bedoeling van die Ou-Testament se skrywers kan kanselleer? Behoort prioriteit aan een testament bó die ander verleen te word? Omdat God die Bybel geïnspireer het, is die Woord ongetwyfeld ’n eenheid wat samehangend en konsekwent is, selfs al is dit nie op een slag ingegee nie, maar net ’n gedeelte op ’n slag, progressief oor ’n tydperk (vgl. Geisler 2011:584). 2. Hasel (1984) merk op: ‘Biblical theology rejects any directions superimposed from systematic theology in both structure and content. Biblical theology’s structures emerge from within its own norms. Systematic theology is not made superfluous through biblical theology. Biblical theology is foundational for systematic theology, if systematic theology is understood to receive its normative authority from Scripture’ (p. 127). Eie aannames Bybelse teologie verwys óf na die teologie wat in die Bybel tot uitdrukking kom, óf na ’n sisteem van teologie wat in ooreenstemming met die Bybel is of wil wees (Bright 1967:112). In hierdie artikel word bybelse teologie gedefinieer as ‘that branch of theological science which deals systematically with the historically conditioned progress of the self-revelation of God as deposited in the Bible’ (Ryrie 1959:12).1 Terwyl bybelse teologie die Bybel as bron gebruik om Skrifwaarhede te sistematiseer, is sistematiese teologie se studieveld wyer, want dit dek ook algemene openbaring, sluit geskiedkundige tradisies in en maak ook van ander bronne gebruik (Stallard 1997:16). Wat die verhouding tussen bybelse en sistematiese teologie betref, word aanvaar dat bybelse teologie een van die belangrikste en primêre boublokke van sistematiese teologie is: ‘Logically and chronologically Biblical Theology should take precedence over Systematic Theology, for the order of study ought to be introduction, exegesis, historical backgrounds, Biblical Theology, and finally Systematic Theology’ (Ryrie 1959:16).2 1.Hasel (1982) skryf: ‘A Biblical theology has the task of providing summary interpretations of the final form of the individual Biblical documents or groups of writings and of presenting the longitudinal themes, motifs and concepts that emerge from the Biblical materials’ (p. 77). Prioriteit van die een testament bo die ander een? Omdat die Nuwe Testament die sluitsteen van God se openbaring is en die openbaring van die Seun van God die  finale, volledige en duidelike openbaring van God is (Heb 1:2), voer Ramm (1970:167) aan dat teologie op die skouers van die Nuwe Testament behoort te rus: ‘Although the Old is prior in time the New is prior in method’. Alhoewel hy  die twee testamente as een boek beskou wat een verlossingsgeskiedenis bevat, voer Greidanus (1999:51–52) aan dat die Ou Testament nie net in eie konteks geïnterpreteer moet word nie, maar ook in die konteks van die Nuwe Testament: ‘The necessity to read the Old Testament from the perspective of the New also follows from the progressive nature of redemptive history’. Prioriteit aan die Nuwe Testament word ook deur Phillips, Janse van Rensburg en Van Rooy (2012:8–9) gegee, maar hulle dring daarop aan dat die Nuwe Testament nie die oorspronklik bedoelde betekenis van die Ou Testament tot niet mag maak nie. Hierdie waarskuwing word  egter nie orals toegepas nie. Waltke (1988:264) sê byvoorbeeld dat die Nuwe Testament die Ou Testament interpreteer en voeg selfs by dat interpretasies van die Ou Testament nie die Nuwe Testament mag weerspreek nie. Nog ’n voorbeeld is Riddlebarger (2003:37–38) wat die Nuwe Testament as die finale arbiter oor die Ou Testament beskou, veral wat die eskatologie betref, want as Nuwe-Testamentiese skrywers party Ou-Testamentiese profesieë skynbaar vergeestelik en op ’n  nie-letterlike wyse behandel, moet ander Ou-Testamentiese profesieë ook sodanig behandel word. Hoe sou die Nuwe Testament dit dan doen? Met verwysing na die hantering van Hosea 11:1 in Matteus 2:15, sê Ladd (1977:20–21) dat die Nuwe Testament die Ou- Testamentiese profesieë op ’n manier interpreteer wat nie deur die Ou-Testamentiese konteks aan die hand gedoen word nie en daarom glo hy dat die Ou Testament deur die Nuwe Testament herinterpreteer moet word in die lig van die Christus-gebeurtenis. Die Ou Testament moet binne die groter verlossingsverhaal of metanarratief vertolk word Eie aannames Omdat die goddelike inspirasie van die Skrif in die geskiedenis plaasgevind het en volgens grammatiese reëls neergeskryf is, gaan die grammaties-historiese metode saam met die hermeneutiese beginsel van normale, letterlike interpretasie (sensus literalis). Die beginsel van letterlike interpretasie sluit sowel die letterlike as die figuurlike taalgebruik in. In die geval van letterlike taalgebruik is die betekenis van die teks geredelik verstaanbaar; wanneer figuurlike taal gebruik word, moet die onderliggende letterlike betekenis egter eers in ag geneem word voordat die beeld geïnterpreteer kan word (Tan 1974:142–143). Simbole in die Bybel is emblematies van letterlike realiteite; simbole elimineer nie die teks se letterlike betekenis nie (Geisler 2011:1322, 1345; vgl. ook Ramm 1970:243). Die beginsel van letterlike interpretasie ‘sees a distinction between symbols and symbolic or figurative language. The latter receives full recognition, but the former may have a meaning that is quite literal and historical’ (Thomas 1992:36). Die hermeneutiese beginsel van normale, letterlike interpretasie is nie ’n plat, een-dimensionele letterlikheid nie; dit sluit figuurlike en simboliese taalgebruik in en neem literêre strukture en genres in ag. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Betekenis moet in die Skrifteks gevind word en nie onder, agter of bo die teks nie (Geisler 2011:79) – ook nie vóór die teks nie (in teenstelling met Thiselton 1980:15–16). Onder die inspirasie van die http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 2 of 9 Page 2 of 9 Original Research Heilige Gees het sommige mense die oorspronklike teks van die Bybel neergeskryf en betekenis is in die teks vasgemaak. God waarsku dat niemand iets by sy Woord mag wegvat of byvoeg nie (vgl. Deut 4:2; Spr 30:6; Op 22:18–19). Die betekenis van ’n teks is vas, stabiel en genoegsaam bepaalbaar. ’n Teks se betekenis kan nie verander nie, maar toepassings daarvan kan verander (Hirsch 1967:8). Latere toepassings van die Ou Testament in die Nuwe Testament kan bykomende referente (references plenior) aandui, wat die betekenis in die Nuwe Testament kan laat uitbrei (Kaiser 2008a:155). Desnieteenstaande, omdat die Skrif nie gebreek of ongeldig verklaar kan word nie (Joh 10:35; vgl. Volgorde en metode vir bybelse teologie Bogenoemde kan Benadering A genoem word. Dit verleen ongetwyfeld in die konteks van die bybelse teologie prioriteit aan die Nuwe Testament, en dit het ’n effek op die eskatologie. ’n Tweede benadering kan Benadering B genoem word.3 Benadering B beklemtoon, net soos Benadering A, dat die Persoon en werk van Jesus Christus die sentrale fokus van die hele Skrif van Genesis tot Openbaring is. Omdat latere openbaring in die Bybel op die openbaring voortbou wat God reeds voorheen in die Bybel gegee het, hou voorstanders van Benadering B egter vol dat die beginpunt vir die verstaan van die Ou-Testamentiese skrifgedeeltes steeds die toepassing van die beginsel van normale, letterlike interpretasie op sodanige Ou-Testamentiese skrifgedeeltes is. Die Nuwe Testament mag lig op die Ou Testament werp, kommentaar lewer, addisionele toepassings maak of referente byvoeg, maar soos Vlach (2012:24) aantoon, die Nuwe Testament verander nie die oorspronklike bedoeling van die Ou- Testamentiese skrywers nie. Die superstruktuur van die bybelse teologie weerspieël die ‘revelational foundation from  which it has been derived’ (Stallard 1997:19). Indien Ou-Testamentiese bybelse teologie as inset vir Nuwe- Testamentiese bybelse teologie dien, kan die Ou Testament steeds konsekwent met behulp van die grammaties-historiese metode geïnterpreteer word, en nie herinterpreteer of selfs geminimaliseer word deur wat kommentators dink die Nuwe Testament oor die Ou Testament sê nie (Pettegrew 2007:196). Net so waarsku J.S. Feinberg (1988:76, 79) dat, tensy die Nuwe Testament dit eksplisiet aandui, progressiewe openbaring nie onvoorwaardelike en steeds onvervulde beloftes of profesieë in die Nuwe-Testamentiese era kan kanselleer of ongedaan maak nie. Wat vir direkte profesieë geld, geld ook vir tipes en antitipes. Die beginsel van letterlike interpretasie erken beslis die gebruik van tipe en antitipe, maar dit is ’n kategoriefout om die grammaties-historiese metode op te hef of met ’n nuwe hermeneutiese metode, genaamd ‘tipologiese interpretasie’, te vervang (Geisler 2011:1332–1333). Bron: Stallard, M., 1997, ‘Literal interpretation, theological method, and the essence of dispensationalism’, The Journal of Ministry & Theology, Spring, 16, 18 Bron: Stallard, M., 1997, ‘Literal interpretation, theological method, and the essence of dispensationalism’, The Journal of Ministry & Theology, Spring, 16, 18 dat ’n mens nie bo jou bronne kan uitstyg nie, en dat Benadering B beter is omdat dit ’n ware Ou-Testamentiese bybelse teologie behoue laat bly (stap 2 van Benadering B). Volgorde en metode vir bybelse teologie Heyns (1963:74) sê dat ’n grondprobleem met chiliasme is nie soseer eksegese as sodanig nie, maar eerder die ‘ongeregverdige kombinasie van Skrifwaarhede’, in die ‘wyse waarop eksegetiese resultate met mekaar verbind word’. Die verhouding tussen die twee testamente word vervolgens ondersoek, want dit sal uiteindelik sommige vooronderstellings wat die eskatologie beïnvloed, identifiseer. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 3 of 9 TABEL 1: Twee benaderings in bybelse en sistematiese teologie. Stap Benadering A Benadering B Stap 1 Erken vooronderstellings. Erken vooronderstellings. Stap 2 Formuleer ’n bybelse teologie van die Nuwe Testament gebaseer op ’n letterlike interpretasie (grammaties-historiese metode) van die Nuwe Testament. Formuleer ’n bybelse teologie van die Ou Testament gebaseer op ʼn letterlike interpretasie (grammaties-historiese metode) van die Ou Testament. Stap 3 Formuleer ’n bybelse teologie van die Ou Testament gebaseer op ’n Nuwe-Testamentiese begrip van die Ou Testament. Formuleer ʼn bybelse teologie van die Nuwe Testament gebaseer op ’n letterlike interpretasie (grammaties-historiese metode) van die Nuwe Testament met inagneming van stap 2 se resultate. Stap 4 Lewer ’n bybelse teologie en daarna ’n sistematiese teologie deur alle insette te sistematiseer, insluitende stappe 2 en 3. Lewer ’n bybelse teologie en daarna ’n sistematiese teologie deur alle insette te sistematiseer, insluitende stappe 2 en 3. Bron: Stallard, M., 1997, ‘Literal interpretation, theological method, and the essence of dispensationalism’, The Journal of Ministry & Theology, Spring, 16, 18 TABEL 1: Twee benaderings in bybelse en sistematiese teologie. Stap Benadering A Benadering B Stap 1 Erken vooronderstellings. Erken vooronderstellings. Stap 2 Formuleer ’n bybelse teologie van die Nuwe Testament gebaseer op ’n letterlike interpretasie (grammaties-historiese metode) van die Nuwe Testament. Formuleer ’n bybelse teologie van die Ou Testament gebaseer op ʼn letterlike interpretasie (grammaties-historiese metode) van die Ou Testament. Stap 3 Formuleer ’n bybelse teologie van die Ou Testament gebaseer op ’n Nuwe-Testamentiese begrip van die Ou Testament. Formuleer ʼn bybelse teologie van die Nuwe Testament gebaseer op ’n letterlike interpretasie (grammaties-historiese metode) van die Nuwe Testament met inagneming van stap 2 se resultate. Stap 4 Lewer ’n bybelse teologie en daarna ’n sistematiese teologie deur alle insette te sistematiseer, insluitende stappe 2 en 3. Lewer ’n bybelse teologie en daarna ’n sistematiese teologie deur alle insette te sistematiseer, insluitende stappe 2 en 3. Bron: Stallard, M., 1997, ‘Literal interpretation, theological method, and the essence of dispensationalism’, The Journal of Ministry & Theology, Spring, 16, 18 (Strauss & De Wet 2014:2). Volgorde en metode vir bybelse teologie Dit kan dan as basis vir ’n Nuwe-Testamentiese bybelse teologie dien (stap 3) sodat die bybelse teologie in die sistematiese teologie gebruik kan word (stap 4). Van watter waarde is bogenoemde ontleding egter indien Benadering A deur sowel chiliaste as nie-chiliaste gevolg word, terwyl Benadering B uitsluitlik deur chiliaste gevolg word? Daar moet duidelik verdere siftingsprosesse ingespan word om bykomende vooronderstellings wat die eskatologie beïnvloed, te identifiseer. Watter ander faktore beïnvloed die keuse tussen hierdie benaderings? 3.Hasel (1978:171–203) bespreek verskeie benaderings om die verhouding tussen die twee testamente te verklaar. Original Research Die verbonde wat in die Bybel geopenbaar is, is ongetwyfeld belangrike boustene om sin van God se openbaring te maak. Aanhangers van Benadering B vra egter of die verbonde van verlossing en werke en genade induktief uit die Skrif gehaal kan word en of hierdie verbonde nie eintlik vooronderstel word nie. Ryrie (2007:100) vra: ‘(1) Is the covenant of grace stated in Scripture? (2) Even if it is, should it be the controlling presupposition of hermeneutics and theology?’ Volgens Couch (2000:158) het prominente verbondsteoloë soos Berkhof en Hodge erken dat daar geen skriftuurlike bewyse vir die werk- en genadeverbond in hulle teologiese stelsel bestaan nie. Ryrie (2007) merk op: word met die volgende vraag getref: Regeer Jesus Christus sedert sy eerste koms reeds op die troon van Dawid? Progressiewe dispensasionaliste antwoord positief hierop (Saucy 1993:76), maar tradisionele dispensasionaliste ontken dit (Malan 2014:240). Wat Israel en die Kerk betref, beskou die meeste voorstanders van Benadering A die Kerk as ’n nuwe, ware of geestelike Israel (vgl. Du Rand 2013:26, 45, 62; Phillips et al. 2012:9), terwyl voorstanders van Benadering B tussen Israel en die Kerk onderskei (Malan 2014:26–29; Saucy 1993:187–188, 210). Hoe word die koninkryk van God sedert Christus se eerste koms verstaan? Verbondsteoloë onderskryf die ‘alreeds- maar-nog-nie’-beskouing van die koninkryk van God. Vir amillennialiste en postmillennialiste verwys die ‘nog-nie’ na die ewige bestel (Boettner 1977b:120; Du Rand 2013:31–32), maar vir premillennialiste verwys dit na die millennium wat  daarna met die ewige bestel sal saamsmelt (Ladd 1977:17). Vir postmillennialiste sluit die ‘alreeds’-gedeelte ’n  goue eeu van geestelike voorspoed in (Boettner 1977b:​ 117–118) – ’n beskouing wat amillennialiste en chiliaste nie onderskryf nie. Dit wil voorkom asof slegs chiliaste leer – en  sommige leer dit met meer oortuiging as ander (vgl. Blomberg 2009:66–86) – dat daar ’n verdrukkingstydperk vóór Christus se tweede koms is. Voorstanders van Benadering B – almal chiliaste – kan onderverdeel word in progressiewe dispensasionaliste wat ook die ‘alreeds-maar- nog-nie’-beskouing huldig (Saucy 1993:110) en tradisionele dispensasionaliste wat ’n ‘nee, nog-nie’-benadering volg. What the covenant theologian does to make up for the lack of specific scriptural support for the covenants of works and grace is to project the general idea of covenant in the Bible and the specific covenants (like the covenant with Abraham) into these covenants of works and grace. 4.Wanneer die verskillende teologiese stelsels op ’n skaal van kontinuïteit- diskontinuïteit geplaas word, sou daar van links af, volgens Pettegrew (2007:182), die volgende kon verskyn: Sewendedagadventisme, Teonomie, Verbondsteologie, Nuwe Verbondsteologie, Progressiewe Dispensasionalisme, Tradisionele Dispensasionalisme en Ultra-Dispensasionalisme. Original Research No one disputes the fact that covenant is a very basic idea in Scripture and that a number of specific covenants are revealed in Scripture. But there remains still the reality that nowhere does Scripture speak of a covenant of works or a covenant of grace as it does speak of a covenant with Abraham or a covenant with David or a new covenant. (p. 221) Indien die genadeverbond induktief uit die Bybel bewys kan word, kan dit ’n inset in die bybelse teologie volgens Benadering A wees (stappe 1–3). Indien dit nie induktief uit die Bybel bewys kan word nie, is dit ’n vooronderstelde ‘teologiese verbond’ wat vanuit die sistematiese teologie (stap 4) op die bybelse teologie (stappe 1–3) afgedwing word. Benadering B gebruik verbonde wat die Bybel eksplisiet noem en beskryf om bybelse (stappe 1–3) en sistematiese (stap 4) teologie te beoefen. Hierdie twee benaderings is soos twee skepe wat in die nag by mekaar verbyseil: Verbondsteoloë identifiseer verskillende bedelings as vorms van die een genadeverbond, terwyl dispensasionaliste ’n wisselwerking tussen die verskillende onvoorwaardelike en voorwaardelike verbonde erken en die verskillende dispensasies identifiseer. In die voorafgaande is verskillende vooronderstellings geïdentifiseer wat die eskatologie beïnvloed. Alhoewel fyner nuanses onderskei kan word, is die oortuiging dat Tabel 2 (‘Eskatologiese standpunte binne die verbondsteologie en die dispensasionalisme’) ’n billike oorsig van vyf eskatologiese standpunte binne die verbondsteologie (Benadering A) en die dispensasionalisme (Benadering B) uitlig. Hierdie tabel fokus slegs op die verbondsteologie en die dispensasionalisme, maar die prosesse wat in hierdie artikel gevolg word, kan ook op ander teologiese stelsels toegepas word.4 In die voorafgaande is verskillende vooronderstellings geïdentifiseer wat die eskatologie beïnvloed. Alhoewel fyner nuanses onderskei kan word, is die oortuiging dat Tabel 2 (‘Eskatologiese standpunte binne die verbondsteologie en die dispensasionalisme’) ’n billike oorsig van vyf eskatologiese standpunte binne die verbondsteologie (Benadering A) en die dispensasionalisme (Benadering B) uitlig. Hierdie tabel fokus slegs op die verbondsteologie en die dispensasionalisme, maar die prosesse wat in hierdie artikel gevolg word, kan ook op ander teologiese stelsels toegepas word.4 Bybelse teologie en die verbonde In die meeste gevalle volg ondersteuners van die verbondsteologie Benadering A, ongeag of hulle amillennialiste, postmillennialiste of premillennialiste is (Chung 2009:133-135; Hoekema 1979:195–201). Volgens verbondsteoloë lê die sleutel tot die eenheid van die hele Skrif, en dus van die twee testamente, in die genadeverbond. Die verbonde word as vorms van een en dieselfde genadeverbond beskou (Osterhaven 2001:303; vgl. ook Robertson 1980:27–52). Die fundamentele eenheid van die Ou en Nuwe Testament is dus in die eenheid van die genadeverbond deur die verskillende bedelings heen te vind. Verbonde soos die Abrahamitiese, Dawidiese of Nuwe Verbond word ondergeskik gestel aan die een verbond van genade wat prioriteit geniet (vgl. Robertson 1980:52–63). Die genadeverbond funksioneer dus as die één super-idee waarmee verbondsteologie sowel sistematiese as bybelse teologie beoefen. Dispensasionaliste soos Saucy (1993:40) volg Benadering B en lê klem op die voorwaardelike Mosaïese verbond wat met die volk Israel gesluit is asook op die onvoorwaardelike verbonde – hetsy dié wat met die mensdom as geheel (die verbond met Noag), of dié wat met die volk Israel en hulle Joodse verteenwoordigers gesluit is (Abrahamitiese, Land-, Dawidiese en Nuwe Verbond). Stallard som die twee benaderings tot bybelse teologie op soos uiteengesit is in Tabel 1 (‘Twee benaderings in bybelse en sistematiese teologie’). Bogenoemde opsomming is nuttig, want dit identifiseer vooronderstellings wat nie net hermeneutiese praktyke beïnvloed nie, maar ook ’n impak op die eskatologie het. Indien die interpretasie van die Ou Testament ondergeskik aan die Nuwe Testament (Benadering A se stappe 2 en 3) gestel word, is dit duidelik waar die klassieke debat tussen  letterlike en allegoriese interpretasies vandaan kom (Stallard 1997:18). Benadering A is egter nie a priori op ’n vergeestelikings- of metaforiese hermeneutiek gebaseer nie, maar dit is eerder die resultaat van die grammaties-historiese hermeneutiek vir die Nuwe Testament waarmee daar dan terugbeweeg word na dit wat Benadering A dink die Ou Testament leer (Saucy 1993:20). Stallard (1997:18) voer aan 3.Hasel (1978:171–203) bespreek verskeie benaderings om die verhouding tussen die twee testamente te verklaar. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 4 of 9 Page 4 of 9 Original Research Direkte vervulling Matteus 2:5–6 bevat die letterlike vervulling van ’n direkte profesie. Nie net profeteer Miga 5:1 dat die Christus te Betlehem, Efrata, gebore sal word nie, maar ‘sy uitgange is uit die voortyd, uit die dae van die ewigheid’ (1933/1953-vertaling) – ’n duidelike bewys van die ewigheid en dus die goddelikheid van Christus. Cooper (1958:215–216) identifiseer vier soorte direkte profesieë oor Christus, naamlik profesieë oor sy eerste koms (bv. Deut 18:15–19; Ps 16:8–11; Jes 7:14), profesieë oor sy tweede koms (bv. Ps 2:8–10; Sag 12:10; Matt 23:39), profesieë wat Jesus se eerste en tweede koms inmekaarvleg (bv. Gen 49:10; Jes 9:5–6; Sag 9:9) en profesieë wat die Messias se hele loopbaan uitbeeld (bv. Ps 110; Jes 42:1–4; 61:1–3; 65:1–25). 5.Die fokus in hierdie artikel is op die vervulling van die Ou Testament in die Nuwe Testament en nie op byvoorbeeld etiese vervulling (Matt 3:15) of op toespelings van die Ou Testament in die Nuwe Testament nie. Vir meer besonderhede oor laasgenoemde, kyk Beale (2012:55-93), wat 12 maniere identifiseer waarop die Ou Testament in die Nuwe Testament gebruik word, insluitende byvoorbeeld direkte en tipologiese vervulling asook Paulus se moontlike gebruik van ’n allegorie in Galasiërs 4. Page 5 of 9 Original Research Page 5 of 9 Original Research TABEL 2: Eskatologiese standpunte binne die verbondsteologie en die dispensasionalisme. Eskatologiese standpunte Verbondsteologie Dispensasionalisme (almal premillennialisties) Amillennialisties Postmillennialisties Premillennialisties Progressief Tradisioneel Verbonds-beskouing Verbonde van verlossing en werke, en genade. Verbonde soos die Abrahamitiese, Dawidiese of nuwe verbond is onderafdelings of vorms van die een genadeverbond. Beklemtoon die wisselwerking tussen die voorwaardelike (Mosaïese) en die onvoorwaardelike (Noagitiese, Abrahamitiese, Land-, Dawidiese en Nuwe) verbonde. Bybelse teologie en verhouding tussen die twee testamente NT-prioriteit bo die OT. Behou die OT se betekenis binne die eie konteks. Vanaf die OT na die NT. Kinders van God Een manier van verlossing, een geloofs- en verbondsvolk in verlossingsgeskiedenis. Die ‘oorblyfsel’ is gelowiges van alle tye. Die Kerk is die geestelike, ware of nuwe Israel. Een manier van verlossing, maar funksionele verskille tussen die kinders van God. ‘Oorblyfsel’ verwys na Joodse gelowiges. Onderskei tussen Israel en die Kerk. Koninkryk en tydperk na Christus se eerste koms ‘Alreeds-maar- nog-nie’ – ‘nog-nie’ verwys na die ewige bestel. ‘Alreeds-maar- nog-nie’ – ‘alreeds’ sluit ’n goue eeu van geestelike voorspoed in, en ‘nog-nie’ verwys na die ewige bestel. ‘Alreeds-maar-nog-nie’ – ‘alreeds’ sluit die messiaanse koninkryk in, en ‘nog-nie’ verwys na die millennium en dan die ewige bestel. ‘Alreeds-maar-nog-nie’ – ‘alreeds’ sluit die messiaanse koninkryk in, en ‘nog-nie’ verwys na die millennium en eindelik die ewige bestel. ‘Nee, nog nie’, die vestiging van die messiaanse koninkryk op aarde uitgestel; ‘nog nie’ verwys na die millennium en eindelik na die ewige bestel. Dawidiese verbond tussen Christus se eerste en tweede koms? Dawidiese verbond is ’n vorm of ’n onderafdeling van die genadeverbond. Christus regeer reeds op die troon van Dawid. Christus regeer reeds op die troon van Dawid. Eers in die millennium regeer Christus op die troon van Dawid. Sal Israel in die land herstel word? Nee. Nee. Nee/Ja. Ja. Ja. Verdrukking voor die Tweede Koms? Nee. Nee. Ja, soms nee. Ja. Ja. Israel gered voor die einde van die bedeling? Nee/Ja. Ja, as deel van die Kerk. Ja, as deel van die Kerk, óf as volk of nasie. Ja, as volk of nasie. Ja, as volk of nasie. val-verlossing-nuwe skepping en die fokus is op die ontvouing van God se soteriologiese plan om mense te red. ’n Dispensasionele beskouing van die verlossingsgeskiedenis is nader aan die skepping-val-belofte-verlossing-herstel, waar ‘herstel’ die millennium en dan die nuwe skepping insluit. Page 5 of 9 Original Research Die dispensasionele filosofie van die geskiedenis fokus effens meer op die koninkryk van God, waar die koninkryksmotief die verlossing van mense en ook ander aspekte insluit. dieselfde viervuldige wyse as wat die rabbi’s van daardie tyd gedoen het, naamlik pshat (direkte vervulling), remez (tipologiese vervulling), drash (analogiese vervulling) en sod (opsommende vervulling).6 Al het hierdie rabbi’s nie-letterlike toepassings gemaak, het hulle nooit die letterlike betekenis van die Skrif of die goddelike inspirasie daarvan ontken nie (ibid:11). Al vier soorte vervulling kom in Matteus 2 voor, en dit word gereeld deur verskeie kommentators gebruik om hulle sienings te staaf. Om hierdie rede word die verskillende soorte vervulling van die Ou Testament in die Nuwe Testament vervolgens aan die hand van Matteus 2 geïllustreer. Waarom sou iemand die hermeneutiese beginsel van normale, letterlike interpretasie se grammaties-historiese metode, wat letterlike, figuurlike en simboliese taalgebruik kan hanteer, by tye wou ophef? Teoloë soek dikwels regverdiging vir ’n ‘spesiale’ beginsel van nie-letterlike interpretasie wanneer hulle met die manier werk waarop die Ou Testament in die Nuwe Testament gebruik word. Het die Nuwe-Testamentiese apostels en profete die Ou Testament buite konteks gebruik? Kan hedendaagse eksegete die Nuwe- Testamentiese skrywers se hermeneutiese skuiwe ontsyfer en dit dan navolg? Die wyses waarop Ou-Testamentiese Skrifgedeeltes in die Nuwe Testament vervul word, word vervolgens ondersoek.5 6.Fruchtenbaum (2016:10–44) gee verskeie rabbynse voorbeelde vir elkeen van hierdie vier maniere van vervulling. Verdere implikasies vir die eskatologie Watter implikasies het bogenoemde sienings oor die verhouding tussen die twee testamente en oor die verbonde vir die eskatologie? Ten einde verdere implikasies te identifiseer (en uiteindelik te tabuleer), kan die antwoorde op die volgende twee vrae ’n goeie wegspringplek bied: Word die volk Israel in hulle land herstel (of sal hulle nog in hulle land herstel word)?; en Sal Israel as ’n nasionaal-etniese eenheid gered word? Op hierdie vrae is daar baie verskillende antwoorde. Sommige amillennialistiese voorstanders beantwoord albei vrae negatief (Hoekema 1979:200–201), maar Du Rand (2013:186–188; vgl. ook Riddlebarger 2003:194) noem dat nie-Christelike Jode tot bekering sal kom voor die einde. Postmillennialiste beantwoord die eerste vraag negatief (Boettner 1977a:100–101) en die tweede vraag meestal positief. Premillennialistiese voorstanders van Benadering A beantwoord die eerste vraag soms positief en soms negatief, maar die tweede vraag meestal positief (Blomberg 2009:69). Voorstanders van Benadering B beantwoord albei vrae positief, maar ’n verdere onderskeid Hoe meer ’n teologiese stelsel na die verbondsteologie neig, hoe meer is dit ’n teologiese stelsel van kontinuïteit, hoe meer word prioriteit aan die Nuwe Testament as normatief vir die verstaan van die Ou Testament gegee en hoe meer word gelowiges te alle tye eintlik as die ‘oorblyfsel’ en die ‘ware Israel van God’ beskou. Daarteenoor, hoe meer ’n teologiese stelsel diskontinuïteit toelaat, hoe meer neig dit na dispensasionalisme, hoe meer beklemtoon dit die stabiliteit van die betekenis van Ou-Testamentiese skrifgedeeltes en  hoe meer tref dit ’n onderskeid tussen Israel en die Kerk. Nie-dispensasionaliste beskou die geskiedenis as ’n  kontinue  verlossingsgeskiedenis. Greidanus (1999:194) beskryf verlossingsgeskiedenis byvoorbeeld as skepping- http://www.indieskriflig.org.za Open Access Tipologiese vervulling haar kinders beween het nie (haar liggaam is nie uit die dood opgewek nie), maar Ragel dien as ’n simbool van Joodse moederskap (Fruchtenbaum 2016:24–25). Wat letterlik in die tyd van die Babiloniese ballingskap gebeur het, is dat ’n rouklag en groot gekerm opgegaan het, want Joodse moeders het oor hulle seuns geween wat weggevoer is. Waar Hosea 11:1 ’n geskiedkundige gebeurtenis beskryf toe ’n jong volk, Israel, deur God uit Egipte geroep is (‘uit Egipte het Ek my seun geroep’), is Matteus 2:15 se vervullingsaanhaling eweneens ’n bewys dat God die Kindjie wat na die land Egipte gaan, sal bewaar en laat terugkeer (‘uit Egipte het Ek my Seun geroep’). Sonder twyfel verwys Hosea 11:1 ook terug na Eksodus 4:22–23, waar die volk Israel beskryf word as God se eersgebore seun wat uit Egipte moet trek. Israel is die nasie-seun van God wat uit Egipte geroep is, terwyl Christus die individuele Seun van God is wat uit Egipte geroep is (Fruchtenbaum 2016:21). Die goddelik-bepaalde tipe- of antitipe-verhouding is duidelik, want Israel sowel as Jesus is ‘my seun’ wat deur God bewaar en uit Egipte na die land geroep is (vgl. Hagner 2000:36; Nolland 2005:123). Die vervulling van Jeremia 31:15 waarna Matteus 2:17–18 verwys, is een van toepassing of analogie (drash). ’n Soortgelyke situasie het ontstaan en word deur Matteus gebruik: Joodse moeders ween oor seuntjies wat nie meer daar is nie, en daarom word ’n toepassing of analogie gemaak. Van ’n direkte profesie is hier nie sprake nie, want die referente verskil: Rama teenoor Betlehem, die Babiloniërs teenoor Herodes, jong seuns of mans teenoor seuntjies onder twee jaar. ’n Tipologiese vervulling is dit ook nie, want daar word nie aan die reëls vir tipologiese vervulling (bv. ’n goddelik-bepaalde tipe- of antitipe-verhouding, voorafskaduwing, eskalasie) voldoen nie. Wat Matteus doen, is om iets in een situasie (Jer 31:15) met iets soortgelyks in ’n ander situasie (Matt 2:16–18) in verband te bring, naamlik dat Joodse moeders weer huil oor seun(tjie)s wat nie meer daar is nie. Dit is dus ’n toepassings- of analogiese vervulling. Is Matteus 2:15 se vervulling tipologies, of is dit bloot ’n toepassing of analogie? Omdat Hosea 11:1 ’n historiese gebeurtenis beskryf en nie ’n profesie nie, is Ladd (1977:21–23) van mening dat Matteus die Ou Testament in die lig van Christus herinterpreteer om só ’n ‘dieper betekenis’ te vind. Tipologiese vervulling Rydelnik (2010:101–102) toon egter oortuigend aan dat die volgende goddelik-bepaalde tipe- of antitipe-verhouding in Numeri 23:18–24 en 24:7–9 tot stand gebring word. Wat God vir Israel doen, sal Hy ook vir die toekomstige Koning van Israel doen. Soos God vir Israel uit Egipte geroep het, so sal God die toekomstige Koning van Israel ook uit Egipte roep. Waarom haal Matteus dan vir Hosea aan en nie net Numeri 24:8 nie? Matteus wou nie net Israel of die Koning van Israel se uittog uit Egipte beklemtoon nie, maar ook nasionale Israel en Christus se verhouding as seun en Seun van die Vader (Rydelnik 2010:103–104). Die volgende tabel (Tabel 3: ‘Israel as ’n tipe van die toekomstige Koning van Israel’) toon duidelik dat ’n tipe- of antitipe-verhouding (remez) in die Pentateug vasgestel is (sien Tabel 3). Toe Joodse moeders tydens die Tweede Wêreldoorlog gesien het hoe hulle seuns op treine na gaskamers toe weggeneem word, het Ragel weer gehuil? Rydelnik (2010:107) sê tereg dat die oorgaan vanaf eksegese tot bybelse beginsels en dan tot hedendaagse toepassings iets is wat byna intuïtief gebeur. Wanneer Matteus (en ander Nuwe-Testamentiese skrywers) onder inspirasie sulke toepassings of analogieë uitwys, is daar weereens geen sprake daarvan dat die Ou Testament buite konteks, kreatief of enigmaties gebruik is nie. Juis die teendeel is waar. Daar is geen grond om te beweer dat Matteus die Ou Testament ontken, verander, herinterpreteer of buite konteks gebruik het nie. Juis die teendeel is waar. In die derde kategorie van vervulling van die Ou Testament in die Nuwe Testament ontstaan die debatte oor midrasj, sensus plenior en references plenior. Die midrasj se doel was nie om Skrifgedeeltes buite hulle literêre kontekste te gebruik of om histories-anachronisties daarmee te werk te gaan nie; inteendeel, die doel van die midrasj vir Joodse rabbi’s vóór 70 n.C. was juis om die Skrif in konteks te verstaan en dan relevant en toepaslik vir hulle kontemporêre luisteraars te maak (Beale 2012:3). Die Nuwe Testament het addisionele referente (references plenior) tot die Ou-Testamentiese Skrifgedeeltes bygevoeg om toepassings- of analogiese vervullings in die Nuwe Testament teweeg te bring. Dit verander nog steeds nie die betekenis van die Ou- Testamentiese teks nie. Vervulling van die Ou Testament in die Nuwe Testament Volgens Cooper (1958:174, 209–215; vgl. ook Rydelnik 2010:95–111) word vier soorte profetiese vervullings van Ou- Testamentiese skrifgedeeltes in die Nuwe Testament aangetref, naamlik direkte vervulling, tipologiese vervulling, toepassings- of analogiese vervulling en opsommende vervulling. Fruchtenbaum (2016:12–13) sê dat Nuwe- Testamentiese skrywers die Ou Testament aangehaal het op Die kategorie van letterlike vervulling van ’n direkte profesie (pshat) is relatief eenvoudig, veral as die meeste (of al) die referente van ’n Ou-Testamentiese profesie reeds bekend is. Nie alle direkte profesieë is egter so eenvoudig nie. Sommige direkte Ou-Testamentiese profesieë se referent(e) is nie bekend nie, maar nogtans is die betekenis van daardie Ou-Testamentiese skrifgedeelte genoegsaam bepaalbaar Nie alle direkte profesieë is egter so eenvoudig nie. Sommige direkte Ou-Testamentiese profesieë se referent(e) is nie bekend nie, maar nogtans is die betekenis van daardie Ou-Testamentiese skrifgedeelte genoegsaam bepaalbaar Open Access http://www.indieskriflig.org.za Page 6 of 9 Original Research TABEL 3: Israel as ’n tipe van die toekomstige Koning van Israel. Israel (Numeri 23:18–24) Koning van Israel (Numeri 24:7–9) God bring hulle uit Egipte uit. God bring Hom uit Egipte uit. God is vir hulle soos die horings van ’n buffel. God is vir Hom soos die horings van ’n buffel. Israel is soos ’n leeu. Die Koning is soos ’n leeu. Bron: Rydelnik, M., 2010, The messianic hope: Is the Hebrew Bible really messianic?, B&H Publishing, Nashville TABEL 3: Israel as ’n tipe van die toekomstige Koning van Israel. Israel (Numeri 23:18–24) Koning van Israel (Numeri 24:7–9) God bring hulle uit Egipte uit. God bring Hom uit Egipte uit. God is vir hulle soos die horings van ’n buffel. God is vir Hom soos die horings van ’n buffel. Israel is soos ’n leeu. Die Koning is soos ’n leeu. Bron: Rydelnik, M., 2010, The messianic hope: Is the Hebrew Bible really messianic?, B&H Publishing, Nashville (Feinberg, P.D. 1988:123). Die letterlike vervulling van direkte profesieë oor byvoorbeeld Christus se tweede koms en oor sy hele loopbaan moet beslis gebeur en uitkom, anders kan dit impliseer – met respek gesê, ter wille van die argument – dat Jesaja of Sagaria byvoorbeeld as vals profete bestempel kan word, wat hulle beslis nie is nie. Bron: Rydelnik, M., 2010, The messianic hope: Is the Hebrew Bible really messianic?, B&H Publishing, Nashville Bespreking en standpunt Matteus 2 se hantering van vier soorte vervulling van die Ou Testament in die Nuwe Testament kan ontsyfer en deur hedendaagse eksegete van die Bybel nagevolg word. Daar is nie rede om te glo dat die outeurs van die Nuwe Testament die Ou Testament buite konteks of kreatief gebruik het nie, of dat hulle die betekenis van die Ou Testament verander of herinterpreteer nie (Fruchtenbaum 2016:43; Rydelnik 2010:111). Die hermeneutiese beginsel van normale, letterlike interpretasie (grammaties-historiese metode) word nie in die Nuwe Testament opgehef nie; inteendeel, dit word bevestig. Daar is reëls vir die interpretasie van tipes en analogieë, maar dit funksioneer op die hermeneutiese beginsel van die letterlike interpretasie (die grammaties-historiese metode), en daarom kan die allegorisering of vergeesteliking van Skrifgedeeltes op grond van die bestaan van tipes en analogieë nie geregverdig word nie (Feinberg, P.D. 1988:123; Malan 2014:14–16). Wanneer tipologiese, toepassings- of opsommende vervullings van die Ou Testament in die Nuwe Testament plaasvind, beteken dit noodwendig dat alle direkte profesieë nou wegval of in bogenoemde tipologiese, toepassings- of opsommende kategorieë van vervulling verander word? Nee, beslis nie. Daar moet ten minste toegegee word dat direkte Ou- Testamentiese profesieë oor Christus se wederkoms vervul sal word. Maar wat dan van die direkte, onvoorwaardelike en steeds-onvervulde nie-Christologiese verbondsbeloftes of profesieë in die Ou Testament? Sal God dit direk vervul aan die mens(e) vir wie Hy dit belowe het? Wat sodanige profesieë betref, kan onomwonde ‘ja’ geantwoord word, want God kan nie lieg nie. Hy sal doen wat Hy belowe het aan diegene vir wie Hy dit belowe het, selfs al het Hy só ’n belofte of profesie net een keer gemaak (vgl. Feinberg, J.S. 1988:76–77). Ek stem saam met Turner (1985): Wat van ’n opsommende vervulling? Sommige dink dat daar ’n ‘realiteitskuif’ plaasvind wanneer daar vanaf die Ou Testament na die Nuwe Testament beweeg word, aangesien profetiese vervulling soms ‘bo die grense van die werklikheid uitgaan’ (Heyns 1963:27). Het die karakter van die koninkryk dan nie eerder geestelik en hemels as aards of polities geword nie (Waltke 1988:268, 270–271)? En wanneer Christus ons vrede is en Jood asook nie-Jood in Homself tot een nuwe mens skep (Ef 2:11–16), hoe kan Israel dan nog ’n toekoms as ’n nasie hê (Hoekema 1979:199–200)? Toepassings- of analogiese vervulling Wanneer Herodes al die seuntjies van twee jaar en jonger in Betlehem en die omstreke laat ombring, gebruik Matteus 2:17 die uitdrukking ‘toe is vervul’ en haal dan uit Jeremia 31:15 aan. Is Matteus se aanhaling van die Ou Testament ‘kreatief’ maar ‘ontwykend’ soos wat France (2007:88) beweer? Met die Babiloniese inval is Judese jongmanne gevange geneem en by Rama byeengebring voordat hulle deur Nebukadnesar as ballinge na Babel weggevoer is (2007:87). Dit was natuurlik nie Ragel wat http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 7 of 9 Page 7 of 9 Page 7 of 9 Original Research Original Research Gestel argumentsonthalwe die nasionale Israel is ’n Ou- Testamentiese tipe vir die Nuwe-Testamentiese antitipe, naamlik die Kerk. Sou dit impliseer dat onvoorwaardelike en steeds onvervulde Ou-Testamentiese beloftes en profesieë aangaande Israel eksplisiet of implisiet deur die Kerk oorgeneem en getransendeer is? Soms word ’n Ou- Testamentiese tipe deur die Nuwe-Testamentiese antitipe beëindig. Ou-Testamentiese seremoniële wette en instellings aangaande die Levitiese priesterorde ingevolge die Wet van Moses word byvoorbeeld eksplisiet in die Nuwe Testament tot ’n einde gebring. Is dit egter die geval met alle tipe- antitipe-verhoudings? Die onvoorwaardelikheid van sekere beloftes aan Israel kan nie eens implisiet deur die Nuwe Testament van Israel weggeneem word nie. J.S. Feinberg (1988:76) merk tereg op: ‘[U]nconditional promises are not shadows, nor are the peoples to whom they are given’. Trouens, ‘if the NT antitype cancels the meaning of the OT type, the NT must tell us so’ (J.S. Feinberg 1988:79). Opsommende vervulling Nêrens in die Ou Testament sê enige profeet eksplisiet dat Jesus ’n Nasarener genoem sou word nie. Tog staan in Matteus 2:23 dat die profete dit gesê het. ’n Leidraad na die betekenis hiervan is die verwysing na profete (in die meervoud) ‘wat gesê het’. ’n Oorhoofse en algemene tema in die profesie word hier aangeroer, naamlik dat Christus ’n man van smarte sou wees, een wat misverstaan en verwerp sou word (vgl. Jes 53:3; Joh 1:46; France 2007:91–95; Nolland 2005:128). Matteus som dus ’n saak op waaroor al die Ou- Testamentiese profete saam getuig het. Die vierde soort vervulling van die Ou Testament in die Nuwe Testament is dus opsommende vervulling (sod), want die geïnspireerde teks van die Nuwe Testament getuig opsommenderwys wat die profete gesamentlik oor iets of iemand aangekondig het (Fruchtenbaum 2016:38–40). Hierdie soort Nuwe- Testamentiese vervulling kom minder gereeld voor (bv. Matt 26:56; Hand 3:18–24; Rom 1:2) en dit wil voorkom asof dit uitsluitlik Christologies van aard is. Dieselfde soort redenasie kan vir analogiese vervullings van die Ou Testament in die Nuwe Testament gebruik word. Indien die Nuwe Testament ’n toepassing maak en ’n nuwe referent tot ’n Ou-Testamentiese belofte of profesie byvoeg, kanselleer dit noodwendig die Ou-Testamentiese referent? Die antwoord is weereens ‘nee’. Wanneer Petrus byvoorbeeld op Pinksterdag sê: ‘[D]it is wat deur die profeet Joël gespreek is’ (Hand 2:16), watter soort vervulling van Joël 2:28–32 is hier ter sprake? Dit is nie ’n direkte, tipologiese of opsommende vervulling nie, maar wel ’n toepassings- of analogiese vervulling. Joël 2:28–32 sê dat daar groot kosmologiese veranderings sal plaasvind en dat daar geprofeteer, gedroom en gesigte gesien sal word. Handelinge 2 getuig egter nie van kosmologiese veranderings nie en noem ook die spreek in bekende tale, waaroor Joël 2 niks sê nie. Bowendien is die reëls van tipologie nie nagekom nie en is dit ook nie ’n opsommende vervulling nie. Die analogie of ooreenkoms is dat albei Skrifgedeeltes van ’n uitgieting of uitstorting van die Heilige Gees getuig (vgl. Feinberg, P.D. 1988:125–127). Wanneer die Kerk op die Pinksterfees in Handelinge 2 gebore is en in geestelike seëninge in Christus deel, beteken dit dat die direkte profesie van Joël 2:28–32 nie aan die einde van die bedeling aan Israel vervul sal word nie? Nee, inteendeel, dit sal direk vervul word soos God belowe het. Bespreking en standpunt die geestelike) nie die ander betekenisse (biologies, etnies, nasionaal, ens.) kanselleer nie (Vlach 2012:34–35). Hoe kan die resultate van hierdie artikel geïllustreer word? As voorbeeld word aangedui hoe ’n skuif vanaf die tradisionele dispensasionalisme na ’n amillennialistiese verbondsteologie teweeggebring sou kon word.7 Om ’n skuif vanaf tradisionele dispensasionalisme na ’n amillennialistiese verbondsteologie te bewerkstellig, sou die verbond van genade ’n hoër status as die Abrahamitiese-, land-, Dawidiese en Nuwe verbond moet ontvang. Soos die spesiale openbaring progressief met verloop van tyd plaasgevind het, sou die genadeverbond die aansprake van die ‘kinders van Jakob/Israel’ op die Abrahamitiese-, Land-, Dawidiese en Nuwe verbondsbeloftes kon uitskakel (maar dit is in teenstelling met Rom 9:3–4; Ef 2:11–12). Hierdie proses sou ’n filosofie van die geskiedenis tot gevolg kon hê waar dit hoofsaaklik oor soteriologiese verlossing en die geestelike kinders van Abraham gaan. Dit sou ook ’n bybelse teologie kon meebring wat prioriteit aan die Nuwe Testament bo die Ou Testament verleen. Hierdie prioriteit sou daartoe kon lei dat die beginsel van normale, letterlike interpretasie (die grammaties-historiese metode) selektief opgehef word. Tipologiese, analogiese of opsommende vervullings van die Ou Testament in die Nuwe Testament sou dan skynbaar onvoorwaardelike en steeds-onvervulde fisiese, nasionale en etniese Ou-Testamentiese beloftes en profesieë wat aan Israel gemaak is, kon elimineer, kanselleer of herinterpreteer. Die effek hiervan op die lees van die Bybel se metaverhaal sou ingrypend kon wees, byvoorbeeld dat Jesus dan nie tydens sy eerste koms die herstel en oprigting van die Dawidies- Messiaanse koninkryk aan daardie geslag in Israel aangebied het nie (vgl. Matt 4–12), maar net van ’n geestelike koninkryk gepraat het. In hierdie geestelike koninkryk sou die Kerk Israel dan permanent vervang het en die Joodse idee van ’n letterlike, politiese, sosiale en nasionale koninkryk waaroor die Koning van die Jode op die troon van Dawid in Jerusalem oor al die nasies op aarde gaan heers, sou dan skynbaar ’n totale vergissing gewees het. Die idee dat Israel in hulle land herstel word, dat daar ’n ongekende en ongeëwenaarde verdrukkingstydperk voorlê, en dat die oorblyfsel van Israel as volk aan die einde van hierdie bedeling gered sal word net Bespreking en standpunt Anders gestel: As almal wat aan Christus behoort, kinders van Abraham is, wil dit sê dat al Abraham se kinders aan Christus behoort (vgl. Rom 4:11–12; Gal 3:25–29)? Ook opsommende vervulling kanselleer of verander nie direkte, onvoorwaardelike en steeds onvervulde Ou-Testamentiese beloftes of profesieë nie. die etniese na ’n hemelse, geestelike en nie-etniese realiteit, oftewel na ’n ander soort Israel – een waar die land, die mense en die nasie getransendeer word. Daar is beslis in Christus ’n geestelike eenheid in die Kerk tussen gelowige Jode en gelowige nie-Jode. Wat regverdiging, heiligmaking of uiteindelike verheerliking betref, is daar hoegenaamd geen bevoordeling van ’n Jood bo ’n nie-Jood, of andersom nie. Die onderliggende vooronderstelling van die nie- dispensasionele posisie – gebaseer op die idee van één geloofs- en verbondsvolk onder die genadeverbond waar baie verskille deur kontinuïteit opgehef moet word – is dat die geestelike betekenis enige ander soort betekenis uitskakel of kanselleer (vgl. J.S. Feinberg 1988:71–73). Is dit egter waar? Selfs binne plaaslike kerke is daar funksionele verskille. Sommige persone is leiers en ander nie (Heb 13:17); sommige het hierdie gawe en ander het weer daardie gawe (1 Kor 12:28–30). Selfs al is almal een in Christus, beteken dit dat alle funksionele verskille tussen Jood en nie-Jood, slaaf en vryman of man en vrou opgehef is (Gal 3:28)? Nee, dit is nie so nie. Die feit dat Jode en nie-Jode in ’n geestelike sin kinders van Abraham is, maak ook nie van nie-Jode nou skielik Jode of deel van die volk Israel nie (vgl. Saucy 1993:50). Fruchtenbaum (1989:76, 702) vra ʼn geldige vraag: As jy glo jy is ’n kind van Abraham, maak dit outomaties van jou ook ’n kind van Jakob (wie se naam na Israel verander is)? Anders gestel: As almal wat aan Christus behoort, kinders van Abraham is, wil dit sê dat al Abraham se kinders aan Christus behoort (vgl. Rom 4:11–12; Gal 3:25–29)? Ook opsommende vervulling kanselleer of verander nie direkte, onvoorwaardelike en steeds onvervulde Ou-Testamentiese beloftes of profesieë nie. Testament dit eksplisiet aandui (J.S. Feinberg 1988:79). • Israel en die Kerk is onderskeibaar; die Kerk is nie die nuwe, ware of geestelike Israel nie. • Al is daar sedert Handelinge 2 in Christus ’n geestelike eenheid tussen Joodse en nie-Joodse gelowiges in die Kerk, bly daar verskillende betekenisse vir ’n term soos ‘kinders van Abraham’, aangesien een betekenis (bv. 7.Dit is maar een voorbeeld uit heelparty moontlikhede. Tabel 2 en bogenoemde riglyne vir die verhouding tussen die twee testamente word gebruik. Bespreking en standpunt Blaising (2015:91–93) som die nie-dispensasionele posisie soos volg op: Ou- Testamentiese beloftes wat aan Israel gemaak is, word in Christus, die Kerk of in die nuwe skepping vervul sodat die realiteitskuif geestelik en Christologies weg van Israel na Christus toe plaasvind; weg van die materiële, die aardse en If NT reinterpretation reverses, cancels, or seriously modifies OT promises to Israel, one wonders how to define the word ‘progressive’. God’s faithfulness to his promises to Israel must also be explained. (p. 282) http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Page 8 of 9 Page 8 of 9 ßß God se Nuwe-Testamentiese openbaring maak bykomende toepassings en voeg referente by (references plenior), maar dit verander steeds nie die betekenis van die Ou-Testamentiese Skrifgedeelte in sy oorspronklike konteks nie. ’n Nuwe-Testamentiese antitipe verander of kanselleer nie die betekenis van ’n Ou-Testamentiese tipe nie, tensy die Nuwe Testament dit eksplisiet aandui (J.S. Feinberg 1988:79). die etniese na ’n hemelse, geestelike en nie-etniese realiteit, oftewel na ’n ander soort Israel – een waar die land, die mense en die nasie getransendeer word. Daar is beslis in Christus ’n geestelike eenheid in die Kerk tussen gelowige Jode en gelowige nie-Jode. Wat regverdiging, heiligmaking of uiteindelike verheerliking betref, is daar hoegenaamd geen bevoordeling van ’n Jood bo ’n nie-Jood, of andersom nie. Die onderliggende vooronderstelling van die nie- dispensasionele posisie – gebaseer op die idee van één geloofs- en verbondsvolk onder die genadeverbond waar baie verskille deur kontinuïteit opgehef moet word – is dat die geestelike betekenis enige ander soort betekenis uitskakel of kanselleer (vgl. J.S. Feinberg 1988:71–73). Is dit egter waar? Selfs binne plaaslike kerke is daar funksionele verskille. Sommige persone is leiers en ander nie (Heb 13:17); sommige het hierdie gawe en ander het weer daardie gawe (1 Kor 12:28–30). Selfs al is almal een in Christus, beteken dit dat alle funksionele verskille tussen Jood en nie-Jood, slaaf en vryman of man en vrou opgehef is (Gal 3:28)? Nee, dit is nie so nie. Die feit dat Jode en nie-Jode in ’n geestelike sin kinders van Abraham is, maak ook nie van nie-Jode nou skielik Jode of deel van die volk Israel nie (vgl. Saucy 1993:50). Fruchtenbaum (1989:76, 702) vra ʼn geldige vraag: As jy glo jy is ’n kind van Abraham, maak dit outomaties van jou ook ’n kind van Jakob (wie se naam na Israel verander is)? Literatuurverwysings Riddlebarger, K., 2003, A case for amillennialism: Understanding the end times, Baker Books, Grand Rapids. Beale, G.K., 2012, Handbook on the New Testament use of the Old Testament: Exegesis and interpretation, Baker Academic, Grand Rapids. Beale, G.K., 2012, Handbook on the New Testament use of the Old Testament: Exegesis and interpretation, Baker Academic, Grand Rapids. Robertson, O.P., 1980, The Christ of the covenants, Presbyterian & Reformed Publishing, Phillipsburg. Blaising, C.A., 2015, ‘The coming kingdom and biblical interpretation’, Journal of Messianic Jewish Studies 2015(1), 83–108. (Charles Feinberg Center). Rydelnik, M., 2010, The messianic hope: Is the Hebrew Bible really messianic? B&H Publishing, Nashville. (NAC studies in Bible & Theology; Series, ed. E.R. Clendenen). Blomberg, C.L., 2009, ‘The posttribulationalism of the New Testament: Leaving “Left behind” behind’, in C.L. Blomberg & W.W. Chung (eds.), A case for historic premillennialism: An alternative to “Left behind” eschatology, pp. 61–87, Baker Academic, Grand Rapids. Ryrie, C.C., 1959, Biblical theology of the New Testament, Moody Publishers, Chicago. Ryrie, C.C., 2007, Dispensationalism, Moody Publishers, Chicago. Saucy, R.L., 1993, The case for progressive dispensationalism: The interface between dispensational and nondispensational theology, Zondervan, Grand Rapids. Boettner, L., 1977a, ‘A postmillennial response’, in R.G. Clouse (ed.), The meaning of the millennium: Four views, pp. 95–103, InterVarsity Academic, Downers Grove. Stallard, M., 1997, ‘Literal interpretation, theological method, and the essence of dispensationalism’, The Journal of Ministry & Theology, Spring, 5–36. Boettner, L., 1977b, ‘Postmillennialism’, in R.G. Clouse (ed.), The meaning of the millennium: Four views, pp. 117–141, InterVarsity Academic, Downers Grove. Strauss, H.S.W. & De Wet, F.W., 2014, ‘Hermeneutiese uitdagings aan Christosentriese prediking vanuit Ou-Testamentiese narratiewe’, In die Skriflig 48(2), Art. #1717, 11 bladsye. http://dx.doi.org/10.4102/ids.v48i2.1717 Bright, J., 1967, The authority of the Old Testament, SCM, London. Chung, S.W., 2009, ‘Toward the reformed and covenantal theology of premillennialism: A proposal’, in C.L. Blomberg & W.W. Chung (eds.), A case for historic premillennialism: An alternative to “Left behind” eschatology, pp. 133-146, Baker Academic, Grand Rapids. Tan, P.L., 1974, The interpretation of prophecy, Assurance Publishers, Rockville. Thiselton, A.C., 1980, The two horizons, The Paternoster Press, Exeter. Thomas, R.L., 1992, Revelation 1–7: An exegetical commentary, Moody Press, Chicago. Cooper, D.L., 1958, Messiah: His historical appearance, Biblical Research Foundation, Los Angeles. Turner, D.L., 1985, ‘The continuity of Scripture and eschatology: Key hermeneutical issues’, Grace Theological Journal 6(2), 275–287. Couch, M., 2000, ‘Covenant theology and the doctrine of the church’, in M. Mededingende belange Pettegrew, L.D., 2007, ‘The new covenant and new covenant theology’, The Master’s Seminary Journal 18(1), 181–199. Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. Phillips, G.Y., Janse van Rensburg, F. & Van Rooy, H.F., 2012, ‘Developing an integrated approach to interpret New Testament use of the Old Testament’, In die Skriflig 46(2), Art. #50, 10 bladsye, http://dx.doi.org/10.4102/ids.v46i2.50 Ramm, B., 1970, Protestant biblical interpretation: A textbook of hermeneutics, Baker Books, Grand Rapids. Erkenning Osterhaven, M.E., 2001, ‘Covenant theology’, in W.A. Elwell (ed.), Evangelical dictionary of theology 2nd edn., pp. 301–303, Baker Academic, Grand Rapids. Slot Geisler, N.L., 2011, Systematic theology [in one volume], Bethany House, Minneapolis. Greidanus, S., 1999, Preaching Christ from the Old Testament: A contemporary hermeneutial method, Eerdmans, Grand Rapids. Uiteenlopende eskatologiese standpunte is ongetwyfeld die gevolg van verskillende vooronderstellings. In ’n poging om agter die kap van die eskatologiese byl te kom, het hierdie artikel sekere vooronderstellings wat die eskatologie beïnvloed, geïdentifiseer deur die volgende te hanteer: die  verhouding tussen die twee testamente in die bybelse teologie, die verbonde, ander relevante aspekte vir die eskatologie en maniere hoe die Ou Testament in die Nuwe Testament vervul word. Eskatologiese standpunte binne die verbondsteologie en die dispensasionalisme is met mekaar in tabelvorm vergelyk en riglyne vir die verhouding tussen die twee testamente is voorgestel en met ’n voorbeeld geïllustreer. Selfs al is daar uiteenlopende eskatologiese standpunte, bly die ryke verskeidenheid van beloftes van God in Christus ja en amen (vgl. 2 Kor 1:20). Hasel, G.F., 1978, New Testament theology, Eerdmans, Grand Rapids. Hasel, G.F., 1982, ‘Biblical theology: Then, now and tomorrow’, Horizons in Biblical Theology, 4(1), 61–93. Hasel, G.F., 1984, ‘The relationship between biblical theology and systematic theology’, Trinity Journal, 5(2), 113–127. Hagner, D.A., 2000, Word biblical commentary: Matthew 1–13, vol. 33A, Thomas Nelson, Nashville. Heyns, J.A., 1963, Die chiliasme of die duisendjarige ryk, NG Kerk Uitgewers, Kaapstad. Hirsch, E.D., 1967, Validity in interpretation, Yale University Press, New Haven. Hoekema, A.A., 1979, The Bible and the future, The Paternoster Press, Cape Town. Kaiser, W.C., 2008a, ‘Response to Bock’, in J. Lunde (ed.), Three views on the New Testament use of the Old Testament, pp. 152–158, Zondervan, Grand Rapids. Kaiser, W.C., 2008b, ‘Single meaning, unified referents: Accurate and authoritative citations of the Old Testament by the New Testament’, in J. Lunde (ed.), Three views on the New Testament use of the Old Testament, pp. 45–89, Zondervan, Grand Rapids. Ladd, G.E., 1977, ‘Historic premillennialism’, in R.G. Clouse (ed.), The meaning of the millennium: Four views, pp. 17–40, InterVarsity Academic, Downers Grove. Malan, J.S., 2014, Die laaste dae, FaithEquip, Bellville. Nolland, J., 2005, The Gospel of Matthew: A commentary on the Greek text, Eerdmans, Grand Rapids. (The New International Greek Testament commentary). Riglyne vir die verhouding tussen die twee testamente Na aanleiding van die bespreking in hierdie artikel, word die volgende riglyne vir die verhouding tussen die twee testamente voorgestel: • Wat ook al die verhouding tussen die twee testamente is, die betekenis van Ou-Testamentiese Skrifgedeeltes moet gevind word deur die toepassing van die beginsel van normale, letterlike interpretasie (grammaties-historiese metode). Die betekenis daarvan moet nie primêr in die Nuwe Testament gesoek word nie (Vlach 2012:24). Die Nuwe Testament herinterpreteer, verander of kanselleer nie die betekenis van Ou-Testamentiese Skrifgedeeltes nie. • As die Ou Testament in die Nuwe Testament vervul word, kan die vervulling as direkte, tipologiese, toepassings- of analogiese, of as opsommende vervulling geklassifiseer word: ßß Alle Ou-Testamentiese beloftes of profesieë wat onvoorwaardelik aan sekere persone of sekere groepe mense gegee is en wat steeds in die Nuwe- Testamentiese era onvervul bly, sal direk vervul word vir diegene aan wie dit belowe is. Tipologiese, analogiese of opsommende vervulling kan nie onvoorwaardelike beloftes of profesieë wat aan Israel gemaak is, elimineer nie. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 9 of 9 Page 9 of 9 Original Research voordat die Messiaanse koninkryk op aarde opgerig word, word dan verwerp. Indien bogenoemde prosesse plaasvind, word ’n skuif waarskynlik vanaf die tradisionele dispensasionalisme met sy premillennialisme na ’n amillennialistiese verbondsteologie bewerkstellig. Feinberg, P.D., 1988, ‘Hermeneutics of discontinuity’, in J.S. Feinberg (ed.), Continuity and discontinuity: Perspectives on the relationship between the Old and New Testaments, pp. 109–130, Crossway, Wheaton. France, R.T., 2007, The Gospel of Matthew, Eerdmans, Grand Rapids. Fruchtenbaum, A.G., 1989, Israelology: The missing link in systematic theology, Ariel Ministries, Tustin. Fruchtenbaum, A.G., 2016, Yeshua: The life of Messiah from a messianic Jewish perspective, vol. 1, Ariel Ministries, San Antonio. Literatuurverwysings Couch (ed.), An introduction to Classical Evangelical Hermeneutics: A guide to the history and practice of biblical interpretation, pp. 157–163, Kregel Publications, Grand Rapids. Vlach, M.J., 2012, ‘What is dispensationalism?’, in J. MacArthur & R. Mayhue (eds.), Christ’s prophetic plans: A futuristic premillennial primer, pp. 19–38, Moody Publishers, Chicago. Waltke, B.K., 1988, ‘Kingdom promises as spiritual’, in J.S. Feinberg (ed.), Continuity and discontinuity: Perspectives on the relationship between the Old and New Testaments, pp. 263–287, Crossway, Wheaton. Du Rand, J., 2013, Die einde, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Feinberg, J.S., 1988, ‘Systems of discontinuity’, in J.S. Feinberg (ed.), Continuity and discontinuity: Perspectives on the relationship between the Old and New Testaments, pp. 63–88, Crossway, Wheaton. Wijnbeek, D.H.P., 1974, ‘Die chiliasme in die Gereformeerde Kerk en ’n antwoord daarop’, In die Skriflig 8(29), 24–34. http://www.indieskriflig.org.za Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/2170/4086

Afrikaans

Resensies / Reviews Postma, Stefanus, vert. 2008. Kommentaar op die brief van Paulus aan die Romeine. Bloemfontein: Handisa Media. (L. Floor) ......……............................................…............ 187 d’Assonville, V.E. & Britz, R.M., reds. 2008. Prompte et sincere: bereidwillig en opreg. Johannes Calvyn en die uitleg van die Woord van God. (Acta theological supplementum, 10.) Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat. (J.G. Noëth) .................................................................... 188 Van der Walt, B.J. 2008. Man and God: the transforming power of Biblical religion. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. (S. van der Merwe) …....…….......................................... 191 Van der Walt, B.J. 2008. Anatomy of reformation: flashes and fragments of a reformational worldview. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. (A. Raath) ….................................................................... 195 Maris, J.W. 2008. De missie van een moeder. Apeldoorn: Theologische Universiteit. (C.F.C. Coetzee) …......................................................... 197 Fokusresensies / Focus reviews Packer, J.I. & Nystrom, C. 2008. Om te bid: van plig na plesier. Wellington: Lux Verbi.BM. (P. Venter) …................................................................... 199 Br. Lourens. 2008. Raak bewus van God in die alledaagse. Wellington: Lux Verbi.BM. (N.P. Heystek) …....……................................................. 202 187 In die Skriflig 43(1) 2009:185-186 185 Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. (N.P. Heystek) …............................................................. 204 Vergeer, Wim & Du Plooy, Jana. 2008. Dagboek van Dirk Postma. Krugersdorp: Wes Rand Office Services. (P.H. Fick) …....……........................................................ 206 Loubser, Sielie. 2000. Donkerbos verdwaal: belydenis van ’n depressielyer. Vereeniging: Christelike Uitgewers- maatskappy. (G. Pretorius) …....……................................................... 207 In die Skriflig 43(1) 2009:185-186 186 Resensies / Reviews Postma, Stefanus, vert. 2008. Kommentaar op die brief van Paulus aan die Romeine. Bloemfontein: Handisa Media. 368 p. Prys: R150,00. ISBN: 978 0868 7748. Postma, Stefanus, vert. 2008. Kommentaar op die brief van Paulus aan die Romeine. Bloemfontein: Handisa Media. 368 p. Prys: R150,00. ISBN: 978 0868 7748. Postma, Stefanus, vert. 2008. Kommentaar op die brief van Paulus aan die Romeine. Bloemfontein: Handisa Media. 368 p. Prys: R150,00. ISBN: 978 0868 7748. Postma, Stefanus, vert. 2008. Kommentaar op die brief van Paulus aan die Romeine. Bloemfontein: Handisa Media. 368 p. Prys: R150,00. ISBN: 978 0868 7748. Resensent: L. Floor (Emeritus) Departement Ou en Nuwe Testament Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Professor Fanus Postma het weens swak gesondheid vroeg afge- tree. Sy siekte het sy mobiliteit aangetas. In ’n klein vertrekkie in die toringblok van Huis Eikelaan, Potchefstroom het hy soos ’n kluise- naar gelewe. Hy het egter nie gesit en treur nie, maar gebruik ge- maak van ’n besondere gawe wat hy onvang het: sy kennis van Latyn. Behalwe Calvyn se tweede brief aan die Korintiërs het hy ook alle briewe uit Latyn in Afrikaans vertaal. Die Instituut vir Klassieke en Reformatoriese Studie in Bloemfontein het saam met die Calvyn Jubileum Boekefonds in Potchefstroom die publikasie van Postma se vertaling van die brief van Calvyn aan die Romeine moontlik ge- maak. Die amptelike bekendstelling van hierdie boek het in Potchef- stroom plaasgevind. Die boek is besonder mooi gedruk. Saam met die Afrikaanse vertaling is die Latynse teks bo elke perikoop opge- neem. ’n Uitvoerige inleiding tot die vertaling waarin Calvyn se metode van Skrifuitleg breedvoerig bespreek word, tesame met ’n beredenering van Paulus in die brief aan die Romeine, maak hierdie uitgawe be- sonder interessant. Dit was ’n wyse besluit van prof. Postma om met die vertaling van Calvyn se brief aan die Romeine te begin. Nie alleen was hierdie kommentaar die eerste van Calvyn se kommentare nie, maar Cal- vyn se verklaring van hierdie brief was ook rigtinggewend ten op- sigte van die metode van Skrifverklaring. Calvyn se hermeneutiek is onmiskenbaar in hierdie kommentaar te vind. Die reëls vir die verklaring van die Bybel moet primêr uit die Bybel opgespoor word. Prof. S. Greijdanus het in navolging van Calvyn gespreek van In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 187 Resensies / Reviews “Schriftbeginselen ter Schiftverklaring”. Postma laat in sy vertaling ook duidelik blyk hoe Calvyn in sy verklaring telkens teruggryp op tekste uit die Ou en die Nuwe Testament. Daarom is hierdie ver- taling ook besonder geskik vir Bybelstudie. Wie byvoorbeeld probleme het met die kinderdoop kan met groot vrug kennis neem van Calvyn se verklaring van die vierde hoofstuk van sy brief aan die Romeine. Die eenheid van Ou en Nuwe Testa- ment en die deurlopende lyn van kinderbesnydenis na kinderdoop kom besonder helder aan die lig (p. 114-117). Postma, Stefanus, vert. 2008. Kommentaar op die brief van Paulus aan die Romeine. Bloemfontein: Handisa Media. 368 p. Prys: R150,00. ISBN: 978 0868 7748. In die gesprek met die charismatiese beweging is Calvyn se komentaar op Romeine 12 van groot belang. Dit is die moeite werd om te lees hoe Calvyn die vraagstuk van “ontdek jou gawes” in hoofstuk 12:6 hanteer. Dit is ook werd om kennis te neem van die oorspronklik Latynse teks van daardie vers. Calvyn skryf in sy kommentaar: “Considerare quid suae naturae, quid capi, quis vocationi conveniat”. Postma vertaal dit treffend met: “dat elkeen moet oorweeg wat by sy aard, sy bevat- tingsvermoë en sy roeping pas” (p. 303). Hierdie twee voorbeelde kan aangevul word, maar dit is genoeg bewys dat prof. Postma se vertaling van Calvyn se brief aan die Romeine ’n standaardwerk is wat met groot vrug gebruik kan word. Hierdie boek word van harte aanbeveel. Die wens word uitgespreek dat die ander vertalings van Calvyn se Pauliniese briewe ook een of ander tyd die lig sal sien. Van hierdie pragtige uitgawe kan alleen maar gesê word: “Tolle lege: neem en lees”. d’Assonville, V.E. & Britz, R.M., reds. 2008. Prompte et sincere: bereidwillig en opreg. Johannes Calvyn en die uitleg van die Woord van God. (Acta theological supplementum, 10.) Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat. 149 p. Prys: R120,00. ISBN: 1015-8758. Resensent: J.G. Noëth Gereformeerde Kerk Naboomspruit Resensent: J.G. Noëth Gereformeerde Kerk Naboomspruit Nuwe publikasies oor die geskrifte en nalentenskap van Johannes Calvyn bly vir die gereformeerde leser, navorser en predikant altyd van belang. In hierdie publikasie vind ’n mens uitstaande navorsing saamgevat in agt verskillende referate deur Calvynkenners. Dié re- ferate is almal gelewer tydens die Sewende Suid Afrikaanse Calvyn- navorsingskongres wat in 2004 in Stellebosch gehou is. Onder die In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 188 Resensies / Reviews redaksie van V.E. d’Assonville en R.M. Britz is hierdie referate nou- keurig verwerk en gepubliseer. redaksie van V.E. d’Assonville en R.M. Britz is hierdie referate nou- keurig verwerk en gepubliseer. Elkeen van die referate lewer sy eie bydrae tot die studie en na- vorsing van Calvyn en tog is die opmerklike lyn wat deurloop, Johannes Calvyn en die Woord van God, duidelik sigbaar. In sy artikel fokus R.M. Britz op die begrip armoede in die Institusie van Calvyn. Hierdie artikel is besonder aktueel vir die konteks van armoede in Suid-Afrika, juis omdat Britz treffend aantoon hoe Cal- vyn armoede beoordeel in die lig van die Skrif en die Voorsienigheid van God. Die onderskeid tussen armoede en geestelike armoede kom ook sterk na vore. God is en bly teenwoordig – ook in armoede lei en begelei Hy. C.F.C. Coetzee se artikel is getiteld, “Calvyn en die verskynsel van demonologie”. Hy dui self die aktualiteit van hierdie artikel aan deur daarop te wys dat daar ’n toenname is in okkultisme, heksery en ander vorme van demonologie in Europa en in Afrika. Calvyn se siening hieroor is veral belangrik, omdat hy gelewe en gewerk het in die “devil’s golden age”. Calvyn het inderdaad konkreet te doen gehad met verskynsels soos heksery, bygeloof en towery. Coetzee wys op die uitsprake van Calvyn hieroor in sy Institusie en gee aan- dag aan Calvyn se standpunt oor hierdie sake soos blyk uit sy uitleg van die Woord van God. Coetzee vestig die aandag daarop dat Calvyn ons help om ons enigste effektiewe wapen, die Woord van God, reg te gebruik in die beoordeling en bestryding van demono- logie. ’n Besondere bydrae tot hierdie publikasie word deur E.A. de Boer gelewer met sy navorsing oor Calvyn en die uitleg van die wet. Baie insiggewend is dat De Boer uitwys dat Calvyn se idee van harmo- niekommentaar op Exodus, Levitkus, Numeri en Deuteronomium baie oorspronklik en uniek is in die geskiedenis van eksegese. S.J. Resensent: J.G. Noëth Gereformeerde Kerk Naboomspruit Han ondersoek Calvyn se gebruik van Augustinus. Hy wys daarop dat daar geen twyfel is dat Calvyn in ’n groot mate deur Augustinus in sy denke en argumente beïnvloed is nie. Han dui aan dat die invloed van die kerkvaders op Calvyn in ’n groot mate on- derskat word. Augustinus het volgens hierdie artikel die grootste in- vloed van almal op Calvyn uitgeoefen, alhoewel hy nie die menings van Augustinus slaafs nagevolg het nie. Hy het Augustinus beoor- deel, krities hanteer en waardeer. In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 189 Resensies / Reviews In sy artikel lewer E. Kayayan insiggewende navorsing wat handel oor Calvyn se verstaan van die Modus operandi van die Heilige Gees in die lewe van die gelowiges in die lig van die voorwoord van sy kommentaar op Psalms. Inderdaad ’n bydrae wat literêr-her- meneutiese insigte met teologiese vraagstukke kombineer. W.H Neuser lewer ’n bydrae oor Calvyn se uitleg van die Onse Vader. Deur die gebruik van verskeie primere bronne word die groei en ontwikkeling by Calvyn in die bid en verstaan van die Onse Vader aangetoon. Calvyn se standpunt oor nie-Christelike Godsdienste word deur P.C. Potgieter ondersoek. In die konteks van die huidige Suid-Afrikaanse regering se godsdiensbeleid is hierdie artikel besonder aktueel. Potgieter wys daarop dat Calvyn se skriftelike nalatenskap bepaalde perspektiewe bied wat juis nóú vir die teologie van fundamentele waarde kan wees. Duidelike riglyne is nodig vir die huidige teolo- giese debat oor die intrinsieke waarde van verskillende godsdienste as weë tot kennis van God. Die behoefte aan ’n goed-gefundeerde teologie van godsdienste kan, volgens Potgieter, nie ontken word nie. Daar is ook ’n dringende behoefte aan rigtingwysers vir allerlei praktiese vrae rondom die benadering van nie-Christelike gelowe en die aanhangers daarvan vanuit die Christendom. Die prinsipiële denke van Calvyn kan hierop lig werp. Calvyn handhaaf sy begin- sels deur die Sola Scriptura en Solus Christus deurgaans te hand- haaf. Calvyn wys godsdiens sonder Christus streng af en tog het hy ’n bewoënheid oor dié wat die Here Jesus nie as Verlosser ken nie. Hy pleit dat daar vir hulle bekering beywer word. L.F. Schulze gee in sy studie aandag aan respek vir die liturgiese teks by Calvyn en Bach. Hy wys daarop dat dit vir sowel Calvyn as Bach gaan om die gewig en die voorrang van die Woord in die ere- diens. Resensent: J.G. Noëth Gereformeerde Kerk Naboomspruit Vir Calvyn is die melodie in sy soberheid draer van die Woord; vir Bach is die melodie in sy figure “uitlegger” van die Woord. Hierdie artikel getuig van ’n besondere studie en dit is ’n besondere bydrae tot die publikasie. Wat in hierdie publikasie by verskeie van die skrywers opval, is die hantering van primêre bronne. Die gepubliseerde referate getuig almal van goeie navorsing, goeie afronding en ’n deeglike bydrae tot die studie van Calvyn. Die bedoeling van die redakteurs met Prompte et sincere is om ’n bydrae te lewer, ook in die wetenskaplik-teoretiese besinning, iets te laat blyk van die karakter van Calvyn: “Bereidwillig en opreg”. In In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 190 Resensies / Reviews hierdie doel slaag die publikasie volledig en dit kan met vry- moedigheid aanbeveel word vir elkeen wat ernstig is oor Calvyn, die uitleg van die Woord en nuwe reformatoriese navorsing. Die gesind- heid van Calvyn, bereidwillig en opreg, word duidelik aangetoon in sy uitleg van die Woord van God. hierdie doel slaag die publikasie volledig en dit kan met vry- moedigheid aanbeveel word vir elkeen wat ernstig is oor Calvyn, die uitleg van die Woord en nuwe reformatoriese navorsing. Die gesind- heid van Calvyn, bereidwillig en opreg, word duidelik aangetoon in sy uitleg van die Woord van God. Van der Walt, B.J. 2008. Man and God: the transforming power of Biblical religion. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. 520 p. Prys: R180,00. ISBN: 1-86822-270-5. Resensent: S. van der Merwe College ya Mojadi, Mafikeng Resensent: S. van der Merwe College ya Mojadi, Mafikeng Hierdie is die tweede druk van die boek wat in 1997 verskyn het. Volgens die voorwoord is daar niks bygevoeg nie, en is dit slegs ’n herdruk. Die voorwoord verduidelik dat die doel van hierdie boek is om ʼn leesbundel vir studente in die filosofie van godsdienste te wees. Die boek wil nie ’n volledige teksboek vir die filosofie van godsdienste wees nie, omdat die outeur self meld dat hy nie voldoende tyd gehad het om alles tot ’n hegte eenheid saam te voeg nie. Dit is jammer dat die outeur nie kans gehad het om die boek te hersien, soos hy in sy voorwoord in 1997 beloof het nie. Dit alles doen egter geen afbreuk aan ’n baie bruikbare boek nie. Resensent: J.G. Noëth Gereformeerde Kerk Naboomspruit Trouens, die feit dat dit eerder ’n leesbundel as ’n teksboek wil wees, laat ruimte vir die dosent en student om self wyer te lees en ook ander insigte te bekom. Dit laat ook ruimte vir akademiese vryheid en die akkommodering van studente wat reeds ’n goeie agtergrond van filosofie het, en diegene wat geen agtergrond het nie. Die boek is in vier dele gedeel. Die eerste deel is verkennend van aard en gee ’n algemene inleiding tot die filosofie van godsdienste. Basiese inligting word gegee vir diegene wat begin met hierdie vakgebied. Die tweede deel is die fondasie waarin die basiese vertrekpunte van die reformatoriese filosofie van godsdienste be- spreek word. Deel drie is ’n toepassing waarin die outeur die teorie van die voorgaande op sekere temas toespits en die konsekwensies van die prinsipiële uitgangspunte uitspel. Die laaste deel is in konfrontasie met ander perspektiewe vanuit die Bybelse perspektief. Dit is dus duidelik dat die outeur nie bloot akademies met die onder- werp omgaan nie, maar telkens dit terugbring na die praktyk sodat In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 191 Resensies / Reviews dit ’n verskil kan maak. Hy wil studente en lesers stimuleer om prak- ties volgens die Woord te leef, volgens die verlossingsgenade wat ons ontvang het. Die outeur stel dat hy steeds die Suid-Afrikaanse konteks in gedagte hou en dat hy nie die boek in teorie wil laat opgaan nie, maar dit prakties toepasbaar maak. Daarom versoek hy ook die dosent om aandag te gee aan werksopdragte wat die teorie prakties kan maak. dit ’n verskil kan maak. Hy wil studente en lesers stimuleer om prak- ties volgens die Woord te leef, volgens die verlossingsgenade wat ons ontvang het. Die outeur stel dat hy steeds die Suid-Afrikaanse konteks in gedagte hou en dat hy nie die boek in teorie wil laat opgaan nie, maar dit prakties toepasbaar maak. Daarom versoek hy ook die dosent om aandag te gee aan werksopdragte wat die teorie prakties kan maak. Wanneer die uitgangspunt en doel van die outeur in ag geneem word, is die boek geslaagd. Uit die aard van die onderwerp kan orals kritiek ingebring word, ander standpunte gestel word en alles beredeneer word. Resensent: J.G. Noëth Gereformeerde Kerk Naboomspruit Weereens is dit interessante en leesbare stof. Hy raak ook die vraag van godsdiensverskeidenheid, gelykheid en vryheid aan. Soos te verwagte, plaas hy dit alles in die teenswoordige tyd en maak dit prakties. Hy verwys nog na die PU vir CHO, en verdis- konteer nie die nuwere ontwikkeling van die NWU nie. God se open- baring is die basis vir ons godsdiens en ons moet die Bybel lees soos wat die Bybel homself aanbied. Hierdie deel is baie prakties en behoort van waarde te wees vir enige student. Hy skroom nie om die problematiek van die Bybel as kanon aan te sny nie. Hy plaas die wet van God in die regte perspektief. Dit alles bring hom tot ’n reformatoriese wêreldbeskouing waarin hy die mens se verhoudings bespreek en teen al die verkeerde houdings waarsku. Hy sluit af deur die liefde as norm vir al vier verhoudings uit te lig. Die derde deel is die toepassing van dit wat reeds behandel is. Die volgende temas word bespreek: hoe kan ek die wil van God te wete kom vir my lewe; die probleem van kwaad; wat om te dink van wonderwerke en hoe om God se teenwoordigheid in die wêreld van- dag te begryp. Hy gee aandag aan die noodsaak om altyd in die kerk te reformeer. Voorts praat hy oor die rol van godsdiens ten op- sigte van politieke, ekonomiese en sosiale vernuwing. Dit sou ontrou aan die outeur se aard wees indien hy nie ook die Christen se verantwoordelikheid ten opsigte van die politiek en onderwys be- spreek nie. Dit maak die boek baie bruikbaar, omdat die praktiese konsekwensie van die Bybelse uitgangspunte telkens helder en dui- delik uitgelig word. Om Christen te wees, is om betrokke te wees vanuit jou Bybelse fondasie en getuie te wees van dit wat God in hierdie lewe wil. Sy bespreking van hierdie temas is Bybels-begrond en gebalanseerd. Dit motiveer jou as Christen om betrokke te wees en leer die student hoe om Bybels te dink. Die laaste gedeelte van die boek handel oor konfrontasie. Die leser/ student word uitgedaag om ander perspektiewe met die Bybelse perspektief te konfronteer. Van der Walt gee aandag aan afgode, natuurlike teologie, die verhouding tussen geloof en rede, ideologie as vervanging van ware godsdiens en die gevaar van sekularisme. Hy is volledig sonder om langdradig te wees, soos wat ’n teksboek vir ’n student moet wees. Resensent: J.G. Noëth Gereformeerde Kerk Naboomspruit Die uitgangspunt moet egter in gedagte gehou word: ’n leesbundel vir studente om hulle ’n reformatoriese perspek- tief te gee op die filosofie van godsdienste, sodat hulle in staat is om nie net ander perspektiewe met ’n Bybelse perspektief te konfron- teer nie, maar om ook tot Gods eer te leef. Hierin slaag die outeur na my mening baie goed. Hy is nugter en helder in sy denke en erken telkens dat wat hy hier gesê het, nie die laaste woord oor die onderwerp wil of kan wees nie. Nogtans laat hy nie die leser in die lug nie, maar gee baie duidelike Bybelse riglyne wat met groot vrug en vreugde gebruik kan word. Hy stimuleer ook die denke van die lesers om dieper te grawe. Van der Walt begin die boek met enkele briewe wat kinders aan God geskryf het. Dit laat ’n mens opnuut besef watter voorreg dit is om soos ’n kindjie die koninkryk van God te aanvaar en daarin te lewe. Dit dien ook as waarskuwing dat ons versigtig moet wees om met ons baie kennis nie die eenvoudige te minag of nie meer raak te sien nie. Die eerste deel wil basiese inligting gee om die student te help om hom-/haarself ten opsigte van hierdie studieveld te oriënteer. Kon- septe word bespreek en dissiplines wat betrokke is word genoem met ’n verduideliking van die basiese begrippe van filosofie en gods- diens (religion). Verder gee hy aandag aan die karakter van reli- gieuse taal en ook die verskeie pogings om die oorsprong van gods- diens op ’n funksionele wyse te verklaar. Hierdie gedeelte is maklik leesbaar en enige student wat nuut is in hierdie veld, sal dit maklik kan verteer en hom-/haarself verantwoord oor die kernsake wat genoem word. Die tweede deel handel oor die fundamentele vertrekpunte vir ’n reformatoriese filosofie van godsdienste. Van der Walt bespreek die uniekheid van die Bybelse geloof teenoor al die ander godsdienste. Uiteraard is daar aandag gegee aan die openbaring van God en die In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 192 Resensies / Reviews verstaan en interpretasie daarvan. Hy bespreek ook die reformato- riese ontologie wat net so noodsaaklik is soos ’n Bybelse wêreld- beskouing as bousteen vir die reformatoriese filosofie van gods- dienste. Hy gee gevolglik aandag aan die viervoudige verhouding waarin die mens staan: tot God, tot hom-/haarself, sy medemens en die natuur. Resensent: J.G. Noëth Gereformeerde Kerk Naboomspruit Die boek is dus hanteerbaar vir diegene wat vinnig ’n oorsig met diepte oor ’n onderwerp wil kry. Sonder die In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 193 Resensies / Reviews bespreking van die New Age-beweging sou die boek onvoltooid gewees het. Hy gee ook aandag daaraan hoe om kulturele diver- siteit in die lig van die Bybel te beoordeel. Sy liefde vir Afrika en die bevryding van tradisionele Afrika deur die evangelie, word in diepte bespreek. Hy vra of pluralistiese godsdienstige verdraagsaamheid nie tot imperialistiese tirannie gaan lei nie. Hy sluit dié deel en die boek af deur krities die verskillende tipes Christelike spiritualiteit te bespreek. By die deurlees van die boek, is die sentrale tema duidelik: die mens is verantwoordelik en deur God Drie-enig toegerus om ’n wesenlike verskil in hierdie wêreld te maak. Jy is geroep om in ’n lewende ver- houding met God Drie-enig sy skepping te bewerk en te bewaak. Die outeur gryp in latere hoofstukke terug na vroeëre hoofstukke en stellings. Dit help die leser om die geheelbeeld te kry, maar dit is ook waardevol sodat elke hoofstuk op sy eie kan staan met genoeg verwysing na die ander. Daarom is dit enersyds ’n waardevolle teksboek, maar andersyds ook ’n waardevolle leesbundel waaruit die dosent kan kies wat hy/sy graag wil hanteer. Die skrywer is onbeskaamd Christen sonder om sy opinie op ander af te dwing. Hy is eerlik oor die foute wat in die verlede gemaak is in die naam van die Christendom en waarsku telkens daarteen. Hy erken die foute van die verlede toe mense gedwing is om tot geloof te kom, byvoorbeeld die kruistogte en verskeie moderne weergawes waar mag misbruik is om ander te dwing. Tog erken hy die uniek- heid van die Christendom en ontbloot die ideologieë soos dit deur die tyd ontwikkel het. Dit is ’n dik boek wat dalk ’n probleem kan gee met sy bindwerk wanneer dit baie gebruik word – die boek moet baie gebruik word, omdat dit suiwer reformatoriese beginsels deur- gee wat die enigste oplossing vir die huidige krisis in die wêreld en vir Afrika is. Indien die Christene van Afrika dit wat in die boek geleer is uitleef, sal hulle ’n wesenlike impak maak op die sosiale en politieke lewe in Afrika en sal dit hoop gee vir Afrika. Resensent: J.G. Noëth Gereformeerde Kerk Naboomspruit Ek het baie waardering vir die outeur se nederigheid en volgehoue verkondiging van dit wat hy glo God aan ons in sy Woord openbaar. Deur die boek roep hy elke Christen op om erns te maak met sy goddelike roeping om die sout en die lig van die aarde te wees. Hy sê ook hoe dit moet gebeur en voorsien praktiese riglyne. Ek beveel die boek van harte aan as teksboek, as leesbundel, maar ook vir elke gelowige wat erns maak met sy roeping hier op aarde. Dit verskaf noodsaaklike rigting vir die tyd waarin ons leef en ontleed die tyd sodat jy kan weet hoe om jou roeping uit te leef. In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 194 Resensies / Reviews Van der Walt, B.J. 2008. Anatomy of reformation: flashes and fragments of a reformational worldview. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. 582 p. Price: R170,00. ISBN: 1 86822 036 2. Van der Walt, B.J. 2008. Anatomy of reformation: flashes and fragments of a reformational worldview. Potchefstroom: Institute for Contemporary Christianity in Africa. 582 p. Price: R170,00. ISBN: 1 86822 036 2. Reviewer: A. Raath Department of Constitutional Law and Philosophy of Law, University of the Free State A. Raath Department of Constitutional Law and Philosophy of Law, University of the Free State Reviewer: This brings me to my first critical remark con- cerning the work: the problem with a reprint of a work of this nature In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 195 Resensies / Reviews over such a long period of time tends to lose track of the deterioration of the basic corpus of knowledge extant on the Refor- mation – there is no justification for the view that other reformers are better known in our time than those discussed by Van der Walt. A complete new chapter (or section) on the history of the Reformation in Europe (and elsewhere in the world) would have improved the scope and tenure of the work substantially. Furthermore, the original chapter on Paul Kruger in the first edition could have been rewritten to give a more extensive overview of the impact of the Reformation in our own country. In addition, it is a pity that Van der Walt’s super- ficial and prejudiced treatment of Luther since the first edition, through the second, to the 2008 reprint, excludes a chapter on the founding work of Luther at the advent of the Reformation. The second concern is that the work has lost some of its original appeal given the changed socio-political and economic conditions in our country. For example the section on Christianity and apartheid has been retained whilst virtually nothing is said about nepotism, moral degeneration and violence currently ravaging our society. My third concern is situated in the fact that Van der Walt – being a self-confessed “Calvinist” – does not engage substantively with or give the credit due to other Reformed traditions. The result is over- simplification of aspects of the Reformation as a whole and the con- tributions of specific reformers in particular. His efforts at classifying Lutheranism, Calvinism, Zwinglianism and Anabaptism with regard to their views on Christian involvement in the world give clearly testimony as to the author’s lack of in-depth understanding and knowledge of the views of reformers besides Calvin. For example, to classify Luther with one sweep of the pen as a Reformer who maintained the fundamental opposition between faith and reason is to say the least, not true. Enough said about my concerns regarding the contents. Who are the readers aimed at by Van der Walt? Reviewer: Bennie van der Walt’s publications on the Reformation and the prac- tical implications of reformational thought cover an extensive body of literature. The popularity of his work testifies to his ability to formu- late his thoughts clearly and systematically. This work is no excep- tion. The fact that this work is re-issued for the third time since 1981 confirms his standing as a reformational author of importance in our country. However, considering the merits of this book, it could legiti- mately be asked whether it is justified to republish a work originally compiled of speeches and articles in magazines and other public- cations now for the third time since 1981. This question loomed at the back of my head whilst reading through the work in more detail. An honest answer to this question demands from the reader a thorough consideration of the contents, an evaluation of the merits of the work, a critical consideration of the points of departure of the work and identifying the possible target readers of the book. In effect the book is a reprint of the previous (1991) edition of the book. Even the Preface is exactly the same as that of the 1991 edi- tion. It has to be noted, however, that both the 1991 and 2008 edi- tions differ from the first edition of 1981 in certain respects. The first edition of 1981 for example, contained a chapter on the significance of the Biblical view of man for the pastorate (ch. 13), Paul Kruger’s message for yesterday, today and tomorrow (ch. 14), and inter alia diverse chapters dealing with the battle of Blood River (ch. 15), the relevance to the black peoples of a Calvinistic cosmoscope (ch. 17), revolutionary warfare in Southern Africa (ch. 18), and reformation or revolution (ch. 20). Already in the second edition of 1991 Van der Walt included chap- ters on John Huss (ch. 6), Ulrich Zwingly (ch. 7) and John Knox (ch. 8). Notably chapters on Luther, Calvin, Bullinger and other Re- formers are absent from the work. In the Preface the author justifies his selection of Huss, Zwingli and Knox only by stating that these three figures are included because readers are not “so well ac- quaintted” with them. Reviewer: In addition to students, preachers and laymen, even academics will find the book useful as an introduction to the basic tenets of Christian reformed thought in a number of areas. Although not all chapters contain bibliographies, those that do, provide the interested reader with valuable references to secondary materials. To answer the initial question whether it is justified to re-issue this book, the answer is “yes”, provided the work is consulted with a critical eye and an open mind. From my personal experience with In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 196 Resensies / Reviews Bennie van der Walt I think he would be the first to welcome dis- course and debate on his work. Maris, J.W. 2008. De missie van een moeder. Apeldoorn: Theologische Universiteit. 41 p. Prys: €7,50. ISBN: 978-90-75847-23-9. (Apeldoornse Studies, no. 50.) Resensent: C.F.C. Coetzee Departement Dogmatologie, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit. Resensent: C.F.C. Coetzee Departement Dogmatologie, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit. Prof. Hans Maris het aan die einde van 2007 afgetree as hoogleraar aan die Theologische Universiteit te Apeldoorn. By geleentheid van sy afskeid op 25 Januarie 2008 het hy ’n kollege aangebied met die titel, “De missie van een moeder”. Hierdie afskeidskollege is in uit- gebreide vorm gepubliseer in die reeks, Apeldoornse studies. Die skrywer fokus op ’n bepaalde aspek wat die ekklesiologie en die praktyk van kerkwees in die huidige tyd raak. Dit gaan naamlik oor die verhouding tussen die kerk se uitlewing van haar missionêre roeping en die versorging van haar eie lidmate. Maris koppel sy studie aan ’n praktiese probleem wat in hierdie opsig na vore gekom het by die bekende Willow Creek evangeliseringsaksie. Maris stel dit dan ook baie duidelik as een van sy doelstellings dat dogmatiese teologiese besinning nie maar ’n stuk verstandsgimnastiek mag wees nie, maar van betekenis moet wees vir die lewe van die kerk. Ten einde ’n antwoord te bied op die aktuele problematiek, ontgin Maris die beeld (begrip) van die kerk as moeder. Alhoewel daar in die loop van die geskiedenis reeds baie oor hierdie saak geskryf is, word dit tog deur Maris op ’n aktuele en vars manier aangepak. Na ’n inleidende hoofstuk waarin die agtergrond en motivering vir die keuse van die onderwerp gegee word, fokus hoofstuk 2 op die Bybelse agtergrond of grondslag. Hier word veral aandag gegee aan Galasiërs 4:26 en Psalm 87. • Die kerk is sterk gerig op God en aangewese op sy heil. • Die kerk is sterk gerig op God en aangewese op sy heil. • Die kerk is gerig op diegene wat aan die kerk behoort en ten op- sigte van wie die kerk pastorale verantwoordelikheid dra. • Die kerk is gerig op diegene wat aan die kerk behoort en ten op- sigte van wie die kerk pastorale verantwoordelikheid dra. • Die kerk is gerig op diegene wat nog buite die kring van God se liefde in Christus woon. • Die kerk is gerig op diegene wat nog buite die kring van God se liefde in Christus woon. Hierdie drie aspekte, naamlik die teologiese, pastorale en missio- nêre, is onlosmaaklik aan mekaar verbonde. Vervolgens word ’n hoofstuk gewy aan die beklemtoning wat die begrip van die kerk as moeder in die geskiedenis van kerk en teo- logie ontvang het. By die Vroeë Kerk speel die gesag van die kerk in die handhawing van die suiwere leer ’n belangrike rol. Die uitdruk- king wat later ook deur Calvyn gebruik is, kom van Ciprianus, dat diegene wat die kerk nie as moeder het nie, God nie as Vader kan hê nie. Augustinus wil die wese van die kerk, en daarmee haar moe- derlike kwaliteit, veral inhoudelik bepaal. By Rome val die klem op die mag van die kerk as instituut en die onfeilbaarheid van die Pous. By Rome is die kerk bepalend vir die leer. By die Reformasie is die leer bepalend vir die kerk. Vir die Reformasie is die kerk op geen ander manier moeder nie as deur die Woord. Dit gaan dus nie oor ’n status nie, maar oor ’n taak wat aan die kerk toevertrou is. Wat die na-reformatoriese teologie betref, kom Maris tot die konklusie dat die term in die Protestantse dogmatiese teologie nie ’n groot plek inneem nie. Hy verwys wel na Schilder vir wie die term “moederkerk” belangrik was vir die kriterium of die kerk “krachtens haar eigen- lijkste verrichting” naamlik die diens van Woord en sakramente “kin- deren baren kan”. In ’n kort slothoofstuk word gefokus op die kerk as moeder in die gesekulariseerde samelewing. Maris stel dit onomwonde dat die kerk alleen haar roeping sal kan vervul wanneer sy volstrek aan- gewese is op die hemelse Jerusalem. Die misterie van die kerk lê in die verhoogde Christus wat sy versoeningswerk op aarde volbring het. Reviewer: Wat Galasiërs 4 betref, val die klem op die moederskap van die hemelse Jerusalem wat juis hier op aarde herkenbaar is waar gelowiges leef uit die evangelie wat hulle vry- gemaak het. Dit gaan dus om die grondslag van die identiteit van die gelowiges. In Psalm 87 word dit duidelik dat die kerk nie los van die Here bestaan nie; dat die realiteit van die kerk in die geheel vervul is in die werk van Christus en dat die liefde tot God en sy kerk in een asem genoem word. Dit is verder opmerklik dat reeds in Psalm 87 In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 197 Resensies / Reviews die klem nie net op Israel val nie, maar die perspektief oopgaan na die volke. Samevattend kan uit die Bybelse gegewens in die lig van die moedermotief ’n drietal aspekte van die kerk onderskei word: die klem nie net op Israel val nie, maar die perspektief oopgaan na die volke. Samevattend kan uit die Bybelse gegewens in die lig van die moedermotief ’n drietal aspekte van die kerk onderskei word: • Die kerk is sterk gerig op God en aangewese op sy heil. • Die kerk is sterk gerig op God en aangewese op sy heil. Die moederlike funksie van die kerk is verder nie ’n afsonderlike eienskap naas die eenheid, heiligheid, katolisiteit en apostolisiteit nie. Uiteindelik is die doel van die moederlike funksie van die kerk alleen om kinders voort te bring. Deur prediking, kategese en pasto- raat sorg die kerk nie alleen vir die bestaande gemeente nie, maar In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 198 Resensies / Reviews leef ook die missionêre bewoënheid met mense buite die kerk in ’n wêreld sonder God. leef ook die missionêre bewoënheid met mense buite die kerk in ’n wêreld sonder God. Die teologie moet die kerk ook hierin dien deur die suiwere leer te handhaaf sodat mense binne en buite die kerk nie met dwaling en “surrogaatvoeding” gevoed word nie. Die publikasie lewer ’n dui- delike Skrifgefundeerde en histories verantwoorde perspektief op die roeping van die kerk in ons tyd, en word van harte aanbeveel. Fokusresensies Hy word tweedens beskryf as ’n meervoudige God wat in sy Drie-enige bestaan in verhouding met mense tree. Derdens word God as vol- maak beskryf wat die volmaakte antwoord op elke gebed gee. Vierdens word God as magtig beskryf. Hy is alvermoënd, alomteen- woordig en alwetend en kan dus elke gebed verhoor. Vyfdens word God as doelgerig voorgestel. Hy het ’n plan met elke gelowige se lewe en die verhoring van gebede val binne God se plan met my lewe. God word in die sesde plek as getrou geteken. Hy kom sy beloftes na. Dit wat Hy belowe, sal Hy doen en dit vorm ook die basis van ’n gelowige se gebedsvertroue. In die sewende plek word God vaderlik voorgestel, wat die klem laat val op sy liefde en sorg en dat Hy die beste weet hoe om die leser se gebede te verhoor. Laastens word God as lofwaardig geteken, wat die aanbiddings- en lofprysingselemente van gebede beklemtoon. In die tweede hoofstuk word op Skrifgetroue en praktiese wyse die regte en verkeerde paaie in ’n gelowige se gebedslewe aangetoon. Hoofstuk 3 handel oor meditasie wat as bepeinsing gedefinieer word. Hoofstukke 4 tot 7 gee leiding met betrekking tot die inhoud van ’n gelowige se gebede en in hoofstuk 8 word die leser aan- gemoedig om te volhard in gebed ten spyte van moeilike om- standighede. Die eenheid van die gemeenskap van gelowiges kom in hoofstuk 9 aan die orde. Die gelowiges se verantwoordelikheid om hierdie eenheid op te soek en te onderhou ook in gesamentlike gebedsgetuienis word sterk beklemtoon. In die laaste hoofstuk kom die belangrike saak van vertroue aan die orde. Die gebed van ’n gelowige het geen krag as dit nie gepaard gaan met volle vertroue in en oorgawe aan God nie. Die boek bied ook ’n woord van vertroosting en aanmoediging aan gelowiges wat ’n “windstilte” in hulle gebede beleef en verskaf han- dige studiemateriaal om jouself verder in die onderwerp te verdiep. Hierdie publikasie kan baie sterk aanbeveel word vir gelowiges wat erns maak met hulle gebedslewe en die opregte begeerte het om daarin te groei. Die feit dat gebed plig inhou, word tereg beklemtoon en daar word goeie leiding gegee oor hoe hierdie plig op Skrif- getroue manier volvoer moet word. Fokusresensies Packer, J.I. & Nystrom, C. 2008. Om te bid: van plig na plesier. Wellington: Lux Verbi.BM. 320 p. Prys: R139,95. ISBN: 978 07963 06371. Packer, J.I. & Nystrom, C. 2008. Om te bid: van plig na plesier. Wellington: Lux Verbi.BM. 320 p. Prys: R139,95. ISBN: 978 07963 06371. Packer, J.I. & Nystrom, C. 2008. Om te bid: van plig na plesier Wellington: Lux Verbi.BM. 320 p. Prys: R139,95. ISBN: 978 07963 06371. Packer, J.I. & Nystrom, C. 2008. Om te bid: van plig na plesier. Wellington: Lux Verbi.BM. 320 p. Prys: R139,95. ISBN: 978 07963 06371. Resensent: P. Venter Gereformeerde Kerk Potchefstroom-Oos Hierdie publikasie is ’n vertaalde werk met die oorspronklike titel, Praying: finding our way through duty to delight. Die boek handel oor die gebedslewe van ’n gelowige en is daarop gerig om die leser te help om tot ’n beter verstaan te kom van wie God is, wat gebed is en hoe ’n mens behoort te bid. Die boek wil die gelowige help om in sy/haar gebedslewe en verhouding met God te groei. Dit is aanprysenswaardig dat die skrywers nie verskoning maak vir die feit dat die stof wat hulle aanbied nie bedoel is as ’n kits- oplossing tot ’n inniger gebedslewe nie, maar as inligting wat die leser moet deurwerk, verwerk en uiteindelik in sy/haar verhouding met God moet deurleef. Dit is ’n vars en Skriftuurlike benadering in teenstelling met die vele publikasie op boekwinkelrakke wat wil voorgee dat ’n mens se gebedslewe met ’n kitsoplossing opgekikker kan word. Die boek bied ’n drievoudige sleutel vir gevoelvolle, bete- kenisvolle en verrykende realisme in gebed: in die eerste plek ’n duidelike aanvaarding (voorstelling) van die bestaan van God; twee- dens ’n aanhoudende gebedsbeoefening in die teenwoordigheid van God; en derdens ’n aanhoudende strewe om God elke dag te verbly. Dit gaan dus oor liefde vir God, vreugde aan God en verheerliking van God. In die eerste hoofstuk word die fokus op die regte verstaan van God geplaas. Gebed gaan om ’n lewende verhouding met God en as die 199 In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 Resensies / Reviews leser nie verstaan wie God is nie, kan hy nie groei en verdiep in sy gebedslewe nie. God word geteken as ’n persoonlike God wat in ’n persoonlike verhouding met elkeen van sy kinders leef. Fokusresensies Gebedsvreugde word nie by wyse van ’n kitsoplossing aangebied nie, maar deur volhardende gebedslewe ervaar die gelowige die vreugde en heerlikheid van ’n innige gemeenskap met God. In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 200 Resensies / Reviews Die hoofstuk oor meditasie vra na meer kritiese bespreking. Alhoewel die skrywers baie moeite doen om te beklemtoon dat hulle met die term meditasie glad nie bedoel wat gewoonlik in terme van Oosterse gelowe daarmee bedoel word nie. Hulle sien meditasie as bepeinsing, as nadenke oor God aan die hand van die Skrif. Meditasie is gefokusde denke oor wat God oor Homself in die Skrif openbaar om sodoende tot ’n beter verstaan van sy wil te kom. Tereg word op verskeie Skrifgedeeltes gewys waar gelowiges se nadenke oor God hulle in ’n beter verhouding met God gestel het. Tog ontkom die skrywers nie aan iets van ’n onskriftuurlike skeiding tussen God en mens wat by wyse van meditasie oorbrug word nie. In die beskrywing van Skriftuurlike meditasie word baie klem gelê op nadenke “in teenwoordigheid van God”. Die vraag kan gevra word: wanneer is ek dan nie in teenwoordigheid van die Here nie? Daar word ook gesê dat die gelowige “wat dit regkry om in teen- woordigheid van God te mediteer”, ’n stappie vooruit is. Dit skep die idee dat net sommige mense dit kan regkry en ander nie, terwyl God duidelik in sy Woord sê dat wie Hom soek, Hom sal vind en wie klop, vir Hom sal oopgemaak word. Dit kan dus by die leser die idee laat dat meditasie iets beters as gebed bied, terwyl die bedoeling sekerlik is dat nadenke oor God jou uiteindelik tot gebed lei en dat gebed jou oor God laat nadink. Die een lei na die ander en die twee staan nie teenoor mekaar nie. Ten spyte van bogenoemde kritiek gee hierdie hoofstuk oor me- ditasie tog aan die leser waardevolle leiding met betrekking tot gefokusde lees van die Skrif, doelbewuste nadenke oor wat God openbaar sodat dit uiteindelik lei tot ’n verrykte gebedslewe. Wie deur hierdie publikasie gewerk het, sal werklik verryk voel en meer insig hê in wie God is en hoe gelowiges behoort te bid om vreugdevolle en innige gemeenskap met Hom te geniet. In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 201 Resensies / Reviews Lourens. 2008. Raak bewus van God in die alledaagse. Wellington: Lux Verbi.BM. 160 p. Prys: R109,95. ISBN: 978 07963 0631 9. Resensent: N.P. Heystek (Emeritus) Gereformeerde Kerk Wapadrand Resensent: N.P. Heystek (Emeritus) Gereformeerde Kerk Wapadrand Resensent: N.P. Heystek (Emeritus) Gereformeerde Kerk Wapadrand Bovermelde boek is ’n vertaling deur Die Sentrum vir Christelike Spi- ritualiteit van The practice of the presence of God wat in 1985 ge- druk is deur Paraclete Press, VSA. Broeder Lourens wat as outeur vermeld word, neem ons byna 400 jaar terug na die lewe van Nicolas Herman (1611-1691), gebore in die Franse dorpie Herimenil. Nadat hy in sy jeug twee oorlogs- ervarings deurgemaak het, het hy besluit om hom daarvan te distansieer. Hy het by ’n klooster van die Ongeskoeide Karmelitiese Orde aangesluit. Ongeskoeid beteken kaalvoet, ter wille van een- voud (soms is sandale tog wel gedra). Diegene wat in vermelde kloosters toegelaat is, het nuwe name ont- vang. So het Nicolas Herman, Lourens van die Opstanding, geword. Vandaar die benaming: Br. Lourens. Die kloosterreëls van die Ongeskoeide Karmelitiese Orde was baie nougeset met die bedoeling om dissipline, nederigheid, volharing, selfverloëning, selfbeheersing en ander deugde tot die uiterste te ontwikkel. In die kloosters met hulle streng rangordes was dikwels min liefde en genade aan die minderes betoon. So het br. Lourens dit ook ervaar. Hy kon egter daarin slaag om te midde van al die reëls en kil op- dragte, God te vind en sy lewe in kragtige geloof, hoop en liefde met God en sy naaste te leef. Dit het sy nagedagtenis verseker. Hy het sy insigte van die Christelike waardes en die uitleef daarvan opge- teken in briewe, gespreksdokumente en ’n geskrif getitel Geestelike lewensreëls, wat eers na sy dood ontdek is. Wat laat ’n persoon en sy geestelike nalatenskap 400 jaar oorleef? Waarskynlik omdat br. Lourens daarin kon slaag om in ’n liefdelose en klipharde kloosterlewe tog sy God te vind, en iets uit te straal van die liefde en genade van God wat aan hom geskenk was. Ander het hom hierin beny. Hy was vir duisende in dieselfde omstandighede ’n rolmoddel. Daarom is sy motiewe, dryfkragte, insigte en wysheid vir ander opgeteken. In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 202 Resensies / Reviews ’n Interessante feit is dat, volgens die uitgewers, dit juis protestante is wat graag die leer en lewe van br. Lourens lees om inspirasie daaruit te put. Daarom is hierdie boekie, met sy diep Roomse inslag, onder andere aan die redaksie van In die Skriflig gestuur. ’n Interessante feit is dat, volgens die uitgewers, dit juis protestante is wat graag die leer en lewe van br. Lourens lees om inspirasie daaruit te put. Resensent: N.P. Heystek (Emeritus) Gereformeerde Kerk Wapadrand Daarom is hierdie boekie, met sy diep Roomse inslag, onder andere aan die redaksie van In die Skriflig gestuur. Kan br. Lourens werklik as model vir ons as gereformeerdes dien? Is dit moontlik dat hierdie monnik wat so dikwels gekniel het by die altaar en die brood wat verander het in Christus (na sy oortuiging: p. 44), ons die regte pad wys? Behoort ons, soos hy, by ’n beeld van Maria (p. 32, moeder van Jesus) ons eintlike krag te gaan soek? Dis vir my ondenkbaar dat ’n boekie soos hierdie vir enigeen die pad na intieme gemeenskap met en ’n lewe uit God kan lei. Br. Lourens was nie ’n ywerige student of teoloog nie. Die natuur (p. 42) was vir hom die beste openbaring van God en hy het voorkeur aan die vier evangelies in die Bybel gegee (p. 140). Dit skyn asof hy die lewe met die Heilige Gees nie geken het nie, want die Heilige Gees word nêrens vermeld of geïmpliseer nie. Hy weet ook nie van die suiwer sakramentsbediening (doop en nagmaal) as kragtige instrumente wat die Gees gebruik om ons met God te verenig en ons te vernuwe nie. Hierdie boek plaas egter die groot vraag op die tafel: Hoe is ek één met God? Hoe beoefen ek gemeenskap met God elke oomblik van elke dag? Hoe versterk en lei God my? Hoe oorwin ek my eie vlees, die bose en die sondige wêreld? Die antwoord behoort te wees: Ons oorwinning lê alleen in Jesus Christus en die Heilige Gees wat in ons kom woon het en ons in gemeenskap van die Vader stel. Hierdeur word ons in staat gestel om bevrydend en godvrugtig te lewe. Br. Lourens erken Christus wel as sy Redder en Verlosser. Maar daar is soveel meer wat ons in en saam met Christus ontvang het as wat br. Lourens aandui (vgl. Joh. 14-16; Rom. 8; 2 Tim. 1, e.a.). Alhoewel die boek die baie belangrike saak van ons eenheid en lewe met God na vore bring, bevat die weg (Joh. 14:6) wat hy voorstel soms net halwe waarhede en lei dit dikwels op ’n verdwaal- pad. Om bogenoemde redes behoort die boek krities gelees te word. Die doel van die boek is belangrik, goeie praktiese wenke word gegee, maar die pad na ware Godsgemeenskap en diens aan God en sy koninkryk, word gemis. Resensent: N.P. Heystek (Emeritus) Gereformeerde Kerk Wapadrand In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 203 Resensies / Reviews Vir goed ingeligtes kan dit egter ’n interessante boek wees wat die E17-kloosterlewe vir ons oopmaak en ons die geestelike stryd van monnike laat sien. Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. 159 p. Prys: R99,95. ISBN: 978 07963 748 4. Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. 159 p. Prys: R99,95. ISBN: 978 07963 748 4. Resensent: N.P. Heystek (Emeritus) Gereformeerde Kerk Wapadrand Hein von Hörsten was vir die eerste dertien jaar van sy beroepslewe ’n onderwyser. In hierdie tyd verwerf hy deur die Andrews-Univer- siteit (VSA) die B.Th.- en M.Th.-grade. Hy is tans betrokke by pas- torale bediening aan medici in Suid-Afrika. Von Hörsten is ’n besondere natuurliefhebber en het op internasio- nale vlak bekendheid verwerf met sy (natuur)fotografie. Hy tree wêreldwyd as motiveringspreker op, maar koester veral ’n groot liefde vir die Afrikaanse taal en skryfkuns. Sy gesin geniet hoë prio- riteit in sy lewe. Hierdie genoemde drie aspekte, naas Woord- bediening, staan voorop in die boek. Watter plek wil hierdie boek inneem? Hoe sal ons die geestelike en praktiese waarde daarvan beskryf vir ons eie lewensreis? Word die mark nie oorstroom met boeke wat hierdie nis probeer vul nie? By die lees van die eerste paar hoofstukke was ek oortuig dat ons hier weer te doen het met een van die America-dream-geïn- spireerde-boeke. Die sukses-teologie in volle glorie! Alles eindig elke keer net te wonderlik om waar te wees. Ons weet egter in die werklike lewe is dit nie so nie. Donker wolke en weerligstrale ver- dwyn nie sommer so of word nie telkens omgekeer tot sagte dou- druppels nie. Inteendeel, pragtige graanbedekte lande word platge- slaan en vrugteboorde kaalgestroop. Donderwolke en storms ver- nietig meestal, dit verarm, bring dood, pyn en trane. Natuurlik vind wonders ook plaas. Soms bewerk God magtige uit- komste vir mens en die natuur. Maar die werklikheid van terug- kerende mislukkings, verydelings en verliese kan nie ontken of ont- snap word nie. Soms loop ons lewenspad net dood, ons word ver- lam, vermoor, ons kwyn en degenereer en ons raak insolvent en verloor alles wat ons besit. Wat maak ons dan? In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 204 Resensies / Reviews Die boek beslaan sestien hoofstukke. Ons kan veertien van hierdie hoofstukke konkrete paaie noem wat die skrywer alleen of saam met sy dierbares (gesinslede) gestap het. Daar is veertien histories-reële paaie in die boek. Dit is juis hierdie feit wat van die boek iets besonders maak. Dit is nie fiksie nie, maar die werklikheid. Die skry- wer is vlees en bloed soos ek en jy en ’n mens kan met hom indentifiseer. Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. 159 p. Prys: R99,95. ISBN: 978 07963 748 4. Daar is ook twee hoofstukke wat Von Hörsten saam met God deur ’n Bybelgedeelte stap (bv. Die pad na Moria; p. 48-60 en Verby Kanaän se horison; p. 129-134). Hierdie twee hoofstukke kwalifiseer as preke, Skrifuitleg en toepassings. Dit is twee preke met pragtige perspektiewe wat diep aangryp. Ek moet dadelik noem dat my vrese vir die boek oor sukses-teologie spoedig verdwyn het. Die boek is Bybels-teologies goed gebalan- seerd en volkome nugter. Die eerste helfte beskryf wonderlike reële uitkomste of suksesverhale, terwyl die tweede helfte ons vierkantig binne ons kontinue gebroke bestaan plaas. Dit is soos die lewe is: daar is die twee groot werklikhede. Aan die een kant glo ons, hoop en verwag ons wonderlike uitkomste in ons teleurstellings, twyfel en vrese en op heerlike, genadevolle wyses word hierdie hoop telkens bevestig. God bring uitkomste en wonders gebeur telkens. Die skywer wil ons leer om hierdie wonders in ons lewe raak te sien en daaroor bly te wees en God te dank. So gesien, stem ons met die skrywer saam in sy sukseshoofstukke. Die tweede helfte van die boek bevat die ander kant van die werk- likheid waarin ons leef. Dit is hoofstukke waarin ’n gebroke wêreld sonder einde oor ons gaan. Hoe nou gemaak? Hier wil die skrywer ons leer om steeds ons pad met God in blydskap te loop. Ook in en uit teëspoede, teleurstellings en vrese word blydskap vir die kinders van God gebore. Ons moet aanhou en God se hand bly vashou, want God hou ons hand vas. Ons moet op die Here bly wag en die eindbestemming van ons lewe as gelowiges, in Christus deur die Heilige Gees, bly sien. Ek wil die skrywer gelukwens met ’n baie nugter, teologies-gebalan- seerde publikasie. Die skryfstyl is sprankelend, byderwets en vol humor. ’n Genot om te lees! Hier en daar is Skrifverwysings effens meer op (woord)klank af, as werklik kontekstueel verantwoord. Dit is altyd ’n probleem wanneer die tema reeds vasstaan en ’n gepaste Skrifdeel daarna gevind In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 205 Resensies / Reviews moet word. Daarom ook die aanwending van verskillende vertalings van die Bybel om (woord)ruimte vir die skrywer te skep. moet word. Daarom ook die aanwending van verskillende vertalings van die Bybel om (woord)ruimte vir die skrywer te skep. Hierdie publikasie word heelhartig aanbeveel vir jonk en oud, leraars, onderwysers, kategete en veral gesinne. Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. 159 p. Prys: R99,95. ISBN: 978 07963 748 4. 45) noem en die wyse hoe leser hiervan opval. Die s instelling op die Gereformee die geskiedskrywing nog aan Loubser, Sielie. 2000. Do depressielyer. Vereenigi 109 p. Prys: R69,9 Resensent: G. Pretorius Kliniese sielku Eintlik is elke mens ’n jou oopblaai op ’n ple nie. Die metafoor uit hierdie aan ervaar in die worsteling me vaar dat depressie ’n alleen oogpunt daarna kyk, kan ons alleen-siekte nie, omdat dit n die wêreld en mense om h gevolg dat dié wat die naast onkunde, ook terugtrek en i h di t primêre bronne en om jou nie altyd net te oor ’n bepaalde persoon of gebeurtenis ges is egter nie altyd so geredelik beskikbaar heelwat speurwerk om dit in persoonlike en spoor. Die dagboek van Dirk Postma, wa Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika bewa publikasie geredelik beskikbaar gemaak vir akademikus wat ’n belangstelling het in kerk Hoewel ’n vertaling, het Vergeer tog daarin segswyse te behou en waar daar noodge word, is dit in voetnote verantwoord. Die g werk is dat ’n mens insig kry in die persoon ’n groot rol gespeel het in die Suid-Afrikaa is veral sy siening van “Christelike vroomhe p. 45) noem en die wyse hoe sy eie lewe da leser hiervan opval. Die stempel wat hy instelling op die Gereformeerde Kerk afgedr die geskiedskrywing nog aandag verdien. Loubser, Sielie. 2000. Donkerbos verdw depressielyer. Vereeniging: Christelike U 109 p. Prys: R69,95. ISBN: 973-1 Resensent: G. Pretorius Kliniese sielkundige, Pretoria Eintlik is elke mens ’n geslote boek, as jou oopblaai op ’n plek en dit vir jou aa nie. Die metafoor uit hierdie aanhaling beskryf d ervaar in die worsteling met depressie. Da vaar dat depressie ’n alleen-siekte is. As o oogpunt daarna kyk, kan ons dit so beskryf. alleen-siekte nie, omdat dit nie net die perso di ê ld h ll l t t t primêre bronne en om jou nie altyd net te verlaat op dit wat ander oor ’n bepaalde persoon of gebeurtenis gesê het nie. Hierdie bronne is egter nie altyd so geredelik beskikbaar nie en dit verg dikwels heelwat speurwerk om dit in persoonlike en openbare argiewe op te spoor. Die dagboek van Dirk Postma, wat in die argief van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika bewaar word, is met hierdie publikasie geredelik beskikbaar gemaak vir navorsers en vir die nie- akademikus wat ’n belangstelling het in kerkgeskiedenis. Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. 159 p. Prys: R99,95. ISBN: 978 07963 748 4. Dit is ’n boek wat God op ’n vars en betroubare wyse aan ons openbaar en ons leer hoe om ons eie pad met Hom in blydskap te stap. Vergeer, Wim & Du Plooy, Jana. 2008. Dagboek van Dirk Postma. Krugersdorp: Wes Rand Office Services. 186 p. Prys: R120,00. ISBN: 978-0-620-41227-8. Resensent: P.H. Fick Departement Kerkwetenskappe, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Resensent: P.H. Fick Departement Kerkwetenskappe, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Dirk Postma is in 1858 deur die Christelik Afgeskeie Kerk in Nederland na Transvaal gestuur as hulp vir die “stamgenote” wat ’n groot tekort gehad het aan predikante. Uiteindelik neem hy leiding met die stigting van die Gereformeerde Kerk wat in Februarie 1859 van die Hervormde Kerk afskei en word ook die eerste predikant daarvan. Vanaf 21 Maart (toe hy van sy gemeente in Zwolle, Neder- land, afskeid neem) tot 5 Julie 1890 (vyf maande voor sy dood) het hy dagboek gehou van die belangrikste momente in sy lewe. Hierdie dagboek bied, in die woorde van die outeurs, ’n besondere per- soonlike perspektief op die omstandighede en gebeure wat tot die stigting van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika gelei het. Dit bied ook ’n interessante insig in sy persoonlike lewe, die lewe en politiek in die Boererepublieke en die verdere uitbreiding van die Gerefor- meerde Kerk. Benewens ’n Afrikaanse vertaling van hierdie dagboek, word die boek ingelei deur die lewensgeskiedenis van Postma voor sy koms na Suid-Afrika, ’n voëlvlug oor die algemene kerkgeskiedenis en ’n oorsig oor die kerklike omstandighede in Suid-Afrika tot 1858. Die dagboek word verlewendig en verryk met kerk- en kultuurhistoriese rubrieke wat van deeglike navorsing getuig. Daar word ook op ’n sinvolle manier en ruimskoots gebruik gemaak van illustrasies, hoewel net in swart en wit en ongelukkig nie altyd baie duidelik afge- druk nie. Akademici wat hulle met geskiedenis en kerkgeskiedenis besig hou, besef die besondere waarde daarvan om gebruik te maak van In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 206 Resensies / Reviews primêre bronne en om jou n oor ’n bepaalde persoon of g is egter nie altyd so gered heelwat speurwerk om dit in spoor. Die dagboek van D Gereformeerde Kerke in S publikasie geredelik beskikb akademikus wat ’n belangste Hoewel ’n vertaling, het Ver segswyse te behou en wa word, is dit in voetnote vera werk is dat ’n mens insig kry ’n groot rol gespeel het in d is veral sy siening van “Chr p. Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. 159 p. Prys: R99,95. ISBN: 978 07963 748 4. Hoewel ’n vertaling, het Vergeer tog daarin geslaag om Postma se segswyse te behou en waar daar noodgedwonge afgewyk moes word, is dit in voetnote verantwoord. Die grootste wins van hierdie werk is dat ’n mens insig kry in die persoonlike lewe van ’n man wat ’n groot rol gespeel het in die Suid-Afrikaanse kerkgeskiedenis. Dit is veral sy siening van “Christelike vroomheid”, soos hy dit self (op p. 45) noem en die wyse hoe sy eie lewe daarvan getuig het, wat die leser hiervan opval. Die stempel wat hy vanuit hierdie lewens- instelling op die Gereformeerde Kerk afgedruk het, is ’n aspek wat in die geskiedskrywing nog aandag verdien. Loubser, Sielie. 2000. Donkerbos verdwaal: belydenis van ’n depressielyer. Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy. 109 p. Prys: R69,95. ISBN: 973-1-86829-610-1. Resensent: G. Pretorius Kliniese sielkundige, Pretoria Eintlik is elke mens ’n geslote boek, as hy nie self dit vir jou oopblaai op ’n plek en dit vir jou aangee om te lees nie. Die metafoor uit hierdie aanhaling beskryf die effek wat albei partye ervaar in die worsteling met depressie. Daar word algemeen aan- vaar dat depressie ’n alleen-siekte is. As ons vanuit ’n subjektiewe oogpunt daarna kyk, kan ons dit so beskryf. Depressie is egter nie ’n alleen-siekte nie, omdat dit nie net die persoon wat daaronder ly van die wêreld en mense om hulle laat terugtrek nie. Dit het ook tot gevolg dat dié wat die naaste aan hulle leef uit onbegrip en soms, uit onkunde, ook terugtrek en nie weet hoe om met die depressiewe persoon in verhouding te tree nie. Die waarde van Donkerbos verdwaal lê juis in hierdie ervaring van ander wat met die depres- siewe persoon saamleef: dit gee stem aan die ervaring van ’n depressiewe persoon en wys vir die “buitestander” iets van die worstelstryd waarin so baie mense vasgevang leef. In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 207 Resensies / Reviews Sielie Loubser slaag goed daarin om in mooi Afrikaans iets van haar eie ervaring van depressie en dié van ander uit te druk. Die boek is nie opgedeel in tradisionele hoofstukke nie, maar in kort stories of grepe uit haar ervaring en pad met depressie. Die stories poog nie om verklarings te soek vir depressie nie, maar beskryf eerder die proses waardeur mense met depressie worstel. Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. 159 p. Prys: R99,95. ISBN: 978 07963 748 4. Die verhaal begin met die aanvang van haar eie pad met depressie en hoe sy besig is om in die bos in te gaan. Sy verweef haar herinnerings van ander wat haar pad gekruis het en ook verdwaal geraak het en nie weer hulle pad kon terugvind nie, met haar eie reis. Die verhaal eindig waar sy wel haar pad uit die bos kry. Dit het egter ’n wilsbesluit van haar kant gekos om dit weer te kon vind. Die aanvaarding en empatie van ander wat met wysheid en deernis in die proses langs haar kom staan het (gewoonlik dié wat ook deur soortgelyke worsteling gegaan het) tesame met haar keuse om na God te draai in haar soeke na heling, help haar om uiteindelik uit die bos te ontsnap. Die verhaal is goed geskryf. Loubser beïndruk met haar keurige taalgebruik en die manier waarop sy poësie en beeldspraak gebruik om fynere nuanses vas te vang. Daar is al so baie oor depressie geskryf en gesê dat dit ’n mens laat wonder of nog iemand iets kan sê wat nog nie gesê is nie. Die outeur kry dit egter reg om haar belewenis in Afrikaans te beskryf en dit maak die boek uniek. Alhoewel elke depressielyer se ervaring uniek is, sal baie daarby kan baat deur die boek te lees, omdat dit sekere “waarhede” bevat waarmee die meeste depressielyers sal kan identifiseer. Die belewenis om nie kans te sien vir enigiets nie, selfs nie eens die kleinste takie nie, is een van die algemene simptome wat met depressie gepaard gaan. Daarmee saam ook die gevoel van angs en skaamte dat hulle weet iets is fout, maar nie wil hê ander moet dit raaksien nie. Twee soorte gehore behoort aanklank te vind by die boek en mag baat vind by die lees daarvan: diegene wat self aan depressie ly en diegene wat insig nodig het om te verstaan waardeur die depressie- lyer gaan. Die buitestander sal nie noodwendig identifiseer met die gevoelens of belewenis nie, maar wel ’n mate van insig kan kry en miskien ook wysheid om te verstaan dat dit nie altyd net ’n “keuse” is, soos baie dink nie. Ondersteuning, begrip en deernis wat lei tot aksie, hetsy deur te praat of fisies dinge te doen wat binne die persoon se vermoë is, is uiters belangrik. Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. 159 p. Prys: R99,95. ISBN: 978 07963 748 4. Een van die aspekte wat verlore gaan in die depressiewe persoon se leefwêreld is die In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 208 Resensies / Reviews vermoë om betekenis en oorwinning te vind in die klein takies. Om te kan koffie maak, om net self ’n klein blommerangskikking aan- mekaar te slaan, of selfs op eie stoom te gaan stap, is belangrik omdat dit die persoon “normaal” laat voel. Depressielyers sal kan put uit Loubser se wysheid en kan identi- fiseer met die pyn en gevoel van onvermoë om uit die bos uit te kom. Die aanmoediging is wat haar laat besluit het om die depressie vierkantig in die oë te kyk en daardeur te worstel. Hierdie aspek is uiters belangrik. Depressie neem ’n persoon se “wil” weg. Alhoewel ’n mens verskeie soorte depressie kry, is dit belangrik dat die de- pressielyer sy/haar “wil-om-te-wil” sal ontwikkel en poog om maniere te kry om dit te versterk. Depressie is ongelukkig onvoorspelbaar en die uitkoms nie nood- wendig bemoedigend of positief nie. ’n Mens kan nie depressie se oorsake of verloop veralgemeen nie. Loubser poog juis om dít te benadruk deur ook ander se verhale te beskryf wat nie ’n gelukkige einde gehad het nie. Die verhaal beskryf ook nie elke “tipe” depressie wat daar is nie. Wat waardevol is, is die manier waarop die verhaal ’n einde het wat die suggestie laat dat daar wel hoop vir depressielyers is. Alhoewel baie depressielyers ’n uitweg vind, is daar ook dié wat nie deur die depressie kan werk nie. Ander masker weer hulle lyding vir baie jare en dit lyk asof dit goed gaan, terwyl hulle elke dag bietjie vir bietjie sterf. Sielie Loubser vat die reaksie van ander mense mooi vas. Depres- sie immobiliseer nie net die depressielyer self nie, maar ook diegene rondom hulle. Dit is gewoonlik vir mense wat nie daarmee worstel of self daardeur gegaan het nie baie moeilik om te verstaan wat depressie aan iemand doen. Sy kry dit mooi reg om ook vir familie en vriende te wys hoe moeilik dit is vir die depressielyer om vanuit die bos met ander te kan assosieer. Die boek behoort daarom vir vriende en familie van depressielyers insig te gee in die subjektiewe ervaring van die leefwêreld van die depressielyer. ’n Ander belangrike aspek wat die boek aanraak, is die angs wat baie depressielyers beleef. Von Hörsten, Hein. 2008. Pad van die lewe. Wellington: Lux Verbi.BM. 159 p. Prys: R99,95. ISBN: 978 07963 748 4. Tradisionele beskouings van depressie sluit nie angs as meegaande toestand in nie, maar as aparte, bykomende “siekte”. My ervaring is egter dat angs ’n integrale deel van die belewenis van depressie is en dat dit nie as apart of losstaande gesien kan word nie, maar eerder bydraend daartoe. Die boek beskryf ook hierdie belewenis baie duidelik deurdat een van In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 209 Resensies / Reviews die outeur se karaktereienskappe in spreektaal as “perfeksionisties” of iemand met “hoë standaarde” beskryf kan word. Haar angs spruit uit hierdie beskouing van haarself, maar ook hoedat ander daartoe bydra deur byna met onvergifnis van haar te verwag om die rol van predikantsvrou perfek te speel. Dit, gekoppel met haar eie karakter, is ’n resep vir verdere angs wat ook weer die depressie “aanhelp”. Wat dit egter verder kompliseer, is dat iemand met depressie nie die gevoelens behoort te vermy nie, maar dit eerder direk moet hanteer en terselfdertyd nie toelaat dat dit hom/haar passief maak nie. Die enigste pad is “deur die bos”. In die Skriflig 43(1) 2009:187-210 210

