Datasets:

PleIAs

/

post-ocr

like 4

Follow

PleIAs 128

Afrikaans

Stellenbosch Theological Journal 2016, Vol 2, No 2, 153–179 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2016.v2n2.a08 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2016 © Pieter de Waal Neethling Trust Stellenbosch Theological Journal 2016, Vol 2, No 2, 153–179 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2016.v2n2.a08 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2016 © Pieter de Waal Neethling Trust Abstract Examining the worship preference of a congregation in order to enhance worshippers’ participation in song and music within the framework of six worship models The important role of music and singing within the dialogue of the liturgy should never be underestimated. It is imperative for any congregation to understand its members’ preference to liturgical song and music. Knowledge gained from this understanding can assist congregations to make informed decisions with regard to the different forms and genres of church music and hymns which may enhance worshippers’ participation. This article reflects on a study that was conducted at a Dutch Reformed congregation to investigate the worship preferences with specific reference to church music and hymns, based on six worship models. The study is performed from a reformed perspective and can be used as a conceptual framework by congregations that have a similar need to ensure improved worship participation. ’n Ondersoek na ’n gemeente se aanbiddingsvoorkeure om lidmaatdeelname ten opsigte van sang en musiek te bevorder binne die raamwerk van ses aanbiddingsmodelle Brits, Hans J Vaal University of Technology [email protected] “Als één man spreekt de kerk haar lof uit voor Gods aangezicht.” (Milo: 1946) “Als één man spreekt de kerk haar lof uit voor Gods aangezicht.” (Milo: 1946) Key words Formal liturgical worship; traditional hymn-based worship; charismatic worship; emerging worship; blended worship; liturgical singing Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 154 1. Konteks van die ondersoek Hierdie artikel besin oor ’n ondersoek wat in die Nederduits Gereformeerde (NG) Gemeente Oosterlig, Vanderbijlpark, geloods is met die doel om hierdie gemeente se aanbiddingsprofiel en meer spesifiek die lidmate se voorkeur vir musiek en sang in die erediens beter te verstaan. Die kerkraad van bogenoemde gemeente het die kommer met baie lidmate gedeel dat dit voorkom dat nie alle lidmate se voorkeure wat musiek en sang betref, ten volle in die erediens aangespreek word nie. Die gemeente gebruik die Liedboek van die Kerk (2001) as primêre liedbundel tydens eredienste. Die behoefte aan ’n studie oor die gemeente se sang en musiekvoorkeur tydens eredienste is bevestig deur spekulering binne die gemeente dat die lidmate wat die gemeente verlaat het, dit heel waarskynlik gedoen het omdat hulle erediens deelname deur musiek en sang in Oosterlig beperk word. Die kerkraad van die gemeente is oortuig daarvan dat lidmate se behoefte aan aktiewe deelname aan die erediens, en in hierdie geval spesifiek wat deelname deur middel van sang en musiek betref, nie onderskat mag word nie. Hierdie aanname is in lyn met Barnard (1985: 582) se standpunt oor deelname van gelowiges aan die erediens naamlik dat indien daar nie in ’n erediens gesing word nie, ’n wesentlike deel van die erediens ontbreek. Alhoewel die Liedboek van die Kerk (2001) as ’n vaste liedrepertorium in die gemeente gebruik word, blyk dit dat nie alle lidmate se spiritua­ liteitsvoorkeure deur die liedversameling ten volle aangespreek word nie. Hierdie aanname van die Liedboek staan in kontras met Kloppers (2003:80) se opmerking dat die Liedboek van die Kerk se “ … pluraliteit voorsien in uiteenlopende behoeftes ten opsigte van die erediens, en die verskillende persoonlikhede en generasies in die erediens”. Om die verskillende persoonlikhede en generasies binne ’n gemeente te verstaan, is ’n ondersoek na die verskillende spiritualiteite binne die gemeente nodig. Hierdie verskillende soorte spiritualiteite bestaan naas mekaar en bepaal in ’n groot mate die sang en musiekvoorkeur van lidmate bepaal. Calitz (2011:324) verwys na hierdie spiritualiteite binne ’n gemeente as die “… richness of the congregation”. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 155 Van die jonger lidmate het tydens informele gesprekke met kerkraadslede genoem dat die orrelmusiek in Oosterlig die gemeente laat “trek” en “oudmodies” is en pas by die karakter van die gemeente, wat hoofsaaklik uit ouer lidmate bestaan. 1. Konteks van die ondersoek Hierdie opmerking sluit aan met De Klerk (1999:315) se stelling dat tradisionele sang en musiek maklik afgemaak kan word as oorblyfsels uit die verre verlede en as simbool van dit wat al lankal “dood” is. Die kerkraad van bogenoemde gemeente het ’n praktiese teoloog versoek om ’n ondersoek na die sangvoorkeure van die NG Gemeente Oosterlig te loods. Omdat musiek binne die erediens slegs binne die konteks van die liturgie waarbinne dit funksioneer verstaan kan word, is in hierdie studie Paul Basden (2004) se werk oor ses verskillende aanbiddingsbenaderings in Noord-Amerikaanse kerke as raamwerk gebruik. Basden se studie reflekteer op die verskillende aanbiddingsvorms soos wat dit deur ses eksponente van die aanbiddingsbenaderings beskou word. Die ses benaderings is die Formeel-liturgiese (FLA), Tradisionele Liedboekgebaseerde aanbidding (TLGA), Kontemporêre aanbidding (KA), Charismatiese aanbidding (CA), Gemengde aanbidding (GA) en Opkomende, of Ontluikende aanbidding (OA). Hierdie artikel besin inleidend oor literatuur wat betrekking het op gemeentesang en musiek in die algemeen. Dit bespreek Basden se ses aanbiddingsmodelle en hoe dit aangewend is om die NG Gemeente Oosterlig se aanbiddingsprofiel beter te verstaan. Dit blyk uit die studie dat die gemeente ten opsigte van sy aanbiddingsvoorkeure besig is om weg te beweeg van ’n TLGA na ’n GA en KA. Die studie mag dien as raamwerk vir gemeentes wat met soortgelyke uitdagings te kampe het en ’n behoefte het om ’n ingeligte besluit te neem ten opsigte van ’n gemeente se sang en musiek. 2. Gemeentesang en -musiek Vir die doel van hierdie studie is dit noodsaaklik om die konsep “gereformeerd” oorsigtelik te bespreek omdat die aanbiddingsvoorkeure van ’n gemeente binne die reformatoriese tradisie bestudeer word. Die konsep gereformeerd in hierdie studie sal beteken dat die vaste beginsels soos die betroubaarheid van die Woord, geloof in Jesus Christus as die geïnkarneerde Seun en Verlosser en die genade van God die Vader as uitgangspunte gebruik word. Soos reeds genoem, kan erediensmusiek slegs Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 156 binne die konteks van die liturgie waarbinne dit funksioneer verstaan word. Die konsep liturgie word deur Barnard (1985:52) gedefinieer as “… al die woorde en handeling van die volle erediens … ook die fundering en vormgewing van die erediens, die gebede, liturgiese formuliere, die kerklied …die hele dinamiek van die erediens”. ’n Sinvolle “gereformeerde” erediens word volgens Müller (1990:53) beskou as ’n erediens met ’n goed verantwoorde liturgiese orde wat op suiwer teologiese grondslag rus. Volgens Du Plessis (2004:116) is een van die kenmerke van ’n gereformeerde erediens ’n ordelike verloop wat uiting vind binne die raamwerk van ’n liturgiese orde. Cilliers (1998:77) beskou gereformeerde liturgie as eredienste met inhoud, skoonheid en eietydsheid in diens van die Waarheid. Die Skrif word daarom beskou as gesaghebbend aangesien dit in ’n Goddelike oorsprong gewortel is en daarom is dit betroubaar en genoegsaam tot heil. Volgens Heyns (1981:32) dui die genoegsaamheid van die Woord daarop dat daar “ … geen objektiewe aanvulling … of subjektiewe aanvulling” nodig is nie. Vanuit ’n gereformeerde perspektief is die Skrif die enigste gesaghebbende bron vir kennis van God se openbaring. Binne ’n gereformeerde konteks is dit in die liturgie waar die verbondskinders ’n geleentheid gebied moet word om deur middel van gebed, musiek en kerksang te antwoord op Gods Woord.” Sang vergestalt deur die eeue die lofuiting van gelowiges as hulle weerwoord, maar dit is ook meer as slegs blote respons, dit is ’n verkondigingsmoontlikheid (Kloppers 2003:67; Kloppers en Dreyer 1994:583-609). Dit gaan nie oor God wat spreek nie maar “wie” en “wat” God is. Deur die lied word nie net metafore gebruik oor wie God is nie maar word ook waarhede oor die skepping, sonde, vergifnis, vryheid en die hiernamaals wat aanvullend tot die gesproke woord is. 2. Gemeentesang en -musiek Binne ’n gereformeerde konteks dink gelowiges binne die erediens na oor God en word in kerksang gesoek na woorde en beelde wat in lyn staan met die Skrif. Kerksang en musiek verskaf gelowiges beelde of metafore om die waarheid van die evangelie beter te verstaan. Deur middel van godsbeelde wat in kerksang voorkom vind ’n weergawe dus plaas van “wie” of “wat” God vir die gelowige is. God is byvoorbeeld in die erediens die teenwoordige God met ’n “lewende aanwesigheid” (Smit 2009:99). Dit is deur sang dat lidmate nie net in ’n ontmoetingsgebeurtenis antwoord nie maar ook God se goeie dade onderling verkondig deur getuienis te lewer. Daarom stel Kloppers (2003:68, 69) dit duidelik dat die gemeentelied wat in die Nuwe Testament gebruik is, gekenmerk word met ’n dubbele gerigtheid, Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 157 naamlik “vertikaal en horisontaal”. Johansson (1998:38) wys daarop dat die beeld van God in kerkmusiek na vore moet kom en nie die beeld van die wêreld óf die beeld van Satan nie. Sang en kerkmusiek wat onvoorbereid aangebied word, of die inhoud wat nie in lyn staan met die vyf Solas van die Reformasie nie, of musiek wat nie van musikale hoë waarde is nie, stel die gereformeerde identiteit van die Kerk in gevaar en skep vir aanbidders ’n negatiewe beeld van God. Vanuit ’n gereformeerde beskouing is God die Inisiator van die erediens wat sy gemeente as gemeenskap van gelowiges geroep en saambring het om hul hul geloof te bou, toe te rus, te versterk en weg te stuur om tot sy eer te lewe. Binne die erediens is handelinge soos gebede en gemeentesang, Woordverkondiging en die bediening van die sakramente bedoel om onderlinge gemeenskap te vorm en versterk. Lidmate se aktiewe deelname vorm deel van die liturgie en is noodsaaklik vir effektiewe Woordverkondiging. Kloppers en Dreyer (1994:583-609) stel dit duidelik dat indien nie alle gemeentelede aktief aan gemeentesang kan deelneem nie, Woordverkondiging nie meer tot sy reg kom nie. Verkondiging vind immers nie net deur die gesproke woord plaas nie maar ook deur die gesonge woord (Kloppers 2003:68). Kloppers (2003:67) gebruik die konsep “geloofskommunikasie” wat die “mens as geheel in ’n veranderende geestesklimaat” moet aanspreek en betrek om sodoende die volle omvang van die evangelie kreatief te kommunikeer. ’n Tradisionele gereformeerde erediens volg ’n vaste struktuur. 2. Gemeentesang en -musiek Daar is ’n duidelike wisselwerking tussen die liturg en die gemeente en die liedere wat saam met byvoorbeeld orrelbegeleiding gesing word, hierdie sang is ten opsigte van taal en musiek van hoë gehalte (Du Plessis 2004:33). Volgens Barnard (1985:403) moet gemeentesang “die hele gemeente” omvat en moet elke lidmaat “op ’n direkte wyse” (Barnard 1985:5) deur sang en musiek aangespreek word. ’n Aanname kan dus gemaak word dat indien die hele gemeente nie deur sang en musiek in die erediens aangespreek word nie, dit ’n negatiewe effek op Woordverkondiging mag inhou. Sang en musiekvoorkeure van lidmate binne ’n bepaalde gemeente is ook nie staties nie maar verander voortdurend. Kloppers (2003:65) merk daarom op dat gereformeerde lidmate se behoeftes ten opsigte van musiek in die erediens nie noodwendig dieselfde as dertig jaar gelede is nie. Daar is ’n voortdurende gees van vernuwing betreffende musiekvoorkeure en style in gemeentes (Wepener 2009). Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 158 Wepener (2009) verwys na die hedendaags tendens rondom die erediens waar daar ’n groter soeke en verlange is na ’n ervaring van God se teenwoordigheid. Postmoderniteit is die basis van die nuwe geslag se denke en besluite en skep ruimte vir ’n nuwe godsbesef (Du Plessis 2004:16). Die kerk funksioneer lankal nie meer binne ’n moderne wêreld nie, maar beleef die impak van ’n postmoderne wêreld (Dingemans 1996:117) wat ook sekere eise aan sang en musiek stel. Volgens Smit en Vorster (2000:525) wil die postmoderne gelowige “vanuit ’n koue, hoogs kompeterende wêreld ’n toevlug vind in die erediens”. Om hulle binne hierdie veranderende paradigma te kan handhaaf, het verskeie gemeentes binne die gereformeerde tradisie reeds nuut oor aspekte soos liturgie, en daarmee saam sang en musiek in die erediens nagedink en soms die nodige aanpassings gemaak. Daarom het die landskap van die kerklied en die liturgie van die NG Kerk in sekere gemeentes reeds “dramaties verander” (Pieterse 2011:47). As deel van ’n tydsgewrig van tegnologie, is dit geensins vreemd dat gemeentes tydens eredienste elektroniese apparate, digitale skerms en dies meer gebruik nie. Baie gemeentes gebruik begeleidingsinstrumente wat nie net die klassieke kerkorrel insluit nie, maar ook tromme, klassieke kitare, elektriese kitare, baskitare, tamboeryne, klaviere, elektroniese klaviere, trompette, harpe, fluite en saksofone (Calitz, 2015). Hierdie instrumente word in baie gemeentes gebruik om die tradisionele kerkmusiek wat met ’n orrel geïdentifiseer word, te vervang met sogenaamde kontemporêre musiek. 2. Gemeentesang en -musiek Die sangrepertorium van baie gemeentes binne die NG Kerk bestaan op die oomblik uit ’n groot variasie liedere waarvan sommige oorgeneem is uit nie-gereformeerde tradisies as ’n poging om die sang- en aanbiddingsvoorkeure van soveel moontlike lidmate aan te spreek. Hierdie liedere word as “vrye liedere” beskou, dit wil sê liedere wat nie amptelik deur die kerk, soos in die geval met die Liedboek van die Kerk (2001), gesanksioneer is nie. Baie gemeentes gebruik in hierdie verband met groot vrug die FLAM- en VONKK-versamelings wat Afrikaanse “gospel” en kontemporêre musiek saam met ekumeniese kontemporêre musiek insluit. Nuwe terme wat in gemeentes ten opsigte van musiek en sang gebruik word sien die lig, so byvoorbeeld die konsep “musiekbediening”. Hierdie konsep verwys gewoonlik na ’n aanbiddingsleier wat met ’n musiekinstrument, of saam met ’n orkes, of ’n begeleidingsgroep, die sangbegeleiding hanteer. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 159 Die orrel word in sommige gemeentes nie meer gebruik nie, of dit word nie noodwendig as die primêre musiekinstrument gebruik nie. Die orrel word in sommige gemeentes nie meer gebruik nie, of dit word nie noodwendig as die primêre musiekinstrument gebruik nie. 3. Ses aanbiddingsvorme Ses aanbiddingsmodelle of aanbiddingsvorme word in Basden (2004) se boek “Exploring the Worship Spectrum” bespreek. Hierdie ses strominge van kerkmusiek vorm grootliks die teoretiese ’n gemeente se “kleinverhaal”. Die volgende ses kundiges wat in bogenoemde boek aan die woord kom is Paul Zahn (FLA), Harold Best (TLGA), John Horness (KA), Don Williams (CA), John Webber (GA) en Sally Morgenthaler (OA). 3.1 Formeel-liturgiese aanbidding (FLA) Die FLA word deur Paul Zahl (2004), ’n kenner van hierdie aanbiddingsvorm, beskryf as Bybelgesentreerd en gebaseer op die gereformeerde Sola Scriptura beginsel van die reformasie (Zahl 2004:26). Tydens die erediens gee die FLA dus voorrang aan die Woord van God. Daarom beskou Zahl die FLA as “Bible-based verticality, which is another way of saying formal-liturgical worship” (Zahl 2004:23). Musiek in FLA is voorgeskrewe musiek vanuit die westerse Christelike kanon en funksioneer binne ’n liturgiese raamwerk. Musiek in FLA kan nie buite hierdie raamwerk verstaan word nie. Zahl verwys na die FLA as aanbidding wat “Bybelse waarheid” verkondig (Zahl 2004:25) en as Godgerigte aanbidding beskou kan word. Zahl wys ook daarop dat FLA nie prediker-geörienteerd is nie. Volgens Zahl het baie Evangeliese en Protestantse gelowiges FLA verwerp omdat dit op grond van dié aanbiddingsvorm se formele aanbiddingstyl, deur eeue heen verkeerdelik met Roomse Katolisisme of Anglikaanse Katolisisme binne ’n Noord-Amerikaanse konteks geassosieer is. In hoofstuk een beskryf Paul Zahl (2004:23) die FLA as ’n “waardige” aanbidding wat nie bepaal word deur die “spontaneity of the moment of the officiant” nie, maar eerder ’n voorgeskrewe aanbiddingsvorm is: “prescribed worship, service that is required for a given occasion”. “What we believe determines how we pray,” skryf Zahl (2004:25). Die nagmaal word in die FLA as ’n sentrale element beskou. Daar word streng gelet op die Bybelse waarheid ten opsigte van hierdie sakrament. Musiek wat tydens die FLA gebruik word, word as tipiese liturgiese musiek beskou: Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 160 “… we need music in order to worship God, disclosing the archaeology of our temperament in non verbal communication upward” (Zahl 2004:29). Musiek binne die FLA sal in die meeste gevalle van ’n hoë gehalte wees en “married to words of substance” (Zahl 2004:29). Musiek in FLA dien as katalisator vir die emosies van aanbidders en lewer ’n bydrae tot geestelike verdieping en -ontwikkeling. Kritiek wat deur die ander vyf outeurs teen die beskouings van FLA gelewer word, is dat die benadering ongelukkig die werking van die Heilige Gees beperk. FLA kom volgens die ander outeurs maklik as koud voor. FLA mag daarom deur vreemdes as minder gebruiksvriendelik beskou word, wat sal inhou dat iemand uit ’n nie-liturgiese agtergrond dit moeilik sal vind om by ’n diens van FLA in te skakel. 3.1 Formeel-liturgiese aanbidding (FLA) FLA het elemente van ’n ‘tradisionele’ gereformeerde erediens in Suid-Afrika naamlik dat ’n vaste struktuur tydens die erediens gevolg word, dat dit “Bybelgesentreerde” aanbidding is en dat die liedere en musiek van musikale hoë gehalte is. Volgens Calitz (2015:15) herinner FLA binne ’n Suid-Afrikaanse konteks ons onder andere aan die Anglikaanse Kerk. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 161 Die musiek en teks van die liedboeke is, soos ook in die geval van FLA, van hoë gehalte en mag ook ook bladmusiek bevat vir musiekinstrumente wat tydens die musiekbegeleiding gebruik kan word. Best (2004:67) wys daarop dat TLGA ongelukkig die kragtige werking van die Heilige Gees kan demp. Kritiek wat vanuit die ander vyf benaderings uitgespreek word, sluit ook in dat TLGA baie “selfvoldaan” voorkom. TLGA mag ook deur lidmate ervaar word as ’n aanbiddingsvorm wat oudmodies is en nie altyd tred hou met vooruitgang nie, omdat, ten spyte van die feit dat ons binne ’n tegnologies gevorderde eeu leef, belangrike elemente van die eietydse kultuur (byvoorbeeld populêre musiek, digitale hulpmiddels) nie ondervang word nie. Soos in die geval van FLA plaas ook die TLGA meer klem op die aanbidder en minder op besoekers wat buite hierdie aanbidding staan. Binne ’n Suid-Afrikaanse konteks kan die Gereformeerde kerke volgens Calitz (2015:15) beskou word as TLGA. Tog moet genoem word dat binne die NG Kerk verskillende benaderings, style, repertoriums en aanbiedings naas mekaar gevind word en word die repertoriums van baie NG gemeentes nie meer tot die Liedboek van die Kerk (2001) beperk nie. Daar is alreeds by baie NG gemeentes tekens van ’n wegbeweeg vanaf TLGA na KA en GA, veral ten opsigte van die gebruik van moderne musiekinstrumente, die vryelied en die aanwending van moderne tegnologie. Dit is nie ’n vreemde verskynsel om tydens eredienste van NG gemeentes begeleidingsinstrumente te vind wat strek vanaf die klassieke kerkorrel tot moderne musiekinstrumente nie (Caltiz 2015:18). Baie gemeentes akkommodeer ook verskillende generasies, spiritualiteite en behoeftes deur op Sondae verskillende eredienste aan te bied. 3.2 Tradisionele Liedboekgebaseerde aanbidding (TLGA) Harold Best beskryf in hoofstuk twee van die boek Exploring the Worship Spectrum (Basden 2014) die TLGA. Volgens Best is die mens aanbiddend geskep en nie geskep om te aanbid nie. In TLGA word daar hoofsaaklik van liedboeke in gedrukte vorm tydens eredienste gebruik. Die TLGA liedboek word deur Best beskou as ’n tydelike dienaar van die Skrif wat maar net deur mense geskep is. Die liedboek het ’n diversiteit ten opsigte van musiekstyle en is die produk van ’n lang historiese stryd om buite-bybelse tekste te sing. Best se bespreking van TLGA laat die klem hoofsaaklik op liriek en in ’n mindere mate op musiekstyl val. Kenmerkend van die gebruik van ’n liedboek is dat dit voorsiening maak vir gedeeltes wat gesing word, en ook dele wat tydens die erediens deur die gemeente as ’n respons uitgespreek kan word. Drie gebede vorme word in TLGA gebruik naamlik kortgebede, gebede deur die gemeente en pastorale gebede wat namens die gemeente gelewer word. Volgens Best bevorder die liedboek persoonlike toewyding. In TLGA word instrumentele musiek tydens dienste gebruik. Die liedboek kan ook Skrifgedeeltes, preke en bogenoemde gebede bevat. Net soos die FLA word die nagmaal in die TLGA op ’n kontinue basis gevier. Die liturgie van TLGA maak ook voorsiening vir offergawes. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 3.3 Kontemporêre aanbidding (KA) Die uitgangspunt van KA is dat God interaksie met aanbidders begeer en dat kontemporêre musiek, eerder as die sing van tradisionele liedere of responsoriese spreke van gemeentes, hierdie interaksie fasiliteer. Dit is hoofsaaklik die musiekleier se verantwoordelikheid om hierdie ervaring met God deur middel van sang en musiekbegeleiding te skep. KA word daarom as musiekgedrewe aanbidding beskou. Horness (2004:105) is van mening dat ’n instrument soos die orrel nie meer ’n appel op die jonger en die eietydse aanbidder maak nie. In KA word die musiek tydens gemeentesang gemaak deur voorsangers en ’n orkes met musiekinstrumente, soos tromme en kitare, en word daar ook van tegnologie soos dataprojektors Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 162 en mikrofone gebruik gemaak. In KA word nuwe liedere soms geskep. Alhoewel nuwe liedere soms gemaak word vir gebruik tydens KA, het baie van hulle ’n tradisionele oorsprong en moet daarom verwerk word om by die idioom van die aanbidders aan te pas. In KA is die doktrinale kwessies onbelangrik, die primêre doelwit is om behoeftes van die lidmate te bepaal en om kultuur sensitief te wees. John Horness (2004) wys daarop dat die klem in KA veral geplaas word op die aanbidder se ervaring met God. KA bring die aanbidder in kontak met God en fasiliteer ’n tweerigtingkommunikasie tussen God en gelowige. Horness beskou KA as die beste manier waardeur die hart van die aanbidder by die erediens betrek kan word. Volgens Horenss is KA ’n aanbiddingsvorm waartydens outentieke aanbidders (Horness 2004:109) God op ’n outentieke wyse aanbid (Horness 2004:110). Kritiek deur die verteenwoordigers van die ander vyf benaderings teen KA is veral gerig op die oordrewe klem wat, as ’n soort voorvereiste vir aanbidding, geplaas word op die aanbidder se gevoel en ervaring. Skerp kritiek word ook deur die ander outeurs gelewer op Horness se aanspraak dat KA die beste manier is om ’n ontmoeting met God te fasiliteer. Horness se siening dat die orrel nie meer deurdie moderne mens as geskik beskou word vir aanbidding nie, word ook deur die ander verteentwoordigers van die aanbiddingsvorms skerp gekritiseer. Anders as die TLGA en die FLA is KA egter meer toeganklik vir buitestaanders. Binne ’n Suid-Afrikaanse konteks beskou Calitz (2014) die Vrye (onafhanklike) kerke en die gemeentes wat vanuit die hoofstroomkerke ontstaan het as KA (en GA). 3.4 Charismatiese aanbidding (CA) Don Williams (2004) bied in sy bespreking van CA in hoofstuk 4 van Exploring the Worship Spectrum ’n kort historiese agtergrond van dié aanbiddingsvorm. CA het sy ontstaan te danke aan die Amerikaanse Pentekostalisme, wat ook in die Episkopaalse en die Rooms-Katolieke tradisie ingang gevind het. CA ontstaan binne die konteks van die Noord- Amerikaanse politieke en kulturele krisis van die jare sestig. CA word geassosieer met ’n nie-kritiese en eenvoudige geloof waar groot klem op die doop met die Heilige Gees en evangelisasie geplaas word. CA is gebaseer op die trinitatriese teologie en is volgens Williams (2004:139) ’n aanbidding waar die gawes van die Heilige Gees sigbaar word tydens Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 163 lofprysings wat gerig word om God se magtige dade te prys. Alhoewel glossolalie kenmerkend is van hierdie aanbiddingsvorm, is daar ook ’n beweging binne die CA wat nie meer primêr klem op die manifestasies van die Heilige Gees lê nie. Aanbidders is tydens die CA aktief betrokke by die erediens, en tydens sang en musiek word die hande onder andere opgehef en vind manifestasies van die krag van die Gees plaas. Volgens Williams (2004:147) word in CA ’n vyffase-raamwerk gebruik. Hierdie raamwerk bevorder ’n Godgesentreerde aanbidding wat gekenmerk word deur geestelike diepte en kontemporêre relevansie. Die vyffase-raamwerk word gebruik om groter intimiteit met God te ervaar. Volgens die raamwerk word daar eers gefokus op ’n oproep tot aanbidding waarop dan betrokkenheid, verhoging, bewondering en sang volg. Williams is van mening dat die CA nie, soos die ander aanbiddingsvorme wel, tydens aanbidding die Heilige Gees onderbeklemtoon nie. Tydens die laaste segment van die erediens vind gebedsbediening as deel van die liturgie plaas. Kritiek van die ander verteenwoordigers teen hierdie aanbiddingsvorm, is dat die liedere wat gesing word teologies oppervlakkig is met ’n oordrewe klem op sentimentaliteit. CA kan ook nie aanspraak maak op spontane sang nie, omdat die sang binne ’n vaste struktuur plaasvind. Dit wil ook voorkom asof daar tydens CA groter klem op die Heilige Gees val, terwyl daar in ’n minder mate op aspekte soos heiligmaking en verlossing gefokus word. Binne ’n Suid-Afrikaanse konteks kan die charismatiese bewegings in Suid-Afrika beskou word as CA (Calitz 2015:15). 3.5 Gemengde aanbidding (GA)i In hoofstuk 5 definieer John Webber (Basden 2014: 178) GA as “a synthesis of the liturgical and contemporary worship renewal movements of the twentieth century”. GA het ’n sterk Euro-Amerikaanse aanbiddingskarakter, wat dit dalk minder effektief vir ’n Afrika-aanbiddingskultuur maak (Basden 2004: 192). Webber (2004:179) gebruik die term “konvergensie” as sinoniem vir “gemengde aanbidding”. In hierdie artikel word Calitz (2015:4) se “blended worship”, gemengde aanbidding dus, met verwysing na die Suid-Afrikaanse konteks gebruik ten einde onderskeid te tref met konvergensie aanbidding binne ’n Noord-Amerikaanse konteks. Volgens Webber het GA as ’n liturgiese hernuwingsbeweging in die jare sestig in Noord-Amerika ontwikkel. Hierdie beweging is later met Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 164 die Kontemporêre Hernuwingsbeweging gekombineer. Die doel van die Kontemporêre Hernuwingsbeweging is om veral die teologie van aanbidding, die rol van musiek in die liturgie, die deelname van die gemeente, en ook die Christelike jaar te herstel. Webber (2004:179) beskryf “blended worship” as “at its best as suubstance and relevance, truth and experience, divine and human”. Kenmerkend van die GA is die liturgiese struktuur van versameling, die bediening van die Woord en die Tafel, en die uitsending. Verskeie tradisies vorm later deel van die GA, waaronder die Gereformeerdes, Anabaptiste, Kwakers en die Liturgiese tradisies. Vir die doel van hierdie studie is die GA se ywer om ’n groter deelname onder aanbidders te bewerkstellig, belangrik. Musiek in die GA sluit liedere uit verskillende denominasies in byvoorbeeld liedere uit verskeidenheid “hymns”, “chorusses”, asook kontemporêre musiek. Hierdie musiek is eie aan die kultuur en demografie van die gemeente en is op maksimum deelname ingestel. Kunstenaars word die vryheid gebied om deur middel van kuns die evangelie uit te druk. Volgens Webber (2004:178) vul “blended worship” die leemte wat formele sowel as kontemporêre aanbidding laat. Volgens Webber is daar ’n leemte in die “real and vital experience with God” ten opsigte van formele aanbiddingstyl teenoor kontemporêre aanbidding se leemte aan “substance” (Webber 2004:178). GA sluit aan by KA ten opsigte van ’n soeke na die Heilige Gees se werking en ’n outentieke ervaring van God. GA word uitgedruk in die taal van misterie ten opsigte van God die Vader, die taal van simbool ten opsigte van die Heilige Gees en die taal van storie ten opstige van Jesus Christus. Basden (2004:192-213) wys daarop dat GA ’n Euro-Amerikaanse karakter vertoon wat nie effektief in ’n Afrika-kultuur aangewend kan word nie. 3.5 Gemengde aanbidding (GA)i Kritiek word ook gelewer ten opsigte van GA se struktuur van aanbidding wat herinner aan ’n Ou Testamentiese eerder as ’n Nuwe Testaemtiese struktuur. Die viervoudige Ou Testamentiese struktuur van GA kom wetmaties voor. GA slaag volgens Basden ook nie werklik daarin om die verskillende generasies te akkommodeer nie. Volgens Calitz (2015:15) kan in ’n Suid-Afrikaanse konteks die gemeentes wat uit die tradisionele hoofstroomkerke ontstaan het, as GA beskou word. Binne ’n Suid- Afrikaanse konteks word die konsep “blended worship” soms gebruik om te verwys na ’n kombinasie van musiek wat uit ander tradisies oorgeneem is. Pieterse (2006:1) stel eerder ’n integtrasie van verskillende musiekstyle Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 165 voor waar ouer mense byvoorbeeld nuwe tipe musiek en liedere leer en jonger mense die ryk tradisionele skatte van die gereformeerde tradisie leer ken. 3.6 Ontluikende aanbidding (OA) Sally Morgenthaler (2004) bespreek “emerging worship” wat deur Calitz (2015:5) vertaal word as “Ontluikende aanbidding” (OA). Volgens Morgenthaler (2004) is die kern van OA die “encounters with God born out of a dual passion for a theological rootedness and a deeply transforming connection with a radically deconstructured culture”. OA poog om binne ’n posthumanistiese wêreld ’n heilige ruimte vir die postmoderne mens te skep. Die postmoderne mens deel in die gebrokenheid van die posthumanistiese wêreld op grond van die mens se selfbewussyn. OA skep hierdie heilige ruimte vir die aanbidder sodat hierdie gebrokenheid aangespreek kan word. OA bied dus aan die aanbidder ruimte om kontak met God (en Christus) se voortgaande werk te maak. Volgens Morgenthaler (2004:229) word in die OA gestreef na die aanbidder se belewenis van God op ’n visuele, kinetiese, emosionele en intelektuele wyse. OA fokus op ’n aanbiddingservaring waar sig, reuk, smaak, hoor, voel en reuksintuie betrek word (byvoorbeeld brand van wierook en kerse, sketse wat gemaak word, luister na musiek). Die ervaring van lidmate in die deelname aan aanbidding word vooropgestel, anders as in KA waar ’n erediens “aangebied” word, is die aanbidder in OA aktief skeppend betrokke. Prediking staan nie sentraal in OA nie. Paradoks en elektisisme is kenmerkend in hierdie aanbiddingstyl, Morgenthaler verwys daarna as “radical recontexting” wat “the most noticeable difference between emerging worship and other forms” is (Morgenthaler 2004:229). In die OA is daar ook nie ’n vaste orde nie, verskeie handelinge kan gelyktydig plaasvind teenoor die tradisionele liturgiese orde waar lidmate aan dieselfde liturgiese handeling deelneem, of soos Morgenthaler dit stel, “doing the same thing at a time” (Morgenthaler 2004:240). OA kan beskou word as “multisensoriese aanbidding” waar soveel moontlike sintuie in die erediens betrek word deur middel van sang, stilte, prediking en kuns, selfs deur middel van gemeenskaplike etes. Volgens Du Plessis (2004:68) geld die gereformeerde beginsel van orde nie in Multisensoriese Aanbidding nie wat ook ooreenstem met OA binne ’n Noord-Amerikaanse Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 166 konteks. Müller (1990:53) wys vanuit ’n gereformeerde perspektief op die belangrikheid van ’n liturgiese orde wat op suiwer teologiese grondslag moet berus en waarsonder ’n sinvolle erediens nie kan plaasvind nie. 3.6 Ontluikende aanbidding (OA) Die aanname kan gemaak word dat indien die liturgiese orde na wille keur met ’n struktuurlose erediens vervang word wat boonop nie begrond is op die Skrif nie, loop dit die gevaar dat die gereformeerde identiteit van die Kerk in gevaar gestel sal word. Die OA wil ontkom aan ’n erediens waar musiek voorskriftelik aangebied word. In werklikheid speel gemeentesang nie ’n prominente rol in die OA nie. Die aanbidding fokus eerder op die mens wat in sy totaliteit moet aanbid (Morgenthaler 2004:229). OA maak in die liturgie gebruik van onder andere gebed, mimiek, geloofsbelydenis, drama, kunswerke (ook graffiti) en nuwe verwerkings van ou liedere. Volgens Morgenthaler ontluik OA iets nuuts in aanbidding. Basden (2004: 231-232) bevraagteken egter die aanname van die OA dat dit iets nuuts laat ontluik. ’n Verdere kritiek is dat dit voorkom asof die Skrif tydens OA minder essensieel word. Kritici betwyfel dit dat dit prakties moontlik sal wees dat OA altyd daarin sal slaag om ’n nuwe liturgie met elke byeenkoms te kan volg sonder dat dit tog maar op een of ander manier in ’n vorm van herhaling sal verval. OA bevat liturgiese elemente van die gereformeerde tradisie en elemente van alternatiewe aanbidding. Noordmans waarsku dat veranderinge aan die orde, rituele, simbole en selfs gebare van die liturgie onwetend dinge kommunikeer wat nie noodwendig in lyn met die gereformeerde leer staan nie. Daar kan nie na willekeur uit verskillende liturgiese tradisies geneem word onder die veronderstelling dat die kerk oor “een erediens” besit nie. Noordmans, soos aangehaal deur Du Plessis (2004:91), waarsku dat dit niks anders as “kultiese smokkelhandel” oor dogmatiese grense heen sou beteken nie. 4. Metodiek Die studie het ’n prakties-teologiese benadering gevolg waar die praktiese teologie beskou word as ’n handelingswetenskap en dui op die kommunikatiewe handelinge wat in diens van die evangelie staan (Firet 1987:260). In die praktiese teologie word die mens se ervaring van God ondersoek en is die objek van die teologie nie God nie, maar in Van der Ven (1988:15) se woorde: “religious praxis (that) can be observed and tested”. Die Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 167 konsep praxis verwys na die konkrete handelinge van mense wat in diens van die van die evangelie staan. “Wie vanuit die handelingswetenskaplike perspektief met die himnologie omgaan, kan dus nie anders as om dan ook groot erns met die mens, sy konteks en optrede maak nie” (Van Tonder 2001:8). Soos reeds genoem is Basden (2004) se ses aanbiddingsbenaderings weens ’n gebrek aan ’n benadering binne ’n Suid-Afrikaanse konteks as teoretiese raamwerk in hierdie studie gebruik. ’n Literatuurondersoek is gedoen en na afloop hiervan is ’n gemengde (kwantitatiewe en kwalitatiewe) metode gevolg om kwantitatiewe data deur middel van ’n vraelys en kwalitatiewe inligting deur middel van onderhoude te verkry. Eksploratiewe stellings (Denscombe 2003:144) is in die vraelys gebruik met hoofsaaklik die doel om die gemeente se sang en musiek voorkeure te bepaal. Data is tydens ’n erediens met behulp van die vraelys ingevorder. Vyf kenmerkende elemente van elke aanbiddingsvorm wat hoofsaaklik met musiek en sang in die erediens verband hou, is as vrae geformuleer en in geen vaste volgorde op die vraelys aangedui. Die data is ontleed en aan triangulasie onderwerp deur middel van ’n reeks onderhoude. Fokusgroepe sowel as een-tot-een onderhoude is met lidmate gevoer wat verskillende ouderdomsgroepe verteenwoordig naamlik 15-25 jaar, 26-39 jaar, 40-50 jaar en ouer as 50 jaar. Die vrae van die vraelys is as bree raamwerk gebruik om in- diepte inligting te bekom en om die kwantitatiewe data te verifieer. Die onderhoude is gevoer tot ’n tegniese versadigingspunt bereik is, dit wil sê die onderhoude is gestaak toe die deelnemers geen nuwe inligting kon verskaf nie. Die rasionaal vir die voer van onderhoude word ondersteun deur die siening wat McMillan en Schumacher (2001) voorstaan, naamlik dat navorsing behoort te bepaal in watter mate gevolgtrekkings wat op kwalitatiewe bronne gebaseer word, ook deur middel van kwantitatiewe perspektiewe ondersteun word – en natuurlik ook andersom. 5. Gevolgtrekking en aanbevelings Die sirkelgrafiek (sien figuur 1), wys uit dat ’n beduidende persentasie (30%) van die respondente ’n voorkeur vir Gemengde aanbidding het. 35% van die respondente het ’n voorkeur vir Tradisionele-liedboekgebaseerde aanbidding, 25% vir Kontemporêre aanbidding en 10% vir Charismatiese aanbidding. Die studie toon dat daar geen voorkeur vir OA en FLA is nie, veral nie soos wat dit in ’n Noord Amerikaanse konteks aangebied word nie. FLA binne ’n Noord-Amerikaanse konteks gebruik hoofsaaklik formele sang en musiek, kontemporêre sang en musiek is egter nie gepas nie. Die NG Gemeente Oosterlig is vir jare reeds blootgestel aan ’n liturgiese orde wat van Sondag tot Sondag mag verskil. In die onderhoude is genoem dat van die deelnemers daarom nie saamstem met ’n formele vaste liturgiese struktuur wat gevolg moet word nie (FLA). Van die ouer deelnemers wat aan die onderhoude deelgeneem het, was ten gunste van ’n erediens wat ordelik moet verloop en prediking en sang wat inhoudelik in lyn moet staan met die waarhede van die Skrif (FLA). Die deelnemers aan die onderhoud het nie OA óf ’n Multisensoriese aanbiddingstyl geken nie en het gevoel dat dit maklik tot wanorde kan lei en daardeur die gereformeerde beginsel van ordelikheid kan bedreig. OA binne ’n Noord-Amerikaanse konteks beskou sang en musiek as maar net nóg ’n vorm van aanbidding waar die aanbidder se sintuie betrek word. Die kwantitatiewe data en die inligting wat tydens die onderhoude ingewin is, dui daarop dat die deelnemers sterk voel dat gemeentesang ’n belangrike aanbiddingsvorm naas prediking is. Die aanname kan dus gemaak word dat hulle beskouing nie in lyn staan met OA ten opsigte van die plek van sang en prediking in die erediens nie. Die sirkelgrafiek (sien figuur 1), wys uit dat ’n beduidende persentasie (30%) van die respondente ’n voorkeur vir Gemengde aanbidding het. 35% van die respondente het ’n voorkeur vir Tradisionele-liedboekgebaseerde aanbidding, 25% vir Kontemporêre aanbidding en 10% vir Charismatiese aanbidding. Die studie toon dat daar geen voorkeur vir OA en FLA is nie, veral nie soos wat dit in ’n Noord Amerikaanse konteks aangebied word nie. Die data wat deur middel van die vraelys ingevorder is, wys daarop dat veral jonger respondente (in die ouderdomsgroep 15 tot 25 jaar) ’n behoefte het aan ook ander liedere as net dié wat in die Liedboek van die Kerk voorkom. 4. Metodiek Altesaam dertig eksploratiewe stellings is in die vorm van vrae geformuleer (vyf vrae per aanbiddingsvorm). ’n Vyfpuntskaal is gebruik. Die vraelys het ook voorsiening gemaak vir respondente wat verdere skriftelike kommentaar oor musiekbediening wou lewer. Die kwantitatiewe data is deur die navorser verwerk en die resultate is op sirkelgrafieke aangedui. In hierdie artikel word slegs na een sirkelgrafiek naamlik figuur 1 vewys. ’n Volledige verslag met aanbevelings is aan die kerkraad voorgelê en die resultate van die studie is ná ’n erediens deur die navorser aan die gemeente meegedeel. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 168 5. Gevolgtrekking en aanbevelings Die onderhoude het gehelp om waardevolle kwalitatiewe inligting in te samel wat in ’n groot mate gehelp het om die data te interpreteer. Tydens die onderhoude het veral die jonger deelnemers genoem dat die Liedboek van die Kerk aangevul moet word met ’n keur van liedere wat van ander denominasies oorgeneem kan word wat dui op ’n voorkeur vir GA. Hulle het ook genoem dat meer liedere uit die versamelings van VONKK en FLAM gebruik moet word. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 169 Die data wat deur middel van die vraelyste ingesamel is en wat deur middel van die onderhoude getrianguleer is, het getoon dat daar ook ’n beduidende behoefte onder die jonger deelnemers is dat meer kontemporêre musiekinstrumente in die erediens gebruik moet word en nie net slegs die kerkorrel as primêre musiekinstrument nie. Laasgenoemde is deur baie jonger deelnemers beskou as ’n musiekinstrument wat nie geskik is vir kontemporêre musiek nie. Só ’n beskouing stem ooreen met die persepsie van aanbidders wat ’n voorkeur vir Kontemporêre Aanbidding het. Die kwantitatiewe data wat ingesamel is, toon dat ouer lidmate, veral dié in die ouderdomsgroep 50 jaar plus, nie met hierdie stelling saamstem nie en dat ’n beduidende persentasie van hierdie ouderdomsgroep weer ’n groter waardering vir die orrel het. Onderhoude wat met respondente in die ouderdomsgroepe 26–50 jaar plus gevoer is, dui op empatie met die jonger lidmate se voorkeure wat sang en musiek betref wat daarop dui dat die gemeente ’n voorkeur vir GA mag hê. Daar is ook onder hierdie ouderdomsgroep ’n behoefte aan meer kontemporêre musiek en sang, wat die vrye lied insluit. Hulle het ’n groot waardering vir die sing van die vrye lied en verwys in die onderhoude na spesiale dienste waartydens die vrye lied met groot sukses gesing word. Hierdie inligting ondersteun ook die relatief beduidende persentasie respondente wat ’n voorkeur vir Gemengde aanbidding (30%) en vir Kontemporêre aanbidding (25%) het. Die orrel word egter deur die meeste van die deelnemers aan die onderhoude beskou as óf die primêre musiekinstrument of ’n musiekinstrument wat saam met, of afwisselend met ander meer kontemporêre instrumente in die erediens gebruik moet word (GA). Hierdie is dus ’n sterk aanduiding dat die gemeente geleidelik besig is om weg te beweeg van ’n TLGA na KA en GA. Onderhoude met die jonger deelnemers (15–25 jaar) het aangedui dat die orrel beskou is as ’n instrument wat nie in staat is om “vinnige” musiek te speel nie. ’n Deelnemer noem dat die orrel volgens haar/hom “die gemeente laat trek as hulle sing”. Onderhoude met lidmate in die ouderdomsgroep 15–25 jaar het tog waardering getoon vir die plek van die orrel in die erediens en gevoel dat dit meer geskik is vir musiek tydens die erediens. Hulle was van mening dat die orrel nie ’n geskikte musiekinstrument is wat tydens ‘voorsang’ met ander meer kontemporêre instrumente gebruik moet word nie. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 Alhoewel die erediens moeilik in vaste kompartemente pas, bied die diverse modelle van aanbidding, soos Basden (2004) dit opgeteken Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 171 het, ’n meganisme om die verskillende perspektiewe van aanbidding binne ’n gemeente beter te kan verstaan. Alhoewel Noord-Amerikaanse aanbiddingsmodelle gebruik is om die aanbiddingsprofiel van die gemeente Oosterlig te verstaan, sou ’n raamwerk wat gebaseer en geskik is vir die verstaan van aanbiddingsmodelle binne ’n Suid-Afrikaanse konteks, wat relevansie betref, waarskynlik van groter waarde kon wees. Alle ouderdomsgroepe en veral die jonger lidmate moet betrek word om groter inspraak te hê in die skep van nuwe musiek en in die seleksie van die vrye lied – in samehang met gereformeerde beginsels. Die gemeente sal daarom moet besin oor die definiëring van sang en musiek waar al sy lidmate in lof en aanbidding tot God kan kom en, wat die jonger lidmate betref, moet voorsiening maak vir musiek en sang “wat die hedendaagse tiener in staat stel om binne sy of haar eie leefwêreld en verstaanswêreld, konkreet te antwoord op die openbaring van God in Christus en sy Woord” (Van Tonder 2001:77). Hierdie musiek mag nie onkrities van ander denominasies oorgeneem word nie, dit moet inhoudelik ooreenstem met die gereformeerde leer. Die studie het getoon dat die Liedboek en die gebruik van onder andere die orrel as primêre musiekinstrument in die erediens ten opsigte van NG Oosterlig nie meer op sigself aan die diverse aanbiddingsbehoeftes van hierdie gemeente voldoen nie. Die orrel word steeds deur die meerderheid (ouer) gemeentelede beskou as ’n belangrike musiekinstrument wat deel van die liturgie moet vorm. Die gemeente sal daarom moet besin oor die plek van die orrel in musiek en sang en hoe dit saam met ander meer kontemporêre musiekinstrumente gebruik kan word. Wat sang betref sal die nodige veranderings ook aangebring moet word wat pas by ’n KA en GA aanbiddingsprofiel waar meer insette van die jonger lidmate gelewer moet word. Die meerderheid lidmate val binne die ouderdomskategorie van 50 jaar plus en is tradisioneel behoudend ten opsigte van kerkmusiek en sang. Toekomstige vernuwing mag daarom nie by die ouer ouderdomsgroep in die gemeente ’n belewing van vervreemding tydens die erediens lei nie, maar sang en musiek wat in die erediens gebruik word, behoort aangebied te word dat dit meer raakvlakke met die leefwêreld van ook die jonger lidmate het. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 170 Slegs 10% van die respondente het ’n voorkeur vir CA getoon. In die onderhoude het veral jonger lidmate genoem dat hulle deur middel van liggaamsbeweging, sang en musiek die Here wil loof en prys omdat “… ons voluit vir Jesus leef en Sy liefde soos vuur ons harte aan die brand steek”. ’n Deelnemer aan ’n onderhoud (in die ouderdomsgroep 40–50 jaar) is van mening dat “meervoudige spiritualiteit en meervoudige bediening” die gemeente sal pas. Hierdie persepsie verwoord die gevoel van die meeste deelnemers wat aan die onderhoude deelgeneem het, dit stem ook ooreen met die ingesamelde kwantitatiewe data wat daarop dui dat die gemeente ’n sterk voorkeur vir Gemengde aanbidding of “konvergensie” (30%) en Kontemporêre aanbidding (25%) het. Die studie wys uit dat die gemeente ten opsigte van sang en musiek in die erediens ’n voorkeur tot balans tussen die amptelike liedere in die Liedboek en die vrye lied het wat ’n aanduiding is dat die gemeente verskuif in hul aanbiddingsprofiel vanaf ’n Tradisionele Liedboekgebaseerde aanbidding na ’n Kontemporêre sowel as Gemengde aanbiddingstyl. Hierdie waar­ neming word bevestig deur die beskouings van die ouer lidmate wat aan die studie deelgeneem het dat hulle naas die amptelike Liedboek ook ten gunste is van meer kontemporêre musiek en die vrye lied. Kwalitatiewe inligting wat tydens die onderhoude ingevorder is het aangedui dat die deelnemers nie ten gunste van ’n multisensoriese aanbiddingstyl (OA) is nie. Dit was veral die ouer lidmate wat OA binne ’n gereformeerde konteks as “vreemd” ervaar het. ’n Deelnemer het opgemerk dat OA “maklik kan ontaard in wanorde”. Die metode wat in die studie gevolg is het dit moontlik gemaak om die ingesamelde kwantitatiewe data in perspektief te stel en te interpreteer. Die voer van die onderhoude het as kwalitatiewe metode bygedra om ryk, grondige inligting te bekom. Die onderhoude het byvoorbeeld uitgewys dat baie lidmate terme soos charismaties soms foutief gebruik wanneer hulle bedoeling is om te verwys na ’n voorkeur vir meer kontemporêre musiek en sang en hulle nie met die gebruik van die term charismaties noodwendig’n voorkeur probeer aandui vir die manifestasies van die krag van die Heilige Gees nie. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 Soos reeds genoem, veranderinge wat oorweeg word moet in lyn staan met die gereformeerde beginsels van aanbidding, daarom geld Noordmans se waarskuwing dat daar maklik veranderinge aan die orde, Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 172 rituele en simbole van die liturgie aangebring kan word terwyl onwetend dinge gekommunikeer word wat nie pas by gereformeerde beginsels nie. Daar kan nie na willekeur uit verskillende liturgiese tradisies geneem word onder die veronderstelling dat die kerk oor ‘een erediens’ beskik nie. Noordmans waarsku dat dit niks anders as “kultiese smokkelhandel” oor dogmatiese grense heen sou beteken nie (Du Plessis 2004:91). Soos in hierdie artikel genoem dui die gereformeerde beginsels op ’n erediens wat ordelik moet verloop (Du Plessis 2004), prediking wat ’n sentrale plek in die erediens moet inneem (Kloppers en Dreyer 2003) en dat die erediens moet rus op ’n goed verantwoorde liturgiese orde met suiwer teologiese grondslag (Müller 1990). In hierdie verband kan byvoorbeeld die wyse waarop OA binne ’n Noord Amerikaanse konteks funksioneer, moeilik binne ’n gereformeerde tradisie geregverdig word omdat prediking (soos ook gemeentesang) nie ’n groot rol in OA speel nie. Dit geld ook vir die gereformeerde beginsel van orde binne die erediens wat volgens Morgenthaler verskeie handelinge insluit wat gelyktydig plaasvind want in OA doen alle aanbidders nie meer “the same thing at a time” (Morgenthaler 2004:240) nie. Du Plessis (2004:105) gebruik die term multisensoriese aanbidding, wat dui op eredienste met ’n multisensoriese liturgie wat in lyn staan met gereformeerde beginsels. Du Plessis (2004:105) se voorstelling van ’n multisensoriese aanbidding sal dus eerder geskik wees vir ’n Suid Afrikaanse konteks as OA. Ten slotte kan genoem word dat Exploring the worship spectrum (Basden 2004) ’n oorsig oor die verskillende aanbiddingsperspektiewe en -style bied vanaf ’n meer konserwatiewe en hoë kerklik-liturgiese tot ’n meer informele aanbiddingstyl en daarom die doel van hierdie studie as breë raamwerk kon dien. Soos reeds genoem, is ’n leemte in die studie dat die ses aanbiddingstyle op die perspektiewe binne ’n Noord-Amerikaanse konteks reflekteer en die werk gaan so ver terug as 2004 toe dit gepubliseer is. Daar is ’n behoefte aan navorsing wat deur gemeentes gebruik kan word as teoretiese onderbou vir studies soos hierdie binne ’n (Suid-) Afrikaanse konteks. Daar is betreklik min navorsing en literatuur beskikbaar wat handel oor musiek en sang binne ’n Suid-Afrikaanse konteks. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 Nieteenstaande die feit dat hierdie artikel ’n oorsig bied oor ’n ondersoek wat geloods is binne ’n spesifieke gemeente, kan die studie dien as verwysing vir soortgelyke studies binne ’n Suid-Afrikaanse konteks. 173 Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 Figuur 1: Aanbiddingsprofiel van die NG Gemeente Oosterlig NG Gemeente Oosterlig Vraelys oor sang en musiekvoorkeure Beste lidmaat Baie dankie dat u bereidwillig is om na die diens hierdie vraelys te voltooi. • Skryf asseblief enige addisionele kommentaar op die agterkant van die vraelys. • Die vraelys word anoniem beantwoord, moet verkieslik nie u naam op die vraelys skryf nie! • Handig u voltooide vraelys by die kerk se deure in as u uitstap of vou die vraelys toe en plaas dit in die boekrakkie by u bank. Merk u ouderdomskategorie met ’n X: OUDERDOM MERK MET ’n X Tussen 15 – 25 jaar Tussen 26 – 35 jaar Tussen 36 – 50 jaar Ouer as 50 jaar Sleutel: Beantwoord elke vraag deur een van die volgende keuses met ’n X aan te dui: KIES EEN VAN DIE VOLGENDE ANTWOORDE: WAARDE NEE ek stem BESLIS nie saam nie 1 NEE ek stem nie saam nie 2 Ek is onseker of ek het gemengde voelens oor die vraag 3 JA ek stem saam 4 JA ek stem BESLIS saam 5 Vraelys oor sang en musiekvoorkeure Beste lidmaat Baie dankie dat u bereidwillig is om na die diens hierdie vraelys te voltooi. Baie dankie dat u bereidwillig is om na die diens hierdie vraelys te voltooi. • Skryf asseblief enige addisionele kommentaar op die agterkant van die vraelys. Skryf asseblief enige addisionele kommentaar op die agterkant van die vraelys. • Die vraelys word anoniem beantwoord, moet verkieslik nie u naam op die vraelys skryf nie! • Handig u voltooide vraelys by die kerk se deure in as u uitstap of vou die vraelys toe en plaas dit in die boekrakkie by u bank. Merk u ouderdomskategorie met ’n X: OUDERDOM MERK MET ’n X Tussen 15 – 25 jaar Tussen 26 – 35 jaar Tussen 36 – 50 jaar Ouer as 50 jaar Sleutel: Beantwoord elke vraag deur een van die volgende keuses met ’n X aan te dui: KIES EEN VAN DIE VOLGENDE ANTWOORDE: WAARDE NEE ek stem BESLIS nie saam nie 1 NEE ek stem nie saam nie 2 Ek is onseker of ek het gemengde voelens oor die vraag 3 • Die vraelys word anoniem beantwoord, moet verkieslik nie u naam op die vraelys skryf nie! • Handig u voltooide vraelys by die kerk se deure in as u uitstap of vou die vraelys toe en plaas dit in die boekrakkie by u bank. y p y Merk u ouderdomskategorie met ’n X: OUDERDOM MERK MET ’n X Tussen 15 – 25 jaar Tussen 26 – 35 jaar Tussen 36 – 50 jaar Ouer as 50 jaar Sleutel: Beantwoord elke vraag deur een van die volgende keuses met ’n X aan te dui: KIES EEN VAN DIE VOLGENDE ANTWOORDE: WAARDE NEE ek stem BESLIS nie saam nie 1 NEE ek stem nie saam nie 2 Ek is onseker of ek het gemengde voelens oor die vraag 3 JA ek stem saam 4 JA ek stem BESLIS saam 5 Merk u ouderdomskategorie met n X: OUDERDOM MERK MET ’n X Tussen 15 – 25 jaar Tussen 26 – 35 jaar Tussen 36 – 50 jaar Ouer as 50 jaar 174 Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 174 VRAELYS Gebruik bogenoemde sleutel om elk van die volgende stellings te beantwoord, Al die vrae moet asseblief beantwoord word. Dit behoort u nie langer as 4 minute te neem om al die vrae te beantwoord nie: Sleutel: Sleutel: GEMEENTESANG EN MUSIEK MOET VOLGENS MY SIENING … 1 2 3 4 5 1 Daarin slaag om aan die meeste lidmate se musiek en sangvoorkeure voorsiening te maak 2 Uit die Liedboek van die Kerk gesing moet word 3 Nie vir ons as lidmate “aangebied” word asof ons “verbruikers” is wat saam moet sing wat vir ons deur ’n musiekleier of musiekgroep elke Sondag “opgedis” word nie 4 Lidmate help om deur die kragdadige werking van die Gees stelselmatig nader tot God te beweeg 5 Vir die meeste van die gemeentelede darem “aanvaarbaar” wees 6 Die primêre saak in die erediens wees, dis selfs belangriker as die preek! 7 Slegs op ’n spesifieke “plek”, dit wil sê as deel van die erediens orde, gesing word 8 Lidmate so aktief betrokke maak by die werking van die Gees dat hul selfs hul hande kan ophef 9 Nie só belangrik in die erediens wees nie want as postmoderne mens kan gelowiges ook op God fokus deur deur byvoorbeeld wierook te ruik! Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 175 10 Bestaan uit ryke verskeidenheid van liedvorme (strofes, “kanons” – geskryf vir meer stemmigheid, Bybels spreuke, duidelike teks en melodie) soos byvoorbeeld die versameling in die Liedboek 11 Spontaan gedoen word, dis nie nodig dat dit vooraf deur byvoorbeeld ’n musiekleier ‘beplan’ word nie 12 Formeel wees met ’n vaste vorm elke Sondag waarvan daar ook nie afgewyk word nie 13 Streef om lidmate maksimaal te laat deelneem aan die erediens 14 Enige ‘geestelike lied’ insluit, vanaf tradisionele liedere tot hedendaagse populêre of ‘moderne’ liedere 15 Begelei word met dromme, kitare en moderne ‘hedendaagse’ musiekinstrumente 16 Deelname van lidmate aan die erediens verhoog 17 Nie byvoorbeeld tradisionele Liedboek liedere insluit nie maar eerder meer ‘moderne’ geestelike liedere 18 Uit die Liedboek gesing word want dit bevat byvoorbeeld lofprysings, liedere om God aan te roep, om te reageer (respons) op God se handelinge, om ons geloof te bely en nog vele meer! Sleutel: 19 Lidmate help om in die Gees God te aanbid en só die gawes van die Heilige Gees te ervaar 20 Deel vorm die erediens wat streng volgens ’n vaste orde moet geskied 21 Soms liedere insluit wat deur ons eie lidmate of sangleiers geskryf is 22 Nie juis ’n groot rol in die erediens speel nie want daar is ook ander maniere van aanbidding waar ook ánder sintuie (smaak, sien, voel ens.) betrek kan word! 23 Waardig vir die erediens wees en daarom nie byderwetse moderne liedere en musiek insluit nie 24 Van musikale hoë waarde wees soos byvoorbeeld die liedere wat in die Liedboek voorkom Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 176 25 Maar net één van die vele “elemente van aanbidding” in die erediens wees want mens kan ook drama, ’n video, kuns, mimiek, gebed, geloofsbelydenis, kuns en nog meer dinge naas sang en musiek gebruik! 26 Nie deur die kerkorrel begelei word nie want die orrel is nie gepas om moderne kerkmusiek te maak nie 27 Hoofsaaklik bestaan uit liedere wat in die Liedboek voorkom 28 Formele sang is met woorde wat in lyn met suiwer Bybelse waarhede staan 29 Maar net nóg ’n vorm van aanbidding wees waar my sintuie (gehoor) gebruik word 30 Nie soos hedendaagse populêre “gospel” klink nie Skryf asseblief enige kommentaar of addisionele inligting oor sang en musiek hier neer …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………… Baie dankie vir u bydrae Studieleier Dr Hans Brits Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 177 Bibliografie Barnard, A C 1985. Die erediens. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Basden, P A 2004. Exploring the Worship Spectrum: Six Views (Counterpoints). Grand Rapids: Zondervan. Best, H 2004. Traditional hymn-based worship. In Basden, P A (red). Exploring the worship spectrum. pp. 59-75. Grand Rapids: Zondervan. Calitz, C J 2015. Landskap van gemeentesang in die Nederduitse Gereformeerde Kerk aan die begin van die een-en-twintigste eeu: Voorlopige verkenning. In die Skriflig. 49(1). 11 bladsye. [Intyds]. Beskikbaar: http://dx.doi.org/10.4102/ids.v49i1.1795. Calitz, C J 2011. The free song (hymn) as a means of expression of the spirituality of the congregation with specific forcus on the situation of the Dutch Reformed Church in South Africa. Philosophiae Doctor Tesis. University of Pretoria. Cilliers, J 1998. Die uitwysing van God op die Kansel: Inspirerende perspektiewe op die prediking – om God te sien en ander te laat sien. Kaapstad: Lux Verbi. De Klerk, B J 1999. Vaartversnelling vra verdieping van ons liturgie. In die Skriflig, 33(3): 311-330. Denscombe, M 2003. The good research guide: For small-scale social research projects. New York: Open University Press. Dingemans, G D J 1996. Practical theology in the academy. A contemporary overview. The Journal of Religion, 76 (1): 82-96. Du Plessis, I 2004. Multisensoriese Liturgie. MA verhandeling. Universiteit van Pretoria. Firet. J 1987. Spreken als een leerling. Praktisch-theologische opstellen. Kampen: Kok. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 178 Horness, J 2004. Contemporary music-driven worship. In Basden, P A (red.). Exploring the worship spectrum. Grand Rapids: Zondervan. 99-116. Johansson, C M 1998. Music and Ministry: a Biblical counterpoint. Peabody, Massachusetts. Hendrickson. Kloppers, E C & Dreyer T F J 1994. Liturgiese koorsang as wyse van kerklike verkondiging: ’n Prinsipiële besinning vanuit hermeneuties- homilitiese perspektief. HTS, 50(3): 583-609. Kloppers, E C 2003. Verkondiging deur musiek: ’n Aspek van kreatiewe geloofskommunikasie. HTS, 59(1). Liedboek van die Kerk. 2001. NG Kerk-uitgewers: Kaapstad. McMillan, J H & Schumacher, S 2001. Reseach in education: a conceptual introduction. New York: Addison-Wesley Longman. Milo, D W L 1946. Zangers en Speellieden. Vlaardingen: Theologische Boekhandel. Morgenthaler, S 2004. An emerging worhsip response. In Basden, P A (red.). Exploring the worship spectrum. pp. 131-230. Grand Rapids: Zondervan. Pieterse, H 2011. Die reformatoriese kerklike landskap. In Vos, C & Human, D. Vaste Rots op wie ek bou. pp. 37-52. Kaapstad: Lux Verbi. Smit, C J & Vorster, J M 2000. Die GKSA en sy gereformeerde identiteit: Kan dit behou word in ’n postmoderne gemeenskap? Bibliografie Potchefstroom: In die Skriflig, 34(4): 515-533. Smit, D. 2009. Ontdek die aard van die gereformeerde diens. In Wepener, C en Van der Merwe J. Ontdekkings in die erediens. pp. 87-108. Van der Ven, J A 1988. Practical theology: from applied to empirical theology. Journal of Empirical Theology, (1):7-27. Webber, R 2004. Blended worship. In Basden, P A (red.). Exploring the worship spectrum. pp. 175-191. Grand Rapids: Zondervan. Brits • STJ 2016, Vol 2, No 2, 153–179 179 Wepener, C 2009. From fast to feast: A ritualliturgical exploration of reconciliation in South African cultural contexts. Leuven: Peeters. Williams, D 2004. Charismatic worship. In Basden, P A. Exploring the worship spectrum. pp. 139-152. Grand Rapids: Zondervan. Zahl, P F M 2004. Formal-liturgical worship. In Basden, P A. Exploring the worship spectrum. pp. 23-26. Grand Rapids: Zondervan.

https://ojs.reformedjournals.co.za/stj/article/download/1381/1909

Afrikaans

Stellenbosch Theological Journal Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.Supp. 2019.v5n2.a28 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 Supp. 2019 © Pieter de Waal Neethling Trust Stellenbosch Theological Journal Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.Supp. 2019.v5n2.a28 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 Supp. 2019 © Pieter de Waal Neethling Trust Seven delectable homiletical deadly sins. Sinful insights from creative writing and (Afrikaans) literature Homiletics can learn much from Literature. Poets, novelists and short story writers are all masters of the written word. While they practise their art form, they very specifically keep their readers in mind. The same holds true for preachers with regard to both the spoken and written word. Through the ages writers of works of literature have employed a vast amount of rhetorical wisdom, insights they have gained from both language and literature, which they use in their stories, dramas and poems. In this chapter seven of these insights will be explored as insights from which preachers can benefit. This exploration is done by making use of the seven deadly sins, but in this article, they are deadly sins that preachers should commit week after week. This chapter is in that sense a plea for a harmatological Homiletics. Pride is the first step needed to a create hit. Greed with regard to the attention of the hearers should be committed boldly. A preacher who makes use of lust will unleash desire in the hearers and an angry preacher meets many hearers in the situation they currently find themselves. Preachers who are gluttons, swallow their hearers in their total being and an envious preacher inculturate the pulpit by means of meaningful intertextuality. And the best preachers are the lazy ones, because the show their rather than tell. Sewe heerlike homiletiese doodsondes. Sondige insigte uit die kreatiewe skryfkuns en (Afrikaanse) letterkunde Wepener, Cas Universiteit van Pretoria, Pretoria, Suid-Afrika [email protected] Homiletiek; prediking; Afrikaanse letterkunde; doodsondes; kreatiewe skryfkuns Trefwoorde Homiletiek; prediking; Afrikaanse letterkunde; doodsondes; kreatiewe skryfkuns Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 524 1 Sien die openingsinne van Johan Cilliers (1996:1) se Die uitwissing van God op die kansel wat lui “Ek wou nie hierdie boek skryf nie.” en die openingsin van Cilliers (1998:3) Die uitwysing van God op die kansel wat lui: “Ek wou graag hierdie boek skryf.” 2 Sien die titel van Cilliers (2004) se homiletiek Die lewende stem van die evangelie. 3 Sien in hierdie verband byvoorbeeld Cilliers (2012) se Dancing with Deity. Re-imagining the beauty of worship. 4 Johan Cilliers was die promotor vir my DTh in Liturgie getiteld Van vas tot fees (Wepener 2004) en Paul Post was die medepromotor. Ek het ook enkele van Johan Cilliers se homiletiek en liturgie modules in die laat jare negentig by die Universiteit van Stellenbosch geneem. 5 Hugo is bekend vir sy sogenaamde vernuf poësie en sy proefskrif het ook oor die onderwerp gehandel (vgl. Malan & Jacobs 2016: 483–508). 1 Sien die openingsinne van Johan Cilliers (1996:1) se Die uitwissing van God op die kansel wat lui “Ek wou nie hierdie boek skryf nie.” en die openingsin van Cilliers (1998:3) Die uitwysing van God op die kansel wat lui: “Ek wou graag hierdie boek skryf.” 5 Hugo is bekend vir sy sogenaamde vernuf poësie en sy proefskrif het ook oor die onderwerp gehandel (vgl. Malan & Jacobs 2016: 483–508). Sien die titel van Cilliers (2004) se homiletiek Die lewende stem van die evangelie. Sien in hierdie verband byvoorbeeld Cilliers (2012) se Dancing with Deity. Re-imaginin the beauty of worship.h 6 Natuurlik is daar ook ouer werke soos Hennie Aucamp se Kort voor lank uit 1978 wat spesifiek fokus op die kortverhaal. 1. Inleiding Ek wou graag hierdie artikel skryf,1 want in sy ruim akademiese oeuvre rakende die homiletiek en liturgie, het Johan Cilliers menige prediker en liturg verlei en met ʼn baie lang wysvinger via ʼn estetiese benadering na ʼn verryking van hul homiletiese beoefening van die viva vox evangelii gewink.2 Daar is duidelike Lutherse ondertone en botone in sy benadering, maar hierdie toonaard het juis ook ʼn besondere en eie kleur aan sy eg Gereformeerde homiletiek en liturgie gegee. Hierdie artikel wil graag aansluit by Cilliers se estetiese benadering soos wat hy veral met sy interdissiplinêre aanpak en gebruikmaking van die visuele kunste gedoen het,3 maar wel met ʼn effens ander invalshoek, te wete ʼn interdissiplinêre verkeer tussen homiletiek en Afrikaanse letterkunde. Soos wat my doktorvater4 my ook met sy aanpak verlei het, wil ek met hierdie artikel, en dus in die skadu van Cilliers en die leer van die erfsonde, gehoor gee aan my leermeester se wekroep tot ʼn estetiese homiletiek en hier op my beurt lesers van hierdie artikel verlei tot digterlike prediking of ʼn literêre homiletiek. Daniel Hugo (2015:12) skryf tereg in sy gedig getiteld “Digter”: “sy gevurkte tong gee die toon aan:/ alles wat hy lispel en sis is dubbel-/ sinnig en elke kronkeling word/ onderskryf deur die geratel van skubbe.” Met Hugo se vernuftige5 kwatryn val hierdie artikel dan ook sommer met die deur in die huis. Daar is slegs vier versreëls, maar die enkele reëls het heel moontlik aandag gewek, lesers iets laat beleef, dít veral deur ʼn sterk beeld wat, nadat ʼn leser klaar gelees het, aanhou om in ʼn leser se gedagtes rond te seil. Sommiges is dalk oortuig deur die woorde, ander dink weer daaroor, party put plesier daaruit en dalk is enkeles selfs geskok. Ek glo Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 525 digter Daniel Hugo met sy gevurkte tong (pen) kry in vier versreëls meer reg as wat menige prediker met stralekrans en ʼn hele rits baie lang preke al reggekry het ten opsigte van kommunikasie. Dit is hierdie sondige pad van die letterkunde wat in hierdie artikel geneem word in die hoop dat dit kommunikasie in die prediking op ʼn literêr-estetiese (vgl. Vos & Wepener 2014) wyse kan verryk. 2. Kreatiewe skryfwerk Daar is baie bronne beskikbaar wat riglyne bied ten opsigte van retoriese vaardigheid in prediking. Dit wat in hierdie artikel aangebied word, sluit grotendeels by die bestaande aanbod aan, maar is spesifiek geïnspireer is deur my eie belangstelling in die letterkunde en kreatiewe skryfwerk. In kreatiewe skryf, en al is dit geensins ʼn eksakte wetenskap nie en inderdaad ʼn kunsvorm, is daar ʼn paar goue reëls wat, effens aangepas, ook geld vir kommunikasie in die prediking. Tom Long (1989) het lank terug reeds in sy Preaching and the literary forms of the Bible gewys hoe die Bybeltekste uit retoriese vorms (genres) bestaan en hoe daardie vorms ook prediking kan verryk. Romans sowel as gedigte (ook kortverhale, essays, dramas en ander literêre vorms) is kunsvorms en insgelyks is ʼn preek ook ʼn (unieke) kunsvorm. Vir kuns is daar nie formules nie, maar daar is beter en slegter wyses om dit te doen, beter en slegter wyses waarop letterkunde dit wat dit wil kommunikeer, oordra. Die basiese reëls, tegnieke of vorms van die skilderkuns of poësie moet skilders of digters eers goed onder die knie hê voordat hulle doelbewustelik en op sinvolle wyses daardie tegnieke kan transendeer en hulle kunsvorms verder neem. Hierdie artikel wil slegs by enkele van die basiese reëls of wyshede stilstaan, en daarvoor is daar tans in Afrikaans ʼn ruim gepubliseerde aanbod wat van waarde kan wees. Oor die laaste paar jaar is boeke oor hierdie onderwerp in Afrikaans gepubliseer, soos Om te skryf van Basson et al (2013) en die samestellers Scheepers en Kleyn (2012) se Die Afrikaanse Skryfgids.6 Daar is natuurlik ʼn ruim hoeveelheid soortgelyke gidse in Engels beskikbaar byvoorbeeld John Gardner (1991) se The Art of Fiction en Stephen King (2000) se bekende On Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 526 writing. Aan universiteite oor die hele Suid-Afrika is daar ook ʼn hele aantal kreatiewe skryfkursusse. Bekende skrywers en digters wat by van hierdie programme betrokke is, sluit in Henning Pieterse by die Universiteit van die Vrystaat, Etienne van Heerden (tot onlangs nog) en Joan Hambidge by die Universiteit van Kaapstad, Marlene van Niekerk en Willem Anker se kursus aan die Universiteit van Stellenbosch en Gerrit Olivier by die Universiteit van die Witwatersrand. In die teologie en godsdienskunde is daar ook ruim belangstelling in die letterkunde soos die joernale Religion & Literature en Literature & Theology tereg getuig. 2. Kreatiewe skryfwerk Ook in die veld van die homiletiek het daar byvoorbeeld Alyce McKenzie (2010) se Novel Preaching verskyn, Reading for Preaching van Neal Plantinga (2013) en ook minder bekende werke soos byvoorbeeld Christopher Thoma (2010) se The homiletical canvas. Cas Vos bied ook ʼn goeie oorsig in hierdie verband in Tussen God en mens (Vos & Wepener 2014:21–53). Hierdie artikel sluit ook aan by hierdie redelik klein maar groeiende veld binne die Homiletiek.7 7 Sien ook die eerste uitgawe van 2019 van die International Journal of Practical Theology en die vier artikels van Walton, Stoeber, Veling en Wepener oor Teopoëtiek. 8 Sien oor die Sestigers as ʼn beweging binne die Afrikaanse Letterkunde Kannemeyer (1990:237–301). 7 Sien ook die eerste uitgawe van 2019 van die International Journal of Practical Theology en die vier artikels van Walton, Stoeber, Veling en Wepener oor Teopoëtiek. 9 Sien in hierdie verband byvoorbeeld Pieterse se Prediking in ʼn konteks van armoede en ook Wepener en Cilliers (2004) se artikel oor die armoede en die liturgie. 3. Die sewe doodsondes Volgens oorlewering het dr. Koot Vorster na die Sestigers8 indertyd as “ʼn klomp vuilspuite” verwys (Brink 2007). Daar is dus inderdaad persone vanuit kerklike en teologiese kringe wat enigsins bekommerd was, en dalk steeds is, oor die invloed wat die (Afrikaanse) letterkunde kan uitoefen. In hierdie artikel word skrywers, wat die sogenaamde “vuilspuite” insluit, se werk digby die Homiletiek gebring, soveel so dat hulle lekker kan lepellê in die hoop dat iets nuuts gebore word, te wete literêre prediking. Hierdie verwekking sal egter nie moontlik wees sonder die hulp van die hamartologie nie. Die beoogde literêr-homiletiese koppeling word in hierdie artikel gevolglik deur die sogenaamde klassieke sewe doodsondes bemiddel om ʼn homiletiese hamartologie daar te stel. Die sewe doodsondes word hier benut as homiletiese doodsondes wat predikers dapper moet pleeg met die oog op ʼn verryking van die bestaande prediking praktyk. Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 527 Die klassieke doodsondes is hoogmoed, hebsug, wellus, woede, vraatsug, afguns en luiheid (Fouche 1999). Elke doodsonde word in samehang met ʼn insig of twee uit die letterkunde en kreatiewe skryfwerk vervolgens aangebied en telkens ook voorsien van ʼn voorbeeld ter illustrasie uit die Afrikaanse letterkunde. Die eerste homiletiese doodsonde wat bespreek word, is hoogmoed. 4. Hoogmoed (kontekstueel en die menslike kondisie) Met hoogmoed mik die prediker om elke week op Exclusive Books of Wordsworth Books se top 20 lys van beste verkopers te wees. Om egter op daardie lys te beland, om ʼn pryswenner te pleeg, gaan nederigheid ʼn prediker nie ver bring nie en is hoogmoed noodsaaklik. Wat met hoogmoed bedoel word, is gewoon die belang van aktuele en kontekstuele prediking.9 Predikers moet dus preek oor dinge wat vandag (daardie betrokke week) vir hulle hoorders van belang is en terselfdertyd moet die predikers tot die hoorders se harte spreek (sake wat nie noodwendig daardie week aktueel is nie). Dus, sowel die aktuele konteks waarin die hoorders leef as die sogenaamde algemeen menslike kondisie wat die hoorders deel met alle mense in kombinasie, is ʼn resep vir ʼn treffer. In ʼn interkulturele benadering word daar dikwels verwys na die feit dat alle mense soos alle ander mense, soos geen ander mense en ook soos sommige ander mense is (sien Lartey 2012, Tisdale 2008, asook Wepener 2014). Terwyl ʼn prediker in byvoorbeeld Stellenbosch Sentraal gemeente dus sake in ag neem wat vandag in Suid-Afrika, die Wes-Kaap en Stellenbosch vir mense van belang is en dit verreken in die preek, hou die prediker terselfdertyd dit ook in die oog dat die mense vir wie gepreek word almal die sogenaamde condition humaine, die menslike kondisie, deel. Hulle almal het (soms) lief, word (soms) hartseer, is (soms) bang, en is ook (soms) bly. ʼn Tydlose preek mag teologies deugdelik voorkom, maar dit is ʼn tragiese preek wat die homiletiese Top 20 nooit sal haal nie (sien Brouwer 2008). Om egter tegelyk aktueel en pastoraal te preek, vra dapper predikers wat bewustelik in die Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 528 wêreld leef, eksegese doen en die wetenskap en kuns van hermeneutiek met onderskeiding beoefen. Die Nobel Prys vir prediking gaan aan die predikers wat ʼn preek vir vandag kan skryf en terselfdertyd die algemeen menslike kondisie in ag neem. Dis wat die classics doen, hulle is gewortel in byvoorbeeld die politieke omstandighede van Rusland van die negentiende eeu, maar terselfdertyd sny die verhaal tot op die been van menswees wat, te midde van uitdagende omstandighede meegesleur word deur die liefde tussen Anna en Wronsky soos in Tolstoi se Anna Karanina (Tolstoy 1978).10 Wat kreatiewe skryfwerk betref, gaan dit in hierdie opsig oor ʼn gewoonte. 10 Vergelyk hier byvoorbeeld die treffende openingsin van die roman: “All happy families are alike but an unhappy family is unhappy after its own fashion.” 4. Hoogmoed (kontekstueel en die menslike kondisie) Boeke oor kreatiewe skryfwerk begin dikwels met praktyke wat skrywers moet aankweek om goed te kan skryf (Scheepers 2012:1–10). Hierdie praktyke sluit altyd in dat skrywers eerstens baie moet lees en om akuut bewus en waarnemend deur die lewe te gaan (McKenzie 2010:11–26). Predikers wat dít doen het ʼn beter aanvoeling vir wat in die wêreld aangaan en wat in die harte van die hoorders aangaan. Deur homileties hoogmoedig te wees mik die prediker vir ʼn treffer deur terselfdertyd aktueel te wees én die algemeen menslike kondisie aan te sny. Gert vlok nel (1993) se gedig “Die dag toe hulle vir Donkie Viviers” laat die leser terselfdertyd die dorp Beaufort-Wes sien en hoor én tot binne in die stukkende hart van ʼn skoolseun kyk. Die dag toe hulle vir Donkie Viviers jou ma is dood. by die skool. by die skool. het hy sy tas. het hy sy tas. sy kop. sy kop. gespoeg. & geskreeu. & afgehol oor die groen velde van die rugby. 10 Vergelyk hier byvoorbeeld die treffende openingsin van die roman: “All happy families are alike but an unhappy family is unhappy after its own fashion.” Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 529 die totempale. toe verby my (& toe verby jou). deur die na buite toe oop hek. deur die na buite toe oop hek. Verby elsa wat haar eerste maandstonde in die biologieklas. af in die lig straat. verby die regop grafte. daai een wat oos kyk. die wat wes. bo-oor huise strate poskantoor kerk. bo-oor huise strate poskantoor kerk. die laaste stasie op die planeet, beaufort-wes. & die laat-middag het chroom geword. & trein wat ysig fluit. 5. Hebsug Hebsug gaan oor die begeerte om soveel as moontlik te bekom en die drang is onversadigbaar. Predikers se homiletiese hebsug gaan daaroor dat hulle nie slegs vir die eerste minuut hul hoorders se aandag wil hê nie, maar Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 530 vir die duur van hul preek. Vanaf hoogmoed na hebsug word dus ʼn skuif gemaak vanaf konteks en waarneming na retorika. In die letterkunde word in hierdie verband van “narrative pull” of “narrative push” gepraat en in homiletiek word veral van “strategic delay” (McClure 1995:45) gepraat wat basies behels dat aandag aan plot of storielyn geskenk word. Goeie “strategic delay” in fiksie is suksesvol wanneer die leser nie die boek kan neersit nie, maar dit is belangrik om hier te stel dat alle lesers in hierdie opsig nie oor een kam geskeer kan word nie. Sommige lesers kan nie ʼn aksiebelaaide Deon Meyer verhaal neersit nie, terwyl ander weer nie ʼn Karel Schoeman roman waarin “niks” gebeur kan neersit nie. Daar is dus geen pasklaar resep oor hoe om dit te doen en die tegniek dan te veralgemeen nie, maar daar is baie tegnieke wat handel oor vorm en wat uit die retorika put, soos Eugene Lowry (2001) se beroemde “Lowrey Loop” of die vier bewegings van Paul Scott Wilson (1999) se “four pages of the sermon.” Die buitelyne van homiletiese hebsug kan egter soos volg opgesom word: 1. Die begin is krities. 2. Die einde is belangrik. 3. Alles wat tussen die begin en die einde gebeur is onontbeerlik. Dit werk soos ʼn ketting waarin elke skakel sorgvuldig aan die volgende een gekoppel moet word. Goeie koppeling van skakels beteken dat die hoorders voortdurend voor oë gehou moet word. Predikers kan hulself ook meer gereeld afvra of hulle self nog lus sou gewees het om na hul eie preek te moet luister? Die homiletiese aanbod in hierdie verband is groot en daar is baie preekvorme wat benut kan word om hoorders se aandag van begin tot einde te behou en hulle so met ʼn hebsugtige homiletiese happe te verorber. Die redes waarom hoorders aanhou luister na ʼn preek is grotendeels dieselfde redes waarom lesers aanhou om ʼn roman te lees. 11 In hierdie verband wys John Kannemeyer byvoorbeeld op die enorme hoeveelheid kere wat J.M. Coetzee die inleiding van Disgrace oorgeskryf het. 5. Hebsug Dit is onder andere omrede die prediker of skrywer nie dadelik met die hele sak patats uitgekom het nie, maar die hoorder sorgvuldig soos ʼn vis wat die aas geneem het inkatrol deur die spanningslyn, net soos ʼn belowende vislyn, deurentyd styf te hou. In hierdie verband moet bygevoeg word dat alle goeie skrywers hul manuskripte dosyne kere oor en oor skryf en redigeer.11 Die prediker ontwikkel ʼn basiese konsep deur eers deur die smeltkroes Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 531 van diepgaande eksegese te gaan, waarna ʼn basiese konsep vir die preek geformuleer word, maar daarna volg ʼn uiters moeisame redigeringsproses. Hierdie redigering is nodig ten opsigte van die opbou van die preek en dat die prediker woord vir woord, sin vir sin, paragraaf vir paragraaf, die teks, al is dit net hoofpunte en buitelyne wat inderdaad neergeskryf word, sorgvuldig redigeer met die hoorders in gedagte. Hoekom luister hoorders na ʼn preek óf enduit óf raak hulle sommer vroeg al verveeld? Daar is ‘n legio redes soos die reeds vermelde ontwikkeling van die plot en die afwagting en verwagting wat geskep word op die pad na ʼn ontknoping. Dit is presies op hierdie punt dat die gesprek aan die gang is oor die sinvolheid van ʼn preektema. Indien predikers in hul preektema of -titel wat vooraf op ʼn webwerf of blaadjie gepubliseer word alles weggegee het wat in die preek gesê gaan word, is die hoorders nie noodwendig nog lus om na die preek te luister nie. Dit is vergelykbaar moet ʼn boekresensie waarin die storie verklap word. Aan die ander kant van die spektrum is die afwesigheid van ʼn tema of titel wat absoluut geen verwagting skep nie. Nog ʼn aanverwante punt hier is of die Skrifgedeelte(s) voor, tydens of na die preek gelees moet word. Presies op hierdie punt kan die aap ook uit die mou gelaat word lank voor die tyd, al is dit baie goed dat ʼn goed vertolkte Skriflesing alreeds ʼn goeie aanset tot die preek wat volg, is. Daar is hieroor geen finale uitsluitsel nie, maar ʼn roetemerker in hierdie verband kan wees om homiletiese hebsug in gedagte te hou. As voorbeeld hier word die eerste paragraaf van Willem Anker (2014:9) se roman Buys aangehaal. “Kom en zie! Die koggelman op die rots, rysmier in die bek. Sy kake begin maal. 5. Hebsug Hy bespied gewes, al langs die kloof af. Sy byt val stil, sy oogballe rol. Die kleur van sy kop en voorpote wys hy is gereed vir paar. Hy toon sy rooibruin rug en kraag. Hy kyk op, draai sy kop na regs. Sy blou nekvel span. Kyk, agter die klipsalmander verrys ek uit die rots. Ek stof my hoed af, steek my pyp op. Aanskou my: Ek is die legende Coenraad de Buys. Kom, laat ek jou besmet, my erflik belaste leser. As jy hier lees, sien jy wat ek sien. En ek sien alles. Ek is van alle dae, ek is onsterflik. Moet my nie siel noem nie. Ek het hoeveel name. Noem my eerder Coenraad, of Coen as jy my moeder of suster is. Pen my neer as De Buijs, De Buys of Buis, nes jy goeddink. Noem my koning van die Basters, Khula, Kadisha, Moro, Diphafa of Kgowe. Ek is hulle almal. Ek is alomteenwoordig. Ek is Alom- Buys.” Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 532 6. Wellus Die opmerking dat die boek baie beter as die fliek was, word dikwels gemaak. Hoekom? Dit is onder andere omrede lesers soveel meer vir hulself moes verbeel toe hulle die boek gelees het, as toe die beelde vir hulle op ʼn skerm vertoon en ingekleur is. Dit is onder andere hoekom baie mense opmerk dat die boek Fifty Shades of Grey soveel beter as die fliek is. In visuele kuns, ook die letterkunde, is suggestie veel meer eroties as blatante uitbeeldings. Die ronding van ʼn goed geskape skouer in ʼn skildery of foto is dikwels meer skadelik vir kykers se bloeddruk as pornografie. Wellus beweeg in die domein van begeerte, en daarom kan die filosoof Jamie Smith (2008 2016) se boeke soos Desiring the Kingdom en You are what you love as gespreksgenote hier betrek word. Smith bring liturgie en vorming, of onderrig, met mekaar in verband en argumenteer dat wanneer mense leer, sal die wat die onderrig gee goed doen deur kers op te steek by die liturgie, aangesien liturgie met die beginsel van begeerte werk, spesifiek ʼn begeerte vir die koninkryk. Die wat onderrig gee, kan vir die leerders se harte mik. Hierdie soort lering gaan dus oor veel meer as slegs die oordrag van inhoud met die oog op verstaan, maar is ook daarop ingestel om begeerte te wek. Toegepas op die prediking beteken dit dat hoorders voortdurend dink: Ja, ek wil dít hê! Natuurlik sal dít van preek na preek verskil en kan sake insluit soos geregtigheid, troos, vergifnis of wysheid. Wellustige prediking wek begeerte. Dit gaan ook dikwels nie oor hoorders se kennis wat nogmaals aangevul moet word met inligting wat hulle nog nie voorheen gekry het nie. Nee, dikwels is dit eerder om net woorde te gee vir wat hulle self graag sou wou gesê het. So gee wellustige preke woorde aan hoorders se (dikwels onuitgesproke) begeertes. Preke kan drup van Woensdag se wellus sodat die woorde en beelde van die preek ook begeerte by die hoorders skep. Ten diepste en in navolging van Smith (2008) is daardie begeerte ʼn begeerte vir God se koninkryk. Woede sluit naatloos by wellus aan, maar eers ʼn voorbeeld uit die letterkunde en die diep begeerte van hoorders om soms iets van daardie “:” waaroor Sheila Cussons (1979:60) dig te beleef. 533 Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 Die sagte sprong Dit kom wanneer dit nie verwag word nie: ʼn aanraking van die verstand lig soos ʼn veer, vlugtig maar presies en jy dink as sy ligtheid so is, so potent dat die aandag nog lank daarna die indruk behou, hoe moet sy vasvat wees? : Dit kom wanneer dit nie verwag word nie: iets wat die bewussyn tot in die lewe tref, iets soos ʼn sagte sprong – vreugde, verbasing, vreugde, herkenning: hoe moet u vasvat wees? 7. Woede Woede is die duiwel van Donderdag. Hierdie doodsonde is die enigste een wat ook ʼn emosie is en nugter alleen weet hoe ʼn emosie ʼn sonde kan wees (vgl. Wepener 2015). Predikers moet hulself afvra hoe dit voel om opreg en sinvol kwaad te word, want indien hulle nog nie kwaad was nie of hulself die emosie kan indink nie, mag hulle nie vir mense wat kwaad is preek nie (vgl. Wepener & Pieterse 2018). Soms moet predikers hulself bewustelik in die skoene van hul hoorders plaas, in die sinapse van die hoorder, in hul bloeddruk en aktief probeer om iets van hul emosies wat woede insluit, te beleef en dalk selfs te verstaan. Hier kan die homileet Ramsey se empatiese verbeelding, asook Craddock se emfatiese verbeelding (McClure 2007:26) herroep word. Hierdie sogenaamde empatiese verbeelding is ʼn ou tegniek van kreatiewe skrywers wat hulself gereeld moet verbeeld hoe dit byvoorbeeld voel om ongetroud, sestien en swanger te wees; baie verlief te wees; op die bed te lê terwyl jy in die teater ingestoot word vir ʼn operasie; na sestig jaar se huwelik ʼn wewenaar te wees. Sonder ʼn empatiese verbeelding sal ʼn romansier nooit die vokalisering en register van ʼn karakter regkry nie, en predikers sal goed doen om aandag te gee aan hoe hul preke vanuit die perspektief van hul hoorders vokaliseer en of hul preke in die register van hul hoorders opereer. Een riglyn is dus dat predikers hulself gereeld in hul hoorders se skoene plaas. ʼn Tweede riglyn is dat predikers, wanneer hulle die preek voorberei, Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 534 hulself ook in die verskillende karakters in die betrokke Bybelteks se skoene plaas (vgl. Brown, 2016:151–182). Predikers benader ʼn teks dikwels vanuit die bekende karakters se oogpunt, maar kan hulself gereeld ook afvra hoe dit sou gevoel het om ʼn Fariseër in daardie verhaal te gewees het, in plaas van ʼn dissipel; die oudste seun; die slaaf wat die water aandra; die mense wat uit die tempel uitgejaag word. Antjie Krog (2014:37) illustreer die belang van ʼn empatiese verbeelding goed in die volgende gedig. Om in ʼn dogtertjie se kamer te slaap Tannie kan sien hoe netjies jy is hoe presies alles in jou kamer gepak is hoe jy jou bes doen 8. Vraatsug Vraatsug word in die homiletiek ietwat anders as hebsug gepleeg. Met hebsug wil predikers, soos reeds gesien, hul hoorders se aandag deur die hele prediking behou. In vraatsug word daardie hebsugtigheid ten opsigte van die hoorders se aandag nog verder geneem in ʼn poging om hulle heeltemal te verorber. En die beste wyse om dit te doen is, een hap op ʼn slag in happe wat telkens klein genoeg is om behoorlik gekou te word. In die letterkunde beteken dit, toegegee ietwat paradoksaal hier toegepas, minder is meer. ʼn Homiletiese vraat neem een hanteerbare hap, kou dit fyn, sluk, en hap dan weer. Predikers wat te veel afbyt, kou dat dit klap, maar kan uiteindelik nie sluk nie en hulle hoorders kan glad nie sluk nie. Predikers besef dit nie altyd self nie, maar hoorders beleef dit wel. Wanneer predikers hul hoorders in een preek toegooi met vier gedigte, drie anekdotes, twee videogrepe, ‘n uittreksel uit ʼn roman, en natuurlik ook afbeeldings van ʼn skilderye op die skerm, mag dit voorkom asof die prediker dapper sondig as ʼn vraat, maar eintlik gebeur die teenoorgestelde en ly die hoorders honger. In die oorvloed illustrasiemateriaal word die hoorders se aandag heeltemal verloor en het die prediker hulle nie op ʼn vraatsugtige wyse ingesluk nie, maar knap na die openingsin verloor sodat hulle daarna tydens die prediking ʼn vastyd tegemoetgaan ten opsigte luister. i Wanneer predikers hul hoorders in een preek toegooi met vier gedigte, drie anekdotes, twee videogrepe, ‘n uittreksel uit ʼn roman, en natuurlik ook afbeeldings van ʼn skilderye op die skerm, mag dit voorkom asof die prediker dapper sondig as ʼn vraat, maar eintlik gebeur die teenoorgestelde en ly die hoorders honger. In die oorvloed illustrasiemateriaal word die hoorders se aandag heeltemal verloor en het die prediker hulle nie op ʼn vraatsugtige wyse ingesluk nie, maar knap na die openingsin verloor sodat hulle daarna tydens die prediking ʼn vastyd tegemoetgaan ten opsigte luister. Dit is selfs bedenklik of ʼn prediker enigsins eers na ʼn film wat die hoorders nog nie gesien het, of ʼn roman wat hulle nog nie gelees het nie, in ʼn preek kan verwys. Om in ʼn dogtertjie se kamer te slaap hoe jy jou rooster by jou studietafel plak hoe sorgvuldig jy jou wekker stel hoe jy as oudste kind net jou bes doen altyd jou bes doen beste bes soos wat jy beste besdoen verstaan maar vanoggend toe jy jou sap omstamp sien Tannie vir ʼn oomblik hoe angs uit die hoeke van jou gesmelte groen oë flikker die angs dat bes nie tel nie dat bes niks bring of uiteindelik tot niks lei nie dat bes ander se beheer oor jou is en veral Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 535 8. Vraatsug Wanneer dit by preekillustrasies kom, is dit dus belangrik om uiters oordeelkundig te kies en tweedens “to kill all the darlings.” Bekende benaderings soos Long (2005) se vorm en funksie van die preek kan vir predikers in hierdie verband van groot waarde wees ten einde die preek te fokus en dus ook op ʼn sinvolle wyse oortollige materiaal uit te skakel. Dit is gerade om een beeld, nie alleen vir die preek nie, maar vir die hele liturgie te kies en deurgaans daarby te bly. Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 536 Indien predikers hul hoorders homileties wil opvreet en insluk, moet hulle hulle laat huis toe gaan met een kontrolerende saambindende beeld of tema. Die meeste predikers preek baie gereeld en al die illustrasiemateriaal wat hulle so graag in ʼn preek wou gebruik het, kan gewoon opgeberg word en wag vir die regte Sondag (teksgedeelte). Die goue reël vir goeie homiletiese vraatsug is minder is meer en die kortste Nederlandse gedig wat ooit geskryf is, ʼn gedig van J.H. Leopold (1977), illustreer hierdie waarheid goed. Die gedig lui: “O rijkdom van het onvoltooide”. 9. Afguns Homiletiese afguns word gepleeg deur middel van intertekstualiteit en inkulturasie. ʼn Informele waarneming van liturgiese ruimtes en kansels in die NG Kerk in Suid-Afrika kan hierdie punt staaf. Vele preke in die NG Kerk en die meegaande skyfievertonings op Power Point is besaai met beelde van sneeu landskappe uit Kanada, watervalle uit die Amasone, pastorale landelike tonele uit Engeland of Ierland en diere soos Panda-, Ys- of Koalabere. Wanneer daar na ʼn oorlog in ʼn preek verwys word, dan is dit klokslag die Tweede Wêreldoorlog (preke in die Vrystaat is hier ʼn uitsondering), asof die Suid-Afrikaanse Oorlog en die bevrydingstryd teen apartheid onbekend is. Wanneer teoloë in preke aangehaal word begin hul vanne almal met ʼn buitelandse B, soos Bonhoeffer, Barth, Berkhof, Bultmann, Bavinck, Brueggemann. Waar is die binnelandse B’s soos Bosch, Baloyi, Barnard, Botha, Bosman en Breytenbach? En natuurlik Cilliers. Predikers moet afgunstig wees, jaloers op hulle land, op die teologie wat hier gebore is, predikers moet in die woorde van Peter Blum (1981:10) ‘weet op watter vasteland hulle boer’ en die (Afrikaanse) letterkunde kan hier van waarde wees om deur intertekstualiteit die kansels te inkultureer. Eenvoudig gestel kom intertekstualiteit neer op spore van ander tekste wat in ʼn teks voorkom, asook die gesprek wat voortdurend tussen tekste plaasvind (vgl. Vos & Wepener 2014:48). Liturgiese inkulturasie weer is “’n voortdurende proses van krities-wederkerige interaksie tussen die kultus (liturgie) en die kultuur sodat ’n totaal nuwe entiteit tot stand kom, te wete ’n geïnkultureerde liturgie” (Wepener, 2004:90). Wat in hierdie definisie van liturgiese inkulturasie gesê word, geld insgelyks vir die prediking as deel van die liturgie. Een vorm van intertekstualiteit wat byvoorbeeld Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 537 preke in die NG Kerk kan help om te inkultureer, is ten opsigte van die Afrikaanse Letterkunde wat preke kan help om op die kontinent waar hulle gelewer word en waar die hoorders elke dag leef, te boer. Homiletiese afguns beteken om deur middel van intertekstualiteit te inkultureer sodat preke geplant word, ontkiem en bloei vanuit die bodem van die kontinent van Afrika. Afrika dien dan as palet vir die preek en een manier om dit te doen is deur middel van intertekstualiteit wat homiletiese inkulturasie dien. 9. Afguns Natuurlik moet hierdie riglyn nie ʼn wet word nie en is daar wonderlike stof uit die buiteland wat waardevol kan wees, maar “local is lekker” en kan ook in diens van ʼn postkoloniale homiletiek staan. Oudregter Hannes Fagan se gedig in Groot Verseboek wat hy reeds meer as sestig jaar gelede geskryf het, verwoord iets van hoe verleidelik homiletiese afguns kan klink. “Nkosi sikelel’ i-Afrika” Uit duisend monde word die lied gedra. Ek sluit my oë; soos ’n serafskoor val daar stemme strelend op my oor: val daar stemme strelend op my oor: “Nkosi sikelel’ i-Afrika” – ons vra U seën, o Heer, vir Afrika. “Nkosi sikelel’ i-Afrika” – ons vra U seën, o Heer, vir Afrika. Ek kyk, en sien die skare voor my staan: Ek kyk, en sien die skare voor my staan: Zoeloe en Kosa, Soeto en Sjangaan, en ek, ’n Blanke – vele volkere, ja – almal verenigd om Gods seën te vra op net een tuiste, net een vaderland, want die Alwyse het ons saam geplant en saam laat wortel in Suid-Afrika. “Nkosi sikelel’ i-Afrika” – seën, Heer, die land wat vele volkere dra. seën, Heer, die land wat vele volkere dra. Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 538 10. Luiheid 2019, Vol 5, No 2, 523–544 539 toe sy sewentien was nie; hulle sien dat terwyl hy “ja dominee” gesê het hy “jou #@&*%” gedink het. Predikers wat te fluks en besig is en nie volledig en lui in die oomblik teenwoordig is nie, mis hierdie belangrike besonderhede in die alledaagse. Heelwat van dit wat lui predikers sinvol kan benut word nooit in woorde geuiter nie. Dit sit in stiltes, in ʼn kyk, in wegkyk, soos die stiltes van ʼn Karel Schoeman roman, maar dit is juis daar waar soveel van die betekenis opgesluit is (vgl. Wepener 2017). In hierdie verband is dit ook krities dat predikers voortdurend met al hul sintuie waarneem en hulself afvra hoe ʼn preek die hoorders ook iets van die boodskap kan laat ruik en proe en sien en voel. Die wyse waarop T.T. Cloete (1989:49), soos ʼn psalmdigter, beweeg van waarneming na woorde, en dan in ekonomiese maar treffende taal te wys in “God die digter”, dien as voorbeeld ten opsigte van die laaste homiletiese doodsonde. Hierdie gedig sou goedskiks genoeg wees om te dien as ʼn volledige preek by ʼn teks soos Psalm 19. daar is meer poësie in die sneeuvlokkie as in die letterkunde en baie meer poësie in die miskruier in die toktokkie in die meteorologie en entomolgie in die moremis en bergpiek die horison wat in die hemel wegraak in die rooswolk is daar baie meer liriek die aarde is deur ʼn digter gemaak 10. Luiheid Die een mees elementêre beginsel in kreatiewe skryfkuns is om eerder te wys as om te vertel, of soos dit in Engels lui: “show don’t tell”. Eintlik is hierdie goue reël ʼn samevatting van die tien gebooie vir romansiers en kortverhaalskrywers. Hier is eerstens ʼn voorbeeld van vertel en tweedens van wys. Vertel: “Daar is ʼn frons op Bertus se gesig omdat hy kwaad is vir Elsabe wie se opmerking hom vroeër ontstel het. Nou kyk hy na haar en dit lyk asof Bertus kan slange vang omdat hy so briesend is.” Wys: “Teen die kant van sy kop klop ʼn aartjie. Sy oë verstar en hy kyk stip na haar terwyl sy linkerhand liggies bewe. In die gang slaan die horlosie drie slae wat bly talm terwyl Elsabe uit die hoek van haar oog die afstand tussen haar en Bertus takseer.” “Show, don’t tell.” Vir predikers beteken dit, wees lui. Predikers kan heerlik lui wees en hoef nie hul hoorders te onderskat deur elke stukkie detail in besonderhede uit te spel nie. Predikers sal goed doen deur die hoorders deur middel van wys eerder as vertel dit waaroor hulle praat te laat beleef (vgl. Brown 2016:163–164). Dit beteken hoorders hoef nie met ʼn lepel gevoer te word nie. Natuurlik werk hierdie beginsel anders in Sandton as in Secunda, en anders in Stellenbosch as in Soshanguve. Die veronderstelling is egter dat predikers hul homiletiese kontekste goed genoeg ken om dit te kan toepas. In hierdie verband is absolute fyn waarneming wat een van die vertrekpunte van Johan Cilliers (1998; 2012) se homiletiek is, van kritiese belang. Volgens Cilliers moet predikers eers sien sodat hulle ander kan laat sien. Homiletiese luiheid sluit hierby aan en beteken dat predikers eers lekker lui en rustig in hul konteks tot die fynste besonderhede moet waarneem, voordat hulle wysende eerder as vertellende predikers kan wees. Predikers sal goed doen deur om soos digters na die gemeentes waar hulle dien te kyk. Eenvoudige vrae kan hier waardevol wees om op ʼn bykans etnografiese wyse in die konteks aanwesig te wees sonder dat enige detail die prediker ontgaan. Hierdie predikers let dus op presies hoe die plooivore op oom Pieter se gesig gespan het toe iemand die woord Belhar gesê het; hulle let op hoedat sy jou nie eenkeer in die oë gekyk het toe sy vertel het wat gebeur het Wepener • STJ Supp. 11. Ten slotte Die “klomp vuilspuite” en ander skrywers se werkswyse en werke kan kommunikasie in die homiletiek dien en predikers help om om dapper te sondig met ʼn hamartologiese homiletiek deur: • Hoogmoedig te wees en op die Top 20 te wil kom hierdie Sondag met ʼn preek wat die konteks en die hart aansny; • Hebsugtig te wees ten opsigte van die hoorders se aandag; • Wellustig te wees deur begeerte by die hoorders te ontlok; • Woedend te wees omrede slegs predikers wat self al hul humeur verloor het, vir hoorders kan preek wat tans kwaad is; Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 540 • Vraatsugtig te wees en die hoorders in te sluk deur die beginsel “minder is meer” toe te pas; • Afgunstig te wees deur kansels te inkultureer deur intertekstualitei • En om lekker lui te wees deur te wys eerder as te vertel. Hopelik kan hierdie riglyne vir predikers van waarde wees, aangesien dit mense en nie engele is nie, wat die verkondiging doen, soos I.L. de Villiers (1972:15) tereg in sy vers “Preek” dit stel. “Hoe vreemd die proklamasie van Gods plan!/ Die engele wat dit met groot élan/ kon doen, moet eenkant staan vir Sy/ metode van die waarheid plus ʼn man.” (sic) Die Woord hou aan om vlees te word in ons eie dag deur die Gees van God wat (sondige) predikers en homilete gebruik in diens van die viva vox evangelii. En daar is min homilete in die wêreld wat meer aandadig en skuldig daaraan is dat hulle predikers tot estetiese prediking verlei het, as Johan Cilliers. Dankie daarvoor, Johan. Bronnelys Aucamp, H. 1978. Kort voor lank. Kaapstad: Tafelberg. Aucamp, H. 1978. Kort voor lank. Kaapstad: Tafelberg. Basson, A et al. 2013. Om te skryf. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Basson, A et al. 2013. Om te skryf. Pretoria: Van Schaik Uitgewers. Blum, P. 1981 [1955], Steenbok tot Poolsee. Kaapstad: Tafelberg. Blum, P. 1981 [1955], Steenbok tot Poolsee. Kaapstad: Tafelberg. Brink, A. P. 2007. “Kennis van sensuur 2004”. [Intyds]. Beskikbaar: https://www.litnet.co.za/kennis-van-sensuur-2004/ [15 Februarie 2018]. Brouwer, R. 2008. “Preken in context. Over de ‘homiletische situatie’”, in H. Van der Meulen (red.), Als een leerling leren preken. Preekvoorberijding stapsgewijs. Zoetermeer: Uitgeverij Boekencentrum. 21–34. Brown, S. 2016. “Designing the sermon’s form”, in: S. Brown & L. Powery (reds.), Ways of the Word. Learning to precah for your time and place. Minneapolis: Fortress. 151–182. Cilliers, J. 1996. Die uitwissing van God op die kansel. Ontstellende bevindinge oor Suid-Afrikaanse prediking. Kaapstad: Lux Verbi. Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 541 Cilliers, J. 1998. Die uitwysing van God op die kansel. Inspirerende perspektiewe op die prediking – om God te sien en ander te laat sien. Kaapstad: Lux Verbi. Cilliers, J. 2012. “Die optiek van die Homiletiek”, NGTT 53 (3&4), 52–69. Cilliers, J. 2012. “Die optiek van die Homiletiek”, NGTT 53 (3&4), 52–69. Cloete, T.T. 1989. Driepas Kaapstad: Tafelberg. Cussons, S. 1979. Die sagte sprong. Kaapstad: Tafelberg. De Villiers, I.L. 1972. Leitourgos. Kaapstad: Tafelberg. Fagan, H. 2000. “Nkosi sikelel’ i-Afrika”, in A. P. Brink (red.), Groot Verseboek 2000. Kaapstad: Tafelberg. Fouche, H. 1999. Sewe. Jou kompas tussen lig en duister. Kaapstad: Lux Verbi. Gardner, J. 1991. The art of fiction. New York: Vintage Books. Hugo, D. 2015. Takelwerk. Kaapstad: Human & Rousseau. Kannemeyer, J.C. 1990. Die Afrikaanse Literatuur 1652–1987. Kaapstad: Human & Rousseau. King, S. 2000. On writing. Londen: Hodder & Stoughton. Krog, A. 2014. Mede-wete. Kaapstad: Human & Rousseau. Lartey, E. 2012. “The Rev. Dr. Emmanuel Y. Lartey”, [Intyds]. Beskikbaar: https://voicesofpastoralcare.wordpress.com/2012/07/26/the-rev-dr- emmanuel-y-lartey-candler-school-of-theology-emory-university/ [13 Februarie 2019]. Leopold, J.H. 1977. O rijkdom van het onvoltooide. Een bloemlezing uit zijn verzen. Amsterdam: Bert Bakker. Long, T. 2005. The witness of preaching. Louisville, KY: WJK. Long, T. 1989. Preaching and the literary forms of the Bible. Philadelphia: Fortress Press. Lowry, E. 2001. The homletical plot. Atlanta: WJK. Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 542 Malan, L. & Jacobs I. 2016. “Daniel Hugo (1955–)”, in H. Van Coller (red.), Perspektief & Profiel. Bronnelys ʼn Afrikaanse Literatuurgeskiedneis. Tweede Uitgawe. Deel 2. Pretoria: Van Schaik. 483–508. McKenzie, A. 2010. Novel preaching. Tips from top writers on crafting creative sermons. Louiseville, KY: WJK. McClure, J. 2007. Preaching words. 144 key terms in Homiletics. Louisville, KY: WJK. McClure, J. 1995. The Round-table pulpit. Nashville, TN: Abingdon. Nel, G.V. 1993. Om te lewe is onnatuurlik. Eenvoudige spoorwegstories. Kaapstad: Tafelberg. Plantinga, N. 2013. Reading for Preaching. The Preacher in Conversation with Storytellers, Biographers, Poets, and Journalists. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Scheepers, R. & Kleyn, L. (samestellers) 2012. Die Afrikaanse skryfgids. Johannesburg: Penguin. Smith, J. 2008. Desiring the kingdom. Grand Rapids, MI: Eerdmans. Smith, J., 2016, You are what you love. Eerdmans, Grand Rapids, MI. Stoeber, M., 2019, “Theopoetics as response to suffering: the visual art of Käthe Kollwitz in the reformation of practical theodicy”, International Journal of Practical Theology 23(1), 24–38. Thoma, C., 2010, The homiletical canvas. Poetry in service of precahing, Grail Quest Books, Bangor, MN. Tisdale, L.T. 2008. “Exegeting the congregation”, in T.G. Long & L.T. Tisdale (reds.), Teaching Preaching as a Christian Practice. A New Approach to Homiletical Pedagogy. Louisville, KY: WJK. Tolstoy, L. 1978. Anna Karenin. Londen: Penguin. Veling, T. 2019.“Poetic License”, International Journal of Practical Theology 23(1):39–48. Wepener • STJ Supp. 2019, Vol 5, No 2, 523–544 543 Vos, C.J.A. & Wepener C.J. 2014. Tussen God en mens. ʼn Literêr-estetiese benadering tot liturgie en prediking in ʼn skuiwende kultuur. Pretoria: Hond BK. Walton, H. 2019. “A Theopoetics of Practice: Re-forming in Practical Theology. Presidential Address to the International Academy of Practical Theology Eastertide 2017”, International Journal of Practical Theology 23(1):3–23. Wepener, C. 2019. “Joining the slow pilgrimage in a second Holy Week in Autumn: A theopoetics from the ars moriendi”, International Journal of Practical Theology 23(1):49–58. Wepener, C. 2017. Die reis gaan inwaarts. Die kuns van sterwe in kreatiewe werke van Karel Schoeman. Stellenbosch: African SUN Media. Wepener, C. 2015. “‘Bliksem!’ / Damn it!: ritual-liturgical appreciation of a deadly sin.” Verbum et Ecclesia 36(3):1–8. Wepener, C. 2014. “Diversiteit in prediking en liturgie in klein gemeentes”, Kruisgewys 14(2):8–9. Wepener, C.J. & Cilliers J.H. 2004 “In herinnering aan die kinders … wat aan honger en koue moet sterf: Liturgie in ʼn konteks van armoede”, NGTT 45(2) Supplementum, 364–372. Wepener, C.J. & Pieterse H.J.C. 2018. “Angry Preaching”, International Journal of Public Theology. 12:396–410. Wilson, P. S. 1999. The four pages of the sermon. Nashville: Abingdon. Wilson, P. Bronnelys S. 1999. The four pages of the sermon. Nashville: Abingdon.