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/220/116

Afrikaans

In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 1 of 10 Original Research Original Research Page 1 of 10 Reformatoriese toetrede tot die derde golf van bydraes oor die Triniteit Letham (2004:5–6) haal ook vir Colin Gunton aan wat beweer dat die neiging tot modalisme aan die wortel van die ateïsme en agnostisisme lê wat die Westerse kerk konfronteer. Intussen was daar ‘n sogenaamde Trinitariese renaissance, ook genoem oplewing (vgl. Vanhoozer 2014:31), wat in die twintigste eeu plaasgevind het en bepaalde antwoorde hierop begin gee het. Dit het daartoe gelei dat iemand soos Stanley Grenz (2004:1–5) die bydraes rondom die leer van die Drie-eenheid kon beskou as waarskynlik van die verreikendste vir die teologie in hierdie tydperk. Dit bring reeds die tweede uitdaging na vore wat in besondere sin op ons tyd gerig is. Wat is gereformeerdes se bydrae vandag in hierdie verband? Venter (2011:6–7) wys byvoorbeeld aan die hand van Van den Brink en Van Erp daarop dat daar, met uitsondering van Noordmans, ’n opvallende afwesigheid van produksie oor die Triniteit in Nederland in die twintigste en een-en-twintigste eeu was. Intussen het die produksie in Suid Afrika nie agterweë gebly nie, en Ernst Conradie (2019) het onlangs ’n handige oorsig oor geleerde bydraes oor die Triniteit in Suid-Afrika gegee. Hierdie artikel tree die beweging tegemoet deur eerstens kenmerkende aksente in die oplewing te beskryf. Daarna word voorlopige kritiese opmerkings gemaak. In die volgende afdeling word daar opsommend na twee reformatoriese teoloë gekyk wat vanuit die tradisie vernuwende antwoorde op die uitdagings begin ontwikkel het. Ten slotte word ’n paar gevolgtrekkings asook enkele voorstelle gemaak vir verdere ondersoek. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Note: Special Collection: Impact of Reformed Theology. Reformatoriese toetrede tot die derde golf van bydraes oor die Triniteit A reformational entry into the third wave of contributions on the Trinity: There has been a so called renaissance in theological studies on the Trinity in the last century. The basic outlines of many of these contributions have been pointed out as revisionist projects that are very much in line with postmodern critiques of rationality and hierarchy. This study gave an initial response by providing leading names who are critical of the revisionist proposals and who are doing important work in various areas regarding the Trinity. Some points of contention between the classical view and the personalist view of the Trinity have been pointed out in the process. These critical contributions show the importance and vibrancy of a third wave of publications on the Trinity and they advocate for a deeper appreciation of ressourcement theology. In line with these retrievement projects, two reformed theologians’ recent work have been summarised in order to give an idea of the stimulating contributions that can come from the reformed base and the classical view in conversation with the personalist view. Some suggestions have also been given at the end on important aspects such as the simplicity of God that need further investigation. Some possible political implications of the classical view have also been pointed out. This whole discussion could contribute to a more definite debate on methodology and metaphysical considerations as well as the role of correlation theology in the so called personalist and social approaches to the doctrine of the Trinity. It could also provide new energy for a resurgence of ressourcement theology and retrievement projects regarding the doctrine of the Trinity among theologians in the reformed tradition in South Africa. Corresponding author: Cornelius A. Swanepoel, [email protected] Keywords: Retrievement theology; Correlation theology; Classical theism; Resourcement; Retrievement; Simplicity; Impassibility; Trinitarian. Copyright: © 2020. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. is licensed under the Creative Commons Attribution License. Inleiding Die gereformeerde teologie behoort in die leer van die Triniteit vandag ten minste twee uitdagings te hanteer. Die meer algemene uitdaging gaan daaroor dat gerekende reformerende teoloë soos Robert Letham (2004:5–6) daarop kan wys dat die meeste Westerse Christene praktiese modaliste is. Kenmerkende aksente van die oplewing: Venter se beskrywing Vervolgens gee Venter (2011:4–5) dan vyf waardevolle punte van interaksie wanneer hy die belangrikste beklemtonings van die oplewing in die trinitariese teologie identifiseer. Eerste op sy lys is ’n ekumeniese begeerte om geloof in die Drie-eenheid as die hart van die geloof te rehabiliteer. Later verwys hy na Barth as voorbeeld en verduidelik dat ons hier met ’n verstaansraamwerk te make het waaruit die hele teologie benader behoort te word. Venter se vyfde punt het met wyle Catherine LaCugna (1952– 1997) se programmatiese stelling te make, naamlik dat die leer van die Drie-eenheid uiteindelik ‘n praktiese leerstelling is met radikale gevolge vir die Christelike lewe. Verwysend na die feesbundel aan Moltmann in 2006 as voorbeeld, stel Venter (2011) dit soos volg: [T]he doctrine of the Trinity is a ‘heuristic framework’ … or a ‘regulative framework’ … for thinking about God, the world, history and humanity. This conviction, shared among a vast array of theologians across the ecumenical spectrum, has become the stimulus for revisioning almost all doctrines and contemporary challenges. Trinitarian anthropologies and ecclesiologies are found; proposals proliferate for thinking Trinitarianly on the problem of the one and the many, social life, gender relations and world religions. (p. 6) Venter se tweede en derde punte van interaksie sluit eintlik baie nou by mekaar aan. Die beklemtoning wat hy in die herlewing van die teologie oor die Triniteit vind, het te make met die doelbewuste hersentrering wat rondom die ekonomie van verlossing in die lewe, sterwe en opstanding van Christus plaasgevind het. Dit beteken dat die verlossingsekonomie die grondslag van alle kennis van God is. Dit gaan daaroor dat die identiteit van God in die Christelike gesprek nie los van of agterom die konkrete heilsdade van Christus en die Gees in die geskiedenis benader behoort te word nie en alle spekulasie so ver moontlik vermy moet word. Dit sluit aan by sy derde punt en het te make met Karl Rahner se bekende ‘reël’ dat die ekonomiese Drie-eenheid inderdaad die immanente Drie-eenheid is en mutatis mutandis dat die immanente Drie-eenheid ook die ekonomiese Drie-eenheid is. Volgens Venter (2011) is dit ’n definiërende vraag wat die res van die debat fundamenteel beïnvloed. Venter (2011:6) se laaste toepassings oor geslagtelikheid en wêreldgodsdienste laat egter ook die vraag ontstaan, naamlik watter vaarwaters hiermee betree word en of daar moontlik te krities met die verlede en te kritiekloos met die hede omgegaan word. Kenmerkende aksente van die oplewing: Venter se beskrywing ‘n blote kommunitariese begrip voorgehou word. Venter vind veral die begrip ‘ruimte’ (space) by Moltmann boeiend in sy latere geskrifte waar elke persoon ‘n leefruimte vir die ander is en het dit dan ook elders kreatief en boeiend op stedelike ruimtes toegepas (vgl. Venter 2006). Vir Venter is hierdie sosiale begrip van die Drie-eenheid niks anders nie as ‘n eksegese van die Johannese belydenis dat God liefde is. Dit maak volgens hom deel uit van die grammatika van persoonskap, verhouding, gemeenskap en wederkerigheid. ‘n blote kommunitariese begrip voorgehou word. Venter vind veral die begrip ‘ruimte’ (space) by Moltmann boeiend in sy latere geskrifte waar elke persoon ‘n leefruimte vir die ander is en het dit dan ook elders kreatief en boeiend op stedelike ruimtes toegepas (vgl. Venter 2006). Vir Venter is hierdie sosiale begrip van die Drie-eenheid niks anders nie as ‘n eksegese van die Johannese belydenis dat God liefde is. Dit maak volgens hom deel uit van die grammatika van persoonskap, verhouding, gemeenskap en wederkerigheid. Vir ’n gedetailleerde bespreking van die oplewing in bydraes oor die Triniteit, kan die werke van Letham (2004), Grenz (2004) en Kärkkäinen (2007) geraadpleeg word. Hier word gebruik gemaak van die opsommende werk van Rian Venter (2011) se intreerede by die Universiteit van die Vrystaat. Venter sit die belangrikste kenmerke van die oplewing handig uiteen en maak die opspraakwekkende stelling dat die ontevredenheid met die klassieke teïsme wyd aanwesig is. Dit gaan hierin veral oor die Hellenistiese oriëntasie, die monargiese en hiërargiese strukturering, asook die gebrek aan patos (impassiblity) wat volgens Venter (2011), in die klassieke weergawes van die Triniteit na vore tree. Venter stel dat dit vir ‘n beduidende aantal geleerdes onhoudbaar geword het - intellektueel, maar ook Bybels gesproke. Hy stel verder dat die verskuiwing in denkwyses vanaf substansialistiese na relasionele metafisika, ‘n diepgaande invloed op die Christelike Godsleer het. Venter (2011:6) maak dan hieroor ‘n verdere insiggewende stelling, naamlik dat die wending na verhoudings meestal ook met ‘n draai na patos gepaard gegaan het. Dit beteken, sê Venter, dat die logika van liefde dit onmoontlik maak om nie aangeraak te wees nie. Die terme waarmee hy God en gemeenskap wil beskryf is treffend: vrugbaarheid, begiftiging, ‘ek-stasis’, ruimte-maak, gasvryheid, vrygewigheid, en patos. Dit klink indrukwekkend en gereformeerde teoloë wat aan die besinnings oor die Triniteit wil deelneem, sal deeglik hieroor rekenskap moet gee. Inleiding Die gereformeerde teologie behoort in die leer van die Triniteit vandag ten minste twee uitdagings te hanteer. Die meer algemene uitdaging gaan daaroor dat gerekende reformerende teoloë soos Robert Letham (2004:5–6) daarop kan wys dat die meeste Westerse Christene praktiese modaliste is. Letham (2004:5–6) haal ook vir Colin Gunton aan wat beweer dat die neiging tot modalisme aan die wortel van die ateïsme en agnostisisme lê wat die Westerse kerk konfronteer. Intussen was daar ‘n sogenaamde Trinitariese renaissance, ook genoem oplewing (vgl. Vanhoozer 2014:31), wat in die twintigste eeu plaasgevind het en bepaalde antwoorde hierop begin gee het. Dit het daartoe gelei dat iemand soos Stanley Grenz (2004:1–5) die bydraes rondom die leer van die Drie-eenheid kon beskou as waarskynlik van die verreikendste vir die teologie in hierdie tydperk. Dit bring reeds die tweede uitdaging na vore wat in besondere sin op ons tyd gerig is. Wat is gereformeerdes se bydrae vandag in hierdie verband? Venter (2011:6–7) wys byvoorbeeld aan die hand van Van den Brink en Van Erp daarop dat daar, met uitsondering van Noordmans, ’n opvallende afwesigheid van produksie oor die Triniteit in Nederland in die twintigste en een-en-twintigste eeu was. Intussen het die produksie in Suid Afrika nie agterweë gebly nie, en Ernst Conradie (2019) het onlangs ’n handige oorsig oor geleerde bydraes oor die Triniteit in Suid-Afrika gegee. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Hierdie artikel tree die beweging tegemoet deur eerstens kenmerkende aksente in die oplewing te beskryf. Daarna word voorlopige kritiese opmerkings gemaak. In die volgende afdeling word daar opsommend na twee reformatoriese teoloë gekyk wat vanuit die tradisie vernuwende antwoorde op die uitdagings begin ontwikkel het. Ten slotte word ’n paar gevolgtrekkings asook enkele voorstelle gemaak vir verdere ondersoek. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Note: Special Collection: Impact of Reformed Theology. Open Access http://www.indieskriflig.org.za Page 2 of 10 Original Research Kritiese opmerkings oor die oplewing Bogenoemde voorstelle tot hersiening en herbeskrywing moet eers duidelik kan aantoon dat die neigings van die dag  nie maar net ingelees en teruggelees word in die teologie  nie. Dit roep natuurlik reeds die hele onderskeid tussen korrelasie-teologie en herwinningsteologie na vore. Korrelasie-teologie is volgens die reformatoriese filosoof, J.K.A. Smith (2004:35), daarop ingestel om ’n proses tussen teks en konteks te bemiddel, maar op so ’n wyse dat ’n neutrale ruimte van kennis tussen teks en konteks dikwels onkrities veronderstel word en waarin daar te maklik naïef in filosofiese en politieke water van die dag geswem word. Die  teologie word op hierdie wyse net bolangs met die konteks gekorreleer en, bewus of onbewus, selfs in terme van die raamwerke daarvan uitgedruk (vgl. ook Strauss 2002). J.K.A. Smith verwys spesifiek na Milbank as verteenwoordiger van ’n post-sekulêre teologie wat hierdie benadering grondig bevraagteken. Milbank ([1990] 2006:208) wys in hierdie verband daarop dat formele ortodoksie in ’n korrelasie- benadering dalk nog in naam aanvaar word, maar dat dit eintlik maar neig om ’n dowwe glos op regulerende Kantiaanse etiek te wees met ’n ietwat eklektiese, dog basies Marxistiese sosiale teorie in die onderbou daarvan. Dit is ook die leemte in Conradie (2019) se onlangse voorraadopname en beoordeling van geleerde bydraes insake die Triniteit in Suid-Afrika. Conradie gee in sy artikel uiteindelik ’n treffende skema van hoe om sin te maak van die ontologiese en ekonomiese Drie-eenheid en die toepassings wat daaruit spruit. Sy oogmerk is om sodoende aan te toon hoe die sogenaamde renaissance in trinitariese denke nog steeds nie genoegsame antwoorde hiervoor bied nie. Conradie doen dit op stimulerende wyse vanuit ’n belangrike bydrae van die bekende reformatoriese teoloog, Arnold van Ruler, maar sy opmerkings aan die einde stem nie heeltemal ooreen met die  skynbare pluralisme en perspektivisme waarmee hy begin en wat hy blykbaar met sy treffende einde wil versoen nie. Hierdie spanning tussen die begin en einde van sy betoog  kan teruggevoer word na die feit dat hy nie die basiese  onderskeiding tussen ‘n teologie van korrelasie en herwinning op gepaste wyse aan die orde stel nie. Conradie toon tekens daarvan dat hy, soos N.P. Kritiese opmerkings oor die oplewing van Wyk Louw (1986) dit binne ander konteks gestel het, vanuit die tradisie teologie wil beoefen, en sy sterk appèl op Van Ruler om sy saak te  begrond wys in hierdie rigting.1 Die begin van sy artikel  laat  blyk egter dat Conradie (2019) se opmerkings steeds gekompromitteer bly deur korrelasie-aannames en daarom is sy beklaging dat daar ’n gebrek aan konsensus is, in werklikheid ironies. Dit is egter presies die genoemde onderskeid tussen herwinningsteologie en korrelasie- teologie wat sy treffende voorspraak sou steun en groter stu-krag daaraan sou kon verleen. Dit is ook hierdie aksent wat vir lank eie was aan die Potchefstroomse opleiding en wat belangrik is om mee te neem in die toekoms. Om een verdere voorbeeld van korrelasie-tendense te gee: Venter (2010:571) verwys in sy indrukwekkende navorsing Die reformatoriese filosoof, Danie Strauss (1991:39–41), het in hierdie verband reeds lankal die gevaar van ’n tipe teo-ontologie aangetoon wat filosofiese konsepte in die Triniteit inlees en van daar weer teruglees in die werklikheid. Hiervan moet deeglik rekenskap gegee word. Hierdie artikel tree nie in diepte met hierdie filosofiese veronderstellings in gesprek nie, maar hou wel rekening met die moontlikheid van hierdie tipe projeksie, ook in eie arbeid. Dit gee wel ’n eerste paar treë waar vernuwing eerder vanuit die tradisie benader word, terwyl die funksie van filosofiese en politieke metatekste in gedagte gehou word. Hier word daarom saam met Allen en Swain (2015) van die standpunt uitgegaan dat die benadering van herwinning en vernuwing vanuit die tradisie gewoon net ’n beter natuurlike ruimte vir die gereformeerd-katolieke tradisie is. Daar word ook by die handige kartering van J.K.A. Smith (2204:34–35) aangesluit wat ’n duidelike alternatiewe weg vir die reformatoriese teologie eien as dié van korrelasie-teologie. Dit beteken nie dat die reformatoriese teologie nie baie medestanders en medestryders hieroor uit ander tradisies kan vind nie (vgl. Allen & Swain 2015: 1–16; 155–162). Dit beteken wel dat die reformatoriese teologie ook nou prinsipieel oor vernuwing vanuit die tradisie standpunt behoort in te neem. Indien hierdie feesvierings getrou wil wees aan die afgelope 150 jaar, terwyl daar ook op die skouers hiervan dankbaar, krities en vernuwend voortgebou word, sal dit nie anders kan as om hieroor die basuin duidelik te laat hoor nie. 1.Louw (1986:433e.v.) het treffend gestel dat ons nie bloot los van die tradisie of in die tradisie moet werksaam wees nie, maar eerder vanuit die tradisie. Vir ’n lys van publikasies oor die onderwerp van herwinning (retrievement/retrieval) kan Peterson (2016:4, voetnoot 3) geraadpleeg word. Kenmerkende aksente van die oplewing: Venter se beskrywing Alcade is van mening dat Polkinghorne met ’n matige vorm van ekstrinsesisme (veruitwendiging of eksternalisme) in sy benadering werk en dat dit daartoe lei dat hy van meet af aan gemotiveer word deur opvattings van neutrale feite en metodologie waarin daar nie deurgaans met die wetenskap – in samehang met die teologie en die metafisika – rekening gehou word nie: ‘Because science, metaphysics, and theology are inherently related, this mild extrinsicism is ultimately untenable.’ Opvattings van die Triniteit kan dus maklik gebruik word om die eeue-oue vraag na die verband van eenheid en veelheid onder woorde te bring, maar steeds meer in verband staan met bolangse en tendensieuse integrasie en projeksie. Kenmerkende aksente van die oplewing: Venter se beskrywing Die rede is dat Venter se beskrywings en toepassings duidelik in die tradisie van ’n omvattende hersiening (‘revisioning almost all doctrines’) staan. Agt jaar later gee Venter (2019) wel blyke daarvan dat die beskouing oor hersiening deur kritiese stemme getemper is wat ten gunste van die tradisie opgeklink het, maar in wese word daar steeds sterk aansluiting by ’n relasionele herbeskrywing gevind. Daar is ook ander teoloë in Suid- Afrika wat werklik moeite gedoen het die afgelope tyd om vernuwende bydraes te bied oor die Triniteit. Conradie (2019) se bydrae en onlangse oorsig oor Suid-Afrikaanse bronne is in hierdie opsig van groot waarde. By die herdenking van ’n 150-jarige bestaansjaar van ’n reformatoriese instelling is dit egter gepas om kritiese vrae te vra oor die aard en graad van revisionisme en oor die wyse waarop daar in die nuwe bydraes met die tradisie omgegaan word. Venter se vierde punt hou veral met die genoemde metafisiese Verskuiwing verband wat van substansie na relasie plaasgevind het. Met verwysing na die werk van die Oosters-Ortodokse teoloog, John Zizioulas, neem Venter sy werk as voorbeeld van ‘n nuwe relasionele ontologie. Die Godheid word op hierdie wyse baie sterker waardeer in terme van persoonskap, verhouding, die ander, en gemeenskap. Ook by Moltmann bespeur Venter dieselfde relasionele fokus op persoon, relasie en perigorese, waar die perigoretiese konsep van persoon as ’n verbetering op http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 3 of 10 Original Research byvoorbeeld onkrities na ’n treffende stelling van Polkinghorne wat stel dat die Triniteit beskou behoort te word as ‘a true Theory of Everything’. Hy beweer dat dit waarskynlik ’n poging is om die praktiese aard van die leerstelling te rehabiliteer en om die publieke relevansie van geloof in God te bevestig. Vergelyk egter in hierdie verband Alcade (2019:loc. 1088–1094 van 6488) se onlangse kritiek op Polkinghorne. Kritiese opmerkings oor die oplewing Sterker gestel, indien hierdie feesvierings meer wil wees as die laaste stuiptrekkings van ’n ou orde wat dalk gedeeltelik goed was, maar nou eintlik verby is, behoort die onderskeid tussen die gereformeerd-katolieke tradisie en die tradisie van korrelasie- teologie as wesenlik geag te word. Om een verdere voorbeeld van korrelasie-tendense te gee: Venter (2010:571) verwys in sy indrukwekkende navorsing As voorbeeld van hoe belangrik hierdie saak van vernuwing vanuit die tradisie is, wat natuurlik heeltemal iets anders as repristinasie impliseer, kan die belangrike werk van Stephen Holmes (2012) as voorbeeld geneem word. Holmes beskou http://www.indieskriflig.org.za Page 4 of 10 Original Research Original Research Page 4 of 10 die hedendaagse hersieningspogings oor die Drie-eenheid as onoortuigend. Volgens Holmes wyk baie briljante hersienings wat gepubliseer is metodologies en materieel af van die ouer tradisie en moet daarom as afwykings eerder as oplewings daarvan getipeer word. Hy kan selfs stel dat die tradisionele leerstuk van die Triniteit so misverstaan en verdraai word dat dit onherkenbaar is. Venter (2012) antwoord weliswaar indringend op ’n artikel van Holmes van 2009, maar die meer uitgebreide besinning van Holmes se publikasie van 2012 word, sover vasgestel kon word, nog nie afdoende beantwoord nie. Venter oortuig verder ook nie dat hy Holmes se kritiek op uiteenlopende gevolgtrekkings uit die oplewing van trinitariese denke bevredigend beantwoord nie. Die moontlikheid van onversoenbare uitgangspunte in die ekklesiologieë van Zizioulas en Moltmann, kan byvoorbeeld nie noodwendig bloot as variasie en verskeidenheid van interpretasiemoontlikhede afgemaak word nie. Dit kan ook die vermoede versterk dat die kritiek van bolangse versoening, asook die kritiek van eksternalisme soos deur Alcade hierbo verwoord, verder ondersoek behoort te word. sê, dit is ’n vraag of daar nie ’n hele groep reformatoriese teoloë nodig is om hierdie werk voortreflik te doen nie. Dit sal egter teoloë moet wees wat die bydrae van Potchefstroom se stem oor die jare heen as belangrik ag en daarom ook prinsipieel standpunt téén die korrelasie-teologie en die slegte vorms van postmoderne teologie kan inneem. Hierdie teoloë behoort dit hierteenoor op te neem vír konstruktiewe post-sekulêre teologie en reformatoriese vernuwing vanuit die tradisie sonder om onkrities oor die verlede te wees of in repristinasie te verval. 4.Daar is natuurlik ook ander persone wat reeds stewige implikasies uitgebring het waarby die reformatoriese teologie aansluiting kan vind, soos byvoorbeeld Robert Letham (2004) en Fred Sanders (2004, 2010, 2016). Sanders se belangrike kritiek op Rahner se genoemde reël is belangrik om na te gaan en sy onlangse werk oor ortodokse Trinitariese denke vanuit die Skrif wat rekening hou met die resente navorsing, is een van die standaardwerke vir reformatoriese teoloë vandag. Kritiese opmerkings oor die oplewing Deeglike en geloofsgehoorsame Skrifkennis, ’n skerp oog vir outentieke analogie, ’n sensitiewe oor vir gees en bedoeling en nuanse in kerk sowel as dogmengeskiedenis, fyn aanvoelings vir filosofiese roerings, en doksologiese harte wat dors na die geregtigheid is nodig om die misterieuse Triniteit op gepaste wyse te benader. Dit is wel reeds bemoedigend om te verneem van ’n derde golf besinnings oor die Triniteit wat in swang is en wat bereid is om herwinnend te hersien, ook wanneer dit nodig is om die hersienings te hersien.3 Post-sekulêre teologie wat respekvol en krities kan luister na die verlede asook na die hede, het eenvoudig die roeping om na te gaan of hedendaagse dekonstruerings nie ook gedekonstrueer moet word nie. In hierdie verband bied iemand soos Derrick Peterson (2013) se belangrike resensie van Holmes se werk ook verdere perspektief. Peterson maak aan die hand van Sarah Coakley, gerekende spesialis in die teologie van die Kappadosiërs, melding daarvan dat daar inderdaad reeds van ’n tipe derde golf sprake is wat baie elemente van die trinitariese oplewing grondig bevraagteken. Peterson (2013:102–108) noem in verband met die herwinnende herlees van Augustinus die name van Lewis Ayres, Michel René Barnes, Michael Hanby2 en Rowan Williams. Hy noem die name van Gilles Emery, Matthew Levering, Jean-Pierre Torrell en Karen Kilby in verband met die herwinnende herlees van Thomas Aquinas. Die name van John Milbank en Catherine Pickstock (2002) sou natuurlik hierby gevoeg kon word. Peterson noem ook die name van Thomas Weinandy, Paul Gavrilyuk, Daniel Costello en David Bentley Hart in verband met ’n post- metafisiese interpretasie wat op kritiek oor die gebrek aan patos in sommige ouer weergawes van die Triniteit reageer. Peterson gaan selfs sover om te beweer dat daar baie seker gemaak moet word dat die ‘okkulte’ van die moderne teologie nie die dwaalleer in die kerkgeskiedenis vir die twintigste en een-en-twintigste eeu verteenwoordig nie. Hy wys ook op die woorde van Walter Kasper (vgl. 2012:264) wat gestel het dat die geskiedenis van die moderne denke, vanuit ’n bepaalde hoek beskou, eintlik maar die geskiedenis is van die baie pogings om die leer van die Triniteit te herdefinieer. Hierdie oortuigings van Peterson word verder gevoer in ’n ander artikel waar hy (Peterson 2016:3-36) aanvoer dat die sogenaamde renaissance in trinitariese denke grootliks saamhang met teenreaksie op ’n historiese vertekening van trinitariese denke wat mettertyd posgevat het. Kritiese opmerkings oor die oplewing So ’n projek vereis duidelik ’n omvattende benadering en hier kan slegs gepoog word om inleidende indrukke van die tipe herwinning en kreatiewe vernuwing vanuit die tradisie te gee wat op hierdie weg moontlik is en wat die stem van Potchefstroom vir ’n volgende era voortreflik sou kon uitbou. Vir hierdie doel word hier inleidend op twee name uit die reformatoriese tradisie waarmee ek bekend is gefokus, en wat in die nuwe eeu beduidend en stimulerend oor genoemde onderwerp gepubliseer het.4 3.Die konferensie oor trinitariese ontologieë wat gehou is in Cambridge vanaf 13–15 September 2019, met ’n bundel wat waarskynlik sal verskyn, behoort ook enigsins ’n idee te gee van wat tans vaardig is. 2.Hoewel ek nie naastenby by al hierdie name kon uitkom nie, het ek wel op Hanby (2003) se werk oor Augustinus ingegaan. Hanby se werk is diepsinnig en uiters belangrik vir diegene wat Augustinus teologies wil begryp. Original Research Die  ontbrekende skakel volgens Smith (2002:73), is die leer  dat die Persone van die Drie-eenheid ewig in ‘n verbondsgemeenskap van liefde verenig is. Volgens Smith (2002:73) bied dit die moontlikheid van ‘n wêreldbeskouing waarin die leer van God die fontein is waaruit alle ander waarhede vloei. Dit beteken dan dat die verbondsgemeenskap van die Drie-eenheid die ideale gemeenskap is. Basiese wêreldbeskoulike temas soos wêreld, persoon, taal, liefde, vryheid en wet, sê Smith (2002:73), word in die persoonlike verbondsgemeenskap van Vader, Seun en Gees geïntegreer en verenig. [B]oth a relationship of love and also a structured legal commitment … The contractual aspect of marriage does not detract from its passion, but brings the commitment of love to concrete expression. (p. 49) Vir die doeleindes van hierdie artikel is dit duidelik dat Smith se bydrae daarin geleë is dat die liefde meevoerend op die voorgrond staan, maar tog steeds op verbondsmatige wyse gestruktureer word en dat liefde en wet hiervolgens nie teenstellings van mekaar is nie. Dit is ook duidelik dat ’n gebrek aan patos nie te bespeur is in hierdie verbondsmatige beskrywing nie. Smith (2003:54) reageer op die bekende argument van Catherine LaCugna dat die Griekse en Latynse benaderings tot teologie twee verskillende visies op persoonwees asook ook op die Christelike lewe en die samelewing bied. Smith (2003) suggereer egter via sy gebruik van Kuyper ‘n derde weg, wat ‘n duidelike reformatoriese bydrae tot die trinitariese teologie wil wees: Smith (2003) bou in een van sy kernbeklemtonings voort op Geerhardus Vos se opmerking dat die verbond van verlossing die hoogtepunt van die gereformeerde teologie is, maar hy gebruik die werk van Herman Hoeksema en Abraham Kuyper om hierdie stelling te kritiseer en te verdiep. Volgens Smith (2003:45) styg die gereformeerde teologie op sy teologiese hoogtepunt, soos uiteengesit deur sy beste eksponente, nie hoër as soteriologie nie. Om ‘n beter benadering voor te stel, maak Smith van die insigte van Kuyper en Hoeksema op die volgende manier gebruik: hy het via Hoeksema op die stelling van Kuyper afgekom dat die pactum salutis ‘n nog dieper werklikheid suggereer – die trinitariese verbond in die lewe van die Drie-eenheid self as die ware prototipe van elke verbond. So is die hoogtepunt van die teologie meer as net soteriologie. Original Research [T]he Bible has a lot to say about love that is relevant to our conception of God and the communion of friendship that characterizes the Trinitarian life. The self-denial, humility, seeking of the honour and the glory of the other, commitment and works that characterize biblical love are only some of the important aspects of the covenantal fellowship of Father, Son and Spirit. Indeed it is only when we understand that almost wherever the Bible speaks of love, it speaks of covenant, that we can begin to understand what it means to say that God is love. (p. 46) Smith se vertrekpunt in sy denke oor die Drie-eenheid is die werk van Cornelius van Til. Hy is verbaas oor die verwaarlosing van hierdie gereformeerde teoloog se werk oor die Drie-eenheid. Smith (2002) gee die rede vir sy eie waardering en dit stem eintlik baie ooreen met die eerste oogmerk wat Venter genoem het: [W]hat could be more significant than a view of the Trinity which places the doctrine not only in the centre of the entire theological enterprise, but also every academic and practical discipline, a view of the Trinity which sets forth the triune God as the very heart of the entire Christian worldview? (p. 15) Op hierdie wyse is dit vir Smith (2003:47) moontlik om te sê dat omdat die verbond nou die doel is, dit ook die middel moet wees wat daartoe lei. Smith se gevolgtrekking is dus dat God drie Persone is wat in verbondsliefde verenig is. Daarom is Smith (2003:49) van mening dat die verbondsidee in die gereformeerde teologie hersien moet word aan die hand van Kuyperiaanse lyne. Hy kontrasteer dit spesifiek met die Skotse Presbiteriaanse tradisie wat die verbond beskou as ‘n ooreenkoms tussen die Vader en die Seun oor die verlossing van die uitverkorenes, met die verbond van werke as die primêre een. Smith wil hê dat die trinitariese verbond eerder die belangrikste moet wees. Dit beteken dat die verbond nie eers in gebruik gestel word om die probleem van die mens se sonde op te los nie. In die verbond, sê Smith (2003:51), is die wet die weg van liefde, en is die liefde regverdig en heilig. Hy wys ook daarop dat daar geen ander soort verbond is wat so gereeld en so passievol gebruik word om die verhouding van God met sy mense te beskryf as die huweliksverbond nie. Original Research Indien hierdie verbond bedreig word, sê Smith (2003), word God se jaloesie as ‘n uiterste vorm van patos uitgebeeld. Die huwelik is, soos Hosea aantoon (Smith 2003): Smith (2002:55) wys ook verder daarop dat hy via Van Til die leerstelling van die Drie-eenheid as die uiteindelike antwoord op die probleem van eenheid en veelheid beskou, in die sin dat nóg die veelheid, nóg die eenheid voorkeur in tyd of logika bo die ander geniet. Volgens Van Til moet die eenheid en die veelheid van God gelyktydig as volkome realiteit geld. Hierdie Van Tilliaanse toepassing vanuit die Drie-eenheid is ’n belangrike aspek van Smith se teologie. Hy glo egter dat daar ’n belangrike sin is waarin Van Til se leer nie konkreet genoeg was nie, hoewel hy dit as implisiet in Van Til se benadering beskou. Smith (2002:72) is oortuig dat dit eksplisiet gemaak moet word om sodoende die verband tussen die leerstellings van God, die skepping, die openbaring, die mens en die verlossing duidelik te maak. Die  ontbrekende skakel volgens Smith (2002:73), is die leer  dat die Persone van die Drie-eenheid ewig in ‘n verbondsgemeenskap van liefde verenig is. Volgens Smith (2002:73) bied dit die moontlikheid van ‘n wêreldbeskouing waarin die leer van God die fontein is waaruit alle ander waarhede vloei. Dit beteken dan dat die verbondsgemeenskap van die Drie-eenheid die ideale gemeenskap is. Basiese wêreldbeskoulike temas soos wêreld, persoon, taal, liefde, vryheid en wet, sê Smith (2002:73), word in die persoonlike verbondsgemeenskap van Vader, Seun en Gees geïntegreer en verenig. Smith (2002:55) wys ook verder daarop dat hy via Van Til die leerstelling van die Drie-eenheid as die uiteindelike antwoord op die probleem van eenheid en veelheid beskou, in die sin dat nóg die veelheid, nóg die eenheid voorkeur in tyd of logika bo die ander geniet. Volgens Van Til moet die eenheid en die veelheid van God gelyktydig as volkome realiteit geld. Hierdie Van Tilliaanse toepassing vanuit die Drie-eenheid is ’n belangrike aspek van Smith se teologie. Hy glo egter dat daar ’n belangrike sin is waarin Van Til se leer nie konkreet genoeg was nie, hoewel hy dit as implisiet in Van Til se benadering beskou. Smith (2002:72) is oortuig dat dit eksplisiet gemaak moet word om sodoende die verband tussen die leerstellings van God, die skepping, die openbaring, die mens en die verlossing duidelik te maak. Die bydrae van Ralph A. Smith Ralph Smith is ’n leraar van Mitaka Evangelical Church in Tokyo in Japan. Hy het in drie publikasies (2002; 2003; 2004) gepoog om vernuwing in die waardering van die Drie-eenheid en die verbond aan te moedig. Smith (2002:105) is van mening dat ‘n herlewing van belangstelling in die leer van die Drie- eenheid onder reformatoriese teoloë eintlik moes plaasgevind het lank voor dit in die liberale teologie gebeur het, maar dat dit ongelukkig nie die geval was nie. Smith wys egter ook daarop dat daar darem nie niks gebeur het nie. Hy beskou byvoorbeeld spesifiek Abraham Kuyper en Cornelius van Til se bydraes as vol potensiaal om beduidende uitbouings van die leer van die Drie-eenheid daar te stel. Smith het probeer om in sy drie publikasies verder op hierdie twee teoloë se insigte voort te bou. Daar is dus baie om te delf en te sif, te oorweeg en te beoordeel, te verbeel en te doen, vir die reformatoriese teologie van die een-en-twintigste eeu. Om die waarheid te http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 5 of 10 Original Research Die bydrae van Michael C. Horton Soos Smith, bring ook Michael Horton (2006), die bekende gereformeerde professor by Westminster in Escondido, Kalifornië, die idee van ‘n verbond in verband met die drie- enige God self. In ’n besondere treffende gedeelte toon Horton (2006) aan hoe verlostes deel het aan die verbondsgemeenskap van Vader, Seun en Heilige Gees: God’s very existence is covenantal: Father, Son, and Holy Spirit live in unceasing devotion to each other, reaching outward beyond the Godhead to create a community of creatures serving as a giant analogy of the Godhead’s relationship. Created in the image of the Triune God, we are by nature outgoing, interdependent relationship establishers, finding ourselves in the other, not just in ourselves. Unlike the persons of the Trinity, we at one time did not exist. But when God did decide to create, his decree was not that of a lonely monarch, but of a delighted Father, Son, and Holy Spirit establishing a creaturely, finite analogy of their eternal giving and receiving relationship. We were not just created and then given a covenant; we were created as covenant creatures – partners not in deity, to be sure, but in the drama that was about to unfold in history. (p. 10) ‘n Verdere belangrike bydrae van Horton om van kennis te neem in die evaluering van moderne trinitariese teologie, is die twyfelagtige agtergrond wat hy as die hoofrede vir die oplewing wat plaasgevind het, beskou. Horton (2011:294) noem dat dit Hegel was wat die eerste keer hernude aandag aan die Drie-eenheid gegee het met sy filosofie van ‘gees’ en geskiedenis en dat hy aansienlik uit Joachim van Fiore se trinitariese historisisme en die radikale panteïstiese mistisisme van Meister Eckart en Jakob Böhme geput het. Horton (2011) stel dit soos volg: ‘n Verdere belangrike bydrae van Horton om van kennis te neem in die evaluering van moderne trinitariese teologie, is die twyfelagtige agtergrond wat hy as die hoofrede vir die oplewing wat plaasgevind het, beskou. Horton (2011:294) noem dat dit Hegel was wat die eerste keer hernude aandag aan die Drie-eenheid gegee het met sy filosofie van ‘gees’ en geskiedenis en dat hy aansienlik uit Joachim van Fiore se trinitariese historisisme en die radikale panteïstiese mistisisme van Meister Eckart en Jakob Böhme geput het. Page 6 of 10 Page 6 of 10 duidelikheid te kry oor die leer van die Drie-eenheid. So wil hy tot doksologie en dissipelskap vir die huidige tyd kom. duidelikheid te kry oor die leer van die Drie-eenheid. So wil hy tot doksologie en dissipelskap vir die huidige tyd kom. duidelikheid te kry oor die leer van die Drie-eenheid. So wil hy tot doksologie en dissipelskap vir die huidige tyd kom. abstract. Covenant is also as Jordan shows, community life, and man was created to enter that community life. In this sense, the Reformed view is also Greek, ‘the communion of all in all, all in God, God in all’, but without the confusion that comes from identifying ‘in’ as expressing an ontological relationship. (p. 54) abstract. Covenant is also as Jordan shows, community life, and man was created to enter that community life. In this sense, the Reformed view is also Greek, ‘the communion of all in all, all in God, God in all’, but without the confusion that comes from identifying ‘in’ as expressing an ontological relationship. (p. 54) ‘n Interessante punt in sy bespreking van die Drie-eenheid vir die doeleindes van hierdie artikel, is Horton (2011:288– 294) se ontleding van Calvyn se bydrae tot  trinitariese besinning. Volgens Horton (2011:289), het Calvyn se aandrang dat elke Persoon in die Drie-eenheid ook selfstandig is (autotheos), reeds die weg anderkant die neigings tot subordinasie sowel as modalisme aangewys. Hiervolgens moet ons na Calvyn luister in sy leer van toedeling en van die selfstandigheid van elke Persoon in die Drie-eenheid. Horton (2011) beskou dit as in ooreenstemming met sommige van Zizioulas se beskrywings van die posisie van die Ooste en kan selfs verklaar dat dit identies is aan die Kappadosiërs se konstruksie, soos deur Zizioulas uiteengesit. Horton (2011:292–293) is van mening dat Gunton te ver gegaan het deur te beweer dat Calvyn Augustinus uitdruklik ten gunste van die Ooste verwerp het, maar dink wel dat Calvyn ‘n vooruitgang in die Westerse trinitariese teologie verteenwoordig en dat Calvyn wel die rewolusionêre insig van die Kappadosiërs se behandeling van hipostase erken het. Horton (2011:301) meen selfs dat Gunton en Zizioulas gelyk het in hulle klem op persoon as persoon-in-verhouding teenoor ‘n idee van persoon as verhouding. 5.Horton (2011:273) bring wel hulde aan Douglas Kelly se sistematiese teologie waar hy, volgens Horton, die kwessie van Triniteit en verbond op ’n wonderlike wyse integreer. Page 6 of 10 Horton se herwinning van Calvyn is dus belangrik vir die gesprek met die trinitariërs buite die gereformeerde tradisie en skep selfs die moontlikheid vir oorweging of daar nie via Calvyn reeds ‘n derde weg tussen Oos en Wes moontlik geword het nie. Met die laaste sin se ‘in’ in aanhalingstekens, verwys Smith na ‘n beskrywing van LaCugna wat baie aan die panenteïsme herinner en wat in die postmoderne teologie heersend is. Hy kan egter die oomblik van waarheid hierin akkommodeer, maar ook die struktuur bied om te verseker dat dit verbondsmatig benader en waardeer ​word. Dit is baie betekenisvol dat Smith (2002:73; 2003:46) woorde soos die volgende kan gebruik wat juis vanuit die Drie-eenheid geïntegreer word: persoon, taal, liefde, vryheid, wet, vriendskap, selfverloëning, nederigheid, op soek na die eer en glorie van die ander, en toewyding en werke wat die bybelse liefde kenmerk. Dit versterk die besef dat die verbondsgemeenskap van Vader, Seun en Gees ’n belangrike rol kan speel in vernuwende denke vanuit die tradisie oor die Triniteit. Original Research Smith (2003) sê dan ook waarom dit belangrik is dat die trinitariese verbond in die Drie-eenheid as die hoogste beskou behoort te word – ‘n opmerking wat die potensiaal het om ‘n groot aansluitingspunt te wees by die oplewende gesprek oor trinitariese teologie: [A] doctrine of God as a God who is ‘for us’ but who remains sovereign, a God who is the model of personhood and society in a concrete and definable manner, but who remains transcendent, a God of love who is close to us, but who is no less Lord and King. The covenant among the persons of the Trinity is Latin in the sense that it is a doctrine of three coequal persons in fellowship, but, insofar as covenant is a concrete idea and the details of our covenant obligation are spelled out in scripture, it is never http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Original Research Hiermee bedoel Horton dat die eensydige beklemtoning van eenheid, maar ook van veelheid, van konstansie, maar ook van dinamika, vanuit filosofiese oogpunt reduksionisme tot gevolg kan hê. Dit geld dus net so sterk vir die teologie wat tans neig om al die klem op veelheid en dinamika te plaas. Horton (2011) poog dan uiteindelik om ‘n berekende antwoord te gee op die manier waarop die Bybel ons lei om tussen albei afgronde deur te stuur en rekenskap van die beskuldiging van onaangeraaktheid (impassiblity) in ons Godsbeskouing: God delights in the work of his hands, in our fellowship with him … Yet God needs none of this for his own fulfilment … It is not because God lacks emotion that he loves in freedom, but because he does not lack anything. God does feel, but not as one who depends on the world for his joy. God responds to our sorrows with compassion, to our sin with anger, and to our obedience with delight. Yet he does so as a generous rather than as a needy lover. (pp. 248–249) Horton (2011:299–303) eindig sy bespreking met riglyne vir besinning. Hy herinner eerstens daaraan dat ons gebruik van die woord persoon steeds analogies van aard is; en tweedens dat ‘n nuwe waardering vir Calvyn se beklemtoning van die drie Persone as duidelike selfstandige persone met hulle eie unieke aard, belangrik is. Hy stel dit egter eers pertinent aan die orde nadat hy daarop gewys het dat die Vader, Seun en Heilige Gees nie in hulle Goddelike essensie en eienskappe verskil nie. [W]ithout divine simplicity, the Father, Son, and Holy Spirit potentially could be understood either as three parts of God – in which case each person would ontologically precede the being of God and each would lack something of the fullness of divinity – or as three discrete beings or gods who collectively make up a social unit we call God. The question facing Christians is not merely whether or not we believe that God is one or if the three persons are a divine unity. Rather, the question is at an even deeper level: What sort of oneness and unity should we ascribe to God? According to Herman Bavinck, ‘The oneness of God does not only consist in a unity of singularity ... but also in a unity of simplicity.’ (loc. 2279– 2288 van 6488). Original Research Original Research Page 7 of 10 Page 7 of 10 Dit is hier dan ook gepas om bepaalde voorstelle te maak om die benadering vanuit die tradisie verder te stimuleer. Eerstens moet die grondliggende saak van die simplicitas van God duidelik verreken word, aangesien dit onderliggend aan die debat oor die skynbare gebrek aan patos is. Volgens James Dolezal (2017) is die simplicitas van God wesenlik in die klassieke teïsme. Hy wys daarop dat daar eintlik net twee modelle van Christelike teïsme is wat meeding om die lojaliteit van evangelie-gesinde Christene: Die klassieke Christelike teïsme en die teïstiese mutualisme of personalisme. Laasgenoemde poog om God meer ‘persoonlik’ voor te stel. Dolezal (2017:14) wys ook daarop dat die Nederlandse Geloofsbelydenis en die Westminster Konfessie vanaf die klassieke verstaan uitgaan. Onder die weergawes van pesonalisme, onderskei hy tussen harder en sagter vorms daarvan. Dolezal is egter van mening dat iets fundamenteel prysgegee word in die pogings om God sogenaamd meer ‘persoonlik’ vir mense te maak. Volgens Dolezal (2017:loc. 1143 van 6488) is die enkelvoudige wese van God (simplicitas), wat van niks buite Homself afhanklik is nie, die veronderstelde kontrolerende grammatika van al ons spreke oor God. Dit kan daarom nie prysgegee word nie. Wanneer dit wel prysgegee word, sê Dolezal, beteken dit dat God afhanklik is en dat samestellende modelle van eenheid gebruik kan word om te verduidelik hoe God bestaan as drie Persone. Dit beteken dan dat sulke weergawes nie noodwendig monoteïsties is nie, en dat dit ook triteïsties kan wees (Dolezal 2017): van die filosowe is net so maklik die projeksie van Heraclitus en Hegel, as van Plato en Plotinus. Hiermee bedoel Horton dat die eensydige beklemtoning van eenheid, maar ook van veelheid, van konstansie, maar ook van dinamika, vanuit filosofiese oogpunt reduksionisme tot gevolg kan hê. Dit geld dus net so sterk vir die teologie wat tans neig om al die klem op veelheid en dinamika te plaas. Horton (2011) poog dan uiteindelik om ‘n berekende antwoord te gee op die manier waarop die Bybel ons lei om tussen albei afgronde deur te stuur en rekenskap van die beskuldiging van onaangeraaktheid (impassiblity) in ons Godsbeskouing: van die filosowe is net so maklik die projeksie van Heraclitus en Hegel, as van Plato en Plotinus. Die bydrae van Michael C. Horton Horton (2011) stel dit soos volg: [H]owever it was not so much the historic doctrine itself that interested him, but the use to which it could be put in a speculative ontology of being-as-becoming. Since then, mainline Protestantism, especially since the wake of Karl Barth, has experienced a revival of interest in a Trinitarian theology ... in many respects, contemporary debates in Trinitarian theology reflect the legacy of Barth and Hegel. (p. 294) Dit is egter ’n leemte dat, in soverre ek kon uitvind, Horton in sy vrugbare skryfarbeid nie spesifiek dieper hierop ingaan nie.5 Horton is egter steeds baie waardevol as gevolg van sy kerkgeskiedkundige en apologetiese bydraes aangaande die leer van die Drie-eenheid. Die beste plek om Horton (2011) se trinitariese sienings in oënskou te neem, is waarskynlik sy sistematiese teologie, Christian Faith. Horton (2011) struktureer sy sistematiese teologie in die algemeen volgens die vier treffende oriëntasiepunte van drama, dogma, doksologie en dissipelskap. Dit lei daartoe dat hy ‘n onderwerp begin met ‘n bybels-teologiese ondersoek, waarna hy fokus op die geskiedenis van die kerkstryde om Horton (2011:296) gaan voort om Barth en Moltmann as verteenwoordigers te identifiseer van diegene wat die eenheid óf die veelheid voorop stel in die hedendaagse teologie van die Triniteit. In die geval van Moltmann se ‘trinitariese panenteïsme’ of dan ‘sosiale trinitarisme’ bemerk Horton ‘n Hegeliaanse ontologie. In sy bespreking van die eienskappe van God in sy sistematiese teologie gee Horton (2011:244–253) aandag aan Moltmann se kritiek op die klag van gebrek aan patos in die trinitariese Godsbeskouing van die verlede. Horton (2011:247) se ontleding is skerp: die god Horton (2011:296) gaan voort om Barth en Moltmann as verteenwoordigers te identifiseer van diegene wat die eenheid óf die veelheid voorop stel in die hedendaagse teologie van die Triniteit. In die geval van Moltmann se ‘trinitariese panenteïsme’ of dan ‘sosiale trinitarisme’ bemerk Horton ‘n Hegeliaanse ontologie. In sy bespreking van die eienskappe van God in sy sistematiese teologie gee Horton (2011:244–253) aandag aan Moltmann se kritiek op die klag van gebrek aan patos in die trinitariese Godsbeskouing van die verlede. Horton (2011:247) se ontleding is skerp: die god http://www.indieskriflig.org.za http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Gevolgtrekking en enkele voorstelle Daar is natuurlik altyd van wederkerigheid sprake, maar dit gaan hier oor die bewustelike uitgangspunt. Dit is ook wat Canlis in die oog het. In haar benadering gaan dit daaroor om die dieptes van koinonia in die Triniteit vanuit Skrif en tradisie te beproef as ’n outentieke antwoord op moderne vervreemding. Canlis (2010:loc. 2695 van 3982) wys op die probleem van vervreemding wat alreeds deur die Eksistensialiste (bv. Sartre, Camus) uitgeken is, deur die Personaliste (bv. Buber, Monier, Levinas) beveg is en deur die Postmoderniste (bv. Foucault, Derrida) omhels is. Die  koinonia van God is egter ’n radikale alternatief, sê Canlis. Dit gaan oor gemeenskap en deelname in die lewe van die Triniteit en dit is hier waar sy ook ’n bepaalde soort differensiasie aan die orde stel. Die deelname van die gelowige in Christus beteken vir Canlis nie ’n soort ontlediging waarin die gelowige die eie persoon volledig aflê in die eenwording met Christus nie. Dit beteken eerder dat die gemeenskap in Christus van so ’n aard is dat die eie persoonlikheid enersyds wel tot sonde-aflegging en andersyds ook dat die eie persoon in gemeenskap tot volle wasdom groei. Dit beteken dat die eenheid van die gelowige met Christus nie as veragting van die self hanteer word nie, maar as egte verruiming in Hom (Canlis 2010:loc. 2685 van 3982). Hierdie benaderings tot bepaalde vorms van eenheid en differensiasie in gemeenskap is belangrik en die implikasies daarvan veelseggend wanneer daar na bepaalde toepassings op die politieke terrein gekyk word. Goosen sou maklik hieroor misverstaan kon word indien daar nie gehoor word dat Belhar se weergawe van eenheid in verskeidenheid nie werklik die veelheid van tale en kulture positief kan uitbou nie. Goosen kritiseer dus ’n opvatting van eenheid waarin daar nie genoegsaam met die positief uitbouende kulturele verskeidenheid van groepe rekening gehou word nie. Uiteindelik is die verskeidenheid waarvan daar in Belhar sprake is (en wat  implisiet baie individualisties voorkom), ’n skynbaar terloopse ondergeskikte werklikheid wat die indruk gee dat dit tog uiteindelik deur ’n soort fusie sal uitfaseer.6 Dit hou daarom nie genoegsaam rekening met opvattings van federale gemeenskapsdenke wat ook kultuurgroepe as deel van die skepping sowel as herskepping waardeer nie. Dit is dan ook juis hierdie federale gemeenskapsopvattings wat groot aansluiting by die vorms van eenheid en differensiasie kan vind wat Canlis via Calvyn identifiseer. 6.Die belydenis van Belhar maak wel ruimte daarvoor dat taal en kultuur deur die versoening in Christus geleenthede tot wedersydse diens en verryking binne die een sigbare volk van God is, maar die probleem met die erkenning van verskeidenheid in die Belhar belydenis is dat dit ʼn opvatting van eenheid en verskeidenheid voorstaan wat sterk vanuit die individualisme geformuleer word. Die verskeidenheid word implisiet as ’n verskeidenheid individue hanteer. Daarom is daar nie werklik ruimte vir die gedagte aan ’n gedifferensieerde eenheid van groepe nie. Dat die herskepping by die skepping aansluit en ook kultuurgroepe groter as die individu reinig en heilig, en dat opvattings van eenheid en verskeidenheid ook op hierdie vlak werksaam is, kan op hierdie wyse nie waardeer word nie. Goosen se kritiek is op die gebrek aan hierdie soort gedifferensieerde eenheid gerig. Vir verdere voorspraak vir ’n benadering wat nie soseer teen Belhar wil staan nie, maar anderkant die belydenis wil tree, vergelyk Bosman en Swanepoel (2014) in hierdie verband. Gevolgtrekking en enkele voorstelle Smith en Horton bied waardevolle bydraes om die uitdagings in besinning oor die Triniteit tegemoet te tree. Hulle versterk die besef dat konstruktiewe teologie aan die hand van die verbond, sowel as deeglike dogmahistoriese navorsing, tesame met apologetiese sensitiwiteite en oë vir filosofiese denkskemas deur die eeue, baie belangrik is in die benadering tot die misterie van die Drie-eenheid. Dit beteken nie dat Horton en Smith in alle opsigte ooreenstem nie. ’n Verdere ontleding sou ook kon aantoon waar hulle verskilpunte is. Albei deel egter die ooreenkoms dat hulle stimulerende voorbeelde is van hoe vernuwing vanuit die tradisie vandag aangepak sou kon word. Dit is wel insiggewend om raak te sien hoe die verbondsbenadering van Smith met betrekking tot die Drie-eenheid, heelwat van die waarheidsmomente wat in die nuwe hersienings gestel word, gekwalifiseerd sou kon akkommodeer. Die vraag is egter of die nuwe hersienings die sterk Skriftuurlike kwalifikasies en met name die verbondsbenadering van Smith, kan deurstaan. R.A. Smith (vgl. 2004) het ook al heelwat konsekwensies van sy verbondsmatige begrip vanuit die Triniteit uitgewerk. Hy het iets konkreet begin doen in verband met dit wat LaCugna voorgestel het, maar dit terselfdertyd baie sterker vanuit Skrif en tradisie gedoen. Dit is ’n benadering wat ook die werklikheid wil omvorm, maar dan duidelik vanuit die tradisie op trinitaries-verbondsmatige wyse. So kan dit in diens staan van ‘n reformatoriese herlewing van die tipe trinitariese teologie waarna Smith (2002:112) verlang. Die vraag na watter soort eenheid ter sprake is, bring hiermee ook die vraag na watter soort differensiasie ter sprake is. Julie Canlis (2010:loc. 2685 van 3982) wys in hierdie verband daarop dat trinitariese differensiasie by Calvyn en Irenaeus belangrik is om koinonia reg te waardeer. Die differensiasie beteken dat fusie wel teengestaan word, maar andersyds ook dat differensiasie ’n noodsaaklike deel van egte intimiteit is. Sy (Canlis 2010:loc. 3974 van 3982) trek ook lyne vanuit hierdie verstaan van koinonia na relasionele volheid. Die insiggewende hiervan is dat sy (Canlis 2010:loc. 3967 van 3982) dit opstel teenoor skeefgetrekte weergawes van relasie: ‘A “relational anthropology” can be as much a product of the age as have past “rational anthropologies” or “dualistic anthropologies”’. Ook die Rooms Katolieke teoloog en kenner van Barth en T.F. Torrance, Paul Molnar, sluit hom aan by hierdie voorbehoud op relasionele beklemtoning. Gevolgtrekking en enkele voorstelle Molnar (2014) is van mening http://www.indieskriflig.org.za Open Access Original Research Page 8 of 10 Page 8 of 10 dat die klem op relasie vandag te maklik as ’n ervaring in ons as mense hanteer word wat op die Triniteit terugprojekteer word: Volgens Goosen is daar ’n groot verskil tussen die federatiewe antwoorde wat vandag gegee word teenoor die sentralistiese aard van apartheid. Hoewel Goosen nie pertinent stel dat hy vanuit die klassieke opvatting van die Triniteit hieroor dink nie, lê dit beslis in die agtergrond wanneer sy aansluiting by die klassieke teologie en filosofie in ander werke in ag geneem word (vgl. byvoorbeeld Goosen 2007). Dit is daarom insiggewend om te verneem hoe hy (Goosen 2015) die kwessie van gedifferensieerde eenheid aan die orde stel om kritiek op die Belhar belydenis te lewer: [T]o put it more pointedly, such thinking allows relationality as we experience it to be the starting point for our reflections on the Trinity. It is one of the crucial implications of the classical doctrine of the Trinity that once that occurs, then in reality God becomes the predicate in the sentence instead of the subject and thus becomes whatever we describe using religious and even biblical categories based on the experiences of human relationality that are most important to us. Some obvious examples can be seen in the thinking of representative social trinitarians such as Jürgen Moltmann, Elizabeth Johnson, and Catherine LaCugna. (p. 79–79) [A]s Belhar met ‘eenheid’ ’n gedifferensieerde eenheid sou bedoel (dit wil sê ’n eenheid wat die veelheid as noodsaaklik vir ’n gesonde eenheid verstaan) dan sou hy waarskynlik so ’n nuwe benadering vanuit Afrikanergeledere kon ondersteun. Vanweë die sterk aanwesigheid van apartheid in die agtergrond kan Belhar dit waarskynlik nie doen nie. In reaksie op apartheid gee ’n ongedifferensieerde opvatting van eenheid eerder die pas aan. Dit wil sê ’n eenheid wat juis nie klem op die uitbouing van die veelheid van tale en kulture lê nie. Indien bogenoemde inderdaad korrek is, beteken dit dat die onderskeid tussen apartheid en vandag nie skerp genoeg gehandhaaf word nie, en dat Afrikaners aan apartheid vasgeknoop word. (n.p.) Molnar verduidelik verder dat gemeenskap (communion) in die Triniteit nie sonder meer met die gemeenskap van mense (community) gelykgestel moet word nie. Die klassieke lering van die Triniteit het na sy mening baie sterker vanuit die Woord uitgegaan. 7.Luister in hierdie verband ook gerus na die digwerk van Pous Johannes Paulus oor la tua semplicità wat in ’n pragtige bekende lied getoonset is, en wat deur Josh Groban en Placido Domingo gesing word en op YouTube gehoor kan word, tesame met ’n vertaling daarvan. In Afrikaans klink die koor ongeveer soos volg: ‘Ek dink aan daardie dag wat so vol sal wees van verwondering vir u enkelvoudigheid.’ Gevolgtrekking en enkele voorstelle Op treffende wyse merk Chesterton daarop dat ons juis daarom kan stel dat ons Vader jonger as ons is, omdat sy jeugdige, dog standvastige lewenskragtigheid, nie ophou nie.7 Dit gaan daarom nie oor monotone herhaling nie, maar eerder oor dramatiese encore, sê Chesterton ([1908] 2009:64–65). voorspraak vir ’n outentieke weergawe van die relasionele is daarom belangrik en haar voorstel dat Calvyn en Irenaeus se weergawe van koinonia die tipe ontologie bied wat selfs anderkant dié van die Radikale Ortodoksie leiding kan bied, is die moeite werd om verder na te vors. Die omvang van die derde golf van bydraes oor die Triniteit vereis daarom ’n deurdagte nagaan van die diep gesetelde begrondings wat in die klassieke teïsme opgesluit lê, alvorens daar reformerend hierop voortgebou word. Dit vereis inderwaarheid ’n hele groep teoloë uit die reformatoriese tradisie wat hulleself pertinent met die sentimente van herwinningsteologie vereenselwig. Die tradisie van teologie aan Potchefstroom is ’n besonder aangewese plek hiervoor wanneer die geskiedenis in ag geneem word. Dit sou inleidend reeds ’n hele konferensie vir genoemde teoloë kon reël om in mekaar se bloedstroom te kom – ’n konferensie wat oor meer as een dag hieraan aandag skenk en wat deurtastend, sistematies en bewustelik as alternatief op benaderings van die korrelasie-teologie aangebied word. Indien Walter Kasper se aangehaalde woorde waar is oor die geskiedenis van die moderne denke wat parallel loop met pogings om die leer van die Triniteit te herdefinieer, behoort hierdie voorstel gewig te dra by die vierings van die 150ste bestaansjaar van opleiding in die reformatoriese teologie. Laat ons dan toetree en op die rug van die derde golf verder stuur. Hierdie toepassing van standvastige permanensie wat verankerde rus en vrede in gemeenskappe tot gevolg het, kan direk met die enkelvoudigheid (simplicitas) van God in verband gebring word. Juis omdat God aan niks gebrek het nie en altyd dieselfde is, verander sy liefde nie en is daar geen einde aan sy geregtigheid of barmhartigheid nie. Dit bied juis die moontlikheid van diep en egte emosie – negatief by die goddelose, maar ook vol lig en lof by God se kinders. In laasgenoemde geval, hang dit ook saam met geborgenheid, geloof, hoop en liefde (vgl. Renihan, 2015). ’n Ander gerekende figuur, die reeds genoemde Thomas Weinandy (2000), toon verder treffend aan dat ook die leer van God se impassibilitas beslis nie as emosieloos of star begryp hoef te word nie. Mededingende belange Die outeur verklaar dat daar geen finansiële of persoonlike verbintenis is met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. Befondsing Hierdie navorsing het geen spesifieke toekenning ontvang van enige befondsingsagentskap in die openbare, kommersiële of nie-winsgewende sektore. Data beskikbaarheidsverklaring Die deel van data is nie van toepassing op hierdie artikel nie, aangesien geen nuwe data in hierdie studie geskep of ontleed is nie. Outeursbydrae Dit is dus duidelik dat daar diep begronde rekenskap in die klassieke teïsme opgesluit lê en dat daar wel by bepaalde beklemtonings van die sogenaamde renaissance aangesluit sou kon word, maar slegs wanneer dit duidelik word dat kosbare skatte nie weggegooi word nie en dat die klem op die relasionele meer as tendensieus is. Dit beteken ook dat daar ondersoek ingestel kan word of Ralph Smith met onbedoelde vorms van triteïsme rekening gehou het. Ook Horton se differensiasie tussen die eienskappe van God en  die unieke eienskappe van elke Persoon van die Drie-eenheid sal duidelike verantwoording hieroor moet aflê. Dit beteken egter ook dat Horton (2011) se opmerkings oor Moltmann se sosiale trinitarisme met erns bejeën sal word. Dolezal (2017:loc. 2306 van 3485) merk in verband met Moltmann se waardering van perigorese op dat die klassieke beredenering hieroor die enkelvoudigheid van God juis veronderstel en dat perigorese, losgemaak hiervan, ook tot ’n eksotiese vorm van triteïsme kan lei. Dit is die tipe ondersoeke wat verdere aandag vra. Canlis (2010:loc. 3974 van 3982) se C.A.S. was die enigste outeur betrokke by die skryf van die artikel. Etiese oorwegings Hierdie artikel volg alle etiese standaarde vir navorsing. Gevolgtrekking en enkele voorstelle Weinandy (2000:viii) se hele benadering is daarop gemik om aan te toon dat die klassieke verstaan van God Bybels gesproke meer outentiek was, histories meer akkuraat, filosofies meer oortuigend, teologies meer oorredend en selfs emosioneel meer bevredigend. Gevolgtrekking en enkele voorstelle Dit gee aanduidings van hoe die visie op die Triniteit en die verbondsgemeenskap rigtinggewend kan wees om leiding te gee oor die wyse waarop Suid-Afrika ’n gemeenskap (eenheid) van gemeenskappe (verskeidenheid) kan wees waarin met gemeenskap sowel as ’n gemeenskap (eenheid) van gemeenskappe nóg fusie, nóg vervreemding, nóg selfveragting, nog panteïsme, bedoel word. Verder is daar ook ‘n verband wat getrek kan word tussen gemeenskapsopvattings in die klassieke tradisie wat met ’n sin vir die permanente dinge gepaard gaan, en die klassieke As voorbeeld hiervan kan die gemeenskapsdenker en teologiese filosoof, Danie Goosen (2015), se kritiek op die Belhar-belydenis geneem word. Goosen aanvaar dat die gevolge van apartheid in Suid-Afrika nog lank bespreek en gepeil behoort te word. Hy is egter nie oortuig dat die Belhar belydenis skerp genoeg onderskei tussen apartheid en die andersoortige konteks waarin Afrikaners hulle vandag bevind nie. Daarom word dit volgens Goosen ‘ook dikwels deur ’n stemming onderlê ingevolge waarvan die hedendaagse voorspraak vir ’n eie taal- en kultuuridentiteit met ’n voorspraak vir die verlede verwar word.’ http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 9 of 10 Original Research leerstelling oor die enkelvoudigiheid (simplicitas) van God. In albei gevalle word ten onregte statiese en eentonige, koue en onpersoonlike voorstellings hiervan gemaak, veral in ’n postmoderne konteks. Die Christelike apologeet, G.K. Chesterton ([1908] 2009:64–65), het egter reeds lankal voortreflik daarop gewys dat die herhalende en standvastige aard van permanente dinge nie oor statiese toestande gaan nie, maar eerder oor lewenskragtigheid wat besonder sterk en oorvloedig aanwesig is en wat daarom permanensie of, in hedendaagse terme, volhoubaarheid tot gevolg het. Op treffende wyse merk Chesterton daarop dat ons juis daarom kan stel dat ons Vader jonger as ons is, omdat sy jeugdige, dog standvastige lewenskragtigheid, nie ophou nie.7 Dit gaan daarom nie oor monotone herhaling nie, maar eerder oor dramatiese encore, sê Chesterton ([1908] 2009:64–65). leerstelling oor die enkelvoudigiheid (simplicitas) van God. In albei gevalle word ten onregte statiese en eentonige, koue en onpersoonlike voorstellings hiervan gemaak, veral in ’n postmoderne konteks. Die Christelike apologeet, G.K. Chesterton ([1908] 2009:64–65), het egter reeds lankal voortreflik daarop gewys dat die herhalende en standvastige aard van permanente dinge nie oor statiese toestande gaan nie, maar eerder oor lewenskragtigheid wat besonder sterk en oorvloedig aanwesig is en wat daarom permanensie of, in hedendaagse terme, volhoubaarheid tot gevolg het. Vrywaring Die sienings en menings wat in hierdie artikel uitgedruk word, is dié van die outeur en weerspieël nie noodwendig http://www.indieskriflig.org.za Original Research Page 10 of 10 die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde agentskap van die outeur nie. die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde agentskap van die outeur nie. die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde agentskap van die outeur nie. Molnar, P.D., 2014, ‘Classical Trinity: Catholic perspective’, in J.S. Sexton & S.N. Gundry (eds.), Two views on the doctrine of the Trinity, pp. 95–132, Zondervan, Grand Rapids, MI. Peterson, D.A., 2013, ‘Book reviews: Stephen R. Holmes. The quest for the Trinity: The doctrine of God in Scripture, history and modernity’, in Journal of Cultural Encounters, vol. 9, no.1, 102–108. Literatuurverwysings Peterson, D.A., 2016, ‘Sacred Monster: On the fears of some recent trinitarianism’, Journal of Cultural Encounters 12(1), 3–36. Alcade, D., 2019, Cosmology without God? The problematic theology inherent in modern cosmology, Cascade, Eugene, OR. Renihan, S., 2015, God without passions: A primer, RBAP, Palmdale, CA. Sanders, F., 2004, The image of the immanent Trinity: Rahner’s rule and the theological interpretation of scripture, Peter Lang Inc, New York, NY. Allen, M. & Swain, S.R., 2015, Reformed catholicity: The promise of retrieval for theology and biblical interpretation, Baker Academic, Grand Rapids, MI. Sanders, F., 2010, The deep things of God: How the Trinity changes everything, Crossway, Wheaton, IL. Bosman, J. & Swanepoel, C.A., 2014, Die Belhar debat: Anderkant Belhar, besoek 14 November 2019, by https://maroelamedia.co.za/debat/meningsvormers/die- belhar-debat-anderkant-belhar/. Sanders, F., 2016, The Triune God, Zondervan, Grand Rapids, MI. Canlis, J., 2010, Calvin’s Ladder: A spiritual theology of ascent and ascension, Eerdmans, Grand Rapids, MI. Smith, J.K.A., 2004, Introducing radical orthodoxy: Mapping a post-secular theology, Baker Academic, Grand Rapids, MI. Chesterton, G.K., [1908] 2009, Orthodoxy, Moody Bible Institute, Chicago, IL. Smith, R.A., 2002, Paradox and truth: Rethinking Van Til on the Trinity, Canon, Moscow. Conradie, E.M., 2019, ‘South African discourse on the Triune God: Some reflections’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 75(1), a5483. https://doi.org/10.4102/ hts.v75i1.5483 Smith, R.A., 2003, Eternal covenant: How the Trinity reshapes covenant theology, Canon, Moscow, ID. Smith, R.A., 2004, Trinity and reality: An introduction to the Christian faith, Canon, Moscow. Dolezal, J.E., 2017, All that is in God: Evangelical theology and the challenge of classical Christian theism, Reformation Heritage, Grand Rapids, MI. Strauss, D.F.M., 1991, ‘Hoe kan ons wetenskaplik oor God praat?’, TCW 27(2), 23–43. Goosen, D., 2015, Belhar: die rustelose spook, besoek 14 November 2019, by https://npvanwyklouw.org.za/belhar-die-rustelose-spook/. Strauss, D.F.M., 2002, ‘Wetenskap’, in E.J. Van Niekerk & H.J. Hayes (reds.), Reformerend die millenium in: Ons Calvinistiese erfenis en roeping, pp. 23–43, VCHO, Bloemfontein. Goosen, D.P., 2007, Die nihilisme: notas oor ons tyd, Dainfern, Praag. Grenz, S.J., 2004, Rediscovering the Triune God: The Trinity in contemporary theology, Fortress, Minneapolis, MN. Vanhoozer, K.J., 2014, ‘Three (or more) ways of triangulating theology: On the very idea of a Trinitarian system’, in T.D.J Harris & J.S. Sexton (eds.), Revisioning, renewing, rediscovering the Triune center: Essays in honor of Stanley J. Grenz, pp. 31–58, Cascade, Eugene, OR. Hanby, M., 2003, Augustine and modernity, Routledge, London. Literatuurverwysings Holmes, S.R., 2012, The quest for the Trinity: The doctrine of God in Scripture, history and Modernity, IVP Academic, Downers Grove, IL. Van Wyk Louw, N.P., 1986, Versamelde prosa, vol. 1, Tafelberg, Kaapstad. Venter, R., 2006, ‘Space, trinity and city: A theological exploration’, Acta Theologica 26(1), 201–224. Horton, M.C., 2006, God of promise: Introducing covenant theology, Baker, Grand Rapids MI. Venter, R., 2010, ‘Doing Trinitarian theology: Primary references to God and imagination’, In die Skriflig 44(3 & 4), a162. https://doi.org/10.4102/ids.v44i3/4.162 Horton, M.C., 2011, The Christian Faith: A systematic theology for pilgrim’s on the way, Zondervan, Grand Rapids, MI. Venter, R., 2011, ‘Speaking God today: The adventures of a rediscovered trinitarian grammar’, Inaugural Lecture, University of the Free State, Bloemfontein. Kasper, W., 2012., The God of Jesus Christ, Bloomsbury, London. Kärkkäinen, V., 2007, The Trinity: Global perspectives, Westminster John Knox Press, Louisville, KY. Venter, R., 2012, ‘Triniteit en etiek: Van ’n relasionele God tot ’n etiek van die Ander’, In die Skriflig 46(1), a52. http://dx.doi.org/10.4102/ids.v46i1.52 Letham, R., 2004, The Holy Trinity: In Scripture, history, theology, and worship, P&R, Phillipsburg, NJ. Venter, R., 2019, ‘Taking stock of the Trinitarian renaissance: What have we learnt?’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 75(1), a5407. https://doi.org/10.4102/ hts.v75i1.5407 Milbank, J., [1990] 2006, Theology and social theory, Blackwell, Oxford. Weinandy, T.G., 2000, Does God suffer? Notre Dame Press, Notre Dame, IN. Milbank, J. & Pickstock, C., 2002, Truth in Aquinas, Routledge, London. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/2580/6502

Afrikaans

Book Title: Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Book Title: Niemand heeft ooit God gezien: De vroegchristelike exegese van Johannes 1:18 Book Cover: Author: M.A. van Willigen ISBN: 9789075847529 Publisher: Theologische Universiteit Appeldoorn, 2019, €9.95* *Book price at time of review Review Title: Vroegchristelike eksegese van Johannes Reviewer: Jan A. du Rand1 Affiliation: 1Unit for Reformational Theology and the Development of the SA Society, North-West, University, Potchefstroom, South Africa Corresponding author: Jan du Rand, [email protected] How to cite this book review: Du Rand, J.A, 2020, ‘Vroegchristelike eksegese van Johannes’, In die Skriflig 54(1), a2669. https://doi. org/10.4102/ids.v54i1.2669 Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Niemand heeft ooit God gezien: De vroegchristelike exegese van Johannes 1:18 Book Cover: Author: M.A. van Willigen ISBN: 9789075847529 Publisher: Theologische Universiteit Appeldoorn, 2019, €9.95* *Book price at time of review Review Title: Vroegchristelike eksegese van Johannes Reviewer: Jan A. du Rand1 Affiliation: 1Unit for Reformational Theology and the Development of the SA Society, North-West, University, Potchefstroom, South Africa Corresponding author: Jan du Rand, [email protected] How to cite this book review: Du Rand, J.A, 2020, ‘Vroegchristelike eksegese van Johannes’, In die Skriflig 54(1), a2669. https://doi. org/10.4102/ids.v54i1.2669 Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. In ’n sistematiese en wetenskaplik-verantwoorde uiteensetting, behandel prof. Van Willigen as inleiding die vraag na die noodsaaklikheid van ’n leerstoel in Bijbeluitleg Vroege Kerk. Hierdie vraag hang saam met hernude teologiese belangstelling in die vroeë Christelike kerk. Op oortuigende wyse regverdig prof. Van Willigen die waarde van die navorsing oor die Vroeë Kerk. Dit word opgevolg deur die grondige navorsingsvraag te vra, naamlik of die uitleg van vroegchristelike brontekste waarde vir die Teologie het. Die wesenlike waarde word voorts geïllustreer deur Johannes 1:18 as voorbeeld te bespreek. Dit is uiteraard ’n ingewikkelde teks. Volgens ateïste is die vraag ’n waar stelling; die gnostici en die Jode sien die vraag in eie lig. Selfs Moses het God nie gesien nie. Met ’n kritiese oog kyk Van Willigen verder na preke deur Augustinus (354‒430) en Chrysostomus (349‒407) oor Johannes 1:18. Dit is insiggewende leesstof om by albei te verneem dat Christus op ’n heel ander vlak as Moses beskryf word. Page 1 of 1 Book Review Page 1 of 1 Book Review Vroegchristelike eksegese van Johannes Bogenoemde publikasie is die skriftelike weergawe van die intreerede deur prof. dr. Van Willigen as hoogleraar in Bijbeluitleg Vroege Kerk aan die Theologische Universiteit Apeldoorn op 20 Junie 2019. Book Title: Niemand heeft ooit God gezien: De vroegchristelike exegese van Johannes 1:18 In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 1 of 1 Book Review Book Title: Jesus Christus, die Seun van God, is wel gesien, maar nie deur die Jode en heidene aanvaar nie. Dit is nie nuwe uitsprake nie, maar stimulerend om Augustinus en Chrysostomus se worsteling met Johannes 1:18 te beleef. Van  Willigen se antwoord daarop is Christologies verantwoord, met die gevolgtrekking dat hedendaagse teologie veel by Augustinus en Chrysostomus te leer het. Ek vind prof. Van Willigen se eie uitleg inspirerend, veral omdat hy Skrif met Skrif vergelyk wanneer hy 1 Johannes 4:12 bybring, asook Augustinus se aangrypende behandeling van 1 Johannes 3:2. As bonus tot die intreerede word ’n preek van Augustinus oor Johannes 1:16‒18 bygevoeg. Dit was vir my ’n leesfees. Augustinus baken nie die teks af binne ko-tekstuele verband (soos ons vandag sou doen) nie, maar plaas die stelling eerder dadelik in sy groter teologiese verband. Dit is opvallend dat Augustinus ook aan filosofiese waarhede raak wanneer hy die wysheid van God in sy preek bespreek. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Book Cover: Author: M.A. van Willigen ISBN: 9789075847529 Publisher: Theologische Universiteit Appeldoorn, 2019, €9.95* *Book price at time of review Review Title: Vroegchristelike eksegese van Johannes Reviewer: Jan A. du Rand1 Affiliation: 1Unit for Reformational Theology and the Development of the SA Society, North-West, University, Potchefstroom, South Africa Corresponding author: Jan du Rand, [email protected] How to cite this book review: Du Rand, J.A, 2020, ‘Vroegchristelike eksegese van Johannes’, In die Skriflig 54(1), a2669. https://doi. org/10.4102/ids.v54i1.2669 Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Prof. Van Willigen word met die aanvaarding van die leerstoel, asook met die uiters lesenswaardige publikasie van sy intreerede gelukgewens. ’n Groot waardering ook vir die plasing van die besielende preek van Augustinus oor Johannes 1:15‒18 as Addendum. Copyright: © 2020. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Copyright: © 2020. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Open Access http://www.indieskriflig.org.za

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/2669/6550

Afrikaans

In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 1 of 7 Original Research Original Research Page 1 of 7 Bekentenisse van ’n YouTube-prediker: Voorlopige outo-etnografiese refleksies oor die opname en lei van ’n digitale erediens Author: Jan-Albert van den Berg1 Affiliation: 1Department of Practical and Missional Theology, Faculty of Theology and Religion, University of the Free State, Bloemfontein, South Africa Corresponding author: Jan-Albert van den Berg, [email protected] Dates: Received: 08 Mar. 2021 Accepted: 27 May 2021 Published: 23 Aug. 2021 How to cite this article: Van den Berg, J-A., 2021, ‘Bekentenisse van ’n YouTube-prediker: Voorlopige outo-etnografiese refleksies oor die opname en lei van ’n digitale erediens’, In die Skriflig 55(2), a2740. https://doi.org/10.4102/ids. v55i2.2740 Author: Jan-Albert van den Berg1 Affiliation: 1Department of Practical and Missional Theology, Faculty of Theology and Religion, University of the Free State, Bloemfontein, South Africa Corresponding author: Jan-Albert van den Berg, [email protected] Dates: Received: 08 Mar. 2021 Accepted: 27 May 2021 Published: 23 Aug. 2021 How to cite this article: Van den Berg, J-A., 2021, ‘Bekentenisse van ’n YouTube-prediker: Voorlopige outo-etnografiese refleksies oor die opname en lei van ’n digitale erediens’, In die Skriflig 55(2), a2740. https://doi.org/10.4102/ids. v55i2.2740 Confessions of a YouTube preacher: Prelimaniry autoetnographical reflections on the recording and conducting of a digital worship service. Digitalisation as part of a ministry strategy was already high on the agenda of communities of faith prior to the COVID-19 pandemic. When considering possible ministry strategies, references to, among others, the Fourth Industrial Revolution and its potential systemic influence were evaluated in reflections on the nature of future congregations. The COVID-19 pandemic, however, considerably complicated and accelerated these trajectories, as the digitalisation of congregations took place, as it were, overnight. An autoetnographical exploration presents a personal, intimate and subjective reflection of this dynamics as well as the significance of digitalisation for communities of faith as can be seen in die conducting and recording of a digital worship service. Contribution: In these critical-evaluative autoetnographical reflections, the author sensitively considers, from a practical theology perspective, the possible significance of perspectives for future worship practices of communities of faith. Keywords: practical theology; digital; autoethnograhpy; 4th industrial revolution; internet; worship service; reflection; personal. Copyright: © 2021. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. ’n Draaiboek vir Ligte; Kamera en Aksie! Dit is Donderdagmiddag 14:00 in die leë kerkgebou van die Nederduitse Gereformeerde (NG) Gemeente Berg-en-Dal in Bloemfontein. Saam met die orrelis, koster en kameraman, is ek as liturg en prediker die enigste mense in die kerkgebou. Stilte … en dan Ligte, Kamera en Aksie! Copyright: © 2021. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. ‘Lights, camera and action!’, is alom bekend as die gebruiklike sleutel wat deur kameraspanne gebruik word wanneer die verfilming van ’n toneel begin. Min het ek gedink dat hierdie woorde  tekenend  sou word van eredienste wat in dié tyd regoor die wêreld digitaal opgeneem word. Met hierdie gegewe as agtergrond en in die gebruik van die bekende woorde as metaforiese sleutel tot die ontsluiting van die artikel, kan die volgende inleidende opmerkings as ’n draaiboek tot die artikel dien. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Eerstens verwoord die artikel ’n outo-etnografiese benadering tot akademiese navorsing. Die karakter van die navorsing veronderstel dus dat die styl van die artikel ’n sterk outobiografiese karakter dra terwyl ek myself as ’t ware in die teks inskryf (Gouws 2020:45). Daarmee saam word die artikel met sterke aksente van kreatiewe skryfwerk ondersteun, wat die akademiese skryfwerk meer soos ’n ‘storie’ laat lees en aan die dokumentering van die navorsing ’n eksperimentele karakter verleen. Tweedens dra die titel reeds belangrike merkers in die ontsluiting van die artikel. Die woord bekentennise dra die karakter van ’n belydenis wat publiek gemaak word. Hierdie openbarende belydenis verwoord die perspektief dat dit wat moontlik aanvanklik tot die intieme persoonlike verskans is, nou openbaar en selfs algemeen bekend gemaak word. Die titel bied dus die verwagting dat die perspektiewe in die artikel bepaalde persoonlike en intieme besonderhede van ’n YouTube-prediker aan die lig sal bring. Terselfdertyd bied dit belangrike aksente vanuit ’n prakties teologiese oriëntasie waarin ’n moment van refleksie sentraal is. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Derdens is dit juis die verwysing na ‘’n YouTube-prediker’ wat die subtitel ontsluit. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Ligte! – Agtergrond Tot ’n jaar gelede sou dit vir my onwerklik gewees het om te dink dat ’n erediens wat ek sou lei op YouTube aanlyn gekyk sou word. Die werklikheid van die COVID-19 pandemie het dié gegewe egter wel laat realiseer. Deur die volgende aangeduide skakel kan na ’n mees onlangse erediens opname gekyk word wat ek in die NG Gemeente Berg-en-Dal in Bloemfontein vir uitsending op Sondag 14 Februarie 2021 gelei het. (NG Kerk Berg-en-Dal 2021 [https://www.youtube.com/watch?v=_ abmt6qo8-Q]) Vierdens is die beskrywing kontekstueel aan verskeie swaartepunte veranker. Dit is veranker aan die tyd van die COVID-19 pandemie waarin ek en die wêreld onsself bevind. Veranker aan die betekenis van digitaliteit wat in hierdie tyd die medium word aan die hand waarvan bykans alle gemeentes ’n ruimte moet vind om voortgaande te bly funksioneer. Veranker aan die ruimte wat ’n ‘fragile practical theology’ (Müller 2009:n.p.) bied om verskillende vlakke van kontekstualiteit te akkommodeer. Hierdie digitale opname dien as sentrale praktyktoneel vir die eerste beweging van die artikel, naamlik Ligte, wat die agtergrond tot die akademiese refleksie bied. Vyfdens, en as uitdrukking van die sentimente onderliggend aan bogenoemde aksente, struktureer ek die artikel aan die hand van die metafoor Ligte, Kamera en Aksie! Elkeen van hierdie drie woorde in die bekende uitdrukking bied ’n aanduiding van ’n betrokke sub-afdeling waarin die artikel gestruktureer is. In elkeen van die afdelings bied ek ’n sirkulêre beweging tussen praktyk en teorie aan met, onder meer, fragmentbeskrywings van my eie ervarings, gevolg deur teoretiese perspektiewe vanuit die literatuur. As agtergrond, maar ook sentraal tot die strukturering van die artikel in hierdie drie sub-afdelings, funksioneer die vyf bewegings volgens ’n sogenaamde ‘networked religion’. Hierdie konsep is reeds in 2012 deur Heidi Campbell,1 internasionaal bekende navorser oor digitaliteit en religie, in haar seminale artikel ‘Understanding the relationship between religion online and offline in a networked society’, gemunt.2 In hierdie artikel wys Campbell daarop dat die metafoor van ‘networked religion’ as ’n interpreterende sleutel gebruik kan word om die fasilitering, funksionering en interpretering van digitaliteit en religie te ontsluit. As agtergrond van my eie persoonlike refleksie as deel van ’n  outo-etnografiese beskrywing, is die volgende woorde van Campbell (2012) belangrik: Om waagmoedig hierdie skakel na die erediens wat ek self lei in die artikel te plaas, laat my blootgestel voel deurdat my identiteit op hierdie persoonlike wyse aan die leser bekend gestel word. 1.Sien die volgende boeke deur Campbell: When religion meets new media (2011); Digital religion: Understanding religious practice in new media worlds (2013); The distanced church. Reflections on doing church online (2020a); Digital ecclesiology: A global conversation (2020b); Religion in quarantine. The future of religion in a post- pandemic world. Insights from scholars of religion at Texas A&M University (2020c) en Digital creative and the rethinking of religious authority (media, religion and culture) (2020d). 2.Sien ook Campbell en Garner se werk Networked theology: Negotiating faith in digital culture (2016) waarin hierdie konsep ‘networked religion’ ook sentraal gebruik word. ’n Draaiboek vir Ligte; Kamera en Aksie! Dít wat persoonlik, individueel en intiem van my as prediker waar is, kan deur ’n voorlopige outo- http://www.indieskriflig.org.za Page 2 of 7 Page 2 of 7 Original Research The theoretical concept of networked religion, besides speaking to the form of spirituality that emerges out of online networked negotiations with traditional religion, shows how current religious narratives, practices, and structures are able to become increasingly flexible, transitional, and transnational as they are lived out both online and in an information- and technology- driven society. (p. 85) etnografiese refleksie aan die leser gebied word. In die gebruik van die onbepaald lidwoord in die subtitel (‘’n YouTube-prediker’) word die subjektiewe aard van die refleksie onder meer beklemtoon. Deur die gebruik van my eie huistaal, Afrikaans, verbind ek ook juis my persoonlike ervarings op die gemaklikste wyse aan die geskrewe woord. Hierdie refleksies dra egter die karakter van voorlopigheid, aangesien dit slegs tentatief van aard is, synde die navorsing ’n voortgaande projek in werk en in  persoon verteenwoordig. Die besonder persoonlike refleksies word deurlopend in die artikel in ingekeepte en kursiewe formaat aangebied om daardeur stilisties aan die leser te toon waar my eie stem direk hoorbaar is, maar om ook die bekende voortgaande beweging tussen praktyk en teorie, tekenend van ’n klassieke prakties teologiese oriëntasie, te fasiliteer (Browning 1991:41). Ek gebruik ook die metafoor ‘networked religion’ sentraal as deel van die verdere refleksie in hierdie artikel. Die vyf bewegings waaruit die konsep ‘networked religion’ opgebou word, naamlik ‘networked community, storied identity, shifting authority, convergent practices’ en ‘multisite reality’3 (Campbell 2012), dien dus soos ’n klankbaan vir die opgestelde toneel wat in die artikel aangebied word. 3.Let daarop dat die onderskeie vyf bewegings soos aangedui nie in dieselfde volgorde in die artikel gebruik word as oorspronklik deur Campbell aangedui in haar publikasie(s) nie. Lig 2: Praktiese teologie As kind het ek reeds ontdek dat met vakansietye die preekstoel van NG Gemeente Queenswood waar my pa predikant was en die kerkbank op die galery waar ek, my ma en broer Sondag na Sondag gesit het, kan verander. In  die Nasionale Krugerwildtuin iewers onder ’n Jakkalsbessieboom langs die Sabierivier het ons gesin knus in die motor oor die motorradio na die direkte erediensuitsending iewers vanuit ’n gemeente in Suid-Afrika op die destydse Afrikaanse diens geluister. Dit was vir my as kind besondere ervarings wat nou nog kosbare herinnerings verteenwoordig. Alhoewel daar altyd vir my waarde in die fisiese bywoning van ’n erediens in ’n kerkgebou sal wees, besef ek tog ook nou in die pandemietyd, dat hierdie eredienservarings in die Wildtuin my reeds gesintetiseer het vir eredienste in ander formate, asook vir  die besondere betekenis daarvan. Hierdie vraag het dus nie ten doel om op die nuutste homiletiese teorie te fokus of om nuwe liturgiese voorstelle aan te bied nie; eerder dat dit konkreet die persoonlike belewenisse van ’n sogenaamde YouTube-prediker in die mees persoonlike sin wil dokumenteer. Hierdie dokumentering geskied teen die agtergrond van ’n sogenaamde Networked community (die eerste strukturele merker in Campbell (2012) se gebruik van die konsep ‘networked religion’): In die ontwikkeling van praktiese teologie is daar tans in  die beweging van ’n fokus slegs op die kerklike praktyk, ’n voortgaande erkende ontwikkeling om deur ’n hermeneutiese interpretasie van die alledaagse lewensmomente ’n deurleefde religie na te spoor en te ontdek (Ganzevoort 2009:n.p.). Die  beskrywing en interpretering van konkrete daaglikse praktykwerklikhede behoort dus tot die kern van die betekenis wat praktiese teologie vir die teologiese wetenskap wil bring. Hierin word duidelike aksente van die konkrete, lokale en beliggaamde werklikheid belig. Juis daarom skryf Bonnie Miller- Mclemore (2019) tereg: In die ontwikkeling van praktiese teologie is daar tans in  die beweging van ’n fokus slegs op die kerklike praktyk, ’n voortgaande erkende ontwikkeling om deur ’n hermeneutiese interpretasie van die alledaagse lewensmomente ’n deurleefde religie na te spoor en te ontdek (Ganzevoort 2009:n.p.). Die  beskrywing en interpretering van konkrete daaglikse praktykwerklikhede behoort dus tot die kern van die betekenis wat praktiese teologie vir die teologiese wetenskap wil bring. Hierin word duidelike aksente van die konkrete, lokale en beliggaamde werklikheid belig. Ligte! – Agtergrond Ek moes myself ook krities afvra of dit gepas is om ’n skakel na ’n digitale erediens wat ek lei in ’n huldigingsbundel vir ’n kollega te plaas. In my nadenke hieroor het ek egter tot die gevolgtrekking gekom dat die gebruik van die opname van ’n digitale erediens wat ek lei, juis die essensie van die artikel verwoord. Daarin word die persoonlike aard van die bydrae in die artikel beliggaam en bied dit juis die ruimte waarin ek gemaklik op outo-etnografiese wyse kan reflekteer oor my eie evaring, maar waar daar deur hierdie perspektiewe, ook moontlike betekenis vir ander kan wees. Die refleksie in hierdie artikel verteenwoordig dus nie net kliniese swart letters op papier nie, maar inderdaad ook die mees persoonlike in beeld en klank soos in die video-opname vasgevang. Hierdie werkswyse bied verder ’n konkrete uitdrukking van die voorheen verwysde delikate en geïntegreerde verhouding tussen die praktyk (in hierdie geval, die skakel na ’n YouTube-video) en teoretiese perspektiewe (Browning 1991:43). Dit bied ook ’n verdere verbinding tussen die digitale (skakel na die video met beeld en klank) en die analoog (swart letters op wit papier) werklikhede wat gesamentlik gedokumenteer word in ’n akademiese artikel. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 3 of 7 Page 3 of 7 Original Research toneel. As tweede Lig bied ek die volgende kort oorsig en plasing in praktiese teologie. Lig 1: Skadu’s wat vra om belig te word As agtergrond in die opstel van die toneel wat verfilm moet  word, is die vraag na watter temas veral belig moet word. Dit vra dat dit wat in moontlike skadu’s gehul is, nou sterker  belig en beklemtoon moet word. Leidend hierin is die  sogenaamde navorsingsvraag onderliggend aan die akademiese besinning. Die volgende vraag wat die navorsing rig, vra vir die helder beligting deur ’n kollig (spotlight) as verdere beskrywing: Wat is my persoonlike belewenisse in die lei en opname van ’n digitale erediens? Lig 2: Praktiese teologie Juis daarom skryf Bonnie Miller- Mclemore (2019) tereg: The concept of networked community provides a valuable lens for describing the function of community both online and offline, especially within contemporary Western society. The study of online religious community shows that, rather than living in a single static religious community, people in contemporary society live in religious social networks that are emergent, varying in depth, fluid, and highly personalized. (p. 71) Die COVID-19 pandemie het geloofsgemeenskappe uitgedaag om opnuut te besin oor alternatiewe wyses van aanbidding. As direkte gevolg van inperkingsmaatreëls het die formaat  van  eredienste as venster op die dinamika van geloofsgemeenskappe, dinamies verander. Van die tradisionele erediens op ’n Sondagoggend in ’n kerkgebou, word uitsendings nou digitaal gedoen en op sodanige wyse toeganklik gemaak vir elkeen wat daaraan wil deelneem. Belangrik is om in die aanduiding van Campbell se verwysing na networked community kennis te neem van die dinamiese wisselwerking tussen die paradoksale offline en online werklikhede, social networks sowel as die klem op highly personalized. As konkrete uitdrukking hiervan, die volgende refleksie oor die opname en uitsending van die erediens wat as sentrale praktykverwysing in die artikel dien: Practical theology is a general way of doing theology concerned with the embodiment of religious belief in the day-to-day lives of individuals and communities … Practical theology is seldom a systematic enterprise, aimed at the ordering of beliefs about God, the church, or classic texts. More often it is an open-ended, contingent, unfinished grasp or analysis of faith in action, it focuses on the tangible, the local, the concrete, and the embodied … Its subject matter is often described through generic words that suggest movement in time and space, such as action, practice, praxis, experience, situation, event, and performance … it depends on knowledge and experience of people outside narrow areas of expertise and specialization. (p. 4 [outeur se eie beklemtoning]) Die agtergrond van die video-opname in die artikel is dat die erediens onder COVID-19 inperkingsmaatreëls gewoonlik op ’n Donderdag opgeneem word, dan geredigeer word en na finalisering op YouTube gelaai word met verspreiding aan gemeentelede op Sondae per WhatsApp-boodskap. Afhangende van die vlak van inperking kan ’n beperkte getal lidmate steeds fisies die erediens op ’n Sondag in die kerkgebou bywoon, met die res van die gemeente wat by die YouTube-opname inskakel. Kamera – Lense en ’n fokus op die werklikheid In die verdere ontwikkeling van die assosiatiewe betekenismoontlikhede van die metaforiese uitdrukking Ligte, Kamera en Aksie!, gebruik ek vervolgens die aksent op Kamera om aan die hand van twee lens-beskrywings op die volgende perspektiewe ter beskrywing van die persoonlike belewenis van ’n digitale erediens te fokus: … one’s storied identity online … not separated from their identity outside the internet, and should not be studied as such. The internet becomes a place for living out the religious self, which can combine both experimentation with different ways of being and evaluation and adoption of traditional identity roles. (Campbell 2012:73) Lens 1: ’n Prakties teologiese outo-etnografiese beskrywing Ek het grootgeword met die wete, en dít ook tot in Maart 2020 beleef, dat besluite nie noodwendig vinnig in die kerk geneem hoef te word nie, veral as dit nie nodig is. Daarvoor was ek maar al te goed bewus van die betekenis van besluitnemingstrukture soos kommissies, kerkrade, bestuursrade en sinodes. Om tot ’n besluit oor ’n saak te kom, het ’n bepaalde werkswyse veronderstel en wanneer al die prosesse deurloop is, is die besluit eers geneem. Dit was egter tot voor Maart 2020. In my preek van 02 Februarie 2020 in die NG Gemeente Berg-en-Dal, Bloemfontein (op  hierdie geskiedkundige datum in die geskiedenis van Suid-Afrika gedagtig aan die gebeure van 02 Februarie 1990), verwys ek die eerste keer publiek na die woord Corona en sê ek aan die gemeente dat dit blyk dat 2020 die jaar gaan wees waarop ons almal hierdie woord gaan leer sê. Min het ek toe geweet net hoe goed ons hierdie woord sou leer sê in die volgende maand of wat, asook hoe dit ’n lewenswyse, ook kerkwees, vir altyd sou verander. Vanuit hierdie konkrete werklikheid en gerig vanuit ’n persoonlike refleksie, gebruik ek vervolgens teoretiese perspektiewe as agtergrond tot die  metodologie van outo- etnografie as medium vir moontlike refleksie op die persoonlike belewenisse van ’n sogenaamde YouTube-prediker. In hierdie erkenning van die mees subjektief persoonlike is die fasilitering van refleksie uiteraard belangrik vir praktiese teologie (Graham 2017a:n.p.). Dit is juis in die moment van kritiek persoonlike subjektiewe refleksie waarin daar ’n verdere ontwikkeling van die praktyk geskied sodat daar nou na die transformerende karakter van praxis verwys kan word (Graham 2017b:172–180). Ten einde die imperatief tot refleksie ernstig te neem, waag ek dit met die volgende refleksie(s) in ’n aanvanklike en verkennende fasilitering van storied identity. Page 4 of 7 Page 4 of 7 Page 4 of 7 Adams & Brochner 2011:273; Walton 2021:n.p.). Met die klem op die ontwikkelende aard van die metode, dra nuwe ontwikkelings op konstante basis by tot die verdere verruiming van die aanpak van navorsing. Die innoverende deskriptiewe wyse van beskrywing spruit vanuit ’n postmoderne benadering waarin erkenning gegee word aan die mees persoonlike, intieme en subjektiewe beskrywing van ervarings. Hierdie beskrywings is egter meer as net outobiografiese fragmente wat verpak word, maar in die reflektering vanuit die ruimtes van die intieme, word kritieke verbindings gemaak met groter kulturele patrone wat tot ’n groter gesprek lei waarin ’n voortgaande sirkulêre beweging tussen die persoonlike en die algemene gefasiliteer word. In die beligting van die tema van navorsing is dit dus duidelik dat die sentrale vraag die ondersoek na die persoonlike belewenisse van ’n YouTube-prediker lei en dat die refleksie van die praktyk deur outo-etnografiese metodologie gerig word wat die moontlikheid bied tot nuwe praxisbeskrywings vir ’n groter gemeenskap. The internet serves as a spiritual hub, allowing practictioners to select from an array of sources and experience in order to assemble and personalize their religious behavior and belief. This encourages a convergent form of religious practice online, a process that allows and even encourages users to draw from traditional and new sources simultaneously. The technological landscape of the internet removes many traditional entry barriers, allowing religious users new levels of freedom to create and access information. (Campbell 2012:76–77) Die YouTube-platform word dan nie net ’n uitdrukking van digitale toegang en belewenis nie (Soukup 2014:3–34) nie, maar bied ook die praktyk(e)-ruimte waarbinne ek op  samevloeiende wyse (lees convergent) lokaal, konkreet en  beliggaam tussen die analoog en digitale sfere kan beweeg. Die innooi in die erediens vind lokaal vanuit die  liturgiese ruimte op ’n Donderdagmiddag met opname  plaas, maar die  digitale reikwydte daarvan dra  konkreet en beliggaam oor die ruimtes van die internet  tot  op die rekenaarskerm van die individu in ’n persoonlike sfeer. Hierdie outo-etnografiese plasing vind goed aansluiting by Campbell se volgende merker in die beskrywing van sogenaamde ‘networked religion’ naamlik storied identity. Volgens hierdie beskrywing is: Kamera – Lense en ’n fokus op die werklikheid Ek is onseker hoe verskillende kykers vanuit verskillende agtergronde na die video-opname kyk. Hoe beïnvloed die  verskuiwing van ’n aanvanklik meer informele verwelkoming buite die kerk na die gebruik van formele liturgiese drag (wat vir my besondere betekenis en waarde het), die kyker se ervaring? Alhoewel ek intensioneel van verskillende sittende en staande posisies tydens die erediens gebruik maak (staande as ek uit die Bybel lees en sittende tydens die prediking), is ek onseker of die kyker dit betekenisvol of steurend vind. Behalwe die meer formele aspekte is daar egter ook die mees persoonlike wat op bewuste en onbewuste vlak in my gmoed lê: Vrae na my eie selfbewussyn voor die kamera, asook die onsekerheid en vrees oor hoe mense die opname sal beleef. Outo-etnografie is ’n relatief nuwe en ontwikkelende metode in kwalitatiewe navorsing. Outo-etnografie word beskryf as die benadering tot en dokumentering van navorsing wat daarna streef om persoonlike ervarings (‘outo-’) op sistematiese wyse te beskryf en analiseer (‘-grafie’) ten einde bepaalde kulturele ervarings (‘etno-’) te interpreteer (Ellis, Lig 2: Praktiese teologie In die beskrywing van hierdie werklikhede het daar ook  mettertyd ’n verdere ontwikkeling gekom wat die subjektiewe verstaan van die praktyk nie alleen erken nie, maar wat dit ook konkreet wil fasiliteer in metodologie. Dit het gelei tot, onder meer, ontwikkelende metodologieë soos outo-etnografiese navorsing (Walton 2021:n.p.). In die beskrywing van hierdie werklikhede het daar ook  mettertyd ’n verdere ontwikkeling gekom wat die subjektiewe verstaan van die praktyk nie alleen erken nie, maar wat dit ook konkreet wil fasiliteer in metodologie. Dit het gelei tot, onder meer, ontwikkelende metodologieë soos outo-etnografiese navorsing (Walton 2021:n.p.). In die verrekening van my eie persoonlike plasing in die konkrete konteks van Suid-Afrika tydens die COVID-19 pandemie te midde van die onsekerheid wat dit bring, word die digitale inkleding van die erediens in liturgie en in prediking tekenend van die versmelting van horisonne deur sogenaamde Convergent practices: In die verstaan van die dinamika, vra hierdie artikel juis na die belewenis van die prediker wat vir die (digitale) erediens verantwoordelik is. In die aanbieding van ’n tweede metaforiese ligbron, gaan dit nou nie net oor die verligting van skadu’s nie, maar ook oor die beligting van die aksie- http://www.indieskriflig.org.za Original Research Lens 2: Digitaliteit In Julie 2019 lei ek ’n interdissiplinêre navorsingskonferensie oor die betekenis van die Vierde Industriële Revolusie vir teologie en http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 5 of 7 Original Research Page 5 of 7 WhatsApp versend word (of ingesluit word in die artikel) vind besondere verdere vlakke van verbinding tussen analoog- en digitale werklikhede plaas. WhatsApp versend word (of ingesluit word in die artikel) vind besondere verdere vlakke van verbinding tussen analoog- en digitale werklikhede plaas. ander wetenskappe. Tydens die konferensie is ek saam met ander akademici diep bewus van die moontlike invloed en betekenis van ontluikende tegnologieë vir die wêreld van môre. ’n Vakwetenskaplike publikasie van die konferensie verskyn in Julie 2020 (Van den Berg 2020), te midde van vlak 4-inperking. Min het ek en die konferensiegangers geweet dat die perspektiewe in die publikasie net verder geaksentueer en gesneller sou word deur die koms en wêreldveranderende invloed van die COVID-19 pandemie. In my eie werk en bediening het ek die afgelope sewe maande geleer om verskeie digitale platforms effektief te gebruik. YouTube, Facebook-Live, MS Teams, Zoom, Skype for Business en WhatsApp het deel van my alledaagse verwysing geword. In die bestek van weke het ek migreer na ’n aanlynomgewing waarin gebruik gemaak word van verskillende wyses om die Sondageredienste aan lidmate te bied. Die ontwikkeling in bediening het spontaan veroorsaak dat verskeie lidmate in gemeentes, dikwels met ’n sterk tegnologies tegniese agtergrond, by die opname en produksie van Sondag eredienste betrokke geraak het. Voortspruitend en op ’n dieper vlak van refleksie, fasiliteer die verhouding met digitaliteit die vraag na outoriteit en selfs ’n verskuiwing in outoriteit (Campbell 2020c:n.p.; 2020d:n.p.) wat besig is om plaas te vind: Voortspruitend en op ’n dieper vlak van refleksie, fasiliteer die verhouding met digitaliteit die vraag na outoriteit en selfs ’n verskuiwing in outoriteit (Campbell 2020c:n.p.; 2020d:n.p.) wat besig is om plaas te vind: The malleability of religious community and identity online has contributed to a struggle between traditional sources of religious authority and new authority figures appearing online. The fluidity and transience of online environments poses challenges to traditional authority structures, roles, and tools. The result has been that the internet is framed both as a threat to certain established roles and hierarchies and as a tool of empowerment by others. Aksie In ’n plaaslike gemeente kan ek nog ’n onlangse debat onthou waar lede op ’n kommissie onder meer oor die voordele daarvan om tegnologie (bv. ’n dataprojektor) as deel van die erediens te gebruik, gesels het. Daar was uiteraard stemme daarvoor, asook menings daarteen. En toe … binne ’n week of twee, word dieselfde lede van die kommissie, die gemeentes, maar ook geloofsgemeenskappe ironies genoeg nie met die feit van hoe ons moontlik sekere aspekte van tegnologie kan gebruik vir sekere aspekte van ’n erediens gekonfronteer nie, maar hoe tegnologie wel gebruik kan word om ’n totale erediens te laat plaasvind en tot in die sitkamers van gemeentelede te bring. ’n Besluit wat normaalweg maande of selfs jare sou duur om te neem, word in die bestek van dae op dinamiese wyse gefasiliteer. Dít, op sigself, is vir my ’n betekenisvolle moment en wys alleen op die feit hoe ’n sisteem dinamies kan aanpas tot nuwe betekenis. Verskeie publikasies soos byvoorbeeld dié van Wise (2014); Gould (2015); Anderson (2015), en Campbell en Garner (2016) vra na die verhouding tussen ontwikkelende tegnologieë en digitaliteit. Ten diepste bring die opmerkings die vraag na  vore oor die verhouding wat ek, ander mense en geloofsgemeenskappe met tegnologie het (Cloete 2015:1–7). Ten einde te reflekteer oor hierdie verhouding, voortspruitend uit die ontwikkeling van die onderskeie Industriële Revolusies, maar ook in die versnelling wat teweeggebring is deur die COVID-19 pandemie, is dit uiteraard belangrik om krities oor die verhouding met tegnologie te reflekteer. In die laaste beweging van die sentrale metafoor onderliggend aan die artikel, naamlik Ligte, Kamera, Aksie!, fokus ek in die Aksie-gedeelte op die aspek wat as deel van ’n refleksie oor praktiese teologie dikwels fasiliterend van transformasie is. Ter afsluiting van hierdie artikel en as slotrefleksie gebruik ek as laaste merker, voortspruitend uit die sentrale konsep van networked religion, die verwysing na ‘multisite reality’: In die laaste beweging van die sentrale metafoor onderliggend aan die artikel, naamlik Ligte, Kamera, Aksie!, fokus ek in die Aksie-gedeelte op die aspek wat as deel van ’n refleksie oor praktiese teologie dikwels fasiliterend van transformasie is. Lens 2: Digitaliteit (Campbell 2012:74) As deel van die refleksiemoment van ’n prakties teologiese oriëntasie is dit, myns insiens, belangrik om vervolgens weereens op lokale, konkrete en beliggaamde wyse te reflekteer hoe die konstruk van outoriteit gefasiliteer en ook uitgedaag word in die video-opname van die digitale erediens. Ek beleef hoe die vlakke van outoriteit subliem, maar konkreet gestalte vind in al die rolspelers wat teenwoordig is by die opname van die erediens. Die persoon wat die kamera vashou en die hoek van skote word bepalend vir die kyker se belewenis van die opname. Die persoon wat die redigering van die rou videomateriaal behartig, het besondere beheer, aangesien hy inderdaad heel konkreet kan besluit watter gedeeltes van die opname behoue bly en op watter wyse verskillende momente in die erediens bymekaar aansluiting vind. Die persone wat na die erediens kyk, het egter die laaste seggingskap deurdat hulle op enige moment kan besluit om die opname vinniger vorentoe te speel of om dit selfs te beeïndig. Alhoewel ek dus as liturg en prediker optree, gee ek alle outoriteit oor … As ’n tweede lens word die fokus op die konsep van digitaliteit gerig. As agtergrond vir die verstaan van digitaliteit is dit belangrik om kennis te neem van die evolusionêre ontwikkeling van, enersyds, die sogenaamde Industriële Revolusies, en andersyds, maar direk verbind daaraan, die internet. Vanuit die Eerste Industriële Revolusie, met die klem op meganisering, spruit die Tweede Industriële Revolusie wat deur die gebruikmaking van elektrisiteit massaproduksie fasiliteer. Die ontwikkeling en gebruik van die internet lei tot die Derde Industriële Revolusie met die klem op outomatisering. Voorspruitend hieruit groei die Vierde Industriële Revolusie met onder meer die versmelting van ‘… the spheres of the digital, physical and biological (jointly referred to as “cyber-physical systems”) with a significant social and economic impact’ (Fourie 2020:12). Hierdie ontwikkelings word onder meer ondersteun deur ’n ander revolusie waarna Anderson (2015:n.p.) verwys as die ‘triple revolution’ en wat bestaan uit die internet, die beskikbaarheid van mobiele tegnologieë soos selfone en tablette asook die gebruik van sosiale media. Original Research Connected to the idea of a multisite reality is that online world is consciously and unconsciously imprinted by its users with the values, structures, and expectations of the offline world. Multisite reality means online practices are often informed by offline ways of being as users integrate or seek to connect their online and offline patterns of life. It also means that there is often ideological overlap and interaction between online religious groups and forums and their corresponding offline religious institutions … Thus the internet becomes a conversational space allowing for interaction and negotiations between traditional and new sources and interpretations of religious belief. (Campbell 2012:80) aspekte van hulleself herken. Miskien sal dit daarom goed wees om die beskrywing in die lig van die klem op die woord bekentenis in die titel van die artikel soos volg af te sluit: Vir die YouTube-prediker is daar talle maniere om die reikwydte van ’n digitale erediens vas te stel. Vir my self, eerder as om byvoorbeeld ag te slaan op die aanduiding van hoeveel mense na die opname gekyk het, was die volgende individuele boodskap genoegsaam. Twee weke na die YouTube-opname wat as agtergrond tot die artikelrefleksie dien, ontvang ek ’n WhatsApp-boodskap van ’n persoon uit Australië wat ek nie persoonlik ken nie. Die persoon skryf: ‘Dit was soos om in Bloemfontein in die Kerk te wees. Ek kon die kraak van die kerkbanke, die sonlig wat op die vensters val, die musiekklanke van die orrel en die stem van die Woord hier in Perth duidelik hoor, sien en beleef. Dankie’. Voortspruitend uit hierdie verstaan en met die beligting wat deur ’n prakties teologiese oriëntasie verskaf is as agtergrond, maar ook deur die gefokusde lense van ’n outo-etnografiese beskrywing(s) in verkenning van die verhouding met, onder meer, digitaliteit, is ’n ruimte vir Aksie! geskep. Tekenend van hierdie Aksie! is die skakel na die opname van ’n digitale erediens wat by hierdie artikel ingesluit is en wat fasiliterend is van ’n sogenaamde ‘multisite reality’. Genoegsaam om te besef dat geloofsgemeenskappe en ander YouTube-predikers, soos ek, kan weet dat ten spyte van al die uitdagings wat die COVID-19 pandemie bring, dit ook opnuut bevestig het dat ’n digitale erediens opname en uitsending voortgaande ‘… tot die uithoeke van die wêreld’ strek. Ligte, Kamera, Aksie! Die erediensopname is intensioneel só opgeneem en geredigeer dat dit ’n werklike erediens sou simuleer. Outersbydrae J-A.v.d.B. is die enigste outeur betrokke by die skryf van die artikel. Ligte, Kamera, Aksie! – Opmerkings ter verdere redigering Die refleksie in hierdie artikel bied slegs my eie voorlopige persoonlike weergawe van die belewenisse van ’n sogenaamde YouTube-prediker. Die bedoeling hiervan is nie dat dit as ’n algemeen geldende beskrywing hoef te dien nie en ook nie dat dit as ’n volledige weergawe gesien hoef te word nie. Inteendeel, en immers, soos Miller-McLemore (2019:2) tereg  opmerk: ‘Practical theology is by definition dedicated to particularities, not comprehensiveness, which means  that certain material get privileged …’. Dit is egter in die  erkenning hiervan  dat my taak as praktiese teoloog  sigbaar  word en waarin deur die ontwikkeling van ‘… skills of self-reflectivity and social interpretation …’ ’n nuwe voortgaande kontekstuele beliggaming, beskrywing, betrokkenheid en transformasie plaasvind (Miller-McLemore  2019:8). In die voorsetting van  Ligte, Kamera, Aksie! in verskillende formate, is geloofsgemeenskappe en  YouTube-predikers voortgaande besig met ’n intydse redigering. Mededingende belange Die outeur verklaar dat daar geen finansiële of persoonlike verbintenis is met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel nie. Original Research Die opname is in die kerkgebou gedoen met die insluiting van verskillende liturgiese momente. Werklikheid is digitaal vasgevang. Terwyl hierdie erediensopname beskikbaar was op YouTube, het ons een dogter in Stellenbosch daarna gekyk terwyl ek dieselfde vooraf opgeneemde erediens ‘lewend’ in die gemeente onder aangepaste vlak 3-inperkings met nie meer as 50 lidmate teenwoordig, gelei het. Ongeag lokaliteit en tyd kon almal deel wees van dieselfde erediens en dit op verskillende tye en platforms – lokaal, konkreet en beliggaam. Etiese oorwegings Hierdie artikel volg alle etiese standaarde vir navorsing. Erkenning Dit is vir my ’n groot voorreg om deur die akademiese refleksie erkenning te gee aan die reusebydrae van kollega en vriend Gert Breed aan praktiese teologie. Vandat ek Gert die eerste keer by ’n Werksgemeenskap vir Praktiese Teologie ontmoet het, het ons dikwels en gereeld met mekaar in gesprek getree oor gemeenskaplike sake van belang. Ek het Gert leer ken as iemand met ’n fyn aanvoeling vir die breë kerklike praktyk. Komende vanuit die aktiewe bediening na ’n heeltydse loopbaan in die akademie, is sy navorsingsbydraes juis deur ’n fyn aanvoeling vir die kerklike praktyk gevoed en gestempel. In die tyd van oorgangsfase in Gert se eie lewe, poog ek om in dié bydrae persoonlike perspektiewe te bied vir ’n tyd waarin die wêreld self ’n besondere oorgangsfase beleef. Aksie Ter afsluiting van hierdie artikel en as slotrefleksie gebruik ek as laaste merker, voortspruitend uit die sentrale konsep van networked religion, die verwysing na ‘multisite reality’: Die agtergrond van die ontwikkelings is natuurlik duidelik sigbaar in die media wat gebruik word vir die opname en uitsending van ’n digitale erediens op YouTube. Alleenlik die gebruik van die YouTube-platform bied die uitdrukking van ’n digitale werklikheid as ruimte. As die digitale skakel dan per http://www.indieskriflig.org.za Open Access Open Access Page 6 of 7 Original Research Page 6 of 7 Page 6 of 7 Literatuurverwysings Graham, E.L., 2017a, ‘On becoming a practical theologian: Past, present and future tenses’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 73(4), a4634. https://doi. org/10.4102/hts.v73i4.4634 Anderson, K., 2015, The digital cathedral: Networked ministry in a wireless world, Morehouse Publishing, New York, NY. Anderson, K., 2015, The digital cathedral: Networked ministry in a wireless world, Morehouse Publishing, New York, NY. Browning, D.S., 1991, A fundamental practical theology, descriptive and strategic proposals, Fortress Press, Minneapolis, MN. Graham, E.L., 2017b, ‘The state of the art: Practical theology yesterday, today and tomorrow: New directions in practical theology’, Theology 120(3), 172–180. https://doi.org/10.1177/0040571X16684419 Campbell, H.A., 2011, When religion meets new media, Routledge, London. Miller-McLemore, B.J., 2019, ‘General introduction’, in B.J. Miller-McLemore (ed.), The Wiley-Blackwell reader in practical theology, pp. 1–17, Blackwell Publishing, Oxford. [Kindle Edition]. Campbell, H.A., 2012, ‘Understanding the relationship between religion online and offline in a networked society’, Journal of the American Academy of Religion 80(1), 64–93. https://doi.org/10.1093/jaarel/lfr074 Müller, J., 2009, ‘Practical theology – A safe but fragile space’, paper presented at the Joint Conference of Academic Societies in the Fields of Religion and Theology, University of Stellenbosch, 23rd June. The original title was: ‘Holistic Pastoral Ministry in a Time of Transition’, viewed 04 February 2021, from https://www. academia.edu/4257503/Practical_Theology_a_fragile_space?email_work_ card=view-paper. Campbell, H.A., 2013, Digital religion: Understanding religious practice in new media worlds, Routledge, London. Campbell, H.A. (ed.), 2020a, The distanced church. Reflections on doing church online, Digital Religion Publications: An imprint of the Network for New Media, Religion & Digital Cultural Studies, viewed 24 April 2021, from https://doi.org/10.21423/ distancedchurch NG Kerk Berg-en-Dal, 2021, Sondag,14 Februarie 2021, NG Kerk Berg-en-Dal, Bloemfontein [online video], viewed 14 February 2021, from https://www. youtube.com/watch?v=_abmt6qo8-Q. Campbell, H.A. (ed.), 2020b, Digital ecclesiology: A global conversation, Digital Religion Publications: An imprint of the Network for New Media, Religion & Digital Cultural Studies, viewed 24 April 2021, from https://doi.org/10.21423/ digitalecclesiology Soukup, P.A., 2014, ‘Looking at, with, and through YouTubeTM’, Communication Research Trends 33, 3–34. Campbell, H.A. (ed.), 2020c, Religion in quarantine. The future of religion in a post- pandemic world. Insights from scholars of religion at Texas A&M University, Digital Religion Publications: An imprint of the Network for New Media, Religion & Digital Cultural Studies, viewed 24 April 2021, from https://doi.org/10.21423/ religioninquarantine Van den Berg, J.A., 2020, Engaging the Fourth Industrial Revolution: Perspectives from theology, philosophy and education, SUN MeDIA, Bloemfontein. (University of the Free State Theological Explorations, vol. 3). Vrywaring Ganzevoort, R.R., 2009, Forks in the road when tracing the sacred. Practical theology as hermeneutics of lived religion, Presidential address to the 9th conference of the International Academy of Practical Theology, Chicago, IL, viewed 24 April 2010, from http://www.ruardganzevoort.nl/. Die sienings en menings wat in hierdie artikel uitgedruk word, is dié van die outeur en weerspieël nie noodwendig die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde verwantskap van die outeur nie. Gould, M., 2015, The social media gospel: Sharing the good news in new ways, Liturgical Press, Collegeville, MN. Gouws, C., 2020, ‘To see, while unable to see: Autobiographical perspectives of an ophthalmologist on the COVID-19 pandemic’, Acta Theologica 40(2), 45–63. https://doi.org/10.18820/23099089/actat.v40i2.03 Databeskikbaarheid Cloete A.L., 2015, ‘Living in a digital culture: The need for theological reflection’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 71(2), Art. #2073, 1–7. https://doi. org/10.4102/hts.v71i2.2073 Die outeur bevestig dat die data wat die bevindings van hierdie studie ondersteun, beskikbaar is in die artikel. Ellis, C. Adams, T.E. & Bochner, A.P., 2011, ‘Autoethnograhpy: An overview’, Historical Social Research 36(4), 273–290. Fourie, L.C., 2020, ‘Technology and theology, finding the real God’, in J.A. Van den Berg (ed.), Engaging the Fourth Industrial Revolution, perspectives from theology, philosophy and education, University of the Free State Theological Explorations, vol. 3, pp. 11–41, SUN MeDIA, Bloemfontein. Befondsing Die moontlikheid hiervan word gevind wanneer dít wat mees persoonlik is, op so ’n wyse gedokumenteer word dat hierdie teks ook ’n spieël vir ander word waarin hulle sekere Hierdie navorsing het geen spesifieke toekenning ontvang  van enige befondsingsagentskap in die openbare, kommersiële of nie-winsgewende sektore. http://www.indieskriflig.org.za Page 7 of 7 Original Research Literatuurverwysings Walton, H., 2021, What is autoethnograhpy and why does it matter for theological reflection, ANVIL, vol. 36:1, viewed 22 March 2021, from https:// churchmissionsociety.org/resources/what-is-autoethnography-theological- reflection-heather-walton-anvil-vol-36-issue-1/. Campbell, H.A. (ed.), 2020d, Digital creative and the rethinking of religious authority (media, religion and culture), Routledge, London. Campbell, H.A. & Garner, S., 2016, Networked theology: Negotiating faith in digital culture, Baker Academic, Grand Rapids, MI. Wise, J., 2014, The social church: A theology of digital communication, Moody Publishers, Chicago, IL. http://www.indieskriflig.org.za Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/2740/7167

Afrikaans

1.’n Vroeëre weergawe van hierdie artikel is gepubliseer in die Göttinger Predigtmeditationen, ’n joernaal wat alleenlik in ’n gedrukte formaat beskikbaar is. Hierdie opgedateerde en vertaalde weergawe word met die toestemming van die Göttinger Predigtmeditationen gepubliseer. Die inhoud van die artikel is ook as ’n lesing tydens die konferensie, ‘The rationality and rhetoric of preaching. Current homiletical challenges’ by die Universiteit van Tübingen in Mei 2022 voorgedra. In die Skriflig / In Luce Verbi ISSN: (Online) 2305-0853, (Print) 1018-6441 Page 1 of 6 Original Research Original Research Page 1 of 6 Inleiding Al vier teologiese fakulteite wat aan universiteite in Suid-Afrika gesetel is, het gereformeerde Protestantse wortels.1 Een gevolg van hierdie geskiedenis is dat dié fakulteite departemente van Praktiese Teologie het, waarin homiletiek as subdissipline, ’n sterk en gevestigde tradisie het. Die nuwe diverse en ekumeniese samestelling van die studente en dosente van hierdie fakulteite, wat die gevolg is van die einde van apartheid en ons eerste demokratiese verkiesings in 1994, asook die unieke Suid-Afrikaanse geskiedenis en huidige konteks, bied egter belangrike geleenthede vir homiletiek en prediking wat omarm moet word. Die geleenthede het spesifiek betrekking op navorsing en onderrig van prediking in die nuwe ekumeniese omgewings. Copyright: © 2023. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. In hierdie artikel word oorsigtelik gekyk na aspekte van die predikingslandskap van Suid-Afrika, veral sommige van die meer onlangse ontwikkelings in ons land, wat verband hou met onderrig en navorsing in homiletiek. Om hierdie ontwikkelings te verstaan, is dit nodig om agtergrond te verskaf aangaande die religieuse landskap waarbinne homiletiek nagevors en onderrig word, asook die geskiedenistydvak en huidige konteks waarin predikers en dosente in homiletiek werk. Die oogmerk van hierdie bydrae is ’n oorsigtelike beskrywing van die Suid-Afrikaanse homiletiese landskap aan die een kant, en aan die ander kant ’n uitwysing van ’n homileties metodologiese leemte, wat volgens ons bestaan. Dates: Contribution: The article engages current homiletical research in South Africa by means of a literature study, specifically highlighting the challenges and opportunities posed to the discipline of Homiletics within a postcolonial South African context, and at ecumenical faculties of Theology. These challenges and opportunities are especially important for a discipline such as Homiletics in South Africa with its strong Protestant and Reformed roots, to reflect on future methodologies pertaining to research and teaching. How to cite this article: Wepener, C.J. & Nell, I.A., 2023, ‘Doen metodologies wat akademies verkondig word: Ontwikkelings en geleenthede vir homiletiek in SA’, In die Skriflig 57(1), a2895. https://doi. org/10.4102/ids.v57i1.2895 Keywords: homiletics; preaching; practical theology; postcolonial; decolonisation. Doen metodologies wat akademies verkondig word: Ontwikkelings en geleenthede vir homiletiek in SA Bringing methodology and theory closer: Development and challenges in South African homiletics. The homiletic landscape in South Africa is rich and varied. In this contribution, we attempt to paint with broad brushstrokes this landscape. We write as practical theologians with a shared love for homiletics, but also with an interest in doing what we preach in terms of research and teaching. Put differently, we argue in the light of existing literature that there should be congruence between theories we advance, and methodologies we employ. We dwell on themes such as decolonisation, justice and reconciliation, poverty and inequality that are characteristic of our homiletical landscape. We conclude with the thought that as Christianity in South Africa grows and preachers increase in number, so do the opportunities for empirical academic involvement in preaching. However, the occasion also poses a challenge for academics engaged in homiletics, namely, to practise what they preach by bringing theory and method in a closer relationship. Die Suid-Afrikaans religieuse landskap In kort kom dit daarop neerdat baie mense aan geloofsgemeenskappe behoort, godsdienstige byeenkomste bywoon en deelnemers is aan die prediking as gebeurtenis in Suid-Afrika. Oor die afgelope paar jaar was daar verskeie #studente bewegings5 waarin die studente dit duidelik gemaak hetdat baie van hulle van mening is dat die werk van biskop Tutu en president Mandela hulle uitverkoop het met, wat na hul mening goedkoop vorms van versoening was, en dat wat nodig was en steeds nodig is, is eerder geregtigheid en restitusie. Om hierdie en ’n verskeidenheid ander redes leef baie mense in die land met onderliggende woede (Wepener 2015a). Die kwessies rakende geregtigheid en versoening is nou verwant aan die kwessie van dekolonisering sowel as ekonomiese realiteite, wat verband hou met armoede en ongelykheid. Wanneer ’n mens die Christelike geloof van nader bekyk, wat ook die een is waarop ons in hierdie artikel sal fokus, is dit belangrik om daarop te let dat 32.57% van die 84.2% Christene behoort aan, wat algemeen bekend staan, as die Onafhanklike Afrikakerke, 30% aan die ouer hoofstroomkerke en 15.5% aan die Pinkster- en Charismatiese kerke. Studente uit al hierdie tradisies studeer aan die vier teologiese fakulteite in Suid-Afrika en dosente in homiletiek en liturgie moet al hierdie studente in een module en in een lesinglokaal onderrig.3 Benewens die Suid-Afrikaanse godsdienstige landskap, het ons ook ’n besondere geskiedenis en sosiale, politieke en ekonomiese konteks wat in ag geneem moet word, wanneer dit kom by die geleenthede wat die prediking tans in die gesig staar. Die uitwerking van kolonisasie en apartheid is steeds sigbaar op ekonomiese vlak in die land, selfs in die fisieke landskap, waar die skeidslyne van apartheid steeds deel is van die geografie van die landskap. Met die ekonomiese uitdagings het kwessies van misdaad en geweld gekom. Die misdaadsyfer, insluitend die moordsyfer in Suid-Afrika, is buitengewoon hoog en daar is ’n voortdurende stryd om geslagsgebaseerde geweld te beëindig. Boonop is die stryd teen korrupsie en die soeke na verantwoordelike regering en leierskap deel van die nuwe stryd oor die afgelope paar dekades. Ons weet dat bogenoemde ’n taamlik somber prentjie skets. Wat egter hoopvol is in hierdie uitdagende konteks, is die feit dat predikers en homiletiek as dissipline op sinvolle en kreatiewe maniere op hierdie dringende kwessies gereageer het. Die Suid-Afrikaans religieuse landskap Dit geld ook die maniere waarop predikers op die COVID-19-pandemie gereageer het (vergelyk Masoga 2020; Nell 2021; Steyn & Wepener 2021; Steyn, Wepener & Pieterse 2020; Wepener & Cilliers 2022). Ons fokus is egter nie op hierdie onderwerp nie, maar eerder op bogenoemde kwessies wat deur die pandemie vererger is en wat steeds ons aandag verg. Verskillende kerklike tradisies het ook in hulle prediking op uiteenlopende wyses op hierdie uitdagings gereageer. Die akademiese homiletiese fokus is hoofsaaklik nog op die hoofstroomkerke, alhoewel die Charismatiese, ((nieu-)Pentekostalistiese) en Onafhanklike Afrikakerke ook meer by die ondersoek betrek word. 3.Studente wat uit kerke soos die gereformeerde en Lutherse dissiplines kom, sal ook homiletiekmodules doen wat spesifiek op hulle eie teologiese tradisies fokus voor hul ordening; hul eerste homiletiek modules is egter ekumenies van aard. 2.Sien ook https://www.gcis.gov.za/sites/default/files/docs/resourcecentre/ pocketguide/2012/03-People%20of%20South%20Africa-2018-19%28print%29. pdf vir syfers van 2016. Die Suid-Afrikaans religieuse landskap Suid-Afrika is op die oog af ’n godsdienstige land en die getal mense wat aan verskillende godsdienstige denominasies behoort, neem steeds toe. In verskeie van die stedelike dele van ons land, byvoorbeeld in Johannesburg en Kaapstad, kan die effek van sekularisasie gesien word in dalende kerklidmaatskap, veral in die hoofstroomkerke soos die gereformeerde, Lutherse en Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 2 of 6 Page 2 of 6 Original Research Suid-Afrika was ’n Nederlandse sowel as ’n Britse kolonie. Selfs al het die land meer as ’n eeu gelede onafhanklikheid verkry en sy eerste demokratiese verkiesings in 1994 gehad, is die gevolge van kolonisasie en ongelyke magsverhoudings wat met die ryk (empire) gekom het, steeds in die meeste sfere van die lewe in die vorm van kolonialiteit teenwoordig (Mellet 2020). Die onderdrukkende stelsel van apartheid is deel van die verlede en baie werk is deur mense soos aartsbiskop Desmond Tutu en oud-president Nelson Mandela gedoen om vir vrede en versoening te werk; daar is egter steeds diep verdeeldheid in ons land en die pad na geregtigheid en versoening is inderdaad lank en baie werk lê nog voor.4 Anglikaanse kerke. Onlangse statistiek van ‘Statistieke Suid- Afrika’ oor godsdienstendense wat in 2013 verkry is (Schoeman 2017),2 dui egter op ’n styging in kerklidmaatskap sedert die vorige sensus in 2001. Volgens hierdie statistiek behoort ’n meerderheid van 84.2% van Suid-Afrikaners tot die Christelike geloof, terwyl die tweede-grootste godsdienstige groepering van 5% bekend staan as ‘ancestral, tribal, animist or other African traditional religions’ (Schoeman 2017:3). ’n Bykomende 2% van ons bevolking behoort aan die Moslem- geloof en 0.2% aan die Joodse geloof. In 2001 het 79.8% van Suid-Afrikaners aangedui dat hulle aan die Christelike geloof behoort. In net meer as ’n dekade, het die Christendom dus aansienlike groei beleef. Volgens ietwat ouer statistiek van die Community Agency for Social Enquiry, het soveel as 91% van persone tussen die ouderdomme van 18 en 35 in Suid-Afrika aangedui dat hulle eredienste op ten minste ’n maandelikse basis bywoon (Koopman 2005). Verder is prediking in die meeste van die Suid-Afrikaanse geloofsgemeenskappe deel van die repertoire van godsdienstige rituele wat op ’n weeklikse basis uitgevoer word. 5.In hierdie bewegings was daar eise vir gratis onderwys asook die dekolonisering van die kurrikula van universiteite. 4.Sien in hierdie verband die navorsing wat deur die Suid-Afrikaanse Versoeningsbarometer gedoen is by die Instituut vir Versoening en geregtigheid. Sien https://www.ijr.org.za/south-african-reconciliation-barometer-survey-2019/ Navorsing en onderrig In hierdie afdeling word van die werk bespreek wat tans onder twee hoofde gedoen word. Die opskrifte dui op kontekstuele realiteite wat ernstige uitdagings is, maar terselfdertyd geleenthede vir prediking skep. Dit is natuurlik nie moontlik om hierdie kwessies netjies te skei soos ons dit hier probeer doen nie. In Suid-Afrika is die kwessies van geregtigheid en versoening byvoorbeeld nou verwant aan die projek van dekolonisering sowel as armoede en ongelykheid, terwyl armoede misdaad en geweld beïnvloed en korrupsie weer die ekonomie en pogings tot versoening beïnvloed. Uiteindelik word al hierdie sfere geraak deur ontwikkelings wat verband hou met die Vierde Industriële Revolusie. Navorsers is egter geneig om op sekere aspekte of kwessies in hul publikasies te fokus, en ’n paar van hierdie skrywers en hul werk word vervolgens van nader bekyk. Ons gee ook aandag aan metodologieë wat in die navorsing gebruik word, aangesien ons glo dat metodologieë waardes moet beliggaam (sien Wepener & Barnard 2022). Die implikasies van hierdie ontwikkelings vir die onderrig van homiletiek word ook uitgelig. Pieterse (1984) het in sy intreerede aan die Universiteit van Suid-Afrika ’n pleidooi gelewer dat bestaande empiriese homiletiese navorsing, wat slegs op die ontleding van getranskribeerde tekste gefokus het, aangevul moet word om video-opnames van die preke in te sluit. Dit het nog nie in Suid-Afrika gebeur nie; daar is egter ’n nuwe navorsingsprojek (Wepener 2020) wat daarop gemik is om die ‘opgevoerde preek’ by die beskrywing en analise in te sluit. Binne ’n (Suid-)Afrikaanse konteks waar prediking as ’n liturgiese ritueel liggaamlik met baie beweging en gebare uitgevoer word, is ons oortuig dat dit ’n geleentheid is, en dat homiletiek baie kan leer uit ontwikkelings op die gebied van liturgiese studie in Suid-Afrika en elders, asook by ander velde binne die praktiese teologie, met ’n doelbewuste fokus op die praktyk. Enersyds kan insigte wat in hierdie verband verkry is, help met die deurlopende projek om die steeds baie Westerse en Europese homiletiek kurrikula by fakulteite te dekoloniseer, en andersyds kan dit help om epistemologieë en ontologieë uit Afrika ernstiger op te neem, en ook beliggaamde epistemologieë en geestelike ontologieë in te sluit (Ellis & Ter Haar 2007; kyk ook Smith 2012; asook Wepener 2015b; Wepener & Barnard 2022). 6.Wyle Bethel Müller, Fritz de Wet en Theuns Dreyer het ’n wonderlike nalatenskap gelaat wat navorsing oor prediking betref. Gesoute teoloë soos Cas Vos, Ben de Klerk, Malan Nel, Coenie Burger, Cassie Venter, Ferdi Kruger, Johann Meylahn en Ian Nell en ’n jonger geslag soos Martin Laubscher en Wessel Wessels, is tans aktief in die veld. Wat in hierdie lys name ontbreek, is die name van vroue en swart geleerdes, maar die blote feit dat daar heeltydse swart praktiese teoloë en vroue in al die ander prakties teologiese subdissiplines in die fakulteite in Suid-Afrika is, maar nie in homiletiek nie, is op sigself betekenisvol. Page 3 of 6 Page 3 of 6 Original Research Page 3 of 6 and the shift to an understanding of the subject as decentred and fragmented. (p. 1) and the shift to an understanding of the subject as decentred and fragmented. (p. 1) Waarop wel gelet moet word, is dat aanlyn aanbidding en prediking in ’n verskeidenheid vorms ook skielik ’n meer dringende werklikheid geword het. Suid-Afrika is deel van ’n globaliserende wêreld en ’n netwerkkultuur, asook die impak van ontwikkelings met betrekking tot die Vierde Industriële Revolusie, het ’n groot invloed op prediking in Suid-Afrika. Ons ekonomiese realiteite beteken egter dat predikers en gemeentes op verskeie maniere reageer op die moontlikhede wat nuwe tegnologieë meebring (ed. Van den Berg 2020). Volgens hierdie studie deur Wessels was insigte uit postkoloniale denke inderdaad implisiet in die estetiese benadering in homiletiek in Suid-Afrika, byvoorbeeld in die werk van Cilliers (1994; 1996’; 2004; 2019a). Na ons mening is  daar steeds die geleentheid om hierdie tema veel verder te  ondersoek, maar ook en gepaardgaande daarmee, om prediking vanuit ’n feministiese en gender-perspektief in ’n (Suid-)Afrikaanse konteks na te vors. ’n Basiese geleentheid vir predikers van ouer hoofstroomkerke soos die Nederduitse Gereformeerde (NG) Kerk, is hoe om die evangelie te verkondig vanaf, wat gesien word as, koloniale kansels, met al die gepaardgaande bagasie (Wepener 2021). Die antwoord op hierdie vraag setel na ons mening in hermeneutiek – hoe predikers die Bybelse tekste waaroor hulle preek, benader, hul eie dikwels baie bevoorregte en dominante perspektiewe desentraliseer en met ’n postkoloniale homiletiese verbeelding werk. Die verband tussen teorieë oor witheid en homiletiek is nog ’n geleentheid met baie ruimte vir navorsing. Meer navorsing, en navorsing van ’n spesifieke soort, is ook nodig rakende postkoloniale homiletiek, wat vervolgens bekyk word. Navorsing en onderrig Dit behels enersyds dat veel meer bronne in homiletiese navorsing betrek moet word as slegs getranskribeerde preektekste, en andersyds, dat ’n Afrika-wêreldbeeld waarin ’n geesteswêreld onderliggend is aan baie van die liturgiese rituele, in die ondersoek verdiskonteer moet word. Die twee temas wat aanpak word, is die deurlopende projek van die dekolonisering van prediking asook die maniere waarop prediking inskakel by die Suid-Afrikaanse postapartheidse realiteite soos geregtigheid, versoening, armoede en ongelykheid. Benewens wat ons hier bespreek, was en is daar Suid-Afrikaanse homilete wat betrokke is by ’n reeks verwante onderwerpe.6 Die Suid-Afrikaanse sosio-ekonomiese en politieke landskap ’n Diepgaande kontekstuele analise kan nie hier gedoen word nie, maar sommige van die huidige realiteite kan genoem word deur middel van ’n paar sleutelwoorde, naamlik kolonialiteit, dekolonisering en postkolonialisme; geregtigheid en versoening; armoede en ongelykheid; korrupsie en leierskap; misdaad en geweld; en tegnologiese ontwikkelings en die Vierde Industriële Revolusie. Natuurlik is daar baie meer uitdagings, maar bogenoemde is kwessies wat geen prediker, dosent of navorser in homiletiek in ons huidige konteks kan ignoreer nie. 3.Studente wat uit kerke soos die gereformeerde en Lutherse dissiplines kom, sal ook homiletiekmodules doen wat spesifiek op hulle eie teologiese tradisies fokus voor hul ordening; hul eerste homiletiek modules is egter ekumenies van aard. Open Access http://www.indieskriflig.org.za Page 3 of 6 Dekolonisering In ’n onlangse PhD-proefskrif het Wessels (2020) ’n literatuurstudie gedoen wat postkoloniale teorie betrek by ’n swart teologie van bevryding binne die dissipline van homiletiek in die Suid-Afrikaanse konteks. Wessels (2020) se werk …: […] proposes three main focal images as postcolonial: (1) Decolonising the mind; (2) Moving the centre; and (3) The postcolonial subject. The first is a lingual and mental naming and transcending of the status quo. The second is an epistemological movement of perspective which takes cognisance that a plurality of centres is possible. The third is a contemplation on identity Die gebied van postkoloniale teorie en dekolonisasie is een van die gebiede waar vrugbare werk begin is en meer waarskynlik binnekort sal volg (sien Go, Jacobsen & Lee 2015; Pui-lan 2015). Hierdie werk is en sal in gesprek wees met die werk van homilete soos Sarah Travis (2014; 2015). Travis (2014) skryf: http://www.indieskriflig.org.za Open Access Page 4 of 6 Page 4 of 6 Original Research [U]nequal relations remain between those who are or have been world power and those who are or have been on the receiving end of colonial intrusion. (bl. 3) navorsing twee dekades later deur middel van deelnemende waarneming in etnografiese styl aangevul met ’n ondersoek in ’n ander Onafhanklike Afrikakerk (Müller & Wepener 2019).8 In hierdie verband is daar ’n groot navorsingsgaping in homiletieknavorsing in Suid-Afrika wat wag om gevul te word. Insigte wat uit hierdie soort navorsing verkry word, sal grootliks help met die dekolonisering van kurrikula vir die homiletiek by fakulteite, soos reeds genoem. Stap een is egter vir homilete om hul studeerkamers te verlaat en deel te neem aan die preekgebeure (reds. ...) Childers & Smith 2008). Hoe diesulke homiletiese navorsing in die praktyk kan lyk, word deur Wepener (2020) in ’n artikel met die titel, ‘Researching preaching practice’, beskryf. In haar boek gebruik Travis die bekende konsepte van ambivalensie, hibriditeit en ’n derde ruimte om ’n homiletiese gereedskapkis vir predikers te ontwikkel. Sy (Travis 2014) beweer verder dat: [T]hese concepts interrupt simple binary distinctions between colonized and colonizer, recognizing that reality and identity are somewhat ambiguous and have shifting meanings dependent on historical circumstances and personal interpretation. (bl. 81)7 In ’n onlangse publikasie illustreer Nell (2021) hoe hy te werk  gegaan het in ’n poging om ’n inleidende module in praktiese teologie, wat homiletiek by die Fakulteit Teologie aan die Universiteit Stellenbosch ingesluit het, te dekoloniseer. Dekolonisering Met  betrekking tot konsepte soos Afrika-sentraliteit, kennisproduksie, setlaar-perspektiewe en studente-ervarings, voer hy aan dat die druk vir kurrikulum-veranderings nog lank nie minder is nie. Hy bespreek die veranderende konteks en verwys na vier faktore wat gelei het tot veranderings in die kurrikulum. Die eerste hou verband met die verskuiwende identiteit van die klasse oor die afgelope dekade (baie meer etniese en geslagsdiversiteit); die tweede hou verband met die feit dat universiteite toenemend deur ’n sogenaamde kennisekonomie gedryf word, wat druk aan baie kante plaas; die derde faktor hou verband met die feit dat universiteite die  uitdaging van ’n gebrek aan voldoende finansiële hulpbronne, politieke inmenging, onopgeloste sosiale krisisse, omgewingsagteruitgang en nepotisme moet hanteer. Hierdie drie faktore vorm die agtergrond vir die vierde faktor, naamlik die #FeesMustFall-beweging, wat ’n groot impak op dosente, studente en kurrikula gehad het, en waarskynlik die belangrikste uitdaging was wat hoër onderwys sedert die begin van ons demokrasie moes bestuur het. Nell se argument geld vir kurrikula vir die homiletiek in Suid-Afrika en bly ’n vrugbare terrein om in te werk. Ons is van mening dat goeie onderrigpraktyk ten nouste aan navorsing gekoppel moet wees. Dit is relatief maklik om ’n paar akademiese tekste van postkoloniale prediking in die kurrikula vir die homiletiek in te sluit. Dit is dikwels tekste wat in heeltemal verskillende postkoloniale kontekste geskryf is, en dan, so glo ons, sal hierdie kurrikula gedekoloniseer wees. Die soort empiriese homiletiese navorsing wat die hele vertolkte en opgevoerde preek- gebeurtenis betrek in die (Suid-)Afrikaanse konteks soos hierbo beskryf, is dringend nodig. Hierdie tipe navorsing behoort ook epistemologieë van Afrika, wat liggaamlik gebaseerde epistemologieë insluit, ernstig op te neem. Behalwe akademiese tekste oor die onderwerp, is laasgenoemde nodig om die bestaande kurrikula vir die homiletiek by ons fakulteite deeglik te dekoloniseer. Die projek rakende die dekolonisering van die prediking, het ’n noue verband met kwessies rakende geregtigheid, versoening, armoede en ongelykheid, wat volgende onder oë geneem word. 7.Een kleiner studie wat met hierdie tema verband hou en wat hier genoem kan word, is dié oor woede en prediking (Wepener & Pieterse 2018). 8.Fenga (2018) het onlangs sy PhD-proefskrif oor die onderwerp van profetiese prediking in die nieu-Pinksterkerk in Zimbabwe voltooi. Geregtigheid en versoening; armoede en ongelykheid Homiletiek in Suid-Afrika het ’n ryke geskiedenis met betrekking tot dit wat sommige mense profetiese prediking noem, en wat dikwels verband hou met die werk van Walter Brueggemann (bv. 1997), wat ook beskryf kan word as herverbeelding deur middel van die Bybelse tekste. Charles Campbell en Johan Cilliers (2012) was mede-outeurs van ’n boek waarin hulle hierdie tema ontwikkel het, deur gebruik te maak van die metafoor van die prediker as nar wat die magte en kragte van die dag konfronteer. In Suid-Afrika het prediking reeds verskeie magstrukture gekonfronteer, byvoorbeeld die apartheidsregering, maar prediking het ook gehelp om subversiewe magte te ondersteun. Nell (2009) het ’n pleidooi vir profetiese prediking gelewer en aangevoer dat wat nodig is, ’n skuif is van die profeet se stem na profesie in die gemeenskap. In die verlede het ons groot profetiese predikers gehad in die persone van Desmond Tutu, Allan Boesak en Beyers Naudé, maar wat ons nou nodig het, is profetiese gemeenskappe. Nell (2009) het ’n ‘teodramatiese paradigma’ ontwikkel wat ’n nuttige prakties profetiese raamwerk verskaf. Hierdie raamwerk is op die teologiese model gebaseer wat deur resente studies in drama en teologie Dit wat in homiletiese navorsing ‘gepreek’ word, naamlik om die taak van dekolonisasie ernstig op te neem, behoort in die praktyk gestalte te kry. Na ons mening beteken dit dat die geleentheid daar is om betrokke te raak by meer empiriese homiletiese navorsing, spesifiek ook verder as om net getranskribeerde tekste te bestudeer. Tekste met inbegrip van veelvuldige kontekste (liturgies, sosiaal, polities, ens.) moet geanaliseer word en hierdie werk behoort in ’n groter verskeidenheid van kerklike denominasies gedoen te word, met die doelbewuste insluiting van die Onafhanklike Afrika- en Pinksterkerke. Suiwer literatuurgebaseerde homiletiek- navorsing is van groot waarde, maar dit is baie selde dat navorsers op empiriese wyse betrokke raak by die preekrealiteite van hierdie kerke. Een uitsondering is Bethel Müller, wat in die 1990’s navorsing gedoen het oor prediking in Onafhanklike Afrikakerke, en wat na getranskribeerde preke gekyk het. Hy het hierdie Open Access http://www.indieskriflig.org.za Original Research Page 5 of 6 Original Research Page 5 of 6 Page 5 of 6 beïnvloed is. Hy het laasgenoemde uitgebrei, deur die idee van ’n profetiese opvoering, wat by die Belhar Belydenis aansluiting vind. begronde teorie bestudeer het. Mededingende belange Die outeurs verklaar dat hulle geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hulle nadelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. Hennie Pieterse het dekades lank prediking in Suid-Afrika nagevors en hou sterk by ’n empiriese benadering, vanaf sy intreerede in 1984, aldeur sy werk oor die preke van Desmond Tutu, tot in onlangse navorsing, deur gebruik te maak van ’n begronde teorie (grounded theory) (Pieterse 1984; ed. 2001a; 2013; 2020). Pieterse se naam is sinoniem met empiriese homiletiek in ons konteks, en hy het deurgaans die beskrywende empiriese taak ernstig opgeneem en sy uitstekende analitiese vaardighede op die data toegepas. Hy het veral nou bekend geword vir sy werk oor armoede, wat kulmineer in ’n populêre publikasie, Preaching in a context of poverty (Pieterse 2001b). Verder het hy ’n hele reeks artikels gepubliseer waarin hy preke oor armoede deur middel van Outeursbydrae C.J.W. het die eerste weergawe van die artikel geskryf, en I.A.N. het aansienlike byvoegings gemaak. Saam het die outeurs die artikel geredigeer en die finale weergawe goedgekeur. Geregtigheid en versoening; armoede en ongelykheid Die werk van Pieterse moet in ons huidige konteks aangevul word deur navorsing oor prediking oor ongelykheid, sowel as navorsing ten opsigte van prediking oor geregtigheid en so ook oor versoening. Ons is oortuig daarvan dat nuwe diepgaande empiriese navorsing nodig is, aangesien baie predikers en die meeste homilete ietwat verwyderd is van die werklikheid op voetsoolvlak in ons land. Vir navorsing bly dit ’n domein wat ’n deurlopende kritiese ondersoek verg. In ’n onlangse projek is die preke van die huidige Anglikaanse aartsbiskop Thabo Makgoba bestudeer, om te sien op watter maniere hy ’n teologie van hoop op die kansel ontwikkel, terwyl hy die magte van die dag konfronteer (Wepener & Steyn 2021). Johan Cilliers se werk het nie altyd spesifiek en eksplisiet aan bogenoemde temas geraak nie, maar verdien spesiale vermelding. Meer onlangs het Cilliers (2016; 2019; 2020) ’n trilogie oor homiletiek gepubliseer, waarin hy teologie en insigte uit ’n reeks ander dissiplines en kunswerke kombineer om oor prediking na te dink. Dwarsdeur sy oeuvre beklemtoon Cilliers konsepte soos liminaliteit, vloei, herverbeelding, her-raming, ontwrigting en dies meer. Die kern van hierdie konsepte is wat Cilliers vroeg in sy loopbaan genoem het: ‘om te sien (observeer) en dan sigbaar te maak’ (Cilliers 2004). Met ander woorde, dit hou verband met die prediker se hermeneutiese sensitiwiteit in die hele homiletiese proses, en om daardeur die dwaasheid van die evangelie op die kansel uit te wys. In sy jongste werke gebruik hy konsepte soos ruimte en tyd om hierdie benadering op nuwe en kreatiewe maniere te herhaal. Na ons mening is Cilliers se homiletiese benadering nuttig om betrokke te raak by die kwessies wat hier bespreek word. Dit is ook nou verwant aan Nell (2017) se teodramatiese benadering, wat met die konstruksie van die werklikheid werk, deur middel van dramatiese kategorieë soos die verhoog en die intrige van die karakters waarin die prediker en die luisteraar spesifieke rolle inneem, in die uitvoering van die preekgebeure. Slot Dit is duidelik dat homiletiek en predikers in ons Suid- Afrikaanse konteks enersyds worstel met die eksegese van die konteks, wat tans ’n hernieude sensitiwiteit vir antropologie insluit, naamlik om beide predikers en hoorders as beliggaamde wesens te beskou. Daarom moet die hele opvoering van die prediking ernstig opgeneem word. Aan die ander kant kry die eksegese van die Bybelse tekste vir prediking, in die lig van teorieë wat betrekking het op byvoorbeeld dekolonisering, geregtigheid en versoening, opnuut stukrag. In die hele homiletiese proses word die teologiese indikatief en imperatief voortdurend verken, deur middel van benoeming, herraming, herverbeelding, ontwrigting en uitvoering. Sodoende word gepoog om die subjunktief deur prediking te skep as ’n hoopvolle ruimte waarbinne hoorders kan reageer. Namate Christenskap in Suid-Afrika groei en predikers vermeerder, groei die geleenthede vir akademiese betrokkenheid by die prediking ook. Die geleentheid hou egter ook ’n uitdaging in vir akademici wat met homiletiek besig is, naamlik om dit te beoefen wat hulle verkondig. Met ander woorde, wanneer ons die behoefte aan postkoloniale prediking verkondig, en preek om betrokke te raak by kwessies soos geregtigheid en ongelykheid, moet ons gereeld ons studeerkamers verlaat en onsself in die huidige Suid- Afrikaanse predikingslandskap verdiep, en toelaat dat daardie ervarings ons akademiese skryfwerk en ons kurrikulumontwikkeling beïnvloed. Die verhouding tussen teorie en praktyk in homiletiek is vandag tegelykertyd die grootste uitdaging en die grootste geleentheid in die homiletiek in Suid-Afrika. Die werk van Cilliers en Wessels is baie belowend, ook die werk van Martin Laubscher (bv. 2017) oor profetiese prediking, en natuurlik die oeuvre en lewe van Allan Boesak (Boesak 1977; 2009; ook Cilliers 2013; Fortein 2020). Tisdale en De Wet (2014) verskaf oor die tema van profetiese prediking ’n goeie vergelyking van benaderings tot die onderwerp. Die tema van profetiese prediking is nou verwant aan die geskiedenis van apartheid in Suid-Afrika; in ons eie tyd word dit egter met ander kontekstuele uitdagings geassosieer soos korrupsie (cf. Kruger & De Klerk, 2016), maar ook armoede en ongelykheid. http://www.indieskriflig.org.za Literatuurverwysings A faith reaction of a disillusioned nation – Reflections on anger, Biblecor, Wellington. Ellis, S. & Ter Haar, G., 2007, ‘Religion and politics: Taking African epistemologies seriously’, The Journal of Modern African Studies 45(3), 385–401. https://doi. org/10.1017/S0022278X07002674 Wepener, C.J., 2015b, ‘Burning incense for a focus group discussion: A spirituality of liminality for doing liturgical research in an African context from an emic perspective’, International Journal of Practical Theology 19(2), 271–291. https:// doi.org/10.1515/ijpt-2014-0036 Fenga, V.F., 2018, ‘Prophetic preaching in neo-Pentecostal Christianity during the socio-economic and socio-political crisis of Zimbabwe (2000–2012): A practical theological evaluation’, PhD, University of Pretoria. Wepener, C.J., 2020, ‘Researching preaching practice: Methodological considerations in moving beyond the (transcribed) text in (South) Africa’, Stellenbosch Theological Journal 6(2), 479–499. https://doi.org/10.17570/stj.2020.v6n4.a22 Fortein, E., 2020, ‘Allan Boesak: A theology of prophetic resistance (1976–1990): Some historical-theological reflections’, Stellenbosch Theological Journal 6(2), 253–274. https://doi.org/10.17570/stj.2020.v6n2.a11 Wepener, C.J., 2021, Die koninkryk vanaf koloniale kansels, besigtig 18 Oktober 2022, vanaf https://kerkbode.christians.co.za/2021/06/18/die-koninkryk-vanaf- koloniale-kansels/ Go, Y., Jacobsen, D. & Lee, D., 2015, ‘Introduction to the essays of the consultation of preaching and postcolonial theology’, Homiletic 40(1), 3–7. https://doi. org/10.15695/hmltc.v40i1.4116 Wepener, C.J. & Barnard, M., 2022, ‘Researching rituals and liturgy in Africa: Conducting research as liminal trinipraxis’, in J. Cilliers (ed.), Moving methodologies: Doing practical and missional theology in an African context, pp. 209–226, BibleMedia/Biblecor, Wellington. Koopman, N., 2005, ‘Publieke teologie in Suid-Afrika vandag: Die verhaal van die Beyers Naudé Sentrum vir Publieke Teologie’, ongepubliseerde voorlegging, Universiteit van Stellenbosch, 1–10, p. 3. Wepener, C.J. & Cilliers, J., 2022, ‘Timing grace in lockdown liturgies: South African and Dutch responses compared’, Stellenbosch Theological Journal Section Practical Theology 8(2), 1–19. https://doi.org/10.17570/stj.2022.v8n2.a2 Kruger, F.P. & De Klerk, B.J., 2016, Corruption in South Africa’s liberal democratic context: Equipping Christian leaders and communities for their role in countering corruption, AOSIS Books, Cape Town. Wepener, C.J. & Pieterse, H., 2018, ‘Angry preaching’, International Journal of Public Theology 12, 396–410. https://doi.org/10.1163/15697320-12341549 Laubscher, M., 2017, ‘“As if nothing happened?” Karl Barth and the study of prophetic preaching in South Africa today’, Acta Theologica 37(2), 51–68. https://doi. org/10.18820/23099089/actat.v37i2.4 Wepener, C.J. & Steyn, M., 2021, ‘The struggle for hope continues: The Christmas sermons of Archbishop Thabo Makgoba, 2009–2019’. Masoga, M.A., 2020, ‘Effectiveness of WhatsApp homiletics in the era of COVID-19 in South Africa’, Pharos Journal of Theology 101, 1–16. Wepener, C.J. & Steyn. M., 2022, The struggle for hope continues: The Christmas sermons of Archbishop Thabo Makgoba, 2009–2019, in R. Vrywaring Pieterse, H.J.C., 2013, ‘An emerging grounded theory for preaching on poverty in South Africa with Matthew 25:31–46 as sermon text’, Acta Theologica 33(1), 175–195. https://doi.org/10.4314/actat.v33i1.9 Die sienings en menings wat in die artikel uitgedruk word, is dié van die outeurs en weerspieël nie noodwendig die amptelike beleid of posisie van enige geaffilieerde agentskap van die outeurs nie. Pieterse, H.J.C., 2020, ‘A short history of empirical homiletics in South Africa’, Stellenbosch Theological Journal 6(2), 345–364. https://doi.org/10.17570/ stj.2020.v6n2.a15 Pui-lan, K., 2015, ‘Postcolonial preaching in intercultural contexts’, Homiletic 40(1), 8–21. https://doi.org/10.15695/hmltc.v40i1.4117 Schoeman, W.J., 2017, ‘South African religious demography: The 2013 general household survey’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 73(2), a3837. https://doi.org/10.4102/hts.v73i2.3837 Literatuurverwysings Boesak, A.A., 1977, Afscheid van de onschuld: Een social-ethische studie over zwarte theologie en zwarte macht, Kok, Kampen. Boesak, A.A., 1977, Afscheid van de onschuld: Een social-ethische studie over zwarte theologie en zwarte macht, Kok, Kampen. Smith, L.T., 2012, Decolonizing methodologies: Research and indigenous peoples, 2nd edn., Zed Books, London. Boesak, A.A., 2009, ‘Theological reflections on empire’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 65(1), Art. #291, 1–7. https://doi.org/10.4102/hts.v65i1.291 Steyn, M. & Wepener, C., 2021, ‘Pandemic, preaching and progression: A grounded theory exploration and homiletical praxis theory’, in I. Nell (ed.), COVID-19 in congregations and communities: An exploration of the influence of the coronavirus pandemic on congregational and community life, p. 51–74, Naledi, Cape Town. Brueggemann, W., 1997, Cadences of home: Preaching among exiles, WJK, Louisville, KY. Campbell, C. & Cilliers, J., 2012, Preaching fools: The gospel as rhetoric of folly, Baylor University Press, Waco, TX. Steyn, M., Wepener, C. & Pieterse, H., 2020, ‘Preaching during the COVID-19 pandemic in South Africa: A grounded theoretical exploration (Prediking ten tyde van die COVID-19-pandemie: ’n Gegronde teoretiese verkenning)’, International Journal of Homiletics 4, 1–21. Childers, J. & Smith, C. (eds.), 2008, Performance in preaching: Bringing the sermon to life, Baker Academic, Grand Rapids, MI. Cilliers, J.H., 1994, God vir ons: ’n Analise en beoordeling van Nederduitse Gereformeerde Volksprediking (1960–1980), Lux Verbi, Cape Town. Tisdale, L.T. & De Wet, F.W., 2014, ‘Contemporary prophetic preaching theory in the United States of America and South Africa: A comparative study through the lens of shared reformation roots’, HTS Theological Studies 70(2), 1–8. https://doi. org/10.4102/hts.v70i2.1337 Cilliers, J.H., 1996, Die uitwissing van God op die kansel, Lux Verbi, Cape Town.i Cilliers, J.H., 2004, The living voice of the gospel: Revisiting the basic principles of preaching, SUN Press, Stellenbosch. Travis, S., 2014, Decolonizing preaching: The pulpit as postcolonial space, Cascade Books, Eugene. Cilliers, J.H., 2013, ‘Prophetic preaching in South Africa: Exploring some spaces of tension’, Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif 54(1–2), 1–15. https:// doi.org/10.5952/54-1-2-299 Travis, S., 2015, ‘Troubled gospel: Postcolonial preaching for the colonized, colonizer, and everyone in between’, Homiletic 40(1), 47–55. https://doi.org/10.15695/ hmltc.v40i1.4121 Cilliers, J.H., 2016, A space for grace, SUN Press, Stellenbosch. Van den Berg, J.-A. (ed.), 2020, Engaging the fourth industrial revolution: Perspectives from theology, philosophy and education, SUN Press, Bloemfontein. Cilliers, J.H., 2019, Grace upon grace, SUN Press, Stellenbosch. Cilliers, J.H., 2020, Timing grace, SUN Press, Stellenbosch. Wepener, C.J., 2015a, Boiling point! Data beskikbaarheidsverklaring Pieterse, H.J.C., 1984, ‘’n Evaluering van ondersoeksmetodes vir die prediking as kommunikasieveld’, Theologia Evangelica 17(2), 5–14. https://doi.org/10.4314/ actat.v33i1.9 Datadeling is nie van toepassing op die artikel nie, aangesien geen nuwe data in hierdie studie geskep of ontleed is nie. Pieterse, H.J.C. (ed.), 2001a, Desmond Tutu’s message: A qualitative analysis, Brill, Boston, MA. Pieterse, H.J.C., 2001b, Preaching in a context of poverty, University of South Africa Press, Pretoria. Etiese oorwegings Hierdie artikel volg alle etiese standaarde vir navorsing sonder direkte kontak met mens of dier. http://www.indieskriflig.org.za Page 6 of 6 Original Research Befondsing Nell, I.A., 2009, ‘In search of meaning: Moving from the prophet’s voice to prophecy in community, a South African perspective’, Scriptura 102, 562–578. https://doi. org/10.7833/102-0-615 Die navorsing is gedeeltelik befonds deur die Eenheid vir Teologiese Navorsing van die Nederduitse Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika (Wes-Kaapse Sinode). Nell, I.A., 2017, ‘Preaching and performance: Theo-dramatic paradoxes in a South African sermon’, Stellenbosch Theological Journal 3(1), 309–326. Nell, I.A., 2021, ‘Decolonising an introductory course in practical theology and missiology: Some tentative reflections on shifting identities’, Transformation in Higher Education 6, a103. https://doi.org/10.4102/the. v6i0.103 Literatuurverwysings Conrad, R. Hardenberg, H. Miethner & M. Stille (eds.), ‘Ritual and social dynamics in Christian and Islamic preaching’, in-press. Mellet, P.T., 2020, The lie of 1652: A decolonised history of land, Tafelberg, Cape Town. Müller, B. & Wepener, C., 2019, ‘Belief, behaviour and belonging: The changing ritual of preaching and worship’, in C. Wepener, I. Swart, G. Ter Haar & M. Barnard (eds.), Bonding in worship: A ritual lens on social capital formation in African Independent Churches in South Africa, pp. 209–228, Peeters, Leuven. (Liturgia Condenda). Wessels, W., 2020, ‘Postcolonial homiletics? A practical theological engagement with postcolonialism’, PhD, University of Pretoria. http://www.indieskriflig.org.za Open Access

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/2895/7762

Afrikaans

Redaksioneel Met dankbaarheid en ook ’n bietjie trots bied ons hierdie derde uitgawe van In die Skriflig van 2007 aan. Ons is dankbaar dat ons ’n goeie standhoudende stroom van bydraes ontvang en is trots op die gehalte van ons blad. Weereens ’n woord van dank aan ons redaksie en administratiewe personeel wat hard gewerk het om hierdie uitgawe die lig te laat sien. Ook ons dank aan die drukkers, V&R in Pretoria, vir die netjiese en presiese drukwerk. Ons plaas weer artikels wat ’n verskeidenheid temas uit die hele spektrum van die teologiese ensiklopedie dek. Op die gebied van die praktiese teologie lewer Yvonne Campbell-Lane, George Lotter en Ben de Klerk bydraes. Hulle hanteer onderskeidelik die betekenis van innerlike verandering in die Corpus Paulinium en die implikasies daarvan vir die pastorale berading en die liturgiese betekenis van die seën in die erediens. Ons is dankbaar dat ons op die vlak van die praktiese bediening bydraes kan lewer aangesien liturgiese belewenis en pastorale effektiwitiet tans hoog in aanvraag is. Gert Steyn bespreek die probleme en uitdagings van ’n eerste vertalingspoging van die Septuagint in Afrikaans en D.F. O’ Kennedy bespreek die metafoor van Jahwe as geneser in die profetiese boeke van die Ou Testament. Saam met die artikels van Fritz Krüger en Johann Joubert bied ons dus hiermee ’n stewige dosis vars navorsing op die gebied van die Bybelwetenskappe. Ons vertrou dat al hierdie artikels u as lesers tot nadenke sal stem en ook tot opbouende verdere bydraes op hierdie gebiede sal lei. Ons plaas ook ’n artikel van Andries Raath, ’n regsgeleerde, oor die implikasies van Luther en Calvyn se standpunte oor die natuurreg vir fundamentale regte. Hierdie artikel is vir die etiek van mense- regte baie relevant en toon aan hoe teologiese navorsing ook deur die navorsing in ander dissiplines verryk kan word. In die etiek is die diskussie oor natuurreg, natuurlike sedebesef en die moontlike rol daarvan in die positivering van etiese beginsels en norme steeds aktief aan die gang – nie net ten opsigte van fundamentale regte nie, maar ook ten opsigte van bio-etiek en ander nuwere makro- etiese probleme. Hoe vaar die gereformeerde etiek tussen die uiterstes van die natuurreg, biblisisme en Skrifkritiek? Daarom waardeer ons soveel te meer hierdie bydrae. ix Onlangs het ’n Duitse teoloog, professor M. Redaksioneel Welker van Heidelberg Universiteit in Duitsland, daarop gewys hoe interdissiplinêre navorsing tussen teologie en ander wetenskappe aldaar gelei het tot ’n nuwe waardering van die bydrae van gereformeerde teologie. Hy het dit veral gehad oor die saamstudie met die natuurwetenskappe oor die oorsprong van die heelal en daarop gewys dat die natuurwetenskaplikes al hoe meer geïnteresseerd is in die perspek- tiewe wat die skeppingsleer kan bied. Hier te lande word die noodsaak van saamdink tussen die etiek, die regswetenskappe en die gesondheidswetenskappe al hoe meer besef en proefskrifte in hierdie velde word al hoe meer verryk deur die insette van hulppromotors uit die ander dissiplines. Dieselfde kan gesê word van Praktiese Teologie se interdissiplinêre raakvlakke met Psigologie. Die relevansie van goed gefundeerde, nugtere gerefor- meerde teologiese denke, sonder die uiterstes van fundamentalisme en Skrifkritiek, vir ander dissiplines moet nie onderskat word nie. Interdissiplinêre navorsing bied nuwe moontlikhede vir die ge- reformeerde teologie om ’n bydrae op die gebied van wetenskaplike ontwikkeling te maak. Dit lyk tog of die pendule uit die uiterste van anti-geloof, naakte sekularisme en teologiekritiek terugswaai na ’n meer gebalanseerde terrein waar die realiteit van geloofs- vertrekpunte, godsdiensoortuigings en teologiese relevansie opnuut erken word. Dit pas die gereformeerde teologie, want die gereformeerde teologie in tradisioneel ’n Skrifteologie wat die hele lewe bestryk, insigte vir die samelewingsleer bied en ’n hanteerbare kosmologie aan die hand doen. Mag In die Skriflig ook in hierdie proses die koninkryk van God diensbaar wees. Lekker lees! J.M. Vorster Redakteur: In die Skriflig x x

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/310/205

Afrikaans

Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model in prakties-teologiese teorievorming – ’n gereformeerde perspektief F.W. de Wet Skool vir Kerkwetenskappe Potchefstroomkampus Noordwes-Universiteit POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] Utilising Rolf Zerfass’s operational scientific model in developing practical-theological theory – a reformed perspective Rolf Zerfass’s operational scientific model for correcting Christian-ecclesiological praxis is frequently utilised in practical- theological research at the North-West University. At face value Zerfass’s model seems to serve as an ideal framework in guiding a practical-theological study through all the relevant methodological phases – emphasising the cycle needed to move from a problematic Christian-ecclesiological praxis to a new praxis and offering a clear vision on hermeneutical interchange between theological tradition and operational praxis; theology and social sciences. A practical-theological researcher operating from a reformed frame of reference should, however, assess to what extent Zerfass’s model could serve his/her own unique vision on points of departure and goals set for developing practical-theological theory. The context in which Zerfass’s model was developed should be taken into account. Utilisation of this model should be evaluated in its own context, by means of asking essentially critical questions like the following: Does the model guide thought development in such a way that a theocentric approach is not undermined by an anthropocentric focus? To what extent are the normative focus and life-changing power of the revelation of God in Scripture addressed in the process of hermeneutical In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 57 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... interchange? Does a cyclical approach (continually replacing one praxis by a subsequent one) address the reformational task of Practical Theology sufficiently? Does the model’s expression of the relationship between Practical Theology and social sciences not compromise the theological quality of Practical Theology? The conclusion arrived in this article is that some essential modifications are needed when utilising Zerfass’s model from a reformed context. Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model in prakties-teologiese teorievorming – ’n gereformeerde perspektief Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model in prakties-teologiese teorievorming – ’n gereformeerde perspektief Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model vir die korrektief op die Christelik-kerklike praksis word dikwels aangewend in prakties-teologiese navorsing aan die Noordwes- Universiteit. Met die eerste oogopslag lyk dit of Zerfass se model ’n ideale raamwerk bied om ’n prakties-teologiese studie deur al die relevante metodologiese fases te stuur. In die genoemde model word klem gelê op die siklus wat nodig is om van ’n problematiese Christelik-kerklike praksis na ’n nuwe praksis te beweeg. ’n Duidelike oorsig word ook gebied op die hermeneutiese wisselwerking tussen teologiese tradisie en operasionele praksis, asook tussen teologie en sosiale weten- skappe. ’n Prakties-teologiese navorser wat sy/haar vertrekpunt neem in ’n gereformeerde benadering behoort hom-/haarself egter te verantwoord ten opsigte van die mate waarin Zerfass se model diensbaar kan wees om te beantwoord aan sy/haar unieke beskouing oor vertrekpunte en doelstellings vir prakties- teologiese teorievorming. Die agtergrond waarteen Zerfass se model ontstaan het, behoort in ag geneem te word. Aansluiting by en gebruik van die model behoort in sy eie konteks beoordeel te word deur wesenlike kritiese vrae soos die volgende te vra: Word die gang van nadenke nie deur die model in ’n rigting gestuur waarin ’n antroposentriese gerigtheid die teosentriese benadering uit fokus kan laat raak nie? In watter mate kom die normatiewe gerigtheid en lewens- vernuwende krag van die openbaring van God in die Skrif tot sy reg in hermeneutiese wisselwerking? Kan ’n sikliese be- nadering (waarin een praksis voortdurend deur ’n nuwe vervang word) die reformatoriese taak van Praktiese Teologie ten volle tot sy reg laat kom? Word die teologiese kwaliteit van Praktiese Teologie nie in gedrang gebring deur die manier waarop die verhouding tussen Praktiese Teologie en die sosiale weten- skappe in die model ingerig word nie? In hierdie artikel word bevind dat enkele aksentverskuiwings en spesifiserings nodig is In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 58 F.W. de Wet om Zerfass se model in ’n gereformeerde konteks te gebruik en daarby aan te sluit. om Zerfass se model in ’n gereformeerde konteks te gebruik en daarby aan te sluit. om Zerfass se model in ’n gereformeerde konteks te gebruik en daarby aan te sluit. 1. Inleiding Praktiese Teologie word vandag hoofsaaklik binne ’n handelings- wetenskaplike benadering bedryf met as hoofaktiwiteit die verandering en verbetering van die praksis (Pieterse, Greyling & Janse Van Rensburg, 2004:89; vgl. Kruger & Venter, 2001:558). In prakties-teologiese metodologie aan die Fakulteit Teologie van die Noordwes-Universiteit word dikwels aangesluit by Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model as korrektief op die Christelik- kerklike praksis. Venter (1996:25) interpreteer Zerfass se model in ’n konteks van hermeneutiese wisselwerking wat in die proses van prakties-teologiese teorievorming plaasvind. In prakties-teologiese teorievorming is daar naamlik van twee refleksiedomeine sprake: kommunikatiewe handelinge in die opskrifgestelde openbaring en kommunikatiewe handelinge in die konkrete bediening daarvan in die kerk. In teorievorming word ten opsigte van die eerste refleksiedomein basisteoreties te werk gegaan en ten opsigte van die tweede refleksiedomein praktykteoreties. Terwyl sowel basis- teorie as praktykteorie met een werklikheid te doen het, behoort die twee refleksiedomeine tydens die proses van teorievorming in hermeneutiese wisselwerking met mekaar gestel te word (vgl. De Klerk & Nagel, 2004:127). De Klerk (1999:166) onderskei in sy prakties-teologiese studie oor Skriflesing in die samekoms van die gemeente tussen basisteorie (wat verkry word deur eksegetiese ondersoek en die ondersoek van die kerklike tradisie) en praktykteorie (riglyne waarop Skriflesing as spreke van God, as belewing van God se teenwoordigheid in die samekoms her- waardeer kan word). Die model van Zerfass word ook gebruik as ’n raamwerk om op metateoretiese vlak die resultate en metodologie van relevante dissiplines soos die Psigologie, Sosiologie, Kommunikasiekunde en regswetenskappe in ’n eie teorievorming te integreer (Venter, 2004:431; vgl. Grosskopf & Lotter, 2003:13). Verder word die model ook as ’n nuttige vertrekpunt gebruik om ontevredenheid met onhoudbare elemente in die huidige praksis van ’n bepaalde kerklike praksis vernuwend te benader. Die model funksioneer in ’n konteks waarin die bestaande praksis en die duidelike spanning of diskrepansies wat daarin bestaan, deur sekere handelinge vernuwe word, sodat ’n nuwe praksis tot stand kan kom (vgl. Grosskopf & Lotter, 2003:15). In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 59 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... Die rede waarom Zerfass se model in die metodologiese aanpak van verskeie prakties-teologiese studies ingespan word, is waarskynlik geleë in die raamwerk wat dit bied vir die ondersoek van verskillende vlakke van hermeneutiese wisselwerking tussen teologiese tradisie en huidige situasie, norm en praktyk, die ideale en reële, teologie en ander geesteswetenskappe. 2. Die konteks van Zerfass se handelingswetenskaplike model In hierdie onderafdeling word hoofsaaklik gefokus op die konteks van Zerfass se handelingswetenskaplike model as korrektief op die Christelik-kerklike praksis. Ook word die invloed van die kritiese rasionalisme op ontwikkelinge in die Praktiese Teologie tydens die sestigerjare van die twintigste eeu nagegaan. 2.1 Die denkklimaat van die sestigerjare van die 20ste eeu Zerfass se handelingswetenskaplike model as korrektief op die Christelik-kerklike praksis ontstaan binne die denkklimaat van die sestigerjare van die twintigste eeu en die denkontwikkeling wat in hierdie tydsgewrig in prakties-teologiese kringe plaasvind. Tot en met hierdie tyd is Praktiese Teologie – in navolging van Schleier- macher – hoofsaaklik beoefen as ’n “toepassing” van teologiese waarheid. Die Barthiaanse teologie het hierdie opvatting sterk gehandhaaf (vgl. Dingemans, 1989:193). Die invloed van Barth se Woord-teologie laat Praktiese Teologie opgaan in ’n toegepaste Dogmatiek of praktiese Pneumatologie (Heitink, 1999:112). Bohren se prakties-teologiese denke word deur Heitink (1999:112) omskryf as ’n tipiese voortsetting van die Barthiaanse ”teologisering” van Praktiese Teologie. Die empiriese werklikheid word geteologiseer deurdat God prakties word in die sin dat Hy aanskoulik (schön) word (Bohren, 1975:14). Weens hierdie teologiserende benadering word prakties-teologiese teorievorming sterk gekanaliseer in ’n een- rigtingverkeer vanaf openbaring na konkrete situasie en vanaf teorie na praktyk. 1. Inleiding Die artikel word afgesluit met ’n beoordeling en spesifisering van die wyse waarop vanuit ’n gereformeerde perspektief by die betrokke model aangesluit word. 1. Inleiding Deur herme- neutiese wisselwerking te omskryf en te integreer in teorievorming, word verseker dat basisteorie nie in die lug bly hang nie, praktykteorie ankerloos ronddryf nie en metateorie onverrekend gelaat word nie. Deur van ’n model gebruik te maak, word die verkeer gereël in die eerste abstrahering van praksis en die eerste konkretisering van teorie (vgl. Heyns, 1990:33). Deur die gebruik van die model word verseker dat alle faktore in ag geneem en organies geïntegreer word wanneer daar sprake is van die vervanging van ’n bestaande praksis deur ’n nuwe praksis. Dit is egter nodig dat die aansluiting by en gebruik van Zerfass se model vanuit ’n gereformeerde perspektief goed verantwoord word. Die agtergrond waarteen Zerfass se model ontwikkel het, behoort nagegaan en ’n aantal kritiese vrae behoort gestel te word ten opsigte van aansluiting by en gebruik van hierdie model. Die belangrikste kritiese vrae wat in hierdie artikel gevra word, is die volgende: • Word die gang van nadenke nie deur dié model in ’n rigting gestuur waarin ’n antroposentriese gerigtheid die teosentriese benadering uit fokus kan laat raak nie? • Wat presies word bedoel met hermeneutiese wisselwerking en wat is die aard van wisselwerking soos dit in Zerfass se model ter sprake kom? • Watter dryfvere laat die handelingswetenskaplike arbeid van Praktiese Teologie opgaan in ’n soort teorievorming wat uitsluitlik gerig is op die vervanging van ’n bestaande praksis met ’n nuwe praksis? • Watter invloed het Zerfass se beskouing en die manier waarop sy model ingerig word op die verhouding tussen Praktiese Teologie en die sosiale wetenskappe? • Watter invloed het Zerfass se beskouing en die manier waarop sy model ingerig word op die verhouding tussen Praktiese Teologie en die sosiale wetenskappe? Ten einde hierdie kritiese vrae doelmatig te behandel, word die gang van die artikel soos volg ingerig: Die denkklimaat en konteks waarin Zerfass se handelingswetenskaplike model as korrektief op die Christelik-kerklike praksis ontstaan het, word nagegaan. Daarna word die werking van die model uiteengesit met die fokus op die In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 60 F.W. de Wet kenmerkende wisselwerking wat daarin uitgebeeld word. Die artikel word afgesluit met ’n beoordeling en spesifisering van die wyse waarop vanuit ’n gereformeerde perspektief by die betrokke model aangesluit word. kenmerkende wisselwerking wat daarin uitgebeeld word. 2.2 ’n Fokusverskuiwing na die konkreet-lewende mens en sy situasie In die denkklimaat van die sestigerjare vind ’n fokusverskuiwing plaas na die konkreet-lewende mens en sy situasie (Jonker, 1983:18). Die kritiese ingesteldheid van die mens tree op die voorgrond. Die inrigting van kerklike praktyke en tradisies wat jare lank as vanselfsprekend beskou en kritiekloos aanvaar is, word aan nuwe ondersoek onderwerp. Die oue en tradisionele word verdag, terwyl die nuwe en die vreemde aandag trek. Die hedendaagse In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 61 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... mens bied homself aan vanuit eie visie en eie leefervaringe. Vrae word gevra oor die relevansie van die Christelike geloof vir die hede. Daar word gevra in hoe ’n mate huidige kerklike praktyke belas is deur kultuurgebonde voorstellings uit die oudheid. Op allerlei wyse word die kerk uitgedaag. Vrae wat niemand voorheen sou waag om te vra nie, word gestel (Jonker, 1983:20). In die Praktiese Teologie word gevolglik indringend oor die verhouding tussen teorie en praktyk nagedink. In hierdie nadenke oor die verhouding tussen teorie en praktyk word daar in reaksie teen die Barthiaanse benadering (eenrigtingverkeer vanaf teorie na praktyk) ’n nuwe swaartepunt gelê op die kritiese vrae wat die konkrete mens vanuit sy leefervaring aan die teorie kan stel. 2.3 Bastian se teologie van vrae Bastian ontwerp ’n teologie van vrae waarin hy sy weerstand verwoord teen ’n teologie wat onmiddellik klaargemaakte antwoorde op alle probleme bied en wat nie rekening hou met die vrae wat in die gemoed van die gelowige kan opkom nie (Heitink, 1999:112). Onder druk van maatskaplike kritiek gedurende die sestigerjare moes gereageer, gereformeer, verander word op verskeie vlakke van die kerklike lewe (vgl. Zerfass, 1974:164). Bastian trek raaklyne tussen die histories-kritiese metode wat in eksegetiese kringe gebruik is en die metodologie van Praktiese Teologie: net soos die histories-kritiese metode gelei het tot ’n ontmitologisering van die Bybelse teks, lei ’n empiriese benadering tot ’n ontmitologisering van die praksis. In ’n empiriese benadering konsentreer Praktiese Teologie minder op vrae wat te doen het met die spekulatiewe (die wat- en waarom-vrae), maar meer op vrae oor hoe die praksis behoort te werk. Dan eers word praksis wat dit teologies ver- onderstel is om te wees: “zur Einspruchintstanz gegen selbstzufriedene Spekulation” (Bastian, 1968:32). Hiermee vra Bastian aandag vir die eie wêreld en die eie vrae van mense as onderdeel van teologiese nadenke naas besinning oor die “Woord”. Solank die teologie van die Woord (Barth: die dialektiek tussen God se Woord en mensewoorde) op spekulatiewe wyse die Praktiese Teologie die woord in die mond lê, word die tegniese wêreld óf geïgnoreer óf gedemoniseer (vgl. Dingemans, 1989:194). Bastian sien ’n drievoudige taak vir die Praktiese Teologie: ’n kritiese taak met betrekking tot kerklike tradisie, ’n empiriese taak met betrekking tot die manier waarop die kerk in die hede optree, en ’n prospektiewe taak met betrekking tot toekomsbeplanning: Sie ist kritisch orientiert, soweit sie Traditionen wahrnimmt; sie ist empirisch orientiert, soweit sie Handlungskomplexe der In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 62 F.W. de Wet Gegenwart analysiert; sie ist prospektiv plannend, soweit sie Zukünftiges bedenkt (Bastian, 1968:41). Sonder nuwe vergestalting (Neugestaltung) en herinterpretasie (Neuinterpretation) van die teologiese oorlewering, sterf kerklike rede ’n kerugmatiese dood (Bastian, 1965:11). In die uitvoer van hierdie taak is die Praktiese Teologie sowel “kirchliche Oppositions- wissenschaft” as “kirchliche Stabilisationswissenschaft” (Bastian, 1968:45). As voorbeeld van die konsekwensies van Bastian se denke kan verwys word na die tradisionele standpunt (diep ingebed in die kerklike tradisie) dat prediking die verkondiging van die Woord van God is en daarom voordelig moet wees. 2.3 Bastian se teologie van vrae Vir die kritiese vraagsteller is dit vanuit sy eie ervaring duidelik dat hierdie tradisionele standpunt nie geharmonieer kan word met die resultate wat deur empiriese navorsing verkry word nie. Empiriese navorsing toon dat die realiteit van ’n swak kommunikatiewe praksis die prediking uiters oneffektief maak. Sonder nuwe vergestalting en herinterpretasie sal hierdie tradisie ’n kerugmatiese dood sterf. 2.4 Die invloed van die kritiese rasionalisme Bastian se benadering word volgens Heitink (1999:127) gegrond in die kritiese rasionalisme van Karl Popper; ’n benadering wat sy vertrekpunt neem in die soeke na waarheid en fokus op die falsifisering van stellings (vgl. Bastian, 1968:49). Popper gaan in sy denke uit van die veronderstelling dat die verifikasiebeginsel (soos omskryf deur die logiese positivisme) onvoldoende is. Wanneer by wyse van falsifisering ’n teenvoorbeeld (counter-example) aangedui kan word, kan die logiese, universele aanvaarbaarheid van ’n aanname in gedrang kom (Louw, 2003:40). Vir Popper is dit wat as kennis aangebied word, niks anders as teorie wat nog nie verkeerd bewys is nie. Teorieë moet beoordeel word volgens die waarskynlikheid van hulle hipotese (Heintink, 1999:151). Popper sien die ervaringswetenskappe as teoriesisteme. Die teorie is die net wat uitgegooi word om die wêreld op te vang deur dit te rasionaliseer, te verklaar en te beheers. Die praktiese teoloog staan as homo ludens (spelende mens) in die Regelkreis tussen die praksis van homo faber (die tegniese mens) en die teologiese besinning van homo sapiens (die wyse mens) in die rol van spelstrateeg wat verantwoordelik is vir modelle waarin die struktuur en funksie van kerklike handelinge uitgedruk word (Bastian, 1968:54). Die agtergrond van die denkklimaat van die sestigerjare van die twintigste eeu behoort in gedagte gehou word wanneer Zerfass se 63 In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... model verklaar word. Ook moet die wyse waarop in die eie denke aangesluit word by hierdie model, verantwoord word. Wanneer die model in punt 4 van hierdie artikel uiteengesit en in punt 5 beoordeel word, behoort – in die lig van bostaande bespreking – opgelet te word na die volgende: Die opvallende manier waarop daar in die inrigting van die model nie alleen sprake is van verkeer wat gereël word vanuit teorie na die praksis nie, maar ook vanuit praksis na teorie. ’n Teologiese benadering wat nie meer die verkeersvloei tussen teorie en praktyk as eenrigtingverkeer inrig nie, maar die dimensie van wisselwerking inbou, behoort homself te verantwoord oor die manier waarop wisselwerking ingerig word. Die volgende vrae moet in hierdie opsig gevra word: • Ontkrag die konsep van wisselwerking waarin die interpretasie van die Woord in wisselwerking met die interpretasie van die konkrete situasie van die kerk geplaas word, nie die sterk stroom van die vrymagtige Woord wat roep om lewensvernuwing volgens die wil van God nie? 3. Die verhouding tussen Praktiese Teologie en die sosiale wetenskappe 3. Die verhouding tussen Praktiese Teologie en die sosiale wetenskappe 2.4 Die invloed van die kritiese rasionalisme • Hoe word seker gemaak dat die Neugestaltung wat deur wisselwerking ontstaan het, nie die skepping van die mens met sy interpretasievermoë is nie? 3.1 Die invloed van die sosiale wetenskappe In hierdie onderafdeling word ingegaan op die invloed wat die sosiale wetenskappe uitgeoefen het op die ontwikkelings- geskiedenis van Praktiese Teologie. In die vroeëre jare van die ontwikkelingsgeskiedenis van Praktiese Teologie was die so- genaamde theologica practica ingerig as ’n praktiese toepassing van dogmatiese teologie en het dit opgegaan in die deurgee van praktiese riglyne vir bedienaars van die Woord. Met die opkoms van die sosiale wetenskappe aan universiteitsfakulteite het Praktiese Teologie ook ’n eie gesig begin kry wat – in aansluiting by metodologieë van die sosiale wetenskappe – sy eie handelings- wetenskaplike vakgebied begin ontwikkel het (vgl. Ballard, 2001:6). Vroeër was teologie die leidende wetenskap en was sosiale wetenskappe beskou as “hulpwetenskappe” – blote diensknegte by die toepassing van teologiese waarhede in die praktyk. Mettertyd het die sosiale wetenskappe hulle eie navorsingsmetodes begin ontwikkel wat verreikende gevolge sou hê vir die manier waarop teologie die konkrete handelingswerklikheid van die kerk en In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 64 F.W. de Wet empiriese godsdienstige verskynsels metodologies sou ondersoek. Aanvanklik het uit die pastorale praktyk geblyk dat daar op ’n vrugbare wyse aangesluit kan word by die metodes en resultate van die Psigologie, Psigiatrie en Psigoterapie. Na die Tweede Wêreld- oorlog is ook toenemend aansluiting gevind by die Sosiologie in die analise van die samelewing en die kerk as samelewingsverskynsels. Die Pedagogiek en Didaktiek as dissiplines het ’n rol begin speel in die teorievorming rondom geloofsopvoeding en kategese. Ook is kennis geneem van die resultate van die Kommunikasiekunde en Retoriek in homiletiese teorievorming (vgl. Dingemans, 1996:36 e.v.). Hierdie verhouding met die sosiale wetenskappe het daartoe bygedra dat Praktiese Teologie toenemend die aard van ’n interdissiplinêre wetenskap verkry het. 3.2 Praktiese Teologie as integrasiewetenskap Met die aansluiting by en gebruik maak van die nuut ontwikkelde navorsingsmetodes van die sosiale wetenskappe, is opnuut kennis geneem van C.I. Nitsch (’n leerling van Schleiermacher) se lang vergete teorie vir die kerklike lewe. Nitsch stel ’n drieledige metodologie vir Praktiese Teologie voor, naamlik: • die empiriese en historiese metode (Praktiese Teologie help om ’n gegewe toestand in die kerklike lewe te omskryf); • die empiriese en historiese metode (Praktiese Teologie help om ’n gegewe toestand in die kerklike lewe te omskryf); • die logiese metode, waarin die vraag na die grond van kerklike handelinge gevra word en • die logiese metode, waarin die vraag na die grond van kerklike handelinge gevra word en • die tegniese of regulatiewe metode, waarin aanwysings gegee word vir die praksis. In die lig van die metodologie wat in die sosiale wetenskappe gebruik word, is al hoe meer tot die konsensus gekom dat Praktiese Teologie ’n interdissiplinêre wetenskap is wat hom besig hou met drie aandagsvelde: In die lig van die metodologie wat in die sosiale wetenskappe gebruik word, is al hoe meer tot die konsensus gekom dat Praktiese Teologie ’n interdissiplinêre wetenskap is wat hom besig hou met drie aandagsvelde: • Prakties-teologiese ondersoek begin met ’n grondige analise van die praksis; • in ’n tweede rondte van die ondersoek vind nadenke oor norme vir handelinge plaas; en • ten slotte probeer Praktiese Teologie aanwysings gee om die praksis te verbeter. Om sodanige program uit te voer, behoort gebruik gemaak te word van die resultate en metodes van die sosiale wetenskappe: vir In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 65 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... Kategetiek behoort van die Pedagogiek en Didaktiek gebruik gemaak te word; vir Pastoraat van die Psigologie; vir Homiletiek van die Retorika en Kommunikasieteorie; vir prakties-teologiese Ekklesiologie van die Sosiologie en Sosiale Psigologie. Praktiese Teologie staan op hierdie wyse as ’n soort “integrasiewetenskap” (Dingemans, 1989:200) tussen ander teologiese dissiplines aan die een kant, en die sosiale wetenskappe aan die ander kant. 3.3 Interdissiplinêre aansluiting by empiriese en hermeneu- tiese ondersoekmetodes In die interdissiplinêre aansluiting by die navorsingsmetodes van die sosiale wetenskappe het prakties-teologiese wetenskapsbeoefening veral kennis geneem van die empiriese ondersoekmetode en die hermeneutiese ondersoekmetode. • In die empiriese ondersoekmetode word ’n samelewings- verskynsel ondersoek deur inligting in te samel, vergelykings te tref, statistieke op te stel en patroonmatighede vas te stel. Die impak wat verskille in klas, ras, beroep, geslag, ouderdom, gesinstruktuur of woonplek op ’n bepaalde verskynsel het, kan byvoorbeeld statisties akkuraat bereken word. In die suiwer empiriese ondersoekmetode word gewoonlik kwantitatief te werk gegaan. • In die hermeneutiese ondersoekmetode word egter meer kwalitatief te werk gegaan. Daar word in ’n groter mate gefokus op die konnotasie wat mense aan sekere samelewings- verskynsels heg en die interpretatiewe netwerk uit die verlede wat bepaal met watter voorbehoude daar opgetree of gereageer word (Browning, 1996:87). 3.4 Aansluiting by die navorsingsmetodes van die sosiale wetenskappe Verskille in die maniere waarop of die mate waarin aansluiting gevind kan word by die navorsingsmetodes van die sosiale wetenskappe, het grootliks daartoe aanleiding gegee dat prakties- teologiese wetenskapsbeoefening in verskillende strominge verdeel het. Drie van die mees opvallende van hierdie strominge kom vervolgens kortliks aan die orde. • Die normatief-deduktiewe stroming: die normatiewe openbarings- bron van die Skrif het die eerste en die laaste sê in teorievorming • Die normatief-deduktiewe stroming: die normatiewe openbarings- bron van die Skrif het die eerste en die laaste sê in teorievorming In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 66 F.W. de Wet terwyl kennis geneem word van die resultate van die sosiale wetenskappe as “hulpwetenskappe”; terwyl kennis geneem word van die resultate van die sosiale wetenskappe as “hulpwetenskappe”; terwyl kennis geneem word van die resultate van die sosiale wetenskappe as “hulpwetenskappe”; • die empiries-analitiese stroming wat in die besonder aansluit by die empiriese navorsingsmetode van die sosiale wetenskappe; en • die hermeneuties-bemiddelende stroming wat grootliks aansluit by die hermeneutiese navorsingsmetode van die sosiale weten- skappe (vgl. Heitink, 1999:171 e.v.). • die hermeneuties-bemiddelende stroming wat grootliks aansluit by die hermeneutiese navorsingsmetode van die sosiale weten- skappe (vgl. Heitink, 1999:171 e.v.). 3.4.1 Die normatief-deduktiewe stroming Die normatiewe- deduktiewe stroming in prakties-teologiese wetenskapsbeoefening kom duidelik na vore in die benadering van die dialektiese teologie. Menslike vermoë en handelinge (en die gebrek aan geloof wat daarin te voorskyn kom) word ontbloot deur die gebeurlikheid van God se Woord. Die enigste vorm van bemiddeling tussen teorie en praksis lê in die sterk eenrigtingstroom van verkondiging, soos dit byvoorbeeld in Thurneysen se pastorale benadering na vore kom (vgl. Heitink, 1999:171). Bohren (1975:14) waak teen aansluiting by ’n suiwer sosiaal-wetenskaplike benadering aangesien hierdie benadering daartoe kan lei dat daar op ’n te eng wyse na die werklikheid van die kerklike praksis gekyk word. Wanneer gekonsentreer word op die sigbare met sy begrensde moontlikhede, kan God verhinder word om “prakties” te word in die werklikheid van kerklike praksis. Jonker (1983:14) hou daarmee rekening dat die kerk in ’n samelewing verkeer wat kultureel voortdurend ontwikkel, maar hy vrees dat die neiging om Praktiese Teologie in die rigting van ’n teorie van aksie te ontwikkel, teologiese reduksie tot gevolg kan hê. Hy pleit vir ’n benadering wat op ’n deduktiewe manier begin by die teologie en die geheimenis wat onlosmaaklik daarmee gepaardgaan, terwyl bydraes van die sosiale wetenskappe op hulpwetenskaplike vlak geïntegreer word in teologiese lig en met teologiese verantwoording. Teorievorming sonder veldondersoek gaan op in abstraksies. Veldondersoek sonder prakties-teologiese teorievorming kan egter maklik lei tot ’n rondval tussen die massa onverwerkte feite. Jonker (1968:23) pleit vir ’n teologiese radikalisering van die diakoniologiese vakke. Hierdie teologiese radikalisering behoort egter nie op ’n relativering van die konkrete diens van die kerk uit te loop nie. Van die diakoniologiese vakke mag verwag word om die kerk te dien met soveel moontlik kennis oor die mens, sy wêreld, sy psige en sy taal. Die diakoniologiese vakke moet voortdurend op hoogte bly van In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 67 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... dit wat van die mens gesê word in die sosiale wetenskappe. In hierdie proses moet egter versigtig daarop gelet word dat Woord van God nie onderwerp word aan die maatstawwe van die hedendaagse samelewing en mens nie. Dit is vir die kerk van groot belang om die hedendaagse mens in sy situasie te verstaan, want die kerk is geroep om die evangelie in die taal van die mens aan hom oor te dra. 3.4.1 Die normatief-deduktiewe stroming Dit mag egter nooit beteken dat die mens van vandag vir die kerk die kriterium word van wat wel en wat nie verkondig of gedoen mag word nie. Die amptelike vakke moet daarvan bewus bly dat die primêre interesse nie die empiriese gegewens van die mens en sy wêreld kan wees nie, maar wel die openbaring van God in Jesus Christus. Vir Heitink (1999:171) loop hierdie normatief-deduktiewe stroming in prakties-teologiese wetenskapsbeoefening die gevaar dat dit kan bly vassteek in eksegese en dogmatiese formules, sonder om ooit werklik uit te kom by ’n hermeneutiese en empiriese analise van die verhouding tussen teorie en praksis. 3.4.2 Die empiries-analitiese stroming In die empiries-analitiese stroming in prakties-teologiese weten- skapsbeoefening word sterk aansluiting gevind by die empiriese navorsingsmetode van die sosiale wetenskappe. Die navorser sien homself eerder as ’n objektiewe waarnemer as ’n deelnemer (vgl. Dingemans, 1996:42). Hierdie stroming ontwikkel sterk op die spoor van Bastian wat in sy aansluiting by die kritiese rasionalisme pleit vir die objektiewe empiriese studiemetode. Heitink (1999:173) wys daarop hoe hierdie stroming metodologies die empiriese siklus volg soos dit ontwikkel is deur A.D. de Groot: Navorsing word naamlik ingerig as ’n empiriese toetsing van hipoteses, wat gewoonlik uit ’n bestaande teorie afgelei kan word. Die empiriese navorsing gaan deur die volle empiriese siklus van waarneming, induksie, deduksie, toetsing en evaluering (vgl. Heitink, 1999:231). Die empiriese navorsing word onderneem met die doel om helderheid te gee of sekere verhoudings, wat op teoretiese gronde veronderstel is om gereed te wees, in die empiriese werklikheid wel geïdentifiseer kan word. Toetse kan ook aangelê word om die werklike effek van sekere handelinge op mense vas te stel. Hierdie navorsingsmetode kan in die denkraamwerk van die kritiese rasionalisme opgaan in die falsifisering van spesifieke hipoteses. In hierdie benadering word op ’n intradissiplinêre wyse volledig aangesluit by die sosiaal- wetenskaplike navorsingsmetode in die hantering van teologiese probleme. In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 68 F.W. de Wet 3.4.3 Die hermeneuties-bemiddelende stroming In die hermeneuties-bemiddelende stroming in prakties-teologiese wetenskapsbeoefening word aangesluit by die hermeneutiese navorsingsmetode wat in die kringe van die sosiale wetenskappe ontwikkel is. In ’n hermeneutiese benadering word nie alleen die gedrag van mense nie, maar ook die rede waarom hulle op ’n sekere manier optree, nagespeur. As integrasiewetenskap het Praktiese Teologie die bemiddelende taak om hermeneutiese wisselwerking tussen teorie en praksis, norm en werklikheid op ’n integrale en organiese wyse te laat plaasvind. Dingemans (1996:45) huldig die mening dat Praktiese Teologie deur hierdie stroming as ’n hermeneutiese interpretasiewetenskap toegepas word. Sy invals- hoek vir die omskrywing van hierdie stroming is geleë in sommige teoloë se besware teen ’n benadering waarin te veel gefokus word op die “uiterlike” handelinge van mense. Wanneer ’n benadering te veel fokus op die empiriese, raak dit bloot deskriptief-analities van aard met ’n eensydige gebruik van die kwantitatiewe metode. Daar behoort rekening daarmee gehou te word dat agter alle menslike dade (handelinge) onderliggende gedagtes, voorstellings en interpretasies geleë is. “Handelinge” kan nie losgemaak word van die intensies wat daaragter sit nie. As ’n praktiese teoloog religieuse praksis wil verander of wil verbeter, het dit geen sin om alleen die “handelinge” of die “gedrag” van mense sonder die onderliggende intensies na te speur nie. Daarom behoort ’n weg gesoek te word in die rigting van ’n hermeneutiese wetenskapsopvatting. In hierdie hermeneutiese benadering word gebruik gemaak van sosiaal-wetenskaplike metodes wat grotendeels ontleen is aan die taalwetenskappe. Dit is veral in aansluiting by taalteorieë soos dié van Gadamer en Ricoeur dat die werklikheid nie as ’n blote vasstaande of selfs objektiewe gegewenheid (empirie) verstaan word nie, maar as ’n menslike konstruksie of interpretasie wat ontstaan in die wisselwerking tussen visie en realiteit. Ons sien dinge en doen dinge op grond van ’n “blik”, ’n “vooroordeel”, ’n “paradigma” of ’n “interpretasienetwerk”, waarbinne die werklikheid verstaan, gevorm, getransformeer en verander word (Browning, 1996:81; vgl. Louw, 2003:40). Ricoeur lees die hele werklikheid as teks: as “talige” gebeurtenisse en handelinge. (“Teks” kom van die Latynse textum = weefsel.) In die ondersoek vanuit ’n hermeneutiese benaderingswyse word nie gefokus op harde en teoreties kontroleerbare statisties- kwalifiseerbare gegewens oor die werklikheid (objektiwiteit) nie, maar eerder op die samehang van betekenisse, interpretasies en In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 69 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... 3.4.3 Die hermeneuties-bemiddelende stroming de Wet omlyn, sodat die teologiese kwaliteit van Praktiese Teologie aan die een kant nie in gedrang kom nie, en die bydrae en insigte van die sosiale wetenskappe aan die ander kant nie geïgnoreer word nie. Van der Ven (1990:104 e.v.) onderskei die volgende moontlikhede vir die inrigting van die verhouding tussen Praktiese Teologie en die sosiale wetenskappe: • ’n Monodissiplinêre benadering waarin die Bybel of die leer van die kerk regstreeks aangewend word vir die praktyk van religieuse handelinge; • ’n multidissiplinêre benadering waarin teologie en sosiale wetenskappe langs mekaar staan – teologie spreek die laaste woord, terwyl kennis geneem word van die bydraes van die sosiale wetenskappe as hulpwetenskaplik van aard; • ’n interdissiplinêre benadering waarin teologie en sosiale wetenskappe na mekaar luister en met mekaar in gesprek tree as verteenwoordigers van verskillende invalshoeke op dieselfde sosiale realiteit. Die kerk kan byvoorbeeld bestudeer word as werksterrein van die Gees, maar ook as handelingsterrein van mense. • Die verskillende invalshoeke kan mekaar bevrug sonder dat een heers oor die ander deur ’n intradissiplinêre benadering te volg waarin sosiaal-wetenskaplike metodes deur teoloë toegepas word met ’n tipiese teologiese vraagstelling. Volgens hierdie benadering word veronderstel dat teoloë die praktiese metodes van sosiale wetenskappe moet leer, presies soos Ou- en Nuwe- Testamentici die praktiese metodes van die literêre en histories- kritiese ondersoek moes leer (vgl. Dingemans, 1996:61). Noudat die konteks waarbinne Zerfass se handelingswetenskaplike model ontstaan het as korrektief op die Christelik-kerklike praksis, kortliks uiteengesit is, kan daartoe oorgegaan word om die werking van die model te verduidelik. 3.4.3 Die hermeneuties-bemiddelende stroming kwalifikasies van mense en groepe soos dit aangetref word in dokumente, verhale, handelingswyses en biografieë van deel- nemers. Hierdie kwalifikasies van mense en groepe vorm ’n simboliese heelal waarin menslike handelinge deur sosiale of kulturele verbeelding beïnvloed word (Dingemans, 1996:47; vgl. Dreyer, 2002:5). In ’n gesprek met Kearney (1984:23) het Ricoeur die volgende te sê oor taal en verwysing: There can be no praxis which is not already symbolically structured in some way. Human action is always figured in signs, interpreted in terms of cultural traditions and norms …The referent of narration, namely human action, is never raw or immediate reality but an action which has been symbolized and resymbolized over and over again. Teen die agtergrond van gelowige handelinge staan voortdurend die teks van die Bybel en die tekste van die Christelike tradisie: belydenisskrifte, teologiese verklarings, Bybelkommentare, kerk- ordes, reglemente en ander dokumente van gesamentlike oor- eenkoms. Die praktiese handelinge van Christene word in prinsipe aangevoer deur die evangelie van Jesus Christus, soos dit oorgelewer is via tekste van die verlede wat vir die hede geïnterpreteer word (Dingemans, 1996:48). Teologie ontstaan uit ’n interaksie op die kruispunt van tradisie en konteks, waarin die tradisie (inklusief Bybelse bronne) gelees en geïnterpreteer word. Teologie is ’n interpretasie van tradisie in wisselwerking met die konteks. Die hermeneutiese benadering is dus daarvan oortuig dat ons “oordeel” of ons “vooroordeel” ’n groot rol speel by die interpretasie van die Skrif (Dingemans, 1996:49). Dit sou moeilik wees om die benadering van Zerfass – soos dit uit sy model blyk – vierkantig slegs in een van bogenoemde strominge in te pas. In die bespreking van die model onder hoofpunt 4 behoort opgelet te word in hoe ’n mate elemente van sowel die empiries- analitiese stroming (die verifikasie en falsifisering van hipoteses) as die hermeneuties-bemiddelende stroming (die interpretasie van die tradisie in wisselwerking met die konteks) ter sprake kom. In die mate waartoe by Zerfass se model aangesluit kan word, behoort ‘n eie beskouing oor die verhouding tussen Praktiese Teologie en die sosiale wetenskappe goed omlyn en verantwoord te word. Wanneer Praktiese Teologie as ’n “integrasiewetenskap” of hermeneutiese “interpretasiewetenskap” getipeer word, behoort baie duidelik gemaak te word wat onder integrasie en interpretasie verstaan word. Dit sou nodig wees om ‘n eie beskouing oor die verhouding tussen Praktiese Teologie en die sosiale wetenskappe duidelik te In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 70 F.W. 4. Die werking van Zerfass se model as korrektief op die Christelik-kerklike praksis Zerfass (1974:166) omskryf sy model as: “ein handlungswissen- schaftliches Modell der Korrektur christlich-kirchlicher Praxis”. Hy werk met die definisie van ’n model as “eine Anordnung von Zeichen und Verknüpfungsregeln, die einer Anzahl relevanter Merkmale in einem Realgebilde, in tätsachlichen Vorgängen entsprechen sollen”. In hierdie sin word die grondstruktuur van ’n korrigerende ingrype in In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 71 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... die handelingsfeer van die Christelik-kerklike praksis in Zerfass se model op ideaal-tipiese wyse daargestel. • Navorsingsprosedure vir ’n situasie-analise (vgl. pyltjie 3) Hier kom die navorsingsprosedure (met die gebruikmaking van geldige meetinstrumente uit die sosiale wetenskappe) ter sprake wat nodig is om tot ’n situasie-analise van die empirie te kom (6). 4.1 Oorsig oor die werking van Zerfass se model as korrektief ’n Oorsig oor die werking van Zerfass se handelingswetenskaplike model as korrektief op die Christelik-kerklike praksis kan aan die hand van die volgende illustrasie met verduidelikende aantekeninge verkry word: (2) (3) (4) (6) (5) (7) (8) (9) (13) (12) (10) Praksis 1 (1) Praksis 2 (11) Geldende teologiese tradisie Situasie- analise Prakties- teologiese teorie (2) (3) (4) (6) (5) (7) (8) (9) (13) (12) (10) Praksis 1 (1) Praksis 2 (11) Geldende teologiese tradisie Situasie- analise Prakties- teologiese teorie (3) (6) (5) (8) Prakties- teologiese teorie (10) • Die konkrete en ekklesiologiese optrede (Praksis 1) g p Die uitgangspunt van ’n handelingswetenskaplik georiënteerde proses van nadenke is per definisie die konkrete Christelike en In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 72 F.W. de Wet ekklesiologiese optrede. Hierdie praksis kom dikwels in die gestalte van ontoereikendheid na vore. ’n Situasie waarin die getal erediensbywoners afneem, getuig van ’n krisis. Sodanige situasie word gekenmerk deur ’n spanningsvolle aard. Handelingsdruk word geplaas op die situasie (“Daar moet iets gebeur!”). Hierdie handelingsdruk roep op tot ’n bereidheid om na te dink. Oor die situasie moet nagedink word met die doel om vas te stel wat die beste is om hierdie situasie ten goede te verander. • Reaksie van die teologiese tradisie (vgl. pyltjie 2) Die eerste reaksie wat sodanige spanning in die praksisveld van die kerklik-maatskaplike situasie oproep, kom uit die geledere van die heersende teologiese tradisie (4). Die invloed van die geldende teologiese tradisie lê op veelvuldige maniere opgesluit in on- bewuste, geïnternaliseerde verhoudingspatrone, denkmodelle en norme vir handelinge wat in dissiplines soos Dogmatiek en Kerkreg neerslag gevind het. Verteenwoordigers van die teologiese tradisie reageer op veranderinge in die handelingsveld deur dit wat as norme beskou word, as geldend voor te hou. ’n Blote herbevestiging van oorleweringaansprake is dikwels blind vir die noodsaak tot verandering of vernuwing en kan konflikversterkend werk. • Wisselwerking tussen teologiese tradisie en die geanaliseerde situasie (vgl. pyltjie 5) Die wisselwerking tussen teologiese tradisie en die konkrete, geanaliseerde situasie kom hier ter sprake. Hierdie wisselwerking word dikwels gekenmerk deur die spanning tussen hoe die konkrete situasie veronderstel is om te lyk (Sollbestand) en hoe dit in werklikheid lyk (Istbestand). Inligting wat deur die situasie-analise verkry word, kan op sigself niks vermag nie en het geen intrinsieke handelingsaanwysings nie, maar moet ten opsigte van die implikasies daarvan eers getoets word aan en gekonfronteer word met die gesag (geldigheid) van oorleweringsaansprake uit die kerklike tradisie. Hierdie wisselwerking tussen teologiese tradisie en geanaliseerde situasie verseker dat die uiteindelike handelings- model nie bloot opgaan in verandering ter wille van verandering weens druk wat op die situasie geplaas is nie. Met die Christelike In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 73 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... oorlewering as impuls word verseker dat kritiese ingrype in die handelingsveld konstruktief en met diepgang plaasvind. • Invloed van die teologiese tradisie en die situasie-analise (vgl. pyltjie 7 en 8) Die invloed wat die teologiese tradisie en die analise van die huidige situasie uitoefen op die ontwikkeling van ’n nuwe prakties-teologiese teorie (9) word hier uitgebeeld. Die spanning tussen hoe die konkrete situasie veronderstel is om te lyk (Sollbestand) en hoe dit in werklikheid lyk (Istbestand), vind neerslag in ’n besef dat iets gedoen moet word om die situasie te verbeter. ’n Teorie word ontwikkel oor wat gedoen moet word om die situasie te verbeter. In ’n prakties-teologiese teorie word die geldigheidsbasis uiteengesit waaruit handelingsimpulse vir die daarstel van ’n nuwe praksis organies kan voortvloei. • Handelingsimpuls in die daarstel van ’n nuwe praksis (vgl. pyltjie 10) Die handelingsimpuls van (9) in die daarstel van ’n nuwe praksis (11) kom hier ter sprake. Die prakties-teologiese teorie dien as impuls vir gefokusde optrede in die handelingswerklikheid van ’n nuwe praksis. Hierdie handelingsimpuls is sowel teologies as sosiaal-wetenskaplik verantwoord, aangesien die spanningsveld tussen die oorleweringsaansprake (Sollbestand) en die situasie- analise (Istbestand) op ’n konvergerende wyse hanteer is. Die praksis word deur die handelingsimpuls in die gewenste rigting gestuur. • Die beoordeling van die nuwe praksis (vgl. pyltjies 12 & 13) Hier word aangedui hoe die beoordeling van die nuwe praksis in die lig van sowel die teologiese tradisie as die analise van die konkrete situasie plaasvind. Deur opvolgondersoek (12) word opnuut ’n nuwe situasie-analise gedoen en die nuwe situasie word met die vorige vergelyk. Terugherleiding na situasie-analise kan tot ’n meer presiese omlyning van die teoretiese raamwerk (9) lei en opnuut weer lei tot nuwe handelingsaanwysings (10). Aan die ander kant behoort ’n nuwe praksis ook by te dra tot ’n verdieping in die verstaan van hoe teologiese oorlewering werk (13), omdat ’n nuwe praksis verteenwoordigend is van ’n nuwe horison waarin die aansprake van die teologiese oorlewering toegepas is. ’n Beter begrip van hoe teologiese oorlewering werk, lei op sy beurt weer oor die herleistasie van ’n verbeterde handelingsteorie (9) tot nader gespesifiseerde handelingsmodelle (10) en daarmee tot ’n “beter” In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 74 F.W. de Wet praksis (11) (Zerfass, 1974:167 e.v.; vgl. Dingemans, 1989:202; Heitink, 1999:113; Heyns,1990:36). Noudat ’n oorsig oor die werking van Zerfass se model verkry is, kan gefokus word op die wese van die proses wat in die model omskryf word; die vertikale en horisontale dimensies wat in die model ter sprake kom en die wesensbestemming wat vir Praktiese Teologie in die parameters van die model vasgestel word. Vir hierdie doeleindes word Zerfass self aan die woord gestel (4.2). Daarna word enkele waarnemings oor die werking en implikasies van die model deur die skrywer van hierdie artikel gemaak (4.3). 4.2 Funksioneringsaspekte van Zerfass se model en Praktiese Teologie se bestemming In hierdie afdeling word die kernaspekte waarvolgens Zerfass se handelingswetenskaplike model funksioneer, behandel asook die wesensbestemming vir Praktiese Teologie wat daaruit voortvloei. Die hartklop van die model lê volgens Zerfass (1974:169) in die driehoek wat in die middel van die model opgesluit is en wat opgebou is uit die volgende pylers: geldende oorlewering (4), geanaliseerde werklikheidsituasie (6) en handelingsimpuls (10). Hierdie driehoek dui op die verhouding tussen die samestellende elemente wat ’n rol speel in die proses waarop die korrektief op die kerklike praksis funksioneer. Hierdie drie faktore loop uit op die moment van teoriebou (9). Die faktore word uiteindelik tot ’n kringloop (Regelkreis) uitgebou, in soverre duidelik gemaak word dat ook die nuwe praksis kritiek en kontrole benodig (12). Ook ontsluit dit nuwe hermeneutiese toegange tot die verstaan van die kerklike tradisie (13) (Zerfass, 1974:169). Zerfass (1974:170) onderskei ’n vertikale en ’n horisontale dimensie in die werking van sy model. • In die vertikale aspek van die model is sowel die dimensie van tyd (die teenswoordige en toekomstige as spanningsbeweging tussen Praksis 1 en Praksis 2), as die teorie-praksisprobleem (Praksis 1-Teorie-Praksis 2) en ook die bepaalde konsep van konflikbestuur ter sprake. • In die horisontale dimensie bring die model spanning tussen geesteswetenskaplike en empiriese metodes na vore. In sowel die vertikale as die horisontale dimensies is daar sprake van spanningsbewegings wat by wyse van wisselwerking hanteer word. In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 75 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... Vir Zerfass lê die funksiebestemming van Praktiese Teologie op ’n drieledige vlak. Praktiese Teologie moet naamlik die • kerklike oorleweringe as kritiese potensiaal in die stryd om die teenswoordige en toekomstige invoer; • kerklike oorleweringe as kritiese potensiaal in die stryd om die teenswoordige en toekomstige invoer; • die probleme van die teenswoordige situasie ernstig neem, teologies identifiseer en as opgawe aan die kerklike oorlewering bemiddel; • die probleme van die teenswoordige situasie ernstig neem, teologies identifiseer en as opgawe aan die kerklike oorlewering bemiddel; • impulse tot konstruktiewe veranderinge vir die kerklike praksis in die realiseringsfase daarvan krities begelei. • impulse tot konstruktiewe veranderinge vir die kerklike praksis in die realiseringsfase daarvan krities begelei. Al drie hierdie momente kan onder die trefwoord “reformasie” saamgebundel word as die tema van Praktiese Teologie (Zerfass, 1974:170). 4.2 Funksioneringsaspekte van Zerfass se model en Praktiese Teologie se bestemming In aansluiting by Hiltner word ’n kwalitatiewe onderskeid getref in die praksisbetrokkenheid van verskillende teologiese dissiplines: Die fokus van die teologiese arbeid van eksegete, historici en dogmatici is nie primêr gerig op die praksis van die kerk nie, maar op die betekenispatrone en teologiese interpretasies van die kerklike praksis. Ook is die fokus op die apparaat wat die Christendom as sosiale beweging ontwerp het. Met hierdie apparaat poog die Christendom om sy legimiteit in die verlede te grondves en regulerend vir sy teenswoordige handelinge aan te wend. Hierdie dissiplines maak die sinhorison oop wat in bestemde tekste van die teologiese oorlewering teenwoordig is en dui aan wat die betekenis en waarde van hierdie tekste is vir die huidige situasie. Hiltner beskou die arbeid van hierdie dissiplines as die “logic centred branch of theology”. Hierteenoor staan Praktiese Teologie as dissipline wat tot die “operation-centred branch of theology” behoort. Praktiese teologie is primêr gefokus op die praksis van die kerk. Die taak van Praktiese Teologie lê daarin om sake van belang in die teenswoordige kerklike handelinge te analiseer en die geanaliseerde situasie as opgawe en opdrag voor die deur van die ander teologiese dissiplines te lê. Andersyds tree Praktiese Teologie weer bemiddelend op om die aansprake van die teologiese oorlewering waaroor krities nagedink is weer terug te neem na die kerklike praksis. Omdat Praktiese Teologie nie oorgelewerde tekste, maar teenswoordige Christelik- kerklike handelinge as sy uitgangspunt en doelpunt het, behoort dit In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 76 F.W. de Wet metodologies volgens die analogie van hedendaagse handelings- wetenskappe ingerig te word (vgl. Hiltner, 1958:28). metodologies volgens die analogie van hedendaagse handelings- wetenskappe ingerig te word (vgl. Hiltner, 1958:28). Wanneer Zerfass hierdie gedagtegang aan die hand van sy model verduidelik, toon hy aan dat Bybelse, historiese en sistematiese teologie primêr besig is met die kritiese konstruksie van die oorleweringsaansprake (4). Vanuit hierdie primêre aktiwiteit word deels spontaan (2) en deels in gesprek met die handelings- wetenskappe (5) ’n invloed uitgeoefen op die prakties-teologiese teorieontwerp (9) en uiteindelik op die kerklike praksis (10). Hierteenoor is die primêre arbeid van Praktiese Teologie gerig op die voorbereiding (3) en implikasies (8) van situasie-analise (6) met die oog op prakties-teologiese teorieontwerp (9) en begeleiding tot ’n nuwe praksis (10) (Zerfass, 1974:70 e.v.) 4.3 Enkele waarnemings oor die werking en implikasies van Zerfass se model Die model van Zerfass is nie ’n statiese model nie, maar dui ’n beweeglike proses aan wat opgebou is uit elemente van spanning, verandering en interaksie. Met hierdie inrigting van die prakties- teologiese proses as ’n beweeglike proses, trek Zerfass die volle konsekwensies van ’n handelingswetenskaplike benadering deur tot die Praktiese Teologie. Praktiese Teologie (as handelings- wetenskap) is veral geïnteresseerd in aspekte wat in beweging is. Praktiese Teologie behoort dan tot die tak van die wetenskap wat hom nie besig hou met die vraag “wat en hoe iets is nie”, maar met die vraag “wat gebeur en hoe dit kan gebeur” (vgl. Firet, 1968:125). Praktiese Teologie ondersoek die teologiese beweging wat op die mens gerig is en die mens in beweging bring. Dit is opvallend dat daar in die inrigting van Zerfass se model nie sprake is van eenrigtingverkeer wat bloot gereël word vanuit teorie na praksis nie, maar van ’n primêre beweging vanuit praksis via teorie na ’n nuwe praksis (vgl. 2.1). Hierdie kenmerkende beweging vanuit praksis, via teorie na nuwe praksis, verkry in die model van Zerfass die aard van ’n spanningsbeweging en gaan op in konflikbestuur. Dat die aanleiding vir die gang van die nadenke in die prakties-teologiese proses geleë is in die handelingspraksis van ’n bepaalde konkrete situasie in die kerk (en nie in die normatiewe beweging van prinsipiële teorie na praksis nie), is veelseggend. Spanning in die konkrete praksis van die kerk – en nie spanning tussen die openbaring in die Woord en die konkrete situasie nie – word as vertrekpunt geneem vir die gang van die nadenke. In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 77 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... ’n Verdere waarneming van die werking van Zerfass se model is dat die basiese beweging vanuit praksis, via teorie na nuwe praksis ingerig word in die konteks van wisselwerking en dan bepaald hermeneutiese wisselwerking (vgl. 2.2). In die proses van wisselwerking het die analise van die konkrete situasie ’n bepaalde hermeneutiese uitwerking op die teologiese tradisie. Die teologiese tradisie word opgeroep om sy denkmodelle en geldende norme vir handelinge opnuut in oënskou te neem en te herinterpreteer. Aan die ander kant het die teologiese tradisie in die proses van wisselwerking ook ’n invloed op die manier waarop die ge- analiseerde situasie in ’n bepaalde rigting gestuur word. 4.3 Enkele waarnemings oor die werking en implikasies van Zerfass se model Die geanaliseerde situasie het geen intrinsieke handelingsaanwysings nie, maar moet ten opsigte van die implikasies daarvan eers getoets word aan en gekonfronteer word met die oorleweringsaansprake van die kerklike tradisie. Die werking van Zerfass se model loop uit op ’n kringloop waarin die nuwe handelingspraksis van Praksis 2 opnuut weer getoets moet word en deur die proses van hermeneutiese wisselwerking verder gekorrigeer behoort te word. Die reformatoriese tema waarmee Praktiese Teologie hom besig hou, vind neerslag in ’n sikliese benadering waarin die status quo voortdurend gekorrigeer word. Ten opsigte van die wesensbestemming van Praktiese Teologie as wetenskap, kan op grond van die werking van die model die waarneming gemaak word dat Praktiese Teologie deur Zerfass as integrasiewetenskap ingerig word met ’n bemiddelende en begeleidende taak. Praktiese Teologie staan enersyds tussen ander teologiese dissiplines en andersyds tussen sosiale wetenskappe as ’n soort “integrasiewetenskap” (vgl. Dingemans, 1989:200). Resul- tate van die ander teologiese dissiplines (Bybelse, historiese, sistematiese teologie) en die resultate van die handelings- wetenskaplike ondersoek (waarin Praktiese Teologie die swaarte- punt van sy arbeid vind), word met mekaar geïntegreer by wyse van prakties-teologiese teorievorming. Praktiese Teologie het dan – soos dit uit die model van Zerfass blyk – ’n dubbele taak, naamlik om deur middel van ’n handelingswetenskaplike fokus besig te wees met die voorbereiding en implikasies van situasie-analise, maar ook om integrasiewetenskaplik die proses van verandering in interaksie met die ander teologiese dissiplines te bemiddel en te begelei. Ten opsigte van die verhouding met sosiale wetenskappe blyk dit uit die model van Zerfass dat hy primêr ’n interdissiplinêre benadering volg. Die model word so ingerig dat ander teologiese dissiplines (Bybelse, historiese, sistematiese teologie) en sosiale wetenskappe In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 78 F.W. de Wet met mekaar in gesprek tree as verteenwoordigers van verskillende invalshoeke tot dieselfde sosiale realiteit. Uit die inrigting van die model blyk dit dat Zerfass poog om sowel die teologiese insigte as die resultate en metodologie van die sosiale wetenskappe tot hulle volle reg te laat kom, sonder dat die een die ander oorheers. Wat Praktiese Teologie betref, blyk dit dat Zerfass ’n intradissiplinêre benadering volg in soverre as wat Praktiese Teologie in sy fokus en ondersoekmetodes nie primêr op oorgelewerde tekste gerig is nie, maar die teenswoordige Christelik-kerklike handelinge as sy uitgangspunt en doelpunt het. Juis op grond van laasgenoemde behoort Praktiese Teologie metodologies ingerig te word volgens die analogie van moderne handelingswetenskappe. 4.3 Enkele waarnemings oor die werking en implikasies van Zerfass se model Zerfass se handelingswetenskaplike inrigting van Praktiese Teologie bevat empiries-analitiese elemente (situasie-analise met die oog op die toetsing van die houdbaarheid van ’n bestaande handelingspraksis), sowel as hermeneuties-bemiddelende elemente (die interpretasie van die teologiese tradisie in wisselwerking met die gegewens soos dit blyk uit die geanaliseerde situasie). Noudat ’n oorsig verkry is oor die ontstaan, werking en implikasies van die handelingswetenskaplike model van Zerfass, kan daartoe oorgegaan word om die aansluiting by en die gebruik van die model in ’n gereformeerde konteks te beoordeel. 5.1 Beoordeling en spesifisering vanuit die Soli Deo Gloria- vertrekpunt Daar is aangetoon hoe Zerfass se model die proses van nadenke laat neerslag vind in ’n primêre beweging vanuit praksis via teorie na ’n nuwe praksis. Ook is waargeneem dat die vertrekpunt geneem word in die spanningsvolle situasie van die konkrete kerklike praksis – en nie in die spanning tussen die Skrifopenbaring en die konkrete situasie nie. Vanuit ’n gereformeerde perspektief kan belangrike vrae gevra word oor hierdie inrigting van die prakties-teologiese proses: • Wat gee aanleiding tot die handelingsdruk wat roep om ’n nuwe praksis? • Is die aanleiding tot verandering in so ’n mate geleë in behoeftes van mense (soos dit in die konkrete situasie tot openbaring kom) In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 79 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... dat die wil van God vir sy kerk (soos dit in die Skrif tot openbaring kom) na die agtergrond verskuif word? dat die wil van God vir sy kerk (soos dit in die Skrif tot openbaring kom) na die agtergrond verskuif word? • Het die kritiese rasionalisme, met sy vrae na die geldigheid van ’n bepaalde handelingspraksis, nie ’n groot invloed uitgeoefen op die manier waarop hierdie model ingerig is nie? In hierdie verband kan ook verwys word na die opmerking van Louw (1998:17) dat die hedendaagse praksis sterk bepaal word deur ekonomiese kragte wat die sosiale omgewing op ’n beslissende wyse beïnvloed. Wanneer by hierdie model aangesluit word en dit gebruik word vir die inrigting van ’n prakties-teologiese studie behoort die navorser hom te verantwoord ten opsigte van die vraag of ’n kritieklose navolg van dié model sy studie nie vanaf ’n teosentriese fokus na ’n antroposentriese fokus verskuif nie. Vanuit ’n gereformeerde perspektief sou die vertrekpunt altyd gevind word in God se plan met alle dinge en die besondere rol van die kerk in hierdie plan. Vanuit hierdie hoek vind ook ’n subtiele aksentverskuiwing plaas in die manier waarop die belangrikste vraag van ’n prakties-teologiese studie geformuleer word. Die aksent verskuif naamlik vanaf ’n vraag wat geformuleer word in terme van ’n meer effektiewe inrigting van ’n bepaalde handelingspraksis na ’n vraag wat geformuleer word in terme van hoe God se eer gedien kan word (Soli Deo Gloria) (vgl. Trimp, 1978:10). 5.1 Beoordeling en spesifisering vanuit die Soli Deo Gloria- vertrekpunt Dit sou dus nodig wees om in die vertikale dimensie van die model aan te toon hoe enige beweging vanuit ’n bepaalde handelingspraksis via teorie na ’n nuwe praksis, rekening hou met die wil van God. Ook moet aangetoon word dat beweging vanuit ’n sekere handelingspraksis in Christus gefundeer is en onder leiding van die Gees plaasvind. 5.2 Beoordeling en spesifisering vanuit die eskatologies- voleindigende vertrekpunt Op ’n ander vlak sou ook die vraag gevra kan word of die model van Zerfass weens die tydbepaaldheid daarvan nie besig is om verouderd te raak nie. Die model het in die konteks van die sestigerjare van die vorige eeu ontstaan. Intussen het die denkwyse in die Westerse samelewing ontwikkel en word die fokus vandag op nuwe aksente gelê. Volgens Immink (2003:477) het daar ’n einde gekom aan die “wêreldverbetering”-denke van die sestigerjare van die vorige eeu. Wêreldverbetering was ’n reaksie op die wêreld- myding van die voor-oorlogse en na-oorlogse periode. Die élan van wêreldverbetering het intussen uitgesterf. Daar word minder idealisties en ideologies gedink. Oor wêreldverbetering word meer In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 80 F.W. de Wet gepraat in psigososiale terminologie en minder in makro- ekonomiese en institusionele sin. Wanneer in ’n prakties-teologiese studie aansluiting gevind word by ’n model wat die verbetering van die praksis ten doel het, behoort daarmee rekening gehou word dat daar dikwels min kom van idealistiese veranderingsverwagtings. Praktiese Teologie word beoefen in ‘n gebroke werklikheid waarin die Gees dikwels bedroef word deur mense se volharding in geloofsongehoorsaamheid en geloofsonvolwassenheid. Voleindig- ende verandering kan alleen bewerk word deur die Een wat sê: Kyk, Ek maak alles nuut! 5.3 Beoordeling vanuit die hermeneutiese grondreël dat die Heilige Skrif homself verklaar Na aanleiding van waarnemings wat gemaak is oor die ken- merkende hermeneutiese wisselwerking in die model, behoort die navorser wat van voorneme is om die model te gebruik, sy eie beskouing oor die aard van wisselwerking duidelik te omlyn. In die vasstelling van die aard van wisselwerking tussen die openbaring uit die Woord van God (en die interpretasie daarvan deur die kerklike tradisie) aan die een kant en die analise van die konkrete situasie waarin ’n bepaalde handelingspraksis plaasvind aan die ander kant, sou dit nodig wees om die verhouding openbaring-ervaring duidelik te omlyn en te verantwoord. ’n Hermeneutiese beskouing kan daarin opgaan om – soos dit byvoorbeeld uit die hermeneutiese teologie van H.M. Kuitert blyk – godsdienstige geloof ’n saak van “benede” te maak: ’n saak van mense wat uitsprake maak oor God. In hierdie hermeneutiese benadering word die mens die subjek van die openbaringsgegewe. Die Skrif word dan gebruik om vas te stel hoe mense reageer op die openbaring – die reaksie van eerste getuies. In die latere kerklike tradisie word die Bybelse boodskap her- formuleer en heraktualiseer op grond van ervarings wat mense in daardie tyd beleef. Wanneer die uiteindelike waarheid nog nie aan die lig gekom het nie, moet alle kerklike leer per definisie voorlopig wees. Kerklike leer is ’n soekontwerp wat die gevaar loop om met die verloop van tyd agter te raak. Latere ervaring sal die soekontwerp van oorgelewerde geloofsinhoud verifieer of falsifiseer (Kuitert, 1969:64 e.v.; vgl. Trimp, 1984:16 e.v.). Teenoor ’n antroposentriese vertrekpunt stel die gereformeerde benadering ’n teologiese vertrekpunt waarin die openbaring vanuit God uitgaan, lig gebring word in die konkrete situasie deur die Woord en die mens opgewek word tot geloofsgehoorsaamheid aan die onveranderlike Woord van God, wat gister, vandag en tot in In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 81 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... ewigheid dieselfde is. Openbaring breek deur die grense van menslike ervaringsmoontlikheid. Openbaring maak perspektiewe oop ver bo dit wat ons ooit kon bid of dink. ewigheid dieselfde is. Openbaring breek deur die grense van menslike ervaringsmoontlikheid. Openbaring maak perspektiewe oop ver bo dit wat ons ooit kon bid of dink. Voortvloeiend uit hierdie openbaringsbeskouing word met ’n Skrifbeskouing gewerk waar die Skrif en uitinge wat uit die Skrif uitgaan, nie afhanklik is van die mens wat dit interpreteer nie. Die Skrif verklaar homself (Sacra Scriptura sui ipsius interpretas). 5.3 Beoordeling vanuit die hermeneutiese grondreël dat die Heilige Skrif homself verklaar Vanuit so ’n beskouing word Skrifbeginsels nie bloot hanteer as ’n toepassing op die praksis nie, maar as ’n deurbreking van die praksis en selfs as ’n oordeel oor die praksis. Pieterse (1992:332) omskryf die hermeneutiese wisselwerking tussen die teologiese (Woord-teologie) en die konkrete handelinge in die lewensituasie van die gemeente (werklikheid) as ’n spanningsvolle interpolêre dialoog. Hierdie interpolêre verhouding behoort volgens hom nie dualisties te werk nie, maar behoort die dinamiek van die Woord in die werklikheid van die gemeente verbondsmatig saam te vat en te vertolk. Ongeag of die hermeneutiese verhouding tussen Skrif en situasie, openbaring en ervaring as wisselwerking of as interpolêre spanning of as kreatiewe spanning omskryf word (vgl. Kruger & Venter, 2001:567), behoort altyd duidelik gemaak te word dat die primêre beweging vanuit die Skrif uitgaan. In hermeneutiese wisselwerking het die Woord die eerste en die laaste sê en dit wat vanuit die konkrete situasie van onder na bo gaan, het primêr te doen met geloofsverwondering oor die Woord en geloofs- gehoorsaamheid aan die Woord. Geloof as gawe van God is die keersy van outonome subjektiwiteit. In geloof is die mens ’n antwoordende wese (Immink, 2003:475). 5.4 Beoordeling vanuit die heilsrealisering deur die geloof in Christus alleen Die waarneming dat Zerfass se model die gang van prakties- teologiese nadenke in ’n kringloop van korrigering laat opgaan, behoort vergelyk te word met ’n eie benadering ten opsigte van die reformatoriese taak van Praktiese Teologie. Die vraag kan gevra word of die reformatoriese taak van Praktiese Teologie in die manier waarop die model ingerig is, nie vereng word nie. In ’n model wat opgaan in die transformasie van ’n gegewe situasie kan dit gebeur dat die Skrif selektief gelees word vanuit ’n hoek waar eintlik net gesoek word na die situasie se veranderingspotensiaal (Burger, 1991:61), terwyl heilsrealisering en voleindiging nie tot hulle volle reg kom nie. In ’n gereformeerde benadering word nie alleen rekening gehou met die sikliese gang om ’n bestaande praksis deur In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 82 F.W. de Wet ’n nuwe praksis te korrigeer nie, maar word sola fidei gefokus op Christus, deur Wie die handelingspraksis van die kerk met reddende krag oopgebreek word en uiteindelik sy voleindiging vind in ’n nuwe hemel en aarde. Denke word nie vasgevang in ’n oneindige, vermoeiende kringloop wat voortdurend sug na vernuwing nie, maar kan hoopvol gefokus word op ’n voleindigingspunt waarin alles waarlik nuut gemaak word. Deur geloof breek die krag van die toekoms met lewende hoop in die hede in en die handelingspraksis kan die aard begin toon van handelende mense wat besef dat hulle in Christus meer as oorwinnaars is. Aansluiting by en gebruik van Zerfass se model sou beperk wees tot prakties-teologiese studies waarin gefokus word op die noodsaak om ’n bestaande handelingspraksis in die kerk reg te stel. Korrigering is slegs een aspek van moontlikhede waarmee Praktiese Teologie hom in sy reformatoriese taak kan besig hou. Prakties-teologiese studies wat gerig is op voleindiging en die lewende hoop wat voleindigende geloofsdenke in die huidige handelingspraksis inbring, sou nie anders kan as om die studiegang volgens ’n verruimde model in te rig nie. 5.5 Praktiese Teologie is in wese ’n teologiese wetenskap Ten opsigte van die manier waarop die wesensbestemming van Praktiese Teologie in die model ingeklee word, is die waarneming gemaak dat Praktiese Teologie integrasiewetenskaplik ingeklee word. Sodanige inrigting kan Praktiese Teologie verskraal tot ’n strategie waarin resultate van ander dissiplines (hetsy teologiese dissiplines of sosiaal-wetenskaplike dissiplines) slegs toegepas word (Pieterse, 1992:331). Die heersende teologie bepaal self die doel en die prakties-teologiese wetenskap verskaf die middele om die doel te bereik (Dingemans, 1989:206). Waar die hooffokus van prakties-teologiese arbeid gerig word op handelingswetenskaplike ondersoek na die konkrete handelingspraksis in die kerk, kan die vraag gevra word of die teologiese kwaliteit van Praktiese Teologie as teologiese wetenskap nie in gedrang kom nie. As ’n basisteorie slegs geformuleer word na aanleiding van die resultate van ander teologiese dissiplines en dit funksioneer as fasiliteerder tussen die sosiaal-wetenskaplike ondersoek en die teologiese ondersoek van die ander teologiese dissiplines, kan Praktiese Teologie daaronder ly weens ’n gebrek aan diepgang in eie, eerstehandse omgang met die Skrif. Zerfass se model word so ingerig dat dit die taak van ander teologiese dissiplines word om basisteoretiese merkers te gee, terwyl Praktiese Teologie slegs integrerend met die basisteorie werk en vanuit sy aard as handelingswetenskap primêr besig is op In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 83 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... metateoretiese vlak en dan weer integrasiewetenskaplik besig is met begeleiding tot prakties-teologiese teorievorming (praktyk- teorie). In die inkleding van die studiegang behoort kennis geneem te word van Firet (1968:125) se onderskeid tussen twee dinamiese momente: die hermeneutiese moment (die Woord van God is gerig op verstaan, verheldering) en die agogiese moment (die Woord is gerig op leidinggewende verandering met die oog op lewens- vernuwing) (vgl. Kruger & Venter, 2001:566). In ’n gereformeerde benadering behoort die teologiese kwaliteit van Praktiese Teologie ten alle koste beskerm te word deur die hooffokus van die teorievormende arbeid te laat val op die formulering van ’n Skrifgebonde basisteorie wat hermeneuties gerig word op die konkrete situasie (metateorie), en normatief en agogies gerig word op die vernuwing en voleindiging van die handelingspraksis van die kerk (praktykteorie). 6. Samevatting Aansluiting by en gebruik van die basiese struktuur van Zerfass se handelingswetenskaplike model as korrektief op die Christelik- kerklike handelingspraksis kan van groot waarde wees vir ’n prakties-teologies studie wat spesifiek gerig is op die regstelling van ’n bestaande handelingspraksis. Al die relevante faktore wat ter sprake kom in die reformatoriese proses om ’n bestaande handelingspraksis te korrigeer, word op ’n duidelike wyse in een model saamgetrek. Enkele aksentverskuiwings en spesifiserings is egter nodig vir aansluiting by en gebruik van die model in ’n gereformeerde konteks: • Die fokus van die navorsingsvraag sal verskuif moet word vanaf ’n vraag wat geformuleer word in terme van ’n meer effektiewe inrigting van ’n bepaalde handelingspraksis (antroposentries), na ’n vraag wat geformuleer word in terme van hoe God se eer gedien kan word (teosentries). • Hermeneutiese wisselwerking tussen Skrif en praksis sal sy vertrekpunt neem in die openbaring van God in sy Woord. Deur die Woord van God word lig gebring in ’n konkrete situasie en word die mens opgewek tot gehoorsaamheid aan die Woord. Vanuit die situasie sal geantwoord word deur geloofs- verwondering oor die Woord en geloofsgehoorsaamheid aan die Woord. In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 84 F.W. de Wet • Die reformatoriese gerigtheid van die arbeid sal nie vasgevang wees in ’n sikliese gang om ’n bestaande praksis deur ’n nuwe praksis te korrigeer nie, maar sal in die geloof gefokus wees op Christus deur Wie die handelingspraksis van die kerk met reddende krag oopgebreek word en uiteindelik sy voleindiging vind in ’n nuwe hemel en aarde. • Die hooffokus van die teorievormende arbeid sal verskuif na die prakties-teologiese formulering van die basisteorie uit die Skrif wat in hermeneutiese wisselwerking gerig word op resultate wat uit die analise van die konkrete situasie verkry word (metateorie). Normatief sal die fokus agogies gerig word op die vernuwing en voleindiging van die handelingspraksis van die kerk (praktyk- teorie). Geraadpleegde literatuur New York: Abingdon. IMMINK, G. 2003. Het geloof en het leven – een theologie van de praxi Praktische Theologie, 30(4):473-484. g ( ) JONKER, H. 1983. Theologische praxis – problemen, peilingen en perspektieven bij kenterend getij. Nijkerk: Callenbach. JONKER, W.D. 1968: Theologie en praktijk – ein peiling van het theologisch karakter van de diakoniologische vakken. Kampen: Kok. KEARNEY, R. 1984. Dialogues with contemporary continental thinkers – the phenomenological heritage. Manchester: Manchester University Press. KRUGER, S.F. & VENTER, C.J.H. 2001. Die verhouding tussen Psigologie en Praktiese Teologie – aspekte van die onderlinge waarde van dié verhouding. In die Skriflig, 35(4):557-573. g g ( ) KUITERT, H.M. 1969. Verstaat gij wat gij leest? – over de uitleg van de bijbel. Kampen: Kok. LOUW, D.J. 1998. Die konsep “Prakties-teologiese spiritualiteit” binne ’n konteks van postmodernisme en globalisering. Praktiese Teologie in S.A., 13(2):16- 25. ( ) LOUW, D.J. 2003. The paradigmatic revolution in practical and pastoral theology: from metaphysics (substantial thinking) to empirism (experiental thinking); from theism to theopaschitism (hermeneutical thinking). Praktiese Teologie in S.A., 18(2):33-57. g ( ) PIETERSE, H.J.C. 1992. Woord en werklikheid in die moderne Praktiese Teologie. In die Skriflig, 26(3):325- 335. PIETERSE, H.J.C, GREYLING, S. & JANSE VAN RENSBURG, H.J. 2004. Die implikasies van P. Ricoeur se handelingsteorie vir die homiletiek. Praktiese Teologie in S.A., 19(1):89-118. TRIMP, C. 1978. Inleiding in de ambtelijke vakken. Kampen: Copieerinrichting V.D. Berg. TRIMP, C. 1984. “Ervaring” in de moderne theologie – “ervaring” en “openbaring” by H. Berkhof en H.M. Kuitert. In die Skriflig, 18(1):9-25. p g y g ( ) VAN DER VEN, J.A. 1990. Entwurf einer empirischen Theologie. Kampen: Kok VENTER, C.J.H. 1996. Uitkringende liefdesbetoon: kommunikatiewe handelinge in diens van die onderlinge liefdesgemeenskap in die kerk. Pretoria: RGN. VENTER, C.J.H. 1996. Uitkringende liefdesbetoon: kommunikatiewe handelinge in diens van die onderlinge liefdesgemeenskap in die kerk. Pretoria: RGN. VENTER, C.J.H. 2004. Die predikant wat houe uitdeel – die gemeente as teiken. In die Skriflig, 38(3):429-449. VENTER, C.J.H. 2004. Die predikant wat houe uitdeel – die gemeente as teiken. In die Skriflig, 38(3):429-449. ZERFASS, R. 1974. Praktische Theologie als Handlungswissenschaft. (In Klostermann, F. & Zerfass, R, Red. Praktische Theologie Heute. München: Kaiser. p. 164-177.) ZERFASS, R. 1974. Praktische Theologie als Handlungswissenschaft. (In Klostermann, F. & Zerfass, R, Red. Praktische Theologie Heute. München: Kaiser. p. 164-177.) Geraadpleegde literatuur BALLARD, P. 2001. Contemporary patterns in Anglo American Protestant Practical Theology. Praktiese Teologie in S.A., 16(2):1-16. BALLARD, P. 2001. Contemporary patterns in Anglo American Protestant Practical Theology. Praktiese Teologie in S.A., 16(2):1-16. gy g ( ) BASTIAN, H.D. 1965. Verfremdung und Verkundigung – gibt es eine theologische Informationstheorie? München: Kaiser. gy g ( ) BASTIAN, H.D. 1965. Verfremdung und Verkundigung – gibt es eine theologische Informationstheorie? München: Kaiser. BASTIAN, H.D. 1968. Vom Wort zu den Wörtern. Evangelische Theologie, 28(1):25-55. ( ) BOHREN, R. 1975. Daß Gott schön werde – Praktische Theologie als theologische Ästhetik. München: Kaiser. BROWNING, D.S. 1996. A fundamental practical theology – descriptive and strategic proposals. Minneapolis: Fortress. g BURGER, C. 1991. Praktiese teologie in Suid-Afrika. Pretoria: RGN. g DE KLERK, B.J. 1999. Die Heilige Gees en die Skriflesing in die samekoms van die gemeente. In die Skriflig, 32(2):165-186. DE KLERK, B.J. & NAGEL, C.J. 2004. ’n Beperkte empiriese ondersoek van kreatiewe prediking in die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. In die Skriflig, 38(1):125-144. DINGEMANS, G.D.J. 1989. Praktische Theologie als een academische discipline – een overzicht van ontwikkelingen in de praktische theologie met bijzondere aandacht voor de situatie in Nederland, Duitsland en die Verenigde Staten. Nederlands Theologisch Tijdschrift, 43(1):192-209. DINGEMANS, G.D.J. 1996. Manieren van doen – inleiding tot de studie van de praktische theologie. Kampen: Kok. DREYER, J.S. 2002. Theological normativity: ideology or utopia? Reflections on the possible contribution of empirical research. Praktiese Teologie in S.A., 17(2):1-20. ( ) FIRET, J. 1968. Het agogisch moment in het pastoraal optreden. Kampen: Kok ( ) FIRET, J. 1968. Het agogisch moment in het pastoraal optreden. Kampen: Kok. GROSSKOPF, O.H. & LOTTER, G.A. 2003. “Gifts among the genders?” Some FIRET, J. 1968. Het agogisch moment in het pastoraal optreden. Kampen: Kok. GROSSKOPF, O.H. & LOTTER, G.A. 2003. “Gifts among the genders?” Some metatheoretical considerations. Praktiese Teologie in S.A., 18(2):13-32. , g g p p p GROSSKOPF, O.H. & LOTTER, G.A. 2003. “Gifts among the genders?” Some metatheoretical considerations. Praktiese Teologie in S.A., 18(2):13-32. HEITINK, G. 1999. Practical Theology – history, theory, actions domains. Grand Rapids: Eerdmans. In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 85 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... HEYNS, L.M. 1990. Models as facilitators of the traffic between theory and praxis. (In Heyns, L.M. & Pieterse, H.J.C., ed. A primer in Practical Theology. Pretoria: Gnosis. p. 33- 37.) gy p ) HILTNER, S. 1958. Preface to Pastoral Theology. Kernbegrippe: korrektief op Christelik-kerklike praksis prakties-teologiese teorievorming Zerfass: handelingswetenskaplike model Zerfass se model: gereformeerde perspektief op In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 86 F.W. de Wet Key concepts: correcting Christian ecclesiological praxis practical-theological theory-formation Zerfass’s model: reformationed perspective on Zerfass’s operational scientific model In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 87 Die aanwending van Rolf Zerfass se handelingswetenskaplike model ... In die Skriflig 40(1) 2006:57-87 88

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/333/227

Afrikaans

The church tradition of Dordt and subscription to the confessions A thorough analysis of history shows that the National Synod of Dordrecht (1618-1619) declared that the confessions of the church, especially the three Formulas of Unity of the Dutch Reformed Churches, have confessional authority. That indicates authority on the doctrines the confessions formulate and confess because (quia) these are according to Scriptures. This insight helped some reformed churches up to now to deal with criticism levelled against non-doctrinal issues in, for instance, the Confessio Belgica. A case can be argued that a literal approach to the question of the authority of these confessions takes us back beyond Dordt. It ignores the history of 1618-1619, fails to get a grip on the very nature of confessions of faith or creeds and does not help to solve the problem. Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis P.J. Strauss Hoof: Departement Ekklesiologie Fakulteit Teologie Universiteit van die Vrystaat BLOEMFONTEIN E-pos: [email protected] 1 Hoewel die Sinode aanvanklik ook op ’n ondertekeningsformulier vir ouderlinge en diakens besluit het, is dit later na die klasses en provinsiale sinodes verwys (Kuyper, s.a.:202, 231). Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis ’n Grondige analise van die kerkgeskiedenis toon aan dat die Nasionale Sinode van Dordrecht (1618-1619) verklaar het dat die drie Formuliere van Eenheid as belydenisskrifte vir kerke in die Nederlandse gereformeerde tradisie gesag ten opsigte van die belydenis het. Dit impliseer gesag ten opsigte van die leer wat die belydenisse verwoord en bely, omdat (quia) dit met die Skrif ooreenstem. Hierdie insig het sommige kerke sedertdien gehelp in hulle afwysing van kritiek teen nie-leerstellige aspekte van, byvoorbeeld, die Nederlandse Geloofsbelydenis. In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 649 Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis ’n Saak kan ook daarvoor uitgemaak word dat ’n letterlike benadering van hierdie vraagstuk ons terugneem na vóór Dordt. Dit gaan aan die geskiedenis van 1618-1619 verby, mis die eie aard van belydeniskrifte en help daarom nie om die probleem op te los nie. 1. Inleidend Die bekende Nasionale Sinode van Dordrecht van 1618-1619 het op sy 162ste sitting, op 16 Mei 1619, besluit op … een accuraet formulier van onderteeckeninghe der Confessie, Catechismi, ende Synodale verclaringhe waer mede alle kerckendienaren hare overeenstemminge in de rechtgevoelende leere claerlicke betuygen, ende uytvluchten van sommighe, waermede zy de kercken pleghen te bedrieghen, voorcomen worden (Kuyper, s.a.:150). … een accuraet formulier van onderteeckeninghe der Confessie, Catechismi, ende Synodale verclaringhe waer mede alle kerckendienaren hare overeenstemminge in de rechtgevoelende leere claerlicke betuygen, ende uytvluchten van sommighe, waermede zy de kercken pleghen te bedrieghen, voorcomen worden (Kuyper, s.a.:150). Met die ondertekening van hierdie formulier – daar is op ’n soortgelyke formulier vir doktore in die Teologie, ander professore, rektore, skoolmeesters en sieketroosters besluit (Kuyper, s.a.:193 e.v., 202, 231, 245-247; vgl. Kruger et al., 1966:330)1 – sou die predikante verklaar én met hulle handtekening bevestig dat die belydenisskrifte van die destydse Gereformeerde Kerke in Nederland geestelike en kerkregtelike gesag dra en hulle innerlik bind (De Gier, 1989:257). Die belydenisse in geding was die Drie Formuliere van Eenheid wat as gereformeerde belydenisse deur dié Dordtse Sinode aanvaar is. Die Nederlandse Gereformeerde Kerke se formuliere van geloofs- of belydeniseenheid was, blykens die aanhaling, die Confessio Belgica of Nederlandse Geloofsbelydenis, die Heidelbergse Kategismus en die Leerreëls of Canones van Dordt (Donner & Van den Hoorn, s.a.:325). Waarom het die Dordtse Sinode op ’n accuraet formulier van onderteeckeninghe besluit en wat was die betekenis of implikasies daarvan? Die eerste vergadering in die breër verband van die Nederlandse Gereformeerde Kerke, die Konvent van Wesel in 1568, het immers reeds gevra dat byvoorbeeld die predikante, voordat hulle toegelaat word tot die bediening van die Woord, mondelinge instemming met sowel die Confessio Belgica as die Kategismus betuig (Pont, 1981:78 – Wesel artikel 18). Daarby het die eerste In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 650 P.J. Strauss P.J. Strauss Algemene of Nasionale Sinode in hierdie verband (Pont, 1981:92, 104; vgl. Bouwman, 1985:198), die Sinode van Emden van 1571, ’n stappie verder gegaan en op die ondertekening van dié twee formulieren van eenigheid2 besluit. Emden wou dat die broederen ook die Franse Geloofsbelydenis van 1559 onderteken om daarmee ook hulle eendrachtigheyt of eenigheyt in geloof met die Franse gereformeerde kerke uit te druk. ’n Aksie wat hulle in omgekeerde sin ook van die Franse verwag het (Rutgers, 1889:56 – Emden artikel 2). Vir die Dordtse Sinode was hierdie bepalings van Wesel en Emden egter kennelik nie genoeg om die destydse situasie te beredder nie. 2 Formuliere van Eenheid beteken hier eenvoudig dat hierdie twee (later drie, met die Leerreëls wat in 1619 bygekom het) geskrifte, as die geformuleerde belydenisse van geloof van die Nederlandse Gereformeerde Kerke, die eenheid van hulle geloof uitdruk (vgl. Bouwman, 1985:569). 1. Inleidend Die bekende Nasionale Sinode van Dordrecht van 1618-1619 het op sy 162ste sitting, op 16 Mei 1619, besluit op Boonop dui die uitgesproke behoefte aan ’n accuraet formulier op ’n behoefte aan ’n nadere omskrywing van die aard van hierdie binding aan die belydenis. Dit bring ons by die drie probleemvrae wat hierdie artikel ondersoek: waarom wou die Dordtse Sinode van 1618-1619 ’n addisionele akkurate ondertekeningsformulier opstel? wat was die aard van die binding aan die kerklike belydenis wat hulle daarmee beoog het? en, hoe het die situasie – dit het in drie hooflyne vertak – in enkele kerke in hierdie tradisie sedertdien ontwikkel? 2. Waarom Dordt se ondertekeningsformulier? Die Dordtse ondertekeningsformulier vir predikante is op 17 Mei 1619 tydens sy 164ste sitting, aanvaar. Kort saamgevat het dit daarop neergekom dat alle predikante ’n teecken van eenicheyt inde rechtgevoelende leere moeten onderteeckenen. Soos in die geval van die belydenisse van die kerk, is die onderskrywing daarvan deur die ondertekening van die ondertekeningsformulier dus ook gesien as ’n teken van die geloofs- of belydeniseenheid van die kerk. In die ondertekening van hierdie formulier het die predikante verclaeren dat hulle oprechtelick in goeder conscientie voor den Heere … van herten ghevoelen ende geloven, dat alle de articulen ende stucken der leere (beklemtoning – PJS) in [die Drie Formuliere In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 651 Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis van Eenheid] … begrepen … in alles met Goodts woort over een comen (Kuyper, s.a.:186-187). Verder het hulle met hulle ondertekening belowe dat hulle hierdie voorss. leere (voornoemde of betrokke leer – PJS) naarstigtelik sal leer en voorstaan en niks direk of indirek daarteen in die openbaar of geheim sal leer nie. Hulle sal alle dwalinge wat hiermee in stryd is – in besonder die Arminianisme wat die direkte oorsaak van die Dordtse Sinode was – help afweer en weerlê. Indien hulle enige bedenkinge teenoor hierdie leer (voorss. leere) ontwikkel, sal hulle dit nóg in die geheim, nóg in die openbaar voorstaan en eers aan die kerkraad, klassis of sinode vir beoordeling voorlê. ’n Oordeel waaraan hulle hulle dan sal onderwerp. Indien hulle dit nie doen nie, stel hulle hulself bloot aan skorsing. Daarby verklaar hulle hulle ook gewillig om enige tyd, as gevolg van ghewichtighe oorsaecken en ter wille van die eenheid en suiwerheid van die leere, beskikbaar te wees om navrae van hierdie vergaderings oor aspekte van hulle naerder gevoelen ende verclaringhe van die leer, te beantwoord (Kuyper, s.a.:186-188). Voorlopig beskou en slegs op die teks af, het die binding volgens hierdie formulier dus gegaan om ’n binding aan die leer soos begrepe of vervat in die Drie Formuliere van Eenheid. Daarmee is beslis nader inhoud gegee aan die blote ondertekening van die belydenisskrifte soos by Emden. Op die vraag, wat presies die Sinode van Dordtrecht hiermee bedoel het, word later teruggekom.3 Die opdrag vir die opstel van die ondertekeningsformulier is op 16 Mei 1619 aan ’n kommissie gegee wat uit een afgevaardigde elk van Groningen, Gelderland, Suid-Holland en Zeeland bestaan het (Kuyper, s.a.:166). 3 Behalwe weerstand op die Dordtse Sinode van 1618-1619 self teen die formulering van sommige van die beloftes – spesifiek dat twyfel of dubia oor leerstukke aan die kerkraad, klassis of sinode voorgelê moet word – was daar later ook weerstand in Friesland, Holland en Zeeland. Dit is te betwyfel of die Dordtse ondertekeningsformulier ooit in Friesland gebruik is. Die besware het egter nie oor binding aan die belydenis gegaan nie (Kuyper, s.a.:200-201). 4 Spoelstra (1989:299) betoog dat ’n blote ondertekening van die belydenis nog altyd die ruimte laat dat dit nie quia (omdat dit met die Heilige Skrif ooreenkom) nie, maar quatenus (in soverre as wat dit met die Skrif ooreenkom) onderteken word. 2. Waarom Dordt se ondertekeningsformulier? Anders as wat normaalweg in so ’n gewigtige saak verwag kon word, was hulle rapport reeds die volgende dag gereed vir die Sinode. ’n Situasie wat alleen verklaarbaar is vanuit die historiese verloop wat die saak tot op daardie stadium gehad het. Die Dordtse ondertekeningsformulier van 1619 was nie die eerste van sy soort in die Nederlandse Gereformeerde Kerke nie. Na In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 652 P.J. Strauss P.J. Strauss Emden het opeenvolgende sinodes die Emdense bepaling van die ondertekening van die belydenisse oorgeneem. Dit is deurgaans slegs van toepassing gemaak op persone wat in die besondere ampte of dienste sou staan. Van ander gemeentelede is net verwag om dit voor hulle toelating tot die Nagmaal te doen. Die Nasionale Sinode van Den Haag van 1586 het egter ’n tree verder gegee en tugmaatreëls ingestel vir ’n weiering om die belydenisse te onderskryf en te onderteken. So iets kon tot ’n predikant se skorsing en eventuele afsetting lei (Rutgers, 1889:498 – Den Haag, artikel 47). Teen hierdie tyd het persone soos Coolhaas, Herbert en Hakkius selfs vanaf die kansel teen sommige artikels te velde getrek (Bouwman, 1985:568; Pont, 1981:161). Hoe die belydenisskrifte ná Emden onderteken is, het van plek tot plek verskil. In sommige plekke is dit bloot onderteken, terwyl daar op ander plekke van ’n kort formule gebruik gemaak is om dit te doen. In die ou Belydenisboek van 1589 van Klassis Enkhuizen kom daar so ’n formule voor waarmee die ondertekenaar die belydenis ag as gegrond op God se Woord en belowe om niks te leer wat daarmee in stryd is nie. As gevolg van die verhewiging van die stryd teen die Remonstrante of Arminiane in die laat sestiende eeu, is die behoefte aan ’n ondertekeningsformulier wat sekere sake duideliker uitspel, al hoe sterker gevoel (Van Dellen & Monsma, 1967:39). Hoewel Remonstrantse predikante die Twee Formuliere van Eenheid onderteken het, het hulle probleme met sekere aspekte van die gereformeerde leer nogtans nie daarmee verdwyn nie (De Gier, 1989:259).4 Benewens hulle besware teen dele van die Confessio Belgica en die Kategismus, het sommige Arminiane gestuit op die feit van die kerke se aanvaarding van die Twee Formuliere van Eenheid én laasgenoemde se vasbeslotenheid om dit met of sonder die steun van die Nederlandse staatsowerheid te handhaaf (Bouwman, 1985:569; Pont, 1981:173; Spoelstra, 1989:299). 5 Bouwman (1912:184) wys ook daarop dat die Nederlandse Geloofsbelydenis in die 1560’s by uitstek as die bindende faktor van die Nederlandse Gereformeerde Kerke beskou is (vgl. Rutgers, s.a.:340) en dat die aanvanklike opstellers (ondertekenaars? – PJS) daarvan bereid was om dit met hulle bloed te verseël. 6 Bouwman (1985:570) neem hierdie uitdrukking van H.H. Kuyper oor sonder enige verwysing na of erkenning van laasgenoemde. 7 Hierdie elemente oor die bekendmaak van twyfel oor leerstukke en die blootstelling aan skorsing is skynbaar ontleen aan artikel 47 van die Kerkorde van Den Haag (1586), wat juis vir tugmaatreëls in geval van ’n weiering om die konfessies te teken, voorsiening gemaak het (vgl. Pont, 1981:161). 2. Waarom Dordt se ondertekeningsformulier? Hoe ernstig sommige Nederlandse gereformeerdes destyds was oor die waarheid van hulle belydenisse, blyk byvoorbeeld uit ’n brief in 1574 van Caspar van der Heyden, die bekende predikant van Middelburg en voorsitter van die Algemene Sinode van Emden in In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 653 Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis 1571 en die Provinsiale Sinode van Dordrecht in 1574 (Pont, 1981:95 e.v.). Van der Heyden skryf na aanleiding daarvan dat ouderlinge en diakens in Delft geweier het om die konfessies te onderteken. Vir hom is dit onvergeeflik dat dié persone weier om die belydenis met ink te onderskryf, terwyl ander gereformeerdes bereid is om dit met hulle bloed te verseël (Bouwman, 1985:568). Die opsteller van die Confessio Belgica in 1561 in sy oorspronklike vorm, Guido de Brés, sou dit in 1567 met sy galgdood doen (Van Bruggen, 1971:13). Die biograaf van die outeurs, Van der Heyden en Van Lennep, word instemmend deur Bouwman (1985:568) aangehaal: Het was een van harte instemmen met de eeuwige waarheden, die daarin werden geleerd (beklemtoning – PJS), en een verklaren tevens, dat men bereid was die waarheid met zijn bloed te bezegelen, iets wat in die dagen waarlijk geen ijdele klank was.5 Die oudste ondertekeningsformulier vir predikante is dié wat die Klassis Alkmaar op 21 September 1608 opgestel het. H.H. Kuyper (s.a.:194) noem dit die moederformulier van alle ondertekenings- formuliere.6 In hierdie formulier word daar ook verwys na die leere soos vervat of begrepe in die Confessio Belgica en die Kategismus. Alkmaar verklaar in sy formulier dat dié leer ooreenkom met die Woord van God en sodoende met die fondament van die leer van die saligheid. Daarom moet sy predikante beloof om dit te onderhou en alles wat daarmee stry, vlytig te verwerp. Sowel hierdie verklaring as die belofte kom later in die Dordtse ondertekeningsformulier tereg. Aan die begin van 1610 volg die Klassis Buren met ’n ondertekeningsformulier waarin dieselfde verklaring en belofte ook opgeneem word en die kettery van die Arminianisme by die naam genoem word (Bouwman, 1985:570; Jansen, 1952:236). Enkele vrae wat ook later in die Dordtse formulier weerspieël word, word deur Buren saam met sy formulier gevra, naamlik of die kandidaat met ’n goeie gewete op die vrae by sy toelatingseksamen kon antwoord; of hy enige twyfel wat hy in die toekoms oor enige In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 654 P.J. Strauss P.J. 2. Waarom Dordt se ondertekeningsformulier? Strauss leerstuk ontwikkel, sonder verwyl by die klassis aanhangig sal maak, en; of hy homself sal onttrek aan die kerkdiens as die klassis hom nie gelyk gee nie.7 leerstuk ontwikkel, sonder verwyl by die klassis aanhangig sal maak, en; of hy homself sal onttrek aan die kerkdiens as die klassis hom nie gelyk gee nie.7 In Mei 1610 kom die Provinsiale Sinode van Zeeland met ’n ondertekeningsformulier waarin die belangrikste elemente van Alkmaar en Buren opgeneem is én waarin die predikante belowe om gewillig te wees om te antwoord indien die klassis dit nodig ag om ’n nadere verklaring oor enig stuk der leer by hulle te neem. Soos reeds gesien, vind ook hierdie element sy weg na die Dordtse ondertekeningsformulier. In 1612 stel die Provinsiale Sinode van Gelderland ’n ondertekeningsformulier op waarin dié van Alkmaar en Zeeland as leidrade gebruik word (Jansen, 1952:236). Gelderland reageer op die optrede van Vorstius en ander Remonstrante (Bouwman, 1985:572). Dit is teen hierdie agtergrond dat die Provinsiale Sinode van Suid- Holland van 1618 die Nasionale Sinode van 1618-1619 versoek het om ’n ondertekeningsformulier vir predikante daar te stel (Kuyper, s.a.:133). Die versoek is deur Suid-Holland se eie konsepformulier vergesel. Hierby het die Provinsiale Sinode van Overijssel voorgestel dat alle predikante, professore, rektore, skoolmeesters, ouderlinge en diakens die belydenisse onderteken (Kuyper, s.a.:444-445). Wat Dordt oor albei sake besluit het, is reeds aangetoon. Behalwe dat hierdie historiese oorsig lig werp op die rede vir die opstelling van die ondertekeningsformulier, plaas dit ’n aantal ander sake in perspektief. • Eerstens is die kommissie wat die saak moes voorberei, saamgestel uit verteenwoordigers van die provinsiale sinodes wat hulle alreeds oor die saak uitgelaat het. Die enkele uitsondering hierop was die verteenwoordiger van Groningen. 8 H.H. Kuyper het in sy De Post Acta of Nahandelingen van de Nationale Synode van Dordrecht in 1618 en 1619 gehouden belangrike grondwerk ten opsigte van die ontstaan en bewoording van die Dordtse ondertekeningsformulier gedoen. Vanaf p. 196 plaas hy – in ’n teksvergelyking – die formuliere van Zeeland, Gelderland en Dordt langs mekaar. 9 H.H. Kuyper (s.a.:324) wys ook daarop dat die oorweging en eventuele goedkeuring plaasgevind het op versoek van die Nederlandse Regering of State Generaal. Iets waartoe die Sinode waarskynlik nie bereid sou gewees het nie as veranderinge aan die Formuliere die oogmerk of die versoek was. 2. Waarom Dordt se ondertekeningsformulier? • Tweedens het die goedgekeurde Dordtse formulier al die elemente van Zeeland, Gelderland en Alkmaar in homself • Tweedens het die goedgekeurde Dordtse formulier al die elemente van Zeeland, Gelderland en Alkmaar in homself In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 655 Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis opgeneem en daarmee ’n samevatting (compendium) van die bestaande formuliere geword (Kuyper, s.a.:196 e.v.).8 opgeneem en daarmee ’n samevatting (compendium) van d bestaande formuliere geword (Kuyper, s.a.:196 e.v.).8 opgeneem en daarmee ’n samevatting (compendium) van die bestaande formuliere geword (Kuyper, s.a.:196 e.v.).8 • Derdens was daar ’n sigbare, groeiende konsensus in die Nederlandse Gereformeerde Kerke rondom die behoefte aan so ’n formulier en die soort sake wat daarin opgeneem moes word. Hierdie konsensus het oor ’n tydperk van meer as tien jaar vorm aangeneem. Dit was dus nie ’n nuwe saak nie en die kommissie moes slegs die bestaande gedagtes verwoord en in een formulier saamvat. Daarom dat die saak op die Dordtse Sinode van 1618- 1619 binne twee dae afgehandel is. Wat uit hierdie historiese relaas egter nie duidelik blyk nie, is wat, volgens Dordt, die inhoud van die binding aan die belydenisskrifte was. Wat is bedoel met die leer soos vervat of begrepe in die Drie Formuliere van Eenheid wat in alles met die Skrif ooreenkom en dus – na oortuiging – met afgeleide Skrifgesag beklee is? Dié leer waarvoor beskrywings soos rechtgevoelende leer en selfs eeuwige waarheden gebruik is? Daarby, as dit hier gaan om ’n leer wat vervat is in die Drie Formuliere van Eenheid: wat was die Sinode se visie op die verhouding tussen die inhoud en vorm wat hierdie geskrifte betref? Die antwoorde hierop word vanuit ’n historiese en ’n tetiese perspektief benader. 3. Dordt en die inhoud van die binding aan die belydenis ’n Aanduiding van watter waarhede volgens Dordt betrekking het op die leer, soos vervat in die Drie Formuliere van Eenheid, blyk uit die Sinode se hantering van die goedkeuring (of bekragtiging – PJS)9 van die Confessio Belgica en die Kategismus. Die goedkeuring van die Konfessie vind op 30 April 1619 en dié van die Kategismus op 1 Mei 1619 plaas (vgl. Donner & Van den Hoorn, s.a.: 307 e.v., 320, 656 In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 P.J. Strauss P.J. Strauss 325). Dit geskied in albei gevalle met die eenparige steun van die 23 buitelandse teoloë en die “binnelandse” afgevaardigdes, wat uit 37 predikante en 19 ouderlinge bestaan. Die buitelanders kom uit Engeland, Switserland en Duitsland. Sommige Duitse en al die Franse genooides was verhinder om te kom (Kuiper, 1995:268). 325). Dit geskied in albei gevalle met die eenparige steun van die 23 buitelandse teoloë en die “binnelandse” afgevaardigdes, wat uit 37 predikante en 19 ouderlinge bestaan. Die buitelanders kom uit Engeland, Switserland en Duitsland. Sommige Duitse en al die Franse genooides was verhinder om te kom (Kuiper, 1995:268). Die direkte aanleiding vir die hantering van die saak deur die Sinode was die versoek van die voorsitter van die 18 kommissarisse-politiek op die Sinode, Marthinus Gregorii, namens die Nederlandse State Generaal – die versoek, naamlik dat die vergadering saam met die buitelandse afgevaardigdes die Confessio Belgica en die Kategismus opnuut moet toets om vas te stel of dit ooreenstem met die waarheid soos in die Heilige Skrif en die belydenisskrifte van ander kerke, geleer word. Volgens die kommissaris behoort hierdie ondersoek alleen te loopen over de dogmata en de essentia doctrinae en niet over de methode of phraseologie.10 Die binnelanders sou na die vertrek van die buitelanders daaraan aandag gee. Die voorsitter van die Sinode, Johannes Bogerman, wat vooraf met die kommissarisse in gesprek was oor die versoek, beklemtoon dit ook dat die afgevaardigdes nie op die teks nie, maar op die leerinhoud van die Konfessie moet let – die Confessio Belgica, wat tydens bittere vervolging geskryf en met die bloed van die martelare verseël is. ’n Belydenis wat volgens hom nog nooit ten opsigte van sy getrouheid aan die Skrif bevraagteken is nie en eenparig deur die Nederlandse Gereformeerde Kerke aanvaar is (Kuyper, s.a.:323-326). 10 Calvyn handhaaf in sy Institusie (Boek IV,I,12) ook die onderskeid tussen essensiële of hoofsake en middelmatige sake van die geloof. Volgens hom behoort verskille oor laasgenoemde nie die eenheid van die kerk in gedrang te bring nie (Sizoo, s.a.: IV, 21). 3. Dordt en die inhoud van die binding aan die belydenis In die notule van die sinodeverrigtinge op 6 Mei 1619 en in dieselfde trant word die goedkeuring of bekragtiging van sowel die Confessio Belgica as die Kategismus op respektiewelik 30 April en 1 Mei andermaal omskryf as ’n goedkeuring van de leer in de Belijdenis en den Cathechismus dezer Kerken begrepen (Donner & Van den Hoorn, s.a.:325). 12 Veenhof (1969:220) voer aan dat die lewende, blye geloof van die Reformatore van die sestiende eeu ná die “Dordtse periode” oorgegaan in die strakke ortodoksie van die sewentiende eeu. Dit het vir hulle nie meer gegaan om ’n belydenis van hulle geloof nie, maar ’n geloof in hulle belydenis. Hierdie ortodoksie het die weg voorberei vir die rasionalisme wat die Christelike geloof verwring het tot ’n saak van die verstand: ’n saak van historiese en redelike bewysvoerings waarin geloofsekerheid verwar is met redelike insig. Die rasionalisme, soos gedra deur die Verligting (vanaf ongeveer 1650), is ’n radikale konsekwensie of uitloper van die Renaissance (ongeveer 1350-1500) en is juis vir meer as ’n eeu teruggehou deur die Reformasie. 11 Volgens Jonker (1994:16, 21) het die belydenisskrifte van die Reformasie gekonsentreer op die soteriologie, omdat die destydse breuk met Rome juis op hierdie punt gelê het. 3.1 Onderskeid tussen saak en formulering Wat skerp opval in hierdie benadering van die Sinode, is die onderskeid tussen die leer en die teks waarmee hierdie leer verwoord word. Hierdie onderskeid word selfs ook geïmpliseer in die geykte frase “die leer soos vervat of begrepe in” wat in die notule sowel as die ondertekeningsformulier van die Sinode gebruik word. In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 657 Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis ’n Mens sou dit kon waag om te beweer dat die “heilige belydeniswaarhede” waarvoor mense hulle bloed sou stort of die regsinnige leer, soos gebaseer op die waarhede van die Bybel oor God, sonde, verlossing en dankbaarheid,11 alles dinge wat hier ter sprake is, geïntegreer, maar nie identies is met die teks waarin dit verpak is nie. Van hierdie gereformeerdes sou hulle bloed gee vir die waarheid en krag van die essentia doctrinae van hulle belydenisse, maar nie vir die fraseologie daarvan nie. Dit het gegaan om die belydenis van hulle geloof, nie om die geloof in hulle belydenis nie (Veenhof, 1969:220)!12 Dit wil dus hieruit voorkom asof die Dordtse tradisie ten opsigte van binding aan die belydenis, in ooreenstemming was met die Franse Sinode van La Rochelle in 1607. Volgens La Rochelle – wat waarskynlik met die tweelingboetie van die Confessio Belgica, naamlik die Confessio Gallicana van 1559 gewerk het – het die belydenis alleen krag en gesag in dít wat dit bely (Polman, s.a.:87). Moontlik in reaksie op dié twee voorbeelde en ter ondersteuning van dieselfde standpunt, het die bekende gereformeerde kanonikus, G. Voetius (1663:775), later betoog dat “oneffenhede”13 in die Nederlandse Geloofsbelydenis, soos dat Paulus die Brief aan die Hebreërs geskryf het (artikel 4) of dat Judas Iskariot die sakrament van die Nagmaal ontvang het (artikel 35) in die Galliese en Nederlandse kerke nie met dieselfde gesag beklee is as die “artikels” (geloofstukke? – PJS) van hierdie belydenis nie. Die Dordtse Sinode van 1618-1619 het binding aan die belydenis hanteer asof daar, in die woorde van Jonker (1994:155) “’n sekere speelruimte” tussen saak en formulering is. Dit is daarom dat die 12 Veenhof (1969:220) voer aan dat die lewende, blye geloof van die Reformatore van die sestiende eeu ná die “Dordtse periode” oorgegaan in die strakke ortodoksie van die sewentiende eeu. Dit het vir hulle nie meer gegaan om ’n belydenis van hulle geloof nie, maar ’n geloof in hulle belydenis. ’n Uitdrukking van die gereformeerde dogmatikus, H. Bavinck (1911:14-15). 14 Dit is bekend dat die oorspronklike Franse teks van 1561 dié van Guido de Brés en die eerste Nederlandse vertaling daarvan in 1562, herhaaldelik op opeenvolgende sinodes hersien is (Kuyper, s.a.:347 e.v.). Hierdie toedrag van sake beklemtoon die bestaan van ’n sekere speelruimte tussen saak en formulering by destydse gereformeerdes. 3.1 Onderskeid tussen saak en formulering Hierdie ortodoksie het die weg voorberei vir die rasionalisme wat die Christelike geloof verwring het tot ’n saak van die verstand: ’n saak van historiese en redelike bewysvoerings waarin geloofsekerheid verwar is met redelike insig. Die rasionalisme, soos gedra deur die Verligting (vanaf ongeveer 1650), is ’n radikale konsekwensie of uitloper van die Renaissance (ongeveer 1350-1500) en is juis vir meer as ’n eeu teruggehou deur die Reformasie. ’n Uitdrukking van die gereformeerde dogmatikus, H. Bavinck (1911:14-15). 13 In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 658 P.J. Strauss P.J. Strauss hele Sinode die Confessio Belgica bekragtig het, maar die finale vasstelling van die teks aan die binnelandse afgevaardigdes oorgelaat het. In hierdie proses van bekragtiging is die teks van die Harmonia Confessionum van die Frankfurtse Konvent van 1577 gebruik – nie alleen omdat dit in Latyn as die meer algemene gebruikstaal van destyds was nie, maar ook omdat dit die mees bekende teks in die geheele Christelijke wereld van daardie dae was. Tog het Dordt later, op 24 Mei 1619, sy eie Franse en Nederlandse uitgawes van hierdie belydenis, wat in hoofsaak gebaseer is op die oudste beskikbare tekste daarvan, goedgekeur (Kuyper, s.a.:340-346).14 Dit is onseker watter teks van die Kategismus deur die Sinode in die proses van bekragtiging gebruik is (Van Itterzon, 1971:75). Die vergadering het die teks van hierdie belydenis ook nie hersien of ’n eie weergawe daarvan aanvaar nie (Kuyper, s.a.:337). Dieselfde “speelruimte” is waar te neem by Emden se besluit oor die Heidelbergse Kategismus. In artikel 5 bepaal hierdie Sinode dat die Franssprekendes Calvyn se Geneefse Kategismus en die Nederlandssprekendes die Heidelbergse Kategismus van Ursinus en ander sal gebruik. Ander forme van kategismusse kan ook gebruik word, op voorwaarde dat dit met die Woord van God ooreenkom (Rutgers, 1889:57-58). 3.2 Steeds ’n verband tussen inhoud en vorm Hierdie “speelruimte” beteken egter nie dat die noue verband tussen inhoud en vorm of saak en formulering in die Dordtse tradisie prysgegee is nie. Deur hulle ervaring van die dwaling deur die jare heen, het die besef onder eksponente van hierdie tradisie gegroei dat weerstand teen sekere formulerings in die teks dikwels net as kamoeflering vir ernstige dwalinge of verskille gebruik word. Daarom het daar teen 1618 die wyd gevoelde behoefte bestaan aan ’n accuraet ondertekeningsformulier by die instemming met die belydenisskrifte. Sake moes eenvoudig nader omskryf en vasgevat word. Dit bring Polman (s.a.:86-87) tot die slotsom dat Dordt vir ’n letterlike binding aan die belydenis gekies het, sonder dat de vaders daarmee muggenzifters geword het of hulle tot letterknegtery In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 659 Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis gewend het. Saak en formulering moes mekaar volledig dek, maar nie so dat die belydenisskrifte in notariële aktes verander is waarin selfs die kleinste woordwysiginge strafbaar kon word nie. Dié saak het nie bestaan uit elke gebruik van ’n Bybelteks of elke frasering of verwysing nie, maar uit dit wat as geloof bely is. Die belydenisse is as geskrifte beskou wat gesag het in hulle formulering van die Bybels-Christelike geloof. Na hulle aard was hulle immers bedoel om belydenisse van die kernsake van hierdie geloof te wees (Heyns, 1992:17). Die Dordtse tradisie het dus bepaal dat die Drie Formuliere van Eenheid gesag het in hulle geloofsleer of in dit wat hulle as geloof bely omdat (quia) dit in alles met die Skrif ooreenkom. Aan dié leer of belydenis wou die ondertekeningsformulier sy ondertekenaars bind. Nie bloot uiterlik en kerkregtelik nie, maar veral omdat dit as norma normata of tweede norm met die Skrif, as norma normans of eerste norm, ooreenkom én hulle as belydenis uit die hart gegryp was; ewige kernwaarhede wat óf die lewe óf die dood vir die mens beteken en waarvoor die belyers daarvan hulle lewe sou gee; waarhede wat eerstens geglo en dáárom verkies en verwoord is, maar met ’n keuse wat op ’n veel dieper vlak lê as die keuse van die woorde wat dit verwoord. In dieselfde tradisie voer die gevierde gereformeerde dogmatikus, H. Bavinck, aan dat belydenisskrifte in die kerk ’n noodsaaklikheid is, maar hóógstens as norma normata. Hulle is nie naas of bo nie, maar diep onder die Woord. 3.2 Steeds ’n verband tussen inhoud en vorm Wat hom betref is hulle feilbare mensewerk en ’n onvolkome uitdrukking van dit … wat de kerk uit de Schrift als Goddelijke waarheid in haar bewustzijn opgenomen heeft en thans op gezag van Gods woord tegenover alle dwaling en leugen belijdt. Nogtans, aldus Bavinck, is die kerk nie ’n debatsvereniging waarin dit wat gister die leuen was, vandag skielik die waarheid is nie. So vinnig wysigbaar of relatief moet belydenisskrifte nie wees nie, omdat dit die roeping van die kerk is om ’n pilaar of rots van vastigheid ten opsigte van die Goddellike waarhede te wees (Bavinck, 1967:401-402). Bavinck tref dus ook ’n onderskeid tussen saak en formulering, met die gesag van Gods Woord agter dít wat die kerk bely. Wat is die implikasies van hierdie soort binding aan die belydenisskrifte vir leertug? Bouwman, ’n voorstander van vryheid in gebondenheid aan die belydenis, beroep hom hierin gedeeltelik op In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 660 P.J. Strauss P.J. Strauss Calvyn (Sizoo, s.a.:21-22). Volgens Bouwman (en Calvyn) dra leerstukke nie almal dieselfde gewig nie, sodat afwyking van ’n leerstuk per se nie noodwendig tot kerklike tug moet of sal lei nie (Bouwman, 1912:195-196). Jansen (1952:311) volg Voetius as hy ’n tugwaardige leerafwyking omskryf as ’n daad wat openbare aanstoot gee en waarin volhard word. Selfs leer- of belydenisafwykings moet aan hierdie maatstaf voldoen. Sadler (1979:63) bevind hom prinsipieel op dieselfde plek. Volgens hom is ’n tugwaardige sonde ’n ergerlike sonde, en daarom moet amptelike leertug handel oor die fundamentele sake van die geloof. Sonder om op die meriete van al hierdie standpunte oor leertug in te gaan, illustreer hierdie opmerkings die punt dat daar in die belydenisskrifte ook hoofsake en bysake of kernkwessies en middelmatige kwessies kan wees. Geen geval is aan my bekend waar iemand wat byvoorbeeld ontken dat Paulus die Brief aan die Hebreërs geskryf het, in die Dordtse tradisie van leerdwaling aangekla is nie. As hierdie waarneming water hou, bevestig dit die oortuiging, dat binding aan die belydenisskrifte in hierdie tradisie oor die leerinhoud gaan of dit wat volgens die Skrif bely word. Dit laat ons met die laaste vraag: Hoe is hierdie tradisie in kerke wat een of ander historiese verbintenis met die Dordtse tradisie het, vertolk en toegepas? 4. Verwikkelinge sedert Dordt (1618-1619) Dit wil voorkom asof daar sedert 1619 drie hoofrigtings voorkom ten opsigte van binding aan die belydenisskrifte deur teoloë en kerke wat breedweg as deel van die historiese nageslag van Dordt kan deurgaan. • Die eerste is daardie teoloë en kerke wat klaarblyklik geen onderskeid of “speelruimte” tussen saak en formulering toelaat nie en wat op ’n byna letterlike of meganiese vertolking van die quia-standpunt staan. • Die tweede is daardie groep wat hierdie onderskeid ge- kwalifiseerd handhaaf en daarvan oortuig is dat hulle steeds – soos Dordt self – op die quia-standpunt staan. • Die derde kan breedweg as die quatenus-standpunt bestempel word. By diégene het binding aan die belydenis vir alle praktiese doeleindes verdwyn, sodat hulle slegs met groot moeite daarop sal kan aanspraak maak dat hulle die Dordtse tradisie voortsit. In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 661 Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis Onder die eerste groep is daar Jansen, Kruger et al, Spoelstra en waarskynlik ook talle gereformeerde kerke. Dit gaan hier veral om dít waaroor hulle swyg. In sy verwysing na die inhoud van die Dordtse ondertekeningsfor- mulier, laat Kruger et al van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika selfs die sinsnede “leer soos vervat in” weg. Wat hom betref, verklaar die ondertekenaar dat die Drie Formuliere van Eenheid in alles met die Woord van God ooreenkom. Sonder om enige blyke van ’n moontlike onderskeid tussen leer en formulering te gee, gebruik hy die uitdrukking “suiwere leer” vir die gestewel en gespoorde Drie Formuliere (Kruger et al., 1966:333). Uit dieselfde kerk gebruik Spoelstra (1989:299) ook hierdie omskrywing. Hiermee beweeg hulle in die bekende geselskap van die Nederlandse gereformeerde Jansen wat vroeër in dieselfde trant op die Dordtse ondertekeningsformulier kommentaar lewer (Jansen, 1952:237). Die probleem by hierdie skrywers is oënskynlik simptomaties van die probleem by baie kerke in die Dordtse tradisie. Hulle bespreek of hanteer nie die probleem van die “oneffenhede” waarop Bavinck wys nie, omdat hulle dit óf ontken óf eenvoudig daaraan verbygaan. Daarmee beredder hulle nie die probleem nie (Polman, s.a.:88) en kommunikeer hulle byna iets van ’n meganiese gesag by die Drie Formuliere van Eenheid. Boonop mis hulle die eintlike punt rondom die werklike inhoud van die binding aan die belydeniskrifte in die Dordtse tradisie. 4. Verwikkelinge sedert Dordt (1618-1619) Hulle kom nie by die doel en betekenis van die aanvaarde accuraet formulier van 1619 uit nie, hoe goed bedoel of lofwaardig hulle gehegtheid aan die kosbare Drie Formuliere ook al mag wees. In historiese perspektief geplaas, is hulle terug in die situasie van die Nederlandse Gereformeerde Kerke van ná Emden 1571, maar vóór Dordt 1619. Onder die tweede groep is daar veral die Christian Reformed Church in North America en die Nederduitse Gereformeerde Kerk. Albei van hulle het intussen probeer om ’n nadere omskrywing van die “leer soos vervat in die Drie Formuliere” te gee. Daarmee het hulle nie net in die verlengde van die Dordtse tradisie beweeg nie, maar ook gereageer op die kwessie van die “oneffenhede” wat hom steeds voordoen. Wat meer is, daarmee het hulle dieselfde weg ingeslaan as die Partikuliere Sinode van Delft van 1618, wat in die hitte van die destydse stryd verklaar het dat die Confessio Belgica verstaan moet word na die sin der kercken. Delft se probleem sindsdien was egter dat “die kerke” meestal in gebreke gebly het om hierdie “sin” te omskryf (Polman, s.a.:88). In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 662 P.J. Strauss P.J. Strauss Die Sinode van die Christian Reformed Church stel dit in 1976 in ’n bylae tot artikel 5 van sy Kerkorde, dat ’n persoon wat die ondertekeningsformulier teken, verklaar dat al die leerstukke soos vervat in die belydenisskrifte van hierdie kerk in die Woord van God geleer word. Daarmee, aldus die bylae, verklaar so ’n persoon egter nie dat al dié leerstukke op die bes moontlike manier geformuleer is of dat hierdie geskrifte alles bevat wat die Skrif leer of verwerp nie. ’n Ondertekenaar word alleen gebind aan die “doctrines which are confessed” en nie aan verwysings, sinspelings en opmerkings wat “toevallig” (incidental) met die formulering daarvan gepaard gegaan het, of die teologiese gevolgtrekkings wat sommige teoloë daaruit maak nie. Slegs die vergaderings van die kerk kan ’n nadere uitleg van die belydenis gee. Die Sinode voeg die bylae tot die Kerkorde by na aanleiding van gravamina, waaruit dit duidelik blyk dat “oneffenhede” hier ter sprake was (Engelhard & Hofman, 2001:50- 51). Op sy manier bly die Christian Reformed Church hiermee in die Dordtse tradisie en op die quia-standpunt. 4. Verwikkelinge sedert Dordt (1618-1619) Dordt: n persoon verklaar nie dat die belydenisse oo die Woord van God nie, maar gló dit. Beter ondertekenaar verklaar dat hy dit glo. Onder die derde groep is die belangrikste die Protes Nederland wat in 2004 uit die Nederlandse Hervorm Gereformeerde Kerke in Nederland en die Evangelies gevorm het (PKN, 2003:189). Op voetspoor van die He (Van den Heuvel, 1991:151) word hier by die erke belydenis – in die lig van die Dordtse tradisie – van sinsnede gebruik gemaak. In artikel 1 van sy Kerk Protestantse Kerk aan dat hy bely in gemeensc belydenis van die voorgeslagte, soos verwoord in die belydenisse, plus twee Lutherse en vier gereformeer skrifte uit die sestiende eeu. Deur middel van hierd skrifte “weet” hierdie kerk sig verbonde aan die algeme kerk, die Lutherse en die gereformeerde tradisie (PKN den Heuvel (1991:151) toon aan dat die Generale S Hervormde Kerk vroeër verklaar het dat die frase “in met” wel “in overeenstemming met” kan impliseer, mit om ’n binding deur die getuienis van die Heilige G “religie van die belijdenis”. Hoe dit egter ook al gedraa word, die quia is weg, Dordt is byna vergete en belyd in. Op sy meeste – dit wil sê as die Protestantse Ke besluit van die Hervormde Kerk vir sy rekening wil ne hier om ’n binding aan ’n vae begrip soos die religie va uit verskillende tradisies; om quatenus in ’n eietydse ba 5. Slot ’n Ondersoek na die geskiedenis, inhoud en toepa binding aan die kerk se belydenisskrifte in gereformeerde tradisie lewer op sommige punte resultate op. Vir Dordt gaan dit primêr om die bely gereformeerde of Christelike geloof, nie om geloof i belydenis nie. Volgens hierdie tradisie setel die gesa binding aan die belydenisskrifte in die leer of geloofso dié geskrifte bely, omdat (quia) dit ooreenkom met die Dit gaan vir Dordt oor die leer of belydenis soos verva in die belydenisskrifte, en nie oor elke frase of lettert Onder die derde groep is die belangrikste die Protestantse Kerk in Nederland wat in 2004 uit die Nederlandse Hervormde Kerk, die Gereformeerde Kerke in Nederland en die Evangelies Lutherse Kerk gevorm het (PKN, 2003:189). Op voetspoor van die Hervormde Kerk (Van den Heuvel, 1991:151) word hier by die erkenning van die belydenis – in die lig van die Dordtse tradisie – van ’n totaal nuwe sinsnede gebruik gemaak. 4. Verwikkelinge sedert Dordt (1618-1619) In artikel 1 van sy Kerkorde voer die Protestantse Kerk aan dat hy bely in gemeenschap met die belydenis van die voorgeslagte, soos verwoord in die drie algemene belydenisse, plus twee Lutherse en vier gereformeerde belydenis- skrifte uit die sestiende eeu. Deur middel van hierdie belydenis- skrifte “weet” hierdie kerk sig verbonde aan die algemene Christelike kerk, die Lutherse en die gereformeerde tradisie (PKN, 2003:9). Van den Heuvel (1991:151) toon aan dat die Generale Sinode van die Hervormde Kerk vroeër verklaar het dat die frase “in gemeenschap met” wel “in overeenstemming met” kan impliseer, mits dit hier gaan om ’n binding deur die getuienis van die Heilige Gees aan die “religie van die belijdenis”. Hoe dit egter ook al gedraai of verwoord word, die quia is weg, Dordt is byna vergete en belydenisvryheid is in. Op sy meeste – dit wil sê as die Protestantse Kerk die vroeëre besluit van die Hervormde Kerk vir sy rekening wil neem – gaan dit hier om ’n binding aan ’n vae begrip soos die religie van belydenisse uit verskillende tradisies; om quatenus in ’n eietydse baadjie. 4. Verwikkelinge sedert Dordt (1618-1619) In dieselfde trant gee die Algemene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk van 1998 ook na aanleiding van “oneffenhede”, ’n nadere verduideliking van dit wat die binding aan die kerk se belydenisskrifte beteken. Volgens dié Sinode lê die gesag van die geskrifte in hulle verwoording van die “gereformeerde geloofs- oortuiging”. Hulle is hierin gesagvol omdat (quia) hulle hierin met die Skrif ooreenstem. Hulle het gesag in die “saak wat hulle volgens die Skrif wil bely”; in hulle verwoording van geloofsoortuigings, wat volgens hulle “Skriftuurlike bedoeling” vertolk moet word (NGK, 1998:414-415). Hoewel die Nederduitse Gereformeerde standpunt hiermee – in teenstelling met die van die Christian Reformed Church – niks konkreets bevat oor dit waarin die belydenisskrifte nié gesag het nie, beweeg hulle op dieselfde vlak. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk bly Dordts en op die quia-standpunt. Min of meer in dieselfde tyd besluit die Nederduitse Gereformeerde Kerk ook op ’n meer eietydse bewoording van sy ondertekenings- formulier, of soos dit genoem word, “plegtige” legitimasie-verklaring. Hierin verklaar ’n persoon dat hy/sy glo dat die leer “soos vervat” in die drie algemene belydenisskrifte, te wete die Apostolicum, die Belydenisse van Nicea en Athanasius én in die Drie Formuliere van Eenheid, “ooreenkom met die Woord van God”. Hoewel meer eietyds, bly die strekking sowel as baie van die uitdrukkings, Dordts. So ook enkele van die beloftes wat hierop volg: dat hy/sy hierdie leer getrou sal verkondig en uitleef; alle dwalinge wat hiermee in stryd is, sal weerlê en uit die kerk probeer weer; en geen twyfel of In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 663 Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis ander insig daaroor sal leer of bevorder voordat hy/sy dit nie aan ’n bevoegde kerkvergadering vir beslissing voorgelê het nie (NGK, 2004:73). In één opsig is hierdie verklaring dalk sterker as dié van Dordt: ’n persoon verklaar nie dat die belydenisse ooreenkom met die Woord van God nie, maar gló dit. Beter gestel: die ondertekenaar verklaar dat hy dit glo. ander insig daaroor sal leer of bevorder voordat hy/sy dit nie aan ’n bevoegde kerkvergadering vir beslissing voorgelê het nie (NGK, 2004:73). In één opsig is hierdie verklaring dalk sterker as dié van Dordt: ’n persoon verklaar nie dat die belydenisse ooreenkom met die Woord van God nie, maar gló dit. Beter gestel: die ondertekenaar verklaar dat hy dit glo. 5. Slot ’n Ondersoek na die geskiedenis, inhoud en toepassing van die binding aan die kerk se belydenisskrifte in die Dordtse gereformeerde tradisie lewer op sommige punte verrassende resultate op. Vir Dordt gaan dit primêr om die belydenis van die gereformeerde of Christelike geloof, nie om geloof in die kerklike belydenis nie. Volgens hierdie tradisie setel die gesag van en die binding aan die belydenisskrifte in die leer of geloofsoortuigings wat dié geskrifte bely, omdat (quia) dit ooreenkom met die Heilige Skrif. Dit gaan vir Dordt oor die leer of belydenis soos vervat en verwoord in die belydenisskrifte, en nie oor elke frase of lettertjie in die teks In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 664 P.J. Strauss P.J. Strauss nie. Hierdie belydenis sou sommige gereformeerdes in die sestiende eeu met ink onderskryf en, as dit moet, met hulle bloed verseël. Daarmee het die groot Nasionale Sinode van Dordrecht van 1618- 1619 deurgesny na die prinsipiële aard van kerklike belydenisskrifte, en kerke in hierdie tradisie van ’n instrument voorsien om te handel met die “oneffenhede” wat sommige teoloë in byvoorbeeld in die Confessio Belgica aantref. Daarmee het Dordt egter ook die swaard getrek vir twee vernietigende uitwasse: konfessionalisme en liberalisme. Konfessionalisme wat die belydenis bykans meganies- letterlik in sy gesag en uitleg vertolk en dit boonop gevaarlik naby aan die Skrif, en dus onfeilbaar, plaas; Liberalisme wat wegskram van belydenisbinding en dit aan ’n humanistiese reg op vrye meningsuiting opoffer. Albei verskynsels is vandag steeds lewend en met ons (Heyns, 1992:22-24). Geraadpleegde bronne BAVINCK, H 1911. Modernisme en orthodoxie. Kampen: Kok. BAVINCK, H 1911. Modernisme en orthodoxie. Kampen: Kok. AVINCK, H 1911. Modernisme en orthodoxie. Kampen: Kok. BAVINCK, H. 1967. Gereformeerde dogmatiek IV. 5e onveranderde druk. Kampen: Kok. BAVINCK, H. 1967. Gereformeerde dogmatiek IV. 5e onveranderde druk. Kampen: Kok. p BOUWMAN, H. 1912. De kerkelijke tucht. Kampen: Kok. BOUWMAN, H. 1912. De kerkelijke tucht. Kampen: Kok. OUWMAN, H. 1985. Gereformeerd kerkrecht. II. 3e onveranderde druk. Kampen: De Groot Goudriaan. OUWMAN, H. 1985. Gereformeerd kerkrecht. II. 3e onveranderde druk. Kampen: De Groot Goudriaan. p DE GIER, K. 1989. De Dordtse Kerkorde. Houten: De Hartog. DE GIER, K. 1989. De Dordtse Kerkorde. Houten: De Hartog. DONNER, J.H. & VAN DEN HOORN, S.A. s.a. Acta Nationale Synode te Dordrecht. Leiden: Donner. DONNER, J.H. & VAN DEN HOORN, S.A. s.a. Acta Nationale Synode te Dordrecht. Leiden: Donner. ENGELHARD, D.H. & HOFMAN, L.J. 2001. Manual of Christian reformed church government. Grand Rapids: CRC. ENGELHARD, D.H. & HOFMAN, L.J. 2001. Manual of Christian reformed church government. Grand Rapids: CRC. EYNS, J.A. 1992. Inleiding tot die dogmatiek. Halfway House: NG Kerkboekhandel. JANSEN, J. 1952. Korte verklaring van de kerkorde van de Gereformeerd Kerken. Kampen: Kok. JONKER, W.D. 1994. Bevrydende waarheid. Wellington: Hugenote-Uitgewers. JONKER, W.D. 1994. Bevrydende waarheid. Wellington: Hugenote-Uitgewers. KRUGER, L.S. et al. 1966. Handleiding by die kerkorde van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika Potchefstroom: Pro Rege KRUGER, L.S. et al. 1966. Handleiding by die kerkorde van die Gereformeerd Kerke in Suid-Afrika. Potchefstroom: Pro Rege. KUIPER, B.K. 1995. The church in history. Grand Rapids: CSI. KUYPER, H.H. s.a. De post acta of nahandelinge van de Nationale Synode va Dordrecht in 1618 en 1619 gehouden. Amsterdam: Höveker & Wormser. g NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK. 1998. Handelinge Algemene Sinode. s.l.: s.n. NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK. 1998. Handelinge Algemene Sinode. s.l.: s.n. NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK. 2004. Die Kerkorde. Wellington: Lux Verbi.BM. NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK. 2004. Die Kerkorde. Wellington: Lux Verbi.BM. kyk NEDERDUITSE GEREFORMEERDE KERK. PKN kyk PROTESTANTSE KERK IN NEDERLAND. y POLMAN, A.D.R. s.a. Onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis. I. Franeker: Wever. y POLMAN, A.D.R. s.a. Onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis. I. Franeker: Wever. 665 In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 Die Dordtse tradisie en binding aan die belydenis PONT, A.D. 1981. Historiese agtergronde van ons kerklike reg. I. Pretoria: HAUM. PROTESTANTSE KERK IN NEDERLAND, 2003. Kerkorde en ordinantie Zoetermeer: Boekencentrum. RUTGERS, F.L. 1889. Acta van de Nederlandsche Synoden der 16e eeuw. Utrecht: Kemink. SADLER, T.H.N. 1979. Die kerklike tughandeling. Geraadpleegde bronne Pretoria; NG Kerk- boekhandel. SIZOO, A. s.a. Johannes Calvijn Institutie. III. Delft: Meinema. SPOELSTRA, B. 1989. Gereformeerde kerkreg en kerkregering. Hammans kraal: Teologiese Skool. SPOELSTRA, B. 1989. Gereformeerde kerkreg en kerkregering. Hammans- kraal: Teologiese Skool. g VAN BRUGGEN, J. 1971. Het amen der kerk. Goes: Oosterbaan & Le Cointre VAN BRUGGEN, J. 1971. Het amen der kerk. Goes: Oosterbaan & Le Cointre. VAN DELLEN, I. & MONSMA, M. 1967. The revised church order commentary. Grand rapids: Zondervan. VAN DELLEN, I. & MONSMA, M. 1967. The revised church order commentar Grand rapids: Zondervan. VAN DEN HEUVEL, P. 1991. De Hervormde kerkorde. Zoetermeer: Boekencentrum. VAN DEN HEUVEL, P. 1991. De Hervormde kerkorde. Zoetermeer: Boekencentrum. VAN ITTERZON, G.P. 1971. Belijnd belijden. Kampen: Kok. , j j p VEENHOF, C. 1969. Volk van God. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. VOETIUS, G. 1663. Politica ecclesiastica. I. Amsterdam: Waesberge. VEENHOF, C. 1969. Volk van God. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. VEENHOF, C. 1969. Volk van God. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn. , j pp j VOETIUS, G. 1663. Politica ecclesiastica. I. Amsterdam: Waesberge. Kernbegrippe: Kernbegrippe: belydenisskrifte: gesag ten opsigte van leer hoofrigtings in gereformeerde kerke sedert Dordt Sinode van Dordrecht: onderskeid tussen geformuleerde leer en vorm Key concepts: creeds: confessional authority main lines in reformed churches since Dordt Synod of Dordt: distinction between formulated doctrine and their confessions as a whole belydenisskrifte: gesag ten opsigte van leer hoofrigtings in gereformeerde kerke sedert Dordt Key concepts: In die Skriflig 40(4) 2006:649-666 666

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/363/257

Afrikaans

Resensie KOOPMAN, Nico & VOSLOO, Robert. 2002. Die ligtheid van die lig: morele oriëntasie in ’n postmoderne tyd. Wellington : Lux Verbi.BM. 160 p. Prys: R52,95. ISBN 07963-0084-4. Resensent: J.H. van Wyk (Pretoria) J.H. van Wyk (Pretoria) Enige boek wat in Suid-Afrika, wat oorspoel word met etiese vrae, of oor die etiek gepubliseer word, moet sonder meer verwelkom word. Etiese besinning wat kan dien as wegwyser in die labirint van morele kwessies, is bitter nodig. Natuurlik is die gehalte van so ’n bydrae nie onbelangrik nie en behoort dit steeds op die fyn weegskaal van kritiese evaluering geweeg te word. Afgesien van ’n inleidende en slothoofstuk bestaan hierdie boek van Koopman en Vosloo uit vyf hoofstukke. In die Voorwoord word die opset en doel van die boek uiteengesit. Hoofstuk 1 behandel die veranderende situasie en die soeke na morele oriëntasie. Hierin word aandag bestee aan die verskeidenheid, die hart en die oorsake van die moderne morele krisis; vervolgens aan die modernisme, postmodernisme, submoderniteit, gelyktydigheid van modernisme en postmodernisme, globalisering en kommunikasiekrisis. Hoofstuk 2 kyk na die kerk en morele oriëntasie. Hierin word aandag gegee aan vrae soos onder andere of die kerk ’n ruimte is vir morele disoriëntasie of morele oriëntasie; of morele oriëntasie God se werk of mensewerk is. Die hoofstuk word afgesluit met ’n kort bespreking van wat genoem word die gestaltes van die kerk. In hoofstuk 3 word in gesprek getree met kernbegrippe in die etiek. Die volgende subtemas word hier onder die loep geneem: twee belangrike opsies; op weg na ’n deugde-etiek; op weg na ’n etiek van verantwoorde- likheid; handeling, keuses en reëls. Hoofstuk 4 hou vas aan die tema van die kerk en handel oor morele oriëntasie in gemeentes. Die outeurs voer aan dat die kerk self ’n sosiale etiek is, waarna aandag bestee word aan Christelike praktyke en morele In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 145 Resensies oriëntasie (waaronder gesprek, gasvryheid, Sondagviering, doop, nag- maal en Bybellees). oriëntasie (waaronder gesprek, gasvryheid, Sondagviering, doop, nag- maal en Bybellees). Hoofstuk 5 behandel morele oriëntasie deur die gemeente en bespreek die profetiese, priesterlike en koninklike taak van die gemeente in etiese perspektief. Die slothoofstuk bepleit ’n beweging van ’n etiek van sekuriteit na ’n etiek van gasvryheid; van ’n etiek wat voorskryf na ’n etiek van wysheid; van ’n etiek van afstandelike kritiek na ’n etiek van openbare verantwoordelik- heid; van ’n Babelse etiek na ’n Pinkster-etiek en van ’n etiek van wan- hoop na ’n etiek van Pase. Ek sonder graag drie kenmerke uit van die etiek wat deur Koopman en Vosloo aangebied word. Resensent: Eerstens kan dit ’n verhoudingsetiek genoem word. Hulle sê dit ook eksplisiet (12, 91, 121): “Vir ons siening in hierdie boek (dat die Christelike etiek primêr ’n verhoudingsetiek is) is ’n funda- mentalistiese lees van die Bybel dodelik: Dit suggereer dat ’n mens die morele lewe kan uitklaar vanuit Bybel-‘waarhede’ op ’n manier wat los staan van die worstelende ontmoeting met God en jou medemens” (121). Tweedens kan hierdie etiek ook as ’n etiek van verantwoordelikheid getipeer word (vgl. 76-84; 152-153). In hierdie verband, soos trouens in die hele boek, is die invloed van die Duiste etikus, Dietrich Bonhoeffer, duidelik sigbaar. Derdens sou ek dit as ’n ekklesiologiese etiek wou beskryf. In drie van die vyf hoofstukke dien die kerk/gemeente as verwysingsraamwerk – en meer as dit – vir die etiese besinning. In hierdie opsig lewer die boek ’n belangrike bydrae tot die moderne etiese debat. Ek sou graag die volgende kritiese opmerkings in hierdie verband wou maak. Die outeurs beklemtoon tereg die belangrikheid van gesprek in die etiek (99-103), en hulle tree ook inderdaad met talle buitelandse etici soos Bonhoeffer, Hauerwas en Wainwright in gesprek, maar daar is geen enkele verwysing na die werke van die vrugbaarste etikus wat Suid-Afrika tot dusver opgelewer het nie, naamlik Johan Heyns. Hoe besin ’n mens vandag in Suid-Afrika op wetenskaplike wyse oor etiek met volkome ignorering van die werk van Heyns? Dit is myns insiens ’n gróót leemte in die boek. Verder is hierdie etiek – ironies genoeg – in ’n groot mate nog maar ’n wit etiek. Dit is ’n etiek wat toepaslik is vir die gemeentes in Stellen- bosch, maar die problematiek van byvoorbeeld Guguletu weinig betrek. Toegegee, daar word wel verwys na apartheid en na armoede, na In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 146 Resensies geweld en werkloosheid, na vigs en korrupsie (vgl. 16, 19-21, 117), maar in sy geheel gesien, is dit in ’n groot mate ’n Westers-georiënteerde en nie ’n Afrikasentriese etiek nie. Die skrywers stel op p. 33 die vraag of ons nie in Suid-Afrika ’n mengsel van modernisme en postmodernisme beleef nie, maar my aanvoeling is dat ons veel eerder te doen het met ’n mengsel van premodernisme, modernisme en postmodernisme – met klem op die eerste. En dit geld vir Afrika as geheel. Ek kan slegs na die Demokratiese Republiek van die Kongo verwys waar ’n ongeletterdheid- syfer van meer as 90% aangetref word. Resensent: Ons praat deesdae baie maklik van postmodernisme (vgl. die subtitel van die boek), maar eintlik het Afrika nog nie eers werklik kennis gemaak met die modernisme (as rasionalisme) nie. Ons ervaar die probleemstelling van die modernisme vandag vir die eerste keer in Suid-Afrika in die debat rondom die historiese Jesus en die Nuwe Hervorming. Die outeurs skryf spanningloos (tereg) dat “Paasfees (as fees van die opstanding van die gekruisigde Jesus) in die hart van die Christelike morele lewe staan” (10; vgl. 154), maar dit is ’n uitspraak wat deur die voorstanders van die Nuwe Hervorming betwyfel word. Nie dat Jesus onbelangrik sou wees nie, as méns is Hy wel belangrik, as wysheids- leraar inderdaad, as hoogste voorbeeld sonder twyfel. Maar die liggaam- lik opgestane en dood-oorwinnende Jesus Christus? Nee, vir die Nuwe Hervorming is dit wetenskaplik onbewysbaar en teologies onaanvaar- baar. Dit is jammer dat die outeurs nie met die Nuwe Hervorming in debat getree het, of kon tree nie (dalk was hulle manuskrip voor die debat gereed), want in die Christelike etiek staan die figuur van Jesus Christus sentraal. Wie dogmaties oor Hom dwaal, moet ook in die etiek oor Hom dwaal. Daarom is die debat oor die sogenaamde “historiese Jesus” en die “opgestane Christus” vir die etiek van bepalende bete- kenis. Koopman en Vosloo het ’n boek oor die etiek gelewer wat ryk is in nadenke en navorsing en wat die moeite werd is om te lees. J.H. van Wyk (Pretoria) Desiderius Erasmus (1469-1536) was ongetwyfeld een van die grootste geleerdes van sy tyd in Europa en sy invloed was vir eeue lank voelbaar, In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 147 147 Resensies tot selfs ná die periode van die Modernisme. Hy het ’n veelbewoë lewe gehad waartydens hy as skrywer en veral as filoloog uitgemunt het – ’n uitstaande teoloog of filosoof was hy nie juis nie. Uiteindelik het hy beter Latyn as Nederlands gepraat. Epogmakend was sy publikasie van die Griekse grondteks van die Nuwe Testament in 1516 in Basel, as gevolg waarvan die heerskappy van die Vulgaat beëindig is. tot selfs ná die periode van die Modernisme. Hy het ’n veelbewoë lewe gehad waartydens hy as skrywer en veral as filoloog uitgemunt het – ’n uitstaande teoloog of filosoof was hy nie juis nie. Uiteindelik het hy beter Latyn as Nederlands gepraat. Resensent: Epogmakend was sy publikasie van die Griekse grondteks van die Nuwe Testament in 1516 in Basel, as gevolg waarvan die heerskappy van die Vulgaat beëindig is. De Villiers het met sy vertaling van Tot lof van die dwaasheid – nie juis een van Erasmus se belangrikste werke nie – bepaalde gedagtes van hierdie Christelike humanis (of moet ons eerder sê: humanistiese Christen?) vir die algemene publiek ontsluit. Voordat die vertaalde teks in die boek weergegee word, het die outeur ses belangrike inleidende hoofstukke oor Erasmus ingesluit. Hierin verneem ons meer van Erasmus as skrywer en Hervormer; van sy groot liefde vir die Skrif; van sy persoonlike lewe asook sy groot voorliefde vir die Kerkvaders, veral Hieronimus; van sy weersin in die skolastieke teologie, asook van die invloed van sy twee vriende, Thomas More en veral John Colet. “Letter- kunde”, het Erasmus gesê, “maak van ons mense, filosofie meer as mense, teologie maak van ons heiliges” (26). Hoewel Erasmus aanvanklik ’n welwillende houding teenoor die Refor- masie ingeneem het, het sy teologiese beskouings tog uiteindelik op ’n skeiding van die weë uitgeloop. Sy semi-Pelagiaanse benadering oor die vrye wil het hom byvoorbeeld in direkte konflik met Luther gebring. Hoewel hy voortdurend kritiek teen die (verwêreldliking) van die Kato- lieke Kerk uitgespreek het, het hy altyd ’n lidmaat van hierdie kerk gebly. Erasmus was uiteindelik ’n ireniese figuur. Erasmus kon pragtige dinge skryf, byvoorbeeld die volgende: “Die één mikpunt van alle wetenskaplike studie, van alle filosofie, van alle wel- sprekendheid is dat ons Christus sal verstaan en sy heerlikheid sal verkondig. Dít is die een en enigste doel van alle geleerdheid en welsprekendheid” (43). Ander skrywers wys egter daarop dat die Christus wat Erasmus voor oë gehad het, veral dié Een was van ’n Hemelse Leraar (die Bergrede) en die Groot Voorbeeld. Erasmus het Tot lof van dwaasheid in 1509 in een week voltooi terwyl hy in More se huis in Bucklesbury, Londen, vertoef het, en sonder enige van sy naslaanwerke byderhand. Dit is seker nie een van sy belangrikste werke nie, maar wel sy mees gelese boek. Dis ’n meesterstuk van humor en ironie, waarin die wêreld as toneel van algemene dwaasheid uitge- beeld word – dwaasheid wat die lewe en die samelewing moontlik maak. Vrou Dwaasheid is aan die woord en haar satiriese kommentaar ontsien In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 148 Resensies niemand nie, ook nie Erasmus self nie. Resensent: Vir kerklikes, geleerdes, wyses, vromes, koninklikes, mans en vroue is die lewe draaglik slegs omdat Dwaasheid hulle met haar gawes begunstig het. Die boek is daarom ook deurspek met kritiek teen godsdienstige en kerk- like misbruike van daardie tyd asook teen die skolastieke teoloë wat hulle besig gehou het met spitsvondige filosofiese redenasies en ab- straksies aan die mense verkondig het wat hulle eerder van God weg- gelei as nadergetrek het (27). Die stelsel van aflate, die verering van heiliges, die lewe van monnike en algemene bygelowigheid – dit alles en veel meer het nie die skerp waarneming en kritiek van Erasmus ontsnap nie. Hy was sodoende op sy eie manier iets van ’n hervormer van-binne- uit en nie van-buite-af nie. Hierdie gekskeerdery met veral teoloë en hooggeplaastes het skokgolwe deur Europa gestuur en weldra was Tot lof van dwaasheid een van die mees gelese boeke in Europa. En nou kan ons dit ook, danksy die vloeiende vertaling van De Villiers, in Afrikaans lees. Die waarde van die boek is verder verhoog deur die talle (verklarende) voetnote (eintlik kant- note). Protea Boekehuis het gesorg vir ’n glansuitgawe. Is die boek vandag nog die moeite werd om te lees? Minstens wil dit die kerk voortdurend daaraan herinner om hom nie met beuselagtighede besig te hou nie, maar om die dinge te onderskei waarop dit wérklik aankom, naamlik (vir ons) die evangelie van God se vrye genade in Jesus Christus en die koms van die koninkryk van God. BUVTON. 2002. Raak betrokke by armoede. ’n Handleiding vir gemeentes en kleingroepe. Wellington : Lux Verbi.BM. 64 p. Prys: R52,95. ISBN 0 796 3007102. B.J. de Klerk (Skool vir Kerkwetenskappe, PU vir CHO) Resensies bied, is hierdie handleiding ’n poging om aan gemeentes riglyne te bied om betrokke te raak om armoede in hulle gemeenskappe te bestry. Dit moet in samewerking met ander kerkgemeenskappe en gemeenskaps- projekte en -programme gedoen word. Die vraag wat in die boek beantwoord word is: Hoe doen gemeentes dit? Die beginpunt lê by die bewusmaking van die gemeentes deur die verhale van armes aan lidmate voor te hou. Drie gevallestudies word aangrypend deur persone in hulle eie taal en idioom weergegee en daardeur kom die leser onder die indruk wat in die gemoed van die armes omgaan en hoe gekrenk die arme teenoor die kerke en hulle betrokkenheid in hulle lewe voel. Sara Monk (’n bergie) verwoord dit so: “As ons ma’ net by die kêk ko’ inkom, ma’ sien, ons ka’ mos nou nie ga’ sit daa’ waa’ ammal met die mooi suits en dresses sit ’ie”. Japie Slingervelder (’n blanke boemelaar met ’n B.A.-graad) vertel prontuit: “Weet julle wat is dit om in die asdrom te krap, so asof jy per ongeluk iets daarin laat val het, maar eintlik toebroodjies en visgraatmurg soek vir aandete.” In die handleiding word verder ’n kort ekskursie gemaak oor wat die Bybel oor armoede openbaar en watter kernwaardes kerke uit hierdie Skrifgedeeltes moet uitleef in hulle betrokkenheid by armes. Gemeentes moet dus eers behoorlik navorsing doen en steeds bly doen voor en tydens die uitreik na die armes in die gemeenskappe: versamel inligting oor behoeftes en teikengroepe, oor wie almal reeds betrokke is en waarby, wie die rolspelers en die begeleiers in die uitreik na armes moet wees en watter tipe projekte wat des kerks is, aangepak kan word. Riglyne word gegee oor projekbestuur ter wille van volhoubare uit- komste. Klem word veral gelê op die bou van verhoudings, omdat welwillendheid, opregte Christelike liefde onontbeerlik is om die gaping tussen gemeentes en armes wat kerklik ontwortel is te oorbrug. Die boek stel dit onomwonde dat die voorbereiding en bemagtiging van lidmate net gedoen kan word onder die kragtige leiding van die Heilige Gees. Hierdie is ’n baanbrekerswerkie wat gemeentes begelei om die eerste tree te gee om die nood van armes uit alle bevolkingsgroepe te probeer hanteer met die evangelie in woord en daad. Daarom is die riglyne nie sterk voorskriftelik nie, en soms nog ’n bietjie teoreties. Die boek behoort egter uitstekend daarin te slaag om gemeentes te motiveer. Resensent: Hierdie boek is die vrug van ’n navorsingsgroep by BUVTON (Buro vir Voortgesette Teologiese Onderrig), gekoppel aan die Universiteit van Stellenbosch. Hierdie navorsingsgroep (Navorsingsgroep vir gemeente en gemeenskap) spits veral toe op die gemeente se betrokkenheid in die gemeenskap en daarom op gemeenskapsontwikkeling. Hierdie publika- sie is die eerste in die reeks wat onder die gemeenskaplike noemer “Raak betrokke ...” uitgegee is. Juis omdat gemeentes dikwels so magteloos voel om die geweldige probleem van armoede die hoof te 149 In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 Resensies VERHOEF, P.A. 2002. Teologiese temas: Só het ek geglo en glo ek nog. Stellenbosch : Stellenoord. 134 p. Prys: onbekend. VERHOEF, P.A. 2002. Teologiese temas: Só het ek geglo en glo ek nog. Stellenbosch : Stellenoord. 134 p. Prys: onbekend. J.H. van Wyk (Pretoria) Resensies Die feite wat die navorsers stel, oortuig dat God die kerk roep om op ’n kerklike wyse armoede vir sy rekening te neem en veral aandag te gee aan die stigmatisering van die arme deur die geldelik ryker persoon en dalk self die gemeentes wat baie na binne werk. Daar gaan ’n roepstem uit – selfs na gemeentes wat finansieel om oorlewing veg. Die skrywers stel dit onomwonde dat dit ’n proses is wat geduld en volharding vra, omdat In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 150 Resensies daar nie dadelik resultate is nie. Armes sal nie in hulle armoedige klere skielik na die kerke begin stroom nie. Die eerste tree in hierdie proses is belangrik en hiervoor gee die boek belangrike riglyne. Dit gaan nie bloot om fisiese transformasie van armes se lewensomstandighede nie, maar die aandrang daarop dat mense self ook radikaal getransformeer raak. Die boek is gefokus op gemeentes en kleiner groepe in die gemeente en is veral nuttig vir gemeenteleiers wat gedring voel om die liefde van Christus ten opsigte van armes hande en voete te gee. Resensent: Dat aftrede nie noodwendig saamhang met teologiese ledigheid nie, word bewys deur hierdie soveelste boek uit die pen van prof. P.A Verhoef ná sy emeritering. Dit is ’n boek waarin veral die Ou-Testamenti- kus sal belangstel, maar wat ook vir die dogmatoloë en ander teologiese dissiplines belangrike riglyne bevat. Trouens, die laaste hoofstuk wat oor “gemengde huwelike” (matrimonium mixtum) handel, bespreek juis ’n baie belangrike etiese tema. In sy geheel gesien, handel die boek veral oor – soos hyself in die voorwoord vermeld – sy “beskouing van die Skrif en van die Ou-Testamentiese wetenskap”. In sy “Verantwoording”, wat die nege hoofstukke voorafgaan, plaas die skrywer sy teologiese kaarte op tafel. Die volgende benaderings word deur hom afgewys: fundamentalisme, biblisisme, historisme (of liberalis- me) en postmodernisme. Sy eie standpunt word daarna van hoofstuk tot hoofstuk ontvou. Die volgende temas word agtereenvolgens bespreek. Die datum van skrywe of voordrag word tussen hakies vermeld: • Gedagtes oor die Ou-Testamentiese teks (1950) (intreerede) • Perspektiewe oor die Bybelse Teologie (1970) • Skrifgesag en Skrifgebruik (1988) • Skrifgesag en Skrifgebruik (1988) • Die verhouding tussen die Ou en Nuwe Testament (nuut?) • Die verhouding tussen die Ou en Nuwe Testament (nuut?) • Die Ou Testament as geheel (1978) • Die Ou Testament as geheel (1978) In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 151 Resensies • Agtergrondstudie belangrik vir die gesag en gebruik van die Skrif (1958) • Agtergrondstudie belangrik vir die gesag en gebruik van die Skrif (1958) • God se Woord as geskiedenis (nuut?) • Nie-historiese gedeeltes van die Ou Testament (1958) • Matrimonium mixtum (1961) Die outeur posisioneer hom onverbloemd binne die Reformatoriese tradisie wat die Skrifleer betref. Hy handhaaf sonder meer die gesag van die Skrif, ook van die Ou Testament, iets wat vir hom onlosmaaklik verbind is aan die openbaringskarakter van die Skrif. Hy sien dit juis as ’n probleem by “’n aantal jong en uiters bekwame teoloë in Suid-Afrika” dat hulle onder andere die openbaringskarakter van die Skrif bevraag- teken en daarmee sy gesag misken (3). Besondere klem word ook gelê op die historisiteit van die Skrifopenbaring. Dit is waar dat die Skrif (ook die Ou Testament) geen eksakte geskiedbeskrywing bevat nie, maar wel heilsgeskiedenis (81); tog is die historiese dimensie belangrik sodat gesê kan word dat “die Woord van God in die kleed van die geskiedenis tot ons gekom het” (79). Resensent: “Sonder die feitelikheid van die heilsgebeure is daar geen basis vir die prediking van die evangelie nie. Dit is juis die kern van die probleem van sowel die modernisme as die postmodernis- me. Hulle skei heilsgebeure en verkondiging” (78). Dit alles impliseer nie dat ’n vertrekpunt waarin die Skrifgesag aanvaar word, alle probleme eenvoudig oplos en dat Skrifgebruik eenvoudig ’n onbelangrike saak sou wees nie. Nee, “die gesag van die Skrif is onlos- maaklik verbind aan die korrekte verklaring en regte gebruik van God se Woord” (57). “Die Bybel moet korrek uitgelê word, want alleen dan is dit gesaghebbend” (35). Die feit dat die Bybel die gesaghebbende Woord van God is, beteken nie dat die verstaansreëls vir die verskillende literatuursoorte geïgnoreer kan word nie. Immers, “nie alle aspekte van die inhoud van die Bybel is presies op dieselfde wyse bindend nie ... Heelwat in die Ou Testament is vir ons Christene nie meer normatief nie” (35). Daar is kontinuïteit maar ook diskontinuïteit tussen die twee testamente en die verskil tussen die twee moet in die Skrifverstaan verreken word: “die Ou Testament staan nie op dieselfde openbaringstrap as die Nuwe Testament nie” (51); daar is voortgang en óórgang tussen die testamente: “Ons kan nie die Ou- Testamentiese gegewens hanteer sonder om die lig van die Nuwe Testament daarop te laat val nie” (125). Ons preek ook nie so uit die Ou Testament nie. Die skrywer soek na ’n Christologiese ontknoping: “’n Preek uit die Ou Testament mag nie ’n Ou-Testamentiese preek wees nie. Dit moet elke keer, in aansluiting by die historiese omstandighede, in Christus ontsluit word” (85). In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 152 Resensies Die slothoofstuk, oor gemengde huwelike, wys hoe ver die skrywer sy tyd vooruit was. Die Bybel ken geen beperking op rasgemengde huwe- like nie, slegs op geloofsgemengde huwelike. “Die Afrikaanse kerke het dus die perke van hulle profetiese getuienis oorskry, toe hulle by die owerheid daarop aangedring het om ’n ‘Wet op Verbod van Gemengde Huwelike’ in te stel” (125). Muller, Piet, vert. 2002. Evangelie van Thomas. Pretoria : Protea Boekhuis. 48 p. Prys: R39,95. ISBN 1-86919-008-4. F. van der Walt (Gereformeerde Kerk, Bellville-Oos) Resensent: Hier en daar sou ’n mens wel kleiner kritiese vrae kon stel, byvoorbeeld hoe ernstig Van Ruler se standpunt – of liewer: opmerking – oor die Nuwe Testament as “verklarende aanhangsel” van die Ou Testament geneem behoort te word (dit speel immers nie ’n beduidende rol in sy teologie nie) en of Barth die Ou en Nuwe Testament “gelykgeskakel” het (48), maar in sy geheel gesien, het ons hier met weldeurdagte standpunte in ooreenstemming met die Reformatoriese tradisie te doen. Dit kan met groot vrug deur alle vakteoloë gelees word. Muller, Piet, vert. 2002. Evangelie van Thomas. Pretoria : Protea Boekhuis. 48 p. Prys: R39,95. ISBN 1-86919-008-4. Resensent: Die Evangelie van Thomas is deel van die hoofsaaklik gnostiese geskrifte wat in 1945 naby die Egiptiese dorp Nag Hammadi ontdek is. Die volledige teks is in Kopties. Die “evangelie” bevat net gesegdes van Jesus en geen weergawe van wat Jesus gedoen het of wat met Hom gebeur het nie. Daar is 114 van hierdie “logia” wat telkens ingelui word met: “Jesus het gesê ...” Die Afrikaanse vertaling is gedoen om saamgelees te word met Die Nuwe Hervorming (Piet Muller red., 2002). Volgens Muller neem die Evangelie van. Tomas “al hoe meer in statuur toe”. Om dié stelling te staaf, verwys hy veral na die werk van die Jesus-seminaar. Volgens hierdie werkgroep is die Evangelie van Tomas ’n belangrike dokument om ons nader te bring aan die ware historiese Jesus, toe Hy “nog net Jesus was”. Die veronderstelling is dat sy ander name en die duiding van sy kruisdood en opstanding eers later bygekom het. Hulle dateer die oorspronklike Evangelie van Tomas dan ook vroeg, ± 50 n.C. Die werk van die Jesus-seminaar is egter onder ernstige verdenking. Hulle het niks werklik substansieel ingebring teen navorsers se bevinding In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 153 Resensies dat die Evangelie van Tomas gedateer moet word as ± 140 n.C. en dat dit duidelike tekens wys van gnostiese invloed nie. dat die Evangelie van Tomas gedateer moet word as ± 140 n.C. en dat dit duidelike tekens wys van gnostiese invloed nie. Navorsers sal met die Koptiese teks werk. Wie egter op hoogte wil kom met die inhoud van die Evangelie van Tomas, kan dit doen met hierdie vertaling van Muller. Dit is in goeie Afrikaans. ’n Mens sou net wou vra waarom Tomas in hierdie vertaling met ’n “h” gespel word? CLASEN, Ferdie. 2002. Ek is ’n Christen! ’n Bybelse dagboek met ’n verskil vir mans. Wellington : Lux Verbi.BM. Ongenommerd. Prys: R89,95. ISBN 0 796 3009 92. Resensent: B.J. de Klerk (Skool vir Kerkwetenskappe, PU vir CHO) Resensent: B.J. de Klerk (Skool vir Kerkwetenskappe, PU vir CHO) Resensent: Die afgelope tyd het daar ten minste drie dagboeke verskyn wat op die man toegespits is: Braam Hanekom se Man met balans; Johann Symington se Man na God se hart, en nou ook Ferdie Clasen se Ek is ’n Christen! Elkeen van hierdie dagboeke het ’n eie fokus en elkeen sou ook seker net soveel waarde hê vir die vrou. Dit kan veral van hierdie boek van Clasen gesê word. Sy fokus is op die verskil wat die man kan maak in sy eie omgewing, gesin en werkplek. Vanuit sy besondere toerusting laat hy telkens die klem val op die waarde van die erediens in die lewe van die man en dwing die leser om daaroor te besin. Clasen gaan van die vertrekpunt uit dat die Christenman anders is omdat hy aan Christus behoort. Daarom is die eerste deel van die dagboek daarop toegespits om die identiteit van die man weer op die voorgrond te stel. Voordat die man nie word wat hy in Christus is nie, kan hy nie verandering in die sin van reformasie bring nie. Clasen lei die man dus weer terug na die Bybelse waardes deur nie net met teksversies te werk nie, maar snitte uit Bybelboeke te maak. Hy pas ook die beginsel van Skrif-met-Skrif-vergelyking toe deurdat hy behalwe die kernvers (uit dieselfde Bybelboek vir enkele dae of weke) ook ander Skriflgedeeltes aangee vir elke dag. Hy gee dan ’n stewige verklaring van die gedeelte met goeie en konkrete toepassing vir die betrokke dag. By die dagstukkie is ’n aanduiding van waaroor dit in kerk gaan: bo-aan in twee woorde en aan die einde van die bladsy in ’n kernsin. ’n Boeiende deel gaan oor die sogenaamde sandputreëls. Hy beskyf die stukkies as: met God in die sandput. Daarmee dui Clasen aan dat die gelowige man soos ’n kleuter moet wees teenoor God en moet onthou dat die kinderlike gesindheid duidelike riglyne aan die man gee oor sy lewe voor God. By In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 154 Resensies elke dagstukkie is daar ook ’n enkele sin wat as riglyn dien vir gebed. Hierdie sin is altyd in die eerste persoon en in ’n sekere sin is dit jammer dat die man nie ook aangemoedig word om saam met en vir ander mans te bid nie. Wat tref in die gebedsriglyne is dat lesers gelei word om telkens ’n verbintenis voor God te maak. In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 Resensent: elke dagstukkie is daar ook ’n enkele sin wat as riglyn dien vir gebed. Hierdie sin is altyd in die eerste persoon en in ’n sekere sin is dit jammer dat die man nie ook aangemoedig word om saam met en vir ander mans te bid nie. Wat tref in die gebedsriglyne is dat lesers gelei word om telkens ’n verbintenis voor God te maak. Die dagboek bring die gelowige daartoe om betrokke te wees in God se wêreld, al is hy/sy nie van hierdie wêreld nie. Dit prikkel die gedagtes om nuut te dink oor die betrokke tyd waarop God ons in sy wêreld ingestuur het en om verantwoordelikhede te aanvaar om God te gehoorsaam en te doen waartoe Hy ons roep. In ’n mark wat oorstroom word deur dagboeke is hierdie een tog uniek in die sin dat dit met Bybelboeke werk, dat dit die identiteit van die Christen herontdek en die leser tot nadenke dwing. Of dit met reg ’n dagboek net vir mans genoem kan word, is ’n ope vraag. In die Skriflig 37(1) 2003:145-155 155