https://ojs.reformedjournals.co.za/stj/article/download/1961/2740

Afrikaans

Stellenbosch Theological Journal 2020, Vol 6, No 3, 79–109 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2020.v6n3.a2 Online ISSN 2226-2385 | Print ISSN 0028-2006 2020 © Pieter de Waal Neethling Trust Stellenbosch Theological Journal 2020, Vol 6, No 3, 79–109 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2020.v6n3.a2 Online ISSN 2226-2385 | Print ISSN 0028-2006 2020 © Pieter de Waal Neethling Trust Die Nederduitse Gereformeerde Kerk, hermeneutiek en etiek? (1986–2019) Henco Van der Westhuizen Universiteit van die Vrystaat Bloemfontein, Suid-Afrika [email protected] Henco Van der Westhuizen Universiteit van die Vrystaat Bloemfontein, Suid-Afrika [email protected] Trefwoorde Nederduitse Gereformeerde Kerk; Bybel; hermeneutiek; etiek; homoseksualiteit; selfdegeslagverhoudings The Dutch Reformed Church, hermeneutics and ethics? (1986-2019) In this article I ask about the relation between hermeneutics and ethics in the Dutch Reformed Church (DRC) from 1986–2019. The article, more specifically, asks about the relation between hermeneutics and homosexuality. For the DRC, homosexuality has been the most critical ethical theme since 1986. The article’s main concern is with the reports of the Algemene Sinode (General Synod) on the Bible, on the one hand, and homosexuality, on the other. The article, therefore, especially focusses on the two reports on homosexuality of the AS of 2007. It is within these two reports that one finds at least some of the definitive hermeneutical differences within the Dutch Reformed Church. Abstract The Dutch Reformed Church, hermeneutics and ethics? (1986-2019) 4 In terme van die vraagstuk is een van die belangrikste werke wat juis ook vra na hermeneutiek in die NGK die van Ferdinant Deist, Ervaring, Rede En Metode in Skrifuitleg: 'n Wetenskapshistoriese Ondersoek Na Skrifuitleg in Die Ned. Geref. Kerk 1840–1990 (1994). Alhoewel vir die argument die verslae sedert 1986 van belang is, val die klem veral op die NGK se hermeneutiek na die tydperk wat Deist bestudeer het. Soos by Deist is die vertrekpunt van die artikel nie in die eerste plek die vraag hoe die NGK die gesag van die Bybel verstaan nie. Die gesag van die Bybel word net na verwys waar dit spesifieke implikasies vir die hermeneutiese beslissings van die betrokke verslae het. In terme van homoseksualiteit verskyn meer onlangs André Bartlett se Weerlose Weerstand. Die Gaydebat in die NG Kerk (2017). Die doel van hierdie artikel is egter nie bloot om die gaydebat in die NGK te bestudeer nie. Dit wil veel eerder vra na die hermeneutiese vraagstukke wat die betrokke debat vergesel. 2 Daar het ook verskeie artikels waarin die verhouding ter sprake is verskyn. In terme van die verhouding tussen hermeneutiek in en vanuit die NGK, sien De Villiers (2006), Punt (2006a, 2006b), Steyn (2007), Cilliers (2008), Van Zyl (2016). In terme van dié verhouding in Afrika, sien Bongmba (2015). 3 Vir ’n kort oorsig oor die twee onderwerpe, ook in verwysing na hermeneutiek, sien https://www.scribd.com/document/449948438/Gids-Die-Algemene-Sinode-se-2019- besluit-oor-selfdegeslagverhoudings-KONSEPDOKUMENT0#from_embed 1 Interessant is die verwysing in die konsepdokument, Gids (2020), nie net na homoseksualiteit of selfdegeslagverhoudings nie, maar na die LGBTQI-gemeenskap. 1 Interessant is die verwysing in die konsepdokument, Gids (2020), nie net na homoseksualiteit of selfdegeslagverhoudings nie, maar na die LGBTQI-gemeenskap. 2 Daar het ook verskeie artikels waarin die verhouding ter sprake is verskyn. In terme van die verhouding tussen hermeneutiek in en vanuit die NGK, sien De Villiers (2006), Punt (2006a, 2006b), Steyn (2007), Cilliers (2008), Van Zyl (2016). In terme van dié verhouding in Afrika, sien Bongmba (2015). 3 Vir ’n kort oorsig oor die twee onderwerpe, ook in verwysing na hermeneutiek, sien https://www.scribd.com/document/449948438/Gids-Die-Algemene-Sinode-se-2019- besluit-oor-selfdegeslagverhoudings-KONSEPDOKUMENT0#from_embed 4 In terme van die vraagstuk is een van die belangrikste werke wat juis ook vra na hermeneutiek in die NGK die van Ferdinant Deist, Ervaring, Rede En Metode in Skrifuitleg: 'n Wetenskapshistoriese Ondersoek Na Skrifuitleg in Die Ned. Geref. Kerk 1840–1990 (1994). Alhoewel vir die argument die verslae sedert 1986 van belang is, val die klem veral op die NGK se hermeneutiek na die tydperk wat Deist bestudeer het. Soos by Deist is die vertrekpunt van die artikel nie in die eerste plek die vraag hoe die NGK die gesag van die Bybel verstaan nie. Die gesag van die Bybel word net na verwys waar dit spesifieke implikasies vir die hermeneutiese beslissings van die betrokke verslae het. In terme van homoseksualiteit verskyn meer onlangs André Bartlett se Weerlose Weerstand. Die Gaydebat in die NG Kerk (2017). Die doel van hierdie artikel is egter nie bloot om die gaydebat in die NGK te bestudeer nie. Dit wil veel eerder vra na die hermeneutiese vraagstukke wat die betrokke debat vergesel. 6 Verskeie artikels het sedert 1986 oor Kerk en Samelewing, asook oor die verband tussen Ras, Volk en Nasie (1974) en Kerk en Samelewing (1986, 1990) verskyn. Alhoewel dit nie die oogmerk van die artikel is nie, sou dit interessant wees om te vra na die verhouding tussen die verwikkelinge in terme van die NGK se hermeneutiek en die vraagstukke van die bogenoemde dokumente. 5 Dit is so dat na aanleiding van hierdie artikel daar nie gesê sal kan word dat dít inderdaad is hoe die NGK hermeneuties dink, of oor die debat oor homoseksualiteit dink nie. Dit is algemeen bekend dat daar verskeie verstaanswyses oor hierdie temas in die NGK is en dat die wyses van verstaan nie noodwendig deur die verslae van die AS gereflekteer word nie. 7 Die term hermeneutiek word hier in die breedste sin van die woord gebruik. Inleiding In ’n verklaring van die Algemene Sinode (AS) van 2019 word verduidelik dat verskille in die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK) ten opsigte van hermeneutiek tot vasgelooptheid gelei het, en dat voortgaande besinning oor verantwoordelike hermeneutiek daarom belangrik is. Dit is egter nie die eerste keer dat daar in die NGK sprake van ’n vasgelooptheid is nie. Alreeds, byvoorbeeld, in Homoseksualiteit (2002), is gevra of die NGK in ’n doodloopstraat is. In 2002 was die mening dat dit tóé nog nie nodig was om tou op te gooi nie. Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 80 Hoe is dit dat die NGK in hierdie doodloopstraat en vasgelooptheid beland het? In hierdie artikel word primêr gevra na die verhouding tussen die NGK, hermeneutiek en etiek, meer spesifiek, hermeneutiek en die debat oor homoseksualiteit. In 1986 tot en met 2011 het die besluite en verslae oor die gaydebat meestal te doen gehad met vraagstukke oor homoseksualiteit. Na 2011 verskuif die klem in die verslae en besluite na selfdegeslagverhoudings.1 Wanneer in hierdie artikel gewys word na die debat oor homoseksualiteit word selfdegeslagverhoudings daarby ingesluit. Daar is verskeie maniere om die vraag na dié verhouding te probeer beantwoord.2 Één manier is om na die AS se besluite en, meer spesifiek, die AS se verslae te kyk. Die NGK het sedert 1986 verskeie verslae en besluite oor dié temas die lig laat sien. In dié lig word in die artikel gevra hoe die NGK sedert 1986 oor hermeneutiek, aan die een kant, en homoseksualiteit, aan die ander kant, gedink het en dink.3 Die artikel volg ’n kronologiese benadering om die ontwikkelinge en verwikkelinge rondom hermeneutiek en homoseksualiteit duidelik aan te toon. Dit sluit af met ’n paar voorlopige slotopmerkings oor die NGK, hermeneutiek en etiek.4 Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 81 Alhoewel daar in die artikel na verskeie verslae verwys word, word daar veral klem gelê op die verslae wat by die AS van 2007 gedien het. Vir die argument is dié verslae belangrik omdat die taakspan wat toe oor homoseksualiteit moes dink in twee verdeel het, en dus twee hermeneutiese verstaanswyses op die tafel sit. In kort, bied 2007 se grondige verslae oor homoseksualiteit ’n interessante blik op die hermeneutiek in die NGK.5 10 Die klem op die bedoeling of skopus is inter alia beklemtoon in Heyns (1978), wat die NGK diep beïnvloed het. 8 In 1986, maar ook in 2019, word deurgaans in die besluite bevestig dat te midde van die talle verskille oor wat die Bybel eties vandag beteken, die Bybel wel gesaghebbend is. 9 Alhoewel die inspirasie van die Bybel verskillend verduidelik word (bv. deur te verwys na teopneustie in 1986), word die inspirasie beklemtoon as ’n duidelike bevestiging dat die Bybel wel gesaghebbend is. 10 Die klem op die bedoeling of skopus is inter alia beklemtoon in Heyns (1978), wat die NGK diep beïnvloed het. 8 In 1986, maar ook in 2019, word deurgaans in die besluite bevestig dat te midde van die talle verskille oor wat die Bybel eties vandag beteken, die Bybel wel gesaghebbend is. 1. 1986 In 1986, ook die jaar van die eerste Kerk en Samelewing,6 dien Skrifgesag en Skrifgebruik voor die AS. ’n Ad hoc kommissie vanuit die drie teologiese fakulteite is versoek om elk ’n stuk oor die NGK se verstaan van die temas in die titel voor te berei. Pieter Potgieter is gevra om die drie stukke tot een stuk te verwerk. Die verslag was geensins bedoel om ’n volledige behandeling van die temas te bied nie. Dit was eerder bedoel om die temas wat reeds in die kerk bespreek is verder te belig. Dus is die verslag bedoel as verklarende aanmerkings by enkele aspekte van die belydenisse van die NGK. Dit is as riglyn aanvaar. Skrifgesag en Skrifgebruik figureer deurlopend in die debatte met betrekking tot die Bybel en hermeneutiek (1990, 2002, 2004, 2007, 2011), maar figureer ook wanneer dit by die debat oor homoseksualiteit kom. Die doel hier is nie om gedetailleerde verduidelikings van die verslae weer te gee nie. Eerder, word spesifiek aandag geskenk aan die hermeneutiek.7 In Skrifgesag en Skrifgebruik en die verslae wat volg word meermale daarna verwys dat die Bybel vir die NGK gesag het. Die Bybel het in sigself gesag. Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 82 Deurgaans is die vraag dus nie of die Bybel wel gesag het nie, maar eerder waarin die gesag van die Bybel lê.8 Die verslag lei die vraag daarin deur te wys op die NGK se verstaan na die verhouding tussen die Bybel en die Heilige Gees. Die Bybel, weens die inspirasie van die Géés, is die Woord van God.9 Die Bybel is gesaghebbend omdat dit deur die Gees die Woord van God is. Van belang is dat die inspirasie van die Gees nie teenoor die mens staan nie. Dat die mens selfs interpreteer, word hier bevestig. Die Bybelskrywers het klaarblyklik dikwels gebruik gemaak van gegewens wat hulle beskikbaar gehad het. Soms was dit persoonlike herinneringe, soms mededelinge van ander mense, soms oorleweringe wat in dié tyd bekend was, soms selfs skriftelike bronne wat hulle kon raadpleeg. Uit al hierdie gegewens het hulle geput, dit selfs geïnterpreteer en uiteindelik op hulle eie manier weergegee (55). Die Bybelskrywers het klaarblyklik dikwels gebruik gemaak van gegewens wat hulle beskikbaar gehad het. 1. 1986 Soms was dit persoonlike herinneringe, soms mededelinge van ander mense, soms oorleweringe wat in dié tyd bekend was, soms selfs skriftelike bronne wat hulle kon raadpleeg. Uit al hierdie gegewens het hulle geput, dit selfs geïnterpreteer en uiteindelik op hulle eie manier weergegee (55). Die Bybelskrywers het klaarblyklik dikwels gebruik gemaak van gegewens wat hulle beskikbaar gehad het. Soms was dit persoonlike herinneringe, soms mededelinge van ander mense, soms oorleweringe wat in dié tyd bekend was, soms selfs skriftelike bronne wat hulle kon raadpleeg. Uit al hierdie gegewens het hulle geput, dit selfs geïnterpreteer en uiteindelik op hulle eie manier weergegee (55). Belangrik vir die vraag na hermeneutiek in die NGK, ten minste in 1986, is dat dit wat op die ou end in die Bybel is, selfs al is dit deur mense interpreteer, deur die Gees die waarborg van die Woord van God dra. Maar deur die hele proses was die Heilige Gees op ’n besondere wyse werksaam om die resultaat te waarborg. As auctor primarius het Hy sorg gedra daarvoor dat hulle met hulle skryfwerk presies weergegee het wat sy Goddelike bedoeling daarmee was (56). Aan die een kant is dit asof alles wat oor die mens in die verband gesê is, genullifeer word deur die Gees wat in elk geval ’n resultaat waarborg. Aan die ander kant is die waarborg hier verbonde aan die Goddelike bedoeling.10 Dáárom, omdat die Gees sorg gedra het dat die Goddelike bedoeling presies weergegee is, word verklaar dat die Bybel van die begin tot die Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 83 einde die onfeilbare Woord van God is. Die onfeilbaarheid lê dus in hierdie bedoeling, in die skopus, meer spesifiek, die religieuse skopus.11 In ’n artikel van Potgieter (1988) wys hy daarop dat in die verklaring van die Bybel gevra moet word na die bedoeling van die Heilige Gees.12 Die vraag is dan wát hierdie bedoeling is. Aan die een kant is die punt bloot dat dit religieus is. Daarom word deurgaans gesê dat die Bybel nie ’n wetenskapsboek is nie, maar religieus, dit handel oor Gód. Aan die ander kant word dit beskryf aan die hand van die temas wat in die belydenisskrifte gevind kan word. Volgens Skrifgesag en Skrifgebruik vervat die belydenisskrifte dit wat hulle hier na verwys as die hermeneutiese beslissings vir die verstaan van die Bybel. 11 Die Bybel, verduidelik Potgieter (1988:426), is volledig betroubaar in wat dit bedoel om te sê. 12 Dat hier meermale van verklaring eerder as verstaan verwys word, is van belang vir die hermeneutiese vraag. 13 Die enigste verdere verwysing is na 2 Timoteus 3:16, 17 (“Die hele Skrif is deur God geïnspireer en het groot waarde om in die waarheid te onderrig, dwaling te bestry, verkeerdhede reg te stel en ’n regte lewenswyse te kweek, sodat die man wat in diens van God staan, volkome voorberei en toegerus sal wees vir elke goeie werk”). Die skopus, lui die verslag, “is aan ons gegee om ons wys te maak tot saligheid, sodat die mens van God volkome kan wees, volmaak toegerus vir elke goeie werk”. 1. 1986 In dié lig word in die verslag dan gevra na die verhouding tussen die bedoeling en interpretasie. Wanneer dit by die interpretasie van die Bybel kom, is die skopus juis van belang. Volgens die verslag is dít die bedoeling daarvan dat die Bybel die Bybel self interpreteer. Daarom wys Skrifgesag en Skrifgebruik biblisisme en wysgerige hermeneutiek af. (Hieraan) word geweld gedoen as daar, soos in die biblisistiese omgang met die Skrif, nie voldoende rekening gehou word met die historiese gesitueerdheid van die Skrifwoorde, met hulle heilshistoriese verband, met die ryke verskeidenheid van betekenisse waarin taaltekens gebruik kan word, of met die aard van die literatuurgenres waarmee ons te make het nie. Alles in die Skrif word dan eenvoudig genivelleer en Skrifwoorde word op ’n soms willekeurige en selektiewe wyse, direk en sonder vertolking, op die mens van die hede van toepassing gemaak. Maar (hieraan) word ook geweld gedoen deur diegene wat met ’n vooropgesette wysgerige hermeneutiek die Skrif aan die verstaansmoontlikhede van die moderne mens wil onderwerp. Dikwels is die vertrekpunt van die wysgerige hermeneutiek positivisties en ignoreer dit die gesag wat die Skrif ook oor ons voorveronderstellings het. Daarom is dit Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 84 noodsaaklik om daarvan uit te gaan dat die aard van die Skrifgesag deur die Skrif self bepaal word en ten diepste deur die drie-enige God self (57). Wat híérmee bedoel is, word dalk duideliker in die bogenoemde artikel van Potgieter (1988). In die artikel verbind hy interpretasie direk aan hermeneutiek. Die vraag na ’n betroubare hermeneutiese sleutel vir die ontsluiting van die Skrif in sy ware bedoeling is van deurslaggewende belang. Die vraag na ’n betroubare hermeneutiese sleutel vir die ontsluiting van die Skrif in sy ware bedoeling is van deurslaggewende belang. … Dit is ’n onontkombare en selfs blywende opdrag vir die teologie om ernstig te soek na reëls wat by die bestudering van die Bybel toegepas kan word ter wille van korrekte Skrifverstaan. Hierdeur het die teologiese dissipline van die Hermeneutiek beslag gekry: Daar moet sekere sleutels aangedui word ter wille van die korrekte ontsluiting van die Bybel (423, 424). Daar moet sekere sleutels aangedui word ter wille van die korrekte ontsluiting van die Bybel (423, 424). Volgens Potgieter is hierdie hermeneutiese sleutels in die Bybel self. Die Bybel word volgens hom bevráágteken deur hermeneutiese sleutels wat nie vanuit die Bybel self kom nie. g g 14 Dit is nie voor die hand liggend dat die tema waaroor dit hier handel ’n etiese vraagstuk is nie. Dit word in die NGK as ’n etiese vraagstuk verstaan omdat dit meermale oor die dade van mense in selfdegeslagverhoudings handel. 1. 1986 Hóé hierdie hermeneutiek van die Bybel self verstaan word, is nie duidelik nie behalwe vir die bogenoemde hermeneutiese beslissings van die belydenisskrifte. Die hermeneutiese beslissings van die belydenisskrifte word egter nie verduidelik nie.13 Dis dalk daarom dat die 1986 AS dit aan die Algemene Kommissie vir Leer en Aktuele Sake (AKLAS) opgedra het om ’n studie te doen oor Skrifberoep in etiese sake (1990). As ’n etiese vraagstuk word in Homoseksualiteit: Wat sê die kerk? (1986), tydens die AS op ’n beleidstandpunt van die NGK ten opsigte van homoseksualiteit besluit.14 Die beleidstandpunt is dat homoseksualiteit in Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 85 die lig van die Bybel as ’n afwykende vorm van seksualiteit bevestig word. Dit word afgewys as in stryd met die wil van God soos dit in die Bybel geopenbaar word. 2. 1990 Die AS het ook Skrifberoep in etiese sake (1990) as riglyn aanvaar. Die verslag, wat nou aansluit by die verslag van die Sinode van Wes- Kaapland oor Skrifberoep in etiek (1979), veronderstel dat ’n verstaan van die gesag van die Bybel, wat die fokuspunt van Skrifgesag en Skrifgebruik (1989) was, nie tot diesulke verstaan van hermeneutiek lei nie. Dit is veral duidelik wanneer dit by etiese vraagstukke kom. Die vraag in hierdie verslag was dus nie óf daar by etiese vraagstukke ’n beroep op die Bybel gedoen moet word nie, maar eerder, hoe dit gedoen behoort te word. Dit handel in Skrifberoep in etiese sake (1990) dus oor ’n hermeneutiese vraag. Die verslag begin met ’n verwysing na hermeneutiek. Die hermeneutiese vraag was van die begin af vir die Reformasie van die grootste belang. Die beroep op die Skrif het alleen gesag as dit ’n verantwoorde beroep is, dit wil sê ’n beroep wat ten volle rekening hou met wat die Skrif wil sê. En dit kan alleen vasgestel word wanneer van die juiste uitlegkundige reëls gebruik gemaak word. Dit behoort tot die mees fundamentele reëls vir die uitleg van elke woord van die Skrif dat dit verstaan moet word binne die konteks, wat beteken dat die spesifieke betekenis bepaal moet word in die lig van die verband waarin dit staan in die perikoop, hoofstuk, Bybelboek, die Ou of Nuwe Testament, en die Skrif as geheel met sy sentrale boodskap (124). Wat in Skrifgesag en Skrifgebruik (1989) die skopus genoem is, is hier die sentrale boodskap. Die sentrale boodskap word hier na verwys as ’n raamwerk. Volgens die verslag is dié raamwerk die boodskap van die verlossing in Christus. In die lig van hierdie raamwerk van die verlossing van Christus word verduidelik dat daar in terme van etiese vraagstukke nie bloot op willekeurige wyse Bybeltekste gekies kan word nie. Die Bybeltekste wat wel dikwels gekies word, is onomwonde altyd bloot dit: keuses, wat ook ander Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 86 keuses impliseer. Dit alles geskied met die voorwendsel dat dít is wat die Bybel sê. Daar word nie opgemerk dat met keuses voorveronderstellings ’n rol speel nie. 2. 1990 Daarom dat die verslag eerder hermeneuties wil onderskei wat die bedoeling van die etiek is wat in die Bybel te vinde is, ten einde te onderskei wat op die ou end die blywende bedoelings van God vandag is. Alreeds hier is dit dus duidelik dat dit nie maklik is om etiese vraagstukke vanuit die Bybel te beantwoord nie. Die verslag kies aan die een kant daarvoor dat daar in die lig van die totale boodskap van die Bybel gesoek word na goeie vrae. Die verslag vra in die lig van die vrae dat daar hermeneuties gesoek word na algemene gesigspunte. By die benadering van ’n etiese probleem kan ons nie maar daarmee volstaan om in die Skrif na ’n konkrete voorskrif oor die spesifieke saak te soek nie. Dan sal ons dikwels moet konstateer dat die Skrif hom nie daaroor uitspreek nie. Ons sal moet onderskei wat die wesenlike sedelike gesigspunte is wat in die spesifieke vraagstuk na vore kom, en dan in die lig van die sedelike boodskap van die Skrif as geheel na ’n antwoord op ons etiese vraagstuk soek (126). Dit is duidelik dat nie alle etiese vraagstukke direk deur die Bybel beantwoord word nie. Die tye en plekke van die Bybel is nie dieselfde as die tye en plekke waarin vandag van hierdie vraagstukke sin gemaak wil word nie. Tog is daar in die Bybel wat hierbo na verwys is as algemene gesigspunte: Die Bybel bied nie ’n voorskrif oor elke moontlike saak wat in ons moderne wêreld mag opduik nie, maar die Bybel bied wel leidende motiewe, algemene gesigspunte, teologiese koördinate, vaste bakens in die see waarin ons onsself moet oriënteer (126). Die Bybel bied nie ’n voorskrif oor elke moontlike saak wat in ons moderne wêreld mag opduik nie, maar die Bybel bied wel leidende motiewe, algemene gesigspunte, teologiese koördinate, vaste bakens in die see waarin ons onsself moet oriënteer (126). Volgens die verslag is dit egter nie wenslik om die algemene gesigspunte tot ’n tema te reduseer nie. Daarom wys die verslag op verskeie van die gesigspunte: Daar is natuurlik die dubbelgebod van die liefde. Daar is die Tien Daar is natuurlik die dubbelgebod van die liefde. Daar is die Tien Daar is natuurlik die dubbelgebod van die liefde. Daar is die Tien Gebooie en die verdieping daarvan in die Bergrede. 2. 1990 Daar is die normatiewe gesigspunte wat gegee is met die skepping, soos die Skrif Daar is natuurlik die dubbelgebod van die liefde. Daar is die Tien Gebooie en die verdieping daarvan in die Bergrede. Daar is die normatiewe gesigspunte wat gegee is met die skepping, soos die Skrif Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 87 getuig. Daar is die lig wat val vanuit die herskepping in Christus, wat vanweë die sonde baie diep insny in die wêreld soos ons dit ken en die eis stel van selfverloëning, kruis dra, die stryd teen die begeertes van die vlees. Daar is die apostoliese vermaninge en die beskrywing van die vrug van die Gees. Daar is die gesigspunte van die kultuurtaak wat die mens opgelê is, die waarde van die mens as skepsel van God, en die hoop op die uiteindelike totale vernuwing van alle dinge. So kan ons voortgaan (127). Terugskouend vanaf die 2007 Algemene Sinodale verslae is dit noemens- waardig dat albei, byvoorbeeld, die liefdesgebod en die skeppingsbeginsels in die twee verslae gekies word as ’n raamwerk vir ’n beantwoording van die vraag oor homoseksualiteit. Albei word in hierdie verslag egter spesifiek beklemtoon as moontlike temas wat nie as ’n enkele raamwerk vir hierdie algemene gesigspunte kan dien nie. Nee, ’n beroep op die Bybel se totale boodskap is volgens die verslag deurslaggewend. Dat daar in die lig van hierdie totale boodskap egter wel algemene gesigspunte is, word verder beklemtoon. Die verslag kies juis daarvoor dat etiese vraagstukke vanuit die Bybel beantwoord word, en werk so teen, byvoorbeeld, ’n verstaan wat etiese vraagstukke alléén vanuit, byvoorbeeld, die skeppingsbeginsels wil beantwoord. Die verslag werk dus nie met ’n natuurlike teologie as dit by etiese vraagstukke kom nie, maar veel eerder met ’n teologie, meer spesifiek, ’n teologie van Christus. ’n Etiek wat alleen op ons natuurlike sedelike besef of op ons insig in die skeppingsbeginsels opgebou sou word, en die versoening en verlossing in Christus, die kruis en die opstanding, die wederkoms en die vernuwing van alle dinge alleen as wegspringplek gebruik, sonder om die gebod wat daaruit tot ons kom, ten volle te hoor, kan geen volledige Christelike etiek wees nie (127). En ’n teologie van die Gees: En ’n teologie van die Gees: Wanneer ons ons probleme onder leiding van die Heilige Gees tot op die bodem kan deurskou in die lig van die Skrif, sal ons ook in die lig van die Skrif die rigting kan peil waarin ons die oplossing moet soek (127). Wanneer ons ons probleme onder leiding van die Heilige Gees tot op die bodem kan deurskou in die lig van die Skrif, sal ons ook in die lig van die Skrif die rigting kan peil waarin ons die oplossing moet soek (127). Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 88 Die verslag wil etiese vraagstukke egter óók wetenskaplik beantwoord. Volgens die verslag het etiek ’n wetenskap geword wat vraagstukke vanuit verskillende wetenskapsvelde wil beantwoord. Tog wil die verslag die beantwoording van etiese vraagstukke nie tot ’n wetenskaplike hermeneutiek reduseer nie. Diesulke vraagstukke word finaal beantwoord nie deur die wetenskap-gemeenskap nie, maar die geloofsgemeenskap. In die lig van die vraag na die NGK se verstaan van hermeneutiek en homoseksualiteit is dit belangrik om te onthou dat, aan die een kant, homoseksualiteit nie op die 1990 agenda was nie. Aan die ander kant is dit belangrik om te verstaan dat die twee verstaanswyses op die vraagstuk wat hulleself in die 2007 sinode uitspeel, verskillend sou antwoord op die vraag wat direk of indirek vanuit die Bybel verantwoord kan word. Waar die eerste verslag oor homoseksualiteit dit so verstaan dat daar nie in die Bybel oor homoseksualiteit, ten minste soos dit vandag verstaan word, tekste is wat hulleself direk hiertoe verantwoord nie, verstaan verslag twee dit so dat daar wel Bybeltekste is wat, anders as die verwysing dat temas dikwels nie in die Bybel ter sprake kom nie en dus vra vir algemene beginsels, homoseksualiteit as sodanig afwys. 3. 1999 Tydens die 1999 Sinode van die Wes- en Suid-Kaapland word daar gefokus op Pastoraat aan die homoseksuele persoon (1999). In die verslag word gevra dat homoseksuele persone binne die gemeenskap van gelowiges aanvaar en akkommodeer word, en dat daar gewaak moet word teen ’n onsensitiewe stigmatisering, eensydige veroordeling, marginalisering en verwerping. Alhoewel in hierdie artikel op die verslae van die AS gefokus word, is die verslag van die Sinode van die Wes- en Suid-Kaapland deurslaggewend vir ’n verstaan van die verslae wat voortaan by die AS sou dien. Die verslag is verder belangrik omdat dit nie net op die Bybel nie, maar spesifiek op Gereformeerde hermeneutiek fokus. Die belangrikheid van die verslag lê daarin dat, anders as in die bogenoemde verslae, daar erken word dat daar verskillende maniere is om die Bybel te interpreteer. En dat hierdie verskillende interpretasies nie beteken dat die gesag van die Bybel nie erken word nie. Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 89 Daarby word die bogenoemde skopus of sentrale boodskap van die Bybel in meer detail uitgespel: Wat gevra word, is ’n metode wat die eie aard van die Bybel sal respekteer en daarmee saam ’n oog sal hê vir die breë heilshistoriese gang asook die teologiese en Christologiese bedoeling van hierdie unieke boek. Met laasgenoemde word bedoel die sentrale skopuspunt waarop al God se handelinge en opdragte waarvan die Ou Testament vertel, afstuur. Hierdie punt is die openbaring van Sy genadige liefde in Jesus Christus en die geweldige implikasies wat dit vir die wêreld en vir ons lewens inhou. Hierin, by uitstek, setel die sentrale boodskap van die Bybel. Hier rondom wentel alles, en dis alleen binne hierdie konteks dat individuele tekste en vermaninge, ook dié in verband met homoseksualiteit, sin maak en nuwe betekenis kry (216). Interessant is dat dit wat die verslag bepleit nie iets nuuts of onbekend wil wees nie. Wat bepleit word, is ’n verantwoordbare Gereformeerde hermeneutiek. Eerstens vra ’n verantwoordelike hermeneutiese metode van ons dat ons alles in ons vermoë sal doen om die oorspronklike bedoeling van die skrywer en die betekenis van die woorde wat hy gebruik, vas te stel. … Dit gaan by dié beginsel daarom dat noukeurig gekyk en verstaan word hoe en waar die betrokke teks inpas by die groter korpus van tekste en veral by die geheelboodskap van die Bybel. 3. 1999 … ’n Laaste beginsel wat nog altyd binne die Gereformeerde tradisie belangrik was, is om die gegewe teks(te) ook te lees binne die konteks van vandag, dit wil sê die kontemporêre konteks van die leser (216). In die lig van ’n bespreking van die verskeie Bybeltekste wat dikwels na verwys word wanneer dit by die vraagstuk van homoseksualiteit kom, word ’n teologies-etiese beoordeling bepleit: Hieruit sien ons – en dit is die kernperspektief waartoe die eksegese ons lei – dat dit nie die skepping is wat normatief die aard van God se herskepping bepaal nie. Uiteindelik bepaal die herskeppende werk van God in Christus (en hiervan getuig die hele Bybel) die sin en funksiebestemming van die skepping. Uiteindelik moet Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 90 homoseksualiteit en die homoseksuele persoon self binne hierdie baie fundamentele teologiese perspektief beoordeel en pastoraal benader word. ’n Herskeppingsperspektief ignoreer nie die strukture van die skepping nie. Vir ’n verstaan van die doel en sin daarvan word die skepping egter belig vanuit die eskatologiese heilsperspektief (216). Volgens die verslag is ’n teologies-etiese beoordeling ’n etiese beoordeling wat om meer as die etiese vraagstuk as sodanig handel. In hierdie beoordeling gaan dit veel eerder oor die God van die Bybel, en oor hoe hierdie God oor mense dink, homoseksueel of nie. Dit gaan om wat die God van die Bybel uiteindelik oor hulle sê en dink – sy genadige aanspraak op hulle lewens en die implikasies wat dit vir hulle inhou. Wat hier ter sprake is, is dus niks anders as ’n Bybels-teologiese perspektief op die vraagstuk van homoseksualiteit nie. In dié verband is die kardinale vraag dié na die homoseksuele persoon se status en identiteit voor God. … Uit die evangelie is dit duidelik dat ’n persoon se status, wie hy/sy as mens voor God is (en dit geld vir almal) ten diepste alleen bepaal word deur die genade van die drie-enige God (223). In dié lig is dit duidelik dat in die verslag die vraag nie is hoe die vraagstuk oor homoseksualiteit vanuit die Bybel beantwoord word nie. Die vraag handel dus nie net oor homoseksualiteit nie, maar oor die seksualiteit en die beoefening van seksualiteit van alle mense, en ’n Bybelse kriteria dáárvoor. In die Bybel (is) sekere duidelike kriteria vir die sinvolle en menswaardige beoefening van seksualiteit. 3. 1999 Hierdie kriteria geld vir alle mense, of hulle hetero-, bi-, of homoseksueel is, en is die volgende: Seksualiteit as heelmaking, afronding en kommunikatiewe, medemenslike samesyn. … Seksualiteit as kreatiwiteit, ekstase en genot. … Seksualiteit as binding en permanente, verantwoordelike toewyding. … Seksualiteit as sensitiwiteit en solidariteit. … Seksualiteit as trou en vertroue (224). In dié lig besluit die Sinode op ’n benadering wat plek maak vir ander benaderings deur middel van verdere dialoog. Die dialoog wat bepleit word Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 91 sluit hier egter homoseksuele mense in. Daar wil dus nie meer bloot oor nie maar met mense gepraat word. Daarby vra die Sinode vir duidelike riglyne vir ’n meer omvattende seksuele etiek as deel van ’n Christelike mensbeskouing wat op ’n verantwoordelike wyse met die Bybel omgaan. Dit wil dus voorkom of die debat hier nie beperk word tot die etiek nie, maar dat homoseksualiteit, of eerder seksualiteit, in die teologiese antropologie bedink wil word. 4. 2002 In 1998 dra die AS dit aan die AKLAS op om opnuut ’n duidelike beleidstandpunt oor die gesag van die Bybel as die Woord van God te formuleer. Gesag van die Skrif (2002) is nie verstaan as ’n vervanging van Skrifgesag en Skrifgebruik (1986) nie. Dit wou wel duideliker maak wat in 1986 dalk onduidelik was. Soos met die verwysing na Skrifgesag en Skrifgebruik is die doel hier nie om ’n gedetailleerde opsomming van die verslag te bied nie. Ook hier word dit uitgelig wat vir die vraagstuk oor die NGK, hermeneutiek en homoseksualiteit van belang is. Ook dié verslag begin by die gesag van die Bybel, maar vra dat daar nie net gedink word oor die gesag van die Bybel nie, maar oor die gesag volgens die Bybel. Die punt is dat die gesag volgens die Bybel altyd die gesag van God alleen is. Die Bybel is nie God nie, God alleen is God. Waar Skrifgesag en skrifgebruik (1986) die klem laat val op die Gees wat waarborg, val die klem hier op die Gees wat in en deur die mens werk. Die verslag beklemtoon sterker as die verslag van 1986 dat die Woord van God dui op God self, op die Triniteit as die God van en vir mense. Interessant is die verslag se klem op die verskil tussen feite en interpretasie, wat vir ’n verstaan van hermeneutiek in die NGK belangrik is. Die verslag begin deur die belangrikheid van feite te bespreek. As feit word verwys na die trinitariese God se historiese verhaal. Sonder die interpretasie van hierdie historiese verhaal is die betekenis van die feite daarmee heen. Die betekenis van die feite lê volgens die verslag juis in die interpretasie daarvan. Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 92 Die verslag beklemtoon, aan die een kant, dat daar nie werklik feite is wat nie altyd alreeds interpreteer is nie. Ook nie in die Bybel nie. Aan die ander kant word beklemtoon dat die Bybel haar nie in feite interesseer nie, maar in die betekenis daarvan. Vir hierdie interpretasie is ons daarom van die Gees afhanklik. Afhanklik van die Gees vir die betekenis van die werkinge van God in die werklikheid. Volgens die verslag is hierdie betekenis in die allernouste sin verbonde aan die blye verlossingsboodskap. Dieselfde AS bedink ook homoseksualiteit. 4. 2002 In die lig, byvoorbeeld, van die Sinode van Wes-Kaapland se verslag oor homoseksualiteit, het die Algemene Sinodale Kommissie die AKLAS versoek om die AS van 2002 te bedien met ’n verslag oor homoseksualiteit. Dié verslag het daartoe gelei dat die AS hulle van die beleidstandpunt van 1986 distansieer en dat homoseksualiteit weer bedink is. Vir die vraagstuk wat in hierdie artikel beantwoord wil word, is dit belangrik dat in Homoseksualiteit (2002) daarop gewys word dat daar nie nét verskille is in die interpretasie van die verskillende Bybeltekste wat dikwels by die vraagstuk oor homoseksualiteit ter sprake kom nie, dat die tekste bloot vir of teen homoseksualiteit is nie. Vir baie gelowige lesers van die Skrif is die antwoord op die vraag na die aanvaarbaarheid van homoseksualiteit onomwonde afwysend. Volgens hulle oortuiging is die uitsprake van die Skrif te duidelik om enige debat hieroor toe te laat. Vir ander is die situasie onseker omdat die uitleg van die betrokke tekste omstrede is. ’n Derde groep is weer van oortuiging dat die tekste nie te make het met ’n duursame lewensgemeenskap tussen mense van dieselfde geslag nie en daarom nie ter sake is nie (248, my klem). Daarby wys die verslag, soos Pastoraat aan die homoseksuele persoon (1999), dat die vraagstuk oor homoseksualiteit nie los van die vraagstuk oor seksualiteit bedink kan word nie. Terselfdertyd is die vraagstuk oor seksualiteit weer onlosmaaklik verbonde aan, byvoorbeeld, die teologiese antropologie. In dié lig dra die AS dit op aan AKLAS om ’n teologies-etiese studie te doen oor homoseksualiteit met die oog op die volgende AS. Belangrik was dat Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 93 daar nie bloot oor homoseksuele mense ’n studie gedoen word nie, maar met mense wat homoseksueel is. Die hermeneutiese verskuiwings weens hierdie besluit sou in die verslae wat hierop volg deurslaggewend wees. 5. 2004 Hierdie oortuiging dat die kerk die Skrif moet interpreteer, blyk onder meer uit: • die klem wat van die begin af gelê is op ’n grondige kennis van die oorspronklike tale (Hebreeus, Grieks en Aramees) waarin die Bybel geskryf is, asook die soeke na die beste metodes vir verantwoordelike Skrifuitleg; • die beklemtoning dat die hele Skrif gelees moet word in die lig van die konteks waarin dit ontstaan het, sodat die tyd- en kultuurbetrokkenheid daarvan verreken kan word in die uitleg; • die soeke na reëls vir die uitleg van die Skrif (voorbeelde van sulke uitlegreëls uit ons tradisie is: dat die Skrif as totaliteit gelees moet word, dat Skrif met Skrif vergelyk moet word en dat die moeiliker dele in die lig van die makliker dele vertolk moet word en dat die Skrif uit sy hart, die evangelie van Jesus Christus, verstaan moet word); Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 94 • die onderskeid wat in die uitleg van die Skrif gemaak is tussen verskillende dele van die Skrif wat ’n verskillende soort gesag het (byvoorbeeld die onderskeid tussen die historiese en normatiewe dele van die Skrif, asook die onderskeid tussen die kultiese en morele wetgewing); • die dankbare, maar kritiese luister na die manier waarop die Skrif in die geskiedenis van die kerk uitgelê is en in ons eie tyd deur medegelowiges in ons eie kerk en ander kerke uitgelê word; • die vestiging van kerklike praktyke vir die interpretasie van die Skrif, soos veral die prediking, maar ook kategese, Bybelstudie, teologiese studie en andere; • en veral ook in die daarstel van belydenisskrifte waarin die kerk streef om die hart van die Skrif-boodskap duidelik te vertolk en gehoorsaam te aanvaar (130, 131). Ter voorbereiding vir die 2004 AS het die Sinodale Kommissie van Leer en Aktuele Sake (SKLAS) van die Sinode van Wes-Kaapland standpunte oor homoseksualiteit geformuleer wat deurslaggewend was vir die finale formulering van die AS van 2004 se besluite oor homoseksualiteit. Ook SKLAS beklemtoon in lyn met Homoseksualiteit (2002) dat daar verskillende Bybelse standpunte oor homoseksualiteit is. En dat hierdie verskille met hermeneutiek te doen het. 5. 2004 Vir die 2004 AS is AKLAS versoek om ’n verdere verslag oor Skrifgesag en Skrifgebruik te bedink. AKLAS het dit egter goed gedink om eerder ’n verklaring wat in lyn is met Gesag van die Skrif (2002), op te stel wat ’n raamwerk bied waarbinne daar voortgaande oor die tema in die titel gedink kan word. Wat verklaar word in terme van hermeneutiek is van belang: Ons bely verder dat God deur die Heilige Gees die kerk deur die eeue in die waarheid van hierdie Woord lei. Dit beteken vir ons dat ons die Skrif as die lewende Woord van God hoor in gemeenskap met die Heilige Gees en met mekaar. Daarom was die kerke in die gereformeerde tradisie nog altyd oortuig van die belangrikheid van ’n verantwoordelike interpretasie van die Skrif waardeur die kerk as geloofsgemeenskap onder leiding van die Heilige Gees soek na die waarheid, geregtigheid en barmhartigheid wat God deur sy Woord in ons tot stand bring. 5. 2004 Belangrik by die 2004 AS was die klem daarop dat te midde van die verskillende verstane van homoseksualiteit daar konsensus daaroor is dat nie net die Bybel die deurslaggewende faktor moet wees nie, maar dat die verskille oor homoseksualiteit wel op die basis van die Bybel gebou is. Dit is dus nie dat daar oor die verstaan van homoseksualiteit verskil word omdat die Bybel nie erken is nie. SKLAS was verder van mening dat dit duidelik is dat die Bybel die homoseksuele dade waarvan daar in hierdie Bybeltekste gepraat word, afwys. Vir hulle was dit egter nie so duidelik of hierdie afwysings van toepassing is op mense in verhoudings van liefde en trou nie. Die klem val hier dus nie meer bloot op homoseksualiteit nie, maar, sonder dat op dié manier daarna verwys word, op selfdegeslagverhoudings van liefde en trou. Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 95 Dié insigte sou egter eers vanaf 2011 werklik deel van die AS se verslae oor homoseksualiteit word. In die 2004 verslag van AKLAS (Homoseksualiteit) is die klem dan op die verskille rondom die Bybelse beoordeling van homoseksualiteit. Aan die een kant is daar persone wat die genoemde tekste beskou as verwysings na die verskynsel van homoseksualiteit as sodanig en dit derhalwe interpreteer as ’n duidelike aanduiding dat die Bybel ’n sterk negatiewe oordeel daaroor uitspreek. Aan die ander kant is daar persone wat dieselfde tekste beskou as verwysings na spesifieke, geperverteerde vorme van homoseksualiteit (byvoorbeeld verkragting, tempelprostitusie, afgodery en pederastie) en op grond daarvan aanvaar dat dit nie as veroordeling van homoseksualiteit as sodanig beskou kan word nie (140). Alhoewel die verslag daarvan bewus was dat daar verskeie verstaans- moontlikhede is (méér as twee verstane), is hierdie verskillende verstaans- moontlikhede wat in die verslag ter sprake was te dikwels bloot verduidelik aan die hand van die bogenoemde twéé verstaansmoontlikhede. Die hermeneutiese verskuiwings waarna hierbo verwys is, word veral duidelik in die doelbewus pastorale wyse waarop die besluite van die 2004 Algemeen Sinode verwoord is: Die Sinode is diep geraak deur die pyn en lyding, verwerping en eensaamheid van persone wat op een of ander wyse met die werklikheid van homoseksualiteit gekonfronteer is. 5. 2004 Daarom onderneem ons om met mekaar saam op weg te gaan, deur: in liefde mense te ondersteun op persoonlike vlak en die nodige ondersteuningsisteme daar te stel op alle vlakke; met die middele tot ons beskikking die nodige pastorale begeleiding te verskaf, as daar ’n behoefte is; saam te besin oor wat ’n Bybels-gefundeerde pastorale model is om homoseksuele persone te versorg (11). 6. 2007 Die verslag wat op die 2007 AS gedien het, is heel waarskynlik die belangrikste vir ’n beantwoording van die vraag na die verhouding tussen hermeneutiek en homoseksualiteit. Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 96 Die taakspan het reeds na hul eerste ontmoeting besluit om in twee te verdeel omdat hulle besef het dat hulle nie dieselfde oor homoseksualiteit dink nie, en mekaar ook nie gaan oortuig nie. Die AS van 2007 is dan ook met twee verslae oor homoseksualiteit bedien. Daar is ten minste drie hermeneutiese verskille in die twee verslae. Eerstens is dit duidelik dat die eerste verslag (VE) meer positief is oor die pluraliteit wat in die Bybel gevind kan word. Bybeltekste het nie bloot een betekenis nie. ’n Teksgedeelte kan verskillend interpreteer word, en dit is belangrik dat die verskillende interpretasiemoontlikhede in gedagte gehou moet word wanneer daar oor homoseksualiteit gepraat word. Dit blyk vanuit verslag twee (VT) dat dit nie die geval is nie. Byvoorbeeld: Waar VE vra na die beoordeling van Bybelse gegewens, vra VT na dit wat die Skrif sê. Dit sluit in ’n sekere mate aan by Potgieter (1988:423): Dit is waar dat die feit van verskillende vertolkingsmoontlikhede skerp kritiese vrae oor die gesag van die Skrif as sodanig uitlok. Dit is waar dat die feit van verskillende vertolkingsmoontlikhede skerp kritiese vrae oor die gesag van die Skrif as sodanig uitlok. … Die diepste oorsaak van verskillende Skrifvertolkings is die verduistering van die mens se verstand as gevolg van die sondeval. Die probleem lê dus beslis nie by die Heilige Skrif nie. As Woord van God is dit volkome duidelik, maar soos die mens as gevolg van die sondeval met die goeie skepping van God moet worstel om ’n bestaan, moet hy ook met die goeie openbaring van God worstel om ’n verstaan. … Die ware bedoeling van die Skrif mag nie deur die mens se natuurlike neiging tot die kwaad of deur die gevolg van die sonde verduister word nie. g g g … Die diepste oorsaak van verskillende Skrifvertolkings is die verduistering van die mens se verstand as gevolg van die sondeval. Die probleem lê dus beslis nie by die Heilige Skrif nie. 6. 2007 As Woord van God is dit volkome duidelik, maar soos die mens as gevolg van die sondeval met die goeie skepping van God moet worstel om ’n bestaan, moet hy ook met die goeie openbaring van God worstel om ’n verstaan. … Die ware bedoeling van die Skrif mag nie deur die mens se natuurlike neiging tot die kwaad of deur die gevolg van die sonde verduister word nie. Tweedens is dit duidelik vanuit die twee verslae dat daar vanuit verskillende hermeneutiese raamwerke na homoseksualiteit gekyk word. VE begin met ’n verduideliking van hul hermeneutiek. Die beoordeling van die Bybelse gegewens is toe te wys aan ’n gereformeerde hermeneutiek, waar die skopus van die teks, in lyn met die verslae in 1986, 2002 en 2004, ’n deurslaggewende rol speel. Die verslag begin, in lyn met Homoseksualiteit (2004), met breër Bybelse verbande, waaronder die bedieningspatroon van Jesus bespreek word met spesifieke verwysing na Jesus en sy omgang met gemarginaliseerdes en die sentrale liefdesgebod as beslissende norm. Hier word ook verwys na die bedieningspatrone van die Nuwe-Testamentiese Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 97 kerke, wat Jesus se bedieningspatroon voortgesit het. VE se uitgangspunt word duidelik uiteengesit: Hoewel nie een van die genoemde teksgedeeltes (oor Jesus) oor homoseksualiteit handel nie, bied dit tog die boustene vir die denkraamwerk waarbinne daar oor die saak nagedink behoort te word (149). Hoewel nie een van die genoemde teksgedeeltes (oor Jesus) oor homoseksualiteit handel nie, bied dit tog die boustene vir die denkraamwerk waarbinne daar oor die saak nagedink behoort te word (149). In hierdie lig word dan verwys na die Bybel se verstaan van verhoudings, wat ook homoseksuele verhoudings insluit. Híér word die woorde wat ook in VT gebruik word, ingespan: Wat sê die Bybel oor verhoudings? Die punt is duidelik: Die Bybel sê baie meer oor verhoudings wat ook van toepassing op homoseksuele verhoudings gemaak kan word, as die enkele verse wat skynbaar na homoseksualiteit verwys. Die gereformeerde teologie oor seksualiteit en die huwelik moet verstaan word as van toepassing op alle mense, nie slegs op heteroseksuele mense nie (154). Waar VE ingelei is deur oortuigings in die lig van ’n studie van homoseksualiteit, word VT ingelei deur ’n bepleiting vir die neem van ’n besluit. Volgens die verslag was ’n besluit nou noodsaaklik. 6. 2007 Hierop volg ’n opskrif: Die Skrif, waar in meer detail ingegaan word op die gesag van die hele Bybel. Ook hier is die hermeneutiese uitgangspunt duidelik: In die motivering vir die aanbevelings word daar nie slegs ingegaan op die enkele tekste in die Bybel wat na homoseksualiteit verwys nie, maar word na die getuienis van die hele Bybel rakende seksualiteit gekyk. Die konsekwente getuienis in die Skrif dat seksualiteit slegs binne die verbintenis van een man en een vrou, binne die huwelik uitgeleef kan word, is vir hierdie verslag bepalend (165). Dít is dan ook die hermeneutiese uitgangspunt van die hele verslag. Wanneer die vraag, Wat sê die Skrif? beantwoord word, word begin by Genesis 1–3: Dat menswees uit manwees en vrouwees bestaan en dat die huwelik ’n blywende verbintenis tussen ’n man en vrou is, blyk duidelik by die lees hiervan. Daar is ook geen onduidelikheid nie dat daar ’n aantrekkingskrag tussen man en vrou is – dus ’n seksuele Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 98 verhouding. Hierdie verhouding wat in Genesis 1–3 beskryf word, word deur die Bybel as die oorspronklike voorbeeld van die huwelik gesien. Ook Jesus verwys na die oorspronklike bedoeling van God. Indien die Skrif die verstaan van die huwelik soos in Genesis 1–3 handhaaf, is dit dus nie moontlik om aan die huwelik as iets tussen mense van dieselfde geslag te dink nie (165). Die gevolgtrekking na aanleiding van ’n studie van die Ou Testament blyk soos volg: Dat die Ou Testament homoseksualiteit ag as ’n afwyking van God se bedoeling met die seksuele. Dit is ook die geval in die Nuwe Testament. Volgens VT is dit duidelik dat vir die skrywers en lesers van die Bybel dit vanselfsprekend was dat seksuele verbintenisse tussen mense van dieselfde geslag verkeerd was. God het man en vrou gemaak om bymekaar te pas. Van ander verbintenisse het die mense van die Bybel wel geweet, maar dit was vir hulle duidelik dat dit verkeerd was. Dít is dan ook die gevolgtrekking vanuit die hele Bybel: Daar is geen aanduidings in die Ou of Nuwe Testament dat die tradisionele siening van Genesis – naamlik dat God die huwelik ingestel het vir man en vrou – verander moet word, of bevraagteken moet word, om plek te maak vir dieselfde geslag seksuele verhoudings of huwelike nie (202). 6. 2007 Derdens, word die hermeneutiese verskille tussen die twee verslae veral ook duidelik in die verslae se eie verwysings na hermeneutiek. VE verwys nie uitdruklik na hulle hermeneutiek nie, behalwe dat hulle dit sou wou beskryf as ’n gereformeerde hermeneutiek. Daarmee word bedoel dat die historiese aard van Bybel asook ’n betrokke sentrum en die periferie vir die verslag deurslaggewend is. Wanneer die sentrum en periferie by VT ter sprake kom – die woorde wat ook vir VE se benadering deurslaggewend is – word VT se hermeneutiese uitgangspunt selfs duideliker. Vir dié verslag is seksualiteit nie ’n saak van die periferie nie. Homoseksualiteit hoort volgens die verslag tot die sentrum. Die argument is dat die Bybeltekste wat dikwels in die debat oor homoseksualiteit gebruik word, ingebed is in ’n tradisie waar seksualiteit nie Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 99 net belangrik is nie, maar waar dit vanselfsprekend is dat heteroseksualiteit die enigste regte seksuele struktuur is waarin seks hoort. In kort, beredeneer die Bybel nie die voorrang van heteroseksuele verhoudings bo homoseksuele verhoudings nie – dit aanvaar dit as vanselfsprekend. VT gaan so ver as om die huwelik as een van die kernwaarhede van die Christelike geloof te bestempel: Hierdie waarhede is byvoorbeeld die kerk se belydenis dat die Bybel God se gesagvolle Woord is, dat die drie-enige God sy hoogste liefde in Christus aan die mens geopenbaar het, dat slegs Christus die weg en die waarheid en die lewe is, dat die mens ’n beelddraer van God is, dat die huwelik slegs ’n verbintenis tussen een man en een vrou is (176). Die kernwaarhede is dus nie net in die trinitariese teologie, die teologie in en van die Bybel, die Christologie en die teologiese antropologie te vinde nie (die pneumatologie is hier nie voorbeeld van ’n kernwaarheid nie) – maar ook in die huwelik. Alhoewel VE hul hermeneutiek nie in detail differensieer nie, word wel daarna verwys dat hulle nie met wat hulle ’n hermeneutiek van verligting noem, wil werk nie. Dít is volgens VE die hermeneutiek van VT. Alhoewel daar in VT nie verwys word na hierdie hermeneutiek van verligting nie, word wel verwys na ’n kanonieke hermeneutiek. Wat word hier bedoel met hermeneutiek – hetsy van verligting of kanonies? Volgens VT het dit te make met dit wat die Bybel vandag vir ons sê. 6. 2007 In VT word die kanonieke hermeneutiek so verduidelik: Om van die Skrif tot by ons situasie van vandag te kom, maak ons van ’n kanonieke hermeneutiek gebruik … Met ’n “kanonieke hermeneutiek” word bedoel dat die hele kanon, dus die hele Bybel, gesag het en tot spraak gebring moet word. Die Bybel self sal ons help om te weet wat ons vandag moet handhaaf en wat nie. Indien die Bybel in die Nuwe Testament ’n saak soos die bring van offers afwys, word die saak versag of ongeldig. Wanneer ’n saak soos die huwelik bevestig word, dan word dit gehandhaaf. Dit is wat die Nuwe Testament met die Ou Testament se uitsprake rakende Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 100 homoseksualiteit doen. Dit word gehandhaaf en daarom kan ons vandag nog daarby bly (168). Interessant is die verslag se verstaan van hermeneutiek wat wys op die uitlê eerder as verstaan van die Bybel vir vandag. Hierdie verslag verwys ook na ’n hermeunetiek van suspisie, wat, volgens VT, positief sowel as negatief gebruik sou kon word. ’n Positiewe gebruik van ’n hermeneutiek van suspisie verwys daarna dat die lesers besef dat hulle eie lees beïnvloed word deur hulle eie voorveronderstellings en selfs vooroordele. Daar is, volgens die verslag, egter ook ’n negatiewe kant daaraan. Dit is dat nie net die lesers van die Bybel nie, maar ook die skrywers vooroordele en voorveronderstellings gehad het. ’n Hermeneutiek van suspisie word so gebruik om te beklemtoon dat die Bybel nie vir ’n hedendaagse debat soos die van homoseksualiteit gebruik kan word nie. Volgens VT beteken diesulke hermeneutiek dat die wetenskap in die debat belangriker as die Bybel word. ’n Vraag hier is of een van die verskille in hermeneutiek nie ten minste ook hierin verskuil is nie. Die historiese aard van die Bybel word wel deurgaans deur al twee verslae in ag geneem. Die rol wat die historiese aard van die Bybelteks speel verskil egter, ten minste tot dié mate: Waar VE bereid sou wees om die menslike aard van die Bybel deur te trek daartoe dat die skrywers self deel is van die konteks, tot so ’n mate dat daar wel ook suspisieus met die skrywers se voorveronderstellings en vooroordele omgegaan word, is VT dit onomwonde eens dat dit nie die geval kan wees nie. 15 Vir die 2011 AS is AKLAS gevra om ’n opsommende samevatting te maak van al die besluite van ASs van 1986, 2002 en 2004 oor die Bybelse tradisies. Die verslag heet Skrifbeskouing. Tydens die 2013 AS is bevestig dat die 2007 besluite aanvaar is na aanleiding van deeglike eksegetiese en teologiese studie. Daar is aan die Moderamen van die AS (ASM) gevra om in voortsetting van die 2007 verslag oor homoseksualiteit ’n Bybelse studie te doen oor die status van selfdegeslagverhoudings. 6. 2007 Hierteenoor is die kanonieke hermeneutiek, wat erns maak met die hermeneutiese beginsel dat enige deel van die Bybel interpreteer behoort te word in die lig van die hele Bybel. Die Bybel is sy eie uitlegger, en daarom moet die Bybel met die Bybel vergelyk word, moeiliker dele moet in die lig van duideliker dele uitgelê word. Waar ook van VE gesê sou kon word dat die moeiliker dele van die Bybel deur middel van die duideliker dele van die Bybel interpreteer word, alhoewel dit nie al is wat VT daarmee bedoel nie, word die beginsel meermale as die kanoniese beginsel verstaan. In die lig van die verwysing na ’n hermeneutiese raamwerk van die Christologie (herskeppingsleer) en die Godsleer (skeppingsleer), asook in Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 101 die lig van die verwysing na ’n gereformeerde of kanoniese hermeneutiek, is die vraag natuurlik óf die verskille wat hier vertoon word die verskille in die NGK verteenwoordig. Die antwoord is ja en nee. Natuurlik is ook dit van die verskille rondom hermeneutiek in die NGK. Dit gaan hier egter nie net oor die bepaalde keuses wat vir bepaalde raamwerke gemaak is nie. Van belang hier is eerder die teologie wat hierdie hermeneutiese raamwerke voorafgaan. Hier handel dit nie net om ’n keuse vir ’n bepaalde natuurlike teologie, of ’n keuse vir ’n bepaalde teo-logie nie. Teologies lê die hermeneutiese verskille veral in die verskille in harmatologie en soteriologie wat die bepaalde bogenoemde keuses voorafgaan. Daarby is dit dalk egter nie die voorveronderstellings of vooroordele van die lesers ten opsigte van die Bybel óf die vooroordele en voorveronderstellings van die skrywers van die Bybel wat ten minste ’n hermeneutiese sleutel was wat van ’n ander verskil het nie. Dalk is dit die veronderstellings wat VE teenoor VT, en VT teenoor VE gehad het wat in die verskeie verslae hermeneuties deurslaggewend was. Duidelik vanuit die twee verslae, of ten minste die wyse waarop die twee verslae op die tafel van die ander gekom het, is dat dit nie werklik vir diegene wat aan die verslae gewerk het moontlik was om in oop dialoog met mekaar te tree nie en so by die diep teologiese verskille wat hermeneuties bepalend was uit te kom nie.15 Tydens hierdie sinode het daar nie verdere verslae oor homoseksualiteit gedien nie. Tog het by dié sinode ’n verslag van AKLAS oor die Huwelik en saamwoon verskyn. Hermeneuties is dit interessant dat hierdie studie oor selfdegeslagverhoudings gedoen moet word aan die hand van ’n verbintenis aan die NGK se waardes van die Seisoen van Menswaardigheid. 15 Vir die 2011 AS is AKLAS gevra om ’n opsommende samevatting te maak van al die besluite van ASs van 1986, 2002 en 2004 oor die Bybelse tradisies. Die verslag heet Skrifbeskouing. Tydens hierdie sinode het daar nie verdere verslae oor homoseksualiteit gedien nie. Tog het by dié sinode ’n verslag van AKLAS oor die Huwelik en saamwoon verskyn. Tydens die 2013 AS is bevestig dat die 2007 besluite aanvaar is na aanleiding van deeglike eksegetiese en teologiese studie. Daar is aan die Moderamen van die AS (ASM) gevra om in voortsetting van die 2007 verslag oor homoseksualiteit ’n Bybelse studie te doen oor die status van selfdegeslagverhoudings. Hermeneuties is dit interessant dat hierdie studie oor selfdegeslagverhoudings gedoen moet word aan die hand van ’n verbintenis aan die NGK se waardes van die Seisoen van Menswaardigheid. 16 Die dokument volg Michael Welker se denke oor die gesag van die Bybel byna woordeliks. Sien Welker (2000; 2001; 2002). Sien in die verband ook Van der Westhuizen (2016; 2017). 7. 2015 Ruimte ontbreek hier om na die AS van 2011 en 2013 in enige detail te verwys. Dit moet egter gestel word dat die saak van homoseksualiteit nie Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 102 prominent daar ter sprake was nie. Vir die 2011 AS is AKLAS bloot gevra om ’n samevatting te maak van al die besluite van die Algemene Sinodes van 1986, 2002 en 2004 oor die Bybelse tradisies. By die 2013 AS is bevestig dat die 2007-besluite aanvaar is op grond van deeglike eksegetiese en teologiese studie. In die lig van die verskeie temas waaroor AKLAS by die AS van 2013 verslag moes lewer, is die kommissie gevra dat voortaan gedink sou word oor die betekenis van gereformeerde hermeneutiek. Vir dié doel het Ons Christelike geloof en die wetenskap (2015) as gespreksdokument by die AS van 2015 gedien. Alhoewel die verslag bedoel was om die NGK se verstaan van die verhouding tussen die Christelike geloof en die wetenskap te bedink, wou dit ook die NGK ten opsigte van hermeneutiek in gesprek lei. Interessant is dat ATLAS (Algemene Taakgroep Leer en Aktuele Sake) juis wou hê dat daar in en deur die verslag plek is vir verskil. Waar daar by die Buitengewone Sinode van 2016 asook by die 2019 AS geen verwysing gevind kon word na Ons Christelike geloof en die wetenskap (2015) nie, is dié verslag darem herken as ’n gespreksdokument. Die verslag wat Ons Christelike geloof en die wetenskap (2015) voorafgaan, Verkennende oriëntering vir die voorlegging van die huidige gesprek (2015), is teen die skryf van hierdie artikel nie weer by die AS vermeld nie. Dat dit nie weer vermeld word nie is interessant omdat die verslag dalk ten minste ’n hermeneutiese verskil in die NGK beklemtoon. Wat beklemtoon word, is nie net die pluralisme waaraan die Zeitgeist gekenmerk word nie. Hier word nie net gewys na die pluralisme waarin die Bybel verstaan word nie, maar juis ook die pluralisme in die Bybel self.16 In dié lig volg Ons Christelike geloof en die wetenskap (2015). Van belang vir hierdie artikel is dat die verslag beklemtoon dat die wetenskap tot die verstaan van die Bybelteks bydra. Dit beteken egter nie dat die wetenskap ’n verstaan van die Bybel verseker nie. 7. 2015 Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 103 Die Bybel word nie bloot deur middel van die wetenskap verstaan nie. Die Woord, anders as die blote Bybelbóék, kom tot ons. Hier word verwys na die komende Woord van God. Die kóms van die Woord is nie vanselfsprekend nie. Dié Woord word deur die Gees aan ons verleen, sodat ons dit nooit bloot hét nie. Só is die Bybel dan méér as bloot dit wat daarin staan. Dit is, soos deurgaans deur die verskeie verslae aangetoon, in die eerste plek ’n historiese boek. Alhoewel die feit dat die Bybel ’n historiese boek is deurgaans beklemtoon is, beteken dit nie dat in die 2015 verslag dieselfde daarmee as, byvoorbeeld, in 1986 bedoel is nie. Waar daar in VT van die 2007 AS duidelik gemaak is dat daar, byvoorbeeld, nie suspisieus met die Bybelskrywers omgegaan moet word nie, word hier verduidelik dat die Bybel sowel kontekstueel as kultureel bepaald is. Wat word met hierdie bepaaldheid bedoel? Alhoewel hier nie van ’n suspisie gepraat word nie, is dit duidelik dat daar ten minste met ’n bepaalde sensitiwiteit met die Bybelskrywers en hulle kontekstuele en kulturele bepaaldheid omgegaan moet word. Dit handel in hierdie dokument dus nie net oor ons bepaaldheid nie. Wanneer ons sê dat die Bybel kultureel bepaald is, bedoel ons daarmee dat die Bybelskrywers in terme van die tale, waardes en mens- en wêreldbeeld van hul kulture praat wanneer hulle oor die lewe en oor God skryf. Wanneer ons die Bybel lees moet ons sensitief wees vir die verhouding waarin dit staan tot die historiese, geografiese en kulturele omstandighede waarbinne dit ontstaan het (272, my klem). Die Bybel is méér as dit wat daarin staan omdat dit ook ’n literêre boek is. Die Bybel is méér as dit wat daarin staan omdat dit ook ’n literêre boek is. Om die fokus alleen maar op die letterlike en feitelike van die Bybelse tekste te laat val, is om die bedoelinge, betekenisse, waarde en boodskap van die Bybel te verskraal. Om die Bybel letterlik te interpreteer, is om by halwe waarhede uit te kom (272). 7. 2015 In Ons Christelike geloof en die wetenskap (2015) word in meer detail as by die verslae hierbo gewys wáárna hierdie literêre karakter van die Bybel In Ons Christelike geloof en die wetenskap (2015) word in meer detail as by die verslae hierbo gewys wáárna hierdie literêre karakter van die Bybel Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 104 verwys. Vanuit die dokument is dit duidelik dat in die Bybel nie met ’n eksegetiese metode gewerk kan word nie. Dat die Bybel méér is as ’n bloot historiese en literêre boek word dan daarin beskryf dat dit ’n sakramentele boek is. Die Bybel wys in en deur middel van die historiese en literêre vir ons wie God is. Dáárin bestaan die méér – in die teo-logie. Die betekenis van die Bybelse teks is vir ’n Christen méér as die woorde wat daar staan. … Binne die breëre en dieper betekenis van die Christelike geloofsbelydenisse, die geloofstradisie waarbinne ons staan, lees ons die historiese en literêre tekste (van die Bybel) en hoor daarin hoedat God geken en gehoor word as ’n genadige, liefdevolle God, betroubaar in Sy genade oor ons – juis ook in ons konteks vandag (273). 8. Slotopmerkings Wat is dit wat tot die huidige doodloopstraat en vasgelooptheid in terme van hermeneutiek in die NGK gelei het? In ’n konsepdokument Gids: Die AS se 2019-besluit oor selfdegeslag- verhoudings (2020) word inter alia gevra na die teologiese verskille in die NGK. Dié teologiese verskille is in die allernouste sin verbonde aan die hermeneutiese vasgelooptheid en doodloopstraat. Ten einde oor hierdie teologiese verskille wat as subteks van die vraagstuk oor homoseksualiteit verstaan moet word, na te dink, word inter alia verwys na Vincent Brümmer se Vroom of Regsinnig? Teologie in die NG Kerk (2013). Volgens Brümmer is daar deurlopend twee teologiese strome in die NGK: ’n regsinnigheid van hart en ’n regsinnigheid van leer. Die Gids (2020) verduidelik dit so: Vroomheid of regsinnigheid van hart word gesien as ’n persoonlike verhouding met God en berus op die beskouing dat God nie verstaan wil word nie, maar dat God eerder bemin wil word. Hierteenoor sou dié wat kies vir ’n regsinnigheid van leer eerder klem plaas op die Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 105 verdediging van die leerstellinge van die kerk soos neergelê in die belydenisskrifte (18). Die konsepdokument erken dat teologie in die NGK nie tot twee teologiese strome gereduseer kan word nie: Dít kan nie net tweeledig of binêr verstaan word nie. Dikwels is dit so dat mense wat min of meer uit dieselfde teologiese, hermeneutiese dampkring kom, verskillende gevolgtrekkings maak oor selfdegeslagverhoudings. Met min of meer dieselfde hermeneutiek huldig hulle verskillende standpunte (20, my kursivering). Alhoewel in hierdie artikel geargumenteer is dat die debat oor homoseksualiteit ten diepste ’n teologiese debat is, is dit tog, aan die een kant, ’n vraag of die twee teologiese strome wat in die konsepdokument verhaal is by die diepte van die teologiese en hermeneutiese verskille kom. Aan die ander kant, is dit ’n vraag of die verskillende gevolgtrekkings oor homoseksualiteit werklik op grond van twee teologiese strome met min of meer dieselfde hermeneutiek daaruit sien. In die lig van veral die 2007 AS het dit duidelik geword dat dit nie net daaroor handel dat daar byvoorbeeld vanuit ’n hermeneutiese raamwerk van die Godsleer of, eerder, die skepping (VT) en die Christologie of, eerder, die herskepping (VE) gedink is nie. 8. Slotopmerkings Dit handel ook nie bloot daaroor dat VT blyk om ten minste in ’n opsig ’n meer natuurlike teologie, teenoor, ten minste in ’n opsig, ’n teo-logiese hermeneutiese sleutel met betrekking tot die debat oor homoseksualiteit te kies nie. Dit handel volgens hierdie artikel eerder oor die bepaalde teologie wat hierdie keuses ten minste met betrekking tot die debat oor homoseksualiteit voorafgaan het, en steeds voorafgaan. Dus handel dit nie net daaroor dat Bybeltekste deur ’n hermeneutiese raamwerk van die skepping of herskepping benader word nie. Daar sou ook ander keuses gemaak kon word met dieselfde gevolgtrekkings. Die vraag is eerder hoe ’n bepaalde teologie die keuses wat gemaak is noop. Dit handel hier inter alia oor ’n baie bepaalde verstaan van die harmatologie en soteriologie. Dit handel dus nie net daaroor dat VE, as ’n verteenwoordiging van ’n teologiese lyn in die NGK, van standpunt is dat Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 106 homoseksualiteit nie sonde is nie, en dat VT wel daardie gevolgtrekking maak nie. Dit handel veel eerder oor die teologie van sonde en verlossing, wat die gevolgtrekking voorafgaan. Die NGK het egter wel ’n beslissende studie oor Die Apostoliese Geloofsbelydenis: ’n Eietydse Uitleg (2013) deurgemaak – maar dié studie het nie werklik in diepte debatte op die AS tot gevolg gehad nie. Die vraag, wat natuurlik ook teologies van aard is, is byvoorbeeld waarin die diepste verbintenis van die NGK werklik vandag lê. In die sin het Dirkie Smit in 2001 (in verwysing na die NGK tot en met 1990) in die lig van die debat oor Belhar al gevra waarin lê hierdie verbintenis. Smit se antwoord was tóé: … the deepest commitment of the … DRC was, ultimately, when tested, to their own people, to the volk, and not to us, their brothers and sisters in faith, or to theological convictions, or Reformed theology, not even the content of their own synodical documents17 (122). … the deepest commitment of the … DRC was, ultimately, when tested, to their own people, to the volk, and not to us, their brothers and sisters in faith, or to theological convictions, or Reformed theology, not even the content of their own synodical documents17 (122). Dus: Watter rol speel die NGK se verbintenis aan die volk eerder as byvoorbeeld teologie in hierdie doodloopstraat en vasgelooptheid? 8. Slotopmerkings Maar spesifiek: In Retrotopia (2017) wys Zygmund Bauman daarop dat ons in hierdie tye nie meer oor die toekoms dink soos ons in die verlede daaroor gedink het nie. Eerder as om oor utopieë in die toekoms te dink, verhaal ons utopieë vanuit die verlede, vanuit spesifieke verledes – dalk verledes wat meer was soos wat ons dit wou hê? Is ook dié spesifieke verledes dalk hermeneuties bepalend vir ’n verstaan van die NGK, hermeneutiek en etiek? 17 Sien ook Van der Westhuizen (2019). Bibliografie Anthonissen, C. en Oberholzer, P. 2001. Gelowig en gay? Riglyne vir ’n sinvolle dialoog met gay lidmate in die gemeente. Kaapstad: Lux Verbi. Bauman, Z. 2017. Retrotopia. Cambridge: Polity Press. Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 107 Bartlett, A. 2017. Weerlose weerstand. Die gaydebat in die NG Kerk. Pretoria: Protea Boekhandel. Bongmba, E.K. 2015. Hermeneutics and the debate on Homosexuality in Africa. Religion and Theology 22:69-99. Brümmer, V. 2013. Vroom of regsinning. Teologie in die NG Kerk. Wellington: Bybel-Media. Cilliers, J. 2008. Skrifbeskouing en Skrifhantering: perspektiewe op ’n hermeneutiek van verwagting. Verbum et Ecclesia 29(1):62-76. Deist, F. en Burden, J.J. 1980. ’n ABC van Bybeluitleg. Pretoria: J.L van Schaik. Deist, F. 1986. Kan ons die Bybel dan nog glo? Onderweg na ’n Gereformeerde Skrifbeskouing. Pretoria: J.L. van Schaik). Deist, F. 1994. Ervaring, rede en metode in skrifuitleg: ’n wetenskapshistoriese ondersoek na Skrifuitleg in die Ned. Geref. Kerk, 1840-1990. Pretoria: Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing. De Villiers, D.E. 2006. Kruispunte in Christene se besluitneming oor homoseksualiteit. Verbum et Ecclesia 27(1):186-198. Heyns, J. 1987. Dogmatiek. Pretoria: NG Kerk-Boekhandel. NGK, 1979. Agenda van Wes-Kaapland Streeksinode. NGK, 1986. Agenda van die Algemene Sinode NGK, 1986. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 1990. Agenda van die Algemene Sinode. NGK, 1990. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 1998. Agenda van die Algemene Sinode. NGK, 1998. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 2002. Agenda van die Algemene Sinode. NGK, 2002. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 2004. Agenda van die Algemene Sinode. NGK, 1998. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 2002. Agenda van die Algemene Sinode. NGK, 2002. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 2004. Agenda van die Algemene Sinode. Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 108 NGK, 2011. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 2013. Agenda van die Algemene Sinode. NGK, 2013. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 2013. Die Apostoliese Geloofsbelydenis: ’n Eietydse Uitleg. NGK, 2015. Agenda van die Algemene Sinode. NGK, 2015. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 2016. Agenda van die Algemene Sinode. NGK, 2016. Notule van die Algemene Sinode. NGK, 2019. Agenda van die Algemene Sinode. NGK, 2015. [Intyds]. Beskikbaar: http://selfdegeslagverhoudings. bybelmedia.org.za/2015/11/2002-en-2004-besluite-oor- homoseksualiteit/ NGK, 2019. Persverklaring: Selfdegeslag-verhoudings, 10 Oktober 2019. [Intyds]. Beskikbaar: https://kerkbode.christians.co.za/2019/10/10/ selfdegeslagverhoudings/ NGK, 2020. [Intyds]. Beskikbaar: https://kerkbode.christians. co.za/2020/03/04/selfdegeslagbesluit-nuwe-gids-wil-sinodes-en- lidmate-help/ Punt, J. 2006a. The Bible in the gay-debate in South Africa: Towards an ethics of interpretation. Scriptura 93:419-431. Punt, J. 2006b. Bibliografie Using the Bible in post-Apartheid South Africa: Its influence and impact amidst the gay debate. HTS Teologiese Studies 62(3):885-907. Potgieter, P.C. 1988. Selfgetuienis en interpretasie. HTS Teologiese Studies 44(2):420-433. Van der Westhuizen • STJ 2020, Vol 6, No 3, 79–109 109 Smit, D.J. 2001. Has there Been any Change? On the Role of the Dutch Reformed Church 1974–1990. Scriptura 76:119–126. https://doi. org/10.7833/76-1-1188. Steyn, G.J. 2007. Riglyne vir ’n verantwoordelike Nuwe Testamentiese verstaan in die homoseksualiteitsdebat. Dee 1: ’n Komplekse saak. Verbum et Ecclesia 28(1):280-300. Strauss, P. 2010. Die NG Kerk en die Wet op Burgerlike Verbintenisse: menings en inligting. Woord en Daad 50(413):30-32. Van der Westhuizen, H. 2016. The Word and the Spirit – Michael Welker’s theological hermeneutics, Part 1. Stellenbosch Theological Journal 2(2):607-620. Van der Westhuizen, H. 2017. The Word and the Spirit – Michael Welker’s theological hermeneutics, Part 1. Stellenbosch Theological Journal 3(1):429-449 Van der Westhuizen, H. 2019. The Reception of Belhar in the Dutch Reformed Church. Studia Historiae Ecclesiasticae 45(3):1-15. http:// dx.doi.org/10.25159/2412-4265/6233 Van Zyl, H.C. 2016. Romeine 1:26-27: Evaluering van eksegetiese en hermeneutiese argumente in die debat oor selfdegeslagverhoudings. In die Skriflig 50(2). Welker, M. 2000. The Tasks of Biblical Theology and the Authority of Scripture. In: W. Alston (Ed.). Theology in the Service of the Church, FS Thomas Gillespie. Grand Rapids: Eerdmans. 232-241. Welker, M. 2001. Das vierfache Gewicht der Schrift. Die mißverständliche Rede vom ‘Schriftprinzip’ und die Programmformel ‘Biblische Theologie’. In: D. Hiller and Ch. Kress (Eds.). “Daß Gott eine große Barmherzigkeit habe”. Konkrete Theologie in der Verschränkung von Glaube und Leben, FS Gunda Schneider-Flume. Leipzig: Evangelische Verlagsanstalt. 9-27. Welker, M. 2002. Sola Scriptura? The Authority of Scripture in Pluralistic Environments. In: B. Strawn (Ed.). A God So Near, FS Patrick D. Miller. Winona Lake: Eisenbrowns. 375-391.