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/463/356

Afrikaans

Abstract Abundant love and conflict management: Basis-theoretical perspectives from Philippians Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense J. Pretorius & B.J. de Klerk Skool vir Kerkwetenskappe Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM e-pos: [email protected] e-pos: [email protected] J. Pretorius & B.J. de Klerk Skool vir Kerkwetenskappe Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM e-pos: [email protected] e-pos: [email protected] Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense Konflikbestuur in die opbou van die kerk van die Here noodsaak basisteoretiese riglyne wat op die Skrif gegrond is. Die retoriese analises van Filippense wat gedurende die afgelope dekade onder- neem is, het ’n beter begrip vir die struktuur en tema van die brief gelewer, maar kon nie daarin slaag om die verwysingsraamwerk of paradigma wat onderliggend aan die brief is, te ontgin nie. Die para- digma waarna in hierdie artikel verwys word as die “oorvloedige liefde van Christus”, word nie net eksplisiet in die brief genoem nie, maar die analise wat in hierdie artikel gebruik word, openbaar die impak van die liefde soos dit aangedui word in die wyse waarop Paulus die verskillende soorte konflik in die gemeente hanteer. ’n Meer gedetailleerde analise van die inleiding van die brief (1:3-11) wys op oortuigende wyse die bestaan en belang van Christus se liefde vir die Filippense aan. Hoewel die lede van die gemeente in Filippi deelgenote in die uitdra van die evangelie was, het hulle nie Paulus se fokus op liefde ten volle begryp nie. Deur uitmuntende retoriese tegnieke inspireer hierdie brief die hedendaagse leser om Paulus se fokus in die eietydse bestuur van konflik te gebruik. Die bestaan van hierdie fokus kan geëvalueer word deur middel van empiriese vrae vir die doel van die beoefening van praktiese teologie. Opsomming Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense Abundant love and conflict management: Basis-theoretical perspectives from Philippians The management of conflict in the process of building the Lord’s church remains an issue in need of basis-theoretical guidelines based upon Scripture. The rhetorical analyses of Philippians during the past decade have brought about a better understanding of the structure and theme of the letter, but have failed to point out the performative effect of the paradigm “behind” the compilation of the letter. This paradigm (here referred to as “the abundant love of Christ”) is not only mentioned in the letter itself, but the method of discourse analysis used in this article also reveals the impact of this love illustrated by the way that Pauls deals with various kinds of conflict. A more detailed analysis of the introduction of the letter (1:3- 11, esp. v. 9-11) clearly underscores the existence and importance of Christ’s love in Paul’s writings and for the Philippians. Although the members of the Philippian congregation were partners in the furthering of the gospel, they missed Paul’s mindset of love to a great extent. Through excellent rhetorical techniques this letter inspires the reader of today to use Paul’s mindset in contemporary conflict management. The existence of such a mindset can be evaluated by means of empirical questions for the purposes of practical theology. In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 397 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense 1 Vgl. Porter en Reed (1998:213-231) se kritiek op Luter, en Lee en Combrink se kommentaar op Schenk (vgl. Porter & Reed, 1989:135-146). 1. Inleiding en metode Die afgelope dekade se wetenskaplike besinning oor die struktuur en tema van Filippense kan baie bydra tot die beter verstaan van die brief, maar dit alleen is onvoldoende vir insig in die bedoeling van die skrywer. Die onderliggende verwysingsraamwerk of paradigma van die brief is nog grootliks onontgin. In hierdie artikel word na hierdie paradigma verwys as die oorvloedige liefde van Jesus. Die ondersoek in hierdie artikel fokus op die impak van Jesus se oorvloedige liefde op Paulus se gesindheid en optrede in ’n konfliksituasie. Die sentrale vraag wat in hierdie artikel aan die orde kom is: In hoeverre is die impak van die liefde van Jesus ook onontbeerlik vir die hantering van konflik in die moderne gemeentebouproses? Wat metode betref, sal eerstens aandag gegee word aan die struktuur en sentrale boodskap van Filippense. Hierna sal die gesindheid van die skrywer, Paulus, in fyner besonderhede ondersoek word. Laastens sal deur enkele vrae gesuggereer word hoe die impak van Jesus se liefde vandag steeds die deurslag in konflikhantering moet gee. In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 398 J. Pretorius & B.J. de Klerk Vir die ondersoek na die struktuur en sentrale boodskap, sal onder andere van die retories-kritiese metode gebruik gemaak word. Die waarde van hierdie metode is dat gepoog word om die invloed wat die teks se samestelling en tegnieke op die leser/hoorder het te verreken (vgl. Van Deventer, 1999:451-457; Deist, 1994:170 en Hayes & Holla- day, 1987:73-80). Die wetenskaplike bydraes wat hier bespreek word, openbaar tog ook ’n groot leemte: die liefdesgesindheid van die skrywer word nie behoorlik verreken en ontgin nie. Hierdie gesindheid is nie slegs “agter” die tema verskuil nie, maar word ook in die teks self aangekondig en beïnvloed die res van die brief. Daarom fokus hierdie artikel veral op die verstaan en uitwerking van Filippense 1:3-11 (veral vers 9-11), omdat hierdie verse regstreeks die liefdesgesindheid van die skrywer as ver- trekpunt van die brief neem. 2.1 Inleidend: uiteenlopende verklaringsmetodes Skrifkritiese verklaringsmetodes het die laaste twee dekades deur ver- skillende fases beweeg. Die histories-kritiese metodologie is volgens Aspan grootliks onttroon (vgl. Pretorius, 1995:274) en moes vir veral die retoriese kritiek plek maak. Hierdie verskuiwing plaas ’n groter fokus op die teks self, veral aan die hand van diskoersanalise (vgl. Reed, 1999). Ten spyte van skerp meningsverskil tussen skrywers1, is die ooreen- komste oor die sentrale boodskap opvallend. In die onderstaande paragrawe word enkele grepe op Filippense aangedui en beredeneer ten einde hierdie ooreenkomste aan te toon en ’n leemte vir verdere ondersoek te motiveer. 2.2 Pretorius se bespreking van Wick In sy bespreking van Wick (1994) se navorsing, open Pretorius (1998: 552-560) bruikbare perspektiewe ten opsigte van die verstaan van reto- riese elemente in Filippense. Wick identifiseer met behulp van struktuur- merkers (soos ooreenkomste in woordeskat, styl en vorm) vyf parallelle pare of eenhede (elk met ’n eie tema) wat in ’n makroparallelisme saamgevoeg is (Pretorius, 1998:555-556). Hierdie struktuuranalise bring veral twee belangrike verstaansaspekte na vore wat tot ’n belangrike konklusie lei: • Die Christus-himne (2:5-11) as selfstandige komponent versteur die patroon van parallelle diskoerse tot so mate dat dit formeel en • Die Christus-himne (2:5-11) as selfstandige komponent versteur die patroon van parallelle diskoerse tot so mate dat dit formeel en In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 399 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense tematies, sentraal in die hele brief uitstaan. In die himne self, is die kruis weer sentraal (vgl. Pretorius, 1998:554). • Die sogenaamde breuk tussen 3:1a en 3:1b word verklaar deurdat 3:1a en 3:1b juis die saambindende skakel tussen die twee pare van vyf elk is. Vers 3:1a rond die eerste vyf pare af deur op “blydskap” as ’n gevolg te wys. Met 3:1b word die volgende vyf pare ingelei en wil Paulus deur herhaling weer geloofsekerheid (in die kruis) bevorder (Pretorius, 1998:554-555, vgl. Venter, 1997:336). Die “selfontlediging van Christus” (vgl. die himne) en die “oproep tot blydskap” as twee teologiese sentra, word daarom omvat in een grond- tema vir die hele brief, naamlik gemeenskap koinwniva aan die kruis/ evangelie (aldus Wick, aangehaal deur Pretorius, 1998:557). Hierdie grondtema word egter as ’n “leading viewpoint of faith” (eerder as ’n sentrale tema) beskou (vgl. Pretorius, 1998:556). Regdeur die brief is daar ’n duidelike identifikasie (“association”) met die voorbeeld van Christus en gemeenskap met sy evangelie (Pretorius, 1998:557). 2.3 Davis Soos Wick (2.2) identifiseer Davis (1999:151-156) diskoerse met be- paalde temas, en wys hy hoe die temas ’n konsentriese struktuur vorm. In die danksegging (1:3-11) word die belangrikste temas wat later in die brief ontvou en in die slot (4:10-20) herhaal word, aangekondig (Davis, 1999:153). Die herhaling van die “bid-begrippe” is belangrike struktuur- merkers in die algehele konsentriese struktuur van die brief. Die temas van blyskap, smeking, voorbidding in 1:3, 4, 9 (eujcaristw`/dehvsei/ proseuvcomai) word in 4:6 weer hervat (proseuch`//dehvsei/eujcaristiva") (dus inclusio, vgl. Hayes & Holladay, 1987:79). So word die lesers wat hierdie trio in die inleiding onthou, herinner dat die einde van die brief naby is (Davis, 1999:155). Tussen 1:3-26 en 4:10-20 lê twee groot imperatiewe diskoerse wat albei uit 1:27-30 volg, naamlik 2:1-18 en 3:1-4:9. Verse 1:27-30 is die belangrikste retoriese aandrang (“rhetorical proposition”) in die brief en handel hoofsaaklik oor “’n lewe waardig aan die evangelie” en oor “een- wees” (1:27). In 2:1-18 (2:1-4; 2:5-11; 2:12-18) en 3:1-4:9 (3:1; 3:2-4:3; 4:4-9) word hierop uitgebrei. Die vertelling oor Timoteus en Epafroditus se bediening (2:19-30) is die sentrale eenheid in die konsentriese struktuur van hierdie diskoerse (Davis, 1999:154). Dit is opvallend dat “waardige gedrag volgens die evangelie” (1:27), met Timoteus en Epafroditus as voorbeelde hiervan (vgl. 2:20, 25, 29), opgevolg deur Paulus se eie lewensvoorbeeld (vgl. 3:8-10) weereens die tema van gemeenskap aan die evangelie benadruk. In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 400 J. Pretorius & B.J. de Klerk 2.5 Swift Swift (1984:237-238) gebruik ’n meer grammaties-historiese metode. Hy verskil skerp van Hendriksen (1962:37-38) en ander skrywers wat meen dat Filippense geen definitiewe struktuur het nie (vgl. ook Hawthorne, 1983:xlvii, xlviii). Hy meen dat Paulus uit al sy goeie herinneringe aan die Filippense een saak benadruk, naamlik die deelgenootskap aan die evangelie (1:5). Dit is die sentrale tema wat volgens Swift soos volg verder in die brief uitgebrei word: 1:9-11 (“applied”); 1:12-26 (“exempli- fied); 1:27-4:9 (“particularized”). 2.4 Black Met verwysing na Kennedy (vgl. Van Deventer, 1999:454, 455) probeer Black (1995:22) die “flow of thought” (vgl. Reed, 1999:30) van Filippense bepaal deur die brief se onderskeie teks-eenhede (“text sequences”) en die logiese verbindings tussen hulle te bepaal. Na aanleiding van die Hellenistiese briefvorm identifiseer hy ’n aanhef (1:1-2); liggaam (1:3- 4:20) en slot (4:21-23). In die briefliggaam identifiseer hy drie breuke: • tussen 1:11 en 1:12; • tussen 2:30 en 3:1; • tussen 4:9 en 4:10. Soos Davis wys Black ook op die verband tussen 1:3-11 en 4:10-20. Hy tipeer 1:3-11 soos volg: “In text pragmatic terms, 1:3-11 functions to anticipate the major themes of the remainder of the body” (Black, 1995:26). In 1:3-11 identifiseer hy ’n parallelisme tussen 1:3-8 en 1:9-11 (as motivering vir die eerste breuk). ’n Fyner ontleding toon dat 1:3-8 veral handel oor Paulus se dankbaarheid/blydskap oor die Filippense se deelgenootskap aan die evangelie (Black, 1995:27). Verse 9-11 brei die tema van gemeenskap verder uit met ’n gebed om nog meer liefde (Black, 1995:28). In aansluiting by die bespreking oor Wick (2.2), word ook genoem dat Black to; loipovn in 3:1 as oorgangsaanduider tussen twee diskoerse beskou (Black, 1995:40, vgl. ook Osiek, 2000:17) en in 1:27-2:18 ’n “quasi-chiastic fashion” raaksien met 1:27-2:18 (waarin die himne voorkom) as die hart van die brief (Black, 1995:44; vgl. Davis se klem op 1:27-30 [2.3]). 2.6 O’Brien O’Brien (1977:22, 23) sien drie redes vir die skryf van die brief wat reeds in 1:3-8 aangekondig en in in 1:9-11 herhaal word: die Filippense het met ’n geldelike gawe aan Paulus gedink terwyl hy in die tronk was (1:3); hulle was deelgenote aan die evangelie (1:5) en God begin en eindig sy In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 401 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense werk in hulle (1:6). Die eerste twee sake wys op die mens se werk en die derde op God se werk. Die herhaling van die “dag van Christus” (1:6,10) wys dat die parousia onderliggend is aan Paulus se gedagtes (vgl. ook 3:11-14, 35) en beklemtoon sowel God (1:6) as die mense se werk (1:10) (O’Brien, 1977:28). Die inleiding (1:3-11) “introduces the mood and style of what is to come” en die positiewe sake van die briefliggaam is eintlik reeds in 1:11 opgesom as “vrugte van geregtigheid” (O’Brien, 1977:37). 2.7 Peterlin Peterlin (1995) se bydrae is hier belangrik vanweë die agtergrond wat hy verskaf. Hy meen dat konflik en onenigheid in die gemeente die agter- grond is waarteen die hele brief gelees moet word en selfs die enkele tema is wat die verskillende diskoerse saambind (vgl. Peterlin, 1995:217- 218 en 1994:207-210 vir ’n oorsig). Tog meen Peterlin dat hy nie Swift se tema (deelgenootskap aan die evangelie) hiermee uitsluit nie, maar eerder komplementeer (Peterlin, 1995:228). 2.8 Beredenering van navorsing en terrein vir verdere ondersoek • Binne die oorwegend Hellenistiese briefvorm is ’n verskeidenheid retoriese tegnieke verteenwoordig: inclusio (Davis, Black); parallelle diskoerse (Wick); konsentriese strukture (Davis), breuke en oorgange (Wick, Black), ’n himne. • Binne die oorwegend Hellenistiese briefvorm is ’n verskeidenheid retoriese tegnieke verteenwoordig: inclusio (Davis, Black); parallelle diskoerse (Wick); konsentriese strukture (Davis), breuke en oorgange (Wick, Black), ’n himne. • Verskillende resultate wat verskillende ontledingsmetodes opgelewer het (ook buite die retories-kritiese metode om, vgl. Swift, O’Brien), lig “deelgenootskap (koinwniva) aan die evangelie” as belangrikste tema uit. • Ontleding moet egter geweeg en nie getel word nie. Die direkte aankondiging van “gemeenskap aan die evangelie” as grondoorsaak vir die gebed (1:5); die sterk bewoorde imperatief in 1:27-30, en die himne oor Christus as indikatief kan nie misgelees word nie. Dat die imperatief versterk word deur ’n daadwerklike aksieplan in 2:19-30, wat weer op sy beurt deur ’n beklemtoning van die opdrag (2:1-18; die indikatief) en ’n daaropvolgende uitbreiding en beklemtoning (3:1-4:9) omring word (soos Davis aantoon), maak sin. Die breuk tussen 3:1 a en 3:1b ondersteun die gedagte dat Paulus nogmaals die imperatief in 1:27-30 wil beklemtoon, hierdie keer veral met ’n voorbeeld van sy eie hartsgesindheid teenoor die evangelie en in kontras met die teen- standers (3:2-21). Die parallelle pare wat Wick indentifiseer, lig die himne ook as indikatief uit en versterk die draaipunt tussen 3:1a en 3:1b. In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 402 J. Pretorius & B.J. de Klerk • Hoewel blydskapsterminologie sterk na vore kom as struktuurmerkers (sien Wick se pare en Davis se indeling), komplementeer dit juis koinwniva as tema. Blydskap is ’n logiese gevolg van koinwniva en die rede vir verdere aansporing – juis binne ’n konteks van konflik- hantering (Peterlin) • Die herhaling van die bid-begrippe (by 1:3, 4, 9) in 4:6 skep ’n onmis- kenbare makrostruktuur vir die hele brief (Davis, Black). En dat die belangrikste temas vir die res van die brief in 1:8-11 aangekondig word (Davis, Black, O’Brien), is duidelik. Die betekenis van koinwniva in vers 5 kan egter juis verskraal word deur die verband met die slotopmerking in 4:15 te oordryf. Black (1995:27) sê: Thus whilst in its fullest meaning koinwniva denotes spiritual fellowship, its primary reference in 1:5 is to the financial support the Phillipians had given to the apostle. 2.8 Beredenering van navorsing en terrein vir verdere ondersoek In other words the apostle sees his relationship with the Philippians as one of contractual reciprocity in their common goal of spreading the gospel (Black, 1995:27, ons kursivering, JP, BJdK). Om koinwniva in vers 5 primêr te verklaar met verwysing na 4:15 en nie in die eerste plek met verwysing na die verse wat vers 5 omring nie, kan die retoriese krag van die ethos, pathos, en veral die performatiewe dimensie (vgl. Du Toit, 1992:473) van die inleiding verswak. Die gesindheid “agter” die tema van gemeenskap aan die evangelie (en die finansiële bydrae) word in 1:3-8 en veral in 9-11 duidelik aangekondig. Hierdie gesindheid is liefde. Trouens, Paulus se gesindheid van pastorale liefde bereik in Filippense ’n diepte wat volgens O’Brien (1977:29, 31, 40) nêrens in die Pauliniese korpus geëwenaar word nie (vgl. 1:8). O’Brien waarsku juis teen die ver- skraling van die Filippense se koinwniva tot die gee van die finansiële gawe en teen die verskraling van eujaggevlion soos by Gnilka (O’Brien, 1977:25). Wie die ware spiritualiteit van die brief wil verdiskonteer, moet dus die impak van die oorvloedige liefde in die res van die brief ondersoek. 3.1 Inleidend Vir die ondersoek na die impak van Paulus se oorvloedige liefde word 1:8-11 en veral 1:9-11 nou op mikrovlak te ontleed. Kernbegrippe word veral met verwysing na Louw en Nida (1989) bespreek. Detailverge- lykings tussen semantiese domeine word nie gedoen nie, aangesien aangetoon sal word dat Paulus sy eie semantiese pare kies. Meer 403 In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense etimologiese verklarings word ook gegee in ’n poging om die gepastheid (vgl. ai[sqhsi" hieronder) en koloriet (Pretorius, 1995:563) van die begrippe uit te lig. etimologiese verklarings word ook gegee in ’n poging om die gepastheid (vgl. ai[sqhsi" hieronder) en koloriet (Pretorius, 1995:563) van die begrippe uit te lig. 3.2 Die retoriese effek van kohesie in en tussen diskoerse 1:3-8 en 1:9-11 v. 6 (vertikale dimensie) God-tot-Filippense Wat ten opsigte van die gemeente van Filippi se vertikale dimensie nog kortkom, is die dimensie Filippense tot God. Hiertoe kan Paulus hulle nie dwing nie, maar hy bid vir hulle. 3.2.1 Herhaling van die “dink-en-bid”-begrippe en die uitbreidings op koinwniva 3.2.1 Herhaling van die “dink-en-bid”-begrippe en die uitbreidings op koinwniva Die gebedsterminologieë eujcaristevw (v. 3), devhsi" (v. 4), pro"euvcomai (v. 9) is nie ondergeskik aan mekaar nie, maar lei afsonderlike sinne in, wat semantiese ooreenkomste toon (parataksis [vgl. Reed, 1999:33]). In vers 3 is sprake van danksegging en in vers 4 van voorbidding. Die inhoud van die voorbidding (v. 4) word “teruggehou” (tot vers 9), ten einde eers op die gronde vir die danksegging (v. 3) uit te brei. Vers 5 gee dan die hoofrede vir die danksegging, naamlik “gemeenskap aan die evangelie”. Aangesien die geldelike bystand waarskynlik vooropstaan in Paulus se gedagtes (O’Brien, 1977:25; vgl. ook 4:15), word “gemeen- skap” in vers 5 veral “horisontaal” (mens tot mens/Paulus en die Filippense) bedoel. In vers 6 word hierdie gemeenskap onmiddellik uitgebrei (“enhancement-reason”; vgl. Reed, 1999:35) met ’n vertikale dimensie (mens tot God). Paulus gaan dus in vers 6 op kleiner skaal te werk op dieselfde wyse as wat hy met die himne op makrovlak doen. Ook die gebedsterminologie in vers 4 het veral ’n vertikale dimensie. So is vers 5 omraam deur twee vertikale dimensies. Met die verwysing na horisontale en vertikale dimensies word die twee hoofdimensies of rigtings van gereformeerde spiritualiteit bedoel (kyk hieroor Oostenbrink & Lotter, 1999:372, 377-378 – veral 3.2.1, 3.2.10 en 4). Hierdie patroon van horisontale en vertikale dimensies word herhaal. “Dink” (mneiva) (v. 3) word in vers 7 weer hervat (met fronevw) en uitgebrei (“enhancement-comparative-positive”; vgl. Reed, 1999:35) met intieme “gemeenskapsterminologie” (“in my hart dra”) (Bybel, 1957) en soos in vers 5 begrond met “gemeenskap aan die evangelie”. (Sugkoinwnov" is uitruilbaar met koinwniva en cavri" met eujaggevlion.) Weer dui die konteks op ’n horisontale dimensie in vers 7 (praktiese hulp van die Filippense aan ’n gevangene). Ook word die horisontale dimensie onmiddellik daarna (v. 8) weer vertikaal uitgebrei. God word as getuie geroep (mens tot God) en die uitbreiding met intieme gemeenskapsterminologie vind ook in hierdie dimensie plaas (vgl. splavgcnon 3.3.2; dus, Christus/God tot mens). Weer is die tema van gemeenskap (v. 7) weerskante omring deur twee vertikale dimensies. Dit plaas vers 6 in die middel, en verleen besondere klem daaraan (indikatief vir die hele brief, uitgebrei deur die himne?). Dus: In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 404 J. Pretorius & B.J. de Klerk v.3, 4 (vertikale dimensie) (Paulus-tot-God) v. 5 tema (horisontale dimensie) (Filippense-Paulus) v. 6 (vertikale dimensie) God-tot-Filippense v. 3.2.2 Intimiteit word versterk deur inklusiwiteit Die innige gemeenskap met die Filippense word verder versterk met die begrippe “altyd”, “almal”, “alle” wat deurlopend in die 1:3-11 gebruik word. Hawthorne (1983:17) wys op die kragtige retoriese effek van pavsh/ … pavntote … pavs® … pavntote ensovoorts, en sê: “Paul indulges in alliteration” omrede hy goed gebruik wil maak van die “rhetorical elegances” van sy tyd (vgl. Black, 1995:29). Hierdie begrippe weef dus die hele perikoop en die partye wat daarin rolspelers is, aanmekaar. 3.3.1 Reeds innige gemeenskap in vers 3-4 3.3.1 Reeds innige gemeenskap in vers 3-4 Volgens Hawthorne (1983:15) dui die uitdrukking eujcaristw` tw`/ qew`/ mou (v. 3) op ’n besondere intimiteit tussen Paulus en God. Paulus staan alleen voor God in gebed, “he keenly senses a close personal and vital relationship with and dependence upon God-‘my God’ (Hawthorne, 1983:15). Müller (1991:39) sien in hierdie uitdrukking Paulus se “most personal and close alliance of faith with God” (vgl. O’Brien, 1977:29). Vers 3 handel oor danksegging en vers 4 oor voorbidding. Die mooi herinneringe wat Paulus aan die Filippense het (kyk Löh & Nida, 1979:10 t.o.v. uJmw`n) vul hom in die gevangenis met dankbaarheid teenoor God (v. 3) en met blydskap (v. 4). 3.2.1 Herhaling van die “dink-en-bid”-begrippe en die uitbreidings op koinwniva 7 tema (horisontale dimensie, uitgebreid) (Filippense- Paulus) v. 8 (vertikale dimensie, uitgebreid) (Paulus-tot-God en God- tot-Paulus) v. 5 tema (horisontale dimensie) (Filippense-Paulus) 3.3.2 Gemeenskap in vers 6-8 Hier word volstaan met enkele opmerkings oor vers 6-8: Vers 6: God het die goeie werk van die evangelie in (ejn) die Fillipense begin (ejnarxavmeno"). Let op die herhaling van die ejn (vers 6, 7, 8) wat In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 405 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense volgens Vine (1981) in vers 6 in letterlike (eksistensiële) sin vertolk kan word. Volgens Louw en Nida (1989:68.3) beteken ejnavrcomai “to begin in a particular state or relationship” (ons kursivering – JP, BJdK). O’Brien (1977:27) sien in ejnavrcomai skeppingsterminologie. Volgens hom is verlede, hede en toekoms ter sprake (Hawthorne, 1983:20-21). Die verwysing na die wederkoms word in vers 10 herhaal. Vers 7: Rienecker en Rogers (1980:544, 545) sê van kaqwv" ejstin divkaion ejmoi; “although the expression may have been a daily figure of speech (Lohmeyer) the word does contain an ethical (vgl. ejpivgnwsi" by 3.4.2.2) and general moral sense which has its foundation in the moral relation of man to God” (ons kursivisering – JP, BJdK). Black (1995:29) wys daarop dat “dink” (fronevw) ’n sleutelterm in Filippense is en dat dit in vers 7 die eerste van tien kere is dat Paulus die woord gebruik. Fronevw is ook in 2:5 die “brug” na Paulus se beskywing van die gesindheid van Christus wat in die himne besing word (vgl. splavgcnoi" Cristou` jIhsou` in v. 8). Vers 8: ¦jn (vgl. v. 6 en 7) splavgcnoi" : splavgcnon (of splavgcna) (v. 8) beteken ook “ingewande”, en dui op die intiemste emosies. Louw en Nida (1989) gee die volgende betekenisvelde: “intestines (8.58); desires (26.11); compassion (25.49); object of affection (25.50).” Opgesom in die woorde van Wuest (1997): What a miracle of divine grace for this heretofore proud Pharisee to have tender heart-longings for these former pagan Greeks! But that is not all. He tells them that this longing is in the bowels of Jesus Christ. The inner organs, here designated by the word ‘bowels’, were regarded by the ancients as the seat of the tender affections. The word used here refers to the upper organs, the stomach, liver, and lungs, another word being used for the intestines. We would say ‘the heart’. Paul thus describes his longing, not as his individual emotion, but as Christ’s longing, as if the very heart of Christ dwelt in Paul. 3.3.2 Gemeenskap in vers 6-8 The great apostle lived so close to the Lord Jesus, and he had so shared the sufferings of his Lord for righteousness’ sake, that his heart was very tender, and beat as one with the heart of Jesus (vgl. Homer, 1984:107) 3.4 Eksistensiële gemeenskap lei tot ’n gebed om nog meer oorvloedige liefde (1:9-11) Hierbo is reeds aangetoon dat 1:9-11 ’n uitbreiding is op die voorbidding waarna in vers 4 verwys word (Swift, 1984:240). Verse 1:9-11 word nou ontleed deur enkele opmerkings oor die sintaksis van die perikoop, die aantoon van sekere kernbegrippe en ’n hipotese dat hierdie begrippe in pare gerangskik kan word. 3.3.3 Samevatting: vers 3-8 • Die sentrale tema koinwniva (v. 5) word met ’n duidelik aanwysbare retoriese struktuur met horisontale en vertikale dimensies begrond. • Die sentrale tema koinwniva (v. 5) word met ’n duidelik aanwysbare retoriese struktuur met horisontale en vertikale dimensies begrond. • Daar is werklike, eksistensiële gemeenskap tussen Paulus en die Filippense, die Filippense en Paulus, maar ook tussen Paulus en God/Christus, en God-tot-die Filippense. • Daar is werklike, eksistensiële gemeenskap tussen Paulus en die Filippense, die Filippense en Paulus, maar ook tussen Paulus en God/Christus, en God-tot-die Filippense. In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 406 J. Pretorius & B.J. de Klerk • Die begrippe wat in 1:3-8 gebruik word, onderstreep die impak van Christus se liefdesgemeenskap met Paulus. • Die begrippe wat in 1:3-8 gebruik word, onderstreep die impak van Christus se liefdesgemeenskap met Paulus. • Die vertikale dimensie van die Filippense-tot-God-gedagte word groot- liks oopgelaat en open sodoende die deur vir Paulus se gebed. • Die vertikale dimensie van die Filippense-tot-God-gedagte word groot- liks oopgelaat en open sodoende die deur vir Paulus se gebed. • Vers 1:3-8 toon progressiewe opbou na die gebed in 1:9-11. • Vers 1:3-8 toon progressiewe opbou na die gebed in 1:9-11. 3.4 Eksistensiële gemeenskap lei tot ’n gebed om nog meer oorvloedige liefde (1:9-11) 3.4.2 Enkele kernbegrippe in 1:9 11 3.4.2.1 ’Agavph en e[ti ma`llon kai; ma`llon perisseuvh/ Uiteindelik gee Paulus die sentrale inhoud van sy voorbidding (v. 4), naamlik toename in oorvloedige liefde (ajgavph) (vgl. Mays, 1996). ’Agavph word deur Louw en Nida (1989) beskryf as “to have love for someone or something, based on sincere appreciation and high regard – to love, to regard with affection, loving concern, love”. In die Bybel word ajgavph vir God se uitverkiesende en opofferende liefde gebruik (vgl. Joh. 3:16). Dit is ook hierdie liefde wat Hy van sy kinders vir Hom en vir mekaar vra (vgl. Pop, 1957:137-141). “Agape is decision love. Agape is the decision to make sacrifice. It is the decision to make deep personal sacrifice for the sake of the beloved” (Hansen, 1998a:104). Liefde het dus ’n “horisontale” en “vertikale” dimensie wat keuses vra om jouself op te offer (vgl. Mark. 12:28-31 en die bespreking hierbo by 3.2.1). Verder is liefde ’n saambreelterm (Matt.12:40). Onder ajgavph kan die intieme be- grippe van vers 7 en 8 tuisgebring word, asook praktiese hulpverlening. Liefde beskryf Paulus se hele gesindheid en optrede en is die sentrale inhoud en doel van sy gebed en hele bediening aan die Filippense (Houlden, 1977:53). Paulus is egter onmagtig om aan die Filippense die- selfde gesindheid te gee, alhoewel hy hulle dade kan beoordeel. Hy oordeel dat hulle reeds oorvloedige liefde besit (Braune, 1980:15; O’Brien, 1977:31), maar dit kan en moet nóg meer oorvloedig word. Alhoewel hy onmagtig is om hulle liefde te laat toeneem, kan hy hiervoor bid terwyl hy op God vertrou (v. 6). Hy kan liefde ook demonstreer deur sy eie lewe (vgl. 3:2) en deur sy advies. The love spoken of here is the love that God is (I John 4:16), produced in the heart of the yielded believer by the Holy Spirit (Rom. 5:5), its chief ingredient, self-sacrifice for the benefit of the one who is loved (John 3:16), and its constituent elements analyzed for us in I Corinthians 13 (Wuest, 1997). Die ware liefde van Christus mag nie en kan nie staties wees nie (vgl. 3:12). Dit moet altyd meer en meer toeneem in die “kennis” (ejpivgnwsi") van Christus en “alle ervaring” (ai[sqhsi"). 3.4.1 Sintaksis van 1:9-11 Proseuvcomai is die hoofwerkwoord waaraan die res van die perikoop sintakties verbind is. Die toename in liefde is die hoofobjek van Paulus se gebed i{na + subjunktief stel ’n gesubstantiveerde sin, in hierdie geval epeksegeties, by die voorafgaande tou`to ’En dui die opsig aan waarin die liefde moet toeneem, naamlik ejpignwvsei (kennis) en pavs® aijsqhvsei (alle ervaring). Die motivering vir die toename in liefde word deur twee doelsinne aangedui, naamlik: • die onderskeiding/toetsing tussen belangrike en minder belangrike sake en • die onderskeiding/toetsing tussen belangrike en minder belangrike sake en • hoe die gelowige sal/moet wees op die dag van Christus. Hoe die gelowige sal/moet wees op die dag van Christus, word soos volg gekwalifiseer: so ’n persoon is opreg, sonder blaam/is nie ’n struikel- blok nie en is vervul met die vrug van geregtigheid van Christus self. Die tydspan om hierdie doel te bereik word aangedui as eij" hJmevran Cristou` (van nou tot op die dag van Christus/wederkoms) (“spatio- temporal”; vgl. Reed, 1999:35). Eij" hJmevran Cristou` is volgens O’Brien meer as net tydspan. “It is better to translate it ‘in view of’ or ‘against’ the day of Christ. Nie net die bereiking van die dag nie, maar die doel van die dag (die verheerliking van God) is in die oog (by 2.6) (O’Brien, 1977:35). Die einddoel van die gebedsverhoring is die “heerlikheid en die lof van God” (vgl. v. 6). In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 407 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense 3.4.2 Enkele kernbegrippe in 1:9-11 3.4.2 Enkele kernbegrippe in 1:9-11 3.4.2.2 ’Epivgnwsi" en ai[sqhsi" ’Epivgnwsi" en ai[sqhsi" brei die konsep liefde uit (“enhancement- respective”; vgl. Reed, 1999:35). Gnwvsi" (kennis) word versterk met die intensiewe voorsetsel (ejpi). ’Epivgnwsi" dui dus op ’n dieper en meer gevorderde kennis, diepgang of bedrewenheid (Breed & Jordaan, 2000: 213) – vandaar Wuest (1997) se vertaling “volle kennis”. Volgens Wuest (1997) veronderstel ejpivgnwsi" kennis wat deur ervaring opgedoen word In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 408 J. Pretorius & B.J. de Klerk en nie intuïtiewe kennis nie. Die objek van hierdie kennis is God se wil en om Jesus persoonlik en intiem te ken. God het die goeie werk in (ejn) die Filippense begin (1:6), en sal in hulle bly werk (2:13). Van hulle kant moet hulle nou meer oorvloedig word in hulle liefde en kennis van Hom en die gepaardgaande fyn aanvoeling (ai[sqhsi") van hulle dade (vgl. 1:8; Kol. 1:9 en Müller, 1991:45). Liefde sonder kennis het geen inhoud nie, en kennis sonder liefde kom tot niks nie (1 Kor. 13:2). Meer nog, die kennis “maak opgeblase, maar liefde bou op” (1 Kor. 8:1; vgl. Hendrik- sen, 1988:60). Paulus begin onmiddellik in 1:12 om die kennis van die Filippense op te bou deur hulle te wys op wat God reeds in hom gedoen het: “ek wil hê julle moet weet (ginwvskw) broers wat ek wedervaar het …” (vgl. ook 1:30; 3:10 – ginwvskw ; 3:17; 4:9 – weer ejn). Hierdie voorbeelde uit Paulus se eie lewe getuig van die ken van Jesus wat in gepaste dade oorgegaan het (vgl. ai[sqhsi" in die volgende paragraaf). Laastens: Louw en Nida (1989) plaas ejpivgnwsi" en mneiva (v. 3) onderskeidelik in semantiese domeine 28 (“know”) en 29 (“recall from memory”) en fronevw (v. 7) onder andere in 26 (“psychological faculties”). Vir ’n vollediger bespreking van ejpivgnwsi" vergelyk Breed en Jordaan (2000:213-214). Ai[sqhsi" kom slegs hier in die Nuwe Testament voor (Löh & Nida, 1979:16). Die Afrikaanse (en Engelse) woord “esteties”) is van hierdie woord afgelei. Funk en Wagnalls (1980:263) beskryf ’n “esthete” as “one who is very responsive to beauty in art, nature etc.; one who effects or seeks sensitivety”. Louw en Nida (1989) dui die semantiese velde van die Griekse woord aan as die vermoë om te verstaan en die vermoë om sake te kan beoordeel/te kan onderskei (32.28). Die woord het dus te make met persepsie, oordeelsvermoë en ook takt (Homer, 1984:109). 3.4.2.2 ’Epivgnwsi" en ai[sqhsi" Wuest (1997) beskryf die term as “sensitive moral perception, and a quickness of ethical tact”. Lenski (1961:171) bring dit in verband met praktiese lewenservaring (vgl. ejpivgnwsi"). Daarom is dit ook heel gepas dat ai[sqhsi" hier gevolg word deur twee begrippe wat handel oor onderskeiding (dokimavzw en diafevrw) in die lewenspraktyk. Verder is dit belangrik dat Paulus bid vir ’n toename in “alle” estetika van die liefde (vgl. 3.2.2). Daar is dus geen terrein waarop die fyn aanvoeling van die liefde nie na vore moet kom nie. Die voorbeelde wat Paulus uit sy eie lewe meld, getuig van hierdie fyn aanvoeling. 3.4.2.3 Dokimavzw en diafevrw Volgens Louw en Nida (1989) beteken dokimavzw om die egtheid van iets vas te stel deur toetsing (27.45), om te bevind dat iets gepas of die moeite werd is (30.98); om iets as eg te beskou, omdat dit getoets is (30.114). Volgens Wuest (1997) is die woord gebruik vir die finale onder- In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 409 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense vraging van ’n mediese student wat reeds al sy eksamens geslaag het. Die verwagting van die uitslag is dus positief (dat die student sal slaag). vraging van ’n mediese student wat reeds al sy eksamens geslaag het. Die verwagting van die uitslag is dus positief (dat die student sal slaag). Aan diafevronta (partisipium van diV + fevrw) gee Wuest (1997) die volgende uitleg: The expression ‘the things that are more excellent’ … comes from a word that means ‘to carry two ways’, (vgl. Louw & Nida, 1989 … thus ‘to carry different ways’, [15.163] and … ‘thus to differ’ [25.41]). It refers here to those moral and spiritual concepts and actions which involve delicate and keen distinctions, those that require a deep and keen discernment to recognize. Not the ordinary, every-day, easily- understood spiritual obligations, but the finer points of Christian conduct are in the apostle’s mind (vgl. Louw & Nida, 1989:65.6). Die woord is ook gebruik vir die suiweringsproses van metale (Robert- son, 1998) – vgl. die Eng: “ex-ellent” en Afr: “uit-staande”). 3.4.2.4 EÆlikrinZ" en •pr`skopo" Louw en Nida (1989) verklaar eijlikrinZ" as opreg, sonder bymotiewe (88.41). EijlikrinZ" is ’n baie ou woord en is waarskynlik saamgestel uit krivnw, wat beteken om “tot ’n oordeel of konklusie te kom” (Louw & Nida, 1989:30.75) en eÆlh (die hitte of strale van die son). Hierdie woord hou verband met die konnotasie van getoets deur skerp sonlig, of om deur ’n uitrolproses te gaan, rein te wees (Robertson, 1998). Dit word ook ge- bruik om die suiweringsproses van metale totdat ’n onvermengde substans verkry is, aan te dui (Lenski, 1961:719; vgl. diafevronta). ’Aprovskopo" beteken volgens Louw en Nida (1989), vry van kritiek of beskuldiging (88.318), of dit wat nie aanstoot gee nie (25.184). 3.4.2.5 Dovxa en e[paino" Die eerste begrip is meer algemeen, maar die tweede het te make met ’n uiterlike respons op die heerlikheid van God – “praise (e[paino") is to be ascribed to God, in respect of His glory, the exhibition of His character and operations” (Vine, 1981). Die wederkoms is in die oog (vgl. v. 6). 3.4.3 Opsomming en interpretasie van semantiese pare 3.4.4 Samevatting van 1:9-11 in samehang met 1:3-8 Vers 1:9-11 toon ’n verweefdheid met en uitbouing van die gedagtes van 1:3-8. Die sentrale tema of hoofgedagte van “gemeenskap aan die evangelie” kan alleen vertikaal begrond word deur God self. Vir die impak daarvan kan gebid word. Die spesifieke gebedsinhoud is die liefde. Liefde is ’n omvattende term wat alle ware horisontale en vertikale gemeenskap moontlik maak. Wanneer hierdie liefde beleef word, en dit meer oorvloedig word in ’n werklike ken van Christus, lei dit tot fyn aanvoeling in die optrede van die gelowige, tot ’n onderskeiding van dit wat vir God uitstaande is as werklike vrugte van Christus se kruisdood, en dit wat Hom verheerlik. Paulus het die impak van Christus se oorvloedige liefde in sy hart beleef (v. 5, 7, 8) en bid nou ook daarvoor vir die Filippense (v. 9). Die dryfkrag van Paulus se liefde is die eksistensiële liefde van Christus wat besig is om deur Paulus te werk (vgl. 2:13) en hy groei self nog verder daarin (3:14). 4. Die verband tussen die gebed om oorvloediger liefde en die hantering van konflik in die res van die brief Die unieke struktuur van die brief is nie net sigbaar in die retoriese samestelling nie, maar kan veral gesien word in die advies wat Paulus gee. 3.4.3 Opsomming en interpretasie van semantiese pare • ’Epivgnwsi" en ai[sqhsi" – die innerlike ken van Christus lei tot die sigbare skoonheid van die liefde in elke situasie. • Dokimavzw en diafevrw – die innerlike vermoë om te kan toets/ onderskei, bring die beste/dit wat uitstaande is, aan die lig. • Dokimavzw en diafevrw – die innerlike vermoë om te kan toets/ onderskei, bring die beste/dit wat uitstaande is, aan die lig. In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 410 J. Pretorius & B.J. de Klerk • EÆlikrinZ" en •pr`skopo" – die innerlike reinheid in die lig van die oordeel voor Christus, sal elke moontlikheid van blaam deur iemand anders negativeer. • EÆlikrinZ" en •pr`skopo" – die innerlike reinheid in die lig van die oordeel voor Christus, sal elke moontlikheid van blaam deur iemand anders negativeer. • Dovxa en e[paino" > die eerste begrip is meer algemeen, maar die tweede het te make met ’n uiterlike respons op die heerlikheid van God. • Dovxa en e[paino" > die eerste begrip is meer algemeen, maar die tweede het te make met ’n uiterlike respons op die heerlikheid van God. 4.1 Konflik binne en buite die gemeente Die gedagte van konflik binne en buite die gemeente (o.a vervolging, vgl. Telbe, 1994:106) kom in die Filippensebrief voor. Peterlin (1995) identi- fiseer konflik en onenigheid selfs as die hoofoorsaak van die brief. Hy gebruik dan ook die identifisering van konflikareas vir ’n indeling van die brief (Peterlin, 1995:v-vii). Daar is ook ’n verskeidenheid teenstanders wat deur Peterlin (1995:135-169) bespreek word. Omdat die teks nie self spesifiek sê wie hulle is nie, is dit moeilik om hulle nader te tipeer (Bateman, 1998:61). Bateman (1998:51) identifiseer die teenstanders van Paulus en of die Filippense in die volgende gedeeltes: 1:15-17; 1:27- In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 411 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense 28; 3:2-3; 3:18-21. Ander gevalle van konflik word ook gemeld te wete: diegene wat nie eensgesind is nie (2:2), hulle wat in selfsug en self- verheerliking optree (2:3), wat murmureer (2:3) en Euodia en Sintige (4:2) (vgl. Peterlin, 1995:27). 4.2 Verband tussen die hantering van die konflik en die gebed in 1:9-11 4.2 Verband tussen die hantering van die konflik en die gebed in 1:9-11 Met Peterlin (1995:6-8, 227) word saamgestem dat Filippense nie net ’n brief is wat veral vriendskaplike en ’n aantal ander temas hanteer nie (vgl. Alexander, 1989:99; Hawthorne, 1983:xlvii, xlviii), maar dat die brief geskryf is om bestaande konflik in die gemeente op te los. Waar die gebed vra vir meer oorvloedige liefde, is die afwesigheid van hierdie oorvloedige liefde (wat getuig van kennis en die estetiese) die aanleiding tot die skrywe. Die verband tussen die liefdestema en die konflik in die res van die brief blyk uit die volgende: Die tema van liefde word woordeliks in die res van die brief herhaal • In 1:17 tref Paulus ’n vergelyking tussen mense wat Christus verkon- dig met valse motiewe (“naywer”). Hierteenoor is daar ander wat Christus verkondig uit liefde vir Paulus en ook uit liefde vir Paulus se saak (die verkondiging van die evangelie) (vgl. Ferguson, 1997:22- 23). • Hoofstuk 2:1, 2 wat liefde as ’n konflikhanteringsmeganisme bena- druk, word soos in 1:3-11 baie sterk aan die gemeenskap van ge- lowiges gekoppel. Ewe belangrik (as die woordelikse verband tussen die liefde as tema en die hantering van konflik) is die onderskeiding (vgl. dokimavzw en diafevrw) wat Paulus self oor die hantering van konflik maak. Hy onder- skei duidelik tussen verskeie teenstanders en hanteer hulle verskillend (vgl. Wuest se definisie van ai[sqhsi" 3.4.2.2). Die gebed kan van toepassing gemaak word op elkeen van die konflik- situasies. Hier word volstaan met ’n bespreking van 1:15-25 en enkele opmerkings oor die res van die brief. 4.3 Gebed as konflikhanteringsmeganisme (1:15-25). 4.3 Gebed as konflikhanteringsmeganisme (1:15-25). Vervolgens word die begrippe wat in die gebed aangetref word, toege- pas ten opsigte van die konflik met mense wat Paulus se gevangenskap swaarder wou maak. In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 412 J. Pretorius & B.J. de Klerk ’Epivgnwsi" en ai[sqhsi" • Paulus weier om die valse motiewe van sy teenstanders tot ’n innerlike konflik te laat groei. Hy sê: “wat maak dit saak”? (1:18). Waarom is sy persoonlike nadeel vir hom bysaak? • Paulus weier om die valse motiewe van sy teenstanders tot ’n innerlike konflik te laat groei. Hy sê: “wat maak dit saak”? (1:18). Waarom is sy persoonlike nadeel vir hom bysaak? • Paulus is nie hier met ’n sielkundige truuk van positiewe denke besig is nie. 1:5 en 6 vorm die agtergrond van sy reaksie: die gemeenskap aan die evangelie is die eerste saak waarvoor hy God dank (1:5). Ook hy identifiseer en vertrou God se werk in mense (1:6). Daarom kan hy hom nou weer eerlik verbly as hy hoor dat Christus verkondig word, al is dit deur mense wat hom wil benadeel. Hy pas hier toe wat hy later in 3:8 sê: “Ja, nog meer: ek beskou alles as waardeloos (hier sy eie reputasie – JP/BJdK), want om Christus Jesus, my Here, te ken (gnwvs`ew"), oortref alles in waarde. Ter wille van hom het ek alles prysgegee en beskou ek dit as verwerplik sodat ek Christus as enigste bate kan verkry” (ons kursivisering – JP/BJdK). Kan die fyn aanvoeling van liefde nie juis na vore kom teenoor mense wat jou haat nie? (vgl. Matt. 5:46, 47). • Die keurigheid van Paulus se liefde is dat hy geen verdere twis as gevolg van jaloesie wil bevorder nie. As mense dan jaloers is op hom, stel hy dit duidelik dat daar geen rede is om jaloers te wees op hom nie, want dit gaan nie oor hom nie, maar oor Christus. • Die keurigheid van Paulus se liefde is dat hy geen verdere twis as gevolg van jaloesie wil bevorder nie. As mense dan jaloers is op hom, stel hy dit duidelik dat daar geen rede is om jaloers te wees op hom nie, want dit gaan nie oor hom nie, maar oor Christus. Dokimavzw en diafevrw • Paulus het die vermoë om die getuienis van hierdie mense te toets (dokimavzw). • Paulus het die vermoë om die getuienis van hierdie mense te toets (dokimavzw). • Die saak waarop dit werklik aankom (diafevrw), is dat hulle die evan- gelie suiwer verkondig. • Die saak waarop dit werklik aankom (diafevrw), is dat hulle die evan- gelie suiwer verkondig. • Hy onderskei twee groepe mense: dié wat uit liefde vir hom en Christus die evangelie verkondig, en die ander wat sy lyding wil vererger. 4.3.1 Die konflik tussen Paulus en mense in die gemeente Dikwels word die naam van ’n gevangene deur die samelewing belaster. Die persoon is immers in die tronk omdat die owerheid meen dat hy/sy die samelewing skade berokken het. Berigte hieroor maak die tronklewe nog swaarder. In 1:17 lees ons hiervan: “Hulle oogmerk is om die gevangenisskap vir my nog swaarder te maak”. Wat die teenstanders gedoen het, word duidelik gesê: hulle het die evangelie van Christus verkondig (1:16). Die gedagte dat hulle Judaïstiese dwaalleraars was, moet dus afgewys word (vgl. Müller, 1991:53). Die beweegredes (en gevolge) van die mense se optrede word in 1:15, 16 soos volg aangedui: • Fqovno" (“afguns/jaloesie”) wat volgens Louw en Nida (1989) verwys na ’n gesindheid wat in iemand is as gevolg ’n voordeel/voorsprong wat iemand anders het, jaloesie (hier op Paulus se persoon en werk) (88.160). • ’Eri" (twis/om iets teen iemand te hê) wat volgens Louw en Nida (1989) beskryf word as “conflict resulting from rivalry and discord” (39.22). • ’Eriqeiva (selfsug, vyandigheid) wat volgens Louw en Nida (1989) beskryf word as “a feeling of hostility or opposition; a feeling of resentfulness based upon jealousy and implying rivalry – “selfish ambition, rivalry, resentfulness” (39.7). • Oujc aJgnw`" (nie met suiwer bedoelinge/motiewe nie – Ferguson, 1997:22). • Oujc aJgnw`" (nie met suiwer bedoelinge/motiewe nie – Ferguson, 1997:22). Al hierdie begrippe dui op ’n afwesigheid van liefde (ten minste vir Paulus). Al hierdie begrippe dui op ’n afwesigheid van liefde (ten minste vir Paulus). Wat hierdie mense presies gedoen het, word nie gesê nie. Hoe kon hulle Paulus persoonlik te na kom deur die evangelie te verkondig? Waar- skynlik het Paulus se gevangenisskap nou aan hulle die ideale geleent- heid gebied om self die evangelie te verkondig, Paulus in die proses subtiel verdag te probeer maak en oorskadu en sodoende sy eer vir hulleself in te oes. Henry (1996) sê: They were secretly pleased when he was laid up in prison, that they might have the better opportunity to steal away the people’s affections; and they laid themselves out the more in preaching, that they might gain to themselves the reputation they envied him (vgl. ook Peterlin, 1995:36-37). 413 In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense 4.3.2 Paulus se reaksie teenoor sy persoonlike teenstanders en die gebed in 1:9-11 EÆlikrinZ" en •pr`skopo" • Paulus se rein hart voor die aangesig van God kom duidelik na vore. Hy begeer niks in eiebelang nie. • Die teenstanders wat naywerig op Paulus is, sal met die wederkoms van Christus nie kan aanvoer dat Paulus vir hulle ’n struikelblok was nie. Nie oor Paulus nie, maar oor hulle eie sondige motiewe struikel In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 414 J. Pretorius & B.J. de Klerk hulle. Meer nog: met die oordeelsdag sal aan die lig kom of Paulus se vermaning bekering by die teenstanders veroorsaak het. hulle. Meer nog: met die oordeelsdag sal aan die lig kom of Paulus se vermaning bekering by die teenstanders veroorsaak het. • Ander wat uit liefde vir Paulus se saak die evangelie verkondig het, sal soos Paulus sonder blaam voor Christus staan. • Ander wat uit liefde vir Paulus se saak die evangelie verkondig het, sal soos Paulus sonder blaam voor Christus staan. • Nie sy eer nie, maar dié van Christus staan voorop vir Paulus. • Nie sy eer nie, maar dié van Christus staan voorop vir Paulus. • Nie sy eer nie, maar dié van Christus staan voorop vir Paulus. 4.4 Konflikhantering in die res van die brief Bogenoemde toepassings sal ook gemaak kan word ten opsigte van ander konflikareas wat in die brief vermeld word. So word die mense wat uit selfsug en ydele eer optree (2:3), asook die murmurerendes en opstandiges (2:14) opgeroep om Christus beter te ken deur dieselfde gesindheid as Hy te hê. Die gebruik van fronevw (2:5) korrelleer met die betekenis wat hierbo aan ejpivgnwsi" geheg is. Deur sy liefde vir Christus kan Paulus die vyande van Christus duidelik onderskei en uitwys (dokimavzw en diafevrw – vgl. 1:28, 3:2 en 3:18). Paulus se fokus op die ken van Christus, en die fyn aanvoeling (ai[sqhsi") van sy liefdesdade, is ’n voorbeeld vir die teenstanders (vgl. 1:27 en 3:8-10, 17). In sy beoordeling van Euodia en Sintige vermaan Paulus albei en rig hy sy gedagtes weereens (soos by 1:18) op hulle bydrae ten opsigte van die evangelie. ’n Paar verse verder vra hy die Filippense om hulle gedagtes (vgl. ejpivgnwsi") op ’n lys van navolgenswaardige deugde te rig (vgl. ai[sqhsi"). 5. Die impak van Jesus se liefde as sleutel vir die konflik- hantering 5.1 Ooreenkomste: konflik in Filippense en konflik in heden- daagse gemeentebouprosesse 5.1 Ooreenkomste: konflik in Filippense en konflik in heden- daagse gemeentebouprosesse Vir die term “gemeentebou” word aansluiting gevind by die definisie van Nel wat gemeentebou sien as ’n bediening waarbinne die gemeente opgelei en begelei word om sy eie wese en bestaansdoel te verstaan; sy eie funksionering te evalueer en op voortgaande basis strukture vir funksionering te ontwikkel (Nel, 1994:14). Hierdie strukture moet funksio- neel wees vir die “omvattende bouwerk na binne (binne die gemeente as liggaam van Christus) en na buite (die uitdra en die uitleef van die evangelie)” (Du Plooy & Venter, 1996:353). In hierdie besluitnemingsproses van gemeentebou kom konflik dikwels voor tussen die leiers en gemeentelede en gemeentelede onderling (Nel, 1994:133; vgl. Burger, 1995:34). Fenton (1997:164) beskryf konflik as 415 In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 orvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense verskille wat so ernstig word dat besluite nie geneem kan word nie, of dat bestaande besluite nie uitgevoer kan word nie. Leas (1997:45-54) bespreek die tien mees voorspelbare tye van konflik in Amerikaanse makrogemeentes en agt uit die tien handel direk oor gemeentebou- scenarios. In Gereformeerde Kerke (GKSA) behels gemeentebou ook die praktiese “invulstruktuur” (vgl. Du Plooy, 1998:61) binne die beginsels van gerefor- meerde kerkregering (soos vervat in Kerkordes). Oor die vraag of die “kerklike weg” soos deur die Kerkorde gereël, genoegsame (of te veel?) gereedskap vir konflikhantering in die gemeentebouproses verskaf, moet ernstig en nuut gedink word. Die kasuïstiek van ingewikkelde sinode- besluite word jaarliks aangevul deur beswaarskrifte en appèlle na meerdere vergaderings vanweë onopgeloste konflik in gemeentes oor die praktyk van kerkwees. Of daaropvolgende uitsprake bydra tot die herstel van gebroke verhoudinge kan ernstig bevraagteken word. Dit lyk eerder of die doelmatighede van fyn aanvoeling (Fil. 1:9) en duidelike onderskeiding (Fil. 1:10) plek gemaak het vir konflik en ambivalensie (vgl. Hansen, 1998b:39). Soos die dag van Jesus naderkom (Fil. 1:11), word die oproep vir die praktiese ondersoek na en inkleding van hierdie gebed al hoe dringender. Juis hierdie gebed kan lidmate op gemeente- vlak dring om doelbewus nader aan mekaar te beweeg (vgl. Preston, 1997:165). Bibliografie ALEXANDER, L. 1989. Hellenistic letter-forms and the structure of Philippians. Journal for the Study of the New Testament, 37:87-101. BATEMAN, H.W. 1998. Were the opponents at Philippi necessarily Jewish? Bibliotheca Sacra, 155(617):39-61, Jan.-Mar. 5.2 In hoe ’n mate word die impak van Jesus se liefde gesoek? 3.4.2.1) − Monitor die betrokkenes die gevolge van hulle gebede ten opsigte van: − Monitor die betrokkenes die gevolge van hulle gebede ten opsigte van: van: o hulle groter intimiteit met Christus en ander Christene (3.4.2.1); o hulle kennis wat in skone dade na vore kom (3.4.2.2); o duideliker onderskeiding van wat werklik belangrik is (3.4.2.3); o ewigheidsperspektief oor die vrugte van geregtigheid voor God (3.4.2.4; 3.4.2.5). o hulle groter intimiteit met Christus en ander Christene (3.4.2.1) o hulle kennis wat in skone dade na vore kom (3.4.2.2); o duideliker onderskeiding van wat werklik belangrik is (3.4.2.3); o ewigheidsperspektief oor die vrugte van geregtigheid voor God (3.4.2.4; 3.4.2.5). 5.2 In hoe ’n mate word die impak van Jesus se liefde gesoek? ’n Vollediger empiriese ondersoek sal na aanleiding van bostaande resultate gedoen kan word. Hier word volstaan met enkele voorbeeld- vrae (bv. op ’n skaal van 1-10) waarmee gepoog word om vas te stel in hoe ’n mate konflik met die liefde van Jesus gehanteer word. • Word vennootskappe (“partnership”) vir die bevordering van die evangelie gesoek en gewaardeer (vgl. 2.6; 3.1; 4.3.2) of in die lig van moontlike verskille vermy? (vgl. 3.2.2). • Word vennootskappe (“partnership”) vir die bevordering van die evangelie gesoek en gewaardeer (vgl. 2.6; 3.1; 4.3.2) of in die lig van moontlike verskille vermy? (vgl. 3.2.2). • Om die liefde van Christus in ’n besondere konfliksituasie te evalueer, kan die volgende vrae gevra word: kan die volgende vrae gevra word: − Bid die betrokkenis tydens die hantering van die konflik? (vgl. 3.2.1; 3.3.1); − Begin die gebed eerlik by die positiewe of by die negatiewe aspekte van die verhouding tussen die partye? Anders gestel: begin elkeen deur die werk van Jesus in die harte van hulle opponente te oordink en God eerlik daarvoor te dank? (vgl 1:6; 3 2 1; 3 3 2 t o v − Bid die betrokkenis tydens die hantering van die konflik? (vgl. 3.2.1; 3.3.1); − Begin die gebed eerlik by die positiewe of by die negatiewe aspekte van die verhouding tussen die partye? Anders gestel: begin elkeen deur die werk van Jesus in die harte van hulle opponente te oordink en God eerlik daarvoor te dank? (vgl. 1:6; 3.2.1; 3.3.2 t.o.v. v. 7); In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 416 J. Pretorius & B.J. de Klerk − Verwag en vertrou betrokkenes dat God goeie werk in die harte van mede-Christene sal doen? (3.2.1, sien skematiese voorstelling; 3.3.2 ten opsigte van v. 6). • In die evaluering van die mate waarin die betrokkenes instrumente is vir die effek wat Christus se liefde kan hê in opponerende mede- Christene se harte, kan die volgende vrae aan die orde kom: − Bid hulle eerlik en ernstig vir meer en meer ware Christusliefde in hulle harte? (vgl. 6. Samevattende opmerkings Tereg het Berkhof (aangehaal deur Du Plooy, 1991:77) opgemerk: “Geen denken over God is ter zake, dat niet opkomt uit een ontmoeting met God” en “… geen denken over God is ter zake, dat niet gericht is op de ontmoeting met God”. Die impak van die liefde tussen Paulus en Christus kom op ’n treffende wyse deur die diskoerse in hierdie brief na vore. Paulus het Christus lief en ken Hom (3:8, 10). Christus het Paulus lief, ken hom, het hom gegryp (3:12) en werk sigbaar in hom (1:30, 4:9). Christus wil egter nie net in en deur Paulus werk nie, maar wil hê sy liefde moet meer en meer oorvloedig word in die Filippensegemeente wat in werklike konflikte vasgevang is. Vandag is dit die leser wat die performatiewe effek van die fyn retoriek in hierdie brief mag ervaar. Gelowiges in konflik word geroep om die unieke opbou van die grootste moontlike makrostruktuur in die brief raak te sien. Hulle word naamlik geroep om Christus self te ken, die impak van sy liefde te beleef, daarvoor te bid en dit te fasiliteer in ander se lewens. In hierdie opsig kan konflik in die gemeentebousituasie uitdagings en geleenthede vir groei tot eer van God bied. 417 In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense BLACK, D.A. 1995. The discourse structure of Philippians: A study in textlinguistics. Novum Testamentum, 37(1):16-49. BLACK, D.A. 1995. The discourse structure of Philippians: A study in textlinguistics. Novum Testamentum, 37(1):16-49. BRAUNE, D.D. 1980. The epistle of Paul to the Philippians. (In Lange, J.P., ed. Commentary of the Holy Scriptures, critical, doctrinal and homiletical. Michigan : Zondervan. p. 11-76.) p ) BREED, D.G. & JORDAAN, G.J.C. 2000. Verandering van die moreel-etiese situasie in Suid-Afrika in die lig van die kenmotief in 2 Petrus 1:3-4. In die Skriflig, 34(2):207-229. BURGER, C. 1995. Gemeentes in transito. Vernuwingsgeleenthede in ’n oorgangs- tyd. Kaapstad : Lux Verbi. BYBEL. 1957. Die Bybel: dit is die ganse Heilige Skrif wat al die kanonieke boeke van die Ou en die Nuwe Testament bevat. Kaapstad : Bybelgenootskap van Suid-Afrika. DAVIS, C.W. 1999. Oral Biblical criticism. The influence of the principles of orality on the literary structure of Paul’s epistle to the Philippians. Sheffield : Sheffield Academic Press. DEIST, F.E. 1994. Onlangse konsepte in teksuitleg en hulle konsekwensies vir die (gereformeerde) teologie. 6. Samevattende opmerkings In die Skriflig, 28(2):165-178. DU PLOOY, A. le R. 1991. ’n Inleidende perspektief oor die aard en die gesag van die belydenisskrifte. In die Skriflig, 25(1):71-95. DU PLOOY, A. le R. 1998. The keys of the kingdom as paradigm for building up the church in Reformed church government. In die Skriflig, 32(1):53-68. DU PLOOY, J.L. & VENTER, C.J.H. 1996. Gereformeerde gemeente-opbou? ’n Eva- luering van bestaande definisies binne die geledere van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika. In die Skriflig, 30(3):343-364. g, ( ) DU TOIT, A.B. 1992. Retoriek, retoriese analise en prediking. In die Skriflig, 26(4):465-477. FENTON, G. 1997. A crash course in conflict. (In Shelley, M., ed. Growing your church through training and motivation: 30 strategies to transform your ministry. Library of leadership development. Minneapolis : Bethany House. p. 163-167.) y p p p y p FERGUSON, S.B. 1997. Let’s study Philippians. Edinburgh : Banner of Truth. y pp g FUNK & WAGNALLS, 1980. Funk and Wagnalls standard dictionary. New York : Lippincott & Ceowell. HANSEN, D. 1998a. Love hurts. (In Hansen, D. & Goetz, D.L. The power of loving your church: leading through acceptance and grace. The pastor’s soul series. Library of leadership development. Minneapolis : Bethany House. p. 99-104.) HANSEN, D. 1998b. What’s love got to do with it? (In Hansen, D. & Goetz, D.L. The power of loving your church: leading through acceptance and grace. The pastor’s soul series. Library of leadership development. Minneapolis : Bethany House. p. 39-53.) p ) HORNE, G.F. 1983. Word Biblical commentary. Philippians. Waco : Word. HAYES, J.H. & HOLLADAY, C.R. 1987. Biblical exegesis. A beginner’s handbook. Atlanta : John Knox. HENDRIKSEN, W. 1962. Philippians. New Testament Commentary. London : The Banner of Truth Trust. HENDRIKSEN, W. 1988. New Testament commentary. Philippians, Collossians & Philemon. Edinburgh : Banner of Truth. g HENRY, M. 1996. Matthew Henry’s commentary on the whole Bible. (In Libronix digital library system 2001.) [CD-ROM.] HOMER, A.K. 1984. Philippians. (In Gaebelein, F.E., ed. The expositor’s Bible commentary. Michigan : Zondervan. p. 95-159.) In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 418 J. Pretorius & B.J. de Klerk HOULDEN, J.L. 1977. Paul’s letters from prison. London : Penguin. LEAS, S. 1997. The ten most predictable times of conflict. (In Shelley, M., ed. Leading your church through conflict and reconciliation: 30 strategies to transform your ministry. Library of leadership development. Minneapolis : Bethany House. p. 45-54.) y p ) LENSKI, R.C.H. 1961. 6. Samevattende opmerkings The interpretation of St. Paul’s Epistles to the Galations, to the Ephesians and to the Philippians. Minneapolis: Augsburg Publishing House. Ö LÖH, I. & NIDA, E.A. 1979. A translators handbook on Paul’s letter to the Philippians. Stuttgart : United Bible Societies. LOUW J.P. & NIDA, E.A.1989. Greek-English lexicon of the New Testament, based on semantic domains. (In Libronix digital library system 2001.) [CD-ROM.] MAYS, J.L. 1996. Harper’s Bible commentary. (In Libronix digital library system 2001.) [CD-ROM.] Ü MÜLLER, J.A.C. 1991. The new international commentary on the New Testament. The Epistle of Paul to the Philippians. Michigan : Eerdmans. NEL, M. 1994. Gemeentebou. Halfweg Huis : Orion. , g O’BRIEN, P.T. 1977. Introductory thanksgivings in the letters of Paul. Leiden : Brill. OOSTENBRINK, J.W. & LOTTER, G.A. 1999. Gereformeerde spiritualiteit as kor- g ’BRIEN, P.T. 1977. Introductory thanksgivings in the letters of Paul. Leiden : Bri g O’BRIEN, P.T. 1977. Introductory thanksgivings in the letters of Paul. Leiden : Brill. OOSTENBRINK, J.W. & LOTTER, G.A. 1999. Gereformeerde spiritualiteit as kor- poratiewe spiritualiteit In die Skriflig 33(3):367-383 O BRIEN, P.T. 1977. Introductory thanksgivings in the letters of Paul. Leiden : Brill. OOSTENBRINK, J.W. & LOTTER, G.A. 1999. Gereformeerde spiritualiteit as kor- poratiewe spiritualiteit. In die Skriflig, 33(3):367-383. OSIEK, C. 2000. Abingdon New Testament Commentaries. Philippians Philemon. Nashville : Abingdon. g PETERLIN, D. 1994. Paul’s letter to the Philippians in the light of the disunity in the church. Tyndale Bulletin, 45(1):207-210. PETERLIN, D. 1995. Paul’s letter to the Philippians in the light of the disunity in the church. Leiden : Brill. PETERLIN, D. 1995. Paul’s letter to the Philippians in the light of the disunity in the church. Leiden : Brill. POP, F.J. 1957. Bijbelse woorden en hun geheim (vol. 1). Gravenhage : Boeken- P, F.J. 1957. Bijbelse woorden en hun geheim (vol. 1). Gravenhage : Boeke centrum N.V. centrum N.V. PORTER, J.T. & REED, J.T. 1998. Philippians as a macro-chiasm and its exegetical significance. New Testament Studies, 44(2):213-231. PORTER, J.T. & REED, J.T. 1998. Philippians as a macro-chiasm and its exe significance. New Testament Studies, 44(2):213-231. PRESTON, G.D. 1997. Staying close to your enemies. (In Shelley, M., ed. Growing your church through training and motivation: 30 strategies to transform your ministry. Library of leadership development. Minneapolis : Bethany House. p. 163-167.) p ) PRETORIUS, E.A.C. 1995. New trends in reading Philippians: a literature review. Neotestamentica, 29(2):273-298. PRETORIUS, E.A.C. 1998. 6. Samevattende opmerkings Role model for a church: Typifying Paul’s letter to the Philippians. Neotestamentica, 32(2):547-571. REED, J.T. 1999. The cohesiveness of discourse: Towards a model of linguistic criteria for analysing New Testament discourse. (In Reed, J.T., ed. Discourse analysis and the New Testament. Approaches and results. Sheffield : Sheffield Academic Press. p. 28-46.) p ) RIENECKER, F. & ROGERS, C.L. 1980. A linguistic key to the Greek New Testament. Michigan : Zondervan. ROBERTSON, A.T. 1998. Word Pictures in the New Testament. (In Libronix digital library system 2001.) [CD-ROM.] SWIFT, R.C. 1984. The theme and structure of Philippians. Bibliotheca Sacra, 141(463):234-254, Jul.-Sep. ( ) p TELBE, M. 1994. The sosiological factors behind Philippians 3:1-11 and the conflict at Philippi. Journal for the Study of the New Testament, 55:97-121. VAN DEVENTER, H.J.M. 1999. Retoriese kritiek en die interpretasie van die Ou Testament. In die Skriflig, 33(4):447-467. In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 419 Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense VENTER, P.M. 1997. Intertekstualiteit, kontekstualiteit en Daniël 9. In die Skriflig, 31(4):327-346. VINE, W.E. 1981. Vine’s expository dictionary of Old and New Testament words. (In Libronix digital library system 2001.) [CD-ROM.] WUEST, K.S. 1997. Wuest’s word studies in the Greek New Testament. (In Libronix digital library system 2001.) [CD-ROM.] Oorvloedige liefde en konflikhantering: basisteoretiese perspektiewe uit Filippense VENTER, P.M. 1997. Intertekstualiteit, kontekstualiteit en Daniël 9. In die Skriflig, 31(4):327-346. g y y ) [ ] WUEST, K.S. 1997. Wuest’s word studies in the Greek New Testament. (In Libronix digital library system 2001.) [CD-ROM.] Kernbegrippe: In die Skriflig 36(3) 2002:397-420 420

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/515/408

Afrikaans

Fokus Fokus is ’n rubriek waarin artikels van ’n meer populêr-wetenskaplike aard gepubliseer word. Artikels wat vir hierdie rubriek aan die redaksie voorgelê word, moet voldoen aan dieselfde tegniese vereistes as navorsingsartikels (kyk asseblief die Voorskrifte vir skrywers). Bydraes vir Fokus word aan ’n interne keuringsproses onderwerp en kwalifiseer nie vir subsidie nie. Bouke Spoelstra Bouke Spoelstra Stol ons “kerklike” godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? 501 In die Skriflig 36(3) 2002:499 499 500 Stol ons “kerklike” godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? Bouke Spoelstra PRETORIA E-pos: [email protected] Stol ons “kerklike” godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? Hierdie artikel stel basies die vraag aan die orde of die koningskap van Christus en die kerklike beoefening van godsdiens in die GKSA voldoende tot sy reg kom. Die artikel gaan uit van die waarneming dat regverdigmaking (versoening) deur die verdienste van Jesus aan die kruis die spil is waaromheen kerklike godsdiens (o.a. Nagmaal) in die GKSA beoefen word en stel dat sedert Karl Barth alle nadruk val op die openbaring van God in die Bybel. Die openbaring van God in die skepping, die onderhouding daarvan en die rol van die geskiedenis word grootliks verwaarloos. Die gevolg is dat die verheerlikte Christus se regering nie in die lewe hier en nou ervaar word nie. Gevolglik word die teenswoordige geloof en godsdiens- beoefening gerig op Jesus se aardse lewe en werk van 2000 jaar gelede. Geskiedenis (waarin Hy regeer het en regeer tot vandag) word ’n verleentheid en geïgnoreer. Die invloed van rasionalisme en humanisme mag bygedra het dat die gemeenskap met die ver- heerlikte Christus nie opsigtelik in kerklike godsdiensbeoefening na vore kom nie. Die godsdiensbeoefening in die GKSA het waarskynlik ontwikkel in die spore van Zwingli en nie in dié van Calvyn nie, sodat dit arm is aan werklike kommunie met die lewende en regerende Christus. Opsomming Opsomming Opsomming Stol ons “kerklike” godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? Abstract Does ecclesiastical religion fixate on the historical Jesus? In this article the question is posed whether the kingship of Jesus within modern Reformed ecclesiastical religious practice, and especially within the GKSA, is adequately recognized. It is argued that since Karl Barth, the practice of religion in Reformed churches has in essence focused mainly on the aspect of justification brought about by faith in the atonement on the cross. Another aspect also stressed in Barths’ theology, and still prevalent today, is his rejection of God’s so-called general revelation in creation and history. Since Barth a biblicistic trend has developed in which the kingship of the risen and glorified Christ has been overwhelmingly neglected. The result is that Jesus is mainly commemorated for his atonement in history and is not experienced as the living and reigning Christ in the present. Present-day faith and worship thus relate directly to the history of Jesus on earth, leaving the impression that no revelation has occurred during the past 2000 years. History has become an embarrassment to present-day preachers. It is asserted that the influence of rationalism and humanism on Reformed worship may have caused a lack of appreciation for the aspect of communion with the glorified Christ. In the GKSA the Lord’s Supper is a central event in congregational worship. The Formulary presents the sacrament as a meal to commemorate the death of Christ and does not adequately testify to His kingship here and now. It is apparent that the GKSA inherited many of Zwingli’s ideas from the Reformed churches in the Netherlands and did not fully grasp Calvin’s emphasis on actual communion with the living and reigning Christ. In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 501 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? 1. Inleiding Die artikeltitel stel die vraag of ons “kerklike godsdiensbeoefening” grootliks stol in die Here Jesus wat in die volheid van die tyd gebore is, opgegroei, vir drie jaar met woorde en dade opgetree en toe as Borg en Middelaar vir ons sonde gesterf het. Die antwoord veralgemeen uit die aard van die probleemstelling. “Kerklike godsdiensbeoefening” impliseer die prediking, gebede en sakramente wat normaalweg kerklik beoefen word en by kerkgangers in hulle persoonlike geloof neerslaan. Baie dinge wat ons deesdae waarneem, wek die vermoede dat kerklike godsdiensbeoefening baie meer bepaal word deur die soendood van die Here Jesus as deur sy opstanding en verhoging. Voorbeelde soos die volgende getuig hiervan: die aksent op en omvang van lydenspreke waar die “kerklike jaar” onderhou word, min belangstelling vir “hemelvaarts- dag”, die kern van die Nagmaalviering in die GKSA (Spoelstra, 2001), ’n oorsigtelike blik oor die strekking van gepubliseerde preke. Die Nagmaal wat ’n sentrale hoogtepunt in die kerklike godsdiens- beoefening van die GKSA verteenwoordig, gaan oorwegend in ’n Zwingliaanse herinnering aan die soendood op en stol daarmee eintlik by die “historiese Jesus” hoewel sy verhoging nie ontken word nie. Van belewing van lewende gemeenskap (’n nuwe verbond deur bloed – Matt. In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 502 Bouke Spoelstra 26:28) hier en nou (in die gees van Joh. 6) op sterkte van die soendood kom baie min tereg. As ons die verhouding tussen Christus en sy kerk met ’n huwelik vergelyk, is dit asof die vrou altyd haar troudag onthou, sonder dat sy op grond daarvan elke dag die verbond, liefde en omgang van en met haar man beleef. Ek meen dat ’n artikel oor “Why Jesus died” (vgl. Anon., 1965:7) die essensie van ’n baie algemene opvatting onder gereformeerde kerk- mense weergee wanneer dit daarop wys dat die simbool van die Christendom nie ’n wieg (of septer, B.S.) is nie, maar ’n kruis is en dat Jesus die Nagmaal ingestel het “to keep it as a memorial of Himself”. Die artikel sê groot leiers word onthou vir hulle werk in hulle lewe, terwyl Jesus vir sy dood onthou word. Die Formulier wat die GKSA uit Nederland erf, beskryf die Nagmaal basies as ’n “herinneringsmaal” (Wielenga,1913:1). 1. Inleiding Met “historiese Jesus” word in hierdie artikel bedoel dat Jesus onthou word vir wat Hy 2000 jaar gelede vir ons gedoen het en met “stol” word bedoel dat ons kerklike godsdiensbeoefening nie daarvandaan tot ’n lewende, geestelike gemeenskap met Hom as opgestane Here kom nie. Die gebrek aan lewende gemeenskap verskil ingrypend van die Moslem-geloof in Allah en die “jihad” vandag. Die begrip “historiese Jesus” is in die teologie omstrede, maar vir die doeleindes van hierdie artikel word die volgende bedoel: die aardse lewe en werk van die Here Jesus soos die Nuwe Testament dit beskryf en gereformeerde belydenisskrifte dit sedert die Reformasie bely. Die Nagmaal vorm in kerklike godsdiensbeoefening ’n brandpunt. Dit is algemeen bekend dat Zwingli dit as “herinneringsmaaltyd” aan die historiese Jesus vertolk het, terwyl Calvyn en Luther kommunie met die verheerlikte Christus beleef het. In die GKSA is daar ’n ambivalensie. Die Nagmaalformulier (en formule) sluit by Zwingli aan (Spoelstra, 2001) terwyl Guido de Bres die Nagmaal in Artikel 35 NGB beskryf soos Calvyn (Gerrish, 1993: agterblad) as ’n “feeding on Christ”. Indien kerklike gods- diensbeoefening ten spyte van die viering van Paassondag, hemelvaart en pinkster grootliks op “herinnering” aan die historiese Jesus saamtrek, moet dit teenswoordig ’n ingrypende invloed hê op die belewing van gemeenskap met Christus. 2. Verkondiging van die “historiese” Jesus Gewoonlik word minder uit die Ou Testament as uit die Nuwe Testament gepreek. Preke uit die Ou Testament handel gewoonlik eerder eksem- plaries of eksemplaristies oor historiese figure en nie oor die koningskap van die opgestane Christus hier en nou nie. Moderne teoloë betwis selfs die Christosentrisiteit van die Ou Testament of beskou die Ou Testament in die lig van ewolusionisme as “oud” en “verby” op die tydstip toe die In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 503 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? “historiese Jesus” verskyn het. Hulle lees nie in die Ou Testament openbaring van God in Christus (Messias) nie. Die humanisme maak die mens immers die belangrikste komponent in die godsdienstige verhou- ding tussen God en mens. In dagblaaie word vandag strepe getrek deur ’n Christologiese en Christokratiese verklaring van die Ou Testament. ’n Ou-Testamentiese figuur word vandag buite historiese konteks as rolmodel aan mense voorgehou deur ’n is-gelyk-aan-teken tussen mense van verlede en hede te plaas. Sodoende kan kerklike godsdiensbe- oefening mense as ’t ware hier en nou by die historiese Jesus bring. Buite-Bybelse gegewens by die Joodse geskiedskrywer Josefus (Dijk, s.j: 166) of die Romeinse Tacitus (Bainton, 1960:9) speel haas geen rol in kerklike godsdiensbeoefening en kennis van die historiese Jesus nie. Die vier Evangelies in die Nuwe Testament is die hoofbron vir inligting oor sy menswording (geboorte, kinderjare), roeping, doop en versoeking, openbare optrede (dissipels, voorbeeld en onderwys), sy legitimering as Gesalfde (wonders, Ek-is- en profetiese uitsprake) en sy versoenings- werk (lyde, soenoffer, kruis en begrafnis). Dele van die Ou Testament (bv. Ps. 22, Jes. 53 ens.) word in gereformeerde kringe wel op die historiese Jesus betrek. Die verhaal van sy verheerliking (opstanding, verskynings en hemelvaart) figureer op gesette tye as behorende by die “historiese Jesus” en kerklike jaar, maar die bo-natuurlike en nie- empiriese aard daarvan wek weerstand op by die eietydse mens wat dit redelik wil verwerk. Dit is daarom moontlik dat die verhoging van Christus erken word, maar in praktiese kerklike godsdiensbeoefening minder aandag as gegewens oor die historiese Jesus geniet. Handelinge en die Pastorale Briewe gryp dikwels terug na Jesus se aardse lewe en sy eenmalige versoeningswerk aan die kruis. Versoening is immers conditio sine qua non om verbondsgemeenskap met God daar te stel. Dit val egter op dat Jesus se dood in die Briewe (bv. 1 Kor. 15:1- 3) telkens onlosmaaklik aan sy opstanding, oorwinning en Here-wees verbind word. 3. Verleentheid met die geskiedenis My vader het my ’n keer na ’n preek oor Dawid gewaarsku om nie Abraham, Jakob, Simson of Dawid (etiese rolmodelle) vir die gemeente te preek nie, maar om op te diep wat die Here van Homself en van sy verhouding (verbond) met mense in daardie tyd vir mense vandag openbaar. Die Here openbaar met die geskiedenis van mense die raad, wil, werke en toelating van die Here in ’n bepaalde historiese konteks. Calvyn sê dat sinodebesluite (konsilies) slegs aanvaar kan word as elke keer sorgvuldig gekyk word na die tyd (dit wil sê die omstandighede en lewensbeskouings) en “om watter rede en met watter doel” die besluite geneem is “en watter soort mense daar aanwesig was. Ten tweede sou ek [Calvyn] graag wou hê dat die besluit … noukeurig aan die Skrif getoets moet word” (Calvyn, 1991:1454). Kortom, om die waarheid en openbaring van God te ken moet die geskiedenis met die Skrif as bril op die oë baie verantwoordelikheid bekyk word (vgl. art. 2 NGB). Bestaan hierdie kontinuïteit nog in ons hantering van die openbaring? ’n Prediker moet dus geestelike kragte uitwys wat gebeure veroorsaak (Ef. 6:12). Hy moet die “gees” van die verlede in historiese persone en gebeure in die Skrif binne die konteks van die hede relevant maak, anders gaan hy sy eie tyd teruglees in die Bybel en daarmee eenvoudig – ten spyte van die ooreenkomste – historiese afstand en verskille ontken. Die Neo-platonisme, Aristoteles (saam met Thomas van Aquino), die Skolastiek, ewolusionisme en selfs die “neo-Calvinisme” is voor- beelde van ’n erfenis uit die geskiedenis wat op die kerk en godsdiens in die GKSA tot vandag toe ingrypende invloed uitgeoefen het. Eietydse kerkgeskiedenis kan nie sonder begrip vir humanisme, liberalisme, individualisme, materialisme, sosialisme, ewolusionisme, internasio- nalisme, kapitalisme, kommunisme, kolonialisme, die Tweede Wêreld- oorlog, New Age, post-modernisme en baie meer verstaan word nie. Hierdie kragte werk dalk sterker as die Bybel in op teoloë, kerkmense, kansels van die GKSA, geleerdes en Jan Alleman. Sommige Gereformeerdes bedoel dit nie regtig as hulle in Artikel 2 NGB bely dat hulle glo dat God Hom in die skepping en geskiedenis (onder- houding) geopenbaar het nie. Hierdie bewering word gemaak, omdat sedert Barth met sy sterk soteriologiese Christologiese uitgangspunt, mense van geen “algemene openbaring” wou weet nie (Berkhouwer, 1956:473 e.v.). Barth het geleer dat God Hom deur die Gees aktueel openbaar. 2. Verkondiging van die “historiese” Jesus So is die “historiese” Jesus onlosmaaklik aan die godde- like en verheerlikte Christus verbind. Ons moet dus vra of ons gerefor- meerde godsdiens die oorwinning en koningskap van die Here prakties verwerk wanneer die soteriologiese tendens in gepubliseerde preke, evangelisasie, gesprekke, gebede en die Nagmaalformulier opval en van die slotgebed in die Doopformulier in praktyk min tereg kom. Die “gedenk en glo …” in die Nagmaal as sakramentele hoogtepunt voer eintlik weer terug tot die “afwassing van sondes” wat die sakrament van die doop beseël. Gevolglik kan ’n mens vra: Stol ons kerklike godsdiensbe- oefening nie by die historiese Jesus (sy offer vir ons sonde as Middellaar) nie, en mis ons gebede, geloof en hoop nie gemeenskap met Hom as Here, Koning en Hoof van sy Kerk in die geskiedenis hier en nou nie? In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 504 Bouke Spoelstra 3. Verleentheid met die geskiedenis Wanneer die feitlik tydlose Skrif gelees word, kan God Hom ook uit die hoogte openbaar. Kerklike godsdiensbeoefening het volgens my waarneming in die tweede helfte van die 20ste eeu opvallend in Bybelstudie saamgetrek en in kerke, skole en die samelewing het die geskiedenis sy openbaringsbetekenis vir die hede verloor. Historiese In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 505 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? afstand tussen die “historiese” Jesus en die gelowige val vandag weg sodat die gelowige direk in sy omgang met die Skrif met die historiese Jesus te make het. Barth se vrees vir Roomse verabsolutering van geskiedenis (Berkhouwer, 1956:471) mag daartoe bygedra het dat Artikel 2 NGB in die tweede helfte van die 20ste eeu bely, maar nie beleef is nie. Sterk afkeer teen “tradisie” kom soms fel in kerklike godsdiensbeoefening na vore. Die klem het in kerklike godsdiensbe- oefening vir sommige mense verskuif van die regering van God in die geskiedenis na ’n klem op subjektiewe “geloofsgroei”. Wat dit beteken, is nie duidelik nie, maar geloofsgroei sentreer skynbaar in die toeëiening van die regverdigmaking deur die verdienste van die “historiese” Jesus – soos by Barth. Biblisiste aanvaar dat God sedert die Openbaringe aan Johannes niks verder geopenbaar het nie. Daarmee verdwyn openbaring in die skepping en onderhouding gedurende die Nuwe-Testamentiese tydvak (geskiedenis) uit die gesigsveld. Rasionaliste het God dan ook teen die middel van die 20ste eeu “dood” verklaar. My indruk is dat die mense wat vandag in die GKSA is, nie soos voorgeslagte in en na die Groot Trek of die Engelse Oorlog (vgl. Spoelstra, 2000) bewustelik erns maak (as ’n mens na opvoeding, skole en selfs kategese kyk) met die geskiedenis as openbaring van God in hulle kultuur, politiek, ekonomie, opvoeding, onderwys en veral by die opleiding van hulle predikante nie. Latyn word by die opleiding van predikante verplig, maar nie Geskiedenis nie. Dit is asof kerklike godsdiensbeoefening los staan van wat in die wêreld gebeur en gebeur het. Geskiedeniswetenskap word natuurlik bedreig deur eklektisisme, sub- jektiwisme, inlegkunde en special pleading vanuit verskillende kon- temporêre sosiale, politieke of religieuse vertrekpunte sodat enige historikus weet dat die “objektiwiteit van die geskiedeniswetenskap” binne die humanisties-rasionalistiese opvatting van wetenskap as een “objektiewe” (algemeen geldende) waarheid ’n groot probleem was. Dit sou nie “objektief” wees nie omdat verskillende vertolkings van gebeure gegee word en dit sou daarom geen wetenskap wees nie. 3. Verleentheid met die geskiedenis Tans het die relatiwiteitsteorieë van Einstein, Planck en andere bewys dat selfs die natuurwetenskappe met relatiewe waarhede werk (Beukes, 1994:74, 78 e.v.). Daar is ook nie een objektiewe teologiese wetenskap nie, al is daar net een Bybel en een werklikheid. Verskillende vertolkings hef nie noodwendig die geskiedenis as openbaring van God op nie. Kerk- geskiedenis vorm net ’n klein onderdeel van God se onderhouding van die wêreld. God is immers nie gebind aan “kerk” nie, maar regeer oor die skepping en mensdom. Kragte wat op ’n bepaalde tydstip ’n invloed op mense uitoefen, druk ook ’n stempel op die kerkgeskiedenis, maar baie dele van die kerkgeskiedenis word totaal los van daardie invloede In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 506 Bouke Spoelstra beskryf. Die geskiedeniswetenskap konsentreer gedurig op een punt in die verlede en vandag kan ’n betreklik algemeen aanvaarde geskiedenis- beeld geteken word van die Klassieke, Middeleeue en vroeë moderne tyd met sy filosofiese strominge. beskryf. Die geskiedeniswetenskap konsentreer gedurig op een punt in die verlede en vandag kan ’n betreklik algemeen aanvaarde geskiedenis- beeld geteken word van die Klassieke, Middeleeue en vroeë moderne tyd met sy filosofiese strominge. Ek het in my jeug die tiran Hitler nie van God nie, maar van die “Voorsienigheid” hoor praat. Hy het God nie geken nie, maar sy werk gesien. Waarom het hierdie aandag vir God se voorsienigheid in die geskiedenis in die tweede helfte van die 20ste eeu uit die gesigsveld van kerklike godsdiensbeoefening verdwyn? Waarom word “verandering” vandag as “reformasie”, “vernuwing” of “ontwikkeling” aangeprys terwyl die begrip “reformasie” bedoel om waardes uit die verlede te herstel (vgl. Jer. 6:16)? Hoe kan “verandering” as “hervorming” waardeer word as dit deurgevoer word aan die hand van moderne eietydse norme en behoeftes sonder verantwoording aan waardes van die verlede? Is dit nie rewolusie aan die hand van die tydsgees nie? Die GKSA (as mense) het die regering van God onder die noemer “Calvinisme” veral met en deur die PUK (vgl. talle publikasies) tot die middel van die 20 ste eeu in Suid-Afrika uitgedra. Die Kerk en Universi- teit was klein, maar die boodskap het wyd aandag getrek. Hulle het voor 1910 (saam met Natal) vir federasie in plaas van unifikasie gepleit, Christelike in plaas van neutrale onderwys, die skool as verlengstuk van die ouerhuis kragtens die doopbelofte met moedertaalonderwys bepleit en was pioniers om Afrikaans as kerk- en landstaal in te voer. 3. Verleentheid met die geskiedenis Die Hoër Gimnasium in Potchefstroom was waarskynlik die eerste skool wat Afrikaans as voertaal gebesig het. Kortom, die ideaal was om met opoffering die vaandel van soli Deo Gloria te hys. Die geskiedenis van die GKSA getuig van 1859 tot 1950, ten spyte van gebreke en sonde, van geloof in God wat regeer sodat die dag van klein dinge nie verag mag word nie (vgl. Lion-Cachet, 1911). Prediking moet vandag nog die volle lewe waaroor God regeer belig – ekonomies sowel as polities, kultureel so wel as sosiaal. As dit nie gebeur nie, raak kerklike godsdiensbeoefening geïsoleer van die kultuur- en leefwêreld van die gelowiges wat die kerk (gemeente) is. Kortom, dit raak vreemd aan menslike eksistensie. Wanneer preke die kontem- porêre ekonomiese, politieke, kulturele, sosiale, lewensbeskoulike en selfs godsdienstige werklikheid waarmee die gelowige in sy lewe te doen kry, nie raak nie voed dit geen geloof in God wat regeer nie. So ’n kerklike gemeenskap moet roepingloos afloop en afsterf en helaas soos talle kerklike wrakke langs die pad lê. Enkele persone uit die kringe van die GKSA het in Woord en Daad nog die regering probeer hou aan die Tomlinsonverslag (1956) wat veel- In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 507 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? volkige (kultureel-etniese) ontwikkeling as pad na die toekoms uitgewys het. Toe die regering egter die pad van rassediskriminasie (apartheid) kies en dit met “plurale ontwikkeling” kamoefleer, het die GKSA as mense, waarskynlik omdat hulle die “republiek” van 1961 nie wou verloor nie, die Verwoerd-beleid volgsaam gesteun. Sodoende is die uitslag van die Engelse Oorlog in ’n holistiese (imperialistiese) Unie van Suid-Afrika in 1910 met rasseskeiding tot in die verre toekoms gevestig. Die realiteit van ’n histories-geworde multikulturele werklikheid (openbaring in die geskiedenis) is vanuit “blanke” belang geïgnoreer. Hierdie ingesteldheid het ’n multikulturele Suid-Afrika in 1994 as unitêre staat – stroomop met wat in die wêreld besig was om te gebeur (vgl. Du Toit, 1999) – op die pad van sekulêre staatsabsolutisme, kunsmatige partypolitiek, omge- keerde rassisme en die miskenning van Godgegewe minderheidsregte geplaas. In die aanloop tot die kapitulasie van “blanke” regering voor “swart” meerderheid (ras-gelaaide begrippe) het die GKSA nie vanuit sy eie geskiedenis (as openbaring) en eie federale eksistensie wat uit die 16de- eeuse Nederlandse politieke en kerklike verlede geërf is, die sin vir plaaslike vryheid en verantwoordelikheid (vgl. Spoelstra. 1977 en 1980) profeties probeer tuisbring op volksterrein nie. 3. Verleentheid met die geskiedenis Het die tweede helfte van die 20ste eeu grootliks by die GKSA verbygegaan omdat met die historiese Jesus volstaan is en die koningskap van die lewende Christus nie op die eie tyd en strukture (soos die NP) toegepas is nie? Die ahistoriese mens is (vandag?) grootliks gerig op homself, sy eksistensie en politieke en kerklike strukture en nie op die regering en koningwees van Christus in en deur gelowiges nie. Indien ek dit reg lees, is die tyd vir verandering en oplewing in tradisionele strukture wat Dyers (2001) bepleit, verby. Die “kerk” soos mense dit demokraties en verenigingsregtelik verstaan, roep self al die vraag op: Het ons kerkwees in strukture gestol? (Spoelstra, 1989:64). Lê die diepste oorsaak daarvoor nie daarin dat kerklike godsdiensbeoefening oorwegend impotent raak om die wil van God in die lewensvraagstukke van die hedendaagse mens raak te sien nie? Sien ons werklik In U lig die lig? Verwarde Afrikaanse Kerke is vandag allerweë in ’n oorlewingstryd gedompel. Mense (ook predikante) probeer met die tydsgees ’n “nuwe” wiel vir kerk en die godsdiens uitvind. In hulle miskenning van die geskiedenis besef hulle nie dat “nuwe” idees soos Schulze (1998a en 1998b) aantoon, meestal die herlewing van vermomde sofisme, ver- ligting, modernisme of ander ou strominge kan wees nie (vgl. ook Wyijbeek, 2002). Christus en God word vandag deïsties buite mens en wêreld geplaas. So sekulariseer kerk en godsdiens. Teoloë kan vrylik diskoerse voer, eksperimenteer met “gemeentebou”, Skrifgesag aftakel, nuwe idees oor ampte uit die tydsgees aanneem, terwyl niks waarneembaar positief van die grond kom nie. Die Skrif, “ampte” en nog meer kom op uit die “kerk” en nie van God nie. Die waarneming, belydenis en belewenis van Christus se teenwoordige koning- en profeet-wees (Heid. Kat. S. 12) in kerk en wêreld ontbreek. 3. Verleentheid met die geskiedenis Ek weet nie van veel prinsipiële en waardegefundeerde getuienis wat die GKSA in ver- gaderings of as mense na die referendum probeer deurgee het vir “transformasie” nie. Die PU vir CHO was wel teen 1990 grootliks van die GKSA gespeen, maar ook daar is die “transformasie” verwag en beoordeel soos dit eie belange raak. My indruk was dat die GKSA as mense en as vergaderings na 1961 plotseling Artikel 30 KO as ’n skilpaddop ontdek het om in weg te kruip vir wat in die land gebeur het en dat proaktiewe posisionering met die oog op staatsubsidies vir die PU vir CHO die hoogste prioriteit was. Dyers (2002:109) sê byvoorbeeld dat die GKSA onder invloed van Kuyper “die kerk (sic B.S.) se wese en doel beperk … tot die geestelike … gereël deur hulle aangenome kerkorde” en daarvoor word Artikel 30 KO gewoonlik gebruik (’n probleem wat ds. S.C. Vorster tans in ’n nog ongepubliseerde verhandeling ondersoek). Die stelling van Dyers is egter nie waar van die GKSA (as mense) voor 1948 nie. In hierdie verband kan maar net weer verwys word na die volgende: die skoolstryd sedert 1873 in kerkvergaderings, betrokkenheid by die republieke, die propagering van “Calvinisme” by kerkfeeste, die stryd vir Christelike Hoër Onderwys sedert 1919, simpatie met die Rebellie van 1914 en predikante wat tot die politiek toegetree het, kerklike erkenning van Afrikaans en korrespondensie met die regering en medewerking aan die volkskongres in 1956 oor die Tomlinsonverslag. Ek glo daar is wel na 1961 (met Artikel 30 KO?) gegoël om ’n vry hand vir NP-politici te skep In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 508 Bouke Spoelstra om op politieke terrein waardes waarvoor in die verlede gestry is, te verwesenlik. Is die kritiese roeping om hierdie regering te vermaan in die lig van die Skrif versuim? Het die tweede helfte van die 20ste eeu grootliks by die GKSA verbygegaan omdat met die historiese Jesus volstaan is en die koningskap van die lewende Christus nie op die eie tyd en strukture (soos die NP) toegepas is nie? om op politieke terrein waardes waarvoor in die verlede gestry is, te verwesenlik. Is die kritiese roeping om hierdie regering te vermaan in die lig van die Skrif versuim? 4. Humanisme kleur die Reformasie Die Renaissance was die periode van Sturm und Drang toe die Weste (Europa) vanaf ongeveer die 14de eeu op eie momentum die Klassieke en Christendom geabsorbeer en die moderne tyd ingegaan het. In die Weste gee hoofsaaklik Griekse filosofie geboorte aan humanisme wat gedurende die 16 de eeu mondig word en ironies genoeg baie tot die Kerkhervorming bydra. Humanisme met sy verabsolutering van die mens, as individu of as samelewing, is sedertdien met ons. Dit verskuif die Middeleeuse fokus op die transendente God na die rede van die In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 509 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? individu en verplaas met die gesag van die individu klerikale gesag wat voorgee om te sê wat God sê. individu en verplaas met die gesag van die individu klerikale gesag wat voorgee om te sê wat God sê. Die Humanisme het met die leuse ad fontes die Klassieke hoog aangeslaan. Die Bybel is in klassieke tale herontdek en die boek- drukkuns het redelike kennis binne bereik van die opkomende stedelike burgery gebring. Dit was onvermydelik dat allerlei skakeringe van humanisme (Schulze, 1998a) teenoor die belewing van die Christelike geloof te staan sou kom (Smitskamp, 1960:616). Calvyn begin soos Zwingli sy loopbaan as humanis maar kies reeds in sy Institusie vir teosentrisiteit wat wesenlik van humanisme verskil. Vanuit sy teosentrisi- teit het hy Skrifgesag hoog aangeslaan en is daarom in sy tyd dikwels verguis. Sommige ander Reformatore het ’n middeweg gesoek en probeer om rede en Skrifkennis as weg na Christelike deug te beklem- toon. Al die Reformatore het egter versoening (regverdigmaking) met klem op sola fide, sola Scriptura, sola gratia aanvaar en die seggenskap van die clerus weggeneem. Die vroom “vader van die Skolastiek”, Anselmus van Canterbury, het in sy boek Cur Deus homo in die 12de eeu aangedui hoe Jesus in die geskiedenis met sy soenoffer aan die kruis juridies en borgtogtelik aan die reg van God voldoen en saligheid vir die gelowiges verdien het (Landwehr, s.j.:123). Daarmee kon die Reformatore hulle versoenings- leer redelik en juridies teen Rome verdedig. In dié konflik met Rome speel die teenwoordige koningskap van Christus (Ridderbos, 1950:60- 68) deur sy Gees en Woord nie wesenlik ’n rol nie, hoewel die Refor- matore byvoorbeeld betwis het dat die pous die verteenwoordiger van Christus op aarde is. 4. Humanisme kleur die Reformasie Daar word dus volstaan by die historiese Jesus en dinamiese Christokrasie in die hede word nie aangedui nie. Dit bring mee dat die wiel as ’t ware telkens weer uitgevind moet word en dalk nie so rond as die oue is nie. bedien na ’n blote akademiese opleiding en ’n graad van ’n universiteit. Die etiese rigting het die historiese Jesus as menslike voorbeeld van deug voorgehou. Andersyds is gepoog om teologie rasioneel op die model van destydse eksakte natuurwetenskappe uit te bou. Dogma is in baie opsigte met geloof geïdentifiseer. Die Industriële Rewolusie het die natuur en materiële waardes vooropgeplaas. Die ewolusieleer het in skole, universiteite en kerke as ’t ware oornag ’n godsdiens geword en ’n optimisitese vooruitgangsgeloof gevestig. Die metafisiese betrokkenheid van God by mens en wêreld het verdwyn. Geskiedenis, tradisie en ouderdom verteenwoordig voortaan agterlikheid wat deur ewolusie vernuut moet word. Waar sinodes van die GKSA eertyds nog op die weg van Artikel 46 Kerkorde-uitsprake van Nederlandse sinodes sedert die 16de eeu as ter sake in 20ste-eeuse problematiek gebruik het (vgl. bv. Acta GKSA 1910:117; 1913:104 e.v.; 1927:102 e.v.; 1930:72 e.v.; 1939: 76 e.v., ens.), blyk dit dat resenter sinodale Handelinge (Acta) in proble- me oor vroue in die amp, verandering van Nagmaalviering, hersiening of verplasing van die eie psalmberyming, ens., baie minder kontinuïteit met die verlede vertoon. Indien dié vermoede juis is, kan mens aflei dat moderne “behoeftes” – sonder korrelasie of vergelyking met die verlede – tans as norm vir besluite geneem word. Daar word dus volstaan by die historiese Jesus en dinamiese Christokrasie in die hede word nie aangedui nie. Dit bring mee dat die wiel as ’t ware telkens weer uitgevind moet word en dalk nie so rond as die oue is nie. Die wese van liberalisme en modernisme is nie ’n strewe na vryheid nie, maar verwerping van enige gesag buite die wil en rede van die individu (Hanekom 1951:x). Dit weeg nie besluite nie, maar tel die meerderheid koppe (demokrasie). Die Bybel behoort vir die liberalis kragtens ewolusie tot die verlede, is tydsgebonde sodat teoloë op grond van hulle “kennis” die historiese Jesus vandag rasioneel vir mense moet vertolk. Die Skrif is nie deursigtig nie en ewolusie is immers ontwikkeling. 4. Humanisme kleur die Reformasie Die rasionalisme (humanisme) gee geboorte aan die verenigingsreg wat die gesags-, amps- en kerkbegrip van reformatoriese kerke vanaf die 18de eeu sodanig sekulariseer dat die sinodale (verenigingsregtelike) kerk met sy teenwoordigheid in “ampte” die plek neem wat die pous in Rome beklee het. Die verskil was slegs dat Rome nog die pous (met sy priesters) finalitêr as dienaar en verteenwoordiger van Christus aanvaar het, terwyl die humanisme in reformatoriese kerke die aksent verplaas het na “die kerk” (as sinodes en ampsdraers). Daarmee is die koningskap van Christus effektief uitgeskakel. Die Christokrasie van die Nuwe-Testamentiese Sendbriewe verdwyn in reformatoriese kerke omdat dit in stryd met “redelike” godsdiens of ’n stappie terug na die Roomse mistiek sou wees. Humaniste soos die Anabaptiste het die Reformatore beskuldig dat hulle die werk van die Heilige Gees misken (Spoelstra, 1975: 37 e.v). Sedert die 18de eeu het die rasionalisme die koningskap van Christus verder afgetakel deur Skrifgesag te ondermyn. Die kwalifikasie vir predi- kante by sommige inrigtings het verskuif van roeping om die Woord te In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 510 Bouke Spoelstra bedien na ’n blote akademiese opleiding en ’n graad van ’n universiteit. Die etiese rigting het die historiese Jesus as menslike voorbeeld van deug voorgehou. Andersyds is gepoog om teologie rasioneel op die model van destydse eksakte natuurwetenskappe uit te bou. Dogma is in baie opsigte met geloof geïdentifiseer. Die Industriële Rewolusie het die natuur en materiële waardes vooropgeplaas. Die ewolusieleer het in skole, universiteite en kerke as ’t ware oornag ’n godsdiens geword en ’n optimisitese vooruitgangsgeloof gevestig. Die metafisiese betrokkenheid van God by mens en wêreld het verdwyn. Geskiedenis, tradisie en ouderdom verteenwoordig voortaan agterlikheid wat deur ewolusie vernuut moet word. Waar sinodes van die GKSA eertyds nog op die weg van Artikel 46 Kerkorde-uitsprake van Nederlandse sinodes sedert die 16de eeu as ter sake in 20ste-eeuse problematiek gebruik het (vgl. bv. Acta GKSA 1910:117; 1913:104 e.v.; 1927:102 e.v.; 1930:72 e.v.; 1939: 76 e.v., ens.), blyk dit dat resenter sinodale Handelinge (Acta) in proble- me oor vroue in die amp, verandering van Nagmaalviering, hersiening of verplasing van die eie psalmberyming, ens., baie minder kontinuïteit met die verlede vertoon. Indien dié vermoede juis is, kan mens aflei dat moderne “behoeftes” – sonder korrelasie of vergelyking met die verlede – tans as norm vir besluite geneem word. 4. Humanisme kleur die Reformasie Die Humanisme het met die leuse ad fontes (in Europa en daarvandaan ook in die GKSA) kennis van Klassieke tale en Hebreeus conditio sine qua non in en vir opleiding van predikante gemaak. Teoreties moes elke predikant die Skrif soos Erasmus opnuut vertaal. Die eeue tussen die werk van Jesus op aarde en vandag word as ’t ware genegeer, behalwe miskien vir ’n bietjie kerk- en dogmageskiedenis. Predikante word basies opgelei om Skrifopenbaring in klassieke tale te verstaan en nie om die tyd en wêreld waarin hy die Skrif moet laat praat te analiseer nie. Toekomstige predikante in die GKSA kan byvoorbeeld nie meer maklik soos talle van ons ’n halfeeu gelede Geskiedenis as vak of hoofvak neem om die wêreld waarin mense bedien moet word te leer ken nie. Gevolglik stol kerklike godsdiensbeoefening dikwels by wat die Skrif oor die historiese en empiriese Jesus in die Griekse Nuwe Testament sê en 511 In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? spruit daaruit net ’n vae eskatalogiese verwagting voort met die gevolg dat kommunie met Christus in die hede ontbreek. spruit daaruit net ’n vae eskatalogiese verwagting voort met die gevolg dat kommunie met Christus in die hede ontbreek. 5. Calvyn beoog mistieke kommunie met Christus in die hede Dit is opvallend in Handelinge en die Pastorale Briewe dat ’n verwysing na die soendood van Jesus telkens verbind word aan sy opstanding en Here-wees hier en nou. Calvyn sê in 1 Korintiërs 15:3 dat die dood en sterwe van Christus vermeld word sodat … we may infer, that as he was like us in these things, he is also in his resurrection …. When however, the Scripture in other places makes mention only of his death, let us understand that in those cases his resurrection is included in his death, but when they are mentioned separately the commencement of our salvation is (as we see) in the one, and the consummation of it in the other (Calvin, 1849:9 e.v.). Indien ons dus by die soendood van die “historiese” Jesus vassteek, stol ons godsdiens in “commencement” van redding en kom dit nie tot “consummation” nie. Indien ons dus by die soendood van die “historiese” Jesus vassteek, stol ons godsdiens in “commencement” van redding en kom dit nie tot “consummation” nie. Calvyn bely in die Franse Konfessie (art. 13) dat geloof in Christus beteken dat … we are made partakers of all his blessings by means of faith; for this is which brings us into communication with Christ, in order that he may dwell in us, that we may be integrated into him as our root, that we may be members of his body, that we may live in him, and he in us, and possess him, with all his benefits (Calvin 1849a:144; vgl. NGB art. 35). Geloof verbind die gelowige hier en nou in die teenswoordige tyd met lewende kommunikasie aan die verheerlikte Christus. Olevianus gebruik die woorde van Calvyn in die gebed voor die Nagmaal bedien word. Die formule waarmee die bediening egter plaasvind, roep ondubbelsinnig op tot herinnering. Calvyn (1846:202-215) merk verder op dat Christus by die instelling van Nagmaal self deelneem aan die nuwe misterie wanneer Hy vir die laaste keer liggaamlik op aarde met sy dissipels geloofsgemeenskap (pasga) beoefen. Hy is bewus van sy soendood wat voor hande is, maar wil daarom juis nou met brood en beker simboliseer en bevestig dat Hy in ’n nuwe verbond (saamwees) altyd by en met sy dissipels sal wees. Voedsel simboliseer lewe. Die sakrament is ’n maaltyd van lewe in hegte verbondsgemeenskap (nie van herinnering nie). 5. Calvyn beoog mistieke kommunie met Christus in die hede Jesus sê daarmee in In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 512 Bouke Spoelstra Matteus 26:28 dat ten spyte van sy dood wat voor hande is en wat skynbaar hulle gemeenskap gaan beëindig, Hy juis kragtens wat binne- kort gaan gebeur, in ’n nuwe (geestelike) verbond altyd by sy dissipels (gelowiges) gaan wees totdat Hy in die koninkryk “nuut” van die beker saam met hulle sal drink. Hy vestig hulle geloof in die interimtyd op Hom – soos Johannes 6 dit stel – as die brood van die ewige lewe (vgl. Gerrish, 1993). Jesus wys met die brood op Homself soos Hy daar aan tafel is en nog nie soos Hy aan die kruis sal hang nie. Met die beker wys Hy dat op grond van die versoening wat sy soendood bewerk, ’n nuwe gemeenskap (eenheid, verbond) tussen Hom en sy dissipels deur bloed gewaarborg word. Hy konkretiseer die skaduwee van pasga in die misterie van blywende kommunie (eenheid) tussen Hom en sy dissipels (Calvin, 1846:214). Dit trek saam op daardie “unity which subsists between us and Christ, inasmuch as we all assemble together to receive the symbol of that sacred unity” (Calvin, 1848:336). Die kern van die sakrament is nie herinnering aan dood in die verlede nie, maar lewe in heilige eenheid aan een tafel waar almal deel het aan die een brood en een beker. Olevianus kon nie hierdie kommunie met die lewende Christus (aan Ursinus en Nederland?) in sy Nagmaalformulier van 1563 verkoop nie (Van ’t Spijker, 1980:373). Let ons op wat Ursinus (1886:498-500) oor gemeenskap met Christus sê, val dit op dat hy weinig betekenis aan sakramente en die onderskeid tussen doop en Nagmaal heg. Alles kom vir hom op woordverkondiging neer. Hy erken feitlik nie die sakrament in eie reg nie. Hy staan sterk onder invloed van die humanisme en rasionalisme. Hy fokus op regverdigmaking (die kontrovers met Rome) en nie op heiligmaking en mistieke kommunie met die lewende Christus wat die slotgebed by die doop visualiseer nie. Die GKSA erf dus uit Nederland in die Nagmaalformulier ’n aksent op die historiese Jesus wat vir ons sonde gesterf het (vgl. GKSA, 1988:639, opdrag 2 en 640). Neels Smit sê tereg dat ’n behoefte aan “geestelik- heid” mense vandag na skrywers van populêre geestelike boeke laat gryp (Die Kerkblad 28.3.01). 5. Calvyn beoog mistieke kommunie met Christus in die hede Kry hulle dalk in kerklike godsdiens- beoefening en die kerk waarin op prediking in plaas van aanbidding toegespits word, genoeg herinnering aan wat Jesus gedoen het, maar mis hulle daar kommunie met die lewende Here? Vir Calyn wys die simbole in die Nagmaalsviering op Christus self en nie bloot op deel hê aan iets wat Hy 2000 jaar gelede vir ons gedoen het nie. Hy sê brood bly brood, maar deur geloof verander dit vir hom in die verheerlikte liggaam van Christus (1846:206). Christus in vernedering en verhoging (daar aan tafel met sy dissipels, daarna gekruisig, opgestaan en in heerlikheid) is die substansie van die Nagmaal (Calvin, 1849a:169, 513 In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? 187). Die maaltyd simboliseer geen ander “eating than that which draws into us the life of Christ by the secret power of the Spirit, and which we obtain by faith alone”. Dit is ’n religieuse misterie van ware “geestelik- heid” sodat ons opgaan boontoe na die hemelse glorie waar God woon. Calvyn (1846:209 e.v.) sê: The flesh of Christ, therefore, is spiritual nourishment, because it gives life to us. … the Holy Spirit pours into us the life that dwells in it … It is impossible to feed on Christ in any other way than by faith, because the eating itself is a consequence of faith. Ware Nagmaal is kommunie (verbond, eenheid, gemeenskap) met Christus want Hy sê: “THIS CUP (sic) is the new testament in my blood” (Calvin, 1846:208). Ware Nagmaal is kommunie (verbond, eenheid, gemeenskap) met Christus want Hy sê: “THIS CUP (sic) is the new testament in my blood” (Calvin, 1846:208). Calvyn sê in 1 Korintiërs 11 dat gelowiges verenig word deur Christus se bloed om een liggaam te word. “It is also true that a unity of this kind is with propriety termed koinonia (communion). I make the same acknow- ledgement to the bread” (Calvin, 1848:333 e.v.). Die beker simboliseer eenheid met Christus en mekaar (Calvyn, 1991:IV.xvii.1, 2, 10, 38). Elke aanbidding van die gemeente (wat Nederlanders en Afrikaners “ere- diens” noem) behoort in kommunie (tussen Christus en gemeente, dit wil sê in Nagmaal) te kulmineer (Calvyn, 1991:IV.xvii.8, 9, 43-46; Van der Leeuw, 1946:133 e.v.; Brienen, 1987:233). Omdat ons mense egter (a la Zwingli) Nagmaal so formeel as ’n plegtigheid in eie reg beskou, word gesê dat Calvyn “elke Sondag Nagmaal” wou vier (vgl. 5. Calvyn beoog mistieke kommunie met Christus in die hede Van der Merwe, 1973:17, 36 e.v.; 1974) asof Nagmaal vir die gemeente ’n ander of tweede vorm van Woordverkondiging is (vgl. Zwingli). Calvyn wou nie “Nagmaal”-plegtighede naas “eredienste” vermeerder nie, maar wil die eenheid deur die geloof in Christus tydens die diens van aanbidding in Nagmaal as mistieke kommunie met Christus laat kulmineer (vgl. Van der Leeuw, 1946:133.). Calvyn het besef dat Zwingli en Ecolompadius uit vrees vir Roomse opvattings wat vervat was in die Mis, die hemelvaart beklemtoon het en daarom van Luther verskil het. Hy het hulle egter verwyt dat hulle versuim het om aan te dui hoe Christus in die Nagmaal teenwoordig is en “what communion of his body and blood is there received” (Calvin, 1849a:195). Hy getuig dan: As iemand my verder oor die manier (waarop sy liggaam in die Nagmaal) teenwoordig is, sou ondervra, sal ek my nie skaam om te erken dat hierdie geheimenis te verhewe is òf om deur my verstand begryp, òf in woorde weergegee te kan word, en, om dit nou maar openlik te sê, ek ervaar dit eerder as wat ek dit begryp … (Calvyn, 1991:IV.xvii.32. Vgl. ook 5, 10, 19 ens.). In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 514 Bouke Spoelstra Calviniste was nie anti-esteties nie, maar het geglo dat God in die Gees in hulle samekomste teenwoordig is. Hulle hoef Hom nie simbolies met beelde in kerkgeboue voor te stel of byeenkomste met ornamente op te smuk nie (Van der Merwe, 1973:11). Enkele simbole is egter van God gegewe. Kommunie vereis dat Nagmaal as maaltyd aan ’n tafel met brood en beker gevier word (Calvin, 1844:167 e.v.; Calvyn, 1991 IV:xvii. 43, 47, 48, 50; xviii.12; Bouwman, s.j:207). Dit is opmerklik dat kerk- gemeenskappe met ’n Nederlandse (Zwingliaanse) verlede (eers die NG Kerk, later sommige GKSA) die simboliek van tafel en beker oorboord gegooi het omdat hulle nie op gemeenskap met die lewende Here nie, maar op die herinnering aan die bloed van die historiese Jesus fokus. Humaniste (Gerrish, 1993:157-190) wou die reformatoriese teologie soos die skolastiek deur deduksie en analise (metodes van die natuurweten- skap) in vaste kategorieë (dogma) vaslê. Die mistiek van Calvyn se kommunie met Christus kon hulle nie redelik hanteer nie. Tans kom juis natuurwetenskaplikes tot ’n radikale herformulering van die mees funda- mentele aspekte van die werklikheid. 5. Calvyn beoog mistieke kommunie met Christus in die hede Einstein se relatiwiteitsteorie en Planck se kwantumteorie “seemed to turn common sense on its head and found closer accord with mysticism rather than materialism” (Beukes,1994:74). 6. Zwingli en die historiese Jesus Ulrich Zwingli het as humanis uit redelike oortuiging tot die Reformasie oorgegaan. Hy het die skolastiek afgewys, maar teologie intellektueel benader. In Zürich (1522-1526) het hy die Roomse mis as offerande vir versoening aangeval en soos Anselmus beklemtoon dat Jesus met sy dood aan die reg van God voldoen het en dat ons die heil met geloof ons deel moet maak. Zwingli het vanuit ’n Platoniese mensbeeld pri- mêr soteriologies, en sekondêr Christologies, oor godsdiens gedink (Stephens, 1991:203 e.v.). ’n Nederlandse humanis, Hinne Rode, het Zwingli teen ongeveer 1522 bekendgestel met die Epistola van Cornelis Hoen, ’n ander Nederlandse humanis, se simboliese vertolking van die Nagmaal. Zwingli het hierdie vertolking aanvaar. Diakens het kwartaalliks simbole van ongesuurde brood in houtbakke en wyn in houtbekers na die sittende kommunikante in die banke aangedra (Graff, 1951:355). Hout moes alle skyn van swier afsny en die brood en wyn was simbole wat aan die liggaam en bloed op Golgotha moes herinner en tot toeëiening van die verdienste deur geloof oproep (Balke, 1980b:184, 198, 205; vgl. Stephens, 1991:203-213). Hier sê God met die sakrament niks meer nie (Balke, 1980a:152 e.v., 158). “Niet God, maar de mensch is dus in het sacrament de werkende persoon” (Bouwman, s.j.:205). Dié opvatting van Zwingli is deur 515 In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? humanistiese, rasionalistiese en spiritualistiese faktore gevorm (Kooi- man, 1959:506). Ek wil beweer dat Zwingli ’n groot invloed gehad het op die Formulier en formule vir bediening van die Nagmaal in Nederland en Suid-Afrika wat tot ’n soteriologiese fiksering op die “historiese Jesus” bygedra het (Spoelstra, 2001). Voorgangers in die Nederlandse Hervorming soos A Lasco en Micron was leerlinge en volgelinge van Zwingli.1 Hulle wou nie soos Calvyn (Calvin, 1849a:219) volgens Matteus 26 van die brood sê “neem, eet, dit is die liggaam van Christus” nie. Hulle het gevrees dat dit die dwaling van Roomse kommunie sou begunstig en die geloof in regverdigmaking deur die geloof bedreig (Van ’t Spijker, 1980:373, 414). Nederlandse sinodes kies in 1574-1586 doelbewus A Lasco se parafrase van I Korintiërs 10 om die brood en beker uit te reik. Hoewel die Dordtse Sinode (Pont, 1981:183, 247) Nagmaal meer dikwels wou vier, reël die Dordtse Kerkorde – soos Zwingli – kwartaallikse Nagmaal na spesiale voorbereiding.2 Dit is foutief om die Nagmaaltradisie van die GKSA soos Van der Walt (1990:187, vgl. 2 Vgl. De Groot, 1956:413; Wielenga, 1913:1, 18 e.v., 24; Kuyper & Biesterveld, 1905:83, 116. 6. Zwingli en die historiese Jesus Wielenga, 1913: 6 ) aan Calvyn toe te skryf. Dit is opmerklik dat die vassteek by die “historiese” Jesus wat ten opsigte van die Nagmaal hierbo uitgewys is, ook voorkom in die Heidelbergse Kategismus van Ursinus en Olevianus waarmee duisende in die kerklike godsdiensbeoefening gekatkiseer is. Ursinus (1886:500) sê dat Woord en Sakrament dieselfde “evangelie” (verlossing deur geloof in die soendood van Jesus) verkondig, maar net op verskillende maniere. Die Heidelbergse Kategismus praat in V/A 65 (soos Calvyn) van geloof wat deel gee aan Christus en al sy weldade, maar beperk dadelik in V/A 67 Woord en Sakramente albei daartoe om ons geloof op die offer van Christus aan die kruis as grond vir ons saligheid te wys. In werklikheid wys doop en Nagmaal op baie meer as die grond van ons saligheid. Die Hervormers het oor regverdigmaking saamgestem, maar oor kommunie met die verhoogde en lewende Christus het menings uiteengeloop (vgl. Landwehr, s.j.:391 e.v., 401). 1 Vgl. Kaajan, s.j.:605 e.v.; Van Itterzon, 1961:721; vgl. Nauta, 1959:360 e.v. insake A Lasco; Tanis, 1991. 7. Gevolgtrekking Ridderbos onderskei in die Nagmaalsviering tussen ’n soendood-motief (wat histories aan die kruis van Jesus gebonde is) en ’n toekomsgerigte eskatologiese motief wat die teenwoordige en toekomstige koningskap In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 516 Bouke Spoelstra (koninkryk) van Christus behels (1950:337-372; vgl. 51-68) in ’n ritueel wat ’n “gemeenschapsmaaltijd” (Ridderbos, 1950:351, 359 e.v.) van gelowiges met die opgestane Christus en mekaar moet wees. Hierdie artikel kom tot die gevolgtrekking dat hierdie aspek in ons kerklike godsdiensbeoefening maar swak beleef word. Dit is waarskynlik die rede waarom Moripe (1995:102 e.v.) sê dat “Africans” die deursnee kerklike godsdiensbeoefening in Suid-Afrika beskou as “Europeanised, institutional and intellectualised Christianity” wat nie bevredig nie omdat “the human being is not merely intellect, but also have feelings, a desire for fellowship and mutual concerns which are the basic elements of a true and meaningful religion”. Hy meen dat Westers-georiënteerde kerke as gevolg van dié rede tussen 1980 en 1995 tot 28 persent van hul lidmate afgestaan het aan die Sioniste Christelike Kerk wat gebou is op “a true sense of belonging and fellowship based on African Spirituality … a deep sense of relationship, of caring and sharing. They are not individualised as in western-orientated churches”. Is dit nie ’n opmerking wat Westerse kerke en die GKSA ernstig moet oorweeg nie? Indien intellektualisme van die humanisme ons kerklike godsdiens- beoefening by die historiese Jesus laat stol het met groot nadruk op wat elke individu homself oor die versoening van sonde moet toeëien (vgl. sakramente van doop en Nagmaal in die GKSA), mag selfs onder hedendaagse kerkmense dieselfde gemis voorkom wat Moripe in Westerse kerklike godsdiensbeoefening meen op te merk. Hoeveel predikante lê meer nadruk op studie as op huisbesoek en gemeenskaps- werk by die “swakkes” in geloof en meelewing? Hatting (1990) het immers ’n voorliefde vir formalisme en ’n gebrek aan lewende gemeen- skap met God in ons kerklike godsdiensbeoefening vasgestel. Dit sal dalk algemeen erken word dat Afrikaanse gelowiges in die 19de eeu eerder daagliks gemeenskap met God en mekaar sonder gereelde kerklike godsdienseoefening beleef het en daarom nie oppervlakkig in allerlei intellektuele en vormlike vrae rondom liturgie en verandering rondgeploeter het nie. • Kla charismatici en aanhangers van kleingroep-bewegings nie tereg oor ’n gebrek aan “geestelikheid” in kerklike godsdiensbeoefening wat in kerksentrisme, formalisme en biblisisme gestol het nie? 7. Gevolgtrekking Val hulle nie maar net weer op ’n ander manier as kinders van die humanisme in ’n gemoedeliker groef by die “historiese Jesus” vas nie? Ons het vandag ’n belewing van eenheid (die nuwe verbond) met die verheerlike Christus en mekaar nodig sodat kerklike godsdiens- beoefening weer klem lê op gehoorsaamheid aan die lewende Christus op elke terrein van die lewe. In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 517 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? Bibliografie g ANON. 1965. Why Jesus died? Ons Dien. Brosjure uitgegee deur S.A. kapelaansdienste. Pretoria : SAW. p BAINTON, R.H. 1960. Early Christianity. An anvil original. Princeton, New Jersey : Van Nostrand. BALKE, W. 1980a. De Avondmaalsleer van Zwingli. (In Van ’t Spijker et al., red. Bij brood en beker. Kampen : De Groot Goudriaan. p. 149-172.) p p ) BALKE, W. 1980b. Het avondmaal bij Calvijn. (In Van ’t Spijker et al., red. Bij brood en beker. Kampen : De Groot-Goudriaan. p. 178-221). BERKHOUWER, G.C. 1956. Barth. (In Christelijke Encyclopedie. 1:471-475. Kampen : Kok.) ) BEUKES, PIET. 1994. The religious Smuts. Kaapstad : Human & Rousseau. g p BOUWMAN, H. s.j. Avondmaal. (In Christelijke Encyclopaedie voor het Neder- landsche volk. I. Kampen : Kok. p. 201-210.) p p ) BRIENEN, T. 1987. De liturgie bij Johannes Calvijn. Kampen : De Groot-Goudriaan. CALVIN, J. 1844. Tracts relating to the Reformation. Translated from the original Latin by H. Beveridge. Edinburgh : Calvin Translation Society. CALVIN, J. 1846. Commentary on a harmony of the evangelists, Matthew, Mark and Luke. Vol. III. Translated from the original Latin by W. Pringle. Edinburgh : Calvin Translation Society. CALVIN, J. 1848. Commentary on the epistles of Paul the apostle to the Corinthians. Vol. I. Translated from the original Latin by J. Pringle. Edinburgh : Calvin Translation Society. CALVIN, J. 1849. Commentary on the epistles of Paul the apostle to the Corinthians. Vol. II. Translated from the original Latin by J. Pringle. Edinburgh : Calvin Translation Society. CALVIN, J. 1849a. Tracts. Treatises on the sacraments, catechism of the church of Geneva, forms of prayer and confessions of faith. Translated from the original Latin and French by H. Beveridge. Vol. II. Edinburgh : Calvin Translation Society. CALVYN, J. 1991. Institusie van die Christelike Godsdiens 1559. Vertaal deur H.W. Simpson. Potchefstroom : PU vir CHO. DE GROOT, D.J. 1956. Avondmaal. (In Christelijke Encyclopedie, I. Kampen : Kok. p. 402-414.) DIJK, K. s.j: Jezus. (In Christelijke Encyclopaedie voor het Nederlandsche volk. III. Kampen : Kok. p. 166-178.) DU TOIT, Z.B. 1999. Die nuwe toekoms. ’n Perspektief op die Afrikaner by die eeuwisseling. Pretoria : Van der Walt. DYERS, S. 2001. Selfstandige ontwikkeling van Gereformeerde Kerke binne agtergeblewe gemeenskappe sedert 1994. In die Skriflig, 35(1):103-128. GERRISH, B.A. 1993. Grace & Gratitude. The Eucharist Theology of John Calvin. Minneapolis : Fortress. GKSA. 1910-1988. Acta (handelinge) van nasionale sinodes. Potchefstroom : Deputate vir Korrespondensie. Bibliografie GKSA. 1988. Formulier vir die bevestiging van bedienaars van die Woord. (In Die Berymde Psalms en Skrifberymings. Tweede hersiene uitgawe. Kaapstad : NG Kerk Uitgewers. p. 638-643.) g p ) GRAFF, P. 1951. Lehrbuch der Liturgik. Göttingen : Vandenhoeck-Ruprecht. HANEKOM, T.N. 1951. Die liberale rigting in Suid-Afrika. Stellenbosch : CSV-Boek- handel. In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 518 Bouke Spoelstra HATTINGH, C. 1990. Of gemeenskap met God, òf formalisme. 2de druk. Pretoria : Hattingh. KAAJAN, H. s.j. Hoen (Cornelis). (In Christelijke Encyclopaedie voor het Neder- landsche volk. II. Kampen : Kok. p. 605-606.) KOOIMAN, W.J. 1959. Luther. (In Christelijke Encyclopedie, IV. Kampen : Kok. p. 502-507.) KUYPER, H.H. & BIESTERVELD, P. 1905. Kerkelijk handboekje bevattende de bepalingen der Nederlandsche Synoden en andere stukken. Kampen : Kok. LANDWEHR, J.H. s.j. Anselmus van Canterbury. (In Christelijke Encyclopaedie voor het Nederlandsche volk, I. Kampen : Kok. p. 122-123.) LION-CACHET, Jan. 1911. Wie veracht den dag der kleine dingen? Afskeidswoord. Potchefstroom : Koomans. MORIPE, S. 1995. Indigenous clergy in the Zion Christian Church. (In Dennis, P., ed. The making of an indigenous clergy in Southern Africa. Pietermaritzburg : Cluster Pblication. p. 102-107.) NAUTA, D. 1959. Lasco. (In Christelijke Encyclopedie, IV. Kampen : Kok. p. 380- 381.) PONT, A.D. 1981. Die historiese agtergronde van ons kerklike reg. Pretoria-Kaap- stad : HAUM. RIDDERBOS, H. 1950. De Komst van het Koninkrijk. Jezus prediking volgens de Synoptische evangeliën. Kampen : Kok. y p g p CHULZE, L.F. 1998a. Die donker kant van die Verligting. Koers, 63(4): 279-293 SCHULZE, L.F. 1998b. Hoe post-modern is postmodernisme? Enkele gedagtes. Acta Theologica, 1:10-25. SMITSKAMP, H. 1960. Rennaissance. (Christelijke Encyclopaedie voor het Neder- landse volk, IV. Kampen : Kok. p. 515-316.) SPOELSTRA, B. 1975. Persoonlikhede in die vroeë Anabaptisme – was die wederdopers rewolusioniste of hervormers? In die Skriflig, 9(36):37-51. SPOELSTRA, B. 1977. Plaaslike vryheid en verantwoordelikheid met verwysing na die Reformatoriese kerkinrigting. Potchefstroom : ACB-kongres. SPOELSTRA, B. 1980. Die beginsel in art. 30 KO: plaaslike vryheid en verantwoordelikheid. In die Skriflig, 55(14):3-20. SPOELSTRA, B. 1989. Het ons kerkwees in strukture gestol? Nederduitse Gerefor- meerde Teologiese Tydskrif, 30(1):64-74. SPOELSTRA, B. 2000. Christen-Afrikanerperspektief op die Tweede Vryheidsoorlog. In die Skriflig, 34 (1):83-108. g SPOELSTRA, B. 2001. Calvin’s concept of and the Formulary of the GKSA on the Lord’s Supper. Koers, 66 (1& 2):131-145. STEPHENS, W.P. 1991. The soteriological motive in Eucharist controversy. (In W. van ‘t Spijker, red. Calvin. Erbe und Auftrag. Kampen : Kok. Bibliografie p. 203-213.) TANIS, J. 1991. East Friesland and the Reformation. Calvin Theological Journal, 26(2):313-349. ( ) URSINUS, Z. 1886. Verklaring op den Heidelbergsche Catechismus. Uit Latyn vertaal deur C. van Proosdij. Kampen : Zalsman. VAN DER LEEUW, G. 1946. Liturgiek. Nijkerk : Callenbach. g j VAN ITTERZON, G.P. 1961. Zwingli. (In Christelijke Encyclopedie, VI. Kampen : Kok. 721-723.) ) VAN DER MERWE, D.C.S. 1973. Twintigste eeuse liturgiese vernuwing. Potchefstroom : Pro Rege. g VAN DER MERWE, D.C.S. 1974. Elke Sondag Nagmaal? Potchefstroom : Pro Rege. VAN DER WALT, Jan J. 1990. Die rituaal van Nagmaal. Koers, 55(1):179-195. 519 In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? VAN ’t SPIJKER, W. 1980. Het Klassieke avondsmaalformulier. (In Van ’t Spijker, W., red. Bij brood en beker. Kampen : De Groot-Goudriaan. p. 363-416.) WIELENGA, B. 1913. Ons Avondmaalformulier. Kampen : Kok. WIJNBEEK, M. 2002. Gelowig in Nederland vandag (1). Die Kerkblad, 105(3137):25- 29. Kernbegrippe: godsdiensbeoefening in die GKSA koningskap van die verheerlikte Christus historiese Jesus Key concepts: religious practice within the GKSA kingship of the exalted Christ historical Jesus Stol ons kerklike godsdiensbeoefening in die historiese Jesus? VAN ’t SPIJKER, W. 1980. Het Klassieke avondsmaalformulier. (In Van ’t Spijker, W., red. Bij brood en beker. Kampen : De Groot-Goudriaan. p. 363-416.) WIELENGA, B. 1913. Ons Avondmaalformulier. Kampen : Kok. WIJNBEEK, M. 2002. Gelowig in Nederland vandag (1). Die Kerkblad, 105(3137):25- 29. , p WIJNBEEK, M. 2002. Gelowig in Nederland vandag (1). Die Kerkblad, 105(3137):25- 29. p WIJNBEEK, M. 2002. Gelowig in Nederland vandag (1). Die Kerkblad, 105(3137):25- 29. VAN ’t SPIJKER, W. 1980. Het Klassieke avondsmaalformulier. (In Van ’t Spijker, W., red. Bij brood en beker. Kampen : De Groot-Goudriaan. p. 363-416.) WIELENGA, B. 1913. Ons Avondmaalformulier. Kampen : Kok. WIJNBEEK, M. 2002. Gelowig in Nederland vandag (1). Die Kerkblad, 105(3137):25- 29. VAN ’t SPIJKER, W. 1980. Het Klassieke avondsmaalformulier. (In Van ’t Spijker, W., red. Bij brood en beker. Kampen : De Groot-Goudriaan. p. 363-416.) Kernbegrippe: In die Skriflig 36(3) 2002:501-520 520

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/520/413

Afrikaans

Man proposes but God disposes? In discussion with Adrio König’s Man proposes but God disposes? In discussion with Adrio König’s Man proposes but God disposes? In discussion with Adrio König’s Man proposes but God disposes? In discussion with Adrio König’s eschatological, covenantal doctrine of providence eschatological, covenantal doctrine of providence eschatological, covenantal doctrine of providence eschatological, covenantal doctrine of providence In this article the author attempts to describe and evaluate Adrio König’s new draft on the providence of God. In the first place the author gives a description of what König rejects: a deterministic approach to providence as found in the thoughts of Calvin and Arminius. This overview is followed by an exposition of what König recommends: an eschatological, covenantal explanation of God’s providence. In the last section an attempt is made to evaluate König’s proposal – an evaluation in which both appreciation as well as criticism is expressed. It is very clear that this new proposal of König will precipitate an intense theological debate. Die mens wik maar God beskik? In gesprek Die mens wik maar God beskik? In gesprek Die mens wik maar God beskik? In gesprek Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König oor sy eskatologiese, met Adrio König oor sy eskatologiese, met Adrio König oor sy eskatologiese, met Adrio König oor sy eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer verbondsmatige voorsienigheidsleer verbondsmatige voorsienigheidsleer verbondsmatige voorsienigheidsleer1 J.H. van Wyk Skool vir Kerkwetenskappe Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] Abstract Abstract Abstract Abstract Man proposes but God disposes? In discussion with Adrio König’s Man proposes but God disposes? In discussion with Adrio König’s Man proposes but God disposes? In discussion with Adrio König’s Man proposes but God disposes? In discussion with Adrio König’s eschatological, covenantal doctrine of providence eschatological, covenantal doctrine of providence eschatological, covenantal doctrine of providence eschatological, covenantal doctrine of providence Opsomming Opsomming Opsomming Opsomming Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König oor sy Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König oor sy Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König oor sy Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König oor sy eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer 1 ’n Uitgebreide bespreking van en kommentaar op König, A. 2002. God, waarom lyk die wêreld so? Kan ons sê: “God is in beheer”? Wellington : Lux Verbi.BM. Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König oor sy Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König oor sy Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König oor sy Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König oor sy eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer In hierdie artikel poog die outeur om ’n weergawe en evaluering van König se nuut ontwerpte voorsienigheidsleer van God te gee. Die skrywer wys eerstens op dit wat König afwys, naamlik ’n deterministiese voorsienigheidsleer soos (volgens hom) by Calvyn en Arminius aangetref word. Vervolgens word ’n uiteensetting ge- bied van dit wat König aanprys, naamlik ’n eskatologiese, 1 In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 529 Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … verbondsmatige voorsienigheidsleer. Daarna volg ’n gedeelte waarin gepoog word om tot ’n evaluering te kom en waarin sowel waardering vir as kritiek teen König se poging uitgespreek word. Dit is sonder meer duidelik dat König se nuwe ontwerp ’n hewige teologiese debat gaan ontketen. 2 Ook Bavinck (1928:579) verwys na die probleem van lyding as “dit ontzettend probleem”. 3 Elke keer wanneer die jaartal 2002 sonder outeursnaam gebruik word, word na König se jongste boek verwys. 1. 1. 1. 1. Inleiding Inleiding Inleiding Inleiding “Waarom ly ek? Dit is die rots van die ateïsme”, het George Büchner opgemerk (vgl. Küng & Jens, 1986:228). En Dostojewski stem hiermee saam: die jammerlike lyding en dood van kinders is die mees klemmende argument teen die geloof in ’n Skepper wat sowel wys as goed is (vgl. Pannenberg, 1991:164)2. Want waarom sou ’n liefdevolle Vader wat vir sy kinders die goeie wil, en ’n almagtige God wat die goeie kan, soveel lyding op aarde toelaat of beskik? Dit is hierdie (teodisee-) vraag wat König in sy jongste boek, God waarom lyk die wêreld so? (2002) onder die loep neem. Hierdie vraag noem König dan ook “die moeilikste” (2002:21, 126)3 en die “ernstigste probleem” van die Christelike geloof (2002:27). Die grootste probleem in die teodisee en voorsienigheidsleer is dié van sinlose lyding (2002:31) en sinlose kwaad (2002:139). Hiermee is al dadelik te kenne gegee dat Sondag 10 van die Heidel- bergse Kategismus (HK) (en in ’n mindere mate die Nederlandse Ge- loofsbelydenis [NGB] art. 13) een van die moeilikste dele van die Christelike geloofsbelydenis is en ook dikwels onder kritiek – ook van gereformeerde teoloë – deurgeloop het. Noordmans (1979:262) vind die woordeskat van HK 10 dié van ’n “herenboer” en hy oordeel dat HK 10 meer “neutraal” oor die voorsienigheid praat as NGB 13, terwyl laas- genoemde hierin meer Bybels is (Noordmans, 1979:375). Noordmans (1979:469) gebruik hier selfs die woord “half-natuurlike” teologie (vgl. ook Beker & Hasselaar, 1979:65, 112). Ook Verkuyl (1992:74-75) verwys hier na ’n “goedkoop voorsienigheidsgeloof” en meen dat HK 10 berus- ting en onreg in die hand werk. Van al die kritiek teen HK 10 (soos ’n deterministiese Godsbeeld, gebrek aan Christologie en aan sondeleer, lydelike berusting) vind Wentsel (1987:566) laasgenoemde die belang- rikste. Volgens Wentsel (1987:566) wortel baie besware in ’n eensydige Godsbeeld. 2 Ook Bavinck (1928:579) verwys na die probleem van lyding as “dit ontzettend probleem”. 3 Elke keer wanneer die jaartal 2002 sonder outeursnaam gebruik word, word na König se jongste boek verwys. In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 530 J.H. van Wyk Met sy jongste boek tree König tot hierdie debat toe, hoewel hy hom reeds eerder oor die aangeleentheid uitgespreek het. 4 Vir König se vroeëre standpunte in sy ander geskrifte oor hierdie onderwerp, vergelyk die verwysings by Van Wyk (1993:17-18). 1. 1. 1. 1. Inleiding Inleiding Inleiding Inleiding Reeds tien jaar gelede het hy in skrywes in Die Kerkbode (König, 1992a:10) en Beeld (König, 1992b:13) die volgende standpunt verdedig: “God beheer dus nie eens sy kinders se lewe volkome nie – wat staan nog die ongelowiges?” Hy het geen probleem daarmee dat God regeer nie (beheer in breër sin), maar wel met die feit dat God alles beheer (in enger sin) (König, 1993:10). Hy is op soek na ’n denkwyse om “oor God se betrokkenheid by ons lewe en by die geskiedenis te dink wat die heiligheid en liefde van God onbevraagteken laat, en sy skerp teenstand teen sonde en ellende onderstreep” (König, 1993:10). Daar is meer rolspelers in die geskiede- nis (bv. Satan).4 Dis hierdie standpunt wat König in sy jongste boek breër uitgewerk het en wat ons vervolgens gaan bespreek. Dit val op dat hy sy boek uit- druklik met die vraag na die kwaad begin, met vreeslike voorbeelde en al (Auschwitz!). Hiermee wil hy voorkom dat op teoretiese wyse oor die voorsienigheid gehandel word, buite die konkrete en harde werklikheid om. .... Wat König afwys: ’n deterministiese voorsienigheidsleer Wat König afwys: ’n deterministiese voorsienigheidsleer Wat König afwys: ’n deterministiese voorsienigheidsleer Wat König afwys: ’n deterministiese voorsienigheidsleer 2. 2. 2. 2. Wat König afwys: ’n deterministiese voorsienigheidsleer Wat König afwys: ’n deterministiese voorsienigheidsleer Wat König afwys: ’n deterministiese voorsienigheidsleer Wat König afwys: ’n deterministiese voorsienigheidsleer Hoewel König ’n hele aantal voorsienigheidsmodelle van die hand wys, is sy fokus veral teen twee modelle gerig, naamlik die Arminiaanse toe- latingsmodel en die Calvynse voorbeskikkingsmodel, met klem op laas- genoemde. Die dualistiese benaderings van Marcion en Mani word afgewys (2002: 48-49), ook die harmoniemodel van Augustinus (2002:49-52), Leibnitz en Hick (2002:113-118); verder ook die twee-wille-model van Aquinas (2002:53-54,113), eweneens die model waar God Homself beperk om vir die mens meer ruimte te maak (vgl. ook Moltmann, H. Berkhof) (2002: 188-124). So ook die determinisme van die Moslems (2002:131, 142- 144). Die speerpunt van die argument is eintlik teen Calvyn se voorsienig- heidsleer gerig en onophoudelik word in talle hoofstukke daarop terugge- kom (2002:54-56, 64-89, 91-110, 113, 126-127, 145-155, 168, 196-197, 201-202). Geen ander voorsienigheidsleer ontvang soveel aandag (en afwysing) as dié van Calvyn nie. Ons gee vervolgens aandag aan König se behandeling van Calvyn se voorsienigheidsleer. In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 531 Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … 5 Vgl. egter 2002:117: “Augustinus, Leibnitz en Hick gaan dus nog verder as Calvyn in hul poging om die probleem van die kwaad te hanteer.” 2.1 2.1 2.1 2.1 Calvyn se absolute voorbeskikkingsleer Calvyn se absolute voorbeskikkingsleer Calvyn se absolute voorbeskikkingsleer Calvyn se absolute voorbeskikkingsleer König (2002:110) beskou Calvyn se voorsienigheidsleer “die radikaalste” van alle voorsienigheidsmodelle.5 Calvyn verwerp sowel toeval en noodlot as die gedagte van toelating en hy voer aan dat God letterlik álles – selfs die kwaad – beskik (2002:65-67, 113). Die kwaad het immers ’n goeie doel (2002:67-69), al kan ons dit nie altyd vanweë God se verborge wil verstaan nie (2002:69-73). Maar, sê König (2002:126- 127), Calvyn voer die argument dat “ons nie kan verstaan nie” veels te laat in sy uiteensetting in. Deurlopend word kritiese opmerkings oor Calvyn se voorsienigheidsleer gemaak, byvoorbeeld dat die gang van die Ou-Testamentiese verbonds- geskiedenis anders verloop het as in die Calvynse model (2002:71-73) asook dat Christus en die bose magte in hierdie model heeltemal verwaarloos of onderbeklemtoon word (2002:74, 79, 80, 153). Tydens die ballingskap (die laat-Joodse apokaliptiek) “ontwikkel” ’n aggressiewe demonologie (2002:83, 84, 153, 181, 190; so ook König, 2001a:173) wat meebring dat ander magte en rolspelers (spelbrekers) op die toneel verskyn en God die stryd aansê. Eintlik gaan dit om meer. Dit gaan daaroor dat die Bose die wêreld van God “gesteel” het en dat Hy dit nou moet herower (2002:149, 190; so ook König, 2001a:172, 173). Die groot leemte in die klassieke benadering is die minimale rol wat aan die duiwel en die bose magte toegeken word (2002:62). Wat dan van Calvyn se Skrifberoep? Calvyn is immers as Skrifteoloog bekend en iemand wat op byna alle Bybelboeke kommentare geskryf het. König het Calvyn se Skrifberoep op tekste soos Jesaja 45:7, Amos 3:6, Klaagliedere 3:38, Deuteronomium 32:39, 1 Samuel 2:6-7, Genesis 50: 20 en Matteus 10:29-31 aan ’n ondersoek onderwerp en tot die konklusie gekom dat hierdie tekste nie as grondslag kan dien vir ’n absolute voorbeskikkingsleer nie (2002:91-110). Calvyn lei uit hierdie tekste, wat elkeen binne ’n bepaalde konteks staan, ’n algemene reël af, waarmee hy dan die inhoud van die tekste vermink. Sy verklaring verreken nie die heilshistoriese ontwikkeling wat daar sedert die ballingskap plaasgevind het nie (2002:109). Volgens König is dit “duidelik dat daar in die Ou Testament ’n bepaalde ontwikkeling is vanaf die siening dat God vir alles verantwoordelik is (vir goed én sleg, gesondheid én siekte, voorspoed én teëspoed, vergelyk In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 532 J.H. van Wyk die vroeëre dele van die Ou Testament), na die oortuiging dat daar vyandige magte is wat die wêreld van God gesteel het en verwoesting aanrig. 2.1 2.1 2.1 2.1 Calvyn se absolute voorbeskikkingsleer Calvyn se absolute voorbeskikkingsleer Calvyn se absolute voorbeskikkingsleer Calvyn se absolute voorbeskikkingsleer Hierdie nuwe siening het uit die situasie in die ballingskap voortgekom ....” (2002:190). Volgens König (2002:21) is daar ’n “groot verskeidenheid gesigspunte oor God se voorsienigheid in die Bybel” en is dit uiters moeilik om één Bybelse siening hieroor te ontwikkel (kursivering deur König). In hoofstuk 6 (2002:145-155) word Calvyn se standpunt van absolute beheer opnuut onder die loep geneem en van sewe kritiekpunte voor- sien: dit bring die mens se verantwoordelikheid in gedrang; dit bring die betekenis van die verbond in gedrang; dit verwring die boodskap van die Bybel oor die sonde; dit maak God die oorsaak van sinlose lyding; dit laat nie reg geskied aan die verloop van die geskiedenis nie; dit benadeel die toekomsverwagting (t.o.v Christus); dit onderskat die mag van die Bose en die duiwel; dit maak God onvry asook die oorsaak van die sonde. Hoe kan God die sonde voorbeskik en die mense dan nog daarvoor veroordeel? Hoe kan ’n liefdevolle Vader sinlose lyding beskik (2002: 196-197)? In die klassieke benadering verteer God se almag sy liefde (2002:197-198). Gevolglik moet Calvyn se model as ’n “verleentheids- oplossing” van die hand gewys word (2002:150, 197, 198). Die konklusie is onafwendbaar: “In die lig van al hierdie probleme is dit net nie moontlik om Calvyn se vreemde leer oor God se voorsienigheid te onderskryf as ’n mens met ’n Bybelse teologie werk nie” (2002:155). 3. 3. 3. 3. Wat König aanprys: ’n eskatologiese, verbondsmatige Wat König aanprys: ’n eskatologiese, verbondsmatige Wat König aanprys: ’n eskatologiese, verbondsmatige Wat König aanprys: ’n eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer voorsienigheidsleer voorsienigheidsleer voorsienigheidsleer Dit is uit die voorgaande gegewens duidelik dat König hom verset teen ’n deterministiese voorsienigheidsleer en hy kies gevolglik vir – wat hy noem – ’n eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheisleer (2002:169, 176; vgl. Helm, 1993). Hierdie model het die volgende kenmerke. Hierdie model het die volgende kenmerke. 3.1 3.1 3.1 3.1 God is in “beheer” (2002:142 God is in “beheer” (2002:142 God is in “beheer” (2002:142 God is in “beheer” (2002:142----165) 165) 165) 165) König onderskei nie net tussen regeer en beheer nie (2002:142), maar ten opsigte van beheer maak hy ’n verdere drie onderskeidings: (1) absolute beheer (God beskik alles), (2) beheer in enger sin (God laat toe) en (3) beheer in ruimer sin (dinge ruk nie handuit nie en God bereik sy doel) (2002:145). Ons het reeds eerder gesien dat König die eerste twee standpunte, dit wil sê dié van Calvyn en Arminius, onaanvaarbaar vind. Hyself kies vir ’n derde model, dit wil sê beheer in ruimer sin, wat inhou dat God sinvolle lewe tans moontlik maak, Hy keer dat alles nie handuit ruk nie en Hy sal in die toekoms sy doel bereik. Hoewel Hy van verskeie kante weerstand ondervind, het Hy egter reeds in die verlede “merkwaardige oorwinnings” behaal (skepping, uittog, terugtog, opstanding) (2002:164, 174). Die vraag ontstaan: Hoe moet hierdie vorm van God se (relatiewe?) beheer nou nader omskryf word ? 2.2 2.2 2.2 2.2 Die Arminiaanse toelatingsmodel Die Arminiaanse toelatingsmodel Die Arminiaanse toelatingsmodel Die Arminiaanse toelatingsmodel Waar Calvyn God se absolute voorbeskikking as sy teologiese model hanteer en die gedagte van toelating verwerp het, daar het die model van toelating vir Arminius na die juiste oplossing gelyk (2002:56-61, 155- 163, 197, 203). Hiervolgens aanvaar Arminius dat God sy absolute mag uit vrye wil beperk, dat Hy sodoende ruimte vir menslike vryheid maak en dat Hy die sonde toelaat. Niemand het meer gedoen as Arminius om die gedagte van toelating te populariseer nie (2002:58, 156), selfs sodanig dat dit vandag, volgens König, die standpunt is wat Calviniste soos J.A. Heyns, A. en D.A. du Toit en J.H. van Wyk inneem (2002:156-157)! Die standpunt van Arminius is ietsie sagter as dié van Calvyn, maar word deur dieselfde besware gedruk en is dus ook maar ’n verleentheids- oplossing (2002:197, 198). Ook hier geld die ernstige tekortkoming van die minimalisering van die rol van die Bose (2002:62). ’n Goeie doel kan tog nooit enige middel (bv. sinlose lyding) heilig nie (2002:160-161). In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 533 Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … Menslike onbegrip word ook hier te laat as argument ingevoer (2002: 161-162). Menslike onbegrip word ook hier te laat as argument ingevoer (2002: 161-162). 3.2 3.2 3.2 3.2 God se beheer sluit stryd en oorwinning in (2002:168 God se beheer sluit stryd en oorwinning in (2002:168 God se beheer sluit stryd en oorwinning in (2002:168 God se beheer sluit stryd en oorwinning in (2002:168----194 194 194 194 Ons het reeds eerder daarop gewys dat daar volgens König meer rolspelers in die wêreld optree (2002:124-125). So is daar byvoorbeeld nog die duiwel, mense en natuurwette, wat almal ’n invloed op die gang van gebeure uitoefen (König, 2001b:277). Van hierdie ander rolspelers kry God teenstand sodat Hy in die verbondsgeskiedenis nie altyd dadelik regkry wat Hy graag wil nie (2002:172). Sy beheer is egter sodanig dat dinge nie handuit ruk nie en dat Hy uiteindelik sy doel sal bereik (2002:174). Een van die “basiese probleme” van die gereformeerde voorsienig- heidsleer is die onderskatting van die rol van bose magte (2002:173, 179, 190) en daarmee saam van die rol van Jesus in sy stryd teen die In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 534 J.H. van Wyk magte. Die ganse Skrif is immers vol van die tema van stryd en oor- winning (2002:179-188). magte. Die ganse Skrif is immers vol van die tema van stryd en oor- winning (2002:179-188). • Daar is eerstens God se stryd teen die chaosmagte tydens die skepping (2002:179-180, 219). • Daar is eerstens God se stryd teen die chaosmagte tydens die skepping (2002:179-180, 219). • Daar is tweedens God se stryd teen die bose magte (’n tema wat tydens die ballingskap ontwikkel het), met Jesus se opstanding uit die dood as beslissende oorwinning oor hierdie magte (2002:182) (König verwys in dié verband na HK 48) (2002:183). • En dan is daar derdens God se (nog groter) stryd met mense, wat Hy nie soos die bose magte met oorweldigende mag probeer oorwin nie, maar met oorredende mag probeer wen (2002:184-185). Die model van Goddelike voorbeskikking werk eenvoudig nie as dit toegepas word op gebeure soos die uittog, koningskap, ballingskap en Jesus nie; God moet telkens in die lig van nuwe omstandighede van strategie verander. Ons troos is nie daarin geleë dat God alles (selfs vreeslike dinge) vir ons voorbeskik het nie, maar daarin dat Hy in ons nood by ons is en uiteindelik sy groot doel sal bereik (2002:175-176). König gee toe dat die model van stryd en oorwinning nie alomvattend is nie, dat dit nie God se regering oor alles uitsluit nie, dat dit nie teenoor God se beheer in ruimer sin staan nie en ook dat dit nie alle vrae beantwoord nie (2002:188-189, 199). Tog lewer hierdie model volgens hom vyf waardevolle insigte. 6 Teenoor die probleme wat König met Anselmus se Godsbeskouing ondervind, staan die volgende uitspraak van Keegan (2002:5): “In my teens I rejected my Christian faith as too senseless for me. After a turbulent decade without this faith I returned to it through an encounter with Anselm’s Ontological Argument ...” (my kursivering, JHvW). 3.2 3.2 3.2 3.2 God se beheer sluit stryd en oorwinning in (2002:168 God se beheer sluit stryd en oorwinning in (2002:168 God se beheer sluit stryd en oorwinning in (2002:168 God se beheer sluit stryd en oorwinning in (2002:168----194 194 194 194 Dit laat die volgende duideliker blyk: d is nie die oorsprong van die sonde is nie. • God is nie die oorsprong van die sonde is nie. • Die sonde is chaoties. • Die sonde is chaoties. • Die (relatiewe) Bybelse “dualisme” tussen goed en kwaad kom hier- deur beter tot sy reg. • Dit laat blyk dat die beslissende oorwinning wél behaal is, maar die finale oorwinning nog behaal moet word. • Dit laat blyk dat die beslissende oorwinning wél behaal is, maar die finale oorwinning nog behaal moet word. • Dit laat die Bybelse gegewens beter tot hulle reg kom. Vanselfsprekend bly daar in hierdie model nog ernstige vrae oor (2002:191-194), byvoorbeeld dié van onsekerheid. Maar watter van die bestaande modelle bied volkome sekerheid?, word gevra. Dit moet tog duidelik wees dat God nie téén die kwaad kan wees, maar dit tog dan beskik nie. Ons moet dus eerlik kan sê: “God kan ook nederlae ly” (2002:193). In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 535 Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … 3.3 3.3 3.3 3.3 God heers in liefde (2002:196 God heers in liefde (2002:196 God heers in liefde (2002:196 God heers in liefde (2002:196----237) 237) 237) 237) van Wyk nie by die eerste van die Twaalf Artikels nie, maar by die vierde (2002:226). nie by die eerste van die Twaalf Artikels nie, maar by die vierde (2002:226). König se uiteensetting bereik sy hoogtepunt met die volgende uitspraak: “En nou moet ons konsekwent wees”: God weer nie elke ramp van ons af, nie omdat Hy dit nie wil keer nie, maar omdat Hy dit nie kan nie (2002:234). God kan dus nie enige oomblik enigiets doen wat Hy graag wil nie. Op hierdie stadium gee König toe dat Calvyn wel later in sy kommentare ’n meer dinamiese Godsbeeld ontvou het (2002:231), maar in sy Institusie oorheers ’n statiese beeld (wat weinig van die deïsme verskil). Die vraag ontstaan nou of ’n God wat nie rampe kan keer nie nog die moeite werd is. König antwoord dat hy eerder vir só ’n God kies as een wat rampe beskik of toelaat (2002:235). Het ons dan nog enige seker- heid dat God in sy doel sal slaag? Ja, want Hy is oorweldigend magtig, soos duidelik blyk uit die opstanding van Jesus (wat ’n onmisbare element van die evangelie is) (2002:236). 3.3 3.3 3.3 3.3 God heers in liefde (2002:196 God heers in liefde (2002:196 God heers in liefde (2002:196 God heers in liefde (2002:196----237) 237) 237) 237) Die slothoofstuk fokus veral op die Godsleer – waarvan die voorsienig- heidsleer immers ’n onderdeel is – en hanteer die vraag wat ons onder God se almag moet verstaan asook wat die verhouding tussen almag en liefde is (vgl. ook König, 2001c:57-59). Daar bestaan immers die populêre opvatting dat God “dit is waarvan niks groter gedink kan word nie” (Anselmus6) en dat Hy dus enigiets te eniger tyd kan doen (2002: 200, 221). Hierdie soort almagsbeskouing word egter deur logiese, etiese, historiese en teologiese besware gedruk (2002:201-207). Ook by Calvyn word God se almag (en vryheid) beperk omdat Hy ’n gevangene van sy eie vooraf-vasgestelde plan word (2002:2001-202). Die Bybel praat egter anders oor die almag van God (2002:208-218). Wanneer van God “die Almagtige” gepraat word (’n uitdrukking wat in die Nuwe Testament ontbreek, behalwe vir die Ou-Testamentiese aan- halings), dui dit wel op die groot mag van God maar nie op almag in die filosofiese sin van die woord nie. Ook die verskillende uitsprake in die Bybel dat “niks vir God onmoontlik is nie” (Luk. 1:37; Matt. 19:26; Mark. 14:36; Gen. 18:10; Jer. 32:17, 27), moet nie as algemene almags- uitsprake verstaan word nie, maar verbondsmatig: Hy kán wat Hy beloof het. Ook daardie gedeeltes wat sê dat “die Here doen wat Hy wil” (Jona 1:14; Dan. 4:35; Ps. 115; Jes. 14: 24-27, 46:10; Job 42:2) moet kon- tekstueel en nie in isolasie verstaan word nie. Sonder twyfel beskik God oor groot mag. Trouens, niks is vergelykbaar met sy skeppingsmag nie. Die skepping “is die grootste wonder denkbaar. Alle ander wonderwerke in die Bybel staan in die skadu daarvan” (2002:219). Maar dit beteken nog nie dat ons God se almag moet verstaan as “Hy kan wat Hy wil” nie, maar wel as sy algemene beheer en dat Hy sy doel sal bereik, al moet Hy dikwels sy strategie verander (2002:219-221). König onderskei hier tussen harde en sagte mag (2002:222-229). God se harde mag is sy oorweldigende mag, ’n aspek wat egter in die kerkgeskiedenis oorbeklemtoon is; sy sagte mag is sy oorredende mag (liefde), lydende en bevrydende mag. Die uniekheid van God vind veral uitdrukking in sy sagte mag. Reeds in die Ou Testament word die meeste daarna verwys dat Hy barmhartig, genadig, lankmoedig, liefdevol en getrou is. Die belydenis oor die almag van God hoort daarom eintlik In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 536 J.H. 7 Vgl. in hierdie verband ook die skokkende weergawe van die Duitse moordkampe deur ds. J. Overduin in sy boek Hel en hemel van Dachau asook die byna surrealistiese beskrywing daarvan deur Jan Rabie in sy boek 21+ (2000:68-70) onder die titel “die nuwe piramides”. 4. 4. 4. 4. Samevatting van König se voorsienigheidsmodel Samevatting van König se voorsienigheidsmodel Samevatting van König se voorsienigheidsmodel Samevatting van König se voorsienigheidsmodel • Dit is duidelik dat König elke vorm van ’n deterministiese voor- sienigheidsleer afwys soos dit syns insiens (onder andere) by Calvyn en Arminius ontwikkel het. • Dit is duidelik dat König elke vorm van ’n deterministiese voor- sienigheidsleer afwys soos dit syns insiens (onder andere) by Calvyn en Arminius ontwikkel het. • Hierteenoor ontwerp hy ’n eskatologiese, verbondsmatige voor- sieningheidsleer waar bose en ander magte hulle teen God verset, waar Hy hulle verslaan, in die algemeen in beheer is en uiteindelik sy groot doel sal bereik. • In hierdie ontwerp word groter ruimte gemaak vir die liefde as sentrale deug van God en word sy almag teologies (in plaas van filosofies) verstaan in die lig van die heilsgeskiedenis. • In hierdie ontwerp word groter ruimte gemaak vir die liefde as sentrale deug van God en word sy almag teologies (in plaas van filosofies) verstaan in die lig van die heilsgeskiedenis. • In hierdie voorsienigheidsleer word groot gewig toegeken aan die rol wat bose magte en mense speel in hulle verset teen God asook aan die plek en betekenis van Christus in die oorwinning van die magte. • König motiveer sy standpunt vanuit die Bybel, maar dan ’n Bybel wat heilshistories, en nie eklekties nie, geïnterpreteer word. In hierdie proses moet die teologie hom daarvan bevry om Bybelse temas met filosofiese inhoude te vul. • ’n Troosvolle voorsienigheidsleer kan nie ontwerp word sonder om die harde realiteite van die verlede (Auschwitz) en die hede, asook die vraag na sinlose lyding, te verreken nie. In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 537 Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … 6. 6. 6. 6. Tussen kasualisme en fatalisme: in gesprek met König Tussen kasualisme en fatalisme: in gesprek met König Tussen kasualisme en fatalisme: in gesprek met König Tussen kasualisme en fatalisme: in gesprek met König Dit is geen maklike taak om oor so ’n sensitiewe en belangrike tema soos die voorsienigheid van God met König in gesprek te tree nie. Sy voorsienigheidsleer is oorspronklik, weldeurdag, helder geformuleer en logies opgebou, die vrug van veel besinning en veel gebed (soos hyself in sy voorwoord opmerk), maar die vraag is of dit (in alle opsigte) teologies verantwoord is? Dit kos immers ’n teologiese kragtoer om so ver weg te beweeg van die grootste teoloë van alle eeue – soos Augustinus, Aquinas en Calvyn – om dan, na 2000 jaar, met ’n volkome nuwe ontwerp vorendag te kom. Wat hier volg, is ’n poging tot voort- gesette sáámdenke waarin sowel waardering as kritiek uitgespreek word. 5. 5. 5. 5. Ekskurs: die verhaal van drie Jode Ekskurs: die verhaal van drie Jode Ekskurs: die verhaal van drie Jode Ekskurs: die verhaal van drie Jode7 van Wyk met die eksistensialiste, tot die konklusie dat die lewe nie sin het nie. Op sewe en vyftigjarige ouderdom neem hy, as agnostikus, sy eie lewe en sterf hy ’n “vrye dood”, soos die eksistensialiste graag sê. Jean Améry: gekies om te oorleef en daarna selfmoord te pleeg? met die eksistensialiste, tot die konklusie dat die lewe nie sin het nie. Op sewe en vyftigjarige ouderdom neem hy, as agnostikus, sy eie lewe en sterf hy ’n “vrye dood”, soos die eksistensialiste graag sê. Jean Améry: gekies om te oorleef en daarna selfmoord te pleeg? Daar is natuurlik die verhaal van nog ’n (heel besondere) Jood, Jesus van Nasaret, wat nie hier verder vertel word nie maar wat in wat volg, ’n bepalende rol gaan speel. Die drie bogenoemde verhale is egter vertel om aan ons probleem meer reliëf te verleen en om ons opnuut onder die besef te bring van die moeilikheidsgraad van die (veral ’n goedkoop) voorsienigheidsleer. 5. 5. 5. 5. Ekskurs: die verhaal van drie Jode Ekskurs: die verhaal van drie Jode Ekskurs: die verhaal van drie Jode Ekskurs: die verhaal van drie Jode7 Dat ons hier inderdaad met een van die heel moeilikste teologiese onderwerpe te doen het, kan kortliks en konkreet geïllustreer word aan die hand van drie verhale van drie Jode wat al drie in verband staan met Auschwitz, ’n tema wat König in sy boek herhaaldelik ter sprake bring. Daar is allereers die verhaal van Johanna-Ruth Dobschiner soos aangrypend deur haarself in die boek Selected to live (1974) beskryf. Dit is die verhaal van ’n Joodse meisie (wat later Christin geword het), en waarin sy vertel hoedat sy herhaaldelik tydens die Tweede Wêreldoorlog deur die Here uit die mees bisarre oorlogsomstandighede gered is. Elke keer as dit gelyk het of dit vir haar die einde beteken, het iets wonder- baarlik gebeur en het sy weer uit die Nazi-hande ontsnap. Trouens, sy was by geleentheid reeds op die doodstrein na Auschwitz toe sy weer wonderbaarlik ontkom het. Na al hierdie buitengewone ontkomings kon Johanna-Ruth Dobschiner tot geen ander konklusie kom nie as: gekies om te lewe. Hierteenoor staan die verhaal van die vyftienjarige Joodse meisie Anne Frank soos verwoord in haar dagboekbriewe Het Achterhuis (2001). Hierin vertel sy hoe sy, haar vader en moeder en suster en nog vier ander Jode vir twee jaar (1942-1944) “ondergeduik” het in die Achter- huis, Prinsengracht 263, Amsterdam. Dit is die verhaal van ’n vrolike en moedige Joodse meisie wat dikwels teen alle verwagting in moed gehou en op ’n goeie uitkoms bly hoop het. Op Vrydag 31 Maart teken sy nog in haar dagboek aan: “God heeft mij niet alleen gelaten en zal mij niet alleen laten” (Frank, 2001:220). Haar laaste inskrywing word op 1 Augustus 1944 gemaak … Iemand moes die onderduikers verraai het, want op 4 Augustus slaan die SS toe en word al agt van hulle na die doodskamp Auschwitz in Pole weggevoer. Later word Anne en haar suster na Bergen-Belsen gedeporteer waar hulle, skaars twee maande voor die bevryding, aan tifus sterf en in ’n massagraf begrawe word. Net haar pa oorleef die konsentrasiekampe (Frank, 2001:299-301). Anne Frank: gekies om (vroeg) te sterwe? Die derde verhaal gaan oor die Jood Jean Améry wat in sy (uit Duits vertaalde) werk At the mind’s limits (1980) ná die Tweede Wêreldoorlog getuienis aflê van sy oorlogservarings (Auschwitz) en nadink oor die sin van die lewe. Na soveel absurde ervarings en martelings kom hy, saam In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 538 J.H. 6.1 6.1 6.1 6.1 Die kwaad en sinlose lyding as vertrekpunt Die kwaad en sinlose lyding as vertrekpunt Die kwaad en sinlose lyding as vertrekpunt Die kwaad en sinlose lyding as vertrekpunt Dit is natuurlik ’n teoloog se goeie reg om – met duidelike motivering – sy vertrekpunt te kies, in hierdie geval die probleem van kwaad en sinlose lyding. Maar ’n mens hoef daarvoor nie eers na voorbeelde uit die twintigste eeu (Auschwitz) te kyk nie, aangesien die Bybel self wemel van God- en mensonterende afgryslikhede. Die probleemstelling – kwaad en sinlose lyding – lê met ander woorde verweef met elke vesel van die Bybelse geskiedenis self. Die sinvraag is nie ’n moderne vraag nie maar ’n vraag wat reeds Eva haarself moes afgevra het toe Kaïn vir Abel vermoor het (Gen. 4:8). En hoe moes die Egiptiese moeders (en vaders) gevoel het toe hulle eersgeborenes (deur die Here) getref is (Eks. 11:4-6)? En wat van daardie moeilike intoggeskiedenis en die verowering van die Beloofde Land? Die uittog is ’n “lekker” geskiedenis, volgepak met verlossing uit die slawerny en afgodery van Egipte. Maar die intoggeskiedenis vertel ’n ander verhaal. Hoe klink gedeeltes soos Deuteronomium 2:34, 3:3-7 en 7:2 , wat handel oor die uitroeiing van die Kanaäniete en ander nasies, in opdrag van die Here, vandag? – weliswaar as gerigsvoltrekking oor hulle sondes (Deut. 9:4, 12:31). En 539 In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 ie mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … hoeveel weersinwekkende dade het nie plaasgevind met die val van wêreldstede soos Nineve (612 v.C.), Babel (539 v.C.) en die Godstad Jerusalem (586 v.C. en 70 n.C.) nie? En dit alles op bevel van die God van Abraham, Isak en Jakob? En dan praat die Bybel nog van ’n eindoordeel wat alle voorafgaande gerigsvoltrekkings na kinderspel sal laat lyk (vgl. Floor, 1979)? Die Bybel gaan selfs so ver as om die tema van oordeel as deel van die evangelie te beskryf (Op. 14:6-7; vgl. Jes. 28:21)! Eerlik gesê, kan ’n mens nogal begrip daarvoor kry dat Marcion (tweede eeu n.C.) en Mani (216-277) ernstige probleme met só ’n Godsbestier (en God) ontwikkel het en hulle rug op die God van die Ou Testament gekeer en hulle na die God van die Nuwe Testament gewend het. 8 Vergelyk byvoorbeeld Calvyn se pastorale brief van simpatie aan De Richebourg (sonder Stoïsynse berusting) (Westland, 1996:246). 6.1 6.1 6.1 6.1 Die kwaad en sinlose lyding as vertrekpunt Die kwaad en sinlose lyding as vertrekpunt Die kwaad en sinlose lyding as vertrekpunt Die kwaad en sinlose lyding as vertrekpunt Maar die oomblik wanneer dít gebeur, hou ’n mens ’n sterk gereduseerde Bybel oor: ’n gesuiwerde evangelie van Lukas en die tien briewe van Paulus, soos by Marcion (De Jong, 1980:30-32), of net stukkies Evan- gelies, sonder Paulus en Handelinge, soos by Mani (Teske, 1999:210- 211). Maar die hele Ou Testament het dan verdwyn – en per konse- kwensie eintlik die hele Bybel. Dit is nie maklik om konsekwent daaraan vas te hou dat die God van Abraham, Isak en Jakob, die God van Moses en Josua, ook die Vader van Jesus Christus is nie – ons kom later hierop terug. Ek wil maar sê dat die vrae rondom kwaad en lyding baie oud is; dit is die moderne kommunikasiemedia wat dit tans gouer en met groter ophef en trefkrag onder ons aandag bring. König merk tereg op dat die Christologie in die tradisionele voorsienig- heidsleer onderontwikkel is (2002:74, 79, 179, 190), en daarom is dit so jammer dat hy nie daardie een uitspraak van Christus in Lukas 13:1-5, waar die vraagstuk van kwaad en sonde en sinlose lyding uitdruklik ter sprake kom, bespreek het nie. Lukas 13: 1-5 plaas ons midde in ons probleemstelling. Dit vertel van twee opspraakwekkende gebeurtenisse van daardie tyd. Pilatus, die wreedaard, laat ’n aantal Galileërs (waar- skynlik rewolusionêres) in die tempel in Jerusalem vermoor; en buite Jerusalem vind ’n ramp plaas waartydens die ineenstortende toring van Siloam agtien mense doodval. Hoe moet hierdie twee gebeurtenisse nou verklaar word? By wie lê die skuld? By God? Die duiwel? Die mens? Uit Christus se antwoord blyk dit dat skuld en straf nie so eenvoudig in mekaar se verlengde lê nie (vgl. Joh. 9:3; Job). Maar Christus buig die (algemene) waarom- en herkoms-vraag om tot ’n (persoonlike) waartoe- en toekoms-vraag: “As julle julle nie bekeer (metanoia) nie, sal julle net soos hulle ook almal omkom.” Asof Hy wil sê: Daar is nie ’n goedkoop antwoord op ’n moeilike vraag nie. Waarom mense op hierdie of daardie manier sterf, waarom dinge sús of só gebeur, is nie altyd rasioneel deursigtig nie. Solank dié wat léwe hulle maar bekeer! Is König se model nie net té deursigtig nie? – ons kom later hierop terug. In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 540 J.H. van Wyk 9 “Der Vorwurf des Fatalismus ist so alt wie die Theologie Calvins selbst” (Bohatec, 1909:415). 6.2 6.2 6.2 6.2 Calvyn, metodologie en simplisme Calvyn, metodologie en simplisme Calvyn, metodologie en simplisme Calvyn, metodologie en simplisme Ons het reeds gesien dat König hom veral teen die tradisionele voor- sienigheidsleer verset soos dit deur Calvyn ontwerp is, omdat dit te deterministies van aard is. Die eerste vraag wat hier gestel moet word, is dié van metodologie. Is dit wetenskaplik verantwoord om ’n outeur soos Calvyn se voorsienigheids- leer net aan die hand van sy Institusie 1.16-18 weer te gee en te kritiseer? Behoort Calvyn se voorsienigheidsleer nie binne die konteks van sy Godsleer (Inst., boek 1), en dié weer in samehang met sy Christologie (boek 2), en dít weer in verband met sy pneumatologie (boek 3) behandel te word nie? En dit alles weer in samehang met Calvyn se hele teologie, insluitend sy Bybelkommentare, preke, Kategis- mus en briewe?8 Verder is dit ook altyd ’n goeie metode om jou eie verstaan van ’n bepaalde teoloog te vergelyk met ander interpretasies van daardie teoloog. König kon waarde toegevoeg het tot sy siening deur byvoor- beeld die interpretasies van Bohatec (1909:339-441), Saxer (1980:17- 48), Partee (1984:69-88; vgl. ook Louw 1985:66 e.v.) as kontrole- meganismes vir sy eie interpretasie aan te wend. Hieruit sou dan geblyk het dat Calvyn se voorsienigheidsleer vier ontwikkelingsfases deurloop het (Saxer, 1980:17-25) en dat hy die leerstuk telkens in verskillende uitgawes van die Institusie verskuif het (Partee, 1984:81-82; vgl. Bohatec, 1909:341-344, 394-414). Hieruit sou ook duidelik geword het waarom Calvyn in sy behandeling van die voorsieningheidsleer die naaste aan ’n “toon van ekstase” in sy Institusie gekom het (Partee, 1984:73). En ook waarom sy voorsienigheidsleer glad nie sonder sy leer oor die Heilige Gees – en die Triniteit – verstaan kan word nie (Krusche, 1957:14). Só benader, sou König dalk tot ’n genuanseerder beoordeling van Calvyn se voorsienigheidsleer gekom het, soos König trouens self teen die einde van sy boek opmerk: “Gelukkig was Calvyn nie konsekwent in sy teologie nie. Sy kommentare toon veel meer trekke van die lewende God van Abraham. Maar dit is dan ’n afwyking van sy Institusie” (2002:231). Maar dan is hierdie ’n opmerking wat veels te laat gemaak word. Calvyn se voorsienigheidsleer is reeds, en sy Godsleer groten- deels, op hierdie stadium afgewys. König maak hom skuldig aan presies dieselfde fout as waarvan hy Calvyn beskuldig. Calvyn, sê hy, voer die gedagte van “ons kan nie verstaan nie” veels te laat in sy uiteensetting 8 In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 541 ie mens wik maar God beskik? 6.2 6.2 6.2 6.2 Calvyn, metodologie en simplisme Calvyn, metodologie en simplisme Calvyn, metodologie en simplisme Calvyn, metodologie en simplisme In gesprek met Adrio König … van die voorsienigheidsleer in; König weer voer die gedagte dat Calvyn ook ander nuanses gehad het veels te laat in, nádat hy reeds met die totale voorsienigheidsleer van Calvyn afgereken het. Natuurlik hoef ons Calvyn nie ons kritiek te spaar en teen die gevaar van determinisme te waarsku nie (vgl. Seeberg, 1964b:397; Saxer, 1980:41; Durand, 1982:67), maar dan moet dit gedoen word eers nádat ’n getroue weergawe van Calvyn se voorsienigheidsleer gegee is. Trouens, juis dít is een van die groot leemtes in König se weergawe van Calvyn se voorsienigheidsleer: dat König nie duidelik aangetoon het nie dat Calvyn hom teen twéé fronte verset het: teen sowel die kasualisme (indeter- minisme) van Epikurus as die fatalisme (determinisme) van Stoa (Inst. 1.16.2, 8-9) (vgl. Saxer, 1980:25-26; Bohatec, 1909:352-360, 415-427).9 As ons Calvyn dan van determinisme wil verdink, dan weet ons ten minste dat hyself determinisme lewenslank skerp afgewys het. Dit is jammer dat König (2002:76) in hierdie verband glad nie die onderskeid tussen fatalisme en kasualisme verreken het nie. Dit is waar dat die gevaar van determinisme in die (gereformeerde) teologie groter is as dié van indeterminisme (vgl. Weber 1972:559; vgl. Berkouwer, 1950:170 e.v.). ’n Mens sien dit reeds in die omstrede opmerking van Bavinck (1928:563) dat die begrip fatum desnoods nog ’n goeie betekenis in ’n Christelike lewens- en wêreldbeskouing kan hê, maar dat casus en fortuna deur en deur onchristelik is. En oor die begrip toelating: dit is korrek dat Calvyn hieroor krities was (Inst. 1.18.1), maar dit is ook so dat hy tog van die begrip in ’n bepaalde sin gebruik gemaak het (Inst., 1.17.11; Kategismus, antw. 29). Die gereformeerde Christendom mag dalk verwyt word dat hulle nie ’n “sterk wederkomsverwagting” gehad het nie, maar om te beweer dat hulle hierdie houding “in navolging van Calvyn” ontwikkel het (2002:153), misken die feit dat Calvyn die meditatio futurae vitae as een van die drie kenmerke van die Christelike lewe aangemerk het (Inst., 3.9.1-6; vgl. Bohatec, 1909:427-435). Calvyn het hierop sóveel klem gelê dat kritici hom selfs verkwalik het dat hy daarmee te minagtend en te negatief oor die teenswoordige wêreld geoordeel het. Om saam te vat: Om te sê dat König ’n karikatuur van Calvyn se stand- punt voorgehou en dit totaal verteken het, sou te ver gaan, wél dat sy weergawe van Calvyn te ongenuanseerd en plek-plek selfs simplisties is. 6.3 6.3 6.3 6.3 Heilsgeskiedenis en Skrifberoep Heilsgeskiedenis en Skrifberoep Heilsgeskiedenis en Skrifberoep Heilsgeskiedenis en Skrifberoep König slaag op bewonderenswaardige wyse daarin om in sy voorsienig- heidsleer die Bybel heilshistories – en nie filosofies of eklekties nie – te verklaar. Hy het die Skrifberoepe van verskillende teoloë aan ’n grondige ondersoek onderwerp en telkens aangetoon hoedat bepaalde tekste dikwels buite konteks hanteer is. Dis duidelik dat König wil vashou aan die gesag van die Bybel: ons moet éérs na die Bybel luister, sê hy, en dán begin dink (2002:201). Maar – dan moet die Bybel heilshistories verstaan word (2002:109). Tog het ek hier en daar bepaalde probleme met sekere opmerkings van die outeur. Hy wys byvoorbeeld op ’n “groot verskeidenheid van gesigs- punte oor God se voorsienigheid in die Bybel” en oordeel dat dit baie moeilik is om hierdie gegewens te harmonieer (2002:21). Trouens, in die Ou Testament vind daar ’n “ontwikkeling” plaas van ’n Godsbeskouing waar God letterlik vir álles verantwoordelik is, na ’n oortuiging dat vyandige magte die wêreld van God gesteel het en verwoesting aanrig (2002:190). As bygevoeg word dat hierdie “ontwikkeling” veral tydens die ballingskap plaasgevind het (2002:84, 153, 181), ontstaan die vraag of ons nog van die God van Abraham, Isak en Jakob, van Moses en Dawid kan praat en of ons nie net die God van Daniël oorhou nie? Dat daar voortdurend selfopenbaring van God in die Ou Testament (en Nuwe Testament, Heb. 1:1-2) plaasvind, is onweerlegbaar, maar dan is dit steeds dieselfde God soos Hy Hom van die begin af bekend gemaak het. Daar kan dus nie teenstrydige voorsienigheidslere in die Skrif gevind word waaruit ons “die beste” (of mees voorkomende) moet kies nie. Nié, as ons sowel die sola Scriptura as die tota Scriptura (Nuwe én Ou Testament) asook die una Scriptura (die eenheid van die Skrif) aanvaar nie. Die siening dat ’n aggressiewer demonologie tydens die ballingskap “ontwikkel” het (van die Perse oorgeneem is?), vind ek ’n ongelukkige formulering. Veel eerder sou ek hierdie “ontwikkeling” wou benader van- uit die gesigspunt van God se voortgaande openbaring aan Israel. Hoewel tereg in die dogmatiek (en etiek) afstand gedoen is van die sogenaamde Skrifbewys, is daarmee nog nie weggedoen met ’n (verant- woordelike) Skrifberoep nie. Die Bybel bly dus as normatiewe teks gehandhaaf. Selfs al lees ek die Ou-Testamentiese tekste in die lig van die Nuwe Testament (Heb. 6.2 6.2 6.2 6.2 Calvyn, metodologie en simplisme Calvyn, metodologie en simplisme Calvyn, metodologie en simplisme Calvyn, metodologie en simplisme 9 In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 542 J.H. van Wyk Ons moet altyd onthou dat Calvyn vir ’n derde weg gesoek het, tussen indeterminisme en determinisme deur. 6.3 6.3 6.3 6.3 Heilsgeskiedenis en Skrifberoep Heilsgeskiedenis en Skrifberoep Heilsgeskiedenis en Skrifberoep Heilsgeskiedenis en Skrifberoep 1:1-2), dan vind ek steeds bemoediging en troos as ek lees van my lewe wat in die hande van die Here is (Ps. 543 In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 ie mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … 31:16), dat God alles van my weet en my oral vergesel (Ps. 139), dat hoewel ek my pad beplan, dit die Here is wat bepaal hoe ek daarop loop (Spr. 16:9), dat die Here ’n mens se koers bepaal (Spr. 20:24) en dat die Here dinge bepaal (Jes. 41:4) (Deutero-Jesaja). En ja, dan weet ek natuurlik goed dat daar ook ánder tekste in die Bybel staan waarin die mens se verantwoordelikheid sterk beklemtoon word, soos Psalm 119:109; Spreuke 5:21, 10:27 en Prediker 7:17. ’n Mens wonder: hoe sou die eksegese van Petrus se verwysing na God se vooruitbepaling en besluitneming in verband met Jesus se kruisiging binne die konteks van König se voorsienigheidsleer daar uitsien (Hand. 2:23 en 4:28)? 10 Vergelyk Barth (1960:47-49), Pannenberg (1976:46); Küng (1993:26-28), Van den Brink (1993), Van den Brink (1995:162-183) en ook Van Ruler (1972:30). God se almag hou vir Van Ruler (1972:108) in dat God sy doel bereik, en hy voeg by: “Dat gaat door veel geweld heen. Er zit zonder enige twijfel ook een element van verwoesting in Gods almacht. Maar dat is toch een doorgangsfase”. Vergelyk ook Kuitert (1992:108) se (omstrede) opmerking in hierdie verband: “Er is ook kwaad dat niet op ons conto staat, maar op dat van de Schepper.” 6.4 6.4 6.4 6.4 Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Hier raak ons aan die hart van König se voorsienigheidsleer, aangesien hy herhaaldelik aanvoer dat die tradisionele voorsienigheidsleer nie genoegsaam rekening hou met die werk van die duiwel asook met dié van Christus nie, dit wil sê met die motief van stryd en oorwinning. Die tradisionele voorsienigheidsleer is te maklik opgebou net vanuit die Godsleer en die albeskikking van God. Veel meer ruimte moet geskep word vir die rol van chaosmagte, bose magte, mense en die natuur. Dat König daarvoor pleit dat die voorsienigheidsleer nie net vanuit die Raadsplan van God ontwikkel sal word nie, maar dat die Christologie en demonologie ook daarin verreken behoort te word, kan as ’n winspunt aangemerk word. Dit is trouens opvallend hoedat in ’n moderne gereformeerde dogmatiek in die voorsienigheidsleer groter ruimte aan die Christologie afgestaan word (Van Genderen & Velema, 1992:272); hoewel die onderhouding (conservatio) en verlossing (servatio) nie saamval nie, hang hulle nogtans met mekaar saam (Van Genderen & Velema, 1992:284). Tog bly daar ook in hierdie opsig ’n aantal vrae bestaan. Byvoorbeeld: oor hoeveel mag beskik God werklik? Is God in ’n proses van mags- opbou betrokke? Hoe gebruik Hy sy mag ten opsigte van die natuur- wette? Oor hoeveel mag beskik die duiwel en ander rolspelers en waar kom hulle mag vandaan? Is daar genoeg Skrifgetuienis vir die standpunt dat die duiwel die wêreld van God “gesteel” het? Is die geskiedenis werklik oop as God (onweerspreeklik) beloof het dat dit goed sal afloop? Dit is duidelik dat König nie God se almag ten koste van sy liefde wil beklemtoon nie. Soos talle ander teoloë wil hy nie die almag van God, soos in die Apostolicum verwoord, as ’n abstrakte almagsbegrip vertolk In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 544 J.H. van Wyk nie.10 König waarsku dus daarteen dat God se almag nie filosofies ingekleur word nie, want, al beskik God oor baie groot mag (Hy is skepper!), en al het Hy in Christus die beslissende oorwinning oor die Bose behaal, kán Hy tog nederlae ly (en Hy hét ook) (2002:193-194). Hy kán nie alles wat Hy wíl nie (2002:229). As so ’n benadering impliseer dat God niksvermoedend deur buitemagte verras en oorval kan word, bring dit ons tot op die rand van kasualisme. 6.4 6.4 6.4 6.4 Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie nie.10 König waarsku dus daarteen dat God se almag nie filosofies ingekleur word nie, want, al beskik God oor baie groot mag (Hy is skepper!), en al het Hy in Christus die beslissende oorwinning oor die Bose behaal, kán Hy tog nederlae ly (en Hy hét ook) (2002:193-194). Hy kán nie alles wat Hy wíl nie (2002:229). As so ’n benadering impliseer dat God niksvermoedend deur buitemagte verras en oorval kan word, bring dit ons tot op die rand van kasualisme. Die vraag is of König nie met sy formulering die Bybelse openbaring oorskry en of hy nie hier met afleidings werk wat groot misverstand kan veroorsaak nie. Ons vind immers nêrens in die Skrif hierdie soort uitspraak nie. Selfs waar ’n mens van die onmag van Jesus aan die kruis sou wou praat, lewer dit nog altyd ’n bewys van God se almag van versoening (Van Ruler, 1972:28-29). As God oor soveel mag beskik dat Hy skepper (van die heelal) en opwekker (van Jesus) kan wees, kan die vraag gestel word waarom Hy nie ’n bietjie vinniger na die finale oorwinning beweeg nie en waarom Hy effens magteloos kan toekyk dat soveel sinlose lyding kan voortduur. By König kán Hy nie, want Hy is in ’n proses van magsontplooiing; in die klassieke voorsienigheidsleer word nie gesê dat Hy nie kán nie, maar wel dat God van ander tydskategorieë gebruik maak as wat by mense geld: duisend jaar is vir Hom soos een dag en een dag soos duisend jaar (Ps. 90:4; 2 Pet. 3:8) (vgl. Durand, 1982:211). En dat die Here geduldig wag op die bekering van mense (2 Pet. 3:9). Dit val ook op dat König, hoewel hy God se “sagte” magsuitoefening beklemtoon, op ’n kritieke stadium (naamlik by die opstanding van Jesus) tog weer op God se oor- weldigende mag as motivering moet terugval (2002:236). Nog ’n vraag: As God nie noú in volle beheer is nie (maar net in die algemeen beheer uitoefen), kan iemand dan nie regmatig daaraan begin twyfel of Hy wel sy eskatologiese doel sal bereik nie? Het König nie dalk eers ’n bepaalde Godsbeeld ontwerp en toe die Skrifgegewens daarby ingepas, in plaas van andersom nie (vgl. 2002:79, 85, 109, 175)? Is sy Godsbeeld nie dié van ’n (aanvanklik altans) onmag- tige God, in ’n proses van magsopbou nie (wat logies moet uitloop op die beeld van ’n oormatige Satan)? 6.4 6.4 6.4 6.4 Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 545 ie mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … Sonder twyfel leer ons die God van Abraham, Isak en Jakob in die Nuwe Testament ken as die Vader van Jesus Christus, as iemand wat goed is (Matt. 19:17), barmhartig is (Luk. 6:36), liefde is (1 Joh. 4:4,16; Matt. 5:45). Maar reeds in die Ou Testament hoor ons daarvan dat God se toorn net vir ’n oomblik duur, maar sy goedheid lewenslank (Ps. 30:6) en dat dit teen sy sin is dat Hy mense in ellende en beproewing bring (Klaagl. 3:33). Die God van die Nuwe Testament is geen ánder God as die God van die Ou Testament nie; tog leer ons die genade en liefde van God in Christus ken soos nog nooit tevore gesien is nie. Vanselfsprekend is daar baie dinge wat God nie kán nie: God kan nie verkeerd doen nie (Job 34: 10), Hy kan nie lieg nie (Tit. 1:2; Heb. 6:18), Hy kan Homself nie verloën nie (2 Tim. 2:13), Hy kan nie wispelturig wees nie (Jak. 1:17). Saamgevat: Hy kan nie sondig nie (Bavinck, 1928: 217; Wentsel, 1987:477). Hy kan niks doen wat in stryd is met sy wese nie (Wentsel, 1987:477; Van Genderen & Velema, 1992:177). Hy kán nie kwaad doen nie, maar as Hy al die goeie wat Hy wíl, nie nou kán nie, wag Hy nie te lank voordat Hy uiteindelik kan nie? Ek het nogal moeite met die gedagte dat die Bose die wêreld van God “gesteel” het. Dit bring ons op die glibberige terrein van die demonologie (vgl. Coetzee, 1969:76-95; Wentsel, 1987:661-714). In verband hiermee wys Wentsel (1987:669, 670, 678) tereg daarop dat die stryd tussen Christus en Satan nie as ’n randverskynsel afgemaak kan word nie, maar ’n “sentrale motief” is in die koms van Christus na die aarde (1 Joh. 3:8). Hierdie aspek behoort dus in ’n Bybels-verantwoorde voorsienig- heidsleer deeglike aandag te ontvang.11 Dat die Satan oor groot mag beskik en soos ’n verskeurende leeu rondgaan (1 Pet. 5:8), met groot woede (Op. 12:12), is natuurlik waar. Hy word selfs die owerste (archoon) van die wêreld (Joh. 12:31, 14:30, 16:11) en van die onsigbare bose magte (Ef. 2:2) genoem, ook dat hy mag (exousia) oor heidennasies uitoefen (Hand. 26:18), ja, selfs die god (theos) van hierdie wêreld is (2 Kor. 11 Paulus kan byvoorbeeld in die een geval daarna verwys dat dit die Gees van Jesus was wat hom verhinder het om na Bitinië te gaan (Hand. 16:7), terwyl hy in ’n ander geval daarvan oortuig was dat dit die Satan was wat hom (herhaaldelik!) daarvan weerhou het om na Tessalonika te gaan (1 Tess. 2:18). Veel moeiliker raak dit natuurlik wanneer dieselfde gebeurtenis (die volkstelling deur Dawid) sowel aan die Here (2 Sam. 24:1) as aan die Satan (1 Kron. 21:1) toegeskryf word. 6.4 6.4 6.4 6.4 Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie 4:4), maar dan is dit owerste van “hierdie wêreld”, dit wil sê van hierdie geválle, sóndige wêreld (Coetzee, 1969:79). Die sóndige wêreld verkeer in die mag van die duiwel (1 Joh. 5:19). Maar die archoon is nie die basileus of die kurios van die wêreld nie. Dit is Christus alleen. In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 546 J.H. van Wyk Al word dus in sterk terme na die Satan verwys (vgl. Matt. 4:8-9), kom hierdie verwysings in die Nuwe Testament altyd voor in terme daarvan dat die oordeel oor die bose magte voltrek ís (Joh. 12:31, 16:11), dat hulle ontwapen en onttroon ís (Kol. 2:15, Op. 11:15, 17) (vgl. Schroten- boer, 1994:14-23). God het in Christus die bose magte klaar oorwin (Joh. 16: 33; Matt. 12:28) en net Hý is Pantokrator (Matt. 28:18). Geen wonder nie dat daar net op één plek in die Nuwe Testament na die basileia van die Satan verwys word (Matt. 12:26) (vgl. ook die enkele verwysing in die gebed in die klassieke Doopsformulier na “die duiwel en sy hele ryk”). Want die basileia behoort aan God en sy Christus! Daarom is dit be- langrik om die Christologiese draad – die oorwinning oor die bose magte – ook in die voorsienigheidsleer vas te hou, soos ons byvoorbeeld in HK 19:50 vind: God regeer vandag álle dinge deur Christus – ’n aspek wat in HK 10 ontbreek (maar dan moet onthou word dat HK 10 in die lig van HK 9 verstaan moet word waar gehandel word nié oor ’n abstrakte God nie, maar oor die Vader van Jesus Christus en sodoende ook oor mý Vader.) Ek het dus groot voorbehoude om daarvan te praat dat die duiwel die wêreld van God “gesteel” het. Van wie het die duiwel soveel mag ont- vang? En wátter wêreld het hy gesteel? Net die planeet aarde of ook die “onbeskryflike groot heelal” met sy “duisende miljoene galaksies”, waarvan die lig van die verste galaksies ons nog nie eers bereik het nie (Joubert, 1997:33-34)? Dit is waar dat die Bose groot invloed op aarde uitoefen en dat sy verwoestende werk oral sigbaar is, maar met die kruis en opstanding van Jesus Christus hét die ryk van God deurgebreek, ís die oorwinning behaal en sál die Groot Toekoms eenmaal volledig aanbreek. Die vraag is dus belangrik hoe groot die mag van die Satan en die ander rolspelers is. 6.4 6.4 6.4 6.4 Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Godsleer, Christologie en demonologie Beskik Satan nie dalk oor soveel mag dat hy die wêreld ’n tweede keer van God kan steel nie? Staan die bose magte náás God of ónder Hom? Volgens König is die bose magte so sterk dat God nie dadelik die goeie wat Hy wil, kan bereik nie. Dit is duidelik dat dit gevaarlik is om God en die bose magte te ná aan mekaar te dink, want dan kan God maklik die oorsaak van die sonde en kwaad gemaak word en die Satan ’n goedige medestander. Om hulle egter totaal los van mekaar te dink, bring mens weer baie naby aan die gevaar van die Manicheïsme waar goed (God) en kwaad (Satan) van ewigheid af ewe groot magte is en al worstelende met mekaar om oorheersing meeding. Val die magsgebied waaroor Satan mag uitoefen buite die jurisdiksie van God, waarvan Hy selfs niks weet nie? Juis dít was die intensie van Calvyn: om die heerskappy van God veilig te stel teenoor elke vorm van Manicheïsme, deïsme, fatalisme en kasualisme. Met sy aanvaarding van ’n (relatiewe) dualisme (2002:85, 179-180, 190, 219), beweeg König op ’n dun rotslysie verby die Manicheïsme (wat hy afwys, 2002:49). Stryd by 547 In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … die skepping kan nog teologies verantwoord word (2002:179-180), maar as ons een stappie verder sou gaan en van stryd voor die skepping sou praat, dan verval ons heelhuids in Manicheïsme. Hierbo is na deïsme verwys. In König se model is God se verhouding tot die natuurwette onduidelik. Dink König nie – vanuit ’n geslote wêreld- beeld – deïsties oor God se verhouding tot die natuurwette nie (vgl. König, 2001b:277)? Is die natuurwette outonoom? Wie beheer die na- tuurwetmatighede van al die sterrestelsels, waarvan Job (26:14) sê dat dit nog maar net die gefluister van God se woorde is, wie kan dan die volle krag van sy dade verstaan? Om hierdie deel af te sluit moet die vraag gestel word of ons nie ook die Nuwe-Testamentiese lig wat op die Ou-Testamentiese demonologie val, behoort te verreken nie. Is die duiwel nie reeds van die begin af ’n leuenaar, moordenaar en verleier nie (Joh. 8:44; Op. 12:9, 20:2)? In Nuwe-Testamentiese lig besien, vertoon die duiwel reeds ten tye van die Ou Testament ’n veel aggressiewer karakter as waarvan die Ou-Testa- mentiese gelowiges self bewus was. 12 Ek dink ook aan die volgende ware gebeurtenis wat jare gelede in ’n tydskrif (Die Huisgenoot, meen ek) verhaal is. Dit gaan oor ’n vliegtuig wat in ’n bergagtige streek neergestort het. Met die val het die stertgedeelte afgebreek, maar met ’n lugwaardin in die stert vasgesuig vanweë die lugdruk. Dit gebeur toe so dat die stertgedeelte die skuins berghelling teen presies die regte hoek tref en geleidelik na ’n afgrond afgly, maar teen ’n boom tot stilstand kom wat op die afgrond gegroei het. Die lugwaardin was baie ernstig beseer, maar het die ramp oorleef. Sou sy die Here kon dank vir sy bewarende hand of nie? (Ek laat die vraag onbeantwoord hoe oor die ander slagoffers geoordeel moet word.) 6.5 6.5 6.5 6.5 Van logika tot logisisme? Van logika tot logisisme? Van logika tot logisisme? Van logika tot logisisme? Dit is uit punt 3 duidelik dat die voorsienigheidsleer van König veel meer konsistent en logies in mekaar steek as die klassieke voorsienig- heidsleer. Talle onverstaanbaarhede, oneffenhede en selfs teenstrydig- hede van die klassieke leer is weggeskaaf of het hulle klem verloor. Die vraag na verstaanbaarheid, rasionaliteit en deursigtigheid, wat met soveel klem deur die Aufklärung van die agtiende eeu gestel is, het ongetwyfeld op die agtergrond ’n rol gespeel. Maar juis dít roep die vraag na vore of daar nie in die teologie ruimte behoort te wees vir die tema van die paradoks (Kierkegaard), vir die onbegryplike, vir die waarheid dat ons die regering en wêreldbestier van God nooit volledig deursigtig sal kan maak nie, ja, dat sy gedagtes en optredes hoër is as ons mense s’n (Jes. 55:8-9) en dat Hy soms ook baie “vreemde werk” (opus alienum) doen (deur byvoorbeeld sy eie volk deur middel van hulle vyande te straf) (Jes. 28:21). “Dit is die Here wat ’n mens se lewe beheer. Daarom kan ’n mens nie altyd verwag om te verstaan wat met jou gebeur nie” (Spr. 20:24) (Die Lewende Bybel). Of soos die Prediker (8:17) sê: “Toe het ek al die werk van God begryp; die mens is nie in staat om wat in hierdie wêreld te gebeur, verstaan nie.” Weliswaar kan geen model álle vrae beantwoord nie, en König (2002: 189, 199) gee dit geredelik toe, maar het hy nie ’n model ontwerp wat sommige van die moeilikste vrae net te maklik beantwoord nie? Hiermee In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 548 J.H. van Wyk saam: As God net in die algemeen in beheer is, dan verloor ’n groot aantal Skrifgegewens hulle relevansie en troos.12 Inderdaad is die sinvraag na (skynbaar) sinlose lyding, ’n fundamentele vraag. Maar moet ons nie eers alle perspektiewe oor lyding – soos ver- bondsbreuk, versoening, beproewing, opvoeding, navolging, verheer- liking en voleinding – teologies ontleed en ontgin voordat ons ’n finale antwoord op “sinlose” lyding kan gee nie (vgl. Durand, 1978:95-114; Rossouw, 1981:15-57; Van de Beek, 1984; Wentsel, 1987:573-587; Louw, 1985)? Voeg hierby die hopelose vraag waaroor ’n mens eerder sou wou swyg as om dit hier neer te skryf: hoe kan die nimmer- eindigende lyding in die hel ooit sinvol verklaar word? 13 Vgl. Saxer (1980:157): “Gott befreit uns gerade von der Vorsehung als Fatum und Factum zur Vorsehung als Verheissung und Erfüllung.” 6.5 6.5 6.5 6.5 Van logika tot logisisme? Van logika tot logisisme? Van logika tot logisisme? Van logika tot logisisme? (En die hel is tog ’n werklikheid wat ook König [2001c:188] met huiwering en “net in gehoorsaamheid aan die Skrif” aanvaar.) Indien menslike logika as kriterium vir “sinlose” lyding gemaak word, ontstaan die vraag hoe “ewige lyding” – hoe regmatig ook al voltrek – ooit as sinvol gedink kan word. Hieruit ontstaan die volgende vraag: is die erkenning van die realiteit van die ewige verdoemenis nie die heel moeilikste deel van die Christelike geloof nie? Dit is altyd goed om telkens daaraan herinner te word dat ons deur geloof lewe en nie deur sien nie (2 Kor. 5:7). Die Godsregering is ten diepste ’n geloofsbelydenis. In so ’n benadering sal daar geloofsvrae oorbly waarop ons in hierdie lewe nie deursigtige en finale antwoorde sal kan gee of ontvang nie. Hiermee is nie ’n pleidooi vir ’n sacrificium intellectus gelewer nie, maar word ruimte gevra vir die aspekte van kinderlikheid, verwondering en aanbidding. Ek stem egter saam met König dat ons (veral predikante) moet afsien van elke vorm van goedkoop troos tydens dood en lyding waar letterlik alles op rekening van God geplaas word, maar dat ons mense sal troos met die evangelie van God se genade in Christus, ’n troos dus waarin talle (onverklaarbare) vrae eenvoudig onbeantwoord gelaat word. Daarom is daar ook geen eenvoudige en deursigtige antwoorde op die moeilike vrae wat deur die drie voorbeelde in die “Ekskurs” opgeroep word nie. Ons kan wel sê dat ook hiérdie gebeure nie buite God se In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 549 Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … heerskappy om plaasgevind het nie en dat die wáárom daarvan eers Eenmaal duidelik sal word. heerskappy om plaasgevind het nie en dat die wáárom daarvan eers Eenmaal duidelik sal word. 6.6 6.6 6.6 6.6 In konflik met die Konfessie? In konflik met die Konfessie? In konflik met die Konfessie? In konflik met die Konfessie? Dit is opvallend dat König versigtig daarvan wegstuur om sy voorsienig- heidsmodel in verband te bring met die gereformeerde konfessie, in besonder HK 10 en NGB 13. Die enigste keer dat hy naby aan die formulering van HK 10 kom, is die (kritiese) opmerking op p. 190 dat daar in die Ou Testament ’n ontwikkeling in siening plaasgevind het van ’n standpunt dat God vir alles verantwoordelik is (goed en sleg, gesond- heid en siekte, voorspoed en teëspoed) na ’n oortuiging dat daar ook bose magte in die wêreld werksaam is. Dit is jammer dat König nie direk met die gereformeerde belydenisskrifte in gesprek getree het nie, want dit sou sy studie aan aktualiteit laat wen het. Die Gereformeerde Belydenisskrifte is duidelik uitgesproke teen die leer van toeval (HK 10:27, NGB 13); daarby maak dit positief gebruik van die begrip beskikking en selfs van toelating (NGB 13; DLR 5.1.4). Teen die permissioleer is bepaalde besware ingebring omdat dit die indruk skep dat God ’n blote toeskouer is (Calvyn, Inst., 1.18.1-2; Wentsel, 1987:564) en omdat dit aan die sonde probeer sin gee (Beker & Hasselaar, 1979:77). Tog meen Van Genderen en Velema (1992:289) dat die woord “toelating” nie ontbeer kan word nie, juis omdat dit tot uitdrukking bring dat God op ’n ander wyse by die kwaad as by die goeie betrokke is (vgl. Wentsel, 1987:564). My konklusie is dat König se voorsienigheidsleer so ver wegbeweeg van die klassieke gereformeerde benadering dat hy ’n kerklike oordeel oor sy standpunt sal moet aanvra. 7. 7. 7. 7. Konklusie Konklusie Konklusie Konklusie König het sonder twyfel ’n uitdagende boek geskryf wat ’n hewige debat gaan ontketen. Sy nuwe voorstel behoort rustig in die lig van die Skrif verder ondersoek te word – dis immers waarop hy hom beroep. Hy pleit vir ’n heilshistoriese verstaan van die Skrif, waarin God en Christus, verbond en koninkryk, mens en duiwel, sin en lyding, elk op eie wyse deeglik verreken word en waartydens noukeurig gewaak word teen skadelike (veral Grieks-) filosofiese invloed in die teologie. Vandaar sy voorstel van ’n eskatologiese, verbondsmatige voorsienigheidsleer.13 In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 550 J.H. van Wyk Wie oor die voorsienigheid van God praat, praat oor wat tussen skepping en voleinding gebeur, oor God se regering, dit wil sê oor die koninkryk van God (Saxer, 1980:152) – waarvan ook König (2002:179, 181) toegee dat dit sentraal staan in die optrede van Jesus. Vir my aanvoeling bied König eerder ’n futuristiese as eskatologiese voorsienigheidsmodel omdat God se toekomstige magsontplooiing ten koste van sy teenswoordige magsuitoefening beklemtoon word (vgl. Durand, 1982:210-211). Die gerealiseerde eskatologie (die “reeds”) word opgeslurp deur ’n futuristiese eskatologie (die “nog nie”), terwyl ons in die voorsienigheidsleer aan albei aspekte behoort vas te hou. Dit impliseer dat God nie eers aan die einde in volle beheer sal kom nie, maar wel dat aan die einde sal blyk dát, en hoé, God altyd in beheer (be- HEER) wás. Deur die kruis en opstanding van Jesus Christus is die beslissende oorwinning reeds behaal, maar die dag van totale oorgawe van die bose magte moet nog plaasind (so ook König, 2002:190). Om God se magsontplooiing na die verre toekoms te verskuif, is ’n “goed- koop ekskuus”, want niemand kan dit kontroleer nie (Van de Beek, 2000: 89; vgl. Van de Beek, 2001:443-459). Soos ek die klassieke voorsienigheidsleer verstaan, wou dit niks anders sê nie as dat ons elke oomblik in die hande van God is, dat Hy vir ons sorg en ons lewens regeer. In die poëtiese literatuur van die Ou Testa- ment word dit pragtig beskryf. Die mens se tye is altyd in die hand van God (Ps. 31:16); God se hand is ’n hand wat lei en vashou (Ps. 139:10); ’n hand wat kan oopgaan en al wat leef met die goeie kan versadig (Ps. 104:28; 145:16); die diepste plekke van die aarde rus in sy hand (Ps. 94:4). Bibliografie Bibliografie Bibliografie Bibliografie AMÉRY, J. 1980. At the mind’s limits: Contemplations by a survivor on Auschwitz and its realities. Bloomington, IN : Indiana University Press. BARTH, K. 1960. Dogmatics in outline. London : SCM. BAVINCK. H. 1928. Gereformeerde Dogmatiek 2. Kampen : Kok. 7. 7. 7. 7. Konklusie Konklusie Konklusie Konklusie Die gereformeerde konfessie sluit hierby aan: God onderhou en regeer die ganse skepping “met sy hand” (HK 10:27). Dit is ook op- vallend dat Calvyn God se voorsienigheid nie met sy oë nie, maar juis met sy hande in verband bring (Partee, 1984:70). God se voorsienigheid wil niks anders sê nie as dat mens en skepping, mikro en makro, atoom en heelal, vir tyd en ewigheid in God se hand is. Daarvoor staan die deurboorde hande van die gekruisigde Christus en die seënende hande van die opgestane Christus borg. En ja, God sál so regeer dat sy voltooide koninkryk eenmaal in helder lig aanbreek en ’n nuwe hemel en nuwe aarde verskyn. Dit is ons hoop vir die toekoms en ons motivering vir die hede. Bibliografie Bibliografie Bibliografie Bibliografie AMÉRY, J. 1980. At the mind’s limits: Contemplations by a survivor on Auschwitz and its realities. Bloomington, IN : Indiana University Press. BARTH, K. 1960. Dogmatics in outline. London : SCM. BAVINCK. H. 1928. Gereformeerde Dogmatiek 2. Kampen : Kok. 551 In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … BEKER, E.J. & HASSELAAR, J.M. 1979. Wegen en kruispunten in de dogmatiek 2. Kampen : Kok. p BERKOUWER, G.C. 1950. De voorzienigheid Gods. Kampen : Kok. BOHATEC, J. 1909. Calvins Vorsehungslehre. (In Bohatec, J., Hrsg. Calvinstudien: Festschrift zum 400. Geburtstage Johannes Calvins. Leipzig : Verlag von Rudolf Haupt. p. 339-441.) CALVYN, J. 1984. Institusie van die Christelike godsdiens 1559 (1). Potchefstroom : CJBF. (Vertaling H.W. Simpson.) ( g ) COETZEE, J.C. 1969. Satan, die sataniese magte en die sonde. (In Du Toit, S. et al. COETZEE, J.C. 1969. Satan, die sataniese magte en die sonde. (In Du Toit, S. et al. Die koninkryk van God. Potchefstroom : TSP. p. 76-95.) COETZEE, J.C. 1969. Satan, die sataniese magte en die sond Die koninkryk van God. Potchefstroom : TSP. p. 76-95.) Die koninkryk van God. Potchefstroom : TSP. p. 76-95.) DE JONG, O.J. 1980. Geschiedenis der kerk. Nijkerk : Callenbach. DOBSCHINER, J-R. 1974. Selected to live. London : Pickering & Inglis. DURAND, J.J.F. 1978. Die sonde. Pretoria : N.G. Kerkboekhandel DURAND, J.J.F. 1982. Skepping, mens voorsienigheid. Pretoria : NG Kerkboek- handel. FLOOR, O. 1979. Het gericht van God volgens het Nieuwe Testament. Amsterdam : Buijten & Schipperheijn. FRANK, A. 2001. Het Achterhuis: Dagboekbrieven. Amsterdam : Bert Bakker. (Saamgestel deur O. Frank & M. J.H. van Wyk PARTEE, C.B. 1984. Calvin on universal and particular providence. (In McKim, D.K., ed. Readings in Calvin’s theology. Grand Rapids : Baker. p. 69-88.) g gy p RABIE, J. 2000. 21+. Kaapstad : Human & Rousseau. ROSSOUW, H.W. 1981. Die sin van die lewe. Kaapstad : Tafelberg. SAXER, E. 1980. Vorsehung und Verheissung Gottes. Vier theologische Modelle (Calvin, Schleiermacher, Barth, Sölle) und ein systematischer Versuch. Zürich : Theologischer Verlag Zürich. SCHROTENBOER, P.G. 1994. Toward an understanding of the powers. Theological Forum REC, 22(1):14-23. EBERG, R. 1964a. Textbook of the history of doctrines I. Grand Rapids : Baker. EBERG R 1964b T tb k f th hi t f d t i II G d R id B k SEEBERG, R. 1964a. Textbook of the history of doctrines I. Grand Rapids : Baker. SEEBERG, R. 1964b. Textbook of the history of doctrines II. Grand Rapids : Baker. y p SEEBERG, R. 1964b. Textbook of the history of doctrines II. Grand Rapids : Baker. TESKE, R.J. 1999. Augustine, the Manichees and the Bible. (In Bright, P., ed. Augustine and the Bible. Notre Dame, IND : University of Notre Dame Press. p. 208-221.) VAN DE BEEK, A. 1984. Waarom? Over lijden, schuld en God. Nijkerk : Callenbach. VAN DE BEEK, A. 2000. Gespannen liefde: De relatie van God en mens. Kampen : Kok. VAN DE BEEK, A. 2001. Voorzienigheid en verantwoordelijkheid. In die Skriflig, 35(3): 443-459, September. VAN DEN BRINK, G. 1993. Almighty God: A study of the doctrine of divine omnipotence. Kampen : Kok Pharos. p p VAN DEN BRINK, G. 1995. De almacht van God: Overwegingen rondom een aangevochten geloofsartikel. Theologia Reformata, 3:163-183. VAN GENDEREN, J. & VELEMA, W.H. 1992. Beknopte Gereformeerde Dogmatiek. Kampen : Kok. VAN RULER, A.A. 1972. Ik geloof: De twaalf artikelen van het ge morgenwijdingen. Nijkerk : Callenbach. N WYK, J.H. 1993. God sorg en regeer: Die voorsienigheid van God dogmatiese diskussie. Potchefstroom : PU vir CHO. g VERKUYL, J. 1992. De kern van het christelijk geloof. Kam VERKUYL, J. 1992. De kern van het christelijk geloof. Kampen : Kok. WEBER, O. 1972. Grundlagen der Dogmatik I. Neukirchen-Vluyn : Neukirchener Verlag. WEBER, O. 1972. Grundlagen der Dogmatik I. Neukirchen-Vluyn : Neukirchener Verlag. WENTSEL, B. 1987. God en mens verzoend: Godsleer, mensleer en zondeleer. Dogmatiek (3a). Kampen : Kok. WENTSEL, B. 1987. God en mens verzoend: Godsleer, mensleer en zondeleer. Dogmatiek (3a). Kampen : Kok. WESTLAND, J. 1996. J.H. van Wyk Gods leiding, bestreden en beleden. (In Van den Brink, G. et al., red. Gegrond geloof: Kernpunten uit de geloofsleer in bijbels, historisch en belijdend perspectief. Zoetermeer : Boekencentrum. p. 229-264.) WESTLAND, J. 1996. Gods leiding, bestreden en beleden. (In Van den Brink, G. et al., red. Gegrond geloof: Kernpunten uit de geloofsleer in bijbels, historisch en belijdend perspectief. Zoetermeer : Boekencentrum. p. 229-264.) In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 Kernbegrippe: almag van God eskatologie: sin van lyding verbond voorsienigheid: sienings van Calvyn, Arminius, Anselmus Key concepts: covenant eschatology: meaning of suffering omnipotence of God providence: views of Calvin, Arminius, Anselm 7. 7. 7. 7. Konklusie Konklusie Konklusie Konklusie Pressler.) HELM, P. 1993. The providence of God. Downers Grove, Ill : InterVarsity Press p y JOUBERT, G. 1997. Die groot gedagte: Abstrakte weefsel van die kosmos. Kaap- stad : Tafelberg. g KEEGAN, B.A. 2002. The Anselm debate and the Gospel according to saint Mark. Potchefstroom : PU vir CHO. (Proefskrif.) KÖNIG, A. 1992a. Beheer, of stryd en oorwinning? Die Kerkbode: 10, Okt. 23. Ö KÖNIG, A. 1992b. God in beheer? Daar is uitsonderings. Beeld: 13, Nov. 24. KÖNIG, A. 1993. God se heerskappy nie bevraagteken. Die Kerkbode: 10, Feb KÖNIG, A. 2001a. Geestelike oorlogvoering en die bediening van bevryding. (In Meiring, P. et al., red. So glo ons: Gelowig nagedink oor God, die Bybel en ons leefwêreld. Vereeniging : CUM. p. 170-182.) g g ) KÖNIG, A. 2001b. Daar is soveel sinlose lyding op aarde. Waar is God? (In Meiring, P. et al., red. So glo ons: Gelowig nagedink oor God, die Bybel en ons leef- wêreld. Vereeniging : CUM. p. 269-279.) KÖNIG, A. 2001c. Fokus op die 300 geloofsvrae wat mense die meeste vra – ’n verwysingsgids vir elke huis. Wellington : Lux Verbi. Ö KÖNIG, A. 2002. God, waarom lyk die wêreld só? Kan ons sê: “God is in beheer”? Wellington : Lux Verbi.BM. KRUSCHE, W. 1957. Das Wirken des Heiligen Geistes nach Calvin. Göttingen : Vandenhoeck & Ruprecht. KUITERT, H. M. 1992. Het algemeen betwijfeld Christelijk geloof: Een herziening. Baarn : Ten Have. Ü KÜNG, H. 1993. Credo: The Apostles’ Creed explained for today. London : SC KÜNG, H. & JENS, W. 1986. Wereldliteratuur en religie. Hilversum : Gooi & Sti LOUW, D.J. 1985. Sin in lyding: ’n Teologiese besinning rondom kruis en opstanding. Kaapstad : Lux Verbi. NOORDMANS, O. 1979. Verzamelde werken II: Dogmatische peilingen – rondom Schrift en belijdenis. Kampen : Kok. j p OVERDUIN, J. s.j. Hemel en hel van Dachau. Kampen : Kok. , j p PANNENBERG, W. 1976. De Geloofsbelijdenis: Een uitleg van de apostolische geloofsbelijdenis voor mense van nu. Baarn : Ten Have. PANNENBERG, W. 1991. Systematic theology (2). Grand Rapids : Eerdmans. PANNENBERG, W. 1976. De Geloofsbelijdenis: Een uitleg van de apostolische geloofsbelijdenis voor mense van nu. Baarn : Ten Have. g j PANNENBERG, W. 1991. Systematic theology (2). Grand Rapids : Eerdmans. In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 552 J.H. van Wyk Kernbegrippe: voorsienigheid: sienings van Calvyn, Arminius, Anselmus In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 Key concepts: Key concepts: covenant eschatology: meaning of suffering omnipotence of God providence: views of Calvin, Arminius, Anselm 553 In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 Die mens wik maar God beskik? In gesprek met Adrio König … In die Skriflig 36(4) 2002:529-553 554