https://ojs.reformedjournals.co.za/stj/article/download/2120/2948

Afrikaans

Keywords Emigration, Insecurity in society, Peaceful motives, Watershed in South African history, Interior of South Africa open for the influence of the West. Dutch Reformed Church in the Cape and the Great Trek: an evaluation. The Dutch Reformed Church in the Cape and the Great Trek: an evaluation. The reaction of the Cape Synod of 1837 of the Dutch Reformed Church and the presbytery of Graaff-Reinet of 1838 and 1840 marked the official stance of the Dutch Reformed Church (DRC) on the Trek. Both were negative about the Trek because they saw it as a revolt against the British Government. These two assemblies were, however, influenced by the negative approach of the Trek in public opinion and willingness on their side to follow and bow to the government in this regard. The Trek after all, was an emigration. Since 1843 the approach of the DRC on the matter changed and the members of the DRC on the Trek were regarded as full church members who are not in a process of discipline because of their emigration. Die Kaapse NG Kerk en die Groot Trek: ’n evaluering Strauss, Piet Universiteit van die Vrystaat [email protected] Stellenbosch Theological Journal 2015, Vol 1, No 1, 273–289 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2015.v1n1.a14 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2015 © Pieter de Waal Neethling Trust Stellenbosch Theological Journal 2015, Vol 1, No 1, 273–289 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2015.v1n1.a14 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2015 © Pieter de Waal Neethling Trust 1. Inleiding Die Groot Trek dui op die emigrasie van bykans 15 000 mense in 1834- 1840 uit veral die oostelike dele van die destydse (Britse) Kaapkolonie na die binneland van Suid-Afrika. “Groot” dui hier eerder op die impak as die omvang van die Trek (Thom 1965:75; Du Bruyn 1986:127). Die Groot Trek sou die binneland van Suid-Afrika – buite die Kaapkolonie – vir die Westerse leefwyse oopstel (Visagie 2012:148). Daar bestaan afdoende argumente om te aanvaar dat die kerk op die trekpad, vir sover dit hierdie emigrante of uitgewekenes of Voortrekkers – ’n term wat in die 1870’s ontstaan – aangaan, die NGK was (Strauss 2011:264-277; Visagie Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 274 2012:118)). Die Trekkers was lidmate van Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK)-gemeentes uit hoofsaaklik die Oos-Kaap en die Ring van Graaff- Reinet: Graaff-Reinet, Uitenhage, Cradock, Beaufort-Wes, Somerset-Oos, Colesberg, Balfour, Glen Lynden en Albanie (Dreyer 1929:27; Van der Watt 1977:15). In daardie stadium is die name Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK) en Nederduitse Hervormde Kerk (NHK) as wisselterme gebruik. Die NGK-sinode van 1842 besluit egter dat die naam voortaan die Nederduitse Gereformeerde Kerk (van Suid-Afrika)1 sal wees (NGK in ZA 1858:197- 198). Daarom volstaan hierdie stuk met hierdie naam. Volgens Van der Watt was die “grootskaalse eksodus” van sommige van hulle getrouste lidmate vir die genoemde gemeentes ’n groot verlies. Die impak van die landsverhuising én die publieke aandag wat dit getrek het, het die saak nie net op die agenda van die Ring van Graaff-Reinet van 1838 en 1840 en die Kaapse NGK-sinode van 1837 geplaas nie. Regeringslui in die Kolonie sou ook hierop reageer (Van der Watt 1977:5-6, 15). Die reaksie van die ring en die sinode het op twee sake gekonsentreer: die redes of motiewe vir die Trek en die bestemming van die Trek. Die redes van segslui vir die Trek soos Karl Trichardt, Piet Retief en Anna Steenkamp, ’n broerskind van Retief, kan soos volg opgesom word: ’n gebrek aan grond, kapitaal en arbeid in die Kolonie, ’n opkomende nasionalisme en ’n behoefte aan selfregering by die Trekkers, hulle weerstand teen gelykstelling met die gekleurdes in die Kolonie en die onveiligheid wat ongekontroleerde rondlopery onder laasgenoemde saam met die oosgrensoorloë teen die Xhosas vir hulle geskep het (Giliomee 2003:144- 153). 1 Die agtervoegsel “van Zuid-Afrika” dui in 1842 op die Kaapkolonie. Hierdie begrip werk verwarrend in op Nederlandse gereformeerdes in die 1950’s wat verstaan dat dit die NGK in die hele Suid-Afrika aandui, Strauss 1983:67. Die eerste Algemene Sinode van die hele NGK besluit in 1962 dat die naam van hierdie kerkverband die “Nederduitse Gereformeerde Kerk” sonder enige geografiese agtervoegsel of staatkundige grens sal wees. Die kerk se grense word immers deur die geloof en nie staatsgrense nie, bepaal. Staatsgrense vir die NGK was ’n ongelukkige oorblyfsel van die bekende (berugte) Loedolffsaak van 1862, Van der Watt 1973:164. 1. Inleiding Onder die Gekleurdes sou van die eertydse slawe van die emigrante en die nomadiese Khoi-Khoi (Khoen-khoen) tel (Thom 1965:50-74; Van der Watt 1977:3-5; Visagie 2012:122). Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 275 Sowel die Kaapse Sinode van 1837 as die Ring van Graaff-Reinet van 1838 en 1840 sou egter aan hierdie redes verbygaan. ’n Feit wat die indruk versterk dat hulle uit voeling was met Trekkerlidmate en met ’n vooringenomendheid na die uittog gekyk het. Kerklik uitgedruk: die herderlike brief van die sinode en die hantering van die Trekkerlidmate deur die ring het geïmpliseer dat die uittog sonde is en ’n opstand teen die Britse Regering aan die Kaap. ’n Daad wat, op die klank af, kerklik beskou ’n tugwaardige sonde is (Bouwman 1985:620-621). ’n Evaluering van die optrede deur hierdie sinode en ring moet die hele Trek met sy motiewe en die staatkundige konteks in ag neem om tot gegronde gevolgtrekkings te kom. Wat was die houding van die Kaapse NGK teenoor die Groot Trek en hoe moet dit geëvalueer word? Was hierdie optrede kerklik verantwoord en gebaseer op die feitlikhede van die Groot Trek? Is Trekkerlidmate kerklik verantwoord hanteer? Was die Trek ’n opstand of ’n emigrasie en was die Trekkers skuldig aan alles waarvan die Kaapse Sinode hulle beskuldig het? Die houding van die buitengewone Kaapse Sinode van die NGK van 1837 (NGK van ZA 1858:112) was bepalend vir die optrede van die Ring van Graaff-Reinet van 1838 en 1840. 2.1 Die klimaat waarin die sinode vergader het. In die beginjare van die Groot Trek het voornemende Trekkers hulle verkenning en voorbereiding in stilte gedoen. Volgens C Hattingh, ’n ooggetuie, is hierdie stilte gehandhaaf omdat hulle bang was om deur die Britse Regering “voor rebellen gehouden te worden” (Preller 1920:115- 116). Daar was ook ’n persepsie by die Trekkers dat die regering hulle kan verbied om die grense van die Kolonie oor te steek (Van der Watt 1977:5). Om beter weiding aan hulle vee te voorsien en moontlike vyandelikhede van die regering die hoof te bied, het die Maritz-trek in 1836 aanvanklik in kleiner groepe getrek. Hulle het op Thaba Nchu besluit as ’n bymekaarkomplek nadat hulle die Kolonie verlaat het (Thom 1965:80). Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 276 Die houding van die koloniale regering aan die Kaap teenoor die Trek is belangrik vir ons tema omdat hierdie regering – soos in die dae van die Verenigde-Oos-Indiese Kompanjie – wetlik bepalende seggenskap in die sake van die NGK aan die Kaap gehad het. Nie alleen het die regering deur middel van die goewerneur die predikante aangestel en besoldig nie, maar die besluite van kerkvergaderings moes ook aan hom vir bekragtiging voorgelê word (Dreyer 1932:5; Van der Watt 1973:27). Die bekende Ordonnansie 7 van 1843 met die titel The Separation of Church and State Petition wou hieraan ’n einde maak. Die NGK is hierdeur egter aan die besonderhede van ’n staatswet vir sy vryheid en selfstandigheid gekoppel. ’n Saak wat van staatsweë eerder deur die grondwetlike erkenning van die vryheid van godsdiens in die algemeen sonder ’n wet met bindende bepalings vir ’n bepaalde kerk, gereël kon word (Van der Watt 1973:32, 39). Die versigtigheid van die emigrante vir die Britse regering was aanvanklik ongegrond. Die regering wou nie met sy staatsapparaat teen die Trekkers optree nie. Later het die weerstand van die regering teen die emigrasie sterker vorme aangeneem. Sowel goewerneur Benjamin D’Urban as die luitenant-goewerneur van die Oostelike provinsie, sir Andries Stockenström, het in die beginjare (1834- 1836) van die Trek verklaar dat ’n regeringsverbod op emigrasie drakonies en onwenslik sou wees. Dit het nie beteken dat hulle die Trek goedkeur nie. Volgens D’Urban kon die Trek die Kaapkolonie ruïneer. Die emigrante moes deur oorreding oorgehaal word om in die Kolonie te bly. 2.1 Die klimaat waarin die sinode vergader het. Later het Stockenström by D’Urban se opvolger, sir George Napier, aangedring dat die emigrante vervolg word (Thom 1965; Van der Watt 1977:6). Op 28 April 1838 rig Napier hom tot die NGK-predikante met die versoek dat hulle “deze rasernij van emigratie” help stuit (Van der Watt 1977:6). Hierna vaardig hy ’n “verordening” uit dat die emigrante voor 1 Januarie 1839 in die Kolonie terug moes wees. Op hulle terugkeer sou amnestie, skadeloosstelling en aandag aan hulle griewe volg. Die regering sowel as die Trekkers het egter geen gevolg aan hierdie maatreël gegee nie (Thom 1965:90-91). Die houding van die Kaapse regering was duidelik: hulle keur die Trek nie goed nie. Hierdie anti-trekhouding van die regering was ook teen November 1837 by die Kaapse Sinode bekend (Van der Watt 1977:6). Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 277 Die negatiewe klimaat in die Kolonie teenoor die Trek is gevoed deur die menings van indiwiduele NGK-predikante. Hoewel hulle menings nie noodwendig voor die sinode van 1837 opgeteken is nie, sou latere dokumente hulle afkeur aan die Trek verwoord. Menings wat hulle waarskynlik reeds voor die sinode toegedaan was. ’n Uitsondering is dr William Robertson van Swellendam wat reeds op 13 Maart 1836 in ’n brief van onrealistiese verwagtings oor die binneland as ’n motief vir die uittog by voornemende emigrante melding maak. Hulle hoofrede is volgens hom die geldelike verliese wat hulle as gevolg van die vrystelling van die slawe gely het (brief afgedruk in Dreyer 1929:7). In die godsdiensverslag van sy gemeente, Somerset-Oos, in 1838 noem ds G Morgan die Trek ’n “dwaling” waarvoor die Here die land moet “behoede”. In ’n preek in Maart 1838 vergelyk ds Taylor van Cradock die Trek met die vlug van Jona: die Trekkers vlug vir hulle roeping van die Here in die Kolonie. In gesprekke bestempel dr Robertson (die skriba van die sinode van 1837, NGK van ZA 1858:183) van Swellendam die motiewe vir die Trek as “foolish reasons” (Van der Watt 1977:11). Bekend is ook die pogings van ds A Murray (senior) om trekleier Gerrit Maritz en sy vrou van die Trek te laat afsien. Sy raad ontlok harde woorde van Maritz en hy word die Maritzhuis belet (Thom 1965:74). Gelet op die sosiale posisie van hulle predikante onder NGK-lidmate, het hulle dominees ’n belangrike deel van die publieke opinie gevorm waarin die voornemende Trekkers beweeg het. Boonop was die houding van die koloniale regering wat die emigrante deur wetgewing kon dwing, ’n faktor om mee rekening te hou. Onder hierdie omstandighede was die negatiewe houding van die Sinode van 1837 teenoor die uittog geen verrassing nie. Die houding van die Sinode is vervat in ’n herderlike brief wat na gemeentes gestuur is. ’n Kommissie onder leiding van ds TJ Herold van Stellenbosch is op die derde sittingsdag van die sinode vir die “vervaardiging” hiervan benoem (NGK in ZA 1858:121). Die sinode sou 30 sittingsdae in beslag neem (NGK in ZA 1858:183) en het die brief op 20 November 1837 vir versending goedgekeur. Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 278 3 Dreyer vermeld dat die konsepbrief of “De Herderlijke Herinneringen en Toespraken” “heftige teenstand” vanaf die sinodevloer ontlok het, 1932:1,3. 2 Dreyer beweer dat van die Kaapse NGK-predikante “eerlik daarvan oortuig” was dat die steeds beter in die Kolonie onder die Britse vlag was as in die “woeste wildernis” van die Suid-Afrikaanse binneland, 1932:6. 2.2 Die houding van die sinode teenoor die uittog Die herderlike brief praat sterk afkeurend van die uittog met geen teken van ’n pastorale begrip vir die Trekkers nie. Die uittog “van zoo vele Ledematen der Hervormde Kerke” stem die sinode tot droefheid omdat hulle sonder leiers soos ’n Moses en ’n Aaron uittrek met geen belofte van ’n Kanaän wat op hulle wag nie (brief afgedruk in Dreyer 1929:3). Die sinode hou elkeen van hierdie lidmate “verantwoordelyk voor hun gedrag” en herinner hulle aan hulle vrywillige belydenis van geloof en die doop van hulle kinders wat ’n “dure verplichting” op hulle geplaas het. Die Trek is nie ’n “wenk” van die “Goddelyke voorzienigheid” nie. Die Trekkers moet hulle kruis in die Kolonie opneem en Christus volg. Hulle moet hulle onderwerp aan diegene wat deur God oor hulle gestel is. Ook die Kaapse owerhede is dienaars van God wat die swaard met geregtigheid en beskeie moet dra. Dit is laakbaar om van die owerheid te verwag dat hy hom skik na “onzen zin en belangen”. Hy moet vir die algemene welsyn en toekomstige welvaart van die land werk. Wat tans vir ons na kwaad lyk, word dikwels “tot eenen zegen; wat ons tydelyke schade veroorzaakt, een middel tot bevordering van ons eeuwig geluk” (hele brief in Dreyer 1929:3-42). Hierdie brief word deur ds Herold aan die sinode vir goedkeuring voorgehou en met ’n meerderheid van stemme aanvaar. Vier predikante is daarteen3. Hulle lê hulle redes aan die vergadering voor. Volgens ds GWA van der Lingen van die Paarl kom die omstandighede wat die brief skets nie ooreen met die “omstandigheden daar wij in leven.” Ds JC le F Moorrees van Swartland ken die “zaak van de uitgewekene Boeren” nie goed genoeg om “ja” te stem nie. Ds HA Moorrees van Tulbagh kan dieselfde Boere “niet zoo dadelijk … veroordeelen”. Vir ds Morgan van Somerset-Oos handel die brief oor ’n politieke en nie ’n kerklike saak nie. Daarom stem hy daarteen (opmerkings afgedruk in Dreyer 1929:5). Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 279 Die redes vir hierdie houding van die Kaapse Sinode van 1837 is sedertdien dikwels bespreek (Dreyer 1929:2; Van der Watt 1977:18-20; Strauss 2015:26- 28). Tog bly dit vir ons tema van groot belang. Die sinode het bestaan uit elf dominees van Skotse oorsprong, nege Afrikaanse of Afrikanerpredikante, een dominee van Nederlandse en een van Duitse afkoms. Daarby was daar negentien Afrikaanse ouderlinge4. 4 Die naam en begrip “Afrikaner” was op hierdie stadium al in gebruik, Giliomee 2003:22; Grobler 2007:19,25. 2.2 Die houding van die sinode teenoor die uittog Die bewering word gemaak dat die oorwig Skotse predikante die sinode verhoed het om die motiewe van die uittog van die – soos hulle toe al genoem is (Strauss 2015:5) – Afrikanerboere te verstaan. Die stemming oor die herderlike brief sou dus “etnies”-bepaald gewees het (Dreyer 1929:1-2). Hierdie etniese verklaring vir die inhoud van die herderlike brief gaan nie op nie. Immers, van die 41 sinodelede kan 28 – 9 predikante en 19 ouderlinge – waarskynlik deurgaan as Afrikaners. Daarby was minstens een van die vier predikante wat teen die brief gestem het, ds Morgan, ’n Skot. Boonop het twee Skotse predikante, di Reid van Colesberg en Taylor van Cradock, die Ring van Graaff-Reinet in 1840 versoek om sanksie aan die pastorale besoeke wat hulle aan die Trekkers wou bring, te verleen (Van der Watt 1977:17-18). Die gemeentes op die oosgrens waaruit die emigrante gekom het, is almal deur Skotse predikante bedien (Dreyer 1929:1-3; 1932:5). Gedagtig daaraan dat die Skotte erns gemaak het met die taal en omstandighede van hulle lidmate, is dit onwaarskynlik dat die motiewe vir die uittog aan hulle heeltemal onbekend was. Of hulle daarmee saamgestem het, is ’n ander saak. In hierdie verband is dit interessant dat ds Taylor in 1840 deur Boere- emigrante “far beyond the boundary” onder AH Potgieter versoek word om of hulle permanente dominee te word of om hulle te besoek en alle leraarspligte te vervul. ’n Versoek wat deur die goewerneur toegestaan word. By die Ring van Graaff-Reinet is Taylor egter nie so gelukkig nie. Hier kry hy toestemming om die besoek af te lê, maar verbied om die sakramente te bedien (briewe in Dreyer 1929:29-33). ’n Besluit wat op “sydelingse sensuur” (term by Dreyer 1932:7) neerkom omdat die sinode van 1837 die uittog in ’n kwade lig beskou en alle Trekkers sonder aansiens des persoons Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 280 veroordeel het sonder om hulle kant van die saak te ondersoek. Daarmee het die sinode die audi alteram partem-reël in kerklike tugsake wat tot berou by indiwiduele gelowiges moet lei, verontagsaam (Sadler 1979:186; NGK 2013:16-22). 5 Moderne historici hou hulle steeds met die vraag na die Groot Trek as ’n rebellie of ’n opstand besig. Giliomee praat van ’n ordelike, vreedsame “mass rebellion” teen 2.3 Dienstigheid aan die owerheid Dit wil voorkom asof die besluit van die sinode van 1837 mede-beïnvloed is deur ’n kerklike trou of dienstigheid aan die Britse regering. ’n Dienstigheid wat moontlik uit ’n strakke, enge verstaan van die vyfde gebod naamlik gehoorsaamheid aan gesag spruit én ’n houvas van die staat op die NGK by implikasie erken. In hierdie omstandighede het die sinode die roeping van die NGK-gelowige tot die Kolonie beperk en – by implikasie – enige verlating van die land as roepingsontduiking beskou: hetsy deur emigrasie of die ekonomiesgedrewe trekboere wat sedert 1820 oor die Grootrivier is. Ds Taylor se vergelyking van die uittog met die vlug van Jona illustreer hierdie houding by NGK-predikante. Dit wil voorkom asof die sinode in sy dienstigheid verhinder is om te begryp dat die emigrasie nie ’n opstand is nie, al is ontevredenheid oor die owerheid een van die redes daarvoor. Ontevredenheid oor die owerheid lei nie noodwendig tot ongehoorsaamheid en dus ’n oortreding van die vyfde gebod nie. Jy kan met die owerheid verskil sonder om sy gesag te bevraagteken of sy juridiese rol in algemene landsbelang te ontken. Vanuit sy gewilligheid (en versigtigheid) om die owerheid gunstig te stem, het die sinode hierdie onderskeiding nie getrek nie. Tydens ’n “amptelike” besoek aan die emigrante in Natal in 1843 deur die aktuarius van die Kaapse Sinode, dr Abraham Faure, stel hy die saak reg as hy in sy verslag aan die Kaapse goewerneur wat sy besoek finansier (Dreyer 1932:29), na die boere verwys as emigrante. By hom is daar nie sprake van ’n opstand – in staats- of kerklike terme nie (verslag in Dreyer 1929:58- 67). Hierdie houding van Faure word ondersteun deur die populêre naam “emigrante-boere” wat destyds aan die orde van die dag in die Kolonie was. ’n Naam waarby selfs Napier inval as hy in 1838 praat van “deze rasernij van Emigratie” (Van der Watt 1977:6). Die emigrante was nie in opstand nie en het geen aksie teen die Britse owerheid aan die Kaap beoog nie5. Inteendeel, Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 281 hulle wou eenvoudig oor die grense van die Kolonie trek en ’n nuwe tuiste vind. Hulle wou in ’n land gaan woon waaroor Brittanje nie regeer nie en waarin niemand anders hulle tuiste het nie. Daarom het Trekkerleier Retief met die Zoeloekoning Dingaan onderhandel om ’n gedeelte van die teenswoordige KwaZulu-Natal (Thom 1965:208). ’n ineenstorting van bestaansveiligheid (Giliomee 2003: 144). Visagie noem dit ’n “rebellie”, hoewel vreedsaam van aard (Visagie 2012:118). Beide vermy egter die kwessie van ’n geweldadige rebellie met terme wat ook as ’n emigrasie sou kon deurgaan. 2.3 Dienstigheid aan die owerheid Die dienstigheid van die sinode van 1837 aan die Britse regering word ook geïllustreer deur sy gelukwensing aan koningin Victoria met haar troonsbestyging in 1837. Dit gaan hier nie om die gelukwensing nie – dit is vermeldingswaardig – maar die boodskap wat saam gestuur is. Die sinode sou ’n adres aan haar stuur “en onze Hervormde Kerk aan Hare Majesteits koninklijke gunst aanbevelende …” (NGK in ZA 1858:122). Met hierdie woorde buig die NGK laag voor die jong Britse koningin. Van ’n kerklike profeties-kritiese afstand is hier nie sprake nie, al sou die woorde op die gebruiklike, byna betekenislose lofuitinge dui. In sy weerstand teen die herderlike brief van die sinode van 1837 toon ds GWA van der Lingen dat hy die verstaanskloof tussen die sinode en die Trekkers raaksien. Daarom voel hy dat die besluit van die sinode die omstandighede van die Trek verkeerd verwoord. Dit verbaas dus nie dat Andries Pretorius as ’n aangewese leier van die uitgewekenes ds Van der Lingen op 8 Junie 1838 in ’n brief vanaf sy plaas naby Graaff-Reinet versoek om ’n leraar vir die emigrante te stuur nie. Hy doen dit omdat Van der Lingen “sonder vooroordeel” in die “zwerfvende Colonisten” belangstel en “een waare Afrekaan ben” (brief in Dreyer 1929:13-14). Van der Lingen sou simpatiek reageer (Liebenberg 1977:28). Pretorius wat op die punt is om sy huis in die Sneeuberg te verlaat vir hulp aan die beleerde Trekkers in Natal, gee in sy bewoording blyke van ’n aantal indrukke. In die eerste plek ervaar hy die druk van openbare opinies – soos die van die Kaapse Sinode – teen die uittog. Opinies waarin hy meen om brute vooroordeel waar te neem. In die tweede plek laat blyk hy onsekerheid oor die bestemming van die Trek. Die terme “zwerfvende Colonisten” stem ooreen met die uitdrukking “de in de woestijn bijeenverzamelde Gereformeerde Kerkgemeente” wat die goewerneur van die Trekkers, Piet Retief, in ’n bykomende eed by sy ampsaanvaarding in Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 282 sy beskerming neem. ’n Eed wat hy naby die latere Winburg op 11 Junie 1837 in die teenwoordigheid van eerwaarde (ds) Erasmus Smit voor die emigrante aflê (Preller 1920:107). Swerwende én in die woestyn dui albei op ’n onsekerheid oor die toekoms en ’n gebrek aan ’n duidelike bestemming vir die Trek. 6 In sy aanvullende eed as goewerneur van die Trekkers belowe Piet Retief op 11 Junie 1837 by die Vetrivier naby die latere Winburg om die NGK en sy belydenisskrifte te beskerm, Strauss 2001:817. 2.3 Dienstigheid aan die owerheid In die derde plek noem Pretorius ds Van der Lingen – soos die Trekkers hulleself – ’n ware Afrikaner. Van der Lingen sou as ’n ware Afrikaner homself immers kon terugvind in die groeiende nasionalisme en selfregeringsideale van die mense van die Uittog. 2.4 Die Kaapse Sinode en die Groot Trek: ’n evaluering In hierdie stadium is dit reeds duidelik dat die Kaapse Sinode van 1837 aan die selferkende redes vir die Groot Trek verbygegaan het en geen kerklik-pastorale aanvoeling vir hierdie ingrypende stap van sommige lidmate geopenbaar het nie. Gedagtig aan die feit dat die NGK as kerk vir die uitgewekenes belangrik was, moes die houding van die sinode vir hulle – by al hulle ander probleme met die lewe in die Kolonie – ’n verdere terugslag gewees het. Daarom dat Andries Pretorius in sy brief van Junie 1838 aan ds Van der Lingen na die weerstand van laasgenoemde teen die herderlike brief van die sinode vir hom aan “ons” kant teenoor die sinode aan die “ander” kant geplaas het. Daarmee het Pretorius by implikasie aangetoon dat die sinode vir die uitgewekenes in hulle stryd om ’n sinvolle oorlewing of bestaan irrelevant geword het. Dat die NGK vir die mense van die uittog belangrik was, word deur die gebruike van hulle kerkwees op die trekpad gestaaf. Hierdie gevolgtrekking blyk uit die Trekkers se gebruik van die naam NGK, hulle gehegtheid aan die belydenisskrifte6 en kerkorde van die Kaapse NGK, hulle herhaalde versoeke om ’n vaste leraar uit die verband van die Kaapse Sinode en hulle gebruike in eredienste, by die verkiesing van kerkraadslede en in die kerk se verhouding tot die Trekkerowerheid. Hierdie owerheid is met die Vetriviergrondwetreëlings in Mei-Junie 1837 naby die latere Winburg vasgestel (De Jongh 1977:134). Pretorius het na die Slag van Bloedrivier op Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 283 16 Desember 1838 op 23 Desember aan die Voortrekkervolksraad in Natal verslag gelewer (Strauss 2001:821). Hiernaas het Trekkerlidmate gereeld na die hulle ou gemeentes in die Kolonie teruggekeer om aanspraak te maak op hulle lidmaatsvoorregte. Vanaf 1840 tot 1845 word 687 kinders byvoorbeeld in Colesberg se doopboek as “over de Grenze” en 407 huwelike in die register as “buiten de Grenze” aangeteken (Van der Watt 1977:20; vgl Strauss 2011:268-273). Op die sinode se verwarring van emigrasie met ’n opstand wat teen die vyfde gebod ingaan, is ook gewys. Die sinode het ’n gebrek aan ’n gereformeerd-kerklike insig getoon deur die implikasies van hierdie ver­ warring vir die hantering en moontlike tugtiging van die betrokke lidmate nie te verreken nie. 7 Dreyer noem die Groot Trek “een van die mees betekenisvolle gebeurtenisse in die geskiedenis van Suid-Afrika” (Dreyer 1932:1). Volgens Visagie is die Groot Trek “een van die belangrikste verskynsels in die Afrikaners se geskiedenis … ’n beslissende keerpunt” (Visagie 2012:149). 2.4 Die Kaapse Sinode en die Groot Trek: ’n evaluering Lidmate is aan ’n oortreding van die vyfde gebod skuldig bevind sonder dat die redes om te trek van indiwidue of selfs die groep as geheel deur hulle eie kerkrade onder wie se toesig hulle geval het, aangehoor en verreken is. Die vasstelling van ’n oortreding of ’n sonde in die kerklike tugproses is, soos berou en bekering as die doel van die tug, iets persoonliks of indiwidueels. Grondige kerklike tug is pastoral-soekend omdat dit ook gaan om die behoud van die sondaar (Bouwman 1985:620- 621; NGK 2013:16). Sommige ander formulerings in die herderlike brief van 1837 wek ook vrae. Die sinode se sogenaamde droefheid omdat die Trekkers sonder ’n belofte aan ’n land soos Kanaän en sonder charismatiese leiers soos Moses en Aaron trek, val vreemd op omdat beide kwessies teen November 1837 nog nie volledig hanteer en afgeloop is nie. Dit is ’n vraag hoeveel sinodelede bekend was met die indiwiduele Voortrekkerleiers of oor genoegsame inligting oor die betrokke persone beskik het om sulke krasse waarnemings te maak. Miskien het die sinode gewerk met die persepsie dat min emigranteleiers tot op daardie stadium hulleself in die openbare lewe van die Kolonie onderskei het. ’n Terugblik op die impak van die Groot Trek op die hele Suid-Afrika, toon egter dat hierdie leiers voorgeloop het in ’n proses wat die binneland van Suid-Afrika radikaal sou verander (Du Bruyn 1986:127)7. Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 284 Daarby is die summiere vermelding of aanname van die moontlikheid dat die emigrante nie hulle lidmaats- of doopouerbeloftes op die trekpad sal nakom nie, ’n verdere illustrasie van die sinode se onbekendheid met die Trekkers. Laasgenoemde sou bekend word vir hulle godsdiens (Boekevat) en handhawing van die gereformeerd-kerklike belydenisskrifte. ’n Klem wat kategese sou insluit (De Jongh 1977:160). In sy godsdiensverslag aan die ring rapporteer die gemeente Uitenhage in 1839 so oor die emigrante: “vele van hun waren onder de trouwste Kerk en Avondmaalgangers te bevinden …” (Van der Watt 1977:15) Op hierdie punt oordeel Dreyer dat die sinode, behalwe vir sy dienstigheid aan die Kaapse regering, tog ook bekommerd was dat die “Voortrekkers” geestelik sou veragter. Daarom die verwysing na lidmaatsbeloftes (Dreyer 1932:4). Op die eensydigheid en engheid om die opneem van die kruis van Christus in 1837 tot die Kolonie te beperk, is reeds gewys. 2.4 Die Kaapse Sinode en die Groot Trek: ’n evaluering Hiervolgens sou die opneem van die kruis op enige ander plek eenvoudig op ongehoorsaamheid aan God of sonde neerkom. Net so eng en onkerklik kil is die slotopmerking van die herderlike brief. Dat die emigrante se tydelike “schade” hulle ewige geluk sou bevoordeel, is ’n skrale, byna onbarmhartige poging om te troos. Hierdie opmerking klink boonop soos die piëtistiese “pie in the sky when you die”. 3. Die Ring van Graaff-Reinet en die Groot Trek 3. Die Ring van Graaff-Reinet en die Groot Trek Van der Watt kom tot die slotsom dat die Ring van Graaff-Reinet in 1840 sy “ware kleur” teenoor die Trekkers gewys het (Van der Watt 1977:16). 3. Die Ring van Graaff-Reinet en die Groot Trek Van der Watt kom tot die slotsom dat die Ring van Graaff-Reinet in 1840 sy “ware kleur” teenoor die Trekkers gewys het (Van der Watt 1977:16). In 1838 word die Ring gekonfronteer met twee vrae uit Colesberg. Hoe moet diegene hanteer word wat die Kolonie verlaat het, reeds meer as ’n jaar buite die grense woon en dan terugkom om hulle lidmaatsregte op te eis? En: hoe moet diegene hanteer word wat deur armoede of finansiële nood buite die grense van die gemeente woon? Eersgenoemde is emigrante- Boere en laasgenoemde Trekboere. Die antwoord van die ring is vaag en ontwykend: hierdie mense moet met die grootste versigtigheid en “Christelijke toegevendheid” hanteer word: alles volgens die “bestaande wetten en gebruiken der Kerk” (afgedruk in Dreyer 1929:28). Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 285 In 1840 word die ring voor twee versoeke geplaas. Ds Reid van Colesberg én ds Taylor van Cradock vra verlof om die emigrante oorkant die Grootrivier te besoek. Ds Reid wil “alleenlijk” die evangelie onder hulle verkondig, terwyl ds Taylor ’n besoek van 3 maande beplan waartydens hy “al mijn werk als Leraar naar de omstandigheden zoo ver als ik kan” verrig. Hy toon ook ’n skriftelike toestemming van die Kaapse goewerneur om “ministerial duties, such as the administration of the Sacraments …” vir 3 maande onder die emigrante uit te voer. Verder maak hy voorstelle oor hoe die werk in sy gemeente gedurende sy afwesigheid gedoen kan word (afgedruk in Dreyer 1929:29-31). Wat ds Reid betref, het die ring geen beswaar teen sy voorgenome besoek met die doel om “alleenlijk het Evangelie” onder die emigrante te verkondig nie (afgedruk in Dreyer 1929:29). Dit is egter nie duidelik of hierdie besoek ooit plaasgevind het nie. Op ds Taylor se versoek antwoord die ring dat hy die verlof deur die goewerneur verleen, nie “kan” teenstaan nie. Ds Taylor moet die vergadering egter verseker dat hy “aldaar de Sacramenten niet zal uitdeelen nog lidmaten aannemen …” (afgedruk in Dreyer 1929:32). Van der Watt se verwysing na sy ware kleure dui moontlik op ’n paar tendense by die ring. 8 Die Ring van Graaff-Reinet het wel sy besluit oor ds Taylor in 1840 waardeur die dominee verbied is om die sakramente te bedien, herroep Van der Watt 1977:52. 3. Die Ring van Graaff-Reinet en die Groot Trek In die eerste plek is die ring, soos die sinode van 1837, gekant teen die Trek. Daarby interpreteer die ring die sinodebesluit van 1837 skynbaar so dat ’n opstand tugwaardig is en dat die opstandelinge die sakramente onder sensuur as ’n tugmaatreël ontsê moet word. Die ring trek dus die logiese kerklike konklusie van die sinodebesluit. Tensy hy hierdie “sydelingse sensuur” (Dreyer se tipering van die saak, 1932:7) wat nie ’n erkende kerklike gebruik is nie, as sensuur sonder ’n ondersoek op sy eie beoordeling van die uittog grond. So ’n beoordeling word egter nie gevind nie. Die tendens is nietemin duidelik: hier gaan dit om sensuur sonder om die ander kant van die saak te hoor en lidmate in dié proses indiwidueel en pastoraal te bearbei. Boonop wil die ring lidmate van die sakramente onthou terwyl hulle onder die toesig van hulle eie kerkrade val. Vergaderings van die NGK was hier dus skuldig aan die verontagsaming van hulle eie kerkordelike prosedures. ’n Fout wat die Kaapse Sinode met die bekende leerkwessie in die NGK ook in 1862 gemaak het (Strauss 2015: 53). Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 286 Ds Taylor het ingeval by die ringsbesluit, maar na alle waarskynlikheid tog van die emigrantekinders gedoop. Die doopregister van Cradock vermeld in die tyd die doop van kinders “over de Grenze” (Van der Watt 1977:17). Mettertyd sou daar in die amptelike houding van die Kaapse NGK teenoor die Groot Trek, soos vergestalt in hierdie optrede van die Sinode van 1837 en die Ring van Graaff-Reinet van 1838 en 1840 ’n verandering kom (Van der Watt 1877:49-57). ’n Verandering wat nie in die herroeping van al hierdie besluite lê8 nie, maar in nuwe situasies en besluite en ’n ander benadering. ’n Verandering wat die tot die spreekwoordelike “normalisering” van die verhoudinge tussen die Kaapse NGK en NGK-gemeentes in die binneland sou lei. 4. Die NG Kerk en die afloop van die Trek Die Kaapse Sinode stuur drie deputasies: di A Murray van Graaff-Reinet en PK Albertyn van Prins Albert in 1847-1848, dr PE Faure van Wynberg en W Robertson van Swellendam in 1848-1849 en di A Murray van Bloemfontein en JH Neethling van Prins Albert in 1851-1852. Hierdie deputasies hanteer die Trekkers soos ongesensureerde NGK-lidmate buite die grense van bestaande gemeentes. Van der Watt oordeel dat hierdie deputasies die Herderlike Brief van die sinode van 1837 genegeer en oneffektief gemaak het (Van der Watt 1977:51). Die Ring van Graaff-Reinet stuur ds WA Krige van Victoria in 1846. Die Kaapse Sinode stuur drie deputasies: di A Murray van Graaff-Reinet en PK Albertyn van Prins Albert in 1847-1848, dr PE Faure van Wynberg en W Robertson van Swellendam in 1848-1849 en di A Murray van Bloemfontein en JH Neethling van Prins Albert in 1851-1852. Hierdie deputasies hanteer die Trekkers soos ongesensureerde NGK-lidmate buite die grense van bestaande gemeentes. Van der Watt oordeel dat hierdie deputasies die Herderlike Brief van die sinode van 1837 genegeer en oneffektief gemaak het (Van der Watt 1977:51). Nuwe gemeentes moes gestig word. Gemeentes wat natuurlikerwys in die verband van die Kaapse NGK opgeneem word (Dreyer 1929:74-184; Van der Watt 1977:49-57). Met die ontstaan van die Nederduitsch Hervormde Kerk in 1853 en die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika in 1859, albei in Transvaal (oor die Vaal), is hierdie patroon egter verbreek (Strauss 2015:30- 33). Wat wel waar is, is dat die verhoudings met die nuwe NGK-gemeentes in die latere Vrystaat en in Natal teen 1843 genormaliseer is. Hierdie gemeentes was deel van die Kaapse Sinode tot met die Loedolffsaak in 1862 (Van der Watt 1973:107). Daarmee is die effek van die sinodebesluit van 1837 en die besluite van die Ring van Graaff-Reinet in 1838 en 1840 finaal gedoof. 4. Die NG Kerk en die afloop van die Trek Van der Watt oordeel dat die besoek van dr A Faure, die aktuarius van die Kaapse Sinode, in 1843 aan Natal saamval met die verandering in die houding van die Kaapse Kerk teenoor die Groot Trek. Hy skryf dit aan meer as een faktor toe. In die eerste plek het Ordonnansie 7 van 1843 die NGK “tot ’n groot mate” vry gemaak om in die geestelike behoeftes van sy lidmate buite die grense van die Kolonie te voorsien. Die NGK was ook daarvan oortuig dat die emigrasie ’n gevestigde gemeenskap buite die Kolonie tot gevolg gehad het. In die eerste plek het Ordonnansie 7 van 1843 die NGK “tot ’n groot mate” vry gemaak om in die geestelike behoeftes van sy lidmate buite die grense van die Kolonie te voorsien. Die NGK was ook daarvan oortuig dat die emigrasie ’n gevestigde gemeenskap buite die Kolonie tot gevolg gehad het. Hierdie waarneming is tydens die besoek aan Natal deur dr Faure bevestig. Een gevolg hiervan was ’n meer georganiseerde kerklike lewe. Boonop het dr Faure die NGK-lidmate waar hy ontvang is, ten volle bedien. Sy In die eerste plek het Ordonnansie 7 van 1843 die NGK “tot ’n groot mate” vry gemaak om in die geestelike behoeftes van sy lidmate buite die grense van die Kolonie te voorsien. Die NGK was ook daarvan oortuig dat die emigrasie ’n gevestigde gemeenskap buite die Kolonie tot gevolg gehad het. Hierdie waarneming is tydens die besoek aan Natal deur dr Faure bevestig. Een gevolg hiervan was ’n meer georganiseerde kerklike lewe. Boonop het dr Faure die NGK-lidmate waar hy ontvang is, ten volle bedien. Sy besoek was amptelik: die goewerneur én die NGK is in die saak geken. Teen hierdie agtergrond het Faure die kwessie van die Trek as ’n opstand finaal gekelder met sy deurgaanse verwysing na die Trekkers as emigrante (Verbatimverslag “Afvaardiging van ds A Faure na Natal” in Dreyer 1929:40-73; Van der Watt 1977:49-50). In die tweede plek is daar predikantekommissies na die gebied oorkant die Grootrivier gestuur om die uitgewekenes ten volle met Woord en sakrament te bedien, gemeentes te stig en kerkraadslede te laat verkies. Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 287 Die Ring van Graaff-Reinet stuur ds WA Krige van Victoria in 1846. 5. Die Kaapse NG Kerk en die Groot Trek: slot Dit gebeur dikwels in die bestaan van kerkvergaderings dat omstrede besluite nie letterlik herroep word nie, maar deur latere optrede en ontwikkelinge van dieselfde kerk genegeer word. Dat verdere ontwikkelings sulke besluite eenvoudig vergete agterlaat. So iets het in die Kaapse NGK met die sinodebesluit van 1837 oor die Groot Trek gebeur. In die anti-emigrasie openbare denkklimaat van destyds in die Kolonie en gedienstig aan die Britse regering, het die sinode van 1837 ontevredenheid met die owerheid en emigrasie met opstand teen die owerheid verwar. Die feit dat so ’n opstand in stryd met die vyfde gebod is, het aan die optrede van die emigrante die kleur van ’n tugwaardige sonde verleen. Tugwaardige sondes van lidmate moet egter deur hulle eie kerkrade hanteer word. Dit het nie gebeur nie. Die Ring van Graaff-Reinet het predikante uit sy geledere wat die emigrante wou gaan bedien verbied om die sakramente ook aan Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 288 hulle te bedien. Hierdie verbod het op “sydelingse” sensuur neergekom terwyl daar geen tugondersoek was en hulle kerkrade ook nie betrokke was nie. In die latere kontak van Kaapse NGK-predikante met die emigrante is die sinodebesluit van 1837 genegeer. So het hierdie besluit sy geldigheid stilweg verloor. Ten spyte van die sinodebesluit van 1837 het die NGK in verskillende dele van Suider-Afrika in 1962 verenig in een algemene sinodale verband. Hier was die besluit van 1837 ook nie in oorweging nie. Terugskouend kan dit gesê word dat die Kaapse Sinode van 1837 nie ’n demper of effektiewe verbod op die Groot Trek kon plaas nie en daarmee nie die ontwikkelingsmoontlikhede wat dit in Suid-Afrika geskep het, kon verydel nie. Bibliografie Bouwman, H 1985. Gereformeerd Kerkrecht II. Kampen: de Groot Goudriaan. Dreyer, A 1929. Die Kaapse Kerk en die Groot Trek. Amptelike en ander stukke versamel, van aantekeninge voorsien en uitgegee. Kaapstad: Van de Sandt. Dreyer, A 1932. Kerklike uitsprake oor die Groot Trek. Kaapstad: Van de Sandt, De Villiers en kie. Du Bruyn, JT 1986. Die Groot Trek. In: Cameron, T (red). Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika en woord en beeld. Kaapstad: Human en Rousseau. 127-139. Giliomee, H 2003. The Afrikaners. Biography of a people. Kaapstad: Tafelberg. Grobler, J 2007. Uitdaging en antwoord. ’n Vars perspektief op die evolusie van die Afrikaners. Brooklyn: Grourie. Liebenberg, BJ 1977. Andries Pretorius in Natal. Pretoria: Academica. Nederduitse Gereformeerde Kerk 2013. Die Kerkorde. Sl:sn. Strauss • STJ 2015, Vol 1, No 1, 273–289 289 NGK in Zuid-Afrika (ZA) 1858. Handelinge van de Algemeene Synode der NG Kerk 1837. In: Handelinge 1824-1847. Kaapstad: Van de Sandt De Villiers en kie. Preller, G 1920. Voortrekkermense II. ’n Drietal oorspronklike dokumente oor die Voortrek. Kaapstad: De Nationale Pers. Sadler, THN 1979. Die kerklike tughandeling. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Strauss, PJ 2001. Nogeens: die agtergrond, inhoud en implikasies van die Gelofte van 1838. HTS 57/3 en 4, 814-834. Strauss, PJ 2011. Nogeens: watter kerk vergesel die Groot Trek? Acta Theologica 31/2, 264-277. Strauss, PJ 2015. Gereformeerdes onder die Suiderkruis 1652-2011. Bloemfontein: Sun Media. Thom, HB 1965. Die lewe van Gert Maritz. Elsiesrivier: Nasou. Van der Watt, PB 1973. Die Loedolffsaak en die Nederduitse Gereformeerde Kerk 1862-1962. Kaapstad: Tafelberg. Van der Watt, PB 1977. Die Nederduitse Gereformeerde Kerk 1834-1866. Pretoria: NG Kerkboekhandel. Visagie, J 2012. Oorsake van die Groot Trek na die binneland. In Pretorius, F (red), Geskiedenis van Suid-Afrika in voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg, 117-128. Visagie, J 2012. Uittog en vestiging van die Voortrekkers in die binneland. In Pretorius, F (red), Geskiedenis van Suid-Afrika in voortye tot vandag. Kaapstad: Tafelberg, 131-150.

https://ojs.reformedjournals.co.za/stj/article/download/23/31

Afrikaans

1 Hierdie artikel is moontlik gemaak deur die finansiële ondersteuning van die Suid- Afrikaanse Akademie vir Kuns en Wetenskap. Die nodige dank en waardering hiervoor word hier uitgespreek. Stellenbosch T eological Journal 2018, Vol 4, No 2, 401–419 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2018.v4n2.a19 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2018 © Pieter de Waal Neethling Trust Stellenbosch T eological Journal 2018, Vol 4, No 2, 401–419 DOI: http://dx.doi.org/10.17570/stj.2018.v4n2.a19 Online ISSN 2413-9467 | Print ISSN 2413-9459 2018 © Pieter de Waal Neethling Trust A theologically-pastoral examination of the socio-economic situation of the brown welfare pensioners in the Redeemed African Methodist Church The South African society is characterised by socio-economic inequality between various social components which is also reflected in the older persons’ population (Beukes 2014:32). The objective of this article is a theological-pastoral investigation of how apartheid and neoliberal market economy could be structurally responsible for the socio-economic situation of brown welfare pensioners which is then interpreted in the light of God’s justice. The insight gained could then be used by the Redeemed African Methodist Church to devise an appropriate theological-pastoral strategy to assist these older persons. This article is based on empirical data that was gathered by means of focus group methodology. The findings are that these older persons are victims of external factors determining their socio-economic situation. The theoretical framework of this article is that theological-pastoral care to these older persons cannot be separated from theological-pastoral care of the public life. ’n Teologies-pastorale ondersoek na die sosio-ekonomiese situasie van die bruin welsynpensioenarisse in die Redeemed African Metodiste Kerk1 Jacobus Carnow Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika [email protected] Christo T esnaar Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika [email protected] Jacobus Carnow Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika [email protected] Jacobus Carnow Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika [email protected] Christo T esnaar Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika [email protected] Christo T esnaar Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika [email protected] 1. Inleiding In hierdie artikel gaan ek teologies-pastoraal fokus op die sosio-ekonomiese situasie van die bruin2 welsynpensioenarisse, wat lidmate van die Redeemed African Metodiste Kerk3 (RAMK) is. Dié situasie van die bruin ouer persone4 kan nie verstaan word sonder die geskiedkundige aanloop daarvan nie. In die aanhef van die Handves van die Suid-Afrikaanse Ouer Persone, wat op 15 April 2011 deur die destydse Minister van Maatskaplike Ontwikkeling van stapel gestuur is, word dit uitdruklik vermeld dat “[o]ns is die ergste deur ons moeilike verlede benadeel” (Handves, 2011:1). Naas die historiese Suid-Afrikaanse situasie wat grootliks daartoe bygedra het tot die armoede waarin hierdie ouer persone vir ’n groot deel van hul lewens gedompel was, sal in hierdie artikel ook verwys word na die impak wat die huidige neoliberalistiese ekonomiese stelsel in Suid-Afrika op die sosio- ekonomiese situasie van hierdie ouer persone het. Die hoofdoel van hierdie artikel is om op grond van ’n teoretiese verklaring en ’n bespreking van die sosio-ekonomiese situasie van hierdie ouer persone ’n gepaste teologies- pastorale sorgstrategie voor te stel om hulle te bedien. Na ’n bondige oorsig oor die metodologie word teorieë van armoede vermeld wat benut sal word in die bespreking van die data. Voortvloeiend uit hierdie bespreking van die data sal voorstelle vir ’n teologies-pastorale sorgstrategie gebied word om hierdie ouer persone gepas te bedien. Key words Brown older persons; socio-economy; neoliberalism; theological-pastoral care Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 402 2 In hierdie artikel gebruik ek die term “bruin”, alhoewel ek ook daagliks hoor hoe hierdie mense na hulleself as “Kleurlinge” verwys. Dit is nie altyd duidelik watter van hierdie twee terme (“bruin” / “Kleurling”) die meer aanvaarde een is nie. 2 In hierdie artikel gebruik ek die term “bruin”, alhoewel ek ook daagliks hoor hoe hierdie mense na hulleself as “Kleurlinge” verwys. Dit is nie altyd duidelik watter van hierdie twee terme (“bruin” / “Kleurling”) die meer aanvaarde een is nie. 3 Die Redeemed African Metodiste Kerk bestaan in die Wes-Kaap en Noord-Kaap met hoofsaaklik bruin lidmate. Hierdie denominasie het sewe jaar gelede uit die African Metodiste Episkopale Kerk ontstaan. 4 Verskeie terme word gebruik vir die groep mense bo die ouderdom van 60 jaar in Suid- Afrika: amptelike staatspublikasies gebruik “ouer persone”; die media verwys soms na hierdie groep as “bejaardes” of “ou mense”. Hierdie groep persone verwys soms na hulself as die “senior burgers”. Ek verkies die term “ouer persone” vir die doel van hierdie artikel. 3 Die Redeemed African Metodiste Kerk bestaan in die Wes-Kaap en Noord-Kaap met hoofsaaklik bruin lidmate. Hierdie denominasie het sewe jaar gelede uit die African Metodiste Episkopale Kerk ontstaan. 4 Verskeie terme word gebruik vir die groep mense bo die ouderdom van 60 jaar in Suid- Afrika: amptelike staatspublikasies gebruik “ouer persone”; die media verwys soms na hierdie groep as “bejaardes” of “ou mense”. Hierdie groep persone verwys soms na hulself as die “senior burgers”. Ek verkies die term “ouer persone” vir die doel van hierdie artikel. 3 Die Redeemed African Metodiste Kerk bestaan in die Wes-Kaap en Noord-Kaap met hoofsaaklik bruin lidmate. Hierdie denominasie het sewe jaar gelede uit die African Metodiste Episkopale Kerk ontstaan. 4 Verskeie terme word gebruik vir die groep mense bo die ouderdom van 60 jaar in Suid- Afrika: amptelike staatspublikasies gebruik “ouer persone”; die media verwys soms na hierdie groep as “bejaardes” of “ou mense”. Hierdie groep persone verwys soms na hulself as die “senior burgers”. Ek verkies die term “ouer persone” vir die doel van hierdie artikel. 5 Osmer (2008:4) stel vier take voor waarvan die eerste die beskrywende-empiriese taak is wat die vraag: “Wat vind plaas?” probeer beantwoord. Die interpretatiewe taak fokus op die vraag: Waarom vind dit plaas? Die teologiese klem op reg en geregtigheid word in die artikel benut om die normatiewe taak te vervul en om die vraag: “Wat behoort plaas te vind?” te beantwoord. Die pragmatiese taak vind plaas in die voorgestelde breë voorstelle vir ’n gepaste teologies-pastorale sorgstrategie. 2. Metodologie Die metodologie soos uiteengesit deur Osmer (2008:4) wat fokus op vier bepaalde take wat tans oor die algemeen in die Praktiese Teologie Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 403 gebruik word, word ook in hierdie artikel benut.5 ’n Kwalitatiewe navorsingsmetodologie, nl. die fokusgroep-metodologie is gebruik vir die insamel van empiriese data.6 Hierin is ek bygestaan deur ’n medenavorser. Die data is deur middel van ’n klankbandstelsel opgeneem. Atlas.ti is gebruik in die ontleding van die ingesamelde empiriese data. ’n Opvolgsessie met die fokusgroepe om die gegewens te bevestig, het daarna plaasgevind. Die gestratifiseerde ewekansige steekproefmetode vereis dat deelnemers op grond van vooraf vasgestelde kriteria ewekansig gekies word (Focus Group Training Manual 2012:28). Die selektering van die bruin welsynpensioenarisse wat almal lede van RAMK is om as deelnemers in die fokusgroepe op te tree, het hiervolgens plaasgevind. Toestemming vir die gebruik van die deelnemers in die fokusgroepe is van die RAMK verkry. Die etiekkomitee van die Universiteit van Stellenbosch het ook hul goedkeuring vir die empiriese navorsing verleen. Voorsiening vir berading is vir elk van die tien fokusgroepe in die verskillende dele van die Wes- en Noord-Kaap gemaak indien deelnemers die bespreking in die fokusgroepe of daarna as traumaties ervaar. ’n Loodsstudie is eers onderneem om enige onduidelikhede in die besprekingsgids uit te stryk. 6 Die redes vir die keuse van die fokusgroepmetodologie is onder andere omdat ’n fokusgroep ’n klein, relatiewe homogene, groep van tussen ses tot nege lede is wat saamgeroep word vir die bespreking van ’n bepaalde onderwerp of tema aan die hand van bepaalde vrae deur houdings, persepsies, gevoelens en idees daaroor te eksploreer (Dilshad en Latif, 2013:192). Nog ’n rede vir die keuse van hierdie metodologie is dat in die verslaggewing dit toelaat dat die stemme van die deelnemers gehoor word (Dilshad en Latif 2013:196). In die keuse van die fokusgroepmetodologie is terdeë rekening gehou met van die nadele en beperkinge, naamlik, dat die metodologie nie geskik is vir die generering van statistiekedata nie aangesien die fokusgroepmetodologie diepte en insig bied met weinig bruikbare numeriese gevolgtrekkings (Gill, Stewart, Treasure en Chadwick 2008:293). 5 Osmer (2008:4) stel vier take voor waarvan die eerste die beskrywende-empiriese taak is wat die vraag: “Wat vind plaas?” probeer beantwoord. Die interpretatiewe taak fokus op die vraag: Waarom vind dit plaas? Die teologiese klem op reg en geregtigheid word in die artikel benut om die normatiewe taak te vervul en om die vraag: “Wat behoort plaas te vind?” te beantwoord. Die pragmatiese taak vind plaas in die voorgestelde breë voorstelle vir ’n gepaste teologies-pastorale sorgstrategie. 6 Die redes vir die keuse van die fokusgroepmetodologie is onder andere omdat ’n fokusgroep ’n klein, relatiewe homogene, groep van tussen ses tot nege lede is wat saamgeroep word vir die bespreking van ’n bepaalde onderwerp of tema aan die hand van bepaalde vrae deur houdings, persepsies, gevoelens en idees daaroor te eksploreer (Dilshad en Latif, 2013:192). Nog ’n rede vir die keuse van hierdie metodologie is dat in die verslaggewing dit toelaat dat die stemme van die deelnemers gehoor word (Dilshad en Latif 2013:196). In die keuse van die fokusgroepmetodologie is terdeë rekening gehou met van die nadele en beperkinge, naamlik, dat die metodologie nie geskik is vir die generering van statistiekedata nie aangesien die fokusgroepmetodologie diepte en insig bied met weinig bruikbare numeriese gevolgtrekkings (Gill, Stewart, Treasure en Chadwick 2008:293). 3. Teoretiese interpretasie van armoede Volgens die neoliberalistiese siening is daar die teoretiese oortuiging dat armoede die gevolg is van persoonlike gebreke en tekortkominge. Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 404 Armoede is patologies en die armes is te blameer vir hul eie omstandighede (Wilson, 1996:424). Hiervolgens dui Williams en Taylor aan (2000:22) hoedat die groeiende sosio-ekonomiese ongelykheid geregverdig word omdat die armes skynbaar onkundig, lui en krimineel georiënteer is. Naas hierdie teorie oor armoede, bied Davids en Gouws (2013:1214) ’n maatskaplik-demokratiese teoretiese siening oor armoede, naamlik dat daar strukturele verklarings is vir armoede in die gemeenskap anders as die intellektuele en kulturele gebreke by die armes self. Volgens hierdie teoretiese verstaan is die arm persone deur uitwendige omstandighede in ongunstige maatskaplike strukture geplaas, asook in situasies wat telkens gekenmerk is deur ’n gebrek aan bronne en geleenthede (Davids en Gouws 2013:1214). Hierdie maatskaplik-demokratiese teorie vind veral sy beslag binne die neoliberalisme, wat in die vorige eeu ontstaan het as ’n reaksie op die toenemende staatsinmenging in die beplanning van die ekonomie en die ontwikkeling van ’n welsynstaat (Jones, 2012:11). Neoliberalisme fokus op persoonlike vryheid wat onmoontlik is sonder ekonomiese vryheid wat intrinsiek is aan die vrye markstelsel wat maatskaplike ongelykheid aanvaar en intensiveer (Jones 2012:14).Van hierdie ekonomiese program gebaseer op die neoliberalistiese denkpatroon van die vrye mark, sê Pieterse (2001:65), dat dit onderhewig is aan ’n innerlike wetmatigheid wat nóg deur die staat, nóg die teologie en etiek skynbaar aan bande gelê mag word. Neoliberalisme as ’n ideologie, sê Newbigin (2003:119), is ’n afgod, ’n afgod van die vryemarkstelsel, en afgode is nie vatbaar vir morele oortuigings nie. Bond (2011:355) argumenteer dat die eerste demokraties verkose regering in Suid-Afrika se aanvaarding van die neoliberalistiese ekonomiese stelsel gelei het tot ’n verskeidenheid van “gemeenskapsiektes” wat veral die armes, mense uit die werkersklas, vroue, jeug en die ouer persone negatief raak Onder die vaandel van die maatskaplik-demokratiese teoretiese siening oor armoede bestaan daar ook die teorie van armoede as deprivasie. Jansen, Moses, Mujuta en Yu (2015:151) beskryf armoede as ’n begrip wat verwys na deprivasie wat in geldelike en nie-geldelike terme ervaar word. Armoede is patologies en die armes is te blameer vir hul eie omstandighede (Wilson, 1996:424). Hiervolgens dui Williams en Taylor aan (2000:22) hoedat die groeiende sosio-ekonomiese ongelykheid geregverdig word omdat die armes skynbaar onkundig, lui en krimineel georiënteer is. 3. Teoretiese interpretasie van armoede Naas hierdie teorie oor armoede, bied Davids en Gouws (2013:1214) ’n maatskaplik-demokratiese teoretiese siening oor armoede, naamlik dat daar strukturele verklarings is vir armoede in die gemeenskap anders as die intellektuele en kulturele gebreke by die armes self. Volgens hierdie teoretiese verstaan is die arm persone deur uitwendige omstandighede in ongunstige maatskaplike strukture geplaas, asook in situasies wat telkens gekenmerk is deur ’n gebrek aan bronne en geleenthede (Davids en Gouws 2013:1214). Hierdie maatskaplik-demokratiese teorie vind veral sy beslag binne die neoliberalisme, wat in die vorige eeu ontstaan het as ’n reaksie op die toenemende staatsinmenging in die beplanning van die ekonomie en die ontwikkeling van ’n welsynstaat (Jones, 2012:11). Neoliberalisme fokus op persoonlike vryheid wat onmoontlik is sonder ekonomiese vryheid wat intrinsiek is aan die vrye markstelsel wat maatskaplike ongelykheid aanvaar en intensiveer (Jones 2012:14).Van hierdie ekonomiese program gebaseer op die neoliberalistiese denkpatroon van die vrye mark, sê Pieterse (2001:65), dat dit onderhewig is aan ’n innerlike wetmatigheid wat nóg deur die staat, nóg die teologie en etiek skynbaar aan bande gelê mag word. Neoliberalisme as ’n ideologie, sê Newbigin (2003:119), is ’n afgod, ’n afgod van die vryemarkstelsel, en afgode is nie vatbaar vir morele oortuigings nie. Bond (2011:355) argumenteer dat die eerste demokraties verkose regering in Suid-Afrika se aanvaarding van die neoliberalistiese ekonomiese stelsel gelei het tot ’n verskeidenheid van “gemeenskapsiektes” wat veral die armes, mense uit die werkersklas, vroue, jeug en die ouer persone negatief raak Onder die vaandel van die maatskaplik-demokratiese teoretiese siening oor armoede bestaan daar ook die teorie van armoede as deprivasie. Jansen, Moses, Mujuta en Yu (2015:151) beskryf armoede as ’n begrip wat verwys na deprivasie wat in geldelike en nie-geldelike terme ervaar word. Op grond van die normatiewe taak is die teologiese normatiewe teorie van reg en geregtigheid wat in God woon en wat die kerk prakties in die wêreld moet uitleef (Beukes, 2014:122), benut om armoede te interpreteer. Hiervolgens argumenteer Noordegraaf (1990:57) dat “armoede is onrecht” Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 405 en dan dat “niet liefdadigheid het antwoord diende te zijn, maar het verankeren van gerechtigheid in politiek en sameleving”. Vir Beukes (2014:60) beteken dit die daarstel van voorkomende wette en maatreëls in die samelewing om armoede te verhoed. Smit (2009:480) toon dat hierdie ongeregtighede wat armoede daarstel diep ingebed is in die huidige wêreldwye ekonomiese realiteite wat die neoliberalisme as grondslag het. 4. Sosio-ekonomiese aangeleenthede ’n Studie van Elder (1974:163) en wat later bevestig is deur Crosnoe en Elder (2004:643) toon dat diegene wat ’n lewensituasie met ’n agterstand betree, daardie agterstand oor hul lewensduur handhaaf aangesien die moontlikheid van ’n ekonomies opwaartse beweging van die eerste tot laaste werk maar skraal is. Hierdie siening word ook ondersteun deur ’n stelling deur Unicef (2004:15) wat dui op ’n voortsetting van armoede oor geslagte heen. Ook Dannefer en Miklowski (2006:31) toon aan dat armoede later in mense se lewe verklaar kan word deur armoede vroeër in hul lewe. Op grond hiervan sal die bespreking van die data ook fokus op hoe hierdie kohort van ouer persone hul lewensituasie as kinders betree het omdat dit hulle hele lewensloopbaan beïnvloed. Uit die data word verskeie aspekte uitgelig wat die sosio-ekonomiese situasie van hierdie mense negatief beïnvloed, maar in hierdie artikel sal ek op die volgende fokus wat struktureel verantwoordelik is vir hul deprivasie: onderwysdeprivasie; die Groepsgebiedewet (41 van 1950); die huidige verbruikersgemeenskap en ’n dominerende sisteem. 3. Teoretiese interpretasie van armoede Die teorie van armoede as deprivasie wat in lyn is met die maatskaplik- demokratiese teoretiese siening van armoede en die teologiese normatiewe teorie van reg en geregtigheid sal nou benut word in die bespreking van bepaalde aangeleenthede wat betrekking het op die sosio-ekonomiese situasie van bruin welsynpensioenarisse. 4.1 Onderwysdeprivasie Die onderwysdeprivasie word duidelik in die data aangedui met voorbeelde soos die volgende: “Skool het ek gegaan en ek is in st.3 uit. Toe moet ek st.4 toe gaan. Toe sê Mamma: ‘Jy kan nie meer verder skool toe gaan nie. Ek kan Toe sê Mamma: ‘Jy kan nie meer verder skool toe gaan nie. Ek kan Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 406 nie alles bekostig nie’, want sy was alleen. Toe is ek uit die skool uit en het in die fabriek gaan werk.” (7.1.7)7 “Ek was in st. 6 toe sê my pa vir my daar is nie meer geld nie. Hy het nie geld nie en ek kan nie verder nie. Ek moet maar kom werk op die plaas.” (1.1.9) Die beperkte akademiese opvoeding van hierdie deelnemers waarvan die meeste vroeg in die primêre akademiese fase skool moes verlaat, is die direkte uitvloeisel van hul sosio-ekonomiese situasie. Dat hul sosio- ekonomiese situasie haglik is, word duidelik uit ’n vergelyking van die volgende statistieke: Soudien (2000:24) toon aan dat gedurende die 1950s in die Wes-Kaap uit elke tien huishoudings in veral Kaapstad wat onder die armoedegrens leef, is agt bruin, een swart en een wit. Gedurende die 1970s beskryf Thomas (1976:61) die armoede van die bruin mense deur te verwys dat in 1970 meer as die helfte van die bruin mans minder as R500 per jaar (R41.7 per maand) en vroue, wat in baie gevalle die enkel broodwinners was, minder as R299 jaarliks (R24.9 per maand) verdien 4. Vertel van julle betrokkenheid by ontspanningsaksies (soos gaan na plekke van ontspanning, byvoorbeeld na die see, deelname aan vermaaklikheid en funksies in die gemeenskap). 5. Op staatspensioendag wemel die winkels en stalletjies van aktiwiteite, en die volgende dag is alles weer stil en skynbaar normaal. Vertel asseblief hoe julle hierdie verskynsel ervaar. 5. Op staatspensioendag wemel die winkels en stalletjies van aktiwiteite, en die volgende dag is alles weer stil en skynbaar normaal. Vertel asseblief hoe julle hierdie verskynsel ervaar. 6. Vertel hoe julle kerklidmaatskap julle in jul daaglikse lewe op julle staatspensioen (a) in die verlede gehelp het of nie gehelp het nie, (b) nou help of nie help nie. 7. Die Bybel noem dat alle mense na die beeld en gelykenis van God geskape is en dat alle mense waarde (dignity) het. 7 Die data skakel soos volg met die artikel: Die onderskeie fokusgroepe word aangedui met die syfers 1-10. Die onderstaande 7 temas is in die groepe gebruik vir bespreking en word aangedui deur die syfers 1-7: 7 Die data skakel soos volg met die artikel: Die onderskeie fokusgroepe word aangedui met die syfers 1-10. Die onderstaande 7 temas is in die groepe gebruik vir bespreking en word aangedui deur die syfers 1-7: 1. Wat sal julle sê het veroorsaak of het daartoe bygedra dat julle vandag van welsynpensioen (“staatspensioen”) afhanklik is vir julle lewensonderhoud? Vertel asseblief. 2. Wat is julle ervaring van die soort behuising, en huislike geriewe wat julle as bruin pensioenarisse vandag kan bekostig? Watter invloed het dit op julle as mense? 3. Vertel hoe julle voel oor die mediese en gesondheidsdiens wat julle as bruin pensioenarisse vandag kan bekostig. 4. Vertel van julle betrokkenheid by ontspanningsaksies (soos gaan na plekke van ontspanning, byvoorbeeld na die see, deelname aan vermaaklikheid en funksies in die gemeenskap). 5. Op staatspensioendag wemel die winkels en stalletjies van aktiwiteite, en die volgende dag is alles weer stil en skynbaar normaal. Vertel asseblief hoe julle hierdie verskynsel ervaar. 6. Vertel hoe julle kerklidmaatskap julle in jul daaglikse lewe op julle staatspensioen (a) in die verlede gehelp het of nie gehelp het nie, (b) nou help of nie help nie. 7. Die Bybel noem dat alle mense na die beeld en gelykenis van God geskape is en dat alle mense waarde (dignity) het. Volgens ons land se Grondwet word die land gebou op menswaardigheid, die bereiking van gelykheid en die uitbou van menseregte en vryhede. Vertel of julle dink dat dit wat die Grondwet van ons land hier sê, ervaar word in julle daaglikse lewe op die staatspensioen wat julle ontvang. Die onderskeie sprekers in die verskillende fokusgroepe word ook met ’n syfer aangedui. 1. Wat sal julle sê het veroorsaak of het daartoe bygedra dat julle vandag va welsynpensioen (“staatspensioen”) afhanklik is vir julle lewensonderhoud? Verte asseblief. 2. Wat is julle ervaring van die soort behuising, en huislike geriewe wat julle a bruin pensioenarisse vandag kan bekostig? Watter invloed het dit op julle as mense? 4.1 Onderwysdeprivasie Volgens ons land se Grondwet word die land gebou op menswaardigheid, die bereiking van gelykheid en die uitbou van menseregte en vryhede. Vertel of julle dink dat dit wat die Grondwet van ons land hier sê, ervaar word in julle daaglikse lewe op die staatspensioen wat julle ontvang. Die onderskeie sprekers in die verskillende fokusgroepe word ook met ’n syfer aangedui. Die onderskeie sprekers in die verskillende fokusgroepe word ook met ’n syfer aangedui. Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 407 het, wat ver benede die aanvaarde broodlyn was van R70–R120 per maand per huishouding. Van der Berg en Louw (2004:567) gaan voort om ’n aanduiding te bied van die haglikheid waarin hierdie bruin ouer persone hul lewens voer as hierdie skrywers toon dat alhoewel daar ’n algemene daling in die armoede-koppe-telling (head count) van al die rassegroepe in Suid-Afrika tussen 1993 en 2000 is, toon die armoede-koppe-telling vir bruin mense ’n styging. Die maklike en gerieflike uithaal van kinders uit skole om met die behoeftige huishoudings te help, ook om broers en susters te help versorg, of om op aandrang van plaasboere op plase te kom werk, kon voorkom gewees het as verpligte onderwys ook op bruin kinders van toepassing was soos dit die geval met wit kinders was (Lewis, 1987:14). In sodanige situasies van deprivasie ervaar hierdie kinders materiële, geestelike en emosionele deprivasie wat nodig is om te oorleef, te ontwikkel en om suksesvol in die lewe te wees. Hierdie vorms van deprivasie maak hulle onbevoeg om hul menseregte te benut, hul volle potensiaal te bereik of om deelname in die gemeenskap te geniet as volle en gelyke lede van die samelewing (Vorster, 2007:347). 4.2 Groepsgebiedewet (41 van 1950) Die deprivasie wat die deelnemers gely het as gevolg van die Groeps­ gebiedewet is uit die data soos volg aangedui: “Ons was eintlik uitgesit waar ons was. Ons was in die ooste gewees in … Toe moes ons daarvandaan trek hiertoe, Kaap toe. Hulle het ons uitgesit. Ons moes Kleurlingplek toe, Kaap toe. Ons moes ons rykdom agterlaat, ons vee wat ons gehad het, beeste en skape. Jy moes verkoop: vat jy hier vir R10, vat dit vir R20 …” (4.1.11) “Ons was eintlik uitgesit waar ons was. Ons was in die ooste gewees in … Toe moes ons daarvandaan trek hiertoe, Kaap toe. Hulle het ons uitgesit. Ons moes Kleurlingplek toe, Kaap toe. Ons moes ons rykdom agterlaat, ons vee wat ons gehad het, beeste en skape. Jy moes verkoop: vat jy hier vir R10, vat dit vir R20 …” (4.1.11) “Ons was ontneem van baie dinge: soos met die gronde ook. My ouma het 38 plotte gehad en my pa het 8 plotte gehad. Maar dit was weggevat van ons af. Hulle het ons uitbetaal vir niks” (8.1.5) “Ons was ontneem van baie dinge: soos met die gronde ook. My ouma het 38 plotte gehad en my pa het 8 plotte gehad. Maar dit was weggevat van ons af. Hulle het ons uitbetaal vir niks” (8.1.5) Hierdie bruin ouer persone se sosio-ekonomiese situasie is deur byna al die apartheidswette negatief beïnvloed, maar dit is veral die Groepsgebiedewet wat deur hierdie bruin ouer persone aangedui word wat hulle die mees eksistensieel benadeel het. Dit strook met die literatuur vanuit die sewentigerjare asook vroeër vanuit die vyftigerjare wat die Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 408 haglikheid van die bruin bevolking beskryf. Thomas (1976:70) dui aan hoedat die Groepsgebiedewet die bruin mense erg benadeel het vanweë die grootskaalse materiële verliese wat hulle gely het weens gedwonge hervestiging. Ook Horrell (1956:79,87) beskryf hoedat veral die bruin mense weens die Groepsgebiedewet geldelik en moreel verarm is omdat hulle in woongebiede waar ’n gevestigde sosiale lewe oor jare heen opgebou is hulle eiendom spotgoedkoop moes verkoop en trek na onontwikkelde of haglike, oorbevolkte gebiede waar armoede reeds aan die orde van die dag was. Hulle ongunstige sosio-ekonomiese plasing het hulle beroof van, onder andere, die voordele van goeie woongebiede en skole (Mitchell, 2009:51) en so die haglikheid van hul situasies vererger. 4.2 Groepsgebiedewet (41 van 1950) In sodanige situasie is hierdie bruin ouer persone veral beroof van ’n Christelike antropologie waar menslike bestaan beskou word as medebestaan waar mense in ag geneem word en as ’n verhoudingsmens tot volle wasdom kan kom (Buber, 1947:168). 4.4 ’n Dominerende sisteem Die bespreking van bogenoemde sosio-ekonomiese temas kan in verband gebring word met Jesus se woorde in die eerste gedeelte van Johannes 10:10a: “ ’ Di f k l l i i ” Hi di d J Die bespreking van bogenoemde sosio ekonomiese temas kan in verband gebring word met Jesus se woorde in die eerste gedeelte van Johannes 10:10a: “ ’n Dief kom net steel, en slag en uitroei …”. Hierdie woorde van Jesus beskryf ’n lewensruimte wat Wink (1992:51) ’n Dominerende sisteem noem en beskryf as ’n sosiologiese ruimte wat in vervreemding van God bestaan. Binne so ’n dominerende sisteem word, onder andere, die ekonomie bedryf volgens die beginsels van eksploitasie, gulsigheid/vraatsug, bevoordeling en ongelykheid (Wink, 1992:47). Die oordeel en reg wat God so liefhet, is algeheel afwesig in sodanige dominerende sisteem, maar waar die deprivasie wat God so haat (Jesaja 61:8 “Want Ek, die Here, het die reg lief; Ek haat die roof met onreg …”) algeheel aan die orde van die dag is. Die deprivasie van die bruin ouer persone is juis moontlik gemaak deur die dominerende magte soos neoliberalisme binne ’n Dominerende sisteem gebaseer op die dominante ideologiese posisie wat dit in die samelewing geniet (Munro, 1998:45). Dit is dan binne sodanige dominerende sisteem dat hierdie bruin ouer persone se volwaardige individualiteit en hul volwaardige integrasie in die gemeenskap genegeer word. Hierteenoor noem Jesus verder in Johannes 10:10b “Ek het gekom sodat julle die lewe kan hê en dit in oorvloed”. Hierdie woorde van Jesus kan dan geïnterpreteer word as beskrywend van ’n lewensruimte wat Wink (1992:47) God se nie- dominerende orde noem en waar veral die ekonomie bedryf word volgens die beginsels van mededeelsaamheid, genoegsaamheid, verantwoordelik wees en gelykheid. Hierdie artikel wil voorstel dat hierdie bruin ouer persone se volwaardige individualiteit en volwaardige gemeenskapsintegrasie, wat Myers (1988:155) hul “personhood” en “socialhood” noem, herstel moet word. Vervolgens sal aandag gegee word aan ’n pastorale sorgstrategie op grond van die pragmatiese taak. 4.3 Die huidige verbruikersgemeenskap. Die haglikheid van die sosio-ekonomiese situasie van hierdie bruin ouer persone word skerp uitgelig deur voorbeelde soos die volgende: “Deur die maand het jy nou skuldjies gemaak, goed wat jy nou wil hê en … en as jy nou die geld ontvang het dan is dit net so goed jy het niks in jou hand nie.” (10.5.3) “Ons kan nie anders nie, ons moet maar skuld maak. Dan word hy daai dag betaal. Om aan iets te kom.” (7.5.6) “Ons kan nie anders nie, ons moet maar skuld maak. Dan word hy daai dag betaal. Om aan iets te kom.” (7.5.6) Welsynpensioenarisse in Suid-Afrika kan nie lenings by erkende geldelike instellings soos banke aangaan nie omdat hulle nie vaste inkomste het nie. Tog word lenings aan welsynpensioenarisse moontlik gemaak, met tot 38% rente (Groundup, 2015), deur geldelike instellings in samewerking met die Suid-Afrikaanse Sosiale Sekuriteit Assosiasie (SASSA). Mathiso (2011:4) beklemtoon dat die welsynpensioen nie gesien kan word as die hoofinkomste van ’n huishouding nie, maar dat dit in baie gevalle die harde werklikheid is wat hierdie welsynpensioenarisse moet hanteer. Die situasies waar die welsynpensioen die hoofinkomste van huishoudings is, is in baie gevalle heg gekoppel aan situasies van akute werkloosheid (National Treasury, 2011:11). Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 409 5. Voorstelle vir ’n teologies-pastorale sorgstrategie Vir die herstel van die “personhood” en “socialhood” van hierdie bruin ouer persone sal ’n teologies-pastorale sorgstrategie moet poog vir die daarstelling van ’n radikaal andersoortige lewensruimte waarbinne die individualiteit en gemeenskapsintegrasie van hierdie ouer persone tot volle wasdom kan kom. Vir die daarstelling van so ’n lewensruimte sal RAMK beter intergenerasionele verhoudinge binne die gesin-/familieverband Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 410 tussen die ontvangers van die welsynpensioen, hul kinders en kleinkinders op interpersoonlike vlak moet probeer beding, die Skrif en kerktradisies moet inspan om ’n ekonomiese program te probeer formuleer wat veral hierdie ouer persone sal bevoordeel en moet poog om met ander individue en organisasies te probeer skakel vir sodanige andersoortige gemeenskap. Hiervoor is ’n gepaste sorgstrategie nodig wat ’n refleksie moet wees op die “politieke dimensie van het pastoraat” (Heitink, 1998:190) wat as objektief het die vernuwing of transformasie van die gemeenskap. Die RAMK sal moet aanvaar dat die doel van die kerk is die realisering van die Koninkryk van God waar die kenmerke van geregtigheid, vrede en vreugde in die Heilige Gees histories gerealiseer word. In hierdie opsig raak die kerkgemeenskap ’n gemeenskap waar niemand uitgesluit of agterweë gelaat word nie wat dan ’n kondisie vir die moontlikheid van volwaardige individualiteit is (Jenson 2006:60) met sinvolle en volwaardige integrasie in die gemeenskap. Om erns te maak met die daarstelling van sodanige gemeenskap word die volgende voorstelle gemaak om deur RAMK benut te word. 5.1 Intergenerasionaliteit Verskeie teorieë oor intergenerasionaliteit plaas ouer persone in ’n interafhanklike verhouding binne familieverband met verskeie voordele soos dié van Antonucci, Jackson en Bigg (2007:680) wat daarop dui dat die familieverband ’n beskermende en seker basis bied waarvolgens veral ouer persone die wêreld kan ervaar. Veral van belang is Meulink-Korf en Van Rhijn (2005:103) se beskrywing van interafhanklikheid van verskeie generasies binne familieverband as ’n “dakpanconstructie” waar “elke dakpan ligt deels over de vorige heen. Elke generatie begint in de tijd van de vorige, en dus leeft elke generatie ook al in de tijd van die volgende”. Hierdie “dakpanconstructie” dui op die ondersteuning wat dit aan die onderskeie generasies binne die gesins-/familieverband bied (Meulink- Korf en Van Rhijn, 2005:107). Dit is veral op die gebied van die onderwys dat die teorie van intergenerasionaliteit hierdie bruin ouer persone in besonder tot voordeel kan stem. Verskeie navorsers soos Lam, Leibbrandt en Ranchod (2006) beklemtoon die voordeel van akademiese opleiding vir ouer persone hoe dit, onder andere, kan lei tot beter werksgeleenthede. In plaas van die huidige Basiese Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 411 volwasse opvoedings- en opleidingsprogram van die Suid-Afrikaanse Nasionale Departement van Opvoeding wat in die basiese akademiese behoefte van hierdie ouer persone kan voorsien, wil hierdie teologiese- pastorale sorgstrategie ’n bepaalde model van intergenerasionele opvoeding voorstel wat kan voorsien in die akademiese behoefte van hierdie ouer persone sowel as in hul gemeenskapsgeïntegreerdheid. Oor hierdie model sê Kaplan (2001:3) dat daar internasionaal vir die afgelope aantal jare op ’n ongekende vlak nuwe inisiatiewe na vore gekom het om ouer en jonger persone in verskeie situasies byeen te bring met die doel om onderling interaksie te voer, mekaar te stimuleer, te onderrig, te ondersteun en om vir mekaar te sorg. Dit is ’n model wat bedryf kan word in verskeie plekke en vorms, bv. skole, gemeenskapsorganisasies, hospitale en elders. Walch (2008:3) bevestig dat so ’n intergenerasionele opvoedkundige model die bevoegdheid het om beide die jeug en ouer persone bevoeg te maak om in ’n groeiende mate aktiewe deelnemers in hul gemeenskappe te word en om ware verstaan en respek tussen die onderskeie generasies te verseker. George, Whitehouse en Whitehouse (2011:390) toon aan hoedat hierdie model groeperings op plaaslike vlak die kapasiteit bied om sosiale, burgerlike en omgewings verantwoordelikheid te vertroetel en om ingeligte optrede te bemoedig. 8 Dit mag dalk nodig wees dat hulle hiervoor as ’n geldleeninstansie by die regering geregistreer moet wees. 5.1 Intergenerasionaliteit Dit strook met die navorsingbevindinge van Ličen en Gubalová (2010:21) wat bevestig dat hierdie model ten doel het die verbetering van en ’n meer geïntegreerde gemeenskapslewe. Vir die daarstelling van soortgelyke positiewe uitkomste kan die RAMK in hierdie model van intergenerasionele opvoeding insluit opleiding in landboutegnieke, verskeie kundighede en vaardighede in, onder andere, voedselpreservering, ander industriële vaardighede soos in leerwerk vir die maak van gordels, beursies, skouerbande, asook vaardighede in naaldwerk, kookprogramme, kindersorg-fasilitering, organiese tuindienste, en dies meer. Onderwerpe wat ook gedek kan word, is die doel van oud word, ouer persone as die steunpilare van gemeenskappe, ouer persone in hul Bybelse en kulturele belangrikheid. Die ontvangs van sertifikate deur ouer en jonger lede van die gemeenskap by hierdie instellings kan ’n kragtige boodskap uitstuur oor intergenerasionele harmonie in hul lewensruimte. Die beperking op hierdie model is dat dit (nog) nie deur die regering as amptelike opvoedkundige instansies erken word nie. Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 412 5.2 ’n Ekklesia-ekonomieprogram Die tiendes wat die RAMK van sy Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 413 lidmate ontvang, kan effektiewer in die lewensonderhoud van ouer persone aangewend word. Die kwytskelding van skuld volgens die Sabbatsjaar kan aangemoedig word op grond van die Gebed van die Here waar die petisie van “vergeef ons ons οφειληματα (skuld, “debt”, wat naas ’n morele ook ’n finansiële verband het) soos ons ook ons οφειλεταις (skuldenaars, “debtors”) vergewe”. Die prediking en Bybelstudie in hierdie verband kan effektief aangewend word vir die daarstelling van so ’n ekklesia-ekonomieprogram. Die effektiewe implementering van so ’n program kan tot gevolg hê die beskerming van die menswaardigheid en lewensonderhoud van die swakstes en armes in die οίκος (Botman 2006:81), dus onder andere, die arm bruin ouer persone. Dit kan ook lei tot die geredelike verspreiding van bronne om honger te stil en dors te les, om erkenning aan veral die armes te gee, en waar mense in vryheid verbind kan wees deur handelinge van wedersydse gee (Meeks 2006:201,204). Hierdie Tora-beginsels as basis vir ’n ekklesia- ekonomieprogram kan ook deel vorm van die besprekingsmateriaal van die intergenerasionele opvoedkundige groepe wat RAMK plaaslik vorm. 5.2 ’n Ekklesia-ekonomieprogram RAMK kan die Skrif, teologie en kerktradisie benut in die daarstelling van ’n ekklesia-ekonomieprogram. Die Wêreldraad van Kerke en die moderne ekumeniese beweging het ten doel die hernude pogings vir die daarstelling van ’n gemeenskap (οίκος) van gelowiges, so kenmerkend van die eerste gemeentes in Handelinge (2:45) waar almal as God se familie in vrede en in gemeenskap sonder grense of bevooroordeling saam kan leef (Kinsler en Kinsler 2000:67). Binne sodanige οίκος word ekonomie verduidelik as die beplanning, administrasie en die bestuur van die huishouding sodat alle inwoners kan verkry wat hulle nodig het en om met menswaardigheid te leef (Kinsler en Kinsler 2000:67). ’n Ekklesia-ekonomieprogram wat radikaal anders is as die huidige neoliberalistiese ekonomie met die klem op uitermate winsbejag, en wat nie gemik is op die regverdige deel van nasionale bronne nie (Turok 2008:47) kan die doelstellinge van die vermelde οίκος realiseer as dit gefundeer word op die vyf Tora-beginsels wat volgens Meeks (2006:203) die kern vorm van die tradisie van die profete, die leer van Jesus en die Kerkvaders (beide Oos sowel as Wes), en van die Middeleeue en Reformasiekerke. Dit sien soos volg daaruit: 1. Om nie rente van die arme te eis nie (Eks 22:25). 2. Om nie die land skoon te oes nie, maar om van die oes te los vir die armes (Lev 19:9–10). 3. Om gasvryheid (die gee van proviand en ruimte nodig vir lewe) te beoefen (Deuteronomium 15:7–11). 4. Om die gee van tiendes (Deut 14:22–29) in te stel. 5. Om die grondbeginsels van veral die skuldkwytskelding van die Sabbatsjaar te beoefen (Deut 15:1). Om praktiese uitvoering aan die eerste van hierdie Tora-beginsel te gee, kan RAMK sentraal kapitaal opbou om aan die behoeftige ouer persone rentevry te leen wat as ’n teenvoeter kan dien vir die hoë-rentekoers-lenings waaraan hulle tans onderworpe is.8 Om aan die tweede beginsel gestalte te gee, kan inkopies deur lede so gedoen word dat nie alles in die inkopiewaentjies vir eie gebruik benut word nie, maar dat van die inkopies ook gereserveer word vir die armes. Gasvryheid kan beoefen word deur ouer mense te nooi om tydens maaltye te kom kuier en saam aan tafel vir maaltye te sit. Hierdie handeling van gasvryheid kan ook gemotiveer word deur die petisie in die Gebed van die Here van “gee ons vandag ons daaglikse brood”. 5.3 ’n Dominansie-vrye lewensruimte In hierdie verband kan RAMK ook gereeld jaarlikse begrotingsvergaderings van die munisipaliteit bywoon om fondse vir die welsyn van ouer persone in die gemeenskap te beding. Ook kan die RAMK met ander gemeenskapsorganisasies ander maniere soek en ontwikkel vir die opbou van nie-kapitalistiese sosiale kapitaal (Gibson-Graham 2003:55) soos, byvoorbeeld, deur die optrede van hierdie ouer persone as die versorgers van gesinne en hul bevoegdheid vir die daarstelling en onderhouding van stabiele gemeenskappe. positief raak (Hendricks en Leedham 1991:60). Hierdie saamspan van die verskeie organisasies moet volgen Korten se vierde generasie ten doel het om hulle te bekragtig om so ’n sosiale droom te ondersteun (Korten 1990:127). Omdat die begeerte vir ’n dominansie-vrye lewensruimte ook vanuit die sekulêre denke aandag geniet, kan RAMK daartoe meewerk dat die formulering van beleidstukke binne ’n dominansie-vrye lewensruimte geskied volgens, onder andere, die voorstel van Gramsci (2010:104) waar die belange en aspirasies van die onderskeie groepe in die gemeenskap sal moet saamkom om “leierskap” binne die gemeenskap en nie “dominansie” nie daar te stel. Die teken van ware leierskap in die gemeenskap, is volgens Meeks (1989:96), solidariteit met diegene beskou as slawe en diensknegte en ander kwesbare gemeenskapsgroepe soos die arm ouer persone. Hierdie solidariteit tussen RAMK en die raads-, parlementslede en ander gemeenskapsorganisasies kan gemeenskapsprojekte tot gevolg hê soos korporasies wat basiese kosprodukte soos rys, koffie, suiker, ens. en basiese huishoudelike benodigdhede en selfs basiese klerasie goedkoop aankoop en teen kosprys, of teen lae wins, aan arm ouer persone in die gemeenskap verskaf. Daar kan selfs onderhandel word vir beskikbare landbougrond vir landbou-ontwikkeling. Spesiale waterkonsessies vir agterplaas- groentetuine kan ook onderhandel word. In hierdie verband kan RAMK ook gereeld jaarlikse begrotingsvergaderings van die munisipaliteit bywoon om fondse vir die welsyn van ouer persone in die gemeenskap te beding. Ook kan die RAMK met ander gemeenskapsorganisasies ander maniere soek en ontwikkel vir die opbou van nie-kapitalistiese sosiale kapitaal (Gibson-Graham 2003:55) soos, byvoorbeeld, deur die optrede van hierdie ouer persone as die versorgers van gesinne en hul bevoegdheid vir die daarstelling en onderhouding van stabiele gemeenskappe. Alle persone, maar veral die ouer persone in die gemeenskap, kan baat vind by die Verenigde Nasies se Madrid International Plan of Action for the Aged. Hierdie dokument bevat verskeie prioriteitsrigtings vir die welsyn van ouer persone. 5.3 ’n Dominansie-vrye lewensruimte Die Grieks-Romeinse konsep οίκος was oorspronklik ’n beskrywing van die lewensruimte waar die basiese lewensbehoefte verwesenlik was en waarbinne ook die onderdrukkende, rassistiese en seksistiese kenmerke van die Grieks-Romeinse wêreld weerspieëling gevind het (Meeks 1989:94). Jesus op ’n radikale wyse transformeer hierdie lewensruimte met andersoortige menseverhoudinge waar alle persone op grond van God se genade welkom is en waar dominerende strukture nie verduur word in gemeenskap van gelykes nie (Meeks 1989:95). Die evangelie van Jesus dien as die bloudruk vir sodanige lewensruimte. Wink (1992:47) soos voorheen beskryf, noem so ’n lewensruimte God se dominasievrye ruimte. Jenson (2006:63) argumenteer dat die kerkgemeenskap op grond van die unieke karakter daarvan as ’n “community-enabling community” die etiese imperatief het om met ander gemeenskapsorganisasies te skakel vir die beswil van die gemeenskap. Die kiesafdelings van die raadslede en parlementslede binne ’n munisipaliteit is daar vir die welsyn van die gemeenskap (Turok 2014:101). RAMK kan dan met die munisipaliteit deur die raads- en parlementslede en alle ander betrokke partye, wat op die welsyn van die gemeenskap fokus, saamspan vir die formulering van beleidstukke en besluite wat almal, veral die ouer persone, se lewens Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 414 positief raak (Hendricks en Leedham 1991:60). Hierdie saamspan van die verskeie organisasies moet volgen Korten se vierde generasie ten doel het om hulle te bekragtig om so ’n sosiale droom te ondersteun (Korten 1990:127). Omdat die begeerte vir ’n dominansie-vrye lewensruimte ook vanuit die sekulêre denke aandag geniet, kan RAMK daartoe meewerk dat die formulering van beleidstukke binne ’n dominansie-vrye lewensruimte geskied volgens, onder andere, die voorstel van Gramsci (2010:104) waar die belange en aspirasies van die onderskeie groepe in die gemeenskap sal moet saamkom om “leierskap” binne die gemeenskap en nie “dominansie” nie daar te stel. Die teken van ware leierskap in die gemeenskap, is volgens Meeks (1989:96), solidariteit met diegene beskou as slawe en diensknegte en ander kwesbare gemeenskapsgroepe soos die arm ouer persone. Hierdie solidariteit tussen RAMK en die raads-, parlementslede en ander gemeenskapsorganisasies kan gemeenskapsprojekte tot gevolg hê soos korporasies wat basiese kosprodukte soos rys, koffie, suiker, ens. en basiese huishoudelike benodigdhede en selfs basiese klerasie goedkoop aankoop en teen kosprys, of teen lae wins, aan arm ouer persone in die gemeenskap verskaf. Daar kan selfs onderhandel word vir beskikbare landbougrond vir landbou-ontwikkeling. Spesiale waterkonsessies vir agterplaas- groentetuine kan ook onderhandel word. 5.3 ’n Dominansie-vrye lewensruimte Die derde prioriteitsrigting is vir die daarstelling van bevoegmakende en ondersteunende ruimtes met die doel om inklusiewe en samehorende gemeenskappe te skep vir alle vroue en mans, kinders, jeug en ouer persone (United Nations 2002:33). Dit is dan juis op munisipale vlak dat die RAMK die implementering van hierdie plan vir die voordele van ouer persone met die raadslede en parlementslede kan beding. Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 415 6. Ten slotte In hierdie artikel het ek gepoog om aan te toon dat die sosio-ekonomiese situasie van die welsynpensioenarisse wat aan hierdie navorsing deelgeneem het, struktureel deur apartheid en die huidige neoliberalistiese ekonomiese bestel daargestel is. Die teorie van armoede as deprivasie wat verband hou met die maatskaplik-demokratiese teorie oor armoede en die normatiewe teologiese teorie van God se reg en geregtigheid is benut om hierdie strukturele daarstelling te belig. Die empiriese data is geïnterpreteer om aan te toon dat armoede struktureel veroorsaak is en teenstrydig is met God se reg en geregtigheid. Voorstelle vir ’n gepaste pastorale sorgstrategie is dan voorgestel om hierdie ouer persone waar hulle hulself ook al in Suid- Afrika mag bevind gepas te bedien vir hul menslike florering en vervulling. Bibliografie Antonucci, T. C., Jackson, J. S. en Biggs, S. 2007. Intergenerational relations: Theory, research, and policy. Journal of Social Issues. 63(4): 679‒693. Beukes, J. W. 2014. ’n Prakties-teologiese besinning oor die betekenis van artikel 4 van die Belydenis van Belhar as grondslag vir die vestiging van ’n teologie van ontwikkeling in die Verenigende Gereformeerde Kerk in Suider-Afrika (VGKSA). Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. Bond, P. 2011. What is radical in neoliberal-nationalist South Africa? Review of Radical Political Economics. 43:354−360. Botman, H. R. 2006. Covenant anthropology: Integrating three contemporary discourses of human dignity. In R. K. Soulen en L. Woodhead (reds.). God and human dignity. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdman Publishing Company. Buber, M. 1947. Between man and man. Londen: Kegan Paul. Crosnoe, R. en Elder, G. 2004. From childhood to the later years: pathways of human development. Research on Aging. 26 (6):623‒54. Dannefer, D. en Miklowski, C. 2006. Developments in the life course, in J. A. Vincent, C. R. Phillipson and M. Downs (eds.). The Futures of old age. London: Sage Publications.30–39. Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 416 Davids, Y. D. en Gouws, A. 2013. Monitoring perceptions of the causes of poverty in South Africa. Social Indicators Research, (110):1201−20. Dilshad, R. M. en Latif, M. I. 2013. Focus group interview as a tool for qualitative research: An analysis. Pakistan Journal of Social Sciences. Vol. 33(1):191–198. Elder, G. H. 1974. Children of the great depression. Chicago: University of Chicago Press. Focus group training manual. 2012. How to engage your stakeholders in designing, monitor and evaluating your programmes. A step-by-step guide to focus groups research for Non-Governmental Organisations. 1−98. George, D., Whitehouse, C. en Whitehouse, P. 2011. A model of intergenerativity: How the intergenerational school is bringing the generations together to foster collective wisdom and community health. Journal of intergenerational relationships, 9 (4):389–404. Gibson-Graham, J. K. 2003. An ethics of the local, Rethinking Marxism. A Journal of Economics, Culture & Society. 15 (1):49‒74. Gill, P., Stewart, K., Treasure, E. en Chadwick, B. 2008. Methods of data collection in qualitative research: interviews and focus groups. British Dental Journal. Vol.204 (6):291–295. Gramsci, A. 2010. Selections from the prison notebooks of Antonio Gramsci. New York: International Publishers. Groundup. 2015. [Intyds]. Beskikbaar: http://www.groundup.org.za/article/ spotlight-social-grants-how-grants-are-used-pay-back-loans_3370/ [8 Julie 2016 geraadpleeg]. Handves van die Suid-Afrikaanse Ouer Persone. 2011. [Intyds]. Beskikbaar: http://www.wcopf.org.za/downloads/Charter%20Brochure%20-%20 Afrikaans%20060312.pdf [9 Februarie 2016]. Heitink, G. 1998. Pastorale zorg: theologie, differentiatie, praktijk. Bibliografie Kampen: Uitgeverij Kok. Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 417 Hendricks, J. en Leedham, C. A. 1991. Dependency or empowerment? Toward a moral and political economy of aging. In M. Minkler en C. L. Estes (reds.). Critical perspectives on aging: The political and moral economy of growing old. Amityville, New York: Baywood Publishing Company, Inc. Horrell, M. 1956. The Group Areas Act: its effect on human beings. Johannesberg: Die Suid-Afrikaanse instituut vir rasseverhoudinge. Jansen, A., Moses, M., Mujuta, S. en Yu, D. 2015. Measurements and determinants of multifaceted poverty in South Africa. Development Southern Africa. 32 (2):151−169. Jenson, R. W. 2006. Anima Ecclesiastica. In R. K. Soulen en L. Woodhead (reds.). God and human dignity. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdman Publishing Company. Jones, D. S. 2012. The lessons of neo-liberalism. Renewal. 20 (1): 9‒24. Kaplan, M. S. 2001. School-based intergenerational programs. Hamburg: UNESCO Institute for Education. Kinsler, R. en Kinsler, G. 2000. The Biblical jubilee and the struggle for life. New York: Orbis Books. Korten, D. C. 1990. Getting to the 21st century. Voluntary action and the global agenda. West Hartford: Kumarian Press. Lam, M., Leibbrandt, G. en Ranchhod, V. 2006. Labor force withdrawal of the elderly in South Africa. [Intyds]. Beskikbaar: www.ncbi.nih.gov/books/ NBK20294 [15 September 2016]. Lewis, G. 1987. Between the wire and the wall. A history of South African ‘Coloured’ politics. Kaapstad: David Philip. Ličen, N. en Gubalová, J. 2010. Intergenerational learning and education in later life. Ljubljana: University of Ljubljana. Mathiso, S. 2011. Realising the rights of older persons in South Africa. ESR Review. 12 (1):2‒5. Meeks M. D. 1989. God the economist. The docrine of God and political economy. Minneapolis: Fortress Press. Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 418 — 2006. The economy of grace: Human dignity in the market system. In C. Schӧwel en C. Gunton (reds.). Persons, divine and human. Edenburgh: T&T Clark. Meulink-Korf, H. en Van Rhijn A. 2005. De onvermoede derde. Zoetermeer: Uitgeverij Meinema. Mitchell, B. E. 2009. Plantations and death camps. Religion, ideology, and human dignity. Minneapolis: Fortress Press. Munro, W. A. 1998. The moral economy of the state. Ohio: Ohio University Centre for International Studies. Myers, C. 1988. Binding the strong man. A political reading of Mark’s story of Jesus. Maryknoll: Orbis Books. National Treasury, 2011. Confronting youth unemployment: policy optons for South Africa. Discussion Paper. Pretoria: National Treasury. Bibliografie Newbigin, L. 2003. Signs amid the rubble. The purposes of God in human history. Cambridge, UK: William B. Eerdmans Publishing Company. Noordegraaf, H. 1990. Armoede is onrecht. De kerken en de arme kant van Nederland. ‘s-Gravenhage: Uitgeverij Boekencentrum B.V. Osmer, R. R. 2008. Practical theology: An introduction. Michigan: Wm.: B. Eerdmans Publishing Co. Pieterse, H. J. C. 2001. Prediking in die konteks van armoede. Pretoria: Unisa Uitgewers. Soudien, C. 2000. Social conditions, cultural and political life in working class Cape Town, 1950 to 1990. In H. Willemse (red.). More than brothers. Peter Clark & James Matthews at seventy. Kaapstad: Kwela Books. Smit, D. 2009. Essays on being Reformed. Collected essays 3. Stellenbosch: Sun Media. Thomas, W. H. 1976. Socio-economic development of the Coloured community. In H. W. Van der Merwe en C. J. Groenewald (reds.). 1976. Occupational and social change among Coloured people in South Africa. Proceeding of a workshop of the centre for intergroup studies at the University of Cape Town. Kaapstad: Juta. Carnow & Thesnaar • STJ 2018, Vol 4, No 2, 401–419 419 Turok, B. 2008. From the Freedom Charter to Polokwane. The evolution of ANC economic policy. Cape Town: Picasso Headline. — 2014. With my head above the parapet. An insider account of the ANC in power. Auckland Park: Jacana Media. Unicef (United Nations Children’s Fund). 2004. The state of the world’s children 2005: childhood under threat. New York: Unicef. United Nations. 2002. Report of the Second World Assembly on Ageing. Madrid, April 2002. New York: United Nations. Van der Berg, S. en Louw, M. 2004. Changing pattern of South African income distribution: Towards time series estimates of distribution and poverty. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Ekonomie. 72 (3): Spesiale uitgawe. Vorster, J. M. 2007. Protecting the most vulnerable. The Ecumenincal Review. 59 (2–3):346−62. Walch, M. 2008. Engagement: A strategic review of intergenerational school projects within Rhondda Cynon Taf. [Intyds]. Beskikbaar: www.centreforip.org.uk/res/documents/publication/ISP%20Strategic%20Review%20 Final.pdf [23 Augustus 2016]. Williams, P. en Taylor, I. 2000. Neoliberalism and the political economy of the ‘New’ South Africa”. New Political Economy. 5, 1:21–41. Wilson, G. 1996. Toward a revised framework for examining beliefs about the causes of poverty. The Sociological Quarterly. 37(3): 413–428. Wink, W. 1992. Engaging the powers. Discernment and resistance in a world of domination. Minneapolis: Fortress Press.