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/524/417

Afrikaans

ids ids Abstract Amos on the offices and the cult: the meaning for us today J.L. Helberg Skool vir Bybelwetenskappe en Bybeltale Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM J.L. Helberg Skool vir Bybelwetenskappe en Bybeltale Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM Amos on the offices and the cult: the meaning for us today In this article Amos’ attitude towards the offices of king, priest and prophet is explored against the background of the rest of the Old Testament. The conclusion arrived at is that the institutions/offices/ services should be instrumental in enabling people to function accor- ding to their individuality and as beings created in the image of God: beings created to be free and responsible. Amos does not call for the abolishment of the offices, but these offices are, however, shaken to their very foundations by Amos’ prophecies. The intended result of Amos’ words is that office bearers should realise that God called them personally; they have not merely been called institutionally. Office bearers should thus radically reform and adjust their approach. Faith should be God-centred and should have a heart for the material and spiritual needs of people, including the needs of the members within the own circle of believers, as well as that of others. In conclusion, some relevant aspects within the Reformed Churches in South Africa are brought to the fore. 1. Inleiding Hoe staan Amos teenoor die destydse ampte van koning, profeet en priester, insluitende die tempel met sy kultus? Hierdie vraag word na vore gebring deur Amos se fel kritiek op die tempeldiens en die geïnstitueerde instansies. Het Amos se benadering vir ons vandag iets te sê, veral gesien die huidige wêreldwye neiging na gesagsverskuiwing en demokratisering? (Toffler, 1990:1). In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 231 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag “Ons” in die titel dui op veral Gereformeerdes, bepaaldelik Gereformeer- des in “Die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika”. In ander gereformeerde kerke word ook weer opnuut oor die ampte gedink. Volgens De Klerk (1988:2) verkeer die ampte tans in ’n identiteitskrisis weens sekularisme, spiritualisme en demokratisme en ook op grond van indifferentisme by die ampsdraers self deurdat daar nie erns gemaak word met die amp se verhouding tot God nie. Du Toit (1998:14) skryf ten tye van die Alge- mene Sinode van die Nederduitse Gereformeerde Kerk: “’n Vraag voor die kerk: moet kerklike ampte verander?” Ek wil aantoon dat volgens Amos die godsdiens die hele lewe beslissend moet beïnvloed, ook en veral in al die vertakkinge van ’n mens se alledaagse bestaan, verhoudinge en behoeftes. Alleen ampsuitoefening en erediensbeoefening wat hieraan diensbaar is, het volgens hom werklik bestaansreg. Soos die “oorblyfsel” van Israel moet (die benadering van) die ampte as ’t ware deur die dood gaan. 2. Amos se klem op die persoonlike/individuele Mense word deur God in hulle alledaagse situasie en behoefte aangespreek, maar dan volgens die verantwoordelikheid wat vir hulle daarin geld: hetsy dat iets daarin aangepak en bevorder moet word, hetsy dit beveg en verander moet word. Die onweerstaanbare en dringende aard van Amos se roeping maak dat hy nie kan terugsit nie, selfs al word hy aangeraai om dit te doen (7:12). Die persoonlike roeping van Amos gee verder aan sy optrede die eienskap van gesag – ’n eienskap wat die betekenis van “oorweldigend” sowel as “oorweldig wees” impliseer. Die feit dat Amos persoonlik geroep is, gee aan sy optrede ook ’n dimensie van dringendheid. Hy is onweerstaanbaar getref soos deur die gebrul van ’n leeu en moet daarom onvoorwaardelik en dringend sy opdrag gaan uitvoer (3:8; 7:15). Al is hy nie ’n profeet nie hy moet gaan Die openbaring of die Woord is Die persoonlike aard van Amos se roeping gee verder aan Amos ’n vryheid van optrede wat hom laat uitbreek uit die gebondenheid van die sterk formele, veral die formeel kultiese ampsuitoefening van sy tyd (4:4- 5; 5:4-5, 21-25). Sy vryheid loop egter tegelykertyd saam met ’n sterk verantwoordelikheid teenoor God deur wie hy geroep is (3:8; 7:15). Die persoonlike roeping maak die verantwoordelikheid dus nie kleiner nie, maar groter. Dit sit die amp nie opsy nie, maar benadruk die lewende, soepele en situasiegerigte aspek daarvan, soos blyk uit die feit dat Amos die profetiese amp uitdruklik erken (2:11; 3:7). Amos se persoonlike roeping bring ook mee dat hy ’n sterk betrokken- heid by sy medegelowiges het (4:1; 5:1-3; 24; 6:4-6; 8:5-6). Dit gaan vir hom nie net om ’n band met God, of om ’n formele verbondenheid aan ’n statiese verbondsgroep nie (9:9-10), maar om ’n gemeenskaps- beoefening van gelowiges onderling, ’n inklusiwiteit – niemand moet uitgesluit wees van dié voorregte of regte nie. In noue aansluiting hierby verleen die roeping van Amos ook ’n sterk dimensie van gebed aan sy optrede. Hy tree nie staties en formeel op nie en aanvaar die verloop van dinge nie maar as iets meganies nie; hy pleit vir Israel (7:2, 5). Dit gaan ten diepste om die welsyn van alle lede, trouens om reg en geregtigheid teenoor alle mense (5:24; vgl. die aanklag teen die nasies dat hulle onreg teenoor ander gepleeg het – Am. 1-2; vgl. ook 9:7). Dit gaan dus om universaliteit. 2. Amos se klem op die persoonlike/individuele Wat as kenmerkend van die ballingskapse tyd en later gestel word – aspekte soos groter institusionele openheid, die beklemtoning van die woordelement en die persoonlike element (vgl. Albertz, 1992b:376, 386, 556-561), is reeds by Amos minstens in kern aanwesig. Amos se persoonlike roeping was deurslaggewend vir sy benadering van God en mense. Hy was in die eerste plek deur Jahwe geroep – ’n roepingswyse wat ver bo die letter van die ou verbondsreg uitgegaan het (Van Leeuwen, 1985:19-26). Verder was slegs een ding beslissend vir Amos se optrede as profeet: op grond van ’n heel besondere belewenis het hy besef dat hy persoonlik deur God geroep is om die oordeel oor Israel aan te sê (7:15). Amos se roeping gee aan sy optrede die aard van ’n getuienis. Hierdie getuienis behels meer as ’n belydenis wat net op waarhede of leer- stellings konsentreer, veral as tydlose dinge. Amos reik uit na mense in hulle omstandighede; hy pas die waarhede of leerstellings daarop toe en toets hulle daaraan. Dit doen hy byvoorbeeld met Israel se benadering van hulle verkiesing en hy bevind Israel te lig (3:2; 9:7). Amos praat uit ervaring en hy is persoonlik betrokke by wat in die samelewing aangaan. Hy laat ’n getuienis uitgaan deur ook self uit te gaan en iets buite die geslote elite-kring te gaan doen. Sy getuienis vloei nie voort uit ’n blote subjektiewe belewenis nie, maar uit ’n geroep wees deur God om te gaan sê wat Hy aan Israel te sê het. Amos se getuienis is gekoppel aan Goddelike openbaring, of die Goddelike Woord. Immers, “Die Here God doen niks as Hy nie sy besluit bekend gemaak het aan sy dienaars die profete nie” (3:7). In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 232 J.L. Helberg Die persoonlike roeping van Amos gee verder aan sy optrede die eienskap van gesag – ’n eienskap wat die betekenis van “oorweldigend” sowel as “oorweldig wees” impliseer. Die feit dat Amos persoonlik geroep is, gee aan sy optrede ook ’n dimensie van dringendheid. Hy is onweerstaanbaar getref soos deur die gebrul van ’n leeu en moet daarom onvoorwaardelik en dringend sy opdrag gaan uitvoer (3:8; 7:15). Al is hy nie ’n profeet nie, hy moet gaan. Die openbaring of die Woord is situasiegerig, maar nie situasiegebonde nie. 2. Amos se klem op die persoonlike/individuele Amos se beklemtoning van die persoonlike element in sy roeping en in die lewe as geheel gaan gepaard met ’n beklemtoning van persoonlike verantwoordelikheid sonder aansien van persoon en amp. Amos staan voor God/Jahwe, die Almagtige, die Skepper en Regeerder (4:5; 5:8, 15, 27; 6:14; 8:8-9; 9:2-7) wat reg en geregtigheid eis sonder aansien van persoon. Andersyds word dié wat reg en geregtigheid in die weg staan, 233 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag sonder aansien van persoon deur God veroordeel, ongeag watter amp so iemand ook al beklee, soos in die geval van die priester Amasia (Am. 7). sonder aansien van persoon deur God veroordeel, ongeag watter amp so iemand ook al beklee, soos in die geval van die priester Amasia (Am. 7). Die besondere manier waarop Amos geroep is, laat blyk dat die ampte in hulle gewone funksionering nie die enigste manier was waarop God gewerk het nie (vgl. ook Kloppers, 1988:9 en Prinsloo, 1988:24-26, 37 oor die feit dat daar in die Ou Testament nie ’n klinkklaar skema oor die ampte is nie). Die Ou Testament bevat meer voorbeelde daarvan. By die oorbring van die verbondsark na Jerusalem toe voer koning Dawid byvoorbeeld priesterlike handelinge uit (2 Sam. 6:17-18) hoewel daar in die Ou Testament ’n skerp onderskeid gemaak is tussen die koningsamp en die priesteramp. Trouens, ook by hierdie geleentheid van die vervoer van die verbondsark het God skerp gelet op die stiptelike nakoming van die vereistes in verband met die dra van die ark en dus van die beoefening van die kultus (2 Sam. 6:6-15). By die vroeëre poging om die ark te vervoer, is Ussa met die dood getref omrede hy aan die ark geraak het om te verhoed dat dit val. By ’n later geleentheid is koning Ussia met melaatsheid gestraf omdat hy priesterlike funksies uitgeoefen het (2 Kron. 26:16-21). Die verklaring vir hierdie optrede van Dawid lê in wat bekend staan as die “amp van die gelowige” (vgl. Kloppers, 1988:21). Ten diepste beklee alle mense die genoemde ampte omdat almal die beeld van God is (Gen. 1:26). So was dit by die skepping van die mens. 2. Amos se klem op die persoonlike/individuele Die besondere ampte/dienste het later bygekom en is bedoel om die “amp van die gelowige” beter tot sy reg te laat kom, nie om dit uit te skakel of met die bedoeling dat dié wat ampte/dienste beklee, gelowiges van ’n hoër orde is nie (vgl. Van der Linde, 1983:7-9; Kleynhans, 1988:166-169; Spoelstra, 1989:26-31 vir die ampte se dimensie van diens). Abraham, die vader van alle gelowiges, en Moses, deur wie God sy gebooie gegee het, het byvoorbeeld nie ampte beklee nie, al sou hulle as grondleggers van die ampte gesien kan word. Dit geld veral Moses. Die eintlike bedoeling is dat die gelowiges ’n koninkryk van priesters moet wees (Eks. 19:5-6; vgl. ook 1 Pet. 2). Deur die sonde en gebrokenheid van hierdie lewe is so ’n direkte verhou- ding egter te oorweldigend. Israel se reaksie op die Godsverskyning by die afkondiging van die Tien Gebooie te Sinai wys dat bemiddeling nodig is (Eks. 20:18-19). Hierdie bemiddeling het egter ten doel om gelowige- wees tot sy reg te laat kom. Daarom is die funksie van die bemiddeling dienend, nie heersend of plaasvervangend nie. Koning Dawid se uit- oefening van priesterlike funksies vorm deel van ’n atmosfeer waarin hy sy eenheid en gelykheid met die volk beleef en demonstreer. Hy dans saam met hulle voor die verbondsark – tot ontsteltenis van sy vrou In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 234 J.L. Helberg (2 Sam. 6:14-22). Dawid tree hier dus op in ’n atmosfeer van die “amp van die gelowiges”. By koning Ussia se optrede ontbreek so ’n atmosfeer egter heeltemal. Daar is nie ’n soepele hantering van die ampte nie, maar ’n ingryping op die terrein van ’n ander, ’n beslaglegging daarop vir eie magsdoeleindes, ’n magskonsentrasie in een persoon. Daarmee kom nie alleen die ander ampte in die gedrang nie, maar ook die vryheid van die gelowiges en dus die “amp van die gelowiges”. Amos tree op as pleitbesorger vir die belange van die gewone mense. Hy doen dit teenoor dié wat ampte beklee en daarom gesag en mag het. Hy beklemtoon egter nie demokratisering in die sin dat hy die gewone mense mobiliseer om op hulle regte aan te dring nie. In die Ou Testament is dit nie ’n kwessie van gesag vir óf die een óf die ander, óf ampsmag óf volksmag, nie. 2. Amos se klem op die persoonlike/individuele 235 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag Hier word dus nie ’n teenstelling of skeiding tussen die tempeldiens en die daaglikse lewe gemaak nie, maar inteendeel, die geïntegreerdheid van die twee word benadruk. Ten diepste gaan dit ook by Amos hierom. Sy besondere roeping is nie om die kultus of erediens en die betrokke ampte af te kraak nie, maar om die volk tot introspeksie oor die ware betekenis van die erediens en ampte te bring. Die duidelike afbakening in ampsfunksies enersyds, en die soepelheid in die grense daarvan andersyds, blyk ook uit die besondere aanstelling van die kinders van Asaf deur Dawid. Volgens 1 Kronieke 25:1-3 was hulle mense wat onder begeleiding van liere, harpe en simbale as profete opgetree het in die dank en die lof aan die Here. Die aard van Amos se roeping raak ook sy perspektief op vyandskap en vyande, iets wat by Israel oorvereenvoudig en geformaliseer is – soos by ander nasies destyds en vandag. Mense buite die eie groep word maklik onpersoonlik gesien en benader en sonder meer gestigmatiseer, veroordeel en as vyande beskou. Ook Amos werk met die gedagte van oordeel, maar nie ’n formeel benaderde en uitgewerkte oordeel nie. Volgens hom sal die dag van Jahwe juis verrassend en ontnugterend op die volk van God self toeslaan, omdat Israel in ’n formalistiese benadering van die lewe, die godsdiens en die medemens vasgevang is. Hierdie dag van straf sal totaal vernietigend oor Israel aanbreek. Die boek Amos veronderstel ’n algehele nuwe begin of vernuwing, met algehele nuwe grense, anders as dié wat Israel tussen mense en nasies getrek het. Amos se sterk persoonlike, nie-formele, benadering maak dat hy minder beoordeel en veroordeel volgens formele afbakening van groeperinge. Enersyds staan hy minder veroordelend teenoor die heidennasies as Israel (9:7). Andersyds staan hy meer veroordelend teenoor die ver- bondsvolk. Hy staan ook meer veroordelend teenoor die persone wat ampte beklee as teenoor die armes en hulpeloses wat uit die aard van die saak nie in ’n amp staan nie en daarom geen mag en invloed het nie. Amos rig hom dus teen oormatige formaliteit en amptelikheid, want dit neig na ’n oorvereenvoudigde beoordeling van mense en sake volgens bepaalde groepe of kategorieë of nasies. 2. Amos se klem op die persoonlike/individuele Demokratisering in die sin dat die volkswil die norm word, is teen die gees van die Ou Testament (vgl. byvoorbeeld die geskiedenis van die goue kalf by Sinai in Eks. 32:1). Die profeet Amos lê ’n ander klem as ’n beleid van verampteliking. Binne so ’n beleid het die amptelike en formele hantering van sake so ’n monopolie dat toegang daartoe onmoontlik is – behalwe vir ’n elite-groep. Ander persone kan nie ’n oor daar vind nie. Amos lê ook ’n ander klem as dié wat geld in ’n demokratisering waarin die grille van die volkswil die botoon voer. Hy beklemtoon dat elkeen in die gemeenskap persoonlik teenoor God verantwoordelik is en dat elkeen se persoonlike behoeftes in ag geneem moet word. Amos verabsoluteer nie een van hierdie benaderings nie, maar stel albei diensbaar aan die persoonlike roeping voor God. Dit gee persoonlike vryheid en eis verantwoordelikheid vir die gelowige/mens as enkeling sowel as deel van die groep. Die geskiedenis van die verskuiwing van die verbondsark word opgevolg deur dié waarin God weier dat Dawid vir hom ’n tempel bou (2 Sam. 7; vgl. vir die ontstaan en samestelling van hierdie Skrifgedeelte verskillen- de artikels in OTWSA, 1984/85; Hentschel, 1992; vgl. oor die inhoud Helberg, 1990). Ook in hierdie weiering gaan dit daarom dat God nie ingebind moet en kan word nie; nie in ampte nie, ook nie in ’n amptelike ruimte of in ’n amptelike struktuur nie. Hierdie feit blyk uit die verwysing na die volgende aspekte in die beskrywing van hierdie gebeurtenis: God is die vrye regeerder oor die regering van nasies, soos Egipte uit wie se mag Hy sy volk bevry het, en dus oor die geskiedenis (2 Sam. 7:6, 9-11); Hy is verder by sy gelowiges in die alledaagse lewe, soos buite in die veld by die skape (2 Sam. 7:8-9). So oefen Hy sy vrye heerskappy uit en dit mag op geen manier ingeperk word nie. Amos het ’n geesgenoot in die skrywer van Psalm 15: “Wie het die reg om in u tempel te kom?” Hier word geen vereistes oor die erediens self gestel nie; wel oor die lewe daarbuite. Tog kom die bidder tempel toe. 2. Amos se klem op die persoonlike/individuele Dan word een persoon of groep maklik verontskuldig bloot omdat hy tot die “ware” groep behoort, terwyl ’n ander een maklik veroordeel word omdat hy nie tot die “ware” (= eie) groep behoort nie. Die boek Amos verkondig iets soortgelyks aan die onverwagte optrede van God volgens die loflied van Hanna in 1 Samuel 2:1-10. God se bestier kan nie in formules en strukture vasgevang word nie. Hy laat dinge heeltemal anders verloop, selfs teenoorgesteld, as wat mens sou In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 236 J.L. Helberg verwag: “Die onvrugbare bring sewe in die wêreld, die een met baie kinders kwyn weg”. Die boodskap in hierdie loflied is dat ’n mens God nie formeel moet inperk volgens menslike indelings en groeperings en strukture en meen dat Hy daarvolgens sal optree nie. ’n Mens moet verder alle selftevredenheid aflê, erns maak met God se andersheid van optrede; jou bekeer, afsien van jou natuurlike wense en wil en jou deur die Woord laat leer. 3.1 Amos se verhouding tot die konings Volgens een benadering oor die plek en betekenis van die koningskap in die Ou Testament was koningskap ’n vreemde en vyandige begrip; volgens die ander het die koningskap sentraal gestaan. Robberts (1987:377, 380, 386; 393 voetnoot 20) wys daarop dat die stemme van die pro-monargiste nie in die redaksieproses van die Bybelboeke verwyder is nie. Die kritiek op die koningskap het slegs ten doel om enige regeringsvorm te relativeer wat beskou word as dié enigste vorm wat deur God gesanksioneer is. Die ideologie van koningskap verwag van die koning om geregtigheid te bevorder. Minstens in die vorm wat ons die profetiese verkondiging het in die godsprake van Amos (9:11), Hosea (3:5), Miga (5:1-5), Jesaja (8:23-9:6; 11:1-9, 10; 32:1-8); Jeremia (23:5-6; 33:14-22) en Esegiël (34:23-31; 37:24-28), stel hulle ’n toekomstige Dawidiese monargie in vooruitsig. Hier moet wel bygevoeg word dat die monargie in vooruitsig gestel word as een met ’n nuwe aard (Am. 9:11-12). Die Bybelskrywers het die monargie gesien as die pilaar van nasionale bestaan en die kern van Israel se historiese ervaring, veral saamgetrek in die Dawidslyn, omdat die tyd van Dawid en Salomo ’n glorieryke tyd in Israel se bestaan as nasionale volk was (Talmon, 1986:37, 164). Selfs die profete wat skerp krities teenoor hulle eietydse nasie en konings was, het nêrens ander sosiale en politieke instellings in die plek van die bestaandes aangebied nie (vgl. byvoorbeeld Miga 4:4-5). Daar is blywende verwagtings met Dawid verbind en later op die Messias gefokus (Barth, 1991:189; 218-220). Die betekenis van die koningskap kan nie bloot uit sosiologiese faktore verklaar word nie, want God het dikwels juis teen die wense van die volk gehandel. Die verlies van die staat is aan religieuse oorsake gewyt en die volk en konings is daarvoor geblameer (Grabbe, 1992:143, 145). Watter funksies die koning teen hierdie tyd nog oorgehad het, is nou laat vaar of oorgedra na die hoëpriester wat ’n al belangriker figuur geword het. 237 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag Volgens Hanson (1987:493, 499) is die koningskap diep in die denke van baie Jode ingegraveer en is die verwagtings van herstel verbind met die tempel. Daarin verloor die koningskap egter sy betekenis en die verwagtings word nou verbind aan die Persiese konings wat gesien word as die regeerders deur God verkies. 3.1 Amos se verhouding tot die konings Daar moet vir hulle gebid word en hulle moet gehoorsaam word in alle gewone burgerlike sake in ruil vir die vryheid om in getrouheid aan die Tora van Moses te kan leef (Esra 1:2; 6:4, 22; 7:27-28; 9:9; Neh. 2:8, 9, 18). Die geskrifte van die ballingskap sentreer wel nie in die koningskap nie, maar veronderstel tog die herinstelling daarvan (Gerbrandt, 1986:193). Slegs die aard van die koningskap is in gedrang. Die profete het in al hulle kritiek op die onderdrukking van die armes nooit die rol van die konings hierin benadruk nie. Die profesie het in die na-ballingskapse Israel verskillende vorme aangeneem (Grabbe, 1992:144), waarvan sommige die priesterlike gesagsorde gesteun het (Haggai; Sagaria) en ander dit gekritiseer het (gedeeltes van Trito-Jesaja). Hierdie profete het die “offisiële” regeerderskap geopponeer sowel as ondersteun, soos Nehemia. Alles in ag genome, het die koningskap in die geheel gesien ’n ambi- valente aard gehad. Enersyds was daar positiewe en aantrekkende elemente, andersyds negatiewe en afstotende elemente. ’n Koning het gewoonlik ’n belangrike rol te speel teenoor die vyand. Dit is ook die geval dwarsdeur die Ou Testament. Die Vroeëre sowel as die Latere Profete en ook die Psalms is vol daarvan. Aan die begin van die Psalms (vgl. Ps. 2) word daarop gewys dat die konings van die aarde teen Jahwe en sy gesalfde in opstand is en hulle juk wil afgooi. Die koning, wat deur Jahwe gesalf is, deur Hom as sy seun aangeneem is, verydel egter hierdie strewe van die konings van die aarde. Hoe staan Amos teenoor die koningskap? Amos teken God nie as koning nie; trouens Hy word min kere in die Ou Testament koning genoem, en dan byna uitsluitlik in nie-prosagedeeltes (Soggin, 1971: 915-916; Seybold, 1984:947). Amos sien Jahwe as God wat uit Sion brul (1:2), met die onweerstaanbare effek soos dié van ’n leeu (3:8; vgl. ook Jer. 25:30 – God se oordeel oor Israel en die nasies; Hos. 11:10; Joël 3:16 – redding vir Israel). God is nie beperk tot die stad of berg Sion, of tot die heiligdom daar nie, maar heers ver en wyd; ook oor velde, die natuur, die reën, ensovoorts. Hy is ’n God wat aktief en in beheer is. In ooreenstemming met die stelling van Gerbrandt (1986:193), benadruk ook Amos nie die rol van die koning in die onderdrukking van die armes of in die ander sondes nie. 3.1 Amos se verhouding tot die konings Die houding teenoor die koningskap soos dit 238 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 J.L. Helberg implisiet in die slot van Amos na vore kom, benadruk die volgende: Amos 9:11-12 praat oor ’n herstel van die vervalle hut van Dawid soos in die ou tyd en van Israel as oorwinnaar oor wat van Edom oor is. Hier word egter tegelykertyd ’n situasie verkondig waarin die Naam van Jahwe ten goede oor die nasies uitgeroep is, ’n situasie van universele redding. Die koningskap en die oorwinning oor die vyande sal dus van ’n ander aard wees (vgl. Helberg, 1999:281-283; Smith, 1989:282-283; Preuss, 1992:322-323). Enersyds sal (die nasionale) Israel die volk van Jahwe wees wat in sy land geplant is (9:15); andersyds sal dit ’n situasie van meer as gewoon aardse voorspoed en vrede wees. Dit sal ooreen- stem met die verbond met Noag waarvolgens die seisoene sal bly bestaan, en met die paradystyd waarin daar nie ’n stryd tussen mens en bodem is nie. In die slot van Amos word dus eerder na ’n gekorrigeerde Dawid en koningskap verwys. Dus kan daar uit die boek Amos net afgelei word dat die koning geregtigheid moet laat geskied; veral deur die volk God se wil/Woord voor te hou, soos by die inwyding van die tempel in Salomo se gebed waarin uitgegryp word bo die tempel en kultus (“selfs die hoogste hemel kan U nie bevat nie, hoe dan nog hierdie tempel wat ek vir U gebou het!”, 2 Kron. 6:18; “Maar as julle wegdraai van my voorskrifte … sal Ek julle wegdryf uit my land wat Ek vir julle gegee het, en Ek sal hierdie tempel … wegvee, 2 Kron. 7:19-22). 3.2 Amos se verhouding tot die profete Die profete het nie ’n enkele instelling uitgesonder en verantwoordelik gehou vir die sosiale patologie van hulle tyd nie. Daar was eerder ’n algemene wanhoop oor menslike instellings. Die hele nasie was korrup (Am. 9:8; Frick, 1977:227, 229-231). Dit gaan ook nie op om een besondere laag van die bevolking as voorwerp van die profete se kritiek uit te sonder, soos byvoorbeeld die aristokrasie teenoor die boere- bevolking nie. Aan die een kant rig die profete hulle teen die hoër stede- like klasse oor hulle sosiale en religieuse sondes, maar aan die ander kant teen die landelike plekke van aanbidding, die hoogtes. Daar is dinge wat buite ’n mens se eie moontlikhede lê en daarom moet ’n mens bewus wees van jou afhanklikheid van God (Ps. 27). Volgens Zobel (1982:296) wil Amos nie as beroepsprofeet gesien word nie, maar as vrye profeet. God het hom “weggeneem”, sê Amos. Sy roeping en opdrag is inhoudelik en wat tydspan betref, beperk. Daar is gevalle waarin Jahwe nie die voor die hand liggende persone tot die profetiese amp roep nie, maar ander persone en op ander maniere as die gewone, soos by Samuel en Jeremia (1 Sam. 3; Jer. 1:4-8). God bring hiermee baie sterk tuis dat Hy ’n heeltemal nuwe begin gaan maak, 239 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag omrede die onwaardigheid van die huidige persone wat die funksies vervul. In Amos se geval raak dit nie net die persoon wat geroep word nie, maar ook die aard van sy amp. Amos is nie ’n profeet soos die ander nie (7:18; vgl. Hasel, 1991:41-47; Smith, 1995:139-141; Andersen & Freedman, 1989:777-779 oor standpunte insake hierdie probleem). Hy kry nie sy gesag bloot omdat hy ’n bepaalde amp beklee nie, maar omdat hy op ’n besondere manier deur die Here persoonlik geroep is. As dit van homself en van sy opleiding en ervaring sou afgehang het, sou hy mense met vee en wildevye gevoed het, maar nou is hy onder ’n Goddelike verplig- ting om die besondere Goddelike boodskap vir die besondere om- standighede te bring. Hierdie besondere roeping van Amos impliseer nie dat die amp van profeet geringgeskat word, soos lank deur baie verklaarders gedink is nie (Albertz, 1992a:268). 3.2 Amos se verhouding tot die profete Amos se roeping is wel ’n afwysing van die siening dat die amp vasgevang is in formele of strukturele amptelikheid en dat dit afgesonderd is van gewone mense en die gewone daaglikse lewe. Hierdie amptelikheid hou mense op ’n afstand en daar is nie ’n wisselwerking, gelykheid en diens nie. In hierdie opsig kan saamgestem word met Reimer (1992:233-234) dat die klem op geregtigheid lê. Reimer oordeel egter te kategories as hy sê dat die oordeel die strukture wat vir hierdie sosiale misstande verantwoordelik is, sal beëindig. Hier geld wat Mays (1974:159) uit ’n ietwat ander hoek stel: Amos benadruk die Goddelike soewereiniteit in Israel se teologiese tradisie en is daarom sowel erfgenaam as skepper, sowel gebonde as vry (vgl. verder Koenen, 1994:271-273 oor die herderlike benadering by latere redaktore). Hier moet bygevoeg word dat die boek Amos die gesindheid van dié wat die ampte beklee, net so radikaal benader as die “oorblyfsel” (vgl. Hasel, 1991:112-116 oor standpunte insake die oorblyfsel). Israel benader die oorblyfsel as iets gerusstellends: ’n oorblyfsel sal darem gered word. Die boek Amos benader dit as iets onheilspellends: daar sal kwalik ’n oorblyfsel wees; dit moet dwarsdeur die dood gaan (3:12; 5:14-15; 9:9, 11-15). So benader Israel die ampte as ’n waarborg vir Israel, maar die boek Amos sien in die ampsuitoefening ’n gevaar. Die ampsbenadering moet heeltemal vernuwe. Die ampte moet gesien word as iets waarin die Goddelike inisiatief en optrede oorheers, soos in die persoonlike gegrepenheid in Amos se roeping wat sy posisie so anders as dié van die ander profete maak. Sy roeping spel dus in die diep en radikale sin van die woord uit: reformeer! In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 240 J.L. Helberg 3.3 Amos se verhouding tot die priesters Die profetiese polemiek is nie gerig teen die offer en die kultiese verering van God as sodanig, soos dikwels ten onregte gemeen is nie, maar teen ’n godsdiens waaruit geen etiese dien van God in die alledaagse lewe voortvloei nie (Albertz, 1992a:268; 275-276; vgl. ook Soggin, 1987:100 oor die leeue-aandeel van dié wat die reg moet handhaaf, m.a.w dié in amptelike posisies). Anders as volgens die offisiële teologie in die agste eeu, was daar volgens die destydse profete vir Israel geen mags- toename meer verbonde aan die uitbreiding en toeneem van die mag van Jahwe nie. Inteendeel, Jahwe se hele historiese mag was teen Israel gekeer. Die bestaan van die eie staat is bevraagteken. Amos het felle kritiek teen Israel se feeste en offers: “Ek haat julle feeste … Moes julle vir My die veertig jaar in die woestyn diereoffers en graanoffers bring, Israel?” (5:25; vgl. Rottzoll, 1996:188-192 oor die vraag of hierdie gedeelte redaksioneel is). Amos bots met die hoë- priester van Bet-El, veral omdat die kultus geformaliseer en geouto- matiseer is as iets waarmee tyd en gebeurtenisse as ’t ware gemanipu- eer kon word. Priesters het hulleself gesien as die bepalers van die seisoene/tyd en voorspoed (Daleen Heyns, 1997a:32-36; 1997b:238- 244). Die vraag is met watter amp Amos eintlik bots in sy botsing met die priester oor die gevaar van sy verkondiging vir die koning en die land (Am. 7). Is dit met die koningsamp of met die priesteramp? Die priester was trouens eintlik in diens van die staat. Die antwoord hierop moet eerder lui dat Amos met die uitoefening van al die ampte bots. Hy eis ’n regverdige regering in die koningskap, priesterskap en profeetskap; en ’n regverdige uitoefening van “die amp van die gelowige”. Amos roep almal sonder uitsondering op om reg en geregtigheid te beoefen, in besonder dié wat in magsposisies is. 4. Amos se kyk op die wyses – genade en verantwoordelik- heid Oor die algemeen word van die bestaan van die genoemde drie ampte in die Ou Testament uitgegaan. Oor die plek wat die wysheidsleraars in- geneem het, bestaan daar verskil van mening. In die boek Amos kom wysheidsleraars nie pertinent ter sprake nie. (Vir die moontlike wysheids- invloed in ’n redaksie van die boek, vgl. Van Leeuwen, 1985:19 wat meen dat ’n direkte invloed van die wyses op Amos nie te hoog aangeslaan moet word nie.) In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 241 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag Brueggemann (1972:13-28) sien wel ’n belangrike rol vir die wysheids- leraars in die Ou Testament en wy onder meer ’n hoofstuk aan “The wise man as a model for ministry”. Daarin suggereer hy dat die taak van die wysheidsleraars aanvullend tot die bekende drie ampte gesien moet word. Hy (1972:46-47, 60-63) meen dat veral die Protestantisme te veel klem gelê het op verlossing deur genade alleen, ten koste van ’n beroep op menslike verantwoordelikheid. Volgens hom is dit ons taak in die kerk vandag om ’n teologie geskik vir konings te ontwerp: konings met mag, welvaart, tegnologie en verstedeliking. Dit sal nie deug om vir hierdie nuwe konings ’n teologie te herhaal wat geskik is vir die koning van die tiende eeu nie; daar is egter miskien bronne in hierdie tradisies wat verwaarloos is in ons toewyding aan die kategorieë van ’n ander moment in die geskiedenis. Brueggemann (1972:113) pleit dat die kerk meer gebruik moet maak van spesialiskennis op die breë spektrum van die daaglikse bestaan. It does require skills appropriate to a ministry of reflection and consultation not usually central to a ministerial repertoire. These include skill in program and resource development, conflict manage- ment, process management, and such related competences that have no narrow, peculiar ‘religious’ concern, though they are not without a theological dimension. In ’n latere artikel (1991:136-138) wys hy op verskillende modelle in die Ou Testament, naamlik (1) ’n pre-monargiese model as “’n nuwe kerk- begin”; (2) ’n monargiese model as ’n tempelgemeenskap, en (3) ’n na- ballingskapse model as ’n teksgemeenskap. Ons het volgens hom veral baie te leer van die derde model omdat ons situasie baie ooreenstem met die situasie van daardie tyd. 5.1 Die verhouding tussen gister en vandag In die Ou-Testamentiese bedeling was Israel die besondere volk van God en was daar ’n nouer verbintenis tussen die staatkundige lewe, soos byvoorbeeld die koningskap, en die geestelike (“kerklike”) lewe as in die Nuwe-Testamentiese bedeling. Hierdie artikel handel oor die ampte alleen in sover dit laasgenoemde aspek betref, dit wil sê die kerklike dienste. Wat eersgenoemde betref, kan hier volstaan word deur te vermeld dat die kerk die volk van God uit alle tale en nasies is (Matt. 28:19; Joh. 4:23; Hand. 1:8), die vrug van gehoorsaamheid aan die koningskap van God (Heidelbergse Kategismus, 21:48). Die kerk is uniek en staan nie onder die gesag van ’n aardse koning of regeerder nie (Spoelstra, 1989:4-5; Du Plooy, 1982:112-113; Van der Walt, 1976:28-84; Van der Linde, 1983:7-8). Daar moet wel deur die kerklike ampte/dienste aan die staatsowerhede die nodige respek en gehoor- saamheid betoon en samewerking gegee word, soos deur 1 Petrus 2 vereis. Hierdie artikel gaan ook nie in op hoe die kerklike ampte met die genoemde Ou-Testamentiese ampte saamhang nie, ewe min op die ken- merke en funksies van die onderskeie ampte/dienste, maar wel op hulle gemeenskaplike kenmerke en funksies. Die openbaring van God het nie net vir gister waarde nie, maar ook vir vandag. God praat vanuit die raamwerk van gister direk tot ons vandag, sê Deuteronomium 5:2-3: “Die Here ons God het by Horeb ’n verbond met ons gesluit. Dit is nie ons voorvaders met wie Hy ’n verbond gesluit het nie, maar ons, ons almal wat hier is en nou lewe”. Von Rad (1962:112) is van mening dat die hele Ou Testament die vrug van ’n voortdurende herinterpretasie van die vroeëre gebeurtenisse en open- baring is om vir latere tye’n aktuele boodskap te gee. Al sou Von Rad die aspek van herinterpretasie oorbeklemtoon, bly dit waar dat die verbonds- gedagte ’n verbondenheid impliseer wat nie eerstens die verlede op die oog het nie, maar dwarsdeur die geslagte loop en ook nou en hier ter sake is (vgl. ook Heb. 3:8, 15; 4:7). 4. Amos se kyk op die wyses – genade en verantwoordelik- heid ’n Beweging weg van tempel na teks vereis ’n heroorweging van ons maatskaplike plek, van die bronne waarop ons kan en moet reken en van die werk wat ons moet doen in verband met die infrastruktuur wat grootliks ineengestort het. In ’n latere artikel (1991:136-138) wys hy op verskillende modelle in die Ou Testament, naamlik (1) ’n pre-monargiese model as “’n nuwe kerk- begin”; (2) ’n monargiese model as ’n tempelgemeenskap, en (3) ’n na- ballingskapse model as ’n teksgemeenskap. Ons het volgens hom veral baie te leer van die derde model omdat ons situasie baie ooreenstem met die situasie van daardie tyd. ’n Beweging weg van tempel na teks vereis ’n heroorweging van ons maatskaplike plek, van die bronne waarop ons kan en moet reken en van die werk wat ons moet doen in verband met die infrastruktuur wat grootliks ineengestort het. In aansluiting by Brueggemann se stelling oor “uit genade alleen” kan ons daarop wys dat die wysheidsliteratuur menslike verantwoordelikheid inderdaad sterk beklemtoon, maar dat dit ewe-eens op die alles- bepalende mag van God wys (vgl. byvoorbeeld Spr. 10:22; 16:1, 9; 19:21); wysheid begin met die dien van die Here (Spr. 1:7; 9:10). Verder lê Amos klem op verantwoordelikheid, veral wat reg en geregtigheid betref, maar dit gaan vir hom om die vertrapping van die genade van God deur Israel. Hulle laat nie die verbondsverhouding tot sy reg kom nie. Jahwe se ontferming in antwoord op Amos se voorbidding vir Israel laat egter die grondelose ontferming en genade van God duidelik na vore In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 242 J.L. Helberg kom. In die slot van die boek val die volle nadruk selfs op die gedagte van “uit genade alleen”. 5.2 Die aktuele aard en funksie van die ampte Die Ou Testament het ’n duidelike onderskeiding van ampte gehad, maar tegelykertyd ’n soepelheid en beweeglikheid volgens die eis van die omstandighede, sodat hulle hulle diensfunksie vir die hele same- lewing beter kon uitvoer. Die Nuwe Testament het meer en ander ampte 243 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag gehad as die kerk later en vandag (Goumaz, 1964:15-30; vgl. ook Versteeg, 1988:71 dat die Nuwe Testament nie ’n bloudruk oor die amp vir alle tye gee nie, maar wel ’n oriëntasiepunt vir alle tye). In die vroeë kerk het een dienaar soms meer as een diens verrig (Hand. 6:5; 8:33 38; 1 Tim. 5:17; vgl. Spoelstra, 1989:30). Die dienste is so verstrengel dat die skema nie opgaan om die predikantsamp die profeteamp te noem, die ouderlingamp die koninklike amp en die diakenamp die priesterlike nie (vgl. Spoelstra, 1989:30). gehad as die kerk later en vandag (Goumaz, 1964:15-30; vgl. ook Versteeg, 1988:71 dat die Nuwe Testament nie ’n bloudruk oor die amp vir alle tye gee nie, maar wel ’n oriëntasiepunt vir alle tye). In die vroeë kerk het een dienaar soms meer as een diens verrig (Hand. 6:5; 8:33 38; 1 Tim. 5:17; vgl. Spoelstra, 1989:30). Die dienste is so verstrengel dat die skema nie opgaan om die predikantsamp die profeteamp te noem, die ouderlingamp die koninklike amp en die diakenamp die priesterlike nie (vgl. Spoelstra, 1989:30). Uit die boek Amos en die res van die Ou Testament is dit duidelik dat, hoewel God van “amptelike” ruimtes en strukture gebruik maak, Hy nóg in ’n ampelike ruimte nóg in ’n amptelike struktuur ingebind wil wees (2 Sam. 7; 1 Kron. 6:18; 7:19-22; Ps. 15; Amos). God beoog ’n amp wat die behoeftes van gelowiges (sowel as ander) op die oog het en wat moet dien volgens die eis van die omstandighede, veral sodat reg en geregtig- heid aan almal sonder onderskeid geskied. Dit vereis ’n wisselwerking tussen amptelike strukture of instansies enersyds, en die daaglikse lewe andersyds. Weens hierdie aktuele aard en funksie kan die ampte nie ’n tydlose inkleding hê nie. Om waarlik dienend te kan wees moet hulle by die omstandighede en eise van die tyd aansluit, soos by die posisie, gesagstrukture en woonwyse in die samelewing. 5.3 Persoonlike roeping is geanker in die Woord en reik uit na mense Die boek Amos roep elke “ampsdraer” op om erns te maak met die feit dat hul persoonlik deur God geroep is. Dit vra aandag vir die gesags- karakter, van oorweldig te wees en ook ander mense as ’t ware deur die Woord en die geroepenheid te oorweldig. Dit verleen aan die amps- uitoefening/diens ’n dimensie van getuienis wat getuig van deurleefdheid en egtheid. Ampsuitoefening/diens lei nie alleen tot belydenis nie, maar ook ’n getuienis na buite. Martin-Achard (1984:5) merk op: “It is moving to think that his mission, which lasted such a short time, had in the end such reverberations that his ancient words had remained vividly alive throughout twenty-eight centuries right till our time”. Die amp of diens wat Amos voorstaan, is geanker in die Woord. Daarom is dit gekenmerk deur vryheid teenoor bestaande gebruike en optredes en ’n ondersoekende en kritiese instelling, nie alleen teenoor ander nie, maar ook teenoor ’n mens self en jou eie kring. Hierdie instelling vra reformering in die diep en radikale sin van die woord. Verder word hierdie gesindheid gekenmerk deur verantwoordelikheid teenoor die Here en die gelowiges. In so ’n bediening neem die omgang met die Woord ’n belangrike plek in; ook gebed, insluitende voorbidding, en verder gemeenskap van die gelowiges. So ’n bedieningspatroon impliseer nie bloot “amptelike besoeke”, soos rondom Nagmaal en doop nie, maar ook dat gelowiges se persoonlike behoeftes op die hart gedra word en dat dit uitloop op besoeke en ander optrede soos omstandighede vereis. Verder veronderstel dit ’n uitreik na buite, na alle mense, om reg en geregtigheid te laat geskied. ’n “Ampsdraer”/dienaar in die Nuwe-Testamentiese bedeling behoort nog meer onder die besef van die dringendheid van die diens te wees, naamlik in diens van Christus wat meer is as engele en as konings en profete (Heb. 1:4-4:13) en as priesters (Heb. 4:14-7:28). Christus is die volkome offer (Heb. 9:23-10:39). 5.2 Die aktuele aard en funksie van die ampte Dit laat die vraag ontstaan of vroue se behoeftes in die huidige, tradisionele funksionering van die ampte tot hulle reg kom. In ons huidige samelewing waarin mense as los enkelinge woon, kan ’n vrou se behoeftes nie op dieselfde manier gepeil, verteenwoordig en hanteer word as in ’n samelewing- struktuur waarin patriargale gesag en groepering asook ’n familie- groepering gegeld het nie. Dit gaan volgens Amos nie bloot om “geestelike” waardes nie, maar om mense se menswees. Amos sê ook wel dat die geestelike behoeftes nie aangespreek word nie, naamlik om net die enige, ware God te ken en te dien volgens sy Woord en dat dit ook regdoen vereis (5:4-8, 14-15). Die afsonderlike lede van die volk moet in hulle volle menswees benader en behandel word. Daarin misluk die “ampte” in Amos se tyd. Die amps- bekleders is tevrede met die status quo, die geykte optrede, dit wat die formele, amptelike, ordelike gesag en gang van dinge gerespekteer, dit wat die ordelike “kanale” volg. So ordelik en sonder steuring werk hierdie kanale dat veronregtes in ’n eie soort kategorie val en daar ander vereistes geld oor hoe ’n mens teenoor hulle optree. Volle menswees impliseer beeld van God wees. Elke mens is die beeld van God, ongeag status of geslag. In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 244 J.L. Helberg 5.4 Die amp van die gelowiges Amos vra ’n godsdiens wat op die behoeftes van mense afgestem is. Daarvoor word die persoonlike aard van die roeping en die bediening benadruk. ’n Mens sou dus kon sê dat Amos implisiet in die bresse tree vir die amp van die gelowige, maar nie op so ’n wyse dat die gelowige veramptelik word asof hierdie “amp” iets bykomstigs tot sy menswees is nie. Soos “die mens nie vir die Sabbat gemaak is nie, maar die Sabbat vir die mens” (Mark. 2:27), so is die mens nie vir die amp gemaak nie, maar die amp vir die mens (vgl. ook Venter, 1988:106 daaroor dat die persoon wat tot die amp geroep word, eers kind van God en dan 245 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag ampsdraer is). Die ampte bestaan nie ter wille van hulleself nie (vgl. ook Versteeg, 1988:57), of ter wille van ’n onpersoonlike saak nie, maar ter wille van die mens se verhouding met God. Die mens moet God persoonlik ken en dien en in ’n verhouding van reg en geregtigheid teenoor sy/haar naaste kan staan. Hierdie verantwoordelikheid van die gelowige, nie bloot teenoor belangrike sake nie, moet deur die ampte gedien en gestimuleer word (vgl. ook Versteeg, 1985:22-33, veral 25, oor die koördinerende en stimulerende taak van die amp ten opsigte van die charisma). Daarmee moet die “amp van die gelowige” ook baie meer tot sy reg kom sodat die “spesialis-“ of “vakkennis” in die kerklike lewe en bediening ingeploeg kan word. Regte ampsbediening vra optrede sonder aansien van persoon of amp. Dit raak nie slegs die getuienis of optrede teenoor die owerheidsamp nie, maar ook en veral in verband met die kerk en teenoor kerklike ver- gaderings. Kerklike vergaderings word maklik gesien as iets naas en hoër as die gelowiges (wat die eintlike kerk is) en dan moet daar sonder meer na hulle besluite geluister word (vgl. Spoelstra, 1989:24). Ware ampsbediening vra ’n kritiese ingesteldheid teenoor “ons”, met ander woorde ruimte vir die tugtigende profetiese stem. Hierdie ingesteldheid staan teenoor ’n neiging by gelowiges om alles te beoordeel in terme van ’n simplistiese reg of verkeerd, vlekkeloos of veroordeel. In hierdie ver- band kan die vraag gevra word waar die oorsaak lê vir die dualistiese houding in ons kring in verband met sondeskuld. 5.4 Die amp van die gelowiges Enersyds is daar ’n sterk formele belydenis van skuld en ’n sterk sondebesef, maar ander- syds ’n skerp afwysing van skulderkenning in die praktyk. 5.6 Op die vlak van die plaaslike gemeente Op die vlak van die plaaslike kerk/gemeente kom die amptelikheid en formeelheid in die hantering van sake na vore in die benaming sowel as die aard van die “afkondigings” wat Sondae van die preekstoel af gemaak word. In die afkondigings word byvoorbeeld die formele aspekte van “aangesluit/vertrek met attestasie” sorgvuldig gehanteer – soms met verdere formele byvoegings soos “en sal na soveel dae afgegee word”. Van ’n verwelkoming van die persone is daar gewoonlik nie sprake nie. Kerkrade is ook oor die algemeen veel meer gesteld op die hantering van “ampelike” take na die erediens in die konsistorie as om lidmate en besoekers te gaan akkommodeer. ’n Sterk amptelikheid in benadering blyk verder uit die beswaar wat tot onlangs redelik algemeen teen Bybelstudiegroepe ingebring is omdat hulle nie onder ampstoesig staan nie. Voorts is daar ’n sterk neiging om in die voorbidding vir lidmate in die erediens lidmate se name heeltemal te vermy en net hulle omstandig- hede te omskryf. Verder is daar dikwels ’n neiging om gebede met ’n onderrigtende aard te bid ten koste van ’n meer persoonlike aard van pleiting by God. 5.5 Beginsel en praktyk ’n Sterk nadruk op die ampte het die Gereformeerde Kerke gedien met goeie orde, onderskeiding van wat waar tuishoort en die vrywaring van ’n verkeerde leer. Verder is soepelheid in verband met die ampte in die Gereformeerde Kerke in beginsel vervat in dinge soos die benaming “kerkorde” in plaas van “kerkwet” en die feit dat ’n diaken onder sekere omstandighede as “hulpouderling” kan optree (Dordtse Kerkorde, art. 38). Die vraag is egter of die praktyk nie deur “amptelikheid” gedomineer word nie en of meerdere vergaderings nie te veel met beslegting van regtelike sake verbind word nie. (Vgl. Du Plooy, 1982:263, 413-416 oor die belangrikheid van konkrete gemeenskap, met verwysing na die kollekte vir die kerk in Jerusalem.) Dit is ook ’n vraag of die diakenamp in sy huidige gestalte of funksie vir ons tyd werklik funksioneel is en die behoeftes kan raaksien en hanteer en betrek, veral omdat daar In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 246 J.L. Helberg hoofsaaklik gekyk word deur ’n manlike oog, en daarby ’n onervare jeugdige oog. 5.8 Die Heidelbergse Kategismus Die Heidelbergse Kategismus help ons om te sien waar die klem moet lê. Christus word gesien as profeet, priester en koning (12:31). Christenwees word omskryf as om deel te hê aan Christus se salwing: om sy Naam te kan bely; jouself as ’n lewende dankoffer aan Hom te kan toewy; teen die sonde en die duiwel te kan stry en hierna met Christus oor alle skepsele te regeer (12:32; ten opsigte van hierdie aspek word nie van “ampte”, of iets dergeliks gepraat, of die woorde “profeet”, “priester” of “koning” gebruik nie). In noue verbinding daarmee volg dat gelowiges aangenome kinders van God is (13:33). Gelowiges is dus nie natuurlike kinders van God nie. Hier is geen sprake van ’n familiale verhouding nie. Tog is gelowiges God se kinders, nie deur goud of silwer gekoop nie, maar deur die kosbare bloed van Jesus Christus (13:34). Ook kragtens ons skepping is ons nie natuurlike kinders van God nie. Ons is wel sy beeld, sy kinders (Gen. 5:1,2), maar daar is tog die “afstand” van Skepper en skepsel, van liggaam en afbeelding daarvan, van voorwerp en skadu daarvan. Dit is opvallend dat Christenwees met werkwoorde verduidelik word en dus ’n funksie aandui, anders as in ’n benadering waarin dit geformaliseer en veramptelik word tot ’n status, soos die neiging soms by ons is. 5.7 Die invloed van sosiologiese omstandighede Enkele kenmerke van ons tyd wat vir ons onderwerp van belang is, word deur Vorster (1999:15-20) aangedui. Hierdie kenmerke sluit onder andere die volgende aspekte in: verset teen institusionalisme en formalisme; verset teen dehumanisering deur ’n rasionele benadering en die tegniek; verset teen geestelik losgemaak wees van die omgewing en die medemens; en ’n sin vir gemeenskap. Vorster soek die oplossing in ’n verskuiwing van die fokus weg van die makrostuktuur na die plaaslike gemeente. Vir die beweging terug na eenvoud gee Gereformeerdwees vir hom die antwoord: die klem op die plaaslike kerk en op die amp van die gelowige. Verder pleit hy vir leerstellige prediking en katkisasie en vir Gereformeerde spiritualiteit. Sosiologiese omstandighede oefen ’n invloed uit op die behoefte al dan nie aan amptelikheid. Dit is duidelik uit ’n voorbeeld uit my ervaring vier dekades gelede in veral plattelandse gemeentes waar mense daagliks baie nou saamgeleef het. Hulle het mekaar goed geken en op die voorname genoem, anders as vir ander mense wat veral op hulle vanne aangespreek is. In kerkraadsvergaderings was daar die behoefte om 247 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag mekaar as “broeder” aan te spreek om daarmee iets van ’n afstand te skep en saakliker of objektiewer besprekings te kan voer. Die woord “broeder” het sodoende ’n ander betekenis verkry as dié van intieme familiegroepering. Binne die huidige samelewingsopset is die behoefte heeltemal anders en vra dit minder “afstand” in die verhoudinge, nie slegs in kerkraadsvergaderings nie, maar insake verhoudingse of om- gang in die algemeen. 5.9 Die inrigting van die erediens Amos neem ook nog die tempeldiens onder die loep. Hoewel hy die tempeldiens skerp veroordeel, het hy dit net so min teen die kultus as sodanig as teen die ampte. Net soos die ampte/dienste die behoeftes van die tyd moet hanteer, so ook die inrigting van die erediens. Waar- teen Amos wel waarsku, soos ook in ander gedeeltes in die Ou Testament, is ’n ekklesiologiese dominering van alles en ’n gebrek aan toespitsing op ’n mens se roeping in die sekulêre samelewing en die behoeftes wat daar bestaan. 6. Samevatting en gevolgtrekking Amos verkondig in ooreenstemming met die gees van die Ou Testament dat instellings/ampte/dienste die mense as mense tot hulle reg moet laat 248 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 J.L. Helberg kom: om beeld van God te wees, synde tot vryheid en verantwoordelik- heid geskep. Amos doen nie ’n beroep dat die ampte afgeskaf moet word nie, maar hy skud die ampte tot in die wortel en roep die mense op tot ’n heeltemal nuwe ampsbenadering. Die “ampsbekleders” moet tot die besef gebring word dat hul nie bloot institusioneel-amptelik of formeel-amptelik geroep is nie, maar dat hul persoonlik geroep is. Hierdie besef impliseer geroepenheid tot ’n godsdiens wat Godgerig en selfondersoekend is, wat in die teken van reformering staan én wat ’n hart het vir die stoflike en geestelike behoeftes van mense, naby en ver, dié wat tot die eie geloofskring behoort sowel as die ander, alles volgens die eis van die omstandighede. Hierdie roeping moet ook in die erediens weerspieël word. Bibliografie ALBERTZ, R. 1992a/1992b. Religionsgeschichte Israels in alttestamentlicher Zeit. I/II. Göttingen : Vandenhoeck & Ruprecht. (Grundrisse zum Alten Testament. Das Alte Testament Deutsch – Ergänzungsreihe. 8.1/ 8.2.) ALBERTZ, R. 1992a/1992b. Religionsgeschichte Israels in alttestamentlicher Zeit. I/II. Göttingen : Vandenhoeck & Ruprecht. (Grundrisse zum Alten Testament. Das Alte Testament Deutsch – Ergänzungsreihe. 8.1/ 8.2.) g g ) ANDERSEN, F.I. & FREEDMAN, D.N. 1989. Amos. New York : Doubleday. (The Anchor Bible.) g g ) ANDERSEN, F.I. & FREEDMAN, D.N. 1989. Amos. New York : Doubleday. (The Anchor Bible.) BARTH, C. 1991. God with us: a theological introduction to the Old Testament. Grand Rapids : Eerdmans. BARTH, C. 1991. God with us: a theological introduction to the Old Testament. Grand Rapids : Eerdmans. BRUEGGEMANN, W. 1972. In man we trust: the neglected side of Biblical faith. Atlanta : John Knox. BRUEGGEMANN, W. 1972. In man we trust: the neglected side of Biblical faith. Atlanta : John Knox. BRUEGGEMANN, W. 1991. Rethinking church models through Scripture. Theology Today, 48(2):128-138, July. BRUEGGEMANN, W. 1991. Rethinking church models through Scripture. Theology Today, 48(2):128-138, July. DE KLERK, J.J. 1988. Inleiding. (In Rossouw, P.J., red. Gereformeerde amps- bediening. Kaapstad : NG Kerkboekhandel. p. 1-6.) DU PLOOY, A LE ROUX. 1982. Kerkverband: ’n Gereformeerd-kerkregtelike studie. Potchefstroom: PUCHO. (Th.D.-Proefskrif.) DU TOIT, A. 1998. ’n Vraag voor die kerk: moet kerklike ampte verander? Beeld: 14, Oktober, 15. FRICK, F.S. 1977. The city in ancient Israel. Missoula : Scholars Press. GERBRANDT, G.E. 1986. Kingship according to the Deuteronomistic history. Atlanta : Scholars Press. (SBL Dissertation Series. 87.) ( ) GOUMAZ, L. s.j. (1964?) Het ambt bij Calvijn: een samenvatting naar zijn commentaren op het Nieuwe Testament. Franeker : Wever. p GRABBE, L.L. 1992. Judaism from Cyrus to Hadrian. London : SCM. HANSON, P.D. 1987. Israelite religion in the early postexilic period. (In Miller, P.D., ed. Ancient Israelite religion. Philadelphia : Fortress. p. 485-508.) HASEL, G.F. 1991. Understanding the book of Amos: Basic issues in current interpretations. Grand Rapids : Baker. HELBERG, J.L. 1990. Waarom Jahwe weier dat Dawid die tempel bou. In die Skriflig, 24(2):167-183. ( ) HELBERG, J.L. 1999. Die betekenis van die konsep land in die slot van die boek Amos. In die Skriflig, 33(2):273-289. g, ( ) HENTSCHEL, G. 1992. Gott, König und Tempel. Leipzig : Benno Verlag. (Erfürter Theologische Schriften.) HEYNS, Daleen, 1997a. Space and time in Amos 7: reconcidering the third vision. Old Testament Essays, 10(1):27-38. Bibliografie 249 In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 Amos oor die ampte en die kultus (erediens): die betekenis vir vandag HEYNS, Daleen, 1997b. Space and time in Amos 8: an ecological reading. Old Testament Essays, 10(2):236-251. HEYNS, Daleen, 1997b. Space and time in Amos 8: an ecological reading. Old Testament Essays, 10(2):236-251. KLEYNHANS, E.P.J. 1988. Die kerkregtelike posisie van die amp. (In Rossouw, P.J., red. Gereformeerde ampsbediening. Kaapstad : NG Kerkboekhandel. p. 166- 176.) KLOPPERS, M.H.O. 1988. Die ontwikkeling van die amp in die Ou Testament. (In Rossouw, P.J., red. Gereformeerde ampsbediening. Kaapstad : NG Kerk- boekhandel. p. 9-23.) KOENEN, K. 1994. Heil den Gerechten – Unheil den Sündern! Ein Beitrag zur Theologie der Prophetenbücher. (Beihefte zur ZAW. 229.) Berlin : De Gruyter. MARTIN-ACHARD, R. 1984. Amos & Lamentations: Gods people in crisis. Grand Rapids : Eerdmans. (International Theological Commentary.) p ( g y ) AYS, J.L. 1974. Amos. (The Old Testament Library.) Philadelphia : Westminster MAYS, J.L. 1974. Amos. (The Old Testament Library.) Philadelphia : Westminster. OTWSA 27 (1984) & OTWSA 28 (1985). Old Testament Essays. Studies in the MAYS, J.L. 1974. Amos. (The Old Testament Library.) Philadelphia : Westminster. OTWSA 27 (1984) & OTWSA 28 (1985). Old Testament Essays. Studies in the Succession Narrative. Van Wyk, W.C., ed. PREUSS H D 1992 Th l i d Alt T t t 2 St tt t K hlh y REUSS, H.D. 1992. Theologie des Alten Testaments. 2. Stuttgart : Kohlhammer PRINSLOO, W.S. 1988. Die funksionering van die “amp” in die Ou Testament: die sogenaamde klassieke profete. (In Rossouw, P.J., red. Gereformeerde ampsbediening. Kaapstad : NG Kerkboekhandel. p. 24-39.) REIMER, H. 1992. Richtet auf das Recht! Studien zur Botschaft des Amos. Stutt Verlag Katolisches Bibelwerk GmbH. (Stuttgarter Bibelstudien. 149.) REIMER, H. 1992. Richtet auf das Recht! Studien zur Botschaft des Amos. Stuttgart : Verlag Katolisches Bibelwerk GmbH. (Stuttgarter Bibelstudien. 149.) ROTTZOLL, D.U. 1996. Studien zur Redaktion und Ko Berlin : De Gruyter. (Beihefte zur ZAW. 243.) ROTTZOLL, D.U. 1996. Studien zur Redaktion und Komposition des Amosbuches Berlin : De Gruyter. (Beihefte zur ZAW. 243.) ROBBERTS, J.J.M. 1987. In defense of the monarchy: the contribution of Israelite kingship to Biblical theology. (In Miller, P.D., ed. Ancient Israelite religion. Philadelphia : Fortress. p. 377-396.) p p ) SEYBOLD, K. 1984. Maelaek. (In Botterweck, G.J., Ringgren. H & Fabry, H.-J., reds. Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament. IV. p. 933-956.) SMITH, B.K. 1995. Amos. (In Smith, B.K. Bibliografie & Page, F.S. Amos, Obadiah, Jonah. The New American Commentary. [Nashville] Broadman & Holman Publishers. p. 23- 170.) SMITH, G.V. 1989. Amos. Grand Rapids : Zondervan. SOGGIN, J.A. 1971. Máelaek König. (In Jenni, E. & Westermann, C., reds. Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament. I. München : Kaiser Verlag. p. 907-920.) g ) SOGGIN, J.A. 1987. The prophet Amos. London : SCM. SPOELSTRA, B. 1989. Gereformeerde kerkreg en kerkregering: handboek by die kerkorde. Hammanskraal : Hammanskraalse Teologiese Skool van die Gerefor- meerde Kerke in Suid-Afrika. TALMON, S. 1986. King, cult and calender in ancient Israel. Jerusalem : Magness Press, Hebrew University. TOFFLER, A. 1990. Powershift: knowledge, wealth and violence at the edge of the 21st century. New York : Bantam Books. VAN DER LINDE, G.P.L. 1983. Die Kerkorde: ’n verklaring van die Gereformeerde Kerkorde. Potchefstroom : Potchefstroomse Teologiese Publikasies. VAN DER WALT, J.J. 1976. Christus as hoof van die kerk en die presbiteriale kerkregering. Potchefstroom : Pro Rege. VAN LEEUWEN, C. 1985. Amos. Nijkerk : Callenbach. (Prediking van het Oude Testament.) In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 250 J.L. Helberg VENTER, C.J.H. 1988. Amp en ampsdraer – gesigspunte uit die Nuwe Testament. (In Rossouw, P.J., red. Gereformeerde ampsbediening. Kaapstad : NG Kerk- boekhandel. p. 95-107.) ) VERSTEEG, J.P. 1985. Kijk op de kerk: de structuur van de gemeente volgens het Nieuwe Testament. Kampen : Kok. VERSTEEG, J.P. 1985. Kijk op de kerk: de structuur van de gemeente volgens het Nieuwe Testament. Kampen : Kok. VERSTEEG, J.P. 1985. Kijk op de kerk: de structuur van de gemeente volgens het Nieuwe Testament. Kampen : Kok. VERSTEEG, J.P. 1988. Het karakter van het ampt volgens Efeziërs 4:7-16. (In Rossouw, P.J., red. Gereformeerde ampsbediening. Kaapstad : NG Kerk- boekhandel. p. 49-74.) VERSTEEG, J.P. 1988. Het karakter van het ampt volgens Efeziërs 4:7-16. (In Rossouw, P.J., red. Gereformeerde ampsbediening. Kaapstad : NG Kerk- boekhandel. p. 49-74.) p ) VON RAD, G. 1962. Old Testament Theology. I. Edinburgh : Oliver & Boyd. VORSTER, J.M. 1999. ’n Waarskynlike bedieningsmilieu vir die GKSA in die dekades na 2000. In die Skriflig, 33(1):99-119. ZOBEL, H-J. 1985. Prophet in Israel und Juda: Das Prophetenverständnis des Hosea und Amos. Zeitschrift für Theologie und Kirche, 82:281-299. Kernbegrippe: Amos, klem op die persoonlike/individuele roeping Amos, oor die ampte en die kultus Amos, sy betekenis vir vandag gelowiges, amp van profete, priesters, konings, wyses: verhouding tussen Key concepts: Amos, accent on the personal/individual element of one’s calling Amos, its meaning for today Amos, on the offices and the cult believers, office of prophets, priests, kings, wise men: relation between Amos, accent on the personal/individual element of one’s calling Amos, its meaning for today Amos, on the offices and the cult believers, office of prophets, priests, kings, wise men: relation between Amos, its meaning for today In die Skriflig 34(2) 2000:231-251 251

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/595/477

Afrikaans

BESINNING OOR DIE „KERK” In hierdie uitgawe trek die aandag in meer as een artikel op die „kerk” saam. Skynbaar weet ons almal wat die „kerk” is maar in werklikheid wil niemand presies sê wat hy met „kerk” bedoel nie. Weinig indien enige van ons kan die woord gedissiplineerd in terme van sy definisie gebruik. Die woord „kerk” in die sin van ’n genootskap (kollegialisme) het in later jare in S.A. weer al meer ’n aanfluiting geword. Die woord „kerkverband” word dikwels as plaasvervanger gebruik. Die vraag is dan: wat bedoel ons presies met „kerkverband”? Dit is seker nie ’n woord wat vanself die regte begrip waarborg nie. Die vraag is of die woord die regte begrip by die hoorder oproep. Dit is nie die „gereformeerde” woorde wat ons besig nie, maar die begrip waarmee ons die woord „verstaan” wat bepaal of dit „gereformeerd” is. Daarbenewens kan ,,gereformeerd” ook nog weer „tradisioneel” soos eksponente dit omlyn het of konfessioneel in terme van die Skrif en Belydenis uitgemaak word. Dit is opmerklik dat die interkerklike gesprek tussen die drie Afrikaanse Kerke in die begrippe „kerk” en „kerkverband” vasval. Op die pas afgelope GES het die afgevaardigdes van die GKN Kom- missie VII en daarmee die GES beweeg om eers „’n studie” te maak van wat die kerk is, voordat die lidmaatskap van die GKN by die W R K beoordeel word. Ondertussen het dieselfde GES wel soveel van die „kerk” verstaan dat oor „The Church and its social calling” gehandel is. Die verwarring blyk ook duidelik uit die Nederlandse kerklike pers. „De Waarheidsvriend”, orgaan van die Geref. Bond in die Nederl. Herv. Kerk, van 14.2.1980, gee verskillende reaksies weer op die voorwaardelike toestemming waarmee die GB die „Samen- op-Weg” en skynbaar nabye vereniging van die Gereformeerde en Hervormde Kerke bejeën. Dit is interessant om op te let hoe die begrip „kerk” gebruik word. Dit is ’n naam vir die idee van ’n genootskap wat in ’n menigte vorme en instellings mag konkretiseer. K. Runia moen dat die GB steeds by die „vaderlandse kerk” en daarom by die „geiinieerde kerk” soos by die „Hervormde Kerk” sal staan. J. Douma (vrijgemaakt) praat van die Hervormde Kerk as ds. Den Boer „zijn kerk”. Die „vereniging van de ware christ- gelovigen” is vir hom net moontlik deur „afscheiding en doleantie” waar nie die „tuchteloze kerk” nie, maar Christus lei. In die Skriflig 1 In die Skriflig 1 R E D A K SIO N EE L BESINNING OOR DIE „KERK” BESINNING OOR DIE „KERK” ’n Ander neem die GB kwalik dat hulle die Dordtse Kerkorde van 1619 wil aanlê. „Maar is het bijbels om een historische gestalte van de kerk maatgevend te maken”? Drs. H. J. de Bie verwys na die verklaring by die Afskeiding van 1834 dat die Hervormde Kerk ,,’n valse kerk” sou wees en vra of dit nou nie meer die geval is nie. Ds. J. H. Velema (Christelijk Gereformeerd) lig die abstrakte kerkbegrip in die Akte van Afskeiding van 1834 nog verder uit wanneer die Afskeiding van 1834 „wederkeering tot de ware Gerefor- 2 In die Skriflig 2 meerde Kerk, de Kerk der Vaderen” genoem word. Die vraag is wat die „aloude Gereformeerde Kerk” wat nie bestaan nie en tog as bestaande aangedien word, presies beteken. Die kerk het hier duidelik ’n idee geword. Velema kan (en seker tereg) tans geen besondere rede vind waarom ook die Chr. Geref. Kerk „meer dan gebruikelijk een weg (moet) zoeken naar de Hervormde Kerk”. Dit is opmerklik hoe staties en objektief die begrip „kerk” hier voorkom, feitlik soos ’n bestemming waarheen jy gaan om daarin te vertoef, ’n blote instituut, ’n struktuur. meerde Kerk, de Kerk der Vaderen” genoem word. Die vraag is wat die „aloude Gereformeerde Kerk” wat nie bestaan nie en tog as bestaande aangedien word, presies beteken. Die kerk het hier duidelik ’n idee geword. Velema kan (en seker tereg) tans geen besondere rede vind waarom ook die Chr. Geref. Kerk „meer dan gebruikelijk een weg (moet) zoeken naar de Hervormde Kerk”. Dit is opmerklik hoe staties en objektief die begrip „kerk” hier voorkom, feitlik soos ’n bestemming waarheen jy gaan om daarin te vertoef, ’n blote instituut, ’n struktuur. En tog, wat is die „Hervormde Kerk” presies? Hoe klop die begrip met art. 27 NGb dat die kerk ’n vergadering van gelowiges is? Altematiewelik, waar kry ons die definisie vir die kerk as genootskap of eenheid van ,,plaaslike gemeentes” in die Belydenis? In die lig van hierdie en baie ander vrae hoop ons dat hierdie uitgawe sal bydra om besinning oor die „kerk” te stimuleer. Is dit nie essensieel dat ons die kerk wat ons bely ook in ons lewens- werklikheid sal ken en aantref nie? IN MEMORIAM DR. C. V A N DER W A A L Op 14 Julie 1980 is dr. C. van der Waal, vroeër predikant van die Vrye Geref. Kerk in Pretoria, oorlede. Hierdie uitnemende geleerde, veelsydige teoloog en outeur was in baie opsigte ’n groot eensame. Hy het die bestaan van die Vrye Geref. Kerke hardnekkig teen die GKSA gehandhaaf op sterkte van die korrespondensie met die GKN. Tog het hy hom tuisgevoel in die GTV van Pretoria en het die Gereformeerde broeders hom aanvaar en waardeer sonder om kerkistiese norme aan te lê. Ons beskou dit ’n voorreg om hier­ die laaste artikel wat hy nog ingestuur het, te mag plaas. Mag die Here die goeie in sy werke bevestig en sy familie ryklik vertroos. B.S.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/764/1002

Afrikaans

In die SkrifUg 1 In die SkrifUg 1 REDAKSIONEEL REDAKSIONEEL 2 In die Skriflig Die VU is in 1880 uit die gifte en pennings gebore wat met ’n beroep op Slcrif en Konfessie van armes en „iileine luyden” gepers is. Nou, in 1979, leef die VU heerlik van ruim subsidies van die Neder- landse welvaartstaat. Die VU is na 100 jaar die grootste historiese leuen, gestalte van volkome ommekeer op gereformeerde erf. Teen- oor die antitese van w^eleer verklaar hy horn vandag solidêr met die wêreld. Teenoor die beroep op die Konfessie is die minagting daar- voor skering en inslag. Teenoor die kreet van „isolement” en kon- solidasie van gereformeerdes in die vorige eeu propageer professore en studente vandag die „oop”-maatskappy en val oor mekaar om „in die wêreld” betrokke te w^ees. Hulle enigste identiteit in die aksies is hulle ..partnership” in die wêreld. ’n Regsgeleerde. Groen van Prinsterer. het in die vorige eeu teen die predikante en besture van die HKN stelling geneem en teen die rewolusie die evangelie gestel. Op die Confessioneel Gere- formeerd Beraad in 1978 te Zwolle het oud-minister B. Roolvink opgemerk dat daar ..vreemde dingen in de Geref. Kerken” gebeur: konfessionele onverskilligheid; kansels staan oop vir sprekers van die Intemasionale Vredesberaad. ..Het grote gevaar dat de Geref. Kerken bedreigt is dat in de kerken de prediking wordt versmald van de bijbelse boodschap tot een maatschappij-kritische en struc- turen hervormde beweging. wat wij vandaag nodig hebben is geen linkse of rechtse prediking, maar evenwichtige bijbelse verkondi- ging.” Roolvink sê dat bybelgetroue christene vanweë horisontale prediking nie meer in die ampte wil dien nie. Binne die GKN vol- trek dus ’n proses van „deconfessionalisering”. Predikante simpati- seer openlik met ..marxisme” en ..dwangsystemen in die landen achter het ijzergordijn”. Ds. L. H. Kwast wyt die ..deconfessionalisring” aan die heersende nihilisme binne die GKN. ..In de onderlinge verhoudingen leeft men zeer verzakelijkt: men taxeert elkaar naar de functie en gebruiks- waarde en men gelooft niet in de volstrekte en onaantasbare waar- heden. Altijd en overal geldende normen worden niet meer aan- vaard. . . . Waarden en normen staan permanent ter discussie en daarmee op de tocht”. Prof. K. Runia van Kampen ..zei dat er afgestudeerden komen uit Kampen en van de VU in Amsterdam die vreemde leringen ver- kondigen. Beroepscommissies en kerkeraden moeten goed opletten”. Daar is egter nog jongmense wat ..leven wil bij de Bijbel als Gods richtsnoer voor ons leven en bij het belijden van de kerk. KAN ’N EEUFEES DIE VU AMSTERDAM NA EERSTE LIEFDE BEKEER ? Die afgelope Sinode van die GKN het uiteindelik tog die „Geloofsgetuienis” nie vir sy rekening geneem nie; die skenking van die WRK se PCR aan die Patriotic Front krities bejeën en blyke van gebalanseerder realisme gegee; in ’n nuwe Ondertekeningsfor- mulier nog na die Drie Formuliere van Eenheid verwys en ’n amen- dement wat die verwysing na ’n „statiese element” wou skrap, ver- werp. Die Gereformeerde identiteit is verswak en vervaag, maar nog nie oorboord gegooi nie. Die ironie is dat die GKN, wat die gesag van Konfessie ten opsigte van Teologie (Kuitert, Wiersinga, Baarda e.a.) ophef, presies daar is waar die Ned. Herv. Kerk ’n eeu gelede verkeer het. Gerefor- meerdes het 1879 ter wille van die Konfessie ’n vereniging gestig wat die volgende jaar die Vrije Universiteit opgerig het. Ses jaar later het die Doleansie gevolg. Daaruit is nog 6 jaar later die GKN gebore. Groen van Prinsterer, Kuyper en hulle medestanders het juis op die sogenaamde quatenus-standpunt en willekeur ten opsigte van die Gereformeerde Belydenis in die bewoording van die Onder- tekeningsformulier aangeval. Hulle het die Konfessie as uitgangs- punt vir die hele lewe — selfs die politiek — geneem. Daarop rus die bestaansreg van die GKN. Die GKN tree egter vandag op soos die NHK van ’n eeu gelede: Hegger moet gaan maar Kuitert moet bly. Eenheid is belangriker as waarheid. Bostaande ironie in die GKN is aangrypend tragies. Ds. H. J. Hegger het ’n kwarteeu gelede „Mijn Weg naar het Licht” geskrywe. Die Roomse pater, gelei deur die Woord en Gees van God, het die lig binne die GKN omhels. Hy het in 1951 sy kandidaatseksamen aan die VU afgelê. In 1978 word „De nacht is ver gevorderd” ’n boekie van 48 bladsye, uit sy pen gewring omdat „De Gerefor­ meerde Kerk is tot een ruine vervallen’”. Hy en sy vrou getuig; „Wij zien geen mogelijákheid meer tot wederopbouw van de Gerefor­ meerde Kerken. Daarom gingen wij heen”. In die boekie gee Hegger die gedokumenteerde geskiedenis van „wij hebben alles geprobeerd” sedert 1968 (nogal ’n belangrike datum t.o.v. die Kampala-konferensie van die WRK ook!). Die boekie is verkrygbaar teen R5-10 by H. J. Hegger, Boulevard 11, 6881 HN VELP G., Giro 1025602. Aangrypend, die lig het uitgegaan en Hegger is na ’n kwarteeu weer op pad. Eers ’n lewende preek teen Rome — nou ’n droewe klag teen die GKN. 2 In die Skriflig Ze willen eenvoudig en dankbaar geloven en hebben geen kritiek op de Bijbel en die belijdenissen”. (Aanhalings uit Reformatorisch Opinieblad. KOERS, 26.1.1979). Herdenkingsfeeste konfronteer dikwels die jubilaris met die skoot waar hy uitgeval het. Gaan die eeufees van die VU ’n bekering in hart en lewe veroorsaak — of gaan die heersende gees binne die GKN voort rol op die toer van ekumenisme. maatskappy-kritiek, sosialisme, politieke evangelie en in die koor saam met Marx bly sing? In die Skriflig 3 Of gaan die jeug die GKN van betrokkenheid by die wêreld weer by Christus bring? INDEKS IN DIE SKRIFLIG Die redaksie het die wenk opgevolg om ’n indeks op die eerste twaalf jaargange van IN DIE SKRIFLIG te publiseer. Mev. Sophié Kruger, Bibliotekaresse te Hammanskraal, word hartlik bedank vir die groot werk om die register so noukeurig saam te stel. NUWE VOORKOMS Op versoek van lesers dat die Inhoudsopgawe buite op die voor- blad gedruk moet w^ord om bantering te vergemaklik, verskyn hier- die uitgawe in nuwe gedaante. 0ns vertrou dat dit algemene byval sal vind. B.S.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/780/1018

Afrikaans

BOEKBESPREKING Ds. P. J. de Bruyn, Die plek van die mens in die etiek van H. M. Kuitert. ’n Kritieke bespreking van sy etiek teen die agtergrond van sy vernaamste dogmatiese beskouings, Pro Rege 1978 Potchefstroom. 182 Bladsye. Die skrywer stel horn in hierdie studie ten doel om die etiek van Kuitert, en veral die plek van die mens in sy etiek, weer te gee en te beoordeel, en wel teen die agtergrond van Kuitert se vernaamste dogmatiese beskouinge. Sy konklusie is dat die etiek van Kuitert deur en deur humanisties is. Die eerste deel van die studie handel oor die dogmatiese agtergrond en aandag word bestee aan Kuitert se leer oor God, oor die Heilige Skrif en oor Jesus Christ. Daarna vt^ord die etiese konsepsies van Kuitert weergegee en geëvalueer, eers die „teoretiese" etiek, waar aandag gegee word aan: Die openbaring van God se wil; die Skrifberoep; die norm in die etiek; vryheid en dwang; die plek en taak van die prediking in die etiek; die ordeninge of strukture; die wêreld. Hierna volg aspekte van die „praktiese” etiek by Kuitert, soos: rewo- lusie; die dood; aborsie; eutanasie; huwelik en egskeiding; homoseksualiteit. Die boek word afgesluit met ’n samevattende beoordeling, 'n ..summary” en 'n bronnelys. Die skrywer moet gelukgewens word met sy moedige poging om die etiek van Kuitert, wat in ’n baie groot mate verskuild lê in sy grotendeels dogma­ tiese geskrifte, uit te sif en op tafel te lê. As geheel beskou, moet gesê word dat die skrywer hiermee 'n betekenisvolle bydrae lewer tot die uitbou van die Etiek as teologiese wetenskap. Of Kuitert hom deur die kritiek aangesproke sou voel, is natuurlik ’n ander vraag. Dit moet egter baie waardeer word dat die skrywer telkens vanuit die Skrif sy kritiek lewer. Die paar kritiese opmer- kinge wat bier volg, moet gesien word teen die agtergrond van bg. waardering. Wat die dogmatiese agtergrond betref, sou dit sinvol gewees het as Kuitert se koninkrykkonsepsie bespreek gewees het. Rewolusie en Koninkryk is vir hom baie nou geskakel. Oor De Bruyn se bespreking van die tema „rewolusie” wil ek met hom swaarde kruis. Sy kritiek op Kuitert kom we.senlik daarop neer dat die gelo- wige volgens Rom. 13 hom aan die mag en gesag van die owerheid moet onder- werp omdat dié mag en gesag van God kom. Daarmee skep die skrywer die indruk dat hy t.o.v. die rewolusie-vraagstuk pasifisties dink. In die Skrijlig In die Skrijlig In die Skrijlig 50 BOEKBESPREKING Maar die Gerefor- meerde teologie (en kerk) was nog nooit pasifisties t.o.v. die oorlog- sowel as rewolusie-vraagstuk nie. Daar is nog altyd onderskei tussen ’n regverdige en onregverdige oorlog én tussen ’n regverdige en onregverdige rewolusie. So het Calvyn in sy Institutsie en preke ’n wettige opstand (rewolusie/rebellie) erken en so het die Sinode van die Geref. Kerk In 1916 ook besluit. As ons vandag ’n rewolu-sie afwys, dan moet ons dit doen omdat dit ’n onregverdige rewolusie is en nie bloot omdat dit ’n rewolusie is nie. Of anders moet ons kies vir pasifisme (wat baie verleidelik is). 'n Tweede saak wat ek wil noem, is die skrywer se verset teen Kuitert se humanisme, waarvoor daar waardering kan wees. Maar ek kry soms die indruk dat die verset teen die humanisme so hewig is dat daarmee saam alle humani- teit dreig om te verdwyn. Christelike etiek moet m.i. nie humanisties wees nie, maar dit moet tog voluit humaan wees. In die Bybel word tog ook genoem dat naastediens tjodidiens is (Jak. 1:27) en Christusdiens (Mat. 25:40). Die hele O.T.e boodskap word .soms saamgevat as naasteliefde (Matt. 7:12) en In die Skriflig 51 In die Skriflig 51 die hele wet word vervul in een woord: Jy moet jou naaste liefhê soos jouself (Gal. 5:14; Rom. 12:8). Goeie werke is ook dit wat „goed en nuttig is vir die mense” (Tit. 3:8). Hierdie moeilike tekste moet ons nie te gou gladskuur met ’n verwysing na die dubbele liefdesgebod nie, maar ons moet hulle in hulle uitdagendheid en weerbarstigheid op ons laat neerkom (vgl. 1 Joh. 4:20). Want ek kan my goed voorstel dat Kuitert, nadat hy ons indringende kritiek teen hom aangehoor het, sal vra: Maar hoe lyk die daaglikse lewe onder Christene in Suid-Afrika? ’n Derde saak wat ek wil noem, en dit is m.i. 'n groot leemte, is die feit dat die skrywer ’n hele aantal belangrike bronne van Kuitert nie geraadpleeg het nie. Ek verwys na die volgende — in die wete dat ook dit nie volledig sal wees nie — met die oog op verdere besinning oor die etiek van Kuitert: De ST>elers en het spel, W. ten Have NV Amsterdam 1966 (2) (’n boek wat N. H. Ridderbos by geleentheid uitstekend genoem het); In de kring, W. D. Meinema NV Delft 1965 (Katkisasiehandboek saam met G. P. BOEKBESPREKING Knetsch behandel 52 In die Skriflig In die Skriflig die Sinode en die posisie van die Waalse Kerke, dr. R. H. Bremmer die nasionale betekenis van die Sinode, Gerard Moreau, die betekenis van die Sinode van 1578 vir die Calvinisme in die Suideiike Nederiande (in Frans), prof. W. van ’t Spijker die kerkorde en handelinge van die Sinode en dr. J. P. van Dooren die toestand van die Gereformeerde “kerk” in 1578 en die „deel- nemers van de Synode”. Akademici uit verskiilende kringe het in die Kerk- historiese Geselskap saamgewerk om die Dordtse Sinode van 1578 van ver­ skiilende kante te belig. Die funderende betekenis van hierdie eerste „nasio- nale” sinode was die motief vir hierdie studie. Die kerke uit die suideiike Nederiande het vir ’n kort tyd met die noordelikes saamgegaan op die basis wat in 1571 te Emden gelê was. Die basis is verder gekonsolideer en die self- standigheid van die Waalse Kerke onder die ander Gereformeerde Kerke het sterk na vore getree. Na 400 jaar het die Kerkhistoriese Geselskap dus rede gehad om die tema te bestudeer, Ek beskou hierdie publikasie belangrik omdat dit ’n onmisbare bron sal wees by enige verdere of nagraadse studie oor die ontwikkeling van die Gereformeerde Kerkregering of die geskiedenis van die Geref. Kerk in Neder­ land gedurende die 16de eeu. Uit die verskiilende artikels kan daar ook vir ons in Suid-Afrika onder- werpe vir besondere studie uitgelig word. Die eerste belangrike aspek is die verhouding tussen die Waalse en Nederiandse Kerke, waarin die verband en verhouding tussen kerk en etnisiteit onmiskenbaar sy rol gespeel het. Hiermee saam gaan die invloed van die Waalse Kerke op die ontwikkeling van die iiturgie en die Kerkorde, o.a. hulle milder opvatting by die toepassing van die tug, t.o.v. die Nederlanders. Van kardinale beiang is die invloed wat politiek, selfs dit wat poiltiek moontlik was (p. 86), op die kerkiike ontwikkeling gehad het. Kerkgeskiedenis en kerkregtelike ontwikkeling word te veel kom- partementeel bestudeer — om onafhanklik t.o.v. die politiek te bly. Die inwer- king van kontemporêre politiek, bv. op Nederiandse gereformeerdes in hulle siening op Suid-Afrika vandag, kan net so min verontagsaam word as wat S.A. politiek kerkiike optredes in S.A. in die oë van die Nederlanders bepaai. Dit is opmerklik dat wat Nederlanders met trots t.o.v. BOEKBESPREKING Hartvelt); Het Koninkrijk in: Het voornaamste stuk der dankbaarheid, De Graafschap Aalten (1966) (178—192); Het Tweede Gebod in: De thora in de thora I, De Graafschap Aalten (1967) (65—83); ErUiuterungen zu Jiirgen Moltmanns Theologie der Hoffnung in: DiskxissUm iiber die „Theologie der Hoffnung", Chr Kaiser Verlag MUnchen 1967 (184—188); In gesprek met Van Ruier (red. G. C. Berkouwer en A. S. van der Woude), G. F. Callenbach NV Nijkerk 1969 (33—47); Evidenz Oder Krise des Ethischen in: Septuagessimo Anno. Theologische opstellen aan- geboden aan Prof. Dr. G. C. Berkouwer, J. H. Kok Kampen 1973 (128—151); Vemieutoing van de wereld in-.Weerwoord. Reacties op Dr. H. Berkhofs „Chris- telijk Geloof", G. F. Callenbach BV Nijkerk 1974 (191—200); De wil van God doen in:Ad Interim. Opstellen... aangeboden aan Prof. Dr. R. Schippers, J. H. Kok Kampen (1975) (180—195); De vrede van God en de vrede van de wereld in: Kerk en Vrede. Opstellen aangeboden aan prof. dr. J. de Graaf, Ten Have Baam 1976 (66—84). J. H. v. W. Dr. J. van Genderen: De ContinuUeit van Geloof en Kerk (Apeldoomse Studies nr. 12). Kok, Kampen, 33 blss, f7,90. Dr. J. van Genderen: De ContinuUeit van Geloof en Kerk (Apeldoomse Studies nr. 12). Kok, Kampen, 33 blss, f7,90. Die dogmatikus van die Chr. Geref. Kerk skryf hier oor die toekoms van geloof waaraan ook die toekoms van kerk verbonde is. Op grond van die Woord van God kan van die continuïteit van geloof en kerk gepraat word. Hy bespreek die onderwerp met verwysing na kontemiJorêre en skrywers uit die Reformasie, Luthers sowel as Calvinisties en verwys na verskillende Bely- denisskrifte. Hy wys die „Buceriaanse habitualisme" waarin die geloof as ’n „saad” verstaan word (p. 11 v) sowel as die ..condltionele denkpatroon" (14 v) af. Die volharding van die gelowiges is die basis vir die belydenis van die kerk. Die onverganklikheid van die kerk lei ons nie af uit wat daarvan afgeteken word nie, maar uit die werk van God (31). Hierdie aktuele en boeiende probleem is beheersd en gekonsentreerd aan die orde gestel en bespreek. Ons kan dit sterk aanbeveel. B. S. Prof. D. Nauta, Dr. J. P, van Dooren e.a.: De Nationale Svnode van Dordrecht 1578. Buijten en Schipperheijn, Amsterdam 1978. 208 blss. fS5. Die subtitel lui: Gereformeerden uit de Noordelijke en Zuidelijke Neder- landen bijeen. Nauta stel die Sinode bekend, prof. F. R. J. BOEKBESPREKING hulle eie kerkiike ontwikkeling sal konstateer, naamlik die intieme saamgaan van die nasionale voikswording met hulle gereformeerde kerkiike ontwikkeling, hulle vandag in hulle rassistiese opset met „blanke” en „swartes” in Suid-Afrika nie kan waardeer nie. Die Sinode van Dordrecht 1578 is daarom so belangrik omdat Nederiandse en Waalse Kerke daar nog werkiik saamgewerk het en die Sinode in ’n sekere sin die oorgang vorm van Waalse dominering na suiwer Neder­ iandse kerkontwikkeiing (vgl. p. 07). Die studies werp ook lig op die invloed van die Franse Kerkorde op die Nederiandse kerkregtelike ontwikkeling, op die duidelike uitgangspunt van plurale kerke (gemeentes) wat met mekaar in kerkverband vergader en daarom in vertroue d.m.v. afgevaardigdes hulle verbind om besluite as hulle eie besluite te aanvaar, voordat die wantroue in sinodes opgekom het (p. 129). Treffend is die stelling van Van 't Spijker dat die kerk in bailingskap sy vryheid beter as in 'n vry land belewe het (135). Die Acta van die Sinode is in sy geheei gepubliseer (137—184). Ons kan hierdie werk wat smaakvol op glanspapier gedruk is, van harte aanbeveei by elke Teologiese Bibliotek en by diegene wat in die kerkreg en kerkgeskiedenis belang.stel. B. S. B. S. In die Skriflig In die Skriflig 53 Herbert J. Brinks, Schrijf spoedig terug, Brieven van immigranten in Amerlka 1947—1920. Prijs: f.23,90. Uitgeverij Boekencentrum b.v., ’s Gravenhage. 176 pag. Gei'llustreerd. Di ’ b i b l lik b ki t d l dik t l t d Herbert J. Brinks, Schrijf spoedig terug, Brieven van immigranten in Amerlka 1947—1920. Prijs: f.23,90. Uitgeverij Boekencentrum b.v., ’s Gravenhage. 176 pag. Gei'llustreerd. Dis ’n baie, bale oulike boekie wat deur al ons predikante gelees moet word. Dis ’n baie, bale oulike boekie wat deur al ons predikante gelees moet word Herbert Brinks wat, as ek reg is, ’n dosent in Grand Rapids is, het in 1976 ongeveer 1400 briewe opgespoor wat deur Nederlandse emigrante in die ,States’ na hulle .tuisland’ Nederland geskryf is. Hy voeg oulike en insig- gewende kommentaar by, Dit word deur oulike fotos verhelder. Die kerklike kant van die immigrantelewe kry ruimskoots aandag. Wanneer ’n mens hierdie boekie lees, vra jy jou af waarom die lotgevalle van Nederlandse emigrante na Suld-Afrika nog nie op so ’n model te boek gestel is nie. Opvallende parallelle kan tussen die immigrante na Amerika en die na Suid-Afrika getrek word. Ons noem enkele voorbeelde. BOEKBESPREKING ’n Groot persentasie van die Nederlandse immigrante na Amerika in die vorige eeu was Afgeskei- denes. Die ou Hollandse Gereformeerde Kerk (vgl. die N.G. Kerk) het uit die dae van Stuyvesant dateer. Die immigrante het hulle eers daarby aangesluit. In 1857 het hulle egter die Christian Reformed Church gestig. Kerk en skool het steeds 'n groot rol by die immigrante gespeel. Predikante het eers uit Nederland gekom. In 1876 is die seminarie in Grand Rapids opgerig, wat almeer onder die invloed van A. Kuyper gekom het (p. 121). Mense soos Hulst en Ten Hoor het hulle teen daardie invloed versit. In Suid-Afrika siteer D. Postma Kuyper net een keer en dan nog waar hy ’n Kuyper-vereerder, ds. S. J. du Toit, aanhaal. Totius het egter aan die V.U. sterk invloed van Kuyper ondergaan. Prof. Helenius de Cock, die vriend van Postma, het hier net soos in Amerika veel invloed ten goede op kerk- en skool-gebied uitgeoefen. (Helenius de Cock se historiese invloed en betekenis is gering geag, vgl. Chr. Enc. en by H. Bavinck, en moet nog beskrywe word). Immigrante kom voor die vraag te staan: moet ons ons in alles aansluit by die Amerikaanse kultuur en volledig integreer? Hulle weerstand teen die Amerikaanse Droom in etniese verbande en invloed word geteken (p. 126, 172 e.v.) Dit val op dat Brinks meedeel dat die Amerikaanse regering die laaste tyd meer oog kry vir die waarde van etniese verbande en die positiewe waarde daaruit begin waardeer, vgl. die Nederalndse immigrante se eie skole, vakbonde, krante en politieke partye. ,Ze geloofden, dat vele Christenen, die niet tot de Hollands-Amerikaanse gemeenschap behoorden, aangetrokken konden worden door deze instellingen’ (p. 126). Ek twyfel of die skrywer reg doen aan die Afgeskeidenes wanneer hy hulle bekrompe en piëtistisch voorstel en die uitgroei van die organisasie-lewe aan die invloed van dr. A. Kuyper toeskrywe. In Suid-Afrika was dit Postma en die .doppers’ wat skole georganiseer het. Die hele organisasie het (onder invloed van nasionalisme?) later weer verbrokkel. Ons kan sê dat daar steeds Hollanders was (en is!) wat ’n ander kant uit wou gaan. Brinks toon ook aan dat die Hollandse kerke in Amerika tydens die Boereoorlog baie geld vir Suid-Afrika bymekaar gemaak het. Ds. H. Beuker skrywe anno 1899: „Hier in Amerika wordt veel sympathie gevonden met de Transvaalsche Boeren van Zuid-Afrika... . Wij hopen zeer dat Engeland zijn onrecht en ontrouw dubbel betaald krijgt. ie Po.stma-argief is verskillende briewe uit Amerika. Hierin lê stof BOEKBESPREKING Tot dusver verhoort de Heere het gebed van ons en onze stamgenooten" (p. 165). In die Po.stma-argief is verskillende briewe uit Amerika. Hierin lê stof In die Skriflig 54 vir 'n vergelykende studie tussen die Hollands-Amerikaanse en Hollands- Afrikaanse kerklike lewe en hulle dwarsverbindings. C. van der Waal. C. van der Waal. K. Exalto, „De Roeping. Een reformatorische bezinning”, Uitgeverij Ton Bolland, Amsterdam, 1978, 87 bladsye, R6.71. K. Exalto, „De Roeping. Een reformatorische bezinning”, Uitgeverij Ton Bolland, Amsterdam, 1978, 87 bladsye, R6.71. Hierdie boekie is ’n breër uitwerking van 'n lesing wat die skrywer voor ’n samekoms van predikante in Nederland gelewer het. Die onderwerp is die roeping tot die heil. Exalto wys daarop dat hierdie saak teenswoordig nie veel aandag kry in die teologie nie. Met die klem op die heil van hierdie wêreld en op die kosmiese perspektiewe het die roeping van die enkeling tot saligheid ’n saak geword waaroor deesdae min geskryf word. Daar word in die moderne dogmatieke nie meer ’n hoofstuk aan „Roeping” gewy nie en by sommige kom dié woord selfs nie in die register voor nie. Exalto gaan eers na wat die Skrif (veral die N.T.) oor die roeping sê, daarna bring hy Luther en Calvyn taamlik uitvoerig ter sprake en derdens verwys hy na ons belydenisskrifte. Die verhouding Woord en Gees en die verband tussen prediking en uitverkiesing loop soos 'n goue draad deur die hoofstukke. In die laaste hoofstuk trek hy die lyn deur tot in ons tyd (Steenblok, Woelderink). Die studie sou seker aan aktualiteit en betekenis gewen het as die skrywer die Skriftuurlike verband tussen die heil van die enkeling en die kosmiese perspektiewe aangetoon het, ook met kritiek op die teologieë van rewolusie en bevryding. Maar hy het ons ongetwyfeld ’n diens bewys deur juis in die huidige teologiese klimaat oor die roeping te skrywe. y FRANS VAN DER WALT. B. J. van der Walt, Heartbeat, Taking the pulse of our Christian theological and philosophical heritage, Potchefstroom 1978, 307 lbs. Verkrygbaar teen R3,00 by LB.C., Potch. Un. vir C.H.O., Potchefstroom 2520. Dr. Bennie van der Walt wil in hierdie versamelbundel ’n bydrae lewer tot noodsaaklike terreinverkenning, maar hy wil tewens ’n klip in die bos werp en die oë oopmaak vir die noodsaak van korreksies. Baie figure en rigtings kom aan die orde. BOEKBESPREKING Die antieke Griekse dcnke, die ontmoeting van Arabiese en Christelike beskawings in die middeleeue, groot figure soos Thomas Aquinas, Bonaventura en Duns Scotus, en natuurlik ook Calvyn en die latere ortodoksie. B. J. van der Walt, Heartbeat, Taking the pulse of our Christian theological and philosophical heritage, Potchefstroom 1978, 307 lbs. Verkrygbaar teen R3,00 by LB.C., Potch. Un. vir C.H.O., Potchefstroom 2520. Dr. Bennie van der Walt wil in hierdie versamelbundel ’n bydrae lewer tot noodsaaklike terreinverkenning, maar hy wil tewens ’n klip in die bos werp en die oë oopmaak vir die noodsaak van korreksies. Baie figure en rigtings kom aan die orde. Die antieke Griekse dcnke, die ontmoeting van Arabiese en Christelike beskawings in die middeleeue, groot figure soos Thomas Aquinas, Bonaventura en Duns Scotus, en natuurlik ook Calvyn en die latere ortodoksie. B. J. van der Walt, Heartbeat, Taking the pulse of our Christian theological and philosophical heritage, Potchefstroom 1978, 307 lbs. Verkrygbaar teen R3,00 by LB.C., Potch. Un. vir C.H.O., Potchefstroom 2520. Die bedoeling van dr. van der Walt, wat oorsee verskillende kongresse oor die middeleeuse filosofie meegemaak het, is om ’n kort inventarisasie te gee wat duidelik maak dat die „calvinisme” nie in alles volkome met die middeleeuse skolastiek gebreek het nie. By Calvyn is daar nog sekere skolas- tieke elemente te vinde (bv. in sy mensbeskouing). Na hom was dit egter veel erger, ’n Valse sintesedrang het die oorhand gekry, sodat geloof losgemaak is van die wetenskap. Ons glo dat dr. van der Walt hier iets beet het. Hy spreek selfs van „the immense difference between Calvin and Calvinism" (p. 280). Met Cal­ vinism” bedoel hy seker Kuyperiaanse calvinisme. Maar nou moet ons verder. En hoe? Die konstatering dat daar tussen Calvyn (en op ’n manier ook Luther) en ons 'n stuk skolastiek geskulf het, help op homself nie veel as dit nie opgevolg word nie. 55 In die Skriflig 0ns moet ons egter nie voorstel dat ons ’n heeltemal nuwe taak aanpak nie. Dis werklik nie so dat daar in hierdie verband nie baie aanvoorwerk was nie. Behalwe in die skool van Vollenhoven en Dooyeweerd het die verset teen die skolastiek (of soos Luther sou sê: Hure Vemunft) onbekend gebly of dit is bewustelik of onbewustelik verswyg. Daarom het die natuur-genade- skema Suid-Afrika nog vandag in ’n kragtige greep. BOEKBESPREKING Wanneer ons vandag die stryd teen die skolastiek wil aanbind, sal ons moet breek met die gewoonte om feite agterweë te hou. Daar sal méér op die tafel moet kom as wat dr. van der Walt gedoen het e n ___daar sal ook ’n meer kritiese houding ingeneem moet word teenoor figure uit Die GKN wat hier nogal populariteit geniet, maar in werklikheid die skolastiek help bevorder, ondanks hul verklarings dat dit so gevaarlik is. ’n Paar voorbeelde van mense wat hulle duidelik teen die skolastiek versit het; Op die werk van ds. Janssonius van Veendam en van ds. Ouboter van Woubrugge sal gelet moet word; hulle het pogings aangewend om kant te kies teen allerlei skolastiese onderskeidings wat die Nadere Reformasie gebruik het, soos: uitwendige en inwendige roeping, en meer. Prof. Helenius de Cock het ten aansien van die verbond gebreek met die skolastieke onderskeiding van uitwendige en inwendige verbond. Hy is hierin deur ds. D. Postma gevolg (wat op hierdie punt baie teenstand gekry het: die S. D. Venter-kwessie!). Dit word tyd dat ons raaksien dat Postma — om ’n anakronisme te gebruik— op hierdie punt amper „vrygemaakt” was en dat ’n verwerping van die Vrymaking gelyk staan met ’n verwerping van Postma. p g y g g y p g In hierdie verband kan ook prof. dr. K. Schilder genoem word wat sy ganse lewe gewy het aan die bestryding van die na-reformatoriese skolastiek. Ook die figuur ds. J. C. Sikkel het op verskillende punte 'n ander rigting as die skolastiese dr. A. Kuyper gewys. Derhalwe is prof. Hepp, ’n skolastikus, bo hom aangeskrywe. Wanneer ons die huidige calvinisme aan die pols voel, dan moet daar ’n vervolg op Heartbeat kom en moet die figure na vore gehaal word wat geweldige aanvoorwerk gedoen het. Dit krap my dat in Heartbeat uitsprake van manne soos bv. prof. dr. C. van der Woude en prof. dr. H. Nauta aan- gehaal word om te bewys dat die na-Reformasie-tyd skolasties van inslag was (p. 278, 280). Daar kon tog werklik wel ander genoem word, wat nie alleen dit gekonstateer het nie, maar ook hul lewe ingesit het om die skolastiek te bestry. Juis hierdie twee manne — en ek spreek uit ervaring! — het alles in die stryd gewerp om die BESTRYDING van die skolastiese denkwyse die nek te breek. In die Skriflig 56 bevryding wat die moderne mens laat opklink (Rel. besef, p. 87). Daarteen het Janse, Schilder en bale ander geveg. g g Die tyd is dan ook ryp dat Kuyper (wat soms in dr. van der Walt se boek opduik; p. 133!) nader bekyk word. Kuyper is die man wat skolastiek+ Hegeliaanse gedagtes gekombineer het. Die werk van Beucher en Ten Hoor in Amerika kan hier aandag kry. Die vraag moet na vore kom: Na watter kant gaan ons Suid-Afrikaanse teologie ten aansien van kerk, verbond en amp uit? Bly ons by ’n afgewaterde Kuyperianisme, wat indirek die pad na Kuitert baan, of is ons bereid om die mes van kritiek te hanteer? Met die stel van ’n diagnose is ons nog nie eers halfpad nie. Ek wil graag enkele programmapunte noem waaraan ons in Suid-Afrika noodsaaklik aandag moet gee: 1. Die Nadere Reformasie en veral die agtiende eeu is ’n terrein wat, uit- gaande van wat dr. van der Walt na vore gebring het, nader ondersoek moet word. Die Voortrekkers het geleef uit die teologie van á Brakel en ander „outeurs”, Daardeur het hulle ’n groot stuk skolastiek geassimileer wat nog altyd in bepaalde onderskeidings na vore kom (verg. v. d. Walt, p. 222!). Dit moet alles geanaliseer word sodat ons kerkgeskiedenisbeoefe- ning bo die biografiese uitkom. 2. Ons het reeds die posisie van ds. D. Postma in hierdie verband genoem. Uit die gegewens wat bv. prof. Jooste oor die Venter-kwessie na vore gebring het, skemer daar ’n botsing tussen „Calvyn” en die skolastiek deur. 2. Ons het reeds die posisie van ds. D. Postma in hierdie verband genoem. Uit die gegewens wat bv. prof. Jooste oor die Venter-kwessie na vore gebring het, skemer daar ’n botsing tussen „Calvyn” en die skolastiek deur. 3. Daar is verder die figuur van Totius, die leerling van dr. A. Kuyper. Ons pretendeer dat ons geen heiliges kanoniseer nie. Die tyd is egter ryp dat op grond van sy publikasies en klasdiktate nagegaan word in hoeverre hy die verkeerde soort calvinisme wat dr. van der Walt tereg afwys, aan- gehelp het. 4. Daar is die werk van Schilder en sy skool asook van sy teenstanders. In hoeverre word kommentare soos van prof. dr. J. Ridderbos en prof. dr. G. Ch. Aalders (bv. in die Korte Verklaring) deur verkeerde skolastiese onderskeidings beinvloed? BOEKBESPREKING Hulle het hul kragte gegee om skolastiese formuletjies as „goddelike waarhede” te behou, selfs al moes Schilder en Greijdanus geskors word. Hierdie leerdwang het uitgeloop op ’n belydenis-losheid. Die huidige situasie binne GKN (sinodaal) word gekenmerk deur verering van die natuur- like teologie. Deurgaans word die Vrymaking in SA beskou as ’n teoloë rusie. Ek gun mense hierdie bekrompe standpunt. Die geskiedenis sal egter uitwys dat die botsing juis op die punte uitgebars het, waarop dr. van der Walt die vinger gelé het. Ek sou graag wil sien dat dit ook openlik na vore kom. Die skrywer verwys ook na prof. dr. J. H Bavinck. Persoonlik het ek baie van hierdie leermeester van my gehou Maar ons moet tog oog hê vir die feit dat sy Religieus besef en christelijk geloo} (wat op p. 276 aangehaal word) duidelik die natuurlike religie importeer as hy J. Sperna Weiland byval wan­ neer hy sfi dat die kreet van Rom. 7; 24 verneem word in die roep om In die Skriflig Laasgenoemde is belangrik, want daarmee kry elke predikant wat hom goed voorberei weekliks te doen. Daar is ook predikante wat Schilder, Holwerda en hul skool raadpleeg. Dit is nood­ saaklik dat aangetoon word waarom daar by hulle teengif teen enersyds skolastiek en andersyds eksistensialistiese teologie te vinde is. 5. Myns insiens moet ook aandag gegee word aan die „Toronto-teologie en -filosofie”. In hoeverre word daarin natuurlike teologie teen die sola Scriptura ingespan? As mens besig is met die hart-slag, is dit ook goed om dr. Hendrik Hart van Toronto by die pols te hou. 5. Myns insiens moet ook aandag gegee word aan die „Toronto-teologie en -filosofie”. In hoeverre word daarin natuurlike teologie teen die sola Scriptura ingespan? As mens besig is met die hart-slag, is dit ook goed om dr. Hendrik Hart van Toronto by die pols te hou. 5. Die belangrike punte wat dr. van der Walt aan die orde stel, het ons breedvoerig hierop laat ingaan. Wat ons geskrywe het moet hierdie publikasle aanbeveel omdat dit die lesers aan die dink kan sit. Die boek is goed vertaal (D. N. R. Levey). By ’n hedruk kan die skryf- wyse van die arm Nederlands, ’n uniforme sitering van boeke (met voorletter van outeur en plek van uitgawe) en ’n outeursregister aandag geniet. C. VAN DER WAAL. In die Skriflig 57 P.S. Nadat die bostaande geskryf was, het ons in die omsendbrief nr. 2 van die I.B.C. gelees, dat dr. B. J. van der Walt saam met ander hom in opdrag van die I.B.C. sal besin oor „Die inslag van die Calvinisme in Suid-Afrika”. Dr. van der Walt sal die onderwerp: „Calvyn en die Nadere Reformasie” nader bestudeer. Met belangstelling sien ons na die studieresultate van hom en ander (prof. dr. N. T. van der Merwe, dr. D. Kempff, prof. dr. M. Elaine Botha) uit. P.S. Nadat die bostaande geskryf was, het ons in die omsendbrief nr. 2 van die I.B.C. gelees, dat dr. B. J. van der Walt saam met ander hom in opdrag van die I.B.C. sal besin oor „Die inslag van die Calvinisme in Suid-Afrika”. Dr. van der Walt sal die onderwerp: „Calvyn en die Nadere Reformasie” nader bestudeer. Met belangstelling sien ons na die studieresultate van hom en ander (prof. dr. N. T. van der Merwe, dr. D. Kempff, prof. dr. M. Elaine Botha) uit. Vorster, W. S. (red.) Kerk en Samelewing. In die Skriflig Verrigtinge van die eerste simpo- sium van die Instituut vir Teologiese Navorsing (UNISA) gehou te Pretoria by die Universiteit van Suid-Afrika op 20 en 21 September 1977. Pretoria UNISA. Vorster, W. S. (red.) Kerk en Samelewing. Verrigtinge van die eerste simpo- sium van die Instituut vir Teologiese Navorsing (UNISA) gehou te Pretoria by die Universiteit van Suid-Afrika op 20 en 21 September 1977. Pretoria UNISA. Op hierdie simposium is ses referate rondom die tema: Kerk en Same­ lewing deur bekende teoloë en ’n sosioloog gelewer. Hierdie referate is in ’n bundel opgeneem en is in 1978 deur UNISA gepubliseer. Beide die simposium asook die publikasie moet verwelkom word omdat hiermee 'n baie aktuele en inderdaad belangrike terrein betree is — lets wat in Suid-Afrika tot nog toe ’n groot leemte was. Daarom is dit noodsaaklik om aan hierdie publikasie indringende aandag te gee. g g g 1. In die eerste referaat behandel prof. J. H. Roberts van die dept. Ou en Nuwe Testament van UNISA die tema: „Church and Society in the New Testament”. Sy uitgangspunt is om soveel as moontlik van die N.T. gegewens oor die onderwerp te sistematiseer en kursories te bespreek. Eerstens toon hy met duidelike Skrifbewys aan dat die N.T. ’n „negatiewe siening” oor die samelewing huldig in die sin dat die menslike same­ lewing as dekadent beskou word omdat dit van God vervreem is. Ver- volgens sê hy dat die N.T. egter ook ’n „positiewe siening" oor die same­ lewing huldig in die sin dat die kerk ’n taak het wat gerig is op die samelewing. Hy wy sy referaat dan verder aan die ontleding van sekere aspekte van hierdie taak onder die subtitels: kerk en vrede, kerk en ver- soening, kerk en eenheid, kerk en toekoms en kerk en sending. Hoewel prof. Roberts hier ’n mooi logiese onderskeiding maak wonder ’n mens tog of die terme „negatiewe en positiewe siening” 'n gelukkige keuse is. Om te sé dat die kerk 'n roeping t.o.v. die samelewing het en dit dan te beskou as die N.T. se positiewe siening van die samelewing, laat nie reg geskied aan die N.T. gegewens in hierdie verband nie, omdat dit in hierdie gegewens gaan om die kerk en nie om die samelewing as sodanig nie. In die Skriflig toekoms ontwikkel en dat hy nie verval in die modeme standpunt dat die kerk hier en nou alles moet verwerklik of die ortodokse standpunt van volkome wêreldmyding nie. Sy kort verwysing na die sendingroeping van die kerk in die samelewing en die konkluderende opmerkings oor die liturgie en die Heiiige Gees is 'n verdere bewys van die mooi balans wat in hierdie referaat gehandhaaf word. Die geheelindruk is dat prof. Roberts poog cm die Skrif te laat spreek en daarin is die groot waarde van die referaat geleë — juistetmeer omdat daar tans oor hierdie tema wyd uiteenlopend standpunte bestaan. 2. 2. Die titel van die tweede referaat is: Kontemporêre modelle vir die ver- houding van kerk en samelewing en is gelewer deur prof. J. J. F. du Randt, van die dept. Dogmatologie en Hisiologie van die Universiteit van Wes- Kaapland. 2. Die titel van die tweede referaat is: Kontemporêre modelle vir die ver- houding van kerk en samelewing en is gelewer deur prof. J. J. F. du Randt, van die dept. Dogmatologie en Hisiologie van die Universiteit van Wes- Kaapland. Hy gee eerstens aandag aan die Rooms-Katolieke natuur-genade model soos dit weerspieël is in die middeleeuse Corpus Christianumgedagte en later uitgedruk is in die Gaudium et Spes. Dan wys hy daarop hoe die model verder uitgebou (en afgebuig) word deur Gutierrez in die Derde Wêreld en Metz in die Wester.se wêreld. Dit is belangrik dat hy wys op hierdie kontemporêre ontwikkelinge en die Roomse Teologie omdat die Roomse teologie nog dikwels vanuit Protestantse kant slegs beoordeel word op sy middeleeuse model. Tweedens behandel hy die Lutherse Twee Rykemodel. Ook hier wys hy eers op die klassieke model en wys daarna op die wegbreek daarvan deur Bonhoeffer en die matige interpretasie daarvan deur Helmuth Thie- licke. Vervolgens bespreek hy die Gereformeerde Chri.stokratiese model waarin hy aandag gee aan Calvyn, Kuyper en Barth. Hy wys ook op die gevare van die Kuyperiaanse onderskeiding in.stituut-organisme en die invloed daarvan op die kerklike lewe in Suid-Afrika. Dit is egter ’n leemte dat die verdere ontwikkelinge in die Gereformeerde teologie waarin sterk klem gelê word op die Koninkryk.sgedagte i)ie ook bespreek word nie, want dit sou meer reg laat geskied aan die Christokratiese model. Ten slotte gee hy aandag aan die kontemporêre Rewolusionêr-ekata- logiese model en wys vlugtig hier op die invloed van die neo-Marxisme en die aktuele bydraes van Cox, Moltmann en Ekaull. In die Skriflig Die begrip: „kerk en vrede’ behandel hy in die perspektief van die Koninkryk en sy kort uiteen.setting hieroor is beslis ’n suiwer stem tussen die baie stemme wat vandag hieroor gehoor word. So ook sy gebalanseerde oorsig oor kerk en versoening. kerk op grond van Joh. 17. Die kerngedagte Is dat die eenheid van die kerk wesensbelangrik is vir sy roeping in die samelewing. Dit is jammer dat hier nie ook aan Joh. 17: 6 aandag gegee is nie. Die eenheid is nood- saaklik, maar moet tog eerstens berus op die waarheid. Die kerk moet nie net één wees om sy roeping te vervul nie, maar omdat hy die woord bewaar. aDn eers het sy roepingsvervulling sin. 'n Hens mis die balans van die vorige twee besprekings in hierdie gedeelte. Vervolgens behandel prof. Roberts die tema: kerk en toekoms ook in perspektief van die Koninkryk wat reeds hier is, maar nog nie voltooi Is nie. Dit bring mee dat hy ook hier 'n skrifgetroue siening oor kerk en 58 In die Skriflig In sy geheel gesien het prof. du Randt daarin geslaag om ’n breë terrein binne die bestek van ’n referaat, effektief te behandel. 3. Die derde referaat handel oor: A sociological analysis of the Church—a matter of perspective. Dit is gelewer deur prof. C. Alant van UNISA se dept. Sosialogie. Hierin ontleed hy ook verskillende modelle insake die sosiologiese posisie van die kerk in die samelewing waama hy dan ’n eie bydrae hieroor bied. Die eerste model wat hy bespreek is die „integrasie- model” waarin die kerk gesien word as ’n .sosiale in.stituut wat deur die samelewing self geskep is om die samehang van die samelewing te bevorder, deur te vergader en saam te voeg. Die tweede model wat hy beapreek, is die sg „manipulation model”. Dit is waar die kerk, veral by die Marxisme en neo-Marxisme, beskou word as ’n instrument waardeur die «bourgeoisie” die arbeider onderdruk. Die kerk is dan ’n temperende invloed wat die arbeider tevrede moet hou met sy lot. Tereg £0 Alant dat hierdie model gelei het tot pogings om hierdie kritiek te akkommodeer en dit het gelei tot verskeie totaal nuwe beskouings oor die funksie van die kerk. 59 In die Skriflig Die derde model is die sg. „dialogiese model” (eie vertaling — J.M.V. wat hyself as alternatief wil aanbied. Volgens die model moet die kerk nie samehorigheid of verskeuring bevorder nie, maar kommunikasie. Dit pas hy dan ook toe op die sosiopolitieke situasie in Suid-Afrika. Hy pleit dat die kerk die voile implikasies van so 'n „dialogiese” beleid moet besef. Die lees van hierdie referaat lei tot ’n prinsipiële vraag, Dit is: Kan die sosiologie, bloot op grond van sosiologiese gegewens ’n voorskrywende funskie t.o.v. die kerk vervul? Word die beginsels vir kerklike aktiwfiteit t.o.v. die samelewing dan nie primêr gevind in die Skrif nie? Anders gestel: Moet die kerk nie sy funksie bepaal uit Skrifgegewe beginsels eerder as om dit te plooi volgens die eise van die samelewing nie? Myns insiens het hierdie sosiologiese voorskrifte aan die kerk gelei tot die vele huidige tendensieuse kerkbeskouinge. In ’n volgende referaat het prof. C. W. H. Boshoff van die dept. Godsdiens- en Sendingwetenskap van UP aandag gegee aan: „Die profetiese roeping van die kerk in die samelewing.” Na 'n duidelike woordontleding van die begrippe waarmee hy werk, gee hy 'n redelik uitgebreide godsdiens-histo- riese en kerklik-historiese oorsig oor die vraagstuk. In die Skriflig Die kerk moet van God leer soos Hy lewend en aktief is in die wêreldgebeure. Hierdie waarheid wat uit Skrif en geskiedenis geleer word moet dan deur die kerk in die samelewing aangewend word en „all the problems of church in society will disappear into thin air” (p. 66). So- doende kan die kerk ook sy eie probleme oplos. doende kan die kerk ook sy eie probleme oplos. Ongelukkig ontbreek hierdie referaat aan teologiese en sosiologiese diepgang. Oor hierdie aktuele onderwerp is reeds baie goeie navorsing gedoen in Roomse en Protestantse kringe. Min van die resultate hiervan word in die referaat gevind. Die verhaaltjie aan die einde wat blykbaar bedoel is as ’n „skrikmakertjie”, aan die blanks kerke, pas, myns insiens, nie in ’n akademiese geselskap nie omdat dit ontbreek aan wetenskaplike objektiwiteit en aanleiding gee tot ’n eensydige konklusie. Die bundel word afgesluit met ’n lang en soms wydlopige referaat deur prof. C. H. Rautenbach, voormalige rektor van UP, en dit handel oor: Die toekoms van die kerk in die samelewing. Hierin laat val hy die kollig veral op die „sosiaal-etiese, insluitende politieke afmetings van christelikc kerk-bly in Suid-Afrika”. y Ongelukkig ontbreek hierdie referaat aan teologiese en sosiologiese diepgang. Oor hierdie aktuele onderwerp is reeds baie goeie navorsing gedoen in Roomse en Protestantse kringe. Min van die resultate hiervan word in die referaat gevind. Die verhaaltjie aan die einde wat blykbaar bedoel is as ’n „skrikmakertjie”, aan die blanks kerke, pas, myns insiens, nie in ’n akademiese geselskap nie omdat dit ontbreek aan wetenskaplike objektiwiteit en aanleiding gee tot ’n eensydige konklusie. 6. j g g y g Die bundel word afgesluit met ’n lang en soms wydlopige referaat deur prof. C. H. Rautenbach, voormalige rektor van UP, en dit handel oor: Die toekoms van die kerk in die samelewing. Hierin laat val hy die kollig veral op die „sosiaal-etiese, insluitende politieke afmetings van christelikc kerk-bly in Suid-Afrika”. y Hy sien twee kardinale sake op die toekomsagenda van die kerk in Suid-Afrika. Bo aan staan die kerk se „akute betrokkenheid in die sosiaal- etiese uitdagings, waaruit ook nog ’n ekumeniese taak op eie werf spruit” (p. 71). Verder sal dit vir die kerke moet gaan om ’n geloofwaardige ver- tolking van die boodskap van die Bybel deur die kerk vir moderne mense saam met wat dit impliseer vir die kerk se houding t.o.v. wetenskaps- beoefening” (p, 71). In die Skriflig In die kerklik-histo- riese oorsig gee hy agtereenvolgens aandag aan die Sendingbeweging, die ekumeniese beweging, die evangeliese kerke en die nuwere teologiese stro- minge. Hoewel hierin oorvleueling is van aspekte wat reeds in ander referate behandel is, gee prof. Boshoff tog eie belangrike aksente. Voorts bied hyself ’n teologiese antwoord. Hy sê dat die profetiese roeping van die kerk in die samelewing ’n veel omvattende saak is. Onder die profetiese roeping verstaan hy nie dat die kerk (as instituut—J.M.V.) 'n bloudruk vir sosio-politieke verbetering moet opstel nie. Die kerk moet hom liewer hou by kritiese besinning oor aktuele sake en dan verder die lidmate toerus om (as organisme? — J.M.V.) in die samelewing betrokke te wees. Verder 16 hy tereg klem op die missicnêre taak van die kerk en pleit vir ’n missionêre diakonaat, wat impliseer kerklike materiële bystand aan kerke wat minder het. Dit blyk dat prof. Boshoff nog staan op die Kuyperiaanse standpunt — die standpunt wat prof. du Randt in sy referaat as ’n probleem aangestip het. Myns insiens verteenwoordig hierdie verskilpunte juis die dilemma van die Afrikaanse kerke in die formulering van hulle roeping t.o.v. die samelewing. Aan die eenkant word daar gepleit vir kerklike institusionele bctrokkenheid en aan die ander kant vir betrokkenheid van die kerk as „organi.sme”, in terme van Kuyper. Moet daar nie in die kringe van die drie Afrikaanse kerke duideliker hieroor besin word nie? Die vyfde referaat is gelewer deur A. Nolan, hoof van die Dominikaanse orde in Suidelike Afrika. Die titel is: „ProbIems of the Church in society.” Vanweë die feit dat die referaat nie sistematies opgestel is nie en amper geheel en al berus op die referent se eie ervaringe, is die referaat moeilik om te ontleed. Dit blyk dat hy veral twee probleme in die oog het. Dit is die kommunikasiegaping tussen die kerk aan die eenkant en die ■staat en bedryf aan die ander kant en die vraagstuk rondom die saam- bring van gelowiges (veral swart gelowiges) in die stad. Verder wys hy ook op die verdeeldheid van die kerk as ’n besondere probleem in die verkondiging van die kerk tot die samelewing. Voorts pleit hy daarvoor dat die kerk naas sy kennis van die Woord, In die Skriflig 60 ook kermis moet neem van God se optrede in die verloop van die geskie- denis. BELANG VIR SUID-AFRIKANSE KERKE Die skrywer het daarin geslaag om op ’n populêr-wetenskaplike wyse hier­ die belangrike onderwerp te behandel. Duidelik is dat die Nederlandse reg- banke die eie reg van die betrokke kerke toepas of probeer toepas. Hul mag egter nie tree in die beoordeling van sake van geloof wat nie tewens regsvrae inhou nie. Die Nederlandse regspraak is vir Suid-Afrika indirek van groot betekenis omdat die grondslae van die moderne Nederlandse reg insake kerk- like regspersone nog dieselfde is as die van die Romeins-Hollandse reg. Ek beveel die lees en bestudeer van die geskrif vir teoloë en regsmanne aan. Dit behoort egter krities te gebeur want skrywers wat in die verlede self in konflikte betrokke was het moontlik, al is dit te goeder trou, die probleme nie voldoende raakgesien nie. As kommentaar en voorbeelde daar- van noem ek die volgende. INHOUD In die .Woord vooraf’ vermeld die skrywer, ’n regsdosent van die Universi- teit van Groningen, onder meer die volgende: ,De opzet van deze studie is, een onderzoek te doen naar de houding van de burgerlijke rechter, die gecon- fronteerd wordt met kerkelijke twisten. Het onderzoek zal worden beperkt tot de Gereformeerde Kerken in Nederland. Voor een verantwoorde oordeels- vorming is in de eerste plaats nodig, door te dringen tot het wezen van het gereformeerde kerkrecht. Dit gebeurt in het eerste hoofdstuk. De eigenaardig- heid van het kerkrecht wordt daar behandeld. Vanuit de Heilige Schrift worden de aard en de functie van het kerkrecht belijnd en belichaamd___ In het tweede hoofdstuk wordt het gereformeerde kerkrecht, zoals dit zich na de Reformatie heeft ontwikkeld, beschreven. Enkele artikelen uit de kerken- ordening, die in deze periode ontstaat (Emden 1571—Dordrecht 1618/19) zullen worden besproken met de bedoeling het gereformeerde kerkrecht begrijpelik te maken. In het tweede hoofdstuk zal blijken, dat de zelfstandigheid van de plaatselijke kerk een hoeksteen is van het gereformeerde kerkrecht. In het derde hoofdstuk wordt onderzocht wat de houding van de burger­ lijke rechter is, als hij geconfronteerd wordt met kerkelijke twisten op het gereformeerde erf, die uitmonden in een kerkbreuk en een strijd om de kerke­ lijke goederen. De juridische problematiek wordt aan de hand van de drie bekende gereformeerde kerkbreuken — de Afscheiding van 1934, de Doleantie van 1886 en de Vrijmaking van 1944 — besproken__ ’ In die Skriflig Daama gee hy breedvoerige aandag aan ontwikkelinge in Nederland, veral in die GKN oor die eerste saak. Hy wys op die snelle veranderinge in hierdie kringe en die reperkussies wat dit meegebring het vir die Afrikaanse Calvinistiese kerke. Voorts gee hy ook aandag aan die aktiwis- tiese kerkbegrip van die WRK. Dit is vir hom die toedrag waarmee kerk en samelewing al hoe meer in SA gekonfronteer word. Sosiaal-etiese betrokkenheid sien hy egter nie as ’n heel nuwe toekoms- taak van die kerk in Suid-Afrika nie en toon hy duidelik aan dat die Afrikaanse kerke reeds sedert die oorlog daarmee besig is. Dit blyk egter ’n aktuele vraag in die nabye toekoms. In die tweede deel van die referaat gee hy enkele riglyne oor die geloofwaardige vertolking van die Bybel vir die moderne mense — dit wat hy beskou as tweede kardinale aspek van die toekomstaak van die kerk. Hierin behandel hy ook historiese en resente ontwikkelinge in hierdie verband in Europa en die implikasies daarvan vir Suid-Afrika. Hy eindig by die hele vraagstuk Bybel en wetenskap. In hierdie verband gee hy eers aandag aan die ontwikkelinge in die Vrye Universiteit van Amsterdam oor die afgelope 90 jaar. Die klemverskuiwing van die christelike wetenskap na ..christelike wetenskapsbeoefening” is vir hom 'n reformatoriese tendens ..omdat dit die Bybel as geloofsboek en die vrye wetenskap op goeie voet me. mekaar.” laat staan. By implikasie sien hy dit as ’n riglyn vir toe- komstige ontwikkelinge in Suid-Afrika. Oor hierdie laaste stelling kan egter met prof. Rautenbach lank gedebateer word, omdat met goeie reg ook die stelling gemaak kan word dat daar eerste ’n deformatoriese proses in die Vrije Universiteit voltrek is. ’n Verdere vraag is of hy nie ’n ietwat te simplistiese siening oor die begrip ..christelike wetenskap" huldig nie. In die Skriflig In die Skriflig 61 Samevattend kan gesê word dat hierdie bundel baie mooi gesigspunte oor die verkondiging kerk en samelewing openbaar. Daar is egter nog baie onbeant- woorde vrae en UNISA sal kerk en teologie ’n groot ondiens bewys deur net met die publikasie te volstaan. Dit behoort tot verdere besinning op wye vlak aan te spoor. Dr. J. M. VORSTER. Mr. F. T. Oldenhuis, Rechtsvinding van de Burgerlije Rechter in Kerkelijke Conflicten, De strijd om het selfstandig bestaan van de plaatselijke kerk, De Vuurbaak, Groningen 1977 80 bl. ARTIKEL 50 KERKORDE Op bl 28 word gestel dat ’n generale sinode ,in de regel om de drie jaar’ gehou moet word. Die Afrikaanse teks is duideliker: ,die nasionale sinode vergader driejaarliks’. Dit wil s6 ,alle drie jaren eens’ volgens die teks van 1619, elk derde jaar, tertio quoque anno; dus nie ,in de regel’, maar volgens die reel. Die bedoeling daarvan is om te voorkom dat die sinode ’n perma- nente bestuur (geen liggaam, soos die skrywer op bl. 29 ten onregte stel) word. Daarom kan die tyd wel korter geneem word, maar nie verleng word nie. Dit was ’n strydpunt in 1944 (Gyk K. Schilder, Eerste- en tweede hands gezag Groningen s.j. bl 27—30). WAT IS REGSVINDING? As verantwoording van die titel van sy geskrif vermeld die outeur net die volgende: ,Voor de vaststelling van het concrete recht tussen partijen Is niet In die Skriflig In die Skriflig 62 rechtstoepassing het juiste woord, ook niet rechtsvorming of rechtsschepping, maar rechtsvinding. Het recht is er, doch het moet gevonden worden, in de vondst zit htet nieuwe.’ rechtstoepassing het juiste woord, ook niet rechtsvorming of rechtsschepping, maar rechtsvinding. Het recht is er, doch het moet gevonden worden, in de vondst zit htet nieuwe.’ Hierdie omskrywing sou kon aandui dat die regter die reg maak en nuwe reëls daarvoor vasstel. Hierdie gedagte van Judge-made law’ is egter nie met die Romeinse reg in ooreenstemming nie. Digeste 50.17.1 lui so: Regula est, qua rem, quae est, breviter enarrat, rum ex regula jus sumatur: sed ex jure quod est regula fiat. Hier toegepas beteken dit: die reëls van die kerkreg wat die Kerkorde kortliks opsom, is nie die bron van reg nie; maar die reëls van die Kerkorde is ontleen aan die reg wat die Skrif, die Belydenisse, die kerklike formuliere en dergelike vermeld. Die Kerkorde moet in die Skriflig verklaar word na ernstig Skrifondersoek. Digeste 1.3.12: Non possunt onmes articuli sigillatim aut legibus aut senatusconsultis comprehendi: sed cum in aliqua causa sententia eorum mani- festa est, is qui jurisdictioni j/raeest, ad similia procedere, atque ita jus dicere debet. In hierdie konteks beteken dit dat die Kerkorde nie al die reëls kan bevat nie, maar dat as die bedoeling daarvan in die Skriflig duidelik is, die kerklike en wêreldlike regspraak volgens daardie bedoeling moet oordeel. RUTGERS OOR APPÊLREG In ’n voetnoot op bl 30 verwys die skrywer sonder kritiek na die opinie van Rutgers, waar hy stel dat ’n meerdere vergadering 'n uitspraak van ’n mindere vergadering nie kan vernietig nie maar net kan uitspreek dat dit nie op goeie en genoegsame gronde berus nie. Die mindere vergadering sal op sy uitspraak moet terugkom. As die mindere vergadering daarteen onover- komelike beswaar het, kan hy in beroep gaan by die klassis, partikuliere en algemene sinode. Volgens Rutgers is die rede dat die mag van die meerdere vergadering afhanklik is van die mindere vergadering. Hoewel ek die antihiërargiese bedoeling van Rutgers kan waardeer, meen ek tog dat hy die funksie van besluitvorming en regspraak van meerdere vergadering nie juis waardeer nie. Indien twee partye in 'n burgerlike geskil ooreenkom om die beslissing daarvan aan een of meer skeidsmanne op te dra, hou dit gewoonlik in dat die uitspraak bindend sal wees vir albei partye. mits die skeidsman handel binne die grense van sy bevoegdheid. Dieselfde gebeur in art 31 Kerkorde wat bepaal dat ’n uitspraak van ’n meerdere vergadering bindend is tensy dit ultra vires is weens strydigheid met die Woord van God of die artikels van die Kerkorde. Dit is meer as wat Rutgers beweer sonder dat dit nogtans hiërargie beteken, want die hoogste gesag bly die Woord van God. Op bl 32 word ’n betere opvatting vermeld, naamlik dat die kerke in beginsel aan besluite van meerdere vergaderinge gebonde is. In die Skriflig 63 VERBREKING VAN KERKVERBAND Die skrywer stel in die voetnoot op bl 33: .Wanneer uiteindelijk een kerk zich niet neerlegt bij de uitspraak van de meerdere vergadering, maar haar gevoelen geldigheid wil geven, dan Scheldt zij zich daardoor en daarmee af van het kerkverband.’ Ek glo dat hierdie stalling absoluut is en nooit 'n reel sender uitsondering kan wees nie. Art 85 van die Kerkorde bepaal dat die buitelandse kerke by wie ander gebruike as by ons in swang is, in middelmatige dinge nie veroordeel moet word nie. Volgens die gees van hierdie bepaling is dit afhanklik van die aard en die erns van die verskil in opvatting of ’n gemeente wat onwillig is om een of meer sinodebesluite te aanvaar, lid van die samewerkingsverband van die kerke kan bly. Net soos ’n kerkraad in geval van tugoefening toleransie op 'n lidmaat kan toepas sender om hom van die gemeenskap af te sny, kan ’n verband van kerke toelaat dat ’n lid- kerk wat een of meer besluite van meerdere vergaderings nie wil aanvaar nie, tog tot die verband bly behoort, tensy die kerk self die verskil te ernstig ag om in die verband te bly. Het die gestelde rigoreuse toepassing moontlik ’n rol gespeel by die skeuring in die Nederlandse vrygemaakte kerke in 1967? PROF. L. ROELEVELD, Durban.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/786/1024