https://ojs.reformedjournals.co.za/stj/article/view/1907/2650

Afrikaans

Resensies / Reviews Bitzer, Eli, ed. 2009. Higher education in South Africa: a scholarly look behind the scenes. Stellenbosch: Sun Press. (J.L. van der Walt) ............................................................. 537 Versfeld, Martin. 2009. Die neukery met die appelboom en ander essays. Pretoria: Protea Boekhuis. (E. Wolff) ............................................................................ 539 Stassen, Nicol. 2009. Afrikaners in Angola 1928-1975. Pretoria: Protea Boekhuis. (P.J.J.S. Potgieter) ............................................................. 542 Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. (J.A.du Pisani) ................................................................... 544 Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. (F. Louw) ........................................................................... 549 Klapwijk, Jacob. 2008. Purpose in the living world? Crea- tion and emergent evolution. Cambridge: Cambridge University Press. (R. Coletto) ........................................................................ 552 Smit, Dirk J. 2008. Opstelle oor geloof en openbare lewe. Stellenbosch: Sun Press. (E.J. de Beer) ..................................................................... 555 Peterson, Robert A. 2009. Our secure salvation: preser- vation and apostasy. New Jersey: P&R Publishing. (P.H. Heystek) ................................................................... 557 Koers 74(3) 2009:535-536 535 Resensies / Reviews Resensies / Reviews South Africa and higher education Bitzer, Eli, ed. 2009. Higher education in South Africa: a scholarly look behind the scenes. Stellenbosch: Sun Press. 462 p. Price: R250,00. ISBN: 978-1-920338-14-5. Bitzer, Eli, ed. 2009. Higher education in South Africa: a scholarly look behind the scenes. Stellenbosch: Sun Press. 462 p. Price: R250,00. ISBN: 978-1-920338-14-5. Bitzer, Eli, ed. 2009. Higher education in South Africa: a scholarly look behind the scenes. Stellenbosch: Sun Press. 462 p. Price: R250,00. ISBN: 978-1-920338-14-5. Reviewer: J.L. van der Walt School of Education, Potchefstroom Campus, North-West University Immink, F. Gerrit & Vos, Cas., reds. 2009. God in ’n kantelende wêreld. Pretoria: Protea Boekhuis. (A. Schmidt) ....................................................................... 558 558 Koers 74(3) 2009:535-536 536 Reviewer: This book consists of a collection of contributions in the field of higher education in South Africa, published as a tribute to the work of Prof. Kalie Strydom, emeritus of the former University of the Orange Free State, and one of the doyens in the field of higher edu- cation in South Africa. Eli Bitzer, the editor, also a prominent scholar in that field, succeeded in attracting contributions from a wide array of scholars. By his own admission, however, he did not succeed in involving all of the acknowledged South African experts in the field (mostly due to time constraints), with the result that important themes such as the financing of higher education in South Africa, the debate on the tension between higher education and the state, the role of higher education in economic development and equity (including problems such as affirmative action), student access (in- cluding the problem of massification), and staff workload had to be left by the wayside. Despite this lacuna, this collection of articles covers so many other issues that even a relatively uninformed reader would gain an excellent grasp of the higher education situa- tion in South Africa in 2009. The book consists of nineteen articles, divided into six parts. The first part covers issues of policy in higher education, the second some normative and epistemological issues in higher education, part three issues concerning teaching, learning and the curriculum in higher education, part four issues pertaining to professional develop- ment in higher education, part five issues concerning structures and governance in higher education, and the final part discusses pos- 537 Koers 74(3) 2009:537-561 Resensies / Reviews sible research frontiers and agendas in higher education. The final part also contains a chapter by Kalie Strydom, to whom the pub- lication is dedicated, in which he inter alia outlines some of his views about how higher educationists and researchers in this field could gain more and better control of policy formation and implementation. Strydom’s concluding contribution fulfils a key role in the wider scope of the book. Not only is higher education worldwide as well as in South Africa in a “constructed steady state of change” (p. Reviewer: The book also casts comparative light on higher education developments in South African higher education and elsewhere. Koers 74(3) 2009:537-561 p p higher education developments in South African higher and elsewhere. Much work and dedication have gone into the prepara book. Not only have a large number of researchers, opini advanced students and some newcomers in South Afr education been involved in the publication, but also mu must have gone into arranging the contributions into a and coherent sequence, one that provides the reader wit the “insides” of this particular scholarly field. One of B contributions, in which he looks back on development education based on his own experience over three d particularly enlightening. The editing was well done, the itself is attractive, and the contents highly stimulating sionally contentious and provocative. Educationists would have this publication on their shelves as a resource boo can discussions about most of the problems besetting h cation be found in it but also efforts at moving higher beyond the pragmatic to greater theoretical depths. The a detailed index at the back of the book is useful for th The index provides access to themes such as acc typology, Ubuntu and world of work. Power, a key term appear, however. The predilection among South African policy-makers for acronyms made the inclusion of a li unavoidable. Die neukery met verval en herste Versfeld se storie van die appelb Versfeld, Martin. 2009. Die neukery met die appelboom essays. Pretoria: Protea Boekhuis. 87 p. Prys: R12 ISBN: 978-1-86919-290-7. Resensent: E. Wolff Departement Filosofie, Universiteit van Pret Die neukery met die appelboom (NA) is een van Martin laaste bundels filosofiese opstelle en is oorspronklik in Tafelberg uitgegee. Vir die heruitgawe deur Protea Boek is dit aangevul met die twee destyds nog ongepubliseerd Much work and dedication have gone into the preparation of the book. Not only have a large number of researchers, opinion-makers, advanced students and some newcomers in South African higher education been involved in the publication, but also much thought must have gone into arranging the contributions into a meaningful and coherent sequence, one that provides the reader with a view of the “insides” of this particular scholarly field. One of Bitzer’s own contributions, in which he looks back on developments in higher education based on his own experience over three decades is particularly enlightening. Reviewer: xi) and in the throes of transformation, but also many people working in higher education are not been trained in the field of higher education itself (most have been trained in other specialist subject fields, and then called to teach and do research in higher education). Without this training, specialisation, and the necessary professionalism in terms of Higher Education as a specialist field in its own right, it would indeed be an uphill battle for higher educationists to gain more and better control of policy formation and implementation. This book, conceived for giving the reader a scholarly look behind the scenes in academia can go a long way towards helping them acquire some of the required specialised knowledge. Few readers will sit down and read this book from beginning to end. Where one dips into it will depend to a large extent on one’s own field of specialisation in higher education. For example, those in- volved in teaching of students might find the discussions in parts two (normative and epistemological issues) and three (teaching, learning and curriculum issues) important. Those involved in higher educa- tion management structures might find part one (policy issues) and part five (structures and governance) more interesting. Researchers in higher education arguably will be more interested in part four, where issues regarding professional development are mooted, and in part six, where research and other issues in higher education come to the fore. All educationists will, however, find this book useful as a resource book. It not only provides a description of the state of higher education in South Africa at the beginning of the 21st century, but also reveals to what extent this educational sector finds itself in the white waters of transformation, for instance having to face the challenges of entrepreneurialism. Although, as indicated, not all the possible topics in the field have been covered, the book emphasises the fact that higher education is a complex field (a reality which escapes some higher educationists themselves) that is beset with problems and issues, particularly in South Africa. The fact that the post-2009 Zuma government has decided to institute a separate Ministry of Higher Education and Training attests to the Koers 74(3) 2009:537-561 538 Resensies / Reviews complexities of this sector. The book also casts comparative light on higher education developments in South African higher education and elsewhere. complexities of this sector. Reviewer: The editing was well done, the publication itself is attractive, and the contents highly stimulating and occa- sionally contentious and provocative. Educationists would do well to have this publication on their shelves as a resource book. Not only can discussions about most of the problems besetting higher edu- cation be found in it but also efforts at moving higher education beyond the pragmatic to greater theoretical depths. The inclusion of a detailed index at the back of the book is useful for this purpose. The index provides access to themes such as accountability, typology, Ubuntu and world of work. Power, a key term, does not appear, however. The predilection among South African education policy-makers for acronyms made the inclusion of a list of those unavoidable. Die neukery met verval en herstel in Versfeld se storie van die appelboom Versfeld, Martin. 2009. Die neukery met die appelboom en ander essays. Pretoria: Protea Boekhuis. 87 p. Prys: R120,00. ISBN: 978-1-86919-290-7. Versfeld, Martin. 2009. Die neukery met die appelboom en ander essays. Pretoria: Protea Boekhuis. 87 p. Prys: R120,00. ISBN: 978-1-86919-290-7. Resensent: E. Wolff Departement Filosofie, Universiteit van Pretoria Resensent: E. Wolff Departement Filosofie, Universiteit van Pretoria Die neukery met die appelboom (NA) is een van Martin Versfeld se laaste bundels filosofiese opstelle en is oorspronklik in 1985 deur Tafelberg uitgegee. Vir die heruitgawe deur Protea Boekhuis (2009) is dit aangevul met die twee destyds nog ongepubliseerde Afrikaan- Koers 74(3) 2009:537-561 539 Resensies / Reviews se opstelle wat in die versamelbundel Sum verskyn het (1991) en is deur André Brink van ’n inleiding voorsien. se opstelle wat in die versamelbundel Sum verskyn het (1991) en is deur André Brink van ’n inleiding voorsien. Sedert Klip en klei (1968) probeer Versfeld om oor alledaagse er- varings te filosofeer op ’n manier wat vir nie-filosowe toeganklik en aantreklik sal wees. Die opstelle in NA deel hierdie intensie, maar oor die algemeen is die denkstyl van NA nog eenvoudiger as in die vroeëre boek. Die speelsheid en gewilde filosofiese eenvoud is soortgelyk aan wat ’n mens in Food for thought (1991) kry. NA is vir iedereen bedoel en ’n mens kan groot dele daarvan een- voudig lees vir die genot aan Versfeld se geselstrant. Dit sal egter verkeerd wees om te dink dat die outeur bloot aan die gesels is: die hele boek is geïnformeer deur Versfeld se denke van die vooraf- gaande vyftig jaar (soos gesien kan word in die heropname van sy geliefde temas) en die speelse trant is net ’n ander verskyningsvorm van die passie waarmee hy in al sy werke oor hierdie temas skryf. Die agtergrond van die opstelle word gevorm deur Versfeld se idee van verval: die koms van die Renaissance en die moderniteit ver- teenwoordig ’n opbreek van die lewenseenheid van die Middeleeue (p. 19, 43). Descartes se rasionalisme en die gepaardgaande drang om die omgewing en mensdom deur die wetenskap te beheers, dien as ’t ware as boek waaruit die kwale van ons eie tyd afgelees kan word. Die naam van Newton staan vir die progressiewe realisering van Descartes se droom vir die wetenskap. Die assosiasie van New- toniaanse fisika (vgl. die anekdote van sy ervaring met ’n vallende appel) en vervreemding tussen die mens en die natuurlike omge- wing (vgl. Adam en Eva se oorspronklike sonde met die “appel- boom” en hulle uitdrywing uit die Paradys), skep die spanning waar- aan die boek se titel ontleen is. Hierdie neukery staan vir die span- ning tussen ’n tydsdiagnose en die heelmiddel waarvoor Versfeld pleit. Resensent: E. Wolff Departement Filosofie, Universiteit van Pretoria Versfeld se diagnose of kultuurkritiek vloei uit die verval-scenario wat die boek (en al sy werke) onderlê: die moderne rasionalisme breek die liggaam-sieleenheid op, verwetenskaplik die leefwêreld, vervreem die mens van die omgewing en lewer die omgewing deur moderne tegniek aan die mens se beheer en uitbuiting uit. Dit word gevolglik besonder moeilik om tuis te wees in ’n verdinglikte wêreld. Hierdie ontuisheid vind neerslag in die drang om voortdurend op pad te wees (nie net van jou plaaslike lokaliteit af nie, maar ook van die mens wat jy kan wees), die onderdanigheid aan abstrakte tyd en die opblaas van ’n dominerende ego ten koste van ander. ’n Verwronge begrip van besit en uitbuiting van andere spruit uit so ’n ego (vgl. “Wat is myne?”, p. 49 ff.). Op drie plekke (p. 23, 36, 37) kritiseer Koers 74(3) 2009:537-561 Koers 74(3) 2009:537-561 540 Resensies / Reviews Versfeld gedwonge verskuiwings, waardeur ontheemde mense an- der mense ontneem van die moontlikheid om tuis te wees. Versfeld gee egter ook die medisyne: dink metafisies (van sy siening hiervoor gee hy ’n kort oorsig in “Tyd, lewe en dood”, p. 39 ff.), besef die tydelikheid van jou eie bestaan, dink analogies oor die werk- likheid eerder as analities, erken die eenheid van lyf en siel, kom tuis in die “hier” deur jou plek in die wêreld te leer ken. Die anker van hierdie metafisika bly God. Vir die aanvaarding van die idee van God gee Versfeld geen argument nie, maar sy betoog is so ge- konstrueer dat instemming tot sy diagnose uiteindelik ’n bepaalde instemming tot ’n (taamlik vae) idee van God impliseer. Die diepste oortuiging, in harmonie met Versfeld se vroegste werk, is dat die heilige in die alledaagse erken moet word (p. 34, 38, 47, 70). Om dit te erken is om tuis te kom; maar dit beteken ook om jou uit die vervalle meganistiese wêreld terug te trek (p. 33-34). Versfeld pro- beer implisiet om as filosoof dieselfde te doen: hy sê deelname aan ’n sekere vorm van akademiese aktiwiteit af (p. 34), maar neem self die rol van die “filosoof as aasvoël” op wat van die ontbinding van die vervalle samelewing leef (p. 67 ff.). Die opname van “Oor plante” en “Op pad na nêrens” (voorheen in Sum) in NA is besonder geslaagd. Resensent: E. Wolff Departement Filosofie, Universiteit van Pretoria Eersgenoemde opstel eggo die temas van plante, tyd, evolusie en skepping voor wat verspreid deur die oorspronklike opstelle van NA voorkom; die tema van “nêrens” kom ook in die oorspronklike opstelle voor (p. 38, 44, 65) en “Op pad na nêrens” sluit goed aan by die politiek-filosofiese temas in die bundel. ’n Klein redaksionele fout moet uitgewys word: ná die opstel “Die filosoof as aasvoël” en ter afsluiting van die oorspronklike bundel vind ’n mens ’n spotprent van die “filosoof as aasvoël”. Hierdie spotprent is nou afgedruk onderaan die laaste bladsy van die nuwe laaste opstel (“Op pad na nêrens”), waar dit eintlik nie inpas nie. Die inleiding van Brink bestaan gedeeltelik uit die oorvertel van persoonlike ervarings (met wisselende grade van interessantheid) rakende die denke en persoon van Versfeld, maar bevat ook ’n ge- deelte karakterisering van die inhoud en denkstyl van die bundel. Ek vind dit jammer dat eersgenoemde gedeelte net so in die Engelse voorwoord van die herpublikasie van Pots and Poetry (in 2009) gebruik is – so asof daar nie verwag word dat die lesers van die een boek ook die ander boek gaan lees nie. Brink se karakterisering van Versfeld se teks neig om dit as meer eenvoudig en minder abstrak Koers 74(3) 2009:537-561 541 Resensies / Reviews voor te stel as wat dit werklik is. Origens kan die inleiding help om ’n leser in Versfeld se boek te interesseer. Afrikaners in Angola Stassen, Nicol. 2009. Afrikaners in Angola 1928-1975. Pretoria: Protea Boekhuis. 666 p. Prys: R300,00. ISBN: 978-1-86919-340-9. Resensent: P.J.J.S. Potgieter Sentrum vir Geloof en Wetenskap, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Nicol Stassen se boek handel nie net oor die Afrikaners wat in 1928 in Angola agtergebly het nie. Hoewel die klem op 1928-1975 val, is die boek eintlik ’n historiese rekord van die hele epog van die Afri- kaners se byna honderdjarige verblyf in Angola. So word dit ’n baie volledige en gesaghebbende historiese rekord. Die boek begin met vier hoofstukke oor Angola waarin die land as woonplek van die Angola-Afrikaners vir die leser bekendgemaak word: sy geskiedenis, geografie, bevolking en ekonomie. ’n Mens wonder tog of hierdie kontekstualisering nie ’n bietjie oordrewe is nie – dit neem 100 bladsye om uit te kom by die eintlike onderwerp van die boek, naamlik die Afrikaners in Angola! Nadat nog ’n hoofstuk (Hoofstuk 5) gewy word aan die periode tot 1928 toe die eerste repatriasie plaasgevind het, word in Hoofstuk 6 oorgegaan na die beskrywing van die lewe van die Afrikaners wat in 1928 agtergebly het. Hoofstukke 6-13 bied uiters waardevolle inligting oor verskillende aspekte van die Afrikaners se verblyf in Angola tussen 1928 en 1958: die redes waarom hulle in 1928 agtergebly het, getalle en na- me van dié wat agtergebly het en hulle woonplekke, asook ver- skillende aspekte van hulle lewenswyse en die worsteling om hulle identiteit te behou. Hoofstuk 14 dek die repatriasie wat in 1958 plaasgevind het en Hoofstukke 15-16 handel oor die Afrikaners wat ná die repatriasie in 1958 agtergebly het. Die bylae is indrukwekkend en histories baie waardevol. Bylae 2 gee byvoorbeeld ’n lys van 471 Afrikaners wat in 1928 in Angola agter- Koers 74(3) 2009:537-561 542 Resensies / Reviews gebly het, met hulle woonplekke en die aantal gesinslede. Bylae 5 verskaf ’n lys van 588 Afrikaners wat teen 1958 in Angola gewoon het, ook met hulle woonplekke. gebly het, met hulle woonplekke en die aantal gesinslede. Bylae 5 verskaf ’n lys van 588 Afrikaners wat teen 1958 in Angola gewoon het, ook met hulle woonplekke. Die bibliografiese verwysings word as Eindnote ná die bylae aan- gebied. Uit die eindnote en bronnelys is dit duidelik dat die skrywer geen steen onaangeroer gelaat het om inligting uit te grawe nie. Afrikaners in Angola Behalwe gepubliseerde bronne het hy ook gebruik gemaak van ’n verstommende aantal argivale bronne in Suid-Afrika, Portugal, Na- mibië en Switserland, asook van dokumente en foto’s in besit van privaat individue. Die geskiedenis van die Afrikanergemeenskap in Angola tot en met die repatriasie in 1928 is redelik goed nagevors. Stassen gee self ’n goeie oorsig daarvan op p. 26-29. Die Afrikaners wat in 1928 in Angola agtergebly het, het egter in die vergetelheid geraak. Stassen se werk het daardie geskiedenis as ’t ware aan die vergetelheid ontruk. Sy boek is sonder twyfel die enigste omvattende wetenskap- like werk oor die onderwerp. Dit is so omvattend en deeglik gedoen dat niemand anders dit seker gou weer sal probeer doen nie. Die een groot leemte in die werk is dat die skrywer nie die ge- skiedenis van die Afrikaners in Angola vir die leser interpreteer nie. Die laaste hoofstuk dra wel die titel “Betekenis”, maar in die drie bladsye van die hoofstuk, kom daar niks aan die orde wat ’n terug- skouende perspektief gee op byna 100 jaar se verblyf van Afrikaners in Angola nie. Stassen beredeneer op p. 114-128 self ’n hele aantal redes vir die Dorslandtrek, maar kom self nie tot ’n sintese oor wat die diepste of belangrikste dryfveer vir die Dorslandtrekkers se vestiging in Angola is nie. Dit is nogal jammer, want hy sou so ’n sintese kon gebruik om aan die einde van die boek ’n oorwoë uitspraak te maak oor die sin en betekenis van die Afrikaner se verblyf in Angola tussen 1928 en 1975, asook van die hele epog van die Dorslandtrek, wat in 1975 beëindig is met die vlug van die laaste Afrikaners uit Angola. Die boek eindig dus sonder dat die skrywer die breër en dieper betekenis van die historiese gebeure probeer interpreteer. Ook an- der hoofstukke (bv. Hoofstuk 14 wat handel oor die repatriasie in 1958) gaan mank aan interpretasie. Hoewel hierdie ’n histories-wetenskaplike werk is, is dit baie toe- ganklik en leesbaar geskryf. Alle nasate van die Dorslandtrekkers en Angola-Afrikaners behoort die boek te besit en deeglik te lees. Almal Koers 74(3) 2009:537-561 543 Resensies / Reviews wat in die verskynsel van Afrikaneremigrasie belangstel, sal dit baie interessant vind – veral as hierdie emigrasie vergelyk word met ander emigrasies, byvoorbeeld die een na Oos-Afrika. Afrikaners in Angola Historici sal dit waardevol vind omdat dit gesaghebbende navorsing is oor ’n interessante deel van die Afrikaner se veelbewoë geskiedenis. Kul- tuurhistorici sal dit waardevol vind omdat dit ’n gevallestudie is van ’n sterkgedefinieerde etniese groep wat gepoog het om sy identiteit te handhaaf in ’n situasie waar die taal-, kultuur- en religieuse omgewing totaal verskil het van sy eie. Radelose opstandelinge wat nie redeloos was nie Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. 149 p. Prys: R150,00. ISBN: 978-1-86919-308-9. Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. 149 p. Prys: R150,00. ISBN: 978-1-86919-308-9. : J.A. du Pisani Vakgroep Geskiedenis & Antieke Kultuur, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Resensent: J.A. du Pisani Vakgroep Geskiedenis & Antieke Kultuur, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Die Rebellie van 1914 het oor die jare wisselende aandag van sowel Afrikaans- as Engelssprekende historici in die Suid-Afrikaanse ge- skiedskrywing geniet. In die tydperk van Afrikanermobilisasie en -heerskappy is die Rebellie, naas die Groot Trek en die Anglo- Boereoorlog, deur Afrikanernasionaliste uitgebeeld as ’n uitstaande heroïese moment in die geskiedenis van die Afrikanervolk met heldeverering vir die Rebelleleiers en Jopie Fourie as ’n martelaar vir die Afrikanersaak. Mettertyd is die verhaal van die Rebellie opge- neem in die groter Afrikanernasionalistiese diskoers. Dit is deur Afri- kaanse historici vertolk as die vonk wat die Afrikaner se republi- keinse onafhanklikheidstrewe, wat in 1902 tydelik gestuit is, laat her- leef het. Sedert die oorgang na ’n nuwe politieke bedeling in die negentigerjare van die vorige eeu het belangstelling in die Rebellie as tema van historiese studie herleef. Hoewel die meeste resente publikasies daaroor steeds vanuit ’n tradisionele Afrikanernasionalis- tiese perspektief geskryf word, het alternatiewe sienings van die Rebellie na vore gekom, waarin die “meesternarratief” van die Re- bellie as ’n baken op die pad van Afrikanernasionalistiese republi- kanisme bevraagteken word. Koers 74(3) 2009:537-561 544 Resensies / Reviews Die twee outeurs van Radelose rebellie?, Albert Grundlingh en San- dra Swart, albei gesoute navorsers wat reeds belangrike bydraes tot die Suid-Afrikaanse geskiedskrywing gelewer het, het in ’n aantal referate en artikels ’n belangrike rol gespeel in die hervertolking van die Rebellie. Hulle bydraes in hierdie verband word hier in ’n enkele publikasie geïntegreer. Hulle oogmerk met die boek is om aspekte van die Rebellie, wat tot dusver verwaarloos is, uit te lig. Hulle wil die onderliggende dinamika van die opstand van 1914 deur middel van ’n geïntegreerde sosiale geskiedenis, wat die elemente van klas, ras en geslagtelikheid verreken, belig en die wisselwerking tus- sen ’n veranderende sosiale struktuur en die belewing daarvan deur gewone mense aandui. Daarmee wil hulle bewys dat die Rebellie allermins ’n vae, irrasionele, byna onverklaarbare gebeurtenis was, maar eerder ’n verklaarbare dog komplekse sosiale verskynsel. Radelose opstandelinge wat nie redeloos was nie In die eerste hoofstuk word, op grond van deeglike en goed ge- dokumenteerde primêre en sekondêre navorsing, ’n oortuigende be- toog gelewer dat armoede ’n belangrike dryfveer vir die opstand was en dat die republikeinse strewe eerder ’n gevolg as ’n oorsaak van die Rebellie was. Die Rebellie was beperk tot ’n paar Noord-Vry- staatse en Wes-Transvaalse distrikte asook ’n enkele Noordwes- Kaapse distrik, waar die armblankeprobleem die ernstigste afme- tings aangeneem het. Min grondeienaars en welgestelde persone het by die Rebelle aangesluit. Die meerderheid Rebelle was klein- boere en bywoners wat deur die kapitalisering van die landbou gemarginaliseer is deurdat hulle toegang tot grond al meer beperk is. Hulle het in skuld en armoede versink en hulle identiteit as self- versorgende broodwinners het in die gedrang gekom. Omgewings- faktore soos veesiektes, sprinkaanplae en die langdurige droogte tussen 1910 en 1914 het die situasie vererger. Die laaste uitweg was gedwonge migrasie na die stede, waar hulle in ’n onbekende omgewing dikwels in haglike omstandighede moes probeer oorleef. Ontheemde boere en bywoners se armoede, skuldprobleme, ver- laagde sosiale status en aangetaste identiteit het hulle met ’n gevoel van skaamte, desperaatheid en wrewel gelaat teenoor die welva- rende elite en ’n regering wat nie werklik na hulle behoeftes om- gesien het nie. Dit was geen wonder nie dat sommige van hulle deur gerugte van geldelike beloning en geleenthede om plase en winkels te plunder, gelok is om by die Rebelle aan te sluit. Grundlingh en Swart vertolk hierdie opstand as ’n beweging waarin onder andere die behoeftes, versugtinge en moontlik wraakgevoelens van ’n groep marginale mans hoogty gevier en uitgebot het in roekelose beslagneming en plundering van ander se eiendom. Dit was ’n wyse waarop hulle hul griewe Koers 74(3) 2009:537-561 545 Resensies / Reviews teenoor die samelewing kon uitleef, die een geleentheid om hulle wrokkigheid ten toon te stel en hulle stempel van gesag, hoe kortstondig en misplaas ook al, af te druk. (p. 28.) Hoofstuk 2 konsentreer op geslagtelikheid as ’n bydraende faktor tot die Rebellie. Onbehae in die landelike distrikte met, wat as die aan- tasting van Boeremanlikheid beleef is, word knap deur die outeurs hanteer. Die onderliggende geestesingesteldheid van die opstande- linge het gespruit uit die ontnugtering met die verlies van ’n tradi- sionele landelike leefstyl wat verweef was met die kommandostelsel. Radelose opstandelinge wat nie redeloos was nie Met die totstandkoming van die Unieverdedigingsmag as staande mag na uniewording, is gepoog om die Engelse en Boere se militêre tradisies met mekaar te versoen. Kakie-uniforms, drilopleiding en die kadetstelsel het die vrees vir verengelsing laat toeneem. Toe die wapens gekonfiskeer word van mans wat geweier het om aan die oproepinstruksies vir diens in die Eerste Wêreldoorlog gehoor te gee, is dit vertolk as ’n aantasting van die Boer se identiteit. Suspisie oor die nuwe militêre stelsel was deel van die Boere se belewing van die moderniserende Suid-Afrikaanse staat as ’n bedreiging van hulle politieke, ekonomiese en sosiale lewenswyse en het bygedra tot die mate van vervreemding wat tussen hulle en die staat ingetree het. Dit het republikeinse nostalgie en ’n “volksgevoel” aangewak- ker. Minder bevredigend is die afdeling oor die rol van vroue in die Re- bellie. Dit is ’n sintese van wat in sekondêre werke hieroor geskryf is en bied kwalik ’n nuwe perspektief. Daar word vermeld dat die primêre rol van vroue in die Rebellie “ondersteunend en infrastruk- tureel” was deur die plase aan die gang te hou en “fisieke en geestelike voeding” te probeer voorsien. Wat wel ’n waardevolle by- drae van hierdie afdeling is, is dat die betekenis van die Vroue- betoging van 1915, die rol daarin van ouer Boermatriarge en die totstandkoming van ’n aantal formele vroue-organisasies deeglik ontleed word. Die konklusie is dat middelklasvroue ’n sleutelrol ge- speel het om aan die Rebellie ’n tweede lewe en ’n meer respek- tabele aanskyn te gee. Dit het sodoende gehelp om nasionalistiese sentimente brandend te hou. Hoofstuk 3 gee aandag aan leierskap tydens die Rebellie. Eerstens word die heldeverering vir die ikoniese leiers, die vaderfigure soos De Wet, De la Rey, Beyers en Maritz, belig. Daarna word ook die rol van die tweedevlak leierskap, die plaaslike veldkornette, ondersoek. In ’n sekere sin was die mislukking van die Rebellie die swanesang van die ou leierskapstyl, maar die outeurs wys daarop dat hierdie Koers 74(3) 2009:537-561 546 Resensies / Reviews soort leierskap tydens die 1922-staking en in die Ossewabrandwag gekontinueer is. Een van die mees geromantiseerde aspekte van die Rebellie, die verskynsel van Siener van Rensburg, kom in Hoofstuk 4 onder die soeklig. Die ontleding van die sielkundige en mediese oorsake van die Siener se vermoë om visioene te kan sien, is interessant en insiggewend. Radelose opstandelinge wat nie redeloos was nie Die tweede deel van die hoofstuk word gewy aan Van Rensburg se invloed, wat toegeskryf word aan die aansluiting van sy voorspellings by die godsdiensbeskouings en geïdealiseerde repu- blikeinse verlede van die Boere – hy het juis dit waarna die “volk” gehunker het, voorspel. Die desperate sosiale omstandighede in die landelike gebiede was ’n vrugbare teelaarde vir die aangryping van sy visioene deur onvergenoegdes. Daar word verwys na die her- rysing van Siener van Rensburg, deurdat sekere kringe sterk na sy voorspellings teruggegryp het sedert die negentigerjare. Hoofstuk 5, wat die rol van ras in die Rebellie belig, is ’n stewige by- drae, wat goed nagevors en gedokumenteer is. Hierin word betoog dat die persepsie by boere dat die regering ingemeng het in die tradisionele baas-knegverhouding op die plase, verder bygedra het tot ’n gevoel van vervreemding en bedreigde identiteit. Die deel- name van swartes aan albei kante op byna dieselfde patroon as ty- dens die Anglo-Boereoorlog, word uiteengesit en tot die volgende slotsom gekom: Wit mense het op Suid-Afrikaanse bodem teen wit mense geveg; swart mense is waarskynlik bewapen, ten spyte van amptelike ontkennings; swart mense is in diens geneem om niegevegstake agter die linies te verrig en is dikwels teen hulle sin by vyandelikhede betrek. (p. 111.) Daar word aangedui dat swart kleinboere ook weens die Rebellie ernstige materiële verliese gely het. ’n Pluspunt is dat swartes in hierdie werk nie as passiewe slagoffers uitgebeeld word nie, maar dat aangetoon word dat hulle berekend in hulle eie belang opgetree het in hulle oorweging van potensiële bondgenootskappe met wittes en gemotiveer is deur hulle “intense afkeer van enige vorm van wit oorheersing” (p. 119). In die kort slotafdeling herhaal die skrywers dat die Rebellie ’n kom- plekse verskynsel was, waar die uitwerking van armoede, die gevoel van verlies aan identiteit as “Boer” en bepaalde sienings oor rasse- kwessies met mekaar verweef was. Die opstandelinge was volgens Grundlingh en Swart wel “radeloos”, maar nie “redeloos” nie Koers 74(3) 2009:537-561 547 Resensies / Reviews (p. 123). Oor die jare het die verskeie klein verhale uit die Rebellie in die Afrikanernasionalistiese diskoers verswelg geraak en is die gebeurtenis gereduseer tot “die voortsetting van die republikeinse onafhanklikheidstrewe” (p. 122). Hierdie “enkelvoudige verhaal” is egter misleidend, omdat die republikeinse versugting eintlik eers in die naweë van die Rebellie op die voorgrond begin tree het. Waarskynlik die belangrikste bydrae van Radelose rebellie? Radelose opstandelinge wat nie redeloos was nie is dat die skrywers ’n korrektief bied op die nasionalistiese middelklasper- spektief wat vroeër dominant in die Afrikaanse geskiedskrywing was. Hulle plaas die lot van gewone mense in die sentrum. Dit is, analities gesproke, waarskynlik die beste werk wat nog oor die Rebellie verskyn het en is ’n waardevolle bydrae tot die sosiale ge- skiedenis van die landelike Afrikaners in die onstuimige en on- stabiele aanvangsjare van die Unie van Suid-Afrika. Die navorsing kombineer primêre en sekondêre werke, hoewel pri- mêre navorsing in sekere onderafdelings yl is. Verder voeg die verrekening van die teoretiese literatuur uit ander dissiplines oor konflik en opstand waarde tot die analise toe. Meer as in die meeste Afrikaanse historiese studies word die dinamiese wisselwerking tussen ras, gender en klas ingeweef in die vertolking van die oor- sake van die Rebellie. Die onderskeie hoofstukke slaag daarin om meer as net ’n kompilasie van voorheen gepubliseerde artikels deur die outeurs te wees en dra elkeen by tot die opbou van oortuigende argumente. Resensente sal geneig wees om ooreenkomste tussen die periode ná 1910 en die periode ná 1994 uit te wys, maar, soos die outeurs in die laaste paragraaf van die werk uitwys, het ons met twee radikaal verskillende situasies te doen. Radelose rebellie? is ’n bondige werk in leesbare Afrikaans en is tegnies netjies versorg. Vir sowel deskundiges as leke open die werk nuwe gesigsvelde op ’n belangrike gebeurtenis in die vroeë twintigste-eeuse Suid-Afrikaanse geskiedenis. Koers 74(3) 2009:537-561 548 Resensies / Reviews Explanations for the 1914 Rebellion – a “midsummer madness” and “vague malaise”? Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. 149 p. Prys: R150,00. ISBN: 978-1-86919-308-9. Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. 149 p. Prys: R150,00. ISBN: 978-1-86919-308-9. Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. 149 p. Prys: R150,00. ISBN: 978-1-86919-308-9. Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. 149 p. Prys: R150,00. ISBN: 978-1-86919-308-9. Reviewer: F. Louw Department of Economics, Potchefstroom Campus, North-West University Reviewer: F. Louw Department of Economics, Potchefstroom Campus, North-West University In their book, Radelose Rebellie published in 2009, Albert Grund- lingh and Sandra Swart promise to reinterpret the 1914 Rebellion, relying on a closer examination of the economic and socio-political context at work in galvanising violent protest. Grundlingh and Swart propose to focus especially on class, gender and race, a desire which can only be applauded. At bottom we are looking for those incentives which the participants judged worth fighting and dying for. Grundlingh and Swart consider the Rebellion to be one of the three most significant events in Afrikaner history, including the Great Trek and the Anglo-Boer War. This is a doubtful hypothesis at the crucial level of poverty and “poor whiteism”. The urbanisation process rolled on without government/ruling class intervention despite the graphic lessons of the Rebellion. Substantive efforts to assist poverty- stricken Afrikaners only occurred with the emergence of the Pact government, but more especially during the Great Depression. What does the failure of substantive efforts at human salvage reveal about the Botha/Smuts government? Did this regime recognise the burgeoning dangers of “achteruitgang” – what Malan later refers to as the “second Great Trek” to the cities? Whilst the Rebellion certainly created a discontented group of voters, it is also obvious that continuing poverty and the apparent lack of sympathy on the part of the Botha/Smuts government were also important factors in producing Boer discontent. The failure to adequately examine the government position on the rebellion points to what, in my opinion, is the cardinal failure of this work, namely the failure to reveal the most important incentives Koers 74(3) 2009:537-561 549 Resensies / Reviews behind the Rebellion. We are left with the overwhelming impression that the Rebellion was provoked by a few old and discontented ruling class politicians and a large number of bywoner rogues and hooligans who were coerced into going on the rampage. This was also the government’s version of events. Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. 149 p. Prys: R150,00. ISBN: 978-1-86919-308-9. The failure to address religious motivations behind the Rebellion must be considered a fatal error. The picture of the five dominees who participated in the Rebellion is predominantly placed in the book, yet the role of religion is largely ignored. Remembering the fundamentalist exegesis during the 1950s to the 1980s, and the important role “dominees” have always played in keeping Nationalist parties alive, one can only shudder with repugnance at the church’s role in goading the Boers into rebellion. The first chapter of this book, which is based largely upon the work of John Bottomley, is the strength of the work. This work, however, still fails to satisfactorily discuss the importance of prevailing social conditions and to integrate events within their societal ambit. For instance, the important role of women in the Rebellion was not merely a random event. With the migration of bywoners from the Free State as a result of wealthy farmers moving up from the Cape, and the very specific agricultural benefits which followed the coming of the railways, benefitting some to the detriment of others, a sea of destitution arose and was bound to have an effect on the role of women in this patriarchal society. One can readily imagine that in a period of abject and increasing poverty, women would assume an ever increasing burden of providing for their households. Prostitution was merely one important way in which women sought to keep their families alive. There is also the significance of the “swart gevaar” – the threat posed by the black population as an incentive to rebel. The twentieth century saw the Boer population threatened by blacks on a broad front. One has only to think of the creation of the ANC in 1912 and of the extreme brutality of the 1913 Land Act to grasp this. In the rural areas, blacks were replacing bywoners, as a cheaper and more pliable workforce. In the urban areas black workers were under- cutting their Boer counterparts when it came to labouring/unskilled jobs. Numerous Boer families were completely integrated into multiracial slums where they posed a serious threat to Boer eth- nicity. This future was apparent to all – and one must ask to what extent the fear of the swart gevaar played a role in the mobilisation of the most threatened sectors of the volk. Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. 149 p. Prys: R150,00. ISBN: 978-1-86919-308-9. Whilst the “poor white problem”, desire for political freedom, hatred of the British, mobilisation efforts of “Siener” van Rensburg, squab- bles within the Afrikaner ruling class, all appear necessary dimen- sions of the Rebellion, yet we are left with the overwhelming im- pression that something is missing; that these factors are insufficient in and of themselves for men to fight and die for them. Much more is needed on the motivations of the rebel leaders, and unfortunately Grundlingh and Swart do not venture very far in this direction. Was the Rebellion merely an extension of the Anglo-Boer War by other means? Was the Rebellion primarily an outpouring of Free State resistance to the supposedly anglicised Botha/Smuts government? In the mixture of incentives, how important was the call to war? Grundlingh and Swart appear to argue that the call to free- dom was not immediately employed, but developed later as a means of legitimising the Rebellion (p. 55). What about the con- tinued influence of the “Age of the Generals”? We know that bywoners followed De Wet, and that De le Rey was mobilising “his people” in the Western Transvaal. There is also evidence that Botha and Smuts mobilised ex-Boer War combatants from Standerton, and what was formerly “the New Republic”, now part of Natal. Then there is the military aspect of the Rebellion and the efforts of Beyers and Kemp to foment rebellion within the armed forces. Were these men Afrikaner patriots or merely pro-Germans determined to oppose South Africa’s entering the war? How attractive was the pro- German option for the majority of the Boers? Were these pro- German leaders merely engaged in a struggle for power and promotion in the army which both had been denied in various ways, or were their efforts dictated solely by a hatred of Britain as has been argued. Then there is the belief that many “hensoppers” and “joiners” who had been excluded from post-war society to the extent of having to form their own churches, now attempted to reintegrate themselves by joining the Rebellion. How many of this class were present in the Rebellion; show us the evidence for the reintegrative efforts of these verraaiers (traitors)? The important relationship of the Boer, gun and horse is mentioned by Grundlingh and Swart, but for some strange reason, the Bible is Koers 74(3) 2009:537-561 550 Resensies / Reviews not included. Grundlingh, Albert & Swart, Sandra. 2009. Radelose rebellie? Pretoria: Protea Boekhuis. 149 p. Prys: R150,00. ISBN: 978-1-86919-308-9. Finally, the other important question the reader would like answered is what exactly the Rebellion achieved. It is suggested in the book that the Rebellion opened the door to feminism in South Africa. The long walk of women in Pretoria must be recognised as an important factor in provoking feminine mobilisation. However, the success of the organisations set up at this time such as the Reddingsdaadbond, Koers 74(3) 2009:537-561 551 Resensies / Reviews which were to transform themselves into Sanlam and Santam and become crucial in the Nationalist future, deserve elucidation. What about the setting up of the Broederbond at that time. We must ask whether the Rebellion was to play any role in determining the future leadership of the nation. This book shows little evidence of primary research except in the first chapter which is dependent upon the work of earlier research- ers. The extrapolated chapters dealing with “Siener” and masculinity fit poorly with the rest of the book and imply that they were earlier papers integrated in a haphazard fashion merely in order to fluff out the book. The lacunae in this work show that discourse on the Rebellion is still wide-open to research – “aluta continua”. On evolution, sciences, anaesthetics ... Klapwijk, Jacob. 2008. Purpose in the living world? Creation and emergent evolution. Cambridge: Cambridge University Press. 311 p. Price: $72,00. ISBN: 9780521729437. R. Coletto School of Philosophy, Potchefstroom Campus, North-West University Reviewer: While reading Klapwijk’s book I recalled an episode reported to me by the late Rev. Deon Kempff, a well-known pastor and theologian in Potchefstroom. He was laying in a theatre-bed, before an operation. After a while the doctor appeared and started injecting him with anaesthetic. In that moment the old pastor recognised behind the mouth-mask of the doctor, the same person (a Pentecostal believer) with whom he was exchanging letters on the topic of the gifts of the Holy Spirit. Only three or four seconds were left to him before falling into Morpheus’ arms. Nevertheless the old pastor managed to send a message: “... don’t forget to reply to my last letter on the spiritual gifts”! I found the anecdote quite amusing, a tale about the passion for debates which accompanied life in Potchefstroom. I will explain later how I relate this episode to Klapwijk’s book. Let us first briefly de- scribe the content and aims of this text. Koers 74(3) 2009:537-561 552 Resensies / Reviews Jacob Klapwijk is a well-known philosopher in the reformational tra- dition of Dooyeweerd and Vollenhoven. His book touches on two main topics, viz. a possible Christian understanding of evolution and a sketch of the role of the disciplines (as well as pre-scientific frameworks and commitments) involved in the study of natural phenomena. Jacob Klapwijk is a well-known philosopher in the reformational tra- dition of Dooyeweerd and Vollenhoven. His book touches on two main topics, viz. a possible Christian understanding of evolution and a sketch of the role of the disciplines (as well as pre-scientific frameworks and commitments) involved in the study of natural phenomena. Concerning the first and main topic, the author rejects both crea- tionism and naturalist evolutionism to embrace a “general theory of emergent evolution” (GTEE). It is not a brand-new theory devised by Klapwjik: the most famous supporter of it was Michael Polanyi (already in the 1940s). Klapwijk, however, aims at reformulating the theory of emergence by utilising the distinction between entities and modal functions and by re-orienting it towards the key concept of idionomy (p. 8). Within the circles of reformational philosophy, there is and there will be much lively discussion on this topic. Those who have attended the 2009 Stoker’s Lectures (Potchefstroom Campus), will know that Danie Strauss poses many critical questions (also) to the GTEE ap- proach. Reviewer: For instance: if one modal aspect is supposed to “generate” a (higher/second) modality, how can one still maintain that the second modality is irreducible to the first one? Now, the fact that modalities are irreducible to each other has been a fundamental standpoint of this school of philosophy. Yet, not all reformational thinkers are inclined to reject some or other version of the theory of evolution. For example Roy Clouser will soon write a review of Klapwijk’s book (see Philosophia reformata, 2010), in which he will very likely be more open towards Klapwijk’s views. After all, Dooyeweerd considered evolution (once freed from its reductionist leaning) an “attractive theory”, though he had pro- blems reconciling gradual change with his own understanding of type-laws. Although Klapwijk rejects the existence of type-laws (p. 248 ff.), Clouser has already suggested a way out of this di- lemma and it will be interesting to see how the debate will proceed. As there is so much meat on the fire of the first topic (i.e. evolution/ism), and most reviews focus on it, I would rather like to briefly focus on the second topic (which is more neglected), namely the nature and role of the disciplines and pre-scientific factors involved in the study of natural phenomena. It is in relation to this topic that I return to the initial anecdote. While reading the book in fact, like old Dr. Kempff, I started feeling: “Is this Koers 74(3) 2009:537-561 553 Resensies / Reviews not the same person who promised to clarify his views?” Is he not the same author, for example, who launched already in the late 1980s (in the pages of Philosophia reformata) the proposal of a “mediating role of worldviews”? In those years Klapwijk also touched on several related issues. Questions were asked and replies were expected, though not always received. not the same person who promised to clarify his views?” Is he not the same author, for example, who launched already in the late 1980s (in the pages of Philosophia reformata) the proposal of a “mediating role of worldviews”? In those years Klapwijk also touched on several related issues. Questions were asked and replies were expected, though not always received. At that stage, I for one could not figure out how worldviews could mediate between (religious) ground motives and philosophy while also being themselves regarded as religious ground motives. Reviewer: It is a pity that those issues are not recalled in the present context. And some of the new ideas are not clearer either. In this new book, religious ground motives are not mentioned any- more, but “religion” seems to be substituted by (or to be a synonym of) “faith” (e.g. p. 200). Is the distinction between (central) religion and (modal) faith, then, simply irrelevant? Furthermore, in some cases worldviews are said to “derive from faith” (p. 196) while in other cases worldviews are the result of “religious expectations” (p. 205). Still in other cases (p. 200, see fig. 10.1) the role of worldviews disappears and scientific thinking seems to interact directly with faith/religion. Is it because worldviews are part of “faith”? But were they not derived from faith? Whatever the case, I would say it would be time for Klapwijk to sup- ply a systematic account of his views on these matters. We don’t need to speak of “contradictions”, but I am sure I am not the only reader who is still looking forward to a solid explanation, by Klapwijk, of the nature and role of each scientific and pre-scientific factor involved in science or scholarship. In addition, it would be very ap- preciated if the explanation could be linked to the themes, dis- cussions and proposals which Klapwijk put forward in the past. Changing one’s mind is not a crime, provided it is kindly signalled, so that the reader does not get confused. During the years Klapwijk has identified and discussed many epis- temic factors. To mention only a few among the pre-scientific ones, he has dealt with religious ground motives, religious commitments, religion, personal conception of life, worldview, faith, practical life experience and the practical ethos of one’s community. It would be time to know what terms are simply synonyms, how many epistemic factors Klapwijk would count as relevant for science and scholar- ship, how they differ from each other and how they actually function. In other words, before getting “anaesthetised” by new reformational Koers 74(3) 2009:537-561 554 Resensies / Reviews controversies about evolution, I would like to remind the author not to abandon the other important topic. controversies about evolution, I would like to remind the author not to abandon the other important topic. Reviewer: Apart from this critical note, the book constitutes an important docu- ment and should not be missed by all those who are interested in a Christian approach to evolutionary theories. In fact, the text reflects a reformational approach but interacts with a wide range of authors and positions. These are both strong points. In addition, the text is well written, personal and enticing, which is definitely a “plus”. Geloof en openbare lewe Smit, Dirk J. 2008. Opstelle oor geloof en openbare lewe. Stellenbosch: Sun Press. (Versamelde opstelle 2.) 445 p. Prys: R275,00. ISBN: 978-1-920388-01-5. Smit, Dirk J. 2008. Opstelle oor geloof en openbare lewe. Stellenbosch: Sun Press. (Versamelde opstelle 2.) 445 p. Prys: R275,00. ISBN: 978-1-920388-01-5. Smit, Dirk J. 2008. Opstelle oor geloof en openbare lewe. Stellenbosch: Sun Press. (Versamelde opstelle 2.) 445 p. Prys: R275,00. ISBN: 978-1-920388-01-5. : E.J. de Beer Skool vir Kerkwetenskappe, Potchefstroomkampus, Noordwes-Universiteit Het die Christelike geloof enigiets te maak met die openbare lewe? Indien wel, wat is die plek en rol van teologie in die openbare lewe? Wat beteken “openbare lewe” en hoe kan die kerk ’n bydrae tot die openbare lewe lewer? Hierdie vrae kom in ’n bundel van 23 opstelle deur die bekende Stellenbosse teoloog, Dirkie Smit, aan die orde. Die bundel bevat die pennevrug van meer as twee dekades se navorsing en nadenke vanuit verskillende hoeke oor die tema. Die bundel behoort saam met die eerste bundel, Essays in public theo- logy: collected essays 1 (2007) gelees te word. Die opstelle in die bundel is almal geleentheidsgeskrifte, sommige oorspronklik as toesprake geskryf en ander as bydraes tot publi- kasies. Die skrywer sê self: “… die bundel is geen monografie wat ’n enkele tema afdoende behandel nie, maar eerder ’n aantal geskrifte wat feitlik almal uit een of ander konfliksituasie gebore is” (p. v). Aan die begin van elke hoofstuk word in voetnote die historiese ont- staanskonteks van die betrokke opstel beskryf. Die opstelle word in ses dele aangebied, naamlik Openbare lewe, Openbare kerk, Open- bare aanbidding, Openbare getuienis, Openbare mening en Open- bare geloof. In die eerste deel word teoretiese perspektiewe gebied oor die vraag hoe die openbare lewe en die openbare mening ge- sien word. In deel twee word nagedink oor die openbare rol van die Koers 74(3) 2009:537-561 555 Resensies / Reviews kerkverband, in deel drie kom die verbande tussen erediens en lewe onder die soeklig. Die openbare getuienis van die kerk (insluitende studiestukke, besluite en verklarings) word in deel vier behandel, terwyl deel vyf op die openbare mening in die samelewing self fo- kus. Die laaste deel gee aandag aan die openbare karakter van geloof self, in die gestalte van teologiese nadenke en in die gestalte van die alledaagse lewe van gelowiges. Die bundel dek ’n wye area. Sommige opstelle konsentreer op die bydraes van gesaghebbende wetenskaplikes. Geloof en openbare lewe Bydraes van Jürgen Habermas (hoofstuk 1), Heinrich Bedford-Strohm (hoofstuk 2), Heinz Eduard Tödt (hoofstuk 13) en James M. Gustafson (hoofstuk 14) word bespreek. Ander opstelle fokus op die kerk as same- lewingsverband, die kerk se rol asook maatskaplike uitdagings vir die kerk (hoofstukke 3 tot 5). Sommige bydraes neig meer in ’n politieke rigting, byvoorbeeld die kerk se rol in die struggle (hoofstuk 6), die noodsaak van openbare getuienis en waaroor en hoe die kerk behoort te getuig (hoofstukke 11, 15). Die verhouding tussen liturgie en verskillende aspekte van die lewe kom onder die loep (hoofstukke 7 en 10). Die gelowige se hoop (hoofstuk 9) en verskil- lende aspekte van gelowiges se roeping word ook belig (hoofstukke 8 en 23). Twee hoofstukke (12 en 16) gee insig in die teologiese agtergrond wat aanleiding tot die ontstaan van die belydenis van Belhar gegee het. Die spraakverwarring wat met die aanbreek van die nuwe Suid-Afrika ontstaan het en die noodsaak om ’n gemeen- skaplike taal te vind, kry aandag (hoofstukke 17 tot 20) saam met die werk van die waarheids- en versoeningskomissie (hoofstuk 21). In Smit se intreerede by die Fakulteit Teologie van Stellenbosch behandel hy die vraag oor waarmee die teologie hom besig hou (hoofstuk 22). Die bundel dek ’n wye verskeidenheid filosofiese en teologiese vel- de. Dit sluit etiek, sistematiese teologie en liturgiek in. Alhoewel nie al die bydraes in die bundel bedoel is om akademies van aard te wees nie, getuig al die opstelle van diepgaande kennis en oorwoë menings wat versigtig geformuleer is. Elke opstel behoort gelees te word teen die agtergrond waarin of waarvoor dit geskryf is. Die bundel word aanbeveel vir enige persoon wat belangstel in die openbare karakter van die Christelike geloof. Dit sluit persone in wat meer op ’n filosofiese vlak oor die onderwerp wil nadink, en ook per- sone wat belangstel in die rol wat die gereformeerde teologie in die veranderinge wat Suid-Afrika ondergaan het, gespeel het. Koers 74(3) 2009:537-561 556 Resensies / Reviews Gelowiges se verlossing – vas en seker Peterson, Robert A. 2009. Our secure salvation: preservation and apostasy. New Jersey: P&R Publishing. 239 p. Price: $14,99. ISBN: 978-1-59638-043-1. Peterson, Robert A. 2009. Our secure salvation: preservation and apostasy. New Jersey: P&R Publishing. 239 p. Price: $14,99. ISBN: 978-1-59638-043-1. Resensent: P.H. Heystek Gereformeerde Kerk Pretoria-Montanapoort Peterson slaag daarin om ’n moeilike teologiese onderwerp op so ’n wyse aan te bied dat dit meer as die moeite werd is om hierdie boek te lees. Inderdaad, hierdie keurig versorgde publikasie is nie bloot ’n leesboek nie, maar veral ’n werkboek. In nie minder nie as twaalf hoofstukke word die tergende teologiese debatspunt van verlossing behandel met ’n beklemtoning van God se ewige bewaring asook die werklikheid om van God afvallig te raak. Alhoewel Peterson erken dat die saak van bewaring en die moontlikheid om van God afvallig te raak in die Nuwe Testament in detail hanteer word, beklemtoon hy dat die begronding vir die onderwerp in die Ou Testament geanker is. Hoofstuk 2 bied daarom ’n eksegeties verantwoordelike vertrekpunt vanuit die Ou Testament. Vanuit die Ou-Testamentiese begronding word in hoofstuk 3-6 ’n volledige uiteensetting van God se bewaring van mense gegee. Die volledigheid spreek daarin dat Peterson ge- noemde hoofstukke verdeel in: • Bewaring en die Evangelies: hoofstuk 3 • Bewaring en die Pauliniese geskrifte: hoofstuk 4 en 5 • Bewaring met verwysing na Hebreërs, 1 Petrus, en 1 Johannes: hoofstuk 6 • Bewaring met verwysing na Hebreërs, 1 Petrus, en 1 Johannes: hoofstuk 6 Die wetenskaplike ewewig word gehandhaaf deurdat die outeur in hoofstuk 7 tot 11 die perspektief rakende afvalligheid aansny en die hoofstukke verdeel in: • Waarskuwings in die Evangelies en Handelinge: hoofstuk 7 • Waarskuwings by Paulus: hoofstuk 8 en 9 • Waarskuwing in die Hebreërbrief: hoofstuk 10 Koers 74(3) 2009:537-561 557 Resensies / Reviews • Waarskuwing in die res van die Bybel en Openbaring: hoofstuk 11 • Waarskuwing in die res van die Bybel en Openbaring: hoofstuk 11 • Waarskuwing in die res van die Bybel en Openbaring: hoofstuk 11 In hoofstuk 12 bied Peterson ’n logiese en sinvolle samevatting. In hoofstuk 12 bied Peterson ’n logiese en sinvolle samevatting. Gelowiges se verlossing – vas en seker Die waarde van hierdie keurig versorgde boek is te vind in die diep- gang van die eksegese, die keuse van ’n veelvoud van Skrifdele wat verband hou met die onderwerp en die handhawing van ’n balans ten opsigte van teksgedeeltes uit sowel die Ou as die Nuwe Tes- tament. Wat die algemene beoordeling van die boek betref, kan genoem word dat dit vakkundig van aard is en nie die algemene lesersmark sal bedien nie. Die boek is in maklik leesbare Engels geskryf wat dit moontlik maak om die eksegetiese detail met gemak te volg. Die logiese opbou in die uitleg van Skrifdele help mee dat die boek die leser inspireer om nie net sekere hoofstukke te lees nie, maar die boek as in geheel te waardeer. Die indeks van Skrifdele, onder- werpe en name wat in die boek gebruik is, is nie slegs handig- bruikbaar nie, maar getuig ook van die diepgang van die navorsing en die keurige aanbieding van die stof. Our secure salvation word aanbeveel vir predikante, teologiese student en ernstige Christenlesers wat in die diepere waarhede van die Skrif wil delf. Hierdie boek is ’n keurige uiteensetting van die ewige waarheid dat die gelowige se verlossing in die lewende Here vas en seker is. Immink, F. Gerrit & Vos, Cas., reds. 2009. God in ’n kantelende wêreld. Pretoria: Protea Boekhuis. 340 p. Prys: R250,00. ISBN: 978-1-86919-295-2. Immink, F. Gerrit & Vos, Cas., reds. 2009. God in ’n kantelende wêreld. Pretoria: Protea Boekhuis. 340 p. Prys: R250,00. ISBN: 978-1-86919-295-2. Resensent: A. Schmidt NG Kerk Driehoek, Vanderbijlpark Resensent: A. Schmidt NG Kerk Driehoek, Vanderbijlpark Resensent: A. Schmidt NG Kerk Driehoek, Vanderbijlpark God in ’n kantelende wêreld, onder redaksie van proff. Gerrit Immink en Cas Vos wat onlangs by Protea Boekhuis verskyn het, vang met die opneem daarvan dadelik jou oog. Eerstens, wat die naam betref, laat dit ’n mens toe dat jou gedagtes met jou speel: Indien die wêreld besig is om te kantel, sien ek in my geestesoog die prentjie Koers 74(3) 2009:537-561 558 Resensies / Reviews van ’n sinkende, oorhellende skip. Ek sien ook in my verbeelding hoe alles op die skuins skip begin skuif en uiteindelik in die water beland, wegdryf en sink. Indien die wêreld dan kantel, wonder ek, moet die kerk ook mos begin skuif. Waarheen sou die kerk dan skuif? Waar gaan die kerk beland? In die donker dieptes van die see? En God? Skuif Hy saam, of is Hy die onskuifbare, die onwan- kelbare? Wie is die God wat nie saamskuif nie? En waar pas Hy in hierdie kantelende wêreld in? Tweedens wonder ’n mens ook oor die agtergrond van die voorblad: ’n ou wêreldkaart. “Skuif” die kerk terug sodat sy slegs op ou kaarte te vinde is? Is die ou kaart dalk ook besig om te kantel en te verdwyn om plek te maak vir ’n nuwe een? Hoe word God op ’n “nuwe kaart” ontdek? Hierdie nuwe boek is die produk van Suid-Afrikaanse en Neder- landse teoloë. Die uitvloeisel van ’n konferensie wat in 2005 te Hy- depark in Doorn gehou is, is dat ’n ooreenkoms deur die onderskeie partye gesluit is vir internasionale samewerking op die gebied van praktiese en sistematiese teologie. Teologiebeoefening bestaan uit verskillende dissiplines, maar die onderskeie vakgebiede bied tog die moontlikheid om gesamentlik na te dink oor konkrete godsdiens- tige praktyke en nuwere ontwikkelings in die kerk en samelewing wat teologiese refleksie verg. Wetenskaplike en kulturele verryking is dus die oogmerk van die ooreenkoms. Die boek bevat ’n twintigtal artikels deur die onderskeie teoloë van die Universiteit van Pretoria en die Protestanse Teologiese Univer- siteit. Die oogmerk van die boek is om teologies na te dink oor die maatskaplike en kulturele konteks waar ’n kerk en geloof funksio- neer, en tweedens, om die dissiplines van praktiese en sistematiese teologie met mekaar te probeer verbind aan die hand van ’n kon- krete saak. Wat die aanpak van die boek betref, die volgende. Resensent: A. Schmidt NG Kerk Driehoek, Vanderbijlpark Die boek is twee- talig: Nederlands en Afrikaans. Die redakteurs het gekies dat die artikels nie in Engels geskryf word nie, maar juis in die taal wat gepraat word in die kontekste waaroor geskryf word. Dit is hoe- genaamd nie steurend nie, inteendeel, ek ondersteun die redakteurs se uitgangspunt dat ander lesers dit juis verrykend kan vind om op hierdie wyse kennis te neem van die vorm van teologiebeoefening. Die samestellers van die boek het dit ook goedgedink om drie sogenaamde “onderzoekclusters” te identifiseer wat drie spesifieke temas behandel. In die onderskeie afdelings word daar spesifiek nagedink oor geloof en kerk in ’n veranderende (kantelende, skui- wende) wêreld/konteks. Die medewerkers van die onderskeie groe- Koers 74(3) 2009:537-561 559 Resensies / Reviews pe het in 2006 ’n opvolgkonferensie gehou waar die verskillende bydraes bespeek is. Die drie temagroepe is as volg identifiseer: pe het in 2006 ’n opvolgkonferensie gehou waar die verskillende bydraes bespeek is. Die drie temagroepe is as volg identifiseer: 1. “Van verhaal naar beleid. Over de verantwoordelijkheid van de kerk ten opzichte van arme mensen” 1. “Van verhaal naar beleid. Over de verantwoordelijkheid van de kerk ten opzichte van arme mensen” 2. “Ecclesiologie en Christelijk Godsbegrip – geloofgemeenschap als beeld Gods” 2. “Ecclesiologie en Christelijk Godsbegrip – geloofgemeenschap als beeld Gods” 3. “Spreken over God in de geloofscommunicatie” 3. “Spreken over God in de geloofscommunicatie” In die onderskeie subgroepe word antwoorde gesoek op drie vrae, naamlik: Wat is die verantwoordelikheid van die kerk teenoor armes? Vertoon die kerk as geloofsgemeenskap vandag nog die beeld van God of het dit dalk ook al weggeskuif soos die wêreld kantel? Die derde “kluster” is artikels oor prediking en liturgie as uitdrukking van nadenke oor God en maniere waarop tot God gepraat word. Sommige van die artikels is boeiend en lees lekker. Ander is moeiliker en lees moeliker. Soms kom die vraag by ’n mens op of sommige van die navorsers soms hulle voete in die kerklike praktyk plaas. Dit is één ding om goeie teologie in jou studeerkamer of tydens ’n konferensie te beoefen en ’n ander ding wanneer jy met jou voete in die bediening staan en self ervaar wat in die praktyk op grondvlak gebeur. Die voorwoord is gesamentlik deur die twee redakteurs geskryf. Spasie ontbreek om elke artikel afsonderlik te bespreek. Hier word bloot na enkele artikels verwys. In die eerste groep open Julian Müller met ’n narratiewe benadering ten opsigte van armoede. Hy wys daarop dat armoede nie as ’n verskynsel gesien moet word nie, maar dat die mens wat arm is, raakgesien moet word. Theo Boer onderskryf die waarde van ’n narratiewe metode, maar wys tog daarop dat daar ook ’n probleem met so benadering kan wees. Hoe selektief luister ons byvoorbeeld? Die werklikheid is soms veel komplekser as wat in ’n verhaal saam- gevat kan word en soms staan verhale teenoor mekaar. Herman Noordegraaf en Attie van Wyk se gesamentlike artikel handel oor die kerklike praktyk. In hulle bydrae fokus hulle op armoede in Nederland en Suid-Afrika en beskryf die rol/inset van die kerk. Gerrit De Kruijf en Etienne de Villiers se artikels is twee etiese refleksies. Eersgenoemde se vertrekpunt is die koninkryk van God, en laas- genoemde laat die fokus val op die verantwoordelikheid wat elke Christen het om sy roeping in die wêreld uit te leef. Koers 74(3) 2009:537-561 560 Resensies / Reviews In die tweede groep artikels, met die klem op die teologiese beeld van die kerk, besin Hoffie Hofmeyer oor die proses van kerk- vereniging in die NG Kerkfamilie. Leo Koffeman plaas die gesprek oor kerkvereniging in die breë ekumeniese verband van die Wêreld- raad van Kerke se dokument “Called to be the one church”. 3. “Spreken over God in de geloofscommunicatie” In die laaste groep artikels, is ’n artikel deur Hennie Pieterse oor die wyse waarop regstellende aksie en werkloosheid Suid-Afrikaners se geloofsbelewenis raak. Die artikel wys daarop dat Suid-Afrikaanse predikante (soms) nie aandag skenk aan die konkrete nood van gemeentelede wat die gevolge dra van regstellende aksie nie. Hy het onderhoude met sodanige lidmate gevoer en tot die slotsom gekom dat die tema van God se sorgende voorsienigheid wel ’n belangrike rol speel in hulle lewens, maar dat die Skrif onvoldoende gekontekstualiseer word. Die gevolg is dat lidmate nie altyd gehelp word in hulle konkrete situasie nie. Cas Vos se artikel fokus op hoe die liturgie ’n rol kan speel in die vorming van ons Godsbeelde. Hy wys daarop dat die kerklied kragtige poëtiese taal het wat ons beeld- vorming prikkel. Liedere is draers van verskillende geloofstemmings. Jan Muis sluit die bundel af met sy sistematiese beskouing oor die kerklike spreke oor God. Die samestellers en medeskrywers van hierdie boek verdien alle eer vir die kreatiewe wyse waarop hulle aan verskillende aspekte rakende die saak van geloof en kerk in ’n kantelende wêreld aandag gee. Die wye verskeidenheid invalshoeke en onderwerpe maak van hierdie boek ’n interessante leeservaring. Alhoewel ek die boek aanbeveel om te lees, dink ek nie dat dit ’n boek is wat veel byval by die gewone lidmaat sal vind nie – veel eerder by akademici en moontlik sommige predikante wat deur die onderwerp geboei word. Koers 74(3) 2009:537-561 561 Resensies / Reviews Koers 74(3) 2009:537-561 562

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/137/106

Afrikaans

Essraa M. A. Al Essawe Saturday, December 25, 2010 4:48 PM Unfiled Notes Page 1 Unfiled Notes Page 2 Unfiled Notes Page 3 Unfiled Notes Page 4 Unfiled Notes Page 5

http://bsj.uobaghdad.edu.iq/index.php/BSJ/article/download/2861/2792

Afrikaans

HTS Teologiese Studies/Theological Studies ISSN: (Online) 2072-8050, (Print) 0259-9422 Original Research Page 1 of 7 Description: pi This research is part of the project, ‘Contextualized Reformed Theology in South Africa’, directed by Dr Andre Ungerer of the Reformed Theological College, Faculty of Theology, University of Pretoria. Verdien Homo naledi ‘n plek in ons familie-album? ‘n Teologiese besinning oor die evoluering van spiritualiteit met spesifieke verwysing na die begraafplaasteorie van Lee Berger en die ‘Rising-Star’-ekspedisie The discovery of a new homonin species called Homo naledi evoked unprecedented interest,  even outside the scientific disciplines who are researching extinct homonin species. The reason for this is that Prof. Lee Berger, attached to the University of the Witwatersrand and his team, known as the Rising Star-expedition, came to the conclusion that the fossils that were discovered in the Dinaledi cave room in Sterkfontein outside Johannesburg in 2013, were placed there deliberately. The theory postulates the possibility of symbolic or ritual behaviour by a species that lived and later became extinct approximately 1 to 2 million years ago. If this is indeed the case, it also offers theologians the opportunity to join the conversation with regard to the evolvement of our spirituality and religiousness. This article is an attempt to render a contribution, with the data available to us, about the value of the prehistoric signs of spirituality with specific reference to the so-called cemetery theory. Together with this, other usable theories will be employed to consider the possible signs of ritual and symbolic behaviour by Homo naledi. The condition for a meaningful discussion about the evolvement of our spirituality and religiousness is that epistemological contours be clearly drawn. With the first part of the article these contours are drawn and with the second part the possible implications of the cemetery theory are reviewed. Kobus Pienaar1 Affiliation: 1Reformed Theological College, Faculty of Theology, University of Pretoria, South Africa Research Project Registration: Project Leader: A. Ungerer Project Number: 82329542 Research Project Registration: Project Leader: A. Ungerer Project Number: 82329542 Inleiding: Op ’n persoonlike noot Die bekendstelling van ’n onbekende homonine spesie genaamd Homo naledi op 10 September 2015 tydens ’n perskonferensie te Maropeng, Wieg van die Mensdom, Johannesburg, deur die Rising Star-ekspedisie bestaande uit wetenskaplikes van regoor die wêreld o.l.v. die bekroonde paleo-antropoloog, prof. Lee Berger, was ’n media sensasie. Ek kon my kinderlike opgewondenheid kwalik in bedwang hou, aangesien ek goed bekend is met die omgewing waar die fossiele ontdek is, en ek uit blote belangstelling myself oor die jare op hoogte van die jongste palaeontologiese ontdekkings probeer hou het. Dié ontdekking het my laat terugdink aan die dae toe ek as jong knapie oor dieselfde rante geloop en klippe omgekeer het op soek na skerpioene, slange en ander verrassings waar Homo naledi waarskynlik 1 tot 2 miljoen jaar gelede besig was met dieselfde aktiwiteit, op soek na kos. Ek was en is steeds predikant in gemeentes in die omgewing van Sterkfontein, Swartkrans en Kromdraai waar daar sedert 1936 opgrawings gedoen word o.l.v. groot name soos Raymond Dart, Robert Broom, Phillip Tobias en nou Lee Berger, om maar net ’n paar te noem. Hoewel daar gedurende die Tweede Wêreldoorlog ’n onderbreking in die opgrawings was, het hierdie gebied, tans bekend as die Wieg van die Mensdom (Cradle of Humankind), sy plek as een van die belangrikste hominine fossiele-terreine ter wêreld ingeneem. Gedurende die jaar 2000 is dié gebied deur UNESCO tot Wêrelderfenisgebied verklaar. Heelwat van my lidmate het hier gewoon en woon steeds in die Swartkrans- en Sterkfonteinomgewing – die meeste van hulle boere uit ’n konserwatiewe Afrikanergemeenskap. Copyright: © 2017. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. How to cite this article: Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Tydens pastorale besoeke aan lidmate in die omgewing, het van hulle dikwels aan my meegedeel dat argeoloë, geoloë en amateurs wat in fossiele belangstel op hulle plase ronddwaal op soek Copyright: © 2017. The Authors. Licensee: AOSIS. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Open Access http://www.hts.org.za Page 2 of 7 Page 2 of 7 Page 2 of 7 na ou beendere. Verder was een van my pastorale take om van my afgestorwe lidmate in die Sterkfontein-begraafplaas ter ruste te lê – skaars ’n klipgooi van die Rising Star-grot wat skielik as die wêreld se oudste begraafplaas bekendheid verwerf het. Die ontdekking van fossiele en argeologiese aktiwiteite in die omgewing waar ek grootgeword het en lank pastoraal gewerk het, het dikwels gelei tot warm tafelgesprekke oor ons herkoms. Dit kan in die woorde van een van my destydse lidmate opgesom word: ‘Dominee, hoe reken jy, kom ons oorspronklik uit die tuin van Eden of hier uit die grotte op my plaas?’ Hoewel die vraag in leketaal gestel is, sny dit tot op die been van postmoderne Christene se beskouing oor ons herkoms. Wat my betref, is dit ’n vraag wat geen teoloog kan vermy nie. Dit het my gedwing om met kritiese oë vanuit my teologiese tradisie na die Bybel, sowel as na die fossielevondse te kyk. psigologie in ’n beskeie poging om die beendere-tekste van my waarskynlike oervoorouers uit die Dinaledi-grotkamer tot my te laat spreek. Verder is ek oortuig dat konfessionele absolutisme, soos fundamentalisme, ’n doodskoot is vir ’n sinvolle gesprek oor die onderwerp. Die engiste wyse waarop daar sprake kan wees van vordering m.b.t. die interdissiplinêre gesprek oor ons voorgeskiedenis asook die evolering van ons religieusiteit, is wanneer daar ’n pluriforme platform geskep word vir veelvuldige interpretasies wat mekaar aanvul, eerder as uitsluit. Die kenteoretiese klem val dus op wil-tot-begrip eerder as wil-tot-beheer. Die afgelope een en ’n half eeu sedert die verskyning van Darwin se Origin of Species, getuig van vele onsmaaklike skermutselings tussen teologie en die wetenskap oor die evolering van lewe en lewensvorme, waar die agenda veel eerder bepaal is deur ’n strewe om gesag af te dwing, in stede van ’n strewe na begrip en insig (2015:244). Kenteoretiese vertrekpunt Die denkklimaat waarbinne ek grootgeword en ook teologies gevorm is, het na my wete selde indien ooit epistemologies rekening gehou met die bydrae van palaeontologiese navorsing sedert 1936 wat so te sê op ons voorstoep plaasgevind het. Hervormde teologie en palaeontologie het op hoë uitsonderings na soos treinspore op parallelle trajekte beweeg. Die rede hiervoor, spesifiek binne my teologiese dampkring, skryf ek grootliks toe aan die invloed wat Karl Barth se openbaringsteologie op ons teologie uitgeoefen het. Barth het nie die nodigheid van ’n interdissiplinêre debat met die natuurwetenskappe oor ons verhouding met God ingesien nie en daarby was die vraag na ons herkoms ingesluit. Barth was skepties oor die waarde van natuurwetenskappe in teologie, aangesien hy oortuig was dat God as die Gans Andere nooit tot ’n objek vir menslike denke gereduseer kan word nie. In Barth se poging om die mens se beperkte vermoë om by wyse van die rede outentieke kennis van God te bekom, uit te wys, het Barth die kennisinsette wat ander dissiplines op teologie kan uitoefen, as irrelevant beskou. In die radikale onderskeid wat Barth tussen God en mens, genade en natuur, openbaring en religie, geloof en kennis wou tref, het hy vasgeval in wat Wenzel van Huyssteen beskryf as ’n openbaringspositiwisme (Van Huyssteen 1987:23). So is die teologiese deure van die dialektiese teologie vir lank gesluit gehou vir die waardevolle navorsing wat deur paleontoloë op Suid-Afrikaanse bodem m.b.t. ons herkoms gedoen het. Wat my betref, is ’n sagte kreasionistiese standpunt gehandhaaf, hoewel Hervormde teologie nooit op ’n literalistiese of fundamentalistiese wyse stelling ingeneem het teenoor palaeontologiese resultate nie. Die denkklimaat waarbinne ek grootgeword en ook teologies gevorm is, het na my wete selde indien ooit epistemologies rekening gehou met die bydrae van palaeontologiese navorsing sedert 1936 wat so te sê op ons voorstoep plaasgevind het. Hervormde teologie en palaeontologie het op hoë uitsonderings na soos treinspore op parallelle trajekte beweeg. Die rede hiervoor, spesifiek binne my teologiese dampkring, skryf ek grootliks toe aan die invloed wat Karl Barth se openbaringsteologie op ons teologie uitgeoefen het. h h d d h d d l d b Evolutionary epistemology thus reveals the process of evolution as a holistic, embodied belief-gaining process, a process that in humans too, is shaped preconsciously. All our beliefs, also our religious beliefs, thus have distant evolutionary origins. (p. 38) How to cite this article: Vir die teoloog wat dus erns wil maak met palaeontologiese navorsing, insluitende die opwindende moontlikhede wat ’n vonds soos Homo naledi bied, sou dit dus in Wenzel van Huyssteen se woorde ‘a fall from epistemological innocence’ beteken. In sy boek The shaping of Rationality (1999) stel Van Huyssteen voor dat die teoloog ter wille van ’n sinvolle dialoog oor ons herkoms behoort te ontsnap uit wat hy tipeer as epistemiese isolasie. Trouens, indien mens die stelling aanvaar dat alle vorme van lewe asook die uitdrukkingsvorme daarvan evoleer, impliseer dit immers ook dat teorieë oor ons herkoms, insluitende ’n teologiese beskouing daarvan, oop staan vir hersiening. Donald T. Campbell gebruik hiervoor die term ‘evolutionary epistemology’. Van Huyssteen (2004) stel dit so: Die oorweging van die begraafplaas- hipotese soos gepostuleer deur Lee Berger en die Rising Star-ekspedisie Wat my betref, is daar ’n duidelike aksentverskil tussen teologie gebaseer op Platoniese idealisme en Arestoteliaanse teleologie en die kosmogonie van die outeurs van die ‘P-bron’ en ‘J-bron’ in Genesis 1 en 2. Patrick S. Randolph-Quinney (2015) maak, wat my betref, die waardevolle opmerking in sy artikel ‘The mournful ape: Conflating expression and meaning in the morturary behaviour of Homo naledi’ naamlik dat die probleem veel eerder op ’n semantiese vlak lê. Volgens Randolph-Quinney lei die teorie van ’n prehistoriese begraafplaas tot assosiasies met menslike gedrag gevul met antroposentriese simboliek. Wat ons volgens Randolph-Quinney nie uit die oog moet verloor nie is dat ons objek van ondersoek ’n uitgesterfte spesie is wat veel eerder dierlike as menslike gedrag getoon het. Ek stem saam met Karen Amstrong (2011:56) wanneer sy stel: ‘Genesis is a meditation upon the nature of being itself’. Volgens die ‘P’-bron (Gen. 1), is daar ’n sublieme krag onderliggend aan die werklikheid waarvoor die mens in verwondering staan. Vir ‘P’ gaan dit dus oor verwondering eerder as verklaring. Die ‘J’-bron (Gen. 2) aan die ander kant, plaas heelwat meer klem op die mens se verbintenis met die aarde. (Die mens vanuit die stof van die aarde.) Volgens Amstong gaan dit vir ‘J’ eerder oor kontinuïtiet met die natuur en ander lewe as diskontinuïteit soos dit tot uitdrukking kom in die imago dei-metafoor in ‘P’ se geval. Daar bestaan volgens Amstrong nie by ‘J’ so ’n duidelike kwalitatiewe onderskeid tussen mens en natuur soos wat ons  by ‘P’ met sy imago dei-metafoor aantref nie. Hierdie intertekstuele spanning tussen die twee skeppingsverhale in Genesis dui op ’n voorwetenskaplike, perspektivistiese interpretasie van ons ontstaan. Kan dit wees dat ‘P’ se imago dei-metafoor, versterk deur die lense van Plato en Aristoteles aanleiding gegee het tot ’n antropologie wat die mens ontologies op ’n ander vlak plaas, met die gevolg dat die mens se uniekheid binne die Westerse teologie oor eeue oorbeklemtoon is? Paul Pettit se boek ‘The Palaeolithic origins of Human Burial’ (2011) kan hier van waarde wees. Pettit beskryf in die boek die verskille tussen die treur-, verlies- en afskeidneem- patrone by sjimpansee-kolonies aan die een kant en mense se belewenis van die dood van naasbestaandes aan die ander kant. Die oorweging van die begraafplaas- hipotese soos gepostuleer deur Lee Berger en die Rising Star-ekspedisie Dit is die sogenaamde begraafplaasteorie wat Homo naledi oornag ’n mediasensasie gemaak het. Die blote gedagte dat ’n oerspesie wat waarskynlik 1 tot 2 miljoen jaar gelede geleef het, ’n primitiewe ritueel rondom hul dooies kon uitvoer, gryp die verbeelding aan. Kwessies oor nie slegs ons biologiese herkoms nie, maar veral die evolusie van ons kognitiewe vermoëns en daarby ingesluit ons spiritualiteit en religieusiteit, kom aan die orde, indien die hipotese van simboliese gedrag by Homo naledi aanvaar word. Hoewel toonaangewende palaeontoloë soos professore Tim White (Universiteit van Berkeley), Christoph Zollikofer (Universiteit van Zürich) en Jeffrey Schwartz (Universiteit van Pittsburgh) die hipotese van prof. Lee Berger en sy navorsingspan verwerp, kon daar tot op hede nie ’n ander verklaring gebied word vir die tafonomiese konteks van die naledi-vonds nie. Deeglike geologiese toetse dui daarop dat die grotkamer nie ouer as 3 miljoen jaar is nie en verder is daar geen geologiese aanduidings dat daar ooit ’n ander opening na die Dinaledi- kamer bestaan het nie. ’n Multidissiplinêre span kundiges oor ’n wye front wat deel uitgemaak het van die Rising Star- ekspedisie, kom dus tot die gevolgtrekking dat die beendere daar met opset geplaas is, tot die teendeel bewys kan word. Die teoretiese fisikus, Carlo Rovelli, toon in sy boek Reality is not what it seems. The Journey to Quantum Gravity (2016) dui oortuigend aan dat die kerkvaders veel groter aansluiting gevind het by Plato se dualisme en Aristoteles se teleologie, as by die atomis Democritus wat reeds teen 300 v.C. op ’n naturalistiese en evolusionêre wyse na die skepping gekyk het. Rovelli som Democritus se atomistiese filosofie soos volg op: According to Democritus, there is no finality. No purpose in this endless dance of atoms. We, just like the rest of the natural world, are one of the many products of this infinite dance. Nature continues to experiment with forms and structures, and we are the products of selection. (Rovelli 2016:21) Dis egter merkwaardig hoe naby Democritus reeds 2300 jaar gelede aan Darwin se insigte gekom het. Die kreasionistiese weerstandigheid op die evolusie-teorema is dus nie slegs te wyte aan ’n literalistiese interpretasie van die skeppingsverhale vanuit fundamentalistiese oorde nie, maar vanweë ’n prekondisionering deur Plato en Aristoteles se kenteoretiese modelle. ’n Hermeneutiese handvatsel vir die skeppingsverhale volgens Genesis 1 en 2, wat die gesprek met palaeontologie behoort te akkommodeer Aangesien die fokus van hierdie artikel elders lê, sal ek slegs baie kortliks aandag skenk aan lewensvatbare eksegetiese moontlikhede t.o.v. die skeppingsverhale volgens Genesis asook die imago dei-konsep wat ’n interdissiplinêre gesprek met antropoloë asook paleontoloë moontlik maak. Met hierdie artikel volg ek ’n kenteoretiese invalshoek wat volledig en ongereserveerd oop staan vir ’n diskoers met wetenskaplike dissiplines t.o.v. ons herkoms. Trouens, ek bepleit ’n interdissiplinêre werkswyse as die engiste roete tot ’n teologie wat met intellektuele integriteit kan spreek tot ’n postmoderne geloofsgemeenskap. Tot voor die Aufklärung het mense se beskouing oor ons herkoms uit ’n amalgaam van klassieke filosofie, Christelike teologie en ’n prewetenskaplike kosmogonie bestaan. Die invloed van die Griekse filosofie, veral Plato se idealisme en die teleologie van Aristoteles oor die Christelike beskouing van ons herkoms, moet nie onderskat word nie. Plato se dualistiese verstaan van die werklikheid, nl. dat die vorm Ek sal dus poog om vanuit my dissipline, tradisie en vooroordele my te laat bedien deur palaentologie en neuro- http://www.hts.org.za http://www.hts.org.za Original Research Page 3 of 7 Page 3 of 7 Met die bovermelde kernteoretiese en eksegetiese kantaantekeninge, sal ons dit nou waag om die Dinaledi-grot met teologiese stewels binne te gaan. slegs ’n benaderde afbeelding uitmaak van ’n suiwere, hoër idee, het aanleiding gegee tot die teologiese en filosofiese beskouing dat die werklikheid slegs ’n voorlopige onvolmaakte manifestasie van ’n voorafbedinkte meesterplan is. Aristoteliaanse teleologie wat daarop neerkom dat die verskynsel slegs verstaan kan word indien die doel ‘telos’ daarvan ingesien word, is veral deur skolastiese teoloë soos Tomas Aquinas, sorgvuldig ingespan om ’n groter meesterplan agter die skepping te konseptualiseer. slegs ’n benaderde afbeelding uitmaak van ’n suiwere, hoër idee, het aanleiding gegee tot die teologiese en filosofiese beskouing dat die werklikheid slegs ’n voorlopige onvolmaakte manifestasie van ’n voorafbedinkte meesterplan is. Aristoteliaanse teleologie wat daarop neerkom dat die verskynsel slegs verstaan kan word indien die doel ‘telos’ daarvan ingesien word, is veral deur skolastiese teoloë soos Tomas Aquinas, sorgvuldig ingespan om ’n groter meesterplan agter die skepping te konseptualiseer. Die oorweging van die begraafplaas- hipotese soos gepostuleer deur Lee Berger en die Rising Star-ekspedisie Hoewel sjimpansees en bonobo’s (ons naaste familie in die diereryk), asook olifante duidelik uitdrukking gee aan ’n bepaalde belewenis wanneer hulle in kontak kom met ’n pas- afgestorwe lid van hul groep, is daar volgens hom gedragswetenskaplik nie sprake van kognitiewe diepte of selfs ’n begrip van die dood nie. Vir die doel van dié artikel kan ons dus stel dat aangesien vele gevallestudies daarop dui dat sommige primate seremoniële gedrag toon, spesifiek met die afsterwe van ’n lid van die groep al is dit ver verwyderd van ’n menslike http://www.hts.org.za Page 4 of 7 Page 4 of 7 Original Research woon- en slaapplekke, die vervaardiging van instrumente, selfverdediging en natuurlik die verligting van donker terreine soos die uiters ontoeganklike Dinaledi-grotkamer. ervaring, dit nie vergesog is om te veronderstel dat Homo naledi soortgelyke gedrag kon toon nie. Om egter ’n akkurate aanduiding te gee van die kongnitiewe diepte en omvang van ’n primitiewe uitgesterfte spesie soos Homo naledi, op sterkte van wat ons aflei uit die sg. begrafnis ritueel, is egter onmoontlik. Sou daar wel sprake wees van simboliese, rituele handeling, hoe primitief ook al, verplaas dit ons wat datering betref, baie verder terug as die vroegste begrafnisrituele waarvan ons bewus is. Vele navorsers het reeds aangedui dat die beheer van vuur gelei het tot meer komplekse sosiale gedrag en interaksie wat geëvoleer het tot meer komplekse rituele en simboliese handeling. J.A.J. Gowlett (2016) toon in ’n artikel ‘The discovery of fire by humans: a long and convoluted process’, aan dat die vroegste aanduidings van die gebruik van vuur in Turkane, Kenia, die Swartkrans-grotte naby Sterkfontein en  die Wonderwerkgrotte naby Kuruman, Suid-Afrika, aangetref word. Die datering van hierdie tonele van doelbewuste vuurmaak, waarskynlik deur Australopithecus, word op een miljoen jaar gelede beraam. Hoewel datering die achilleshiel van die Rising Star-ekspedisie is, kan ons egter nie die moontlikheid uitsluit dat Homo naledi die vermoë kon gehad het om vuur te beheer nie. Enige iemand wat die Dinaledi-grot betree, sal onmiddellik sien dat ’n primitiewe spesie wat vanuit ’n evolusionêre oogpunt nie visueel aangepas was by ’n pikdonker en uiters onbegaanbare onderaardse terrein nie, dit nie sonder een of ander vorm van lig sou kon doen nie. Ek het al dikwels die grotte in die omgewing besoek, o.a. die Sterkfonteingrotte wat oop is vir die publiek. Sodra die ligte afgeskakel word, is mens geheel en al gedisoriënteerd. Die implikasies indien praktiese aspekte oor die plasing van Homo naledi se afgestorwenes in die Dinaledi-grotkamer in ag geneem word Die implikasies indien praktiese aspekte oor die plasing van Homo naledi se afgestorwenes in die Dinaledi-grotkamer in ag geneem word Die oorweging van die begraafplaas- hipotese soos gepostuleer deur Lee Berger en die Rising Star-ekspedisie Neem verder in ag dat die Dinaledi- grot uit 80 meter uiters onbegaanbare terrein bestaan. Sonder enige vorm van lig verander die grot vinnig in ’n doolhof. Hoe ’n spesie met ’n derde van die mens se breingrootte daarin kon slaag om sonder ’n ligbron ’n lewelose liggaam 80 meter ver in ’n pikdonker grot te gaan neerlê en daarna weer hul weg na buite te vind, maak slegs sin indien ons aanvaar dat hulle een of ander vorm van lig kon gebruik het. Die oudste waarskynlike aanduidings van ’n begraafplaas vind ons by terreine soos Atapuerca in Spanje wat die beendere van ongeveer 28 individue van die spesies Homo heidelbergensis bevat. Hierdie fossiele dateer 300 000 jaar gelede. Die beendere is almal in ’n put gevind en aangesien daar verskeie teorieë bestaan oor waarom die individue in die put beland het, kan daar nie sonder twyfel aanspraak gemaak word op rituele gedrag vanweë uiteenlopende teorieë wat die vonds betref nie. Die vroegste onbetwisbare aanduidings van opsetlike plasing van die oorskot van ’n afgestorwene, vind ons in Krapina Kroasië. Die beendere wat daar opgegrawe is, is dié van Homo neanderthalensis en dateer 130 000 jaar gelede. Die oudste begraafplaas van Homo sapiens, waar die beendere van moontlik ’n moeder en kind met rooi oker gekleur en ter ruste gelê is, vind ons in Qafzeh, Israel. Die spesifieke fossielevonds word op 100 000 jaar gelede gedateer. Indien ons die Rising Star-ekspedisie se teorie aanvaar dat die beendere van Homo naledi opsetlik in die Dinaledi-grot geplaas is, draai dit die horlosie wat die simboliese gedrag en afskeidsrituele betref, ’n miljoen jaar terug! Dit open die debat oor ’n veel langer tydperk van evolering t.o.v. simboliese, rituele gedrag, 800 000 jaar voor Homo sapiens op die toneel verskyn het. Simboliese, rituele handeling as die eerste boustene van religie Volgens die Franse sosioloog, Emile Durkheim, vorm kollektiewe, simboliese, rituele handeling die eerste boustene van religie. Vir Durkheim, wat heelwat navorsing gedoen het oor primitiewe godsdienste, lei ’n ritueel tot solidariteit onder die groep waar individue dan geneig is om opofferings vir mekaar te maak. Om in ’n donker ontoeganklike grot af te kruip met die enkele oogmerk om jou afgestorwenes daar te gaan weglê, verg opoffering. Volgens Durkheim se definisie van spiritualiteit kan Homo naledi se gedrag dus die eerste dowwe flitse op die radarskerm van rituele gedrag uitmaak op die lang evolusionêre trajek na religieusiteit. Die vroegste navorsing m.b.t. die entoptiese verskynsel dateer reeds vanaf 1819. Navorsers soos Johannes Purkinje, Heindrich Klüver en Max Knoll was baanbrekers op dié gebied. Hierdie navorsers het vasgestel dat die entoptiese ervaring voorkom by gevalle waar pasiënte hallusinogeniese middels soos o.a. cannabis toegedien word asook wanneer die okkupitale lob in die brein gestimuleer word. Die verskynsel kom volgens hulle navorsing ook spontaan voor wanneer visuele stimulering totaal ontbreek. Die visuele- effek, ook bekend as ‘phosphenes’, wat veroorsaak word deur gebrek aan lig of voldoende lig, stimuleer die senuweestelsel op so ’n wyse dat die individu patrone en drogbeelde visueel ervaar hoewel dit nie bestaan nie. Hierdie ervaring gee volgens Lewis-Williams aanleiding tot wat hy tipeer as meer komplekse ‘iconic visions’ wat tipies voorkom by shamanistiese rituele. In die geval van die San-boesman gaan dit gepaard met swymeldanse en hallusinasies soortgelyk aan pasiënte onder die invloed van hallusinogeniese middels. Volgens Lewis-Williams het die San-boesmans hierdie ervaring ritualisties ingekleur en beskou hulle dit as ’n konsultasie met die gode. Die waarde van Lewis-Williams se resultate vir die doeleindes van hierdie artikel lê daarin dat Lewis-Williams primitiewe vorms van religie, soos bewussynsverandering, hallusinasies, swymeldanse en rotskuns, neuropsigologies begrond en dan spesifiek vanweë die entoptiese verskynsel. Kyk ons vir ’n oomblik deur die lense van die godsdienshistorikus, Mercia Eliade, word die dowwe flits op die radarskerm dalk effens helderder. Eliade gebruik die term ‘hierophanie’ as die sleutel om religieuse verskynsels te verklaar. Hierophanie is volgens Eliade ’n gedrags- en kognitiewe patroon waar ’n groep bo en behalwe funksionele optrede ook simboliese handelinge uitoefen. Om jou afgestorwenes op een plek diep in ’n ontoeganklike laberint oor en oor te gaan wegbêre, is meer as ’n funksionele handeling. Evolusionêr gesproke is dit kontraproduktief. Toon Homo naledi se gedrag die vroegste, baie primitiewe tekens van evolering tot hierofaniese gedrag? Neuro-psigologiese spekulasies oor die evolusie van ’n primitiewe vorm van spiritualiteit vanweё die entoptiese verskynsel Sou ons nou spekuleer oor die moontlikheid dat Homo naledi wel so ’n ervaring kon gehad het en dat dit neurologies geïnduseer word, weens ’n gebrek aan lig of voldoende lig, kan ons die afleiding maak dat hierdie grot-avonture en moontlike begrafnisritueel van Homo naledi die vroegste aanduidings kan wees van ’n ervaring wat oor miljoene jare geëvoleer het tot ervarings van ’n bewussynsverandering wat volgens Lewis-Wiliams en ander, die vroegste voorbeelde van spirituele ervarings is. Ervarings wat met tyd geëvoleer het tot die religieuse ervarings van moderne mense. Hoewel hierdie afleiding hoogs spekulatief is, selfs prematuur aangesien die naledi-vonds ’n skamele 2 jaar aan ons bekend is, stimuleer dit tog die debat oor die lang voorgeskiedenis van ons spiritualiteit en religieusiteit vanuit ’n evolusionêr, psigo-neurologiese oogpunt. breingrootte en sigvermoë as Homo naledi, onder soortgelyke omstandighede ook ’n entoptiese ervaring beleef. Sou ons nou spekuleer oor die moontlikheid dat Homo naledi wel so ’n ervaring kon gehad het en dat dit neurologies geïnduseer word, weens ’n gebrek aan lig of voldoende lig, kan ons die afleiding maak dat hierdie grot-avonture en moontlike begrafnisritueel van Homo naledi die vroegste aanduidings kan wees van ’n ervaring wat oor miljoene jare geëvoleer het tot ervarings van ’n bewussynsverandering wat volgens Lewis-Wiliams en ander, die vroegste voorbeelde van spirituele ervarings is. Ervarings wat met tyd geëvoleer het tot die religieuse ervarings van moderne mense. Hoewel hierdie afleiding hoogs spekulatief is, selfs prematuur aangesien die naledi-vonds ’n skamele 2 jaar aan ons bekend is, stimuleer dit tog die debat oor die lang voorgeskiedenis van ons spiritualiteit en religieusiteit vanuit ’n evolusionêr, psigo-neurologiese oogpunt. ervaring). ’n Entoptiese verskynsel is ’n toestand waar die individu simbole en motiewe visueel ervaar sonder ’n eksterne ligbron: For a conservative beginning to an investigation of possible Upper Palaeolithic mental imagery, we therefore comment less on culturally informed hallucinations than on a feature of altered states completely controlled by the nervous system. (Lewis- Williams & Dowson 1988) Lewis-Williams en T.A. Dowson vergelyk in hulle uitgebreide navorsing rotskunsmotiewe van verskillende Steentydperk- gemeenskappe (Lewis-Williams & Dowson 1988). Uit ’n verskeidenheid voorbeelde opgeteken deur Lewis-Williams en Dowson, is dit duidelik dat sekere visuele patrone universeel voorkom onder Steentydperk-gemeenskappe se dieremotiewe op rotswande. Dis gemeenskappe met uiteenlopende kulturele agtergronde sonder enige tekens of waarskynlikheid van interaksie. Lewis-Williams dui aan dat visuele patrone soos kolle, sterre, geruite patrone, sig-saglyne en sirkels universeel op diere-motiewe voorkom (1981). Neuro-psigologiese spekulasies oor die evolusie van ’n primitiewe vorm van spiritualiteit vanweё die entoptiese verskynsel Hy skryf dit gevolglik toe aan die neuropsigologiese toestand wat bekend staan as die ‘entoptic phenomenon’ (entoptiese verskynsel). Dit is egter merkwaardig dat hierdie toestand van ‘nonreal visual perception’ ook by sjimpansees, bobbejane en ape onder sekere toestande voorkom. Neuro-psigologiese spekulasies oor die evolusie van ’n primitiewe vorm van spiritualiteit vanweё die entoptiese verskynsel Prof. J. Lewis-Williams, verbonde aan die Cognitive Archaeology-departement van Wits, is ’n kenner op die gebied van Upper Palaeolithic art [Steentydperkkuns] en bekend vir sy navorsing en vele publikasies oor rotskuns in suidelike Afrika. In ’n artikel getiteld ‘The signs of all Times’ (1988) verduidelik hy dat die etnografiese benadering tot rotskuns, waar slegs die sosiale omstandighede en konteks in ag geneem word, nie voldoende antwoorde bied vir die interpretasie van rotskuns nie. Volgens Lewis- Williams is ’n neuro-psigologiese benadering van kardinale waarde vir die interpretasie van rotskuns (Lewis-Williams 1986). Die rede vir sy neuro-psigologiese benadering is dat hy tot die konklusie gekom het dat baie van die rotskuns shamanisties van aard is. Dit beteken dat die rotskunswerke waarskynlik die artistieke uitdrukkings van iemand in ’n bewussynsverandering verteenwoordig. Lewis-Wiliams en T.A. Dowson toon in hulle studies en publikasies oortuigend aan dat ’n bewussynsverandering veroorsaak kan word deur wat bekend staan as ‘entoptic phenomena’ (entoptiese Sou ons die begraafplaasteorie aanvaar, bring dit ons by die vraag naamlik hoe dit vir Homo naledi prakties moonlik was om hul dooies in ’n pikdonker onbegaanbare terrein te gaan neerlê. Veral indien ons in ag neem dat die grot waar die ontdekking gemaak is, uiters ontoegankik is. So ontoeganklik dat daar bo en behalwe die beendere van Homo naledi slegs ’n paar fossielbeendere van vlermuise en ’n uil in die Dinaledi- grotkamer gevind is. M.a.w. geen fossiele van roofdiere of enige ander kruipende diere nie. Verder moet ons in ag neem dat Homo naledi wat sig betref, swak aangepas was by pikdonker toestande. Die vraag onstaan dus – is daar ’n waarskynlikheid dat hulle die roete na die Dinaledi- grotkamer en terug kon aflê deur gebruik te maak van een of ander vorm van lig? Dit bring ons by die kwessie oor homonine se eerste interaksie en beheer van vuur, aangesien die beheer van vuur kon bydra tot die voorbereiding van kos, die verhitting van http://www.hts.org.za Open Access Page 5 of 7 Original Research Page 5 of 7 Page 5 of 7 breingrootte en sigvermoë as Homo naledi, onder soortgelyke omstandighede ook ’n entoptiese ervaring beleef. Slotopmerkings simbool-sisteme en diepgaande maar uiteenlopende spirituele belewenisse? Is prof. Phillip Tobias (2013) reg wanneer hy die volgende stel: Natuurlik laat die Dinaledi-vonds ons met meer vrae as antwoorde, meer raaisels as oplossings. Maar miskien het die vonds wel iets te bied wat die lang en kronkelpad van ons biologiese sowel as ons spirituele evolering betref. Die teologiese refleksie op hierdie primitiewe spesie en hulle grot-avonture stem ons tot nadenke, al is dit net om erkenning te gee vir hulle deursettingsvermoë deur hulle dooies iewers ’n finale rusplek weg van roofdiere te bied. Mankind, homo sapiens, man the wise, arose from ancestors who were not men, and were not wise in the same sense man can be. Man has ascended to his present estate from one still more savage, not necessarily more vicious, but quite certainly a dumb and irrational one. The idea of the necessity of God and other thoughts that do honour to man, were alien to our remote ancestors. They arose and developed, and secured a firm hold on man’s creative thought during mankind’s long and toilsome ascent from animality to humanity. (p. 226) Wat ons nie kan ontken nie, is dat die waarskynlikheid wel bestaan dat hierdie spesie een van die derduisende skakels in die evolusionêre ketting uitmaak, waarvan ons, Homo sapiens met ons superieure intellek, komplekse simboliese gedrag, spiritualiteit en tegnologie tans die laaste skakel vorm. Die vraag is, is ons die laaste skakel of sal ons in die verre toekoms die aflosstokkie in die evolusionêre wedloop aan ’n ander spesie of spesies oorhandig? Gaan ons ook eventueel soos Homo naledi uitsterf? Met dit in gedagte gee ons vir Homo naledi wel ’n plek in ons familie-album omdat ons in hulle iets van onsself herken, nie slegs morfologies, biologies nie maar in hulle gedrag herken ons ook die eerste tekens van ons komplekse kognitiewe, simboliese en ritualistiese gedrag. In John Gurche (2013) se woorde: We probe inside the space within your skull in an attempt to learn about your thoughts. We look for signs of consciousness, and in this mirror of awareness, we wil maybe see a bit of ourselves. You are after all our physical and symbolic link to the rest of creation. (p. Literatuurverwysings Amstrong, K., 2011, In the beginning, a new interpretation of genesis, Vintage, London. Kan Christelike teologie en etiek binne hierdie scenario ’n bydrae lewer? Ek is oortuig dis nie slegs moontlik nie maar noodsaaklik – op voorwaarde dat ons plek inruim vir waardevolle interdissiplinêre bydraes o.a. palaeontologie. Kan Christelike teologie en etiek binne hierdie scenario ’n bydrae lewer? Ek is oortuig dis nie slegs moontlik nie maar noodsaaklik – op voorwaarde dat ons plek inruim vir waardevolle interdissiplinêre bydraes o.a. palaeontologie. Barbour, I.G., 2000, When science meets religion, HarperOne, New York. Barrett, P., 2000, Science & theology since copernicus, Unisa Press, Pietermaritzburg. Brockman, J. et al., 2004, Science at the edge, 1st red., The Orion Publishing Group, Great Britain. Darwin, C., 2009, The origin of species and the voyage of the beagle, Vintage, London. Dawkins, R., 2015, Brief candle in the dark, Transworld Publishers, London. Dit kan ook teologies van waarde wees om nou ten slotte die dowwe kolletjies van die fossiele en argeologiese resultate te probeer verbind. Kolletjies derduisende jare uit mekaar. Het Homo naledi tydens hulle grot-avonture entoptiese ervarings gehad? Kon Homo naledi vuur beheer? Indien wel, het dit  daartoe aanleiding gegee dat alfa-mannetjies van opeenvolgende spesies duisende jare later begin het om simboliese liggaambewegings uit te voer wat antropoloë soos Lewis-Williams as swymeldanse tipeer. Het die rituele en simbole wat die gevolg was van ’n bewussynverandering later aanleiding gegee tot verbale interaksie (taal) en simboliese uitdrukkings o.a. rotskuns? Was dit die eerste saadjies van religie aangesien shamanistiese gedrag dui op ’n anderwêreldse belewenis. Was dit die vroegste voorlopers van konsultasies met die gode? Dennett, D.C., Simon & Schuster Paperbacks, New York. Dennett, D.C., Simon & Schuster Paperbacks, New York. Gowlett, J.A.J., 2016,‘The discovery of fire by humans: A long and convoluted process’, Philosophical Transactions B 1–8. https://doi.org/10.1098/rstb.2015.0164 Gurche, J., 2013, Shaping humanity. How science, art,and imaginatoin help us understand our origins, Yale University Press. Idea, D.D., 1995. Kuhn, T.S., 1962, The structure of scientific revolutions, 2nd ed., The University of Chicago Press, London. Lewis-Williams, J., 1972, ‘The syntax and function of the Giant’s Castle rock paintings’, South African Archaeological Bulletin 27, 49–65. Lewis-Wiliams, J., 1981, Believing and seeing: Symbolic meanings in southen San rock paintings, Academic Press, London. Lewis-Williams, J., 1986, ‘Cognitive and optical illusions in San rock art research’, Anthropology 27, 171–178. https://doi.org/10.1086/203415 Lewis-Williams, J. Mededingende belange Die outeur verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed het in die skryf van hierdie artikel nie. We have created a StarWars civilization, with Stone Age emotions, medieval institutions and godlike technology. We thrash about. We are terribly confused by the mere fact of our existence, and a danger to ourselves and to the rest of life. (Wilson 2012, Kindle) Simboliese, rituele handeling as die eerste boustene van religie As ’n laaste invalshoek op Homo naledi se waarskynlike rituele gedrag, verwys ek na die teorie van Ursala Goodenough (Miller2001:330). Sy klassifiseer alle godsdienste in drie kategorieë wat sy as ancestor cults, earth cults en sky cults beskryf. Vir Goodenough toon religie ’n evolusionêre trajek van ancestor cults, na earth cults tot sky cults. ’n Duidelike merker van ’n ‘ancestor cult’ reken Goodenough, is egter om ’n emosionele konneksie met jou voorouers te behou. Die afgestorwe voorouers se oorskot word dus nie sommer vir die aasvoëls en roofdiere agtergelaat nie. Hulle kry spesiale behandeling aangesien hulle ’n sakrale invloed uitoefen vanuit die graf. Vind ons by Homo naledi die vroegste tekens van ’n ‘ancestor cult’? Indien ons aanvaar dat Homo naledi herhaalde male en waarskynlik oor ’n lang tydperk, diep in ’n donker grot ingekruip het met of sonder ’n ligbron, is die waarskynlikheid dat sekere individue ’n entoptiese ervaring kon gehad het, nie geheel en al uitgesluit nie. Veral as ons in gedagte hou dat daar bewyse bestaan dat sjimpansees met naastenby dieselfde Open Access http://www.hts.org.za Page 6 of 7 Original Research Original Research Slotopmerkings 3) Gaan ons eksploitasie van ons enigste woonplek, die aarde, en ons minagting van die ander bykans agt miljoen spesies met wie ons ’n planeet deel, tot ons vernietiging lei of gaan ons ons grootste bates naamlik ons kognitiewe vermoë, ons verbeeldingskrag en spiritualiteit ten bate van alle lewe op aarde inspan? Veral wanneer ons ag slaan op die waarskuwings van o.a. gerespekteerde wetenskaplikes soos prof. Ed Wilson wanneer hy dit soos volg formuleer: Literatuurverwysings & Dowson, T., 1988, ‘The signs of all times’, The University of Chicago Press Journals 29(2). Miller, J.B., 2001, An evolving dialogue, Trinity Press International, Harrisburg, pp. 201–241. Moore, J.A., 2002, Los Angeles. From genesis to genetics, University of California Press, s.l. Het ons sedert daardie eerste vroeë rituele in die Dinaledi- grotkamer, ’n klipgooi van waar ek woon, spiritueel en religieus geëvoleer tot ’n ‘sky cult’, met komplekse rituele, Morris, D., 1999, The naked ape, Delta, New York. Morris, D., 1999, The naked ape, Delta, New York. Pannenberg, W., 1977, Faith and reality, Search Press, London. Peters, T. & Bennett, G., 2002, Bridging science and religion, SCM Press, London. http://www.hts.org.za Open Access Page 7 of 7 Original Research Pettit, P., 2011, The palaeolithic origins of human burial, Routledge. Van Huyssteen, W., 1987, Teologie as kritiese geloofsverantwoording. RGN-studies in navorsingsmetodologie, Johann Mouton, Reeksredakteur, pp. 1–220. Pettit, P., 2011, The palaeolithic origins of human burial, Routledge. Randolph–Quinney, P.S., 2015, ‘The mournful ape: Conflating expression and meaning in the mortuary behaviour of Homo naledi’, South African Journal of Science 11, 1–5. Van Huyssteen, W., 1999, The Shaping of Rationality, Toward Interdisciplinarity in Theology and Science, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan Rovelli, C., 2016, Reality is not what it seems, Penguin Random House UK, Great Britain. Van Huyssteen, W., 2008, ‘Telling the story of religious awareness with interdisciplinary integrity from an evolutionary epistemological perspective’, Scriptura 98, 222–230. Ruse, M., 2001, Can a darwinian be a Christian?, Cambridge University Press, New York. Von Rad, G., 1984, Genesis acommentary, Sixth impression edn., Fletcher & Son Ltd., Norwich. Tobias, P., 2013, Into the past, Memorial Edition ed., Picador Afria and Wits University Press, Johannesburg. Ward, K., 2004, The case for religion, OneWorld, Oxford, England. Van Huyssteen, J.W., 2004, Alone in the world? Human uniqueness in science and theology, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, MI. Wilson, E., 2012,The social conquest of the earth, Liveright Publishing Corporation, New York. http://www.hts.org.za Open Access

https://repository.up.ac.za/bitstream/2263/66158/1/Pienaar_Verdien_2017.pdf

Afrikaans

Article #768 This article is available at: http://www.hts.org.za Original Research Original Research ABSTRACT Theological training in the AFM church: Investigative and developing (perspectives) for the new millenniumi Affiliation: 1Department of Practical Theology, North-West University, Potchefstroom campus, South Africa This article will focus on the findings of two Apostolic Faith Mission (AFM) pastors in their research concerning theological training. It may help role players in the AFM, as well as in the broader church context, to evaluate current theological training material, and indicates the importance of a continuous theological training programme for pastors. The need to equip pastors to be more effective in their different roles, poses an enormous challenge in these times. At the AFM’s General Business Meeting in May 2008, constitutional amendments were approved that pave the way for having a single institution for theological training in the AFM. This new theological institution faces a major challenge, namely that of establishing relevant theological training for the South African context, in order to avert the danger of being identified as an elitist, irrelevant work group with its own pastor’s language that is understood by a small group of insiders only. Postal address: PO Box 17584, Northern Pretoria 0116, South Africa Teologiese opleiding in die AGS-kerk: Verkennende en ontwikkelende beskouings vir die nuwe millennium Author: Andries P.J. Putter1 Affiliation: 1Department of Practical Theology, North-West University, Potchefstroom campus, South Africa Correspondence to: Andries Putter email: [email protected] Postal address: PO Box 17584, Northern Pretoria 0116, South Africa Keywords: theological training; pastors; experience; role expectations; continuing education Dates: Received: 15 Nov. 2009 Accepted: 26 Mar. 2010 Published: 23 July 2010 How to cite this article: Putter, A.P.J., ‘Teologiese opleiding in die AGS- kerk: Verkennende en ontwikkelende beskouings vir die nuwe millennium’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 66(1), Art. #768, 9 pages. DOI: 10.4102/ hts.v66i1.768 This article is available at: http://www.hts.org.za Author: Andries P.J. Putter1 Affiliation: 1Department of Practical Theology, North-West University, Potchefstroom campus, South Africa Correspondence to: Andries Putter email: [email protected] Postal address: PO Box 17584, Northern Pretoria 0116, South Africa Keywords: theological training; pastors; experience; role expectations; continuing education Dates: Received: 15 Nov. 2009 Accepted: 26 Mar. 2010 Published: 23 July 2010 How to cite this article: Putter, A.P.J., ‘Teologiese opleiding in die AGS- kerk: Verkennende en ontwikkelende beskouings vir die nuwe millennium’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 66(1), Art. #768, 9 pages. DOI: 10.4102/ hts.v66i1.768 This article is available at: http://www.hts.org.za Author: Andries P.J. Putter1 Author: Andries P.J. Putter1 Maré 2003 Die doelstelling van Maré (2003:4) se studie was om pastors wat aan die ATS studeer het, se belewing van hul teologiese opleiding te verken en te beskryf. Hy het ook probeer om riglyne vir die doeltreffendste teologiese-opleidingsmodel aan die AGS en die ATS te bied. In sy studie het hy met sewe pastors wat hul teologiese opleiding aan die ATS ondergaan het, onderhoude gevoer. Die deelnemers was almal langer as vier jaar in die voltydse bediening, en hul ouderdomme het van 26 tot 41 jaar gewissel. In sy onderhoude met die deelnemers het hy die volgende oorkoepelende vraag gevra: ‘Hoe beleef jy die teologiese opleiding wat jy aan die ATS ondergaan het as voorbereiding vir die bediening?’ (Maré 2003:26). © 2010. The Authors. Licensee: OpenJournals Publishing. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. INLEIDING By die Apostoliese Geloof Sending (AGS) se Algemene Besigheid Vergadering in Mei 2008 is grondwetlike wysigings goedgekeur wat die weg baan vir ‘n enkele instelling vir teologiese opleiding in die AGS met ingang van 2009. Dit word boonop al hoe belangriker om bestaande kursusmateriaal te beoordeel, aangesien teologiese opleiding wêreldwyd in ‘n krisis verkeer (Maré 2005:432). Uit Europa word gereeld verneem van akademiese poste wat vakant bly, en van Teologiefakulteite wat ter wille van oorlewing saamsmelt, of andersins sluit (Joubert 2001:192). Dié artikel konsentreer bepaald op twee AGS-pastors se navorsing wat nie regstreeks met teologiese opleiding verband hou, naamlik Maré en Putter. Maré is tans ‘n voltydse dosent sowel as die hoof van die Departement Ou Testament by die Aucklandpark Teologiese Seminarium (ATS), en het in 2003 navorsing onderneem oor AGS-pastors se belewing van hul teologiese opleiding by dié instelling. Hy het in besonder op pastors gekonsentreer wat sedert 1996 afgestudeer het, aangesien dit die eerste groep is wat hul teologiese opleiding aan die ATS voltooi het sedert dié instelling in samewerking met die destydse Randse Afrikaanse Universiteit graadprogramme begin aanbied het. In 2009 lewer Maré sinvolle kommentaar op sy navorsing van 2003, en maak voorstelle vir toekomstige tersaaklike teologiese opleiding. Op sy beurt het Putter, tans ‘n voltydse AGS-pastor en wat ook ‘n leidende rolspeler in die Ophir Netwerk was (die destydse Suidoos-Gauteng-streek van die AGS), in 2006 en 2009 navorsingstukke oor die rolverwagtinge van die AGS-pastor die lig laat sien. Putter se ondersoeke bring belangrike sake aan die lig wat in ’n unieke voortgesette teologiese opleidingsprogram (hierna ‘VTOP’) kan ontwikkel. Voormelde twee navorsers se voorstelle kan heel waarskynlik tot sinvolle en tersaaklike teologiese opleiding in die AGS en die Pinksterwêreld van die nuwe millennium lei. HTS Teologiese Studies/Theological Studies Article #768 Dates: Received: 15 Nov. 2009 Accepted: 26 Mar. 2010 Published: 23 July 2010 HTS Teologiese Studies/Theological Studies HTS Teologiese Studies/Theological Studies Die deelnemers het voorts genoem dat hulle nie doeltreffend toegerus is om lidmate in bediening te mobiliseer nie (Maré 2003:113). Daarom is baie pastors vandag geneig om al die bedieningswerk alleen te probeer doen – iets wat eenvoudig nie moontlik is nie, en ook teenstrydig is met God se plan vir die kerk om as ‘n liggaam te funksioneer. oog op die aanleer van praktiese vaardighede om die ‘hoe’ van die pastoraat doeltreffender te kan hanteer. In sodanige praktykgerigtheid behoort pastors wat voltyds in die pastoraat staan, sowel as gemeentes, ‘n groter rol te speel. Maré (2003:109) meld dat teologiese instellings praktikums by die opleiding moet insluit – onder andere in pastorale berading, evangelisasie, leierskapsrolvertolking, sowel as meer praktiese blootstelling aan prediking. Article #768 Die deelnemers het ook ‘n behoefte uitgewys aan praktiese opleiding in erediensbeplanning, sowel as in musiek en aanbidding gedurende die erediens (Maré 2003:113). Voorts bestaan daar oënskynlik ‘n behoefte aan opleiding in tegniese bedieningsvaardighede. Een van die fasette wat hier onder ter sprake kom, is die aanwending van multimedia gedurende dienste. Nog ‘n aspek wat met tegniese bedieningsvaardighede verband hou, is die gebruik van videoproduksies as deel van die liturgiese belewing van ‘n gemeente. ’n Laaste faset van tegniese bedieningsvaardighede is rekenaarvaardighede. Volgens Maré (2003:113) meen die deelnemers dat moderne tegnologiese ontwikkelings vereis dat pastors behoorlik rekenaarvaardig moet wees, anders loop hulle (én die kerk) gevaar om irrelevant te raak. Die derde tema is die deelnemers se belewing dat hul eie potensiaal nie ontdek en ontwikkel is nie. Die respondente reken dat die ATS ‘n verantwoordelikheid het om studente te help om hul unieke gawes en bedieningstalente te ontdek, en hierdie potensiaal in elke student te ontwikkel sodat hulle beter toegerus kan word om hul bediening uit te leef (Maré 2003:111). Die vierde tema is ‘n gebrek aan opleiding in interpersoonlike vaardighede. Dít het veral met die familie- en gesinslewe te make. Veral in die lig van die toenemende egskeidingsyfer onder pastors, is deeglike voorbereiding in hierdie verband uiters belangrik. Die bediening stel hemelhoë eise aan die pastor en sy gesin. Volgens Maré (2005:438–439) moet die wagwoord hier voorkoming wees, sodat die pastor en sy gesin hierdie eise die hoof kan bied. ‘n Laaste subtema onder gemeentebestuur en -bediening is ’n aantal algemene bedieningsvaardighede waarin ‘n heel paar deelnemers meer opleiding sou wou ontvang (Maré 2003:113). Uitslae van die 2003-navorsingsondersoek 1 Page 1 of 9 1 HTS http://www.hts.org.za (page number not for citation purposes) Original Research Putter Putter TABEL 1 Uitslae van AGS-pastors se belewenis van teologiese opleiding Hooftemas Subtemas Die belang van ʼn goeie teologiese opleiding as grondslag vir kennis en verhoudings • Inhoud van die Bybel • Dogmatiek • Dissipline • Vriendskapsverhoudings Pastoropleiding is hoofsaaklik kognitief georiënteerd en nie praktykgerig nie • Geen Die ontdekking en ontwikkeling van eie potensiaal • Geen Persoonlike leierskap • Tydsbestuur • Karakterontwikkeling/spiritualiteit Behoefte aan mentorskap • Geen Gemeentebestuur en -bediening • Leierskap • Personeelbestuur en spanbou • Visieformulering • Bemarking en finansiering • Predikings- en kommunikasievaardighede • Mobilisasie van lidmate • Sendingsopdrag van die kerk • Jeug- en kinderbediening • Diensbeplanning • Musiek en aanbidding • Tegniese bedieningsvaardighede • Algemene bedieningsvaardighede Behoefte aan spesialisasie • Geen TABEL 1 Uitslae van AGS-pastors se belewenis van teologiese opleiding Hooftemas Subtemas Die belang van ʼn goeie teologiese opleiding as grondslag vir kennis en verhoudings • Inhoud van die Bybel • Dogmatiek • Dissipline • Vriendskapsverhoudings Pastoropleiding is hoofsaaklik kognitief georiënteerd en nie praktykgerig nie • Geen Die ontdekking en ontwikkeling van eie potensiaal • Geen Persoonlike leierskap • Tydsbestuur • Karakterontwikkeling/spiritualiteit Behoefte aan mentorskap • Geen Gemeentebestuur en -bediening • Leierskap • Personeelbestuur en spanbou • Visieformulering • Bemarking en finansiering • Predikings- en kommunikasievaardighede • Mobilisasie van lidmate • Sendingsopdrag van die kerk • Jeug- en kinderbediening • Diensbeplanning • Musiek en aanbidding • Tegniese bedieningsvaardighede • Algemene bedieningsvaardighede Behoefte aan spesialisasie • Geen voorsien. Mentorskap kan ook ‘n rol speel in die praktiese sy van die opleiding. voorsien. Mentorskap kan ook ‘n rol speel in die praktiese sy van die opleiding. voorsien. Mentorskap kan ook ‘n rol speel in die praktiese sy van die opleiding. TABEL 1 Uitslae van AGS-pastors se belewenis van teologiese opleiding TABEL 1 Uit die onderhoude was dit baie duidelik dat die grootste tekortkominge in die ATS-opleiding volgens deelnemers, op die gebied van gemeentebestuur en -bediening lê. Dit sluit ‘n groot aantal subtemas, soos leierskap, personeelbestuur en spanbou, visieformulering, bemarking en finansiering, in. Volgens Maré (2003:112) het die deelnemers gemeen dat hierdie fasette van die pastoraat heeltemal te min aandag in die opleiding ontvang. Dit is wél so dat hierdie aspekte op nagraadse vlak aan die orde kom, maar die deelnemers reken dat dit reeds op voorgraadse vlak deel kan uitmaak van die basiese teologiese opleiding. Volgens die deelnemers is die fokuspunt van die opleiding verkeerd (Maré 2005:439). Bogenoemde sake is immers aspekte van die pastoraat waarmee hulle daagliks te doen kry, terwyl teologiese vraagstukke dalk maandeliks hul pad kruis. In die onderhoude het die pastors ook bepaalde tekortkominge in die opleiding ten opsigte van predikings- en kommunikasievaardighede uitgewys. Hier gaan dit bepaald daaroor dat predikingsontwikkeling nie genoeg aandag ontvang nie. Volgens Maré (2003:112) meen die deelnemers dat daar te min preekgeleentheid was, en boonop te min terugvoering om hulle te help om hul prediking te verbeter. ‘n Saak wat ten nouste aan prediking verbonde is, is kommunikasievaardighede. Volgens Maré (2005:439–440) se deelnemers het die ATS-opleiding nie daarin geslaag om hulle doeltreffende kommunikasievaardighede te leer nie, en moes hulle dit eers later in die bediening op ander maniere ontwikkel en slyp. ese Studies/Theological Studies Uitslae van die 2003-navorsingsondersoek Die uitslae van Maré se navorsingsondersoek (2003:101–113) oor die pastors se belewing van hul teologiese opleiding aan die ATS, word hier onder in tabelvorm uiteengesit: Die eerste tema wat Maré (2003:109) se deelnemers uitgewys het, is dat teologiese opleiding aan die ATS die pastor ‘n goeie grondslag in die Teologie bied. Die deelnemers was dit eens dat ‘n grondslag wat uit kennis, begrip en toepassing van die Ou én die Nuwe Testament, eksegetiese vaardighede, sowel as dogmatiek bestaan, die pastor kan help om suksesvol in die bediening te funksioneer. Volgens Maré se deelnemers het hul opleiding aan die ATS hulle in staat gestel om die Bybel met vertroue te hanteer. Die tweede tema wat uit die onderhoude na vore gekom het, is dat die opleiding van pastors hoofsaaklik kognitief georiënteerd en nie praktykgerig is nie. Opleiding moet meer uitkomsgerig wees met die © 2010. The Authors. Licensee: OpenJournals Publishing. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Vol. 66 No. Maré 2009 Die volgende data het die outeur op 01 Julie 2009 deur middel van ‘n semigestruktureerde fenomenologiese onderhoud met Maré in Roodepoort bekom. Fenomenologiese onderhoudvoering het ten doel om duidelike en akkurate beskrywings van ‘n sekere aspek van menslike belewing te verkry (Polkinghorne 1989:20; kyk ook Krueger 1994:6). Die metode was daarop gemik om die algehele sistematiese struktuur van Maré se deurleefde ervaring uit sý oogpunt te verkry, sowel as om die betekenis van sodanige ervaring te beskryf (Omery 1983:50). Die onderhoud het in die vorm van ‘n persoonlike ontmoeting plaasgevind, waarin Maré versoek is om sy kommentaar op sy navorsing van 2003 so volledig moontlik te bespreek. Gevolglik is die onderhoud met die volgende vraag begin: ‘Wat is jou belewing van teologiese opleiding as dosent by die Aucklandpark Teologiese Seminarium, op grond van jou navorsingsondersoek in 2003?’ Die data is volgens Tesch se beskrywende metode ontleed (Creswell 1994:156). ‘n Bandopname van die onderhoud is in die outeur se besit, en veldnotas is as deel van die data by die bespreking geïntegreer. Ná die verwerking van die data is die resultate met tersaaklike literatuur en soortgelyke studies vergelyk. Sodoende kon beduidende ooreenkomste, verskille en unieke bydraes uit die onderhoud blootgelê word. Maré is doelbewus gekies om aan die ondersoek deel te neem, aangesien sy navorsingsondersoek van 2003 die nodige tersaaklike grondinligting vir hierdie ondersoek verskaf (Burns & Grove 1993:58), sowel as om die betroubaarheid van die artikel te verhoog (Holliday 2002:41). Die outeur se onderhoud met Maré op 01 Julie 2009 word derhalwe verder bespreek. Vir Maré is dit belangrik dat pastors die Bybel reg moet gebruik, en daarom is ses maande of ‘n jaar se onderrig aan ‘n teologiese instelling nie voldoende nie. Volgens hom kan pastors immers nie die Bybel reg verstaan, leer en vertolk as hulle nie meer Bybelse onderrig kry nie. Maré meen pastors moet die Bybelse inhoud en teologie goed verstaan en weet hoe om die Bybel reg te vertolk. Hy reken vele pastors gebruik nie die Bybel reg nie, lê Bybeltekste verkeerd uit, en wend dit bloot aan om hulle eie argumente te verdedig. Pastors moet opnuut besin oor hoe hulle die Bybel hanteer en gebruik om sekere slaggate te vermy. HTS Teologiese Studies/Theological Studies Dit sluit in die rol van statistiek in die bediening, praktiese opleiding in die bediening van die sakrament van die doop, sowel as praktiese opleiding in hospitaalbesoek. Hospitaalbesoek, en daarmee saam ook doodsbegeleiding, is immers iets waarmee die pastor gereeld in die bediening te doen kry (Maré 2005:441). Uit Maré se onderhoude met pastors blyk ook ‘n groot behoefte dat persoonlike leierskap, wat tydsbestuur en karakterontwikkeling/spiritualiteit insluit, in die teologiese opleiding gedek moet word. Maré (2003:111) meen dat, alhoewel alle mense ‘n eie verantwoordelikheid ten opsigte van hul geestelike verhouding met God het, die opleiding ruimte behoort te maak vir studentebegeleiding om hulle persoonlike spiritualiteit te ontwikkel. ‘n Gebrek aan gesonde karakter kan ‘n pastor se sukses en vooruitgang in die bediening kniehalter. Die laaste tema wat sterk in die onderhoude beklemtoon is, is die behoefte aan spesialisasie. Volgens Maré (2003:113) meen die deelnemers dat teologiese opleiding nie algemene deskundiges, oftewel generaliste, moet oplewer nie, maar pastors wat ooreenkomstig hul talente en passie toegerus is om doeltreffend op ‘n bepaalde bedieningsgebied te funksioneer. Die behoefte aan spesialisasie beteken nie dat ‘n deeglike grondslag in Teologie nou skielik oorbodig is nie. Gespesialiseerde opleiding moet egter op verskillende bedieningsgebiede geskied. Dit sluit evangelisasie, jeug- en kinderbediening, musiek en aanbidding, Die sesde tema, wat by die voorafgaande tema aansluit, is die behoefte aan mentorskap. Mentorskap speel ‘n belangrike rol in ‘n hele aantal fasette van die opleidingsproses. Volgens Maré (2003:111) kan onder andere mentorskap in voormelde behoefte aan karakter- en persoonlike spiritualiteitsontwikkeling 2 Vol. 66 No. 1 Page 2 of 9 HTS 2 HTS http://www.hts.org.za (page number not for citation purposes) Teologiese opleiding in die AGS-kerk Original Research gebied toegerus te word. Soos wat ‘n mediese dokter sekere teorieë moet ken om suksesvol te kan opereer, en ‘n advokaat eers sekere wette moet ken voordat hy die wet kan toepas, moet pastors volgens Maré gesonde leraars van sowel die teorie as die praktyk wees. videoproduksie, diensbeplanning, en die gebruik van multimedia, bemarking en selfs kerkbou in. Wat baie duidelik uit al hierdie onderhoude blyk, is dat daar ‘n sterk behoefte aan spesialisasie in ‘n wye verskeidenheid fasette van gemeentelike bediening bestaan. Wat voorts blyk, is die behoefte dat hierdie spesialisasievakke deur praktykkundiges op die betrokke gebied aangebied moet word (Maré 2003:113). Voorstelle vir sinvolle, bruikbare en tersaaklike teologiese opleiding In die onderhoud (01 Julie 2009, Roodepoort) maak Maré dit eerstens duidelik dat sy voorstelle nie ten doel het om ‘n nuwe kurrikulum vir die ATS daar te stel nie. Die presiese manier waarop die opleiding van pastors aan die ATS aangepas word, sal in die praktyk uitgewerk moet word. Maré glo egter vas dat teologiese opleiding vir voornemende pastors meer as ‘n drie- of vierjaarkursus moet wees. Teologiese opleiding met ‘n stewige grondslag in die Teologie én die nodige vakdissiplines behoort volgens hom ‘n sewejaarkursus te wees. Op grond van die teologiese basis moet daar dissiplines uitgewys word wat elke aspek van die pastorale bediening dek. Praktiese Teologie behoort vir ten minste twee jaar deel uit te maak van so ‘n nuwe teologiese opleidingsterrein. Maré meen teologiese instellings behoort in samewerking met plaaslike gemeentes diegene uit te wys met wie die instellings kan hande vat om doeltreffender bydraes aan die teologiese student te lewer. Hier dink hy byvoorbeeld aan kerkleierskap, en vra: ‘Wie behoort die beste leermeester vir ‘n student te wees: iemand wat in praktyk ‘n goeie kerkleier is, of iemand wat slegs oor kerkleierskap gepubliseer het?’ Saam met die aanleer van vaardighede, moet die student egter ook weet watter hulpmiddele beskikbaar is om hom doeltreffend te laat funksioneer. Net soos mediese dokters en tandartse opleiding ontvang van personeel wat praktiseer, behoort pastors ook hulp te kry van persone wat daagliks die bedieningspraktyk beoefen. Volgens Maré het voortgesette teologiese opleiding ook ‘n plek, en moet dit wyer bekend gestel word. Voortgesette opleiding behoort nie net honneursgrade, magisters en doktorate nie, maar ook kort verfrissingskursusse te behels. Hiermee bedoel hy dat voortgesette teologiese opleiding alle fasette van die bediening moet dek. Teologiese opleiding mag nooit verskraal word nie, maar moet eerder alle dissiplines so wyd moontlik probeer dek sodat niks verlore gaan nie. Die kerk het ook nodig dat hul pastors se gawes en talente verder uitgebou en ontwikkel word, sodat daar meer spesialiste in die bedieningspraktyk kan wees. ‘n Pastor met die gawe om met jongmense te werk moet geleentheid kry om daardie gawe verder te ontwikkel; so ook iemand met ‘n roeping om by Bybelvertaling betrokke te raak, of iemand wat ‘n teoloog wil word. HTS Teologiese Studies/Theological Studies Article #768 Article #768 HTS Teologiese Studies/Theological Studies Maré maan rolspelers by teologiese instellings om versigtig te wees om nie net op sekere vakdissiplines ten koste van ander te konsentreer nie. Wanneer Praktiese Teologie byvoorbeeld ten koste van die Ou en Nuwe Testament of Grieks of Hebreeus beklemtoon word, kan sekere belangrike komponente agterweë bly of dalk uitgelaat word. In plaas daarvan om tussen vakdissiplines te kies, behoort teologiese opleiding uit ‘n gesonde kombinasie van alle dissiplines te bestaan. Maré 2009 Maré glo dat die werking van die Heilige Gees soos dit in Pinksterkerke beleef word, en wetenskaplike eksegese, mekaar goed aanvul, en dat daar as sodanig geen wrywing tussen die twee behoort te bestaan nie. As ‘n Pinksterman byvoorbeeld sou sê ‘Die Heilige Gees het hierdie teks of gedeelte aan my bekend gemaak’, behoort die eksegetiese deel dié verklaring van die spreker te bevestig en te ondersteun. Alhoewel sekere teoloë deesdae die tersaaklikheid van Grieks en Hebreeus as teologiese vakke bevraagteken, glo Maré dat dié twee tale steeds besondere bydraes kan lewer om pastors te help met, en beter toe te rus vir, goeie eksegese wanneer hulle preke voorberei. Maré is beslis daaroor dat pastors moet besef en in gedagte hou dat die Bybel in ‘n ander era en tyd as die postmoderne tyd geskryf is; dat daar dus twee verskillende wêrelde ter sprake is, en dat die Bybel dus in daardie konteks verstaan moet word wanneer teksgedeeltes uitgelê word. ‘n Teks moet altyd in sy eiesoortige konteks verstaan en gelees word. Deesdae is daar volgens Maré te veel pastors en lidmate wat onverskillig met Bybeltekste omgaan. Dit word veral ook in ander dissiplines waargeneem. Meer kennis van die dogmatiek en etiek is nodig, aangesien vele pastors en lidmate nie goed ingelig is wat belangrike etiese aspekte betref nie. Die kerkgeskiedenis is ook hier van belang, aangesien pastors moet weet waar die AGS-kerk vandaan kom, en wat dié kerk se identiteit is. Putter 2006 Met sy 2006-ondersoek wou Putter (2006:81–110) die onderskeie rolverwagtinge van pastors uitwys. Hy het riglyne aan die AGS- hoofkantoor, sy streekrade, plaaslike gemeentes en pastors voorgestel, waarvolgens die pastor by voortgesette akademiese ontwikkeling betrokke kon raak. Voorts word daar van die pastor verwag om deurlopend ‘n rolmodel te wees (Putter 2006:91–92). Om al die persoonlike kenmerke en deugde te ontwikkel wat as noodsaaklike ‘bestanddele’ vir doeltreffende rolfunksionering deur die pastor beskou word, is dit volgens die deelnemers belangrik dat die pastor deur middel van voortgesette onderrig en opleiding op tersaaklike studiegebiede, voortdurend intellektuele, emosionele en geestelike groei ondergaan. Fisieke versorging is ook belangrik (Putter 2006:107–109). In die 2006-navorsing het die AGS-hoofkantoor ‘n groep AGS- lidmate gekies om as verteenwoordigers van die groter AGS aan die studie deel te neem (Putter 2006:8–12). Deelnemers het gewissel van getroudes, tieners en senior burgers, tot leiers, nie-aktiewe lidmate, sowel as voltydse pastors. Met behulp van die AGS-hoofkantoor is werksessies oor die hele land gehou. Dié werksessies was verteenwoordigend van al die gemeentes, ongeag verskille in kultuur, taal en ekonomiese omstandighede, en het sowel plattelandse as stedelike AGS-gemeentes ingesluit ten einde die betroubaarheid van die ondersoek te verhoog (kyk Holliday 2002:41). Die interpersoonlike vaardighede waaroor pastors moet beskik om doeltreffende geestelike bemagtigers, predikers, leiers, bestuurders, onderwysers, opleiers, beraders, maatskaplike werkers en fasiliteerders te wees, vereis dat die pastor doeltreffende kommunikasie-, konflikhanterings-, bemiddelings- en besluitnemingsvaardighede sal hê om verhoudinge met die medemens bevorder (Putter 2006:94–107). Wat verhoudinge met die medemens betref, moet pastors deurlopend liefde, omgee, sensitiwiteit, gasvryheid en barmhartigheid in hul omgang met mense betoon. In Putter se 2009-navorsingsondersoek (2009:1–7) het die leierskap van die Ophir Netwerk hul pastors en eggenote gekies om aan die studie deel te neem. ‘n Werksessie vir die Ophir Netwerk-pastors het by Alpine Heath in die Drakensberge plaasgevind. Weereens was die deelnemers uiteenlopend, onder meer jeug en medeleraars, AGS-pastors met een tot 15 jaar voltydse bedieningsondervinding, AGS-pastors met 16 tot 25 jaar voltydse ondervinding, en AGS-pastors met 26 en meer jaar voltydse ondervinding. Article #768 Die uitslae van Putter (2006:81–110) se navorsingsondersoek oor die AGS-pastor se rolverwagtinge word vervolgens hier onder in tabelvorm uiteengesit: In sy opleiding moet die ATS ook plek maak vir spesialisasie. ‘n Nuwe kurrikulum behoort studente die geleentheid te bied om op ‘n bepaalde bedieningsgebied te spesialiseer, na gelang van hul eie potensiaal. Die basiese opleiding moet oor sekere vaste aspekte beskik, waarná gespesialiseerde opleiding aan die beurt moet kom. Volgens Putter se 2006-navorsingsondersoek, het AGS-lidmate en -pastors eerstens uitgewys dat hul pastors oor sekere persoonlike kenmerke en deugde moet beskik om hul rolle doeltreffend te vervul (Putter 2006:88–91). So moet die pastor deurgaans Godvresend wees, met die Heilige Gees vervul wees, ‘n lewende verhouding met God hê, en volgens die volmaakte wil van God leef. Dit word as ‘ononderhandelbaar’ beskryf. Die deelnemers meen die pastor moet alles moontlik doen om voormelde in die hand te werk (soos gereelde afsondering, vaste gebedstye, en Bybelstudie). Voorstelle vir sinvolle, bruikbare en tersaaklike teologiese opleiding Elke pastor met ‘n besondere gawe behoort met ‘n grondiger kennis op daardie Maré is wél oortuig dat die ATS gemeentes moet uitwys saam met wie die instelling kan werk om pastoropleiding doeltreffender te maak. Sodanige gemeentes en hul pastors kan ‘n baie belangrike rol in die praktiese opleiding van kandidate vir die bediening speel. Dit is uiters belangrik dat die ATS veel meer sendingsgerig in sy opleiding moet wees. Dít veronderstel nie net die aanbied 3 Vol. 66 No. 1 Page 3 of 9 HTS http://www.hts.org.za (page number not for citation purposes) Original Research Putter te verskaf (kyk Burns & Grove 1993:58). By al die werksessies is die ses maatstawwe waaraan deelnemers moes voldoen, gehandhaaf (kyk Polkinghorne 1989:19). Nadat hulle oor die aard en doel van die ondersoek ingelig is, en verseker is dat alle inligting sowel as hul identiteit as vertroulik beskou sal word (kyk Creswell 1994:147–148), het alle deelnemers hul naam op ‘n presensielys aangeteken ten einde skriftelik toestemming te verleen dat inligting vir navorsing gebruik mag word. Die vraag ‘Wat is die rolverwagtinge van die AGS-pastor?’ was die snellervraag vir sowel die 2006- as die 2009-werksessie. Deelnemers is aangemoedig om alles te noem wat na húl mening deel uitmaak van die pastor se rolverwagtinge, omdat geen inligting verlore moes gaan nie. Voorts is veldnotas deur middel van sleutelwoorde en -frases gemaak om waarnemings akkuraat aan te teken. Die aantekeninge is later breedvoerig aangevul (kyk Knafl & Breitmayer 1989:434–436). Gedurende die ondersoek kon die navorser niks toevoeg, weglaat, verdraai of verwring nie; sy taak was slegs om die ondersoek te fasiliteer. ‘n Objektiewe benadering is so ver moontlik gehandhaaf. Die inligting uit die werksessies is volgens Tesch (kyk Creswell 1994:154) se beskrywende ontledingsmetode verwerk. ‘n Kundige op die gebied van sowel die Teologie as kwalitatiewe navorsing is as onafhanklike kodeerder aangestel. Nadat die gesprekke getranskribeer en gekodeer is, het die onafhanklike kodeerder ‘n protokol vir die ontleding van die data ontvang. Sy het die data vervolgens onafhanklik gekategoriseer en gekodeer, waarna sy die inligting vanuit ‘n teologiese agtergrond met die navorser bespreek en saamgestel het, sodat ‘n eksterne kodeerder die betroubaarheid van die resultate kon nagaan (kyk Krefting 1991:217). Hierna het verskeie konsensusgesprekke tussen die navorser en die eksterne kodeerder gevolg, en is die finale en subkategorieë uitgewys. van Sendingkunde as vakgebied nie, maar dat elke vakgebied in diens van die kerk se sendingsopdrag sal staan. Voorstelle vir sinvolle, bruikbare en tersaaklike teologiese opleiding Die opleiding in sy geheel moet uiteindelik daarop gerig wees om pastors op te lei wat die sendingsopdrag van die kerk doeltreffend sal kan uitvoer. Volgens Maré behoort die ATS-dosente verantwoordelikheid te aanvaar om as hul studente se mentors op te tree. Tans het elke klas bepaalde voogdosente wat vir dié doel aangestel is. Hierdie voogdosente ontmoet weekliks met hul onderskeie klasse. Dit blyk egter dat studente eerder na ‘n persoonlike mentorsverhouding tussen dosent en student op soek is. Hierdie mentorsverhouding behoort nie net vir die duur van die opleiding te geld nie, maar moet ook tot ‘n lewenslange mentorsverhouding kan ontwikkel. In teologiese opleiding moet die ATS verantwoordelikheid aanvaar om die karakter en spiritualiteit van sy studente te ontwikkel. Die omgewing waarin die kerk funksioneer, raak al hoe vyandiger teenoor die kerk. In ‘n tyd van groot spanning en uitdagings moet pastors voorberei word om geestelik nie net te oorleef nie, maar te floreer. Dit is baie duidelik dat die ATS verantwoordelikheid moet aanvaar om sy studente tot die ontdekking van hul geestelike gawes en bedieningstalente te begelei. God skep elke mens met unieke persoonlike en bedieningstalente. Studente behoort op die laatste aan die einde van hul eerste jaar of aan die begin van hul tweede jaar geleentheid te ontvang om toetse af te lê wat hul unieke gawes sal toon. Sodanige toetse moet wetenskaplik ontwerpte meetinstrumente behels. Daarna behoort die studente gespesialiseerde opleiding te ontvang om hul besondere bedieningstalente doeltreffender aan te wend. Uitslae van die 2009-navorsingsondersoek Die inligting uit Putter (2009) se navorsingsondersoek is gekodeer op grond van die pastors se eie beskouing van wat hulle van die rol van pastor verwag. Dié beskouinge word hier onder in tabelvorm uiteengesit, gevolg deur ‘n bondige samevatting (Putter 2009:1–7). Die deelnemers glo dat Jesus Christus die kernfiguur in pastors se lewens moet wees. ‘n Toegewyde verhouding met Hom is dus ‘n vereiste (Putter 2009:1–2). Vir deelnemers is dit byvoorbeeld belangrik dat pastors God se stem duidelik moet kan hoor ten einde volgens sy volmaakte wil te leef. Voorts meen die deelnemers dat pastors se daaglikse wandel met God hulle beter vir die eise van die dag sal toerus. Daarom behoort pastors meer te vas, en tye van afsondering te beplan. Die Heilige Gees se leiding en vervulling in die pastors se lewens moet beslis duidelik blyk (Putter 2009:2–3). Hiervoor meen deelnemers moet die pastor God volkome vertrou, en bereid wees om te alle tye sy onderdaan te wees. Só sal hulle ook in staat wees om hul eie tekortkominge beter te besef, en eerlik daaroor te wees. ‘n Onderdaan van Jesus is ook iemand wat maklik aanpasbaar is. Hierbenewens moet pastors groot ywer vir die ‘groot opdrag’ Volgens die deelnemers is die noodsaaklike ‘bestanddele’ vir holistiese groei in die rol van pastor onder meer voortdurende, volgehoue geestelike, emosionele en intellektuele groei deur middel van voortgesette onderrig en opleiding op tersaaklike studiegebiede. Fisieke versorging is ook belangrik. Dit het duidelik geblyk dat pastors ‘n groot behoefte het om deurlopend relevant en ingelig te funksioneer (Putter 2009:6–7). Die pastor benodig: • genoeg tyd vir volgehoue spirituele/geestelike groei, • genoeg tyd vir volgehoue spirituele/geestelike groei, • deurlopende voortgesette onderrig en opleiding op tersaaklike gebiede – ‘lewenslange student’, • genoeg rus en persoonlike tyd vir fisieke en emosionele selfversorging, sowel as gesinstyd. Article #768 van die Bybel (kyk Matt 28:19) openbaar, sodat hulle lidmate kan begelei om mense dissipels van Jesus te maak (Putter 2009:3). Dít is immers God se bevel, glo die deelnemers. van die Bybel (kyk Matt 28:19) openbaar, sodat hulle lidmate kan begelei om mense dissipels van Jesus te maak (Putter 2009:3). Dít is immers God se bevel, glo die deelnemers. toegerus moet word. Die Ophir Netwerk is een van die streke in die AGS wat die voorloper in dié verband wil word. By ‘n Ophir Netwerk-vergadering in November 2008 is Putter as een van die leiers van dié Netwerk aangestel wat bepaald met die voortgesette opleiding van die Ophir Netwerk-pastors moet help (Ophir Netwerk 2008:61). Teen die agtergrond van die 2006- kwalitatiewe navorsingsondersoek, het Putter in 2009 ‘n soortgelyke ondersoek oor die rolverwagtinge van die Ophir Netwerk-pastors onderneem. Hiermee wou Putter en die ander Ophir Netwerk-leiers bepaal wat gedoen kan word om die pastor deurgaans tersaaklik en ingelig te help bly. Hierdie voorstelle kan dan heel waarskynlik tot ‘n voorlopige VTOP ontwikkel word. Vervolgens kom die 2009-navorsingsondersoek onder die loep. Ten einde holisties te groei moet pastors gedissiplineerd, deursigtig, geduldig en wetsgehoorsaam wees, selfkennis openbaar, en deurgaans betroubaar, met integriteit, eerlik en opreg optree. Hulle moet meegevoel, nederigheid, beskeidenheid en gasvryheid betoon, en onselfsugtig teenoor ander optree. Dit is belangrik dat pastors hul lidmate in vergewensgesindheid voorgaan, altyd gebalanseerd en standvastig optree, en aan niks verslaaf sal wees nie (Putter 2009:3–4). Die hoofrolle wat van die pastor verwag word (onder andere dié van apostel, profeet, evangelis, herder en leraar, spirituele/ geestelike leier/prediker, bestuurder, opvoeder en opleier/ bemagtiger, berader, adviseur, maatskaplike werker/ fasiliteerder, motiveerder, beïnvloeder en kerkplanter) noodsaak dat die pastor oor sekere vaardighede (soos verhoudings-, luister-, bestuurs-, pastorale, tegnologiese, terapeutiese, kommunikasie-, konflikhanterings-, bemiddelings- en tegniese vaardighede) beskik, óf dit aanleer, ten einde doeltreffend aan voormelde rolverwagtinge te voldoen (Putter 2009:4–5). Teologiese opleiding in die AGS-kerk Teologiese opleiding in die AGS-kerk Teologiese opleiding in die AGS-kerk Die pastor moet: Die persoonlike kenmerke en deugde wat as noodsaaklike bestanddele vir doeltreffende rolfunksionering deur die pastor beskou word. • met die Heilige Gees vervul wees, ʼn verhouding met God hê, en volgens God se wil leef, • selfvertroue en selfkennis openbaar, • deurlopend toeganklik wees vir die gemeente en gemeenskap, • deurlopend toeganklik wees vir die gemeente en gemeenskap, • deurlopend respek, verantwoordelikheid en aanspreeklikheid, betroubaarheid, integriteit en eerlikheid openbaar, • deurlopend in die omgang met ander liefde, omgee, sensitiwiteit, gasvryheid en barmhartigheid betoon, • deurlopend ʼn rolmodel in die geestelike en persoonlike lewe sowel as in interpersoonlike verhoudings wees, • daadwerklik betrokke en sigbaar wees in die gemeente en gemeenskap, • deurgaans in voeling wees met die gemeente wat die tersaaklikheid van die leringe betref, wat ook aanvoeling vir die gemeente se behoeftes impliseer. Die interpersoonlike vaardig-hede waaroor die pastor moet beskik ten einde doeltreffend in dié rol te kan funksioneer. Subkategorieë Subkategorieë Die pastor moet: • doeltreffende kommunikasievaardighede, doeltreffende konflikhanteringsvaardighede en goeie bemiddelingsvaardighede openbaar, • doeltreffende kommunikasievaardighede, doeltreffende konflikhanteringsvaardighede en goeie bemiddelingsvaardighede openbaar, • oor doeltreffende besluitnemingsvaardighede beskik, • ander kan motiveer en organiseer, • in die gemeente, tussen gemeentes, sowel as in die gemeenskap samewerking aanmoedig en bewerkstellig. • in die gemeente, tussen gemeentes, sowel as in die gemeenskap samewerking aanmoedig en bewerkstellig. Hoofrolle van die pastor. Hoofrolle van die pastor. Spirituele/geestelike leier/prediker: • leier en bestuurder, • onderwyser en opleier/bemagtiger, HTS Teologiese Studies/Theological Studies Article #768 HTS Teologiese Studies/Theological Studies Article #768 • berader, • maatskaplike werker/fasiliteerder. Die pastor het self volgehoue fisieke, intellektuele, emosionele en geestelike sorg, selfversorging en opleiding nodig. Die pastor het self volgehoue fisieke, intellektuele, emosionele en geestelike sorg, selfversorging en opleiding nodig. Hoofrolle van die pastor. Putter 2009 Al die deelnemers aan die 2006- en 2009-ondersoeke is doelbewus gekies om aan die navorsingsvereistes te voldoen, en die nodige inligting ten opsigte van die pastor se rolverwagtinge Daar is tans ‘n groot behoefte in die AGS-kerk in sy geheel dat hul pastors met ‘n vorm van voortgesette ontwikkeling 4 Vol. 66 No. 1 Page 4 of 9 HTS http://www.hts.org.za (page number not for citation purposes) Original Research Die pastor moet: Holistiese persoonlike karaktereienskappe as ʼn rolverwagting van die pastor. Die pastor moet: • ʼn toegewyde verhouding met Jesus Christus handhaaf, • daaglikse wandel met God openbaar, • gereeld vas, en volgens God se volmaakte wil leef, • gedurig deur die Heilige Gees gelei en vervul word, • groot ywer vir die sendingsopdrag van die Bybel toon (Matt 28:19), • deurlopend volkome op God vertrou, • volkome onderdanig aan God wees, • aanpasbaar wees, en bereidwillig om sy/haar swakhede te erken, • gedissiplineerd, deursigtig, geduldig en wetsgehoorsaam wees, • selfkennis openbaar, • deurlopend betroubaarheid, integriteit, eerlikheid en opregtheid openbaar, • meegevoel, nederigheid, beskeidenheid en gasvryheid toon, • onselfsugtig teenoor ander optree, • lidmate in vergewensgesindheid voorgaan, d l d b l d t d ti t • ʼn toegewyde verhouding met Jesus Christus handhaaf, • ʼn toegewyde verhouding met Jesus Christus handhaaf, • daaglikse wandel met God openbaar, • gedurig deur die Heilige Gees gelei en vervul word, • groot ywer vir die sendingsopdrag van die Bybel toon (Matt 28:19), • deurlopend volkome op God vertrou, • volkome onderdanig aan God wees, • aanpasbaar wees, en bereidwillig om sy/haar swakhede te erken, • gedissiplineerd, deursigtig, geduldig en wetsgehoorsaam wees, • selfkennis openbaar, • deurlopend betroubaarheid, integriteit, eerlikheid en opregtheid openbaar, • meegevoel, nederigheid, beskeidenheid en gasvryheid toon, • onselfsugtig teenoor ander optree, • lidmate in vergewensgesindheid voorgaan, • deurlopend gebalanseerd en standvastig optree, • emosioneel stabiel en aan niks verslaaf wees nie, • deurlopend in die geestelike en persoonlike lewe sowel as in interpersoonlike verhoudings ʼn rolmodel wees. • deurlopend in die geestelike en persoonlike lewe sowel as in interpersoonlike verhoudings ʼn rolmodel wees. Vaardighede wat van die pastor verwag word om doeltreffend te kan funksioneer. Die pastor moet: • genoeg tyd vir volgehoue geestelike groei inruim, • deurlopend ʼn student van die Woord bly, • oor ʼn goeie grondslag in die Teologie beskik, waarop verder uitgebou kan word, • deurlopend ingelig en tersaaklik wees, • deurlopend ingelig en tersaaklik wees, • voortgesette opleiding op tersaaklike gebiede ontvang (lewenslange leer), • genoeg rus, en tyd maak vir fisieke en emosionele selfversorging sowel as vir sy gesin (getroue en toegewyde gesinslewe). samewerkingsproses tussen al die teologiese rolspelers in die AGS te fasiliteer. samewerkingsproses tussen al die teologiese rolspelers in die AGS te fasiliteer. AGS-hoofkantoor ‘n deel van die groter AGS-lidmaatskap as verteenwoordigers gekies, en waarvoor ‘n streekraad van die AGS (Ophir Netwerk) sy pastors aan ‘n wetenskaplik getoetste navorsingsondersoek laat deelneem het. Die ondersoeke het tot ‘n aantal belangrike temas en subtemas gelei, wat as riglyne kan dien om voortgesette teologiese opleiding vir die AGS-pastor in die toekoms te rig. Die waarde van die Putter- ondersoeke ten spyt, bestaan daar dalk egter steeds sekere navorsingstekortkominge en -moontlikhede wat aandag verg voordat ‘n werklik doeltreffende VTOP ontwikkel kan word. Die belangrikste hiervan word hier onder uiteengesit: samewerkingsproses tussen al die teologiese rolspelers in die AGS te fasiliteer. • Deurlopende navorsing behoort ook in die toekoms onder die lidmate en pastors van die AGS onderneem te word om vas te stel hoe hulle teologiese opleiding vir die AGS-pastor beleef. Hierdie navorsing behoort onder alle bevolkingsgroepe, in sowel stedelike as plattelandse gebiede, uitgevoer te word. g g • Die Putter-navorsing was kwalitatief van aard. Dit skep die moontlikheid vir verdere kwantitatiewe navorsing, waarin die resultate van die kwalitatiewe studie met behulp van vraelyste onder ‘n groter groep AGS-pastors getoets kan word. Verdere kwantitatiewe ondersoeke kan help om voortgesette opleiding van pastors in die hand te werk wat die doeltreffendste en mees tersaaklike rolfunksionering tot gevolg sal hê. • Deurlopende navorsing is nodig om vas te stel of die inhoud van voorgraadse en nagraadse teologiese opleiding tersaaklik is. Dit sou belangrik wees vir die nuwe teologiese instelling in die AGS wat nuut oor opleiding gaan besin. In aansluiting hierby kan kursusse van die destydse teologiese instellings van die AGS, én hul aanbiedingstyl, beoordeel word. Die AGS-hoofkantoor behoort dus ‘n • Deurlopende navorsing is nodig om vas te stel of die inhoud van voorgraadse en nagraadse teologiese opleiding tersaaklik is. TABEL 3 Uitslae van rolverwagtinge vir AGS-pastors Subkategorieë TABEL 3 Die pastor moet dien as: Die pastor moet dien as: • apostel, profeet, evangelis, herder en leraar, • ʼn goeie huismeester, • spirituele/geestelike leier/prediker, • leier en bestuurder, • opvoeder en opleier/bemagtiger, • berader/adviseur, • maatskaplike werker/fasiliteerder, • motiveerder, • kerkplanter. Die pastor benodig self volgehoue fisieke, intellek-tuele, emosionele en geestelike sorg, selfver-sorging en opleiding. Die pastor moet: • oor doeltreffende verhoudingsvaardighede beskik, • luistervaardighede deurlopend ontwikkel, HTS Teologiese Studies/Theological Studies Article #768 Die rolle wat die pastor vervul. Die pastor benodig self volgehoue fisieke, intellek-tuele, emosionele en geestelike sorg, selfver-sorging en opleiding. HTS Teologiese Studies/Theological Studies • bestuursvaardighede aanleer, se Studies/Theological Studies • oor doeltreffende pastorale vaardighede beskik, • tegnologiese vaardighede aanleer, • van terapeutiese vaardighede bewus word, en dit toepas, • doeltreffende kommunikasie-, konflikhanterings- en bemiddelingsvaardighede openbaar, • doeltreffende kommunikasie-, konflikhanterings- en bemiddelingsvaardighede openbaar, • ander kan motiveer en doeltreffend organiseer, • tegniese vaardighede ontwikkel. Enkele kritiese opmerkings oor Putter se 2006- en 2009-ondersoek Putter se ondersoeke het ‘n oorspronklike bydrae tot die debat oor voortgesette opleiding gelewer, in besonder met betrekking tot die AGS-pastor. Dit is die eerste studie waarvoor die 5 5 Vol. 66 No. 1 Page 5 of 9 HTS http://www.hts.org.za (page number not for citation purposes) Original Research Putter Putter Vaardighede wat van die pastor verwag word om doeltreffend te kan funksioneer. Voorstel 3: Tersaaklike korter kursusse vir pastors, by geakkrediteerde teologiese instellings Indien pastors bewus gemaak word van al die jongste kursusse wat verskeie universiteite en ander geakkrediteerde instellings oor kerkleierskap, gemeentemobilisasie, kennis van die Bybel en talle ander aspekte met betrekking tot die pastoraat aanbied, kan dit baie daartoe bydra om die vooroordele wat hulle – hetsy geregverdig of ongegrond – jeens formele studie koester, uit die weg te ruim. Voorstel 1: ‘n Gevorderde kursus vir pastors, met vier temas. Voorstel 2: Formele nagraadse opleiding vir pastors (BA, honneurs, magister en doktoraat) by erkende universiteite in Suid-Afrika. Voorstel 3: Tersaaklike korter kursusse vir pastors, by geakkrediteerde teologiese instellings. Voorstel 4: Kursusse vir pastors ten einde lidmate tot doeltreffende dienswerk aan te spoor. Bogenoemde voorstelle word vervolgens kortliks onder die loep geneem Die pastor moet: Dit sou belangrik wees vir die nuwe teologiese instelling in die AGS wat nuut oor opleiding gaan besin. In aansluiting hierby kan kursusse van die destydse teologiese instellings van die AGS, én hul aanbiedingstyl, beoordeel word. Die AGS-hoofkantoor behoort dus ‘n Dit is veral van die allergrootste belang dat alle kerke en hul leiers sal toesien dat die verwerwing van twyfelagtige teologiese 6 Vol. 66 No. 1 Page 6 of 9 HTS 6 HTS HTS http://www.hts.org.za (page number not for citation purposes) Original Research Teologiese opleiding in die AGS-kerk Voorstel 2: Formele nagraadse opleiding vir pastors (BA, honneurs, magister en doktoraat) by erkende universiteite in Suid-Afrika kwalifikasies ten sterkste afgekeur word. Indien die AGS- kerk hierin sou slaag, sal dit ‘n beduidende bydrae lewer om enersyds geloofwaardige voortgesette opleiding tot sy reg te laat kom, en andersyds te keer dat pastors by akademiese erkenning betrokke raak wat nie eties verantwoordbaar is nie. Op grond van voormelde, sien die voorstelle vir ‘n voorlopige VTOP dus soos volg daar uit: Erkende universiteite behoort meer dikwels voorstelle aan die AGS-hoofkantoor te maak oor hoe pastors by nagraadse studie betrokke kan raak. Dit sou inligting oor beskikbare beurse en studierigtings insluit. Vele AGS-pastors wat reeds by nagraadse studie betrokke geraak het, het ervaar dat verskeie universiteitsdosente meer as net goeie begeleiding en ondersteuning bied. Voorstelle vir ‘n voorlopige voortgesette teologiese opleidingsprogram (VTOP) Op grond van die navorsingsondersoeke (Maré 2003; Putter 2006, 2009) en ‘n literatuurkontrole wat Maré en Putter onderskeidelik in 2003 en 2006 oor teologiese opleiding gedoen het, kan ‘n voorlopige VTOP soos volg daar uitsien: Praktykgerigte opleiding ‘n Vorm van praktykgerigte, uitkomsgegronde opleiding kan pastors help om verskillende vaardighede te ontwikkel. Dit sal hulle ook waarskynlik doeltreffender maak in hul bedieningsrolle. Vir die pastor is intra- en interpersoonlike vaardighede onontbeerlik. Pastors het psigologiese kennis nodig wat hulle in berading kan help om menslike gedrag beter te verstaan. Dit stel hulle ook aan die verskillende soorte probleme bloot waarmee mense dikwels worstel, en verskaf toepaslike strategieë om probleme op te los. Hierdie interpersoonlike vaardighede waaroor die pastor moet beskik om sy rolle doeltreffend te kan vervul, sal heel waarskynlik in die toekoms as voorrangsaak hanteer moet word. Die behoefte aan praktykgerigte opleiding beteken nie dat akademiese voortreflikheid in die slag hoef te bly nie. Inteendeel, die eise van die hedendaagse wêreld skep juis ‘n behoefte aan goeie teologiese opleiding. Die vraag is nie óf Teologie nodig is nie, maar eerder watter sóórt Teologie nodig is. Daar is inderdaad ‘n behoefte aan teologiese opleiding wat pastors met die vaardighede toerus om die Bybelse teks in die hedendaagse verband toe te pas (Gibbs & Coffey 2001:94,100). Indien teologiese instellings praktikums by die opleiding insluit, onder andere in pastorale berading, evangelisasie, leierskapsrolvervulling, sowel as meer blootstelling aan prediking, kan die pastor, die gemeente, sowel as die verskillende teologiese instellings daarby baat vind. Tema 2: Opleiding in interpersoonlike vaardighede: Dié kursusafdeling behoort met die hulp van spesialiste (vakkundiges) aangebied te word, aangesien interpersoonlike vaardighede ‘n gespesialiseerde gebied is. Dit behoort ook ten minste ‘n semester te duur. Spesialisopleiding, en daarmee saam geestelike vorming, kan verlore gaan wanneer plaaslike gemeentes en streeksrade self pastors wil oplei, aangesien dit die gehalte van die opleiding verlaag, en opleiding dan gevaar kan loop om net op die praktiese te fokus. Die kerk in sy geheel sal moet besef dat pastors nie doeltreffend kan funksioneer sonder spesialisopleiding nie. Tema 3: Opleiding in sekere hoofrolle: Onder hierdie tema kan pastors vir sekere belangrike hoofrolle in die bediening opgelei word. Tema 4: Opleiding op tersaaklike gebiede: Hierdie afdeling kan selfs rekenaar-, internetgebruik- en tydsbestuuropleiding behels. Samevatting van navorsingsondersoeke Maré en Putter se ondersoeke oor teologiese opleiding in die AGS kan dus soos volg saamgevat word: Tema 1: Noodsaaklike kenmerke en deugde van ‘n pastor: Hierdie deel van die kursus behoort ten minste ‘n semester te duur. Hieruit kan die volgende subtemas volg: ‘n Uitgebreide kennis oor die Bybel en die wese van God’, ‘Spangesprekke oor toewyding en afsondering’, en ‘Goddelike leiding, en die rol van die Heilige Gees in die lewe van die pastor’. Aangesien pastors na ‘n persoonlike verhouding met God streef, en oor ‘n uitgebreide kennis van die Bybel moet beskik, kan hierdie tema hul verhouding met God help ontwikkel, versterk en verdiep. ese Studies/Theological Studies Article #768 Article #768 Voorstel 4: Kursusse vir pastors ten einde lidmate tot doeltreffende dienswerk aan te spoor Sowel lidmate as pastors wil graag hê dat lidmate self ook deurlopend toegerus word. Sodanige toerusting kan teoretiese én praktiese opleiding in interpersoonlike vaardighede, leierskap, personeelbestuur en spanbou, visieformulering, bemarking en finansiering, predikings- en kommunikasievaardighede, lidmaatmobilisasie, die sendingsopdrag van die kerk, jeug- en kinderbediening, diensbeplanning, musiek en aanbidding, en tegniese bedieningsvaardighede insluit, en behoort by ‘n VTOP geïntegreer te word. Bogenoemde voorstelle word vervolgens kortliks onder die loep geneem. Bogenoemde voorstelle word vervolgens kortliks onder die loep geneem. Voorstel 1: ‘n Gevorderde kursus vir pastors, met vier temas Hierdie gevorderde kursus moet van ‘n hoë gehalte wees. Die inwerkingstelling van hierdie voorstel behels dat pastors ten minste twee keer per maand klas bywoon. Die klasdatums en -tye kan onderling bepaal word. Dié kursus kan min of meer soos volg daar uitsien: LITERATUURVERWYSINGS Die beskerming van opleidingsgehalte word sterk beklemtoon. Kerke en seminariums moet besef dat hulle afhanklik is van mekaar, en baie nouer moet saamwerk wat die opleiding en ontwikkeling van pastors betref (Placher 2004:36–46). Barna, G., 2001, Boiling point, Rega, Ventura. p g Burns, N. & Grove, S.K., 1993, The practice of nursin Burns, N. & Grove, S.K., 1993, The practice of nursing: Conduct, critique and utilization, Saunders, Philadelphia. p f critique and utilization, Saunders, Philadelphia. q p Creswell, J.W., 1994, Research design: Qualitative and quantitative approaches, Sage, Thousand Oaks. Spesialisasie in teologiese opleiding Die studies dui op ‘n behoefte aan meer spesialisasie in teologiese opleiding, op grond van elke pastor se ervaring, gawes en roeping (Gibbs & Coffey 2001:110, 117). Indien ‘n nuwe kurrikulum ‘n sterk en gesonde grondslag in die Teologie as kern sou hê, kan meer gespesialiseerde aspekte van hul opleiding in die toekoms daarop gebou word. Leierskap Pastors wat hierdie kursus suksesvol voltooi, kan ‘n sertifikaat vir voortgesette leer van die betrokke teologiese instelling en/ of universiteit ontvang. Die kursus kan pastors ook vir formele nagraadse studie motiveer. Leiersvaardighede, bepaald wat persoonlike leierskap betref, is belangrik. In hierdie verband is dit nodig om te let op die verandering in leierskapsfilosofie wat besig is om in te tree, wat ‘n dinamieser leierskap in die visier stel (Barna 7 Vol. 66 No. 1 Page 7 of 9 S 7 HTS http://www.hts.org.za (page number not for citation purposes) Original Research Putter 2001:107). Leierskapsverwante opleiding wat uitgewys is, sluit in beplanning, organisasie, spanbou, visieformulering, bemarking en finansiering, prediking, lidmaatmobilisasie, die sendingsopdrag aan die kerk, jeug- en kinderbediening, diensbeplanning, musiek en aanbidding, en tegniese bedieningsvaardighede. Vorming duur lank en verg persoonlike kontak. Daarsonder kan pastors nie hul rolle doeltreffend vervul nie. Die pastor moet waardes en houdings weerspieël wat van Christelike karakter getuig. Dít kan slegs gebeur wanneer die pastor hom deur onder andere Bybelstudie en gebed aan God toewy. Karakter- en integriteitsontwikkeling hou ook regstreeks verband met die pastor se Bybelkennis. Daarby rugsteun gebed leierskap en visie. Elemente van Christelike karakter sluit in eienskappe soos nederigheid, respek, liefde, integriteit en diensbaarheid (Nel 2002:159–161). Mentorskap ‘n Lewenslange mentorsverhouding tussen dosent en student word al hoe noodsaakliker. Die twee navorsers het getoon dat die ATS se dosente reeds ‘n groot bydrae lewer wat die student se spiritualiteitsontwikkeling betref. In hierdie mentorsverhouding kan die pastor se geestelike groei deur die beoefening van geestelike dissiplines beoordeel en verhoog word. Met voortgesette opleiding kan pastors begelei word om die geestelike dissiplines te beoefen, sodat dit ‘n wesenlike deel van hul daaglikse lewe kan bly. HTS Teologiese Studies/Theological Studies Die navorsers het getoon dat gemeentebestuur en -bediening een van die groter opleidingsbehoeftes by teologiese seminariums is. Tersaaklik Tersaaklikheid gaan daaroor dat pastors na aan hul mense moet wees, en tersaaklik moet wees in die tyd waarin hulle leef. Placher (2004:37–38) stel dit goed: ‘... [T]he church needs smart educated pastors...’. Kommunikasievaardighede Kommunikasievaardighede hou met verskillende fasette van die pastoraat verband. Uiteraard word dit direk met prediking verbind, en moet die pastor kommunikasievaardighede aanleer. Die pastor moet, hetsy deur middel van lering, prediking of berading, betekenis op ‘n sinvolle wyse oordra. Aangesien kommunikasievaardighede so baie verskillende fasette van die pastoraat raak, moet dit deel uitmaak van ‘n pastor se permanente toerusting (Gibbs 2005:187). Bybelgegronde opleiding Soos met alle wetenskappe, sal teologiese opleiding altyd gevaar loop om te akademies en krities te raak. In die meeste van die besprekings oor die inhoud van teologiese opleiding was almal dit eens dat die opleiding oor goeie Bybelse kennis en hermeneutiese vaardighede moet gaan. Vele navorsers bevestig ook dat opleiding in eksegetiese vaardighede, Bybelkennis, Teologie en kerkgeskiedenis noodsaaklik is. Navorsers se kommentaar oor aspekte van teologiese opleiding toon dat goeie teologiese kennis noodsaaklik is vir ’n pastor wat deesdae doeltreffend in die bediening wil funksioneer (Hattingh 2005:4). Bybelkennis en die toepassing daarvan Begrip en kennis van die Bybel moet pastors tot teologiese kennis, bepaald kennis van God en Jesus Christus, lei, sodat pastors in staat is om hul gemeentes in Bybel- en Godskennis te leer groei (De Kok 2001:118). Die pastor moet oor die nodige vaardighede beskik om hul eie kennis met dié van ander deur die kerk se geskiedenis heen te vergelyk. Bybelse kennis word as noodsaaklike onderbou vir lering, berading, prediking en leierskap beskou (Lewis 2000:181). GEVOLGTREKKING Pastors moet ook oor die vermoë beskik om gesonde verhoudings te bou – met hulself, hul gesin en familie, lidmate van die gemeente, en die groter gemeenskap. Aangesien baie van die pastorale verantwoordelikhede in verhouding met ander mense geskied, is dit uiters belangrik dat hierdie aspek doeltreffend hanteer word. Dit is ook belangrik dat die pastor in ‘n veelkulturele gemeenskap verhoudings moet kan bou (Hattingh 2005:2). Hierdie vaardighede moet deur middel van ‘n kursus aan pastors geleer word. In hierdie artikel is die studieresultate van twee AGS-navorsers bespreek wat ondersoek ingestel het na AGS-pastors se belewing van hul teologiese opleiding aan die ATS, en die rolverwagtinge wat van pastors gekoester word. Aan die hand van die bespreking is aangetoon dat teologiese instellings voor vele uitdagings en eise te staan kom wat die rolverwagtinge van die pastor betref. Dit klink na ‘n onbegonne taak vir teologiese instellings én pastors om deurlopend doeltreffend te funksioneer. Daarom moet daar voortdurend besin word oor die tersaaklikheid, doeltreffendheid en sukses wat teologiese instellings en pastors in hul onderskeie funksionering behaal. Navorsers glo onomwonde dat teologiese instellings en pastors al hoe verder uit hul gemaksone sal moet beweeg, en toenemend uitgedaag gaan word om nuut oor teologiese opleiding en die rolverwagtinge van pastors te dink. Rolspelers in teologiese opleiding sal daarteen moet waak om gebrandmerk te word as ‘n elitistiese, nietersaaklike werkgroep met ‘n eie pastorstaal wat slegs deur ‘n klein groepie ingewydes verstaan word. Dit is veral van deurslaggewende belang dat alle kerke en hul leiers die verwerwing van twyfelagtige teologiese kwalifikasies ten sterkste afkeur. Indien die AGS-kerk hierin sou slaag, sal dit ‘n beduidende bydrae lewer om enersyds geloofwaardige voortgesette opleiding tot sy reg te laat kom, en andersyds te keer dat pastors by akademiese erkenning betrokke raak wat nie eties verantwoordbaar is nie. Die grootste uitdaging waarvoor teologiese instellings te staan kom, is om toe te sien dat opleiding deurlopend tot nuwe en groter hoogtes gevoer word. Die AGS, wat in 2008 haar eeufeesjaar gevier het, se leierskap sal ernstig en indringend moet nadink oor die belangrike rol wat teologiese opleiding voortaan sal speel. Die vorming van die pastor pp g De Kok, P.O., 2001, ‘A relevant curriculum framework for the training of pastors’, MEd-verhandeling, Departement Bybelkunde, Randse Afrikaanse Universiteit. Dit behels karakterbou, spiritualiteit, emosionele intelligensie, persoonlike ontwikkeling, persoonlike leierskap, en verhoudings. 8 HTS 8 Vol. 66 No. 1 Page 8 of 9 HTS http://www.hts.org.za (page number not for citation purposes) Teologiese opleiding in die AGS-kerk Original Research Gibbs, E. & Coffey, I., 2001, Church next: Quantum changes in Christian ministry, Inter-Varsity, Leicester. Maré, L.P., 2005, ‘AGS pastors se belewenis van hulle teologiese opleiding’, In die Skriflig 26(2), 432–446. y y Gibbs, E., 2005, Leadership next: Changing leaders in a changing culture, Inter-Varsity, Leicester. p g fl g Nel, M., 2002, ‘Predikante opleiding: Roeping, keuring en legimentering’, Verbum et Ecclesia 23(1), 151−167. y Hattingh, W.J., 2005, ‘Prinsipaal verslag van die Aucklandpark Teologiese Seminarium’, Johannesburg, 14 November. Omery, A., 1983, ‘Phenomenology: A method for nursing research’, Advances in nursing science 5(2), 49–63. g g Holliday, A., 2002, Doing and writing: qualitative research, Sage, Thousand Oaks. Ophir Netwerk, 2008, ‘Notule van die Ophir Netwerk- pastorsvergadering’, Johannesburg, 4 November. Joubert, S J., 2001, ‘Teologiekroniek: Die relevansie van teologie in millennium drie’, Verbum et Ecclesia 22(1), 191–197.l p g g g Placher, C., 2004, ‘The seminary’s impossible task: Spread too thin’, Christian Century 120(4), 36−46. Knafl, K. & Breitmayer, B.J., 1989, ‘Triangulation in qualitative research: Issues of conceptual clarity and purpose’, in J. Morse (ed.), Qualitative nursing research: A contemporary dialogue, pp. 193–203, Aspen, Rockville, Maryland. Polkinghorne, D.E., 1989, Phenomenological research methods, in R.S Valle & S. Halling (eds.), Existential-phenomenological perspective in psychology: Exploring the breadth of human experience, pp. 19−20, Plenum, New York. g pp p y Krefting, L., 1991, ‘Rigor in qualitative research: The assessment of trustworthiness’, American Journal of Occupational Therapy 45(3), 214–222. pp Putter, A.P.J., 2006, ‘Die voortgesette akademiese ontwikkeling van die AGS-pastor’, D.Litt. et Phil.-proefskrif, Departement Bybelkunde, Universiteit van Johannesburg. Krueger, R.A., 1994, Focus groups, Sage, Thousand Oaks. h h l d f g g p g Lewis, J., 2000, ‘Teaching, technology and transformation. Thinking through distance education methodology’, Evangelical Mission Quarterly 36(4), 490–496. Putter, A.P.J., 2009, ‘Die Ophir Netwerk-pastor se onderskeie rolverwagtinge’, Uitslae van die eksterne kodeerder, Medunsa-kampus, Universiteit van Limpopo. g y ( ) Maré, L.P., 2003, ‘AGS-pastors se belewenis van hulle teologiese opleiding’, MA- verhandeling, Randse Afrikaanse Universiteit. HTS Teologiese Studies/Theological Studies Article #768 Article #768 Vol. 66 No. Die vorming van die pastor 1 Page 9 of 9 9 http://www.hts.org.za HTS (page number not for citation purposes) (page number not for citation purposes)