Afrikaans

• Verskyn in: Die Kerkblad, 15 Mei 1974, 21—23. DIE behandeling van hierdie belangrike sake doen ons onder drie hoofde: God-gehoorsaam Gode-waardig Mens-waardig Wat is ’n norm? g Wat is ’n norm? ’n Norm is ’n maatstaf, ’n reel. Met so ’n maatstaf meet jy nie net alleen ’n handeling of daad en bepaal of dit goed of sleg is nie, maar dis ’n reël waardeur jy gelei word om te weet hoe jy behoort op te tree in die toekoms. Norme is dus baie belangrike rigsnoere en die vraag is al dikwels en tereg gevra: Word hulle van buite aan jou opgelê of is dit reëls wat uit die mens se eie binneste voortkom? Dit klink na dood-eenvoudige vrae, maar daar is en daar word voortdurend nog oor gedebatteer. ’n Mens kan dit verstaan, want as die norme van buite af op jou opgelê word, is hulle dwangmaatreëls en jyself is altyd daaraan onderhorig. Jy het nie die reg of bevoegdheid om daarvan te verskil nie met die gevolg dat jy gebind is. As die norme deur jou bepaal word, het jy weer alle seggenskap, alleenseggenskap en die vraag is of daar nie net soveel norme as persone sal wees nie, elkeen met sy eie norme. Is daar versoening tussen die twee rigtings? In die Skriflig In die Skriflig In die Skriflig 22 BEGINSELS EN NORME DIE behandeling van hierdie belangrike sake doen ons onder drie hoofde: God-gehoorsaam Ons praat van beginsels wat die grondslag is van alles — ook van ons norme. Beginsels is daardie beginpunte wat onveranderlik en onveranderbaar net aanvaar moet word, ’n Mens dink hulle nie uit en hulle is ook nie resultate van ons navorsing of wetenskaplike arbeid nie. Hulle kan nie bewys of omvergewerp word nie, want hulle is al daar voor jou redenering en is dus ons vertrekpunte waarby jy heel eerste moet begin. Daarom moet jy hulle net aan­ vaar. Beginsels het dus ewigheidskenmerke en moet van Goddelike oorsprong wees, want alleen God is die absolute begin en alleen God is ewig. God is nie ’n beginsel nie, maar God is die begin van alles en het na ons gekom met sy openbaring. Dit is daarom belangrik dat ons God reg moet ken en dat ons die God van die Skrifte as Enigste moet erken en bely. Daar­ om doen die Christendom ook sendingwerk om dié wat ander gode vereer of naas God stel, te roep tot inkeer, bekering en hartgrondige aanvaarding van die enigste God. Afkerige Gode- verering moet ’n ander beginselgrondslag aanvaar en noodsaakli- kerwys tot ander norme kom. Godgehoorsaam is die eerste eis vir verklaring van norme en daarmee bely ons dat God van buite ons die grondslag gee van alle norme en dit is hulle eiendomlike we- senskenmerk. In die Skriflig 23 Gode-waardig As ek God bely en aan Jesus Christus behoort, moet ek vra: Wat eis Christus van my? Die antwoord is dat God Horn geopenbaar het in sy Woord en dat ek daardie openbaring moet aanvaar en my daaraan onderwerp. Gods Woord is geen wetenskaplike boek nie, maar wel ’n godsdienstige boek en bepaal my verhouding tot God. Dit bevat daardie beginpunte wat almal religieus bepaald is. 0ns kan sê dit is die boek van beginsels, grondstene wat onver- anderlik is en bly. Hierdie beginsels is werklik bepalend en fun- derend vir die norme in my lewe. y Vandaar dat die Christendom ook geroep is om ’n eie lewe te lei en daar is geen aanpassing moontlik by ander godsdienste nie, omdat hy leef uit die Woord. Tree hy die wêreld in, eis by aanvaarding van die Bybel as enigste boek en roep ook in sy sen- dingopdrag dat gebreek moet word met ander boeke van open- baring soos wat ons kry by die Mohammedanisme of Hinduïsme of ander natuurlike religies. Dit is Gode-waardig. Ons leef vanuit God en sy Woord. Ons is leesbare briewe van Christus, soos ranke wat groei uit die wingerdstok Jesus Christus en wat nie anders kan as om vrugte van bekering te dra nie. Christus en my vertikale band met Horn bepaal my lewenspatroon en beheers my lewe op horison- tale vlak. Dit is Gode-waardig, Godverankerd. Menswaardig Soos wat gelowiges in Christus is en soos ranke uit die wingerd­ stok groei, so is die band van norme ook met die Skriftuurlike beginsels. Ons lewens word deur norme gerig, gelei en bepaal en dit volg dan dat die norme in hulle wese uit die Skrif groei. Daar is in hoofsaak twee soorte norme en hulle vertak dan weer in die veelvuldige norme wat die verskillende lewensterreine beheers. Ons noem hulle grondnorme en afgeleide norme. GRONDNORME is baie nou verwant aan die Skrifgegewens en neem die voile openbaringsinhoud in hulle op. Die Skrif gee tog ook norme wat ongewysig deur ons aanvaar moet word. Die tweede tafel van die wet gee bepaald beheersende norme vir ons samele- wing, soos: Jy mag nie doodslaan nie, Jy mag nie steel nie. God spreek hier en onder alle omstandighede, of dit oorlog of vrede is, of daar nood of honger is, geld Gods gebod en hulle mag nie by omstandighede aangepas word nie. Grondnorme is só belangrik, omdat net by oortreding van hulle is ons sondaars, skuldig voor God. Net soos by beginsels eis hulle onderworpenheid. AFGELEIDE NORME is kragtens hulle aard uit grondnorme afgelei en mag nooit van hulle oorsprong losgekoppel word nie. Ook hierdie norme is dus nie willekeurig nie en verskil nooit van mens tot mens nie. A1 wat hier gebeur is dat die grondnorme na- der bepaal en verbreed word, gedifferensieer word tot sy voile In die Skriflig 24 In die Skriflig omvang. So sê die grondnorm: Jy mag nie steel nie. Die afgeleide norme vind ons duidelik in die Heidelbergse Kategismus se ver- klaring waar genoem word as voorbeelde: bose dade en listige planne waarmee ons dink om die goed van ons naaste onsself toe te eien, met geweld of skyn van reg, soos met valse gewig, el, maat, ware, munt, ivoeker, gierigheid, alle misbruik en verkm sting van gawes. Ons is aan hierdie norme gehoorsaam en by oortreding is ons oortreders of misdadigers. By implikasie is ons natuurlik ook sondaars. omvang. So sê die grondnorm: Jy mag nie steel nie. Menswaardig Die afgeleide norme vind ons duidelik in die Heidelbergse Kategismus se ver- klaring waar genoem word as voorbeelde: bose dade en listige planne waarmee ons dink om die goed van ons naaste onsself toe te eien, met geweld of skyn van reg, soos met valse gewig, el, maat, ware, munt, ivoeker, gierigheid, alle misbruik en verkm sting van gawes. Ons is aan hierdie norme gehoorsaam en by oortreding is ons oortreders of misdadigers. By implikasie is ons natuurlik ook sondaars. So word ons liefde teenoor ons naaste in die praktyk gebring en ons noem dit menswaardig. Elkeen is ’n koningsmens met ’n Koningswoord en koninklike beheersing van sy lewe. Met die kom- pas van Gods Woord staan ons midde in die voile lewe en ons norme is van onbesproke oorsprong. p p g So leef ons God-gehoorsaam, Gode-waardig en mens-waardig. selfwaardig en naastewaardig. Ons is nou nog verskuldig om die antwoord te gee op die vraag; Is die norme dan net van buite deur God en sy Woord ons opgelê en hoe bepaal die afgeleide norme ons veranderende wêreld? ’n Volgende keer praat ons weer oor die Heilige Gees en sy ver- troostende nabyheid in ons lewens.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/791/1029

Afrikaans

1. INLEIDING: Ontleding van opdrag: Eintlik kan ek nie oor die verwagting van die „algemene lid- maat” praat nie, omdat daar nie so iets soos ’n algemene ..lidmaat” is nie. Daar is seker soveel hoofde, soveel sinne. Prakties kan daar tog ’n min of meer gemene deler aangedui word. Dat ek dit kan doen, wii ek nie voorgee nie. Die „verwagting” by die lidmaat oor prediking sou ’n mens ook kan noem beoordeling of evaluering omdat ’n mens die Woord van God uitiê. A1 is hy geroepe, preek hy nog nie as heilige mens van God nie (2 Petr. 1 : 21). Hierdie „ver- wagting” is geen foutvindery nie anders sou ek my hand nie daar- aan gewfaag het nie. Die lidmaat is geroepe kragtens sy amp as gelowige om hom te verantwoord oor die prediking en veral teenoor die predikant. Ek wil probeer om na die diepte in die eie gemoed te daal om so groter lof aan God te kan toebring deur die geloof wat die prediking werk. Dit is geen homileties-wetenskaplike beoor­ deling van preke nie. Daarin is ek nie geskool nie en daartoe nie in staat nie. Kom ons vra egter: hoe slyp hierdie yster yster? Hoe slyp een persoon die persoon van ’n ander (Prediker 17 : 27) deur die prediking in die tydsgewrig wfaarin ons leef? In die Skriflig 13 In die Skriflig 13 In die Skriflig 13 WAT VERWAG DIE LIDMAAT HUIDIG VAN DIE PREDIKING („Preekevaluering” in die praktyk as hulp vir die predikant om huidig suksesvol te kan preek.) Prof. H. J. J. Bingle 3. WIE IS DAN DIE DENKBEELDIGE HUIDIGE LIDMAAT? Hy leef in ’n unieke tyd soos elke vorige geslag. Hy is nie beter as hulle nie, maar ook nie slegter nie. Hy is egter anders met ander insigte, met ander ..w^aardes’”. Daarom word hy gewoonlik as slegter beskou a.g.v. die sg. generasie-gaping wat tussen alle opeenvolgende geslagte van alle tye bestaan. As ons dan nou hier na ’n karakteristiek soek, sal daar net een maatstaf vir goed en sleg geld nl. ooreenstemming met of afwyking van die Woord van God. Die mees tiperende karaktertrek van die moderne mens en daarom ook van die huidige Gereformeerde lidmaat is sy gedemo- kratiseerdheid, sy wil om deel te hê aan die beheer van alle fasette van sy lewe. Hieruit volg natuurlikerwys ’n bonding om alle gesag- situasies wat neig na paternalisme te verwerp. Hy beskou horn as ’n ontvoogde mens t.o.v. alle mense en menslike instellings. Hy is sy eie baas. Daarmee kom die Woord van God en so God self ook soms in die gedrang. Almal is nie so uitgesproke in hierdie dinge nie, maar by almal het dit sterker of swakker invloed. y Die moderne lidmaat is ’n vat vol teenstrydighede. Selfs bot- sende standpunte vind binne in hom bestaansreg en dit hinder hom nie. Trouens hy wil nie ’n eenrigting mens wees nie omdat dit met sy grondkaraktertrek bots. Hy is wreed in sy eerlikheid. Hy soek nie maklik doekies om die bloed mee te stop nie. Soos hy binne is, kom hy na buite na vore of dit aanvaarbaar is of nie. Soms kom hy so reëlmatig, robotagtig voor. Wat op’s herten grond leid dat melt me naar de keel (Vondel). Die moderne lidmaat is wreed in sy realisme. Hy staan met altwee sy voete op die grond. Hy dink volgens hierdie rigsnoer. Hy peil alles af na die werklikheid soos hy dit sien, gestroop van alle verdoeseling deur gewoontes of gebruike of instellinge wat bedoel om dinge te verberg of beter of anders voor te stel as wat dit werklik is. Hy wil geen doekies omdraai nie. Hy is nugter soos die werklikheid. Sien ons nie hierin iets van ’n soort van Renaissance wat miskien vir die ouer geslag neig na die platvloerse nie? Die moderne lidmaat beskou dit nie so nie. Hy wil op hierdie wyse by die ware wese van dinge uitkom. 14 In die Skriflig So werk ons dan met denkbeeldige „gemiddeldes”. Tog is dit nie nutteloos nie. Hieruit mag tog ’n beter begrip van wat met hierdie bespreking beoog word, na vore kom nl.: Wat verwag die lidmaat van die prediking. 2. DIE GEHOOR VAN DIE PREDIKANT, DIE AANGESPROKENE, DIE GEMEENTE, DIE LIGGAAM VAN CHRISTUS. Gelowige mense, nie heidene nie, die mens op weg na die heiligmaking en heerlikmaking en almal is nie ewe ver hierop gevorder nie. Mense van verskillende grade van volwassenheid; kind; adolos- sent, volwassene, middeljarige, bejaarde, oue van dae. Twee geslagte, die twee dele van die mensheid wat teenoor mekaar staan. Mense van verskillende grade van ontwikkeling. kill d d lik i l Mense van verskillende verstandelike, emosionele en rasionele aanleg. g Mense met wisselende grade van ems met die godsdiens g g Mense met verskillende vermoëns van konsentrasie. Mense met beter en swakker vermoë om te leer, veral verbeel- dend leer. Die predikant moet nou vir die „gemiddelde” mens preek soos hy hom vir hom voorstel — net soos ek nou hier namens daardie mens moet praat. 3. WIE IS DAN DIE DENKBEELDIGE HUIDIGE LIDMAAT? Vir die godsdiens lê hierin gevare maar ook groot voordele indien dit simpatiek gelei en verstaan word. Die noodsaaklike idealisme in gesonde lewensbalans met realisme ontbreek dikwels by die moderne lidmaat. Hy is inherent geskok dear die lewe waarin hy hom bevind. Twee ontsaglike wêreldoorloë dreun na en stamp alle idealisme weg. En tog kan hy nie heeltemal sonder hierdie eg menslike idealisme leef nie! g Die moderne mens beleef elke dag die oorlog sonder bepaalde veldslae, sonder hoogte- en keerpunte, oorlog eenselwig voortdurend aan die gang, sonder iets wat dui op ’n eindelike einde. „Koue In die Skriflig 15 In die Skriflig 15 In die Skriflig 15 oorlog” noem ons dit, ’n raak tipering, want dit is wreed koud in die siel en die gemoed van die mensheid van vandag. Dit maak die mens se aardse besitting onseker sodat hy weinig waarde daaraan heg en ook nie graag spaar nie omdat dit letterlik verteer sal wford. Oor geestelike besittings sê hy fatalisties: „Kom ek om so kom ek om”. Dit lei tot veel erger armoede as die aardse. Hy raak gewoon aan gevaar. Dit laat horn maklik revolusionêr dink en gevaarlik leef. Die natuurlike effek van die dreigende, nl. om weerstand te bied, word vervang deur die bravade wat nie bedoel om gevaar te beveg nie maar om daarmee maats te maak. Dapper op die front — domastrant. Die moderne mens is besonder nugter en kalm sodat hy kan aangaan. Hy is tuis in gevaar en hy weet hoe om dit te verteer sodat dit hom nie sal laat ontspoor as mens nie. Die moderne mens is eienaardig genoeg in staat om ruimte- wetenskap en die Woord van God te versoen deurdat hy kragte in die heelal en toepassing van beginsels nie verwar met die ewige waarhede van die geloof nie, al is hy nie in staat om hierdie ver- skynsel vir homself te formuleer nie. Sy opvoeding en opleiding het ’n diepgang in kennis en wetenskap. Hy word hierin op ’n vroeë lewenstadium so naak gekonfronteer met die geheimenisse van die lewe dat hy ’n vroegrypheid openbaar wat soms vir die geestelike leier verbysterend is. Hierdie mens dring hom in die reël aan nie- mand op nie, alhoewel hy menigmaal in sy wêreld met sy eie spesi- fieke problematiek hunker na leiding. 3. WIE IS DAN DIE DENKBEELDIGE HUIDIGE LIDMAAT? Hy maak daarvan geen ophef nie en daarom is dit meesal so moeilik om sy dieptes te bereik. Hierdie mens is volledig sondaar soos alle mense van alle tye. Hulle wat met die kerk saam leef, weet dit ten voile. Daarom is hy in staat tot ware geloof, want Jesus Christus het ook vir hom gesterf en Hy ken syne. Hieroor is hy eweneens skugter om te praat, al smag hy ook na die brood van die lewe en ly hy menig­ maal honger binne in die kerk. Baie soorte preke gaan sender sprake by hom verby. Hierdie mens praat ’n eie taal en idioom. Hy het ’n eie lewensidioom wat alleen diegene wat hom met groot erns, simpatie en kennis bejeën, kan verstaan. 6. WAT VERWAG DIE GELOWIGE VANDAG IN DIE EREDIENS In die kerk moet daar ’n ontmoeting tussen God en mens plaas- vind. Hierin speel die prediker ’n besondere rol t.o.v. die sang, gebed, Skriflesing, prediking. Langs hierdie weg pas God sy ver- bondsbelofte toe en die mens staan daarin in sy verantwoordelikheid en in genade. Die mens van vandag smag ook na hierdie gemeen- skap met God en met die heiliges. Die mens wil die voile belewing van die geloof ervaa Die mens wil die voile belewing van die geloof ervaar. Ek haal aan uit Revius, die Totius van die Nederlande van die 17e eeu: Die mens wil die voile belewing van die geloof ervaar. Ek haal aan uit Revius, die Totius van die Nederlande van die 17e eeu: aan uit Revius, die Totius van die Nederlande van die 17e ee ’t Zijn de Joden niet, Heer Jesus die U kruisden nog die verraderlik U togen voor ’t gericht nog die versmadelik U spogen in ’t gezicht — Ik ben ’t, o Heer, ik ben ’t die U dit heeft gedaan . . . . ’t Zijn de Joden niet, Heer Jesus die U kruisden ’t Zijn de Joden niet, Heer Jesus die U kruisden nog die verraderlik U togen voor ’t gericht t Zijn de Joden niet, Heer Jesus die U kruisden nog die verraderlik U togen voor ’t gericht nog die verraderlik U togen voor t gericht nog die versmadelik U spogen in ’t gezicht — Ik ben ’t, o Heer, ik ben ’t die U dit heeft gedaan . . . . g g g nog die versmadelik U spogen in ’t gezicht — nog die versmadelik U spogen in t gezicht Ik ben ’t, o Heer, ik ben ’t die U dit heeft gedaan . . . . g 2 Tim. 3 : 16: Die hele Skrif is deur God ingegee en is nuttig tot lering, tot wederlegging, tot teregwysing, tot onderwysing in die geregtigheid, sodat die mens van God volkome kan wees, vir elke goeie werk volkome toegerus. 2 Tim. 4: 2: verkondig die woord. Spreuke 27 : 17: Yster slyp yster, so slyp die een mens die persoon van die ander. Die moderne mens benader by voorkeur die godsdiens en daar- mee saam die prediking totalitêr, d.w.s. dit moet vir hom betekenis he in al die verbande waarin hy hom bevind. 0ns sou hier die wetskringe van Dooyeweerd nader kon betrag. 4. VIR HIERDIE MENS WORD NOU GEPREEK Niemand is in staat om soveel verskynsels gelyk in sy verstand en gemoed by mekaar te vat en daarin koers aan te dui nie. En tog word dit van die predikant verwag om die soeke van elke lid- maat na die vaste spyse uit die Woord van God te bevredig — ’n ontsaglike ondememing. Dit is alleen moontlik om vir hierdie mens te preek omdat God self deur die werking van die Heilige Gees leiding gee; die Evan- gelie en daarmee dan ook God se verbond en beloftes nooit ver- ander nie. Beginsels is eerste dinge en eerste dinge kom van God en is vir ewig vas en onveranderlik soos Hy. Dit vereis egter dat die prediker sy oor op die dinge sal hou, dat hy gebedsman sal wees en so op die weg van die heiligmaking as Godsman sal staan sonder vrees in ’n siedende en skuimende 16 In die Skriflig mensewêreld wat ’n mikroverskyning in elke mens van vandag se lewe maak. mensewêreld wat ’n mikroverskyning in elke mens van vandag se lewe maak. 5. WAARNA VERLANG HIERDIE MENS DAN IN DIE PREDIKING? Prediking wat mank gaan aan die volgende bevorder nie heilige rapport tussen God en mens nie: Tekste wat as kapstokke dien vir alles en nog wat; tekste wat nêrens aansluiting vind met lewensbehoeftes nie; Stereotipe aanbie- dingstyl (3 punte); Parafrase van die Bybelgedeelte; slegs eksegese sonder meer; openbare toespraak i.p.v. ’n preek; emosioneel belaaide aanbieding; koud redelik-filosofiese behandeling; aaneenstrengeling van Bybelse uitsprake sonder om verband te lê; cliche’s; ’n prediker wat oneg aangevoel word; taalgebruik wat vreemd staan teenoor die idioom van die tyd; eentonig-vervelig, lustelose aanbieding; dekla- merende lawaai moontlik nog met verkeerde aksente; dogmatics droog (moenie dink hy wil nie dogma boor nie); te stroperig; sonder die krag van die Heilige Gees. 6. WAT VERWAG DIE GELOWIGE VANDAG IN DIE EREDIENS Ek wil dit egter liewer kombineer met ’n vroeë uitspraak van Kuyper oor die ensi- klopedie van die wetenskap en dit dan so relevant maak t.o.v. die prediking. Die mens staan in ’n hele aantal verbande wat ek kort so wil saamvat: in verband met die wêreld van die stoflike geskapen- heid (materie, plant, dier, hemelliggame); in verband met sy eie wese: met sy naaste of medemens in ’n wye spektrum van verbande en laastens in verband met God. Vir my dra dit betekenis vir die predi­ king. Ek kan sonder aarseling sê dat die mens behoefte daaraan In die SkrifUg 17 In die SkrifUg 17 het om al hierdie verbande ingetrek te kry in die leiding wat van die kant van die kerk deur die prediking tot horn kom. p g Die mens staan vertikaal na onder op die aarde in die natuur met die stoflike, plantlike, dierlike en die hemelliggame as elemente. Hy is kragtens sy wese ook aardgebonde en verantwoordelik in ’n bewuste en opsetlike verhouding wat God-vererend of Satan-dienend is. Daar moet dus ’n keuse gemaak word en die prediking moet hierin die regte leiding gee sodat die mens volkome toegerus kan wees vir elke goeie werk. God se geskape dinge in die heelal mag nie verag word nie, maar deur die prediking moet die lidmaat langs hierdie weg kom tot die bewondering van God se majesteit. 0ns Ned. Geloofsbelydenis spreek van God se skrif met groot en klein letters van sy wonderbare openbaring in die skepping. y p g pp g Horisontaal staan die mens in ’n verbond met homself en met sy naaste tot selfkennis en selfwaardering en kennis en waardering van sy naaste. Die prediking moet hom aan homself ontdek sodat hy die volheid van sy diensbaarheid aan God kan ken. Daarvoor kom die totaliteit van sy persoonlikheid in aanmerking: sy kenlewe (pro- fetiese amp, Jesus — lering), sy gevoelslewe (priesterlike amp, Hei- lige Gees — diens), sy strewingslewe (koninklike amp, Vader — regering). Die Woord moet hy met sy hoof vat (ken), moet hy met sy hart beleef en met sy hand uitvoer, alles aan God diensbaar. Hy moet homself liefhê. Deur die kennis kom die geloof, deur die geloof die aanbidding en deur albei gaan hy heen en sondig nie meer nie. 6. WAT VERWAG DIE GELOWIGE VANDAG IN DIE EREDIENS Die prediker is uit die aard van die saak begaan om wat die Woord van God sê so mee te deel dat dit maksimale betekenis sal he. Die volgende orde kom hier ter sprake: om vrugbaarder tot die lidmaat te spreek. Die prediker is uit die aard van die saak begaan om wat die Woord van God sê so mee te deel dat dit maksimale betekenis sal he. Die volgende orde kom hier ter sprake: 7. ELEMENTE VAN ’N LERENDE AANBIEDING. Die stof en doelstelling moet in ’n kragtige stelling aangekondig word sodat elkeen sonder twyfel sal weet wat die tema is. Hiervoor is die voorlees van die teks nie voldoende nie. Die essense van die betekenis moet noodsaaklik in taal, sonder die geykte Bybeltaal en in die idioom van die gemeentelede, aangedui word. Hierop volg die motivering. Niemand moet in die duister gelaat word waarom daardie teks gekies is nie sodat niemand begin wonder en raai waarom dit gaan nie. Die tekskeuse en motivering is dus ten nouste verbind. Dit moet dadelik die Godsopenbaring rele­ vant maak vir die mens in die tydsgewrig waarin hy leef. Die Bybel is immers onbegrens. Dit staan tegelyk in tyd en ewigheid. Dit wil en moet die mens ervaar. Daarop volg die analise van die teks deur die eksegese om die voile betekenis en verband van daardie Skrifgedeelte binne die Skrif as geheel (die heilsweg van die Evangelie) te bepaal. g ( g g ) p Met die ontunkkeling of uitbouing van die teksinhoud word die voile draagwydte daarvan stap vir stap tot in die voile diepte geëksponeer. Weinig lidmate kan die voile opset van wat verduidelik is met hulle mee neem om hulle lewens daarna te rig. Daarom is die same- vatting samestelling of sintese van wat die teks opgelewer het nood­ saaklik, selfs as herhaling om die saak deeglik tuis te bring. Dit moet die gevolgtrekking laat: So sê die Here vir jou as persoon in hierdie preek; dit moet jy loeet; dit moet jy beiee/; dit moet jy daadwerklik doen as gelowige kind van God op die weg van die heiligmaking wat uitloop op die heerlikmaking in tyd en ewigheid. 6. WAT VERWAG DIE GELOWIGE VANDAG IN DIE EREDIENS Maar die betrokkenheid by die beoefening van die godsdiens en daarom ook onder die prediking, strek veel verder as die persoon se verantwoordelikheid teenoor homself. Hy is ten nouste verbonde aan sy naaste in al die lewensterreine: huislik, familie, sosiologies, ekonomies, staatkundig, juridies, histories, eties, esteties, almal fasette waarin elke mens leef met sy medemens. En vir alles en almal is hierin die beginselriglyn in die Woord van God neergelê. Daarom moet die prediking die mens ook hierin rig en onderrig anders plaas dit ’n uiters belangrike lewensfaset van die mens buite die diensbaarheid aan God. Hy moet die naaste liefhê. y Die mens is vertikaal verbind met die transendente, met God, sy Vader en sy Onderhouer wat hom van bo af vashou, regop hou in al sy verbande. Hy hou hom in die tydelike en die ewige. Hy het hom in sy neerbuigende liefde skaars minder gemaak as die engele om sy troon. Dit bied die sluitsteen vir die prediking: die rapport, die gemeenskap tussen God en die totale mens tot die eer van God en tot sy saligheid. Die ontsaglike klimaks werk tot in die ewigheid! Hierna smag die mens van vandag in ’n lewe wat ankerloos op vernietiging afstuur. Hierin wil hy deur die prediking gevoed word. Hy wil beleef wat Paulus op pad na Rome beleef het toe hy medegelowiges ontmoet het. Hy het God gedank en moed gevat (Hand. 28:15). Elke preek is o.a. onderwysend. Gebore uit die groot nood van t d i dit d d li t di l t afstuur. Hierin wil hy deur die prediking gevoed word. Hy wil beleef wat Paulus op pad na Rome beleef het toe hy medegelowiges ontmoet het. Hy het God gedank en moed gevat (Hand. 28:15). Elke preek is o.a. onderwysend. Gebore uit die groot nood van ons tyd is dit dan voordelig om ag te gee op die elemente waaraan ’n lerende aanbieding moet beantwoord. Dit kan die prediker help y g g ( ) Elke preek is o.a. onderwysend. Gebore uit die groot nood van ons tyd is dit dan voordelig om ag te gee op die elemente waaraan ’n lerende aanbieding moet beantwoord. Dit kan die prediker help 18 In die Skriflig 18 In die Skriflig om vrugbaarder tot die lidmaat te spreek. 8. ’N PAAR NOODSAAKLIKHEDE VIR DIE PREDIKING T.O.V. DIE MODERNE MENS. Die leerproses by die mens moet in gedagte gehou word: kon- sentrasie, appersepsie, assosiasie, geheue, verbeelding. Dit is nood­ saaklik dat die prediker hom verantwoord oor die konsentrasie- vermoë van die lidmaat. Die bestes onder ons kan skaars 20 minute lank ons aandag hou by sulke ernstige stof soos waarom dit in die prediking gaan. Dit is ’n saak van lewe en dood. Gedryf enersyds deur die hartstog om alles te vat en andersyds die vrees dat van die belangrike sake vergeet kan word, bring die lidmaat in geestelike spanning. Om dit vir hom makliker te maak moet appersepsie-massas opgebou word. Daarby moet assosiasies gelê word om sy geheue en begrip te ondersteun sodat hy in staat sal wees om verbeeldend die onsienlike te sien. Ons het reeds gesê watter taalgebruik vermy moet word. Wat wil die moderne mens dan hê? Hy verlang inkleding in die taal In die Skriflig 19 In die Skriflig 19 wat hy elke dag praat, woorde sowel as frases, sinne en idioom wat hy verstaan, al sal dit soms vir die ouer lidmate eienaardig voorkom. Kom weg van die geykte segginge. Wees onbevange eie in u segs- wyse en stellinge. Kom na die werklikheid (soos ’n realis) sonder omhaal van woorde. Gebruik by voorkeur kort, stakatosinne, swaar gelaai met die inhoud wat tuisgebring moet word. Gebruik die beelde en voorbeelde van die tyd soos Christus in die gelykenisse gedoen het. Praat by voorkeur ’n taal wat selfs die kinders in die gemeente kan verstaan en u kan seker wees dat diegene hoër op ook sal verstaan. Uitdrukking, segswyse moet eie aan die tyd en eie aan die lidmate en eie aan die prediker wees. Wend al die moontlikhede aan wat die taal bied om die boodskap tuis te bring: omskrywing, teenstelling, vergelyking, samevatting, herhaling, ander woorde. Kortom, wees tot die uiterste toe vaardig in die medium waardeur die evangelie gedra word, nl. die woord. Vermy te alle tye gemaakte mooi taal, geleerde taal, woordeboektaal, sg. verhewe taal. Die verskyning en aanbieding van die prediker op die kansel spreek in ’n besondere sin tot die mens van vandag. Met die kansel- kleed is deur ons tyd weggedoen. Dit is ’n seën. Die taal is weg van die geykte. Die predikant met die koud verhewe houding in sy onge- naakbaarheid het verdwyn. Die preekstem is ’n argalsme. 8. ’N PAAR NOODSAAKLIKHEDE VIR DIE PREDIKING T.O.V. DIE MODERNE MENS. Dit alles het bygedra om die formalisme af te breek en om sodoende die pre­ diker nader aan die gemeente te bring. Die houding van die predikant op die kansel moet vry, rustig, op sy gemak, vriendelik, uitnodigend wees. Daarby moet hy met ge- sag en ontsag praat oor hierdie hoogheilige dinge. Die mens uit die harde werklikheid het nie lus vir allerlei tierlantyntjies rondom die persoon van die predikant nie. Moenie dink dat hy die predikant saam met hom in die rioolsloot wil sien nie, maar hy wil hoër sfere kan styg. Die lidmaat wil ’n preek hoor en nie ’n openbare toespraak of ’n wetenskaplike referaat nie. Hierdie voordragte het hulle eie ken- merke. As die preek na hulle kant toe swaai, word die preek slaaf, gebonde en is hy nie langer vry in sy eie reg nie. Hou die preek by sy reels. Hierdie slawerny voel selfs die oningewyde lidmaat skerp aan al is hy nie by magte om dit te formuleer nie. (Referaat gelewer voor GTV Oos-Transvaal op Dinsdag 5 Junie 1979 te Lydenburg). 9. EPILOOG Ek het gesê dat ek hierdie saak benader vanuit die behoefte van die mens. Dat alles in die eerste plek moet gaan om die eer van God en eers daarna tot redding van die mens word nie hierdeur aangetas nie.Dit is ’n saak van lewe en dood vir die mens. Hy leef in ’n ver- warde, veeleisende wêreld waarin sy geloof aan en hoop op verlossing tot die uiterste beproef word. Daarvoor is voorwaar veel genade nodig. Hy is voortdurend blootgestel aan die hamerhoue van die wê- reld in al sy verskyninge van fyn, subtiele tot die nuutste wreedheid, aan aanvalle van jou eie mense, sodat die uiteindelike bestaansvraag na vore gedring word. 20 In die SkrifUg 0ns moenie te gou met bewysplase uit die Bybel die soekende geloof van die mens wil minimaliseer nie. Derglike uitsprake kan mis- kien nog die verstand bevredig, maar wat van die hart, gemoed? Die gewisse kennis is veel makliker as die vaste vertroue. Die rus moet gevind word op ’n vlak wat ver bo die denke uitgaan: die sien van die onsienlike. Eers dan sal die hand die dankbaarheidsdaad kan verrig. Kan ons die beproewing en loutering van die kinders van God waar- van ons weet deel van ons eie lewe maak en dan nog by die Belydenis bly in ’n tydsgewrig waarin die mens homself ontvoog het en sulke situasies as sinloos en onverantwoordbaar beoordeel? Hy soek nog- tans na gemeenskap met God — geregtigheid, iiefde of hy gly by die Gereformeerde belydenis verby ! y y Juis dit is die groot taak van die prediking gesien van die kant van die lidmaat: die bewerkstelling van die oorgang van wete na aan- vaarding in die geloof. Preek dan oor al die fasette van die geloof en die lewe. Daar kom krississe vir alle kinders van God. Dink veral ook aan voorskoolse kind, die laerskoolkind, middel- bare skolier voordat belydenis afgelê v/ord. Elkeen het net soos die volwassene behoefte aan die onafgebroke prediking, maar het ander ervaringe en belewinge as die volwassene. Die kind het basies nie be- hoefce aan troos nie en dus nie aan die orde van die Kategismus se geloofsweg nie. Hy het behoefte aan begrip van die Gans Andere. God en die dinge wat in verband met Hom staan: oorsprong, wese, persone, alles in hierdie verband. Hy het behoefte aan begrip van homself en die wêreld waarin hy leef. y Prediking moet stelselmatig by die kind kom want onderrig soos in die Kategismus is nie voldoende nie. Onderrig moet sodanig in sy lewe ingedra word dat hy saam met kenen as inherente deel van die kenne, gelykmatig diene kan beleef sodat alles vir hom lewensbetekenis kry. (Referaat gelewer voor GTV Oos-Transvaal op Dinsdag 5 Junie 1979 te Lydenburg).

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/809/1047

Afrikaans

Die kerkbegrip verskraal tot ’n instituut Op teologiese gebied waarsku al meer stemme teen die onderskeiding tussen kerk as instituut en kerk as organisme en pleit dat die begrip kerk weer gelaai word met die Bybelse inhoud van kerk-wees omdat daar ’n Christen-wees deur die geloof is. ’n Mens hoor egter ook onder ons al meer hoe die term „kerk” met ’n verskraalde instituut-bete- kenis gebruik word. Dit is om van te skrik wanneer jy hoor van die „die kerk se taak” teenoor die jeug, die lidmate, die moderne mens en wie ook a l . . . Is die jeug en die lidmate nie kerk nie? Staan die kerk as instituut of as burokrasie klaar los van die lidmate? Vanselfsprekend sien die sosioloog vanuit sy dissipline „die kerk” raak wat „teenoor sy lidmate” ’n taak het of ’n taak preten d eer. .. Hy kyk met alles behalwe die teologiese begrippe en gerusstellinge op hierdie gemeenskap in die samelewing. Uiteraard sê hy wat hy sien en nie wat die Bybel hom leer nie. Juis daarom bring so ’n beskouing op sy eie wyse prikkelende selfontdekking met hom mee. Dit het ’n mens ervaar toe dr. C. J. Alant, sosioloog van Unisa, voor die Pretoriase G.T.V. gepraat het oor „Enkele aspekte van die Stads- bediening”. Kommunikasieprobleme in die struktuur van die kerk Hy het begin met die kommunikasieprobleme tussen die formele en informele strukture van ’n samelewingsverband. Ook t.o.v. „die kerk” is daar ongetwyfeld probleme om die „kerk as organisme” en die „kerk as instituut” en hulle verhouding sinvol te begryp (mag ons ooit van ’n „hulle” praat of is dit slegs kante van dieselfde saak?). Kommunikeer die formele en informele strukture in „die kerk” na behore? Om Sondag te begin: Begryp die „gemeente” ooit waarom dit gaan in die afkondigings, die vorme van die liturgie, die kerkorga- nisasie? Het hulle daar deel aan? Het die „kerk” as „gemeente” of selfs as „kerkraad” veel belang by wat aangaan op klassisse en sinodes — of by die „deputategroepe”? y p g p Dr. Alant gaan uit van die standpunt dat die „ou landelike Afrikanerdom” in die proses van verstedeliking onherroeplik verby- gegaan het. Ook t.o.v. die kerk ontstaan behoefte aan nuwe verbin- dinge. Behoeftes word soms wel raakgesien, maar die kerklike oplos- sings bly triviaal, allerlei skemas en eksperimente t.o.v. liturgie ens., wat die probleem eintlik net aksentueer en vererger. In die Skriflig 3 In die Skriflig 3 Die proses van institusionalisering en burokratisering As sosioloog tipeer dr. Alant die basiese probleem van die kerk in ons eeu dié van institusionalisering en burokratisering. g g ’n Bepaalde verskynsel soos die kerk tree na vore en verwerf sy staanplek in die menslike samelewing omdat hy ’n behoefte vervul en ’n bepaalde diens lewer. p Gaandeweg begin hy almeer institusionaliseer om die plek te 4 In die Skriflig 4 bly vervul. Die eienaardige verskynsel doen horn dan voor dat hoe meer daar geïnstitusionaliseer word om tot beter of groter georga- niseerde taakvervulling te kom, hoe meer ontwyk die beoogde utopia horn. Kortom, hoe meer jy bou aan die institusionele, hoe meer ver- loor die instituut kontak met die gewone leef-werklikheid. Die mens vra immers diens van die kerk, nie die instituut self om homself nie. , Institusionalisering rig hom op die eie belang van die struktuur wat georganiseer word. T.o.v. die kerk beteken dit dat die „kerk” as instituut ’n doel in homself word. Die instituut kom self sentraal te staan in al sy aktiwiteite. Dit gaan om sy organisasie, sy lidmate, sy eredienste, sy stem hier of daar, sy deelname of verteenwoordi- ging, sy opinie, oordeel of uitspraak hieroor of daaroor, ens. g g, y p , p , Hierdie institusionalisering bring die begeleidende verskynsel van burokratisering na vore. Die eie belange van die instituut word gepolariseer in geïnstitusionaliseerde figure, persone, funksionarisse, aktiwiteite, ens. Om as sodanig te bly voortbestaan en sy burokrasie te dra, het die „kerk” bydraes nodig; moet hy met of sonder lapwerk en inspuitings, probeer om te oorleef, in elk geval met behoud van sy institusionele patroon. Faktore van buite help institusionaliseer In die proses van institusionalisering het idiome van buite af, by- voorbeeld die begrip „kommissie”, gehelp om die kerk te struktureer. Die strukture waarin die kerk in en deur „kommissies” werk terwyl die informele struktuur daarbuite bly, word deel van die institutêre vorm. Om eie probleme te ontwyk, kan die „kerk” na buite kritiseer. Die mens benader die kerk met ’n konsumpsie-vraag Die mens kom egter hierdie instituut teë met die konsumpsie-motief, naamlik „Wat kry ek van die kerk?” (Vergelyk hier ook E. A. Nida, New Religions for Old, onder die Boekbesprekings, t.o.v. Lux Mundi 3). Veelal kry die mens eintlik die antwoord: „Jy moet kom om die kerk aan die gang te hou”. „Wees lidmaat met die oog op die kerk self!” Die instituut mis die behoeites Alant meen die „kerk” en „sinodes” kom die behoeftes te veel met die dogma en kitsklaar oplossing uit boeke tegemoet, in plaas van om op empatiese vlak te vra: Wat is aan die gang? p p g g Die verwyt kan gemaak word; Julie dominees wil die probleem oplos sonder om die probleem te besef. Volgens Hogarth kom die „change” of hervorming wat die jeug verlang neer op ’n hunkering na „phantasy and festival spirit in the church”. „p y p Volgens Alant moet die „kerk” die norm bring, maar die vorm vrylaat — ook t.o.v. aanbidding. Het institusionalisering van die kerk nie ons probleem geword nie? ’n Mens sou vanselfsprekend vanuit teologiese dissipline met Alant kon redeneer. Jy kon vra of vorm en norm t.o.v. kerk geskei kan word, ens? Maar die ideaal en die praktyk laat ’n mens tog vra: Was dit nie ’n kenmerk van gereformeerde Sinodebesluite tot diep in hierdie eeu dat hulle reglementering wars was en die middelmatige dinge nie wou institusionaliseer nie? Hoor mens nie vandag (en dikwels so ten onregte) „die Sinode het so of so besluit” daarom „moet” dit nou sus en so nie? Het die Vv'eelde van meer dominees nie in bale opsigte die self- werksaamheid van ouderlinge en lidmate vervang nie? Kortom, het ’n heillose institusionalisering met ’n gepaardgaande burokratisering in deputate, spesialiste, teoloë, professore en dominees nie na vore getree nie, terwyl die kerk as vergadering van Christene verkluim nie? g y g g Voltrek die „institusionalisering” hom nie juis daar waar die stem van die „lastige” ouderling of lidmaat in die kerkraad stil gemaak word nie — of waar die prinsipiële dialoog op die klassis of sinode ontloop word nie, veral as ’n kommissie nog nie „ge- studeer” het nie, of as ’n „presedent” of ’n „besluit” die konfron- tasie met ’n lastige probleem kan fortifiseer. g p Het institusionalisering en burokratisering ook ons probleem geword? Is die sg. „kerk as instituut” nie m aar eintlik dié enigste „kerk” in ons begripswêreld nie? Mislukte lapwerk Alant meen die stad is vol tragiese voorbeelde van goedbedoelde pogings om substrukture in die kerk te hervorm; om die privatisering van die kerk en sy burokrasie te deurbreek d.m.v. gemeente-etes, voetbalwedstryde, ens., maar die pogings word self alweer verydel deur die haas wat organisasie meebring. Die „leke” bly weerstand bied en hou vol: „Ons het mos ’n dominee vir die job”. „ j Ondertussen verkrummel die ou landelike huisstruktuur. Die man is m eer tuis by sy maats en in die klub as in sy huis. — 0ns gemeente-patroon laat nie klein gedesentraliseerde eenhede toe nie. g p g Die pogings om ad hoc aksies op jeuggroepe of vakgroepe toe te spits, val plat, omdat hulle nog te tradisioneel institusioneel gerig is. Hulle bly geskoei op patroon van die instituut met sy burokrasie. In die Skriflig 5 In die Skriflig 5 Ondertussen openbaar die „Jesus-people” dat die behoefte aan ge- meenskap basies sentraal by die moderne mens lê. Ondertussen openbaar die „Jesus-people” dat die behoefte aan ge- meenskap basies sentraal by die moderne mens lê. Dankbetuiging Die redaksie wil graag ds. P. W. Bingle, tot onlangs van Pretoria-Wes, bale hartlik bedank vir sy troue en gewaardeerde dienste as sekre- taris van die redaksie. Weens sy verhuising na Kaapstad het dit vir horn nodig geword om sy bedanking aan die Hoofbestuur voor te lê. Die redaksie w^il graag vermeld dat ds. Bingle nog voor sy vertrek eers die rekenings vir 1973 uitgestuur het. Hy het die be- lange van In die Skriflig op sy hart gedra en met onderskeiding gedien. Balansstaat: Oortrokke rekening Volkskas Saldo Spaarrekening ............... Rente verdien do....................... Oortrokke rekening Volkskas Saldo Spaarrekening ............... Rente verdien do....................... Verskoning vir laat verskyning van vorige uitgawe Die redaksie bled sy verskoning aan dat die vorige uitgawe so laat verskyn het en gevolglik ook hierdie nommer vertraag het. Die drukkers was oorlaai met werk. 6 In die Skriflig Finansiële verslae Kas van G.T.V. Hoofbestuur op 31-3-73 Lopende rekening Volkskas ................. Spaarrekening Volkskas .......................... Rente verdien do.......................................... In die Skriflig 1-4-72— 31-3-73 Inkomste: Balans per kasboek 31-3-72 Donasies .................................. Intekengeld ........................... Uitgawes: Drukwerk, versending............. Administrasie ............................ Bankkoste, rente ..................... Balansstaat: Oortrokke rekening Volkskas Saldo Spaarrekening ............... Rente verdien do....................... R 0,79 103,14 9,04 R583,55 246,55 205,43 R1 476,91 12,79 2,95 R 457,12 1 200,00 46,24 6 In die Skriflig Finansiële verslae Kas van G.T.V. Hoofbestuur op 31-3-73 Lopende rekening Volkskas ................. Spaarrekening Volkskas .......................... Rente verdien do.......................................... In die Skriflig 1-4-72— 31-3-73 Inkomste: Balans per kasboek 31-3-72 Donasies .................................. Intekengeld ........................... Uitgawes: Drukwerk, versending............. Administrasie ............................ Bankkoste, rente ..................... Balansstaat: Oortrokke rekening Volkskas Saldo Spaarrekening ............... Rente verdien do....................... R 0,79 103,14 9,04 R583,55 246,55 205,43 R1 476,91 12,79 2,95 R 457,12 1 200,00 46,24 6 In die Skriflig Jaarvergadering 5 Junie 1973 Die redaksie hoop dat hy in ’n volgende uitgawe die voordragte kan publiseer wat op die Jaarvergadering te Pretoria gelewer is. As hoofbestuur vir die volgende termyn het die vergadering aangewys; Prof. B. Spoelstra (voorsitter); dr. K. S. van Wyk de Vries (onder- voorsitter); ds. C. J. H. Venter (sekretaris-penningmeester); dr. C. J. Malan; prof. L. F. Schulze. p Die vergadering het aan die Hoofbestuur opgedra om ’n onder- soek in feite na die prediking op teologies-wetenskaplike wyse te beplan en met behulp van die takke aan te durf. Die resultate van so ’n ondersoek kan dan as tema vir bespreking dien op ’n volgende jaarvergadering.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/989/1250

Afrikaans

In die Skriflig 7 In die Skriflig 7 DIE VERHOUDING TUSSEN VERBOND EN KONINKRYK BY PAULUS — ’N TERREINVERKENNING In die Gereformeerde teologiese besinning sedert die reformasie, het beide die verbond en die koninkryk ’n belangrike plek ingeneem. Reeds Calvyn het baie sterk met die verbondsgedagte geopereer — sodanig so dat hy die band van die verbond as die eenheidsband tussen die Ou en Nuwe Testament gesien het.' Terselfdertyd het die „Koninkryk van God” duidelike taal gespreek in die „sola Deo gloria” wat een van die grondpilare van sy teologie was.^ Aanvanklik is daar nie juis ’n spanning tussen die begrippe gesien nie, alhoewel die aksent tog, onder die invloed van die ,,Foe- derale” teologie van Cocceius, ’n raps sterker op die verbondsidee ge- val het. In Dogmatiese kringe is die verbond m ettertyd al hoe meer in die sentrum van die teologie geplaas. Met die opbloei van die Skrifstudie en die ontwikkeling van die Nieu-Testamentiese en Ou- Testamentiese vi^etenskappe, veral die Openbaringsgeskiedenis, het die oë steeds meer oopgegaan vir die koninkryk as die beheersende motief in die Skrif.-' Hiermee het egter ’n mate van ’n spanning ontstaan tussen die meer Dogmatiese benadering en die meer Eksegetiese en Openba- ringshistoriese benaderinge in die Gereformeerde teologie. In sy dissertasie oor die Koninkryk van God by Paulus, het H. J. W esterink reeds in 1937 verwys na die mate van spanning wat daar bestaan en die probleem van die verhouding tussen paSiXsLu en SiaOijKri, en dit aangedui as ’n terrein vir verdere ondersoek.^ In ’n referaat w^at prof. B. Holwerda voor die G.J.L.O. gehou het te Gro­ ningen op 16 Maart 1940, verwys hy ook na die heersende spanning tussen die koninkryk en die verbond in die teologie.^ Vanuit dieselfde spanningsagtergrond is die referaat wat H. N. Ridderbos voor die predikantekonferensie in Junie 1942 gelewer het oor „Verbond en koninkrijk Gods” te verstaan." Tot op hede is die probleem van die verhouding tuisen verbond en koninkryk nog nie op ’n deurtastende wetenskaplik-eksegetiese wyse ondersoek nie. Steeds bestaan daar ’n mate van spanning tussen die twee benaderings. Hiervan getuig ook weer die bespreking na ’n referaat wat dr. Schrotenboer verlede jaar voor die G.T.V. van Pot- chefstroom gelewer het. Siedaar — die verantwoording vir hierdie stuk. Tog moet ons hierdie stuk ook met ’n belydenis aanpak. Ook hier word nie ’n wel- deurdagte wetenskaplike deurskouing van die probleem gegee nie. DIE VERHOUDING TUSSEN VERBOND EN KONINKRYK BY PAULUS — ’N TERREINVERKENNING Ons sal alleen trag om enkele punte aan te toon in die briewe van Paulus waaruit die eventuele oplossing van die spanning moontlik gevind kan word. 1. Die verhouding tussen verbond en koninkryk in die Ou Testament 8 In die Skriflig 8 publiseer en steeds kry die stroom literatuur oor die verbond, sy verhouding tot die buite-Bybelse verbonde, die kultuurhistoriese agter- grond en argeologiese „Sitz im Leben” van die verbond, geen einde nie." publiseer en steeds kry die stroom literatuur oor die verbond, sy verhouding tot die buite-Bybelse verbonde, die kultuurhistoriese agter- grond en argeologiese „Sitz im Leben” van die verbond, geen einde nie." Die geweldige belang van die verbond in die Ou Testament lyk reeds duidelik as daarop gelet w^ord dat die woord „berït” volgens die konkordansie van Mandelkern« 287 keer in die Ou Testament voor- kom. Natuurlik is al die tekste vi'aar die woord voorkom, nie van direkte belang vir ’n prim êr eksegetiese ondersoek na die betekenis van die verbond in die Ou Testament nie, m aar tog bly die feit dat ’n mens byna op elke bladsy van die Ou Testament die verbond sien, van groot belang. In die Ou Testament word die woord „verbond” in twee hoof- groepe verdeel.» Aan die een kant is daar die verbond wat uitdruk- king gee aan die hegte gemeenskapsband tussen Jahwe en die mens en aan die ander kant is daar dié verbond wat ’n half wetlike, half godsdienstige vorm van gemeenskap tussen mense realiseer.i" g g g p By die verbond tussen mense is die verbond tussen Dawid en Jonathan ’n goeie voorbeeld. Om aan die gemeenskap wat reeds tussen hulle bestaan het, ’n hegte fondament en band te gee, is die verbond gesluit. Deur die verbondsluiting het hulle as ’t ware broers geword van een vlees en bloed en so is ’n konsekwente v/etlike situasie geskep. Dit gee ’n totaliteit, „shal5m” wat nou net so min verbreek of verander kan word as bloedverwantskap. Omdat die lede van die verbond mekaar voortaan as broers bejeën, word die verwantskap onveranderlik, permant „berit olam” en gee dus die hoogste eise — in ’n wetlike sin — van verantwoordelikheid aan die lede. Alhoewel daar sekere trekke is, wat in die verbond van God met die mens voorkom, wat ooreenstem met die intermenslike verbonde, is die verbond van God met sy volk tog van oorsprong, radikaal anders. DIE VERHOUDING TUSSEN VERBOND EN KONINKRYK BY PAULUS — ’N TERREINVERKENNING Die kardinale onderskeid lê daarin dat die verbond van God met sy volk ’n verbond is in die styl van die Hetitiese vasalverbonde wat gewoonlik tussen ’n meerderheids- en ’n minderheidsparty gesluit is. Dit word ’n soewereiniteitsverbond genoem. Net so ontstaan God se verbond met sy volk nie deur ’n soort van godsdiensevolusie nie. Met die instelling van die verbond is God self as die „Meerderheids- party” in die eerste plek die „prima causa”. In die verbond tussen God en mense tree die wederkerigheid duidelik op die agtergrond; sowel ten opsigte van die verbondsluiting as ten opsigte van die verbondsverkeer val alle nadruk op die spreke en handele van Jahwe.'^ Tog val die element van ,,Gegenseitigkeit” nie heeltemal weg nie. By die sluiting van die verbond is daar natuurlik geen sprake van wedersydse verpligtinge oplê nie. In die eensydige verpligtingopleg- ging van God, verplig God, vrymagtig Homself sowel as die ander. Juis omdat God Homself verplig, sowel as die ander party van die verbond, ken die verbondsverhouding tussen God en mens wel In die SkrijUg 9 deeglik wedersydse verpligtinge; Jeens sy bondgenoot neem God soewereine verpligtinge op Homself en gee Hy genadiglik verbonds- regte, m aar van sy bondgenoot eis God ook regte en lê verbonds- verpligtinge op. deeglik wedersydse verpligtinge; Jeens sy bondgenoot neem God soewereine verpligtinge op Homself en gee Hy genadiglik verbonds- regte, m aar van sy bondgenoot eis God ook regte en lê verbonds- verpligtinge op. p g g p Die wetlike sy — verpligtinge en eise van die verbond — beslaan egter nooit die hoofinhoud van die verbond nie. Die basiese gedagte is die van die verlossing, naamlik dat God sy bondgenoot plaas in ’n staat van „sjalom”. Daarom kom dit dwarsdeur die Ou Testament soos ’n refrein: „Ek sal vir jou ’n God wees en jy sal vir My ’n volk wees”. Die gemeenskapsgedagte staan sterk op die voorgrond. Tog is die gemeenskap nie ’n doel op sigself nie, m aar dit is juis ’n soort van voorlopige realisering van die eskatologiese Konings- heerskappy van God binne die kader van die verbond ! ppy In hierdie verband word so dikwels verwys na die volk as ’n koninkryk van priesters, bv. Ex. 19 ; 5 en 6. Die begrip „Koninkryk van priesters” moet verstaan word teen die agtergrond van die soewereiniteitsverbonde v/at tussen vasalstate gesluit is. DIE VERHOUDING TUSSEN VERBOND EN KONINKRYK BY PAULUS — ’N TERREINVERKENNING Van laasgenoemde beweer Ridderbos” tereg: „Dit is hetgeen later in bizondere zin de theo- cratie genoemd word, welke in het Oude Testament veelzins samen- valt m et Gods Verhond”. Vanuit die koninkryk in die Ou Testament besien, is daar ook ’n eskatologie korrelasie tussen verbond en koninkryk. g y Die eskatologiese verwagting, vanuit die koninkryk besien, sen- treer rondom die verwagting dat Jahwe hom in voile luister as koning sal openbaar en handhaaf. Die gedagte van die komende koningskap van God vind ’n mens veral in die latere boeke van die Ou Testament, met name in die profete. Dit hang nou saam met die nasionale lewe van Israel. In die tyd waarin Israel se volksbestaan al meer insink en die wêreldmagte dreig om Israel te verpletter, ontstaan daar ’n mate van spanning tussen die geopenbaarde koningskap van God en die feitelike ontwikkeling van die geskiedenis. Hierdie spanning word opgelos in dit wat die profete aangaande die komende koning­ skap openbaar. Hierdie toekomsverwagting het so ’n prominente be- tekenis binne die kader van die profetiese Godsopenbaring, dat dit as die sentrum van heel die Ou-Testamentiese heilsbeloftes bestem- pel kan word.'» Hierdie belofte van die komende koning uit die saad van Dawid wat Israel weer as volk sal herstel en die Here sal laat troon in Jerusalem word telkens as ’t ware bekragtig en as onteenseglik waar gemaak deur dit vas te bind aan die verbondsbeloftes.^“ g Op grond hiervan kan ons dan aflei dat die koninkryk in sy eskatologiese hoedanigheid die inhoud is van die verbondsbeloftes. DIE VERHOUDING TUSSEN VERBOND EN KONINKRYK BY PAULUS — ’N TERREINVERKENNING Die grootvors van die oorheersende staat sluit ’n verbond met die vasalstaat onder sy regering met die doel om sy eie heer- skappy te handhaaf en sy koninkryk uit te bou.^^ So is die doel van die verbond dan die koninkryk. Hierdie gedagtegang word veral in die Sinaïtiese verbond raakgesien.i-* g Vanuit laasgenoemde verbond gesien is die verhouding tussen verbond en koninkryk dus simplisties so raak te sien. Die doel van die verbond is die koninkryk. Soos verder aan die lig sal kom, moet ons hier reeds vooruitgryp op die feit dat die koninkryk veral te doen het, nie met die ryk nie, m aar met die koningsheerskappy van God. Die koninkryk is dus nie net ’n objektiewe grootheid nie, m aar bestaan in die realisering van Jahwe se koningsheerskappy deur die verbondsgemeenskap met sy volk. Vanuit hierdie gemeenskapsgedagte is die stelling van H. N. Ridderbos in verband met die relasie tussen verbond en koninkryk dus heeltemal juis. „De openbaring aangaande het Verbond en Koninkrijk Gods beschrijft op tweevoudige wijse de realisering van het goddelijke heilswerk in de historie”.^* g j Die teokratiese gedagte dat God koning is, word ook baie nou betrek by die verbond. Daar is hier ’n heel natuurlike organiese, soepele relasie tussen die verbond en die koninkryk in die sin dat die verbond wat God m et sy volk sluit, net so wel ’n koninklike verbond genoem kan word.^^ 1.2. Die verhouding besien vanuit die koninkryk Die uitdrukking; „Die koninkryk van God” word nie so eksplisiet in die Ou Testament gevind nie. Tog lê die idee daarvan in die hele Ou-Testamentiese Godsopenbaring en geloofsverwagting verborge.’“ Die Ou Testament ken ’n algemene en besondere koningskap van Jahwe. Aan die een kant is Jahwe koning oor die ganse skepping, die hemel, aarde en al die volke van die hele aarde, maar aan die In die Skriflig 10 ander kant word met die malkut van Jahwe die besondere verhou- ding tussen die Here en Israel aangedui. Van laasgenoemde beweer Ridderbos” tereg: „Dit is hetgeen later in bizondere zin de theo- cratie genoemd word, welke in het Oude Testament veelzins samen- valt m et Gods Verhond”. ander kant word met die malkut van Jahwe die besondere verhou- ding tussen die Here en Israel aangedui. 2.1. Besien vanuit die verhond In die sinoptiese evangelies word die verbond (veral by Lukas) in die tradisionele sin van die verklaring van God se wil aangaande die toekomstige verlossing, belofte en eise gebruik. Tiperend is die woorde van L. Goppeld: „Als solcher ist die SiaOriKr) eine gnadige Verfiigung Gottes, durch die er den Menschen seine Gemeinschaft skenkt, also eine Heilsordnung”.^“ Die Ou-Testamentiese gemeenskapsgedagte vind dus hier sy voortgang en so is die verbond dus reeds ’n realisering van die ko- ningsheerskappy deur die gemeenskap m et God. Baie belangrik is in die evangelies die verwysing van Jesus na die nagmaalsbeker as die Kaivq Sia9r]KT]. Volgens Behm,^i verwys Jesus hier na die eskatologiese beloftes van die nuwe verbond soos wat dit saamgetrek is in Jer. 31 ; 31—33. Jesus moet die nuwe dekreet wat God gepubliseer het, uitvoer met sy dood, om die verhouding tussen God en mens te herstel. Sy dood wat deur die nagmaalsbeker gere- presenteer word, is die instelling van ’n nuwe orde. Dit lei onteen­ seglik duidelik tot die gevolgtrekking: „The Kaivr) Sta^r/Kry is a cor­ relative of the jia a tk E L a rov deov”?^ f j Hiermee word die stelling van Ridderbos weer in herinnering In die Skriflig 11 In die Skriflig 11 geroep.23 Dit is duidelik dat die verbond en die koninkryk ’n twee- voudige realisering is van dieseljde heilswerk van God in die geskiedenis. geroep.23 Dit is duidelik dat die verbond en die koninkryk ’n twee- voudige realisering is van dieseljde heilswerk van God in die geskiedenis. g Reeds met die geboorte van Christus word deur Lukas daarop gesinspeel dat die teokratiese verbondsbelofte aan Israel met hier- die geboorte sy vervulling vind. Christus se geboorte is tegelyk die koms van die koninkryk en die vervulling van die verbond.^* y g In Jesus se prediking aangaande die koninkryk word steeds beklemtoon dat die heil wat Christus skenk, en die gemeenskap met Horn, gekwalifiseer word deur die verbond wat God met Israel opgerig het. Die verhouding tussen God en Israel ontvang egter ’n diepere bepaling of dimensie. Die „kinders van die koninkryk” as aanduiding van die etniese Israel, word nou verstaan in die nuwe sin van die „goeie saad”. 2.1. Besien vanuit die verhond g Soos wat die koninkryk ook in die Ou Testament die inhoud van die verbond is, is dit ook hier die geval, m aar hier word die ekspli- siete reduksie van die Ou-Testamentiese profete benadruk: Alleen die wat die prediking van die koninkryk glo, word die heil daarvan deelagtig en is metterdaad verbondskinders. 3.1. Hooftrekke Dit is duidellk dat daar in die briewe van Paulus, met betrekking tot die verbond, dieselfde lyne na vore tree as wat in die evangelies geopenbaar word. Die gemeenskapsgedagte in die verbond kom duidelik na vore. Dit blyk reeds duidelik uit die instellingswoorde van die nagmaal wat Paulus in 1 Kor. 11 gebruik.^s Die nagmaal is naamlik ’n gemeenskapsmaal. g p Dit is egter duidelik dat Paulus baie m eer eksplisiet die lyn van die verbond met Abraham en sy saad (Israel), deurtrek na die universele kerk, as die ware, egte, regte, volkome Israel.^" g g Paulus wou baie duidelik aantoon dat God ewig getrou is aan sy verbond, en dat die lyn wat by Abraham begin het, deurgaan, en dat die volk Israel nooit verwerp is nie.®® Die oplossing van die probleem lê dan daarin dat die verkryging van die verbondsbeloftes nie berus op vleeslike nakomelingskap van Abraham nie, maar wel op die geloof in Jesus Christus en sy uitverkiesende genade.'*^ p g y g Op verskillende maniere kom hierdie gedagtes in Paulus se prediking na vore. By die bepaling oor wie die „saad van Abraham” is; is dit „nie alleen die wat uit die wet is nie, m aar ook die wat uit die geloof van Abraham i s . . . ” (Rom. 4 : 16). Dit is naamlik die wat aan Christus behoort, want „En as julle aan Christus behoort, dan is julle die nageslag van Abraham en volgens die belofte erfgename” (Gal. 3 : 29). Juis daarom is nie, „Hy ’n Jood wat dit in die openbaar is nie, en nie dit is besnydenis wat dit in die openbaar in die vlees is nie, m aar hy is ’n Jood wat dit in die verborgene is, en besnydenis is die van die hart in die gees, nie na die letter nie” (Rom. 2 : 28, 29). Hier sluit Paulus dus aan by die lyn van die nuwe verbond wat uitloop op die kerk as volk van God. Juis daarom noem hy homself ’n dienaar van die nuwe verbond.®^ Hier blyk duidelik w atter sentrale plek die nuwe verbond inneem in die prediking van Paulus.^® Die nuwe verbond gee die wesensbepaling van die Nieu-Testamentiese kerk. p g y g Op verskillende maniere kom hierdie gedagtes in Paulus se prediking na vore. 2.2. Die verhouding besien vanuit die koninkryk Die koninkryk van God in die evangelies beteken veral drie dinge: 1. Dat God koning is, en dat Hy regeer. (Belangrikste aspek). Dat God koning is, en dat Hy regeer. (Belangrikste aspek). 1. Dat God koning is, en dat Hy regeer. (Belangrikste aspek). 2. Die gebied waaroor Hy Koning is, die magsfeer, die burgers van die koninkryk. g y g g p 2. Die gebied waaroor Hy Koning is, die magsfeer, die burgers van die koninkryk. 2. Die gebied waaroor Hy Koning is, die magsfeer, die burgers van die koninkryk. 3. Die vrugte, die gevolge, die seëninge van sy heerskappy, soos vrede, saligheid, geregtigheid, heerlikheid.^'' 3. Die vrugte, die gevolge, die seëninge van sy heerskappy, soos vrede, saligheid, geregtigheid, heerlikheid.^'' g g g g Vir die verhouding tussen verbond en koninkryk wil ons veral die eerste aspek aansluit.^“ y p Die regering, die koningsheerskappy, van God het ’n tweevoudige inhoud, naamlik verlossing en gerig. Die verlossing lê in die gedagte dat God sy koningsgeregtigheid gestand doen aan die wat as sy volk hulle vertroue op Hom stel. Die gerig kom voort uit die gedagte dat God sy koninklike wil handhaaf teenoor die wat dit wil weerstaan. Hierdie aspekte van gerig en verlossing kom reeds duidelik by Johannes die Doper in sy prediking van die koninkryk na vore. Johan­ nes eis bekering met die oog op die gerig van die koninkryk wat naby is. Hierby kon niemand hom beroep op sy vleeslike afkoms van Abraham nie, maar hy wat die godsgerig wil ontkom, moet werke voortbring wat by die bekering pas. Hierdie teosentriese karakter van die koninkryk kom ook voor in die prediking van Jesus. Jesus is naamlik op aarde om die wil van sy Vader te doen. Hy bid „Laat u koninkryk kom” en dit word voorafgegaan deur die bede dat God se Naam geheilig (geëerbiedig) word en dat sy wil op aarde volbring sal word. So besien, konstateer Ridderbos, is die idee van die koninkryk „in se” ruimer en universeler as die van God se verbond.^’’ By die verbond word alles gekonsentreer op die besondere band wat daar In die Skriflig 12 tussen die Here en sy volk bestaan, terwyl die koninkryk die meeste kere gesien word as die allesomvattende koningsheerskappy van God. 2.2. Die verhouding besien vanuit die koninkryk ’n Kritiese vraag aan Ridderbos ten opsigte hiervan, sou wees tussen die Here en sy volk bestaan, terwyl die koninkryk die meeste kere gesien word as die allesomvattende koningsheerskappy van God. g g ppy ’n Kritiese vraag aan Ridderbos ten opsigte hiervan, sou wees of die koninkryk dan nie juis gerealiseer word deur die gemeenskap tussen God en sy volk, die burgers van die koninkryk nie? Loop ’n mens nie die gevaar om die koninkryk en God se koningsheerskappy te verobjektiveer nie? Een van die beloftes is dan ook juis om erfgenaam te mag wees van die koninkryk van God (Kol. 1 : 12; 1 Kor. 6 : 9, 10; 15 ; 50; Gal. 5 : 21). 3.1. Hooftrekke By die bepaling oor wie die „saad van Abraham” is; is dit „nie alleen die wat uit die wet is nie, m aar ook die wat uit die geloof van Abraham i s . . . ” (Rom. 4 : 16). Dit is naamlik die wat aan Christus behoort, want „En as julle aan Christus behoort, dan is julle die nageslag van Abraham en volgens die belofte erfgename” (Gal. 3 : 29). Juis daarom is nie, „Hy ’n Jood wat dit in die openbaar is nie, en nie dit is besnydenis wat dit in die openbaar in die vlees is nie, m aar hy is ’n Jood wat dit in die verborgene is, en besnydenis is die van die hart in die gees, nie na die letter nie” (Rom. 2 : 28, 29). g , ( , ) Hier sluit Paulus dus aan by die lyn van die nuwe verbond wat uitloop op die kerk as volk van God. Juis daarom noem hy homself ’n dienaar van die nuwe verbond.®^ Hier blyk duidelik w atter sentrale plek die nuwe verbond inneem in die prediking van Paulus.^® Die nuwe verbond gee die wesensbepaling van die Nieu-Testamentiese kerk. A1 die beloftes van die verbond en spesifiek die van die nuwe verbond volgens Jer. 31 ; 33 en verder word nou vervul in die Nieu- Testamentiese kerk. Daarom kan Paulus heel die ryk-geskakeerde benoeming van Israel as volk van God in allerlei variasies op die Christelike gemeente toepas. Een van die beloftes is dan ook juis om erfgenaam te mag wees van die koninkryk van God (Kol. 1 : 12; 1 Kor. 6 : 9, 10; 15 ; 50; Gal. 5 : 21). In die Skriflig 1 13 Vanuit hierdie kort oorsig kan voorlopig die volgende kon- klusies gemaak word: 1. Net soos in die Ou Testament en by die evangelies is die ko- ninkryk die doel van die verbond en vorm die totale inhoud van die verbondsheloftes. 1. Net soos in die Ou Testament en by die evangelies is die ko- ninkryk die doel van die verbond en vorm die totale inhoud van die verbondsheloftes. 2. Omdat Paulus die verbond so sterk deurtrek na die Nieu-Testa- mentiese kerk, sou daar ’n belangrike korrelasie kon wees tussen die verhouding tussen kerk en koninkryk, en verbond en ko- ninkryk. 2. 3.1. Hooftrekke Omdat Paulus die verbond so sterk deurtrek na die Nieu-Testa- mentiese kerk, sou daar ’n belangrike korrelasie kon wees tussen die verhouding tussen kerk en koninkryk, en verbond en ko- ninkryk. 3.2. Die koninkryk by Paulus — hooftrekke 3.2. Die koninkryk by Paulus — hooftrekke 4. Enkele gedeeltes waaruit die verhouding meer direk spreek Paulus sê weliswaar nooit met soveel woorde eksplisiet wat die verhouding tussen verbond en koninkryk is nie. Dit is ook te verstaan. Sowel die verbond as die koninkryk was die nuwe begrippe wat hy invoer nie, m aar reeds van die vroegste tye af deel van die woorde- skat van die kerk. In dié tyd was daar nie onduidelikheid oor die betekenis van een van hierdie begrippe of oor die verhouding tussen die twee nie. Paulus het dus nie nodig om daaraan eksplisiet aandag te gee nie. Tog is dit duidelik dat daar vir Paulus ’n baie hegte ver- band tussen die verbond en die koninkryk is, en dit kom in sekere Skrifgedeeltes duidelik na vore: 3.2. Die koninkryk by Paulus — hooftrekke Paulus se prediking aangaande die koninkryk van God stem saaklik ooreen met die prediking van Jesus volgens die evangelies.^^ Alhoewel die woord „koninkryk van die hemele” nie so ’n sentrale plek inneem in die prediking van Paulus nie, is dit duidelik dat die koms van die koninkryk as die sentrum van God se weg deur die wêreldgeskiedenis-‘“ ook die groot beheersende motief is van Paulus se prediking. p g Paulus ontvou die koninkryk.»" Hy gee die implikasies van die feit dat die koninkryk van God in Christus as die Seun van God gekom het en weer sal kom.” g Vra ’n mens wat is nou, bale kort saamgevat, die inhoud van die koninkryk van God volgens Paulus, dan gee Paulus self ’n ant- woord, onder andere in Rom. 14 : 17: „Want die koninkryk van God is nie in spys en drank nie, m aar geregtigheid en vrede en blydskap in die Heilige Gees”. Die verband van hierdie vers is die gesprek oor die Christelike vryheid en die betekenis daarvan by die eet van sekere soorte voedsel veral met die oog op die „swak” breeders wie se gewete by die eet van „onrein” voedsel verkrag word. g Paulus v/il dat ten alle koste die vrede bewaar word en daar nie onnodig tweedrag, verskeuring en rusie in die gemeente ontstaan nie. Om dit te bereik sal sekere elemente van die vryheid vrywil- liglik afgelê moet word.^® g g Die motivering vir hierdie najaging van vrede lê in die aan- gehaalde vers.^^* Paulus gee dus hier met betrekking tot horisontale, etiese probleme ’n vertikale, koninkryksgerigte, motivering. Dit het weer by die mens ’n vertikale en daarvanaf uit ’n horisontale impli- kasie.'^“ In hierdie verband ontvang die 8iKato(rvv7) die ctprjvrj en die xaf>a as inhoudelike kwaliteite van die fSauLXeia t ov Oeov besondere nadruk. SiKmomvr) het hier te doen met ’n verhouding — om in die regte verhouding tot God te staan laat jou ook in die regte verhouding tot jou medemens staan. Dit lei reeds na eiprjvTj wat in sy verbinding met die „sjalom” van die Ou Testament van oudsher af die inhoud is van die koninkryk, naamlik dat daar vrede, heelheid, volkomenheid, rondheid is in die verhouding tussen God en mens en juis daarom ook tussen mense, broeders in Christus onderling. 3.2. Die koninkryk by Paulus — hooftrekke x“p« kom as ’n 14 In die Skriflig 14 slotsom — die blydskap en vreugde wat heers in die koninkryk van God in sy eskatologiese eindbestemming — m aar wat deur die werking van die Heilige Gees nou reeds in die gemeente deurbreek en daarom voeg Paulus dan ook by: „ e v T r v e v tx a T i a y u a ” .*'^ g y Wat is egter die materiële inhoud van die koninkryk volgens Paulus? Wie en wat behoort tot die sfeer van die koninkryk? Op hierdie vraag gee H. J. W esterink ’n suiwer antwoord.^^ „Wat de mensen betref, is de aanwezigheid (afwezigheid) van de /SaatXeia correlaat met de erkenning (ontkenning) van den Kupto?”. Volgens 1 Kor. 6 ; 11 is diegene wat afgewas is (Xovcra<T6e) die wat geheilig is (■qyiaaO-qre) en die wat geregverdig is (E^LKaLutO-qrE) in die ko­ ninkryk. Op grond hiervan konkludeer W esterink verder; „jiaaiXEta betekend hij Paulus: Heerschappij Gods c.q. van Christus, omvat de gedoopten en beheerscht tenslotte heel den kosmos”.^^ g p Voorlopige konklusies ten opsigte van die verhouding tussen verbond en koninkryk by Paulus besien vanuit die koninkryk sou wees; 1. Die belofte van vrede wat deur die verbond aan die volk van God gegee word is ’n eienskap van die koninkryk. Die verbonds- beloftes word dus in die koninkryk gerealiseer. 1. Die belofte van vrede wat deur die verbond aan die volk van God gegee word is ’n eienskap van die koninkryk. Die verbonds- beloftes word dus in die koninkryk gerealiseer. f y g 2. Waar dit by die verbond hoojsaaklik gaan om God se verhouding m et die mens, gaan dit in die koninkryk in sy ruimste sin om God se heerskappy oor die ganse kosmos. 2. Waar dit by die verbond hoojsaaklik gaan om God se verhouding m et die mens, gaan dit in die koninkryk in sy ruimste sin om God se heerskappy oor die ganse kosmos. 4. Enkele gedeeltes waaruit die verhouding meer direk spreek 4.2. Efesiërs 2 : 12 In die perikoop waarin hierdie vers voorkom, gaan die hoofsaak om die eenheid van die heidene en Jode in die kerk van Christus deur die genade van Christus. Om die heidene deeglik onder die aandag te bring van die ryk- dom van God se genade wat hulle deelagtig geword het, word aan hulle voorgehou hoedanig hulle lewe en lewensuitsigte was voordat hulle by die Christelike kerk ingelyf is. Die belangrikste is dat die heidene in die tyd buite Christus, (x<»pia was. Wat dit beteken en inhou word dan verder aangedui as die vervreemding van TroXireia rov IcrpaeX. en van die hiaOi)Ko>v rrj9 E irayyE X ux';. Wat vir ons hier, in die lyn van ons tema, van besondere belang is, is die feit dat die i^oXneia en SiaOrfKr] so in een lyn genoem word. Eersgenoemde slaan naamlik op die burgerskap nie net van Israel as etniese volksgrootheid nie, m aar op burgerskap in die koninkryk van God.'*» Die 8uï6riK(úv T7J9 E-n-íYyyEXia'í slaan op die belofte van die Messias wat die hoofinhoud van die verbondsbeloftes is by Abraham, Dawid, Sinai en die nuwe verbond wat die profete aankondig. p g W aar die heidene dus uitgesluit was uit beide die kring van die verbond en die koninkryk omdat hulle Xpiarov was, het hulle nou deel aan beide omdat hulle nou ev Xpto-™ is. Ons kan dus se dat by Paulus, die deelname aan beide die ver­ bond en die koninkryk beheers word deur die inbegrepenheid by Christus van die gelounge, hetsy Jood of heiden. 4.1. 1 Korinthiërs 6 : 11 In hierdie perikoop veroordeel Paulus die onregverdiges en wys dan daarop dat hulle nooit die koninkryk sal beërf nie. In vers 10 gaan hy dan voort om die verskillende sondes op te noem wat gelo- Vi^iges die koninkryk nie laat beërf nie. Na hierdie duidelike aan- duiding van diegene wat nie die koninkryk gaan beërf nie (Wend- land tipeer dit as ’n „Lasterkataloge” verwag ons om nou die ander kant van die saak belig te sien. Paulus het gesê wie is uitge- sluit uit die koninkryk, m aar wie is nou ingesluit? y g Inderdaad lyk dit of die volgende vers dan die verwagte teen- pool aandui, want ons kry ’n drievoudige aAA«. Tog praat Paulus nie eksplisiet van die wat wel die koninkryk beërf nie, maar verwys In die SkrifUg 15 na die XovaairOe, die rfyiadO-qTe en die eSLKau>Or)Te (resp. die wat ,,af- gewas” is, die wat „geheilig” is en die wat „geregverdig” is). na die XovaairOe, die rfyiadO-qTe en die eSLKau>Or)Te (resp. die wat ,,af- gewas” is, die wat „geheilig” is en die wat „geregverdig” is). Die meeste Skrifverklaarders is dit eens dat XovaaaOe ’n perti- nente verwysing is na die doop.^= Nou is dit egter ook so dat Paulus die doop sien as ’n teken van die nuwe verbond. Net so is die TjyiaarOrjTE en die LKmutOt]t e woorde wat dikwels in die kader van die nuwe verbond gebruik word. Dit lyk dus asof Paulus hier in dieselfde asem van die ko- ninkryk en die nuwe verbond praat. Hier kom verbond en koninkryk vir Paulus baie naby aan mekaar. Dit is vir horn nie botsende be- grippe nie, m aar hy lê hier ’n band van gelykheid tussen verbond en koninkryk. 5. Samevattende resultate; die verhouding tussen verbond en koninkryk by Paulus Die koninkryk het nie net met die mens nie, maar met God se koningsheerskappy oor die ganse kosmos te doen, waarby die mens in die sentrum staan as geskape na die beeld van God. „ g g 5.7. Die verbond het hoofsaaklik te doen met die verhouding tussen God en mens — dit vorm die speerpunt van die ver­ bond. Die koninkryk het nie net met die mens nie, maar met God se koningsheerskappy oor die ganse kosmos te doen, waarby die mens in die sentrum staan as geskape na die beeld van God. 5.8. Die terrein van die koninkryk is dus ruim er as die van die verbond en ook van die kerk. Hier moet egter daarteen gewaak word dat die koninkryk nie verontpersoonlik word nie. y p 5.9. Sowel die koninkryk as die verbond beskryf die realisering van God se heilswerk in die geskiedenis. g 5.10. Die heilswerk van beide verbond en koninkryk word gekwa- lifiseer, deur die inbegrepenheid by Christus. Institusie II X, 1. Vgl. ook Wolff, H. H.: Die Einheit des Bundes; das Verhaltnis vom Altem und Neuen Testament bei Calvin. Moers, Neu- kirchen, 1958. d’Assonville, V. E.: John Knox and the institutes of Calvin. Durban, Drakensberg Press, 1968. gee ’n mooi oorsig oor die hoofmomente van Calvyn se teologie. Vir Calvyn se siening oor die koninkryk as hermeneu- tiese vertrekpunt, vergelyk Floor, L. Calvyn se Hermeneutiek en sy betekenis vir ons tyd. In: In die Skriflig, Jrg. 4, nr. 14, p. 9 en verder. Vir ’n kort oriëntering oor die geskiedenis van die koninkryksgedagte in die teologie, vgl. Van der Walt, S. J.: Teologies-historiese blik op die gedagte van die koninkryk van God. In: Die koninkryk van God. Pot- Institusie II X, 1. Vgl. ook Wolff, H. H.: Die Einheit des Bundes; das Verhaltnis vom Altem und Neuen Testament bei Calvin. Moers, Neu- kirchen, 1958. 5. Samevattende resultate; die verhouding tussen verbond en koninkryk by Paulus 5.1. Paulus se gebruik van die begrippe verbond en koninkryk lê in een lyn met die betekenis van die begrippe in die Ou Testa­ ment en die evangelies. 5.1. Paulus se gebruik van die begrippe verbond en koninkryk lê in een lyn met die betekenis van die begrippe in die Ou Testa­ ment en die evangelies. g 5.2. By Paulus kom die twee begrippe baie na aan m ekaar te staan; sodanig so dat hy soms in een asem beide begrippe gebruik. 5.2. By Paulus kom die twee begrippe baie na aan m ekaar te staan; sodanig so dat hy soms in een asem beide begrippe gebruik. 5.3. Paulus lê besondere klem op die lyn van die verbond wat uit- Paulus lê besondere klem op die lyn van die verbond wat uit- 6 In die Skriflig 16 loop op die kerk van Jesus Christus. ’n Mens sou dus in ’n verdere studie die verhouding kerk-koninkryk kon vergelyk met die verhouding verbond-koninkryk. loop op die kerk van Jesus Christus. ’n Mens sou dus in ’n verdere studie die verhouding kerk-koninkryk kon vergelyk met die verhouding verbond-koninkryk. loop op die kerk van Jesus Christus. ’n Mens sou dus in ’n verdere studie die verhouding kerk-koninkryk kon vergelyk met die verhouding verbond-koninkryk. g y 5.4. Net soos in die Ou Testament en by die evangelies is die koninkryk die inhoud en die hoofsom van die beloftes van die verbond. Die verbond strek hom uit na die koninkryk. g y 5.4. Net soos in die Ou Testament en by die evangelies is die koninkryk die inhoud en die hoofsom van die beloftes van die verbond. Die verbond strek hom uit na die koninkryk. y 5.5. In die finale koms van die koninkryk word al die verbonds- beloftes gerealiseer. y 5.5. In die finale koms van die koninkryk word al die verbonds- beloftes gerealiseer. g 5.6. Omdat die koninkryk reeds gekom het met die koms van Christus, is sommige van die verbondsbeloftes gerealiseer en w'ord deur die „verbondelinge” geniet. g 5.6. Omdat die koninkryk reeds gekom het met die koms van Christus, is sommige van die verbondsbeloftes gerealiseer en w'ord deur die „verbondelinge” geniet. „ g g 5.7. Die verbond het hoofsaaklik te doen met die verhouding tussen God en mens — dit vorm die speerpunt van die ver­ bond. 6. Ten slotte Die prediking, wat beantwoord aan sy Goddelike eis, moet nie alleen suiwere verbondsprediking wees nie, m aar ook dinamiese verkondiging van die koninkryk wat naby gekom het, en aan die gemeente uitsig gee op die eskatologiese volheid van God se koningsheerskappy. g ppy Alleen as die prediking beweeg in die kragveld van beide die pole van die verbond en koninkryk sal die kerk sy stryd teen seku- larisasie kan voortsit en terselfdertyd bewaar bly van verstarring. Vanuit die regte verhouding tussen verbond en koninkryk kan sov/el die ,,uit God” as die „tot God” in sy ruimste sin begryp word. g yp P. J. Buys, Odendaalsrus. Institusie II X, 1. Vgl. ook Wolff, H. H.: Die Einheit des Bundes; das Verhaltnis vom Altem und Neuen Testament bei Calvin. Moers, Neu- kirchen, 1958. In die Skriflig 17 chefstroom, Potchefstroom Herald, 1969, en ook Westerink, H. J.; Het koninkrijk Gods bij Paulus. Hilversum, Schipper, 1937, p, 8—42. 4 Id., p. 267 e.v. chefstroom, Potchefstroom Herald, 1969, en ook Westerink, H. J.; Het koninkrijk Gods bij Paulus. Hilversum, Schipper, 1937, p, 8—42. 4 Id., p. 267 e.v. p 5 Vgl. Holwerda, B.: De betekenis van verbond en kerk voor huwelijk, gezin en jeugd. Goes, Oosterbaan & Le Cointre, 1966. „Daar is bv. on- enighoid over ’t gebruik van het woord verbond. Sommigen zijn van oordeel, dat die term te eenzijdig, te uitsluitend gebezigd wordt; dat er te weinig gesproken wordt over het koninkrijk Gods. . . ” i 5 Vgl. Holwerda, B.: De betekenis van verbond en kerk voor huwelijk, gezin en jeugd. Goes, Oosterbaan & Le Cointre, 1966. „Daar is bv. on- enighoid over ’t gebruik van het woord verbond. Sommigen zijn van oordeel, dat die term te eenzijdig, te uitsluitend gebezigd wordt; dat er te weinig gesproken wordt over het koninkrijk Gods. . . ” i 5 Vgl. Holwerda, B.: De betekenis van verbond en kerk voor huwelijk, gezin en jeugd. Goes, Oosterbaan & Le Cointre, 1966. „Daar is bv. on- enighoid over ’t gebruik van het woord verbond. Sommigen zijn van oordeel, dat die term te eenzijdig, te uitsluitend gebezigd wordt; dat er te weinig gesproken wordt over het koninkrijk Gods. . . ” 6 Gepubliseer in: Gereformeerd theologisch tijdschrift. Jrg. 44, 1943, p. 97 e.v. In ’n artikel oor „Het verbond der genade” in: Dogma der kerk, onder red. van Berkouwer, G. C. en Toornvliet, G. 6. Ten slotte Groningen, 1949, fulmineer Ridderbos teen „De alomvattende conceptie van het verbond”, vgl. p. 290 e.v. 6 Gepubliseer in: Gereformeerd theologisch tijdschrift. Jrg. 44, 1943, p. 97 e.v. In ’n artikel oor „Het verbond der genade” in: Dogma der kerk, onder red. van Berkouwer, G. C. en Toornvliet, G. Groningen, 1949, fulmineer Ridderbos teen „De alomvattende conceptie van het verbond”, vgl. p. 290 e.v. 7 Twee populêr-wetenskaplike werkies wat ’n beknopte dog waardevolle oorsig gee van die buite-Bybelse verbonde met betrekking tot die verbond soos wat dit in die Ou Testament na vore tree, is die van Van Rongen, G.: Zijn vast verbond. Goes, Oosterbaan & Le Cointre, 1966 en Wijngaards, J. Vazal en Jahwe. Baarn, Bosch & Keuning, 1965. (Lg. is van Rooms- Katolieke kant.) 7 Twee populêr-wetenskaplike werkies wat ’n beknopte dog waardevolle oorsig gee van die buite-Bybelse verbonde met betrekking tot die verbond soos wat dit in die Ou Testament na vore tree, is die van Van Rongen, G.: Zijn vast verbond. Goes, Oosterbaan & Le Cointre, 1966 en Wijngaards, J. Vazal en Jahwe. Baarn, Bosch & Keuning, 1965. (Lg. is van Rooms- Katolieke kant.) 8 Vgl. De Vuyst, J.: „Oud en Nieuw Verbond” in de brief aan de Hebreën, (diss.). Kampen, Kok, 1964, p. 13. Si jKti i 8 Vgl. De Vuyst, J.: „Oud en Nieuw Verbond” in de brief aan de Hebreën, (diss.). Kampen, Kok, 1964, p. 13. Si jK i i 8 Vgl. De Vuyst, J.: „Oud en Nieuw Verbond” in de brief aan de Hebreën, (diss.). Kampen, Kok, 1964, p. 13. Si jK i i 9 Indeling van Quell. SiaerjKti in: Kittel. Theological dictionary of the New Testament, dl. II. Grand Rapids, Mich., Eerdmans, 1968, 3e druk. 9 Indeling van Quell. SiaerjKti in: Kittel. Theological dictionary of the New Testament, dl. II. Grand Rapids, Mich., Eerdmans, 1968, 3e druk. 10 Vir die verbond tussen mense, vgl. ook De Vuyst: a.w., p. 25. „Zo is een berit dus allereerst een plechtig aangegane en onder goddelijke sancties staande verhouding, die zich door haar bijzondere hechtheid en duur- zaamhedd van andere verhoudingen onderscheidt”. Quell, a. art. onderskei ook ’n verbond wat in digterlike of metaforiese sin deur God of die mens, met diere of dinge aangegaan word. Vgl. p. 109, voetnoot 23. 11 De Vuyst: a.w., p. 32 gee in verband hiermee talle voorbeelde. 12 Vir ’n beknopte oorsig oor die aard van die vasalverbond, vgl. 6. Ten slotte Wijngaards: a.w., p. 9—29. 12 Vir ’n beknopte oorsig oor die aard van die vasalverbond, vgl. Wijngaards: a.w., p. 9—29. 13 Vgl. Van Rongen; a.w., p. 108—117. 14 A. art., p. 97, stelling 1. 15 Vgl. Quell; a. art., p. 121. 16 Ridderbos, H. N.; De komst van het koninkrijk. Kampen, Kok, 1950, p. 24—25. Du Toit, S.; Die koninkryk van God in die O.T. in: Die ko- ninkryk van God, p. 11 e.v. Bright, J.: The kingdom of God. New York, Abingdon Press, cl953, p. 18 e.v. Von Rad; Baai\evs in: Kittel: a.w., dl. I, p. 568. Bruce, F. F. The New Testament development of Old Testament themes. Grand Rapids, Mich., Eerdmans, cl968, p. 22 e.v. en ook Vriezen, Th. C.; Hoofdlijnen der theologie van het Oude Testament; 3e druk. Wageningen, Veenman, 1966, p. 465 e.v. 17 Ridderbos, H. N.; De komst van het koninkrijk. Kampen, Kok, 1950, p. 25. Hierby moet onthou word dat God se koningsheerskappy volgens die O.T. veel wyer strek as die draagwydte van die woord malkut. 17 Ridderbos, H. N.; De komst van het koninkrijk. Kampen, Kok, 1950, p. 25. Hierby moet onthou word dat God se koningsheerskappy volgens die O.T. veel wyer strek as die draagwydte van die woord malkut. 17 Ridderbos, H. N.; De komst van het koninkrijk. Kampen, Kok, 1950, p. 25. Hierby moet onthou word dat God se koningsheerskappy volgens die O.T. veel wyer strek as die draagwydte van die woord malkut. 18 Vgl. bv. Jer. 33 : 20—21 en 25—26, en die hele hoofstuk 31 waar aan die begin van die hoofstuk gespreek word van die heropbou van Israel — in eskatologiese sin. Vs. 4; „Ek sal jou weer bou en jy sal versier word o jonkvrou van Isr a el...”, vs. 7: .......Jubel oor Jakob van vreugde. 18 Vgl. bv. Jer. 33 : 20—21 en 25—26, en die hele hoofstuk 31 waar aan die begin van die hoofstuk gespreek word van die heropbou van Israel — in eskatologiese sin. Vs. 4; „Ek sal jou weer bou en jy sal versier word o jonkvrou van Isr a el...”, vs. 7: .......Jubel oor Jakob van vreugde. In die Skriflig 18 en juig oor die hoof van die nasies; laat dit hoor, sing lof an sê: o HERE, verlos u volk, die oorblyfsel van Israel”. A1 hierdie ryke beloftes word dan juis fundeer in die nuwe verbond, verse 31—33. 6. Ten slotte j , 20 Aangehaal deur De Vuyst: a.w., p. 56. 21 Behm: &iaer)Kr) in: Kittel, Theological dictionary of the New Testament, dl. II, p. 133. Vgl. ook Ridderbos, H. N.: De komst van het koninkrijk, p. 181 en verder oor die nagmaal. Vgl. ook Snyman, W. J.: Openbaringsgeskie- denis Nuwe Testament. Die vier evangelies. Potchefstroom, Pro Rege, 1967, p. 106. „By die instelling van die nagmaal, is die sentrale tema in die openbaringsgeskiedenis: Die koninkryk van God”. 22 Behm, p. 134. p 22 Behm, p. 134. 23 Vgl. voetnoot 14. g 24 Ridderbos, H. N.: De komst van het koninkrijk, p. 178. , j , p 25 Indeling van Van der Walt, T.; Die voleinding van die koninkryk in: Die koninkryk van God, p. 99. 25 Indeling van Van der Walt, T.; Die voleinding van die koninkryk in: Die koninkryk van God, p. 99. 26 Ridderbos, H. N. sê hiervan; „Daarom is de idee van de komst van het koninkrijk voor alles: die van de koninklijke zelfhandhaving Gods, van de realisering van zijn rijk, van zijn komen tot de wereld om Zich in zijn koninklijke majesteit, koninklijke kracht en koninklijke recht te open- baren”. De komst van het koninkrijk, p. 36. 27 Vgl. De komst van het koninkrijk, p. 37 en a. art., p. 116 en ver 28 Vgl. bv. Delling, G. von: Das Abendmahlsgeschehen nach Paulus in: Kerygma und Dogma, Jrg. 10, 1964, p. 61 en verder, en ook Behm, a. art., p. 130. 28 Vgl. bv. Delling, G. von: Das Abendmahlsgeschehen nach Paulus in: Kerygma und Dogma, Jrg. 10, 1964, p. 61 en verder, en ook Behm, a. art., p. 130. p 29 Ridderbos stel dit mooi: ....... hij zoekt de verbindingen te leggen tussen het oude en het nieuwe, hij zoekt heel de wondere weg van de ge- schiedenis des heils in een blik te oversien”. Het verbond der genade in: Berkhouwer, G. C. en Toornvliet, G.: Het dogma der kerk. Groningen, Haan 1949, p. 305. Vgl. ook Ridderbos. Paulus, ontwerp van zijn theologie. Kampen, Kok, 1971, p. 371, e.v. 30 Vgl. die sterk ontkenning wat Paulus deurgaans gebruik op vrae soos: , Het God dan ontrou geword?”, of „Is daar dan onreg by God?”, ens. Bv. Rom. 11 : 1, „Het God miskien sy volk verstoot”, dan volg onmiddellik: pv yspoTo wat die aantyging ten sterkste verwerp. 6. Ten slotte p y p 31 Dit beteken egter nie dat Paulus die „saad van Abraham” vergeestelik nie. Vgl. hieroor verder Coetzee, J. C.: Volk en Godsvolk in die Nuwe Testa­ ment. Potchefstroom, Pro Rege, 1965, p. 172 en verder. 31 Dit beteken egter nie dat Paulus die „saad van Abraham” vergeestelik nie. Vgl. hieroor verder Coetzee, J. C.: Volk en Godsvolk in die Nuwe Testa­ ment. Potchefstroom, Pro Rege, 1965, p. 172 en verder. , g , , p 32 2 Kor. 3 : 6. Vgl. hiervoor Van Unnik, W. C.; With unveiled face in: Novum Testamentum, bd. 6, p. 153. 32 2 Kor. 3 : 6. Vgl. hiervoor Van Unnik, W. C.; With unveiled face in: Novum Testamentum, bd. 6, p. 153. 33 Ridderbos, H. N.: Paulus, ontwerp van zijn theologie. Kampen, Kok, 1971, p. 374 en verder. 33 Ridderbos, H. N.: Paulus, ontwerp van zijn theologie. Kampen, Kok, 1971, p. 374 en verder. 34 Ridderbos, H. N.: Paulus . . . , p. 45 en verder. ’n Leemte in hierdie ander- sins voortreflike werk van Ridderbos is dat hy nie eksplisiet aandag gee aan Paulus se prediking aangaande die koninkryk nie, maar dit alleen so in die verbygaan aanraak. Vgl. ook Westerink, H. J.: a. art., p. 45 en verder. 34 Ridderbos, H. N.: Paulus . . . , p. 45 en verder. ’n Leemte in hierdie ander- sins voortreflike werk van Ridderbos is dat hy nie eksplisiet aandag gee aan Paulus se prediking aangaande die koninkryk nie, maar dit alleen so in die verbygaan aanraak. Vgl. ook Westerink, H. J.: a. art., p. 45 en verder. 35 Die betekenis van „die koninkryk van God, as die sentrum van die wêreld- geskiedenis” vir ’n Skriftuurlike geskiedenisbeskouing word deur Berkhof aangedui. Met betrekking tot die koninkryk by Paulus, meen hy ’n „naherwartung” te bespeur. Vgl. Berkhof, H.: Christus de zin der ge- 35 Die betekenis van „die koninkryk van God, as die sentrum van die wêreld- geskiedenis” vir ’n Skriftuurlike geskiedenisbeskouing word deur Berkhof aangedui. Met betrekking tot die koninkryk by Paulus, meen hy ’n „naherwartung” te bespeur. Vgl. Berkhof, H.: Christus de zin der ge- In die Skrijlig 1 19 schiedenis. Nijkerk, Callenbach, 1966, p. 74. 36 So ook by Floor, L. en Snyman, W. J.: Die koninkryk van God in die Nuwe Testament in: Die koninkryk van God, p. 50 en verder. iX i 37 Schmidt, K. 6. Ten slotte L.: paaiXna in: Theological dictionary of the New Testament, p. 583, voetnoot 76. 38 So bv. by Bruce, F. F.: The Epistle of Paul to the Romans. London, Tyn- dale Press, 1966. 3e druk, p. 252. 39 Vgl. die Km wat hierdie vers aan die voorafgaande gedagtegang verbind. 40 Heelwat kommentare w^il hier slegs ’n horisontaal-etiese strekking onder- skei, bv. Wuest, K. S.: Romans in the Greek N.T. Grand Rapids, Mich., Eerdmans, cl955, p. 238, en Westerink: a.w., p. 54 en verder. Daarteenoor egter word beide onderskei deur Ridderbos, H. N.: Aan de Romeinen. Kampen, Kok, 1959, p. 313 en Jager, H. J.: Enige opmerkingen over die brief aan de Romeinen; college dictaat, s.j. en Althaus, P.: Der Brief an die Romer. Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1966, p. 143. 41 So ook by Bruce: op. cit. 42 A.W., p. 102. 43 Id., p. 104. 44 Wendland, H. D.: Die Briefe an die Korinther. Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1968, p. 49. 44 Wendland, H. D.: Die Briefe an die Korinther. Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1968, p. 49. 45 Id., Ridderbos, H. N.: Paulus. . . , p. 443 en verder; Westerink: a.w., p. 268; Grosheide, F. W.: De eerste brief aan de kerk te Korinthe. Kampen, Kok, 1957, p. 164 en verder; anders egter by Morris, L.: The first epistle of Paul to the Corinthians. London, Tyndale Press, 1968, p. 98 en verder. 'i XiT i i 46 So by Strathmann: 'iroXiTeia in: Theological dictionary of the New Testa­ ment, dl. 6, p. 535. Greydanus, S.: De brieven van de apostel Paulus aan de Efeziers en de Filippenzen. Kampen, Kok, 1962. Conzelmann, H.: Der Brief an die Ephezer. Gottingen, Vandenhoeck & Ruprecht, 1970, p. 68. Grosheide, F. W.: De brief van Paulus aan de Efeziers. Kampen, Kok, 1960, p. 42.

https://indieskriflig.org.za/index.php/skriflig/article/download/990/1251

Afrikaans

EKONOM IESE INVLOEDE OP DIE SUID-AFRIKAANSE BESKAW INGSPATROON Die aanwesigheid van gunstige hulpbronne in 'n land is nie 'n waarborg vir sy ekonomiese ontwikkeling nie. Daar moet die nodige kulturele magte wees om hierdie opgehoopte ryk- dom in produktiewe beleggings om te sit. Daarvoor is die inisiatief, die visie en die kapitaal van die ondernem er nodig. Wat die opbrengs van hierdie beskikbare hulpbronne sal wees, hang ook van die besondere sosiale en kulturele milieu af waarbinne die ekonomiese aktiwiteite in ’n land beoefen word. In enige gemeenskap is hierdie milieu die eksterne uiting van die fundamentele godsdienstige, morele en kulturele opvat- tings en aspirasies van die mense wat daardie gemeenskap vorm. Hierdie uiteindelike waardes neig weer om uitdrukking te vind in sekere godsdienstige, sosiale, politieke en kulturele instellings, wat weer op hulle beurt die lewenswyse vir die mense in die gemeenskap voorskryf en die motiverings en ge- dragspatrone van hulle reaksie op bepaalde omstandighede bepaal. Dit is vanoggend my taak om te probeer aandui hoe die mens op ekonomiese impulse reageer en hoe ekonomiese fak- tore met die verloop van tyd die beskawingspatroon van die inwoners van Suid-Afrika be'invloed het. Enige kultuur het ook sy materiële aspek, wat uitdrukking vind in die drang van die individu na ’n steeds hoër lewenstandaard. Soos die eko­ nomiese ontwikkeling van ’n land vorder, word die bestaande gebruike, gewoontes, waardes en tegniese gereedskap van die inwoners gewysig — in kort die hele milieu van die same- lewing. Dit plaas die inwoners van die land in ’n nuwe wêreld met nuwe probleme en nuwe uitdagings. Dit is om dié rede dat die inwoners van die onderontwikkelde lande, m et hulle tradisionele lewenswyse en verknogtheid aan die grond, dik- wels aktief weerstand bied teen enige ekonomiese hervormings en ontwikkelingsplanne. Die gevolgtrekkings is dat ’n land ekonomies kan en sal ontwikkel, alleen indien sy inwoners se kulturele aanvaarde waardes voldoende gewig aan mate- riële prestasies toeken. W aar die algemene strekking van my lesing dus gaan oor die ekonomiese invloede op die Suid-Afrikaanse beskawingspa- 372 troon, moet ek dadelik daarop wys dat daar in die ontwik- kelende lande, wat ook van die Suid-Afrikaanse nie-blankes geld, in die reel gepoog moet word om doelbewus en sistema- ties die inwoners van daardie lande te beïnvloed, te oorreed en op te voed om ekonomiese ontwikkeling as ’n integrale deel van hulle volkslewe te aanvaar. EKONOM IESE INVLOEDE OP DIE SUID-AFRIKAANSE BESKAW INGSPATROON Hulle moet dus sielkundig gekondisioneer en gemotiveer word om ekonomiese groei as ’n aanvaarde norm van beskawingspeil vir hulle samelewing te sien. Om in die doelwit te slaag, wat uit die aard van die saak ’n langtermyn-vraagstuk is, moet daar by hierdie gemeen- skappe baie vooroordeel, vyandskap en onverskilligheid jeens ekonomiese groei oorkom word — of om dit anders te stel, daar is verskeie hindernisse in die weg van ekonomiese ont­ wikkeling wat eers verwyder moet word om in dié doel te slaag. Die belangrike konklusie kan dus gemaak word dat terwyl ekonomiese ontwikkeling feitlik onopsigtelik ’n vormen- de invloed op die blanke beskawingspeil in Suid-Afrika uit- oefen, moet daar ten opsigte van die nie-blankes nog gepoog word om hulle lewensuitkyk sodanig te beïnvloed dat ekono­ miese ontwikkeling vir hulle aanneemlik word. Daar is dus ’n wedersydse bevrugting. Enersyds beïnvloed die inwoners van ’n land sy ekonomiese ontwikkeling, terwyl die ekonomie­ se ontwikkeling andersyds op sy beurt weer die betrokke volk se beskawingspeil beïnvloed. Daar is goeie redes waarom die proses in die geval van die nie-blankes oorwegend uit die teenoorgestelde sy benader moet word. Die ideale, waardes en intellektuele atmosfeer in die ekonomiese ontwikkelde W esterse lande, wat ook die blanke sektor van die Suid-Afri- kaanse volkshuishouding insluit, is deur die Griekse en Romynse beskawings, die Judaïes-Christelike geloof, die Re­ naissance, die Hervorming en die Verligting en die Industriële en Franse Rewolusies gevorm en getemper. Hoewel ons wat vandag leef natuurlik nie self al hierdie gebeurtenisse meege- maak het nie, stam ons nietemin uit hierdie beskawings en deel ons dus in hierdie ontwikkelingsewolusie — met ander woorde dit is deel van ons karakter en lewensuitkyk. Ontwikkeling van die ekonomiese denke In hierdie opsig is dit belangrik om kortliks kennis te neem van die veranderings in die ekonomiese denke van Wes- 373 Europa wat daar met die verloop van die tyd ingetree het, aangesien hierdie ontwikkelings ook hulle stempel op Suide- like Afrika, via die Europese afstammelinge alhier en die koloniale beheer wat daar uit Wes-Europa oor dié gebied uitgegaan het, afgedruk het. Na die Middeleeue, met sy land- heer-, kerk- en gildegebondenheid, kry ons die Merkantilisme wat van om streeks die 16e tot die 18e eeu geheers het. Volgens hierdie leerstelling, wat ook as 'n vorm van sosialisme beskou kan word, moes daarna gestreef word om die staat so sterk as moontlik te maak. In feite het dit beteken dat die land so ryk as moontlik gemaak moet word en in die opsig is daar geen perke aan staatsinmenging in alle fasette van die samelewing gestel ten einde dié doelwit te bereik nie. Hieruit dateer die opkoms van die nasionalisme, wat later tot soveel militêre botsings tussen die Europese lande gelei het. Met die doel om die rykdom van die staat uit te brei en daarvoor nuwe bronne van rykdom te ontdek, is daar koloniale ryke opgebou en volg daaruit die koloniale wedywering. Op die wyse word Suid-Afrika en verskeie nuwe wêrelddele, soos Australië, Nieu- Seeland en die Verenigde State van Amerika onder die Wes- Europese invloedsfeer gebring en spruit daaruit die blanke vestiging in hierdie wêrelddele voort. Die blankes wat hulle in hierdie gebiede gevestig het, het daarna as die instrum ent gedien om die Europese lewenswyse en lewensuitkyk na hier­ die nuwe wêrelddele oor te dra en as aansluitingspunt te dien vir die oordrag na hierdie wêrelddele van die ontwikkelings op die verskillende terreine in die Wes-Europese lande. Die M erkantilisme het ’n belangrike stempel op die eko- nomiese en sosiale denkwyse van daardie tyd uitgeoefen. Die feodalisme met sy geslote sosiale groep vormings, word nou geleidelik deur die meer onpersoonlike individualisme vervang, en daar word dus gepraat van die vrywording van die mens­ like gees. Die uitgangspunt was dat die individu ook sy bydrae moes lewer om die staat sterk en ryk te maak. Ontwikkeling van die ekonomiese denke W aar die winsmotief voorheen as oneties en onchristelik beskou is, word daar nou deur skrywers soos W eber daarop gewys dat die moderne kapitalisme inderdaad op die Calvinistiese leer- stellings gegrond is, en dit die taak van die individu is om vlytig in sy werk te wees en spaarsaam te lewe. Hierdie ba- siese beginsels is die spil waarom die moderne volkshuishou- 374 ding draai. Waar die landbou voorheen die oorheersende rol op die ekonomiese en sosiale terrein van die samelewing ge- speel het, word die aksent nou na die nywerheid, die handel en die finansiering verskuif — soos dan ook so duidelik in die geskiedenis van Suid-Afrika gedemonstreer word. Met die koms van die Industriële Omwenteling in Brit- tanje teen die einde van die 18e eeu en vanweë die behoefte aan vryer internasionale mededinging, kon die Merkantilisme nie voortbestaan nie. In Frankryk het die Fisiokrate, as 'n teenreaksie teen die Merkantiliste en omdat hulle gedagtegang die Franse nood van die tyd weerspieël het, verklaar dat staats- inmenging in die vryheid van die individu en in die ekonomiese lewe beperk moet wees. Hulle was dus voorstanders van die beleid van laissez-faire, d.w.s. van die laat-maar-gaan-beleid. Dit was die begin van die liberalisme. Die Fisiokrate het die landbou as die enigste bron van rykdom geag, terwyl alle an- der aktiwiteite as onproduktief beskou is. Hoewel Adam Smith ook deur die Fisiokrate in sy denk- wyse beinvloed is, was hy eintlik die grondlegger van die liberalistiese denkrigting soos ons dit vandag ken. Hy het, net soos die Fisiokrate, aan die natuurlike orde geglo. Hy was 'n hartstogtelike voorstander van die vryheid van die individu en het die staat se funksies daarin gesien dat dit alleen verantwoordelik moet wees vir die administrasie van wet en orde sowel as vir verdediging en vir die voorsiening van staatswerke, soos die ekonomiese en sosiale infrastruktuur wat noodsaaklik is vir ekonomiese ontwikkeling. Sy stand- punt was dat die opheffing van al die staatsbeheer, soos t.o.v. die internasionale handel, nie ekonomiese chaos tot gevolg sou hê nie, aangesien die mens hom deur 'n onsigbare hand laat lei om sy belange te bevorder en in dié proses bevorder elkeen die belang van die gemeenskap. Hy het ook groot klem op arbeidspesialisasie gelê en nie die klem op die landbou geplaas soos die Fisiokrate nie. Ontwikkeling van die ekonomiese denke As teenvoeter vir die individuele winsstrewe van die kapi- talistiese stelsel, met sy sogenaamde uitbuiting van die werken- de massas, het die Kommunisme teen ongeveer die middel van die 19e eeu ontwikkel. Hier besit en bestuur die staat alles. Ek wil nie verder op die saak ingaan as om op die teenstelling in die kapitalistiese en kommunistiese stelsels te wys nie. Die 375 kapitalistiese stelsel is vandag nog oorwegend die aanvaarde ekonomiese norm in die Westerse beskawing, hoewel die staat sedert die einde van die 19e eeu, m aar veral sedert die Groot Depressie, vanweë sy verantwoordelikhede en eise t.o.v. voile indiensneming, ’n hoë tempo van stabiele ekonomiese groei, prysstabiliteit, betalingsbalansstabiliteit, e.d.m. verplig was om met behulp van sy verskeie beleidsinstrum ente meer in die ekonomiese lewe van die betrokke lande in te gryp. Aan die een uiterste is daar die Verenigde State van Amerika wat as die bolwerk van die stelsel van vrye ondememingsgees beskou word, terwyl die kommunistiese lande, met hul sentraalbeheer- de ekonomieë, die ander uiterste vorm. Tussen dié twee pole is daar ’n hele aantal lande met verskillende mengsels van staats- en private ondernemings. Met die uitsondering van die huidige Wes-Duitsland, is Suid-Afrika waarskynlik egter nader aan die Amerikaanse model as enige ander land. Individualisme Individualisme is die kenmerk van die W esterse kultuur. Daar is dus nie langer daardie sterk groepsgebondenheid soos daar gewoonlik in die tradisionele gemeenskappe in die onder- ontwikkelde lande of streke aangetref word nie, m aar in die plek daarvan kry ons die meer onpersoonlike samelewing en sakewêreld. In die W esterse kultuur wil en moet elke individu sy eie heil in die gemeenskap uitw erk en sy suksesse of mis- lukkings is nie die van die gemeenskap waarin hy leef nie. Hierdie individualisme van die Westerse lewensbeskouing is van belangrike betekenis vir ekonomiese ontwikkeling, aan- gesien dit die wil om te oorwin en te presteer daarstel. As ’n W esterse individu volwasse is, moet hy sy eie materiële wel- vaart uitwerk; geniet hy sy sekere wetlike bevoegdhede en moet hy sy eie loopbaan uitbou. In dié opsig is hy betreklik vry van tradisie, ouerlike beheer en gemeenskapseise. Daar is ’n dryfveer om ekonomiese mag te bekom — want ekonomie­ se sukses is ’n belangrike status-simbool en m agsfaktor in die W esterse samelewing. In hierdie opsig is daar van land tot land natuurlik graadverskille in die eienskappe van die Wester- ling. Terwyl die Brit byvoorbeeld geneig is om besondere klem op politieke vryheid en gelykheid te Iê, is die Amerikaner weer m eer begaan oor ekonomiese en sosiale gelykheid en vryheid. 376 Daarby het die Duitse werker weer meer dissipline en werk- ywer as byvoorbeeld die Britse werker, sodat sy produktiwi- teit aansienlik hoër is. Terwyl die klasseverskille ’n belangrike rol in die Engelse lewenswyse speel, verwerp die Amerikaners dit. W aar die sosiale gebruike en tradisies by die Engelse ingeburger is, ontbreek dit weer by die Amerikaners. Vanweë Suid-Afrika se noue ekonomiese, kulturele en politieke bande met Brittanje oor ’n tydperk van ongeveer 150 jaar, volg dit dat die Britse lewenswyse sy invloed, veral t.o.v. die blankes, noodwendig ook hier moes laat geld het. By die nie-blankes is die individualisme en selfbeskikkings- reg in die algemeen nêrens so sterk as by die Westerling ont­ wikkel nie. By hulle is die individu nog nou gekoppel aan die familie, sy omgewing en gemeenskap en is die individu nie aan die onsekerheid, wat ’n belangrike dryfveer in die optrede van die Westerling is, van die kapitalistiese stelsel blootgestel nie. In hierdie verband is Hsu1) se kommentaar: „Human beings who are completely secure are the dead and buried”. Individualisme Die sosiale versekering van die welvaartstaat wat in die na- oorlogse tydperk so sterk wortel in verskeie Wes-Europese lande geskiet het, is dan ook geleidelik besig om hierdie dina- miese element in die ekonomieë van hierdie lande te onder- myn. Die stadium het reeds in ’n land soos Brittanje aange- breek waar die volk in 'n mate besig is om op sy geakkumu- leerde bates te teer, terwyl daar dieselfde probleme ondervind word om die arbeidsmag vir produktiewe werkverrigting te motiveer soos wat in die onderontwikkelde lande die geval is — vandaar die chroniese ekonomiese probleme van dié land. Ontwikkelende lande In die algemeen het die eeuelange invloed van die Weste, met enkele uitsonderings soos in die geval van Japan, nog nie daarin geslaag om sy ekonomiese aktiwiteite en onderne- mingsgees op die sienswyse en gewoontes van die nie-blankes oor te plaas nie. Die W esterse organisme van finansiering, handel en produksie bly meesal vir hulle nog iets vreemd. W aar dit wel ingevoer is, is dit nietemin in die dinamiese instrum ente vir ekonomiese ontwikkeling waaraan ons in die Weste gewoond is nie. Dit is om hierdie rede dat die Westerse lande soveel geld en mannekrag in die vorm van buitelandse 377 bystand in die onderontwikkelde gebiede bestee in ’n poging om hierdie lande op ’n fase van volgehoue ekonomiese groei te loods. In die tradisionele ontwikkelende ekonomie is die pro- duksie en verbruik in die huishouding gekonsentreer. Arbeid- spesialisasie word dus nog nie beoefen nie. Feitlik die hele gemeenskap is gewoonlik nog aan die landbou verbonde, ter­ wyl private kapitaalvorm, die maatskappyondernemingsvorm en die gebruiklike W esterse institusionele instellings oor die algemeen ontbreek of swak ontwikkel is. Die behoeftes van so ’n gemeenskap is sosiaal liewers as ekonomies. Die winsmo- tief ontbreek meesal nog, terwyl hulle reaksie op ekonomiese impulse dikwels nie rasioneel volgens Westerse norme is nie. As die pryse van ’n produk styg, sal hulle byvoorbeeld moont- lik nie m eer nie, m aar m inder daarvan produseer omdat hulle tevrede is met ’n bepaalde inkomstepeil vanweë hulle beperkte behoeftes, teenoor die W esterling se onbeperkte behoeftes. Soos die lewenstandaard van die nie-blankes styg, verhoog dit ook hulle aanwaskoers, terwyl die reaksie in die W esterse lan­ de slegs ongekeerd is. Meer sulke voorbeelde kan genoem word. Die probleem is nie alleen om groter behoeftes by hier­ die volkere — byvoorbeeld deur middel van buitelandse by­ stand — te skep nie, m aar om hulle te wys op die verband tussen die bevrediging van hierdie behoeftes en hulle bereid- willigheid om te werk, te spaar en risiko’s te neem en op die wyse hierdie geskepte behoeftes in volgehoue ekonomiese groei om te sit. Daar is gewoonlik vier soorte sosiologiese hindem isse in die tradisionele gemeenskappe wat in die weg van ekonomiese ontwikkeling staan, te wete: a. Ontwikkelende lande In die plek van individualisme het die Russe die geheime polisie en wedersydse waaksaamheid gestel. Hierdie metodc werk daar, omdat die individu hom met die staat identifiseer. Ontwikkelende lande die feit dat die voordele van te spaar, te belê, te werk en die grootte van die gesin te beperk oor die gemeenskap ver- sprei word en nie tot die w erker en sy eie huishouding nie; p y g b. die min geleentheid vir die ondememingsgees van die entrepreneur; c. die gebrek aan risikonemende pogings; en c. die gebrek aan risikonemende pogings; en d di h ë b lki d. die hoë bevolkingsaanwas. Die gebondenheid van die tradisionele gemeenskap aan die grond; die feit dat daar te veel persone aan die landbou ver- 378 bonde is; die swak geletterdheid en gebrek aan opleidings- fasiliteite; die bevolking se bygelowe; e.d.m. is dus almai faktore wat die moontlikheid van ontwikkeling vertraag. Dit is daarom belangrik om die geestelike lewensbeskouing van die nie-blanke ten opsigte van werk en die genietinge van die lewe te beinvloed ten einde sy aktiwiteite van die nie-kommer- siële na die kommersiële te kanaliscer. Kulturele faktore wat stimulerend vir ekonomiese groei is, soos die bevordering van besparing, die benutting van die land se hulpbronne en die be- skikbaarstelling van arbeid, moet dus aangemoedig word. Daar is verskeie kulturele faktore wat die beskikbaarheid van arbeid beïnvloed, soos die feit of die werkers bereid is om te werk indien en soos daar werkgeleentheid geskep word. Is die werkers bereid om na die plek waar die werk beskikbaar is te verhuis en sal hulle bereid wees om vaste w erkure te hand- haaf — omstandighede wat vir die tradisioneelgebonde ge- meenskap almal nuut is? Die kern van die saak is om dieselfde onsekerheid wat daar in die ontwikkelde lande bestaan, ook in die ontwikkelende lande te skep. Dit is egter nie so ’n maklike taak nie. Dit het die Europese nasies 10 eeue of meer geneem om hierdie individualistiese lewensbeskouing daar te vestig. Daar kan dus nie verwag word om dit binne ’n bestek van jare of sells dekades in die ontwikkelende lande te skep nie. Die Russe het wel daarin geslaag om hierdie onsekerheidselement in hulle ekonomiese lewe in te voer, m aar i.p.v. om die stclsel van eersgeboortereg in te stel, soos die Japannese gedoen het (wat dus beteken dat die oudste seun alles erf, terwyl die ander kinders in die gesin moet uit- spring om vir hulle ’n bestaan te vind), het hulle kollektivisme en nasionalisasie ingevoer. Demokratiese beginsels Soos reeds daarop gewys, sou dit verkeerd wees om te beweer dat die staat in die Westerse ekonomieë bloot ’n passie- we rol in die ekonomiese ontwikkeling van hierdie lande speel. Daar word dikwels beweer dat 'n kombinasie van staatskon- trole en private inisiatief ’n goeie metode is om die nodige kul- 379 turele voorwaardes in 'n land vir ekonomiese ontwikkeling te skep, aangesien daar op dié wyse verhoed kan word dat die lang historiese proses van die kapitalistiese stelsel of die negatiewe benadering van die Kommuniste vir dié doel ge- bruik hoef te word. Dit vereis natuurlik dat die inwoners van die land nie vyandig teen so 'n ontwikkelingsbeleid moet wees nie en dat die regering stabiel moet wees. Op die oomblik is die kolonialistiese era besig om sy laaste stuiptrekkings te gee, sodat die meeste onderontwikkelde lande reeds oor hulle eie selfstandige regerings beskik. Een van die eerste dinge wat sulke regerings gewoonlik verlang, nie alleen omdat dit as 'n statussimbool dien nie, m aar ook om dat daar op dié wyse geld geskep kan word vir die finansiering van die staats- uitgawes wat nie uit belastings gefinansier kan word nie, is ’n sentrale bank. Op dieselfde wyse word daar vir ontwikke- lingsdoeleindes gegryp na industrialisasie, die simbool van die mag van die Weste. Hoewel die regerings van hierdie lande graag die vrugte van die industrialisasie wil pluk, is hulle egter nog nie gereed vir die sosiale en sielkundige veranderings wat daarmee gepaard gaan nie. Hierdie ontwikkelende lande streef na mag, prestige, waardigheid, respek en gelykheid. Die Westerse tradisies en ekonomiese instellings is die resultaat van ’n ewolusie oor eeue, wat nie onveranderd na die ontwikkelende lande oor- geplaas kan word nie. Deur die demokratiese stelsel van een m an een stem in te voer, bring dit mee dat die hele bevolking indirek 'n invloed op die toewysing van hulpbronne kan uit- oefen en dat hulle op dié wyse die proses van modernisering kan bevorder — deur byvoorbeeld die individu die gevoel te gee dat hy kan meehelp om toestande te verander en die na- sionale eenheid te bevorder. Te dikwels is dit egter by hierdie jong lande wat onafhanklik word die ondervinding dat hulle denkbeeldige gevoel van nasionale eenheid m aar ’n illusie is, want spoedig tree die ou etniese, taalkundige, godsdienstige en stam lojaliteite, na onafhanklikheid verkry is, weer m et her- nude ywer na vore. Demokratiese beginsels Spanning ontstaan, wat dikwels tot bot- sings aanleiding kan gee. Daarom is ’n federale staatsvorm in die reel vir hierdie lande verkieslik — veral indien die ekono­ miese verskille tussen die streke waarin die onderskeie rasse woon te groot is. Andersyds kan daar klein elite-groepe wees 380 wat die regerings vorm en dus veranderings, wat hulle mags- posisie, status en lewensbestaan mag aantas, opponeer. Enige moderniserings moet geleidelik ingevoer word, sodat die be­ volking dit kan absorbeer. Elke nuwe geslag word in ’n nuwe sosio-ekonomiese kultuur gebore, wat die aanpassingsproses in die laer stratum vergemaklik. Ten einde die demokratiese stelsel te aanvaar, moet die nie-blankes bereid wees om opposisie te aanvaar en by die be- sluite van die meerderheid te berus. Meesal is dit egter nie die geval nie. Die beginsel word nog nie aanvaar om ’n regering volgens sy bepaalde beleid te verkies nie. Dit gaan dus meer oor persoonlikhede as beleide. In hierdie omstandighede word daar dikwels beweer dat hierdie lande ekonomies kan ontwik- kel alleen deur die een of ander vorm van diktatorskap. W aar die individuele ondernemingsgees ontbreek, sal die staat deur vasbeslote leierskap vergoed. Wat in die vorm van kapitaal te kort skiet, sal die staat uit sy inkomste of buitelandse bystand of lenings moet voorsien. Waar die doeltreffendheid laag is, moet die staat deur streng beplanning en beheer daarvoor vergoed. Die voorwaarde is natuurlik dat die diktator of des- poot ekonomiese ontwikkeling moet voorstaan en nie al die staat se geld aan onproduktiewe prestige-projekte bestee nie. In hierdie eenpartystate waar die opposisie verwyder word, ontstaan die teenreaksie gewoonlik binne die party, wat dan eenvoudig deur sameswering, gewoonlik in medewerking met die polisie en leër, op ’n geleë tydstip die regering omverwerp en self regeer totdat die proses hom herhaal. In die ontwikkelde lande is die wetlike stelsel sodanig ontwikkel dat dit ekonomiese groei bevorder. Is dit in die ontwikkelende lande geskik vir industriële ontwikkeling en die groei van stedelike gemeenskappe? In die algemeen is die regstelsel in hierdie lande meer toestemmend en vaderlik t.o.v. ekonomiese ontwikkeling as wat dit bevorderlik daar- toe is. Onderwys en opleiding Daar is die neiging by die ontwikkelende lande in Afrika om tans groot klem op die onderwys te lê. Onderwys op sig- self is egter nie in staat om ’n land ekonomies te ontwikkel tensy dié proses reeds aan die gang is en die mense die nut 381 daarvan besef nie. Dit help nie om deur onderwys verwagtings te skep wat nie bevredig kan word nie. Opgeleide kantoor- w erkers verwag kantoorw erk en is onwillig om handearbeid te verrig. Opgeleide werktuigkundiges verlang masjiene. Indien die gemeenskap nie die nodige werkgeleentheid vir hierdie per- sone kan voorsien nie, moet dit frustrasie en moontlike onrus te wagte wees. Soos die ekonomie ontwikkel en daar die werk­ geleentheid vir opgeleide werkkragte geskep word, sal doelge- rigte opleiding natuurlik baie daartoe bydra om hierdie ont­ wikkeling aan te help. Op sigself is onderwys egter nie die Utopia vir ekonomiese ontwikkeling in die onderontwikkelde lande soos wat dit dikwels voorgehou word nie. Veranderde beskawingspeile Soos die beskawingspeil van 'n land verander, skep dit nuwe ekonomiese eise en behoeftes. Deur die demonstrasie- effek, hetsy deur persoonlike kontak of televisie, die bioskoop, die radio of die pers, word die lewenswyse van die mens be- invloed — dit geld veral van die nie-blankes wat op dié wyse in nouer kontak met die W esterse lewenswyse gebring word. Deur massa-advertensies word daar voortdurend gepoog om die verbruikerspatroon van die publiek te beïnvloed. Hierdie aspek moet noodwendig ’n belangrike uitwerking op die smaak en koopgewoontes van nie alleen die nie-blankes nie, m aar ook van die blankes hê. Uit die voorgaande oorsig is dit duidelik dat al twee hier­ die uiterste vorms van ekonomiese ontwikkeling, kultuur en gemeenskappe in Suid-Afrika verenig is. Via die blanke neder- setting aan die Kaap is die Europese lewenswyse na Suider- Afrika oorgeplaas, sodat die Europese lewenswyse ’n vastrap- plek in die Afrikaanse kontinent verkry en 'n belangrike in- vloed op die beskawingspeil van die nie-blankes alhier uitge- oefen het. Gedagtig aan die probleme wat die nie-blankes in die res van Afrika ondervind om ekonomies te ontwikkel, is dit duidelik dat die nie-blankes in Suid-Afrika, vanweë die stabiele regering in die land, die gevorderde en verligte reg- stelsel, die positiewe m aatreëls en gunstige klimaat om ont­ wikkeling te stimuleer, die opleidingsfasiliteite wat daar vir die nie-blankes beskikbaar is, die werkgeleentheid wat daar vir hulle geskep word en die leiding en voorligting wat hulle 382 op alle terreine van die blankes ontvang, in ’n baie gunstige posisie verkeer om die menslike hindernisse te oorwin wat in die pad van die ekonomiese ontwikkeling van die Bantoe- gebiede staan en vir die opheffing van die nie-blankes in die algemeen. Nogtans moet ons besef dat dit 'n veeleisende en stadige proses is en moet ons waak om in ons ongeduld om resultate te sien, nie die pas te vinnig te wil forseer nie. Die Suid-Afrikaanse volkshuishouding Soos reeds gemeld, het Suid-Afrika 'n dualistiese volkshuis­ houding. Die blanke ekonomie, hoewel dit nie deurgaans tot dieselfde mate ontwikkel is nie, vorm hoofsaaklik die m ark of geldekonomiese gedeelte van die land, terwyl die Bantoe- gebiede oorwegend die tradisioneel inheemse of die nie-geld- ekonomiese gedeelte daarvan vorm. Elkeen het sy eie sosiale en kulturele organisasies. In die bestaansektor produseer die Ban- toes nog hoofsaaklik vir hul eie gebruik — hoewel daar ook 'n mate van ruilhandel plaasvind. Op die oomblik word daar egter gepoog om met behulp van ontwikkelingsplanne hierdie gebiede ekonomies te ontwikkel ten einde die nodige werkge- leentheid vir die Bantoe aldaar te skep. Suid-Afrika is ook ’n land met ’n veelvoudige sosiale struk- tuur, soos blyk uit die feit dat die blankes 19% van die bevol- king uitmaak, teenoor die Kleurlinge se 9%, die Indiërs se 3% en die Bantoes se 69%. Daar is dus verskillende gemeenskappe in die land — elk met sy eie kultuur. Die sosiale stelsel van die blankes is die mees gevorderde in Suid-Afrika en is van oorsee ingevoer — hoewel dit met die verloop van tyd natuurlik ’n tipiese Suid-Afrikaanse karakter ontwikkel het. Daar is dus die botsing tussen die ingevoerde moderne sosiale stelsel met die inheemse sosiale stelsel. Die ingevoerde stelsel is gebaseer op die kapitalisme, terwyl die inheemse tradisionele ekono­ miese stelsel eintlik nog in die voor-kapitalistiese fase ver­ keer. Ekonome soos Boeke is pessimisties insake die moont- likhede vir die ekonomiese en sosiale ontwikkeling van die tradisionele bevolkings ooreenkomstig die Westerse wyse. Hy verklaar dat: „At best these efforts are likely to be abortive; at worst, they may hasten retrogression and decay”.2) Dit is moontlik bietjie skerp gestel, m aar dit beklemtoon die omvang van die probleem waarmee ons te kampe het en hoe versigtig 383 ons moet wees in ons ongekwalifiseerde toepassing van die W esterse beginsels, gebruike en tradisies op die nie-blanke van Afrika. Dikwels is dit die ondervinding dat die W esterse in­ vloede die leidende klasse van hierdie tradisionele gemeen- skappe wegtrek, sodat die oorblywende massa die dinamiese en ontwikkelende element verloor w aaroor hulle beskik het, met die gevolg dat hulle kultuurontwikkeling staties bly. In ’n veelvoudige sosiale gemeenskap soos Suid-Afrika, is die ekonomiese magte geneig om spanning tussen die verskil- lende bevolkingsgroepe met hulle konkurrerende belange te skep, aangesien hulle nie ’n homogene volk vorm nie. Die Suid-Afrikaanse volkshuishouding Die ver- skillende rassegroepe meng in die arbeidsveld, m aar kombineer nie in ’n eenheid nie. Die probleem is dus om hierdie verskillen- de rassegroepe, met hulle verskillende sosiale, kulturele, gods- dienstige en politieke oriëntasies, in staat te stel om goed genoeg met m ekaar oor die weg te kan kom ten einde voort- durende onderlinge twis en wrywing te voorkom — wat an- dersyds natuurlik ekonomiese ontwikkeling sal benadeel. Die Suid-Afrikaanse regering implementeer tans sy beleid van afsonderlike ontwikkeling om vir hierdie probleme ’n oplos- sing te probeer vind, en daar word dus nie gedink of opgetree in die rigting van wedersydse assimilasie nie. In dié verband was Suid-Afrika nie so gelukkig soos die Amerikaners om aan ’n gemeenskap te behoort wat vry gebore is (born free) en wat gevolglik nie nodig gehad het om te stry teen die houding, waardes en instellings van ’n sterk inheemse tradisio­ nele gemeenskap nie. Hulle het, net soos die Australiërs, een- voudig die inheemse rasse voor hulle weggevee. Suid-Afrika se verskillende stadia van ekonomiese ontwikkeling Vir die doeleindes van die bepaling van die ekonomiese invloede op die Suid-Afrikaanse beskawingspatroon, is dit gerieflik om gebruik te maak van Houghton3) se indeling van die verskillende ontwikkelingstadia wat Suid-Afrika — geba- seer op die vyfstadiamodel van Rostow — sedert 1652 deur- gemaak het. (a) Die tradisionele gemeenskap (1652—1820): (a) Die tradisionele gemeenskap (1652—1820): Die kenmerk van so ’n gemeenskap is dat dit op die voor- Newtonse wetenskap, tegnologie en houding teenoor die fi- 384 siese wêreld waarin ons leef gebaseer is. (Newton het van 1642 tot 1727 geleef). Hoewel Van Riebeeck 'n tydgenoot van Newton was, moet daar egter in gedagte gehou word dat dit nooit sy of die Oos-Indiese Kompanjie se bedoeling was om doelbewus 'n gemeenskap aan die Kaap te vestig met die oog op die sistematiese ontwikkeling van dié gebiede nie. Die Kaap is eenvoudig slegs as 'n gerieflike halfweghuis vir die Kom­ panjie se handel met die Ooste gesien. Geen poging is aan- gewend om die Newtonse gees van wetenskaplike ondersoek en innovasie aan die Kaap toe te pas nie. Ten einde genoegsame voedsel vir die besoekende skepe te produseer, het die Kompanjie in 1657 nege van sy amp- tenare, wat feitlik geen landboukennis gehad het nie, toegelaat om hulle as vryburgers op klein plasies te vestig. Hulle pro- dukte moes teen vasgestelde pryse aan die Kompanjie ver- koop word en geen private handel met die Hottentotte of met besoekende skepe is toegelaat nie. In die verdere geskiedenis van die Kompanjie aan die Kaap was daar 'n voortdurende stryd teen sy monopolie, wat die arm vryburgers se magtelose posisie ten voile uitgebuit het. Ondanks die beperkings wat die Kompanjie op die uitbreiding van die gevestigde boere- gemeenskap aan die Kaap probeer uitoefen het, het dit niete- min toegeneem en in 1688 reeds sowat 600 beloop. In 1689 is hierdie gemeenskap aan die Kaap met 200 Franse Hugenote versterk. Hierdie aankomelinge, met hulle geskooldheid en nuwe bedrywe, is geheel in die bestaande blanke gemeenskap opgeneem. Hierdie eerste vryburgers het erg mank aan 'n gebrek aan kapitaal en arbeid gegaan. Daar is gevolglik grootliks van ingevoerde slawe as 'n bron van arbeid gebruik gemaak en teen 1795 was daar soveel as 18,000 van hulle aan die Kaap. Hieruit, aangevul deur die Hottentotte, het die Kleurlingbe- volking ontstaan wat vandag nog hoofsaaklik tot Wes-Kaapland beperk is. Uit die staanspoor is daar dus probleme ondervind om die nie-blankes te oorreed om hulle arbeid vir die ontwik­ keling van die land beskikbaar te stel. Die nie-blankes het op dié stadium nog ’n nomadiese bestaan gevoer en met hulle vee na die beste weivelde beweeg soos die reëngordels ver- skuif het. Die akkerverbouing wat daar nog was, is deur die Bantoevroue verrig. (a) Die tradisionele gemeenskap (1652—1820): Die Bantoeman was in die eerste instansie 385 ’n impi wat sy dapperheid en vaardigheid op die jag- en slag- veld moes toon. Hy het voorlopig nog nie kennis of belang by die verhuring van sy arbeid gehad nie. Sommige geskiedskry- wers beweer dat die instelling van belastings op die nie- blankes, sowel as die invoering van die passtelsel, juis bedoel was om die H ottentotte en later die Bantoe te forseer om sy arbeid aan die blankes te verhuur en dus die gewoonte van arbeidsaamheid aan te leer. Om die gebrek aan arbeid te midde van die oorvloed te oorkom, moes daar in 1860 Indiërs van Indië ingevoer word — ’n beleid wat eers in 1911 gestaak is — om op die Natalse suikervelde te kom werk. Vandag woon 83 persent van Suid-Afrika se Indiërs nog in dié provinsie. Ins- gelyks is daar in 1904 Chinese ingevoer om in die Transvaalse goudmyne te kom werk. Hierdie Chinese is met ’n klein uit- sondering egter vveer in 1910 teruggestuur. Daar word nietemin vandag nog steeds van groot hoeveelhede vreemde Bantoe in die goudmynbedryf gebruik gemaak. Hoewel die Kompanjie dit probeer verhoed het, het die vryburgers geleidelik die grens van die gemeenskap aan die Kaap verder na die binneland in die rigting van Oos-Kaapland verskuif en onwettig met die H ottentotte begin handel dryf. Simon van der Stel het die moontlikheid van 'n blanke vestiging aan die Kaap ingesien en die Kompanjie daartoe probeer oorreed — m aar nie veel sukses gehad nie. Na 1707, toe Willem A. van der Stel ontslaan is, was die Kaap feitlik nie langer in die hande van die Here Sewentien nie. Klein soos die blanke bevolking aan die Kaap aan die begin van die 18e eeu was, het dit nietemin reeds sy eie karaktertrekke begin openbaar — karaktertrekke wat van die moederlande in Europa afkomstig was, m aar deur die plaaslike omstandighede so hervorm is dat hieruit later die Afrikaner gebore is wat, hoewel hy ’n Europeaan van oorsprong was, nietemin nóg Duits, nóg Frans, nog Nederlands was. Van dié tyd af was hulle aspirasies en pogings dié van manne en vroue wat aan Suid-Afrika behoort, en het hulle dan ook ’n belangrike rol in die verloop van die land se sosiale, ekono- miese en politieke ontwikkeling gespeel. ’n impi wat sy dapperheid en vaardigheid op die jag- en slag- veld moes toon. (a) Die tradisionele gemeenskap (1652—1820): Hulle oorskakeling van kleinskaalse akkerverbouing na pastorale boerdery, wat 386 steeds verder na die Oosgrens — op soek na meer en beter weivelde — uitgebrei het, was egter ’n bewys dat die vryburgers die Europese landbougewoontes laat vaar het en daarin geslaag het om hulle lewenswyse by die van hulle nuwe vaderland aan te pas. Waar die ontwikkelingsproses in Wes-Europa van die jag na pastorale boerdery en daarvandaan na ’n gevestigde landboulewe was, was dit in die geval van die vryburgers net die teenoorgestelde. Hulle het geleidelik van die produksie van kontantgewasse na bestaansproduksie oorgeskakel, om­ dat die Kompanjie se aankoopvoorwaardes vir produkte te ongunstig was. Deur minder te boer en meer te jag, meer te ruil en minder te koop, het die grensboere se lewenstandaard uiteindelik gedaal tot die peil van die dorstige land waarop hulle gewoon het — want dit moet onthou word dat Suid- Afrika basies ’n arm landbouland is en dat die reënval oor groot dele van die land baie onbetroubaar is. Daar was egter geen nut vir die vryburgers om goeie boere te wees nie, omdat daar nie ’n m ark vir hulle produkte was nie. Hulle kon die ivoor en velle van die jagveld gebruik om by die smouse hulle dringendste benodigdhede soos koffie en suiker te ruil. Hierdie grensboere het, gebuk onder die Kom­ panjie se beperkings, die latere inperking van hulle vryhede deur die Britse regering en die onvermoë van die Britse goewerneurs om hulle teen die plunderende Bantoes te be- skerm, ’n hunkering na lewensruimte ontwikkel. Die geogra- fie en klimaat van hierdie gemeenskap se nuwe vaderland het sy stempel onuitwisbaar op hulle karakter en fisiese voor- koms afgedruk. Dit het hulle die gehardheid en moed gegee om met hulle perde, gewere en waens — wat hulle ’n groot voorsprong bo die nie-blankes gegee het — die aanslae van die Bantoes, die rooftogte van die wilde diere, die siektes, plae, storms, ontberings en droogtes, wat deel van hulle lewe geword het, suksesvol te trotseer en ’n nuwe nasie in die binneland te gaan vestig. Hulle het gehunker na individuele vryheid en ’n afkeer van enige vorm van beheer ontwikkel, wat onderlinge samewerking onder die beste omstandighede uiters moeilik gemaak het. Hulle lewenswyse aan die grens het die burgers ’n hardnekkigheid in strewe gegee, die krag van stille uithouvermoë en ’n vurige selfrespek. (a) Die tradisionele gemeenskap (1652—1820): Hy het voorlopig nog nie kennis of belang by die verhuring van sy arbeid gehad nie. Sommige geskiedskry- wers beweer dat die instelling van belastings op die nie- blankes, sowel as die invoering van die passtelsel, juis bedoel was om die H ottentotte en later die Bantoe te forseer om sy arbeid aan die blankes te verhuur en dus die gewoonte van arbeidsaamheid aan te leer. Om die gebrek aan arbeid te midde van die oorvloed te oorkom, moes daar in 1860 Indiërs van Indië ingevoer word — ’n beleid wat eers in 1911 gestaak is — om op die Natalse suikervelde te kom werk. Vandag woon 83 persent van Suid-Afrika se Indiërs nog in dié provinsie. Ins- gelyks is daar in 1904 Chinese ingevoer om in die Transvaalse goudmyne te kom werk. Hierdie Chinese is met ’n klein uit- sondering egter vveer in 1910 teruggestuur. Daar word nietemin vandag nog steeds van groot hoeveelhede vreemde Bantoe in die goudmynbedryf gebruik gemaak. Hoewel die Kompanjie dit probeer verhoed het, het die vryburgers geleidelik die grens van die gemeenskap aan die Kaap verder na die binneland in die rigting van Oos-Kaapland verskuif en onwettig met die H ottentotte begin handel dryf. Simon van der Stel het die moontlikheid van 'n blanke vestiging aan die Kaap ingesien en die Kompanjie daartoe probeer oorreed — m aar nie veel sukses gehad nie. Na 1707, toe Willem A. van der Stel ontslaan is, was die Kaap feitlik nie langer in die hande van die Here Sewentien nie. Klein soos die blanke bevolking aan die Kaap aan die begin van die 18e eeu was, het dit nietemin reeds sy eie karaktertrekke begin openbaar — karaktertrekke wat van die moederlande in Europa afkomstig was, m aar deur die plaaslike omstandighede so hervorm is dat hieruit later die Afrikaner gebore is wat, hoewel hy ’n Europeaan van oorsprong was, nietemin nóg Duits, nóg Frans, nog Nederlands was. Van dié tyd af was hulle aspirasies en pogings dié van manne en vroue wat aan Suid-Afrika behoort, en het hulle dan ook ’n belangrike rol in die verloop van die land se sosiale, ekono- miese en politieke ontwikkeling gespeel. Die Kompanjie het die fout gemaak om die Wes-Europese landbouproduksie na die Kaap te probeer oorplaas. Dit het baie probleme vir die vryburgers opgelewer. (a) Die tradisionele gemeenskap (1652—1820): Selfs in hierdie primitiewe omstandighede was die kultuur van die blankes 387 nog soveel hoër as dié van die inheemse rasse, dat lg. as minder- waardig beskou en behandel is. Hierdie houding en die vastig- heid van karakter het verhoed dat die blankes, veral toe hulle later in die gei'soleerde binneland ingetrek het, deur die Bantoe- gemeenskappe geabsorbeer word. g pp g Aan die Kaap het die konstitusionele en politieke ontwik- kelings ’n betreklike sekondêre rol tot aan die einde van die 18e eeu gespeel. In plaas van om vir hulle politieke vryhede te veg, moes die burgers al hulle tyd en energie bestee om hulle by die land aan te pas en ’n bestaan te kan voer. Soos die grensboere ooswaarts beweeg het, het hulle in hulle jagtoge in 1702 die eerste keer kontak met die Bantoe- stamme gemaak wat besig was om suidwaarts te beweeg. Die nie-blankes aan die Kaap het geen geskrewe taal gehad nie. Private eiendomsbesit, die basis van die kapitalisme, was vir hulle iets onbekends. Hulle het, om dat hulle net soos die burgers wat steeds ooswaarts getrek het ook hoofsaaklik vee- boere was, eenvoudig agter die beste weivelde en beskikbare waterbronne aangetrek. Onvermydelik moes daar dus voort- durende onderlinge botsings volg. Bygeloof en toordery het ’n belangrike rol in die lewe van die nie-blankes gespeel, terwyl produkte soos tee, koffie, suiker, sout, e.d.m. nog vir hulle onbekend was. Hoewel die blankes in Suid-Afrika die nie- blankes uiteindelik onderwerp het en die Christelike geloof onder hulle versprei het, kon hulle nie die inheemse rasse voor hulle wegvee soos die Amerikaners en Australiese nederset- ters gemaak het nie. Daarvoor was hulle getalle teen die groot nie-blanke oorwig in elk geval te klein. Die gevolg was dat daar verskeie sosiale gemeenskappe, elk met sy eie kultuur, in die land gevestig is. Die kultuur van die Kleurlinge moet egter as ’n aanhangsel van dié van die blankes beskou word. (b) Die oorgangstydperk (1820—1933): Hierdie oorgangsfase voordat die Suid-Afrikaanse ekono- mie hom kon voorberei op ’n tydperk van volgehoue ekono­ miese groei, behels die verswakking van die tradisionele ge- meenskap ten einde m eer geleentheid vir die koms van per- sone met ondernemingsgees en vir die verspreiding van die onderwys te bied. Dit vereis ook die skepping van die nodige infrastruktuur, soos paaie, vervoerfasiliteite, bankinstellings, 388 e.d.m., terwyl daar ’n sentrale regering in die land geskep word met ’n doeltreffende administrasie. In kort, ’n modeme staat moet in wording wees. Dit is natuurlik essensieel dat so ’n gemeenskap ekonomiese groei moet verlang en dit probeer bevorder. Hierdie voorvereistes vir volgehoue ekonomiese groei is in Wes-Europa in die laat 17e en die vroeëre 18e eeu geskep. Die industriële rewolusie het die eerste in Brittanje gekom, omdat hy die eerste land was om aan hierdie vereistes te voldoen. e.d.m., terwyl daar ’n sentrale regering in die land geskep word met ’n doeltreffende administrasie. In kort, ’n modeme staat moet in wording wees. Dit is natuurlik essensieel dat so ’n gemeenskap ekonomiese groei moet verlang en dit probeer bevorder. Hierdie voorvereistes vir volgehoue ekonomiese groei is in Wes-Europa in die laat 17e en die vroeëre 18e eeu geskep. Die industriële rewolusie het die eerste in Brittanje gekom, omdat hy die eerste land was om aan hierdie vereistes te voldoen. Die Franse inval in Nederland in 1795 het verreikende ge- volge vir die gemeenskap aan die Kaap gehad, want dit het Brittanje beweeg om die Kaap te beset. Vanweë die ontwrig- ting in sy handel met die Ooste, speel die Oos-Indiese Kom- panjie bankrot, en in 1802 neem die Nederlandse regering weer besit van die Kaap. Die Britse belangstelling in die Kaap as ’n strategiese punt vir die beskerming van sy handel met die Ooste was egter geprikkel, en in 1806 neem Brittanje finaal die Kaap in besit. Op daardie stadium was daar sowat 30,000 blankes aldaar. Dit het beteken dat die Kaap nou van die Nederlandse na die Britse invloedsfeer oorgeplaas is — d.w.s. van die Europese vaste land na die Britse eilande. Die Kaap word nou ’n Britse kolonie, met Engels as die amptelike taal. Die Britse regering was sterk onder die invloed van die liberalisme en filantrope van dié tyd, soos dan ook weerspieël word in al die hervormings wat hulle, dikwels onsimpatiek, op die Kaap begin afforseer het. (b) Die oorgangstydperk (1820—1933): In 1807 word die slawehandel beëindig; in 1809 het Caledon vereis dat alle arbeidskontrakte geregistreer moet word en dat die arbeiders gereeld lone be- taal moet word; in 1828 is die Kleurlinge van die paswette vrygestel en verkry hulle gelykheid m et die blankes en in 1834 word die slawe vrygestel. Britse soldate patrolleer nou die grens en probeer om orde daar te skep, deur die gemeen- skappe onder die Kaapse wette in te skakel en kontrole oor die eiendomsreg en verwerwing van die grond uit te oefen. Hierdie hervormings was dié van ’n modem e staat. Die vry- burgers, wat ’n paar geslagte lank van die Wes-Europese in- vloede gei'soleer was, het egter op die wyse van tipiese tradi- sionele gemeenskappe daarop gereageer en later in groot getalle die binneland ingetrek, liewers as om hulle by hierdie eise aan te pas wat dikwels — op grond van die besondere 389 plaaslike omstandighede — onbillik was en nie taktvol inge- voer is nie. Soos reeds gemeld, was die Engelse, onder die invloed van die liberalisme, besonder gesteld op die politieke vryheid en gelykheid van die individu en het hulle hierdie siens- wyse op die blanke plattelandse gemeenskap aan die Kaap probeer afforseer. Die Engelse het ongetwyfeld ook groter voorspoed vir die Kaap gebring, deur dit beter by die internasionale handel in te skakel en die uitvoer van produkte soos koring, wol en wyn (waarvoor voorkeur in B rittanje vis-á-vis die produkte van die Europese Vasteland toegestaan is) aan te moedig, wat dus die m ark vir die plaaslike produkte verruim en die invoer van 'n verskeidenheid van verbruiksgoedere moontlik gemaak het. Die klimaat vir ekonomiese ontwikkeling het dus verbeter, veral vanweë die groter getal skepe wat die Kaap besoek het en die aanwesigheid van die Britse garnisoen, ten einde wet en orde te handhaaf. Daar is weer monetêre orde aan die Kaap geskep, deur die waarde van die geld te stabiliseer. In 1848 is die Britse stelsel van mate en gewigte hier ingevoer. Dit is dus duidelik dat die ekonomiese lewe aan die Kaap skerp onder die invloed van die Britse gebruike gekom het. Hierdie neiging is verder in 1820 aangehelp deur die vesti- ging van die 5,000 Britse nedersetters aan die Oos-Kaapland in die omgewing van Albanië. (b) Die oorgangstydperk (1820—1933): Dié gebeurtenis word deur Houghton as die beëindiging van die houvas van die tradisio- nele gemeenskap op die ekonomiese lewe aan die Kaap beskou. Hierdie immigrante het uit Brittanje verhuis om van die depressie in Europa te wyk, en in die Kaap in ’n ander vorm van depressie beland. Hulle was eintlik die slagoffers van die Britse industriële rewolusie en het aan die era na Newton en Adam Smith behoort. Hierdie stedelike immigrante kon hulle egter nie aanpas by die landbou van hulle nuwe vaderland nie, en teen 1823 het twee-derdes van hulle alreeds na die dorpe verhuis. Hulle vestig hulle dus in die stedelike gemeenskappe, terwyl die burgers (die latere Afrikaners) aan die onstabiele landbou verbonde bly. Na hierdie mislukte po- ging om Britse immigrante aan die Kaap te vestig, het die £pinjigrante na lande soos Australië, Kanada en Amerika verhtrisj»/Dit?lN#SoftP5S- met die ontdekking van diam ante en goud in die binn^aiiéríilftr|die immigrante van Europa groter ■390 belangstelling geopenbaar het om huHe in Suid-Afrika te kom vestig. So het dit dan gekom dat daar twee uiteenlopende blanke gemeenskappe in Suid-Afrika ontwikkel het. Hoewel die in- vloede van die Britse gewoontes en instellings op die samele- wing sterk was, was dit nietemin duidelik dat die 150 jare wat. die Kompanjie aan die Kaap geregeer het, sy onuitwisbare Nederlandse stempel op die land afgedruk het, want hierdie invloede kon nooit weer uitgewis word nie. Die Engelse immi- grante het hulle in die stedelike gebiede gaan vestig en hulle aandag aan die meer winsgewende handel en nywerheid gewy. Hulle was hier ’n gevestigde gemeenskap met skole, koerante, hospitale en ’n plaaslike bestuur wat reeds begin het om paaie, hospitale, spoorlyne, e.d.m. te bou. Daar was dus 'n verskeiden- heid van werkgeleenthede tot hulle beskikking. Daarteenoor het sowat 10,000 Voortrekkers, gedurende die tydperk 1836—1846, die Kaap verlaat en dié gebied dus aan die invloed van die Engelse nedersetters oorgelaat. Soos hulle weggetrek het, het hulle uit die kring van die Europese invloedsfeer beweeg en met hulle nie-literêre en -industriële gewoontes van die 18c eeu tot diep in die 19e eeu geneem. Hulle keer in werklikheid dus weer na ’n tradisionele ge­ meenskap terug. Op hierdie pioniers het die verpligting geval om die binneland van Suid-Afrika te tem en die karakter daar- van te bepaal. (b) Die oorgangstydperk (1820—1933): As dit van die Engelse invloede alleen afgehang het, sou die geskiedenis van Suid-Afrika nie alleen ingrypend anders gewees het nie — die kanse is ook gunstig dat daar dan, onder die invloede van die liberalisme, ten minste ’n doel- bewuste poging tot die sosiale integrasie van al die verskil- lende rasse sou gewees het. Terwyl die Engelse burgers hulle dus bekwaam het om gebruik te maak van die latere geleent- hede wat Suid-Afrika sou bied, was die Voortrekkers besig om die binneland vir die Europese beskawing bewoonbaar te maak. Hier is die kiem gesaai vir die latere Armblankevraag- stuk. Die Voortrekkers het nie enige gemeenskappe sistematies in die binneland gevestig nie. Daar was feitlik geen winsmotief in hulle optrede nie. Daar was dus ook geen geleentheid vir kapitaalvorming nie. Die beeste was hulle rykdom en die wapad gevolglik hulle woning. Hulle energie, vasberadenheid 391 en vindingrykheid moes hulle gebruik om staande teen die natuur, die wilde diere en bo alles die Bantoe te bly. Daar was dus geen wet en orde, wat so onontbeerlik vir ekonomiese ontwikkeling is nie. Suid-Afrika het geen waterweë nie en om dat die afstande so groot was, sonder enige behoorlike paaie, was die handel tot die periodieke besoeke van smouse beperk. Toe die Voor- trekkers hulle in Natal gevestig het, met die vooruitsigte van ’n eie hawe, het Brittanje dit as ’n bedreiging vir sy handel met die Ooste gesien en Natal in 1843 geannekseer. Dit forseer die Voortrekkers om na die binneland, met sy onbetroubare reënval, te beweeg en later die twee Republieke daar te stig. g p g W aar Suid-Afrika tot op hierdie stadium ’n arm landbou- land was, het twee gebeurtenisse, naamlik die ontdekking van diamante by Kimberley in 1870 en van goud aan die Witwaters- rand in 1886, ’n algehele omwenteling in die geskiedenis, eko- nomie, sosiale lewe en kultuur van die inwoners tot gevolg gehad. Vir die Boerebevolking in die binneland was daar tot op daardie stadium net een beroep, naamlik dié van boer. Die Bantoe kon óf self boer in die Bantoegebiede, wat in 1913 per wetgewing omskryf is, óf ’n landbou-arbeider word. Kon- tantinkom ste was min en die boer moes sy arbeid meesal in natura betaal, terwyl hy ook met die grootste moeite sy belastingsverpligtings kon nakom. (b) Die oorgangstydperk (1820—1933): As ’n seun oud genoeg ge­ word het en sy eie bestaan moes vind, het hy eenvoudig vir hom ’n plaas afgemeet en ’n boer geword. Weldra was daar egter nie meer nuwe grond nie en moes hulle óf saam met die vader van die gesin boer totdat elkeen sy eie deel van die grond kon erf, of andersins bywoners by die meer gegoede boere word. Selfs vandag ly Suid-Afrika nog aan die nagevolge in die landbou van die bestaansboerdery en gebrek aan die winsmotief wat daar oor so ’n lang fase in die geskiedenis van die twee Republieke geheers het. Die boerdery is as ’n lewenswyse gesien en nie as ’n ondem em ing nie. Die gebrek aan ondervinding in die handel en nywerheid, tesame met die afwesigheid van die winsmotief by die Afrikaner, moes dus eers weer uitgewis word. Die geskiedskrywer De Kieviet het altyd graag aangevoer dat: „South Africa has advanced politically by disasters and economically by windfalls”.4) Hierin steek ongetwyfeld groot waarheid. Die Suid-Afrikaanse bevolking word, noudat die 392 hulpbronne ontdek is, egter bereid om dit te eksploiteer eo hulle doelbewus vir die verhoging van hulle lewenstandaard te beywer. Die ontdekking van Suid-Afrika se mineraleryk- domme trek nou die buitelandse immigrante, kapitaal, finan- siële instellings en tegniese kennis wat die land sover ontwyk het. In 1871 het Kimberley se totale inwonertal reeds 50,000 beloop en forseer dit die eerste keer die moderne probleme van kapitaal en arbeid op die gemeenskap af. Vanweë die hoë vervoerkoste na die stede, moes die eenheidswaarde van die produkte wat vir uitvoer geproduseer word noodwendig hoog wees. Aan hierdie vereistes het die diamante en goud voldoen. Hulle het inderwaarheid die hele wêreld se aandag op Suid-Afrika gevestig. Dit het ook die middele voorsien om vir die modemisering van die land se vervoer- en kommunika- siestelsels te betaal. Dit het insgelyks sy uitwerking op die landboubedryf gehad, aangesien daar nou die eerste keer ’n binnelandse m ark vir landbouprodukte ontstaan het. Dit lui dan ook die kommersialisering van die binnelandse landbou in. Hierdie gebeurtenisse het die ekonomiese lewe in die binne- land van die landbou- na die landboum ynboustruktuur gedi- versifiseer en die weg gebaan vir die industriële rewolusie wat later hier gevolg het. By die goudmynbedryf was daar nie plek vir die indivi- duele delwers, soos by die ontginning van die diamante nie. (b) Die oorgangstydperk (1820—1933): Dit het swaar masjinerie, spoorweë, ingenieurs, tegnici, weten- skaplikes en ’n groot hoeveelheid kapitaal vereis. Te midde van die plattelandse gemeenskappe in die binneland, het daar skielik ’n moderne industrie ontstaan wat die vraagstuk na be- huising, krag (steenkool), arbeid, finansiering, voedsel, e.d.m. geskep het. ’n Nuwe sosiale gemeenskap ontstaan dus. Die verandering was nie geleidelik nie en die ou tradisionele gemeenskap het hulle moeilik hierby aangepas. Onderlinge wrywing, wat hom ook in die politiek openbaar het, moes dus noodwendig volg. Die Boere van die Republieke het aan die veld behoort. Soos De Kieviet dit stel: ..Physical courage, skill on horseback, m arksm anship and knowledge of the beasts and of the field were attributes that enabled them to live the life of the pioneer. In the town, in an environment of business and industry, other accomplishments were in demand. Their attainm ents in carpentry and the mason’s craft, in tanning and wagon 393 building, in soap and candle making had been adequate in the unexacting circumstances of farm life, but were below the levels of urban industry. Already handicapped by inex­ perience, most of them were also handicapped, because the language of commerce and industry was English”.5) Die oorwegend ongeskoolde, onopgeleide Boer moes, van- weë die gebrek aan geleenthede in die landbou — wat dus die onsekerheidselement in die land se volkshuishouding inbring — hom na die stedelike gebiede begewe om daar ’n heenkome te probeer vind. Vir eers sou hy, met sy hoër lewenstandaard, met die nie-blanke op die ongeskoolde en semigeskoolde ter- rein vir werk moes meeding. Die Armblankevraagstuk het dus nou ’n sigbare probleem geword en is nog verder deur die Tweede Vryheidsoorlog, vanweë die Britse verskroeide-aarde- beleid, die Rebellie van 1914— 1918 en veral die Groot De- pressie van 1929—1933 vererger. Dit was die begin van die trek na die stede — ’n proses wat nog steeds aan die gang is. Die oorwegend ongeskoolde, onopgeleide Boer moes, van- weë die gebrek aan geleenthede in die landbou — wat dus die onsekerheidselement in die land se volkshuishouding inbring As hierdie nuwe verwikkelings die tradisionele blanke gemeenskap in die Republieke ontwrig het — soveel te meer geld dit van die Bantoes. Hulle is aan die gesag van die blanke en sy wette onderwerp. (b) Die oorgangstydperk (1820—1933): Soos al die landbougrond beset is, kon hulle dus ook nie meer verder met hulle beeste — wat nie net ’n bron van inkomste en ’n statussimbool was nie, m aar ook ’n kultus — rondtrek nie. Hulle word gevolglik geforseer om by die boere as arbeiders te gaan werk. Met die ontdekking van diam ante en goud verhuis hulle in groter getalle na die stedelike gebiede, waar hulle — in teenstelling met die posisie op die plase — vir kontantlone kan werk en dieper in die eko­ nomiese lewe en sosiale struktuur van die blanke ingetrek word. Deur die Bantoe se tradisionele instellings te vemietig, het dit sy vertroue ondermyn en hom ’n gevoel van minder- waardigheid gegee, aangesien hy begin glo het dat alles van sy eie waardeloos is en in die pad van vooruitgang staan. So het daar geleidelik Bantoegemeenskappe as aanhangsels van die stedelike gebiede ontstaan, wat met die verloop van tyd heeltemal voeling met hulle stamverwante en tradisionele tuistes verloor het en die W esterse lewenswyse nastreef. 'n Groot deel van die Bantoes werk egter in die stede, m aar bly in werklikheid nog in die Bantoegebiede en is dus eintlik migrasiewerkers. 394 Vanweë die feit dat die burgers van die Republieke dieselfde belange gehad het, was daar geen aansporing vir die vorming van verskillende politieke groeperings nie. Die poli- tiek is dus meer oor persone as oor beleide gevoer. Na die Tweede Vryheidsoorlog het daar egter wel so ’n politieke bedeling gekom. Hoewel die goudmynbedryf groter voorspoed vir die ou Transvaalse Republiek gebring het, het dit ook gedien om die Britse belangstelling in dié gebied te prikkel. Kort nadat die Transvaalse Republiek in 1895 met ’n spoorlyn na Lourenco Marques verbind is — wat die houvas van sen- trum s soos Kaapstad, Durban en Port Elizabeth om die invoer van die twee Republieke vir inkomstedoeleindes te belas, ’n ernstige knou toegedien het — het Brittanje besluit om die hele Suid-Afrika onder die Britse vlag te plaas. In die Trans­ vaalse Republiek was die stryd dié tussen die burgers en die uitlanders, dié tussen die meer gevorderde kapitalisme en die lewensuitkyk van ’n tradisionele gemeenskap en die feit dat hulle nog nie die rewolusie van die moderne wetenskap en industrie ondervind het, of oor die moderne administrasie beskik het om hierdie nuwe situasie te hanteer nie. (b) Die oorgangstydperk (1820—1933): Dit was ’n stryd tussen die oue en die nuwe; tussen beeste en kontant; tussen boer en ingenieur; tussen selfgenoegsaamheid en die onderlinge afhanklikheid van die moderne handel en nywer- heid. Hierdie nuwe verwikkelings het egter meegebring dat die Afrikaner die volgende 50 jaar soveel aandag aan die politieke en konstitusionele hervorming van die land bestee het, dat hy die ekonomiese terrein erg afgeskeep het. In die Kaap is daar reeds in 1853 verteenwoordigende regering inge- stel, terwyl selfregering in 1872 gevolg het — wat geen kleur- slagboom erken het nie. Die inwoners kon, hoewel die Kaap natuurlik nog ’n Britse Kolonie was, nietemin reeds ’n invloed op hulle ekonomiese bestemming uitoefen. Eers in 1882 is Nederlands in die Kaapse Parlement gebruik, w aarna die gebruik daarvan ook na die res van die openbare lewe uit- gebrei is. Onder die invloed van die liberalisme het Brittanje spoedig na die vrede van Vereeniging daartoe oorgegaan om selfregering aan die land toe te staan en in 1910 word die vier provinsies in die Unie, onder een sentrale regering, ver- enig. Daar is gevolglik ’n doeaneunie vir die land se 6 miljoen 395 inwoners gevorm, wat die interstreekse handel aangemoedig het. Sedert 1924, met die bewindsaanvaarding van die Pakt- regering, is daar ook ’n meer doelbewuste beleid gevolg om Suid-Afrika se nywerheidsontwikkeling te stimuleer. Dit was dus die aanduiding dat snelle ekonomiese groei ’n doelbewuste doelwit van die sentrale regering geword het, sodat die drie ontwikkelingselemente, naamlik die menslike kultuur, die hulpbronne en die politieke instellings sedertdien saamwerk om hierdie doelwit van ’n verhoging in die groeitempo moont- lik te maak, ten einde die lewenstandaard van die bevolking te verhoog. Dit was dan ook die begin van ekonomiese nasiona- lisme in Suid-Afrika. Hierdie ontwikkelingsproses, met die gevolglike bevol- kingsverskuiwing wat daarmee gepaard gegaan het, moes onvermydelik ingewikkelde sosiale probleme meebring — wat nog verder gekompliseerd is vanweë die aanwesigheid van die nie-blankes. In 1907 was daar reeds 160,000 persone in die W itwatersrandse goudmyne werksaam, en was daar aan die arbeidsfront die eerste stakings wat die ontplofbare eienskap- pe van die industriële samelewing geïllustreer het. In 1913 was daar die eerste botsing tussen kapitaal en arbeid, en verkry arbeid die reg van gesamentlike bedinging deur middel van vakbonde. In 1922 verskuif hierdie arbeidsbotsing na die rasse- front. (b) Die oorgangstydperk (1820—1933): Geen wonder dus dat daar sedert 1924 gepoog is, ’n beleidsrigting wat m eer doelbewus sedert 1948 ingeslaan is, om die vorming van die stedelike sosiale samelewing te orden en nie langer aan toevallige faktore en die onvoorspelbare wisselwerking van die ekonomiese en sosiale wette oor te laat nie. c. Die stadium van voorbereiding vir volgehoue ekonomiese groei (1933—1945) c. Die stadium van voorbereiding vir volgehoue ekonomiese groei (1933—1945) Dit is die derde fase in die ekonomiese ontwikkeling van ’n land en behels die interval waartydens al die teenstand teen ekonomiese groei uiteindelik oorwin word. Die faktore wat ekonomiese groei begunstig moet dus die gemeenskap domi­ neer. Besparing moet toeneem om kapitaalvorming te finan- sier en die eksploitasie van nuwe hulpbronne moontlik te maak. Soos daarop gewys, was hierdie toestand reeds in die tw intigerjare in Suid-Afrika in wording — hoewel toegegee moet word dat veral ’n groot gedeelte van die nie-blankes, 396 wat nog in die bestaansektor verkeer het, nie hierdie proses meegemaak het nie. Dit is egter die kenmerke van ’n dualis- tiese volkshuishouding. Volgens Houghton was hierdie fase in Suid-Afrika van besonder korte tydsduur en is dit ingelui deur die devaluasie van die Suid-Afrikaanse pond teen die einde van 1932, wat dadelik weer vertroue in die land se geldeenheid herstel het, sodat die spekulatiewe kapitaal wat die land verlaat het, te- same met immigrante weer die land binnegevloei het. Die landbou-omstandighede het as gevolg daarvan ook weer begin verbeter, terwyl nywerheidsproduksie insgelyks toegeneem het. Die nywerheidsproduksie en -ontwikkeling is verder ty- dens die oorlog gestimuleer toe Suid-Afrika van sy buitelandse invoermarke afgesny was en in 1940 is die N.O.K. gestig met die oog op die aanmoediging van die nywerheidsgroei in die land — deur o.a. kapitaal aan voornemende nyweraars be­ skikbaar te stel. Die oprigting van ’n verskeidenheid nywerhede in die binneland, het gehelp om die armblankes te absorbeer. In die stedelike gebiede was daar ook beter skool- en ander oplei- dingsgeriewe om die kinders van hierdie ontwortelde blankes vir die toekoms te bekwaam en hulle die nodige peil van geskooldheid te gee vir die nywerheidsontwikkeling, wat toe- nemend sy stempel op die volkshuishouding begin afdruk het. Hierdie nywerheidsgroei, net soos die ontwikkeling van die land se politieke instellings (Suid-Afrika het in 1931 ’n on- afhanklike Britse Dominium geword), was ’n teken van die land se groter wordende volwassenheid. Lande soos Suid- Afrika, Australië en Kanada het na ’n groter mate van self- genoegsaamheid gestreef, en hulle toenemende ekonomiese onafhanklikheid het politieke onafhanklikheid m eer realisties gemaak. Die inwoners van hierdie lande was inderdaad die inwoners van moderne Westerse state. d. Die ontwikkeling tot voile volwassenheid (1946— ?) In die reel strek hierdie ontwikkelingsfase oor 'n betreklike lang tydperk wat tot 60 jaar kan duur. Die kenmerke van hier­ die ontwikkelingsfase is gewoonlik dat kapitaalvorming van 10 na 20% van die nasionale inkome beloop; dat die moderne tegnologie oor die hele ekonomie versprei word; dat nuwe 397 nywerhede ontstaan en groei en dat die ontwikkelingstempo die bevolkingsaanwas oorskry. Na die Tweede Wêreldoorlog het buitelandse kapitaal en immigrante die land ingestroom. Afgesien van die devaluasie van 1949, is daar in die vroeë vyftigerjare 'n begin, eers met die ontginning van die Wes-Transvaalse en later van die Vrystaatse goudvelde gemaak, wat die goudmynbedryf weer nuwe dryf- krag gegee het. Boonop het die uraanbedryf ook die goudmyn­ bedryf ten goede gekom. Nywerheidsondernemings, aangehelp deur die oprigting van Yskor in 1929, het soos paddastoele opgespring, wat die armblankes, wat in die depressie nog op tussen 200,000 en 300,000 gestel is, geabsorbeer het. In teen- stelling was daar spoedig 'n tekort aan opgeleide mannekrag en het dit een van die land se grootste probleme geword. Op die oomblik dra die nywerheidsfaktor reeds 26 persent tot die Republiek, wat in 1961 tot stand gekom het, se netto binnelandse produk by, terwyl kapitaalvorming in 1964 16 persent van die netto volksinkome (teen faktorkoste) beloop het. Hoewel die nywerheidsektor die grootste skepper van inkome en die prim êre groeifaktor in die ekonomie van die land is, is die landbou — veral vanweë die bestaansproduksie in die Bantoegebiede — nog die grootste indiensnemer van arbeid — hoewel dit besig is om relatief af te neem. Waar die totale indiensneming in die nywerheidsektor in 1916 nog slegs 124,000 beloop het, bedra dit tans reeds meer as 'n miljoen. In plaas van om die bestaande nywerheidskonsen- trasie in die vier belangrikste nywerheidsentrum s toe te laat om ongesteurd voort te gaan, is dit die Regering se voorneme om, net soos die nywerhede gehelp het om die Armblanke- vraagstuk op te los, dit deur die grensgebiedontwikkelings- program ook as 'n instrum ent vir die ekonomiese opheffing van die Bantoe in sy eie gebiede te gebruik. e. Massaverbruik Suid-Afrika het nog nie die vyfde en laaste stadium van ekonomiese ontwikkeling vir sy hele bevolking bereik nie, en volgens Houghton sal hierdie fase nie voor die einde van die eeu aanbreek nie. Die blankes se lewenstandaard vergelyk egter reeds gunstig met dié van die massaverbruikslande in Wes-Europa en elders. d. Die ontwikkeling tot voile volwassenheid (1946— ?) Noudat die ekonomie op ’n fase van volgehoue ekonomiese ontwikkeling geloods is w aar die Afrikaanssprekendes — met hulle besparings — nie langer slegs as geskoolde arbeiders en professionele persone nie, m aar ook as ondernem ers 'n toene- mende rol begin speel, is die tyd ryp om op die ontwikkeling van die Bantoegebiede te konsentreer. In hierdie program word daar nie alleen op die ekonomiese nie, m aar ook op die sosiale (kulturele) en die politieke aspekte van die aange- 398 leentheid aandag gegee. leentheid aandag gegee. Dit is ook belangrik om op die rol van die vroue in hierdie veranderde ekonomiese omstandighede te let. Waar die vrou in 1930, met die uitbreiding van die stemreg na vroue, hulle politieke emansipasie ervaar het, het hulle nou die sta­ dium van hulle ekonomiese emansipasie bereik en word die vrou in toenemende getalle op alle terreine van die ekonomiese samelewing in kompetisie met die man aangetref. 1) Hsu, F. L. K..: Cultural Factors; Verwys na Williamson en Buttrick: Economic Development — Problems and Patterns; 1954. 2) Boeke, J. H.: Economics and Economic Policies of Dual Societies; 1953. 3) Houghton, D. H.: The South African Economy, 1964. Die feit dat hierdie indeling van Houghton gevolg word, beteken nie dat die skrywer dit onderskryf nie. 4) de Kiewiet, C. W.: A History of South Africa — Social and Economic; 1946; p. 89. 5) Ibid, p. 216. Gevolgtrekking Hoewel alles wat in Suid-Afrika tot dusver op die ekono­ miese terrein bereik is, die gevolg was van die blanke se bedrewenheid, kapitaal en organisasie, gepaardgaande met die nie-blanke se arbeid, breek die stadium nou aan dat die nie-blanke ryp word om 'n meer dinamiese rol op hierdie an- der terreine te speel. Waar die Bantoes in die Bantoegebiede ’n paar jaar gelede nog vyandig was om weidingskampe te aanvaar, grondbewaringswerke te onderneem, die beperking van sy veegetalle te aanvaar en vir die m ark te produseer, verdwyn hierdie vooroordeel en weerstand nou geleidelik, soos die Bantoe die materiële voordele van hierdie praktyke besef. Op hierdie terrein wag daar nietemin nog 'n groot taak op Suid-Afrika, wat hy in die belang van rassevrede en vir die vooruitgang van almal bereid is om met geduld en takt deur te voer. Hiervoor word egter nie alleen die samewerking van die nie-blankes nie, m aar ook van die blankes benodig. Daar moet begryp word dat die Bantoegebiede nie 'n instrument is om die Bantoe agterlik te hou nie, m aar om hom te beskerm teen die skerp kompetisie van die blanke, sodat hy ook 'n gro- ter mate van ekonomiese selfstandigheid kan bereik. Die Suid-Afrikaanse bevolking is vinnig besig om, soos 399 die Europese volke, ’n stedelike bevolking in ’n industriële milieu te word. In 1960 was 83 persent van die blankes, 67 persent van die Kleurlinge, 83 persent van die Asiate en 32 per­ sent van die Bantoes reeds in die stedelike sentrum s woon- agtig. Ons probleme is dus dié van 'n stedelike gemeenskap — met die Bantoes as die uitsondering. Vanweë die stygende lewenstandaard van die nie-blankes, word hulle reeds ’n be- langrike afsetm ark vir nywerheidsprodukte en is daar ’n merk- bare verandering in hulle verbruikers- en bestedingspatrone — vanweë hulle noue kontak met die moderne ekonomie en die beskawingspeil van die blanke. Suid-Afrika is ’n land met ’n groot ekonomiese toekoms. Dit beskik oor die mense- materiaal wat gemotiveer is om die uitdagings van ’n mo­ derne industriële staat te aanvaar en ’n tydperk van volge- houe ekonomiese groei — wat die basis vir ons voortbestaan is — te verseker. A. S. Jacobs. ; p 5) Ibid, p. 216. 3) Houghton, D. H.: The South African Economy, 1964. Die feit dat hierdie indeling van Houghton gevolg word, beteken nie dat die skrywer dit onderskryf nie. y y 4) de Kiewiet, C. W.: A History of South Africa — Social and Economic; 1946; p. 89. Pretoria. 400