https://repository.up.ac.za/bitstream/2263/49830/1/Putter_Teologiese_2010.pdf

Afrikaans

Note: Dr Tanya van Wyk is a senior lecturer in the Department of Systematic Theology and Christian Ethics, Faculty of Theology, University of Pretoria. Prof. Dr Andries van Aarde is Professor Emeritus in the Department of New Testament Studies, Faculty of Theology, and Senior Research Fellow of the Unit for the Advancement of Scholarship, University of Pretoria, South Africa. This article serves as an introduction to the anniversary volume of HTS Theological Studies, celebrating the 15 years existence of The Reformed Theological College at the Faculty of Theology of the University of Pretoria, South Africa. Dr Tanya van Wyk is a senior lecturer in the Department of Systematic Theology and Christian Ethics, Faculty of Theology, University of Pretoria. Prof. Dr Andries van Aarde is Professor Emeritus in the Department of New Testament Studies, Faculty of Theology, and Senior Research Fellow of the Unit for the Advancement of Scholarship, University of Pretoria, South Africa. i Hierdie artikel is ’n refleksie op die teologie van die jubilaris, Doktor J.C. (Christo) van der Merwe. Dit fokus op die rol van metafore in teologiebeoefening vanuit ’n bepaalde perspektief. Die dinamika van metafore in teologiese teorievorming dien as inleiding tot hierdie refleksie op Van der Merwe se teologie. Daarna word kernelemente in sy publikasies uitgelig en krities bespreek. Ten slotte word daar teruggekeer – met die oog op die toekoms – na die teoretiese besinning. ’n Faset van Paul Ricoeur se hermeneutiek van suspisie dien as vertrekpunt in hierdie laaste afdeling (kyk na Ricoeur [1969] 1974:3–26; vgl. Itao 2010:1–17). Dit is naamlik die verrassende positiewe affek wat Ricoeur se dialektiek tussen ‘kritiek op geloof’ en ‘kritiek op kennis’ – ’n unheimliche1 relasie – tot gevolg het. Hierdie dekonstrukturerende ‘kritiek’ veronderstel nie ’n negatiewe epistemologie nie, maar eerder ’n negatiewe dialektiek2 wat hoop vir die toekoms verteenwoordig te midde van die ervaring van menslike feilbaarheid in die verlede en in die hede. Christo van der Merwe se beoefening van teologie bestaan uit ’n gesprek met die Bybel, ’n ‘wandel in die Woord’. Die begrip ‘wandel in die Woord’ is ontleen aan die missionale strategie van Patrick Keifert, voorheen bekleër van die Fjelstad Reigstad Chair of Systematic Theology aan die Lutherse Seminarie in St Paul (Minnesota) en tans die president en direkteur van die Research of Church Innovations Institute, met hulle hoofkantoor in Robbinsdale, Minnesota. 1.Die Duitse woord ‘unheimlich’ is die antoniem van ‘heimlich’ [huislik] of ‘heimisch’ [inheems] wat familiariteit impliseer. In Engels word ‘unheimlich’ gewoonlik met ‘uncanny’ weergegee. Gewoonlik het hierdie Engelse woord die konnotasie van iets wat misterieus is en daarom skrik impliseer. Die ‘bang wees’ is daaraan toe te skryf dat dit iets onbekend is en nie bekend nie. Natuurlik lei nie alles wat onbekend is tot ’n skrikaffek nie. Daarom dat Sigmund Freud ([1919] [2012] 2014:9) met die fenomeen ‘Das Unheimliche’ die element van verrassing in gedagte het: wat as die onbekende verwag word en vrees tot gevolg het, blyk op ‘n affek te dui wat aanvaarbaar en aangenaam is. 2.Die begrip ‘negatiewe dialektiek’ is deur die Fankfurtse kritiese filosoof, Theodor W. Adorno, gemunt. Dit opponeer die dialektiese ideaal van Hegel dat sintese tussen konflikterende entiteite positiwisties tot progressie in die menslike kondisie lei. Deur alledaagse sake uit die gewone konvensionele lewe te neem (vgl. Deborah Cook 2001:2) en te wys dat die mens nooit die ideaal van tevredenheid kan bereik nie, wil Adorno ([1966] 1973:150) menswees op ’n nie-arriverende reis neem (Adorno [1951] 1974:14). Hierdie soekende wandel – ‘the impossibility of a coincidence between the idea and what fulfils it’ (Adorno [1951] 1974:127) – is egter nie op sigself negatief nie, maar positief (Cook 2001:5, 14). Affiliations: fii 1Department of Systematic Theology and Christian Ethics, Faculty of Theology, University of Pretoria, South Africa 2Department of New Testament Studies, Faculty of Theology, University of Pretoria, South Africa Page 1 of 9 Original Research Page 1 of 9 Original Research Original Research Page 1 of 9 3.Kyk Mark Love (2014:9–18) wat die raakpunte tussen Keifert en die hermeneutiek van onder andere Paul Ricoeur en Walter Bruegemann bespreek. 4.Kyk Dames (2007:34–53), Dames, Marais en Van der Walt (n.d.), Hendriks (2007:999–1016), Kok en Niemandt (2009:1–7), Nel (2013:1–7), Niemandt (2010:397–412) en Saayman (2010:5–16). Metafore vir die ontmoeting tussen God en mens en ’n ‘swerwende’ teoloog se soekend-wandelende reis Authors: Tanya van Wyk1 Andries G. van Aarde2 Affiliations: 1Department of Systematic Theology and Christian Ethics, Faculty of Theology, University of Pretoria, South Africa Authors: Tanya van Wyk1 Andries G. van Aarde2 Metaphors for the encounter between God and humanity and a roaming theologian’s reflective journey. This article maps the theology of Christo van der Merwe as a mobilising theology which aided the Netherdutch Reformed Church in Africa (NRCA) in discerning its character, role and purpose. The core of Van der Merwe’s theology consists of a journey with God as encountered in the narratives about Jesus and the Spirit told in the Christian Bible. The article shows that the mobilising core of his theology is due to an ‘interoperational relationship’ between ‘knowing and believing’. In the article, the metaphor ‘roaming’ is used to illustrate this biographical journey as contextual theology which equips pastors with ministerial skills to take care of people who are haunted by trauma. Note: In Keifert ([2006] 2007:36–37) is die hermeneutiese proses3 van só ’n Bybelgebruik uiteengesit en dit het tot ’n gesamentlike publikasie met Pat Taylor Ellison, Dwelling in the Word: A pocket handbook, aanleiding gegee (Keifert & Ellison 2011). ’n Aantal teoloë in Suid-Afrika4 het na aanleiding van riglyne gebaseer op die Church Innovations Institute die Suid-Afrikaanse Vennootskap vir celebrating the 15 years existence of The Reformed Theological College at the Faculty of Theology of the University of Pretoria, South Africa. Correspondence to: Tanya van Wyk Email: [email protected] Postal address: Private Bag X20, Hatfield 0028, Pretoria, South Africa Dates: Received: 14 July 2015 Accepted: 25 July 2015 Published: 23 Oct. 2015 Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Correspondence to: Tanya van Wyk Email: [email protected] Postal address: Private Bag X20, Hatfield 0028, Pretoria, South Africa Dates: Received: 14 July 2015 Accepted: 25 July 2015 Published: 23 Oct. 2015 Read online: Scan this QR code with your smart phone or mobile device to read online. Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Correspondence to: Tanya van Wyk Correspondence to: Tanya van Wyk Email: [email protected] Postal address: Private Bag X20, Hatfield 0028, Pretoria, South Africa Dates: Received: 14 July 2015 Accepted: 25 July 2015 Published: 23 Oct. 2015 How to cite this article: Van Wyk, T. & Van Aarde, A.G., 2015, ‘Metafore vir die ontmoeting tussen God en mens en ’n “swerwende” teoloog se soekend-wandelende reis’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 71(3), Art. #3116, 9 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v71i3.3116 soekend-wandelende reis, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 71(3), Art. #3116, 9 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v71i3.3116 Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. Copyright: © 2015. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. doi:10.4102/hts.v71i3.3116 Original Research In Theology Today skryf ’n speelgoedvervaardiger, John Robben (1972): Om saam met Christo van der Merwe as ’n ‘roaming’ teoloog te reis, is om saam met hom met die ‘Woord te wandel’ – dié uitdrukking wat hy as ‘spirituele praktyk’ in sy geloofgemeenskap, die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika, gevestig het – en dit is om soos ’n pelgrim in die ‘realm of the sacred’ te reis. Aanvanklik was dit die Latynse woord peregrinus wat etimologies aanleiding gegee het tot die woord ‘pelgrim’ (Smith & O’Loughlin n.d.:794 – in oud-Engels ‘pelegrim’). In Augustinus (Civitas Dei 18.51) word die Latyn peregrinus of peregrina in bepaalde kontekste gebruik om op metaforiese wyse na analogie van die Bybelse figure Abel, Abraham én Jesus na die kerk te verwys as ‘pelgrims’ wat bloot tydelik in hierdie wêreld vertoef en as ’t ware aan die verby loop (peregrinari) is (Augustinus [500 CE] 1998). Op ’n ‘heterotopiese’ wyse word die term peregrina vir Augustinus die kerk as ‘stad van God’ (vgl. Van Oort 2011) – die ruimte waar kennis én vertroue in ‘interoperasionele verhouding’ tot mekaar staan. Hierdie artikel verteenwoordig die reis saam met ’n swerwerteoloog – Christo van der Merwe. We … still consider ourselves Catholics, but no longer Roman ones. We still believe in God, but he’s no longer enshrined in the Vatican or a candlelit church … I guess our Roman days are over and our roaming ones just begun. (bl. 159–160) Hier word die term ‘roaming’ met ’n betekenis gevul wat heeltemal anders is as wat Pattana Kitiarsa (2010:585) in sy werk ‘Toward a sociology of religious commodification’ daarmee bedoel as hy na die modernisme se evangeliserende religieë verwys wat ‘… aim at roaming and conquering the world … [taking] the world as their competing grounds’. Die inkleding van die betekenis van ‘roaming’ is veel nader aan dié van Julian Holloway (2012:203–218), dosent in ‘human geography’ by die Manchester Metropolitan University, se begrip ‘etos van hoop en betrokkenheid’ (Holloway 2012:203–218) wanneer hy na teologiese studies as ‘nomadic and roaming’ verwys (Holloway 2011:385–401) en waar eologie ruimte skep vir ’n ‘gesprek met engele’ (séance as ‘enchanted space’) (Holloway 2006:182–187). Vanuit die perspektief van ’n ‘swerwerteoloog’ kan die teologie as wetenskap op ’n spesifieke manier beskryf word. Original Research Gestuurde Gemeentes gestig. Christo van der Merwe en sy gemeente, die Nederduitsch Hervormde Gemeente Kempton Park-Oos, het ’n aktiewe deelnemer hieraan geword. Die doyen van hierdie missionale denke, Patrick Keifert ([2006] 2007), beskryf die hermeneutiek van ‘wandel in die Woord’ ook in terme van ’n ‘unheimliche’ pelgrimsreis: In die ‘kerk as heterotopie’ bestaan daar ’n ‘interoperasionele verhouding’ tussen kennis en vertroue. Die term ‘roaming’ is ’n metaforiese uitdrukking van so ’n ‘interoperability’. Die term word deur die Nederlandse praktiese teoloog Ruard Ganzevoort op ’n treffende wyse in sy presidensiële toespraak in 2009 voor die International Academy of Practical Theology in Chicago gebruik om praktiese teologie as ‘tracing the sacred’ te beskryf: [It is] a journey filled with learning, growing, discovering, experimenting, visioning, mentoring, and sharing as local churches move from the maintenance of Christendom to innovating missional church in their time and location. (bl. 17) I especially like the first, archaic meaning of travelling. It suggests that practical theology is itinerant scholarship, which resembles more the roaming through a forest …. This is no plea for unsystematic fuzziness and lack of method. It is an acknowledgment that practical theology belongs to humanities … [T]he acquisition of knowledge is not simply cumulative, but more often circular … Neither the human interaction with the sacred nor our analysis of that interaction can be tied securely to previous knowledge but it remains self-critical and open to what is new and unexpected … When we do theology, we travel the realm of the sacred, trying to understand what is happening there, and letting ourselves be affected by what and whom we encounter … In that sense, theology itself can even become a spiritual practice in own right. (Ganzevoort 2009:5; beklemtoning bygevoeg) ‘Wandel in die Woord’ verteenwoordig ’n wisselwerkende hermeneutiese beweging tussen kennis van die Woord en vertroue in God. Wat teologie prakties vir Van der Merwe impliseer, kan gekonseptualiseer word deur die term ‘interoperability’ in postmoderne inligtingstegnologie as metafoor te gebruik, te wete roaming (kyk Giovanni et al. 2009). Hierdie Engelse woord word gewoonlik in kontekste gebruik waar ‘wandel sonder rigting’ bedoel word (kyk na die Odhams Dictionary in Smith & O’Loughlin n.d.:794). Dit is egter ’n term wat metafories in teologie toegepas kan word. In publieke teologie beskryf ‘onkonvensionele gelowiges’ hulle byvoorbeeld met hierdie term. 5.Tanya van Wyk (2014:4 van 7) formuleer dit soos volg: ‘“Heterotopia” is an epistemological insight of Foucault ([1967] 1984) and was coined by him in a lecture in 1967 in reference to “space” as place of representation; “utopia” as “space” of the future; and fantasy as “space” that has been sacralised. Foucault endorses the concept “utopia”, but very decisively distinguishes between “heterotopia” and “utopia”. “Heterotopias” are not “fantasy islands”. Heterotopias are spaces, literally “other places” that exist. But it is a space of contrast (cf. Foucault [1967] 1984; Post 2010:100), because heterotopian space is not devoid of utopian ideals – that is, it is not anti-utopian. Rather it is a space wherein utopia becomes visible and tangible, real and traceable.’ doi:10.4102/hts.v71i3.3116 http://www.hts.org.za ’n Verweefdheid tussen kerk en gemeente Die teologiese voetspoor van Christo van der Merwe reflekteer ’n verweefdheid tussen die identiteit van die kerk in die algemeen, die Hervormde Kerk in die besonder en die roeping van die lokale gemeente. Van der Merwe was vir bykans 30 jaar predikant van die Hervormde Kerk se gemeente Kempton Park-Oos. Die verweefdheid van hierdie gemeente se soeke na antwoorde oor hoe om kerk te wees en die Hervormde Kerk (NHKA) se voortdurende pogings om sigself te verstaan en te identifiseer, is die goue draad in sy teologiebeoefening. Dit vloei saam in die stroom van die hoofstroomkerke wat wêreldwyd na plek, rigting, betekenis en identiteit soek. Hierdie breë konteks vorm die bedding van sy teologiese arbeid wat in 2012 in sy aanstelling as hoof van die Hervormde Teologiese Kollege (HTK) aan die Fakulteit Teologie van die Universiteit van Pretoria gekulmineer het. Hiér het hy ’n ’narratief vir kerk-wees vandag’, die titel van sy laaste gepubliseerde artikel as hoof van die HTK, as nalatenskap gelaat vir studente wat met hulle teologiese praktykvorming besig is. Die vloeiende teologiese denkweg bestaan vandag steeds uit hierdie spektrum dinamiese potensialiteite. Die hibriditeit van die geykte proposisionele ortodoksie se realiteit bestaan uit slegs twee heteronormatiewe keuses, naamlik om óf die ‘oue’ te aanvaar óf dit te verwerp.6 Ten grondslag gaan dit om mense se ervaring wat in narratiewe oorgelewer word. Die vorm van die narratief varieer. Dit wissel van eenlynspreuke, komplekse dogmatiese proposisies, briewe en traktate, kortverhale by wyse van gelykenisse of langer eposse oor kollektiewe betrokkenheid. Die gelykenis as metaforiese vertelling kry inhoud na aanleiding van voorstellings vanuit die bekende wêreld, vanuit die eksistensiële verwondering van die immanente ontmoeting met die transendente God en/ of die vervreemding wat die verlies van die teenwoordigheid van God vir (’n) gelowige(s) meebring. Die wyse waarop die gemeente Kempton Park-Oos deel van Van der Merwe se teologiese voetspoor geword het, blyk uit ’n bydrae wat hy gemaak het tot ’n populêr- wetenskaplike werk, Stories van hoop, onder redaksie van Malan Nel (2006), ’n praktiese teoloog verbonde aan die Nederduitse Gereformeerde Kerk. Hierin vertel Van der Merwe (2006:135–152) die verhaal van Kempton Park- Oos gemeente. Dit is ’n verhaal van hoop wat gebore is uit ’n verlies aan geloofwaardigheid in die samelewing (Van der Merwe 2006:136). In 1996 het die gemeente met ’n gemeentebouproses begin. 7.Van Aarde (2014:4 van 11) verduidelik die verskil tussen ‘epifoor’ en ‘diafoor’, na aanleiding van Paul Ricoeur (1981:228–247), soos volg: ‘The word epiphor is taken from Aristoteles’s [Poetics 1457b.7] notion of “transference” of a name to some other object [Aristotle 2007]. The idea on “movement” is expressed by phora and “over on to” by ‘epi’. An epiphor expresses a similarity. On the other hand, in the diaphor the “movement” is “through”, that is ‘dia’. A diaphor does not express similarity or resemblance, but the juxtaposition of tenor and vehicle is rather paradoxical by nature.’ Original Research Hulle denkweg bestaan uit ’n proses om betekenis vir die lewe te vind deur te besin oor daardie ‘groot’ metafore wat vanuit die verlede se wysheid kom en wat die sleutels word vir dit wat as wysheid vir sowel die hede as die toekoms kan dien. In hierdie proses van die ‘oor-vertaal’ van metafore is die vraag of die ’nuwe’ die ‘oue’ vervang (replace), verwerp (reject) sonder om te vervang of aanvaar (accept) deur te verander (changing). Volgens O’Conner en Jiminez (1977:135) vind ’n mens in die Matteusevangelie dat Jesus in verskillende omstandighede ‘ou’ metaforiese taal oor die God-mens ontmoeting óf vervang óf verwerp sonder om te vervang óf te aanvaar deur te verander. Original Research konvensionele ervaring afwyk,7 ontmoet die transendensie die immanensie in onverwagte kontrasterende en dinamiese beelde, soos dié van God wat soos ’n hardlopende pa word wat die wegloopkind tegemoetkomend terugverwelkom. konvensionele ervaring afwyk,7 ontmoet die transendensie die immanensie in onverwagte kontrasterende en dinamiese beelde, soos dié van God wat soos ’n hardlopende pa word wat die wegloopkind tegemoetkomend terugverwelkom. van sulke stellings wat vir alle mense in enige omgewing geld. Die metafore oor die ontmoetings tussen God en mense kan egter ook op dinamiese wyse kreatief met behulp van nuwe metafore verduidelik word. So beskou, is die teologie ’n vloeiende denkweg. Die omgewing word die ruimte van die ontmoeting en is nie die voorwerp wat aan die menslike wil onderwerp word nie. Die verskeidenheid in menswees is nie net realiteit nie, maar potensialiteit van ’n verskeidenheid ervarings wat die moontlikheid van nuwe ervarings en ontmoetings insluit. van sulke stellings wat vir alle mense in enige omgewing geld. Die metafore oor die ontmoetings tussen God en mense kan egter ook op dinamiese wyse kreatief met behulp van nuwe metafore verduidelik word. So beskou, is die teologie ’n vloeiende denkweg. Die omgewing word die ruimte van die ontmoeting en is nie die voorwerp wat aan die menslike wil onderwerp word nie. Die verskeidenheid in menswees is nie net realiteit nie, maar potensialiteit van ’n verskeidenheid ervarings wat die moontlikheid van nuwe ervarings en ontmoetings insluit. Die teologie van Christo van der Merwe, waaroor hierdie teologiese refleksie ter erkenning van sy teologiese bydrae in die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (NHKA) gaan, kan ook nie anders geskied as om funksionele metafore – hetsy in ‘epiforiese’, hetsy in ‘diaforiese’ vormgewing – te identifiseer en te interpreteer nie. Die opdra van ’n feesbundel in die wêreld van die teologie vra dat die geïdentifiseerde metafore hervertaal word in die vorm van ’n biografie. ’n Spesifieke mens se teologiese voetspoor word nagespeur en in oënskou geneem. Dit is hierdie voetspoor wat geïnterpreteer word. In die sewentigerjare, in ’n boek wat fokus op die ‘teologie’ (dit wil sê metaforiese spreke) in die Evangelie van Matteus, skryf O’Conner en Jiminez (1977:134–135) dat daardie persone wat op vloeiende wyse dinamies oor God (en Jesus) reflekteer, eintlik besig is om vir hulleself te dink en nie sondermeer deur ander voorgeskryf word nie. 6.Vir die verskil in epistemologie tussen ‘realiteit’ en ‘potentialiteit’ (oftewel ‘a real that is yet to come’), kyk onder andere na Gilles Deleuze en Felix Guattari ([1980] 1987:142) se werk A thousand plateaus. Original Research In die lig van die spektrum wat bestaan uit enersyds God wat nie vir die mens empiries waarneembaar is nie en andersyds die mens wat die teenwoordigheid van God in die mens se omgewing ervaar, kan teologie beskou word as ’n refleksie op die in-een-geweefde estetiese, rasionele en pragmatiese verhouding tussen God en mens. Teologie is so beskou ’n reflekterende denkweg waar daar nagedink word oor metafore waarmee die ontmoeting tussen God en mens – in die konteks van die mens se omgewing – verwoord word. Hierdie ontmoeting (wat in taal deur middel van metafore voorgestel word) kan met behulp van geykte relasionele verhoudingstaal uitgedruk word. So beskou, is die eienskappe van die teologie die saambondeling van proposisies en die beskrywing van die normatiewe belang In so ’n konteks is die geloofsgemeenskap (na aanleiding van Foucault5) ’n ‘heterotopie’. Van Wyk (2014) stel dit soos volg: The ecclesia becomes a heterotopia when both space and time are transcended by making hegemony obsolete, and creating space and time for the Other in the here-and-now of this immanent real world. (bl. 6 van 7) In so ’n konteks is die geloofsgemeenskap (na aanleiding van Foucault5) ’n ‘heterotopie’. Van Wyk (2014) stel dit soos volg: In so ’n konteks is die geloofsgemeenskap (na aanleiding van Foucault5) ’n ‘heterotopie’. Van Wyk (2014) stel dit soos volg: The ecclesia becomes a heterotopia when both space and time are transcended by making hegemony obsolete, and creating space and time for the Other in the here-and-now of this immanent real world. (bl. 6 van 7) http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3116 Page 3 of 9 Original Research (Van der Merwe 1999:383; vgl. Dreyer 1995:795). Tog benadruk Van der Merwe (met verwysing na Theuns Dreyer (1991:605), sy voorganger as hoof van die HTK) dat daar ’n verskil is in die aard van kommunikasie tussen God en mens, en tussen mens en mens (Van der Merwe 1999:384). Op grond hiervan stel hy ’n basisteorie vir die praktiese teologie voor wat hy soos volg verwoord: ‘Praktiese Teologie bestudeer die kommunikatiewe geloofshandelinge van mense, gemeet aan die aanspraak van God op mense, soos dit betuig word in die Skrif’ (Van der Merwe 1999:385). Die kommunikatiewe geloofshandelinge van die geloofsgemeenskap moet voortdurend genormeer word vanuit die geloofsrelasie tussen God en mens soos betuig in die Skrif (Van der Merwe 1999:387). met ’n ‘volkskerklike kultuurgodsdiens’ (Van der Merwe 2006:137) besig was wat hoofsaaklik op eie oorlewing gerig is. Van der Merwe verwys telkens met waardering na Malan Nel se insigte oor gemeentebou en kerk-wees (Van der Merwe 2006:136–138) en die rigtinggewende vrae, ‘Wie is ons?’ en ‘Waar gaan ons as gemeente heen?’ – vrae wat hulle oorsprong by Nel (1994:1–10) het. Daarom was dit gepas dat hierdie gemeente se verhaal juis later in Stories van hoop verskyn. Vir sowel Nel as Van der Merwe is die identiteit en die karakter van die kerk bepalende faktore vir kerk-wees en hulle is in hulle onderskeie kontekste aktief daarmee gemoeid (kyk Nel 1994, 2015; Van der Merwe 1997, 2007, 2012, 2014). met ’n ‘volkskerklike kultuurgodsdiens’ (Van der Merwe 2006:137) besig was wat hoofsaaklik op eie oorlewing gerig is. Van der Merwe verwys telkens met waardering na Malan Nel se insigte oor gemeentebou en kerk-wees (Van der Merwe 2006:136–138) en die rigtinggewende vrae, ‘Wie is ons?’ en ‘Waar gaan ons as gemeente heen?’ – vrae wat hulle oorsprong by Nel (1994:1–10) het. Daarom was dit gepas dat hierdie gemeente se verhaal juis later in Stories van hoop verskyn. Vir sowel Nel as Van der Merwe is die identiteit en die karakter van die kerk bepalende faktore vir kerk-wees en hulle is in hulle onderskeie kontekste aktief daarmee gemoeid (kyk Nel 1994, 2015; Van der Merwe 1997, 2007, 2012, 2014). Tydens die gemeentebouproses het die insigte van David Bosch (1991) (Transforming missions) en Steve Sjogren (2003) (Conspiracy of kindness: A refreshing new approach to sharing the love of Jesus with others) by Van der Merwe en die gemeente ’n verskuiwing in denke meegebring. Original Research Die voortdurende teologiese besinning oor die karakter en identiteit van die kerk het daartoe gelei dat die gemeente by verskeie gemeenskapsnetwerke betrokke raak en uiteindelik in 2004 die enigste Hervormde gemeente word wat by die ‘Suid- Afrikaanse Vennootskap vir Gestuurde Gemeentes’ aansluit. Dit is ’n ekumeniese ondersteuningsnetwerk van gemeentes wat missionaal in hulle eie onderskeie omgewings betrokke is. Die gemeente waarvan Van der Merwe die predikant is, begin ’n koskas, ’n klerekas en ’n geldkas, en deur skenkings van binne en buite word ’n groot gedeelte van die gemeenskap bedien en hierdie ‘kaste’ word nie leeg nie (Van der Merwe 2006:139). Die gemeente help om ’n kleuterskool in die ‘township’ Tembisa te vestig met die oog op Tembisa se kleuterskool se finansiële oorlewing. Hierdie gemeente se verhaal is ’n spieëlbeeld van Van der Merwe se ekumeniese en missionale ekklesiologie en teologie. Van der Merwe (1999:387) meen dat die oordrag van geloof in die prediking en diakonale sorg binne interpersoonlike verhoudings plaasvind. ’n Verwronge ampsbeskouing het by verskeie ampsdraers in ’n asimmetriese en manipulerende, outoritêre houding uitgemond. Gemeente-opbou as kern van ’n prakties-teologiese ekklesiologie vra eerder om ’n simmetriese kommunikasieverhouding met gelykheid en die vrye wisseling van dialoogrolle. Hierdie dialoog moet egter altyd vanuit die relasie tussen God en mens gekwalifiseer word. Die koninkryk van God kan nie ongekwalifiseerd aan ’n emansipatoriese praksis gelykgestel word nie (Van der Merwe 1999:388). Dit sou interessant wees om in 2015, 16 jaar na Van der Merwe hierdie stelling gemaak het, vir Van der Merwe oor sy verstaan van die onderskeid tussen sogenaamde vertikale (tussen God en mens) en horisontale (tussen mens en mens) verhoudings te pols; dit sou interessant wees om by hom te hoor of die Hervormde Kerk in die praktiese teologie (en dalk ook sistematiese teologie) die vertikale ten koste van die horisontale beklemtoon het en om by hom te verneem of hy steeds meen (op die voetspoor van Theuns Dreyer) dat die koninkryk van God nie emansipatoriese praksis impliseer nie. 8.Kyk ook die werk van Beukes (1995). ’n Verweefdheid tussen kerk en gemeente Ten spyte van wat deur die gemeente as ’n goeie pastorale bediening beskou is, bly die meerderheid onbetrokke en besef die gemeente dat hulle Teologiese refleksie fokus op die singewing van hierdie metaforiese ervaringstaal. Wanneer die ervaring dogmaties geyk in taal uitgedruk word, sal die tertium comparationis (punt van vergelyking) tussen immanensie van die menslike hier-en-nou omgewing op ‘epiforiese’ wyse gedekodeer en hervertaal word (vgl. Wheelwright [1962] 1973:72). Die ‘epifoor’ in die metafoor getuig van God in direkte relasie met mens en omgewing, soos God wat die animistiese skepper-gewer is wat dit oor sowel gelowiges as goddeloses laat reën. Wanneer die ‘diafoor’ in die metafoor van die http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3116 Page 4 of 9 Page 4 of 9 Original Research Original Research van sy navorsing oor die missionale gerigtheid (imperatief) van kerk-wees. van sy navorsing oor die missionale gerigtheid (imperatief) van kerk-wees. is discernment die vermoë om ’n saak met wysheid te oorweeg voordat ’n besluit geneem word (Marais 2007:35) – ’n oorweging wat geïnspireer word deur ’n gesindheid wat deur Christus gevorm is. Geloofsonderskeiding ‘… is wanneer nagedink word en sake in die lig van Christus se waardes beoordeel word’ (Van der Merwe 2012:7 van 8). Dit is ten diepste ’n keuse vir selfontlediging en diensbaarheid. In die kerkskeuringsproses wat in die kring van die Hervormde Kerk plaasgevind het terwyl Van der Merwe die hoof van die HTK was, beleef hy die verlamming en die interne stryd wat in die Hervormde Kerk aan die orde van die dag was. Te midde van hierdie omstandighede is geloofsonderskeiding vir Van der Merwe lewensbelangrik vir die lewensverhaal van die Hervormde Kerk en die Kerk se soeke na identiteit en selfverstaan. Die keuse ‘om as Jesus se dissipels te volhard … en te midde van die kilheid, koudheid en wreedheid van hierdie wêreld geloof in Christus te leef’ (Van der Merwe 2012:7 van 8), is ’n geloofsonderskeiding. Dit is vir hom belangrik om die onderskeid tussen ’n sistematies-teologiese benadering en ’n prakties-teologiese benadering tot ekklesiologie te maak. Die sistematiese teologie, aldus Van der Merwe (1999:382–382), werk met die oorsprong, eienskappe en identiteit van die kerk, terwyl die praktiese teologie ‘… na die ontmoetingsgebeure van God se koms na die mens in God se woord deur die diens van die pastorale handelinge vra’ (Van der Merwe 1999:382). In sy teologie werk Van der Merwe egter nie kompartementalisties met verskillende vakgebiede nie, al tref hy hierdie onderskeid. In sy epistemologiese teorievorming van gemeentebou (wat die agtergrond van sy hele teologiese oeuvre vorm, later spesifiek in verband met die missionêre of missionale gerigtheid van die kerk – waarna hieronder verwys word) grond Van der Merwe (1997, 1999, 2011, 2014) sy werk op dié van Nel (benewens verwysings vroeër, kyk ook na Van der Merwe & Beukes 1997:706) wat met die identiteitsvraag van die kerk werk (Nel 1994). Van der Merwe (1999:394) stel self dat dit in gemeentebou gaan oor die begeleiding van die gemeente om die gemeente se identiteit te verstaan. Deur dit te doen, het gemeentebou as ’n selfstandige vak in die praktiese teologie ontwikkel. Spiritualiteit en kerk-wees As predikant en teoloog van die Hervormde Kerk het Van der Merwe vir verskillende termyne op die Algemene Kommissie van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika gedien. Hy was vise-moderator in dié tyd toe die spanning wat op kerkskeuring uitgeloop het hoogspanning bereik het. Na aanleiding van die vrae wat sy teologie bepalend beïnvloed het, naamlik ‘Wie is ons?’, ‘Hoekom is ons hier’ en ‘Waar gaan ons heen’ (Van der Merwe 2006:136–137; vgl. Nel 1994, 2015), vra hy in en aan die Hervormde Kerk – toe kerkskeuring onafwendbaar begin blyk het: ‘Hoe nou vorentoe?’ (Van der Merwe 2013:1 van 16). Vir Van der Merwe is die kerk ’n dinamiese interaksie van mense, nie ’n statiese instituut nie (Van der Merwe 2013:14 van 16; vgl. Van Aarde 2009:52). Dit is daarom vir hom vanselfsprekend dat dit vir die Hervormde Kerk nodig geword het om na die kerkskeuringsproses van 2010 tot 2013 teologies oor die aard en wese – die identiteit en karakter – van die kerk te besin. Die beginpunt van hierdie ekklesiologiese besinning lê vir Van der Merwe (2013:2 van 16) by die kerk se werklikheidsverstaan, wat vir hom ’n hermeneutiese aangeleentheid is. Die kerk se hermeneutiese lense bepaal die kerk se ‘is’ (aard en wese) en ‘doen’ (etiek). Die geskiedenis van die Hervormde Kerk word deur ’n deurlopende debat en dialoog oor diversiteit gekenmerk, wat die Kerk se selfverstaan ten opsigte van identiteit en etiek wesenlik beïnvloed het. Deur drie hermeneutiese ‘lense’, van Armour en Browning (2006), Smith (2011) en Hawkins (2002), te gebruik, bied Van der Merwe (2013:3–10 van 16) ’n antwoord op die vraag, ‘Hoe nou vorentoe?’. Original Research Dit is duidelik dat die identiteitsvraag nie vir Van der Merwe ’n saak is wat net vanuit een hoek benader kan word nie. Hy maak ruimskoots van die werk van Van Niftrik (1961), Barth (1953), Dingemans (1986) en later Hervormde sistematiese teoloë se werk soos Velthuysen (1988), Koekemoer (1990, 1995) en Buitendag (2008) gebruik as hy na die wese en doel van die kerk verwys (kyk Van der Merwe & Beukes 1997:706–708, 1999:381, 2011:2–3 van 9). Van der Merwe beoefen nie sy teologie in isolasie nie. ’n Prakties-teologiese ekklesiologie: Vrye en simmetriese kommunikasie Van der Merwe het ’n reuse bydrae gelewer om die gemeentebouteorie vir die Hervormde Kerk te ontsluit.8 Die prakties-teologiese ekklesiologie wat hy ontwikkel, het hand- aan-hand met gemeentebou geloop en die verweefdheid tussen kerk gemeente wat in sy teologie aanwesig is, is die getuienis daarvan. Dit was vir hom, synde ’n teoloog van die Hervormde Kerk, noodsaaklik om gemeentebou epistemologies te begrond (Van der Merwe 1999:381) en, synde ’n praktiese teoloog, noodsaaklik dat ’n prakties- teologiese ekklesiologiese beskouing as vertrekpunt vir gemeente-opbou moet dien (Van der Merwe 1999:381). Hy formuleer dit soos volg: ‘Die kritiese evaluering van ekklesiologieë is noodsaaklik, aangesien gemeentebou telkens weer georiënteer word aan die insig van wat die kerk is’ (Van der Merwe 1999:382). In hierdie opsig beskou Van der Merwe kommunikasie as kerneienskap van ’n prakties-teologiese basisteorie. Kommunikatiewe handelinge vereis simmetriese kommunikasie: vrye, gelykwaardige, nie-outoritêre optrede wat vrywaar teen magsmisbruik en instrumentele manipulasie Gemeentebou is ’n bediening wat moet integreer en koördineer wat in ander bedieninge (soos prediking) plaasvind en dit moet dus by uitstek sensitief daarvoor wees dat die gemeente per definisie ’n kommunikasiesisteem en kommunikasienetwerk is (Van der Merwe 1999:392). Dit is in gemeentebou ’n primêre beginsel om juis oor hierdie wyse aan gemeente-wees te dink. Alle kommunikasie in die gemeente spruit voort uit kommunikasie met God, mekaar en die wêreld. Daarom is gemeentebou diensbaar aan God se doel met God se kerk (Van der Merwe 1999:393). Dit kan nie verstaan word of onderneem word as dit nie in verband met die totale bediening in diens van die kommunikasie van die evangelie plaasvind nie. Dit gaan om die gemeente se effektiewe doelvervulling, wat kan begin plaasvind as die gemeente self die gemeente se bestaansdoel en Godgegewe taak kan verwoord. Vir Van der Merwe (1999:394) ‘… gaan [dit] nie in die eerste plek oor die oorlewing van ’n gemeente nie’. Hierdie oortuiging het duidelik konkrete inhoud gekry terwyl hy die pad saam met Kempton Park-Oos se Hervormde gemeente gestap het. Dit het die basis gevorm http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3116 Page 5 of 9 Page 5 of 9 Original Research direk na ’n kerkskeuringsproses het die Kerk volgens Van der Merwe bepaalde verantwoordelikhede. ’n Effektiewe benutting van diversiteit (Van der Merwe 2013:11 van 16) beteken die ontwikkeling van ’n atmosfeer van verdraagsaamheid en die beoefening van sisteemsensitiwiteit. ’n Integrale benadering tot kerk-wees vertrek vanuit ’n integrale verstaan van die Bybel wat al die dele van die Bybel in ’n ‘verstaanbare verslag’ saamweef – daar behoort gewaak te word teen die versoeking om die geloofsbelewenisse van die mense van die Bybel in proposisies vas te vang (Smith 2011:74; vgl. Van Aarde 2009:28). Van der Merwe (2013) pleit ook vir ’n bewussyn van wetenskaplike insigte in die identifisering van hermeneutiese lense: sisteem soos die kerk (en kleiner sisteme soos die gemeente) is daar gewoonlik ’n dominante denksisteem wat oorheers en ander denksisteme wat nie geakkommodeer kan word nie (Van der Merwe 2013:4 van 16). Verskille tussen verskillende denksisteme kan tot spanning lei (vgl. Van der Merwe 2013:45–97). Diversiteit is ’n gegewe wat positief aanvaar behoort te word. Die funksie van Smith (2011:4–14, 60–61) se hermeneutiese lens is om te bepaal waar jy jouself ‘spiritueel’ bevind (Van der Merwe 2013:5 van 16) en bied ’n logiese antwoord op die vraag oor waarom daar ’n uiteenlopende verskeidendheid kerke en gemeentes is. Spiritualiteit (as ’n begrip en belewenis van God) is iets wat dinamies op verskillende vlakke ontwikkel (eksistensieel) en verskillende kerke se fundamentele idees oor identiteit en karakter word in verskillende spiritualiteite gevind. Smith (2011:xxi) vra: ‘What if there is a Christian path that more close follows Jesus than many of us has seen in the past?’ Volgens Van der Merwe (2013:5 van 16) gaan dit oor ’n ‘algemene posisionering op die geestelike kaart’. Smith se ‘integrale’ benadering is komprehensief, inklusief en nie- marginaliserend. Soveel as moontlik perspektiewe, style en metodes word in ’n netwerk van wedersydse verryking met mekaar in verband gebring (Smith 2011:xxi). Alhoewel Van der Merwe (2013:6 van 16) meen dat hierdie uitgangspunt vir baie in die NHKA bedreigend kan wees, is die doel van ’n integrale kerk om ’n gemeenskap te vestig waar die lede hulle groei progressief kan versnel sover dit die verskillende stadia van begrip in terme van God en verskillende ervarings van God betref. Smith se model probeer die volgende: ’n Teologie wat die wetenskap in berekening bring erken ook dat die kerk tans in ’n fase van deïnstitusionalisering is. Original Research Dit beteken nie dat die evangelie verwerp word ten gunste van die sekulêre, agnostiese of ateïstiese beskouinge dat God, geloof en die kerk alreeds dood is nie … Die ampte moet funksioneel wees, diensgeoriënteerde leierskap wat mense fasiliteer en lei om God en ander met hulle diverse gawes te dien … ’n legalistiese ekklesiologie moet plek maak vir [’n] evangeliese perspektief op die kerk … die menslikheid van die kerk moet erken word en die klem [moet] val op ’n lewe wat deur die Gees van God beheers word. (bl. 13 van 16) Deur die drie lense as hulpmiddels en as gereedskap of toerusting vir die NHKA se pad vorentoe aan te bied, bly Van der Merwe by sy teologiese selfopgelegde taak. Dit is naamlik om telkens opnuut saam met die kerk oor die uitdagings van kerk-wees na te dink. ... [om] ons te help om te verstaan waar ons is en om diegene rondom ons te verstaan en te respekteer met die oog daarop dat die wêreld ’n meer deernisvolle en wyser plek kan word. (Van der Merwe 2013:7 van 13) Geloofsonderskeiding as sleutelaspek van kerklike identiteit en karakter Tydens tafelgesprekke wat hy vanuit die HTK georganiseer het en tydens optredes by gemeentes by geleentheid van die HTK se kursusse vir Voortgesette Teologiese Toerusting (VTT) het Van der Merwe dikwels oor geloofsonderskeiding gepraat – ’n onderskeiding in geloof ‘oor die dinge waarop dit werklik neerkom’. Op 01 Januarie 2012 het hy die benoeming van die Hervormde Kerk as hoof van die HTK aan die Fakulteit Teologie van die Universiteit van Pretoria aanvaar. Die eerste drie openingsredes wat hy as hoof van die HTK moes aanbied, het saam ’n eenheid in ’n navorsingsartikel gevorm met die tema ‘geloofsonderskeiding’ (Van der Merwe 2012:1 van 8). Discerne, die Latynse woord waarvan discernment (onderskeiding) afgelei is, beteken letterlik om in ’n krisis deur toetsing ’n onderskeid tussen goed en kwaad te tref (Marais 2007:34). In die Nuwe Testament word die saak van geloofsonderskeiding op verskeie maniere beskryf. Dit verwys onder andere na die vind van die regte pad (Luk 1:17) of om met die regte insig te leef (Ef 1:8). Oorkoepelend Die hermeneutiese lens wat deur Armour en Browning (2006:35–45) ontwikkel is, is ‘denksisteme’. Die identifisering van denksisteme kan help om dialoog te fasiliteer omdat daar dan ’n bewussyn van die ‘vertrekpunt’ van individue binne sisteme is. Dit beteken dat iemand se ‘bestemming’ ten opsigte van denke beter verstaan kan word. Binne ’n http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3116 Page 6 of 9 Original Research Page 7 of 9 Merwe teorie met praktyk in verband bring om sodoende ’n verbeterde praktyk te help vestig. dan, op grond van geloofsonderskeiding, verskillend te handel ooreenkomstig met wat God van die kerk verwag. (bl. 3 van 13) dan, op grond van geloofsonderskeiding, verskillend te handel ooreenkomstig met wat God van die kerk verwag. (bl. 3 van 13) Dit is nie ’n ‘beweging’ (sy eie verwysing) wat tot ’n einde kom nie (kyk weer na die inleidingsgedeelte). Dit is die eis aan ’n Reformatoriese kerk wat ‘… nie mag stagneer nie, want dit het nie gearriveer nie en kan nooit die laaste woord spreek nie’ (Van der Merwe 2011:1 van 9). Dit is juis in hierdie sin dat daar volgens hom nog ’n onafgehandelde taak op die Hervormde Kerk wag (Van der Merwe 2011:8 van 9) – weereens potensialiteit eerder as realiteit. Die uitdaging vir die NHKA is die beliggaming van missionale kerkwees. Waar gemarginaliseerdes in die Kerk ter sprake kom en die missio Dei beliggaam moet wees, is daar dikwels verdere marginalisasie. Christelike gestuurheid gee uitdrukking aan die dinamiese verhouding tussen God en die wêreld (Van der Merwe & Beukes 1997:708). In hierdie vroeëre navorsing oor Christelike gestuurdheid tref hy die onderskeid tussen ‘sending’ en ‘sendings’. Die enkelvoud beklemtoon die missio Dei: dit God se self-openbaring. Die meervoud verwys na die missiones ecclesiae: dit is die missionêre bedrywighede van die kerk. In 2011 benadruk hy steeds die gestuurdheid van die kerk (en dié van die Hervormde Kerk), maar hy gebruik nou die byvoeglike naamwoord ‘missionaal’ en nie meer ‘missionêr’ nie. Die gebruik van ‘missionaal’ het volgens Van der Merwe (2011:5 van 9) die hele diskoers waarbinne na ‘kerk en sending’ verwys is, in ’n nuwe konseptuele raamwerk geplaas. Die bewussyn het algaande gegroei dat die uitdrukking ‘kerk en sending’ ’n digotomie kan veronderstel waarin een meestal voorrang voor die ander kry. Die konsep ‘missionale kerk’ veronderstel egter ’n ekklesiologie waarin die kerk se wese missionêr is. Hiervolgens is elke konteks ’n missionale konteks en elke gemeente is ’n missionale gemeente wat self verantwoordelik is en verantwoordelikheid aanvaar om aan God se sending deel te neem (Van der Merwe 2011:5 van 9; vgl. Van Gelder 2007:27). Van der Merwe (2011:3 van 9) se hele uitgangspunt is egter nog meer komprehensief: ‘My vertrekpunt is dat teologie in wese missionaal is.’ Dit noodsaak ’n missionale metodologie, met missio Dei as vertrekpunt. Original Research Missio Dei vloei vanuit God se wese: God se liefde en God se barmhartigheid, God se vergewensgesindheid in terme van God se geregtigheid wat onbegrens is. God is in God se wese self ‘sending’ (Van der Merwe 2011:4 van 9). In hierdie sin kan mens die ‘profetiese stem’ tot Van der Merwe se teologiese voetspoor toevoeg. Hy is uitgesproke oor die kwessies waaroor die Hervormde Kerk behoort te besin, iets waarvoor daar dikwels teruggedeins word. Situasies of gevalle waar daar vir die Hervormde Kerk nog ’n uitdaging of twee ten opsigte van die beliggaming van missionale kerk-wees wag, is volgens Van der Merwe (2011:8 van 9) die debat oor gays. Hy noem twee ander kwessies, te wete rassisme en ekumeniese betrokkenheid. Sedert sy dienstydperk in die moderatuur van die NHKA het die Kerk inderdaad gedurende die periode 2013 tot 2015 reuse spronge rakende hierdie sake geneem. Dit sal interessant wees om vir Van der Merwe te pols oor wat hy nou dink die grootste uitdaging ten opsigte van die beliggaming van ’n missionale karakter in die Hervormde Kerk is. Miskien bied hy tog ’n implisiete antwoord op hierdie vraag. In die 2014-artikel skryf hy dat dit die kerk (in die algemeen) se bestaansdoel is om deel te neem aan dit waarmee God in God se wêreld besig is (Van der Merwe 2014:9 van 13). Hy benadruk dat die kerk nie bloot daarna moet strewe om in die eie institusionele behoeftes te voorsien nie. Die taak van die teologie (en die kerk) behoort te wees om mense korporatief en individueel te bemagtig om ‘getrouer getuies van Christus en sy koninkryk in hulle huise, woonbuurte, werkplekke en in die gemeenskap as geheel’ te wees (Van der Merwe 2014:10 van 13). Dit ís inderdaad ’n uitdaging aan die Hervormde Kerk – ’n Kerk wat geskeur het en met ’n spreekwoordelike handjievol mense oor die volgende vrae moet besin: ‘Wie is ons?’, ‘Hoekom is ons hier?’ en ‘Waarheen is ons op pad?’. Ook in missionale teologie word geloofsonderskeiding beklemtoon (Van der Merwe 2011:4 van 9; vgl. Van der Merwe 2012). Hierbinne staan dialogiese hermeneutiek sentraal. Dit is duidelik hoekom dit vir Van der Merwe vanselfsprekend is dat vrye, simmetriese kommunikasie lewensbelangrik vir kerk-wees is. Missionale kerk-wees: Verandering van die kerk (ook die NHKA) se selfverstaan Soos in die inleiding tot hierdie huldigingsartikel daarop gewys is, kan Van der Merwe se teologiese selfopgelegde taak oorkoepelend beskryf word as ’n pelgrimstog na ekklesiologiese identiteit te midde van paradigmaskuiwe en veranderende kontekste waarbinne die kerk kerk is (Van der Merwe & Beukes 1997; Van der Merwe 2011, 2014). Volgens Van der Merwe strook dit met die droom wat die Hervormde Kerk het vir die manier waarop dit kerk vir (in) die wêreld wil wees. Hawkins (2002:20–40) se hermeneutiese lens is gemik op die identifisering van die verskuilde magte wat mense se gedrag bepaal. Die vertrekpunt is die komplekse aard van die bewussyn self en die verband tussen die psigologie van bewussyn, die funksie van die menslike senustelsel en die fisika van die heelal. Hawkins se teorie is dat die menslike verstand soos rekenaarmateriaal werk wat aan ’n reuse databasis gekoppel is (Hawkins 2002:34; vgl. Van der Merwe 2013:10 van 16). Die databasis is die menslike bewussyn, waarby die individuele waarneming of uitdrukking ingebed is en op kort kennisgewing tot elkeen se beskikking is. Die databasis oorstyg individuele bewussyn. Van der Merwe is van mening dat Hawkins se studie belofte inhou as ’n hulpmiddel in geestelike groei sover dit gevorderde vlakke van bewussyn betref (Van der Merwe 2013:10 van 16). Hy is opreg bekommerd oor en soek na oorsake vir dalende lidmaatgetalle (oftewel, ’n gebrek aan groei) binne die Hervormde Kerk (Van der Merwe & Beukes 1997:705– 721). In vroeëre navorsing oor die funksionering van die Hervormde Kerk het Van der Merwe bepaalde tendense opgemerk wat daarop neerkom dat die Kerk te veel tyd en aandag aan eie oorlewing en voortbestaan bestee. In 1997 skryf hy dat dit neerkom op ’n gebrek aan ’n missionêre gerigtheid. Hy was van mening dat die Kerk se ‘wese en doel dikwels misgekyk’ is (Van der Merwe & Beukes 1997:705). Vir hom hou dit verband met die kerk se institusionele karakter waarin ‘beweging’ – wat ’n integrale deel van kerk- wees is – verlore gegaan en selfs verdwyn het. Hy pleit vir ’n grondige teologiese besinning oor die wese van die kerk wat nie net ‘simptome’ sal ‘dokter’ nie (Van der Merwe & Beukes 1997:707). In hierdie opsig blyk dit weer duidelik dat Van der In die lig van hierdie hermeneutiese besinning oor die Hervormde Kerk se werklikheidsverstaan te midde van en http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3116 Literatuurverwysings Adorno, T.W., [1966] 1973, Negative dialectics, transl. E.B. Ashton, Continuum, New York, NY. Adorno, T.W., [1951] 1974, Minima moralia: Reflections from damaged life, transl. E.F.N. Jephcott, Verso, London. Aristotle, 2007, The poetics, transl. I. Bywater, in J. Garret, ‘Aristotle on metaphor: Excerpts from “Poetics” and “Rhetoric”’, viewed 17 March 2014, from http:// people.wku.edu/jan.garrett/401s07/arismeta.htm Armour, M.C. & Browning, D., 2006, Systems-sensitive leadership: Empowering diversity without polarizing the church, College Press, Joplin, MO. Augustinus [5 C.E.] 1998, De Civitate Dei contra paganos, The city of God against the pagans, transl. R.W. Dyson, Cambridge University Press, New York, NY. Barth, K., 1953, Kirchliche dogmatik, IV/1, EVZ, Zürich. Bergmann, S., 2003, God in context: A survey of contextual theology, Ashgate Publishing, Burglington, VT. Beukes, M.J. du P., 1995, ‘Evaluering van verskillende gemeenteboumodelle met die oog op die daarstelling van ’n eie model vir die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 51(3), 806–824. http://dx.doi. org/10.4102/hts.v51i3.1438 Die Sweedse teoloog Sigurd Bergmann, wat in sy publikasie reeds soveel oor hierdie ‘ruimtes van spiritualiteit’ geskryf het, sê dat die Heilige Gees nie net lewe aan die mens as skepsel gee nie maar ook aan die ruimte waar die spirituele mens aanwesig is (Bergmann 2003:28). Hy sê ook: ‘It is especially the places which are seen as profane in a culture that attract the interest of contextual theologians’ (Bergmann 2003:28). Die volgende opmerkings oor die wandel in die God van die Woord in die lewe van Jesus van Nasaret van Galilea is treffend: Bosch, D., 1991, Transforming mission: Paradigm shifts in theology of mission, Orbis Books, Maryknoll, NY. Buitendag, J., 2008, ‘Ecclesia reformata semper reformanda: Die ongemaklike eis’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 64(1), 123–138. http://dx.doi. org/10.4102/hts.v64i1.7 Cook, D., 2001, ‘Adorno, ideology and ideology critique’, Philosophy & Social Criticism 27(1), 1–20. http://dx.doi.org/10.1177/019145370102700101 Dames, G.E., 2007, ’new frontiers for mission in the postmodern era: Creating sustainable communities partnership for missional church’, Missionalia 35(1), 34–53. Dames, G., Marais, F. & Van der Walt, P. n.d., ‘Gemeentes wat hulle roeping ontdek’, viewed 25 July 2015, from www.gemeentes.co.za/.../Gemeentes%20wat%20hulle Deleuze, G. & Guattari, F., [1980] 1987, A thousand plateaus, transl. B. Massumi, University of Minnesota Press, Minneapolis, MN. The human God of the Gospels … was surprisingly restless and placeless. He [God/Jesus] was either on a pilgrimage or was roaming about, or temporarily staged with someone, or he [God/Jesus] was simply a down-and-out. Die ‘roaming teoloog’ Christo van der Merwe se kontekstuele teologie’ verteenwoordig ’n charismatiese ‘wandel in die Woord’. In die inleiding tot hierdie huldigingsartikel is daar na Paul Ricoeur se ’negatiewe dialektiek’ met die unheimliche positiewe konnotasie van ‘kritiek op geloof’ en ‘kritiek op kennis’ verwys. Van der Merwe se ‘kennis van die Woord’ en sy ‘vertroue in God’ as die openbaarder van die Woord getuig van sy diep besef van sy kerklike geloofsfamilie se feilbaarheid in die verlede, maar dit getuig ook van Julian Holloway se etos van hoop en betrokkenheid. Vir hom is die geloofsgemeenskap ‘enchanted space’ – wat Holloway (2006:182–187) séance noem, en wat ons die pelgrim se gesprek met die Heilige Gees noem. Daarom verteenwoordig sy teologie Holloway (2011:285–401) se elemente van ‘nomadic and roaming’ – wat Ganzevoort (2009:5) as die reis binne die ‘realm of the sacred’ beskryf en waar die teologie ’n praktyk van spiritualiteit in eie reg word. Outeursbydrae A.G.v.A. (Universiteit van Pretoria) is HTS se hoofredakteur en is verantwoordelik vir die inleiding en die redaksionele versorging van hierdie artikel en T.v.W. (Universiteit van Pretoria) het die navorsing vir hierdie artikel gedoen en die basisteks voorberei. Mededingende belange Die outeurs verklaar hiermee dat hulle geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hulle voordelig of nadelig in die skryf van hierdie artikel kon beïnvloed nie. The pastor ought to spend more effort in equipping the saints to speak truth to power than in being free floating, carping social critic … Pastors ought not to be distracted from the more mundane and often more difficult work of forming an entire prophetic community in the church by their sometimes more visible and appealing work of roaming about the community and appearing as prophets before the media to pontificate on various ‘justice issues’. (bl. 56) Original Research In terme van kontekstuele teologie is dit ’n versoeking van sommige predikante – in hulle strewe om, in die woorde van William Willimon (2002:56), ‘useful’ en ‘effective’ te wees – die rol van ’n ‘surrogate social activist’ oor te neem. Christo van der Merwe se profetiese rol in die Hervormde Kerk het nie aan hierdie versoeking toegegee nie. Hy is inderdaad ’n ‘kontekstuele teoloog’ en wat wel van hom hieroor gesê kan word, word treffend deur Willimon (2002) geformuleer: is ’n lens vir die gemeente se deelname aan die missio Dei. Christo van der Merwe is nie net deel van die kerk se lewensverhaal nie. Hy het die kerk gehelp om ’n outentieke verhaal te vertel en dit só te doen dat ’n oop einde nog vir die kerk beskore is. Original Research Hy stel dit soos volg: Missionale teologie impliseer ’n onderskeidingsproses wat plaasvind wanneer ons gehoorsaam deelneem aan ’n transformasie- aksie en – diens op verskillende vlakke: persoonlik, ekklesiologies, op sosiale gebied, ten opsigte van die ekologie, asook op die gebied van die wetenskap … ’n doenende, bevrydende, transformatiewe teologie wat uitloop op strategievorming, implementering en ’n evaluasie van vooruitgang; ’n teologiese handeling. (Van der Merwe 2011:6 van 9) Transformasie in die proses van ‘wandel in die Woord’ vorm vir Van der Merwe ’n teologiese refrein. In sy 2014-artikel getitel ‘’n Narratief vir kerk-wees vandag’ (Van der Merwe 2014) laat hy steeds die teologiese spore van mede-soeke (saam met die Hervormde Kerk en die algemene kerk) na die kerk se selfverstaan te midde van paradigmaskuiwe: Die krisis is nie meer een van oorlewing nie. Dit is een van identiteit (Van der Merwe 2014:10 van 13) – ’n identiteit van ’n roaming church binne ’n gesekulariseerde wêreld, gekenmerk deur wat Shelly Rambo (2010:180) beskryf as die ‘roaming character of the suffering’. Met verwysing na Vietnam, Desert Storm en Irak (m.a.w. 11 September 2001), sê Rambo (2010): Sover dit die kerk en sending raak, is ’n nuwe paradigma nodig, ’n nuwe visie van die werklikheid, ’n fundamentele verandering van denke, persepsies en waardes. Dit op sigself verg dat gelowiges deur eerlike en indringende vrae oor God se doel met die kerk, in die geloof sal onderskei wat God se doel is, en om Trauma begins with an event or series of events that are too much to bear. The experience is beyond the ‘edge’ of what is possible to perceive and to respond to, beyond what we are able to include in our identities, as individuals or as communities. (bl. 18) http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3116 Page 8 of 9 Page 8 of 9 Original Research Literatuurverwysings The poor and badly reputed northern part of the country [Galilee] was unexpectedly the starting point for the missionary’s journey to the centre of power … It does not seem to become calmer and more place-bound with the Holy Spirit either … (Bergmann 2003:26-29; beklemtoning bygevoeg) Dingemans, G.D.J., 1986, In het leerschool van het geloof, Kok, Kampen. Dreyer, T.F.J., 1991, ‘Eerste treë in die praktiese teologie: Waarheen?’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 47(1), 597–608. http://dx.doi.org/10.4102/hts. v47i3.2420 Dreyer, T.F.J., 1995, ‘Implikasies van die kommunikatiewe handelingsteorie vir ’n prakties-teologiese perspektief op die ekklesiologie’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 51(3), 792–805. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v51i3.1435 Freud, S., [1919] [2012] 2014, Das Unheimliche, Europäischer Literaturverlag, Bremen. Ganzevoort, R.R., 2009, ‘Forks in the road when tracing the sacred: Practical theology as hermeneutics of lived religion’, Presidential address International Academy of Practical Theology, Chicago, 03 August, viewed 06 July 2015, from www.ia-pt.org/ wp-content/uploads/2011/.../presidentialaddress2009.pdf Christo van der Merwe (2014:11 van 13) se voorstel vir ’n ’narratief vir kerk-wees vandag’ vra dat gelowiges hulle verskillende verhale van eie ‘wandel in die Woord’ – met God, met Jesus van Nasaret, met die Heilige Gees – vertel. ’n Narratief Giovanni, F., De Furio, I., Russo, R., Romano, L. & Ceccarini, F., 2009, Service-level roaming: A new virtual environment concept, ProQuest, Ann Aebor, MI. Hawkins, D.R., 2002, Power vs force: The hidden determinants of human behaviour, Hay House, Inc., Carlsbad, CA. http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v71i3.3116 Page 9 of 9 Original Research Hendriks, H.J., 2007, ‘Missional theology and social development’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 63(3), 999–1016. http://dx.doi.org/10.4102/hts. v63i3.244 Robben, J., 1972, ‘Roaming Catholics’, Theology Today 29(2), 159–160. http://dx.doi. org/10.1177/004057367202900206 Saayman, W.A., 2010, ‘ Missionary or missional? A study in terminology’, Missionalia 38(1), 5–16. Holloway, J., 2006, ‘Enchanted spaces: The séance, affect and geographies of religion’, Annals of the Association of American Geographers 96(1), 182–187. http://dx.doi. org/10.1111/j.1467-8306.2006.00507.x Sjogren, S., 2003, Conspiracy of kindness: A unique approach to sharing the love of Jesus, Bethany House Publishers, Bloomington, MN. Holloway, J., 2011, ‘Spiritual life’, in V.J. Del Casino, M. Thomas, P. Cloke & R. Paneli (eds.), A companion to social geography, pp. 385–401, Wiley-Blackwel, Malden, MA. http://dx.doi.org/10.1002/9781444395211.ch22 Smith, A.H. & O’Loughlin, J.L.N. n.d., Odhams dictionary of the English language, Odhams Books Limited, Long Acre. Smith, P.R., 2011, Integral Christianity: The spirit’s call to evolve, Paragon House, St. Paul, MN. Holloway, J., 2012, ‘The space that faith makes: Towards a (hopeful) ethos of engagement’, in J. Literatuurverwysings Holloway (ed.), Religion and place: Landscape, politics and piety, pp. 203–218, Springer Publishing, Dordrecht. Van Aarde, A.G., 2009, ‘Theological trends in our postsecular age’, Verbum et Ecclesia 30(3), Art. #178, 8 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ve.v30i3.178 Itao, A.D.S., 2010, ‘Paul Ricoeur’s hermeneutics of symbols: A critical dialectic of suspicion and faith’, Kritike 4(2), 1–17. Van Aarde, A.G., 2014, ‘Pragmatic dimensions in parable research and the divine economy of the basileia’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 70(1), Art. #2688, 11 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v70i1.2688 Keifert, P., [2006] 2007, We are here now: A new missional era – a missional journey of spiritual discovery, Allelon Publishers, Eagle, ID. Van der Merwe, J.C., 1999, ‘’n Prakties-teologiese begronding vir gemeentebou as kommunikatiewe handeling in diens van die evangelie’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 55(2/3), 380–399. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v55i2/3.1589 Keifert, P. & Ellison, P.T., 2011, Dwelling in the word: A pocket handbook, Church Innovations Institute, Robbinsdale, MN. Kitiarsa, P., 2010, ‘Towards a sociology of religious commodification’, in B.S. Turner (ed.), The New Blackwell companion to the sociology of religion, pp. 563–590, Blackwell Publishing, Oxford. http://dx.doi.org/10.1002/9781444320787.ch25 Van der Merwe, J.C., 2006, ‘Al hoe meer om te gee …’, in M. Nel (ed.), Stories van hoop: Gemeentes wat in hulle konteks ’n verskil maak en hoop bring, pp. 135–152, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Koekemoer, J.H., 1990, ‘Die na-binne of introverte gerigtheid van die Kerk: Kerk en wêreld 2000’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 46(6), 708–715. http:// dx.doi.org/10.4102/hts.v46i4.2365 Van der Merwe, J.C., 2007, ‘Die eenheid wat tussen Christene bestaan’, Die Hervormer 100(6), 5–6. Van der Merwe, J.C., 2011, ‘Missionale gemeentes in die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika: Teologies verantwoord’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 67(3), Art. #1094, 9 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v67i3.1094 Koekemoer, J.H., 1995, ‘Die kerk as dogmatiese gebeure: ’n Dogmatiese perspektief’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 51(3), 595–603. http://dx.doi. org/10.4102/hts.v51i3.1416 Van der Merwe, J.C., 2012, ‘’n Homilie oor geloofsonderskeiding in ’n akkoord van drie’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 68(1), Art. #1259, 8 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v68i1.1259 Kok, J. & Niemandt, C.J.P., 2009, ‘(Re)discovering a missional-incarnational ethos’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 65(1), Art. #274, 7 pages. http://dx.doi. org/10.4102/hts.v65i1.274 Van der Merwe, J.C., 2013, ‘Lense op spiritualiteit en kerkwees: Die pad vorentoe vir die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika (NHKA)’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 69(1), Art. #1988, 16 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts. v69i1.1988 Love, M., 2014, ‘Missional interpretation: The encounter of a Holy God through a living text’, Missio Dei: A Journal of Missional Theology and Praxis 5(1), 9–18. Literatuurverwysings Marais, F., 2007, God praat, leef luisterryk, Bybelkor, Wellington. Van der Merwe, J.C., 2014, ‘’n Narratief vir kerk-wees vandag’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 70(1), Art. #2699, 13 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts. v70i1.2699 Nel, M., 1994, Gemeentebou, Orion Uitgewers, Halfway House. Nel, M., 2006, Stories van hoop: Gemeentes wat in hulle konteks ’n verskil maak en hoop bring, Christelike Uitgewersmaatskappy, Vereeniging. Van der Merwe, J.C. & Beukes, M.J., 1997, ‘Die missionêre gerigtheid van die kerk’, HTS Teologiese Studies 53(3), 705–721. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v53i3.1690 Nel, M., 2015, Identity-driven churches; Who are we, and where are we going?, Biblecor, Wellington. Van Gelder, C., 2007, ‘Missiology and the missional church in context’, in C. van Gelder (ed.), The missional church in context: Helping congregations develop contextual ministry, pp. 12–43, Wm B. Eerdmans, Grand Rapids, MI. Nel, M.J., 2013, ‘The influence of dwelling in the Word within the Southern African Partnership of Missional Churches’, Verbum et Ecclesia 34(1), Art. #778, 7 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ve.v34i1.778 Van Niftrik, G.C., 1961, Kleine Dogmatik, Callenbach, Nijkerk. Niemandt, C.J.P., 2010, ‘Five years of missional church: Reflections on missional ecclesiology’, Missionalia 38(3), 397–412. Van Oort, J., 2011, ‘Augustinus’ geschrift “De stad van God” (De civitate Dei): Een introductie tot de belangrijkste themata’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 67(1), Art. #1017, 9 pages. http://dx.doi.org/10.4102/hts.v67i1.1017 O’Conner, D. & Jiminez, J., 1977, The images of Jesus: Exploring the metaphors in Matthew’s Gospel, Winston, Minneapolis, MN. Van Wyk, T., 2014, ‘Church as heterotopia’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 70(1), Art. #2684, 7 pages. http://dx.doi.org/10.4102/ hts.v70i1.2684 Rambo, S., 2010, Spirit and trauma: A theology of remaining, Westminster John Knox Press, Louisville, KY. Velthuysen, G.C., 1988, ‘Die wese van die kerk: ’n Teologiese antwoord op ’n filosofiese vraag’, HTS Teologiese Studies/Theological Studies 44(2), 489–513. http://dx.doi. org/10.4102/hts.v44i2.2224 Ricoeur, P., [1969] 1974, ‘Existence and hermeneutics’, transl. K. McLaughlin, in D. Ihde (ed.), The conflict of interpretations, pp. 3–26, Northwestern University Press, Evanston, IL. Wheelwright, P., [1962] 1973, Metaphor and reality, Indiana University Press, Bloomington, IN. Ricoeur, P., 1981, ‘The metaphorical process as cognition, imagination, and feeling’, in M. Johnson (ed.), Philosophical perspectives on metaphor, pp. 228–247, University of Minnesota Press, Minneapolis, MN. Willimon, W.H., 2002, Pastor: The theology and practice of ordained ministry, Abingdon Press, Nashville, TN.

https://repository.up.ac.za/bitstream/2263/50611/1/VanWyk_Metafore_2015.pdf

Afrikaans

DIE PAN-AFRIKANISTIESE VETE TEEN SUID-AFRIKA Die Pan-Afrikanisme het sy oorsprong onder die nako- melinge van die Negerslawe in die Wes-Indiese Eilande en die V.S.A. aan die begin van die huidige eeu. Aanvanklik was die hoofoogmerk die bestryding van diskriminasie teen die Negers in Amerika en die samesnoering van alle Negers in die wêreld in een beweging. Tydens en na die twee wêreldoorloë verskuif die sw aartepunt van die beweging na Afrika self en word dit die mondstuk van die nuwe opkomende swart nasio- nalisme wat veral gedra en gepropageer is deur ’n nuwe intellektuele elite opgelei in Europa en Amerika. Die hoof- doelstellings word van toe af die emansipasie en die eenheid van Afrika. Die emansipasie van Afrika Die wêreldomstandighede geskep tydens en deur die twee wêreldoorloë het baie bvgedra tot die bevordering van die Pan-Afrikanisme en die toestande na die Tweede Wêreldoorlog het die wêreldklimaat geskep vir die asemberowende snel- heid waarmee die politieke emansipasie van die grootste gedeelte van Afrika plaasgevind het. In die naoorlogse politieke ontwikkeling het die twee botsende wêreldmoondhede, Rus- land en Amerika, beide die anti-kolonialisme as kreet en in­ strum ent in die Koue Oorlog aangegryp om die steun te verwerf van die opstuwende nasionalisme en onafhanklik- heidsdrang van die mense in Asië en Afrika. Daarby het gekom die verbasende reaksie in Europa self teen wat vertolk is as die rasse-opvattinge van die Nasionaal-Sosialisme en die Fas- cisme. 'n Diep skuldgevoel teenoor die swart en gekleurde rasse, wat hoegenaamd geen rekening hou met die werklikheid nie, het hom m eester gemaak van die Europese mens, en die twyfel en onsekerheid hierdeur geskep, het die koloniale moondhede uiters ontvanklik en kwesbaar gemaak vir die propaganda van die anti-kolonialisme — 'n propaganda wat met krag gevoer is deur die Kommunisme en veral die neo-libe- ralisme, wat 'n wydverspreide en stewige houvas verkry het op so te sê alle kanale waardeur die openbare mening be- 7 invloed en gevorm word: die pers, die radio en beeldradio, die skole en universiteite, selfs die kerk. Onder hierdie om- standighede was dit vir die groot koloniale moondhede, deur die oorlog verarm en verwar, en in die naoorlogse jare polities en ekonomies grotendeels afhanklik van die V.S.A., haas on- moontlik om die druk te weerstaan van veral hierdie land om hulle kolonies so gou moontlik — en dikwels met onbe- sonne haas — vry te maak. Van hierdie wêreldomstandighede het die swart nasio- nalisme op behendige wyse gebruik gemaak, met die bekende gevolge. Met die uitsondering van 'n paar kleinere geweste in die noordweste en noordooste van die kontinent het net 'n aantal lande in Suidelike Afrika voor die vloedgolf van die swart nasionalisme staande gebly. Van hulle is daar wat nog in sekere sin onder koloniale beheer staan (soos byvoorbeeld die Portugese provinsies en Rhodesië), m aar Suid-Afrika is een van die eerste lande wat horn geleidelik van kolonialistiese oorheersing bevry het, en wat met reg kan aanspraak maak dat hy ’n vrye Afrikaland is in sy eie reg, 'n land wat self die kolonialisme oorwin het net so goed soos Amerika. Die emansipasie van Afrika Maar so sien die Pan-Afrikanisme dit nie. Vir hulle is Suid-Afrika ’n oorblyfsel en vrug van die kolonialisme, omdat hier die witman oor die swartm an regeer. En juis daarom moet hy in sy huidige gedaante as hoogontwikkelde, beskaafde W estersgeoriënteerde witmansland verpletter word, en moet hy geen kans gegun word om sy eie sw art mense te lei binnc die raam werk van ’n groter Suid-Afrika tot selfregering met die beleid van afsonderlike ontwikkeling nie. Vir hierdie hou- ding is daar verskillende redes. Ons noem cn bespreek hier net kortliks die belangrikstes: 1. Die rassistiese grondslag van die Pan-Afrikanisme Dit verklaar ook waarom daar in die politieke filosofie van die Pan-Afrikanisme geen plek is vir die idee van veelrassigheid in die regering van Afrika- state nie, of van die idee van partnership, soos dit geformuleer en toegepas is in die voormalige Federasie van Rhodesië en Njassaland, of selfs van ’n gekwalifiseerde algemene stemreg (stem reg vir almal gebaseer op grond van beskawing, eien- dom en/of inkom ste) soos op die oomblik in Rhodesië, wat binne afsienbare tyd tot ’n swart regering kan lei. Wat die Pan-Afrikanisme verlang is swart dominasie son- der meer. Reeds by die eerste vergadering van die AU-African Peoples Organisation in Akkra in 1958 het o.a. dr. Nkruhmah en Tom Mboya die eis dat die swartman in Afrika moet regeer onomwonde gestel en bietjie later het byvoorbeeld die voormalige Nigeriese opposisieleier, Awolowo, die eis ge­ stel dat „the black man shall be absolute and indisputed m aster in his own home (d.i. in Afrika) and shall enjoy unaffected and unpatronising equality with the other races of the w orld” (Persverklaring van 28 Junie 1961). Daarna is hierdie eise met steeds groter heftigheid gestel in die me- nigvuldige konferensies van die reeds genoemde AAPO, die Afro-Asian Solidarity Conference, die Pan-African Movement for East, Central and Southern Africa (PAFMACSA), en in die vergaderings van sulke streeksorganisasies soos die Casablan­ ca- en Monroviagroepe. Want by alle onderlinge verskille en naywer het hulle op hierdie een punt ’n eenheidsfront gevorm. 1. Die rassistiese grondslag van die Pan-Afrikanisme Een van die vroegste leiers van die Pan-Afrikanistiese beweging, dr. William du Bois, het reeds in 1919 geskrywe dat die Pan-Afrikanisme vir die Negers dieselfde betekenis het as die Zionisme vir die Jode, naamlik: „The centralisation of ace effort and the recognition of a racial fount”. Die deurbraak in hierdie tyd by die ontwikkelde Negers (in Amerika) van die besef van die historiese posisie van die swartm an as die verdrukte en veragte, die „uitgeworpene” onder die rasse, bring dan reaksie in die vorm van ’n sterk verlange na Neger- t 8 solidariteit en ’n uitdagende aanvaarding van, en trots in, Negerwees en swartkleurigheid. Dit kom veral tot openbaring by die nuwe swart intelligentsia opgelei in Europa en Amerika, in die verheerliking van wat in die Franse gebiede bekend geword het as negritude (negerheid) en in die Engelse gebiede as die African personality. Dit openbaar hom ook in dikwels oordrewe aansprake op Negerkultuurprestasies in die verlede en veral in ’n bittere wrewel teen die witman in Afrika, wat gesien word as die vergestalting van die swartman se verne- dering en minderwaardigheid. Dit verklaar ook waarom daar in die politieke filosofie van die Pan-Afrikanisme geen plek is vir die idee van veelrassigheid in die regering van Afrika- state nie, of van die idee van partnership, soos dit geformuleer en toegepas is in die voormalige Federasie van Rhodesië en Njassaland, of selfs van ’n gekwalifiseerde algemene stemreg (stem reg vir almal gebaseer op grond van beskawing, eien- dom en/of inkom ste) soos op die oomblik in Rhodesië, wat binne afsienbare tyd tot ’n swart regering kan lei. solidariteit en ’n uitdagende aanvaarding van, en trots in, Negerwees en swartkleurigheid. Dit kom veral tot openbaring by die nuwe swart intelligentsia opgelei in Europa en Amerika, in die verheerliking van wat in die Franse gebiede bekend geword het as negritude (negerheid) en in die Engelse gebiede as die African personality. Dit openbaar hom ook in dikwels oordrewe aansprake op Negerkultuurprestasies in die verlede en veral in ’n bittere wrewel teen die witman in Afrika, wat gesien word as die vergestalting van die swartman se verne- dering en minderwaardigheid. 2. Die ekonomiese motief Die rassem otief is egter nie die enigste element in die Pan-Afrikanistiesc vete teen Suidelike Afrika — en teen Suid- Afrika in die besonder — nie. Daar is nog die ekonomiese motief. In die tweede vergadering van die staatshoofde van 9 die Organisasie vir Afrika-eenheid in 1964 het dr. Nkrumah byvoorbeeld gepleit dat Afrika moet verenig om, soos hy dit uitgedruk het: „ons minerale rykdomme in Suid-Afrika te herw in”. Sy plan vir ’n program van snelle nywerheids- ontwikkeling op Afrikaans-kontinentale skaal berus op die beheer van die minerale rykdomme en die bestaande nywer- heidskomplekse van Katanga, Zambië en veral Suid-Afrika. Daarom is die eerste stadium van die plan die bevryding van die Kongo van die „Neo-kolonialisme” (d.i. van Belgiese en Amerikaanse ekonomiese invloed) en Suid-Afrika van apart­ heid. Met die hulp van die kapitaal verkry van hierdie gebiede — en veral van Suid-Afrika onder swart beheer — kan, so meen die voorstanders van hierdie gedagterigting, die res van Afrika ontwikkel, die rykdomme van die Sahara, sonder hulp van buite, ontgin, en die groot riviere ingespan word om die kontinent een van die rykstes in die wêreld te maak. 3. Die vrees vir reaksie En dan is daar uiteindelik nog die byna wanhopige vrees by die nuwe Afrika-leiers dat die mense in die verskillende Afrikastate ontnugter gaan raak met hulle onafhanklikheid wanneer die besef deurdring dat aan die hoë verwagtinge wat by hulle gewek is, nie voldoen kan word nie. Die haatveld- tog teen Suid-Afrika dien as 'n handige middel om die ge- dagte van die nog steeds voortdurende armoede, onkunde en agterlikheid af te lei. Die O.A.E. Die eenheidsfront teen die deur blankes beheerde Suidelike Afrika, het organisatories sy beslag in Mei 1963 gekry met die stigting van die Organisasie vir Afrika-eenheid. Sedert sy stigting het hierdie liggaam die veldtog teen Suid-Afrika oor- geneem en gekoordineer. Hierdie veldtog word op ’n wêreld- wye front gevoer en het soveel fasette dat in ’n kort lesing soos hierdie slegs die belangrikste net genoem kan word. In die eerste plek kan die m aatreëls genoem word wat min of meer direkte aksie van die georganiseerde Afrika-state teen Suid-Afrika behels. Reeds by sy stigtingsvergadering in Mei 1963 het die OAE die grondslae van hierdie tipe optrede neergelê: 10 1. ’n Spesiale Fonds is gestig om die bevrydingsbeweging in Afrika te steun. 1. ’n Spesiale Fonds is gestig om die bevrydingsbeweging in Afrika te steun. 1. ’n Spesiale Fonds is gestig om die bevrydingsbeweging in Afrika te steun. 2. ’n Sogenaamde Bevrydingskomitee van 9 lande is gestig (m et setel in Dar es Salaam) om die Fonds te adm inistreer en die bevrydingsbewegings te help koórdineer en te steun. Dit sluit in opleiding van „vryheidsvegters” in die tegniek van sabotasie en guerilla-oorlog, wat die eerste fase kan word van ’n direkte aanslag teen die land. 3. Alle ledestate van die Organisasie het opdrag ontvang om: (a) Alle diplomatieke en konsulêre verhoudinge met Suid- Afrika te verbreek. (b) Alle handel met Suid-Afrika te beëindig. (c) Oorvlug- en landingsregte aan Suid-Afrikaanse vlieg- tuie te weier. (d) Hulle hawens te sluit vir Suid-Afrikaanse skepe. ( ) p Hierdie program is in voile aksie teen Suid-Afrika en tot ’n mate ook teen die ander deur blankes beheerde state in Suidelike Afrika, naamlik Angola, Mosambiek en Rhodesië, wat fisies ook die bufferstate van Suid-Afrika vorm. Vir Suid- Afrika skep hierdie maatreëls ongetwyfeld ’n mate van onge- rief, en dit verhinder hom om sy regmatige aandeel te neem aan die ontwikkeling van Afrika, m aar as faktor om die blanke beheer van die land tot ’n val te bring, is dit van weinig betekenis. Dit verstewig inteendeel die wil van die blankes om die land en sy beskawing te beskerm teen die aanslae van swart Afrika. Die Pan-Afrikaniste besef dit en daarop spits hulle hul meer en meer toe op die mobilisering van die wêreldmening teen Suid-Afrika en op hulle pogings om die wêreldorganisasie, die V.V., te oorreed of te dwing tot kollek- tiewe optrede teen Suid-Afrika. Die O.A.E. Vir hierdie doel is die poli- tieke klimaat van die wêreld vir hulle uiters gunstig. Nie alleen bied die „Koue Oorlog” tussen die kapitalistiese Weste en die Kommunistiese Ooste ’n gunstige situasie vir politieke (en ekonomiese) afpersing nie, m aar in die nivelleringsfilosofie van beide die Kommunisme en die oorheersendsterke neo- liberalistiese vleuel van die Weste vind hulle ’n gewillige en gretige bondgenoot teen Suid-Afrika se beleid van rasseskei- ding. Sielkundige „Koue Oorlog" Die kernmetode van hierdie breëre veldtog is om, met 11 gebruikmaking van skewe en verwronge beriggewing en voor- stellinge, Suid-Afrika se beleid voor te dra as ’n stelsel van ondraaglike onderdrukking en krenking van die menslike waardigheid, en om Suid-Afrika so tot skande en smaad in die wêreld te maak, die paria, die uitgeworpene, onder die nasies. Op hierdie grondslag volg dan die stelselmatige poginge om Suid-Afrika op alle terreine van die internasionale same- lewing te isoleer. Stelselmatig word ons land se stem gesmoor in sulke liggame soos: Die Komitee vir Tegniese Samewerking in Afrika (CCTA). Die W etenskaplike Raad vir Afrika (CSA). Die Wêreld-Gesondheidsorganisasie (WHO). Die V.V. se Voedsel- en Landbou-organisasie (FAO). Die V.V. se Ekonomiese Kommissie vir Afrika (ECA). Die Internasionale Telekommunikasie-Unie (ITU). Ook op die terreine van die kultuur en van sport word poginge aangewend — met ’n mate van sukses — om Suid- Afrika te isoleer. Dit alles vorm deel van ’n goedbeplande en volgehoue sielkundige „kouc oorlog” teen Suid-Afrika, aangevul deur pogings om die landsbestuur van binne te rysmier. Vir hierdie doel word veral gebruik gemaak van die universiteite, die kerke en van allerlei maniere om jong mense, die toekomstige leiers, te be'invloed. Afgesien van subtiele pogings om blanke jeugdiges en indiwiduele jong geleerdes na die buiteland te nooi en te be'invloed, word ook fondse beskikbaar gestel vir opleiding van nie-blanke studente in die buiteland. Onlangs het mnr. Mennen Williams bckend gemaak dat ongeveer 200 nie-blanke studente uit Suidelike Afrika in Amerika studeer, gehelp deur ’n Amerikaanse ..educational program for young African refugee students”, met die oogmerk „to provide intelligent and democratic leadership to their people”. Op die oomblik word ook ’n fonds deur die V.V. georganiseer om universiteitsopleiding aan Suid-Afrikaanse nie-blanke studente te verskaf, wat dan van hierdie voorreg in hulle eie land ver- stoke sou wees. Dwangmaatreëls In die nou reeds berugte publikasie van die Carnegie Endowment for International Peace (Apartheid and United 12 Nations Collective Measures) skryf mej. Amelia C. Leiss: ,,Having failed to influence the South African leaders with mobilized opposition and approbrium, many members ol the United Nations ... urge that the time has come for action of a different s o rt... South Africa ... must be forced to alter its course.” Nations Collective Measures) skryf mej. Amelia C. Leiss: ,,Having failed to influence the South African leaders with mobilized opposition and approbrium, many members ol the United Nations ... urge that the time has come for action of a different s o rt... South Africa ... must be forced to alter its course.” Die baie lede waarvan hier sprake is, is die Afro-Asiatiese groep in die V.V. gesteun deur hulle Kommunistiese en neo- liberalistiese vriende. Hulle dring met steeds groter heftigheid aan op kollektiewe dwangmaatreëls teen Suid-Afrika. Para- graaf 7 van Arlikel 2 van die V.V.-Oktrooi ontsê egter aan dié liggaam die reg om in te meng in die huishoudelike sake van ledestate, en daar is baie state wat vrees dat 'n verbre- king van dié reël as ’n boemerang kan werk en hulle eie veilig- heid in gevaar kan stel. Hoofstuk VIII, Artikel 39, van die Oktrooi verleen egter wel aan die V.V. die bevoegdheid om in te meng wanneer die optrede van enige staat die wêreldvrede in gevaar stel. Dwangmaatreëls Die Artikel lui: „The Security Council shall determine the existence of any threat to the peace, break of the peace, or act of aggression and shall make recommendations, or decide what measures shall be taken in accordance with articles 41 and 42, to maintain or restore international peace and security.” Artikel 41 maak voorsiening vir stappe wat gedoen kan word teen ’n staat wat die vrede in gevaar stel, o.a.: „a complete or partial interruption of economic relations and of rail, sea, air, postal, telegraphic, radio, and other means of communication, and the severance of diplomatic relations"; „a complete or partial interruption of economic relations and of rail, sea, air, postal, telegraphic, radio, and other means of communication, and the severance of diplomatic relations"; en artikel 42 bepaal as sodanige stappe nie die gewenste uitwerking het nie, dan kan ander m aatreëls toegepas word: „Such action may include demonstrations, blockade, and other operations by air, sea, or land forces of Members of the United Nations.” As gevolg van hierdie omstandighede is die neiging by die Afro-Asiatiese groep en hulle vriende sedert 1960 om die Suid-Afrikaanse beleid as ’n bedreiging van die wêreldvrede voor te stel. Die tyd laat my nie toe om die veldtog teen Suid-Afrika in 13 die V.V. ook m aar eniger mate in besonderhede na te gaan nie. Alleen op ’n paar hoofmomente kan gelet word: p p g 1. Sedert 1946 word die sogenaamde rassebeleid van Suid- Afrika nagenoeg jaarliks in die V.V. opgehaal. Voor 1952 gaan dit, op inisiatief van Indië, hoofsaaklik oor die posisie van die Indiërs in Suid-Afrika, en owerigens oor die pogings om Suidwes-Afrika onder V.V.-voogdyskap te bring. g y p g 2. Na 1952 kom die breëre aspekte van die apartheids- beleid onder die aandag van die V.V. op aansporing van die Asiatiese lede, en in 1954 word vir die eerste keer ’n nuwe geluid gehoor toe besluit is dat „the policy of apartheid con­ stitutes a grave threat to the peaceful relations between the ethnic groups in the w orld”. g p 3. Na 1960, toe baie nuwe Afrikastate lid van die V.V. geword het, word die aandrang op kollektiewe dwangmaat- reëls teen Suid-Afrika steeds sterker. Dwangmaatreëls In 1961 word die aandag van die Veiligheidsraad deur die Algemene Vergadering geves- tig op paragraaf 3 van Artikel 11 van die V.V.-Oktrooi waarvol- gens „the General Assembly may call the attention of the Security Council to situations which are likely to endanger international peace and security”, en op 6 November 1962 be­ sluit die Algemene Vergadering om ledestate te versoek om: (a) Diplomatieke verhouding met Suid-Afrika te verbreek. (b) Hulle hawens vir Suid-Afrikaanse skepe te sluit. (b) Hulle hawens vir Suid-Afrikaanse skepe te sluit. (c) Wetgewing aan te neem wat hulle skepe verbied om Suid-Afrikaanse hawens binne te vaar. (d) Alle Suid-Afrikaanse goedere te boikot en niks (insluitende wapens en ammunisie) na Suid-Afrika uit te voer nie. p (e) Landingsregte vir alle Suid-Afrikaanse vliegtuie te weier. (e) Landingsregte vir alle Suid-Afrikaanse vliegtuie te weier. Veiligheidsraad benoem 'n komitee van deskundiges Dit is egter een saak om dergelike m aatreëls by lede­ state aan te beveel en ’n heeltemal ander saak om sulke maat- reëls as kollektiewe dwangmaatreëls toe te pas, veral waar soveel van die belangrike state handelsbetrekkinge met Suid- Afrika onderhou en groot belang het in die skeeps- en lugver- keer met Suid-Afrika. Die Veiligheidsraad het derhalwe in Junie 1964 besluit om ’n Komitee van Deskundiges aan te stel insake die uitvoerbaarheid, doeltreffendheid en implika- \sies van m aatreëls wat deur die Veiligheidsraad teen Suid- Afrika onder die V.V.-Oktrooi getref kan word. 14 Hierdie Komitee, waarvan die sittings konsekwent deur een van sy lede, naamlik Frankryk geboikot is, het as sy me- ning uitgespreek dat „South Africa’s economy would be ■susceptible to the effects of a total blocking of tra d e ... and to an interdiction of communications”. Hulle was owerigens van mening dat ’n embargo op petrol en petroleum-produkte baie effektief sou wees en dat ’n beëindiging van emigrasie na Suid-Afrika (tegnici) en van finansiële transaksies met Suid-Afrika nuttig sou wees. Hierdie maatreëls, meen hulle, was uitvoerbaar, maar die doeltreffendheid daarvan sou afhang van die mate van eenstemmigheid van die ledestate, veral die wat belangrike ekonomiese betrekkinge met Suid-Afrika handhaaf, om saam te werk. Baie sou ook afhang van die ekonomiese krag van Suid-Afrika om die uitwerking van die voorgestelde maatreëls te weerstaan en van die wil van die volk van Suid-Afrika om hulle daarteen te verset. So staan sake dan op die oomblik. Die Spesiale Komitee insake Apartheid van die Algemene Vergadering gaan voort om druk uit te oefen vir die toepassing van dwangmaatreëls, onderwyl die veldtog teen Suid-Afrika deur die Afrikastate en in die V.V. en sy komitees, sowel as op baie ander ter­ reine, met steeds toenemende heftigheid gevoer word. Volge- houe pogings word aangewend deur die Afrikastate en die neo-liberaliste in die Weste om die openbare mening, veral in B rittanje en die V.S.A., te be'invloed ten gunste van deelname aan sanksies teen Suid-Afrika, omdat hierdie lande — en veral B rittanje — self swaar getref kan word deur sulke maatreëls; en omdat sonder hulle voile medewerking die voor- uitsigte op sukses m aar gering is. Die vyande van Suid-Afrika vestig nou hulle hoop op 'n — vir Suid-Afrika — ongunstige uitspraak van die Wêreldhof in die geding oor Suidwes-Afrika. Veiligheidsraad benoem 'n komitee van deskundiges Dit, meen hulle, kan uit- eindelik aanleiding gee tot die toepassing van sanksies teen ’n halsstarrige Suid-Afrikaanse Regering, gepaard met ’n blok- kade teen Suid-Afrika en moontlike binnelandse onluste, wat weer op hulle beurt aanleiding kan gee tot gewapende inmen- ging deur die V.V., gesteun deur die grootmoontdhede. Die moontlike verloop van sake, die vlool-, lug- en landmagte daar- voor benodig en die potensiële koste aan die operasie ver- bonde, is onlangs nog in Amerika onder die patronaat van die Carnegie Endowment for International Peace, haarfyn uitge- 15 werk. In hierdie selfde dokument word die stelling neergelê dat sake nou so ver gevorder het dat nie slegs die lot van Suid-Afrika nie, m aar veral ook dié van die Verenigde Volke by die uitslag van die stryd op die spel is. y g y p p Of van die grootmoondhede in die V.V. die nodige eens- gesindheid sal kan bereik om oor te gaan tot die toepassing van ekonomiese, m aar veral militêre dwangmaatreëls, teen Suid-Afrika val te betwyfel. Die moontlikheid daarvan kan eg­ ter nie uitgesluit word nie. Indien dit wel gebeur, sal die uitslag afhang van wêreldomstandighede, m aar veral van die ekonomiese weerstandskrag van Suid-Afrika, die eensgesind- heid van sy mense en hulle vermoë om uit te hou te midde van ongerief en moontlike gebrek, en hulle wil om weerstand te bied, wel wetende dat dit wat hulle gedurende drie eeue opgebou het — en selfs huis en haard — op die spel is. p p A. J. H. van der Walt. p p A. J. H. van der Walt. Pretoria. 16 16

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1345/1451

Afrikaans

Inleiding Op 31 Maart 1967 is die veelbesproke Wet op die Nasionale Onderwysbeleid, 1967 gepromulgeer. Daar is ’n raamwerk van tien beginsels neergelê wat onder meer handel oor sake soos Christelike karakter, nasionale karakter, moedertaalonderwys, die plek van die ouergemeenskap, vry onderwys, koordinasie op nasionale grondslag van leerplanne en kursusse, ens. p g g p Voorop in die lys van beginsels is die beginsel (soos vervat in art. 2 (i) (a)) dat „die onderwys in skole wat deur ’n Staats- departement (met inbegrip van ’n provinsiale administrasie) in stand gehou, bestuur en beheer word, ’n Christelike karakter moet hê, maar dat die geloofsoortuiging van die ouers en die leerlinge geëerbiedig moet word wat betref godsdiensonderrig en godsdienstige plegtighede”. g g p g g (Hierdie bespreking gaan slegs oor die implikasies van hier­ die bepaling vir die openbare onderwys in sy huidige vorm en raak nie die beginsel van ouerskole eksplisiet nie.) Die beginsel Die vraag kan nou met reg gestel word of dit ’n suiwer beginsel is, en verder of dit wenslik is om sodanige beginsel neer te lê in die onderwys van ’n bevolking met so ’n hetero­ gene geloofsaard en oortuiging. Die skakeringe is veelvuldig tus- sen die grense van geloof en ongeloof. Het ons nie hier te doen met die diepste roersele van die siel en met ’n hoeksteen van lewens- en wêreldbeskouing nie? Dit raak nie die oppervlak nie, maar tref tot in die wese van menswees. Is dit demokraties om ’n hele bevolking hieraan te onderwerp? Is dit dan nie ’n erkende begrip dat die skool daarop bereken is om onderrig en kundighede en ’n mate van breër opvoeding te verskaf en dat die meer spesifieke opvoedkundige aangeleenthede soos gesinsverhoudinge, geslagsvoorligting en godsdienstige opvoe­ ding in die intiemer huislike milieu sal geskied nie? (Wat die godsdiensonderrig betref, sal die kerk ook ’n kardinale plek inneem.) Die hiper-demokrasie, die V.S.A., het byvoorbeeld 258 hierdie knoop deurgehak deur die godsdienstige opvoeding en godsdienstige verrigtinge en die godsdienstige karakter uit die openbare skool te weer. Die skool kan dan ’n ware volkskool wees (Horace Mann se ideaal van die ..common school”) waarin alle lae en gesindtes tuis kan wees. Huis en kerk kan dan die godsdienstige opvoeding behartig, maar nie die skool nie. g g p g g Ons kan egter nie met laasgenoemde reëling in ’n oorwe- gend Christelike gemeenskap saamstem nie. In die eerste plek, wat die maatskaplike oorweging betref, is die skool tog ’n aanvulling en in hoë mate ’n verlengstuk van die huislike op­ voeding, alhoewel in aard verskillend. Dit vorm die brug tussen die (Christelike) huisgesin en die (Christelike) samelewing. Gesien teen die eenheidsbeeld huis-skool-gemeenskap kan die een komponent tog nie totaal anders as die ander twee wees nie, veral nie ten opsigte van die allerbelangrikste aspek van menswees nie. In die tweede plek is daar die opvoedkundige oorweging wat absoluut ondubbelsinnig is en wat tans deur alle moderne opvoedkundiges erken en beklemtoon word, nl. dat die totaliteit van die mens in ag geneem moet word. Al die aspekte en nuanses, behoeftes en aard moet in berekening gebring word, sodat die kind gebalanseerd en volledig tot vol- waardige persoon kan gedy. Die beginsel Sny nou die religieuse strewe met al sy newe-effekte en implikasies uit die skoolopvoeding weg, en jy bly sit met ’n holle, oppervlakkige, bloot nuttigheidsonder- wys en opvoeding. Daar is ook ’n derde oorweging, nl. die religieuse. God eis die ganse lewe en bestaan van die mens op. Geen Christengelowige kan sonder siddering toesien nie dat twaalf lewensjare (tot matriek), wat so grootliks deur binne- en buiteskoolse bedrywighede oorheers word, leeg, sonder ken- nis, liefde en diens van God moet vergly en ’n verminkte vol- wassene oplewer. Dit sou volslae ongehoorsaamheid aan die bevel van God beteken. Anders gesien, beteken ’n „demokratiese” reëling soos dié in die V.S.A. nie neutraliteit nie? Daar kan teoreties wel sprake wees van neutraliteit ten opsigte van verskillende kerklike dogmas deur uitskakeling daarvan so ver prakties moontlik, of deur slegs algemeen aanvaardes in byvoorbeeld ’n Protestantse gemeenskap van verskillende kerkverband te behou. Waar dit gelowiges en ongelowiges raak is dit egter eenvoudig „vir” of „teen”. Maak jy voorsiening vir die behoeftes van gelowiges 259 se kinders (wat die meerderheid uitmaak), wek jy die onwil van die ongelowiges. Skakel jy godsdienstige opvoeding uit om neutraal te probeer wees, beteken dit niks minder nie as om die ongelowiges (die minderheid) hartlik te ondersteun. Dit sal dus geen konsiliasiebeleid wees nie, maar die invoer van ’n God-negerende onderwys. Van watter kant ons dit bekyk, is dit die regte ding en hoogs noodsaaklik dat voorsiening vir die religieuse in die skoolopvoeding gemaak word. Die posisie in die provinsies In al die provinsies is daar dus besluit op godsdiensonderrig as skoolvak. Elke Departement het sy eie reëling. Ek verwys slegs na Natal en Transvaal. In die Onderwysordonnansie van Natal No. 23 van 1942 word in art. 13 onder meer bepaal dat leerlinge wie se ouers hulle aan die godsdiensonderrig wil ont- trek dit mag doen by wyse van skriftelike reëlings met die skoolhoof. Hierdie „gewetensklousule” is noodsaaklik en is ook van toepassing by die ander provinsies. Onderrigtyd in die vak word nie in die ordonnansie bepaal nie. By wyse van regulasie is dit egter vasgestel op minstens 1J uur per week (insluitende opening) van klas I tot st. VI en op 2 periodes van 40 minute elk per week (opening uitgeslote) van st. VII tot X. p p g g Onderrigtyd in Transvaal is by ordonnansie soos volg vasge­ stel: in laer skole minstens twee uur per week en in middel- bare skole minstens een uur per week. Besonder interessant is die bepaling vervat in punt 6 van art. 53 van die Ordonnansie van 1953, wat dit as vereiste aan alle onderwysers stel om son- der gewetensbeswaar godsdiensonderrig te gee, behalwe die- gene wat besware teen die gee van sodanige onderrig aan die Direkteur voorlê. Hier word ’n Christelike gesindheid dus as reël veronderstel. Die implikasies vir onderwysersopleiding is duidelik. Die Natalse Ordonnansie bevat egter geen sodanige bepaling nie. Besonder veelbetekenend is die dogmaklousule in subartikel 4 vervat. Dit is totaal anders in vorm, inhoud en implikasie as dié van Natal. Waar laasgenoemde alle dogma verbied wat, op die keper beskou, ’n onmoontlikheid is, verbied die Trans- vaalse bepaling dit nie implisiet nie en laat sekere dogma wel 260 toe. Artikel 13 (3) van die Natalse Onderwys-ordonnansie lui: „Geen leerstelling of dogma wat aan enige godsdiens of sekte eie is mag gedurende skoolure in ’n staatskool gedoseer word nie”. Die Transvaalse bepaling lui: „Geen bepaalde leer of dog­ ma wat onderskeidend is van ’n besondere gesindte of sekte, mag in enige openbare skool gedoseer word nie”. Met ander woorde, leer of dogma wat nie onderskeidend van ’n besondere gesindte of sekte is nie, mag wel gedoseer word. Ter stawing hiervan is ’n aanhaling uit die Handboek van instruksies vir die leiding van hoofde van skole by die Godsdiensklousule van die Ordon- nansie in die Leergang vir Godsdiensonderrig (in Handboek van Leergange vir die Laerskool, 1964, p. 14) oorgedruk. Die posisie in die provinsies As toelig- ting tot die dogmabepaling lui dit: „Die inhoud van godsdiens­ onderrig in laer- en middelbare skole kan ooreenkomstig die bepalings van die Onderwysordonnansie onder andere die vol- gende behels: toe. Artikel 13 (3) van die Natalse Onderwys-ordonnansie lui: „Geen leerstelling of dogma wat aan enige godsdiens of sekte eie is mag gedurende skoolure in ’n staatskool gedoseer word nie”. Die Transvaalse bepaling lui: „Geen bepaalde leer of dog­ ma wat onderskeidend is van ’n besondere gesindte of sekte, mag in enige openbare skool gedoseer word nie”. Met ander woorde, leer of dogma wat nie onderskeidend van ’n besondere gesindte of sekte is nie, mag wel gedoseer word. Ter stawing hiervan is ’n aanhaling uit die Handboek van instruksies vir die leiding van hoofde van skole by die Godsdiensklousule van die Ordon- nansie in die Leergang vir Godsdiensonderrig (in Handboek van Leergange vir die Laerskool, 1964, p. 14) oorgedruk. As toelig- ting tot die dogmabepaling lui dit: „Die inhoud van godsdiens­ onderrig in laer- en middelbare skole kan ooreenkomstig die bepalings van die Onderwysordonnansie onder andere die vol- gende behels: (i) Bybelkennis (ii) Die Tien Gebooie (iii) Die Twaalf Artikels (geloofsbelydenis) (iv) Die Onse Vader”. In punte (ii) tot (iv) is feitlik alle algemene leerstellinge van die Protestantse geloof (meer bepaald die Calvinistiese vertolking) saamgevat. Dit, soos ons weet, vorm die inhoud van die Heidelbergse Kategismus, en hierop is ’n leergang vir die middelbare skool deur die Interkerklike Komitee van die drie Afrikaanse kerke uitgewerk wat as alternatiewe leergang deur die Departement aanvaar is en in die meeste skole gebruik word. Die Interkerklike Komitee het dan ook reeds toeligtende hand- boeke vir ’n paar standerds voltooi en gepubliseer. Daar is dus ’n aanmerklike verskil in benadering van gods­ diensonderrig by die twee provinsiale onderwysdepartemente. Verder laat geen van beide hom uit oor ’n Christelike karakter in die onderwys nie. Die Oranje-Vrystaat is die enigste wat by wyse van ordonnansie ’n beleidsbepaling in dié verband gedoen het. Erkenning, openbaring en bevordering van die Christelike beginsel in die onderwys word alhier beoog. Die Nasionale Buro vir Opvoedkundige en Maatskaplike Navorsing het in sy lywige verslag (Navorsingsreeks Nr. 7) duidelike bewyse gevind dat opleidingsinrigtings en departe- mente geen ooreenstemming ten opsigte van doelstelling by die 261 opleiding van onderwysers het nie. Slegs 4 uit die 18 wat op die vraelys gereageer het, het melding van die religieuse doel- stelling gemaak. Die posisie in die provinsies Dit was dus hoogs nodig vir die Minister van Nasionale Opvoeding om helderheid en eenheid van siening omtrent hier­ die kardinale punt te bring. Met inagneming van die feit dat die oorgrote meerderheid blankes in Suid-Afrika die Christe- like geloof toegedaan is, met inagneming van die feit dat die Suid-Afrikaanse nasie in die Grondwet as ’n Christennasie erken word, met erkenning van die intense verwikkeldheid van leer en lewe by veral die Afrikanervolk (gesien herkoms — Geus en Hugenoot — Jan van Riebeeck se deklarasie en optrede, die Voortrekkers, die Christelik-nasionale onderwysstelsel in die voormalige Republieke) en die begeerte om die volkslewe en individuele lewe nie van die geloofswortel af te sny nie, ook nie in die skool nie, en met inagneming van die gelowige se roeping om sy kind op te voed in die vrees van die Here, in kennis, liefde en diens tot verheerliking van sy Naam, het die wetgewers wyslik besluit om die godsdiensbepaling voorop te stel in die Wet op die Nasionale Onderwysbeleid. V ertolking van die artikel Die artikel (woordelik in die inleiding van hierdie uiteen- setting weergegee) is bindend vir die hele land, ook vir pro- vinsiale onderwysdepartemente. Dit dui dus ’n nasionale koers aan en weier om die onderwys tot „neutraliteit” te laat verval. Terselfdertyd wil dit geen gewetensdwang uitoefen nie, en bepaal dat die geloofsoortuiging van die ouers en die leerlinge geëerbiedig moet word. Dit maak verder voorsiening vir (by wyse van verwysing na) godsdiensonderrig en godsdienstige plegtighede. Tot dusver vind ons nog niks nuuts wat afwyk van be- staande gebruike by al die onderwysdepartemente nie. Beteken dit nou dat elke provinsie nog maar soos voorheen sy eie ver­ tolking en toepassing van godsdiensonderrig sal bied? Ons het reeds op uiteenlopendheid gewys. Lees ons egter subartikel (g) hiermee saam, wil dit voorkom asof daar ’n veel groter eenheid- siening sal kom. Die bepaling lui dat daar koordinasie op nasionale grondslag van, onder meer, leerplanne bewerkstellig 262 moet word. Dit is dus te verwag dat samesprekings op inter- provinsiale vlak sal plaasvind. Indien dit nie deur hoër instan- sies gereël word nie, is dit sekerlik ander belangstellendes se plig om sodanige besinning en samespreking te versoek. Daar is vir my egter ’n onmisbare voorwaarde aan hierdie reëling verbonde. Die doel moet nie wees om ’n vaal gemiddelde te bewerkstellig om betrokke instansies min of meer tevrede te stel nie, maar om optimum-doeltreffendheid te verkry. Ons soek diepgang, nie konsiliasie nie. Na my persoonlike oordeel bied die Transvaalse stelsel, na baie jare van diepe studie en bemoeiing van Departement, studiekomitees in Interkerklike Komitee, ’n pragtige voorbeeld van wat bereik kan word — op papier altans. Ek beweer nie dat almal hierdie leergange en reëlings klakkeloos moet oorneem nie, maar die koordinering moet lê op die weg van soeke na die hoogs moontlike kwaliteit en nie na ’n gemiddelde nie. As Transvaal se stelsel en inhoud byvoorbeeld naby aan eersgenoemde ideaal kom, moet die ander nader daaraan kom, en nie verwag word dat sy stelsel verdun word nie. Ons is nie hier met ’n kennisvak in die enger sin gemoeid nie, maar met ’n unieke vormingsvak in Goddelike opdrag, een met ewigheidsbetekenis. Die klousule bring egter iets nuuts op nasionale vlak. Dit is in ooreenstemming met die Vrystaatse bepaling en onder meer die bepaling vervat in die Z.A.R.-wette van 1882 en 1892. Dit eis ’n Christelike karakter vir die skoolonderrig in die algemeen. V ertolking van die artikel Dit was lankal ’n beredeneringspunt dat ons in die onderwys slegs met die godsdiensonderrig volstaan. Net so min as wat Sondag die enigste dag van die week is waarop gods- diensbetragting moet plaasvind, is die godsdiensonderrigperiode die enigste periode waarop die Christelike beginsels ingeskerp moet word. Leer en lewe kan en mag nie geskei word nie. ’n Christen mag nie slegs gedurende ’n kompartementeel-afge- slote tydjie amptelik Christen wees nie. Dit wek ’n dualisme by die kind en ’n besef dat hierdie beginsels slegs vir sekere tye en geleenthede gebêre word. Veral in hierdie tyd van norm- loosheid en verwildering is die rigsnoere van die geloof van die uiterste betekenis. Hier, in die sekulêre sfeer, is juis die kunstige geleentheid vir die praktiese toepassing van die ge- loofsbeginsels om aan die algemene onderwys inderdaad ’n Christelike karakter te verleen. Daarom is ons so dankbaar vir 263 hierdie rigsnoer wat, indien opgevolg, 'n kosbare identiteit aan ons nasionale onderwys kan verleen. Die uitvoering van die bepaling en kontrolering daarvan is egter ’n moeilike saak en berus grootliks op die visie, geesdrif, toewyding en inisiatief van elke onderwyser. hierdie rigsnoer wat, indien opgevolg, 'n kosbare identiteit aan ons nasionale onderwys kan verleen. Die uitvoering van die bepaling en kontrolering daarvan is egter ’n moeilike saak en berus grootliks op die visie, geesdrif, toewyding en inisiatief van elke onderwyser. Elke onderwyser of dosent het in die verlede iets meer of minder of niks in hierdie verband gedoen. Nou word dit ’n vereiste, of ten minste ’n beroep deur die hoogste gesag in die land. Daar kan enersyds ’n algemene verbetering en verdieping bewerkstellig word, waarby diegene betrokke raak wat voor- heen nie onwillig was nie, maar nou daartoe aangemoedig word. Andersyds vind diegene wat reeds in die verlede die Christelike karakter in die onderwys en algemene skoolaangeleenthede pro­ beer indra het, nou amptelike goedkeuring en aanmoediging. Daarom was dit nodig om hierdie bepaling op die wetboek te plaas — skriftelik, formeel, amptelik. Implikasies (a) Skool en onderwysers: Soos reeds gestel plaas die wetsbepaling bepaalde verantwoordelikhede op die leerplan- samestellers en die onderwysowerhede. Diepgang moet nage- streef en koordinasie bewerkstellig word. Dit berus vervolgens op die onderwysers om hulle te wapen met kennis ten opsigte van inhoud en metode om reg aan hierdie unieke opvoedings- middel te laat geskied. Vanselfsprekend het ook elke opleidings- inrigting ’n besondere voorbereidingstaak in hierdie verband. Van net soveel belang is dat die res van die skoolonderrig en aanverwante bedrywighede in die lig van Gods Woord gesien en beoefen moet word. Die guide bindingsdraad van die Evan- gelie moet sigbaar deureengestrengel wees om ’n verantwoor- delikheidsin, roepingsbewustheid, eindbestemmingsbewustheid en ’n gevoel van geborgenheid te bied in ’n wêreld wat sy norme en lewensankers kwytgeraak het. Die koordinerende, kontro- lerende en leidende rol van die skoolhoof kan nooit te veel benadruk word nie. (b) Huis en ouers: Subartikel 2 (1) (b) ken ’n duidelike plek aan die ouergemeenskap toe. Dit is noodsaaklik dat die band tussen huis en skool herstel moet word. Of daar vir die totstandkoming van differensiasie op grond van lewens- en wê- (b) Huis en ouers: Subartikel 2 (1) (b) ken ’n duidelike plek aan die ouergemeenskap toe. Dit is noodsaaklik dat die band tussen huis en skool herstel moet word. Of daar vir die totstandkoming van differensiasie op grond van lewens- en wê- 264 reldbeskouing, dit wil sê skole vir kinders van enersgesinde ouergroepe geywer word, en of ingeskakel word by die be- staande skoolstelsel, die noodsaaklikheid staan voorop dat ouers meer belang moet stel in wat in die skool aangaan, veral ten opsigte van die gehalte en leer van die godsdiensonderrig, en of daar duidelike tekens is van die uitgroei van ’n onmisken- bare Christelike karakter in ’n skool. Ouers kan georganiseerd, deur hul reg by die stembus druk op Provinsiale Raadslede uit- oefen om kragdadig te ywer vir onderwys gegrond op die Chris­ telike beginsel waar ’n provinsie nie genoeg hieraan doen nie. Ouers kan deur middel van hul skoolkomitees toesien dat mense met ’n positief-Christelike gcsindheid en lewenswandel in onderwysposte benoem word. Ouers kan in georganiseerde verband met skoolhoofde skakel oor die gehalte van die gods­ diensonderrig en Christelike karakter in die onderwys. Implikasies Ek ver- onderstel dat geen skoolhoof, as hy in die regte gesindheid genader word, beswaar sal hê om teenoor ouerrade of skool­ komitees verslag te doen van sy beheer oor hierdie aangeleent- heid nie, byvoorbeeld op welke wyse die Christelike karakter doelbewus en opsetlik uitgebou word byvoorbeeld in die uit- werk van werkskemas en hoe skemas en lesvoorbereiding van onderwysers ’n weerspieëling is van wat binne ’n klaskamer te wagte kan wees. Ons weet almal dat opsetlike besinning oor hierdie aspek by die lesvoorbereiding en werkskema ’n handeling ontketen wat andersins sluimerend sou gebly het. g g y Dit is egter foutief om te reken dat die ouer se taak by­ die daadwerklike, positief-konstruktiewe bemoeiing by die skool ophou. Ouers mag nie tevrede agteroorsit omdat die skool dan nou (hopelik) goeie werk doen nie. Nou moet daar weer eens en met groter erns met die huisopvoeding en die kerklik-kate- getiese bedrywighede voortgegaan word. Kan die ouers met reg verwag dat die skool sy sake moet reghou as die belangrikste deel van die opvoeding, tuis, verwaarloos word? Hoe staan dit met die huiskatkisasie en godsdienstige verrigtinge en die kerkbesoek? Hoe staan dit met die Christelike karakter in die huis (weg van die huisgodsdiens)? Is daar die doelbewuste voorligting (en voorbeeld!) ten opsigte van die Christelike be­ ginsel by ontspanning en sosiale verkeer? Word die vormings- gesprekke oor die praktiese toepassing van hierdie beginsel in lewe en werk gereeld gevoer? 265 As ouers reken dat die skool hoofsaaklik die doelbewuste Christelike opvoeding moet waarneem, is dit ’n to tale wanbegrip van die skool se taak en van die huis se plek. As ouers verder bemoeiing met die skool maak om daar ’n beter gehalte op­ voeding te bekom, en die inskerping van die Christelike begin- sels en die godsdiensoefening tuis verwaarloos, is dit niks anders as huigelary en bemoeisiekheid nie. Die kind mag nie blootgestel word aan dualisme nie, nie wat betref vrome godsdiensverrigtinge afgewissel met godsdiens- lose lewenspraktyk nie, ook nie wat betref ’n Christelike op­ voeding tuis en ’n skoolopvoeding sonder ’n onmiskenbare Christelike karakter nie, of omgekeerd, wat ’n dikwels waar- neembare en uiters bedroewende verskynsel is. Die religieuse bepaling in die Wet spreek eksplisiet tot die skool, en implisiet tot die huis. Universiteitskollege, Durban. Implikasies Elke mens met insig weet dat alleen wanneer huis en skool mekaar aanvul, in lyn lê, aktief en berekenend en kooperatief werk, kan die kind werklik, on- der die seën van die Here ontwikkel tot volwaardige persoon, die volkome mens van God wat tot elke goeie werk volkome toegerus is. Soos dit in die Wet op die Nasionale Onderwysbeleid for- meel beskryf is, is die religieuse bepaling van groot betekenis. Die ware betekenis dring egter eers tot jou deur wanneer die voile implikasies deurdink word, veral gesien in samehang met ander bepalings van die Wet en die besondere taak van die ouers in hierdie verband. Johann Bekker. Universiteitskollege, Durban. 266

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1306/1412

Afrikaans

Inleiding Die Tsitsikamakusstrook strek langs die welbekende tuinroete en die gebied wat hier beskryf word, dek die 5 tot 8 km bree kusvlakte tussen die Tsitsikamabergreeks en die Indiese oseaan. Die oosterlengtegrade 23°30' en 24° 15' vorm die wes- en oosgrens respektiewelik. Die Tsitsikamabos Nasionale Park beslaan 478 ha van inheemse woud naby die Paul Sauerbrug oor die Stormsrivier. Die Tsitsikama-seekus Nasionale Park is 'n smal aaneenlopende strook van 109 km 2, sowat 6.0 . km lank, langs die kuslyn tussen die monde van die twee Groot- rIVlere. Die hoe gemiddelde reenval van 1 050 mm per jaar stimuleer die weel- derige plantegroei. Inheemse woude en plantasies wat hoofsaaklik onder die beheer van die Departement van Bosbou val kenmerk die Tsitsikama gebied. Minder verweringsbestande rotsformasies is diep ingekerf en herkenbare dagsome is beperk tot die steil hange van die Tsitsikama- bergreeks, die diep, smal klowe van die riviere en die rotsagtige kuslyn. GEOLOGIE VAN DIE TSITSIKAMAKUSSTROOK D. K. TOERIEN Departement van Mynwese Visagie straat Pretoria 0001 D. K. TOERIEN Departement van Mynwese Visagie straat Pretoria 0001 Same vatting - Die topografie, fisiografie en geologie van die Tsitsikamakusstrook, wat die Tsitsikamabos en -seekus Nasio- nale Parke insluit, word bespreek en toegelig met foto's en 'n geologiese kaart, skaall : 100000. Abstract - The topography, physiography and geology of the Tsitsikama coastal area which includes the Tsitsikama Forest and Coastal National Parks are discussed and illustrated by photographs and a geological map, scale 1 : 100 000. Koedoe 19: 31-41 (I976) Koedoe 19: 31-41 (I976) Koedoe 19: 31-41 (I976) Filiografie 'n Uitstaande en opvallende kenmerk van die Tsitsikamagebied is die verbascnde gelyk stoep land wat geleidelik styg van die eskarp by die kus lot aan die voet van die berge. Hierdie is een van die mooiste brander- slOepe in ons land. Seker die beste waarnemingspunt is op die reguit stukkie oos-wes pad net voordat skerp suid gedraai word om in die Grootrivierpas vanaf die weste af te daal (Fig. 1 en Fig. 2). Oos- en noordwaarts strek die landskap soos 'n tafel tot teen die Tsitsikamabergreeks. Branderaksie het dit geskuur oor weerstand- biedende steilhellende sandsteen en kwartsiet in die Tersihe tydperk hens tussen 70 en 2 miljoen jaar gelede. Met die daling van die land relatief tot seevlak is die kus geleidelik oorstroom tot 'n hoogte van 275m waar die see tot stilstand gekom het met die kuslyn teen die steil Tsitsikamaberge as voorland. Styging van die land het weer die brander- stoep blootgele en die riviere het diep smal klowe daarin gekerf na die terugtrekkende see (Fig. 2). Hierdie klowe getuig van 'n relatief vinnige daling van die seevlak. Die struktuur en samestelling van die onderliggende rotsformasies het bygedra tot die dreineringspatroon wat op die branderstoep ont- wikkel het. So byvoorbeeld volg die Vark-, 'n tak van die Bloukrans- rivier, en gedeeltelik die Elands- en oostelike Grootrivier die strekking van die ingeplooide relatief sagte formasies van die Groepe Bokkeveld en Tafelberg. Die Bloukrans- en Stormsrivierpas is ook in hierdie ge- steentes gesny. Bogemelde stygings en daling van seevlak is sedertdien opgevolg deur soortgelyke herhaalde skommelings oor 'n vertikale hoogte van meer as 100 m sodat dit by tye heelwat laer gestaan het as tans. Die bewegings was geleidelik, maar ook met rukke en stote sodat, soos verwag kan word, branderaksie ook ander waarneembare merke nagelaat het. Daar is 'n mooi branderstoep op ongeveer 120 m by Nature's Valley wes van die Grootrivier, en een tussen laasgenoemde en die Bloukransrivier- mond (Fig. 3). Verder oos verskyn dit net as 'n knik in die eskarp. Nog jonger stoepe op ongeveer 18 m, 6 m tot 7,6 m en andere is mooi ont- wikkel buitekant hierdie gebied. Tekens daarvan is egter wel te bespeur soos die van 7,6 m waarop die restaurant by Stormsriviermond gelee is (Fig. 4), en verskeie seegrotte langs die kus. Topografie en Dreinering Die rotsagtige kuslyn van die gebied vorm 'n eskarp, min of meer 180 m hoog. Hiervandaan styg 'n kusvlak geleidelik na die binneland tot 'n hoogte van sowat 275m aan die voet van die Tsitsikamabergreeks. Dil is ongeveer 5 km breed in die weste en 8 km in die ooste. i b ki k di h i h i k Die berge skiet skerp die hoogte in met hoogste pieke tussen 1 300 m en 1 676 m net buite die noordgrens van die gebied. l i i di l k l d 'n Aantal riviere soos die Groot-, Bloukrans-, Elands- en Storms- 'n Aantal riviere soos die Groot-, Bloukrans-, Elands- en Storms- 31 rivicr dreineer vanuit die berge oar die kusvlakte na die see in diep en nou kransagtige klowe. Ander, meestal jonger riviere, stort in watervalle oor die cskarp in die see. rivicr dreineer vanuit die berge oar die kusvlakte na die see in diep en nou kransagtige klowe. Ander, meestal jonger riviere, stort in watervalle oor die cskarp in die see. Filiografie Soos in die geval by die Sondagsriviermond en andere langs die suid- en ooskus het boorgate getoon dat spoelgruis en sand die rivierkanale vul tot dieptes van meer as 30 m onderkant die huidige seevlak. Op- names van die seebodem langs die kus het getoon dat hierdie rivierlope nog ver oor die vastelandplat voortstrek. Seevlak moes dus eens op 'n tyd heelwat laer gestaan het as tans. Die gedagte is dat ons vlak vaste- landsplat gedurende hierdie tyd gekerf is. 32 Met daaropvolgende styging(s) van seevlak is die rivierlope toe ver- drink en gedeeltelik gevul met gruis en sand. Sand is voor en in sommige se monde gespoel en hulle kuier nou lui-lui rond in hierdie opvulling. Die Grootrivier by Nature's Valley en die Keurboomsrivier by Pletten- bergbaai, wes van hierdie gebied, is mooi voorbeelde. Die besondere reguit Tsitsikamakuslyn volg die oos-suidoostelike strekking van die geplooide formasies. 'n Moontlike strekkingsver- skuiwing in die see langs die kus kon ook hiertoe bygedra het. Geologie Geologie Algerneen Die volgende tabel rangskik van onder na bo die geologiese forma- sies wat in die gebied voorkom vanaf die oudste tot die jongste (Fig. 5). Spoel en waaisand ] Gruis en silkreet Laat Tersier (?) tot Kwaterner Spoel en waaisand ] Gruis en silkreet Skalie Sands teen, arkose Sands teen, kwartsiet Sandsteen, kwartsiet Skalie Sandsteen, kwartsiet Sands teen, kwartsiet filliet Formasie Gydo 1 Baviaanskloof Kouga Tchando } Cedarberg Peninsula Klein Rivier'" Groep Bokkeveld Tafelberg Gamtoos Supergroep Kaap ':'Al die formasies van die Supergroep Kaap en Groep Gamtoos is van marine oorsprong. Die Groep Gamtoos word vooriopig gekorreleer met die Groep Malmesbury van die Wes-Kaap wat sowat 550 miljoen jaar oud is. Die Supergroep Kaap se ouderdom is tussen 350 en 500 miljoen jaar. Geologies vorm die Tsitsikama deel van 'n groot geheel. Die forma- sies van die Supergroep Kaap bou die Kaapse plooigordel wat die suid-Kaap om so om vanaf die suidelike Namakwaland in die weste tot oos van Grahamstad in die ooste. Behalwe vir die Kwaternere afsettings is die regionale strekking oos- suidoos. Die formasies is in hierdie gebied in 'n diep sinklien geplooi wat soos 'n lang wors oor die hele lengte van die Tsitsikama strek. Formasie Kleinrivier Soos op die geologiese kaart aangedui, dagsoom hierdie formasie in 'n sma I strook langs die kus. Dit is mooi blootgele by die mond van die Stormsrivier. 33 Dit bestaan uit afwisselende dun bande van grys tot donkergrys sandsteen, kwartsitiese sandsteen en filliet, en is dan ook selektief ver- weer in weerstandbiedende uitstaande bande en riwwe van eersge- noemde en sloepe van filliet. Die naaste volgende dagsome van die Groep Gamtoos is in die Kouga-, Baviaanskloof- en Gamtoosvalleie, en op grond van litolo- giese ooreenkoms word bogenoemde voorlopig met die Formasie Klein Rivier gekorreleer. Die strekking is soos die van die Supergroep Kaap. Dis is ook saam- geplooi sodat 'n diskordansie nie waarneembaar is in hierdie gebied nie. Die oorgang tot die massiewe ligter gekleurde sandsteen van die Formasie Peninsula kan egter in die Tsitsikama binne kort afstand vas- gestel word. Formasie Peninsula In die suid- en oos-Kaap vorm die Peninsula die basis van die Groep Tafdberg. Dit bestaan uit weerstandbiedende wit tot blougrys, hoof- saaklik grofkorrelige sandsteen en kwartsitiese sandsteen wat opvallend suiwer is. Dit bou by uitstek die hoe bergreekse met skouspelagtige kranse om die suidpunt van Suid-Afrika o.a. Tafelberg by Kaapstad, asook die Olifants-, Hexrivier-, Outeniekwa-, Swart- en Tsitsikama- berge. Die Paul Sauerbrug oar die Starmsrivier is in kranse van die Penin- sula geanker en die vertikale massiewe bande van sandsteen is mooi in die hoe wande te sien (Fig. 6). Met verwering dra hierdie sandsteen grootliks by tot die opvallende wit sandstrande van die suidkus. Die dagsome is in baie gevalle glasig wit, maar op plekke grys tot rooibruin gekleur deur ysteroksied. 'n Opvallende kenmerk van die formasie is die wydverspreide afgeronde wit kwartsrolsteentjies tot en met duifeier- grootte. T l d di d k i i d i d Tussengelaagd met die sandsteen en kwartsitiese sands teen is wydge- spasieerde swart skaliebande wat grys verweer en gewoonlik minder as 'n meter dik is. Hul dagsoom egter selde daar hulle in die klowe weens die sagtheid van die skalie met bosstrepe bedek is. By die Elandsrivier naby Robbehoek waar die formasie steil hel, is die dikte sowat 1 480 meter. Noordwaarts neem die dikte egter toe sodat dit noord van die Kougarivier, buite hierdie gebied, 2 700 m is. Op plekke langs die strekking, so os by die Elandsrivier naby Robbe- hoek, is die sandsteen donkergekleurd by die kontak met die Formasie Cedarberg. F ormasie C edarberg Die Formasie Cedarberg volg konkardant op die Peninsula. Dit bestaan uit swart skalie wat sanderig kan wees en selfs dun sandsteen- bande kan insluit naby die basis. Weswaarts buite hierdie gebied gaan die sandsteenbande oor in 'n tilliet. 34 As 'n uiters inkompetente formasie is dit intens geplooi en diep ver- weer, en bou dit negatiewe landvorme. Dagsome is baie skaars weens grondbedekking en plantegroei. Waar sigbaar, is dit gewoonlik verweer tot veelkleurige kleie. Die formasie se dikte kon nie hier gemeet word nie, maar verder noord is dit 35 m tot 55 meter. Dit vertoon somtyds dunner as wat dit werklik is as gevolg van gedeeltelike uitknyping in plooie. Naby die top word die forrnasie sanderig en die oorgang na die vol- gende is konkordant en skerp. Formasie Tchando Hierdie formasie bestaan ook uit sandstene, maar dit is nie so suiwer as die van die Peninsula nie. Dit is ietwat dunner geband en ook meer intens geplooi, en weens die laer weerstand teen verwering vertoon dit gewoonlik negatief in die topografie. Die aanwesigheid van gedissemi- neerde yster- en mangaanminerale verleen 'n vuilbruin tot sjokolade- bruin kleur aan die verweerde oppervlak. Skaliebande kom ietwat meer voor as in die Peninsula, maar is nog baie ondergeskik aan sandsteen. Dagsome naby die kus toon 'n ver- meerdering in dun skaliebandjies na die suide. Die dikte by die kus is 280 m maar, soos in die geval van die vorige formasies, raak dit dikker noordwaarts, sodat oos van die Baviaanskloof dit tot 330 m dik is. Oorgang tot die volgende formasie is gewoonlik redelik skerp. Formasie Kouga Bestaande uit skoner, witter en meer weerstandbiedende sandsteen en kwartsiet as sy voorganger, vertoon hierdie formasie topografies ook meer prominent. Dit is egter nie so massief soos die Peninsula nie. Alhoewel die Formasies Peninsula en Tchando ook kruisgelaagdheid vertoon, is dit geensins so opvallend soos in die Kouga nie. Laasge- noemde is ook sterk veldspaties naby die top. Die voorkoms van skaliebande is min of meer soos in die Tchando. Die dikte in hierdie omgewing is sowat 300 m, maar verder noord tot soveel soos 400 meter. Die Formasie Baviaanskloof volg konkordant en die oorgang is rede lik skerp. Formasie Baviaansklorif Hierdie formasie bestaan uit drie herkenbare eenhede. 'n Middelste mediumkorrelrige opvallend veldspatiese sandsteen skei twee onsuiwer donkergekleurde sandsteeneenhede van mekaar. i idd l i bl d ' k h Die middelste is blougrys, somtyds 'n ware arkose, en weens hoer weerstand teen verwering as die ander twee, bult dit gewoonlik uit in dagsome. Dit is lig van kleur op die verweringsvlak - selfs kenmerkend dofWit in droeer dele so as in die Baviaanskloof, terwyl die ander twee 35 redelik maklik verweer tot 'n vuilbruin kleur. Die formasie het glad nie die massiewe voorkoms van die vorige nie en bou dus negatiewe landvorme. Ondergeskikte sliksteen en skaliebandjies kom wei voor, maar nie op regionale skaal nie. Die totale dikte by die oostelike Grootrivier is sowat 300 m, met die middelste sandsteen ongeveer 47 meter. Die onderste lid is gewoonlik die dikste. Aldrie varieer taamlik in dikte op regionale skaal. By die Paul Sauerdam in die Kougavallei is die diktes van die drie lede (onderste eerste) 8"5 m, 53 m en 55 meter. Wanneer daar in die Bloukranspas vanaf die ooste afgedaal word, sny die pad 'n profiel deur hierdie formasie wat daar steil hel. Die middelste lid is goed ontwikkel net voor die brug oorgesteek word onder in die pas en is daar ongeveer 43 m dik. Die boonste lid van die formasie bevat fossiele wat ooreenkom met die in die formasies van die Bokkeveld. Hier is dit egter geheel en al vernietig deur deformasie. Die basis van die konkordant-opvolgende Formasie Gydo van die Groep Bokkeveld word geneem waar die Formasie Baviaanskloof oor- gaan in afwisselende skalie en sandsteen. F ormasie Gydo Die Groep Bokkeveld bestaan uit afwisselende skalie- en sands teen- formasies met diktes van 30 m tot 300 meter. Net die onderste, Formasie Gydo, word in hierdie gebied gevind. Dit is ingeknyp in die middel van 'n sinklien wat oor die lengte van die kaartgebied strek. Aan die basis van die formasie volg 'n paar dun skalie- en sandsteen- bande mekaar afwisselend af, maar vir die res bestaan dit hoofsaaklik uit skalie met slegs 'n paar uiters dun sandsteenbandjies. Die dikte van die formasie kan in hierdie gebied nie bepaal word nie weens die afwe- sigheid van die top daarvan en die intensiewe plooiing. Dit is egter een van die dikste formasies in die Bokkeveld. As 'n skalie is dit ook een van die formasies wat die minste weerstand bied in die gebied sodat sytakke van sowel die ouer, as die jonger riviere die strekking daarvan volg. Dit is om die rede ook intens verkerf tot 'n uiterste heuwel- en valleitopo- grafie in die Tersiere branderstoep. Die vallei van die Varkrivier, 'n sytak van die Bloukrans, wat goed te sien is noord van die pad voor daar in die Bloukranspas afgedaal word, is 'n mooi voorbeeld. In die Bloukrans-, Grootrivier- en ou Stormsrivierpas is hierdie skalie diep verweer. Dit is spierwit geloog of geel-rooi en bruin gekleur deur ysteroksied. Die oorspronklike swart kleur is nog te sien in die diepste dele van sommige passe en aan die kus vanaf Nature's Valley weswaarts. Die skalie is intensief geplooi in die wande van die passe. Die formasie dra baie dierefossiele en skulpe; sterk deformasie en latere verwering het dit egter verwoes Net op die kus by Nature's Valley en weswaarts In die Bloukrans-, Grootrivier- en ou Stormsrivierpas is hierdie skalie diep verweer. Dit is spierwit geloog of geel-rooi en bruin gekleur deur ysteroksied. Die oorspronklike swart kleur is nog te sien in die diepste dele van sommige passe en aan die kus vanaf Nature's Valley weswaarts. Die skalie is intensief geplooi in die wande van die passe. Die formasie dra baie dierefossiele en skulpe; sterk deformasie en latere verwering het dit egter verwoes. Net op die kus by Nature's Valley en weswaarts is daar nog herkenbare tekens van hulle teenwoordigheid te bespeur in die vorm van geelbruin ysteroksiedryke vervormde reste. In die Bloukrans-, Grootrivier- en ou Stormsrivierpas is hierdie skalie diep verweer. Oppervlakajsettings Die Tersiere branderstoep is bedek deur 'n bosbegroeide laag van leem en sanderige grond en klei. Langs die paaie kan daar plek-plek in uitgrawings gesien word hoe sekondere ysteroksied dit geel, rooibruin en donkerbruin kleur. In die Blueliliesbushbosreservaat suid en suidwes van Pineview is knolle van gibbsiet in die wit kaolienagtige klei gevind. Langs die valleie van die riviere is dun afgebroke lense van afgeronde rolstene ontbloot waar dit onder die bogemelde bogrond Ie. Dit mag alluviale of marine afsettings wees. Klein kolle van silkreet dagsoom op die rant van die Tersiere terras wes van die Bloukransriviermond. Die strandoord Nature's Valley is gelee op sand wat in bosbegroeide duine opgewaai is en die mond van die verdrinkte Grootrivier gedeel- telik versper. F ormasie Gydo Dit is spierwit geloog of geel-rooi en bruin gekleur deur ysteroksied. Die oorspronklike swart kleur is nog te sien in die diepste dele van sommige passe en aan die kus vanaf Nature's Valley weswaarts. Di k li i i t i f l i i di d di Di f i Die skalie is intensief geplooi in die wande van die passe. Die formasie dra baie dierefossiele en skulpe; sterk deformasie en latere verwering het dit egter verwoes. Net op die kus by Nature's Valley en weswaarts is daar nog herkenbare tekens van hulle teenwoordigheid te bespeur in die vorm van geelbruin ysteroksiedryke vervormde reste. 36 Struktuurgeologie Die Supergroep Kaap en voor-Kaapgesteentes is regionaal onderwerp aan sterk noord-suid georienteerde druk wat intensiewe plooiing op groot skaal veroorsaak het. Die plooi-asse strek oos-suidoos en duik afWisselend redelik vlak oos en wes. Oorplooiing na die noorde wat dikwels met oorskuiwing en breksiasie gepaard gaan is 'n algemene verskynsel. Intensiewe kliewing en sku if- skeuring het plaasgevind en suidwaartshellende skuifskeurvlakke wat laagvlakke op groot skaal bykans uitgewis het, word maklik vir laasge- noemde aangesien. Goedontwikkelende en opsigtelike diggespasieerde rekspanningsnate met hoe hellings na die weste en ooste, asook horison- tale nate (Fig. 6) dateer ook uit hierdie fase van plooiing. Bogenoemde regionale verskynsels is feitlik almal in hierdie gebied waarneembaar. Die profief A-B (Fig. 5) lOon die diep sinklien hierbo gemeld, wat soos 'n lang wors oor die hele lengte van die Tersiere branderstoep strek en al die voor-Tersiere formasies betrek. Die suide- like been is effe oorgeplooi, en die effek op die topografie, van die ingeplooide Formasies Baviaanskloof en Gydo wat minder weerstand bied, is reeds geskets. Kleinskaalse plooie is ook prominent ontwikkel in hierdie inkompetente gesteentes. Dit is duidelik waarneembaar in die b.e~gpasse en in die voor-Kaapgesteentes by die mond van die Storms- nVler. Op die kus by die karavaanpark by SlOrmsriviermond is die eIfek van kliewing en skuifskeuring op verwering mooi uitgebeeld. Differen- side verwering langs hierdie vlakke het die vlakgeplooide strata omskep in skerp, feitlik loodregte, riwwe en sloepe. Ooswaarts na en om die punt by die restaurant begin die geplooide bande in werklikheid hoe hellings aanneem met klein sin- en antikliene ook sigbaar. Die harde kwartsietiese bande vorm uitstaande riwwe terwyl die sagter sliksteen en skalies teruggekerf is in sloepe. By die westelike punt van die karavaanpark sny 'n aantal loodregte kwartsare dwarsoor die strekking (Fig. 7). Hulle vul die rekspannings- 37 nate hierbo genoem, en is tot 1,5 m dik. Die kwartsare is swak gemine- raliseer en in die verlede geprospekteer vir goud. Die sulfides geleniet (loodkleurig), piriet en chakopiriet (goudkleurig) asook malgiet (lig- groen) en die karbonaat ankeriet (bruin) is maklik herkenbaar. Sekondere kwartsare, anders georienteer, is ook te sien soos byvoor- beeld in die uitstaande skilderkrans 'n paar kilometer wes van Storms- riviermond. Op die rotse in die sloepe voor die karavaanpark, wat maklik bereik- baar is met laagwater, kom taIle langwerpige gaatjies met langasse parallel aan die nate voor. Struktuurgeologie Hul is blykbaar oplossingsholtes langs die nate, en is sowat 1 cm diep en tot 3 cm lank. Die rotse is oor die alge- meen hier sterk genaat. Di di i i kli hi b k i b di Die diep worsvormige sinklien hierbo genoem vertak in twee naby die oosgrens as gevolg van 'n weswaartsduikende antiklien wat vanaf die ooste inkom. In die weste van die gebied kantel die sinklien na die sui de sodat naby die Grootrivier normale en omgekeerde hellings so laag soos 300 en 40° na die noorde in die skalie en sands teen respektiewelik ge- meet is. Die oorsaak van hierdie verskynsel is moeilik te verklaar. Dit mag veroorsaak wees deur weerstand teen druk van 'n bedekte koepel van voor-Kaapgesteentes. Die sinklien stuit teen 'n suidoosstrekkende skarnierverskuiwing wat deur die benede Grootrivier gevolg word. Die formasies is wes hiervan suid verplaas en keer verder weswaarts weer terug na die normale hellings. Langs die verskuiwing is die gesteentes erg gebreksieer, veral die Peninsula by 'n punt oos van die mond. i k i i ' k ' lik kki Die verskuiwing mag 'n tak wees van 'n moontlike strekkingsver- skuiwing wat langs die kus in die see Ie. Die vermoede word versterk deur breksiasie op die kus op verskeie plekke net buite die gebied, oos sowel as wes. Twee ander groot verskuiwings met reuse verplasings, wat waarskynlik hul oorsprong in rekking vanuit die suide het, loop noord van die gebied in die Kouga- en Baviaanskloofriviervalleie. BIBLIOGRAFIE Die volgende publikasies kan vir bykomende inligting nageslaan word: Die volgende publikasies kan vir bykomende inligting nageslaan word: HAUGHTON, S. H. 1969. Geological history ofSouthem Africa. Cape Town: Geological Society of South Africa. KING L C 1963 S h Af i b k fG h l 3 d d KING, L. C. 1963. South African scenery, a textbook of Geomorphology. 3rd ed. Edingburgh: 0 liver and Boyd. KRIGE, A. V. 1926. An examination of the Tertiary and Q.uarternary changes of sealevel in South Africa, with special stress on the evi- dence in favour of a world-wide sinking of oceanlevel. Ann. Univ. SteLL. 5(A, 1):1-18. RUDDOCK A 1968 C i i l l d di hi i i RUDDOCK, A. 1968. Cainozoic sea-levels and diastrophism in a region bordering Algoa Bay. Trans. geol. Soc. S. Afr. 71(3):209-233. TALJAARD M S 1948 O B Vl k S ll b h Di U i TALJAARD, M. S. 1948. Oor Berge en Vlaktes. Stellenbosch: Die Univer- siteitsuitgewers en -Boekhandelaars (Edms) Beperk. 38 Fig. I. 'n Blik ooswaarts oor die Tersiere branderstoep van die Tsitsikama van 'n punt wes van die Grootrivier, noord van Nature's Valley. Fig. I. 'n Blik ooswaarts oor die Tersiere branderstoep van die Tsitsikama van 'n punt wes van die Grootrivier, noord van Nature's Valley. Fig. 2. 'n Blik noordwaarts oor die diep nou kloof van die Stormsrivier gesien vanaf die mond. Let op hoe die Tersiere branderstoep gekerf is tot teen die Tsitsikamaberge. Fig. 2. 'n Blik noordwaarts oor die diep nou kloof van die Stormsrivier gesien vanaf die mond. Let op hoe die Tersiere branderstoep gekerf is tot teen die Tsitsikamaberge. 39 Fig. 3. 'n Blik weswaarts oor die ongeveer 120 m branderstoep gesny oor die Formasie Peninsula wes van die Bloukransrivier. Die hoer tafelland op die horison is die Tersiere branderstoep. Fig. 3. 'n Blik weswaarts oor die ongeveer 120 m branderstoep gesny oor die Formasie Peninsula wes van die Bloukransrivier. Die hoer tafelland op die horison is die Tersiere branderstoep. Fig. 4. Die restaurant op die ongeveer 7 m terras by Stormsriviermond. Die hoer bosbegroeide vlak is dee! van die 120 m branderstoep. Die suidwaartse helling van die strata is duidelik te sien op die voorgrond regs. Fig. 4. Die restaurant op die ongeveer 7 m terras by Stormsriviermond. Die hoer bosbegroeide vlak is dee! van die 120 m branderstoep. BIBLIOGRAFIE Die suidwaartse helling van die strata is duidelik te sien op die voorgrond regs. 40 Fig. 6. Die Paul Sauerbrug oor die Stormsrivier. Let op die vertikale strata van die Formasie Peninsula sowel as die goedontwikkelde byna horisontale nate. Fig. 6. Die Paul Sauerbrug oor die Stormsrivier. Let op die vertikale strata van die Formasie Peninsula sowel as die goedontwikkelde byna horisontale nate. Fig. 7. Die vertikale noord-suidstrekkende kwartsare op die kus wes van Stormsriviermond. Die sterk genaatheid van die gesteentes is opval- lend. 7. Die vertikale noord-suidstrekkende kwartsare op die kus wes van Stormsriviermond. Die sterk genaatheid van die gesteentes is opval- lend. 41

https://koedoe.co.za/index.php/koedoe/article/download/1179/1532

Afrikaans

INLEIDING In hierdie artikel word gefokus op ’n maatskaplike groepwerk-bemagtigingsprogram, ooreen- komstig ’n sterkteperspektief, wat ontwikkel en aangebied is vir alkoholafhanklike bejaardes verbonde aan ’n geregistreerde behandelingsentrum. Die voorgenoemde program is deur die navorsers ontwikkel, gemik op die eiesoortige behoeftes, sterktes en uitdagings van dié kliëntegroep. Die doelwitte van hierdie artikel is (a) om die proses waarvolgens ’n maatskaplike groepwerk- bemagtigingsprogram vir alkoholafhanklike bejaardes ontwikkel en aangebied is, te bespreek, asook (b) om die programinhoud kortliks weer te gee, sodat maatskaplikewerk-praktisyns die program enersyds kan benut, en andersyds gestimuleer word tot soortgelyke praktykinisiatiewe. http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 75 DIE ONTWIKKELING EN INHOUD VAN ’N MAATSKAPLIKE GROEPWERK-BEMAGTIGINGSPROGRAM VIR ALKOHOLAFHANKLIKE BEJAARDES LS Geyer & H Strydom AGTERGROND/PROBLEEMSTELLING Wêreldwyd verhoog die lewensverwagting van die mensdom, insluitend bejaardes, vanweë die ontwikkeling van die mediese wetenskap. Terselfdertyd berig Brümmer (2004:23) dat alkoholafhanklikheid onder Suid-Afrikaners toeneem. In sekere provinsies van Suid-Afrika, onder andere Gauteng, kom alkoholafhanklikheid so hoog as ses uit elke tien mense voor. Parry, Pluddemann, Steyn, Bradshaw, Norman & Laubscher (2005) het in ’n Suid-Afrikaanse studie bevind dat 27,6% mans en 9,6% vroue ouer as 55 jaar van alkohol afhanklik is. Hierdie toestand noodsaak dringende ingrype van professies, soos Maatskaplike Werk, ten einde geskikte behandelingsprogramme vir dié ouderdomsgroep te ontwikkel en te toets (Barnea & Teichman, 1994:133; Gurnack & Thomas, 1989:652; O’Connell, Chin, Cunningham & Lawlor, 2003:664; Ticehurst, 1990:252; Widner & Zeichner, 1991:15). Cox (2001:305) is van mening dat die sterkteperspektief geskik is vir maatskaplikewerk-diens- lewering aan diverse bevolkingsgroepe wat dikwels as magtelose groeperinge geklassifiseer word. Volgens hierdie standpunt blyk dit dat Suid-Afrika, met uiteenlopende kliëntegroepe, ’n ideale geleentheid bied vir die toepassing van die sterkteperspektief. Die bejaarde bevolking in Suid-Afrika is eweneens deel van hierdie diverse kliëntegroepe. Ondanks menings dat maatskaplikewerk-dienslewering aan die alkoholafhanklike bejaarde onnodig is weens swak prognose (Giordano & Beckham, 1985:79; Ticehurst, 1990:258), meen Perkins en Tice (1999:181) daarteenoor dat bejaardes dikwels ’n beter prognose as hul jonger eweknieë toon. Argumente dat bejaardes ’n swak of geen prognose toon, is te wyte aan die feit dat die alkoholafhanklike bejaarde dikwels reeds gedurende volwassenheid alkoholafhanklik- heid ontwikkel het en dit steeds nie oorwin het nie. Gevolglik word stereotipe beelde, soos dronkaard, aan die alkoholafhanklike bejaarde toegedig. Behandelingsprogramme wat tans in Suid-Afrika by verskeie behandelingsentra, statutêr en vrywillig, benut word, is ontwerp vir maatskaplikewerk-dienslewering gerig op alle ouder- domsgroepe (Geyer, 2003:214). Hierdie behandelingsprogramme is dikwels, weens die unieke behoeftes en uitdagings van die bejaarde, nie tot hul voordeel nie. Outeurs, soos Deblinger (2000:82), Dunne (1994:609), Giordano en Beckham (1985:66), Gurnack en Hoffman Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 76 (1992:878), Perkins en Tice (1999:181) asook Widner en Zeichner (1991:13), meen dat alkoholafhanklike bejaardes aan ’n uniek-ontwerpte behandelingsprogram onderwerp moet word. Vanuit die voorafgaande blyk dit dat daar ’n behoefte bestaan om afsonderlike behandelingsprogramme vir die alkoholafhanklike bejaarde te ontwikkel en te toets wat op hulle eiesoortige omstandighede, behoeftes en sterktes gemik is. Maatskaplike Werk beskik oor drie primêre metodes van dienslewering, waaronder maatskaplike groepwerk. Barrie (1990:155-157) wys op verskeie voordele wat maatskaplike groepwerk vir die alkoholis inhou. AGTERGROND/PROBLEEMSTELLING Beaver en Miller (1992:70) meen voorts dat maatskaplike groepwerk uitdagend, stimulerend en belonend vir die bejaarde is. Voorts bestaan daar ’n verskeidenheid praktykteorieë en -modelle wat benut kan word in dienslewering aan die alkoholis. Dit geld ook vir die alkoholafhanklike bejaarde. Die sterkteperspektief fokus op die holistiese persoon binne sy omgewing. Hierdie benadering kan die bejaarde persoon help om soveel as moontlik kontrole oor sy lewe te behou. Die sterktes waartoe die bejaarde nog steeds in staat is, ondanks sy gevorderde leeftyd, kan uitgebou word (Fast & Chapin, 2002:145). Hiervolgens blyk dit dat die toepassingsmoontlikhede van maatskaplike groepwerk in dienslewering aan die alkoholafhanklike bejaarde, vanuit ’n sterkteperspektief, ondersoek moet word. Vanuit ’n omvattende literatuurstudie blyk dit dat navorsing rondom die toepassingsmoontlikhede van die sterkteperspektief ten opsigte van alkoholafhanklike bejaardes ontbreek. Graybeal (2001:241) sluit hierby aan deurdat hy daarop wys dat etlike diensvelde nog bestudeer moet word ten opsigte van dienslewering ooreenkomstig die sterkteperspektief. Parry et al. (2005) skets die Suid-Afrikaanse situasie ten opsigte van alkoholafhanklikheid soos volg: “In South Africa (and many developing countries) there is currently a dearth of treatment and other interventions for reducing risky drinking in general and particularly in areas situated away from urban centers.” “In South Africa (and many developing countries) there is currently a dearth of treatment and other interventions for reducing risky drinking in general and particularly in areas situated away from urban centers.” Gevolglik het die navorsingsvraag ontstaan: “Watter programaktiwiteite vanuit die literatuur en empiriese navorsings moet ingesluit word in ’n maatskaplike groepwerk-bemagtigings- program ten einde alkoholafhanklike bejaardes deur middel van ’n sterkteperspektief te bemagtig?” Terselfdertyd is ’n leemte aan sodanige program geïdentifiseer en het die navorsers besluit om ’n maatskaplike groepwerk-bemagtigingsprogram vir alkoholafhanklike bejaardes in Suid-Afrika te ontwerp. Fase 1: Analise Analise behels onder meer die identifisering van ’n probleem en die beskouing van bestaande maatskaplike tegnologie (bv. groepwerkinisiatiewe). Hierdie fase is onderneem deur middel van ’n omvattende literatuurstudie ten opsigte van alkoholisme, bejaardheid, maatskaplike groepwerk en die sterkteperspektief. Vanuit dié studie is daar bevind dat kliënte, soos alkohol- afhanklike bejaardes, bemagtig kan word volgens ’n sterkteperspektief (Norman, 2000:2-3). Dieselfde outeur, asook Kirst-Ashman (2003:52-53) kom in hul handboeke tot die bevinding dat die sterkteperspektief nie oor ’n eiesoortige hulpverleningsproses beskik nie, maar wel binne ’n bemagtigingsproses geakkommodeer word. Alvorens ’n nuwe groepwerk-bemagti- gingsprogram ontwikkel is, het die navorsers bestaande groepwerkinisiatiewe ondersoek. NAVORSINGSMETODOLOGIE ’n Toegepaste ondersoek, spesifiek volgens die variant intervensienavorsing (Fouché & De Vos, 2005:109), is benut ten einde ’n nuwe program (tegnologie) te ontwikkel. Volgens ’n verkennende navorsingsontwerp is “wat?” vrae onderneem ten einde die probleem te ondersoek (Babbie, 2004:97-89; Fouché & De Vos, 2005:106). Hierdie navorsingsontwerp het die navorsers in staat gestel om ’n akkurate profiel van alkoholafhanklike bejaardes, asook hul behoeftes, sterktes en uitdagings saam te stel. Hierdie data is eventueel sinvol in ’n groepwerk- bemagtigingsprogram geïnkorporeer sodat die program spesifiek op die alkoholafhanklike bejaarde afgestem is. Ontwikkelings- en benuttingsnavorsing (DR & U-model) is as die oorkoepelende navorsingsmodel gebruik. Vervolgens word die verskillende fases van hierdie model bespreek, terwyl die navorsingsmetodologie by elke fase van die navorsingsproses duideliker omskryf sal word. Voorts word die proses van programontwikkeling, die programinhoud, en programresultate by die toepaslike fases bespreek. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 77 • Bestaande groepwerkinisiatiewe Die analise fase is voortgesit deur middel van ’n empiriese ondersoek. ’n Opnameprosedure is met 27 (N=27) maatskaplikewerk-praktisyns, verbonde aan geregistreerde behandelingsentra in Suid-Afrika, onderneem ten einde die aard en omvang van bestaande groepwerkinisiatiewe vir alkoholafhanklike bejaardes te verken. Data-insameling is onderneem deur gestruktureerde onderhoude aan die hand van ’n onderhoudskedule. Dié onderhoudskedule het oop, meervoudige keuse en geskaleerde vrae (Strydom, 2000:124-131), asook geslote vrae bevat ten einde kwantitatiewe en kwalitatiewe data te versamel. Vir die doeleindes van data-ontleding is dieselfde prosedure gevolg as wat hieronder by die bejaarde deelnemers bespreek word. Die maatskaplikewerk-deelnemers is deur middel van ’n beskikbaarheidsteekproef, as nie- waarskynlikheidseleksie-tipe steekproef, by die ondersoek betrek (Babbie, 2004:183-184). Slegs dié praktisyns wat hul vrywillig tot die ondersoek verbind het, is by die onderhoude betrek. Daar is bevind dat maatskaplike werkers die volgende temas tydens groepwerkbyeen- komste onderneem oor ’n gemiddelde tydperk van drie weke (sien Skematiese Voorstelling 1): Vanuit Skematiese Voorstelling 1 kan die volgende afleidings gemaak word: Vanuit Skematiese Voorstelling 1 kan die volgende afleidings gemaak word: • Week 1 is daarop gerig om die alkoholafhanklike persoon te lei tot die erkenning van sy/haar drankprobleem. Daarbenewens word die groeplede gelei tot die aanvaarding van hul uitdagings soos om hom/haar van alkohol te weerhou. Groeplede word ook gemotiveer om moontlike uitdagings op ’n konstruktiewe wyse te hanteer. • Week 1 is daarop gerig om die alkoholafhanklike persoon te lei tot die erkenning van sy/haar drankprobleem. Daarbenewens word die groeplede gelei tot die aanvaarding van hul uitdagings soos om hom/haar van alkohol te weerhou. Groeplede word ook gemotiveer om moontlike uitdagings op ’n konstruktiewe wyse te hanteer. • Gedurende die tweede week word verskeie onderwerpe wat vir die alkoholafhanklike persoon van belang mag wees, soos konflikhantering, bespreek. Hierdie onderwerpe is enersyds daarop gerig om die kliënt van noodsaaklike kennis te voorsien oor alkohol- verwante probleme, en andersyds om lewensvaardighede vir die groeplede te leer wat hul maatskaplike funksionering kan verbeter deur byvoorbeeld alkoholinname te staak. • Week 3 is daarop gerig om die alkoholafhanklike persoon voor te berei op herinskakeling in die huwelik, gesin en gemeenskap. Dit blyk asof hierdie voorbereiding veral daarop fokus om suksesvolle toetrede sonder enige betrokkenheid by alkoholinname, te bevorder. • Voorts omsluit die behandeling gedurende die derde week ’n faset waartydens die kliëntsisteem georiënteer word ten opsigte van nasorgdienste, soos hoe om daarvan gebruik te maak. • Voorts omsluit die behandeling gedurende die derde week ’n faset waartydens die kliëntsisteem georiënteer word ten opsigte van nasorgdienste, soos hoe om daarvan gebruik te maak. • Volgens die onderwerpe wat tydens groepbyeenkomste hanteer word, blyk dit duidelik dat ’n holistiese benadering gevolg word. Fisiese, psigiese, sosiale en spirituele behoeftes van die alkoholafhanklike persoon geniet aandag. Afgesien van die maatskaplikewerk-deelnemers se insette is alkoholafhanklike bejaardes se unieke omstandighede eweneens ondersoek ten einde hul behoeftes, uitdagings en sterktes te identifiseer. SKEMATIESE VOORSTELLING 1 TEMAS VAN GROEPWERKSESSIES BY ENKELE GEREGISTREERDE BEHANDELINGSENTRA IN SUID-AFRIKA Week van behandeling Temas ingesluit by groepwerkbyeenkomste Week 1 • Oorsake en gevolge van alkoholafhanklikheid. • Kliënte word gelei tot die erkenning en aanvaarding dat hy/sy van alkohol afhanklik is. • Ontwikkeling van ’n vertrouensverhouding in die groep. Week 2 • Die hantering van verlies. • Godsdiensbeoefening. • Hantering van emosies. • Kommunikasie- en sosialiseringsvaardighede. • Konflikhantering. • MIV/Vigs: kennis van die toestand asook die voorkoming daarvan. • Probleemoplossing. • Selfbeeld: ontdek jouself. • Streshantering. • Tydsbestuur: hoe om jou tyd effektief te bestuur. • Beoefening van stokperdjies. • Rasionele denkpatrone: hoe om rasioneel te dink. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) p j http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 j http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 78 Week 3 • Toekomsbeplanning: die opstel van die sogenaamde “nugterheidsplan.” • Begelei kliënte tot die heropbou en versterking van verhoudings met betekenisvolle andere. • Fasilitering van suksesvolle toetrede tot die huwelikslewe deur die eggenote te betrek by groepwerksessies. • Nasorgdienste: die aard en noodsaaklikheid daarvan vir elke gerehabiliteerde alkoholis. Week 3 http://socialwork.journals.ac.za/ • Profiel van alkoholafhanklike bejaardes Die spesifieke behoeftes, uitdagings en sterktes van alkoholafhanklike bejaardes is verken deur ’n omvattende bio-psigososiale en demografiese profiel saam te stel. Verskillende eienskappe van die bejaarde deelnemers is verken soos geslag, ouderdom, huwelikslewe, verhouding met naasbestaandes, vryetydsbesteding, rolverandering, godsdienstige en geestelike lewe, asook opvoedkundige kwalifikasies, aard van werk óf aftrede, finansiële posisie en behuising. ’n Opnameprosedure is met 56 (N=56) bejaarde deelnemers van 58 jaar en ouer onderneem ten einde die voorgenoemde profiel saam te stel. Data-insameling is onderneem deur gestruktureerde onderhoude aan die hand van ’n onderhoudskedule. Dié onderhouskedule het oop, meervoudige keuse en geskaleerde vrae (Strydom, 2000:124-131), asook geslote vrae bevat ten einde kwantitatiewe en kwalitatiewe data te versamel. Kwantitatiewe data is deur ’n statistiese konsultasiediens verwerk deur middel van die statistiese rekenaarpakket, SAS System Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 79 http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 79 for Windows (SAS Institute Inc., 2002-2005). Kwalitatiewe data is ontleed deur sentrale temas en bepaalde tendense sistematies te ontleed, te kategoriseer en die frekwensie daarvan te bepaal. Die eenhede van ontleding is deeglik vooraf beplan sodat ’n doelgerigte ontleding van die data verseker is (Strydom, 2000:163-166). Bejaarde deelnemers is deur middel van twee nie-waarskynlikheidseleksie-tipe steekproewe betrek, naamlik ’n doelgerigte en sneeubalsteekproef (Babbie, 2004:183-184; Strydom, 2005:201-203). ’n Doelgerigte steekproeftegniek is geïmplementeer ten einde 40 potensiële bejaarde deelnemers by geregistreerde behandelingsentra in Suid-Afrika te betrek. Die navorsers het verskeie geregistreerde behandelingsentra in Suid-Afrika gekontak en deur middel van ’n skrywe die aard, doel en omvang van die ondersoek verduidelik. Indien die onderskeie besture toestemming verleen het, het die navorsers die geregistreerde behandelingsentra besoek en potensiële deelnemers, dus alkoholafhanklike bejaardes tans op die gevallelading van die sentrum, doelgerig geselekteer. Die aard, doel en omvang van die ondersoek is aan elke potensiële deelnemer verduidelik. Indien bejaarde deelnemers skriftelik tot vrywillige deelname ingestem het, is ’n gestruktureerde onderhoud van 45 minute met elke deelnemer gevoer waarin ’n profielsamestelling die oorhoofse doelwit was. Daarbenewens is ’n sneeubalsteekproef gebruik om potensiële deelnemers in die CAD en CAB by die ondersoek te betrek. Die navorsers het voorsitters van die CAD en CAB gekontak. Elke groepvoorsitter is gevra of die groep oor potensiële deelnemers vir die ondersoek beskik. Groepvoorsitter het eerstens met potensiële deelnemers gekontak, alvorens die navorsers met hul in verbinding gebring is. Tydens die navorsers se besoek aan die potensiële deelnemers is die aard, doel en omvang van die ondersoek verduidelik. • Profiel van alkoholafhanklike bejaardes Op grond van die sterktes en uitdagings wat die profiel aan die navorsers uitgewys het, is ’n groepwerk-bemagtigingsprogram vir alkoholafhanklike bejaardes ontwikkel. Vervolgens word die programontwikkelingsfase toegelig. • Profiel van alkoholafhanklike bejaardes Onderhoude is slegs met diegene gevoer wat hulself skriftelik tot vrywillige deelname verbind het. Na afloop van die onderhoude is deelnemers gevra of hul die navorser met ander potensiële deelnemers in verbinding (sneeubal) kan bring. In totaal is 56 deelnemers by hierdie faset van die ondersoek betrek. Die kriteria vir die insluiting van bejaarde deelnemers was soos volg: • Alkoholafhanklike bejaardes van 58 jaar en ouer, mits hulle reeds afgetree het. • Alkoholafhanklike bejaardes van 58 jaar en ouer, mits hulle reeds afgetree h • Alkoholafhanklike bejaardes van 60 jaar en ouer, ongeag hulle werkstatus. • Slegs potensiële deelnemers wat beskikbaar en bereid was tot deelname is betr Die resultate van die bio-psigososiale en demografiese profiel word vervolgens opsommend weergegee. Vanuit die profiel blyk dit dat alkoholafhanklike bejaardes oor die volgende sterktes beskik (Geyer, 2006:48-49): Die resultate van die bio-psigososiale en demografiese profiel word vervolgens opsommend weergegee. Vanuit die profiel blyk dit dat alkoholafhanklike bejaardes oor die volgende sterktes beskik (Geyer, 2006:48-49): • Hulle is dikwels steeds in die eg verbind. Eggenote dien as steunstelsels vir die alkoholafhanklike bejaarde, hetsy vóór, tydens of ná behandeling. • Verhoudings met kinders en kleinkinders is relatief stabiel. Die alkoholafhanklike bejaarde ervaar die ondersteuning van dié persone as ’n sterkte. • Verhoudings met kinders en kleinkinders is relatief stabiel. Die alkoholafhanklike bejaarde ervaar die ondersteuning van dié persone as ’n sterkte. • Die meeste deelnemers beoefen stokperdjies. Aangesien dit afleiding, ontspanning en vermaak aan hulle bied, kan dit as ’n sterkte beskou word. • Die meeste deelnemers beoefen stokperdjies. Aangesien dit afleiding, ontspanning en vermaak aan hulle bied, kan dit as ’n sterkte beskou word. • Rolvervulling is ’n sterkte in die lewens van die meeste deelnemers, want hulle meen dat hul steeds van waarde is vir die gemeenskap. Voorts impliseer dit terselfdertyd dat dié persone ’n sterkte in die gemeenskap is. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 80 • ’n Hunkering na iets meer betekenisvol en hoër as alkohol word bevredig deur die bejaardes se toegewyde godsdienstige en geestelike lewe. Talle deelnemers getuig dat godsdiens en geestelikheid ’n sterkte in hulle lewens is. • Die deelnemers beskik oor ’n gemiddelde inkomste van R3000,00 plus per maand. Dit as sodanig is ’n sterkte, aangesien dit bo die heersende Suid-Afrikaanse broodlyn is. • Die deelnemers beskik oor ’n gemiddelde inkomste van R3000,00 plus per maand. • Profiel van alkoholafhanklike bejaardes Dit as sodanig is ’n sterkte, aangesien dit bo die heersende Suid-Afrikaanse broodlyn is. • Verblyfomstandighede is vir ’n beduidende aantal deelnemers ’n sterkte deurdat hulle oor eie woonhuise beskik. • Verblyfomstandighede is vir ’n beduidende aantal deelnemers ’n sterkte deurdat hulle oor eie woonhuise beskik. • Die oorgrote meerderheid deelnemers ervaar die sterkte van goeie psigiese gesondheid. Daarbenewens het die profiel uitdagings (probleme) uitgewys. Die volgende uitdagings verteenwoordig die intervensiebehoeftes van alkoholafhanklike bejaardes (Geyer, 2006:49): • Die huweliksverhouding van die deelnemers, wat verbeter kan word deur lewensvaardig- hede soos konstruktiewe kommunikasie en konflikhantering, blyk ’n uitdaging te wees. • Verliese, soos egskeiding en die afsterwe van geliefdes, is deur talle deelnemers beleef. Alkoholafhanklike bejaardes behoort dus ’n behoefte te ervaar om verliese te verwerk sodat hulle hernude veerkragtigheid kan bereik. • Alleenlopendes is dikwels geneig tot die inname van groot hoeveelhede alkohol. Uitdagings soos hierdie kan oorbrug word deur die uitbouing van sosialiseringsvaardighede en ’n positiewe selfbeeld asook die doelgerigte beoefening van stokperdjies. • Alkoholafhanklike bejaardes is nie meer seksueel aktief ná aftrede/bejaardheid nie, alhoewel hulle steeds oor die behoefte en vermoë daartoe beskik. Hierdie uitdaging kan oorbrug word deur die bejaardes te bemagtig met ouderdomspesifieke kennis en vaardighede oor hierdie lewensfunksie. • Die deelnemers se sosiale lewe toon ’n afwaartse tendens. Hulle sosiale lewe kan verbeter word deur te fokus op sosialisering volgens behoefte met persone anders as die drinkmaats. • Die deelnemers se sosiale lewe toon ’n afwaartse tendens. Hulle sosiale lewe kan verbeter word deur te fokus op sosialisering volgens behoefte met persone anders as die drinkmaats. • Behoeftes aan godsdiensbeoefening binne groepverband kan oorbrug word deur die benutting en totstandkoming van groepe. • Alkoholafhanklike bejaardes is dikwels nie meer aktief in die arbeidsmark betrokke nie, alhoewel hulle steeds positiewe bydraes wil lewer in die gemeenskap. Hierdie uitdaging kan oorbrug word deur bejaardes te bemagtig met tydsbestuursvaardighede vir die onbenutte ure van die dag, aanmoediging tot stokperdjiebeoefening en die aanwending van bejaardes as mentors vir die jonger geslag. • Verskeie deelnemers ly aan depressie. Die bejaardes behoort met toepaslike hanterings- vaardighede toegerus te word ten einde depressie die hoof te bied. Op grond van die sterktes en uitdagings wat die profiel aan die navorsers uitgewys het, is ’n groepwerk-bemagtigingsprogram vir alkoholafhanklike bejaardes ontwikkel. Vervolgens word die programontwikkelingsfase toegelig. Fase 2: Ontwikkeling Bestudering van relevante data en die nuwe tegnologiese ontwerp is stappe binne hierdie fase (Strydom, 2000:157). Op grond van die bevindings in die analise fase is ’n maatskaplike groepwerk-bemagtigingsprogram, voortaan bemagtigingsprogram genoem, ontwikkel. Voorts is dit ontwikkel ooreenkomstig bemagtigende groepwerk volgens ’n sterkteperspektief (DuBois & Miley, 2002:199; Saleebey, 2002:13-15). Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 81 Potensiële alkoholafhanklike bejaarde groeplede, van 55 jaar en ouer ten tyde van die onders- oek, is deur middel van ’n eenvoudige ewekansige steekproef (Rubin & Babbie, 2005:264-266) betrek uit ’n universum van 35 bejaardes. Die aanpassing van die ouderdomsperk was nodig weens die aanvanklike beperkte deelnemertal, alhoewel die gemiddelde ouderdom van die deelnemers sowat 60 jaar (60.3) ten tyde van die ondersoek was. Aanvanklik is sestien (N=16) bejaardes van ’n geregistreerde behandelingsentrum in Gauteng in hierdie ondersoek betrek. Agt is in ’n eksperimentele groep ingesluit en aan die voorgestelde maatskaplike groepwerk- bemagtigingsprogram blootgestel. Daarbenewens is agt bejaardes in ’n vergelykende groep ingesluit deurdat dié lede aan die bestaande groepwerkprogram van die sentrum blootgestel is. Die navorsers het vóór die programaanbieding met al die deelnemers (N=16) ’n kontrak gesluit waarin die aard en omvang van die ondersoek, etiese aspekte en praktiese implikasies uiteengesit is. Die programinhoud is soos volg: Oorhoofse doelstelling van die maatskaplike groepwerk-bemagtigingsprogram Om ’n maatskaplike groepwerk-bemagtigingsprogram te ontwerp wat deur middel van g p g p g g g p g Om ’n maatskaplike groepwerk-bemagtigingsprogram te ontwerp wat deur middel van literatuurstudie en empiriese navorsing daarop gerig is om die maatskaplike funksionering van alkoholafhanklike bejaardes te verbeter en hulle sterktes uit te bou. • Programinhoud In die onderhawige paragrawe word die oorhoofse doelstelling en programinhoud, wat vir die eksperimentele groep aangebied is, aangetoon. Die programaanbieding het op ’n weeklikse basis van 90 minute per geleentheid, oor dertien byeenkomste gestrek vanaf 31 Mei 2005 tot 17 Augustus 2005. Die program is oor ’n veel langer periode as slegs drie weke aangebied, aangesien ’n literatuurstudie die navorsers oortuig het om groepwerkprogramme vir alkoholafhanklike bejaardes teen ’n heelwat stadiger tempo aan te bied (Corey & Corey, 1997:409-413; Toseland, 1995:28-39). Daarbenewens is die programinhoud gereduseer tot die absolute behoeftes en sterktes van die kliëntegroep, soos afkomstig vanuit die profiel. Sodoende is die bejaarde kliënte nie onnodig bemoei met temas en vaardighede waarvoor hulle nie ’n behoefte uitgespreek het nie. Elke groepbyeenkoms is begin met die evaluering van tuiswerk deur die aanwending van oplossingsgefokusde onderhoudvoeringstegnieke (Lee, 2003:389, Stalker, Levene & Coady, 1999:468-471; Van Wormer & Davis, 2003:81) soos “Wat doen jy nou anders in ’n konfliksituasie sedert ons ’n byeenkoms aan konflikhantering afgestaan het?” Die samevatting van groepbyeenkomste is hanteer deur die aanwending van onvoltooide sinne soos “Vandag het ek geleer ….” Dit word egter nie telkens in die teks aangetoon nie. Byeenkoms 2: Alkoholafhanklikheid: wat, waarom en die gevolge? y , g g Alkoholisme is gedefinieer in die groeplede se eie woorde. Hierdie aktiwiteit is ingesluit om (a) die beginsel dat die kliënt se eie woorde en omskrywing van sy uitdagings belangrik is, te erken (Geyer, 2003:103), terwyl (b) dit aansluit by maatskaplikewerk-dienslewering binne ’n sosiale konstruksionisme, waaruit die sterkteperspektief ontwikkel het (Dean, 1993:57-58; Lee, 1996:188,198-199; Witken, 1990:37-40). Hierdie aktiwiteit is saamgevat met ’n gestandaardiseerde definisie soos vervat in die Tweetalige Definiërende Woordeboek vir Maatskaplike Werk (Vaktaalkomitee vir Maatskaplike Werk, 1984:3). Die akute gevolge van alkoholmisbruik is op ’n didaktiese wyse aan die groeplede voorgehou met herhaaldelike motiverings om insette te lewer. Die onmiddellike uitwerking van alkohol, op die sentrale en perifere senuweestelsel, kognisie, gemoedstoestand asook sensoriese en motoriese aktiwiteit, is bespreek aan die hand van Barlow en Durand (1999:343-345), Goode (1993:157-161), Jung (1994:32-42, 57-69) asook Louw (1993:59-94). Die oorsake en gevolge van alkoholmisbruik (Geyer, 2003:75-76, 84-88; Joubert, 2002:15,19-22) is met die groep bespreek sodat hulle enersyds tot insig kon kom wat tot hul individuele afhanklikheid aanleiding gegee het, en andersyds die voordele van alkoholonthouding kon insien. Byeenkoms 1: Ontmoeting en oriëntering Die maatskaplike werker, voortaan fasiliteerder genoem, en al die groeplede het aan die kenverhouding aandag geskenk deur hulself aan mekaar voor te stel. ’n Vertrouensverhouding is opgebou deur etiese oorwegings in Maatskaplike Werk (Cournoyer, 1996:58), soos die verpligting van maatskaplike werkers om die privaatheid van kliënte te respekteer en bespreek. Hierdie etiese oorwegings is bespreek sodat ’n alkoholafhanklike bejaarde, wat geneig is tot agterdog, kon weet dat hy slegs dit waarmee hy gemaklik voel, met die groep hoef te deel. Groeplede het vir hulself, en die fasiliteerder, groepreëls neergelê. Elke groeplid het die meetinstrument, Short Michigan Alcohol Screening Test-Geriatric Version (SMAST-G), ontvang om te voltooi (Blow et al. in Oslin & Holden, 2002:24). Hierdeur is groeplede uitgedaag om (a) individueel te bepaal of hy ’n alkoholafhanklike persoon is, en (b) deur selfondersoek te besluit of hy die uitdaging aanvaar om daarvan te ontspring. Vennootskap en Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 82 eienaarskap, as beginsels van ’n sterkteperspektief (Kisthardt, 2002:164-172), is in die groepwerkproses toegepas met ’n versoek aan die groeplede om aan te dui watter onderwerpe hulle graag wil bespreek. Die groepinsette, tesame met dié van die fasiliteerder (gegrond op resultate van die empiriese ondersoek soos vroeër bespreek), het gelei tot die sluiting van ’n kontrak vir dertien groepbyeenkomste, rakende elf onderwerpe. Twee gestandaardiseerde meetinstrumente, die verkorte Affectometer 2, asook Personal Multi-Screening Inventory (PMSI), is individueel voltooi vir die doeleindes van ’n voortoetsmeting. Byeenkoms 2: Alkoholafhanklikheid: wat, waarom en die gevolge? Byeenkoms 3: Selfbeeld y ’n Positiewe selfbeeld is van belang vir elke persoon sodat sy lewenskwaliteit en maatskaplike funksionering voortdurend kan verbeter (Roux, 2002:223). Derhalwe is elke groeplid die geleentheid gebied om sy selfbeeld te evalueer met behulp van ’n vraelys (Nasionale Raad vir Geestesgesondheid, 1990), alvorens ’n omvattende groepgesprek gevolg het. Die begrip, selfbeeld, is bespreek en omskryf om verwarring te voorkom. Wessels (1996:84) haal Higgins aan wat selfbeeld soos volg definieer: “Jou selfbeeld is dit wat jy dink van jou voorkoms, intelligensie, prestasievermoë, interpersoonlike verhoudings en ook jou idee van wat ander van jou dink. Selfbeeld is die siening wat ’n persoon van homself het, nadat hy homself geëvalueer het.” Vir die doeleindes van hierdie byeenkoms is die voorgenoemde definisie as uitgangspunt gebruik. Fasette van die selfbeeld is bespreek, waarna groeplede met behulp van ’n selfdoenoefening hulle negatiewe en positiewe selfbeeldeienskappe kon neerskryf. Die uniekheid van elke groeplid is ingeskerp met die volgende slagspreuk: “God made me and God don’t make junk!” (Cilliers in Roux, 2002:224). Deur middel van ’n groepgesprek is beide die positiewe en negatiewe kenmerke van die selfbeeld verken volgens Roux (2002:225-226), Strydom (1990:208-209) en Wessels (1996:86-88). Die byeenkoms is tot ’n hoogtepunt gevoer met die versoek aan groeplede om maniere te bedink waarvolgens ’n negatiewe selfbeeld verander kan word. Die voorgenoemde gesprek is aangevul vanuit die literatuur (Roux, 2002:227; Strydom, 1990:211-212; Van Jaarsveld, 2003:38-49, 56-57). Hierdie aktiwiteite beantwoord aan een van die sterkteperspektief se beginsels, naamlik dat omvattende eksplorering tussen die kliënt en maatskaplike werker noodsaaklik is, sodat die kliënt bewus kan word van die sterktes waaroor hy beskik om sy uitdagings te hanteer (Geyer, 2003:104). Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 83 Elke groeplid moes vir tuiswerk opstelle van 250 woorde elk skryf oor die onderwerpe “My lewe…” en “Vanaf vandag die toekoms in ….” Elke groeplid moes vir tuiswerk opstelle van 250 woorde elk skryf oor die onderwerpe “My lewe…” en “Vanaf vandag die toekoms in ….” “My Byeenkoms 5: Kommunikasie ’n Ysbreker, telefoontjie, is benut om die onderwerp in te lei. Deur dié oefening het groeplede tot die besef gekom dat, ofskoon kommunikasie ’n alledaagse vaardigheid is, dit dikwels kan skeefloop. Groeplede het kommunikasie in hul eie woorde omskryf, voordat Alpaslan (1994:72) se definisie aan die groep voorgehou is. Die vernaamste elemente van kommuni- kasie, naamlik die bron, boodskap en bestemming, is bespreek volgens Alpaslan (1994:176- 179) en Nicol (2000:49-51). Struikelblokke in kommunikasie is bespreek sodat groeplede bewus kon word van dié uitdagings en maniere kon bedink om dit te oorkom. Slegs ses struikelblokke, soos stiltes wat ’n atmosfeer van vyandigheid skep (Wessels, 1996:65-66), is bespreek. Groeplede is deurgaans aangemoedig om die gesprek te verryk met voorbeelde vanuit hulle eie leefwêreld. Wyses ter bevordering van kommunikasie is ook bespreek (Alpaslan, 1994:78-80; Nicol, 2000:66-74). Die fasiliteerder het die groep versoek om ’n uitdagende kommunikasiegeleentheid te bedink, waarna vrywilligers dit in ’n rollespel kon uitbeeld. Dit was betekenisvol dat die groep reeds ’n konfliksituasie bedink het, alhoewel dié onderwerp nog nie aangeraak is nie. Vir tuiswerk is groeplede aangemoedig om in die komende week op hulle kommunikasie te let en ten minste een positiewe en een negatiewe eienskap te identifiseer. Hierdie oefening het die toepassing van dié vaardigheid gestimuleer en hopelik volhoubare groei bevorder. Byeenkoms 4: Tydsbestuur Tydsbestuur is in groeplede se eie woorde omskryf. Hierdie faset van die groepgesprek is aangevul uit die literatuur (Thompson, 2002:12-14). Groeplede is in twee kleiner groepe verdeel met die opdrag om soveel moontlik maniere vir effektiewe tydsbestuur te bedink en dit aan te teken. Voorts moes een persoon per groep die resultate aan die groter groep voorhou. Hierdeur is die groeplede se sterkte tot selfvertroue en kommunikasie in die openbaar bevorder. Die fasiliteerder het eweneens metodes, soos geïdentifiseer deur Thompson (2002:14-17), aan die groep voorgehou. Daar is van die veronderstelling uitgegaan dat die bejaarde persoon nie slegs ’n behoefte aan tydsbestuursvaardighede mag ervaar nie, maar ook om energievlakke optimaal te hou. In die lig van die voorafgaande is effektiewe energiebeheer in groepverband en deur die fasiliteerder bespreek. Voorts is dié gesprek aangevul met die literatuur (Thompson, 2002:18-20). Die kennisvlak van die groeplede is uitgebou met toepassings in die praktyk deurdat groeplede versoek is om twee scenario’s op te los met betrekking tot tyds- en energiebestuur. Vir tuiswerk moes die groeplede ’n dagboek byhou vir een werksdag en een naweekdag sodat hulle verder oor die onderwerp kon nadink. Byeenkoms 6: Konflikhantering y g Ter aanvang is ’n aanhaling van Van Jaarsveld (2003:71) voorgelees ten einde ’n aanknopingspunt vir die tema te vind. In die gelese gedeelte is verduidelik hoedat oudpresident Nelson Mandela, ná 27 jaar in die tronk, ’n roete van demokrasie en versoening in Suid-Afrika gevolg het, eerder as tirannie. Groeplede het ’n groepgesprek gevoer rondom die omvattende ervaring van konflik. Aspekte, soos die oorsaak, redes en uitdrukking van woede, is bespreek (Kleinke, 1998:133-135). Daarna het die dimensies van konflik, byvoorbeeld negatiewe emosies wat tot spysverteringsprobleme kan lei, aan die beurt gekom (Van Jaarsveld, 2003:71- 73). Verskillende riglyne vir konstruktiewe konflikhantering is aan die groeplede voorgehou sodat hulle dit met vrug in hul eie leefwêreld kan toepas. Riglyne, soos ontspanningstegnieke Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 84 en die benutting van humor, is uitgelig (Alpaslan, 1994:87-88; Kleinke, 1998:140-142, 153- 163; Van Jaarsveld, 2003:76-78). Die voorafgaande besprekings is voortdurend aangevul met insette deur die groeplede. Die kennisbasis van die byeenkoms is uitgebou tot die praktiese toepassing van konflikhanteringsvaardighede binne die veilige terapeutiese milieu. Die groep is aangemoedig om ’n konfliksituasie te bedink sodat dit deur rollespel uitgebeeld kon word (Toseland & Rivas, 2001:301). Selfontspanningstegnieke is vir die groep aangeleer met instruksies van die fasiliteerder. Byeenkoms 8: Hantering van verlies y g Die fasiliteerder het twee groeplede aangemoedig tot ’n narratief van verlies. Die doel van die narratiewe was om risikofaktore (faktore wat doeltreffende verlieshantering verhoed) en beskermingsfaktore (faktore wat doeltreffende verlieshantering bevorder) te identifiseer. Die rede hiervoor was om heling en heelheid te stimuleer deur na mekaar se narratiewe te luister (Dean, 1998:25-26). Die fasiliteerder het die fases van verlies met die groep bespreek aan die hand van Kübler-Ross (Janson & König, 2002:77-82; Kübler-Ross, 2003:34-121). Die doel hiervan was om groeplede tot die besef te bring dat verlieshantering inspanning verg en nie ’n passiewe belewenis is nie. Een van die fases, naamlik woede, is deur die groeplede uitgesonder. Met behulp van ’n uitvissingstegniek (“probing”) is groeplede uitgelok om maniere vir effektiewe verlieshantering te vermeld. Hierdie aktiwiteit het gelei tot ’n bespreking van konstruktiewe hanteringstrategieë, soos ’n begrafnisritueel en positiewe denke, vir verlies (vgl. Kleinke, 1998:181-182). Vir tuiswerk is groeplede versoek om ’n simbool van verlies vir iemand te skep, byvoorbeeld ’n gedig, ten einde verlieshantering te stimuleer. Byeenkoms 7: Hantering van ligte depressie Vir die doeleindes van hierdie byeenkoms verwys die begrip, ligte depressie, na ’n toestand van swaarmoedigheid. Dit verwys nie na die siektetoestand wat psigologiese en mediese behandeling vereis nie. ’n Ysbreker, bestaande uit die voorspeel van ses musiekfragmente wat verskillende emosies behoort te ontlok, is met die groep onderneem. Op grond van die werk van De Swart en Hofmeyer (1990:122) asook Kruger en Pieterse (2004:399-411) is musiekfragmente soos Vocalise van S Rachmaninov voorgespeel om ’n emosionele toestand van kalmte te verkry. ’n Werkkaart is benut waarop groeplede individueel hul emosies aangeteken het soos ontsluit deur die musiek, voordat dit in groepverband bespreek is. Die vernaamste simptome van depressie, onder andere selfmoordgedagtes (Kleinke, 1998:73), is aan die groep voorgehou. Elke groeplid is die geleentheid gebied om sy hantering van depressie te bepaal aan die hand van die Depression coping questionnaire (Kleinke, 1998:81). Vanuit die resultate kon bestaande en alternatiewe sterktes ten opsigte van konstruktiewe depressie- hantering ontdek word. Die konstruktiewe hantering van depressie is bespreek met die teks van Kleinke (1998:75-92) en Van Jaarsveld (2003:102-110) as riglyne. Groeplede is gemotiveer om insette te lewer en vir hul sterktes, soos lewenskennis en -wysheid, is erkenning gegee. Vir tuiswerk moes elke groeplid ’n opstel skryf oor ’n krisis in sy lewe wat tot depressie aanleiding gegee het. Daarna moes die groeplid vir homself aandui (a) wat hy daaruit geleer het, en (b) hoe hy dit in die toekoms positief kon aanwend. Die rede hiervoor was om veerkragtigheid (“resiliency”) te ontsluit. 1 Geestelikheid verwys na die belewenis van God/god se teenwoordigheid, terwyl godsdiens op die rituele van godsdiensbeoefening dui. Byeenkoms 10: MIV/VIGS en die bejaarde persoon y j p Die byeenkoms is in samewerking met ’n geregistreerde verpleegkundige aangebied. Alhoewel geen bejaarde deelnemer gerapporteer het dat hy/sy MIV-positief is nie, is ’n byeenkoms aan dié siektetoestand gewy op versoek van die sentrumbestuur en die groeplede. Die rede hiervoor is tweërlei: Eerstens ter voorkoming van ’n lewensbedreigende pandemie. Tweedens ter voorkoming van moontlike infektering aangesien persone onder die invloed van alkohol riskante seksuele gedrag openbaar. Ter aanvang is die aard en omvang van MIV/Vigs in Suider-Afrika op ’n didaktiese wyse aan die groep voorgehou (Roux, 2002:47-50,193-195). Laasgenoemde outeur se inligting is gebruik omdat dit relatief resent is en reeds in maatskaplike groepwerk toegepas en doeltreffend bevind is. Ooreenkomstig beginsels van sosiale konstruksionisme is MIV/Vigs omskryf in groeplede se eie woorde, waarna dié faset afgesluit is met Roux (2002:18-19) se definisies. Die maatskaplike werker en verpleegkundige het die oorsake en gevolge van MIV/Vigs vir die individu en gesin bespreek (Crooks & Baur, 2002:502-506, 512-513; Jones, 1997:469-474; Roux, 2002:57-62, 196-202). Daarbenewens is tipiese mites rondom MIV/Vigs die nek ingeslaan, byvoorbeeld dat MIV deur eetgerei oorgedra word. Die maatskaplike werker het prakties aan die groep gedemonstreer hoe om ’n manlike kondoom te gebruik met behulp van ’n dildo. Die doel hiervan was om die groeplede met praktiese vaardighede te bemagtig rondom die toepassing van ’n voorkomingsmaatreël vir MIV/Vigs infeksie/her-infektering. Voorts is alternatiewe maatreëls, soos getrouheid aan een seksmaat en die vermyding van seksuele vloeistowwe, bespreek (Van Dyk, 2001:142-144). Die maatskaplike werker het vir tuiswerkdoeleindes ’n blokkiesraaisel ontwerp wat groeplede moes voltooi. Hierdie gewilde stokperdjie van bejaardes is gebruik om op ’n interessante en bekende manier groeplede se kennis oor die onderwerp te toets. Byeenkoms 9: Vreugdes en uitdagings van seks in bejaardheid Die byeenkoms is aangebied in samewerking met ’n geregistreerde verpleegkundige vanweë die multidissiplinêre aard van die onderwerp. Voorts is slegs op die manlike geslag gefokus, vanweë die afwesigheid van vroulike groeplede. Elke groeplid het ’n kopie van die ASKAS- Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 j http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 85 vraelys (White in Hillman, 2000:34-35) ontvang om te voltooi sodat die verpleegkundige die groep se eiesoortige behoeftes en uitdagings rondom seksuele aangeleenthede kon peil. Die vernaamste dele van die manlike anatomie is bespreek met behulp van sketse. Kennis van die manlike anatomie is nodig om uitdagings van seks tydens bejaardheid beter te begryp. Die seksresponssiklus van die ouer manlike persoon (Crooks & Baur, 2002:170-171) is bespreek, terwyl groeplede aangemoedig is om sinvolle bydraes te lewer. Met behulp van ’n uitvissingstegniek is vasgestel watter seksuele uitdagings die groeplede beleef. Uitdagings, soos impotensie, is bespreek (Alpaslan, 1994:50-51; Crooks & Baur, 2002:445-449). Die fisiese en psigiese oorsake van seksuele uitdagings, soos depressie wat tot impotensie kan lei, is toegelig aan die hand van verskeie outeurs se standpunte (Crooks & Baur, 2002:428-441; Hillman, 2000:144-148; Masters, Johnson, & Kolodny, 1988:518-519). Oplossings hiervoor, soos die gebruik van medikasie, is eweneens bespreek (Crooks & Baur, 2002:460-470; Hillman, 2000:151-154). Vir tuiswerk het elke groeplid geskrewe instruksies ontvang om ’n manlike genitalieë selfondersoek uit te voer. Die doel hiervan was om die groeplede met die vaardigheid van dié selfondersoek toe te rus ter voorkoming/vroeë behandeling van moontlike mediese toestande. Byeenkoms 11: Godsdiens en geestelikheid in bejaardheid1 Hierdie byeenkoms is in samewerking met ’n leraar aangebied, vanweë die multidissiplinêre aard van die onderwerp. Geen groeplid is gedwing om die byeenkoms by te woon nie. Voorts is Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 86 daar slegs op die christelike geloof gefokus aangesien geen groeplid homself met ’n ander geloofsoortuiging geïdentifiseer het nie. ’n Aantal oop vrae, byvoorbeeld “Is alkoholmisbruik sonde?”, is aangewend om die tema te ontsluit. Die leraar het die Gelykenis van die verlore seun (Lukas 15:11-32) aan die groep voorgehou deur middel van ’n opvoedkundige groepwerkbenadering. Dié benadering is gebruik om inligting aan die groep deur te gee (Toseland & Rivas, 2001:25). Groeplede is steeds op allerlei maniere, soos oop vrae, aktief by bespreking betrek om moontlike onaktiewe groeplede uit te skakel (Geyer, 2003:132). Die gelykenis is gebruik om groeplede daarop te wys dat, indien alkohol hulle van God vervreem het, hulle steeds die geleentheid het om terug te keer na die die christelike geloof en lewenswandel. Daarbenewens is bestanddele vir die herstel of verdieping van godsdiensbeoefening, soos belydenis van sonde en die aanvaarding van vergifnis, aan die groep voorgehou. Die maatskaplike werker het ’n uitvissingstegniek benut ten einde van die groeplede te verneem hoe hulle meen ’n individuele verhouding met God uitgebou kan word. Op hierdie wyse is daar erkenning gegee aan groeplede se kennis van en insig in die onderwerp. Vir tuiswerk, en ter voorbereiding vir die volgende groepbyeenkoms, moes Te vroeg vir moedverloor, deur Izak de Villiers (2000:189-192), gelees word. Byeenkoms 12: Terugvalvoorkoming en toekomsbeplanning Byeenkoms 12: Terugvalvoorkoming en toekomsbeplanning Die groeplede is versoek om die begrippe, terugval en glips, in hulle eie woorde te verduidelik. Voorts is ’n uitvissingstegniek aangewend om groeplede aan te moedig om die begrippe toe te lig met werklike lewensgebeure. Die faset is saamgevat met twee definisies vanuit die literatuur. Groeplede is daarop gewys dat ’n terugval/glips normaal deel vorm van die herstelproses in alkoholisme (Joubert, 2002:91; Van Wormer & Davis, 2003:202). Die oorsake van ’n terugval op die inter- en intrapersoonlike vlak (Joubert, 2002:98) is in groepverband bespreek. ’n Terugvalmodel is aan die groeplede voorgehou (Marlatt & Gordon in Joubert, 2002:94). Dié model is gesetel in die kognitiewe gedragsanalise. Barrick en Connors (2002:588) meen dat kognitiewe gedragshandelinge besonder geskik is vir terugvalvoorkoming met alkohol- afhanklike bejaardes. Juis om hierdie rede is sodanige model aan die groep voorgehou, alhoewel die inherente uitgangspunte van dié denkskool verskil van ’n sterkteperspektief. Daarna is strategieë, soos die bywoning van ondersteuningsgroepe van die AA of CAD (Barnard, 1998:31; Barrick & Connors, 2002:588-592; McGinnis, 2002:193-210; Van Wormer & Davis, 2003:202), ter voorkoming van ’n terugval bespreek. Daarbenewens is die groeplede gemotiveer om verskillende sterktes, soos ’n huweliksmaat, te identifiseer wat as buffers teen terugvalle kan dien (Abrams, 2001:283-286; Fraser & Richman, 1999:2-4; Henderson, 2002:1- 7; Waller, 2001:5). Vir tuiswerk het elke groeplid ’n blanko toekomsbeplanning (nugterheidsplan) ontvang om te voltooi. Dié hulpmiddel is aangepas uit die werk van Rapp (1998:101-126). Die doel van die oefening is om suksesvolle toetrede tot die gemeenskap te bewerkstellig. Voorts het hierdie oefening die groeplede gemobiliseer om gemeenskapshulpbronne te identifiseer wat hulle suksesvolle toetrede tot die gemeenskap kan bevorder. Dit sluit effektief aan by ’n beginsel van die sterkteperspektief, naamlik dat alle gemeenskappe, hoewel in wisselende grade, oor hulpbronne beskik (Geyer, 2003:103). Groeplede is voorberei op terminering met die versoek om terug te dink oor die reeks byeenkomste sodat enkele slotgedagtes met die groep gedeel kon word. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 p j http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 87 Byeenkoms 13: Afsluiting, evaluering en afsluitingseremonie ’n Terugskouing oor die aard, inhoud en omvang van die program is hanteer. ’n Tegniek van Corey, Schneider-Corey, Callanan en Russell (1992:157-158) is benut om terugvoer oor die waarde van die program, gebaseer op die mening van die groeplede, in te samel. Die groeplede is versoek om in hulle geestesoog ’n “video” te sien afspeel van die reeks byeenkomste. Byeenkoms 12: Terugvalvoorkoming en toekomsbeplanning Hulle is aangemoedig om aan te dui wat hulle van die program onthou asook aan te toon wat vir hulle aangenaam en minder aangenaam was. Voorts is die groeplede se emosies insake terminering hanteer. Elke groeplid moes die volgende sin voltooi: “Ek voel ... oor vandag se afsluiting van ons groep.” Hierdie oefening is gebruik omdat dit enersyds groeplede se sterkte ontwikkel om emosies te kommunikeer (Geyer, 2003:193), en andersyds motiveer tot die toepassing van dit wat tydens die program hanteer is (Corey et al., 1992:157-158). ’n Groot boom is op ’n bord geteken. Daarna het die fasiliteerder die groep daarop gewys dat ’n boom aan sy vrugte geken word (vgl. Matteus 12:33-36). Voorts is ’n breinstormtegniek benut om sterktes wat groeplede meen tydens die program ontwikkel en/of verfyn is, te identifiseer en te motiveer. Die genoemde sterktes is as vrugte op die boom aangebring. Ná die oefening het die fasiliteerder die groeplede gemotiveer om elke dag met moed en ywer hierdie “vrugte” te dra en die “boom” (die self) te voed met betekenisvolle andere en hulpbronne in die gemeenskap asook sterktes in die self. Die program is omvattend geëvalueer deurdat elke groeplid individueel twee gestandaardi- seerde meetinstrumente voltooi het. Daarbenewens is ’n selfopgestelde vraelys, ontwerp deur die navorsers, eweneens voltooi. Elke groeplid het ’n sertifikaat ontvang wat erkenning gee vir sy deelname aan die program. Selekman (1991:47-48) meen só ’n afsluitingseremonie hou groot motiveringswaarde in vir elke groeplid. Vervolgens volg nadere besonderhede insake die evalueringsfase. Fase 3: Evaluering Voorts dui die resultate daarop dat die eksperimentele groep se hanterings- vaardighede, om hul uitdagings te hanteer, verbeter het. Die laasgenoemde vraelys het dit egter nie geleen tot statistiese ontleding om vir statistiese beduidenheid te toets nie. Die verspreidingsfase van die navorsingsmodel is soos volg onderneem. Die verspreidingsfase van die navorsingsmodel is soos volg onderneem. Fase 5: Aanvaarding Aanvaarding word gekenmerk deur die wye benutting van die nuwe tegnologie (Strydom, 2000:158). Hierdie fase val egter buite die bestek van hierdie ondersoek. Etiese oorwegings soos geen ongerief aan die deelnemers, ingeligte skriftelike toestemming tot deelname asook die handhawing van vertroulikheid was op elke fase van hierdie ondersoek van toepassing (Mitchell & Jolley, 2001:138-139; Monette, Sullivan & DeJong, 2005:53-61). Deelnemers is aan geen ongerief blootgestel nie deurdat elke deelnemer die reg gehad het om vrae onbeantwoord te laat. Voorts kon deelnemers te eniger tyd deelname aan die onderhoud, groepwerkprogram of voltooiing van meetinstrumente beëindig. Deelnemers is telkens uitgenooi tot katarsis ná die onderhoud en deelname aan die groepwerkprogram. Geen deel- nemer is by ’n onderhoud of die bemagtigingsprogram betrek alvorens elkeen individueel deeglik ten opsigte van die aard en omvang van die ondersoek georiënteer is nie. Daar- benewens is geen deelnemer by die ondersoek ingesluit sonder ’n skriftelike vrywaringsvorm nie. Die navorsers het deurentyd van kodes gebruik gemaak om respondente se anonimiteit te verseker en vertroulikheid te handhaaf. Fase 4: Verspreiding Hierdie fase bestaan uit twee elemente: Eerstens word nuwe tegnologie voorberei vir publikasie en tweedens, beskikbaar gestel aan verbruikers (Strydom, 2000:158). Resultate van hierdie ondersoek is reeds tydens gedurende 2006 aangebied tydens die 33rd World Congress van die International Association of Schools of Social Work (IASSW) te Santiago, Chili, asook die nasionale kongres van die Association of South African Social Work Education Institutions (ASASWEI) te Thohoyandou. Die laaste fase van die navorsingsproses bestaan uit die aanvaarding van die nuwe tegnologie. Fase 5: Aanvaarding Fase 3: Evaluering In hierdie fase word die nuwe produk aan ’n voorlopige veldimplementering onderwerp sodat die voorlopige resultate bekend kan word (Strydom, 2000:157). Sestien (N=16) alkohol- afhanklike bejaarde mans, wat ten tyde van die ondersoek reeds by ’n langtermynbehandelings- program betrokke was en reeds ’n behandelingsgeskiedenis gehad het, is by die ondersoek betrek. Soos by fase 2 vermeld is, is agt deelnemers (N=8) in ’n eksperimentele groep, en dieselfde getal (N=8) in ’n vergelykende groep opgeneem. Slegs manlike deelnemers is betrek weens die afwesigheid van vroulike deelnemers in die betrokke behandelingsentrum. Soos in die programinhoud aangetoon is, is die effek van die bemagtigingsprogram met behulp van twee gestandaardiseerde meetinstrumente getoets voor en na programaanbieding. Daar- benewens is ’n selfopogestelde vraelys ook deur die eksperimentele groep voltooi na afloop van die bemagtigingsprogram. Die vergelykende groep, wat die sentrum se bestaande groep- werkprogram deurloop het, het dieselfde gestandaardiseerde meetinstrumente voltooi voor en na hul program. Geen selfopgestelde vraelys was op die laasgenoemde groep van toepassing nie. Beide groepe het ses maande na afloop van die onderskeie programme weer eens die twee gestandaardiseerde meetinstrumente voltooi. Dit is egter nie die doel van hierdie artikel om die aard en inhoud van die meetinstrumente, of resultate van die bemagtigingsprogram breedvoerig te bespreek nie, maar eerder die programontwikkeling en –inhoud. Nietemin, die navorsers het tot die volgende opsommende bevindings gekom ten opsigte van die programresultate (Geyer, 2006:159-161): Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 88 • Volgens die resultate van die gestandaardiseerde meetinstrumente het nóg die bemagti- gingsprogram, nóg die bestaande groepwerkprogram daarin geslaag om die maatskaplike funksionering van die bejaarde deelnemers statisties beduidend (p>0,05) te verbeter. • Volgens die resultate van die gestandaardiseerde meetinstrumente het nóg die bemagti- gingsprogram, nóg die bestaande groepwerkprogram daarin geslaag om die maatskaplike funksionering van die bejaarde deelnemers statisties beduidend (p>0,05) te verbeter. • Die resultate van die selfopgestelde vraelys dui daarop die eksperimentele groep se maat- skaplike funksionering verbeter het, deurdat die deelnemers meen dat hul sterktes toege- neem het. Voorts dui die resultate daarop dat die eksperimentele groep se hanterings- vaardighede, om hul uitdagings te hanteer, verbeter het. Die laasgenoemde vraelys het dit egter nie geleen tot statistiese ontleding om vir statistiese beduidenheid te toets nie. • Die resultate van die selfopgestelde vraelys dui daarop die eksperimentele groep se maat- skaplike funksionering verbeter het, deurdat die deelnemers meen dat hul sterktes toege- neem het. GEVOLGTREKKINGS Op grond van die voorafgaande bevindings en besprekings word daar tot die volgende gevolgtrekkings gekom: Daar is ’n omvattende ondersoek met alkoholafhanklike bejaardes onderneem wat gelei het tot die samestelling van ’n omvangryke bio-psigososiale en demografiese profiel waarin verskeie behoeftes, sterktes en uitdagings van dié kliëntegroep geïdentifiseer is. Gegrond op dié bevindings, tesame met ’n literatuurstudie en die verkenning van bestaande groepwerkinisia- tiewe, is dertien groepwerkbyeenkomste saamgestel. Daar word tot die gevolgtrekking gekom dat maatskaplike groepwerk, as ’n primêre metode in maatskaplike werk, aangewend kan word om tot die werklike bio-psigososiale en demografiese omstandighede van alkoholafhanklike bejaardes te spreek. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 89 Volgens die kwantitatiewe data, afkomstig van die verkorte Affectometer 2 en Personal Multi- Screening Inventory, kon nie die bemagtigingsprogram of bestaande groepwerkprogram daarin slaag om die bejaarde deelnemers se maatskaplike funksionering te verbeter nie. Op grond van die kwantitatiewe data word daar tot die gevolgtrekking gekom dat alkoholafhanklike bejaardes ’n swak prognose toon en nie positief reageer op groepwerkprogramme nie. Kwalitatiewe data, afkomstig van ’n selfopgestelde vraelys, het resultate opgelewer waar- volgens dit blyk dat die eksperimentele groep positief gereageer het op die bemagtigings- program deurdat hulle sterktes toegeneem het, terwyl die bejaardes se hanteringsvaardighede verbeter het. Op grond van dié bevindings word die gevolgtrekking gemaak dat die bemag- tigingsprogram positiewe resultate tot gevolg gehad het. AANBEVELINGS Op grond van die voorafgaande bevindings en gevolgtrekking word die volgende aanbevelings gemaak: Maatskaplikewerk-praktisyns behoort groepwerkdienste aan kliënte, soos alkoholafhanklike bejaardes, te ontwikkel op grond van wetenskaplike bevindings. Voorts behoort die kliënte se standpunte oor hul eie behoeftes en uitdagings effektief geakkommodeer te word. ’n Voorbeeld hiervan sou wees om insette insake programinhoud van kliënte, as vennote in die bemagtigings- proses, toe te laat en te verwelkom. Die voorgenoemde program behoort ook aangebied te word in ’n vrouegroep en ’n groep met beide geslagte sodat die sukses, al dan nie, daarvan in verskillende praktyksituasies bepaal kan word. SLOTOPMERKINGS Maatskaplike groepwerk, volgens die beginsels van ’n sterkteperspektief, kan sinvol benut word ten einde tegnologie te ontwikkel wat gerig is op alkoholafhanklike bejaardes se unieke behoeftes en sterktes. Die DR&U-model kan met vrug gebruik word om die proses van programontwikkeling en –implementering te rig. Verdere navorsing is nodig ten einde die effek van maatskaplike groepwerk-bemagtigingsprogramme, ooreenkomstig ’n sterkteperspektief, op alkoholafhanklike bejaardes te toets. BIBLIOGRAFIE ABRAMS, M.S. 2001. Resilience in ambigious loss. American Journal of Psychotherapy, 55(2):283-291. BIBLIOGRAFIE ABRAMS, M.S. 2001. Resilience in ambigious loss. American Journal of Psychotherapy, 55(2):283-291. ALPASLAN, N. 1994. Hoop en hulp vir die huwelik. Pretoria: Kagiso. , p p g BABBIE, E. 2004. The practice of social research (10th ed). Belmont, CA: Wadsworth/Thomson Learning. BARLOW, D.H. & DURAND, V.M. 1999. Abnormal psychology: an integrative approach (2nd ed). Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. BARLOW, D.H. & DURAND, V.M. 1999. Abnormal psychology: an integrative approach (2nd ed). Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. BARNARD, A.J. 1998. Hoe hanteer ek versoekings? In: VENTER, N. (red) CAD werkboek vir die fasilitering van gesprekvoerings. Wes- en Suid-Kaapse Gebiedskomitee van die Christelike Afhanklikheidsdiens. BARNARD, A.J. 1998. Hoe hanteer ek versoekings? In: VENTER, N. (red) CAD werkboek vir die fasilitering van gesprekvoerings. Wes- en Suid-Kaapse Gebiedskomitee van die Christelike Afhanklikheidsdiens. BARNEA, Z. & TEICHMAN, M. 1994. Substance misuse and abuse among the elderly: implications for social work intervention. Journal of Gerontological Social Work, 21(3/4):133-148. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 90 BARRICK, C. & CONNORS, G.J. 2002. Relapse prevention and maintaining abstinence in older adults with alcohol-use disorders. Drugs Aging, 19(8):583-594. BARRIE, K. 1990. Helping in groups. In: COLLINS, S., (ed.) Alcohol, social work and helping. London: Tavistock/Routledge. BEAVER, M.L. & MILLER, D.A. 1992. Clinical social work practice with the elderly (2nd ed). Belmont, Calif.: Wadsworth. BRÜMMER, T. 2004. Alkohol ‘is SA se nr. 1-dwelm’. Rapport: 23, 19 Septemb COREY, G., SCHNEIDER-COREY, M., CALLANAN, P. & RUSSELL, J.M. 1992. Group techniques (2nd ed). Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. COREY, M.S. & COREY, G. 1997. Groups: process and practice (5th ed). Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. COURNOYER, B. 1996. The social work skills workbook (2nd ed). Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. COX, A.L. 2001. BSW students favor strengths/empowerment-based generalist practice. Families in society, 82(3):305-313. COX, E.O. & PARSONS, R.J. 1994. Empowerment-oriented social work practice with the elderly. Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. COX, E.O. & PARSONS, R.J. 1994. Empowerment-oriented social work practice with the elderly. Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. CROOKS, R. & BAUR, K. 2002. Our sexuality (8th ed). Pacific Grove, Calif.: Wadsworth- Thomson Learning. DEAN, R.G. 1993. Teaching a constructivist approach to clinical practice. Journal of Teaching in Social Work, 8(1/2):55-75. DEAN, R.G. 1998. A narrative approach to groups. Clinical Social Work Journal, 26(1):23- 37. DEBLINGER, L. 2000. Alcohol problems in elderly. Patient Care, 34(19):70-86 DE SWART, G. & HOFMEYER, L. 1990. Die gebruik van musiek ten einde te reflekteer in maatskaplike groepwerk. Maatskaplike Werk/Social Work, 26(2):115-123. DE VILLIERS, I. 2000. Te vroeg vir moedverloor. Kaapstad: Tafelberg. DE VILLIERS, I. 2000. Te vroeg vir moedverloor. Kaapstad: Tafelberg. DUBOIS B & MILEY K K 2002 S i l k i f i (4th d) B DUBOIS, B. & MILEY, K.K. 2002. Social work: an empowering profession (4th ed). Boston: Allyn and Bacon. DUNNE, F.J. 1994. Misuse of alcohol or drugs by elderly people. BMJ, 308:608-609. FAST, B. & CHAPIN, R. 2002. The strengths model with older adults. In: SALEEBEY, D. (ed) The strengths perspective in social work practice (3rd ed). Boston: Allyn and Bacon. FOUCHÉ, C.B. & DE VOS, A.S. 2005. Problem formulation. In: DE VOS, A.S. (ed) Research at grass roots (3rd ed). Pretoria: Van Schaik. FRASER, M.W. & RICHMAN, J.M. 1999. Risk, protection and resilience: toward a conceptual framework for social work practice. Social Work Research, 23(3):131-143. Available: Academic Search Premier [Retrieved: 27 Jan. 2003]. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 91 GEYER, L.S. 2003. Maatskaplike groepwerk aan alkoholafhanklike bejaardes ooreenkomstig die sterkteperspektief. Potchefstroom: PU vir CHO. (Verhandeling – MA(MW)) GEYER, L.S. 2006. Evaluering van ’n maatskaplike groepwerk-bemagtigingsprogram met alkoholafhanklike bejaardes: ’n sterkteperspektief. Potchefstroom: Noordwes- Universiteit. (Proefskrif – PhD) GIORDANO, J.A. & BECKHAM, K. 1985. Alcohol use and abuse in old age: an examination of type II alcoholism. Journal of Gerontological Social Work, 9(1):65-83. GOODE, E. 1993. Drugs in American society (4th ed). New York: McGraw-Hill GOODE, E. 1993. Drugs in American society (4th ed). New York: McGraw-Hill. GRAYBEAL, C. 2001. Strengths-based social work assessment: transforming the dominant paradigm. Families in Society, 82(2):233-242. GURNACK, A.M. & HOFFMAN, N.G. 1992. Elderly alcohol misuse. International Journal of the Addictions, 27(7):869-878. GURNACK, A.M. & THOMAS, J.L. 1989. Behavioral factors related to elderly alcohol abuse: research and policy issues. International Journal of the Addictions, 24(7):641-654. HENDERSON, N. 2002. The resiliency route to authentic self-esteem and life success. Available: http://www.resiliency.com/htm/build.htm [Retrieved: 3 August 2003]. HILLMAN, J.L. 2000. Clinical perspectives on elderly sexuality. New York: Kluwer Academic /Plenum Publishers. JANSON, M. & KÖNIG, A. 2002. God, ek kan nie meer nie. Wellington: Lux Verbi. E. 1997. Human productive biology (2nd ed). San Diego, Calif: Academic Press. JONES, R.E. 1997. Human productive biology (2nd ed). San Diego, Calif: Ac JOUBERT, M. 2002. Die behoeftes van die alkoholis met verwysing na maatskaplikewerk- nasorgdienste. Potchefstroom: PU vir CHO. (Verhandeling - MA(MW)) JUNG, J. 1994. Under the influence: alcohol and human behavior. Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. KIRST-ASHMAN, K.K. 2003. Introduction to social work and social welfare: critical thinking perspectives. Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole-Thomson Learning. KISTHARDT, W.E. 2002. The strengths perspective in interpersonal helping: purpose, principles and functions. In: SALEEBEY, D. (ed) The strengths perspective in social work practice (3rd ed). Boston: Allyn and Bacon. KLEINKE, C.L. 1998. Coping with life challenges (2nd ed). Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. KRUGER, S.P. & PIETERSE, L. 2004. Die benutting van musiek tydens groepwerk met dwelmafhanklikes. Maatskaplike Werk/Social Work, 40(4):399-411. SS, E. 2003. On death and dying. London: Tavistock/Routledge. KÜBLER-ROSS, E. 2003. On death and dying. London: Tavistock/Routledge. LEE, M. 1996. A constructivist approach to the help-seeking process of clients: a response to cultural diversity. Clinical Social Work Journal, 24(2):187-202. LEE, M. 1996. A constructivist approach to the help-seeking process of clients: a response to cultural diversity. Clinical Social Work Journal, 24(2):187-202. LEE, M. 2003. A solution-focused approach to cross-cultural clinical social work practice: utilizing cultural strengths. Families in Society, 84(3):385-395. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) p j http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 92 LOUW, D.A. 1993. Fisiologiese sielkunde. In: LOUW, D.A. & EDWARDS, D.J.A., (reds) Sielkunde: ’n inleiding vir studente in Suider-Afrika (2de uitg). Johannesburg: Heinemann. MASTERS, W.H., JOHNSON, V.E. & KOLODNY, R.C. 1988. Masters and Johnson on sex and human loving. Boston: Little Brown. McGINNIS, A.L. 1997. Balans in die lewe. Wellington: Lux Verbi. McGINNIS, A.L. 1997. Balans in die lewe. Wellington: Lux Verbi. MITCHELL, M. & JOLLEY, J. 2001. Research design explained (4th ed). Fort Worth: Harcourt College Publishers. MONETTE, D.R., SULLIVAN, T.J. & DEJONG, C.R. 2005. Applied social research: a tool for the human services (6th ed). Belmont, C.A.: Brooks/Cole-Thomson Learning. NASIONALE RAAD VIR GEESTESGESONDHEID. 1990. Lewensvaardighede vir selfontwikkeling. Johannesburg: Nasionale Raad vir Geestesgesondheid. NICOL, J. 2000. Naak en naby: hersiene en bygewerkte uitgawe. Wellington: Lux Verbi. NORMAN, E. 2000. Introduction: the strengths perspective and resiliency enhancement. In: NORMAN, E., (ed.) Resiliency enhancement: putting the strengths perspective into social work practice. Chichester, NY: Columbia University Press. O’CONNELL, H., CHIN, A., CUNNINGHAM, C. & LAWLOR, B. 2003. Alcohol use disorders in elderly people: redefining an age old problem in old age. BMJ, 327:664-667. OSLIN, D.W. & HOLDEN, R. 2002. Recognition and assessment of alcohol and drug dependence in the elderly. In: GURNACK, A.M., ATKINSON, R. & OSGOOD, N.J., (eds) Treating alcohol and drug abuse in the elderly. New York, N.Y.: Springer Publication: 11- 31. PARRY, C.D.H., PLUDDEMANN, A., STEYN, K., BRADSHAW, D., NORMAN, R. & LAUBSCHER, R. 2005. Alcohol use in South Africa: findings from the first demographic and health survey (1998). Journal of Studies on Alcohol, 66(1):91-97. Available: Academic Search Premier. [Retrieved: 13 March 2007]. PERKINS, K. & TICE, C. 1999. Family treatment of older adults who misuse alcohol: a strengths perspective. Journal of Gerontological Social Work, 31(3/4):169-185. RAPP, C.A. 1998. The strengths model: case management with people suffering from severe and persistent mental illness. Oxford, NY: Oxford University Press. ROUX, A.A. 2002. Evaluering van ’n groepwerk-hulpverleningsprogram met MIV- positief/VIGS-pasiënte. Potchefstroom: PU vir CHO. (Proefskrif - PhD) RUBIN, A. & BABBIE, E. 2005. Research methods for social work (5th ed). Belmont, CA: Brooks/Cole-Thomson Learning. SALEEBEY, D. 2002. Introduction: power in the people. In: SALEEBEY, D. (ed.) The strengths perspective in social work practice (3rd ed). Boston: Allyn and Bacon. SAS Institute Inc. The SAS System for Windows Release 9.1 TS Level 1MO Copyright © 2002-2005 by SAS Institute Inc., Cary, NC, USA. SELEKMAN, M. 1991. The solution-oriented parenting group: a treatment alternative that works. Journal of Strategic and Systemic Therapies, 10(1):36-40. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1) http://dx.doi.org/10.15270/44-1-257 93 STALKER, C.A., LEVENE, E. & COADY, N.F. 1999. Solution-focused brief therapy: one model fits all? Families in Society, 80(5):468-477. STRYDOM, C. 1990. Die gebruikmaking van maatskaplike groepwerk in die uitbouing van die adolessente dogter se selfbeeld. Potchefstroom: PU vir CHO. (Verhandeling - MA(MW)) STRYDOM, H. McGINNIS, A.L. 1997. Balans in die lewe. Wellington: Lux Verbi. 2000. Maatskaplikewerk-navorsing (MWK 321/411). Potchefstroom: PU vir CHO. (Diktaat) STRYDOM, H. 2000. Maatskaplikewerk-navorsing (MWK 321/411). Potchefstroom: PU vir CHO. (Diktaat) STRYDOM, H. 2005. Sampling and sampling methods. In: DE VOS, A.S. (ed) Research at grass roots (3rd ed). Pretoria: Van Schaik. THOMPSON, N. 2002. People skills (2nd ed). New York: Palgrave. TICEHURST, S. 1990. Alcohol and the elderly. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 24:252-260. TOSELAND, R.W. 1995. Group work with the elderly and family caregivers. Broadway, NY: Springer Publication. TOSELAND, R.W. & RIVAS, R.F. 2001. An introduction to group work practice (4th ed). Boston: Allyn and Bacon. VAKTAALKOMITEE VIR MAATSKAPLIKE WERK. 1984. Tweetalige definiërende woordeboek vir maatskaplike werk. Pretoria: Staatsdrukker. VAN DYK, A. 2001. HIV/AIDS care and counselling: a multi-disciplinary approach. Cape Town: Pearson Education. VAN JAARSVELD, P. 2003. Die hart van ’n wenner: ontwikkel jou emosionele intelligensie. Wellington: Lux Verbi. VAN WORMER, K. & DAVIS, D.R. 2003. Addiction treatment: a strengths perspective. Pacific Grove, Calif.: Brooks/Cole. WALLER, M.A. 2001. Resilience in ecosystemic context: evolution of the concept. American Journal of Orthopsychiatry, 71(3):1-25. Available: Academic Search Premier. WESSELS, C.C. 1996. Die doeltreffendheid van huweliksverryking: ’n verkennende maatskaplikewerk-ondersoek. Potchefstroom: PU vir CHO. (Verhandeling - MA(MW)) WIDNER, S. & ZEICHNER, A. 1991. Alcohol abuse in the elderly: review of epidemiology research and treatment. Clinical Gerontologist, 11(1):3-18. WITKEN, S.L. 1990. The implications of social constructionism for social work education. Journal of Teaching in Social Work, 4(2):37-48. Dr. Stephan Geyer was ’n PhD-kandidaat in die Vakgroep Maatskaplike Werk, Skool vir Psigo-Sosiale Gedragswetenskappe, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus, tydens die ondersoek. Tans is hy verbonde aan die Departement Maatskaplike Werk & Kriminologie, Universiteit van Pretoria, Pretoria; Prof. Herman Strydom het opgetree as promotor en is Vakhoof in die Vakgroep Maatskaplike Werk, Skool vir Psigo-Sosiale Gedragswetenskappe, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus, Suid-Afrika. Dr. Stephan Geyer was ’n PhD-kandidaat in die Vakgroep Maatskaplike Werk, Skool vir Psigo-Sosiale Gedragswetenskappe, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus, tydens die ondersoek. Tans is hy verbonde aan die Departement Maatskaplike Werk & Kriminologie, Universiteit van Pretoria, Pretoria; Prof. Herman Strydom het opgetree as promotor en is Vakhoof in die Vakgroep Maatskaplike Werk, Skool vir Psigo-Sosiale Gedragswetenskappe, Noordwes-Universiteit, Potchefstroomkampus, Suid-Afrika. Social Work/Maatskaplike Werk 2008:44(1)