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1379/1485

Afrikaans

Inleiding Hierdie bydrae beoordeel die Hoogste Hof van Appèl se vertolking en toepassing in mCubed van die soepel maatstaf vir juridiese kousaliteit teen die agtergrond van die wyse waarop die howe hierdie maatstaf en ander juridiese kousaliteitskriteria, veral sedert S v Mokgethi (1990 1 SA 32 (A)) hanteer het. CASES / VONNISSE CASES / VONNISSE Die soepel maatstaf vir juridiese kousaliteit: Agtergrond Soos bekend, kom juridiese kousaliteit (“legal causation”, “remoteness of damage”) ter sprake wanneer bepaal moet word vir welke van die skadelike gevolge wat feitelik deur ’n dader se onregmatige, skuldige handeling ver- oorsaak is, hy aanspreeklik gestel moet word (sien vir ’n algemene oorsig Neethling en Potgieter Neethling-Potgieter-Visser Deliktereg (2010) 198ev). Sedert appèlregter Van Heerden se rigtinggewende uitspraak in Mokgethi bestaan daar redelike eenstemmigheid by die howe dat juridiese kousaliteit aan die hand van ’n soepel maatstaf vasgestel moet word en nie deur middel van ’n enkele juridiese kousaliteitskriterium wat op alle gevalle van toepassing is nie. Volgens die soepel maatstaf word gevra of daar ’n genoeg- saam noue verband tussen die dader se handeling en die gevolg bestaan dat die gevolg die dader met inagneming van beleidsoorwegings op grond van redelikheid, billikheid en regverdigheid toegereken kan word (S v Mokgethi supra 40-41; sien oa ook International Shipping Co (Pty) Ltd v Bentley 1990 1 SA 680 (A) 700-701; Smit v Abrahams 1994 4 SA 1 (A) 18; Standard Chartered Bank of Canada v Nedperm Bank Ltd 1994 4 SA 747 (A) 765; Clinton-Parker and Dawkins v Administrator, Transvaal 1996 2 SA 37 (W) 55; Vigario v Afrox Ltd 1996 3 SA 450 (W) 464; Gibson v Berkowitz 1996 4 SA 1029 (W) 1039; vgl Neethling en Potgieter “Juridiese Kousaliteit Bereik Volle Wasdom” 1995 THRHR 344; en “Emosionele Skok, Juridiese Kousali- teit en Bydraende Nalatigheid” 1997 THRHR 548). Grondwetlike impera- tiewe speel ook ’n rol by die toepassing van hierdie benadering (Van der Spuy v Minister of Correctional Services 2004 2 SA 463 (SOK) 475-476; vgl 746 CASES / VONNISSE 747 Knobel “Nalatigheid, Juridiese Kousaliteit en die Ontsnapping van Aange- houdenes” 2005 THRHR 493ev; en Neethling en Potgieter “Section 49 of the Criminal Procedure Act 51 of 1977, Private Defence and Putative Private Defence” 2004 TSAR 764ev). Die verhouding tussen die soepel maatstaf en die tradisionele kousaliteitskriteria - regspraak In die verlede, veral voor Mokgethi, is verskillende kriteria soos “direct consequences”, redelike voorsienbaarheid, die aan- of afwesigheid van ’n novus actus interveniens, genoegsame veroorsaking en begrensing ooreen- komstig skuld of onregmatigheid aan die hand gedoen om te bepaal of sekere gevolge aan die dader toegereken moet word of nie (sien in die algemeen Neethling en Potgieter Neethling-Potgieter-Visser Deliktereg 201ev en die gesag daar aangehaal). Die vraag is watter rol, indien enige, volgens die regspraak hierdie (tradisionele) toetse sedert die invoering van die soepel benadering by juridiese kousaliteit te speel het, en wat die ver- houding, indien enige, tussen die soepel maatstaf en die tradisionele kriteria is. Om hierdie vraag te beantwoord, moet enkele beslissings kortliks ondersoek word. 3 1 In Mokgethi gee Van Heerden AR (40-41) te kenne dat die tradisionele toetse in die verlede ingevoer is omdat daar geglo is dat ’n algemene maat- staf, waarvolgens eenvoudig gevra word of daar ’n genoegsame noue verband tussen die dader se handeling en die gevolg bestaan, te vaag is. Vandaar die soeke na meer eksakte begrensingskriteria. Alhoewel ’n elastiese maatstaf volgens die hof nadele het, hou dit ook voordele in, terwyl die (oënskynlik) meer konkrete kriteria nie noodwendig presieser is as ’n oorheersende soepel maatstaf waarvolgens aan die hand van beleids- oorwegings beoordeel word of daar ’n genoegsaam noue verband tussen handeling en gevolg bestaan nie. Hierdie kriteria kan wel ’n onderskikte rol speel by die toepassing van die oorheersende soepel maatstaf. Die hof stel dit soos volg (40-41): “Ek betwyfel dan ook of ’n regstelsel sonder ’n oorheersende elastiese maatstaf vir die bepaling van juridiese oorsaaklikheid kan klaarkom. Soos blyk uit die passasies wat hierbo ... aangehaal is, kom beleidsoorwegings ter sprake en moet daarteen gewaak word dat ’n dader se aanspreeklikheid nie die grense van redelikheid, billikheid en regverdigheid oorskry nie ... Wat die onderskeie kriteria [vir juridiese kousaliteit] betref, kom dit my ook nie voor dat hulle veel meer eksak is as ’n maatstaf (die soepele maatstaf) waarvolgens aan die hand van beleidsoorwegings beoordeel word of ’n genoegsame noue verband tussen handeling en gevolg bestaan nie. [Die kriteria waarna die hof (40) verwys, is die afwesigheid van ’n novus actus interveniens, ‘proximate cause’, ‘direct cause’, voorsienbaarheid en adekwate veroorsaking.] Daarmee gee ek nie te kenne nie dat een of selfs meer van die kriteria nie by die toepassing van die soepele maatstaf op ’n bepaalde soort feitekompleks subsidiêr nuttig aangewend kan word nie; maar slegs dat geen van die kriteria by alle soorte feitekomplekse, en vir die doeleindes van die koppeling van enige vorm van regsaanspreeklikheid as ’n meer konkrete afgrensings-maatstaf gebruik kan word nie.” 748 OBITER 2010 3 2 International Shipping Co: Appèlhof bevestig die soepel benadering 3 2 Van Heerden AR se formulering van die juridiese kousaliteitstoets in Mokgethi word met klaarblyklike goedkeuring deur Corbett HR in Inter- national Shipping Co (Pty) Ltd v Bentley (supra 701) aangehaal en toege- pas. In laasgenoemde saak neem die hof (702-704) sewe uiteenlopende faktore in aanmerking by sy bevinding dat oorsaak en gevolg in die betrokke omstandighede te ver van mekaar verwyderd was en juridiese kousaliteit dus ontbreek het: die tydsfaktor, ’n besluit om ’n ondersteunings-program te verskaf, die feit dat skuld toegelaat is om toe te neem, die veranderde ver- houding tussen die partye, bedrog deur een van die partye, die feit dat nie op sekere finansiële state gesteun is nie, en die voorsienbaarheid van die ondersteuningsprogram. ’n Enkele faktor soos die tydsverloop tussen handeling en gevolg is volgens die hof nie op sigself deurslaggewend nie, maar moet by oorweging van die oorkoepelende prentjie in ag geneem word. Die hof kom dan tot die slotsom dat, inaggenome al die faktore, die verhouding tussen die verweerder se nalatigheid en die ingetrede skade nie naby genoeg was nie en dat die skade derhalwe “too remote” was om aan- spreeklikheid te vestig. Dit is insiggewend dat net een van die sewe faktore wat die hof oorweeg het, naamlik voorsienbaarheid, op die oog af direk met die tradisionele maatstawwe verband hou; die klem val op die oor- koepelende maatstaf en faktore wat by die toepassing daarvan relevant is. Skosana en Daniëls: Voorlopers tot die soepel maatstaf 3 3 Aanknopingspunte vir die soepel beleidsmaatstaf wat in Mokgethi geformuleer is, word reeds in twee vroeëre appèlhofbeslissings gevind waarna die hof in Mokgethi verwys: Minister of Police v Skosana (1977 1 SA 31 (A)) en S v Daniëls (1983 3 SA 275 (A)). Soos dikwels aangehaal, formuleer Corbett HR in Minister of Police v Skosana (supra 34) die juridiese kousaliteitsvraag in die deliktereg as “whether the negligent act or omission is linked to the harm sufficiently closely or directly for legal liability to ensue or whether, as it is said, the harm is too remote. This is basically a juridical problem, in which considerations of legal policy may play a part.” En in S v Daniëls (supra 331) wys Jansen AR daarop dat ’n dader nie aanspreeklik gehou kan word vir alle gevolge wat feitelik uit sy handeling gespruit het nie omdat sy aanspreeklikheid dan te wyd sou strek en die grense van redelikheid, billikheid en regverdigheid sal oorskry. Volgens die regter verg beleidsoorwegings dat daar iewers ’n grens gestel moet word. Terwyl Jansen AR in S v Daniëls (supra 331-332) na verskeie juridiese kousaliteitstoetse verwys wat in die straf- en deliktereg ter sprake kom (oa “proximate cause”, begrensing aan die hand van skuld, of skuld en wederregtelikheid, adekwate veroorsaking, en die aanwesigheid van ’n novus actus interveniens), is die afleiding geregverdig dat dit volgens hom twyfelagtig is of enigeen van hulle (hy verwys in hierdie verband spesifiek na die bestaan van ’n novus actus interveniens) ’n absolute maatstaf is wat in alle gevalle sonder verwysing ook na beleidsoorwegings toegepas sou kon word. Jansen AR gebruik oënskynlik meerdere van die maatstawwe waarna CASES / VONNISSE 749 hy verwys het – veral die vraag of ’n novus actus interveniens aanwesig was – as (subsidiêre) hulpmiddels om juridiese kousaliteit te bepaal, maar dit is duidelik dat beleidsoorwegings – in wese die oorheersende soepel maatstaf wat uiteindelik duideliker deur Van Heerden AR in Mokgethi geformuleer en hierbo aangehaal is – die deurslag gee. Kort gestel, was die feite dat A die vlugtende oorledene neergevel het deur drie skote in sy rigting te vuur. ’n Rukkie later neem B die vuurwapen en skiet die oorledene in die kop. Die liggaam het drie skietwonde gehad, twee in die rug en een in die kop. Skosana en Daniëls: Voorlopers tot die soepel maatstaf Die onmiddellike oorsaak van dood was breinbeserings weens die kopskoot, maar die oorledene sou van die twee rugwonde beswyk het as hy nie binne ’n halfuur mediese behandeling ontvang het nie. Volgens Jansen AR was die optrede van A ’n feitelike oorsaak (causa sine qua non) van die oorledene se dood: as A nie die vuurwapen uitgehaal en die oorledene in die rug geskiet en neergevel het nie, sou B nie die oorledene in die kop geskiet het nie. Toe hy skiet, het A die opset gehad om te dood en die dood het ingetree. ’n Dwaling omtrent die kousale verloop kon hom nie baat nie. Die skote deur A was dodelik en sou in ieder geval tot die dood gelei het; daar was geen redelike moontlikheid van tydige hulp nie en die kopskoot deur B het net die dood verhaas. Na die mening van Jansen AR het volgens menslike ervaring die skote deur A die algemene neiging gehad om in die normale loop van sake die dood deur ’n skietwond teweeg te bring (hier gebruik die regter die formulering van die sogenaamde adekwate ver- oorsakingstoets; en vgl Neethling en Potgieter Neethling-Potgieter-Visser Deliktereg 204-206). Terwyl die skote dus moontlik as adekwaat ten opsigte van die dood beskou kon word, bly volgens die regter die eintlike vraag of ’n kopskoot deur die B as ’n novus actus interveniens (wat die juridiese kousale verband tussen A se optrede en die oorledene se dood verbreek) beskou moet word. Die hof beslis dat daar in die betrokke omstandighede geen beleidsoorwegings bestaan het om A van aanspreeklikheid te onthef vir die oorledene se dood wat ooreenkomstig sy opset ingetree het nie, maar dat dit regverdig en gewens sou wees om hom aanspreeklik te hou en aan moord skuldig te bevind. 3 4 Smit: Beklemtoning van die oorheersende aard van die soepel maatstaf 3 4 In Smit v Abrahams (supra), wat weer ná Mokgethi beslis is, eis die eiser onder meer huurgeld van die verweerder. Die eiser was deur die verweerder se optrede genoodsaak om drie maande lank ’n bakkie te huur omdat hy nie geld gehad het om ’n ander bakkie te koop nie. Om te bepaal of hierdie skade aan die verweerder toegereken moes word, plaas Botha AR ook klem op die oorheersende werking van die soepel maatstaf. Volgens die regter (16-17) moet daar oorweeg word of daar, met die toepassing van die soepel maatstaf, ’n genoegsame noue verband bestaan tussen die verweerder se onregmatige optrede en die eiser se skade. Die hof beslis dat die verweerder se handeling die eiser se verleentheid veroorsaak het. Die eiser se optrede in reaksie daarop was in alle opsigte redelik. Dit sou onbillik en onregverdig teenoor die eiser wees om sy tekort aan geld en gevolglike onvermoë om ’n bakkie te koop, as ’n beletsel te beskou om sy uitgawe aan huur van die verweerder te verhaal. Die drie maande waartydens die eiser 750 OBITER 2010 sy sakeonderneming met ’n gehuurde bakkie aan die gang gehou het, was nie onredelik lank teenoor die verweerder nie. Dit is nie onbillik of onregverdig om die verweerder verantwoordelik te hou vir die onkoste wat die eiser oor daardie tydperk aangegaan het om sy inkomste te behou nie. Volgens die hof behoort, as ’n kwessie van beleid, hierdie skade van die eiser die verweerder toegereken te word. Botha AR spreek hom uit (15) teen die toepassing van enige “beginsels” (soos dat die eiser noodwendig moet misluk as sy finansiële onvermoëndheid tot sy skade bygedra het) of kousaliteitsmaatstawwe (soos redelike voorsienbaarheid) op ’n wyse wat afbreuk doen aan die soepel maatstaf. Volgens hom, in ’n stelsel waar juridiese kousaliteit bepaal word deur te vra of daar ’n genoegsame noue verband tussen handeling en gevolg bestaan, en dié vraag beantwoord moet word aan die hand van beleidsoorwegings en die grense van redelikheid, billikheid en regverdig- heid, is daar geen ruimte vir die aanwending van ’n beginsel waarvolgens aanspreeklikheid uitgesluit word as die eiser se skade deur sy eie onvermoëndheid (mede-) veroorsaak is nie. “Die belangrikheid en die krag van die oorheersende maatstaf om vrae van juridiese kousaliteit op te los ... lê juis in die soepelheid daarvan. Dit is my 3 4 Smit: Beklemtoning van die oorheersende aard van die soepel maatstaf Vergelykings tussen die feite van die geval wat opgelos moet word en die feite van ander gevalle waarin daar alreeds ’n oplossing gevind is, of wat hipoteties kan ontstaan, kan vanselfsprekend nuttig en waardevol, en soms miskien selfs deurslaggewend, wees, maar ’n mens moet oppas om nie uit die vergelykingsproses vaste of algemeen geldende reëls of beginsels te probeer distilleer nie. Die argument dat die eiser se eis ‘in beginsel’ verwerp moet word [omdat die eiser se skade deur sy eie finansiële onvermoëndheid (mede-)veroorsaak is], is misplaas. Daar is net een ‘beginsel’: om te bepaal of die eiser se skade te ver verwyderd is van die verweerder se handeling om laasgenoemde dit toe te reken, moet oorwegings van beleid, redelikheid, billikheid en regverdigheid toegepas word op die besondere feite van hierdie saak.” 3 4 Smit: Beklemtoning van die oorheersende aard van die soepel maatstaf Botha AR stel dit uitdruklik dat die onvermoëndheid van die eiser as ’n mede-oorsaak van die skade maar net een van die feite is wat tesame met al die ander feite van ’n besondere saak oorweeg moet word by die toepassing van die “oorheersende elastiese maatstaf” waarvolgens bepaal word of die betrokke skade die verweerder toegereken behoort te word of nie. Die hof (17) beklemtoon die ondergeskikte rol van redelike voorsien- baarheid as juridiese kousaliteitsmaatstaf by die aanwending van die oorheersende soepel maatstaf en stem in die lig van Mokgethi en International Shipping Co nie saam met die verhoorhof dat die redelike voorsienbaarheid van skade die enkele deurslaggewende maatstaf is om aanspreeklikheid te bepaal nie. Redelike voorsienbaarheid kan wel as ’n ondergeskikte toets gebruik word by die toepassing van die soepel maatstaf, maar kan dit nie verdring nie. Alhoewel die Botha AR breedweg met die verhoorhof saamstem dat die eiser se skade redelik voorsienbaar was, glo hy terselfdertyd dat redelike voorsienbaarheid nie regtig van nut is om die eintlike probleme op te los wat in verband met juridiese kousaliteit in ’n geval soos die huidige kan ontstaan nie. Hy stel dit duidelik (19) dat redelike voorsienbaarheid nie as enkele juridiese kousaliteitsmaatstaf kan deug nie en dat daar in ’n geval soos die onderhawige ingevolge die soepel maatstaf steeds juridiese kousaliteit aanwesig was selfs al sou bevind kon word dat die betrokke skade nie redelik voorsienbaar was nie. Volgens hom is die voorsienbaarheidstoets ’n oneksakte maatstaf en kan geleerde mense verskil oor die uitslag van die toepassing daarvan op bepaalde feite. Selfs al sou daar gemeen word dat die sameloop van omstandighede wat tot die eiser se skade gelei het, veral met verwysing na sy onvermoë om selfs ’n deposito op ’n ander bakkie te betaal, so uitsonderlik was dat dit nie redelikerwys voorsienbaar was nie, lei die aanwending van die oorheer- sende buigsame maatstaf volgens die hof steeds tot die gevolgtrekking dat die eiser se skade die verweerder toegereken behoort te word. Botha AR (18) som die benadering van die appèlhof soos volg op: CASES / VONNISSE 751 oortuiging dat enige poging om aan die buigsaamheid daarvan afbreuk te doen, weerstaan moet word. Ander beslissings wat die oorkoepelende aard van die soepel maatstaf beklemtoon 3 5 3 5 Hierdie is basies ’n regsprobleem waarby beleidsoorwegings ’n rol kan speel om dit op te los. Die regter vervolg dat ongeag die toets wat vir juridiese kousaliteit aangewend word, daar ’n redelike verband moet bestaan tussen die bedreigde en ingetrede skade. Prakties gesproke moet daar een of ander beperking op regsaanspreeklikheid geplaas word omdat die gevolge van ’n handeling teoreties tot in ewigheid kan strek. Die taak is om daardie faktore te selekteer aan die hand waarvan aanspreeklikheid geregverdig of afgewys kan word. Die hof (136-137) is van mening dat ’n mens ’n robuuste, billike, regverdige, praktiese en pragmatiese benadering tot juridiese kousaliteit moet volg en kom tot die slotsom dat “on the grounds of reasonableness, fairness, pragmatism and legal policy, based on the facts as outlined above, the only conclusion I can come to is that the defendants cannot be held liable for the alleged loss of earnings by the plaintiff”. saliteit. Volgens hom (137) is die vraag hier of die onregmatige handelinge van die verweerder naby of direk genoeg aan die eiser se skade verbind is om aanspreeklikheid te vestig en of, aan die ander kant, die skade “too remote” is. Hierdie is basies ’n regsprobleem waarby beleidsoorwegings ’n rol kan speel om dit op te los. Die regter vervolg dat ongeag die toets wat vir juridiese kousaliteit aangewend word, daar ’n redelike verband moet bestaan tussen die bedreigde en ingetrede skade. Prakties gesproke moet daar een of ander beperking op regsaanspreeklikheid geplaas word omdat die gevolge van ’n handeling teoreties tot in ewigheid kan strek. Die taak is om daardie faktore te selekteer aan die hand waarvan aanspreeklikheid geregverdig of afgewys kan word. Die hof (136-137) is van mening dat ’n mens ’n robuuste, billike, regverdige, praktiese en pragmatiese benadering tot juridiese kousaliteit moet volg en kom tot die slotsom dat “on the grounds of reasonableness, fairness, pragmatism and legal policy, based on the facts as outlined above, the only conclusion I can come to is that the defendants cannot be held liable for the alleged loss of earnings by the plaintiff”. In Neethling v Oosthuizen (2009 5 SA 376 (WCC)) bevestig Moosa R (389) dat die vraag na juridiese kousaliteit ‘n waarde-oordeel gebaseer op redelikheid, billikheid en regverdigheid behels, beskryf as die soepel kriterium en gemik op die begrensing van regsaanspreeklikheid. 3 5 Die regter verwoord sy gevolgtrekking (met verwysing na Smit v Abrahams supra 17; en Standard Chartered Bank of Canada v Nedperm Bank Ltd supra 768) soos volg: “Applying the flexible criterion, I am of the view that the wrongful conduct contributed directly or sufficiently closely to the harm or loss suffered by the plaintiffs and, applying the reasonable-foreseeability test, I am of the view that the wrongful conduct is not sufficiently remote to enable the defendant to escape liability for the loss suffered by the plaintiffs.” Hieruit blyk dit dat die hof die oorkoepelende toepaslikheid van die soepel be- nadering onderskryf en “direct consequences” en redelike voorsienbaarheid subsidiêr op die feite voorhande toepas om juridiese kousaliteit te bepaal. Die onlangse Minister of Safety and Security v WH (2009 4 SA 213 (OK) 221) is ’n goeie voorbeeld van die toepassing van die soepel maatstaf sonder dat dit eers nodig was om in soveel woorde daarna te verwys. Jones R neem naamlik verskeie faktore in ag by sy bevinding dat die betrokke gevolg
die verkragting van die eiseres na die polisie se versuim om dit te voorkom – nie “too remote” was nie: die redelike voorsienbaarheid van die gevolg; die feit dat die verkragting “proximately and directly” aan die versuim gekoppel was; die noue verbintenis wat tyd en plek betref tussen die polisie se versuim en die verkragting; die afwesigheid van ’n novus actus inter- veniens; en die (afwesigheid van die) beleidsoorweging dat aanspreek- likheid ’n ondraaglike las op die polisie sou plaas. Die mCubed-beslissing 4 3 5 Ook ander beslissings wat op Mokgethi gevolg het, beklemtoon die oorkoepelende aard van die soepel maatstaf en die subidiêre rol van ander sogenaamde juridiese kousaliteitsteorieë (sien in die algemeen Neethling en Potgieter Neethling-Potgieter-Visser Deliktereg 201ev en gesag daar aangehaal). In Standard Chartered Bank of Canada v Nedperm Bank Ltd (supra 765) verklaar Corbett HR met verwysing na Mokgethi, International Shipping Co en Smit: “As appears from these judgments, the test to be applied is a flexible one in which factors such as reasonable foreseeability, directness, the absence or presence of a novus actus interveniens, legal policy, reasonability, fairness and justice all play their part.” Na ’n ondersoek van al die relevante faktore, insluitend redelike voorsienbaarheid, “and applying the flexible test referred to above”, kom die hof (769) tot die gevolgtrekking dat juridiese kousaliteit aanwesig was. Navsa R se uitspraak in Clinton-Parker and Dawkins v Administrator, Transvaal (supra 55ev) maak dit duidelik dat die oorkoepelende toets vir juridiese kousaliteit voorrang geniet terwyl die tradisionele toetse soos voorsienbaarheid, en ander relevante faktore, ’n ondergeskikte rol speel. In Gibson v Berkowitz (supra 1039) verklaar Claasen R byvoorbeeld dat verskeie juridiese kousaliteitsteorieë in die verlede voorgehou is, waaronder “proximate cause”, “direct cause”, “foreseeability”, “absence of a novus actus interveniens” en “sufficient causation”, maar dat die kwessie nou in Suid- Afrika uitgemaak is deurdat die appèlhof ’n soepel maatstaf neergelê het ingevolge waarvan oorwegings van beleid, redelikheid, billikheid en regverdigheid op die feite van die saak toegepas word. Die verweerder in Gibson betoog dat die juridiese kousale ketting deur ’n aantal tussentredende gebeure verbreek is. Die hof (1041ev) ondersoek die bewerings en pas dan die soepel benadering toe om tot die bevinding te geraak dat juridiese kousaliteit wel aanwesig was. Ook in hierdie saak speel die vraag na die bestaan van tussentredende oorsake ’n rol wat ondergeskik is aan die soepel maatstaf. In Ncoyo v Commissioner of Police, Ciskei (1998 1 SA 128 (Ck) 136ev) vereenselwig Skweyiya WnR hom (met verwysing na Skosana, International Shipping Co, Mokgethi, Standard Chartered Bank of Canada en Napier) klaarblyklik ook met ’n oorkoepelende soepel benadering tot juridiese kou- 752 OBITER 2010 saliteit. Volgens hom (137) is die vraag hier of die onregmatige handelinge van die verweerder naby of direk genoeg aan die eiser se skade verbind is om aanspreeklikheid te vestig en of, aan die ander kant, die skade “too remote” is. Agtergrond en uitspraak Teen hierdie agtergrond word Brand AR se hantering van juridiese kousaliteit in mCubed kortliks oorweeg. Die saak behels twee delikseise deur ’n trust (die eiser) vir suiwer ekonomiese verlies wat voortgevloei het uit CASES / VONNISSE 753 beweerde wanvoorstellings wat ’n finansiële-dienste-onderneming in ’n kontraktuele konteks gemaak en die eiser daartoe beweeg het om ’n beleggingskontrak te sluit en ’n aansienlike bedrag geld oor te plaas. Die beweerde wanvoorstellings was gevolglik dat die beleggingsstruktuur waarop ooreengekom is, wettig en in ooreenstemming met die buitelandse- valuta-vereistes van die reserwebank geïmplementeer kon word. Die eiser ly kapitaalverlies op sy belegging; vandaar die eis. (Vir doeleindes van hierdie bydrae word net met die hoofeis gehandel.) Ten einde te kan seëvier moet die eiser volgens Brand AR (477ev), benewens die ander deliksvereistes, kousaliteit bewys. Die hof (480) kom uiteindelik tot die gevolgtrekking dat die eis weens die afwesigheid van juridiese kousaliteit afgewys moet word selfs al sou die eiser daarin kon slaag om feitlike kousaliteit te bewys (waarmee hy volgens die hof in elk geval ook misluk het). Wat juridiese kousaliteit betref, verklaar Brand AR (481) met verwysing na sy uitspraak in Fourway Haulage SA (Pty) Ltd v SA National Roads Agency Ltd (2009 2 150 (HHA) 164-165) (sien vir ’n bespreking van hierdie saak Neethling “Suiwer Ekonomiese Verlies: Onregmatigheid en Juridiese Kousaliteit onder die Soeklig” 2010 TSAR 173-175) onder meer soos volg: “The issue of legal causation or remoteness is determined by considerations of policy. It is a measure of control. It serves as a ‘longstop’ where right- minded people, including judges, will regard the imposition of liability in a particular case as untenable, despite the presence of all other elements of delictual liability …” Juridiese kousaliteit kom in mCubed (481-482) aan die orde omdat die eiser se skade nie soseer deur (onder andere) die gewraakte wanvoor- stelling veroorsaak was nie, maar ingetree het omdat die Rand, in teen- stelling met al die kundiges se voorspellings, teen die VSA Dollar versterk in plaas van verswak het tussen die tyd wat die belegging gemaak en betaling ontvang is. Agtergrond en uitspraak This was elaborated upon as follows in Fourway Haulage para 34: Fourway Haulage … para 34: ‘What Van Heerden JA said in that case [ie S v Mokgethi supra 40I-41D] is not that the “flexible” or “supple” test supersedes all other tests such as foreseeability, proximity or direct consequences, which were suggested and applied in the past, but merely that none of these tests can be used exclusively and dogmatically as a measure of limitation in all types of factual situations. Stated somewhat differently: the existing criteria of foreseeability, directness, et cetera, should not be applied dogmatically, but in a flexible manner so as to avoid a result which is so unfair or unjust that it is regarded as untenable.’ [In Fourway Haulage gaan die regter dan hier voort: ‘If the foreseeability test, for example, leads to a result which will be acceptable to most right-minded people, that is the end of the matter.’] Fourway Haulage … para 34: ‘What Van Heerden JA said in that case [ie S v Mokgethi supra 40I-41D] is not that the “flexible” or “supple” test supersedes all other tests such as foreseeability, proximity or direct consequences, which were suggested and applied in the past, but merely that none of these tests can be used exclusively and dogmatically as a measure of limitation in all types of factual situations. Stated somewhat differently: the existing criteria of foreseeability, directness, et cetera, should not be applied dogmatically, but in a flexible manner so as to avoid a result which is so unfair or unjust that it is regarded as untenable.’ [In Fourway Haulage gaan die regter dan hier voort: ‘If the foreseeability test, for example, leads to a result which will be acceptable to most right-minded people, that is the end of the matter.’] Strict application of both the foreseeability test and the direct-consequences test for remoteness in this case would therefore, in my view, lead to a result which is so unfair and unjust that it will be regarded as untenable. This is therefore a classic example of a situation where a flexible approach is indicated. And in adopting that approach I find the loss too remote.” Agtergrond en uitspraak Nou ontken die eiser nie dat die versterking van die Rand die eintlike oorsaak van die skade was nie, maar betoog dat die versterking van die Rand nóg ’n onvoorsiene gevolg van die belegging was, nóg ’n novus actus interveniens wat die kousale ketting tussen die belegging en die skade verbreek het (met die gevolg dat juridiese kousaliteit as bewese geag moet word). Die hof gee die eiser gelyk dat ’n “strict application” van sowel die voorsienbaarheids- as die “direct consequences”-toets tot gevolg sou hê dat die juridiese kousaliteitsvraag ten gunste van die eiser uitgewys sou moes word, ondanks die feit dat sodanige resultaat as onhoudbaar beskou sou kon word. Die regter stel dit soos volg: “The Trust [eiser] did not deny that the real cause of its loss was the strengthening of the Rand. Its first argument as to why legal causation had nonetheless been established was that, although the improvement of the Rand against the Dollar was unpredicted, it was not an unforeseeable consequence of the investment. This argument obviously refers to the so- called foreseeability test and on a strict application of that test it seems to be valid. Furthermore, so the Trust contended, on the application of the so-called direct-consequences test, the strengthening of the Rand was not some kind of novus actus interveniens that broke the causal chain between the investment and the loss. Again, I agree that if a novus actus is to be regarded as an abnormal or unexpected event in the light of human experience ..., the currency fluctuation which led to the loss can hardly be described in those 754 OBITER 2010 terms. Strict application of the direct-consequences test, so it seems, would therefore also lead to an answer of the remoteness issue in favour of the Trust, despite the fact that the result may be regarded as untenable.” Brand AR (482) bevind dan ook, weer met verwysing na onder meer sy vertolking van die soepel maatstaf in Fourway Haulage, dat die skade in die onderhawige saak “too remote” was: “But our courts have decided against a strict approach to the remoteness issue. Instead, it adopted what has been described as a ‘flexible’ or ‘supple’ test (see eg International Shipping Co (Pty) Ltd v Bentley supra 701A-F; en Smit v Abrahams supra 15E-G). 4 2 Bespreking Brand AR se siening in mCubed is gevolglik dat die soepel toets nie ’n maatstaf is wat “bestaande toetse” soos voorsienbaarheid, “proximity” of “direct consequences” oorheers nie. Die toets hou volgens hom bloot in dat “die bestaande toetse” nie uitsluitlik en dogmaties op alle feitegevalle toegepas moet word nie, maar op ’n elastiese (“flexible”) wyse ten einde ’n resultaat te vermy wat so onbillik of onregverdig is dat dit as onhoudbaar aangemerk moet word. Hierdie formulering is vatbaar vir kritiek. Die omskrywing en toepassing van die soepel maatstaf deur die appèlhof in Mokgethi en verskeie van die ander sake wat hierbo ontleed is, maak dit duidelik dat die soepel maatstaf by die vraag na juridiese kousaliteit inderdaad ’n oorheersende funksie vervul en die ruimte bied waarbinne oorwegings soos redelike voorsienbaarheid, “direct consequences”, die bestaan van ’n novus actus interveniens en verskeie ander faktore (vgl International Shipping Co (Pty) Ltd v Bentley supra 701ev hierbo) ’n ondergeskikte of subsidiêre rol kan speel. Dit is in elk geval nie duidelik hoe die hof in mCubed die redelike voorsienbaarheids- en “direct consequences”-kriterium op ’n “flexible” manier toegepas het nie. Die regter verduidelik nie hoe dit gedoen is nie en dit is trouens moeilik om te bedink wat die verskil tussen ’n “strict” en ’n “flexible” toepassing van byvoorbeeld die redelike voorsienbaarheidstoets is. Dit wil eerder voorkom of die hof, toe dit duidelik geword het dat voorsien- baarheid en “direct consequences” ’n onaanvaarbare resultaat sou oplewer, CASES / VONNISSE 755 juis op die soepel maatstaf teruggeval het om aanspreeklikheid uit te skakel. Deur te verklaar (482) dat die resultaat van die voorsienbaarheids- en “direct consequences”-toetse so “unfair and unjust” sou wees dat dit as onhoudbaar gereken moet word, het die hof in wese op grond van beleidsoorwegings beslis dat die skade nie aan die verweerder toegereken kon word nie; en dit is presies hoe die oorkoepelende soepel maatstaf funksioneer. Die tradisionele maatstawwe speel lankal nie meer ’n deurslaggewende rol by jurididiese kousaliteit nie en kan op sigself tot onbillike en teenstrydige resultate aanleiding gee. 4 2 Bespreking Soos hierbo gesien, sou die redelike voorsienbaar- heidstoets in Smit aanspreeklikheid uitgesluit het terwyl daar redelikerwys aanspreeklikheid moes gewees het (trouens, Botha AR (19) het die betrokke skade bloot op grond van beleid aan die verweerder toegereken al was die skade nie redelikerwys voorsienbaar nie), terwyl hierdie maatstaf in mCubed weer aanspreeklikheid sou vestig waar dit billikheidshalwe nie moes gebeur het nie. Die soepel maatstaf bied die ruimte waarbinne sowel tradisionele maatstawwe, soos voorsienbaarheid en direkte veroorsaking, as ’n ver- skeidenheid ander oorwegings, soos die feit dat die eiser ’n “finansiële eierskedelgeval” was (Smit, en sien weer die ander faktore wat in Inter- national Shipping Co en Smit in aanmerking geneem is), ’n rol kan speel by beantwoording van die juridiese kousaliteitsvraag op grond van redelikheid, billikheid en regverdigheid. JM Potgieter Universiteit van Suid-Afrika (UNISA) 4 3 Gevolgtrekking Brand AR se vertolking in mCubed (en Fairway Haulage – sien Neethling 2010 TSAR 174-175) van die wyse waarop die soepel en ander juridiese kousaliteitsmaatstawwe funksioneer, kan die indruk wek dat die siening van die oorheersende rol en buigsaamheid van die soepel benadering en die subsidiêre rol van die tradisionele kriteria in gevaar verkeer (sien ook Neethling en Potgieter Neethling-Potgieter-Visser Deliktereg 203 vn 106). Daar word vertrou dat die Hoogste Hof van Appèl die beproefde beskrywing en toepassing van die oorheersende soepel maatstaf en die ander (subsidiêre) juridiese kousaliteitskriteria, soos dit in Mokgethi, International Shipping Co, Smit en vele ander gesaghebbende gewysdes neergelê is, sal herbevestig. JM Potgieter Universiteit van Suid-Afrika (UNISA) JM Potgieter Universiteit van Suid-Afrika (UNISA)

https://obiter.mandela.ac.za/article/download/12340/17313

Afrikaans

1 GroenLinks “GroenLinks’s Position on Prostitution: Only Rights can Stop the Wrongs!” 2005 http://www.europeangreens.org/peopleandparties/wgroups/prostitution.pdf (nageslaan 2006-03-15). Hennie Oosthuizen BJuris LLB LLD LLD Professor en Hoof Departement Straf- en Geneeskundige Reg Universiteit van die Vrystaat Hennie Oosthuizen BJuris LLB LLD LLD Professor en Hoof Departement Straf- en Geneeskundige Reg Universiteit van die Vrystaat SUMMARY Prostitution is at present still regarded as a criminal offence in South Africa. However, the possibility of the decriminalization of the sex trade enjoys serious consideration by the South African Law Commission. It is generally accepted that the position of sex workers (at present treated as illegal workers) regarding labour rights, will automatically improve with decriminalization. This article focuses mainly on whether indoor sex workers’ access to labour rights will indeed improve. The risk for sex workers of being treated as independent contractors, once decriminalized, in the main enjoys attention and becomes clear from a comparative study with the Netherlands and Victoria (Australia) where sex work has been practised as a legal occupation for several years. DEKRIMINALISERING NIE DIE ENIGSTE STRUIKELBLOK IN SEKSWERKERS SE STRYD OM ARBEIDSREGTE Rinda Botha BJuris LLB LLM LLD Senior Lektor Departement Straf- en Geneeskundige Reg Universiteit van die Vrystaat 2 De Bruyn “’n Bespreking van die Vraagstuk of Prostitusie in Suid-Afrika Gedekriminaliseer Behoort te Word” 1996 9(2) Acta Criminologica 41. 3 23 van 1957. 4 Wysigingswet op die Strafreg (Seksuele misdrywe en verwante aangeleenthede) 32 van 2007. Die wysiging word bespreek in par 2 hieronder. 5 Artikel 22(a) van Wet op Seksuele Misdrywe 23 van 1957. 6 South African Law Reform Commission. Discussion Paper 0001/2009. Project 107 (Sexual Offences. Adult Prostitution). 7 2002 2 SACR 499 CC (CCT 31/01.) 8 Ellen Jordan en Twee Andere v Die Staat supra 512 par 30. Sien ook Botha Die Ontwikkeling van en die Regsproblematiek in Verband met die Wettiging van Prostitusie in Suid-Afrika (2006) 47. 9 South African Law Reform Commission “Sexual Offences: Adult Prostitution Summary” Issue Paper 19, Project 107: 2002-09-03. Sien ook South African Law Reform Comission Discussion paper 0001/2009, Project 107 (Sexual Offences, Adult Prostitution). Sien verder Botha en Oosthuizen “’n Kritiese Evaluering van die Beleid ten opsigte van Prostitusie in Suid-Afrika en Alternatiewe vir die Toekoms” 2008 Obiter 410. INLEIDING Hierdie risiko blyk uit ’n 109 DEKRIMINALISERING NIE DIE ENIGSTE STRUIKELBLOK … vergelykende studie met Nederland en Victoria (Australië), waar sekswerk reeds ’n geruime tyd as wettige beroep bedryf word. 10 GroenLinks 2005 http://www.europeangreens.org/peopleandparties/wgroups/prostitution.pdf (nageslaan 2006-03-15). Sien ook Botha en Oosthuizen 2008 Obiter 412. Sien verder Botha 289. 11 32 van 2007. 12 13 Supra. 14 Ellen Jordan en Twee Andere v Die Staat supra 524 par 63. Sien ook Botha en Oosthuizen 2008 Obiter 410. Sien verder Botha 70-72. INLEIDING “They were not asking to be saved from prostitution, nor for the criminalization of brothel-keepers. They were asking to be recognized as women, mothers, civilians, but most of all as workers.”1 107 108 OBITER 2010 Sommiges verwys na prostitusie as dié oudste professie in die wêreld.2 Prostitusie (nou meer bekend as sekswerk) word egter tans steeds ingevolge artikel 20(1)(aA) van die Wet op Seksuele Misdrywe,3 soos onlangs gewysig deur die invoeging van subartikel (1A),4 as misdaad in Suid-Afrika vervolg. Verpligte tronkstraf van tot drie jaar en ’n boete van tot R6 000 is moontlik vir hierdie oortreding.5 Sekswerk is dus ’n onwettige bedryf en sekswerkers beskik tans oor geen arbeidsregte nie. Die Suid-Afrikaanse Regskommissie het onlangs ’n “Discussion Paper”6 uitgereik vir openbare kommentaar in hul ondersoek na die moontlike dekriminalisering van die seksbedryf. Die heroorweging van Suid-Afrika se huidige benadering tot sekswerk is ’n noodsaaklike gevolg van die uitspraak van die Grondwethof in die saak van Ellen Jordan en Twee Andere v die Staat.7 Regter Ncgobo, verantwoordelik vir die meerderheidsuitspraak, het die grondwetlikheid van die voortbestaan van prostitusie en die aanhou van bordele as misdade bevestig, maar terselfdertyd genoem dat ’n groot gedeelte van die argumente en bewyse voor die hof gehandel het oor die vraag of die samelewing nie beter gedien kan word deur sekswerk te dekriminaliseer/wettig nie. Regter Ngcobo het daarop gewys dat dit die taak van die wetgewer en die regering is om sulke besluite te neem en nie dié van die howe nie. Sy taak was om oor die grondwetlikheid van die genoemde artikels te beslis en nie die wenslikheid daarvan nie.8 Die meerderheidsuitspraak het dus die voortbestaan van sekswerk in Suid-Afrika as misdaad verseker en terselfdertyd die weg gebaan vir ’n omvattende ondersoek na die effektiwiteit van die benadering tans deur Suid-Afrika gevolg.9 Dit is nie te betwis dat die dekriminalisering van sekswerk in ’n land ’n rimpel-effek op vele ander terreine van die samelewing en ook die reg as sodanig kan toon nie. Hierdie artikel fokus op die effek van die dekriminalisering van die seksbedryf op die gebied van arbeidsreg. Die ondersoek word beperk tot die vraagstuk of die posisie van sekswerkers, verbonde aan bordele, se aanspraak op arbeidsregte in ’n ge- dekriminaliseerde seksbedryf inderdaad sal verbeter. Daar word veral gefokus op die moontlike risiko van die hantering van sekswerkers as onafhanklike kontrakteurs, indien gedekriminaliseer. 10 GroenLinks 2005 http://www.europeangreens.org/peopleandparties/wgroups/prostitution.pdf (nageslaan 2006-03-15). Sien ook Botha en Oosthuizen 2008 Obiter 412. Sien verder Botha 289. 11 32 van 2007. 12 Ibid. 13 Supra. 14 Ellen Jordan en Twee Andere v Die Staat supra 524 par 63. Sien ook Botha en Oosthuizen 2008 Obiter 410. Sien verder Botha 70-72. DIE HUIDIGE POSISIE TEN OPSIGTE VAN SEKSWERK IN SUID-AFRIKA 2 Suid-Afrika volg tans wat bekend staan as die voorkomingsbenadering. Volgens die voorkomingsbenadering word prostitusie as kriminele gedrag, waarvoor sekswerkers gestraf of gebiedend hervorm moet word, beskou. Alle aktiwiteite verbandhoudend met prostitusie en alle partye daarby betrokke se optrede word gekriminaliseer.10 Artikel 20(1)(aA) van die Wet op Seksuele Misdrywe 23 van 1957 het (voor wysiging) soos volg gelees: “20. Persone wat van opbrengs van prostitusie leef of wat onsedelike dade pleeg of by die pleeg daarvan help. (1) Iemand wat – (aA) ontug of ’n onsedelike daad met ’n ander persoon teen vergoeding pleeg; is aan ’n misdryf skuldig.” is aan ’n misdryf skuldig.” Artikel 20(1)(aA) is onlangs gewysig deur die vervanging van subartikel 1(aA) en (b) met die subartikel (1A) van die Wysigingswet op die Strafreg (Seksuele Misdrywe en Verwante Aangeleenthede).11 Subartikel (1A) bepaal steeds dat ontug of ’n onsedelike daad met ’n ander persoon teen vergoeding of die pleeg van ’n onsedelike daad met ’n ander in die openbaar ’n misdaad is, maar slegs indien dit gepleeg word deur persone van 18 en ouer. Die enigste wysiging wat in effek ingetree het, is dus die ouderdoms- bepaling wat bygevoeg is. Dit blyk dus dat dit die doel van die wysiging was om sekswerkers van 18 en jonger van strafregtelike vervolging te vrywaar. Die Wysigingswet12 maak nou ook voorsiening vir die vervolging van sekswerkers se kliënte as daders ingevolge artikel 11 daarvan. Dit is waarskynlik ’n gevolg van die Grondwethof se minderheidsbeslissing in die saak Ellen Jordan en Twee Andere v die Staat13 wat daarop gedui het dat die vervolging van kliënte in terme van artikel 20(1)(aA) as medepligtiges (en nie ook daders soos die sekswerkers self nie), op indirekte diskriminasie neerkom.14 110 OBITER 2010 y g p 17 Sien verder LegalbriefTODAY “Sex workers don’t have labour rights under Constitution” http://www.legalbrief.co.za (nageslaan 2008-08-01). “On a substantive level the reasons alleged for dismissing her were: A failure to do sufficient bookings; exercising discretion or choice in terms of clients and conduct; spending an hour in her room with her boyfriend who didn’t pay; hardly ever working on weekends; failure to adhere to time, leading to discontent of other employees; employer informed Kylie that she is still using drugs and made mention of the fact that she refuses to do oral sex.” 21 Bosch and Christie 2007 28 ILJ 804-805. 22 15 2007 28 ILJ 470 (CCMA). 3 DIE EFFEK VAN DIE HUIDIGE BENADERING TEN OPSIGTE VAN SEKSWERKERS SE ARBEIDS- REGTE: DIE “KYLIE”-SAAK 3 Soos reeds hierbo genoem, is sekswerk tans onwettig in Suid-Afrika. Die gevolg van die onwettige aard van sekswerkers se beroep op hul toegang tot arbeidsregte het onlangs in die saak van “Kylie” v Van Zyl t/a Brigettes15 aandag geniet. “Kylie” (skuilnaam) was werksaam as sekswerker by Brigittes, ’n masseursalon. Sy het ’n salaris ontvang en was veertien uur daagliks werksaam. Sy was op die perseel woonagtig en onderworpe aan streng kontroles en boetes.16 “Kylie” is op grond van beweerde dwelmmisbruik en wangedrag17 ontslaan en het geen verhoor of geleentheid gehad om haarself te verdedig voor ontslag nie.18 Sy het die saak by die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (KVBA) gerapporteer. Die Kommissie het bevind dat ’n sekswerker nie as “werknemer” vir die doeleindes van die Wet op Arbeidsverhoudinge19 kwalifiseer nie en hulle gevolglik nie jurisdiksie het om haar saak van onbillike ontslag te oorweeg nie.20 y p g wangedrag17 ontslaan en het geen verhoor of geleentheid gehad om haarself te verdedig voor ontslag nie.18 Sy het die saak by die Kommissie vir Versoening, Bemiddeling en Arbitrasie (KVBA) gerapporteer. Die Kommissie het bevind dat ’n sekswerker nie as “werknemer” vir die doeleindes van die Wet op Arbeidsverhoudinge19 kwalifiseer nie en hulle gevolglik nie jurisdiksie het om haar saak van onbillike ontslag te oorweeg nie.20 Die Kommissaris het op die volgende oorwegings gewys as stawing vir haar bevinding dat “Kylie” se saak nie deur die KVBA aangehoor kon word nie:21 • Daar kan nie praktiese uitvoering aan ’n bevel van heraanstelling gegee word nie. • Die uitbreiding van die Wet op Arbeidsverhoudinge,22 ten einde die werksaamhede van sekswerkers in te sluit, kan tot absurde gevolge aanleiding gee. Die sekswerker se weiering om ’n bevel van die werkgewer te gehoorsaam sal tog telkemale neerkom op die weiering om aan ’n onwettige bevel gehoor te gee. y g p 17 Sien verder LegalbriefTODAY “Sex workers don’t have labour rights under Constitution” http://www.legalbrief.co.za (nageslaan 2008-08-01). 2007 28 ILJ 470 (CCMA). 16 Kylie and the Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration, Commissioner Bella Goldman and Michelle van Zyl t/a Brigettes. Case no C52/07: par 5. 17 22 66 van 1995. 19 66 van 1995. ( ) 16 Kylie and the Commission for Goldman and Michelle van Zyl t 20 Bosch and Christie “Are Sex Workers ‘Employees’?” 2007 28 ILJ 804. Sien ook Van Jaarsveld “’n Arbeidsregtelike Perspektief op die Ongure Kontrak van Kylie” 2009 72 THRHR 467. 63 a 00 34 Kylie and the Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration, Commissioner Bella Goldman and Michelle van Zyl t/a Brigettes. Case no C52/07 par 4. 23 Kylie and the Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration, Commissioner Bella Goldman and Michelle van Zyl t/a Brigettes. Case no C52/07 par 5. 24 Kylie and the Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration, Commissioner Bella Goldman and Michelle van Zyl t/a Brigettes. Case no C52/07 par 3.1. 25 Kylie and the Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration, Commissioner Bella Goldman and Michelle van Zyl t/a Brigettes. Case no C52/07 par 3.2. 26 Kylie and the Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration, Commissioner Bella Goldman and Michelle van Zyl t/a Brigettes. Case no C52/07 par 3.3. 27 Kylie and the Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration, Commissioner Bella Goldman and Michelle van Zyl t/a Brigettes. Case no C52/07 par 3.4. 28 Kylie and the Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration, Commissioner Bella Goldman and Michelle van Zyl t/a Brigettes. Case no C52/07 par 3.7. 29 Kylie and the Commission for Conciliation, Mediation and Arbitration, Commissioner Bella Goldman and Michelle van Zyl t/a Brigettes. Case no C52/07 par 4. 33 63 van 2001. 3 DIE EFFEK VAN DIE HUIDIGE BENADERING TEN OPSIGTE VAN SEKSWERKERS SE ARBEIDS- REGTE: DIE “KYLIE”-SAAK Sekswerkers se aanspraak op hierdie regte en voordele moet op individuele basis beoordeel word teen die agtergrond of die afdwinging daarvan georganiseerde sekswerk sal aanmoedig en/of goedkeur of nie.34 Dit is inderdaad moeilik om aan ’n 112 OBITER 2010 voorbeeld te dink waar die toestaan van so ’n statutêre reg of voordeel sekswerk nie sal aanmoedig of ten minste goedkeur nie. voorbeeld te dink waar die toestaan van so ’n statutêre reg of voordeel sekswerk nie sal aanmoedig of ten minste goedkeur nie. Die uitspraak van die Arbeidshof dien nou as gesag daarvoor dat, alhoewel sekswerkers as werknemers mag kwalifiseer in terme van die Wet op Arbeidsverhoudinge, hulle statutêre regte daarin vervat, onafdwingbaar is weens die onwettige aard van hul beroep.35 Die dekriminalisering van die seksbedryf blyk dus ’n verandering op die gebied te kan meebring. Die “Kylie”-saak is intussen na die Grondwethof verwys en die uitslag daarvan was nog onbekend tydens die skryf van die artikel.36 SEKSWERKERS: WERKNEMERS OF ONAFHANK- LIKE KONTRAKTEURS? 4 Sou die seksbedryf gedekriminaliseer word, bestaan die risiko steeds dat sekswerkers verbonde aan bordele as onafhanklike kontrakteurs eerder as werknemers hanteer kan word. Die arbeidsregte, soos in die meeste arbeidswetgewing37 uiteengesit, is egter slegs op werknemers en nie ook op onafhanklike kontrakteurs nie, van toepassing. Sou sekswerkers dus na die dekriminalisering van die seksbedryf as onafhanklike kontrakteurs hanteer word, sal dekriminalisering op die gebied van arbeidsreg ’n waardelose triomftog wees! Sekswerkers sal steeds nie beskerming wat deur arbeidswetgewing gebied word, geniet nie en bordeel-eienaars sal gevrywaar wees van verpligtinge wat van werkgewers verwag kan word. Juis om hierdie rede geniet die onderskeid tussen werknemer en onafhanklike kontrakteur kortliks aandag. 35 Sien ook Grogan “Of Prostitutes and Foreigners: Invalid Contracts and the LRA” Des 2008 Employment Law 15 in dié verband. “In ‘Kylie’, the court reasoned as follows: While ‘everybody’ is entitled to fair labour practices and prostitutes are entitled to protection under the Constitution as persons, it does not follow that they are entitled to constitutional protection as employees. This is because the main principle underlying the Constitution is the doctrine of legality, a by-product of which is that the courts must not sanction illegal activity. In line with that principle, the courts have always declined to enforce immoral or illegal contracts.” 3 DIE EFFEK VAN DIE HUIDIGE BENADERING TEN OPSIGTE VAN SEKSWERKERS SE ARBEIDS- REGTE: DIE “KYLIE”-SAAK “On a substantive level the reasons alleged for dismissing her were: A failure to do sufficient bookings; exercising discretion or choice in terms of clients and conduct; spending an hour in her room with her boyfriend who didn’t pay; hardly ever working on weekends; failure to adhere to time, leading to discontent of other employees; employer informed Kylie that she is still using drugs and made mention of the fact that she refuses to do oral sex.” 18 LegalbriefTODAY “Labour: Precedent-setting Case to be Heard Today” http://www.legal brief.co.za (nageslaan 2008-02-07). 19 66 van 1995. 20 Bosch and Christie “Are Sex Workers ‘Employees’?” 2007 28 ILJ 804. Sien ook Van Jaarsveld “’n Arbeidsregtelike Perspektief op die Ongure Kontrak van Kylie” 2009 72 THRHR 467. DEKRIMINALISERING NIE DIE ENIGSTE STRUIKELBLOK … 111 • Alhoewel prostitusie openlik bedryf word, die KVBA verplig is om strafregtelike bepalings te eerbiedig. Die saak is hierna vir hersiening na die Arbeidshof in Kaapstad verwys. Regter Cheadle van die Arbeidshof het “Kylie” se appèl van die hand gewys op grond van die volgende redes:23 • Prostitusie word verbied ingevolge die Wet op Seksuele Misdrywe 23 van 1957;24 • daar is ’n fundamentele stelreël in ons reg dat howe nie veronderstel is om onwettige bedrywighede goed te keur of aan te moedig nie;25 • hierdie stelreël is ook van toepassing op statutêre regte; 26 • die toepassing van hierdie stelreël het tot gevolg dat sekswerkers nie ’n afdwingbare statutêre reg tot billike ontslag ingevolge die Wet op Arbeidsverhoudinge geniet nie;27 • die appellant se eis vir skadevergoeding gebaseer op die reg tot billike ontslag is dus onafdwingbaar.28 Regter Cheadle het pertinent genoem dat die beslissing nie geïnterpreteer moet word asof ’n sekswerker nie ’n werknemer vir doeleindes van die Wet op Arbeidsverhoudinge kwalifiseer nie, maar slegs dat die KVBA en die Arbeidshof nie die statutêre reg tot billike ontslag kan afdwing nie.29 Dit sal onwettige bedrywighede aanmoedig en goedkeur. Die beslissing dui ook nie daarop dat sekswerkers nie beskerming ingevolge ander arbeidswetgewing soos die Wet op Basiese Diensvoorwaardes,30 Wet op Beroepsgesondheid en Veiligheid,31 Wet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en Siektes,32 en Werkloosheidversekeringswet33 geniet nie. 35 Sien ook Grogan “Of Prostitutes and Foreigners: Invalid Contracts and the LRA” Des 2008 Employment Law 15 in dié verband. “In ‘Kylie’, the court reasoned as follows: While ‘everybody’ is entitled to fair labour practices and prostitutes are entitled to protection under the Constitution as persons, it does not follow that they are entitled to constitutional protection as employees. This is because the main principle underlying the Constitution is the doctrine of legality, a by-product of which is that the courts must not sanction illegal activity. In line with that principle, the courts have always declined to enforce immoral or illegal contracts.” 36 “Sapa” Vrydag 22 Aug 2008 The Citizen. Sien verder “News Worth Knowing” Dinsdag 26 Aug 2008 BusinessDay. 37 Wet op Arbeidsverhoudinge 66/1995: Artikel 213; Wet op Basiese Dienvoorwaardes 75 van 1997: sien artikel 3 en die definisie van werknemer in artikel 1; Wet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en Siektes 130/1993:sien artikel 22 en die definisie van werknemer; Werkloosheidversekeringswet 63/2001: sien artikel 2 en die definisie van werknemer. g y 37 Wet op Arbeidsverhoudinge 66/1995: Artikel 213; Wet op Basiese Dienvoorwaardes 75 van 1997: sien artikel 3 en die definisie van werknemer in artikel 1; Wet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en Siektes 130/1993:sien artikel 22 en die definisie van werknemer; Werkloosheidversekeringswet 63/2001: sien artikel 2 en die definisie van werknemer. y g 36 “Sapa” Vrydag 22 Aug 2008 The Citizen. Sien verder “News Worth Knowing” Dinsdag 2 Aug 2008 BusinessDay. 37 38 Artikel 200A van Wet op Arbeidsverhoudinge 66 van 1995. 39 66 van 1995. 40 Grogan Workplace Law 9ed (2007) 19. 41 Grogan 20. 42 Grogan 20. 43 1999 20 ILJ 585 (LAC). 4 1 en Die onderskeid tussen werknemer en onafhanklike kontrakteur het vanweë die gevolge daaraan verbonde reeds baie aandag in Suid-Afrika geniet. Soveel so dat Suid-Afrika in die verlede reeds van drie toetse gebruik gemaak het om te bepaal of ’n persoon inderdaad ’n werknemer of onafhanklike kontrakteur is. Ten einde hierdie onderskeid te tref sal die DEKRIMINALISERING NIE DIE ENIGSTE STRUIKELBLOK … 113 definisie van ’n werknemer ingevolge die Wet op Arbeidsverhoudinge38 asook die toetse aangewend in die verlede om vas te stel of ’n persoon inderdaad ’n werknemer is, kortliks aandag geniet. ’n Statutêre vermoede oor wie ‘n werknemer is, word tans aangetref in artikel 200A van die Wet op Arbeidsverhoudinge39 en lees soos volg: “(1) Totdat die teendeel bewys is, word daar vermoed dat ’n persoon wat werk vir, of dienste lewer aan, enige ander persoon, ongeag die vorm van die kontrak, ’n werknemer is, indien een of meer van die volgende faktore aanwesig is: (a) die wyse waarop die persoon werk, is onderhewig aan die beheer of leiding van ’n ander persoon; (b) die persoon se werksure is onderhewig aan die beheer of leiding van ’n ander persoon; (c) in die geval van ’n persoon wat vir ’n organisasie werk, maak die persoon deel van daardie organisasie uit; (d) die persoon het oor die afgelope drie maande gemiddeld minstens 40 uur per maand vir daardie persoon gewerk; (e) die persoon is ekonomies afhanklik van die ander persoon vir wie hy of sy werk of dienste lewer; (f) die persoon word deur die ander persoon van bedryfsgereedskap of werktoerusting voorsien; of (g) die persoon werk vir of lewer dienste aan net een persoon.” Voor die inwerkingtreding van artikel 200A is die onderskeid tussen werknemer en onafhanklike kontrakteur hoofsaaklik deur middel van drie onderskeie toetse bepaal, naamlik: • Die Kontrole-toets, wat gefokus het op die element van kontrole wat deur die werkgewer oor die werknemer uitgeoefen is. Die mag van kontrole is tradisioneel beskou as die kenteken van ‘n dienskontrak.40 • Die Organisasie-toets, waarvolgens ’n kontrak as ’n dienskontrak beskou is indien ’n persoon as deel van die sakeonderneming aangestel is en indien sy werk gedoen is as geïntegreerde deel van die sakeonderneming. 40 Grogan Workplace Law 9ed (2007) 19. 41 G 20 4 1 Hierdie toets is later deur die Appèlhof verwerp omrede dit tot meer vrae as antwoorde aanleiding gegee het.41 • Asook die Dominante-Indruk-toets, waarvolgens die howe die bestaan van ’n dienskontrak benader het deur die verhouding in geheel te beskou en ’n afleiding van die algehele prentjie te maak.42 • Asook die Dominante-Indruk-toets, waarvolgens die howe die bestaan van ’n dienskontrak benader het deur die verhouding in geheel te beskou en ’n afleiding van die algehele prentjie te maak.42 In SA Broadcasting Corporation v Mckenzie43 het die Arbeidsappèlhof die vernaamste verskille tussen ‘n dienskontrak en ‘n kontrak met ’n onafhanklike kontrakteur uiteengesit. Die verskille kan as volg saamgevat word:44 114 OBITER 2010 Kenmerke van ’n dienskontrak (bestaan van ’n werkgewer-werknemer- verhouding): • Die doel is die lewering van persoonlike diens tussen werkgewer en werknemer. • Die werknemer lewer die diens op bevel van die werkgewer. • Die werkgewer mag besluit of hy wil hê dat die werknemer diens moet verrig. • Die werknemer is verplig om wettige en redelike instruksies in verband met die werk wat gedoen moet word en die manier hoe dit gedoen moet word te gehoorsaam. • Dit word beëindig deur die dood van die werknemer. • Dit kan beëindig word teen die einde van ’n ooreengekome tydperk. Kenmerke van ’n kontrak met ’n onafhanklike kontrakteur: • Die objek is die produksie van ‘n spesifieke diens of die produksie van ’n spesifieke resultaat. • ’n Onafhanklike kontrakteur is nie verplig om die diens persoonlik te verrig nie, tensy anders ooreengekom. • ’n Onafhanklike kontrakteur is verplig om spesifieke werk of ’n spesifieke resultaat binne ’n redelike tyd te voltooi. • ’n Onafhanklike kontrakteur is nie verplig om instruksies rakende die manier hoe die werk uitgeoefen moet word te gehoorsaam nie. • Dit word nie beëindig deur die dood van die onafhanklike kontrakteur nie. • Dit word beëindig na afhandeling van die spesifieke werk of die produksie van ’n spesifieke resultaat. Die Arbeidsappèlhof het aanvaar dat die “dominante indruk” wat deur die ooreenkoms en werksverhouding gelaat word die finale bepaler van die aard en gevolge van die verhouding is.45 44 Grogan 22. 45 Grogan Workplace Law 7ed 2003 17. 46 9 Augustus 2001 Weekly Mail & Guardian 24. 47 Ibid. g p 46 9 Augustus 2001 Weekly Mail & Guardian 24. 47 Ibid 45 Grogan Workplace Law 7ed 2003 17. 46 48 De Villiers 9 Augustus 2001 Weekly Mail & Guardian 24. Sien verder Weekes March/April 2006 South African Labour Bulletin Vol 30(1) 16: “Research with indoor sex workers in Cape Town revealed that employers fine workers as much as R1 000 for coming a few minutes late to work, force workers not to leave the premises and charge high fees for the use of rooms. They also force workers to work excessively long shifts, even 24 hour shifts, and sometimes prevent them from accessing basic health and safety equipment.” 49 1999 20 ILJ 585 (LAC) p ( ) 52 Sien Pakes “Tolerance and Pragmatism in the Netherlands: Euthanasia, Coffeeshops and Prostitution in the ‘Purple Years’” 1994-2002 Vol 5(4) International Journal of Police Science & Management 223. 4 2 Dienste verrig deur sekswerkers in bordele aan- duidend van ’n werkgewer-werknemer-verhouding De Villiers46 wys daarop dat sekswerkers verbonde aan masseersalonne, gesellin-agentskappe en bordele, dikwels deur bestuurders en eienaars as onafhanklike kontrakteurs hanteer word. Die meeste sekswerkers verbonde aan bordele is egter werknemers.47 DEKRIMINALISERING NIE DIE ENIGSTE STRUIKELBLOK … 115 Die feit dat hierdie sekswerkers wel werknemers is, blyk uit die volgende:48 • Indien ’n sekswerker werk kry, trek sy gewoonlik na die perseel toe. • Indien ’n sekswerker werk kry, trek sy gewoonlik na die perseel toe. • Die bordeel-eienaar betaal die huur en onderhou die eiendom. • Skofte word deur die eienaar of bestuurder bepaal. Skofte word deur die eienaar of bestuurder bepaal. • Sekswerkers is nie gemagtig om die perseel gedurende skofte te verlaat nie. • Skofte duur gewoonlik tussen 12 en 14 uur. • Skofte duur gewoonlik tussen 12 en 14 uur. • Skofte duur gewoonlik tussen 12 en 14 uur. • In baie bordele word die tarief deur die bordeel bepaal. • Die sekswerker word deur die kliënt betaal, trek haar gedeelte af en oorhandig die balans onmiddellik aan die bestuur. (Sekswerkers hou gewoonlik sowat 40%-60% van die geld wat deur die kliënte betaal word). • Boetes wat tussen R5 tot R1 000 wissel word dikwels afgetrek vir die verbreking van sogenaamde “huisreëls”. • Boetes wat tussen R5 tot R1 000 wissel word dikwels afgetrek vir die verbreking van sogenaamde “huisreëls”. Met die kenmerke van ’n dienskontrak soos uiteengesit ingevolge die “dominante-indruk-toets” in SA Broadcasting Corporation v Mckenzie49 en die vermoede oor wie ’n werknemer is ingevolge artikel 200A van die Wet op Arbeidsverhoudinge50 vars in die geheue, is dit duidelik dat hierdie sekswerkers, indien die seksbedryf gedekriminaliseer word, as werknemers eerder as onafhanklike kontrakteurs hanteer moet word. Weekes51 wys egter daarop dat baie sekswerkers kontrakte teken wat hulle as onafhanklike kontrakteurs bestempel. Terwyl onafhanklike kontrakteurs die voorreg het om te kies watter werk hul wil verrig en wanneer, word hierdie sekswerkers wat aangestel is as “onafhanklike kontrakteurs”, eerder as werknemers hanteer. Werkgewers het beheer oor hul werksure, hul reg om kliënte te weier asook oor die bedrag geld wat hulle vir dienste mag vra. Tans is sekswerkers in Suid-Afrika egter nie in die posisie om op arbeidsregte as werknemers aan te dring nie, soos blyk uit die “Kylie-saak”. Hierdie wanvoorstelling van seks-werkers as “onafhanklike kontrakteurs” kan dus nie aangespreek word nie. 51 March/April 2006 South African Labour Bulletin Vol 30(1) 17. 50 66 van 1995. 66 van 1995. 51 March/April 2006 South African Labour Bulletin Vol 30(1) 17. 52 ( ) 50 66 van 1995. 1999 20 ILJ 585 (LAC). 50 66 van 1995 49 1999 20 ILJ 585 (LAC). 50 66 van 1995 53 Wijers “Prostitution Policies in the Netherlands” May 2008 sine pagina http://sexworkeurope.org/icrse/images/phocadownload/Wijers M Pros policies NL 2008.pdf. 54 Outshoorn “Pragmatism in the Polder: Changing Prostitution Policy in The Netherlands 2004 12(2) Journal of Contemporary European Studies 172. 55 GroenLinks 2005 http://www.europeangreens.org/peopleandparties/wgroups/prostitution.pdf (nageslaan 2006-03-15). 56 Outshoorn 2004 12(2) Journal of Contemporary European Studies 165. 57 Marjan Wijers “Prostitution Policies in the Netherlands” May 2008 sine pagina http://sexworkeurope.org/icrse/images/phocadownload/Wijers M Pros policies NL 2008.pdf. 58 www.minbuza.nl/english. Publication of the Netherlands Ministry of foreign affairs; Dutch Policy on Prostitution; Questions and Answers 2005:3. 59 Daalder Prostitution in the Netherlands since the Lifting of the Brothel Ban 2007 64-65. DIE POSISIE IN NEDERLAND 5 In die jaar 2000 is die bordeelverbod van 1911 in Nederland ingevolge die Wet Opheffing Bordeelverbod van 2000 opgehef.52 Dit is tans wettig om ’n 116 OBITER 2010 bordeel te bestuur en die prostitusie van volwassenes te organiseer indien dit met beide partye se toestemming plaasvind.53 Bordele word in sekere areas toegelaat en moet aan plaaslike regulasies voldoen. In 2002 het die meeste munisipaliteite van Nederland reeds ’n lisensiëringstelsel vir bordele opgestel ingevolge waarvan wettige werknemers en veiligheidsmaatreëls vereis word.54 Bordele, onderworpe aan ’n lisensiëringstelsel by wyse van ‘n stadsordonnansie, moet aan sekere standaarde voldoen wat betref stadsbeplanning, higiëne, brandveiligheid en bestuur. As daar nie aan hierdie standaarde voldoen word nie, sal die bordeel uiteindelik gesluit word deur administratiefregtelike stappe wat ’n makliker en meer effektiewe prosedure van vervolging is as in die geval van die vervolging van koppelary.55 5 1 Sekswerkers se posisie in praktyk: Werknemer of onafhanklike kontrakteur? Artikel 7:610 van die “Civil Code” sit die karaktereienskappe vir die bestaan van ’n dienskontrak in Nederland soos volg uiteen: “(i) the employee is obliged to work for a certain time, (ii) the employer is obliged to pay wages, and (iii) the employee performs his/her duty in the service of the employer.” In 1999 is ’n nuwe bepaling, (artikel 7:610(a)) bygevoeg. Artikel 7:610 (a) lees soos volg: “Any person who for the benefit of another person performs work for remuneration by that other person for three consecutive months weekly or for no fewer than 20 hours per month, is presumed to perform such work pursuant to a contract of employment.” Met die opheffing van die bordeelverbod in die jaar 2000 is daar algemeen aanvaar dat bordeel-eienaars in die seksbedryf nou onderworpe is aan arbeidswetgewing en maatskaplike versekering en belasting moet betaal.56 Dit blyk egter nie die geval in die praktyk te wees nie.57 Die meeste bordeel-eienaars is steeds onwillig om dienskontrakte met sekswerkers te sluit. Bordeel-eienaars argumenteer dat hul slegs ondersteuningsdienste aan sekswerkers verskaf en daarom nie verplig is om belasting of maatskaplike versekeringsbydraes aan die owerheid te betaal nie.58 Volgens navorsing59 word ongeveer 95% van die sekswerkers in die gelisensieerde DEKRIMINALISERING NIE DIE ENIGSTE STRUIKELBLOK … 117 sektor steeds as onafhanklike kontrakteurs beskou, alhoewel die verhouding tussen die sekswerkers en eienaars van sakeondernemings eerder aanduidend is van die bestaan van ’n werkgewer-werknemer-verhouding. Meer as driekwart van die 354 sekswerkers werksaam in die gelisensieerde sektor het aangedui dat hulle ’n mondelinge ooreenkoms met die eienaar van die sakeonderneming gehad het wat betref werksure, betaal van huur, pryse vir dienste gelewer en vergoeding.60 Indien daar nie aan laas- genoemde gehoor gegee is nie, is sekswerkers soms van die perseel verban.61 Dit is alles aanduidend van die bestaan van ’n werkgewer- werknemer-verhouding. Die owerheid kan wel hier waar die seksbedryf wettig is, die werklike aard van die werksverhouding verifieer en teen sakeondernemings wat onder vals voorwendsels funksioneer, optree.62 Heelwat hofsake63 het al plaasgevind waarin die vraagstuk na die tipe werksverhouding wat tussen ’n sakeonderneming en sekswerker bestaan, na vore gekom het. Die verrigtinge is ingestel deur bordeel-eienaars teenoor die Employee Insurance Implementing body and/or the Tax Administration.64 Die bordeel-eienaars het ontken dat die objektiewe karaktereienskappe wat vereis word vir die vermoede van die bestaan van ’n werkgewer-werknemer- verhouding, aan voldoen word. Ibid. 67 Sien ook Marjan Wijers “Prostitution Policies in the Netherlands” May 2008 sine pagina http://sexworkeurope.org/icrse/images/phocadownload/Wijers M Pros policies NL 2008.pdf. 60 Daalder 65. 61 Ibid. 62 www.minbuza.nl/english. Publication of the Netherlands Ministry of foreign affairs; Dutch Policy on Prostitution; Questions and Answers 2005:3. 63 Hof Amsterdam 8 september 2005, PO3/02264; Rb. Rotterdam 30 december 2004, PREMIE 03F3385.ZWI; Rb. Groningen 17 januari 2005, AWB 03/986; rb. ‘s-Hertogenbosch 27 mei 2005, AWB 03/2457; Rb.‘s-Hertogenbosch 2 juni 2005, AWB 04/108, ab 04/235; Rb. Utrecht 11 juli 2005, rolnr. SBR 04/344; CRvB 5 januari 2006, AWB 05/1391 ALGEM; Rb. ‘s-Hertogenbosch zp. Maastricht, 24 november 2005 AWB 05/1082 ALGEM; Rb.’s- Hertogenbosch, 17 maart 2006 AWB 04/3031. ’n Bespreking van die hofsake geniet aandag in die studie deur Zuidema et al Mededeling van het Hugo Sinzheimer Instituut 14,”Arbeidsrecht voor prostitutes? De (on)mogelijkheid van toepassing van het arbeidsrecht op arbeidsverhoudingen in de Prostitutiebranche”, Hugo Sinzheimer Institute 2006, Universiteit van Amsterdam – slegs beskikbaar in Nederlands. 64 Daalder 62. 65 Ibid. 66 Ibid. 67 Sien ook Marjan Wijers “Prostitution Policies in the Netherlands” May 2008 sine pagina http://sexworkeurope.org/icrse/images/phocadownload/Wijers M Pros policies NL 2008.pdf. 68 Hof Amsterdam 8 september 2005, PO3/02264; Rb. Rotterdam 30 december 2004, PREMIE 03F3385.ZWI; Rb. Groningen 17 januari 2005, AWB 03/986; rb.’s-Hertogenbosch 27 mei 2005, AWB 03/2457; Rb.’s-Hertogenbosch 2 juni 2005, AWB 04/108, ab 04/235; Rb. Utrecht 11 juli 2005, rolnr. SBR 04/344; CRvB 5 januari 2006, AWB 05/1391 ALGEM; Rb.’s- Hertogenbosch zp. Maastricht, 24 november 2005 AWB 05/1082 ALGEM; Rb.’s- Hertogenbosch, 17 maart 2006 AWB 04/3031. ’n Bespreking van die hofsake geniet aandag in die studie deur Zuidema et al Mededeling van het Hugo Sinzheimer Instituut 14,”Arbeidsrecht voor prostitutes? De (on)mogelijkheid van toepassing van het arbeidsrecht op arbeidsverhoudingen in de Prostitutiebranche”, Hugo Sinzheimer Institute 2006, Universiteit van Amsterdam – slegs beskikbaar in Nederlands. 69 5 1 Sekswerkers se posisie in praktyk: Werknemer of onafhanklike kontrakteur? In 9 van die 12 hofsake was die voorsittende regters egter van mening dat die werksomstandighede aanduidend was daarvan dat die sekswerker inderdaad ’n werknemer was.65 In die sake waarteen appèl aangeteken is, het die “Central Appeal Council” die bevinding van die regters bekragtig en sodoende bevestig dat die verhouding tussen ’n bordeel-eienaar en een of meer sekswerkers, werksaam in die besigheid, as ’n werkgewer-werknemer-verhouding geag moet word ooreenkomstig artikel 7:610 van die “Civil Code”.66 Alhoewel daar dus tog vordering op die gebied van sekswerkers se toegang tot arbeidsregte in Nederland waargeneem kan word, het die dekriminalisering van prostitusie en opheffing van die bordeelverbod nie onmiddellike verligting en duidelikheid op die gebied van arbeidsregte gebring nie.67 Die meerderheid-gesag68 is egter aanduidend daarvan dat die 60 Daalder 65. 61 Ibid. 62 www.minbuza.nl/english. Publication of the Netherlands Ministry of foreign affairs; Dutch Policy on Prostitution; Questions and Answers 2005:3. 63 Hof Amsterdam 8 september 2005, PO3/02264; Rb. Rotterdam 30 december 2004, PREMIE 03F3385.ZWI; Rb. Groningen 17 januari 2005, AWB 03/986; rb. ‘s-Hertogenbosch 27 mei 2005, AWB 03/2457; Rb.‘s-Hertogenbosch 2 juni 2005, AWB 04/108, ab 04/235; Rb. Utrecht 11 juli 2005, rolnr. SBR 04/344; CRvB 5 januari 2006, AWB 05/1391 ALGEM; Rb. ‘s-Hertogenbosch zp. Maastricht, 24 november 2005 AWB 05/1082 ALGEM; Rb.’s- Hertogenbosch, 17 maart 2006 AWB 04/3031. ’n Bespreking van die hofsake geniet aandag in die studie deur Zuidema et al Mededeling van het Hugo Sinzheimer Instituut 14,”Arbeidsrecht voor prostitutes? De (on)mogelijkheid van toepassing van het arbeidsrecht op arbeidsverhoudingen in de Prostitutiebranche”, Hugo Sinzheimer Institute 2006, Universiteit van Amsterdam – slegs beskikbaar in Nederlands. 64 Daalder 62. 65 Ibid. 66 Ibid. 67 Sien ook Marjan Wijers “Prostitution Policies in the Netherlands” May 2008 sine pagina http://sexworkeurope.org/icrse/images/phocadownload/Wijers M Pros policies NL 2008.pdf. 118 OBITER 2010 verhouding tussen ’n sekswerker en bordeel-eienaar in ’n gedekriminali- seerde seksbedryf as dié van ‘n werkgewer-werknemer beskou moet word en sekswerkers die beskerming van arbeidswetgewing behoort te geniet. DIE POSISIE IN VICTORIA (AUSTRALIË) 6 Prostitusie word deur verskeie wette69 in sommige dele van Australië gereguleer.70 Die posisie in Victoria word bespreek omrede sekswerk reeds ’n geruime tyd hier as beroep bedryf word. Die hoofmeganisme wat gebruik word om prostitusie in Victoria te reguleer is die “Prostitution Control Act” van 1994 (hierna genoem die Wet) wat op 13 Junie 1995 in werking getree het.71 Regulasies is te vinde in hierdie wetgewing asook die “Health Act” van 1958 oor hoe seksdienste in Victoria verskaf moet word.72 Een van die maniere waarmee die Wet poog om prostitusie in Victoria te beheer is die skepping van ’n gelisensieerde sisteem vir bedrywers van seksuele dienste asook vir mense wat hierdie dienste bestuur indien die verskaffer nie op die perseel teenwoordig is nie. Lisensiëring vind plaas deur die “Business Licensing Authority” wat onder andere daarna kyk of die aansoeker die nodige maatreëls wat die veiligheid van persone werksaam in die sakeonderneming betref in plek het.73 Die regulering van wettige sekswerk ingevolge die Wet word gekomple- menteer deur ’n uitgebreide stel regulasies soos vervat in die “Prostitution Control Regulations” van 1995 (soos daargestel deur die Wet), en die “Health (Infectious Disease) Regulations” van 2001, soos daargestel deur die “Health Act”. Regulasie 19 van die “Prostitution Control Regulations” spesifiseer veiligheidsvereistes wat nagekom moet word deur gelisensieerde operateurs van sekswerk. Dit sluit onder andere die verbod op ’n gelisensieerde operateur se reg om ’n sekswerker se besluit om nie ’n seksuele diens aan ’n kliënt te veskaf nie omrede dit gewelddadig of onveilig is, in.74 70 Murray “Labour Regulation in the Legal Sex Industry” 2003 16 Australian Journal of Labour Law 2-3. 71 71 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 7. 72 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 7-8. 73 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 8-9. 74 74 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 12-13. 74 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 12-13. 119 DEKRIMINALISERING NIE DIE ENIGSTE STRUIKELBLOK … 75 Carabetta and Coleman “Employees no Longer: On the Federal Government’s Proposals for Contractors” http://www.australianreview.net/digest/2005/06/carabetta.html 27 June 2005 (nageslaan Augustus 2009). 76 Stewart Stewart’s Guide to Employment Law 2008 46-47. 77 Stewart 47. 78 Stewart 48. 79 Stewart 55. 80 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 22-23. 81 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 25-26. 84 Sullivan “Prostitution Law Reform in Australia. A Preliminary Evaluation” July 1999 18(3) Social Alternatives 10. 6 1 Sekswerkers se posisie in die praktyk: werknemer of onafhanklike kontrakteur? 6 1 Ook in Australië is die gemeenregtelike onderskeid tussen werknemer en onafhanklike kontrakteur van groot belang omrede eersgenoemde beskerming van arbeidswetgewing geniet, terwyl laasgenoemde dit nie geniet nie.75 Ten spyte van die belang van hierdie onderskeid is daar geen definisie van ’n dienskontrak in wetgewing te vinde nie en word die onderskeid hoofsaaklik deur middel van die gemene reg, in die vorm van die sogenaamde “multi-factor”-toets, bepaal.76 Die “multi-factor”-toets (wat baie in gemeen het met Suid-Afrika se dominante-indruk-toets soos hierbo bespreek), behels ’n reeks vrae oor verskeie aspekte van die verhouding tussen die organisasie en die werker. Hierdie vrae sluit onder andere in die mate van beheer wat die organisasie oor die werker het, die manier van vergoeding, of die werker haar eie gereedskap aanwend en onderhou en of die werk gedelegeer mag word.77 Die totale verhouding word dus ondersoek met die algemene indruk wat deurslaggewend is.78 Australiese federale wetgewing, die “Workplace Relations Legislation Amendment (Independent Contractors) Act” van 2006, het onlangs in werking getree om, aanvullend tot bogenoemde, die moontlike klassifisering van werknemers as onafhanklike kontrakteurs, waar ’n werkgewer- werknemer-verhouding inderdaad bestaan, te voorkom. Ingevolge artikel 900 van hierdie Wet kan die werkgewer, verantwoordelik vir so ‘n wanvoorstelling, ’n boete opgelê word.79 In die praktyk, net soos in die geval van Suid-Afrika en Nederland, maak baie bordele in Victoria van “huisreëls” gebruik om werksomstandighede van sekswerkers te bepaal. Hierdie “huisreëls” hou verband met die skedulering en toewysing van sessies. Die bestuurder het die reg om aan te wys wanneer en hoe seksuele dienste deur sekswerkers verskaf moet word en die nie-nakoming van hierdie reëls het tot gevolg dat sessies verminder word, sekere sessies/tye ontoeganklik vir werkers gemaak word en werkers se name soms selfs van die rooster van die bordeel verwyder word.80 Skofte duur gewoonlik tussen 9 en 14 ure waartydens sekswerkers deur kliënte gekies kan word om seksuele dienste te verrig. Vroue werksaam by bordele rapporteer egter dat daar van hulle verwag word om die duurte van die hele skof by die perseel teenwoordig te wees. Werkers wat vroeër loop, sal of afgedank word, nie ’n ander skof gegee word nie of op ’n ander manier gepenaliseer word.81 Die werksomstandighede van vroue verbonde aan bordele word verder gewoonlik mondelings bepaal asook deur die algemene 120 OBITER 2010 gebruike van die bedryf. 83 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 27. y 91 Brooke and ALHMU – Miscellaneous Workers Division v Coppin Café Pty Ltd supra 518. 82 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 26-27 82 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 26-27. 83 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 27. 84 Sullivan “Prostitution Law Reform in Australia. A Preliminary Evaluation” July 1999 18(3) Social Alternatives 10. 85 Sullivan July 1999 18(3) Social Alternatives 12. 86 Murray 51. 87 [1996] IRCA 518. 88 Brooke and ALHMU – Miscellaneous Workers Division v Coppin Café Pty Ltd [1996] IRCA 518 par 10. 89 Brooke and ALHMU – Miscellaneous Workers Division v Coppin Café Pty Ltd supra 518 par 11. 90 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 40. 91 Brooke and ALHMU – Miscellaneous Workers Division v Coppin Café Pty Ltd supra 518. 85 Sullivan July 1999 18(3) Social Alternatives 12. 86 SAMEVATTING EN SLOT Voorstanders van die dekriminalisering van die seksbedryf in Suid-Afrika argumenteer dikwels dat dekriminalisering verligting op die gebied van sekswerkers se toegang tot arbeidsregte sal meebring.92 Uit die vergelykende studie met Nederland en Victoria (Australië), waar sekswerk lank reeds as wettige beroep bedryf word, blyk dit egter dat sekswerkers se posisie tot beskerming deur arbeidswetgewing nie oornag met dekriminali- sering verander het nie. Die meeste sekswerkers in hierdie lande word in die praktyk steeds as onafhanklike kontrakteurs bestempel en word juis om hierdie rede weereens van arbeidswetgewing uitgesluit. Relevante hofgesag op dié gebied in beide Nederland en Victoria (Australië) is wel aanduidend daarvan dat die verhouding tussen bordeel-eienaar en sekswerkers inderdaad een van werkgewer-werknemer is en dat sekswerkers wel geregtig is op die beskerming van hul bestaande arbeidswetgewing. Wat Suid-Afrika egter betref, is die “Kylie-saak” tans aanduidend van die afwesigheid van arbeidsregte in die seksbedryf. Dekriminalisering sal ons in lyn met lande soos Nederland en Victoria (Australië) bring en dus ’n meer suksesvolle weg baan vir sekswerkers soos “Kylie” wat onbillike arbeidspraktyke in die uitoefening van hul beroep ervaar en bereid is om hulself tot die howe te wend vir die handhawing van hul arbeidsregte. Die vrees vir die stigma as sekswerker kan egter steeds baie sekswerkers verhoed om hierdie roete te volg.93 Een werker in die seksbedryf van Australië het dit soos volg gestel:94 “There is no WorkCover, there is none of that stuff. And the price we have to pay if we are to get that is extremely high in a society that still does not accept sex workers as equal. Because the price to get that stuff is revealing our true identity. And most of the girls don’t want to do that. The reason why we don’t want to do that is basically because none of us want to be tagged in broader society as hookers.” Alhoewel die dekriminalisering van die seksbedryf in Suid-Afrika dus ’n stap in die regte rigting is om toegang tot arbeidsregte te bereik kan daar verwag word dat sekswerkers nie onmiddellik daarna as werknemers geag en hanteer sal word nie. Die integrasie van sekswerkers tot die wettige arbeidsmag kan ’n langdurige proses wees waarvan die “wanvoorstelling” van sekswerkers as onafhanklike kontrakteurs en hul huiwering om hul tot die howe te wend waarskynlik as die eerste struikelblokke sal dien. 6 1 Sekswerkers se posisie in die praktyk: werknemer of onafhanklike kontrakteur? Dit sluit in aanwysings oor kleredrag en uniforms en die betaling van gelde.82 Werkers mag verder versoek word om huur te betaal vir spesifieke kostuums indien die bordeel dit sou vereis. Een werker het gerapporteer dat sy verbied is om verder by ’n bordeel diens te verrig omrede sy haar hare afgeskeer het en die bordeel haar nie wou toelaat om met ’n geskeerde kop of ’n pruik diens te verrig nie.83 Nieteenstaande bogenoemde beheer wat deur bordeel-eienaars uitgeoefen word, word die meeste sekswerkers in Victoria ook steeds as onafhanklike kontrakteurs geag en geniet hulle nie dieselfde voordele as ander werknemers nie.84 Bordeel-eienaars poog om deur middel van die klassifisering van sekswerkers as onafhanklike kontrakteurs hul verant- woordelikhede vir hierdie werkers se regte en voordele te vermy.85 Juis as gevolg van die “multi-factor”-toets, wysig sommige bordeel-eienaars hul ooreenkomste met sekswerkers in so ’n mate dat laasgenoemde blyk onafhanklike kontrakteurs te wees.86 In die saak van Brooke and ALHMU – Miscellaneous Workers Division v Coppin Cafe Pty Ltd87 het die hof ’n aansoek van die onbillike ontslag van ’n sekswerker aangehoor. In die saak was die status van die sekswerkers egter nie in dispuut nie. ’n Bevel van skadevergoeding aan die sekswerker ten bedrae van $667 is gemaak op grond van ontslag sonder geldige rede (wat ingevolge artikel 170DE (1) van die voormalige Industrial Relations Act van 1988 verbied is) asook die feit dat sy nie die nodige tydperk van kennis van ontslag gegee is nie (wat ingevolge artikel 170 DB (1) van die “Industrial Relations Act” van 1988 verlang is).88 Die sekswerker het egter nie heraanstelling verlang nie.89 Alhoewel sekswerkers verbonde aan bordele in Victoria se posisie met betrekking tot arbeidsregte ook wankelrig voorkom en dit blyk dat sekswerkers nie geredelik by howe aanklop vir die handhawing daarvan nie,90 is daar tog gesag as bevestiging van sekswerkers se status as dié van werknemers en nie van onafhanklike kontrakteurs nie.91 Die inwerkingtreding van die “Workplace Relations Legislation Amendment (Independent Contractors) Act” van 2006 kan bordeel-eienaars ook meer huiwerig laat om voort te gaan met die wanvoorstelling van sekswerkers as onafhanklike kontrakteurs in die toekoms. DEKRIMINALISERING NIE DIE ENIGSTE STRUIKELBLOK … 121 92 Arnott and Alexander 16 Augustus 2001 Weekly Mail & Guardian 22. 93 Inglis “Expanding International and National Protections Against Trafficking for Forced Labor using a Human Rights Framework” 2001 7 Buffalo Human Rights Law Review 89. 94 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 45. 93 Inglis “Expanding International and National Protections Against Trafficking for Forced Labor using a Human Rights Framework” 2001 7 Buffalo Human Rights Law Review 89. 94 92 Arnott and Alexander 16 Augustus 2001 Weekly Mail & Guardian 22. 94 Murray 2003 16 Australian Journal of Labour Law 45. SAMEVATTING EN SLOT Eers met die oorbrugging daárvan wag die nog meer ingewikkelde taak, naamlik die toepassing van bestaande arbeidswetgewing op ’n nuwe en baie unieke industrie.

https://obiter.mandela.ac.za/article/download/12379/17351

Afrikaans

1 Sien Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie Draft Report Customary Law of Succession (2004) vir die mees onlangse voorstelle. 1 INLEIDING In Deel I van hierdie artikel is gelet op die kompleks van statutêre reg, regspraak en gewoontereg wat die erfopvolgingsreg in Zimbabwe voor die ingrypende hervorming van 1997 beheers het. In die onderhawige artikel word die hervormingsproses in oënskou geneem, waarna die hervormde reg in die lig van toepaslike regspraak geëvalueer word. Besondere klem word geplaas op moontlike lesse vir die regshervormers in Suid-Afrika, beskou vanuit die voorstelle van die Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie re die hervorming van die inheemse erfopvolgingsreg alhier.1 SUMMARY In Part II of this article legal reform of the customary law of succession in Zimbabwe is considered with a view to extract lessons for legal reform in South Africa. In the discussion specific emphasis is placed on conflicting case law which seems indicative of the inherent strain between statutory reform and the customary law of succession applicable in a primarily patriarchal society. INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: LESSE VIR SUID- AFRIKA DEEL II: ERFOPVOLGINGSREG NA HERVORMING Elmarie Knoetze BJuris LLB LLM LLD Medeprofessor, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port Elizabeth 2 Sien ook die bespreking van Coldham “The Government of Zimbabwe’s White Paper on Marriage and Inheritance, 1993” 1994 Journal of African Law 67. 3 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe (1993) 4. 4 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe 5. 5 Ibid. 6 Bv, die Deceased Persons Family Maintenance Act, 39 van 1978. 7 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe 5. 8 Coldham 1994 Journal of African Law 67-69. Sien ook Coldham “Statute Note: Succession Law Reform in Zimbabwe”1998 Journal of African Law 129. 9 Coldham 1998 Journal of African Law 129. Ncube “The White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe: An Exercise in Superfluity and Mischief?” 1993 Legal Forum 10 op 11 wys op die oorbodigheid van dié bepaling. Die Supreme Court het reeds vier maande tevore in Mujawo v Chogugudza 1992 2 ZLR 321 (S) beslis dat die vermoënsregtelike gevolge van alle siviele huwelike deur die algemene reg beheers moet word. 10 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe 5. 11 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe 5-6. 11 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe 5-6. g g g g 10 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe 5. 11 2 Sien ook die bespreking van Coldham “The Government of Zimbabwe’s White Paper on Marriage and Inheritance, 1993” 1994 Journal of African Law 67. g , 3 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe (1993) 4. 9 Coldham 1998 Journal of African Law 129. Ncube “The White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe: An Exercise in Superfluity and Mischief?” 1993 Legal Forum 10 op 11 wys op die oorbodigheid van dié bepaling. Die Supreme Court het reeds vier maande tevore in Mujawo v Chogugudza 1992 2 ZLR 321 (S) beslis dat die vermoënsregtelike gevolge van alle siviele huwelike deur die algemene reg beheers moet word. p g 4 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe 5. 5 Ibid. 2 1 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe Die Zimbabwiese Sekretariaat vir Justisie het sy White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe ter ondersoek na die toepaslikheid van die 321 OBITER 2005 322 aanwysingsreëls vir die erfreg in 1993 gepubliseer. Die Witskrif, wat verrassend uit bloot sewe bladsye bestaan, het ten doel gehad om die gebreke van die toepaslike reg te identifiseer, sowel as om voorstelle ter hervorming van die erfopvolgingsreg te maak.2 Van die relevante gebreke sluit die volgende in: aanwysingsreëls vir die erfreg in 1993 gepubliseer. Die Witskrif, wat verrassend uit bloot sewe bladsye bestaan, het ten doel gehad om die gebreke van die toepaslike reg te identifiseer, sowel as om voorstelle ter hervorming van die erfopvolgingsreg te maak.2 Van die relevante gebreke sluit die volgende in: • Gades het geen keuse in die aanwysing van ’n toepaslike stelsel ter regulering van die erfopvolgingsreg nie; kulturele oriëntasie speel ook nie ’n rol nie.3 • Die regulering van gades se vermoënsregte in ’n gebruiklike huwelik ter uitsluiting van die vrou se reg om in haar man se boedel te deel, is onvanpas in ’n moderne stedelike lewenswyse.4 • ’n Weduwee bevind haarself by haar man se dood in ’n onbenydens- waardige posisie indien hy intestaat sterf. Sy kan nie in sy boedel opvolg nie en het gewoonlik geen noemenswaardige eie vermoë nie.5 • Alhoewel sekere statutêre beskerming6 aan weduwees en afhanklikes verleen kan word, vereis dit ’n aansoek tot die hof in gevalle waar die betrokkenes dikwels onkundig oor hul regsposisie is.7 Gevolglik het die Sekretariaat voorgestel dat die bestaande reg gewysig word deur voorsiening te maak vir onder meer die volgende8: • Eerstens, dat die algemene reg die vermoënsregtelike gevolge en erfopvolgingsreg reguleer in alle huwelike gesluit ooreenkomstig die algemene reg. Ras behoort geen rol te speel in die aanwysing van ’n toepaslike regstelsel nie.9 • Bogenoemde voorstel sluit goedere wat ingevolge die inheemse reg as persoonlike goed beskou word, van die werking van die algemene reg uit. Die verdeling van sodanige goed behoort ondergeskik te wees aan die onderlinge ooreenkoms tussen erfbevoordeeldes.10 • Die inheemse erfopvolgingsreg behoort aangepas te word om voorsiening te maak vir die verdeling van die boedel tussen die oorlewende gade en kinders in gelyke dele. Die oorlewende gade moet geregtig wees op ’n minimum bedrag, vasgestel deur die Minister van Justisie, Regs- en Parlementêre Aangeleenthede.11 11 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe 5-6. 19 Sien Goldin en Gelfand African Law and Custom in Rhodesia (1975) 293 en 297 ten opsigte van die seremoniële oorgang van die erflater se naam op die eersgebore seun. 20 6 van 1997. 12 Ibid. Sien Ncube 1993 Legal Forum 12-14 vir ’n kritiese beskouing van hierdie aspek van die Witskrif. 13 Ibid. 14 Ibid. 15 39 van 1978. 16 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe 6. 17 Coldham 1994 Journal of African Law 68. Ncube 1993 Legal Forum 15 kritiseer die meeste van die voorstelle as “either superfluous or simply mischievous”, en beskou die voorstel ter uitbreiding van die erfopvolgingsreg na weduwees en kinders die enigste ondersteunings- waardige voorstel. 18 Coldham 1994 Journal of African Law 68-69. 19 Sien Goldin en Gelfand African Law and Custom in Rhodesia (1975) 293 en 297 ten opsigte van die seremoniële oorgang van die erflater se naam op die eersgebore seun. 20 6 van 1997. p g 17 Coldham 1994 Journal of African Law 68. Ncube 1993 Legal Forum 15 kritiseer die meeste van die voorstelle as “either superfluous or simply mischievous”, en beskou die voorstel ter uitbreiding van die erfopvolgingsreg na weduwees en kinders die enigste ondersteunings- waardige voorstel. g 18 Coldham 1994 Journal of African Law 68-69. 19 2 1 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe Die Wet het op 1 November 1997 in werking getree.24 Daar word vervolgens op die primêre bepalings van die Wysigingswet gelet. 8 Chapter 6:01. 29 Ncube “Muddling in the Quicksands of Tradition and Custom and Skating Down the Slippery Slopes of Modernity: The Reform of Marriage and Inheritance Laws in Zimbabwe” 1996 Zimbabwe Law Review 1 3. 30 21 Die voormalige a 69. 22 Chapter 6:01. 23 A 3 van die Administration of Estates Amendment Act, 6 van 1997. 24 Coldham 1998 Journal of African Law 129 vn 1. 25 6 van 1997. 26 A 68A(1) van die Adminstation of Estates Act, Chapter 6:01. 27 Chapter 7:05. 28 Chapter 6:01. 29 Ncube “Muddling in the Quicksands of Tradition and Custom and Skating Down the Slippery Slopes of Modernity: The Reform of Marriage and Inheritance Laws in Zimbabwe” 1996 Zimbabwe Law Review 1 3. 30 Chapter 6:01. 2 1 White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: … DEEL II 323 • Die algemene reëls word deur die volgende uitsonderings gekwalifiseer: • Die algemene reëls word deur die volgende uitsonderings gekwalifiseer: – Eerstens, dat goed wat deur die inheemse reg as persoonlik tot die eienaar geïdentifiseer word, deur die inheemse reg gereguleer word.12 – Dat gades wat in aparte huishoudings woonagtig was, elk geregtig is op die huishoudelike goed en effekte van daardie huishouding.13 – Dat erfbevoordeeldes onderling ooreen kan kom op die verdeling van goed.14 • Bogenoemde reëls sluit nie die beskerming gebied deur die Deceased 15 16 • Bogenoemde reëls sluit nie die beskerming gebied deur die Deceased Persons Family Maintenance Act15 uit nie.16 Die omvang van die Witskrif is as teleurstellend gekritiseer,17 en wel om die volgende redes: “Its principal weakness … is its narrow focus, its reluctance to stand back and look at the law relating to the family in Zimbabwe as a whole and its failure to appreciate that the reform of the law of succession should go hand in hand with the reform of the law of marriage and divorce. It would be wise for the government to consider succession law reforms in other Commonwealth African countries before finally formulating its own policy.”18 Myns insiens is die vernaamste gebreke van die Witskrif die afwesigheid van ’n filosofiese en/of praktiese onderbou, en die gebrek aan presiesheid in die omskrywing van die verskillende voorstelle. Byvoorbeeld, die Witskrif maak nie ’n duidelike onderskeid tussen die opvolging in status en die vererwing van goed nie, behalwe in soverre dit na die opvolging in die oorledene se “naam” verwys.19 Sou dit beteken dat die reg met betrekking tot die opvolging in status onveranderd bly? Die Witskrif maak ruim gebruik van uitsonderings op die algemene voorgestelde reëls sonder om die fundering van dié uitsonderings behoorlik te omskryf. Daarbenewens ontbreek enige ondersoek na die samehang tussen die erf- en familiereg, en word die voorstelle gemaak sonder om die impak daarvan op die inheemse reg as geheel, te analiseer. Nietemin, die aanname van die Administration of Estates Amendment Act20 het die onderskeie voorstelle in 1997 op redelik gekompliseerde wyse 324 OBITER 2005 ingevoer, deur artikel 68 21 van die Administration of Estates Act 22 te vervang23 en om opnuut statutêr vir erfopvolging voorsiening te maak. 2 2 Administration of Estates Amendment Act Die statutêre hervormings in die Administration of Estates Amendment Act25 is van toepassing op “the estate of any person to whom customary law applied at the time of his death”.26 Dit is vasstelbaar deur die toepassing van die bepalings van artikel 3 van die Customary Law and Local Courts Act,27 soos bepaal deur ’n nuutgeskepte artikel 68G van die Administration of Estates Act:28 “Section 3 of the Customary Law and Local Courts Act, [Chapter 7:05] shall apply in determining the question of whether or not customary law applied to a deceased person for purposes of this Part: Provided that it shall be presumed, unless the contrary is shown, that: (a) customary law applied to a person who, at the date of his death, was married in accordance with customary law; and (b) the general law of Zimbabwe applied to a person who, at the time of his death, was married in accordance with the Marriage Act [Chapter 5:11] or the law of a foreign country, even if he was also married to the same person under customary law.” In effek, beteken dit die volgende: In effek, beteken dit die volgende: In effek, beteken dit die volgende: “This means no more than that the inheritance rights of those persons married under customary law shall be governed by customary law, while those married in terms of the general law whether under Zimbabwean law or some foreign law shall be governed by the general law.”29 Die bepalings van Part IIIA van die Administration of Estates Act30 is van toepassing op daardie boedels wat andersins deur die inheemse reg beheers word en nie by wyse van ’n testament beskik is nie. In dié verband bepaal artikel 68A dat: “(1) [s]ubject to subsection (2), this Part shall apply to the estate of any person to whom customary law applied at the date of his death. “(1) [s]ubject to subsection (2), this Part shall apply to the estate of any person to whom customary law applied at the date of his death. (2) This part other than section 68C [dealing with succession to a deceased African’s name and inheritance of symbolic traditional articles such as a (2) This part other than section 68C [dealing with succession to a deceased African’s name and inheritance of symbolic traditional articles such as a INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: … DEEL II 325 deceased person’s spear] shall not apply to any part of any estate that is disposed of by will.” Uiteraard wys hierdie artikel nie die tradisionele inheemse reg as toepas- like reg aan nie, maar die reg soos gewysig deur die bepalings van die Wet. Die vernaamste hervorming ten opsigte van die aanwysing van die algemene reg as toepaslike reg, is die herroeping van artikel 13 van die Customary Marriages Act, 31 wat beteken dat die algemene reg van toepassing is op die intestate boedels van alle persone, ongeag ras, wat ingevolge die Marriage Act32 (dit wil sê, die siviele reg) getroud was. In dié opsig het die Wysigingswet die dualistiese huwelikstelsel, en gepaard- gaande daarmee, ’n dualistiese stel intestate erfopvolgingsreëls behou.33 Die Wysigingswet maak ook voorsiening vir erfopvolging in die sogenaamde “dualistiese” huwelike. 31 Chapter 5:07. Die voormalige African Marriages Act, Chapter 238; en A 7 van die Administration of Estates Amendment Act, 6 van 1997. 32 Chapter 37. , , g g 40 A 68B(1) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien Goldin en Gelfand 303- 304 vir die tradisionele reëls van dispuutbeslegting in erfopvolging. Dispute is selde vir beslegting na howe verwys. 31 Chapter 5:07. Die voormalige African Marriages Act, Chapter 238; en A 7 van die Administration of Estates Amendment Act, 6 van 1997. 32 Chapter 37. 33 Coldham 1998 Journal of African Law 130. 34 Chapter 37. 35 39 van 1978; en A 68(3) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien ook Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 6. 36 A 9 van die Administration of Estates Amendment Act, 6 van 1997, het a 2 van die Deceased Persons Family Maintenance Act, 39 van 1978, in dié opsig gewysig. Sien ook Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 17-19. 37 A 68(4) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien ook Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 7-9. 38 A 68H van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 39 Dit het ook vir die wysiging van die Deceased Estates Succession Act, 18 van 1977, die Customary Marriages Act, Chapter 5:07, en die Deceased Persons Family Maintenance Act, 39 van 1978, voorsiening gemaak. Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 1. 40 A 68B(1) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien Goldin en Gelfand 303- 304 vir die tradisionele reëls van dispuutbeslegting in erfopvolging. Dispute is selde vir beslegting na howe verwys. 39 Dit het ook vir die wysiging van die Deceased Estates Succession Act, 18 van 1977, die Customary Marriages Act, Chapter 5:07, en die Deceased Persons Family Maintenance Act, 39 van 1978, voorsiening gemaak. Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 1. p 33 Coldham 1998 Journal of African Law 130. 34 38 A 68H van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 39 37 A 68(4) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien ook Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 7-9. 52 18 van 1977; en A 68F(2)(d) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien ook Coldham 1998 Journal of African Law 132; en Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 12. 41 Ingevolge a 26 van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 4. 42 A 68B(3) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 43 A 68D(1) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien Coldham 1998 Journal of African Law 131; en Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 10. 44 A 68E(2), saamgelees met a 68D(2)(b) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 45 Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 10. 46 A 68G(2) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 47 A 68C van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 48 Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 11. Vanuit ’n Suid-Afrikaanse oogpunt, is die vraag of dit soortgelyk is aan wat ons die “status” van die oorledene noem. Uit ’n beskrywing van goed wat hieronder tuishoort (sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 12), blyk dit dat die term in ’n Zimbabwiese konteks meer beperk is. 49 Bv, klere, tradisionele wapens en gereedskap. Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 12. 50 A 68F(2)(a) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 11-12. 51 Coldham 1998 Journal of African Law 131. 52 18 van 1977; en A 68F(2)(d) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien ook 49 Bv, klere, tradisionele wapens en gereedskap. Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 12. 50 A 68F(2)(a) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 11-12. In effek, beteken dit die volgende: Waar ’n erflater ’n gebruiklike huwelik aangegaan het terwyl hy ’n party tot ’n siviele huwelik ingevolge die Marriage Act34 was, is die gebruiklike huwelik nietig, en het die “gade” bloot ’n reg op onderhoud kragtens die Deceased Persons Family Maintenance Act.35 Die bepalings van laasgenoemde Wet is aangepas om voorsiening te maak vir “afhanklikes” wat by die dood van die erflater op onderhoud geregtig was.36 Waar die erflater ’n siviele huwelik gesluit het terwyl hy ’n party tot ’n ge- bruiklike huwelik was, is beide huwelike geldig, en is die nuwe artikel 68 van die Wet op die vererwing van die boedel van toepassing. Die siviele huwelik is vir hierdie doeleindes op gelyke voet met ’n gebruiklike huwelik geplaas.37 y p g g g Waar die erflater ’n siviele huwelik gesluit het terwyl hy ’n party tot ’n ge- bruiklike huwelik was, is beide huwelike geldig, en is die nuwe artikel 68 van die Wet op die vererwing van die boedel van toepassing. Die siviele huwelik is vir hierdie doeleindes op gelyke voet met ’n gebruiklike huwelik geplaas.37 Boedels kleiner as ’n vasgestelde bedrag is vrygestel van die bepalings van die nuwe artikel 68, en mag informeel beredder en verdeel word.38 Ten opsigte van die bereddering en verdeling van die boedel, is die volgende innoverende, maar ook redelik komplekse raamwerk, deur die bepalings van artikels 68-68K ingevoer:39 • By die dood van ’n erflater word die Meester (of ander aangewese persoon) gelas om ’n vergadering van belanghebbendes te belê, met die doel om ’n eksekuteur vir die boedel aan te wys.40 In die afwesigheid van ooreenstemming tussen die belanghebbendes wys die Meester die 326 OBITER 2005 eksekuteur in ooreenstemming met die volgende rangorde aan: die oorlewende gade; die naasbestaandes; en laastens, die skuldeisers van die boedel, 41 tensy die familiegroep die inheemsregtelike erfopvolger verkies.42 Die aangewese eksekuteur moet ’n “inheritance plan” opstel, wat voorsiening maak vir die “conservation of the estate, for its distribu- tion, for the sale of any property for the benefit of the beneficiaries and for the maintenance of any beneficiary”.43 Die instemming van die be- gunstigdes tot die plan is kardinaal en die opstel van die plan moet met hul “full knowledge and understanding of their rights” geskied. 51 Coldham 1998 Journal of African Law 131. 41 Ingevolge a 26 van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 4. In effek, beteken dit die volgende: Dit laat vrae ontstaan oor die gevalle waar die partye apart gewoon het; die woonhuis uitverhuur het en self in ’n huurhuis gewoon het; die gade in ’n tradisionele neder- setting gewoon het en die erflater in die woonhuis in ’n stad waar hy gewerk het; die gades oorsee gewoon en gewerk het en die woonhuis in Zimbabwe uitverhuur het.53 Daarbenewens is dit onseker wat met “huis” (“house”) bedoel word. Byvoorbeeld, sou dit bloot na die gebou, en nie die plaasgrond nie, verwys waar die partye op ’n plaas gewoon het? Wat is die posisie in “resettlement” gebiede waar die Staat eienaar van die grond is en die bewoners slegs gebruiksregte het? In sodanige gebiede is daar normaalweg verskeie hutte of klein huisies, of ’n groot huis met hutte en kleiner huisies. Dit verskil radikaal van die begrip in ’n stedelike konteks.54 Die Wet bevat ook geen bepalings ten opsigte van die kinders se erfdeel nie, maar daar word algemeen aanvaar dat dit ook in ooreenstemming met die Deceased Estates Succession Act 55 bepaal word.56 Indien dit die geval is, word die boedel in gelyke dele tussen die gade en kinders verdeel. daarin woonagtig was by die erflater se dood. Dit laat vrae ontstaan oor die gevalle waar die partye apart gewoon het; die woonhuis uitverhuur het en self in ’n huurhuis gewoon het; die gade in ’n tradisionele neder- setting gewoon het en die erflater in die woonhuis in ’n stad waar hy gewerk het; die gades oorsee gewoon en gewerk het en die woonhuis in Zimbabwe uitverhuur het.53 Daarbenewens is dit onseker wat met “huis” (“house”) bedoel word. Byvoorbeeld, sou dit bloot na die gebou, en nie die plaasgrond nie, verwys waar die partye op ’n plaas gewoon het? Wat is die posisie in “resettlement” gebiede waar die Staat eienaar van die grond is en die bewoners slegs gebruiksregte het? In sodanige gebiede is daar normaalweg verskeie hutte of klein huisies, of ’n groot huis met hutte en kleiner huisies. Dit verskil radikaal van die begrip in ’n stedelike konteks.54 Die Wet bevat ook geen bepalings ten opsigte van die kinders se erfdeel nie, maar daar word algemeen aanvaar dat dit ook in ooreenstemming met die Deceased Estates Succession Act 55 bepaal word.56 Indien dit die geval is, word die boedel in gelyke dele tussen die gade en kinders verdeel. 58 A 68F(2)(b) en (c) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 15 beoordeel die bepalings wat in ’n poligiene huwelik geld, as “extremely muddled, confused [,] ... border[ing] on the meaningless mainly because of clumsy and poor drafting”. 59 In effek, beteken dit die volgende: 44 Dit beteken dat die eksekuteur nie bloot met die familielede van die oorledene moet konsulteer nie, maar dat hy die toestemming van die be- voordeeldes (dit wil sê, die gade, gades en/of kinders) moet verkry. Die interpretasie van “a member of the deceased’s family” is onseker.45 In die geval van onderlinge verskil tussen die bevoordeeldes is die Meester gelas tot redelike stappe om die geskil te besleg, in ooreenstemming met die beginsels van erfopvolging uiteengesit in die Wet.46 • Die erflater se inheemsregtelike erfopvolger volg in die oorledene se naam en tsvimbo (Shona) of intonga (of umkhonto) (Ndebele) op. 47 Hierdie items simboliseer die oorledene se naam en posisie in die familie.48 Ook die verdeling van tradisionele en persoonlike49 artikels wat kragtens die inheemse reg die erfopvolger toekom, vererf in ooreen- stemming met die inheemse reg. Die waarde van hierdie items word nie in berekening gebring in die bepaling van die netto waarde van die bestorwe boedel nie. 50 Dié bepaling skyn die een van die weinige uitsondering ten gunste van die inheemsregtelike erfopvolgingsregsreëls te wees,51 en is in ooreenstemming met die voorstel van die White Paper on Marriage and Inheritance in Zimbabwe van 1993. • Waar die erflater oorleef word deur een gade, en een of meer kinders, erf die gade die huis, of verkry ’n vruggebruik daaroor, sowel as ’n aan- deel in die restant soos bepaal deur die Deceased Estates Succession Act.52 Die interpretasie van hierdie bepaling is allermins duidelik. In die eerste plek blyk dit asof die gade op die huis geregtig is slegs as sy • Waar die erflater oorleef word deur een gade, en een of meer kinders, erf die gade die huis, of verkry ’n vruggebruik daaroor, sowel as ’n aan- deel in die restant soos bepaal deur die Deceased Estates Succession Act.52 Die interpretasie van hierdie bepaling is allermins duidelik. In die eerste plek blyk dit asof die gade op die huis geregtig is slegs as sy INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: … DEEL II 327 daarin woonagtig was by die erflater se dood. 63 Coldham 1998 Journal of African Law 132. ( )(g)( ) p 62 A 68F(2)(g)(ii) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 63 54 Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 13. 55 53 Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 12. 57 Met die senior vrou wat dubbel soveel as ’n ondergeskikte vrou erf. 58 y p g 59 Coldham 1998 Journal of African Law 131. 60 Ibid. 56 Coldham 1998 Journal of African Law 132. F(2)(g)(i) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01 A 68F(2)(g)(i) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 62 A 68F(2)(g)(ii) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 56 Coldham 1998 Journal of African Law 132. 57 6 A 68F(2)(g)(i) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 62 A 68F(2)(g)(ii) van die Administration of Estates Act Chapter 6:01 53 Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 12. 54 Sien Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 13. 55 18 van 1977. 56 Coldham 1998 Journal of African Law 132. 57 Met die senior vrou wat dubbel soveel as ’n ondergeskikte vrou erf. 58 A 68F(2)(b) en (c) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 15 beoordeel die bepalings wat in ’n poligiene huwelik geld, as “extremely muddled, confused [,] ... border[ing] on the meaningless mainly because of clumsy and poor drafting”. 59 Coldham 1998 Journal of African Law 131. 60 Ibid. 61 A 68F(2)(g)(i) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 62 A 68F(2)(g)(ii) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 63 Coldham 1998 Journal of African Law 132. 64 A 68F(2)(f) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 65 Coldham 1998 Journal of African Law 132. 66 A 68F(2(h) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien ook Coldham Journal of African Law 132; en Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 14-15. 67 A 68F(2)(e) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. Sien ook Coldham 1998 Journal of African Law 132. Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 15 noem dié geval die enigste “uncomplicated situation” in “the muddle and confusion of the new provisions dealing with polygynous situations”. 68 Coldham 1998 Journal of African Law 132. 69 Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 16-17. 70 Deur die toekenning van die huis en huishoudelike toebehore aan haar. 71 Coldham 1998 Journal of African Law 133. 72 Coldham 1998 Journal of African Law 134. ( )( ) 65 Coldham 1998 Journal of African Law 132. In effek, beteken dit die volgende: • Waar ’n erflater oorleef word deur twee of meer gades, sowel as een of meer kinders, word een derde van die boedel aan sy gades toegeken57 en die oorblywende twee derdes staaksgewys aan sy kind/kinders en hulle afstammelinge.58 Indien die gades in aparte huishoudings woon- agtig is, kry elke vrou daardie huis en huishoudelike toebehore, of indien onprakties, ’n vruggebruik oor die huis en toebehore. Indien die gades gesamentlik in ’n huis woonagtig is, verkry hulle òf gemeen-skaplike eiendomsreg daaroor òf ’n vruggebruik.59 • Die beginsel van representasie ten gunste van afstammelinge van ’n vooroorlede kind geld egter nie.60 • Waar die erflater oorleef word deur een gade, maar geen kinders nie, verkry daardie gade eiendomsreg van die huis en huishoudelike toebehore, of ’n vruggebruik, sowel as een helfte van die restant.61 Die ander helfte van die restant vererf op die ouers, broers en susters,62 ter uitsluiting van ’n kleinkind van die erflater.63 • Waar die erflater sonder ’n gade en kinders sterf, maar oorleef word deur ouers, broers en susters, vererf die boedel in gelyke dele op genoemde • Waar die erflater sonder ’n gade en kinders sterf, maar oorleef word deur ouers, broers en susters, vererf die boedel in gelyke dele op genoemde 328 OBITER 2005 persone.64 Dit blyk te geld selfs al word die erflater deur kleinkinders oorleef.65 • Waar die erflater oorleef word deur een of meer kinders, maar nie deur ’n gade nie, vererf die boedel staaksgewys onder die kind/kinders en hul afstammelinge. 66 Dit blyk in ooreenstemming met die algemene be- palings van die Romeins-Hollandse gemenereg te wees. • Waar die erflater ’n vrou is en sy word deur een of meer kinders en haar man oorleef, wat benewens haar met ’n ander vrou/vroue getroud was, erf die man een derde van die boedel en die kinders staaksgewys twee derdes met inbegrip van die beginsel van representasie.67 • Tensy bogenoemde reëls geld, vererf die boedel ingevolge die inheemse reg. In dié opsig dien die inheemse reg as residuele reg, byvoorbeeld, waar ’n erflater nie deur ’n gade, kinders, ouers, broers of susters oorleef word nie.68 In so ’n geval sal die naaste manlike verwant, soos ’n oom van die erflater, na alle waarskynlikheid erf. • Tensy bogenoemde reëls geld, vererf die boedel ingevolge die inheemse reg. 70 Deur die toekenning van die huis en huishoudelike toebehore aan haar. 71 69 Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 16-17. 68 Coldham 1998 Journal of African Law 132. 72 Coldham 1998 Journal of African Law 134. 71 Coldham 1998 Journal of African Law 133. 64 A 68F(2)(f) van die Administration of Estates Act, Chapter 6:01. 73 Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 19. 74 1999 1 ZLR 100 (S). 75 Peters “The Erosion of Women’s Rights and the Political Economy of Customary Law in Zimbabwe” 2000 South African Journal of International Affairs 123. 76 Coldham “The Status of Women in Zimbabwe: Veneria Magaya v Nakayi Shonhiwa Magaya (SC 210/98)” 1999 Journal of African Law 248. 77 Ibid. 78 Coldham 1999 Journal of African Law 252. 79 Sien Magaya v Magaya supra 103A-G vir die feite van die saak. 80 Sien Magaya v Magaya supra 103G. 81 Coldham 1999 Journal of African Law 248. Ncube identifiseer die problematiek van die Wysigingswet soos volg: Ncube identifiseer die problematiek van die Wysigingswet soos volg: “The attempt to cling to some aspects of customary law and tradition while embracing and developing more modern ways of regulating marriage and inheritance rights has resulted in a muddle of complexities at the intersections of custom and tradition on the one hand and new and modern notions of equality and fairness within the family as embodied in general law principles. It certainly has not been easy to find a consistent, balance, logical and equitable mean between the two systems. The result is that some half-hearted reforms have appeared to be derailed in the quicksands of tradition. What is more, the way forward has remained hazy and often appeared slippery. No doubt, debate and reconsideration will continue and more reforms will come, being born out of the experiences of the present ones, which will undoubtedly cause numerous problems in their application due to their inherent weaknesses, and, in some cases, confusion as demonstrated above. However, a starting point has been made in eroding and moving away from the clearly unsatisfactory and inequitable customary laws of inheritance reflected in the courts’ version of customary law.”73 In effek, beteken dit die volgende: In dié opsig dien die inheemse reg as residuele reg, byvoorbeeld, waar ’n erflater nie deur ’n gade, kinders, ouers, broers of susters oorleef word nie.68 In so ’n geval sal die naaste manlike verwant, soos ’n oom van die erflater, na alle waarskynlikheid erf. Die bepalings is nie in alle gevalle duidelik nie en blyk inkonsekwent ten opsigte van die beginsel van representasie deur afstammelinge van voor- oorlede kinders te wees. Dit is ook baie tegnies van aard, veral in die geval van poligiene huwelike. Ncube het ’n pleidooi tot die Wetgewer ter wysiging van dié bepalings gemaak69 Desnieteenstaande hierdie tekortkominge is dit duidelik dat die bepalings gerig is op die beskerming van die weduwee,70 asook die gelyke behandeling van manlike en vroulike bevoordeeldes. Dit maak ook nie ’n onderskeid tussen kinders gebore binne die eg, of daarbuite nie. ’n Verdere innovasie is dié van die vergadering van belanghebbendes, wat op verdeling in ooreenstemming met die beginsels kan ooreenkom. Uiteraard is so ’n bepaling ook vatbaar vir misbruik, waar druk op familie- lede, vernaamlik vroue, geplaas kan word om tot ’n bepaalde verdeling toe te stem.71 Coldham kritiseer die Wysigingswet in soverre dit steeds ’n dualistiese stelsel vir siviele huwelike en inheemsregtelike huwelike steun. In dié opsig het die regshervormers versuim om die huweliks- en familiereg tesame met die erfopvolgingsreg te vernuwe. Of die bepalings prakties werkbaar is en meer as blote “papierreg” is, is onseker.72 Dit is inderdaad laasgenoemde vraag wat in ’n Suid-Afrikaanse konteks van besondere belang is. INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: … DEEL II 329 Ncube 1996 Zimbabwe Law Review 19. 74 1999 1 ZLR 100 (S). 75 Peters “The Erosion of Women’s Rights and the Political Economy of Customary Law in Zimbabwe” 2000 South African Journal of International Affairs 123. 76 Coldham “The Status of Women in Zimbabwe: Veneria Magaya v Nakayi Shonhiwa Magaya (SC 210/98)” 1999 Journal of African Law 248. 77 Ibid 79 Sien Magaya v Magaya supra 103A-G vir die feite van die saak. 80 81 Coldham 1999 Journal of African Law 248. Magaya v Magaya supra 104B H. 83 Later gewysig in a 9 van die Constitution of Zimbabwe Amendment Act, 14 van 1996. A 23(2) is gewysig deur die invoeging van die woord “gender” as een van die verbode gronde van diskriminasie. Sien Ncube “Defending and Protecting Gender Equality and the Family Under a Decidedly Undecided Constitution in Zimbabwe” in Eekelaar en Nhlapo (reds) The Changing Family: International Perspectives on the Family and Family Law (1998) 514-515. Die 1996-wysiging het egter die uitsonderings op die algemene verbod teen diskriminasie, soos vervat in a 23(3), behou. Daarbenewens bepaal sub-a 5 nou dat diskriminasie teen vroue toelaatbaar is in soverre dit “takes due account of physiological differences between persons of different gender except as far as that law ... is shown not to be reasonably justifiable in a democratic society”. Hierdie bepaling open die deur vir howe om regsreëls wat tussen mans en vroue onderskei, te regverdig, veral in die familiereg. Sien Ncube in Eekelaar en Nhlapo (reds) 516. Dit is my respekvolle submissie dat dieselfde argument moontlik ten behoewe van die manlike eersgeboorteregsreël in die erfopvolgingsreg geopper kan word. g pp 84 Magaya v Magaya supra 105E. Ncube in Eekelaar en Nhlapo (reds) 513 wys daarop dat voorbeelde uit ander jurisdiksies aandui dat dié beperking nie noodwendig beteken dat geslagsgebaseerde diskriminasie toelaatbaar was nie. Die beslissing in Botswana van Dow v Attorney-General of Botswana [1992] LRC (Const.) 623 (CA) getuig van konstitusionele interpretasie in die lig van ’n lidland se verpligtinge tot internasionale menseregte- konvensies ter eliminasie van geslagsdiskriminasie. ’n Soortgelyke benadering is deur die Zambiese High Court in Sara Longwe v International Hotels [1993] 4 LRC 221 gevolg. 82 Magaya v Magaya supra 104B-H. INTERPRETASIE VAN DIE TOEPASLIKE REG: BOTSENDE REGSPRAAK 3 Die uitspraak van die Supreme Court in Magaya v Magaya74 in 1999 was een van die mees kontroversiële in soverre dit die regsposisie van vroue in Zimbabwe betref. Vanuit ’n politieke oogpunt is dit gekritiseer as “deny[ing] the role that women played in the liberation and continue to play in the maintenance of the household ...”75 Vanuit ’n regsoogpunt is dit beskryf as “undeniably weaken[ing] the status of African women in Zimbabwe”,76 en as “rais[ing] in an acute form questions about the role customary law in contemporary Zimbabwean society”.77 Die Supreme Court as instelling is beskryf as “emerg[ing] from Magaya with little credit”.78 Die vraag voor die hof was eenvoudig: Wie is die erfopvolger waar ’n erflater intestaat gesterf het en ’n dogter, die oudste kind uit sy eerste huwelik, en drie seuns uit sy tweede huwelik, nagelaat het?79 Die Community Court het beslis dat die dogter nie daarop geregtig was om as erfopvolger aangestel te word nie, gegewe die feit dat daar ’n seun was wat as erfopvolger kon optree.80 Die erflating is aan die tweede oudste seun toegeken, nadat dit deur die oudste seun verwerp is omdat hy nie in staat was om die familie te onderhou nie. Die dogter (die appellant) het teen hierdie beslissing tot die Supreme Court geappelleer. Die appèl is van die hand gewys.81 Die beredenering van die hof, uitspraak gelewer by monde van Muchechetere JA, was soos volg: 330 OBITER 2005 In die eerste plek gee die inheemse erfopvolgingsreg soos van toepassing in verskeie stamme, voorkeur aan manlike erfopvolgers. Dit het uit ’n oorsig van toepaslike regsliteratuur, sowel as relevante regspraak, geblyk. Die vernaamste rede vir dié voorkeur is die oorgang van die erflater se verpligtinge, byvoorbeeld sy onderhoudsplig ten opsigte van die erflater se afhanklikes na sy dood op die erfopvolger.82 Dié reël diskrimineer prima facie teen vroue en kan daarom as prima facie-skending van artikels 23(1) en (2) van die Grondwet van Zimbabwe van 1979, beskou word. Die oorspronklike weergawe van artikels 23(1) en (2) van die Grondwet83 het soos volg bepaal: “(1) Subject to the provisions of this section “(1) Subject to the provisions of this section (2) For the purposes of subsection (1), a law shall be regarded as making a provision that is discriminatory and a person shall be regarded as having treated in a discriminatory manner if, as a result of that law or treatment, persons of a particular description by race, tribe, place of origin, political opinions, colour or creed are prejudiced (a) by being subjected to a condition, restriction or disability to which other persons of another such description are not made subject; or (b) by the according to persons of another such description of a privilege or advantage which is not accorded to persons of the first-mentioned description and the imposition of that condition, restriction or disability or the according of that privilege or advantage is wholly or mainly attributable to the description by race, tribe, place of origin, political opinions, colour or creed of the persons concerned.” Met verwysing na hierdie bepalings, het Muchechetere JA daarop gewys dat geslag nie een van die verbode gronde van diskriminasie is nie.84 Selfs al was sodanige diskriminasie verbode op grond van Zimbabwe se INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: … DEEL II 331 verpligtinge ooreenkomstig internasionale menseregte-instrumente, bestaan daar uitsonderings op die reël, waaronder die volgende: “(3) Nothing contained in any law shall be held to be in contravention of subsection (1)(a) to the extent that the law in question relates to any of the following matters “(3) Nothing contained in any law shall be held to be in contravention of subsection (1)(a) to the extent that the law in question relates to any of the following matters (a) adoption, marriage, divorce, burial, devolution of property on death or other matters of personal law; (b) the application of African customary law in any case involving Africans or an African and one or more persons who are not Africans where such persons have consented to the application of African customary law in that case; (b) the application of African customary law in any case involving Africans or an African and one or more persons who are not Africans where such persons have consented to the application of African customary law in that case; Die hof was daarvan oortuig dat gegewe die grondwetlike uitsonderings, die erfopvolgingsreg van die diskriminasie-bepalings uitgesluit is, eerstens omdat dit “relate to ‘devolution of property on death or other matters of personal law’, and, secondly, in this case because they relate to customary law being applied between Africans”.86 Daarbenewens is die toepassing van die inheemse reg in artikel 89 van die Grondwet gesanksioneer. 85 Sien Magaya v Magaya supra 105F. 86 Magaya v Magaya supra 105G. 87 Magaya v Magaya supra 105G-H. 88 Bennett Human Rights and African Customary Law 22 vn 87. Sien Magaya v Magaya supra 106A. 89 Magaya v Magaya supra 106A-B. 90 15 van 1982. 91 1984 1 ZLR 112 (S). 92 Magaya v Magaya supra 106F. 93 Supra. 94 Magaya v Magaya supra 107C-D. 95 Supra. “(1) Subject to the provisions of this section (a) no law shall make any provision that is discriminatory either of itself or in its effect; and (b) no person shall be treated in a discriminatory manner by any person acting by virtue of any written law or in the performance of the functions of any public office or any public authority. “(1) Subject to the provisions of this section 87 Dié interpretasie blyk in ooreenstemming met die mening van Bennett te wees in soverre hy skryf dat “although s 23(1) of the Constitution forbids discrimination, s 23(3)(b) shields customary law from this provision”.88 Gevolglik het die hof tot die slotsom gekom dat die appèl op hierdie gronde van die hand gewys moet word.89 Hoewel dit onnodig blyk vir die gronde van die bevinding, het die hof voortgegaan en die bepalings van artikel 3 van die Legal Age of Majority Act90 en beslissings gebaseer op ’n interpretasie van hierdie artikel, ontleed. Ten opsigte van die beslissing in Katekwe v Muchabaiwa 91 het die hof bevind dat die hof in daardie saak “laboured under what [the court] consider[s] was the wrong view or conclusion that seduction damages under customary law belong to the seduced female. They belong to the guardian.”92 Die hof in Katekwe93 het dus gefouteer om te aanvaar dat die “new ‘age, status and capacity’ ... of a woman would ... bestow on her rights she never possessed”.94 Die hof insiens, het die hof in Katekwe 95 verkeerdelik en sonder behoorlike oorweging, beslis dat die “‘disabilty’ or ‘discrimination’ suffered by women under customary law was due to ‘their perpetual minority’” eensklaps 85 Sien Magaya v Magaya supra 105F. 86 Magaya v Magaya supra 105G. 87 Magaya v Magaya supra 105G-H. 88 Bennett Human Rights and African Customary Law 22 vn 87. Sien Magaya v Magaya supra 106A. 89 Magaya v Magaya supra 106A-B. 90 15 van 1982. 91 1984 1 ZLR 112 (S). 92 Magaya v Magaya supra 106F. 93 Supra. 94 Magaya v Magaya supra 107C-D. 95 Supra. 332 OBITER 2005 deur die bepalings van die Legal Age of Majority Act96 verwyder is.97 Dié ondergeskiktheid is eerder te wyte aan die aard van die Afrika- gemeenskappe self, naamlik die patrilineêre, matrilineêre, en bilaterale aard van sommige gemeenskappe.98 In sodanige stelsels staan die familiebegrip primêr,99 en die familiehoof was ’n patriarg, ’n senior man, wat beheer oor die goed en lewens van vroue en juniors uitgeoefen het.100 Gewysdes wat die ondergeskiktheid van vroue aan hul “minderjarigheid” toegeskryf het,101is op grond hiervan verkeerdelik beslis. “(1) Subject to the provisions of this section In dié gevalle is die bepalings van die Age of Majority Act102 te wyd omskryf.103 Gevolglik het die beslissings in Katekwe 104 en Chihowa 105 regte aan vroue toegedig wat hulle nooit ingevolge die inheemse reg gehad het nie.106 Dit kon nie die oogmerk van die Wet wees om vroue sodanige addisionele regte te gee nie. Dit sou in stryd wees met die uitsonderings van artikels 23(3)(a) en (b) van die Zimbabwiese Grondwet.107 Ten opsigte van die onderskeid tussen die vererwing van goed en die opvolging in status het die hof beslis dat die erfopvolger se onderhoudsverpligting inherent tot die vererwing van goed is: “As to the question of whether or not the heir also inherited the property of the deceased, the accepted position is, on all the authorities ..., that the heir inherits the property and responsibilities of the deceased. The term ‘status’, when used in inheritance and succession, includes, ..., property of the deceased. What, I consider, is being confused here is that after the death of the deceased some of his property is distributed to or divided amongst various relatives and acquaintances. This may be done because of the wishes of the deceased, expressed before his death, or because of the heir’s desire to discharge his responsibilities of looking after the family. And, in my understanding, this is always done with the approval and consent of the heir. In the circumstances, this is not inheriting but distribution of property.”108 Op die argumente dat die hof geslagsgelykheid moet bevorder, en dit in pas met die ontwikkelinge in die lewende inheemse reg is, het die hof in ’n sterk bewoorde, maar weldeurdagte dictum 109 geredeneer dat groot omsigtigheid aan die dag gelê moet word wanneer wysigings aan die inheemse erfopvolgingsreg oorweeg word: “Whilst I am in total agreement with the submission that there is a need to advance gender equality in all spheres of society, I am of the view that great care must be taken when African customary law is under consideration. In the 96 15 van 1982. 97 Magaya v Magaya supra 107D-E. 98 Magaya v Magaya supra 107H-108A. 99 Magaya v Magaya supra 108E-F. 100 Magaya v Magaya supra 108F-G. 101 Bv, Katekwe supra en Chihowa v Mangwende 1987 1 ZLR 228 (S). 102 15 van 1982. 103 Magaya v Magaya supra 111B-C. 104 Supra. 105 Supra. 106 Magaya v Magaya supra 111C-D; en 112A-B. p 106 Magaya v Magaya supra 111C-D; en 112A-B. Sien ook in dié verband Bennett Human Rights and African Customary Law 94. 107 “(1) Subject to the provisions of this section Sien ook in dié verband Bennett Human Rights and African Customary Law 94. 107 Magaya v Magaya supra 112C-D. 108 Magaya v Magaya supra 109G-110B. 109 My waarneming. Supra. 106 Magaya v Magaya supra 111C-D; en 112A-B. Sien ook in dié verband Bennett Human Rights and African Customary Law 94. 107 g y 107 Magaya v Magaya supra 112C-D. 108 108 Magaya v Magaya supra 109G-110B. INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: … DEEL II 333 first instance, it must be recognised that customary law has long directed the way African people conducted their lives and the majority of Africans in Zimbabwe still live in rural areas and still conduct their lives in terms of customary law. In the circumstances, it will not readily be abandoned, especially by those such as senior males who stand to lose their positions of privilege. Secondly, the application of customary law generally is sanctioned by the Constitution and some would elevate this to a right having been conferred by the Constitution. Thirdly, the application of customary law, especially in inheritance and succession, is in a way voluntary, that is, to Africans married under customary law or those who choose to be bound by it. It could therefore be argued that there should be no or little interference with a person’s choice. In view of the above, I consider it prudent to pursue a pragmatic and gradual change which would win long term acceptance, rather than legal revolution initiated by the courts.”110 Die hof het die vraag na die uitbreiding van die tradisionele erfopvolgings- reg na vroulike erfopvolging in perspektief van die kompleksiteit van dié afdeling van die reg beoordeel, en bevind dat dit nie die bevoegdheid het om “nuwe” reg te skep nie. Die hof insiens, is dit egter howe se plig om die “actual and true intention and purport of African customary law of succession” teen misbruik deur erfopvolgers te beskerm.111 Volgens die hof bied die inheemse reg voldoende beskerming teen misbruik, soos blyk uit die beslissing in Masango v Masango.112 In sy afsonderlike uitspraak het McNally JA in besonder na dié inheemsregtelike remedie verwys en bevind dat die statutêre wysigings naas die inheemse reg bestaan en dit nie vervang het nie: “So the majority status of women had to co-exist with customary law. It did not replace it. If no suitable male heir were available, a woman could lawfully be appointed heir. 110 Magaya v Magaya supra 113B-G. 111 Magaya v Magaya supra 113G-H. 112 S 66-86 (ongerapporteerd). Sien Stewart “Inheritance in Zimbabwe: The Quiet Revolution” in Women and Law in Southern Africa Research Project Inheritance in Zimbabwe Working Paper 5 (1992) 11; Stewart “Playing the Game: Women’s Inheritance Property in Zimbabwe” in Armstrong en Ncube Women and Law in Southern Africa (1987) 89-90; en Stewart “Who Gets the Money?: Some Aspects of Testate and Intestate Succession in Zimbabwe” 1989-1990 Zimbabwe Law Review 85 100; Stewart en Ncube “Legal and Cultural Framework of Succession in Zimbabwe” in Women and Law in Southern Africa Research Project Working Papers on Inheritance Law in Southern Africa Working Paper 6 (1992) 113. 113 M M 116B 114 Magaya v Magaya supra 114B-C and 114E-F. 115 113 Magaya v Magaya supra 116B. 110 Magaya v Magaya supra 113B-G. 111 g y g y 115 My waarneming. “(1) Subject to the provisions of this section But the customary law preference for a male heir was not eliminated.”113 Die hof insiens is dit egter die Wetgewer se plig om regshervorming te onderneem. Dit maak voorsiening vir wye en uiteenlopende konsultasie met belanghebbendes, ’n taak wat nie deur howe onderneem kan word nie.114 Ten slotte verwys die hof redelik insidenteel115 na die statutêre bepalings van artikel 3 van die Administration of Estates Amendment Act van 1997 en kom dan tot die tegnies korrekte gevolgtrekking dat die gewysigde 334 OBITER 2005 OBITER 2005 erfopvolgingsreg, soos vervat in artikel 68 van die Administration of Estates Act,116 in casu van toepassing sou wees indien die erflater op of na die inwerkingtreding van die bepaling op 1 November 1997 gesterf het.117 erfopvolgingsreg, soos vervat in artikel 68 van die Administration of Estates Act,116 in casu van toepassing sou wees indien die erflater op of na die inwerkingtreding van die bepaling op 1 November 1997 gesterf het.117 Verskeie skrywers het die beslissing as nie-oortuigend gekritiseer, en wel op grond van die volgende beleids- en regsoorwegings: • Die beslissing bied ’n skuiwergat vir die behoud van ’n dualistiese regstelsel wat op grond van gelykheid tussen mans en vroue onderskei. Op politieke gebied versterk dit die magsposisie van manlike gesag- hebbers, wat sedert die aanname van die Legal Age of Majority Act van 1982 moes toekyk hoe hul gesagsbasis deur vroue geërodeer word. Die beslissing bedreig die reg van vroue om eiendom te verkry en te behou, en versterk die heerskappy wat mans oor die gemeenskap as geheel voer.118 Sekere sektore in die gemeenskap gebruik tradisie bloot as ’n argument ten einde hul eie reeds gevestigde belange te beskerm. Die voorkoms van patrilinie in die gemeenskap maak die menings van die voorstanders daarvan, ten koste van vroue, egter nie onaantasbaar nie.119 • Die beslissing het versuim om die presiese aard van die Zimbabwiese internasionale verpligtinge ten opsigte van die bevordering van geslagsgelykheid te ondersoek en om op sinvolle wyse te bepaal wat die grondwetlike implikasies van sodanige verpligtinge is.120 • Die Legal Age of Majority Act van 1982 het nie bloot meerder- jarigheidstatus op 18 jaar vasgestel nie, maar ook bepaal dat dié status vir alle doeleindes, ook in die inheemse reg, sou geld. 116 Chapter 6:01. 117 Magaya v Magaya supra 114G. 118 Peters 2000 South African Journal of International Affairs 128-129. Sien ook Peters en Peters “Land Tenure Dynamics in Pre-colonial, Colonial, and Post-colonial Zimbabwe” 1998 Journal of Public and International Affairs 183. 119 Tsanga “Criticisms Against the Magaya Decision: Much Ado About Something” 1999 Legal Forum 94 100. 120 Robb en Cassette “Customary Law of Primogeniture Upheld in Zimbabwe: Magaya v Magaya (ZS) 16-2-1999 (case SC210/98 unreported)” 1999 De Rebus 44 45. 121 In die sinsnede “including customary law”. 122 Coldham 1999 Journal of African Law 250. 123 Supra. 124 6 van 1997. 125 Coldham 1999 Journal of African Law 250. p 124 6 van 1997. 125 Coldham 1999 Journal of African Law 250. • Daarbenewens is die erfopvolgingsreg radikaal hervorm deur die aanname van die Administration of Estates Amendment Act. 124 Die Wysigingswet het deel gevorm van ’n reeks statutêre hervormings wat die status van Zimbabwiese vroue verhoog het. In dié opsig beskou Coldham die Magaya-beslissing as ’n anachronisme.125 g y 122 Coldham 1999 Journal of African Law 250. 123 120 Robb en Cassette “Customary Law of Primogeniture Upheld in Zimbabwe: Magaya v Magaya (ZS) 16-2-1999 (case SC210/98 unreported)” 1999 De Rebus 44 45. 121 116 Chapter 6:01. 117 g y 121 In die sinsnede “including customary law”. “(1) Subject to the provisions of this section Die uitdruklike verwysing na die insluiting van die inheemse reg121 het erkenning verleen aan die voorkoms van minderjarigheid/meerderjarig-heid in die inheemse reg en wou verseker dat meerderjarigheid voortaan slegs met verwysing na ouderdom vasgestel moes word. 122 Dit is deur die Katekwe- beslissing123 bevestig. • Daarbenewens is die erfopvolgingsreg radikaal hervorm deur die aanname van die Administration of Estates Amendment Act. 124 Die Wysigingswet het deel gevorm van ’n reeks statutêre hervormings wat die status van Zimbabwiese vroue verhoog het. In dié opsig beskou Coldham die Magaya-beslissing as ’n anachronisme.125 INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: … DEEL II 335 • Die effek van die Magaya-beslissing sou verreikende gevolge hê vir regsinstellings wat intussen op grond van die vernuwing van die Legal Age of Majority Act van 1982 regte aan vroue toegeken het, byvoorbeeld om self skadevergoeding vir haar seduksie te eis. Magaya sou dié regsontwikkeling ongedaan maak.126 • Die effek van die Magaya-beslissing sou verreikende gevolge hê vir regsinstellings wat intussen op grond van die vernuwing van die Legal Age of Majority Act van 1982 regte aan vroue toegeken het, byvoorbeeld om self skadevergoeding vir haar seduksie te eis. Magaya sou dié regsontwikkeling ongedaan maak.126 • Die beslissing diskrimineer teen vroue op die grond van “gender”, wat ’n sosiale betekenis het, teenoor “sex”, wat ’n biologiese betekenis het.127 Die uitsluiting van vroue van erfopvolging is op sigself gegrond op die sosiale konstruksie van vroue as buitestaanders van die familie. Die afwesigheid van “sex” as ’n grond van diskriminasie in die Grondwet behoort dus nie ’n argument te wees vir die regverdiging van die uitsluiting van vroue tot erfopvolging nie.128 • Die uitsluiting van vroue tot erfopvolging op grond van huwelikstatus, diskrimineer nie net teen vroue in die algemeen nie, maar in besonder teen getroude vroue. Dit versterk die persepsie van vroue as blote “chattels to be dispensed with once they have served their purpose.”129 • Die argument dat vroue van erfopvolging uitgesluit word omdat hulle moontlik die goed kan verkwis, oortuig nie. Inteendeel, “in reality women fare better in the real of responsibility for others. 126 Coldham 1999 Journal of African Law 250-251. 127 Die verbode gronde van diskriminasie word in a 23(2) van die Zimbabwiese Grondwet gelys. 128 Tsanga 1999 Legal Forum 95-96. 129 Tsanga 1999 Legal Forum 97. 130 Tsanga 1999 Legal Forum 97-98. 131 Tsanga 1999 Legal Forum 98. 132 Supra. 133 Supra. 134 Coldham 1999 Journal of African Law 251. 128 Tsanga 1999 Legal Forum 95-96. 135 Coldham 1999 Journal of African Law 252; en Tsanga 1999 Legal Forum 101. 136 Sien Banda “Meaningless Gestures? African Nations and the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women” in Eekelaar en Nhlapo (reds) The Changing Family: International Perspectives on the Family and Family Law 536. 137 A 23(3)(a) van die Constitution of Zimbabwe van 1979. 138 A 23(3)(b) van die Constitution of Zimbabwe van 1979. 139 Ingevolge die Intestate Succession Act, 5 van 1989. 140 Sien Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie Draft Report Customary Law of Succession par 2.4. “(1) Subject to the provisions of this section After all, married women in particular spend virtually all their lives taking care of the interests of diverse family groupings ...”130 • Die argument dat die inheemse reg vir die onderhoud van die gade en ander afhanklikes voorsiening maak, is problematies, omdat die realiteit skyn aan te toon dat die meeste mans, om ’n verskeidenheid van redes, onwillig is om vir eie vlees en bloed voorsiening te maak. Dit volg dan dat dit onvoorsienbaar is dat die erfopvolger sodanige verpligtinge sal nakom. Tsanga skryf dié tendens toe aan die invloed van geld en hebsug, in konflik met die onderhoudsverpligting.131 • Die beslissing is in stryd met die stare decisis-beginsel. In dié opsig is dit onaanvaarbaar en ongeregverdig dat die Supreme Court 15 jaar na die beslissing in Katekwe132 van sy vorige standpunt van meerderjarigheid- status aan vroue, afwyk. Dit sou beteken dat verskeie Supreme Court- beslissings, waaronder Chihowa 133 en honderde laerhofbeslissings in onderhouds-, beheer en toesig-, voogdyskap- en ander soortgelyke aangeleenthede van die persoonlike reg, verkeerd beslis is.134 Skywers soos Coldham en Tsanga kom uiteindelik tot die gevolgtrekking dat daar opnuut ’n behoefte aan ingryping deur die Wetgewer is, ten einde duidelikheid ten opsigte van die effek van artikel 23 van die Zimbabwiese 336 OBITER 2005 Grondwet te skep, geslag as relevante diskriminasiegrond te erken, en die uitsonderings ten opsigte van die inheemse reg aan die diskriminasie- bepaling te skrap.135 Artikel 23 is inderdaad in 1996 gewysig om voorsiening te maak vir die insluiting van geslag as verbode grond van diskriminasie,136 maar die uitsonderings op die verbod teen geslagsdiskriminasie, waaronder die “devolution of property on death or other matters of personal law”137 en die “application of African customary law in any case involving Africans ...”138 is behou. Grondwet te skep, geslag as relevante diskriminasiegrond te erken, en die uitsonderings ten opsigte van die inheemse reg aan die diskriminasie- bepaling te skrap.135 Artikel 23 is inderdaad in 1996 gewysig om voorsiening te maak vir die insluiting van geslag as verbode grond van diskriminasie,136 te maak vir die insluiting van geslag as verbode grond van diskriminasie,136 maar die uitsonderings op die verbod teen geslagsdiskriminasie, waaronder die “devolution of property on death or other matters of personal law”137 en die “application of African customary law in any case involving Africans ...”138 is behou. EVALUASIE: LESSE VIR SUID-AFRIKA Die vraag is nou welke lesse die Suid-Afrikaanse regshervormers uit die Zimbabwiese ervaring kan leer? Die volgende algemene waarnemings kan gemaak word: • Die Zimbabwiese erfopvolgingstelsels word, soos die Suid-Afrikaanse reg, deur regspluralisme gekenmerk. • Die hervorming van die erfopvolgingsreg in dié Afrikaland was ’n voldonge feit. Dit is insiggewend om daarop te let dat die hervorming in Zambië139 (en sekere ander Afrikalande)140 betreklik vroeg in vergelyking met hervorming in Zimbabwe plaasgevind het. In dié opsig is die huiwerigheid ter regshervorming in Suid-Afrika, toe te skryf aan verskillende redes, opvallend, hoewel dit uiteindelik onvermydelik blyk te wees. Die vraag is welke vorm die hervorming moet aanneem, en hoe ’n prakties werkbare en aanvaarbare, nuwe erfopvolgingsreg geformuleer moet word. Uiteraard moet daar gepoog word om die teenkanting teen hervorming en die implementeringsprobleme wat daarmee gepaard gaan, soos in die res van Afrika ervaar, te vermy. • In Zimbabwe het regshervorming deur statutêre ingryping geskied wat voorafgegaan is deur ondersoeke na die erfopvolgingsreg in ’n moderne samelewing. Dié ondersoeke blyk te bevind het dat die manlike eersgeboorteregsreël uitgedien is, en nie konsekwente toepassing in die praktyk gevind het nie. In die Suid-Afrikaanse konteks ontbreek spesifieke gegewens en statistiek oor die toepassing van die reël, en die implikasies wat die afskaffing, sowel as die behoud van die reël, vir vroue inhou. Dit blyk algemeen aanvaar te word dat vroue in ’n oorwegend patriargale stelsel deur die toepassing van die manlike eersgeboorte- regsreël benadeel word. Dit kan nie sonder meer aanvaar word nie. Hoewel die bevindinge van die WLSA-navorsing in die Suid-Afrikaanse buurlande besonder waardevol blyk te wees, word aan die hand gedoen dat ’n in-diepte ondersoek na bogenoemde kwessies, in beide ’n • In Zimbabwe het regshervorming deur statutêre ingryping geskied wat voorafgegaan is deur ondersoeke na die erfopvolgingsreg in ’n moderne samelewing. Dié ondersoeke blyk te bevind het dat die manlike eersgeboorteregsreël uitgedien is, en nie konsekwente toepassing in die praktyk gevind het nie. In die Suid-Afrikaanse konteks ontbreek spesifieke gegewens en statistiek oor die toepassing van die reël, en die implikasies wat die afskaffing, sowel as die behoud van die reël, vir vroue inhou. Dit blyk algemeen aanvaar te word dat vroue in ’n oorwegend patriargale stelsel deur die toepassing van die manlike eersgeboorte- regsreël benadeel word. Dit kan nie sonder meer aanvaar word nie. ( )( ) 139 Ingevolge die Intestate Succession Act, 5 van 1989. 141 Supra. 142 Suid-Afrikaanse Regskommissie Report on Conflicts of Law Projek 90 (1999). 143 Sien Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie Draft Report Customary Law of Succession par 6.4. 144 81 van 1987. 145 Sien die bepalings van die Draft Bill for the Amendment of the Customary Law of Succession, aanhangsel tot die Suid-Afrikaanse Regskommissie Besprekingsdokument 93 Customary Law: Succession Projek 90 (2000). EVALUASIE: LESSE VIR SUID-AFRIKA Daar word aan die hand gedoen dat die reëls van die interne konfliktereg eerder aangepas word ten einde voor- siening te maak vir die inagneming van verskeie faktore (en nie slegs huweliksvorm nie) in die daarstelling van die erflater se kulturele oriëntasie. Dié voorstel is in ooreenstemming met artikel 5 van die Proposed Application of Customary Law Bill van die Suid-Afrikaanse Regskommissie van 1999, wat voorsiening maak vir die aanwysing van ’n toepaslike regstelsel ter verdeling van die boedel ooreenkomstig die erf- later se gedragspatrone, tradisies, leefwyse en gewoontes.142 Die status van dié Regskommissie-voorstelle is egter onduidelik, omdat die 2004- Draft Report uitdruklik vir die afskaffing van die reëls voorsiening maak. • In Zimbabwe is daar statutêr voorsiening gemaak vir die afskaffing van die manlike eersgeboorteregsreël, en word die reg van die oorlewende gade om van die erflater te erf, erken. Die stelsel maak voorsiening vir erfopvolging in ’n monogame sowel as poligiene huwelik. Daar word op gekompliseerde wyse vir die gesamentlike erfopvolging deur die onmiddellike afhanklikes van die erflater (die gade en kinders), en die ander bloedverwante van die erflater (ouers, broers en susters) voorsiening gemaak. Dit is opvallend dat ander bloedverwante nie deur die erkenning van die gade se reg om te erf, van erfopvolging uitgesluit word nie. Dié bepalings skyn van die voorgestelde regulering van intestate erfopvolging in Suid-Afrika te verskil, in dié opsig dat die Suid- Afrikaanse voorstelle nie voorsiening maak vir die gesamentlike bevoordeling deur die gade(s), afstammeling en ander naby bloedverwante van die erflater nie. Die opvatting is dat die uitbreiding van bevoordeling om ander behoeftige familielede in te sluit die net te wyd sou span.143 Erfopvolging skyn in ooreenstemming met die bepalings van die Wet op Intestate Erfopvolging 144 eers in die eerste parenteel te geskied, waarna verdeling in die tweede en verdere parentele geskied.145 • In Zimbabwe is daar statutêr voorsiening gemaak vir die afskaffing van die manlike eersgeboorteregsreël, en word die reg van die oorlewende gade om van die erflater te erf, erken. Die stelsel maak voorsiening vir erfopvolging in ’n monogame sowel as poligiene huwelik. Daar word op gekompliseerde wyse vir die gesamentlike erfopvolging deur die onmiddellike afhanklikes van die erflater (die gade en kinders), en die ander bloedverwante van die erflater (ouers, broers en susters) voorsiening gemaak. EVALUASIE: LESSE VIR SUID-AFRIKA Hoewel die bevindinge van die WLSA-navorsing in die Suid-Afrikaanse buurlande besonder waardevol blyk te wees, word aan die hand gedoen dat ’n in-diepte ondersoek na bogenoemde kwessies, in beide ’n INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: … DEEL II 337 stedelike en landelike konteks, in Suid-Afrika geloods word alvorens regshervorming deurgevoer word. Wye konsultasie met belang- hebbendes en belange-groepe is noodsaaklik. Soos blyk uit die beslissing van Magaya141 is dit moelik om in te sien hoe dié taak deur die howe onderneem kan word. stedelike en landelike konteks, in Suid-Afrika geloods word alvorens regshervorming deurgevoer word. Wye konsultasie met belang- hebbendes en belange-groepe is noodsaaklik. Soos blyk uit die beslissing van Magaya141 is dit moelik om in te sien hoe dié taak deur die howe onderneem kan word. • Die belang van die reëls van die interne konfliktereg, met huweliksvorm as die deurslaggewende faktor vir die aanwysing van ’n toepaslike regstelsel, is in die Zimbabwiese stelsel aansienlik afgewater. Dit blyk dat die voorstelle van die Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie in sy Draft Report Customary Law of Succession die afskaffing van die toepaslike reëls van die interne konfliktereg in ’n Suid-Afrikaanse konteks onderskryf − ’n voorstel wat myns insiens die kulturele oriëntasie of affiliasie van die erflater negeer. Daar word aan die hand gedoen dat die reëls van die interne konfliktereg eerder aangepas word ten einde voor- siening te maak vir die inagneming van verskeie faktore (en nie slegs huweliksvorm nie) in die daarstelling van die erflater se kulturele oriëntasie. Dié voorstel is in ooreenstemming met artikel 5 van die Proposed Application of Customary Law Bill van die Suid-Afrikaanse Regskommissie van 1999, wat voorsiening maak vir die aanwysing van ’n toepaslike regstelsel ter verdeling van die boedel ooreenkomstig die erf- later se gedragspatrone, tradisies, leefwyse en gewoontes.142 Die status van dié Regskommissie-voorstelle is egter onduidelik, omdat die 2004- Draft Report uitdruklik vir die afskaffing van die reëls voorsiening maak. • Die belang van die reëls van die interne konfliktereg, met huweliksvorm as die deurslaggewende faktor vir die aanwysing van ’n toepaslike regstelsel, is in die Zimbabwiese stelsel aansienlik afgewater. Dit blyk dat die voorstelle van die Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie in sy Draft Report Customary Law of Succession die afskaffing van die toepaslike reëls van die interne konfliktereg in ’n Suid-Afrikaanse konteks onderskryf − ’n voorstel wat myns insiens die kulturele oriëntasie of affiliasie van die erflater negeer. 8 a 98 145 Sien die bepalings van die Draft Bill for the Amendment of the Customary Law of Succession, aanhangsel tot die Suid-Afrikaanse Regskommissie Besprekingsdokument 93 Customary Law: Succession Projek 90 (2000). 146 Die Traditional Leadership and Governance Framework Act, 41 van 2003, maak voorsiening vir die aanwysing van tradisionele leierskapposisies. In die Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie Draft Report Customary Law of Succession par 6.10 word voorgestel dat goed wat ’n tradisionele leier toeval uit hoofde van sy amp, nie aan verdeling kragtens die voorgestelde weergawe van die Wet op Intestate Erfopvolging, 81 van 1987, onderhewig is nie. g 147 Sien par 2 2 hierbo. EVALUASIE: LESSE VIR SUID-AFRIKA Die Zimbabwiese wetgewing maak wel spesifiek vir die inheemsregtelike oordrag van die naam van die erflater voorsiening, maar die interpretasie van “naam” is onseker. Die Zimbabwiese ervaring in dié verband is dus onduidelik. Daar word aan die hand gedoen dat daar in ’n Suid-Afrikaanse konteks duidelik tussen die verdeling van goed en die opvolging in status onderskei moet word.146 Dit is voorsienbaar dat daar verskillende praktyke in dié verband ont- • Dit is opvallend dat daar in die toepaslike wetgewing geen werklike onderskeid gemaak word tussen die opvolging en status en die verdeling van goed nie. Ncube het dit uitgewys as een van die gebreke in die stelsel, wat verantwoordelik kan wees vir die inkonsekwente toepassing van die statutêre wysigings deur die howe. Die Zimbabwiese wetgewing maak wel spesifiek vir die inheemsregtelike oordrag van die naam van die erflater voorsiening, maar die interpretasie van “naam” is onseker. Die Zimbabwiese ervaring in dié verband is dus onduidelik. Daar word aan die hand gedoen dat daar in ’n Suid-Afrikaanse konteks duidelik tussen die verdeling van goed en die opvolging in status onderskei moet word.146 Dit is voorsienbaar dat daar verskillende praktyke in dié verband ont- wikkel het, en dat regshervormers van dié besondere praktyke kennis moet neem alvorens ’n omvattende hervorming geformuleer word. Dit beteken nie noodwendig dat daar verskillende reëls ten opsigte van die onderskeie vorme van opvolging moet geld nie, maar bloot dat die onder- skeid tussen die instellings en die implikasies van die herformulering van die toepaslike reëls, in ag geneem geneem moet word wanneer nuwe bepalings hieroor geformuleer word. Ongelukkig blyk die Zimbabwiese hervorming in dié opsig nie van besondere waarde te wees nie. g g p g g Dit is voorsienbaar dat daar verskillende praktyke in dié verband ont- wikkel het, en dat regshervormers van dié besondere praktyke kennis moet neem alvorens ’n omvattende hervorming geformuleer word. Dit beteken nie noodwendig dat daar verskillende reëls ten opsigte van die onderskeie vorme van opvolging moet geld nie, maar bloot dat die onder- skeid tussen die instellings en die implikasies van die herformulering van die toepaslike reëls, in ag geneem geneem moet word wanneer nuwe bepalings hieroor geformuleer word. Ongelukkig blyk die Zimbabwiese hervorming in dié opsig nie van besondere waarde te wees nie. EVALUASIE: LESSE VIR SUID-AFRIKA Dit is opvallend dat ander bloedverwante nie deur die erkenning van die gade se reg om te erf, van erfopvolging uitgesluit word nie. Dié bepalings skyn van die voorgestelde regulering van intestate erfopvolging in Suid-Afrika te verskil, in dié opsig dat die Suid- Afrikaanse voorstelle nie voorsiening maak vir die gesamentlike bevoordeling deur die gade(s), afstammeling en ander naby bloedverwante van die erflater nie. Die opvatting is dat die uitbreiding van bevoordeling om ander behoeftige familielede in te sluit die net te wyd sou span.143 Erfopvolging skyn in ooreenstemming met die bepalings van die Wet op Intestate Erfopvolging 144 eers in die eerste parenteel te geskied, waarna verdeling in die tweede en verdere parentele geskied.145 338 OBITER 2005 OBITER 2005 • Sekere eiendomsvorme, byvoorbeeld die persoonlike goed van die erflater, word in die Zimbabwiese voorbeeld van die toepassing van die statutêre bepalings vrygestel. Dit het die potensiaal om verminderde beskerming aan die afhanklikes van die erflater te bied, maar skyn effek te gee aan sekere inheemsregtelike behoeftes. • Sekere eiendomsvorme, byvoorbeeld die persoonlike goed van die erflater, word in die Zimbabwiese voorbeeld van die toepassing van die statutêre bepalings vrygestel. Dit het die potensiaal om verminderde beskerming aan die afhanklikes van die erflater te bied, maar skyn effek te gee aan sekere inheemsregtelike behoeftes. • Dit is opvallend dat daar in die toepaslike wetgewing geen werklike onderskeid gemaak word tussen die opvolging en status en die verdeling van goed nie. Ncube het dit uitgewys as een van die gebreke in die stelsel, wat verantwoordelik kan wees vir die inkonsekwente toepassing van die statutêre wysigings deur die howe. Die Zimbabwiese wetgewing maak wel spesifiek vir die inheemsregtelike oordrag van die naam van die erflater voorsiening, maar die interpretasie van “naam” is onseker. Die Zimbabwiese ervaring in dié verband is dus onduidelik. Daar word aan die hand gedoen dat daar in ’n Suid-Afrikaanse konteks duidelik tussen die verdeling van goed en die opvolging in status onderskei moet word.146 Dit i i b d t d kill d kt k i dié b d t • Dit is opvallend dat daar in die toepaslike wetgewing geen werklike onderskeid gemaak word tussen die opvolging en status en die verdeling van goed nie. Ncube het dit uitgewys as een van die gebreke in die stelsel, wat verantwoordelik kan wees vir die inkonsekwente toepassing van die statutêre wysigings deur die howe. 148 Sien die Draft Bill for the Amendment of the Customary Law of Succession. 149 Supra. 150 Omdat die erflater voor die inwerkingtreding van die Administration of Estates Amendment Act, 6 van 1997, gesterf het. EVALUASIE: LESSE VIR SUID-AFRIKA • Die Zimbabwiese bepaling van ’n statutêr omgeskrewe familie- vergadering na die dood van die erfopvolger wat die verdeling van ’n boedel voorafgaan,147 blyk sinvolle hervorming te wees. Die aangewese verteenwoordiger van die boedel word verplig tot die daarstelling van ’n boedelplan wat onder meer die versorging van die erflater se afhanklikes verseker. Daar skyn ’n praktyk in sekere landdroshofjurisdiksies in Suid- Afrika te ontwikkel het om vroue as verteenwoordigers en selfs erfgename van bestorwe boedels aan te stel, welke aanstelling gewoonlik met instemming van en na beraadslaging met die familie tydens sodanige familievergadering geskied. Omdat die familievergadering dikwels reeds ’n gevestigde praktyk in die “lewende” inheemse erfopvolgingsreg is, word daar nie in ’n Suid-Afrikaanse konteks voorsien dat dit ’n onredelike addisionele werkslading op die bepaalde gesag ter regulering van erfopvolging sal plaas nie. • Die Zimbabwiese bepaling van ’n statutêr omgeskrewe familie- vergadering na die dood van die erfopvolger wat die verdeling van ’n boedel voorafgaan,147 blyk sinvolle hervorming te wees. Die aangewese verteenwoordiger van die boedel word verplig tot die daarstelling van ’n boedelplan wat onder meer die versorging van die erflater se afhanklikes verseker. Daar skyn ’n praktyk in sekere landdroshofjurisdiksies in Suid- Afrika te ontwikkel het om vroue as verteenwoordigers en selfs erfgename van bestorwe boedels aan te stel, welke aanstelling gewoonlik met instemming van en na beraadslaging met die familie tydens sodanige familievergadering geskied. Omdat die familievergadering dikwels reeds ’n gevestigde praktyk in die “lewende” inheemse erfopvolgingsreg is, word daar nie in ’n Suid-Afrikaanse konteks voorsien dat dit ’n onredelike addisionele werkslading op die bepaalde gesag ter regulering van erfopvolging sal plaas nie. • In Zimbabwe is die aanvanklike toepassing van die nuwe statutêre bepalings deur inkonsekwentheid gekenmerk. Dit blyk uit die navolging van verskillende praktyke in die laer en hoër howe. Dit kan toegeskryf word aan onkunde, ’n onbekendheid met die nuwe reg, ’n onwilligheid om van die inheemsregtelike erfopvolgingsreg af te wyk, of blote praktiese • In Zimbabwe is die aanvanklike toepassing van die nuwe statutêre bepalings deur inkonsekwentheid gekenmerk. Dit blyk uit die navolging van verskillende praktyke in die laer en hoër howe. Dit kan toegeskryf word aan onkunde, ’n onbekendheid met die nuwe reg, ’n onwilligheid om van die inheemsregtelike erfopvolgingsreg af te wyk, of blote praktiese INHEEMSE ERFOPVOLGINGSREG IN ZIMBABWE: … DEEL II 339 implementeringsprobleme. Daarbenewens was daar aanvanklik ook onsekerheid oor die interpretasie van sekere bepalings. EVALUASIE: LESSE VIR SUID-AFRIKA In dié verband blyk die verdeling van die familiewoning, of huis, in beide stelsels in ’n poligiene huwelik problematies te wees. Dit is duidelik dat die hervorming ten doel het om die huis aan die gade toe te ken, sonder om die status quo in die familie of gesin te ontwrig. Waar daar slegs een huis is, word die toepassing van die reëls gekompliseer met regsinstellings soos “life interest” of “trusteeskap”. Die werklike betekenis van dié begrippe is onseker. Myns insiens is dit die gevolg van die “verwestersing” van die erfopvolgingsreg, met ’n poging ter behoud van die inheemsregtelike praktyk van poliginie. Soortgelyke interpretasieprobleme kan in die Suid- Afrikaanse konteks ondervind word, omdat die voorgestelde wetgewing van 2000, soos die Zimbabwiese voorbeeld, spesifiek voorsiening maak vir die vererwing van die huis en die persoonlike goed van die oorledene ten behoewe van die gade.148 Dit is dan opmerklik dat die Draft Report Customary Law of Succession van 2004 geen verwysings bevat na die vererwing van die huis op die oorlewende gade nie. Daar kan veronderstel word dat die interpretasieprobleme soos in die Zimbabwiese reg ondervind, moontlik ’n beweegrede vir die weglating van die betrokke bepaling in die nuwe voorgestelde Wetsontwerp kan wees. SLOTOPMERKING 5 Suid-Afrikaanse regshervormers kan gewis uit die Zimbabwiese ervarings leer. Daar word egter aan die hand gedoen dat die bevindings van navorsing in ander Afrikalande nie sonder meer, sonder enige Suid-Afrikaanse begronding daarvan, as vertrekpunt vir hervorming alhier aanvaar moet word nie. Wat wel uit die Zimbabwiese ervaring blyk, is dat daar na die aanvanklike statutêre ingryping deur die Wetgewer sowel praktiese imple- menteringsprobleme, as sekere teenstand teen die ingrypende verandering van die inheemse reg, ondervind is. Dié teenstand blyk onder meer uit die diepgewortelde navolging van patriargie in oorwegend patriliniese gemeen- skappe, te spruit. Dit is duidelik waarneembaar in die beslissing van die Zimbabwiese Supreme Court in Magaya. 149 Dié beslissing illustreer die spanning tussen die modernisering van die inheemse erfopvolgingsreg, en die tradisionele beginsel van die manlike eersgeboorteregsreël. Hoewel die uiteindelike beslissing in Magaya oor die boeg van die ontoepaslikheid van die statutêre vernuwing gegooi is,150 het die verknogtheid aan die inheemse erfopvolgingsreg, soos vergestalt in die beginsel van patrilinie, duidelik uit die hof se beredenering geblyk. In dié verband kan die hof se beklemtoning van die konteks waarbinne die inheemse stelsel, anders as die Westerse reg opereer, uitgesonder word. Daar word aan die hand gedoen dat dié spanning enersyds gedeeltelik toegeskryf kan word aan die oënskynlike versuim om tussen die opvolging in status, en die vererwing van goed, te onderskei, en andersins aan die ineengevlegtheid van die beginsels van die erfreg en ander afdelings van die reg.

https://obiter.mandela.ac.za/article/download/14754/18982

Afrikaans

* Inougurele rede, gelewer op 14 April 1967, by die aanvaarding van ’n professoraat in Bybelkunde aan die P.U. vir C H O. DIE GESAG VAN DIE HEILIGE SKRIF* Die Reformatoriese Skrifbeskouing verkeer op die huidige dag in ’n uitsonderingsposisie ten aansien van verskillende ander Skrifbeskouings.1) Dit geld nie m aar t.o.v. ’n ongeloofsbeskouing soos dié van Karl Jaspers nie wat beweer: „Die Bibel ist das Depositum eines Jahrtausends menschlicher Grenzerfahrung” 2) of van die Rooms-Katolieke skrifbeskouing nie wat die kerklike leer- tradisie, soos dogmaties op die konsilie van Trente vasgelê is, beskou as die enigste gesaghebbende kriterium vir die kanoni- sering en interpretasie van die Skrif.3) Die uitsonderingsposisie van die Reformatoriese Skrifbe­ skouing geld veral ook ten aansien van die liberale benadering van die Skrif deur die sogenaamde Hoër Skrifkritiek m et sy verskeidenheid van skole en rigtings4) wat veral vanaf die begin van die 19e eeu welig op Protestantse erf getier het. En ten slotte staan die Reformatoriese Skrifbeskouing ook teenoor die dialektiese teologie onder leiding van Karl Barth wat wel, teenoor die radikale kritiese skole, die pleit gaan opneem het vir die Woord van God sodat dit selfs „die teologie van die Woord” genoem is, m aar wat tog die Bybel en die Woord van God, plie Skrif en die openbaring op so ’n wyse van mekaar losmaak dat dit die Reformatoriese belydenis van die outori- teit van die Heilige Skrif geheel-en-al relativeer. Ten diepste gaan dit dus oor die vraagstuk van die Skrif­ gesag, nie m aar net as dogmatiese vraagstuk nie m aar ook en veral as hermeneutiese. Dit gaan oor die waarheid al dan nie van die tradisionele belydenis: „Sacra Scriptura est Verbum Dei”. Verskillende vrae roep hier om beantwoording. Kan die Heilige Skrif geïdentifiseer word met die Woord van God? Is dit werklik geïnskriptureerde goddelike openbaring? Is die Bybel nie m aar net getuienis, oorkonde van die openbaring nie? Kan daar gespreek word van ’n geïnspireerde Bybel? en wat is die rol wat die Heilige Gees vervul het en vervul by die openbaring, by die inskripturasie, by die kanonisering en by die verkondiging van die Woord van God? Maar wat dan van die menslike faktor in die Bybel en is daar ’n verklaring 5 vir die sogenaamde teenstrydighede of „foute” of „divergensies" in die Bybel? DIE GESAG VAN DIE HEILIGE SKRIF* Van Teylingen druk die kernvraag waarom dit gaan op relevante wyse soos volg uit: „Men ziet steeds duidelijker dat het niet aangaat zonder meer te spreken van het Schriftgezag als van een formele zaak, m aar dat het gaat over de vraag hóé de Schrift ons met gezag toespreekt in al de variatie van haar menselijke litteratuur-vormen; en dan moet men niet schromen te trachten in de huid van de Bijbelschrijvers te krui- pen, voorzover de tekst dat mogelijk m aakt”.5) In breë trekke kan ons die standpunt van die radikale Bybelkritiek soos volg formuleer: Die Bybel is nie identies met besondere openbaring nie hoewel in die Bybel openbaring gevind word. In die kritiese ondersoek word alle natuurw etenskaplike en historiese seg- mente van die Bybel, en selfs sommige teologiese en etiese, beskou as behorende tot die produk van bloot menslike arbeid. Daarmee word die goddelike outoriteit van die Skrif nie alleen bevraagteken nie m aar totaal op losse skroewe gestel. Die Skrif word onderwerp aan die subjektiewe oordeel van die kritiese navorser en in sy onderwerping van die Skrif aan sy eie historiese insigte kruip die reële gevare om die hoek dat die geloof afhanklik gemaak word van die wetenskap en die Heilige Skrif in sy outoritatiewe karakter aangetas word. L. Boettner se oordeel is skerp m aar nie van waarheid ontbloot nie: „The Modernist, if he proceeds logically in the direction which his premise carry him, denies, first, the inspira­ tion of the Scriptures, then the miracles, then the deity of Christ, then the atonement, then the resurrection, and finally, if he goes to the end of his road, he ends up in absolute scepticism”.6) Rudolf Bohren, weer, beweer dat daar 'n Bybel­ kritiek is wat tot 'n sport geword het: „Tatsachlich gibt es eine Bibelkritik, die zum Sport geworden ist, zu einer Art Grozwildjagd, in der sie darum geht, moglichst viel kaputt zu m achen’’.7) Die Kanon van die Skrif is volgens die hoër kritiek produk van menslike versamelarbeid. Die Kanon het geen bestaansreg op grond van die arbeid van unieke geinspireerde skrywers nie m aar is teoreties gesproke oop en revisionabel. F. C. Bauer het bv. die kritiese ondersoek na die prinsipe van die kanonieke outoriteit die eintlike taak van die Nieu-Testamentiese inlei- dingswetenskap genoem. DIE GESAG VAN DIE HEILIGE SKRIF* Daarmee egter is die begrip Kanon 6 in feite opgehef en die geloof van die kerk onder die kontrole van die historiese wetenskap geplaas.8) Adolf von Harnack het openlik verklaar dat die Ou Testa­ ment uit die Kanon verwyder en by die Apokriewe boeke gere- ken moet word aangesien dit sy doel gedien het en die Christelike kerk daarsonder kan klaar kom. Heftigste kritiek, egter, het in die twintigerjare van hierdie eeu gekom uit die pen van Friedrich Delitzch in sy boek: „De groote begooche- ling” waarin hy as die groot bedrog beskou die opvatting dat Jahwe, die God van Israel, ook beskou word as die God van die Christen. Hy het dan ook gekom tot die vergesogte en ongegronde teorie dat Jesus 'n heiden was. Die Ou Testament bevat syns insiens niks anders as literêre bedrog, immoraliteit en swak geskiedskrywing nie.9) Soms word beweer dat die hoër Bybelkritiek tans uitgedien is en dat dit gedurende die tweede kwart van die twintigste eeu totaal oorskadu is deur die dialektiese teologie wat in reaksie daarteen opgekom het. Hoewel daar 'n element van waarheid in die bewering steek, kan niemand ontken dat Rudolf Bultmann, wat beskou word as een van die grootste teoloë van ons eeu, ook een van die sterkste eksponente van die hoër kritiek geword het nie. In Duitsland is sy invloed oor- weldigend m aar ook in die angelsaksiese wêreld het hy vurige aanhangers. Kragtigste ambassadeurs is manne soos Gerhard Ebeling, Paul van Buren, J. A. T. Robinson en Fuchs. Hulle verset hulle kragtig teen die strak-opgeboude teologiese sisteem van die Middeleeue en selfs van die skolastiese na-Reformatoriese denke wat oor „die metafisiese” gaan spreek het met 'n begrip- pe-apparaat wat 'n objektiewe syns — samehang veronderstel. Met die eksistensiefilosofie van Heidegger as uitgangspunt distansieer hierdie teologie hom meer as ooit van alles wat na metafisika sweem, sonder om intussen met sy antimetafisiese tendens by die (neo)positivisme tereg te kom. Dit wil inteen- deel bewys, soos Kuiters dit stel, dat daar ’n derde weg bestaan tussen die metafisiese teologie met sy onaanspreeklike ab- straksies, sy onkontroleerbare projeksies en mitologiese voor- stellinge enersyds, en die positiwisme met sy afskeid aan alle vir die mens-wees beslissende vrae andersyds.10) Hierdie eksis- tensieteologie het egter met sy antropologiese uitgangspunt nie m inder as die hoër kritiek meegewerk aan die onder- myning van die gesag van die Skrif nie. DIE GESAG VAN DIE HEILIGE SKRIF* Kragtigste ambassadeurs is manne soos Gerhard Ebeling, Paul van Buren, J. A. T. Robinson en Fuchs. Hulle verset hulle kragtig teen die strak-opgeboude teologiese sisteem van die Middeleeue en selfs van die skolastiese na-Reformatoriese denke wat oor „die metafisiese” gaan spreek het met 'n begrip- pe-apparaat wat 'n objektiewe syns — samehang veronderstel. Met die eksistensiefilosofie van Heidegger as uitgangspunt distansieer hierdie teologie hom meer as ooit van alles wat na metafisika sweem, sonder om intussen met sy antimetafisiese tendens by die (neo)positivisme tereg te kom. Dit wil inteen- deel bewys, soos Kuiters dit stel, dat daar ’n derde weg bestaan tussen die metafisiese teologie met sy onaanspreeklike ab- straksies, sy onkontroleerbare projeksies en mitologiese voor- stellinge enersyds, en die positiwisme met sy afskeid aan alle vir die mens-wees beslissende vrae andersyds.10) Hierdie eksis- tensieteologie het egter met sy antropologiese uitgangspunt nie m inder as die hoër kritiek meegewerk aan die onder- myning van die gesag van die Skrif nie. 7 Bultmann het naamlik beslag gegee aan die begrip „weten- skaplikheid” wat uitsluitlik wortel in die kritiese rede en geen ruim te laat vir die Christelike getuienis of Chrstelike geloof nie. So is dit dan „onwetenskaplik” om in die Bybel m eer te sien as ’n menslike produk, in Jesus meer te sien as ’n mens, in sy wonders en opstanding te glo en om sy offerdood te aanvaar as die weg van versoening tussen God en mens. g g Getuienisse oor Jesus wat dui op bomenslikheid was destyds tegemoetkominge aan die na die mite hakende tydsgees. Sulke plekke moet tans ontmitologiseer word. Die inhoud van die evangelies is niks meer nie as die teologie wat die vroeë aposto- liese kerk opgebou het rondom Jesus, die sogenaamde gemeen- teteologie. Dit het alleen betekenis as getuienis van die geloof van die eerste Christene en nie as ’n getuienis van ware geskie- denis nie.11) Daarom meen Bultmann dat dit die moderne mens net ten goede kan kom as die Bybelse boodskap oor Christus afgeskaf word. Bultmann het afgesien van die historiese metode van die 19e eeuse hoër kritiek en hy het sy uitgangspunt geneem in 'n antropologiese „Vorverstandnis”. Wie die mens is, moet eers vasgestel word, dan kan vasgestel word wie Jesus is en wat Hy aan my doen in die prediking, in die kerugma. Die vraag bv. of Jesus histories bestaan het, is vir hom geen legitieme vraag nie. DIE GESAG VAN DIE HEILIGE SKRIF* Trouens, van die historiese Jesus wil hy niks weet nie. Wat hy aanvaar, volgens sy eksistensiële metode, is alleen die betekenis wat die kruis en opstanding van Christus vir my hier en nou het, ’n versubjektivering van die Evangelie dus. Daarmee is die kat ook uit die mou. Dit gaan by hierdie neo- vrysinnigheid in al die fases daarvan om die uitskakeling van die Nieu-Testamentiese boodskap. Wat die dialektiese teologie betref, dit is ongetwyfeld ’n teruggrype na die realiteit van die besondere openbaring van God m aar dit wyk drasties af van die reform atoriese visie aangaande die Skrif. Dit gaan uit van die stelling dat die Bybel die konkrete middel is wat die kerk aan die openbaring van God in die ver- lede herinner en w aardeur God Hom in die hede bekendmaak. Dit gee m.a.w. getuienis van die openbaring van God in die verlede en dit word die openbaring van God daar w aar die Woord van God as gebeure in funksie tree. Daar is daarom geen direkte identifikasie tussen die Bybel en openbaring nie. 8 8 Openbaring is immers gebeure. „Sie findet als Ereignes statt, wenn und wo das Bibelwort Gottes Wort und d.h. wenn und wo das Bibelwort als Zeugenwort in Funktion t r itt... Also: Im Ereignis des Wortes Gottes sind Offenbarung und Bibel in der Tat eines, und zwar wortwortlich eines”.12) In die Bybel as sodanig het ons egter te doen met menslike pogings om die Woord van God te reproduseer. Die Bybel is dus nie self en „an sich” Gods openbaring nie m aar aangesien dit die Woord van God word, getuig dit van God se open­ baring.13) Om die Skrif met die openbaring te identifiseer, beteken, in die raam werk van hierdie opvatting, om afgodediens te bedryf, en van die Bybel, as ’n bloot feilbare menslike produk, 'n papierpous te maak. Die Bybel in sy geheel is feilbaar in sy morele en teologiese, in sy historiese en wetenskaplike pro- posisies. Trouens, Barth spreek van die wêreldlikheid (Welt- haftigkeit) van die Woord van God. „Wir haben das Wort Gottes nicht anders als im Geheimnis seiner W elthaftigkeit”.14) Hierdie gestalte waarin die Woord van God tot ons kom, is geen- sins 'n geskikte medium vir die selfaanbieding van God nie. Inteendeel, dit is 'n ondoenlike middel. Dit onthul die saak nie, m aar bedek dit eerder. DIE GESAG VAN DIE HEILIGE SKRIF* Wat die outoriteit van die Heilige Skrif betref, is dit uitsluitlik geleë in die getuieniskarakter daarvan. Wat die Skrif outoritatief maak is die altydterugkerende daad van God, die telkens weer voorkomende openbaringsbeslissing van God, w aardeur die getuienis van die Heilige Skrif die Woord van God hier en nou met dwingende gesag tot ons laat spreek deur die Heilige Gees. John Murray stel dit soos volg: „It is apparent, therefore, that for the Barthian the authority-imparting factor is nol Scripture as an existing corps of truth given by God to man by a process of revelation and inspiration in past history, not the divine quality and character which Scripture inherently possesses, but something else that m ust be distinguished from any resident quality. The issue m ust not be obscured. Barth does n o t' hold and cannot hold that Scripture possesses binding and ruling authority by reason of what it is objectively, inherently and qualitatively”.15) Omdat die Bybel alleen daar as Woord van God in funksie tree w aar die Gees dit as openbaringsgebeure gebruik, het ons onteenseglik te doen m et ’n spiritualisering van die Heilige Skrif 9 en ’n aantasting van die objektiewe outoritatiewe aard van die Skrif. Deur sy aktualistiese opvatting van die Skrif het B arth die Iegitimiteit daarvan sodanig gaan relativeer dat hy moeite het om m et behulp van talle skemas in histories-kritiese sin nog iets van die openbaring van God in die lewe van die mens te probeer red. As ons ons tot hiertoe georiënteer het t.o.v. die uitsonderings- posisie van die Reformatoriese Skrifbeskouing, dan wil ons daarmee allermins te kenne gee dat daar algehele konformiteit bestaan i.s. die opvatting rakende die probleme rondom die gesag van die Skrif binne die Reformatories teologiese geledere. As ons ons tot hiertoe georiënteer het t.o.v. die uitsonderings- posisie van die Reformatoriese Skrifbeskouing, dan wil ons daarmee allermins te kenne gee dat daar algehele konformiteit bestaan i.s. die opvatting rakende die probleme rondom die gesag van die Skrif binne die Reformatories teologiese geledere. DIE GESAG VAN DIE HEILIGE SKRIF* Daar word openlik gespreek en geskryf oor verskuiwinge w at besig is om plaas te vind, ’n proses van heroriëntasie is besig om hom te voltrek.16) Daar is selfs sommige wat alarme- rend w aarsku dat in ortodokse kringe oogluikend radikale Skrif kritiek bedryf word.17) En opvallend is dit dat vir geen geringe m ate nie die sogenaamde verskuiwings betrekking het op vraagstukke rondom die gesag van die Heilige Skrif. Daar word openlik gespreek en geskryf oor verskuiwinge w at besig is om plaas te vind, ’n proses van heroriëntasie is besig om hom te voltrek.16) Daar is selfs sommige wat alarme- rend w aarsku dat in ortodokse kringe oogluikend radikale Skrif kritiek bedryf word.17) En opvallend is dit dat vir geen geringe m ate nie die sogenaamde verskuiwings betrekking het op vraagstukke rondom die gesag van die Heilige Skrif. 'n Onderneming om al die verskuiwings te bespreek en die pretensie om dit te evalueer, sou oormoedig wees. Meer relevant sal wees om af te steek na die kern van die saak en by wyse van die deduktiewe metode, soos in die reël gebruik in Reformatoriese Teologie, te gaan vra wat die Heilige Skrif self leer aangaande sy gesag. Langs dié weg kan ons poog om ’n bydrae te lewer ten aansien van enkele aspekte daarvan. Geen teorieë dus oor die korrelasie tussen geloof en gesag, tussen openbaring en openbaringswoord, tussen die Heilige Gees en gesag, geen vasgewortelde tradisionele apriori t.o.v. die verhouding van die menslike en die goddelike faktor in die Skrif, of van die verhouding van interpretasie en gesag en selfs geen teorie oor inspirasie word voorop gestel nie. Geen poging sal dus aangewend word om op skolastiese wyse met 'n formele opvatting, afgesien van die inhoud van die Skrif, voor ’n dag te kom nie. Veeleer sal daarop klem gelê moet word dat die Skrif nooit van sy boodskap losgemaak mag word nie. Die gesag van die Woord van God kan alleen verstaan word vanuit die aanvaarding van die inhoud van die Woord self as swaard van die Gees. Die Reformasie het reeds die dilemma vermy om ’n dualisme te veronderstel tussen die Skrif in sy outoriteit en die boodskap wat dit bring.18) Daarom sal ons ''ok in die 10 hele uiteensetting sterk aanleun teen die Skrifbeskouing van die Reformatore. DIE GESAG VAN DIE HEILIGE SKRIF* Maar om die suiwer visie op die aard van die Skrifgesag op te bou moet ons die aanvangspunt neem in God. Hy het Homself geopenbaar en die pointe van die saak moet daar gesoek word. Openbaring en Openbaringswoord Uitgangspunt en kern van ’n suiwere beskouing oor die gesag van die Skrif is geleë in die erkenning van die korrelasie tussen Openbaring en Openbaringswoord. Wie oor die outoriteit van die Heilige Skrif spreek, stuit onwillekeurig op baie aspekte wat almal op voorrang van behandeling aanspraak maak. Kern van die saak lê egter m i. in die korrelasie tussen openbaring en openbaringswoord. Die openbaring van God en die openbaringswoord kan nie geskei word nie. En waar die openbaring van God sy hart vind in die vleesgeworde Woord, Jesus Christus, is die suiwere visie op die Heilige Skrif alleen moontlik vanuit die erkenning van die betrokkenheid van die heilswoord op die heilsgeskiede- nis. Johannes verklaar: „Hierdie (dinge) is beskrywe dat julle kan glo dat Jesus die Christus is, die Seun van God, en dat julle deur te glo die lewe kan hê in sy Naam” (Joh. 20 : 31). Ons kan die gesag van die Skrif alleen verstaan teen die agtergrond van die heilsgeskiedenis, d.i. die openbaring van God in Christus Jesus wat in die Skrif tot ons kom. By alle openbaring van God, immers, staan Christus in die middelpunt: „Niemand ken die Vader nie, behalwe die Seun en elkeen aan wie die Seun dit wil openbaar" (M atth. 11 : 27 (b), vgl. ook Joh. 1 : 18). Die besondere openbaring vind in Christus sy m iddelpunt en hoogtepunt (Hebr. 1 : 1—3). Hy kom in die Naam van die Vader en maak aanspraak op gesag vir sy Woord wat die Woord van God is (Joh. 5 : 46; 6 : 38; Kol. 1 : 19; Hebr. 1 : 3). Christus is dus die draer van die goddelike volmag (exousia) en in Hom het God Homself as Kanon gehandhaaf (1 Joh. 5 : 10). Dit is egter die geval nie net in die optrede, die heilswerk van Christus voor en met en na die inkarnasie, in ou en nuwe bedeling dus nie, m aar ook daarin dat Christus gesorg het vjr die mededeling en die oorlewering van wat 11 geskied het. Daarin het Christus deur sy Gees die Bybelskry- wers gelei en geïnspireer. g g p Art. Ill van die Nederlandse Geloofsbelydenis noem die openbaring en die openbaringswoord in een asem. B. Wentzel verklaar: „Deze eenheid tussen openbaring en openbarings­ woord, heil en bijbel zijn de kern waar alles om draait. Openbaring en Openbaringswoord God is niet alleen degene die er voor zorgt dat het heil tot stand komt m aar ook dat het tot ons komt via een betroubaar woord. Het formele gezagsbegrip: er staat geschreven staat niet tegen- over de inhoud van het gezag m aar wordt er door opgeroepen. Daarom is een van de typerende kenmerken van de gerefor- meerde schriftbeschouwing het handhaven van deze nauwe eenheid. Het formele Schriftgezag vloeit voort uit het gezag van Gods openbaring, uit het gezag van het heil, uit het gezag van de Heilige Geest’’.19) Dit is wel w aar dat hier nie van volledige identifikasie tussen openbaring en openbaringswoord sprake kan wees nie, om dat die openbaring kw antitatief meer is as die Skrif. Joh. 21 : 25 oortuig ons daarvan: „Daar is nog baie ander dinge wat Jesus gedoen het; m aar as hulle een vir een beskrywe word, sou die wêreld self, dink ek, die geskrewe boeke nie bevat nie”. (Vgl. Joh. 20 : 30). Meer as ’n kwantitatiewe onderskeiding, soos Barth wel doen, laat die Woord van God egter nie toe nie. Kwalitatief is die openbaringswoord wel die openbaring van God.20) Die apostels bv. was immers oog- en oorgetuies van die woorde en dade van Jesus Christus (Lukas 24 : 48; Hand. 5 : 32). As sodanig was hulle draers van die openbaring van God. Hulle getuienis is daarom openbaring. R. Schippers verklaar dat die getuies nie hul eie foute en flaters, hul eie sieninge en idees op rekord gestel het nie m aar dit wat hulle gehoor en gesien het. Die getuie het volledig verdwyn agter die historie wat hy opgeteken het.21) In Luk. 10 : 16 laat Jesus self lig val op die saak as Hy ver­ klaar: „Wie na julle luister, luister na My; en wie julle ver- werp, verwerp My; en wie My verwerp, verwerp Horn wat My gestuur het”. (Vgl. Joh. 20 : 21). Hy identifiseer Homself hier nadruklik met hierdie getuies ten aansien van hulle getuienis. Hulle is dus openbaringsgetuies. Hulle gee nie m aar getuienis van die openbaring in ’n beperkte sin soos Barth wil nie, m aar dit behoort tot die openbaring. Openbaring en Openbaringswoord Hulle spreke en skrywe is openbaring.22) 12 Dit is duidelik dat Christus vanaf die begin van sy op- trede daarop bedag was om ander te laat deel in sy volmag, om dus aan sy gesag ’n sigbare en tasbare gestalte te gee vir die fundering en uitbreiding van sy kerk. Hy het nl. die formele gesagsinstansie in die lewe geroep waaraan die predi­ king in die toekoms sy oorsprong en m aatstaf sou verleen. Dit was die apostolaat wat as fundament van die kerk sou dien (Mark. 3 : 14 e.v.; Hand. 1 : 22, 26; Hand. 10 : 41). H. N. Ridderbos stel dit soos volg: „Het apostolaat is dus opgenomen in het heilrijke handelen Gods in de volheid des tijds en zijn betekenis in de heilsgeschiedenis bestaat, zoals Petrus in Hand. 10 nader ontvouwt, om in de wereld de toe- dracht en die waarheid van het heilsgebeuren op autoritatieve en exclusieve wijze te betuigen en daarvoor in te staan”.23) Ons kan dus konkludeer dat die mededeling van die heil nie m aar deur God oorgelaat is aan die toeval of menslike tra- disie en verslaggewing of aan die arbeid van die kerk nie m aar in die eerste instansie behoort dit as apostoliese prediking tot die openbaringswerklikheid. Dit is nog deel van die openbaring en dit vorm die fondament waarop die kerk gebou is (Judas 17, 20; 1 Tim. 6 : 20; 2 Tim. 1 : 14; 2 : 2). En wat vir die prediking van die apostels geld, geld ook vir hulle geskrewe woord. „Hierdie dinge is beskrywe” (ge- graptai) (Joh. 20 : 31). Die apostoliese geskrif was van meet af met gesag beklee. Johannes noem sy getuienis en sy geskrif in een asem (Joh. 21 : 24) en dien dit aan as gesagvol. As in die Nuwe Testament male sonder tal na die Ou Testament as gesagvol verwys word met die begrip: daar staan geskrywe, (Joh. 2 : 17; 6 : 31; 10 : 34 ens.), dan geld dieselfde begrip ook vir die Nuwe Testament self (Joh. 20 : 30, 31; vgl. ook 2 Petrus 3 : 2, 16 en Rom. 16 : 26 met Ef. 3 : 5). Openbaring en Openbaringswoord Ridderbos kom tot die konklusie: „dat de autoriteit van God zich niet slechts als kanon in de grote werken Gods in Jezus Christus handhaaft, m aar zich ook uitstrekt tot de mede­ deling daarvan in de woorden en in de geschriften van de daartoe in het bezonder aangewezen en gequalificeerde dra- gers en instrum enten der goddelijke openbaring”.24) Wat die Ou Testament aangaan, tref dit ons dat diegene wat as draers en instrum ente van die goddelike openbaring beskou kan word, hulleself geroepe geweet het deur God. Van Moses lees ons dit in Ex. 3 : 1 e.v.; van Samuel in 1 Sam. 3 : 1 e.v.; 13 van Jesaja in Jesaja 6; van Jerem ia in Jerem ia 1; van Esegiël in Eseg. 1—3; van Amos in Amos 3 : 7. Hulle woord het outoritatiewe krag gehad om dat dit ge- staan het in die teken en onder die dekking van: „So sê die Here”. Hulle het dit beskou as openbaring van God. Die pro­ fete was hulle immers daarvan bewus dat hulle in hulle gesproke en geskrewe woord nie m aar hulle eie nie m aar die woord van God verkondig het. Hulle het dit van God ontvang om dit deur te gee (Jer. 20 : 7, 9; Ex. 3 : 4; Eseg. 3; Amos 3 : 8; Jona 1 : 2).25) Daarom was hulle immers profete, wat beteken sprekers om die Woord van God aan ander oor te bring. Hulle was die mond van God (Jer. 15 : 19). Dit behoort tot die wese van die profesie om die ontvange openbaring aan ander mee te deel. Amos sê: „Die Here HERE het gespreek, wie sou nie profe- teer nie” (Amos 3 : 8)? Dit is vir Jerem ia ook onmoontlik om te swyg (Jer. 20 : 9).26) Uit dieselfde drang kan en moet ook die skrywe van die profete afgelei word. Die skriftelike optekening is soms wel ’n latere m aar tog 'n noodsaaklike stadium van die profetisme en moet beskou word as ’n met outoriteit beklede deel van die openbaring van God. Die opdrag om die gesprokene te boek te stel kom selfs verskillende kere eksplisiet voor (Jes. 34 : 16; Jer. 36 : 2, 4, 28; Dan. 12 : 4). Ook wat die Ou Testament betref kan Open­ baring en Skrif dus nie geskei word nie. Inspirasie Die organiese opvatting van die inspirasie laat op die mees legitieme wyse reg geskied aan en gee die mees gebalan- seerde visie op die aard van die Skrifgesag. Met Bavinck kan ons konstateer dat die Heilige Skrif ons nêrens ’n duidelik geformuleerde dogma oor die inspirasie bied nie, m aar dit stel ons voor die getuienis van die theop- neustie of inspirasie daarvan. Dit bevat en leer die inspirasie van die Skrif in dieselfde sin en op dieselfde wyse, net so beslis en duidelik, m aar ook net so weinig in abstrakte be- grippe geformuleer as die dogma oor die triniteit, die mens- wording, die voldoening, ens.27) Van ’n inspirasie/eer kan mens ook voor die Reformasietyd nouliks spreek. Van die begin af is in die Christelike kerk 14 betuig dat die Skrif deur Gods Gees ingegee is m aar slegs selde word daar gespreek oor die wyse waarop die inspirasie plaasgevind het. So het Justinus M artyr daarop gewys dat mens die skynbaar persoonlike uitsprake van die geïnspireerde profete nie persoonlik mag neem nie; dit is veeleer die godde- like Logos wat deur hulle gespreek het, as 't ware in ver- skillende rolle. Teenoor die Montanisme is die ekstatiese inspi­ rasie geloën en die kerkvaders het die erkenning van 'n onbeperkte inwerking van die Heilige Gees op die wil en kennis van die Bybelse outeurs verbind met dié van hulle eie self- standigheid en selfwerksaamheid, wat van groter invloed is as alleen styl en vorm. Maar hoe die twee verbind moet word, blyk nie.28) Dit is bekend dat Calvyn in sy werke op talle plekke sterk nadruk gelê het op die inspirasie van die auctores secundarii deur die Heilige Gees en dan skroom hy nie om van „dikteer” te spreek nie. „Die Heilige Gees”, so verklaar Calvyn bv. Inspirasie in sy kom m entaar oor Jeremia, „dikteer aan die profete en apostels” die geskrifte sodat die finale produk dit sou bevat wat Hy gewil het.29) In sy kom m entaar op die Psalms sê Calvyn in sy voor- woord op Psalm 77: „Wie ook die digter van hierdie Psalm mag gewees het, dit skyn of die Heilige Gees deur sy mond 'n algemene vorm van gebed gegee het (of gedikteer het) vir die kerk in haar beproewing (videtur spiritus per os eius communem precande formam per afflicta ecclesia dictasse).30) In sy kom m entaar op Psalm 44 : 20 besig hy gelykluidende taal: „In hierdie woorde word deur die Heilige Gees aan ons 'n gebedsvorm gegee (of gedikteer)” (in his verbis dictari nobis a spiritu sancto precandi formam).31) Hierdie uitsprake van Calvyn vind ons nie net daar w aar hy oor gebede handel nie. In sy kom m entaar op 1 Petrus 1 :1 1 konstateer hy dat die Gees van Christus die ingewer of outeur was en dat die ou profesieë deur Christus gedikteer is (a Christo dictatas)32) en in sy voorwoord van die Danielkommen- taar sê hy: „Daniel het nie gespreek uit eie diskresie nie m aar wat hy ook al uitgespreek het, is gedikteer deur die Heilige Gees” (sed dictatam fuisse a spiritu sancto quidquid pro- tulit).33) By Ex. 3 : 1 kom m entariseer hy ook: „die Heilige Gees het gedikteer wat vir ons nuttig sou wees" (dictavit spiritus).34) Sy standpunt kom eksplisiet na vore in die Institusie w aar hy ’n vergelyking tref tussen die apostels en hulle opvolgers: 15 „die apostels was ware en outentieke sekretarisse (certi et authentici Spiritus sancti amanuenses) van die Heilige Gees en daarom moet hulle geskrifte gehou word vir uitsprake van God; m aar hulle opvolgers het geen ander amp as om te onderwys wat in die Heilige Skrif geopenbaar en verseël is”.35) En „van die profete het”, volgens Calvyn, „niemand sy mond geopen, tensy die Here hom die woorde in die mond gegee h e t. .. Hulle lippe wat heilig en rein, toe hulle begin het om instrum ente te wees van die Heilige Gees”.36) Soms skyn dit wel asof Calvyn geen oop oog gehad het vir die menslike faktor in die Skrif nie. Hy verwys bv. Inspirasie na die skrywers van die Bybelboeke as „klerke” 37) en manne van die pen.38) In die Skrif het die Heilige Gees gespreek deur middel van sy „organe en instrum ente”.39) Hulle is die „mond van God”.40) Die Heilige Gees self is vir Calvyn die eintlike Outeur van die Skrif (scripturarum Author).41) Trouens die Heilige Gees is vir Calvyn die Outeur van alle inspirasie. Nie slegs van die skriftelike fiksering van die Bybelwoord nie m aar ook van alle ingewing, wat voor die teboekstelling aan profete en apostels ten deel geval het, was die Heilige Gees die werk- meester.42) Wat die teboekstelling betref, is daar behalwe bovermelde uitsprake aangaande apostels en profete as „instrum ente”, „klerke”, „amanuenses” van die Heilige Gees, nog ander eks- plisiete uitsprake. Moses, so stel Calvyn dit, was by die skrywe afhanklik van die Gees.43) So is ook die profete en die apostels deur dieselfde Gees wat hulle in hulle prediking gelei het, ook in alle waarheid gelei toe hulle die hoofinhoud van Christus se leer in hulle geskrifte te boek gestel het.44) Daar kan dus ongetwyfeld by Calvyn sprake wees van grafiese inspirasie. Meer nog, wie die inspirasiebegrip by Calvyn deeglik ondersoek, kom tot die gevolgtrekking dat dit geensins geweld aangedoen word as die adjektief „verbaal” daaraan toegevoeg word nie.45) In sy kom- m entaar op Hand. 20 : 28 spreek hy bv. van die taal van die Heilige Gees. So ook by sy verklaring van Titus 1 : 7. Ook wat die styl betref, skryf hy dit nie m aar alleen toe aan die per- soonlike aanleg en begaafdheid van die menslike openbarings- getuies nie m aar aan die Heilige Gees.46) As hy oor die ver- skeidenheid in verhaaltrant en volgorde van gebeurtenisse by die evangeliste spreek, dan maak hy hom daaroor nie baie 16 druk nie. Hy voer alle verskille wat betref die m anier van skrywe en die rangskikking van die stof terug tot die wil van die Heilige Gees, wat dit so gewil het.47) As Calvyn nou, egter, soos uit bostaande geblyk het, na- druklik die absolute outeurskap van die Heilige Gees vir Open­ baring en Skrif, na inhoud en vorm, gehandhaaf het, beteken dit geensins dat hy in die mense wat die Gees as sy organe gebruik het, nie méér gesien het as willose en gevoellosi m arionette nie. Inspirasie Parallel met die plekke waar hy die outeurskap van die Heilige Gees leer, loop baie ander uitsprake waarin hy nie m inder duidelik laat uitkom dat die geïnspireerde mense vir hom allermins verwaarloosbare faktore is. Hulle het in diens van die openbaring gestaan met hulle voile per- soonlikheid en van al hulle natuurlike en geestelike gawes het die Gees gebruik gemaak. As gevolg daarvan word in hulle geskrifte hulle indiwidualiteit en lewensmilieu duidelik weer- spieël en het hulle styl en woorde ’n persoonlike kleur.48) Die Bybelskrywers was volgens Calvyn, immers voorwerpe van die besondere voorsienigheid van God. Dit geld bv. van Jeremia (Jer. 1 : 5) as voorbeeld van die profete, m aar ook van Paulus (Gal. 1 : 15) as voorbeeld van die apostels. Hand. 7 : 22 wys daarop dat Moses onderrig is in al die wysheid van die Egiptenare. So is die Bybelskrywers bekwaam gemaak en geroep vir hulle besondere taak. Die taak van die open- baringsgetuies was so verhewe en moeilik dat niemand hul geskiktheid vir die taak aan iets anders kan toeskryf as aan die voorbeskikking van God nie.49) Dit is dan ook duidelik dat die auctores secundarii vir hul geskrifte voorstudie gedoen het. In baie gevalle het die profete natuurlikerwys oor die feite beskik wat hulle in die Skrifte vasgelê het; soms weer het hulle hul informasie bekom deur tradisie en observasie.50) God het ook die geheue van die profete opgeskerp sodat hulle vervloë herinneringe kon terugroep en te boek kon stel.51) In die geskrifte van Dawid en die profete is baie maal hul eie ervaringe verdiskonteer.52) Dit is dan ook duidelik dat die auctores secundarii vir hul geskrifte voorstudie gedoen het. In baie gevalle het die profete natuurlikerwys oor die feite beskik wat hulle in die Skrifte vasgelê het; soms weer het hulle hul informasie bekom deur tradisie en observasie.50) God het ook die geheue van die profete opgeskerp sodat hulle vervloë herinneringe kon terugroep en te boek kon stel.51) In die geskrifte van Dawid en die profete is baie maal hul eie ervaringe verdiskonteer.52) Vir die eienaardighede waardeur die verskillende boeke van die Bybel onderskei kan word, soek Calvyn meermale 'n verklaring in die persoonlikheid, lewensomstandigheid, milieu en selfs die styl van die skrywers. Dit is wel waar dat Calvyn die styl van die Heilige Skrif in verskillende uitsprake plaas op die verantwoordelikheid van die Heilige Gees. Inspirasie Hiemaas, egter, geld by Calvyn tog die erkenning van die identiteit Vir die eienaardighede waardeur die verskillende boeke van die Bybel onderskei kan word, soek Calvyn meermale 'n verklaring in die persoonlikheid, lewensomstandigheid, milieu en selfs die styl van die skrywers. Dit is wel waar dat Calvyn die styl van die Heilige Skrif in verskillende uitsprake plaas op die verantwoordelikheid van die Heilige Gees. Hiemaas, egter, geld by Calvyn tog die erkenning van die identiteit 17 van elke Bybelskrywer t.o.v. sy styl. De Groot stel dit soos volg: „Deze uitspraken worden echter geflankeerd door andere, die dien stijl in rechtstreeksch verband brengen met de individualiteit der auctores secundarii. Terwyl de redenen van David, Jesaja e.a. gemakkelijk vloeien, maken dié van den veehoeder Amos en Zacharia een meer eenvoudigen in- druk”.53) ) In die lig van bostaande is dit duidelik dat by Calvyn geen sprake is van 'n miskenning van die menslike faktor in die Skrif nie. En daarom is elke bewering ongegrond wat aan hom toedig dat hy die vader is van die latere sogenaamde meganiese inspirasieteorie. Daar was by Calvyn in die eerste plek geen sprake van ’n inspirasiefeone nie en in die tweede plek is dit 'n totale misduiding van sy opvatting oor die totsandkom ing van die Heilige Skrif indien sy uisprake oor bv. die diktering van die Heilige Gees gei'nterpreteer word in die letterlike sin van die woord asof die auctores secun­ darii dit op meganies-kommunikatiewe wyse sou afgeneem het. In laasgenoemde geval sou daar by die skrywers geen sprake wees van hantering van die onderwerp, van beplan- ning van hul werk, van selektering van data, van rangskikking en ordening van gegewens of van verwaarlosing van irrelevante detail nie en al hierdie dinge is, volgens Calvyn, deur die profete en apostels wel gedoen.54) Trouens ons vind selfs nie by Calvyn 'n uitgewerkte leer- stuk waarin hy sistematies die goddelike en menslike werk- saamheid in die totstandkom ing van die Skrif behandel nie. Dit is veeleer die premisse dw arsdeur sy werke dat Christus, wat die hart is van die hele Skrif, gewil het dat sy Woord op skrif gestel sou word deur die ingewing van sy Gees55) en dat hy daarin gebruik gemaak het van die diens van mense. Inspirasie En wat die gesag van die Woord aangaan, is dit nie geleë in die persone van priesters, profete of apostels nie m aar in die Woord self wat aan hulle toevertrou is. Hulle was nie met enige gesag of waardigheid beklee nie anders as in die Naam en deur die Woord van die Here. Hulle het immers gespreek uit die mond van die Here. „W anneer die profete gebonde is aan die verpligting, dat hulle niks anders sou spreek as wat hulle ontvang het nie, dan is hulle met voortreflike mag en uitnem ende titels versier”.56) En wat die apostels betref, hulle naam gee te kenne hoe- veel aan hulle in hul amp toegestaan is naamlik dat hulle die 18 opdragte van Christus, wat hulle gestuur het, getrou moes oorbring.57) Hulle gesag, die gesag van hulle Woord, ook hul geskrewe woord, lê dus in Christus en daarom in God (vgl. Joh. 7 : 16). Die tydvak na die Reformasie word gekenmerk deur 'n oorwegende sistematisering van die teologiese erfenis van die Hervormers. Dit vind grotendeels sy aanleiding in die oor- heersende rasionalistiese verdediging van die Skrifwaarhede teen die Rooms-Katolieke kontroversteologie aan die een kant en die spiritualism e van die geesdrywers aan die ander kant. „Aangetoon moes word dat die religieuse konsepsies van die protestantse visie op die Openbaring toeganklik is vir ’n meto- dies-sistematiese, en dus wetenskaplike bearbeiding. Dit het beteken dat die teologiese besinning op die „doctrina" van die hervorming ingevoeg moes word binne die kader van ’n algemene wetenskapsleer ... Die modus van wetenskaplikheid wat hiermee as eis aan die protestantse teologie gestel is, was wesenlik bepaal deur die aristoteliese vvetenskapsbegrip soos dit deur die middeleeuse skolastiek gemodifieer is".58) ’n Meganies-biblisistiese Skrifbeskouing is ontwikkel waar- in die gesag van die Skrif tereg m et krag verdedig is m aar waarin ten onregte die verbale inspirasie, soos Calvyn dit geleer het, toegepas is op letters, leestekens, e n s, van die Hebreeuse teks. Name soos die van Johan Gerhard, Maccovius cn Voetius staan hier op die voorgrond. Van hulle hand het geslote teologiese sisteme verskyn wat wel opgebou is op Bybelse proposisies m aar aanm ekaar gesmee is met die sement van ’n skynbare onomstootlike logika. Wat ons veral interesseer in die na-reformatoriese orto- doksie, is sy meganiese opvatting van inspirasie. Inspirasie Bavinck be- skryf dit soos volg: „Mechanisch is die voorstelling van de inspiratie, welke, eenzijdig nadruk leggende op het nieuwe, het supra-natureele element, dat in de inspiratie aanwezig is, de aansluiting daarvan bij het oude, het natuurlijke, over het hoofd ziet, de Bijbelschrijvers als het ware van hun perzoon- lijkheid losmaakt en uit de historie van hun tijd uitlicht, om hen alleen nog te doen fungeeren als bewustlooze en willooze instrum enten in de hand des H. Geestes”.59) Hierteenoor verdedig Bavinck die organiese opvatting van die inspirasie waarin ten voile erns gemaak word met sowel die goddelike as die menslike karakter van die Skrif. Die 19 theopneustie het die selfwerksaamheid van die mens nie ver- nietig nie, m aar juis versterk. Die Gees van God het profete en apostels in diens geneem en so gelei dat hulle self kon ondersoek en dink, spreek en skryf. Hulle aangebore aanleg en aard, hul karakter en neigings, hul verstand en ontwikkeling, hulle gemoedsgesteldheid en wilskrag is deur die roeping wat tot hulle gekom het, nie te niet gedaan nie, m aar waar dit van te vore deur die Gees van die Here gevorm is, word dit nou ook in diens geneem en gebruik. So was dit by hulle spreke en skrywe. theopneustie het die selfwerksaamheid van die mens nie ver- nietig nie, m aar juis versterk. Die Gees van God het profete en apostels in diens geneem en so gelei dat hulle self kon ondersoek en dink, spreek en skryf. Hulle aangebore aanleg en aard, hul karakter en neigings, hul verstand en ontwikkeling, hulle gemoedsgesteldheid en wilskrag is deur die roeping wat tot hulle gekom het, nie te niet gedaan nie, m aar waar dit van te vore deur die Gees van die Here gevorm is, word dit nou ook in diens geneem en gebruik. So was dit by hulle spreke en skrywe. Dit kom dus aan op die voile erkenning van sowel die goddelike as menslike faktor in die Skrif.60) Hieruit vloei voort dat die organiese opvatting van die inspirasie, en dit is die sleutel daarvan, ten voile tot sy reg laat kom dat God in sy openbaring en in die inskripturasie deur inspirasie gebruik gemaak het van die gegewene, die voorhandesynde, dit wat bv. Israel en die ander volke in gemeen gehad het. Die legitimiteit van hierdie sleutel t.a.v. die inspirasie het in die laaste dekades sterker as ooit tevore geblyk. Inspirasie Veel meer as wat die beoefenaar van die teologie vroeër kon insien, sien ons vandag dat die Bybel met duisend drade aan sy omgewing verbonde is, dat die Ou Testament in ’n sekere sin geheel en al ’n oud-Oosterse boek is. In die laaste dekades het deur middel van die opgrawingswetenskap en etnografiese studies die Midde-Ooste vir ons gaan lewe.61) Die koloriet van die Bybel het vir ons sigbaarder geword, sy raam werk duideliker. Een van die belangrikste vrae rakende die aard van die Skrifgesag doem hier op en dit is of daar wel sprake kan wees van 'n sogenaamde „aansluiting” van die Bybelskrywers by allerlei dinge wat kragtens hulle onderwys en tradisie tot die gedagtewêreld van hulle tydgenote behoort het. H. N Ridderbos wys daarop dat die Bybelskrywers by die geweldige taak wat hulle as organe van die Gees in diens van God se besondere openbaring moes vervul, tog in allerlei opsigte geheel en al kinders van hul tyd was. Hulle taal en voorstellinge, hulle begrippe en uitdrukkingswyse is op allerlei wyse bepaal deur die tyd en die milieu waarin hulle geleef het. Daarom moet die Skrif gesien word teen die agtergrond van dié tyd waarin dit ontstaan het. Daarmee word die god­ delike karakter en gesag van die Skrif nie geloën nie m aar 20 tog word erkenning verleen aan die feit dat die auctores secundarii mense van hul tyd was. Hoe moeilik dit ook mag wees om hier tot duidelike onderskeidinge te kom, en hoeveel ’n mens ook moet waak teen 'n skeiding van die menslike en die goddelike in die Skrif, die goddelike hef die menslike nie op nie, dit omvang dit en gebruik dit vir sy doel sonder om dit egter van die menslik-bepaalde en dus ook beperkte te beroof.62) Wat op grond van die getuienis van die Skrif self afgewys moet word is dus nie dat die menslike faktor ook ’n rol gespeel het in die totstandkoming van die Heilige Skrif nie m aar die daaruit afgeleide konklusie dat die menslike element die betroubaarheid van die Heilige Skrif in ongunstige sin sou beïnvloed het.63) Ons moet bly handhaaf dat die profete en apostels self ook werksaam was. Inspirasie Sprekende voorbeeld van sodanige arbeid vind ons by Lukas wat aan die begin van sy Evangelie uitdruk- lik verklaar: „Aangesien baie onderneem het om 'n verhaal op te stel oor die dinge wat onder ons al vervul is, soos hulle wat van die begin af ooggetuie en dienaars van die Woord was, dit aan ons oorgelewer het, het ek ook goed gedink, hooggeagte Theofilus, nadat ek van voor af alles noukeurig ondersoek het, om dit in volgorde aan u te skrywe” (Luk. 1 : 1—3). Lukas was self klaarblyklik geen ooggetuie van Jesus se optrede gewees nie, m aar het, soos ander voor hom, noukeurig 'n studie gemaak en so tot die skrywe van sy verhaal gekom. En dié geskrif is openbaring van God. Dat die skrywer se na- vorsing en sy indiwidualiteit, sy natuurlike begaafdheid en beperkinge, sy literêre genre en selfs sy interesse as medikus in bepaalde aspekte van Jesus se werk, daarin verdiskonteer is, maak dit nie m inder openbaring en m inder gesagvol nie. Die erkenning van al hierdie aspekte laat ons alleen duideliker begrip kry vir die bedoeling en inhoud van sy boek wat tog ook die wërk van die Gees van God is. Moeiliker vraag egter in dié verband is hoe geoordeel moet word oor klaarblyklike verskille of variëteite in die getuienis van bv. die apostels. Om daarmee 'n lang en inge- wikkelde poging van harmonisering te begin is totaal onbe- vredigend. Om in alle gevalle 'n oplossing aan die hand te doen, soos Calvyn gedoen het met bv. Hand. 7 : 14— 16 w aar sprake is 21 van 75 siele en Gen. 46 : 27 waar sprake is van 70 siele wat met Jakob in Egipte aangekom het, is ook onmoontlik en soms selfs simplisties en gedronge. Calvyn het nl. hier ge- spreek van ’n dwaling van die oorskrywers, impliserend dat dit in die outographa (die oorspronklike m anuskrip) wel sou gerym het. van 75 siele en Gen. 46 : 27 waar sprake is van 70 siele wat met Jakob in Egipte aangekom het, is ook onmoontlik en soms selfs simplisties en gedronge. Calvyn het nl. hier ge- spreek van ’n dwaling van die oorskrywers, impliserend dat dit in die outographa (die oorspronklike m anuskrip) wel sou gerym het. Inspirasie Oor die sogenaamde divergensies of oneffenhede in die Skrif word tans geweldig gedisputeer en die betroubaarheid van die Skrif word daarmee sterk in die geding geruk. Die laaste woord is nog geensins daaroor gesê nie m aar ek meen dat die suiwere siening van die hoogsingewikkelde saak in die rigting gesoek moet word wat H. N. Ridderbos soos volg onder woorde gebring het: „Niet ieder woord van Jezus by een bepaalde gelegenheid gesproken, is op dezelfde wijze overgeleverd, niet iedere gebeurtenis met dezelfde nauwkeurig- heid verhaald, niet iedere historische entourage ons met dezelfde duidelijkheid getekend. De synopse van de eerste drie evangeliën levert hiervoor, ook wanneer men zich de strikste terughoudenheid oplegt, allerlei voorbeelden, stelt ons daarbij ook ten aanzien van allerlei historische en zakelijke verbanden voor vragen, die wij niet met zekerheid kunnen beantwoorden. Dit alles geeft ons niet het recht om op het getuigenis-karak- ter van de inhoud der evangeliën af te dingen en deze varië- teiten en divergenties in mindering te brengen op de betrouw- baarheid van hetgeen de Geest in en door het getuigenis der apostelen ons wil leren. Enerzijds moet men nl. vaststellen, dat voor ieder, die deze evangeliën aanvaard voor hetgeen waarvoor zij zich uitgeven, nl. voor de door de Geest geauto- riseerde heilsboodschap van de getuigen van Christus, deze onderlinge verschillen in omvang, volgorde en vorm van de evangeliënstof geen afbreuk doen aan de volstrekte qualita- tieve overeenstemming en duidelijkheid van dit getuigenis. Anderzijds blijkt hieruit, dat het feit, dat de Geest het getui­ genis der apostelen tot het zijne m aakt en hen daartoe in alle waarheid leidt, een zodanige variëteit en divergensie niet uitsluit, en dat het ook daarom niet de taak van de tekst- critiek of van de exegese is te corrigeren of te harmoniseren wat daarvoor kennelijk niet is bestem d”.64) Dit kom dus daarop neer dat die ge^ag en die onfeilbaar- heid van die Skrif nie vir ons, soos vir die Fundamentalisme, staan of val, al na gelang van die uitskakeling al dan nie van sogenaamde onreëlmatighede deur of dit te plaas op die 22 adres van die oorskrywers of dit deur harmonisering en ander kunsmatige grepe te probeer uitstryk. Ons hang die onfeilbaarheid van die Skrif nie op aan die dun draad van letterlike identiteit in alle besonderhede nie.65) Of, soos A. Inspirasie kragtiger onderwys.68) Die weg wat die Gees volg en die vryheid wat Hy Homself 23 en die skrywers van die Bybel daarby gun, is nie in 'n dog- m atiese formule uit te druk nie. Dit is die vryheid van die Gees en daarom onfeilbaar, m aar ook deur ons met eerbied te bejeën.69) As antwoord op die vraag na die aard van die Skrifgesag is in die na-Reformatoriese tyd onderskei tussen normatiewe gesag (auctoritas norm ae) en historiese gesag (auctoritas historiae). In die Bybel kom nl. talle uitsprake voor wat nie as norm atief en eksemplaries vir die gelowiges van alle tye beskou kan word nie. Daar kom selfs uitsprake en handelinge voor van satan en van goddelose mense of soms van vromes soos in Jer. 20 : 14 e.v. wat geensins navolgingswaardig is nie. Sodanige uitsprake sou dan val in die kategorie van die histories gesagvolle m aar nie die normatiewe gesagvolle nie. Voetius bv. het ten opsigte van genoemde onderskeiding ’n hele sisteem uitgewerk met uitvoerige besonderhede en talle onderskeidinge. Hoewel hierdie metode van differensiasie t.o.v. die gesag van die Skrif betreklik reg het, skuil hier tog gevare. Die fout is dat bepaalde, histories gekwalifiseerde uitsprake uit hul verband gelig word en geïsoleer word en die Bybel daarmee die karakter gaan ontvang van 'n gewone historiese werk. Uit die oog word verloor dat al die soge- naamde gedeeltes met historiese gesag 'n deel uitm aak van die groter geheel van die profetiese en apostoliese Woord wat met goddelike outoriteit beklee is.70) Die saak waarom dit hier eintlik gaan is die wyse waarop die gesag van die Skrif hom in die lewe van die mens laat geld. Dan is dit wel relevant om te onderskei tussen die gedeeltes in die Kanonieke boeke wat nie 'n eksemplariese karakter dra nie en dié wat norm atief is. As die sondes van Moses of Dawid of Salomo of Jona ens. eksplisiet beskryf word dan impliseer dit geensins dat onge- hoorsaamheid en ontug en veelwywery en roepingsversaking toelaatbaar is nie. Hoe daar oor die uitinge en dade van mense, vroom of goddeloos, soos dit in die Skrif voorkom, geoordeel moet word, word bepaal deur die algemene normatiewe open- baringsinhoud van die Skrif.71) Belangrik is om t.o.v. die aard van die Skrifgesag visie te hê vir o.a. die volgende bepalende faktore: Daar moet nl. Inspirasie Kuyper dit reeds gestel het, onfeilbaarheid beteken geen notariële akkuraatheid nie.66) Die Heilige Gees het die organe laat spreek soos 'n enkele getuie wat juis nie alles gesien het nie, kan meedeel nl. net dit wat hy gesien het en net sóós hy dit gesien het. Die gevolglike onderlinge verskille is geen gebrek in die Skrif nie. Die Gees het daarmee ’n besondere bedoeling gehad.67) Dit is juis waarvoor die organiese opvatting van die inspira­ sie die oë geopen het dat by al die menslikheid en beperktheid wat ons in die Skrif bemerk, ons nogtans vashou daaraan dat die Heilige Gees die Bybelskrywers in al hul arbeid en ook in die resultaat daarvan so gelei en beheers het, dat hul geskrewe woord die volkome betroubare en gesaghebbende reël van die geloof sou wees. Waarom die Gees nou die Bergpredikasie deur Mattheus anders laat opteken het as deur Lukas of die Nagmaalsinstelling by Mattheus en Markus anders as by Lukas en Paulus, is nie vir ons om uit te maak nie. Die teoloog of die kerk wat weier om dit soms te laat by ’n „non-liquet’’, gee m aar net blyke dat hy met sy weten- skaplike metodes en met sy sogenaamde histories-kritiese ontleedmes nie skroom om hom te verhef bo die Heilige Gees wie se weë deur 'n nietige mens tog nie in alles nagespeur kan word nie. Aan die ander kant word diegene wat die volkome outori- teit van die Christus van die Woord erken, verlos van die krampagtigheid en die vrees dat daar iets van die gesag van die Woord sou verlore gaan as ons die weë van die Gees in die teboekstelling van die Woord van God en in die gebruik- making van nietige mense steeds dieper sal naspeur. Hier is die uitspraak van Calvyn nog altyd van toepassing: Die Gees van Christus, wat die Outeur is van die Skrif, kan nie aan Homself ongelyk wees nie. Soos Hy Homself eenmaal geopenbaar het, so moet Hy ewiglik bly. Hy het die begrip van die mense wat aan verskil en verandering onderhewig is, in ag geneem. So het Hy die Jode met eerste beginsels, met melk, gevoed, "die Christelike kerk later, egter, met vaste spyse, nl. Inspirasie vasgestel word wat die plek is van 'n bepaalde Skrifuitspraak in die geskiedenis van die Godsopenbaring. Die seremoniële 24 wette wat vir Israel gegeld het, geld bv. vandag nie meer omdat dit in Christus vervul is. Wie nog daarop sou aandring om dit te bly handhaaf, sal juis indruis teen die outoriteit van die Skrif, wat in Ou en Nuwe Testament ’n eenheid vorm. Die gesag van genoemde wette lê egter juis daarin dat dit Christus in sy algenoegsame versoeningswerk vir ons teken soos die Hebreërbrief trouens doen.72) Ook moet vasgestel word wat die konkretisering van die gebod van God is met die oog op ’n bepaalde tyd en ’n be- paalde kultuursituasie73) Calvyn het verklaar: God is nie veranderlik omdat Hy aan verskillende tye verskillende vorme, soos dit vir elke tyd nuttig was, aangepas het nie.74) Verder kan nog gewys word op die verskillende litera- tuurgenres, wat ons teëkom in die Heilige Skrif. Die didaktiese stof wat soms in die vorm van ’n leerdig tot ons kom en spreek oor die groot dade van God, moet onderskei word van bv. die boetepsalm waar die nood van die enkeling of volk bekla word. Hier skyn dit of die klag geen normatiewe karakter dra nie, m aar alleen die oorwinning op die klag in die vertroue op Gods beloftes. En tog kry ook die klag ’n normatiewe karakter in sover dit ten diepste betrekking het op die lydende Christus. Geheel andersoortig is die spreuk wat gesaghebbend tot ons kom m aar wat altyd in die konteks gelees moet word. So alleen is bv. die skvnbare teenstrydigheid tussen Spreuke 26 : 4 en 5 op te los. Die boek Prediker is alleen te verstaan in die raamwerk van die ewigheidsperspektief wat daaragter lê. En Job weer, alleen in die lig van die ont- knoping van die boek waarin God sy verlossende woord spreek.75) In al hierdie onderskeidinge gaan dit nie om ’n beperking van die Skrifgesag nie m aar om 'n verantwoording ten opsigte van die aard daarvan. Dat hier met behoedsaamheid te werk gegaan moet word, hoef nie onderstreep te word nie. Myns insiens gaan J. L. Inspirasie Koole te ver deur in sy ontleding van die betroubaarheid van die Skrif te sterk aan te leun teen die historiese kritiek.76) As hy die Bybelse geskiedskrywing beskryf as die sigbaar- wording van Gods handeling in die geskiedenis waarvan die sin is: „Hierdie dinge is beskrywe, opdat julle kan glo" (Joh. 20 : 31), dan stem ons hom heelhartig toe. Ook as hy kon- stateer: elke verskuiwing in die beskrywing van die gebeurte- nisse sou ’n verskuiwing in die verkondiging om trent God be- 25 teken het en oud-Israel het begryp dat dit nie mag gebeur nie. Maar ons meen dat hy genoemde klinkklare en legitieme uitspraak tot nog ’n groot mate relativeer deur in een asem te verklaar: mens sal oog daarvoor moet hê, „dat de Oudtesta- mentische geschiedschrijving juist door haar bizondere inhoud en bedoeling op een hoge mate van betrouw baarheid aanspraak m aakt” (onderstreping van my). Op die vraag of die Skrifgeloof nie dikwels teveel op die formele gesag betrek word nie, antwoord hy heeltemal tereg dat dit nooit los van die inhoud van die Skrif wat op my per- soonlike geloof betrokke is, moet staan nie. Maar dan kom weer die gewaagde en m.i. om strede uitspraak: „Daarom richt het geloof zich niet zozeer op de historisch betrouw baarheid van elke willekeurige bijbelse mededeling, als wel op het centrale inhoud van al wat ons in het Evangelie beloofd w ord”.77) (Onderstreping van my). Kan ons wel spreek van willekeurige mededeling in die Skrif? En as dit alleen m aar om die sentrale inhoud gaan, word alles dan nie oorgelewer aan die subjektiwisme nie? Ék moet bepaal wat willekeurig is en wat sentraal is. Loer die wesenlike gevaar van reduksie van die „hele Skrif wat deur God ingegee is” nie hier om die hoek nie? Dit is waar dat alles nie dieselfde betekenis het nie. Een mededeling in die Skrif lê nader aan die sentrum , nl. Christus, as ’n ander. Ons moet m.a.w. alles in die juiste proporsies sien. Maar wat het dit te doen met betroubaarheid. Betrou- baarheid het te doen met waarheid, egtheid, terwyl sentrum en periferie van die Bybelse boodskap te doen het m et die saak van die verlossing. Inspirasie Ten slotte, as Koole handel oor die vraagstuk van gein- spireerde geskiedskrywing dan is sy uitgangspunt, waarop hy verder voortborduur dit: „We moeten dit geïnspireerd zijn van de Oudtestam entische geschiedschrijving niet overhaast met de onfeilbaarheid ervan vereenzelvigen. Dat is veel te plat-zakelijk”.78) Met hierdie uitspraak word die indruk wat die hele boek van Koole maak, versterk, nl. dat hy soveel oog het vir die menslike faktor in die Skrif vanuit die histories wetenskaplike benadering, dat die eerste Outeur, nl. God, die Heilige Gees, nie genoegsaam raakgesien word nie. 26 Die outopistie van die Skrif Calvyn het geargumenteer dat die hoogste 27 bewys van die waarheid van die Skrif ontleen is aan die per- soon van God wat daarin spreek. Die profete en apostels beroem hulle nie op hulle eie skerpsinnigheid of dit wat hulle by hul spreke geloofwaardigheid verskaf nie en hulle lê hulle nie toe op redeneringe nie; m aar hulle voer die heilige Naam van God aan sodat daardeur die hele wêreld tot gehoor- saamheid gedwing word.84) Elders sê Calvyn dat dit onveran- derlik vasstaan d a t... die Heilige Skrif sy geloofwaardigheid in homself het, en nie onderwerp mag word aan bewysvoeringe en redeneringe nie.85) Die selfgetuienis van die Heilige Skrif blyk uit al die dele van die Ou Testament. Die Thora adem deurgaans ’n goddelike karakter. Dit is God wat daarin tot sy volk spreek (Ex. 20—23). Dit word dan ook genoem die wet van die Here. Vandaar dat latere geskrifte van die Ou Testament die outoriteit daarvan as vanselfsprekend aanvaar en dat die profete daartoe oproep (Jos. 1 : 8; Jes. 8 : 20; Dan. 9 : 11—13). Die profete se woord staan in die teken van die uitspraak: „so spreek die H ere”, ’n uitspraak wat net by Jesaja ongeveer 80 maal voorkom. Oor die profete het gehang die swaard van die bedreiging van Deut. 8 : 20: „Die profeet wat so vermetel is om ’n woord in my Naam te spreek wat Ek hom nie beveel het om te spreek nie, of wat in die naam van ander gode spreek, dié profeet moet sterw e”. Maar die profete het ook vir hulle eie woord dieselfde ge­ sag opgeëis as wat verskuldig was aan die Wet van die Here. (Jes. 8 : 5, 31 : 4; Jer. 3 : 6, 13 : 1; Eseg. 21 : 1; Amos 3 : 1, 7 : 1 , ens.). Die getuienis van die Skrif is verder dat Israel die woord van die profete beskou het as outoritatief, beslissend en geïnspireerd.86) Die getuienis van die Nuwe Testament ten aansien van die Ou Testament is oorweldigend. Jesus beroep Hom teen- oor die Satan op die Ou Testam ent deur te verklaar: „Daar staan geskrywe” en dit is vir Hom die einde van alle teë- spraak (M atth. 4). In sy kontrovers met die Jode in Joh. Die outopistie van die Skrif Die begronding van die gesag van die Heilige Skrif moet nêrens anders as in die Skrif self gesoek word nie. Art. 5 van die Nederlandse Geloofsbelydenis handel oor die gesag van die Heilige Skrif en fundeer dit finalitêr in die outopistie (selfgeloofwaardigheid) daarvan. „Hierdie boeke neem ons aan as heilig en kanoniek... En ons glo sonder enige twyfel wat daarin vervat is ... omdat hulle ook die bewys daarvan in hulleself h e t. . . ” Hier word dus geen poging aangewend om die outoriteit van die Skrif te bewys vanuit die menslike rede of m et enige argumentum externum nie. In art. 5 word ook nie gespreek oor allerlei kwaliteite van die Heilige Skrif op sigself nie m aar daar word op 'n besonder opvallende inhoudelike benadering na die Woord van God self verwys.79) Die Skrif bewys homself, konstateer Polman, dit laat self sy goddelikheid uitstraal en handhaaf self sy goddelike oor- sprong deur inhoud en vorm, krag en werking.80) Dit sou ’n anomalie wees as ons ons vir enige ander geloofstuk kon beroep op die Skrif, terwyl ons die bron verbygaan sodra daar gehandel word oor die Skrif self en sy gesag.81) Die deduktiewe metode moet hier steeds toegepas word. g p Die Konfessie het in sy bogenoemde uitspraak oor die grond van die gesag van die Skrif ongetwyfeld ’n kontrover- siële inslag. Hiermee word nl. duidelik standpunt ingeneem teenoor Rome wat die gesagsgrond van die Skrif elders gaan soek. Volgens Rome gaan die kerk temporeel en logies aan die Skrif vooraf. Die kerk het sy oorsprong, bestaan en outo­ riteit nie aan die Skrif te danke nie, m aar juis andersom: die Skrif het uit die kerk voortgekom en word deur die kerk erken, bevestig, bewaar, uitgelê en verdedig. Sonder die kerk is daar geen Skrif m aar sonder die Skrif bestaan die kerk nog.82) Hierteenoor, nou, het die Reformasie dit opgeneem vir die enige en genoegsame, ja die eksklusiewe outoriteit van die Heilige Skrif in absolute sin. Vandaar dat dit die grond van die gesag van die Skrif in homself gaan soek en vind het. Volgens reform atoriese oortuiging het die Skrif geen eksterne instansie nodig om oor die gesag of uitlegging daar­ van te beslis nie.83) Die Skrif bevat ’n getuienis oor homself, oor sy inspirasie en sy outoriteit en die kerk kan die getuienis alleen aanvaar. Die outopistie van die Skrif 10 appelleer Hy ook op die Skrif m et die woord: „die Skrif kan nie gebreek word nie” (Joh. 10 : 35). Die woord „gebreek” word elders gebruik vir die verbreking van die wet of van die sabbat in die sin van ontken of weerspreek of nullifieer. Die Skrif kan dus volgens Jesus nie ontken of weerspreek of genullifieer word nie. Dit het vir altyd en vir almal bindende krag.87) 28 Jesus beroep Hom ook op die Ou Testament deur aan die Fariseërs te sê: „Het julle nie gelees nie?” en dan verder: „Wat God dan saamgevoeg h e t . . So verklaar Jesus dat dit wat in die Skrif staan, God se Woord is (vgl. Mark. 10 : 5—9; 1 Kor. 6 : 16; Matth. 15 : 7; Mark. 7 : 6, 10; Rom. 10 : 5, 19, 20). By ’n ander geleentheid wys Hy die Sadduseërs tereg: „Julle dwaal, omdat julle die Skrifte nie ken nie en ook nie die krag van God nie" (Matth. 22 : 29). Jesus beroep Hom ook op die Ou Testament deur aan die Fariseërs te sê: „Het julle nie gelees nie?” en dan verder: „Wat God dan saamgevoeg h e t . . So verklaar Jesus dat dit wat in die Skrif staan, God se Woord is (vgl. Mark. 10 : 5—9; 1 Kor. 6 : 16; Matth. 15 : 7; Mark. 7 : 6, 10; Rom. 10 : 5, 19, 20). By ’n ander geleentheid wys Hy die Sadduseërs tereg: „Julle dwaal, omdat julle die Skrifte nie ken nie en ook nie die krag van God nie" (Matth. 22 : 29). Wat Hy met die Skrifte bedoel blyk uit Lukas 24 : 27 en 44. Dit was die Wet van Moses, die Profete en die Psalms, laasge- noemde verteenwoordigende die Geskrifte.88) Ook die apostels het die Ou Testament veelvuldig aangehaal en in talle gevalle dit aangedien as die woord van die Heilige Gees (Hebr. 3 : 7, aanhaling uit Ps. 95 : 7) of die woorde van God (Hand. 13 : 35, aanhalinguit Ps. 16 : 10; Rom. 15 : 11, aanhaling uit Ps. 117 : 1). In Hand. 4 : 25 word verwys na Dawid se uitspraak in Ps. 2 : 1 met die inleiding dat God dit deur die mond van Dawid gesê het (vgl. ook Rom. 15 : 10 met Deut. 32 : 43). Die outopistie van die Skrif g g Volop is die verwysings na die Ou Testament m et die woorde: „Die Skrif sê" of „sodat die Skrif vervul w ord” of „soos geskrywe staan”.89) Verreweg die mees relevante getuienis van die apostels ten aansien van die Ou Testament is egter dié van Paulus in 2 Tim. 3 : 16: „Die hele Skrif is deur God ingegee. . . ” en dié van Petrus in 2 Petr. 1 : 21: „geen profesie is ooit deur die wil van 'n mens voortgebring nie, m aar deur die Heilige Gees gedrywe, het die heilige mense van God gespreek”.90) Ten opsigte van die getuienis van die Nuwe Testament aan- gaande sy eie gesag vind ons nie sulke oorvloedige bewyse soos die aangaande die gesag van die Ou Testament nie. Dit is egter voor die hand liggend. Toe die Nuwe Testament op skrif gestel is, was daar uiteraard nog geen Kanon van die Nuwe Testáment w aarna verwys kon word as 'n afgeronde geheel nie. Uitgangspunt van bespreking kan hier wees die vooronder- stelling van die organiese eenheid van Ou en Nuwe Testament. Die Ou Testament het as ’t ware geroep om vervulling, om aanvulling. Dwarsdeur die Ou Testament, en veral na die end daarvan, het Israel vooruitgesien na ’n ingrype van God, wan- neer die verwagting van eeue vervul sou word, wanneer al die skaduwees werklikheid sou word en die beloftes van die verbond vervul sou word. Die Ou Testament kon die beloftes 29 aankondig m aar nie die vervulling verwesenlik sien nie. Die Ou Testament staan a s 't ware soos Moses op die berg Nebo en oorskou die land van belofte m aar kon dit self nie binnegaan nie. Dit kon spreek in die futurum m aar nie in die perfectum nie as dit gaan oor die voile realisering van die verlossing. Dit eers sou die Nuwe Testament doen. Hierdie uitgangspunt gee reg om te redeneer: as die Ou Testament dan met gesag beklee is, dan die Nuwe Testament nie m inder nie. Trouens, soos John M urray dit stel. „The New Testament stands to the old in the relation of consummation to preparation; it embodies a fuller and more glorious disclosure of God’s character and will”.91) Dit word gesignaleer deur die feit dat, volgens die Hebreërbrief, „God in hierdie laaste dae tot ons gespreek het deur sy Seun ... Die outopistie van die Skrif 2 : 1—4 te kenne waarom dit gesag opeis. By die Evangelie en Handelinge beroep die skrywers hulle op die oorlewering van hulle wat oor- en ooggetuies en dienaars van die Woord was. Hulle spreek met groot sekerheid oor die werk van Christus en die apostels en die hele apostoliese getuienis in woord en geskrif, is met gesag beklee (Joh. 20 : 31; 21 : 24). Wat die Openbaring van Johannes betref, word uitdruklik verklaar dat dit van Jesus Christus afkomstig is (Openb. 1 : 1; 3 : 22). Daarom mag daaraan niks toegevoeg of weggeneem word nie (Openb. 22 : 19).92) Die resultaat van ons kursoriese ondersoek is dat die selfgetuienis van die hele Skrif in Ou en Nuwe Testament nie die minste twyfel laat nie aangaande die goddelike outoriteit daarvan wat gefundeer is in die outoriteit van Christus self. Die outopistie van die Skrif wat die afskynsel is van sy heerlikheid en die afdruksel van sy wese” (Hebr. 1 : 13). Met nog sterker klem geld hierdie argum ent as die nuwe bedeling gesien word as die bedeling van die Gees. Die Gees wat die profete in alle waarheid gelei het en geïnspireer het met die inskripturasie, is met Pinkster in oorvloedige mate uitgestort. Die apostels het Horn ontvang en is deur die Gees gelei in hul weg en werk. Dit geld ook van hulle getuienis aangaande wat hulle gesien en gehoor het: „want dit is nie julle wat spreek nie m aar die Gees van julle Vader wat in julle spreek” (M atth. 10 : 20; vgl. Joh. 16 : 13). Trouens, hulle identifiseer hulle getuienis selfs met dié van die Gees volgens Hand. 5 : 32: „En ons is sy getuie van hierdie dinge, en ook die Heilige Gees wat God gegee het aan die wat Horn gehoorsaam is”. Let ons op enkele verdere besonderhede, dan blyk dit dat Paulus sy briewe skrywe in die hoedanigheid van geroepe apostel en dienskneg van Jesus Christus (Rom. 1 : 1; 1 Kor. 1 : 1 ) met die uitdruklike pretensie dat hy die briewe skrywe in naam en selfs op bevel van Christus (1 Kor. 14 : 37; 2 Thess. 3 : 6, 12). In Gal. 6 : 2 word sy gebod met die bevel van Christus gelykgestel en in 1 Kor. 2 : 4, 7 verklaar hy uitdruklik dat sy prediking betoning is van gees en krag en die wysheid van God (vgl. 1 Thess. 2 : 13). In 2 Thess. 2 : 15 word die gesag van die prediking en die brief gelykgestel. Opvallend is veral ook dat hy baie maal besondere m aatreëls tref om die egtheid van sy brief te laat blyk (1 Kor. 16 : 21; Gal. 6 :1 1 ; Kol. 4 : 18). O k i di l b i d kl d h ll Ook in die algemene briewe word verklaar dat hulle met gesag tot die lesers kom. Jakobus, Petrus en Johannes wys op 30 hulle eie gesag as apostels (Jak. 1 : 1; 1 Petr. 1 : 12; 1 Joh. 1 : 3, 4), en bevestig ook dié van Paulus (2 Petr. 3 : 16). Judas dek homself met die gesag van Christus (Judas 1 : 1 ) en Hebreërs gee in hfst. Ook die hermeneutiese gesag is in die Skrif self gele'e. Ook die hermeneutiese gesag is in die Skrif self gele'e. In sy kontrovers met Rome in sake die gesag van die Heilige Skrif het die Reformasie ’n stap verder gegaan as alleen die proklamasie van die outopistie van die Skrif. Hand aan hand hiermee en as komplement daarvan met die oog op die verdiskontering van die verlossingsboodskap in die lewe van die gelowige, m.a.w. met die oog op die korrelasie van openbaring en geloof, het die Reformasie ook die unieke hermeneutiese reël geformuleer, nl. dat die Heilige Skrif sy eie vertolker is (Sacra Scriptura sui ipsius interpres). Nie die kerklike leergesag, soos Rome verklaar het nie, ook nie die vindingrykheid van die menslike rede, soos die Rassionalisme gepoog het nie, m aar die Skrif self moet die Skrif verklaar. Dit was Luther wat eerste gekom het met die uitspraak dat die Skrif is „per sese certissima, facillima, apertissim a" en dáárom „suf ipsius interpretes, omnium omnia probans, uidicans, illuminans”.93) Vir Luther beteken die „sola scriptura” ook dit dat die Gees van God wat die Outeur van die Skrif is, nêrens anders 31 gevind kan word nie as in die Skrif self. Die gevaar van ’n eiesinnige uitleg kan daarom alleen geweer word deur 'n volhardende en direkte omgang met die Skrif self. Want alleen so word ons die sigself interpreterende Gees deelagtig. Alleen die Skrif self kan dus die skriftuurlikheid van sy uitleg garandeer. Die Skrif is sy eie hermeneutiese gesag.94) Ook Calvyn verklaar met talryke aanhalings uit die Skrif dat daar geen mens is, wat die sin van God geken het of sy raadgewer was nie (Rom. 11 : 33; 1 Kor. 2 : 10, 16), m aar die Gees ondersoek alle dinge, ook die diepte van God, en deur Hom is dit dat ons die sin van Christus ken (Joh. 6 : 44).95) Calvyn spreek ook van die Heilige Gees as „unicus sui interpres”, omdat Hy deur die profete gespreek het.96) Dit blyk dus dat daar by Luther sowel as by Calvyn ’n ana- logie getrek word tussen die Woord as vertolker en die Gees as vertolker. Berkouwer verklaar egter: Dit sou onjuis wees om hier ’n wesenlike verskil te sien. Die „Sacra Scriptura sui ipsius interpres" sluit allermins uit dat dit die Gees is wat ons die „mysteria Dei" laat verstaan, wat ons nog geensins begryp, as ons sonder sy lig die Skrif binnedring. Ook die hermeneutiese gesag is in die Skrif self gele'e. En buiten- dien is die verwysing na die Gees as „unicus interpres” nie ’n weg wat buite die Heilige Skrif omgaan n ie 97) Met die vooropstelling van hierdie reël aangaande die her­ meneutiese gesag word natuurlik nie bedoel die uitskakeling van menslike vertolking van die Skrif nie. Inteendeel kan beweer word dat juis die „sui ipsius interpres" lei tot ’n besig-wees met die sin van die Skrif self, met die vertolking daarvan in menslike aktiwiteit, waarin dan egter die Skrif self as vertolker ’n beslissende rol speel.98) Aan die hand van dié hermeneutiese reël het die refor- m atore hulle verset teen elke allegoriese eksegese om daar- leenoor altyd weer terug te keer tot die woorde van die Skrif self in hul duidelikheid en genoegsaamheid (perspecuitas et sufficientia). Die pleidooi vir die „sui ipsius interpres" impli- seer 'n diep respek vir die teks, vir die geskrewe Woord.99) Die implementering van hierdie hermeneutiese reël begin deur aandagtig te luister, en nog eens te luister na die Woord van God. Hierdie tipering van die begin én die voortgang van alle menslike aktiw iteit m et die Skrif sluit egter allermins uit, dat dit alles konkrete vorm en inhoud moet kry in die vertolking van die Heilige Skrif. Die geskiedenis van die kerk bewys dat hierdie „luister", hierdie „aandag" geensins ’n Aan die hand van dié hermeneutiese reël het die refor- m atore hulle verset teen elke allegoriese eksegese om daar- leenoor altyd weer terug te keer tot die woorde van die Skrif self in hul duidelikheid en genoegsaamheid (perspecuitas et sufficientia). Die pleidooi vir die „sui ipsius interpres" impli- seer 'n diep respek vir die teks, vir die geskrewe Woord.99) Die implementering van hierdie hermeneutiese reël begin deur aandagtig te luister, en nog eens te luister na die Woord van God. Hierdie tipering van die begin én die voortgang van alle menslike aktiw iteit m et die Skrif sluit egter allermins uit, dat dit alles konkrete vorm en inhoud moet kry in die vertolking van die Heilige Skrif. Die geskiedenis van die kerk bewys dat hierdie „luister", hierdie „aandag" geensins ’n 32 onbedreigde en vanselfsprekende houding is nie. Dit het mede die vveg gebaan tot en dit het die sterk stimulans geword vir wetenskaplike bestudering van die Skrif.100) Die wetenskap word daarmee nie ’n tweede vertolker nie. Ook die hermeneutiese gesag is in die Skrif self gele'e. Inteendeel, die huidige situasie rondom die Skrif het bewys dat die legitieme wetenskaplike ondersoek gelei het tot 'n diepere besinning op die Skrif en tot 'n versterkte konsentrasie op die „sui ipsius interpres”.101) Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) Dit is een en dieselfde gesag wat in die Skrif as Woord van God en wat deur middel van die getuienis van die Heilige Gees gekonkretiseer word in die hart van die gelowige. In aansluiting by die belydenis aangaande die outopistie van die Skrif bely die reformatoriese kerk onomwonde die getuienis van die Heilige Gees in die hart van die gelowige. Die een is sonder die ander nie te dink nie. Met die outopistie van die Skrif korrespondeer noodwendigerwys die getuienis van die Heilige Gees. Die outopistie is wel oortuigend m aar alleen vir diegene wat deur die Woord kragtens die werking van die Gees gegryp is. Die Skrif is in sy volstrekte geloofwaardigheid en gesag evident vir diegene wie se hart deur die Heilige Gees geopen is. Die outopistie van die Skrif ontvang dus langs die weg van die getuienis van die Gees sy noodsaaklike keersyde en kom- pletering. Die „perfectum" van die eenmaal gesproke en ge- skrewe Woord wat in sigself gesaghebbend is en wat die belofte van verlossing laat uitgaan oor die wêreld dus ook vir my, word in die „praesens” van die genadewerking van die Gees in my hart tot gesaghebbende woord in my. Met die 'belydenis van die getuienis van die Heilige Gees word dus nie getorring aan die belydenis van die faktisiteit van die geopenbaarde waarheid soos gesagvol vasgelê in die Skrif nie. Die Woord van God „extra nos" word onverminderd aanvaar m aar samehangend daarmee word in die lig van die Evangelieboodskap van die „pro nobis" ook die vervullings- dimensie daarvan „in nobis" geërbiedig. En laasgenoemde geskied nie anders as deur die Gees nie. Die volstrekte be- trokkenheid van Woord en Gees op m ekaar word dus ge- handhaaf. 33 Wie aan hierdie uitgangspunt vashou, moet verskillende afwykende interpretasies van die getuienis van die Gees afvvys. Die getuienis van die Gees is nl. geen aparte mistieke open­ baring in die mens naas die getuienis van die Skrif nie. Hier word ’n wig ingedryf tussen die Woord en die Gees wat Skrif- tuurlik nie verantwoord kan word nie.102) Die getuienis van die Gees is ook nie te verstaan as die stem van God wat as eintlike openbaring te staan kom teen- oor die Skrifopenbaring nie. Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) Die weg van die geloof breek dan uiteen in twee dele: eers die weg tot sekerheid aangaande die Skrif en daarna die weg wat tot die boodskap daarvan lei.104) Om te kom tot die suiwere Skriftuurlike omlyning van wat onder die Testimonium Spiritus Sancti verstaan word, is dit noodsaaklik om die grootliks relevante visie van die Refor- masie op die saak lcortliks na te gaan. By Luther vind ons uitsprake wat vir geen misverstand vatbaar is nie ten aansien van die onverbreeklike korrelasie tussen Openbaring en geloof. In verband daarmee poneer hy bv. dat Woord en Gees net so onafskeidelik verbonde is as asem en stem.105) Die Woord van God is die Woord van die Gees. As die Woord van God gespreek word, is God self daarin teenwoordig as die Gees. God openbaar Homself as Gees in die Woord wat Hy spreek. Daarom is die Gees nie ’n tweede openbaringsbron naas die Woord nie. Dit is vir Luther die dwaling van die spiritualiste en die papiste dat hulle hierdie eenheid van die Woord en die Gees misken en die Gees beskou as ’n tweede openbaringsbron wat dan of geabstraheer word van die Woord en betrek word op die innerlikheid van die outonome indiwidu of vermateria- liseer word in die kerklike amp van die pous. Die lewende Woord is vir Luther egter verder niks anders nie as die „Christus pro nobis”. Die Gees stel Christus m.a.w. vir ons teenwoordig in en deur die verkondiging van die Woord. Aan die anderkant werk die Gees nie willekeurig nie. Die Gees bly gebonde aan die Woord van Gods openbaring in Jesus Christus. Die Gees werk dus nie buite die uiterlike Woord om nie en die uiterlike Woord is vir Luther in eerste instansie gepredikte Woord wat ’n proklamasie is van die Skrifboodsk^p.106) Ons sien dus dat die Gees, volgens Luther, geheel en al betrokke is op die inhoud van die Skrifwoord en dat aan die ander kant die Skrif nie anders sy gesag uitoefen as deur die werking van die Heilige Gees, in die weg van die verkon­ diging nie.107) By Calvyn „kry ons enigsins ’n ander aksent m aar by ontleding van sy beskouing blyk dit nie wesenlik te verskil van dié van Luther nie. Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) Daarmee sou 'n nuwe pneumatiese kenprinsiepe ingevoer word wat ons dan sou kon oortuig van die formele gesag van die Skrif afgesien van sy inhoud en, soos reeds vroeër vasgestel, kan die Skrif nooit van sy inhoud geskei word nie. Die getuienis van die Gees vertoon ewemin die karakter van ’n droom of ’n visioen of ’n stem uit die hemel, ’n opvatting wat ook gefundeer is in die onverdedig- bare isolering van Woord en Gees. En ten slotte kan die Testimonium Spiritus Sancti nie geld as ’n soort ervaringsbewys vir die gesag van die Skrif nie. Dit kan nie van die geloofslewe losgemaak word en op sigself te staan kom nie. Dit kan daarom nooit geld as ’n „nota canonicitatis”, ’n m aatstaf vir die kanonisiteit van een of ander Bybelboek nie. Dit gee geen direkte sekerheid om- trent die outentisiteit of die inspirasie van die Heilige Skrif nie, ewemin om trent die historiese of geografiese of krono- logiese data as sodanig nie. Geen enkele gelowige, so stel Bavinck dit, word deur die getuienis van die Gees in weten- skaplike sin verseker van bv. die bonatuurlike ontvangenis en die opstanding van Christus nie.103) Die getuienis van die Heilige Gees is veeleer betrokke op die geloof wat weer nie geskei kan word nie van die inhou- delike boodskap van die Woord en verlossingsboodskap in Christus Jesus. In al die afwykende interpretasies gaan dit per slot van rekening om ’n isolering van die getuienis van die Gees asof dit buite die Woord om en sonder die Woord werk, en verder gaan dit om 'n skeiding tussen die Woord as formele voorwerp van die getuienis en die inhoud van die Woord. Hiervan skryf Berkouwer dat die formalisering van die Skrif net so sinloos is as om ’n boek te prys wat mens nie gelees het nie. Wie die getuienis van die Gees dus sien as ’n geïsoleerde op sigself staande getuienis, wat aprioriese sekerheid skenk aan- gaande die kwaliteit van die Skrif, kan nie m eer ontkom aan 34 ’n ontlediging van die woorde van die Heilige Skrif self nie. Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) Calvyn verstaan onder die getuienis van die Heilige Gees enersyds die werking van die Gees waar- deur die oë van ons verstand geopen word vir die m ajesteit en 35 die gesag van Gods Woord en andersyds die werking van die Gees w aardeur die ewige heilsbeloftes van die Woord in ons ontslote hart bevestig en verseël word en ons dus ook oortuig word van die waarheid van die inhoud van die Skrif. Dit skyn wel asof Calvyn dink aan tweërlei aspek in die getuienis van die Gees, nl. die opening van die verstand vir die aanvaarding van die m ajesteit of die gesag van die Skrif as sodanig en die bevestiging of beseëling van die heilsekerheid in die hart. Uit sy geskrifte is die tweërlei aspek ook op te spoor. So verklaar hy: Dieselfde Gees wat deur die mond van die profete gespreek het, moet in ons hart deurdring om ons te oortuig dat hulle getrou gespreek het, wat hulle van Godsweë opgedra is. In dieselfde asem noem hy egter die Gees ’n seël en pand tot versterking van die geloof van die vromes.108) Op 'n ander plek toon hy aan dat die verstand van die mens deur die lig van die Heilige Gees bestraal word. So het Christus eers die verstand van die twee dissipels geopen sodat hulle die Skrifte kon verstaan (Luk. 24 : 27, 45). En so moes aan die apostels die Gees van die waarheid gegee word om in hulle verstand in te drup dieselfde leer wat hulle m et hulle ore verneem het (Joh. 16 : 13). Die Woord van God vergelyk Calvyn dari, in did verband, met die son wat sonder enige vrug is vir die blindes en in ons hart nie kan indring tensy die inwendige leermeester, die Gees, deur sy verligting die toegang berei nie.109) Uit sy geskrifte is die tweërlei aspek ook op te spoor. So verklaar hy: Dieselfde Gees wat deur die mond van die profete gespreek het, moet in ons hart deurdring om ons te oortuig dat hulle getrou gespreek het, wat hulle van Godsweë opgedra is. In dieselfde asem noem hy egter die Gees ’n seël en pand tot versterking van die geloof van die vromes.108) Op 'n ander plek toon hy aan dat die verstand van die mens deur die lig van die Heilige Gees bestraal word. Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) So het Christus eers die verstand van die twee dissipels geopen sodat hulle die Skrifte kon verstaan (Luk. 24 : 27, 45). En so moes aan die apostels die Gees van die waarheid gegee word om in hulle verstand in te drup dieselfde leer wat hulle m et hulle ore verneem het (Joh. 16 : 13). Die Woord van God vergelyk Calvyn dari, in did verband, met die son wat sonder enige vrug is vir die blindes en in ons hart nie kan indring tensy die inwendige leermeester, die Gees, deur sy verligting die toegang berei nie.109) Maar verder, so betoog Calvyn, moet dit wat in die verstand opgeneem is, in die hart self oorgegiet word. Daarom doen die Gees die diens van ’n seël, om juis die beloftes in ons harte te verseël, waarvan Hy die sekerheid eers in ons verstand ingedruk het; en so is Hy ’n pand om dit te bevestig en waar te m aak (Ef. 1 : 13; 2 Kor. 1 : 21).»°) Dit blyk in elk geval dat by Calvyn ’n groter tematisering is van die besondere werksaam heid van die Gees. Dat dit die geval is, so verduidelik H. W. Rossouw tereg, hang enersyds saam met die feit dat Calvyn se W oordbegrip veel sterker as die van Luther georiënteer was aan die werklikheid van die Skrifkanon, sodat Calvyn die betrokkenheid van die Gees op- die goddelike gesag van die Skrif qua Skrif meer eksplisiet gaan ontwikkel het. Andersyds kom Calvyn tot ’n skerpere onderskeiding tussen Woord en Gees oor die hele linie.111) By hierdie onderskeiding insake die getuienis van die Gees 36 in die verstand ten aansien van die m ajesteit en gesag van die Woord en die getuienis in die hart ten aansien van die heilsekerheid in Christus, moet egter nie gedink word aan twee saaklike en temporeel gedifferensieerde getuienisse nie asof die eerste gaan oor die formele Skrifgesag en die tweede oor die materiële inhoud van die geloof in Christus. Sowel S. P. Dee as W. Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) Krusche kom, veral op grond van die uit­ sprake in die kommentare van Calvyn, tot die gevolgtrekking dat dit geensins die geval is nie: „Het staat niet zoo, dat het testimonium ons eerst van de goddelijkheid der Schrift over- tuigt, afgezien van de beloften der divina benevolentia, die zij ons predikt; en dan, na korter of langer tijd, van den inhoud dier beloften”.112) As Calvyn dus die werking van die Gees met betrekking tot die gesag en inhoud van die Skrif soms onder- skei as illuminasie van die verstand en regenerasie van die hart, dan bedoel hy saaklik een getuienis. ’n Tweede belangrike faset in Calvyn se opvatting is dat hy geen dualisme leer tussen Woord en Gees nie. As ons dit in gedagte hou, kan ons die opvatting van Calvyn aangaande die gesag van die Skrif begryp. Calvyn verklaar: m et ’n wederkerige band het die Here die sekerheid van sy Woord en sy Gees onderling verbind, sodat ’n welgegronde eerbied vir die Woord posvat in ons hart, wanneer die Gees ons teë- stra a l... en sodat ons aan die ander kant sonder enige vrees vir dwaling die Gees omhels, wanneer ons Hom in sy beeld, dit is sy Woord, herken.113) Die besondere werksaamheid van die Gees in verligting en verseëling is dus vir Calvyn ’n dimensie aan die gesag en die funksie van die Skrif as die Woord van God.114) Hier is geen sprake van die subjektivering van die gesag nie. Die Gees van God- wat getuienis gee aangaande die Woord, is die- selfde Gees wat die profete en apostels geïnspireer het by die inskripturasie van die openbaring.115) En daarom is die outoriteit waarvan hier sprake is, geen sekundêre of aanvullende aspek naas die objektiewe gesag van die Skrif nie. Sodra die Woord of die Gees ten aansien van die gesag en die funksie van die Skrif verselfstandig word sodat die een sonder die ander funksioneer kom daar uitwasse na die een of ander kant. Dit is een en dieselfde gesag wat in die Skrif as Woord 37 van God setel en wat deur middel van die Gees en die Woord gekonkretiseer word in die lewe van die gelowige. Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) Het Woord brengt de Geest tot het hart 38 en de Geest brengt het Woord in het hart”.119) en de Geest brengt het Woord in het hart”.119) En wat die tweede genoemde saak betref, die getuienis van die Gees het nie op die formele outoriteit van die Skrif betrek- king afgesien van sy boodskap nie, sodat dit ons as ’t ware vooraf eers van die goddelikheid van die wondervolle boek oor­ tuig om ons dan eers daarna te konfronteer met die inhoud daarvan nie. Die Skrif is nooit, afgesien ran sy boodskap, voorwerp van die testimonium nie. Maar verder is van net so groot betekenis dat die belydenis van die getuienis van die Heilige Gees volgens die Nuwe Testament betrekking het op die waarheid en die heil in Christus. Skrifgeloof en Christus- geloof word deur die getuienis van die Gees onafskeidelik; m.a.w. die geloof in die Skrif is deur die getuienis van die Gees nie los te maak van die geloof in Christus nie. So is die sekerheid dat die Skrif Gods Woord is, nie los te maak van die sekerheid van die kindskap nie (Rom. 8 : 16). Die twee sekerhede is in wese een.120) Op die vraag hoe die Heilige Gees die mens oortuig van die goddelikheid van die Skrif, is die antwoord dus dat hierdie getuienis nie los van die genadewerk in Christus funksioneer nie. Die Skrifgeloof kan nooit m aar ’n teoretiese oortuiging wees wat die persoonlike band met Christus nie raak nie. Die regte lewende band met die Woord kom eers daar waar die lewende band met Christus self teenwoordig is en die een sowel as die ander geskied deur die getuienis van die Gees.121) Hiermee word geensins die faktisiteit van die Skrif, die aan- vaarding dat alles wat daarin staan, inderdaad in die verlede gebeur het, ontken nie. Die Nuwe Testament bv. en veral Paulus, wil aan ons in die kruis en opstanding van Jesus Christus ’n gebeurtenis teken wat as beslissende gebeurtenis in die verlede. „extra nos" plaasgevind het „pro nobis”. Buite ons dus ten behoewe van ons. Aan die „extra nos” ontleen die heilsboodskap van die „pro nobis” sy onverdiende genadige karakter.122) Die Reformasie het egter die balans bewaar deur naas die dimensie van die „extra nos” en die „pro nobis” ook aan die dimensie van die „in nobis” deur die erkenning van die Testimonium Spiritus Sancti, ’n plek toe te ken. Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) Die Skrit is immers vir Calvyn die Woord van God binne die onverbreek- like korrelasie tussen Openbaring en geloof en in hierdie korrelasie word die Woord geensins verselfstandig teenoor die verligting van die hart van die gelowige deur die getuienis van die Gees nie.1'6) Woord en Gees funksioneer saam. Die Reformatoriese interpretasie van die Testimonium Spiritus Sancti blyk besonder gebalanseerd te wees en dit kan beskou word as die sleutel tot 'n opvatting wat die gelowige en die kerk in die huidige tyd bewaar vir eksesse. Daarop het manne soos Kuyper en Bavinck en in die jongste tyd ook Berkouwer hulle beskouinge gebou. Beide Kuyper en Bavinck het gekom tot afwysing van 'n isolexing van die getuienis van die Gees. Beide het die gedagte afgewys dat die Skrif, afgesien van die boodskap daarvan die voorwerp van die getuienis sou wees. Die korrelasie tussen Woord en Gees en in verband daarmee die korrelasie tussen Openbaring en geloof is deur beide gehandhaaf.117) Ten opsigte van beide hierdie sake gaan dit om kernvrae in die huidige teologiese denke. Bclangrikste nosies by die eerste is die volgende: Uitgaande van die standpunt dat die Gees nooit „sine Verbo”, sonder die Woord, sy getuienis in die hart gee nie, is dit tog ’n vraag of ooit presies vasgestel kan word hoe hierdie verhouding van Gees en Woord is. Per slot van rekening is dit ’n m isterie wat nie maklik in eksklusiewe formuleringe vervat kan word nie. Deur sommige is in die verlede die werking van die Gees gekwalifiseer as „cum verbo”. So is dit gedoen deur Kuyper, Bavinck, Grey- danus en ander. Deur andere, soos Haitjema, Otto W eber en Karl Barth, weer as „per verbum ”. Berkouwer meen in die reform atoriese kerke allerlei indikasies op te m erk van die besef dat sowel die „cum” as die „per” gebruik kan word sonder om aan die m isterie van die verhouding van Woord en Gees te kort te doen.118) H. Berkhof het ook aandag gegee aan die verhouding van Woord en Gees. Hy toon duidelik aan dat dit veral die Lutherse teologie was wat die standpunt ingeneem het van „per verbum ” terwyl die Gereformeerdes die „cum verbo” bely het. Hy vind egter in beide standpunte bepaalde leemtes benewens bepaalde waarheidsmomente. Sy konklusie is: „Het Woord is het werk- tuig van de Geest. Die getuienis van die Heilige Gees. (Testimonium Spiritus Sancti) Aldrie die dimensies is op m ekaar betrokke in die een gestalte van die gesaghebbende Woord.123) Calvyn het dan ook basies wel die outoriteit van die Heilige Skrif aanvaar in terme van die Bybel as 'n objektiewe boek 39 van kennis wat mens met ’n houding van volgsaamheid moet aanvaar. Nietemin het hy besef dat volgsaamheid en goed- gelowigheid ontoereikend is waar daar geen geloofsbetrokken- heid van die besitter daarvan op die inhoud van die Woord is nie. Die egte outoriteit van die Skrif word dus alleen daar ervaar w aar die betrokkenheid in die „erga m e” gemanifesteer word deur die Testimonium Spiritus Sancti.124) Die ontvangs van die Kanon Die kerk het die Kanon ontvang as outoratiewe oorlewe- ring uit die hand van die verhoogde Here. Ten opsigte van die vraag hoe die gelowige en die kerk die Kanon moet bejeën en bejeën het is die konfessie uitge- sproke: „Net al hierdie boeke neem ons aan (ontvang ons) as heilig en kanoniek". Hierdie uitspraak laat ’n hele wêreld voor ons oopgaan, nl. dié van die algemene Kanoniek, ’n wetenskap wat hom onder andere besig hou m et die vraag waarom die bepaalde aantal boeke van Ou en Nuwe Testament gesag besit en ander boeke nie. Hoe het die kerk m.a.w. daar- toe gekom om reeds hierdie aantal boeke in eksklusiewe sin as kanoniek, d.w.s. as absoluut gesaghebbend ten aansien van hoedanigheid en uitgestrektheid te erken? Uitgangspunt kan hier nêrens anders gevind word nie, as in God self wat in Christus Jesus Homself as die Absolute, as Kanon, geopenbaar het. Christus is die draer van die goddelike volmag en buite sy gesag om sou die kerk nooit kon kom tot sekerheid nie. Die grond vir die erkenning van die Kanon is, volgens H. N. Ridderbos, enkel en alleen geleë in die apriori van die Kanon self, d.i. in die heilshistoriese werklikheid, wat aan die Kanon as sodanig ten grondslag lê en w aaruit dit voort- kom. Hierdie werklikheid gaan aan die geloof en aan die kerk en aan die geskiedenis van die Kanon vooraf. Dit lê ten diepste in Christus self en in die aard van sy koms en werk. Christus is nie alleen self die Kanon in wie God tot die wêreld kom nie, m aar Hy stel ook die Kanon en gee dit in ’n kon- krete historiese gestalte, allereers in sy eie woord en werk, m aar dan ook in die oordrag van sy gesag aan sy gevol- magtigdes.12S) Kom ons nou terug op die vraag hoe die kerk gekom het 40 tot erkenning van die bepaalde aantal boeke, moet onmiddellik die beskouing afgewys word dat die kerk op een of ander tyd ’n bepaalde m aatstaf sou kon aanlê om antwoord op die vraag te kry. Om te bepaal wat goddelik is, kan die mens nie maat- stawwe aanlê nie. Sodra hy dit doen, verhef hy hom bo God en sy Christus. Die ontvangs van die Kanon Hier pas dit die mens alleen om te aanbid en te bely, om in die geloof te aanvaar, om hoogstens aposteriori op te merk, m aar nie om te oordeel en te skif nie. Dit was ook die houding van die Nuwe Testament teenoor die Ou Testament. Jesus en die apostels het eenvoudig uit die Ou Testament aangehaal en daarna as dié gesaghebbende bron verwys sonder enige legetimiteitsbewyse. Soortgelyke optrede vind ons by die eerste Christelike kerk en die oudste kerk- vaders ten opsigte van die Nuwe Testament. Feit is dat daar nêrens sprake was van kanonisering van die Ou Testament nie. J. L. Koole konstateer dat daar geen enkele outoriteit en tewens geen enkele tydstip aanwysbaar is w aardeur en waarop ’n sogenaamde kanonisasie sou plaas- gevind het nie.126) En G. Ch. Aalders verklaar t.o.v. die soge­ naamde Sinode van Jam nia (om streeks 90 n. Chr.) as die enigste kerklike vergadering wat moontlik in aanmerking sou kon kom i.v.m. kanonisering: „Het is aan grondige twijfel onderhevig, dat eerst de synode van Jamnia een definitieve uitspraak om trent de omvang van de Kanon zou hebben gedaan. De omvang stond reeds veel vroeger vast. De debatten te Jam nia kunnen alleen m aar het karakter hebben gedragen van een bespreking op de basis van een reeds vasstaande Kanon’’.127) Wat die Nuwe Testament betref het die kerk gekom tot erkenning van die Kanon sonder dat tyd, plek of instansie ook hier aangewys kan word. Die Sinodes van Hippo in 393 n. Chr. en Karthago in 397 n. Chr. kan nie beskou word as die instansies wat die offisieel-kerklike fiksasie van die Kanon behartig het nie, aangesien daar van ’n feitelike geldigheid van die Nieu-Testamentiese Kanon voor daardie tyd reeds sprake was. Belangrikste bewys hiervoor is ’n brief van Athanasius in 367 n. Chr. waarin vir die eerste keer die aantal boeke van die Nuwe Testament met die bepaalde volgorde waarin ons dit ken, voorkom en waarin hy die eenheid en die gesag van die boeke beklemtoon. 41 Dit is duidelik dat die kerk nooit gaan ondersoek instel het na die betroubaarheid van die Ou- en Nieu-Testamentiese geskrifte nie. Wat wel erken moet word is dat daar in die geskiedenis van die Kanon bepaalde faktore was wat as middele in Gods hand diens gedoen het om die kerk te bring tot sy belydenis aangaande die Kanon. Die ontvangs van die Kanon Die op- vatting is dat die apostoliese volmag op die kerk oorgegaan het en dat die kerk uit hoofde daarvan gemagtig is om oor 42 die Kanon sowel as oor die tradisie uitspraak te doen, wat dan self net so apostolies en kanoniek sou wees.130) In die laaste instansie is ’n poging aangewend om die inwendige getuienis van die Heilige Gees (Testimonium Spiri- tus Sancti internum ) as ’n nota canonicitatis te sien. Dit sou dan nie die mens wees m aar die Gees in die hart van die mens wat oordeel oor die Kanon. Sterk beroep word by hierdie verklaring gedoen op die konfessie wat lui: „Ons glo sonder enige twyfel alles wat daarin vervat is ... omdat die Heilige Gees in ons harte getuienis gee dat hulle van God is”. Ons het ook hier te doen met ’n ernstige misvatting. Ons het vroeër reeds gesien dat op grond van Rom. 8 : 16 die inhoud van die getuienis van die Heilige Gees die kindskap van God is. Dit het dus ten diepste betrekking op die verhouding tot God en sy genadebeloftes in Christus. Die getuienis van die Gees is dus nooit ’n formele getuienis nie. Dit het 'n inhoud van heilshistoriese aard m aar die inhoud geld nie die formele vraag w aiter boeke kanoniek is en w atter nie. As die verhou­ ding tot God waarvan die Gees getuienis aflê, reg is, dan kom ook daarmee saam aanvaarding van die gesag van Gods Woord m aar dit is nog geen noukeurig wetenskaplik bepaalde begrip van die omvang van die gesag en van die kanonisiteit van die Skrif nie. Die „omdat” van die konfessie beteken nie dat die getuienis van die Gees die eintlike grond is vir die erken- ning van die goddelike karakter van die Skrif nie. Bavinck onderskei suiwer as hy sê: „Nauwkeurig gesproken, is het getuigenis des H. Geestes niet de laaste grond, m aar het middel des geloofs. Grond des geloofs is en kan alleen de Schrift zijn, of liever nog de auctoritas Dei, die zoowel materieel in den inhoud als formeel in het getuigenis der Schrift tot de ge- loovige k o m t.'.. De getuigenis des Heiligen Geestes is de bewegende oorzaak, de causa efficiens, ... van het geloof. Wij gelooven de Schrift niet om m aar door de getuigenis des H. Die ontvangs van die Kanon Die kon wel, van agter gesien, meegewerk het in die groeiproses van die erkenning van die Kanon. Om ’n paar te noem: die outopistie van die Skrif, die heilshistoriese werklikheid van die Skrif, wat aan die kerk en die geskiedenis voorafgegaan en in Christus verge- stalt is, die feit dat die Ou Testament as vanself gevra het om ’n geskrewe openbaring van die Nuwe Testam ent en ten slotte die tradisie van die kerk, nie in materiële sin naas die Woord soos die Rooms-Katolisisme bedoel nie, m aar die tradisie in formele sin aangaande die Woord — al hierdie faktore sou kon meegewerk het om die kerk tot die belydenis van die Kanon te bring. M aar hiermee is geensins erken dat genoemde en ander sake beskou kan word as m aatstawwe vir kanonisiteit (notae canonicitatis) nie. Dat daar wel pogings aangewend is om sulke notae aposteriori aan te wys lei geen twyfel nie. Die Patres bv. het t.o.v. die Nuwe Testament bepaal dat ’n boek apostolies moes wees.128) So ook is getrag in die Kanon van M uratori om die apostoliese herkoms van die evangelies en ander geskrifte te bewys.129) Andere weer het die m aatstaf van die tradisie en in verband daarm ee die ouderdom van ’n boek probeer aanlê. Sowel die eerste meer materiële as die tweede meer formele faktor is ontoereikend om as grond vir die aanvaarding van die Kanon deur die kerk te dien want in beide gevalle sou dit beteken dat die kerk vir sy geloof hom ten diepste tog weer sou moes beroep op die resultate van historiese ondersoek en dan kom die kerk bo die Kanon te staan. God is geen God oor wie geoordeel kan word nie en om te probeer bepaal met wetenskaplik historiese metodes wat Hy as Kanon aan sy kerk gegee het, beteken om die gesag van die Kanon aan te rand. Dieselfde kritiek geld vir die poging van die Roomse teologie wat die onfeilbare outoriteit van die kerk bepalend gaan stel het vir wat kanoniek is en wat nie. By Rome neem die kerk nl. die plek in wat aan die Kanon toekom. Die ontvangs van die Kanon Geestes’’.131) En in elk geval gee die getuienis van die Gees ons geen konkrete en direkte sekerheid aangaande vraag- stukke rakende die konkrete afgrensing en eenheid van die Kanon nie. In gëvalle van onsekerheid bv. sou die kerk hom nooit daarop as op ’n objektiewe grond kon beroep nie.132) Na die afwysing van al genoemde pogings om ’n m aatstaf vir Kanonisiteit te vind, is dit nodig om terug te keer tot ons uitgangspunt wat vooraf gestel is, nl. dat Christus die draer is van dié goddelike volmag. W at die kerk beweeg het om die 43 I Skrifte van die Ou en Nuwe Testament te aanvaar, is geleë in die sekerheid dat die kerk die boeke ontvang het uit die hand van Jesus Christus, die Here. Die kerk het die boeke ont­ vang, en „ontvang" word hier gebruik in die tegniese sin van die woord as ’n aanvaarding van die oorlewering wat beklee is met profetiese en apostoliese gesag. Hiervan geld wat Paulus skryf van die Nagmaal in 1 Kor. 11 : 23: „Want ek het van die Here ontvang, wat ek ook aan julle oorgelewer het” (vgl. 1 Kor. 15 : 3). Paulus het nie hier op die oog een of ander openbaring by wyse van inspraak van Jesus Christus self nie, m aar hy het op die oog die oorlewering aangaande Jesus van Nasaret wat gekruisig is en wat opgestaan het. Hy kwalifiseer dit as „van die Here ontvang”. Die apostoliese oorlewering aangaande Jesus is vir hom identies met die Woord van die verhoogde Here. Ons moet dus aanvaar dat ook die kerk die geskrifte, wat allerweë van Christus getuig, ontvang het om dat dit deur die Here, die Koning van die kerk gegee is. „Het is de ver- binding van dat „Vorgegebene” en het „recipere” der kerk. die het eigenlijke mysterie van de canon vorm t”.133) Aan die ontvange goed gaan dus die gegewe goed uit die hand van die verhoogde Here vooraf. In Hom, in Christus Jesus, die ge- kruisigde en opgestane en verhoogde Here, vind die kerk van alle eeue per slot van rekening die gesag van die Heilige Skrif. Epiloog Daar is een aspek van ons onderwerp wat ek nog wil noem veral omdat dit elke gelowige wetenskaplike en ’n hele Christelike universiteit in al sy arbeid so intens raak en dit is die omvang van die gesag van die Skrif na buite. Ook hier lewer die Skrif self getuienis. Die Heilige Skrif is naamlik totalitêr in sy gesagsaanspraak: dit gaan oor alles en almal. Die Koningskap van Christus is totalitêr. Hy besit alle mag. Alles moet aan Hom onderwerp word. Daar is geen enkele terrein wat aan sy gesag onttrek kan word nie — dit geld van die individuele en sosiale lewe, die kerklike en poli- tieke lewe, handel en nywerheid, landbou en industrie, kul- tuur en volksbou, wetenskap en kuns. So roep die Woord van die Koning ook op tot gehoor- saamheid aan Hom in al die fasette van die mens se bestaan. Aan dié totalitêre gesagsaanspraak van die Woord kan die Christelike wetenskap en die Christelike beoefenaar van die 44 wetenskap hulle dus nie onttrek nie. wetenskap hulle dus nie onttrek nie. Vanuit ’n Christelike wetenskapsbeskouing en wetenskaps- beoefening stel die mens hom onvoorwaardelik onder die gesag van die Heilige Skrif en weet hy hom volkome afhanklik van die genade van God in Christus. Hy leef uit die belofte sowel as die gebod, d.w.s.: Hy wandel aan die hand van God m aar doen ook wat die eie hand vind om te doen tot diens van God. Die beoefenaar van die wetenskap wat staan onder die tug van die Woord, word gestel voor die verantwoordelikheid om die grondbeginsels van sy wetenskap te bestudeer by die lig van die Woord van God. Dit is waar dat die Bybel geen handboek is vir die be- oefening van die wetenskap nie. Dit bied geen wetenskaplike beskouinge of resultate wat relevant is vir biologiese of sterre- kundige of sosiologiese of sielkundige probleme nie. Dit antisi- peer allermins die ontdekkinge en bevindinge van die weten­ skaplike ondersoek van die moderne tyd. Die aanvaarding van die gesag van die Skrif hou dus geensins vir die wetenskap in dat dit bepaalde resultate van sy ondersoek vir ’n groot deel kant en klaar in die Heilige Skrif kan vind nie. 4) Gewoonlik word onderskei tussen a) die godsdienshistoriese skool wat allerlei ooreenkomste nagespeur het tussen die Bybel en Oos- terse godsdienste, b) die literêrkritiese of bronnekritiese skool wat hom besig gehou het met die sogenaamde bronnesplitsing en c) die vormhistoriese skool. Deur die Bybelse teks noukeurig te bestudeer wil laasgenoemde skool bepaalde stilistiese eienaardig- hede herken. Op grond daarvan word dan rassioneel vasgestel wie bv. die outeur sou wees en watter woorde bv. in die Evangelies wel van Jesus sou wees en watter nie. 2) Karl Jaspers, Der Philosophische Glaube, 1958, p. 88. 6) L. Boettner, The inspiration of the Scriptures, Grand Rapids, 1940, p. 79. Vgl. uitspraak van Carl F. H. Henry: „The loss of a uniquely inspired Bible led, through successive alternatives, to the loss also of the self-revealing God" — Inspiration and interpretation, Grand Rapids, 1957, p. 262. 1) Vgl. B. Wentzel, Het isolement der Gereformeerde Schriftbeschou wing, Bezinning, 17e jaargang, No. 3, p. 148 e.v. 5) E. G. van Teylingen, Tussentijdse balans, Kok, Kampen, 1964, p. 19. 3) Die Roomse teologie gaan uit van die premisse dat die Skrif horn- self nie kan legitimeer as kenbron van die openbaringswaarheid nie. Eers deur die kerklike gesag word dit as sodanig gelegitimeer. Die Heilige Skrif het volgens Rome wel gesag omdat dit deur die Heilige Gees ge'inspireer is maar vir die mens het die Skrif alleen gesag omdat die kerk dit so leer. In hierdie siening is daar natuurlik ’n teenstrydigheid omdat as die Skrif in sigself met goddelike gesag beklee is, kan die kerk niks daaraan aan of af doen nie. Die kerk kan slegs erken wat daar is; dit kan nie tot stand bring wat daar nie is nie. Nietemin berus die gesag van die Heilige Skrif vir die Roomse teologie op die uitspraak van die kerk. Epiloog Wat dit wel inhou is dit dat dit die ge- skape werklikheid benader in die eerbiedige besef dat dit Gods wêreld is, wat aan Hom sy aansyn te danke het en wat gedra word deur sy krag. Wat dit wel inhou is die erkenning dat hierdie geskape werklikheid, wat die voorwerp van ondersoek van die weten­ skap is, ’n verwarde kosmos is, wat deur die sonde ontwrig is. Wat dit wel inhou is die geloof dat daar deur Christus herstel berei is vir die sondige wêreld en dat deur die her- skepping alles nuut gemaak sal word. Die Christelike wetenskap hou dus rekening met sekere voorwetenskaplike waarhede, soos Dooyeweerd dit noem, en aanvaar dit in die geloof as openbaringswerklikhede. Maar verder laat die Christelike wetenskaplike hom in al sy studie en navorsing lei deur die lig van Gods Woord. Die Woord word vir hom, in die taal van Calvyn, die bril w aardeur hy al die werke van God in hul m ajesteit m aar ook in hul gebrokenheid deur die sonde, kan betrag. Trouens, dit is nie onverantwoord om te spreek van ’n Skrifgebonde beoefening van die Wysbegeerte en die Sielkunde 45 en die Opvoedkunde en die Plantkunde en die Fisika, ens. nie. Dit is geen prerogatief van die teologiese wetenskap om met die Woord van God om te gaan nie. Elke vakwetenskap en elke dissipline daarin, moet hom, ooreenkomstig die „In U Lig” apriori van hierdie Universiteit, oriënteer aan die Heilige Skrif as Gods onfeilbare Woord. Wat 'n geweldige taak rus daar op ons skouers. Maar meer nog: om dit te kan doen is die beoefenaar van die Christelike wetenskap voor alles geroepe om daagliks met die Woord om te gaan. Daarop wys Van Riessen ook duidelik as hy die verhouding van Bybel en weten­ skap bespreek. Geloof in die gesag van die Woord, so het ons vroeër reeds vasgestel, kan immers van die kindskap van God in Christus nie losgemaak word nie. Die Christelike geloof bring vryheid en dit laat die weten­ skap die pad van die lewe en van die waarheid bewandel. 46 46 7) Rudolf Bohren, Die Bibel als Menschenwort und Gotteswort, in Die Bibei — Gotteswort oder Menschenwort? Neukirchener Verlag, 1959,p. 58. p 8) Herman Ridderbos, Heilsgeschiedenis en Hemge Schrift, Kok, Kampen, 1955, p. 12—15. Ridderbos bespreek ook die studie van J. S. Epiloog Semler: Abhandlung von freier Untersuchung des Kanons en kom tot die konklusie dat dit in die grond van die saak inhou ’n volstrekte opheffing van die Heilige Skrif as Kanon in die sin van goddelike maatstaf vir geloof en lewe. J. S. Semler het sover gegaan as om te poneer dat die teologie beoefen kan word sonder geloof. Hy het die ideaal van die sg. „wetenskaplikheid” oorbeklemtoon en daardeur die rede van die mens verabsoluteer. Die Kanon van die Bybel as 'n bo die mens staande norm is feitlik afgeskaf en die gesag van die Heilige Skrif is geheel en al onderwerp aan die menslike rede. g p 9) F. Delitszch, De groote begoocheling, vertaald door H. Bakels, z.j. 10) H. M. Kuitert, De realiteit van het geloof, Kok, Kampen. 1966, p. 13. 11) R. Bultmann, Das N.T. und die Mythologie, in bundel Kcrygma und Mythos I, Hamburg, Volksdorf, 1951, p. 15—54. Vgl. H. N. Ridder­ bos, When the time had fully come, Grand Rapids, 1957, p. 79. y p p 12) Karl Barth, Die kirchliche Dogmatik I. 1. p. 116. Vgl. ook Karl Barth, Die Souveránitát des Wortes Gottes und die Entscheidung des Glaubens, Theologische Studien, heft 5, Zolliken, 1939, p. 19. „In der Entscheidung des Glaubens miissen, nein diirfen wir es wagen, die uns gegebene Móglichkeit, Kinder Gottes zu sein, zu ergreifen. Dasz wir das wagen, das ist es, was unter der Souverá- nitUt des Wortes Gottes Ereignis wird”. Duidelik kom in hierdie uitspraak die versubjektivering van die soewereiniteit van die Skrif uit. 13) Ibid., p. 171. 14) Ibid., p. 171. 15) John Murray, The attestation of Scripture, in The Infallible Word, Grand Rapids, 1953, p. 42. 16) Vgl. E. G. van Teylingen, Tussentijdse balans, Kok, Kampen, 1964, p. 15 e.v. 17) Dr. M. J. Arntzen, De crisis in de Gereformeerde Kerken, Buijten en Schipperheijn, Amsterdam, 1965, p. 8. 18) G. C. Berkouwer, Dogmatische Studiën, De Heilige Schrift I, Kok, 1966, p. 66. In 'n ander verband verklaar Berkouwer: ,,De zekerheid is alleen te verstaan vanuit de boodskap des heils en van daaruit belijdt de kerk, dat zij het Woord Gods hoort en verstaat”, p. 111. Vgl. ook Klaas Runia, Karl Barth's doctrine of Holy Scripture, Grand Rapids, 1962, p. 167: „It is true that the inseparable correlation between form and content, the latter is the determening aspect. In fact this was always the deepest intention of orthodoxy. 19) B. Wentzel, a.w., p. 152. H. N. Ridderbos, a.w., p. 9 wys ook daarop dat die Heilige Skrif nie eensklaps as 'n komplete grootheid as goddelike openbarings- Epiloog Its emphasis on the formal espect had its basic motive in its concern for the material aspect”. p 19) B. Wentzel, a.w., p. 152. H. N. Ridderbos, a.w., p. 9 wys ook daarop dat die Heilige Skrif nie eensklaps as 'n komplete grootheid as goddelike openbarings- 47 boek uit die hemel gegee is nie. Dit het voortgekom uit die ge- skiedenis van die goddelike openbaring. Daarom sou dit ’n meganiese isolering van die openbaringskarakter van die Skrif beteken, as mens dit op sigself wil beskou. „Veeleer zal de bete- kenis van de Schrift en de aard van haar gezag alleen in het nauwste verband met de heilshistorie zelf kunnen worden onder- scheiden". Ridderbos werk die verband dan uit ten opsigte van die Nuwe Testam ent. boek uit die hemel gegee is nie. Dit het voortgekom uit die ge- skiedenis van die goddelike openbaring. Daarom sou dit ’n meganiese isolering van die openbaringskarakter van die Skrif beteken, as mens dit op sigself wil beskou. „Veeleer zal de bete- kenis van de Schrift en de aard van haar gezag alleen in het nauwste verband met de heilshistorie zelf kunnen worden onder- scheiden". Ridderbos werk die verband dan uit ten opsigte van die Nuwe Testam ent. 20) Vgl. H. Bavinck, Gereformeerde Dogmatiek, I, Kampen 1906, p. 402: „De juiste beschouwing is deze, dat de Schrift noch m et de openbaring vereenzelvigd nog ook van haar losgemaakt en buiten haar geplaatst w ordt”. 21) R. Schippers, Getuigen van Jezus Christus in het Nieuwe Testament, Franeker, 1938, p. 202. 22) K. Runia, a.w., p. 34, 35. 23) H erm an Ridderbos, a.w., p. 37. 23) H erm an Ridderbos, a.w., p. 37. Ridderbos gee ’n besondere relevante uiteensetting van die nuwere ondersoek aangaande die begrip: apostel van Jesus Christus. Die formele struktuur van die apostolaat is ontleen aan die Joodse regsbedeling. Daarin was die figuur bekend van die sogenaamde sjaliach, die man w at namens andere met volmag opgetree het en waarvan die betekenis op pregm ante wyse beskrywe is as: die sjaliach (apostel) van ’n mens is soos hyself. In die sin ontvang elkeen wat die apostel ontvang, hom, wat die apostel uitgestuur het (M atth. 10 : 40; Joh. 13 : 20; 21 : 21). 26) G. Ch. Aalders, Oud-Testamentische Kanoniek, Kampen, 1952, p. 199, 202. Epiloog Calvyn, Inst., IV, V III, 9. Vgl. IV, I, 14 waar hy die apostel noem instrum ent van die Heilige Gees. 36) J. Calvyn, Inst., IV, VIII, 3. 37) J. Calvyn, Commentary Harmony of the Evang.; translated by William Pringle, Edinburgh, 1845, p. 127. 38) J. Calvyn, Komm.; Psalm 77. 39) J. Calvyn, Komm.; Fil. 3 : 1 . 40) J. Calvyn, Komm.; Klein Profete, Miga 6 : 9. 41) J. Calvyn, Inst., IX, 2. 42) D. J. de Groot, Calvyns opvatting over de inspiratie der Heilige Schrift, Zutphen, 1931, p. 105. 43) Corp. Reform, XLVIII, Kol. 120. 44) Vgl. ook Inst. IV, V III, 6; „Maar omdat dit die Here behaag het, dat die leer hom duideliker en uitvoeriger sou vertoon . . . het Hy gebied dat ook die profesieë opgeskryf sou word en gehou sou word vir ’n deel van sy Woord. Hier het tewens bygekom die geskiedenisse, wat ook die werk van die profete is, m aar saam- gestel deur ingewing van die Heilige Gees. Die Psalms reken ek tot die profesieë, aangesien hulle ook gemeenskaplik het, wat ek aan die profesieë toeken. Dus was daardie hele liggaarn, wat saamgevoeg is uit die wet, die profesieë, die Psalms en die ge- skiedenisse, vir die ou volk die Woord van die Here, volgens welke reël die priesters en leraars tot die koms van Christus hulle leer moes rig”. 45) D. J. de Groot, a.w., p. 126. 46) J. Calvyn, Inst., I, V III, 2. 47) J. Calvyn, Komm.; Matth. 2 : 1. Vgl. ook sy uitspraak by Matth. 28 : 16 dat die Heilige Gees hulle penne so bestuur het, dat deur hulle gemeenskaplike getuienis die kort begrip van die geskiedenis tot stand gekom het, wat ons nou in die Evangelies besit — Corp. Reform. LXXIII, Kol. 820. 48) D. J. de Groot, a.w., p. 178. 49) Corp. Reform. bXXVI, p. 140. 50) Commentary, Gen. I, translated by John King, Ed 50) Commentary, Gen. I, translated by John King, Edinburgh, 1847, p. 58. 51) Commentary, Jer. IV, translated by John Owen, Edinburgh, 1854, p. 329. 52) Commentary, Four last books of Moses, translated by Charles Bingham, Edinburgh, 1855, p. 203. 53) D. J. de Groot, a.w., p. 138. Vgl. J. Calvyn, Inst. I, V III, 2. Hy vergelyk hier die redevoeringe van Dawid en Jesaja m et die van Amos en Sagaria. Vgl. Epiloog Die apostels is dus die met mag en gesag beklede representante van Christus en hulle is dit in geheel enige en eksklusiewe sin as diegene aan wie Jesus die evangelie van die koninkryk toevertrou het. Hulle is Christus se instrum ente en organe in die voortgang van die openbaring. Hulle ontvang aandeel in die sending van Christus self, hulle vorm met Hom die rots, die fondam ent, die pilare van die kerk (M atth. 16 : 18; Ef. 2 : 20; Gal. 2 : 9). Vgl. ook p. 122, 123: „Het onderschcid tussen dit getuigenis en alle vroegere en latere boeken, christelijke of niet-christelijke, ligt dus niet alleen hierin, dat zij „afkomstig zijn van degene, die zelf getuigen en hoorders van het oorspronkelijke Woord en de oor- spronkelijke daad Gods in de eenmalige Christus-openbaring geweest zijn” (Rasker) — dit alles geeft aan dit getuigenis als zodanig nog geen ander dan een menselijk gezag — m aar in het feit, dat het ook als getuigenis in deze Christusopenbaring zelf is opgenomen en in die zin dus ook zelf een „eenmalige” betekenis heeft. Het is het door Christus zelf geautoriseerde en door de Heilige Geest toebereide getuigenis van hetgeen gehoord en gezien en getast is van het woord des levens”. 24) H. N. Ridderbos, Heilsgeschiedenis en Heilige Schrift, p. 57, 58. 25) H Bavinck a w p 406 408 Vgl J Calvyn Inst IV V III 3 4 24) H. N. Ridderbos, Heilsgeschiedenis en Heilige Schrift, p. 57, 58. 25) H. Bavinck, a.w., p. 406—408. Vgl. J. Calvyn, Inst., IV, V III, 3, 4. 26) G. Ch. Aalders, Oud-Testamentische Kanoniek, Kampen, 1952, p. 199, 202. 48 27) H. Bavinck, a.w., p. 445. 28) H. W. Obbink, Over de plaats van het Heilige boek in de religie, V Th l i S 1952 5 6 28) H. W. Obbink, Over de plaats van het Heilige boek in de religie, Vox Theologica, Sept. 1952, p. 5, 6. 28) H. W. Obbink, Over de plaats van het Heilige Vox Theologica, Sept. 1952, p. 5, 6. g p p 29) J. Calvyn, Commentary Jer IV, translated by John Owen, Edinburgh, 1854, p. 230. 30) J. Calvyn, Kom; Psalm 77. 31) J. Calvyn, Kom; Psalms 44 : 20. 32) J. Calvyn, Kom; 1 Petr. 1 : 11. 33) J. Calvyn, Kom; Daniel. 34) J. Calvyn, Kom; Exodus 3 ; 1. 35) J. Epiloog ook kom m entaar op Eseg. 2 ; 3 w aar hy 49 in die taal en styl van Esegiël iets uitheems en gebrekkigs proe en dit toeskryf aan die invloed van die ballingskap. y g p 54) Vgl. Comm. Harmony of the Evang. I, p. xxxviii; p. 133. y g p 54) Vgl. Comm. Harmony of the Evang. I, p. xxxviii; p. 133. Comm.; Genesis I, p. 87. Comm.; Four last books of Moses, III, p. 294. p Comm.; Four last books of Moses, III, p. 294. 55) J. Calvyn, Inst. IV, V III, 6. 56) J. Calvyn, Inst., IV, V III, 3. 57) J. Calvyn, Inst. IV, V III, 4. 58) H. W. Rossouw, Klaarheid en Interpretasie, Amsterdam, 1963, p. 272. Vgl. R. Bijlsma, Schriftuurlijk Schriftgezag, Nijkerk, 1959, p. 35—37; C. van der Woude, Op de grens van Reform atie en Scholastiek, Kampen, 1964; G. C. Berkhouwer, Dogmatische Studiën, De Heilige Schrift I, Kampen, 166, p. 34, 35. g p p 59) H. Bavinck, Gereformeerde Dogmatiek I, p. 455. 60) H. Bavinck, a.w., p. 456 e.v. ’n Historiese analise van die Skrifleer sou aan die lig kon bring dat hierdie balans telkens weer versteur is. Aan die een kant was daar die meganiese inspirasie-teorie waarvan Berkouwer die oorsprong vragendcrwys soek in ’n soort van docetisme w at as gevolg van die oorbeklem toning van die goddelike, die menslike in die Skrif geminimaliseer het. Aan die ander kant het ons reeds kennis geneem van die radikale vorm van Skrifkritiek w at hom so gaan toespits het op die wetenskap­ like apparaat van die historiese metode dat daar van die godde­ likheid van die Skrif weinig oorgebly het. Vgl. G. C. Berkouwer, a.w., p. 16, 18. 61) p 61) Nic H. Ridderbos, Schriftbeschouwing en Schriftgezag, Vox Theo- logica, Jrg. XXIV, p. 102; vgl. N. H. Ridderbos, lets over „orga- nische” opvatting der inspiratie, Vox Theologica, Jrg. 10, No. 6, p. 181 e.v.; vgl. ook: William F. Albright, R eturn to Biblical Theolo­ gy, in The Christian Century, Nov. 19, 1958, aangehaal deur Klaas Runia, a.w., p. 9: „Thanks to modern research we now recognize its (the Old Testam ent’s) substantial historicity. 68) J. Calvyn, Inst., I, IX, 2; II, XI, 13. Vgl. John M urray, a.w., p. 6. Epiloog The narratives of the patriarchs, of Moses and the exodus, of the conquest of Canaan, of the judges, the monarchy, the exile and restoration, have all been confirmed and illustrated to an extent that I should have thought impossible forty years a g o . . . The background of Moses and his contributions to religion and law take definite form in the light of our present knowledge . . . The prophets of Israel are now better understood; they stand out more brilliantly than ever". 62) H. N. Ridderbos, „Organisch”, Geref. Weekblad, 19 M aart 1965, p. 266. 63) Y. Feenstra, Schriftbeschouwing, Christ. Enc. VI, 1961, p. 112. Ridderbos, Heilsgeschiedenis en Heilige Schrift, p. 1 64) H. N. Ridderbos, Heilsgeschiedenis en Heilige Schrift, p. 127. 65) E. Haack, Die A utoritát der Heiligen Schrift, ihr Wesen und ihre Begriindung, Schwerin, 1899, p. 54, — aangehaal deur A. B. du Preez, Die dualistiese Inspirasieleer, Delft, 1933, p. 369. p p 66) A. Kuyper, De hedendaagsche Schriftcritiek, Amsterdam, 1881, p. 35. 67) Vgl. A. B. du Preez, a.w., p. 370, 371. Vgl. ook verder p. 372—376 w aarin op legitieme wyse die dualistiese inspirasieleer ontleed en bekritiseer word. 68) J. Calvyn, Inst., I, IX, 2; II, XI, 13. Vgl. John M urray, a.w., p. 6. 50 69) H. N. Ridderbos, De speelruim te van de Geest, Geref. Weekblad, 26 M aart 1965. Vergelyk verder die wyse waarop Calvyn die skyn- bare teenstrydigheid tussen Paulus en Jakobus in sake die reg- verdigmaking deur die geloof en die doen van goeie werke ver­ klaar: Inst. Ill, XVIII, II en III, XVII, 12; H. Jackson Forstman, Word and Spirit, Calvin's doctrine of Biblical authority, Stanford, 1962, p. 59—62; R. H. Bremmer, De Heilige Schrift als Woord Gods, In die Skriflig, Okt. 1966, p. 20, 21. 70) Vgl. K. Runia, a.w., p. 182; N. H. Ridderbos, a.w., 95, 96; Y. Veenstra, Christ. Enc., VI, p. 115. 71) Vgl. G. Ch. Aalders, Oud-Testamentische Kanoniek, Kampen, 1952, p. 197, 286 en 402. 72) Y. Veenstra, a.w., p. 115. Vgl. N. H. Ridderbos, a.w., p. 98, 99. 73) Y. Veenstra, a.w., p. 115. Vgl. N. H. Ridderbos, a.w., p. 100, 101. 74) J. Calvyn, Inst. II, XI, 13. 75) Y. Veenstra, a.w., p. 116. 76) J. L. Koole, Verhaal en feit in het Oude Testam ent, Kampen, z.j., 46 e.v. Vgl. p. Epiloog 49: „Alles saamgenomen, behoeft de strijd tussen geschiedeniswetenschap en „Schriftgeloof” toch niet zoo uit- zichtloos te zijn, als dat in de vorige eeuw leek”. 77) Idem. 78) Idem, p. 62. 79) G. C. Berkouwer, De heilige Schrift, p. 78. 80) A. D. R. Polman, Onze Nederlandsche Geloofsbelijdenis I, Franeker, z.j., p. 227. 81) Vgl. John Murray, The attestation of Scripture, in The infallible Word, A symposium, Michigan, 1953, p. 8: „The doctrine of Scrip­ ture m ust be elicited from the Scripture just as any doctrine should be. If the doctrine of Scripture is denied its right to appeal to Scripture for its support, then w hat right does any other doctrine have to make this ap p eal.. . We do not elicit the doctrine of Scripture from an inductive study of w hat we suppose deter­ mines its character. We derive our doctrine of Scripture from w hat the Scripture teaches with respect to its own character — in a word, from the testimony it bears in itself". 82) H. Bavinck, a.w., p. 480, 481. 83) R. Bijlsma, Schriftuurlijk Schriftge/ag, Nijkerk, 1959, p. 290. Vgl. J. Calvyn, Inst., I, V III, 2—4. 84) J. Calvyn, Inst. I, VII, 4. Vgl. Kenneth S. Kantzer, Calvin and the Holy Scriptures, in Inspiration and Interpretation, Michigan, 1957, p. 123. 85) J. Calvyn, Inst. I, V III, 5. 86) E. J. Young, The’authority of the O.T., in The inf 86) E. J. Young, The’authority of the O.T., in The infallible Word, p. 65. 87) C. Bouma, Korte Verklaring op Johannes II. 88) Vgl. L. Boettner, The Inspiration of the Scriptures, Michigan, 1940, p. 27: „We receive the Old Testam ent on the authority of Christ. He hands it to us and tells us that it is the Word of God, that the prophets spoke by the Spirit, and that the Scriptures cannot be broken. By his numerous quotations He has welded it to the New Testam ent so that they now form one unified Bible. The two Testam ents have but one voice. They m ust stand or fall 51 together”. Vir ’n volledige register van sitate, sinspelinge en reminissense van Jesus in die Evangelies t.o.v. die Ou Testam ent vgl. S. J. du Plessis, Jesus en die Kanon van die Ou Testament, Franeker, 1950, p. 39—46. Vgl. ook John Murray, a.w., p. 19—27. p g y p 89) Vgl. Rom. Epiloog 4 : 3; 9 : 17; 15 : 9; Jak. 2 : 23; 2 Kor. 14 : 13; 1 Kor 9 : 9; Gal. 3 : 8; 4 : 30. 90) Vgl. Acta van die Vierde Ekumeniese Sinode, Potchefstroom, 1958 oor Die inspirasie van die Heilige Skrif, p. 37—41. Vgl. verder vir detailbespreking van hierdie tekste asook Rom. 1 : 2 en Rom. 15 ; 4. A. B. du Preez, a.w., p. 329—337. Ook p. 339 waar 2 Petr. 3 : 16 bespreek word. Vgl. ook John M urray, a.w., p. 29—31. 91) John Murray, a.w., p. 34. 91) John Murray, a.w., p. 34. 92) Vir gedetailleerde uiteensetting vgl. N. B. Stonehouse, The authority of the New Testam ent, in The infallible Word, p. 110—118; A. B. du Preez, a.w., p. 338—344. p 93) Luthers Werke, Weimarer Ausgabe, 7, 97, 23—29. 93) Luthers Werke, Weimarer Ausgabe, 7, 97, 23—29. 94) H. W. Rossouw, a.w., p. 161. 95) J. Calvyn, Inst. Ill, II, 34. 96) J. Calvyn, Komm., 2 Petr. 1 : 20. 97) G. C. Berkouwer, a.w., p. 181, 182. 98) Idem, p. 182. 99) Idem, p. 186. 100) Idem, p. 185—187. 101) Vgl. hieroor verder G. C. Berkouwer, a.w., p 205—208. 102) Vgl. J. Calvyn, Inst. I, IX, 1: Dit is dus nie die taak van die ons beloofde Gees om nuwe en ongehoorde openbaringe te versin of ’n nuwe soort van leer te smee, w aardeur ons van die ontvange leer van die evangelie kan afgelei word nie, m aar juis om die leer, wat by ons deur middel van die evangelic aangeprys word, in ons harte te verseël. 103) H. Bavinck, a.w., p. 640. Vgl. G. C. Berkouwer, a.w., p. 47. 104) G. C. Berkouwer, a.w., p. 47. 104) G. C. Berkouwer, a.w., p. 47. 105) Luthers Werke, Weimarer Ausgabe, 9, 633, 5. 106) H. W. Rossouw, a.w., p. 229, 230. 107) Idem, p. 231. 108) J. Calvyn, Inst., I, VII, 4. 109) Idem, III, II, 34. 110) Idem, III, II, 36. Vgl. Ill, II, 33: Dit is nie genoeg dat die verstand deur Gods Gees verlig is, indien nie ook die hart deur sy krag versterk en gesteun word nie. 111) H. W. Rossouw, a.w., p. 236. 112) S. P. Dee, Het geloofsbegrip van Calvijn, Kampen, 1918, p. 165. Vgl. W. Krusche, Das Wirken des Heiligen Geistes nach Calvin, Gottingen, 1957, p. Epiloog 217: „Calvin hat Schriftgewissheit und Heils- gcwissheit nicht — wie es dann in der Ortliodoxie geschieht — auseinandergerissen"; G. C. Berkouwer, a.w., p. 50, 51 betuig instem- ming met Dee en Krusche. So H. W. Rossouw, p. 237: ,,In die korre­ lasie tussen Woord en geloof word ’n gemeenskap met God gestig waarin die sekerheid van die heil tewens die sekerheid insluit dat die Skrif die gesaghebbende Woord van God is waarop die geloof rus en w aarin die inhoud van die geloof gegee is”. 52 113) J. Calvyn, Inst. I, IX, 3. Vgl. ook die volgende uitspraak in die­ selfde perikoop: „Soos w at die kinders van God hulle sonder Gods Gees beroof sien van alle lig van die waarheid, so weet hulle ook baie goed dat die Woord die werktuig is, w aardeur die Here die verligting van sy Gees aan die gelowiges uitdeel". Veral belang- rik is die uitspraak van Calvyn in sy kom m entaar oor Joh. 16 : 14: So gou mens die Gees van die Woord van Christus losskeur, word die deur geopen vir allerlei drome en bedrieërye. Vgl. ook H. Jack­ son Forstmann, Word and Spirit, Stanford, California, 1962, p. 18: „The basic statem ent of Calvin’s conception of authority can now be understood. Authority for the Christian faith, for the reliable knowledge of God and man, is to be found in a reciprocal relation of word and Spirit”. 114) H. W. Rossouw, a.w., p. 240. 115) J. Calvyn, Inst. I, VII, 4. 116) H. W. Rossouw, a.w., p. 240, 242. 117) Vgl. A. Kuyper, Het werk van de Heilige Geest, p. 254; H. Bavinck, a.w., p. 644. 118) G. C. Berkouwer, a.w., p. 74. Vgl. Runia, a.w., p. 142 in sy inter- pretasie van die reform atoriese teologie in dié verband: „It is God the Holy Spirit who work through and w ith the Bible”. 119) H. Berkhof, De leer van de Heilige Geest, Nijkerk, 1964, p. 40—42; vgl. ook J. G. Woelderink, Woord en Geest, in Vox Theologica, Nov. 1946, p. 43. 120) G. C. Berkouwer, a.w., p. 68, 69. 120) G. C. Berkouwer, a.w., p. 68, 69. 121) Vgl. A. D. R. Polman, Woord en Belijdenis, Franeker, z.j., p. 109. 122) Dit is juis hierdie „extra nos" van Jesus se heilsboodskap w at as gevolg van die eksistensialisering van die boodskap by die eksistensieteologie van Bultm ann en andere wegval. Epiloog 123) H. W. Rossouw, a.w., p. 166. 124) H. J. Forstm ann, Word and Spirit, Stanford, 1962, p. 138. Dit is eers later in die tyd van die nareform atoriese skolastiek wat die pendulum ten aansien van die korrelasie tussen openbaring en geloof deurgeswaai het na die kant van die fiksasie van die „extra nos” m et verwaarlosing van die balanserende erkenning van die „pro nobis” en die „in nobis”. Met ’n uitsluitlike metafisiese benadering is die heilsopenbaring van God gekwalifiseer as ’n werk­ likheid buite en bo die geloof. 125) H. N. Ridderbos, a.w., p. 80, 81. 126) J. L. Koole, Het probleem van de canonisatie van het O.T., 1955, p. 10. 127) G. Ch. Aalders, Oud-Testamentische Kanoniek, Kampen, 1952, p. 48 lders, Oud-Testamentische Kanoniek, Kampen, 1952, p 128) F. W. Grosheide, Alg. Canoniek van het N.T., Amsterdam, 1935, p. 132. 129) H. N. Ridderbos, a.w., p. 89. 130) Vgl. Idem, p. 74/ 75. 131) H. Bavinck, a.w., p. 644. Vgl. H. N. Ridderbos, a.w., p. 28, 29; A. Kuyper, Encyclopaedic der Heiligen Godgeleerdheid II, 2, 1909, p. 512, 516, vgl. ook p. 37 hierbo. p g p 132) H. N. Ridderbos, a.w., p. 79, 80. 133) G. C. Berkouwer, a.w., p. 112. 53

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1371/1477

Afrikaans

Redaksionele voorwoord Welkom by die Desember 2016-uitgawe van die Stellenbosch Teologiese Joernaal (STJ) wat 28 eweknie-geëvalueerde akademiese artikels bevat. In die Julie 2016-uitgawe van STJ het ons 5 artikels ingesluit wat by ’n kon­ ferensie met die tema “Bonhoeffer and the Global South: Reception History and Contemporary and Future Challenges” gelewer is. Dié konferensie is teen die einde van September 2015 op Stellenbosch gehou en die fokus het op die ontvangs en relevansie van die lewe en werk van die Duitse teoloog Dietrich Bonhoeffer vir teologiese diskoerse in Suider-Afrika en Brasilië geval. In hierdie uitgawe publiseer ons 4 verdere artikels wat uit dié Bonhoeffer- konferensie voortgevloei het (respektiewelik deur Anthonissen, Dunn, Kgatla en Von Sinner). Een van die aanbieders by hierdie konferensie, dr Johan G Botha, is in Oktober 2016 skielik oorlede. Sy proefskrif uit 1989, met die titel “Skuldbelydenis en plaasbekleding”, het oor die skuldvraag in die denke en praksis van Dietrich Bonhoeffer gehandel. Ons eer sy bydrae oor baie jare heen tot die kerk, die ekumene en die teologie. Nog ’n verlies vir die teologiese gemeenskap was die heengaan in Mei 2016 van die Dominikaan Augustine Shutte. Shutte het sedert 1972 filosofie aan die Universiteit van Kaapstad gedoseer. Hy het ’n merkwaardige bydrae tot die filosofiese en teologiese diskoers gelewer. Sy vele boeke sluit Ubuntu: An ethic for a new South Africa (2001) en sy vroëere Philosophy for Africa (1993) in. Ons sluit daarom graag hier die artikel van Patrick Giddy oor Shutte se outobiografiese weergawe van die Christelike geloof in. Hierdie uitgawe van STJ bevat ook ’n artikel oor Henri Nouwen se spiri­ tualiteit van beliggaamde weerloosheid (Riaan van der Merwe), asook ’n artikel oor Edward Bailey se konsep van “implisiete godsdiens” (Lombaard). ’n Aantal artikels se temas is met kontekste in die res van Afrika verbind, insluitende artikels oor die impak van konflik op vroue in die Demokratiese Republiek van die Kongo (Lubunga), oor veranderende perspektiewe op die nagmaal in die Anglikaanse Kerk van Kenya (Kiarie & Joshua), oor armoede in Sub-Sahara Africa (Kakwata), en oor sinkretisme en inkulturasie in Kameroen (Nyuyki & Van Niekerk). Die artikel van Ramantswana bied ’n dekoloniale perspektief op ’n Bybelse hermeneutiek vanuit ’n Afrika oogpunt. Die artikel van Dirk van der Merwe bespreek Redaksionele voorwoord 10 hermeneutiese beginsels wat nodig is vir die beweging van “Christianising Africa” na “Africanising Christianity”. Redaksionele voorwoord Heelwat van die artikels wat aangebied word, bied kritiese evaluerings van die werk van prominente gereformeerde teoloë. Bram van de Beek bespreek “’n vergete artikel” van die bekende Nederlandse teoloog Oepke Noordmans. Henco van der Westhuizen – wat onlangs as dosent aan die Fakulteit Teologie van die Universiteit van die Vrystaat aangestel is – belig die teologiese hermeneutiek van die gesaghebbende Duitse teoloog Michael Welker. Jakub Urbaniak bied op sy beurt vanuit ’n Afrika-Kairos- perspektief ’n kritiese evaluering van die belangrike bydrae van die Suid- Afrikaanse gereformeerde teoloog Nico Koopman se teologie. ’n Hele aantal artikels steun op navorsing oor die uitdagings wat gereformeerde predikante en gemeenskappe in die gesig staar en wat hanteer moet word, byvoorbeeld ten opsigte van persoonlike welsyn en finansies (Alsemgeest, Schoeman & Swart), aanbidding (Brits), kinder- en jeugbediening (Beukes & Van der Westhuizen), missionale praktyke (Tucker; Verster) en kerkreg (Strauss). In Oktober 2015 het die Nederduitse Gereformeerde Kerk met ’n meerderheidstem ten gunste van die bevestiging van gay predikante besluit, maar in November 2016 is dié besluit by ’n spesiale sinodesitting herroep. In die lig hiervan bied die artikel van Compaan wat vanuit ’n gereformeerde perspektief na teologies-etiese kontoere vir die nadenke oor selfdegeslagverhoudings dink, interessante akademiese leesstof. Ook teen die einde van 2016 is hoër onderwys in Suid-Afrika met die #FeesMustFall-veldtogte gekonfronteer. Daniël Louw se artikel bied in hier­die verband ’n teologiese analise en kommentaar. Ook binne die kader van hoër onderwys, fokus Sunelle Stander se artikel op die spanning tussen onder­danigheid en weerstand “as virgins bargain their way through higher education”. Soos in die verlede, sluit hierdie uitgawe van STJ ook ’n aantal artikels in waarin direk met Bybelse tekste in gesprek tree, weliswaar met die gebruik van verskillende hermeneutiese lense (kyk na die artikels van Boloje & Groenewald, Du Toit, en Masenya). Robert Vosloo Redakteur: STJ Robert Vosloo Redakteur: STJ

https://ojs.reformedjournals.co.za/stj/article/download/1373/1893