https://socialwork.journals.ac.za/pub/article/download/257/239

Afrikaans

http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 257 INLEIDING Binne die Suid-Afrikaanse konteks het die toetrede van maatskaplike werkers tot privaatpraktyk die afgelope dekade toegeneem. Tans bestaan daar geen betroubare statistiek om te bepaal hoeveel maatskaplike werkers wel binne privaatpraktyk funksioneer nie, maar vanuit die databank van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir maatskaplike werkers in Privaatpraktyk blyk dit dat tot 10% van geregistreerde maatskaplike werkers in privaatpraktyk werksaam is (SAASWIPP, CDROM, 2003). Privaatpraktyk in maatskaplike werk word deur die Nuwe Woordeboek vir Maatskaplike Werk (1995:38) as “…die beoefening van maatskaplike werk deur ’n privaatpraktisyn” omskryf. In hierdie definisie word egter geen melding gemaak van finansiële vergoeding vir dienste gelewer of geen omskrywing van die grense en aard van privaatpraktyk word gegee nie. Daar word slegs verwys na ’n aksie wat binne die grense van maatskaplike werk beoefen word. Die definisie van Barker (1992:14) gee in hierdie verband ’n duideliker omskrywing: “In Social work, the process in which the values, knowledge and skills of social work, which were acquired through sufficient education and experience, are used to deliver social services autonomously to clients in exchange for mutually agreed payment”. Ten einde ’n privaatpraktyk in maatskaplike werk suksesvol te bestuur, is dit van kardinale belang dat die maatskaplike werker nie alleen oor die nodige vakkundige kennis en vaardighede moet beskik nie, maar hy moet ook sy eie unieke persoonlikheid en die omgewing waarbinne hy funksioneer kan ontleed en die wisselwerking tussen hierdie interne en eksterne elemente ken en verstaan. Kennis en bewus wees van hierdie elemente sal die maatskaplike werker in staat stel om met groter vernuf en sukses sy praktyk te bestuur. Die doel van hierdie artikel is gevolglik om die aard en rol van die maatskaplike werker se persoonlikheid (karaktertrekke) en die manifestering daarvan as interne element asook die omgewing as eksterne element en die wedersydse wisselwerking daarvan in privaatpraktyk, te bespreek. Binne die konteks van hierdie artikel sal daar egter hoofsaaklik gefokus word op ’n bespreking van entrepreneuriese karaktertrekke en emosionele intelligensie as interne elemente en die omgewing en verandering in omgewing as eksterne elemente. DIE AARD EN ROL VAN DIE MAATSKAPLIKE WERKER SE PERSOONLIKHEID ASOOK DIE EKSTERNE OMGEWING IN DIE SUKSESVOLLE BESTUUR VAN ’N PRIVAATPRAKTYK CHM Bloem, CSL Delport INTERNE ELEMENTE VAN BELANG VIR DIE MAATSKAPLIKE WERKER IN PRIVAATPRAKTYK Binne die konteks van interne elemente is dit eerstens relevant om die konsep persoonlikheid te omskryf. Volgens Hatting (2002:121) word alle persone op een of ander wyse deur verandering en ontwikkeling beïnvloed en terselfdertyd beïnvloed die individu weer die rigting van verandering. ontwikkeling beïnvloed en terselfdertyd beïnvloed die individu weer die rigting van verandering. Daar word dus van ʼn wisselwerking tussen die individu en die omgewing gepraat en word dit volgens hierdie outeur beskou as “a mutual process, an open system of energy exhange and always on the move”. Ten einde die invloed van die omgewing dus te kan verstaan is dit nodig om die individu te verstaan wat binne die omgewing funksioneer. Die individu of persoon se unieke samestelling verwys spesifiek na sy persoonlikheid Hierdie persoonlikheid bepaal dus of die g y g g g Daar word dus van ʼn wisselwerking tussen die individu en die omgewing gepraat en word dit volgens hierdie outeur beskou as “a mutual process, an open system of energy exhange and always on the move”. Ten einde die invloed van die omgewing dus te kan verstaan is dit nodig om die Daar word dus van ʼn wisselwerking tussen die individu en die omgewing gepraat en word dit volgens hierdie outeur beskou as “a mutual process, an open system of energy exhange and always g p p y f gy g y on the move”. Ten einde die invloed van die omgewing dus te kan verstaan is dit nodig om die individu te verstaan wat binne die omgewing funksioneer. Die individu of persoon se unieke samestelling verwys spesifiek na sy persoonlikheid. Hierdie persoonlikheid bepaal dus of die geleenthede wat uit die omgewing kom, sinvol deur hom aangewend gaan word of nie. Die begrip persoonlikheid omsluit ook gedragspatrone en verskillende karaktertrekke. Chell, Haworth and Brearley (1993:32) beskryf persoonlikheid as: “A set of characteristics which may be said to be within the individual causing her or him to behave in certain ways”. In hierdie verband noem Klandt, Chell en Frese (2000:127) dat verskeie persoonlikheidsteorieë bestaan en dat hierdie persoonlikheidsteorieë gestalte kry in verskillende uitgangspunte. Wat egter belangrik is, is dat daar wel konsensus bestaan dat elke individu of persoon bepaalde karaktereienskappe het wat aan hom ʼn bepaalde persoonlikheid gee. Hierdie karaktereienskappe kan egter by elke individu in unieke gedragspatrone manifesteer. INLEIDING Grafies kan dit soos volg uiteengesit word: Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) Grafies kan dit soos volg uiteengesit word: FIGUUR 1 ELEMENTE IN PRIVAATPRAKTYKBESTUUR Wisselwerkende sisteme of elemente in maatskaplikewerk privaatpraktyk Interne elemente: • Entrepreneuriese karaktertrekke • Emosionele intelligensie Eksterne elemente: • Die omgewing • Verandering in die omgewing FIGUUR 1 ELEMENTE IN PRIVAATPRAKTYKBESTUUR Wisselwerkende sisteme of elemente in maatskaplikewerk privaatpraktyk Eksterne elemente: • Die omgewing • Verandering in die omgewing Interne elemente: • Entrepreneuriese karaktertrekke • Emosionele intelligensie Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 258 Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) INTERNE ELEMENTE VAN BELANG VIR DIE MAATSKAPLIKE WERKER IN PRIVAATPRAKTYK Ten opsigte hiervan noem Westhead en Wright (2000:229) dat die manifestering van gedragspatrone op die uniekheid van ʼn individu dui en verband hou met sy eie persepsie van die werklikheid of bewustheid van sy eie self. Dit is dus volgens Chell et al. (1993:33) onmoontlik om ʼn ware objektiewe meting van persoonlikheid en die manifestering daarvan te gee, maar dat dit wel moontlik is om karaktereienskappe en gedragpatrone met mekaar in verband te bring. Vanuit bogenoemde kan daar dus tot die gevolgtrekking gekom word dat dit misleidend sou wees om van ʼn bepaalde persoonlikheid of persoonlikheidstipe as ʼn interne element wat ʼn invloed op privaatpraktykbestuur het, te praat, maar dat dit meer korrek sal wees indien daar van bepaalde karaktereienskappe gepraat word wat as kenmerkende interne elemente by die maatskaplike werker in privaatpraktyk geïdentifiseer kan word. Die vraag ontstaan nou wat met karaktereienskappe bedoel word. In hierdie verband noem Hampson in Chell et al. (1993:33) dat karaktereienskappe as kategorieë van sosiale gedrag omskryf kan word. Hierdie kategorieë sal alleenlik betekenis hê indien dit sosiale belang en waarde het. Hy merk op: “We … share a common set of understandings about the meaning of social behaviour. Personality traits are used as a way of summarising and communicating this meaning”. Verskeie navorsingstudies is die afgelope twee dekades uitgevoer om spesifieke karakter- eienskappe vir bepaalde beroepskategorieë te identifiseer. So byvoorbeeld het Hettema en Kenrick (1989); Burns en Kippenberger (1988); Timmons (1989); en Miner (1996) gefokus op bepaalde karaktereienskappe van entrepreneurs, terwyl, Hellriegel en Slocum (1996); Goldsmith en Clutterbuck (1996), Kast en Rosenzweig (1985) asook Smit en Cronje (1997) spesifiek gefokus het op karaktereienskappe waaroor bestuurders veronderstel is om te beskik. Maatskaplike werkers se persoonlikheidstrekke word weer deur Van Rooyen en Combrink (1990); Lombard, Wyers en Schoeman (1991) asook Engelbrecht (1997) uiteengesit en kan beskou word as karaktereienskappe wat die maatskaplike werker in staat stel om suksesvol in sy beroep te wees. Die volgende tabel is ʼn opsomming van die karaktereienskappe soos uiteengesit in bogenoemde studies, wat verteen- woordigend behoort te wees van ’n maatskaplike werker in privaatpraktyk. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) INTERNE ELEMENTE VAN BELANG VIR DIE MAATSKAPLIKE WERKER IN PRIVAATPRAKTYK Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) p j http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 259 TABEL 1 KARAKTEREIENSKAPPE VAN BELANG VIR DIE MAATSKAPLIKE WERKER IN PRIVAATPRAKTYK PRIVAATPRAKTYK Rolle wat die maatskaplike werker in privaatpraktyk vertolk Suksesvolle entrepreneur Professionele bestuurder Maatskaplike werker Hettema en Kenrick (1989); Miner (1996) Hellriegl en Slocum (1996); Smit en Cronje (1997) Van Rooyen en Combrink (1990) Engelbrecht (1997) Persoonlike dryfkrag en toegewydheid Vaardig en gespesialiseerd opgelei wees Beskik oor ’n goeie ver- antwoordelikheidsin Deursettingsvermoë Besit die vermoë om doelwitte te formuleer Beskik oor deursettings- vermoë Sterk karakter Is ’n leier en kan motiveer Beskik oor leierskap Kompeterend Beskik oor genoeg selfvertroue Is selfgeldend Onafhanklik Is doelgerig en beslissend Beskik oor ʼn goeie oor- deelsvermoë Neem berekende risiko’s Neem oordeelkundig risiko’s Beskik oor ʼn sterk kreatiwiteitsin Bou oor tyd aan die bereiking van ʼn doelwit Handel take so spoedig moontlik af en beplan gedurig nuwe strategieë Beskik oor leergierigheid Beskik oor ’n strategie met doelstellings Werk aan oorhoofse doelstellings van ’n organisasie Beskik oor entoesiasme Handhaaf hoë etiese standaarde Etiese integriteit is bo verdenking Opregtheid Beskik oor interne lokus van beheer Beskik oor interne lokus van beheer Beskik oor selfbewussyn Hoë strestoleransie Hoë strestoleransie Besit energiekheid Geduldig Gedrewe tot struktuur en roetine Aanpasbaarheid Emosionele stabiliteit Emosionele stabiliteit Emosionele volwassenheid Soek voortdurend terugvoer Terugvoer belangrik Openhartigheid Sin vir humor Balans in persoonlike lewe Spontaneïteit Selfvertroue Selfvertroue Hartlikheid Persoonlike en professionele karaktertrekke Empatiese begrip Hierdie samevatting gee ʼn duidelike beeld van die persoonlike en professionele karaktertrekke wat noodsaaklik is vir die drie belangrike rolvertolkings van die maatskaplike werker in privaat- praktyk, naamlik maatskaplike werker, professionele bestuurder en entrepreneur. Vir die doeleindes van hierdie artikel word slegs die karaktertrekke van die entrepreneur, vanweë die meer onbekendheid daarvan in maatskaplike werk asook die relevansie daarvan vir privaat- praktyk, in meer detail bespreek. In hierdie verband word Miner (1996, 1997) se wetenskaplik gegronde benadering as model voorgehou. Vir die doeleindes van hierdie artikel word slegs die karaktertrekke van die entrepreneur, vanweë die meer onbekendheid daarvan in maatskaplike werk asook die relevansie daarvan vir privaat- praktyk, in meer detail bespreek. In hierdie verband word Miner (1996, 1997) se wetenskaplik gegronde benadering as model voorgehou. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 260 Die persoonlike presteerder Die klassieke eienskappe wat by hierdie tipe entrepreneur voorkom is: die behoefte om te presteer; behoefte aan terugvoer; sterk persoonlike inisiatief; persoonlike toegewydheid; interne lokus van beheer; persoonlike doelstellings geniet hoër prioriteit as ander se doelstellings; asook behoefte om te beplan en doelwitte te stel (Miner, 1996:24). Die persoonlike presteerder se karaktertrekke kan veroorsaak dat bepaalde probleme mag opduik en die volgende slaggate moet dus vermy word: • Onvoldoende kennis in besigheidsbestuur; • Onvoldoende kennis in besigheidsbestuur; • ʼn wanbegrip oor sy karaktertipe en onvermoë om ʼn suksesplan te visualiseer; • struikelblokke wat vir hom onoorkombaar lyk, soos onvoldoende finansiering, wetgewing en regulering, mag hom laat tou opgooi; • konflik met persone naby hom kom dikwels voor aangesien sy dryfkrag dikwels persoonlike verhoudings opeis en bemoeilik; en • om, sodra die entrepreneur sy persoonlike doel bereik het, gefokus te bly en aan te gaan met ʼn volgende aksie. Die afleiding kan gemaak word dat hierdie entrepreneuriese profiel moontlik veral by die maatskaplike werker pas vir wie akademiese prestasie belangrik is, wie gedrewe is om die hoogste sport in sy beroep te bereik of diegene wat ʼn persoonlike doelwit van sukses nastreef. KARAKTERTREKKE VAN DIE ENTREPRENEURIESE PERSOONLIKHEID AS INTERNE ELEMENT Miner (1997:59) het die karaktertrekke van die entrepreneuriese persoonlikheid in vier hoofgroepe verdeel en vier tipes entrepreneurs geïdentifiseer. Die belangrikheid van sy navorsing lê daarin dat hy beweer dat daar nie een spesifieke karaktertrek is wat ʼn goeie entrepreneur uitmaak nie, maar dat ʼn kombinasie van karaktertrekke by verskillende persoonlikhede pas en dus elke persoon die vermoë gee om ʼn entrepreneur te wees en in een te ontwikkel. Miner (1997:59) noem in die verband: “… there is not just one kind of person who has the potential to succeed as an entrepreneur. Rather, there are four types ….” En later… “Many more people can realistically consider an entrepreneurial career”. Hierdie navorsing het waarde vir maatskaplike werk in die sin dat dit die idee van ʼn eendimensio- nele entrepreneuriese profiel in die kiem smoor en dus ruimte laat aan persone, soos maatskaplike werkers, wat vanweë ‘n bepaalde soort werk soos maatskaplike werk, oor bepaalde karaktertrekke, soos in Tabel 1 uiteengesit, beskik. Ten einde maatskaplike werkers in staat te stel om hul eie entrepreneuriese profiele te ontleed is dit dus relevant om aandag aan die tipes entrepreneurs te skenk. Die vier tipes entrepreneurs soos deur Miner (1997:61) voorgestel, is onder meer: http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 261 Vanweë bogenoemde eienskappe is hierdie tipe entrepreneur besonder suksesvol om in spanverband te werk. Ten opsigte hiervan konstateer Miner (1996:210) soos volg: “Developing a cohesive team to handle backup activities is particularly attractive to many supersalespeople. They enjoy the social interaction of teamwork, and they have no special need to feel personally responsible for successful outcomes. For many, working with and developing teams seems to come naturally; supersalespeople are by nature participative, sharing people”. “Developing a cohesive team to handle backup activities is particularly attractive to many supersalespeople. They enjoy the social interaction of teamwork, and they have no special need to feel personally responsible for successful outcomes. For many, working with and developing teams seems to come naturally; supersalespeople are by nature participative, sharing people”. Aspekte wat egter hierdie entrepreneuriese profiel mag kelder is volgens Miner (1996:23) soos volg: • Indien hierdie entrepreneur onvoldoende inligting of kennis oor ʼn produk, diens of item besit, mag dit sy werksverrigting beïnvloed; • dié entrepreneur is dikwels ongemaklik oor die persepsies wat oor verkope bestaan; wil dikwels nie die kenmerke en eienskappe in homself aanvaar of eien nie en skram dus van hierdie beeld weg; • die persoon hanteer kompetisie swak en kan maklik uit die bedryf gestoot word aangesien hy dikwels ander gelukkig en tevrede wil stel; en • hy het dikwels ongemak indien hy sy teiken vir verkope bereik het en nie dadelik met ʼn volgende aksie kan aangaan nie. Hy verloor dus vinnig momentum in sy werk indien dit nie onmiddellik met ʼn volgende bemarkingsprojek opgevolg word nie. Alhoewel hierdie entrepreneuriese profiel volgens Miner (1996:31) nie noodwendig altyd entre- preneurs word nie, beskik hulle oor die vermoë om dit wel suksesvol te kan doen. Hy noem in die verband: “Such people can be very successful if they structure their ventures to provide for the conduct of administrative and operational activities and free themselves to follow the selling route”. Die mening bestaan dat daar verskeie maatskaplike werkers is wat tot ʼn groot mate ooreen- stemmende karaktertrekke met die superbemarker toon. Die superbemarker/verkoopspersoon Die mees belangrike karaktertrekke van hierdie entrepreneuriese persoonlikheid is naamlik: hy besit die vermoë om ander te verstaan en empatiese begrip vir ander te toon; het die behoefte om ander te help; glo dat sosiale prosesse belangrik is; het persoonlik nodig om positiewe en goeie verhoudings met ander te handhaaf; glo dat die verkope in ‘n besigheid die enigste wyse is om die besigheid se doel te bereik (Miner, 1996:210). Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) Die ideegenereerder-entrepreneur Alhoewel hierdie tipe entrepreneur dikwels met hoë tegnologie vereenselwig word, kan idee- genereerders met net soveel sukses in nie-tegnologiese besighede aangewend word, aangesien die ontwikkeling van nuwe produkte en dienste nie tot meganisasie of tegnologie beperk is nie. Die volgende karaktereienskappe is kenmerkend van hierdie tipe entrepreneur: besit die behoefte tot innovasie en hou van verandering; is ontvanklik vir nuwe idees; raak gou verveeld met stereotipering en verloor maklik belangstelling indien ‘n idee nie vinnig deurgevoer word nie; neem maklik risiko’s om sy idees van stapel te stuur en hy beskik oor besondere intelligensie (Miner, 1997:58). Die gevare en slaggate wat die idee-genereerder moontlik mag strem, kan die volgende wees: Die gevare en slaggate wat die idee-genereerder moontlik mag strem, kan die volgende wees: • Idees word gesmoor deur toestande buite sy beheer of strukture wat sy kreatiwiteit belemmer; • ʼn gebrek aan vaardigheid en kennis - die idee is miskien daar, maar die agtergrondkennis ontbreek. Hierdie situasie veroorsaak dat die idee nie geïmplimenteer kan word nie; • hierdie entrepreneuriese profiel sukkel soms om gefokus te bly en hy dwaal maklik van die onderwerp af waarbinne hy veronderstel is om te werk; of • hierdie entrepreneuriese profiel sukkel soms om gefokus te bly en hy dwaal maklik van die onderwerp af waarbinne hy veronderstel is om te werk; of • suksesvolle idees kan aan dié entrepreneuriese profiel ʼn valse gevoel van vertroue gee wat hom mag aanspoor om makliker risiko’s te neem. • suksesvolle idees kan aan dié entrepreneuriese profiel ʼn valse gevoel van vertroue gee wat hom mag aanspoor om makliker risiko’s te neem. Vanuit bogenoemde kan die gevolgtrekking gemaak word dat daar nie net een entrepreneuriese profiel bestaan nie en dat entrepreneurskap nie noodwendig afgebaken word tot ʼn enkele stel karaktertrekke waaroor ʼn individu moet beskik nie. Entrepreneuriese vaardighede en karaktertrekke kan in kombinasie met mekaar toegepas word om sodoende ʼn suksesvolle profiel te verseker. Wat belangrik is, is dat ʼn entrepreneur karaktertrekke in meer as een van hierdie profiele kan besit wat dus van hom ʼn entrepreneur maak wat in verskillende situasies en omstandighede die beste alternatief kan kies en uitvoer. Hierdie is egter die ideaal en nie noodwendig die voorvereiste vir sukses in privaatpraktyk nie. Die ideegenereerder-entrepreneur Die maatskaplike werker wat ʼn privaatpraktyk betree, kan dus deur homself goed te leer ken, self sy eie entrepreneuriese profiel identifiseer en na aanleiding daarvan besluit watter slaggate hy moet vermy en watter roete hy gaan volg ten einde suksesvol te wees. Die tweede belangrike interne element wat binne die konteks van die maatskaplike werker se persoonlikheid en in die uitlewing van ‘n privaatpraktyk ‘n rol speel, naamlik emosionele intelligensie, word vervolgens bespreek. http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 262 • Indien bestuursvermoë nie bevredig word nie, verlaat hierdie profiel entrepreneur die entrepreneuriese veld vinnig om in ʼn korporatiewe organisasie sy behoefte na bestuur te bevredig. • Indien bestuursvermoë nie bevredig word nie, verlaat hierdie profiel entrepreneur die entrepreneuriese veld vinnig om in ʼn korporatiewe organisasie sy behoefte na bestuur te bevredig. ʼn Vierde entrepreneuriese profiel is deur Miner (1996, 1997) geïdentifiseer, naamlik die persoon wat in staat is om idees te genereer; die kreatiewe denker of sogenaamde “uitvinder”. ʼn Vierde entrepreneuriese profiel is deur Miner (1996, 1997) geïdentifiseer, naamlik die persoon wat in staat is om idees te genereer; die kreatiewe denker of sogenaamde “uitvinder”. Die bestuurder-entrepreneur Die belangrikste kenmerk van hierdie profiel is dat die bestuurder-entrepreneur in ʼn omgewing moet wees waar sy natuurlike aanvoeling vir bestuur uitgeleef kan word. Alhoewel hierdie profiel baie ooreenstem met die idee-genereerder en persoonlike presteerder, is ‘n kenmerkende eienskap wat uitstaan, dié van leierskap. Dit impliseer dat hierdie tipe entrepreneur die behoefte besit om ‘n leier te wees en ‘n leidende rol in bestuur te speel; oor beslistheid en doelgerigtheid beskik; positief teenoor outoriteit voel; ‘n behoefte het om take te voltooi; ‘n behoefte tot mag/beheer het; asook om uniek te wees en in ‘n groep uit te staan (Miner, 1996:45). Slaggate waarteen die bestuurder-entrepreneur moet waak, word deur Miner (1997:56) soos volg saamgevat: • ʼn Gebrek aan kennis rondom bestuurstyle - die feit dat die entrepreneur die vermoë besit om te bestuur, beteken nie noodwendig dat hy die vaardighede daarvoor het nie. • Indien die besigheid te klein is, kan hierdie profiel entrepreneur sy besigheid “oor-bestuur”. Dit het tot gevolg dat die besigheidspotensiaal gesmoor word. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) Emosionele intelligensie as interne element ʼn Karaktertrek wat vanuit literatuur as ʼn determinant vir ʼn gebalanseerde volwasse lewe beskou word, is emosionele intelligensie (Coleman, 1996; Ciarrochi, Forgas & Mayer, 2000; Smigla & Pastoria, 2000; Epstein, 2000; Bates, 1999). Emosionele intelligensie omvat die karaktertrekke wat deur Engelbrecht (1997:9) vooropgestel word, en wat vir die maatskaplike werker se Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 263 persoonsfunksionering belangrik is. Ciarrochi et al. (2000:9) omskryf emosionele intelligensie soos volg: “Emotional intelligence refers to an ability to recognise the meanings of emotions and their relationships, and to reason and problem-solve on the basis of them. Emotional intelligence is involved in the capacity to perceive emotions, assimilate emotion-related feelings, understand the information of those emotions, and manage them”. Daar kan dus tot die gevolgtrekking gekom word dat emosionele intelligensie ‘n bepaalde vaardigheid of vermoë impliseer. Komponente van emosionele intelligensie wat belangrik en van toepassing is binne privaatprak- tykbestuur in maatskaplike werk sluit onder meer die volgende in: • Die vermoë om emosies waar te neem, te waardeer en daaraan uitdrukking te kan gee; • Die vermoë om emosies waar te neem, te waardeer en daaraan uitdrukking te kan gee die vermoë om denke deur middel van emosie te fasiliteer; • die vermoë om emosies in emosionele kennis om te skakel; en • die vermoë om emosies in emosionele kennis om te skakel; en • die vermoë om emosies binne die self en ander persone te bestuur e vermoë om emosies binne die self en ander persone • die vermoë om emosies binne die self en ander persone te bestuur. Coleman (1996:44) noem dat emosionele intelligensie ook uit die volgende bestaan: “…managing emotions … motivating oneself ... recognizing emotions in others ….(and) handling relationships”. Daar kan dus tot die gevolgtrekking gekom word dat twee uitgangspunte rondom emosionele intelligensie bestaan naamlik (a) die oorspronklike benadering met die klem op vermoë en waar emosie per se ter sprake is en (b) die meer populêre uitgangspunt waar benaderings van emosionele intelligensie verweef word met ander vaardighede en karaktertrekke soos motivering, die vermoë tot verhoudingbou, selfinsig, emosionele aanpasbaarheid, goeie oordeelsvermoë en verantwoordelikheid. Emosionele intelligensie as interne element Die tweede benadering wat die nie-kognitiewe vermoëns van emosionele intelligensie insluit, is veel wyer en omsluit die volgende karaktertrekke (a) self-bewussyn wat emosionele bewustheid en selfvertroue insluit (b) selfbeheersing, wat betroubaarheid en kreatiwiteit insluit (c) motivering wat prestasie, inisiatief en optimisme insluit (d) empatiese begrip wat begrip vir ander en politieke bewustheid insluit en (e) sosiale vaardighede wat kwaliteite soos invloedrykheid, konflikbestuur en spanbouvaardighede insluit. Vanuit die sielkunde word geredeneer dat die tweede benadering te wyd is en dat komponente, soos motivering nie werklik met emosie of emosionele intelligensie te make het nie. Hier noem Ciarrochi et al. (2000:16): “…the popularized additions (persistence, optimism, political savvy and self-control) seem to have little to do specifically with emotions or intelligence”. Wat egter belangrik is, is dat alhoewel hierdie komponente nie werklik emosionele intelligensie meet nie, dit op ʼn indirekte vlak wel verwant is aan emosionele intelligensie en die manifestering daarvan. Hierdie standpunt word ook deur Ciarrochi et al. (2000) ondersteun. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) Die belangrikheid van emosionele intelligensie vir die maatskaplike werker in privaatpraktyk In die verband noem Cooper (1997:34) dat daar drie vlakke is waar emosionele intelligensie die individu binne besigheidsverband ʼn ekonomiese voorsprong bo sy kompeterende eweknieë kan gee, naamlik: • Die vermoë om betroubare verhoudings te sluit; • verhoogde energievlakke en effektiwiteit wat daarmee gepaard gaan; en verhoogde energievlakke en effektiwiteit wat daar • die vermoë om deur middel van positiewe denke ʼn sinvolle alternatief vir probleme te v Vanuit bogenoemde bespreking is dit dus duidelik dat die maatskaplike werker, ten einde suksesvol in privaatpraktyk te wees, sal moet aandag skenk aan die vermoë om emosionele bevoegdheid te bereik. Vanuit bogenoemde bespreking is dit dus duidelik dat die maatskaplike werker, ten einde suksesvol in privaatpraktyk te wees, sal moet aandag skenk aan die vermoë om emosionele bevoegdheid te bereik. EKSTERNE ELEMENTE VAN BELANG VIR DIE MAATSKAPLIKE WERKER IN PRIVAAT-PRAKTYK Eksterne elemente kan as die makro-omgewing vanuit ʼn sisteemteoretiese perspektief beskryf word (Smit & Cronje, 1997:66). Die belangrikheid van die eksterne omgewing binne die sisteembenadering kan daarin gevind word dat privaatpraktyk en omgewing in ʼn simbiotiese verhouding tot mekaar staan. Beide beïnvloed mekaar en is van mekaar afhanklik. Die “verstaan van” die eksterne omgewing word aan die hand van ʼn holistiese uitgangspunt binne die konteks van die veldteorie bespreek. Hierdie teorie kan as uitvloeisel van die Sisteemteorie beskou word. Die belangrikheid van emosionele intelligensie vir die maatskaplike werker in privaatpraktyk p p y In navorsing wat deur Harrison (1997:42) gedoen is, word beweer dat ‘n privaatpraktyk wat ekonomies suksesvol is, oor ʼn werkerskorps beskik wat hoë vlakke van emosionele intelligensie toon. Die afleiding wat dus hieruit gemaak kan word, is dat indien die maatskaplike werker oor vermoëns beskik wat sy emosionele intelligensie positief beïnvloed, dit tot die sukses van ʼn privaatpraktyk kan meehelp. Hierdie stelling word soos volg deur Cooper (1997:32) ondersteun: “People with high levels of emotional intelligence have greater career success, foster stronger personal relations, have effective leadership skills and are healthier than those with low emotional quotient”. Die belangrikheid van emosionele intelligensie word verder deur Cooper (1997:33) beklemtoon as hy meld dat emosies nie net vir die individu van intuïtiewe wysheid voorsien nie, maar dat dit ook aan die individu potensiële bruikbare inligting verskaf, wat veral in die besigheidswêreld baie positief aangewend kan word. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 264 Die maatskaplike werker in privaatpraktyk kan verder ook emosionele intelligensie as oplossing gebruik om hom ʼn beter terapeut, berader of praktisyn vir sy kliëntekorps te maak. Die waarde van emosionele intelligensie is ook daarin geleë dat dit herskeppend vir persoonlike en professionele groei en kreatiwiteit is asook dat dit entrepreneurskap en bestuur kan bevorder. Die vraag ontstaan nou of die maatskaplike werker wel sy emosionele intelligensie kan verhoog of verbeter. Hier is Cooper (1997:32) dit eens dat emosionele intelligensie wel by alle ouderdomme aangeleer kan word. Hy noem in die verband: “As you form the various characteristics of your own emotional intelligence, you will likely find that you also increase these powers: intuition, the capacity to trust and be trusted, a sense of integrity and authenticity, an appreciation of constructive discontent, the ability to find breakthrough solutions in difficult circumstances and make sound decisions and leadership effectiveness”. Vanuit ʼn suiwer besigheidshoek is emosionele intelligensie vir die maatskaplike werker in privaatpraktyk voordelig in die sin dat dit dikwels as kompeterende voordeel beskou kan word. http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 265 Hieruit kan die afleiding gemaak word dat die veld die somtotaal van elemente is wat die individu se wêreld omring. Die volgende kenmerke van die veldteorie, soos deur Yontef (1993:296-308) verduidelik, kan op die privaatpraktyk in maatskaplike werk van toepassing gemaak word: • Alles is deel van die veld. Geen deel kan sonder die ander voortbestaan nie. Die maatskaplike werker sal nie ʼn privaatpraktyk sonder kliënte, ekonomie, waardes, beginsels, prosesse of interne persoonlike elemente kan bedryf nie. • Alles is deel van die veld. Geen deel kan sonder die ander voortbestaan nie. Die maatskaplike werker sal nie ʼn privaatpraktyk sonder kliënte, ekonomie, waardes, beginsels, prosesse of interne persoonlike elemente kan bedryf nie. • Die veld is deurlopend binne tyd en ruimte. Die elemente wat vandag vir die maatskaplike werker in privaatpraktyk ter saaklik is, mag môre nie meer relevant wees nie. • Die veld is ʼn sistemiese netwerk van verhoudings. Hierdie verhoudings kan binne die konteks van hierdie bespreking beskryf word as alle elemente binne die maatskaplike werker as individu in verhouding tot alle elemente buite die maatskaplike werker as individu. Hierdie verhoudings verander gedurig en is dus interaktief en interafhanklik. • Die veld is ʼn sistemiese netwerk van verhoudings. Hierdie verhoudings kan binne die konteks van hierdie bespreking beskryf word as alle elemente binne die maatskaplike werker as individu in verhouding tot alle elemente buite die maatskaplike werker as individu. Hierdie verhoudings verander gedurig en is dus interaktief en interafhanklik. • Gebeurtenisse, verandering en individue word bepaal deur die veld in geheel. Die veld-in- geheel sluit die kliënt se motivering vir hulpverlening, die vaardighede van die maatskaplike werker, die verhouding tussen maatskaplike werker en kliënt en die steunstelsels van beide in. • Dele in die veld beïnvloed mekaar. Hierdie proses van beïnvloeding verander die veld deurlopend. Die veld is dus nie staties nie en grense is deurlaatbaar. • Dele in die veld beïnvloed mekaar. Hierdie proses van beïnvloeding verander die veld deurlopend. Die veld is dus nie staties nie en grense is deurlaatbaar. Bogenoemde kenmerke word deur Mackewn (1997:48) soos volg ondersteun: “…the field theory is a set of principles that emphasizes the interconnectedness of events and the settings in which those events take place”. http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 Omdat die veldteorie sentraal staan binne die verstaan van die eksterne omgewing is dit nodig dat die maatskaplike werker in privaatpraktyk dus ʼn bewustheid ten opsigte van sy veld ontwikkel en die invloed van hierdie veld op hom as mens en sy privaatpraktyk sal besef. Vanuit die konteks van die veldteorie is die veranderingselement van die omgewing vir die maatskaplike werker in privaatpraktyk van kardinale belang. Die veld (“the field”) as eksterne element Die veldteorie word volgens Yontef (1993:323) gebruik om die interafhanklikheid tussen die individu en sy eksterne omgewing te beskryf. Die individu kan volgens die holistiese benadering nie sonder sy veld funksioneer nie en beleef sy veld as die omgewing waarin hy leef. ʼn Duidelike definisie van wat die veldteorie behels word soos volg deur Yontef (1993:325) gegee: “Field theory is a framework or point of view for examining and elucidating events, experiencing objects, organisms and systems as meaningful parts of a knowable totality of mutually influencing forces that together form a unified, interactive continuous whole (field), rather than classifying them according to innate nature or analysing into discrete aspects and forming and - summative wholes”. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 Omgewingsverandering as eksterne element Daar word dikwels in literatuur na die onvermydelikheid van verandering verwys (Gibson, Ivancevich & Donnelly, 1997; Beck & Cowan, 1996; Peters, 1990; Fossum, 1996). In die bekende woorde van Winston Churchill (in Beck & Cowan 1996) is die dinamika van verandering vasgevang: “We are shaping the world faster than we can change ourselves, and we are applying to the present the habits of the past”. Hierdie verandering word in verskeie literatuurbronne as die sogenaamde “Chaos”-teorie omskryf (Straussfogel, 1997:127; Beinhocker, 1999:97; Spruill, Kennedy & Kaplan, 2001:105; Pascale, 1999:85). In Hudson (2000:215) word genoem dat die Chaos-teorie die grondslag vir verandering in die omgewing aanspreek en vir maatskaplike werk ʼn nuwe paradigma vir die hantering van hierdie verandering in die omgewing, voorstel. Die uitgangspunt volgens Hoehler (2000/1999:67), is dat verandering in die omgewing weens tegnologiese vooruitgang, wêreldmarkte en sosio- politiese faktore, so sensitief is dat geen vooruitskatting vir die toekoms gemaak kan word nie. Voorsiening moet dus deur die individu gemaak word om verandering te akkommodeer en te bestuur. Die toepaslikheid van hierdie stelling binne die konteks van hierdie artikel, kan daarin gevind word dat die maatskaplike werker in privaatpraktyk hierdie sensitiewe omgewing betree en dus verandering moet kan antisipeer en bestuur. So kan die uitkoms van ʼn intervensie strategie, wat vandag toepaslik is en môre nie meer toepaslik is nie, deur die maatskaplike werker aan die omgewingsveranderlikes herken word. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 266 In privaatpraktyk beteken dit dat die maatskaplike werker bewus daarvan moet wees dat hulpverleningstrategieë aan en oplossings vir kliënte nie noodwendig net in tradisionele hulpverleningstrategieë gesoek moet word nie. Dit sal eerder gevind moet word in die kreatiewe toepassing van kontemporêre strategieë wat fokus op die bemagtiging van die maatskaplike werker as hulpverlener asook die bewus wees en akkommodering van omgewingsveranderinge. SAMEVATTING EN GEVOLGTREKKING In hierdie artikel is die mees relevante interne en eksterne elemente wat toepaslik vir die maatskaplike werker in privaatpraktyk sal wees, bespreek. Wat dus ‘n invloed op privaatpraktyk sal hê is eerstens bepaalde interne elemente wat die entrepreneuriese persoonlikheid en emosionele intelligensie van die maatskaplike werker omsluit. Ten opsigte hiervan sal kennis in verband met die entrepreneuriese profiel van die maatskaplike werker asook ʼn sterk ontwikkelde emosionele intelligensie by die maatskaplike werker die suksesvolle bestuur van n privaatpraktyk bevorder. Tweedens is kennis en agtergrond in verband met die makro-omgewing en verandering in die omgewing as eksterne elemente van kardinale belang. Dit is dus duidelik dat die sukses van privaatpraktykbestuur dikwels nie net oor die aantal kliënte in ʼn dagboek gaan nie, maar ook oor ʼn bereidheid om elke element wat ʼn invloed op die praktyk mag uitoefen, noukeurig te bestudeer en suksesvol aan te spreek. BIBLIOGRAFIE BARKER, R.L. 1992. Social work in private practice. New York: NASW Press BATES, M.E. 1999. Super searchers do business: The online secrets of top business researchers. Information Today, 2(1):207-214. BECK, D.E. & COWAN, C.C. 1996. Spiral dynamics: Mastering values, leadership and change. Oxford: Blackwell Publishers. BEINHOCKER, E.D. 1999. Robust adaptive strategies. Sloan Management Review, 40(3):95- 111. BURNS, P. & KIPPENBERGER, T. 1988. Entrepreneurs. London: Macmillan. CHELL, E., HAWORTH, J. & BREARLEY, S. 1993. The entrepreneurial personality: Concepts, cases and categories. New York: Routledge. CIARROCHI, J., FORGAS, J.P. & MAYER, J.D. 2000. Emotional intelligence in everyday life: A scientific inquiry. New York: Psychology Press. COLEMAN, D. 1996. Emotional intelligence: Why it can matter more than IQ. London: Bloomsbury Publishing. COOPER, R.K. 1997. Applying emotional intelligence in the workplace. Training and Development, 51(12):31-38. ENGELBRECHT, L.K. 1997. Inleiding tot maatskaplike werk. Wellington: Lanzo. EPSTEIN, R. 2000. The key to our emotions. Psychology Today, 32(4):20-23. FOSSUM, L. 1996. Understanding organizational change: Converting theory to practice (3rd ed). California: Crisp Publications. GIBSON, J.L., IVANCEVICH, J.M. & DONNELLY, J.H. 1997. Organizations: Behavior, structure, processes (9th ed). Toronto: Rob Zwettler Publishers. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) 267 http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 267 GOLDSMITH, W. & CLUTTERBUCK, D. 1996. The winning streak check book. Middlesex: Penguin Books. HARRISON, R. 1997. Why do firms need emotional intelligence? People Management, 3(1):41- 44. HATTING, B. 2002. Power intelligence. Energising people and organisations and creating prosperity. Pretoria: Kairos Books. HELLRIEGEL, D. & SLOCUM, J.W. 1996. Management (7th ed). Cincinnati Ohio: South- Western College Publishing. HETTEMA, P.J. & KENRICK, C. 1989. Personality and environment: Assessment of human adaptation. New York: J. Wiley. HOEHLER, G. 2000/1999. Development in Africa. Epos-Korrespondensie tot 20 Maart 2000. HUDSON, C.G. 2000. At the edge of chaos: A new paradigm for social work? Journal of Social Work Education, 36(2):215-232. KAST, F.E. & ROSENZWEIG, J.E. 1985. Organization and management (4th ed). New York: McGraw Hill. KLANDT, H., CHELL, E. & FRESE, M. 2000. Psychological approaches to entrepreneurship. Hove: Taylor & Francis Books Ltd. LOMBARD, A., WEYERS, M.L. & SCHOEMAN, J.H. 1991. Gemeenskapswerk en gemeenskapsontwikkeling. Perspektiewe op mensontwikkeling. Pretoria: Haum-Tersiêr. MACKEWN, J. 1997. Developing gestalt counselling. London: Sage Publishers. MINER, J.B. 1996. The 4 routes to entrepreneurial success. San Francisco: Bernett-Koehler Publishers Inc. MINER, J.B. 1997. The expanded horizon for achieving entrepreneurial success. Organizational Dynamics, 25(3):54-68. NUWE WOORDEBOEK VIR MAATSKAPLIK WERK. 1995. Hersiene en uitgebreide weergawe. Vaktaal Komitee vir Maatskaplike Werk. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) BIBLIOGRAFIE Pretoria: CTP Book Printers (Pty)Ltd. PASCALE, R.T. 1999. Surfing the edge of chaos. Sloan Management Review, 40(3):83-99. PETERS, T. 1990. Thriving on chaos. Handbook for a management revolution (4th print, 3rd ed). Suffolk: Richard Clay Ltd. SMIGLA, J.E. & PASTORIA, G. 2000. Emotional intelligence: Some have it, others can learn. The CPA Journal, 70(6):60-63. SMIT, P.J. & CRONJE, G.J. 1997. Management principles: A contemporary edition for Africa (2nd ed). Cape Town: Creda Press. SOUTH AFRICAN SOCIAL WORKERS IN PRIVATE PRACTICE (SAASWIPP) Resource book. 2003. CD-ROM. ‘n Nasionale Databank. SPRUILL, N., KENNEDY, C. & KAPLAN, L. 2001. Community development and systems thinking. Theory and Practice, 90(1):105-120. Social Work/Maatskaplike Werk 2006:42(3/4) Me Retha Bloem, DPhil student, Universiteit van Pretoria en Prof Rina Delport, Professor, Departement Maatskaplike Werk en Kriminologie, Universiteit van Pretoria, Pretoria, Suid- Afrika. http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 http://dx.doi.org/10.15270/42-3-298 268 STRAUSSFOGEL. D. 1997. World-systems theory: Toward a heuristic and pedagogic conceptual tool. Economic Geography, 73(1):118-131. TIMMONS, J.A. 1989. The entrepreneurial mind. Andover, Mass: Brick House Publishing Company. VAN ROOYEN, I.J.J. & COMBRINK, M.J. 1990. Gevallewerk: ‘n Integrerende benadering (2de uitg). Pretoria: Academia. WESTHEAD, P. & WRIGHT, M. 2000. Advances in entrepreneurship. Cheltenham: Edward Elgar Publishing. YONTEF, G. 1993. Awareness, dialogue and process. New York: Gestalt Journal Press. Me Retha Bloem, DPhil student, Universiteit van Pretoria en Prof Rina Delport, Professor, Departement Maatskaplike Werk en Kriminologie, Universiteit van Pretoria, Pretoria, Suid- Afrika.

https://socialwork.journals.ac.za/pub/article/download/298/280

Afrikaans

INLEIDING Maatskaplike werkers behoort ʼn belangrike rol te speel in dienslewering aan slagoffers van mensehandel en om hulle in aanraking te bring met die nodige hulpbronne. In hierdie ondersoek is die kennis en persepsies van maatskaplike werkers van verskillende organisasies ingewin ten einde vas te stel wat maatskaplike werkers se persepsies oor mensehandel is en wat hulle as hul rol in die bekamping van mensehandel beskou. In hierdie verkennende studie word die probleemstelling eerstens aangebied, waarna die navorsingsvrae, doelstelling en doelwitte ter sprake kom. Die benutte navorsings- metodologie binne die kwalitatiewe paradigma word hierna bespreek voordat die bevindinge aangebied word. Die bevindinge word in ʼn aantal temas en sub-temas verwoord, waarna die bespreking van die bevindinge, die aanbevelings en ʼn samevatting ter sprake kom. http://socialwork.journals.ac.za/ http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 22 Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) PROBLEEMSTELLING Mensehandel word beskou as die vinnig uitbreidende kriminele bedryf in die wêreld en genereer ʼn jaarlikse profyt van tot 7 biljoen dollar wat die handeldryf met mense ʼn winsgewende bedryf maak (International Rescue Committee, 2003:1; Joshi, 2002:18; Lima, 2007:7). Jaarliks word ten minste 4 miljoen mense die slagoffers van mensehandel, oor of binne nasionale grense, wat met die grootste onmenslikheid behandel word (Joshi, 2002:18). Mensehandel vind nie net oor landsgrense plaas nie, maar ook binne een land van landelike na stedelike gebiede (International Organization for Migration, 2009a:2). Die getalle in mensehandel is egter net skattings, wat meebring dat die ware voorkoms van mensehandel onbekend bly (Loretz, 2004:1). Die werklike omvang van mensehandel is onseker, juis omdat dit hoofsaaklik ondergronds bedryf word. Mensehandel het sy ontstaan gehad as gevolg van die veranderinge wat globalisering gebring het. Die ontwikkeling van industrialisering het drastiese veranderinge in mense se lewens tot gevolg gehad (Joshi, 2002:19). Die geskiedenis dui op talle voorbeelde van samelewings waar slawerny en uitbuiting van mense as aanvaarbaar beskou is, en gewoonlik was dit vroue en kinders wat onderworpe was aan mensehandel en spesifiek om as prostitute te werk (Loretz, 2004:9). Die geskiedenis van mensehandel dateer uit die Romeinse era toe slawe op plantasies gewerk het, en tydens die vestiging van die Verenigde State van Amerika (Michael, 2000:5). Hierdie ondergrondse industrie, met sy komplekse netwerke, wat spesifiek voortgedryf word deur sosiale, ekonomiese, kulturele, politieke en globaliseringsfaktore, is nog nie voldoende deur huidige navorsing ondersoek. Daar bestaan dus ʼn groot leemte ten opsigte van kennis hieroor betref. Meer publikasies behoort die lig te sien oor die toenemende nasionale en Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 23 internasionale bekommernis oor mensehandel en die wyses om dit te voorkom en te behandel (International Organization for Migration, 2005:7). Mensehandel in Suid-Afrika is ʼn realiteit (Del Carmen Balderas, 2006:3) omdat die Suid-Afrikaanse Bruto Buitelandse Produk plus-minus vier maal groter is as dié van sy omliggende buurstate. Suid-Afrika dien dus as ʼn aantrekkingskrag vir die vervoer van mense en ʼn bestemming vir mans, vroue en kinders wat slagoffers van mensehandel is met die doel om hierdie individue uit te buit deur middel van gedwonge arbeid, op die seksuele gebied en die handeldryf met organe (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2007:10-11). DOELSTELLING EN DOELWITTE DOELSTELLING EN DOELWITTE Die doelstelling van hierdie ondersoek word soos volg aangedui: Die doelstelling van hierdie ondersoek word soos volg aangedui: Om die aard en bewustheid van mensehandel en die taak van maatskaplike werk in mensehandel te verken. Om die aard en bewustheid van mensehandel en die taak van maatskaplike werk in mensehandel te verken. Die volgende twee doelwitte word hieruit geformuleer:  Om die aard en bewustheid van mensehandel te omlyn; en  Om die taak van maatskaplike werk ten opsigte van mensehandel te verken.  Om die taak van maatskaplike werk ten opsigte van mensehandel te verken. Die volgende navorsingsvraag word dus gestel: Wat is die aard en bewustheid van mensehandel en wat kan as die taak van maatskaplike werk in mensehandel beskou word? Wat is die aard en bewustheid van mensehandel en wat kan as die taak van maatskaplike werk in mensehandel beskou word? PROBLEEMSTELLING Tradisionele migrasiepatrone van omliggende buurstate na Suid-Afrika, soos natuurlike en mensgemaakte rampe, mense wat in Suid- Afrika kom werk soek, kinders wat gestuur word om in beter omstandighede groot te word en verslapte grensprosedures, dra by tot mensehandel in Suid-Afrika. Die volgende navorsingsvraag word dus gestel: NAVORSINGSMETODOLOGIE Die kwalitatiewe navorsingsbenadering is in hierdie studie benut en behels deelnemers se sienings van betekenisse, ervarings en persepsies rakende ʼn bepaalde aangeleentheid (De Vos et al., 2011:65). Daar is dus gepoog om ʼn verkennende studie te doen wat ʼn relatief nuwe onderwerp dek soos in hierdie geval, mensehandel (Babbie & Mouton, 2010:79). Ooreenkomstig die kwalitatiewe benadering is daar van doelgerigte steekproeftrekking binne nie-waarskynlikheid-seleksie gebruik gemaak (Engel & Schutt, 2010:96). Data is ingesamel totdat data-versadiging bereik is en is 6 maatskaplike werkers in die Potchefstroom area uiteindelik as deelnemers aan persoonlike onderhoude en ʼn fokusgroep (Corby, 2006:147-148; Monette et al., 2011:191-193) betrek. Hierdie maatskaplike werkers kan as verteenwoordigend van die area beskou word en is verteenwoordigers van die Departement Maatskaplike Ontwikkeling en Nie- Regeringsorganisasies by die ondersoek betrek ten einde ’n ryke spektrum van ervaring van die verskynsel te kon kry. Drie van die deelnemers het eerstehandse kennis van orgaanhandel gehad, terwyl die ander nie direk met die verskynsel van mensehandel te doen gehad nie, maar wel hul kennis opgedoen het deur die bywoning van kursusse en eie navorsing wat oor die onderwerp onderneem is. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) 24 Semi-gestruktureerde onderhoude (Mitchell & Jolley, 2010:277) is met deelnemers gevoer met behulp waarvan die navorsers gepoog het om ʼn gedetailleerde idee te verkry van deelnemers se oortuigings of persepsies rakende mensehandel. Na afhandeling van die semi-gestruktureerde onderhoude is ʼn fokusgroep met die deelnemers gehou ten einde die gedeelde ervaring, interaksie en bespreking daarvan, wat ʼn fokusgroep aan navorsers bied, te verkry. http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 24 Semi-gestruktureerde onderhoude (Mitchell & Jolley, 2010:277) is met deelnemers gevoer met behulp waarvan die navorsers gepoog het om ʼn gedetailleerde idee te verkry van deelnemers se oortuigings of persepsies rakende mensehandel. Na afhandeling van die semi-gestruktureerde onderhoude is ʼn fokusgroep met die deelnemers gehou ten einde die gedeelde ervaring, interaksie en bespreking daarvan, wat ʼn fokusgroep aan navorsers bied, te verkry. Alle toepaslike etiese aspekte vir hierdie ondersoek is in die ondersoek verdiskonteer. Ingeligte toestemming is van deelnemers verkry met betrekking tot die doel van die ondersoek en die prosedures wat tydens die ondersoek gevolg sal word. Deelnemers kon hulle ook te enige tyd aan die ondersoek onttrek. Die moontlikheid van misleiding is deeglik in ag geneem, asook die versekering van privaatheid, anonimiteit en konfidensialiteit (Grinnell & Unrau, 2008:44-57). NAVORSINGSMETODOLOGIE Na die insameling van die data is dit geanaliseer deur van Tesch se benadering gebruik te maak (De Vos et al., 1998:343-344) wat behels dat die navorsers eerstens ʼn geheelbeeld van die data moet verkry, waarna een onderhoud se notas deurgelees word en verdere aantekeninge notas daaroor gemaak word en dan sekere unieke temas geïdentifiseer word wat die navorsers weer na die data terug neem. Die gehalte van die data is tydens die ondersoek deeglik in gedagte gehou en daar is veral gefokus op die vertrouenswaardigheid, betroubaarheid en bevestigbaarheid van die ingesamelde data (De Vos et al., 2011:419-421; Thyer, 2010:421-422). Vertrouens- waardigheid is bereik deur bepaalde grense aan die ondersoek te stel, langdurige betrokkenheid met deelnemers te onderhou en triangulering van data tussen die onderhoudvoering en die fokusgroep te bewerkstellig. Betroubaarheid is verkry deur seker te maak dat die navorsingsproses logies verloop en data regdeur die proses goed gedokumenteer is. Veldnotas wat aanvanklik gemaak is, is direk na elke sessie volledig in verslagvorm weergegee ten einde die navorsers se eie houdings en standpunte ondergeskik aan die ingesamelde data te stel. Bevestigbaarheid het behels dat die navorsers deurgaans objektief met die data gehandel het en dit laat bevestig het deur ʼn medenavorser. BEVINDINGE Die resultate word ontleed aan die hand van die volgende bevindings wat in temas en sub-temas weergegee word. Die temas word opeenvolgend aangebied en word in drie hoofgroepe aangebied, naamlik die temas wat oor die mensehandelaar self handel, die temas rakende die slagoffer en die temas wat oor die taak van die maatskaplike werker handel. Verskillende sub-temas word in elk van die drie temas aangebied. Mensehandel en mensehandelaar Onder hierdie tema word die volgende vier sub-temas behandel, naamlik die begrip mensehandel, oorsake van mensehandel, kenmerke van mensehandelaars en die werwing van slagoffers. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 25 Die begrip “mensehandel” Die volgende aanhalings van deelnemers kan as verteenwoordigend van die verskillende standpunte oor die begrip “mensehandel” beskou word. “Die begrip behels die werwing van persone in een land of streek en die vervoer, oordrag en ontvangs van persone in ʼn ander land of streek.” “Dreigemente, dwang, valse beloftes, ontvoering, bedrog en misleiding speel altyd ʼn rol in mensehandel.” “Dreigemente, dwang, valse beloftes, ontvoering, bedrog en misleiding speel altyd ʼn rol in mensehandel.” “Uitbuiting is altyd teenwoordig in gevalle van mensehandel, hetsy dit finansieel of seksueel van aard is.” ostitution, forced labour and other forms of exploitation can be found.” “Prostitution, forced labour and other forms of exploitation can be found.” “Mensehandel is moderne slawerny en behels die uitbuiting van ʼn individu vir die geldelike gewin van die mensehandelaar. “ “Daar bestaan verskillende soorte mensehandel waaronder kinderarbeid en prostitusie onderskei kan word.” “Dwelmhandel kan dikwels met mensehandel in verband gebring word.” “The trading in human organs can also be regarded as a form of human trafficking.” “The trading in human organs can also be regarded as a form of human trafficking.” Uit die voorafgaande standpunte is dit dus duidelik dat dwang, dreigemente, valse beloftes, ontvoering, misleiding en die ontkenning van die individu se vryheid ʼn rol by mensehandel speel (Dunn, 2003:17-20; Salett, 2006:1). Uitbuiting van mense is altyd teenwoordig en word as moderne slawerny beskou waarby geldelike gewin altyd ʼn rol speel (Adult and Family Services, s.a.). Prostitusie, gedwonge arbeid en selfs die verwydering van organe word beskou as sommige van die vorme wat mensehandel kan aanneem (Blum, 2008:12; Dunn, 2003:15; Michael, 2000:3; United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2007:21). Volgens Loretz (2004:18-19) word mense “gestoot” uit arm lande waar ekonomiese geleenthede tekort skiet en “getrek” na lande met ʼn hoër vlak van ekonomiese vooruitsig. Mensehandel is ʼn hoogs georganiseerde bedryf en funksioneer ondergronds ten einde nie onder die aandag van die owerhede te kom nie. Dit is dus moeilik om mensehandelaars vas te trek. Omdat mensehandel alle lande raak, behoort die voorkoming of verligting daarvan mettertyd wêreldwye prioriteit-aandag te geniet (Del Carmen Balderas, 2006:1). Oorsake van mensehandel Die volgende narratiewe van die deelnemers kan as verteenwoordigend van die standpunte oor die oorsake van mensehandel beskou word. “Armoede en werkloosheid speel beslis ʼn rol in mensehandel.” Kenmerke van mensehandelaars Kenmerke van mensehandelaars Die volgende kan as die standpunte oor die kenmerke van mensehandelaars aangedu word. “Die werwer is dikwels aan die persoon bekend of word doelbewuste pogings aangewend om die persoon van naby te leer ken.” “Die werwer is dikwels aan die persoon bekend of word doelbewuste pogings aangewend om die persoon van naby te leer ken.” “Mensehandelaars is dikwels buitelanders.” “Human traffickers often appear to be well dressed and pretend to be rich business men or business women in order to make themselves more appealing to the victim.” “Human traffickers often appear to be well dressed and pretend to be rich business men or business women in order to make themselves more appealing to the victim.” Uit hierdie enkele aanhalings blyk dit dus dat mensehandelaars doelbewus persone teiken en dan poog om hulle op die een of ander manier van nader te leer ken en sodoende by hul web in te trek. Mensehandelaars doen hulle dikwels voor as goedversorgde en welvarende sakemanne of -vroue, dikwels buitelanders, om die indruk te skep dat alles in orde is en sodat potensiële slagoffers nie agterdogtig raak nie. “They have the motive to become rich quickly without much effort.” Groot groepe immigrante, en veral onwettige immigrante, wat Suid-Afrika as ʼn land van melk en heuning sien en dan ontnugter word, raak maklik by hierdie mensehandelnetwerke betrokke.” Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 26 Armoede, werkloosheid en die motief om vinnig ryk te word sonder om veel moeite te doen, is as die grootste oorsake van mensehandel onderskei (Loretz, 2004:18-19). Ontnugterde immigrante, en spesifiek onwettige immigrante, raak dikwels by mensehandel betrokke ten einde ʼn inkomste in ʼn vreemde land te bekom. Buitelanders behoort ingetrek te word by ʼn land se algemene funksionering ten einde maatskaplike blootstelling, soos arbeidsuitbuiting, te verhoed of ten minste te beperk (Giammarinaro, 2011:1). Geldelike oorlewing blyk ʼn belangrike veroorsakende faktor te wees om by mensehandel betrokke te raak. In ʼn land met chroniese werkloosheid, wydverspreide armoede en ʼn gebrek aan ekonomiese geleenthede maak mensehandelaars gebruik van valse beloftes van hoër lone en goeie werksomstandighede in vreemde lande (Loretz, 2004:18-19). Die alles oorheersende behoefte aan ʼn beter lewe word dikwels verabsoluteer, wat meebring dat individue blind raak vir die realiteite wat met mensehandel gepaard gaan en magteloos staan teenoor die gevare van mensehandel (Lima, 2007:9; Loretz, 2004:18-19). Werwing van slagoffers erwing van slagoffers Met betrekking tot die werwing van slagoffers kan die volgende aangehaal word: “Individue word ʼn algemene beter lewenskwaliteit aangebied.” ”Mensehandelaars gebruik valse beloftes, bedrogskemas en soms selfs geweld om individue te werf.” ”Mensehandelaars gebruik valse beloftes, bedrogskemas en soms selfs geweld om individue te werf.” “The person who recruits people, are promising them a nice job and a better future.” “The person who recruits people, are promising them a nice job and a better future.” “Sodra mense vir hierdie beloftes geval het, word hulle vervoer, hetsy binne ʼn land se grense of van een land na ʼn ander.” “Persone wat desperaat vir werk of inkomste is, word maklik die prooi van mensehandelaars.” “Persone wat desperaat vir werk of inkomste is, word maklik die prooi van mensehandelaars.” Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) Die slagoffer In hierdie tema word die volgende twee sub-temas onderskei, naamlik die kenmerke van slagoffers en die impak van mensehandel op die slagoffer en die gesin. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 27 “As persone hul bestemming bereik het, is daar geen omdraaikans vir die slagoffers nie en is hulle vasgevang in hulle situasie, waaruit hulle nie kan ontvlug nie.” “Slagoffers word nie net fisies gevange gehou nie, maar hulle het dikwels nie geld om vir vervoerkostes en alternatiewe verblyf te betaal nie.” Die werwing van slagoffers gaan gewoonlik gepaard met die aanwend van spesifieke metodes. Valse beloftes, soos ʼn verbeterde lewensgehalte, is meestal die metode wat benut word om individue slagoffers van mensehandel te maak. Slagoffers word binne- of buitelands vervoer en as hulle besef wat werklik aan die gebeur is, beskik hulle ook nie oor die finansiële middele om na hul plek van oorsprong terug te keer nie en moet noodgedwonge, dikwels in aanhouding, daar aanbly. Loretz (2004:17-18) identifiseer vier werwingstrategieë om slagoffers oor te haal, naamlik deur ʼn eksklusiewe werksaanbod in ʼn eksotiese bestemming aan te bied, deur persone wat reeds by prostitusie betrokke is, te nader, deur mense te ontvoer of deur ʼn arm gesin te nader om hul jong kinders te verkoop en dan ʼn beter lewe elders vir hulle aan te bied. Kenmerke van slagoffers Oor die kenmerke van slagoffers het deelnemers die volgende te sê gehad. Oor die kenmerke van slagoffers het deelnemers die volgende te sê gehad “Some individuals, especially rural people, children and young adults are more vulnerable to be drawn into these cartels.” “Some individuals, especially rural people, children and young adults are more vulnerable to be drawn into these cartels.” “Victims are mostly poor and struggling to survive on a day to day basis – they are thus more prone to be drawn into these schemes.” “The youth like money, because they are often lazy and don’t want to work – they just need simple money for dressing up and having all the things that young people are perceived to have.” “The youth like money, because they are often lazy and don’t want to work – they just need simple money for dressing up and having all the things that young people are perceived to have.” “Baie mense is op soek na ʼn betrekking en swig dan voor hierdie valse beloftes van mensehandelaars.” “Baie mense is op soek na ʼn betrekking en swig dan voor hierdie valse beloftes van mensehandelaars.” “Mensehandelaars is meestal slinks, beskik oor goeie mensekennis en weet hoe om naïewe slagoffers te betrek.” “Mensehandelaars is meestal slinks, beskik oor goeie mensekennis en weet hoe om naïewe slagoffers te betrek.” “Beide mans en vroue is kwesbaar om ʼn slagoffer van mensehandel te word, maar tog in die konteks van prostitusie sou vrouens waarskynlik meer as slagoffers uitgebuit word. In die geval van kinderarbeid en dwelmhandel sal seuns en mans waarskynlik meer as vroue gewerf word.” Slagoffers word dikwels gekenmerk deur naïwiteit en magteloosheid, en hulle beskik oor min onderhandelingsvaardighede. Dit is dikwels eers wanneer die persone by hul bestemming aanland dat hulle ervaar dat alles nie pluis is nie en hul in die web van mensehandelaars verval het (Lima, 2007:9). Hulle is dikwels mense wat hulle in Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 28 moeilike finansiële en emosionele situasies bevind en is dikwels vroue of kinders. Die slagoffers van mensehandel word van hul basiese menslike waardigheid en vryheid gestroop en hulle vind hulle in gedwonge seksuele of arbeidsuitbuitende situasies vasgevang en kan kwalik aan bevrydingstrategieë dink om aan hierdie omstandighede te ontkom (Obama, 2010:1-3). Die taak van maatskaplike werk Onder hierdie tema word die volgende ses sub-temas onderskei, naamlik gemeenskapsopvoeding, multidissiplinêre samewerking, die prosedures wat in gevalle van mensehandel gevolg moet word, voldoende wetgewing, direkte maatskaplikewerk- hulpverlening en navorsing. “Hoe kan die persoon ooit weer normaal teenoor ander mense optree?” Mensehandel het ʼn ingrypende impak op al die fasette van ʼn individu se lewe. Nie alleen is daar ʼn fisiese impak op die individu nie, maar ook ʼn geweldig emosionele en kognitiewe impak. Slagoffers verloor vertroue in mense; dus sal dit vir maatskaplike werkers moeilik wees om ʼn verhouding met sodanige persone te kan opbou voordat daar van hulpverlening sprake kan wees. Die gesin en uitgebreide familie tree dikwels ook vreemd teenoor die slagoffer op en dié ervaar verwerping indien hulle na die gesin terugkeer, moontlik na maande of jare waarin hulle geen kontak met mekaar gehad het nie. Voor die persoon se vertrek was daar dalk al ʼn swak verhouding wat in hierdie stadium net vererger het. Impak van mensehandel op die slagoffer en die gesin Aangaande die impak van mensehandel op die slagoffer en die gesin het deelnemers soos volg gereageer. “It is hard to visualise the impact of this phenomenon on the physical and emotional aspects of the victim.” “It is not only the victim that is going to be affected, but everybody in the wider family circle.” “It is not only the victim that is going to be affected, but everybody in the wider family circle.” “I think human trafficking is worse than even killing a person.” Gemeenskapsopvoeding Van die deelnemers wat alreeds by ʼn bewusmakingsprojek betrokke was, het die volgende te sê gehad. Van die deelnemers wat alreeds by ʼn bewusmakingsprojek betrokke was, het die volgende te sê gehad. “The group could not believe what we had to say.” “The group could not believe what we had to say.” “The group could not believe what we had to say.” “The group could not believe what we had to say.” “Mensehandel is ʼn realiteit en gemeenskappe behoort deeglik daarvan kennis te neem.” “Die gemeenskap dink steeds dat die verskynsel slegs in ander lande en met ander mense gebeur.” “Skole en sekere kwesbare gemeenskappe behoort veral geteiken te word vir bewusmakingsveldtogte.” Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 29 “Gemeenskapsopvoeding is die taak van die maatskaplike werker en behoort sodanige projekte gekoördineerd aangebied te word.” “Gemeenskapsopvoeding is die taak van die maatskaplike werker en behoort sodanige projekte gekoördineerd aangebied te word.” Die gemeenskap beskou mensehandel nog nie as ʼn realiteit nie, en sommige persone het nog nooit hiervan te hore gekom nie. Die gemeenskap reageer meestal met verbasing met die aanhoor van die verskynsel en beskou dit as iets wat hulle nie raak nie. Skole en veral uitgelewerde gemeenskappe behoort geteiken te word met die oog op bewusmaking en opvoeding. Geen bewusmakingsveldtog kan doeltreffend wees as dit nie geteiken word op spesifieke, identifiseerbare gehore nie, as geen optrede van die betrokkenes gevra word nie en as die resultate van die veldtog nie geëvalueer word nie (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2007:59-60). Gemeenskapsopvoeding, die uitbreiding van geleenthede, die bevordering van toegang tot formele opleiding vir alle mense op alle vlakke en werkskepping is van die uiterste belang ter voorkoming van mensehandel (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2007:59-60). Kultureel sensitiewe en kreatiewe maniere om gemeenskappe by gemeenskapsopvoedingsprogramme te betrek, moet voortdurend in ag geneem word (Loretz, 2004:6). Multidissiplinêre samewerking Betreffende multidissiplinêre samewerking tussen die verskillende rolspelers kan die volgende opmerkings as verteenwoordigend van die verskillende standpunte beskou word: “Ons as maatskaplike werkers het nie genoeg tyd en kennis om die probleem alleen aan te pak nie.” “Ons as maatskaplike werkers het nie genoeg tyd en kennis om die probleem alleen aan te pak nie.” “Human trafficking is a phenomenon to be treated with proper knowledge, skills and techniques by all applicable professionals.” “We lose focus of what a social worker should really do and tend to focus on less important things – human trafficking is becoming a real challenge for social work.” Maatskaplike werkers kan as een van die belangrikste rolspelers in die hantering van mensehandel beskou word, en dit is dikwels die eerste persoon met wie ʼn slagoffer in aanraking sal kom. Maatskaplike werkers kan dien as veranderingsagente vir slagoffers van mensehandel, omdat hulle slagoffers kan bystaan en help om ondersteuningsdienste te bekom (Loretz, 2004:5). Die doel van maatskaplike werk as ʼn professie is om te beskerm, as voorspraak op te tree, maatskaplike geregtigheid te bevorder en uitgelewerde gemeenskappe te bemagtig. Maatskaplike werkers moet die verskynsel “mensehandel” ken en weet dat die huidige benaderings nie noodwendig hierdie probleem na behore onder die loep neem nie (Michael, 2000:3). Wanneer ’n slagoffer van mensehandel geïdentifiseer is, moet maatskaplike werkers, indien nodig, gepaste verwysings maak na organisasies wat op ondersteuning vir hierdie slagoffers fokus. Mensehandel is egter nie die uitsluitlike terrein van maatskaplike werk nie en multidissiplinêre samewerking behoort gereeld plaas te vind. Dit is van kardinale belang dat hulpverleners presies moet weet wat om in mensehandel-situasies te doen en Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 30 watter aspekte prioriteit-aandag moet geniet. Dit is dus nodig om ʼn duidelike roluiteensetting vir die verskillende hulpverleners te gee en strategieë dienooreenkomstig uit te werk. Die span behoort behoorlik opgelei te word ten opsigte van “mensehandel” en wat elke rolspeler se taak met betrekking tot die hantering van die probleem behoort te wees. As gevolg van die gebrek aan kennis by die relevante rolspelers en die onsekerheid waarin die verskynsel gehul is, word gevalle van mensehandel dikwels as ontvoering en prostitusie geklassifiseer, en nie as mensehandel nie. Dit kan ook die rede wees vir die gebrek aan betroubare statistiek om die verskynsel in Suid-Afrika na behore te kan omskryf. Multidissiplinêre samewerking Volgens Michael (2000:14-15) is daar verskillende struikelblokke en uitdagings waardeur die verskillende rolspelers in die gesig gestaar word as dit kom by die bystand van die slagoffer. Maatskaplike werkers en ander betrokkenes moet intensiewe opleiding oor mensehandel ontvang, ook wat mishandeling op die verskillende vlakke behels, soos die fisiese, verstandelike, seksuele, sosiale, geregtelike en psigologiese vlakke (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2007:59-60). Taal- en kultuurverskille behoort ook in sodanige opleiding aandag te geniet, sowel as die prosedures vir die hantering van sodanige gevalle. Werkswinkels, gespreksgeleenthede en konferensies behoort die spesifieke rol met betrekking tot mensehandel aan alle betrokkenes oor te dra. Benewens die verskillende professionele rolspelers behoort die Suid-Afrikaanse Polisiediens en die Departement van Binnelandse Sake ʼn belangrike bydrae te lewer met betrekking tot mensehandel. g g Die volgende opmerkings van deelnemers kan as verteenwoordigend beskou word van die standpunte rakende wetgewing oor mensehandel. Die volgende opmerkings van deelnemers kan as verteenwoordigend beskou word van die standpunte rakende wetgewing oor mensehandel. “Daar bestaan nie voldoende beskermingsmaatreëls en wetgewing vir mensehandel in Suid-Afrika nie.” “Really, human trafficking has been existing for so long, but no substantial legislation exists.” “Really, human trafficking has been existing for so long, but no substantial legislation exists.” “In mensehandel word tans nog te veel klem op die kriminele aspek gelê en nie gefokus op die slagoffers wat relatief onskuldig in die slagyster beland het nie.” “In mensehandel word tans nog te veel klem op die kriminele aspek gelê en nie gefokus op die slagoffers wat relatief onskuldig in die slagyster beland het nie.” “Volgens my bestaan daar voldoende wetgewing, maar professionele persone weet nie altyd hoe om dit te implementeer nie.” “Volgens my bestaan daar voldoende wetgewing, maar professionele persone weet nie altyd hoe om dit te implementeer nie.” “If a child has been trafficked, he/she is in need of care and protection. The new Child Care Act is all about the care and protection of children.” “If a child has been trafficked, he/she is in need of care and protection. The new Child Care Act is all about the care and protection of children.” Van die deelnemers huldig die standpunt dat daar nie voldoende en toepaslike wetgewing bestaan rakende mensehandel nie. Ander meen weer dat daar voldoende wetgewing bestaan, en spesifiek die Kinderwet, wat tog in die geheel oor versorging en beskerming handel. Daar is selfs ʼn spesifieke hoofstuk oor mensehandel in die Kinderwet, Wet 38 van 2005. Maatskaplike werkers moet deeglik op hoogte wees van alle toepaslike wetgewing aangaande hierdie probleem (Loretz, 2004:5) en waar leemtes wel voorkom, sorg dat dit in wetgewing ondervang word. Prosedures om in gevalle van mensehandel te volg Die volgende opmerkings is deur deelnemers gemaak met betrekking tot die prosedures om ingeval van mensehandel te volg. Die volgende opmerkings is deur deelnemers gemaak met betrekking tot die prosedures om ingeval van mensehandel te volg. “Na aanmelding behoort die veiligheid van die slagoffer die eerste prioriteit te wees.” “Indien nodig moet ʼn deeglike mediese ondersoek plaasvind.” “Die verskillende rolspelers moet mekaar aanvul in die behandeling van die persoon.” “The issue of interpretation can be a really frustrating situation that can cause misunderstanding and even harm to the victim in certain circumstances.” “Onnodige en uitmergelende ondervraging van slagoffers moet so ver moontlik vermy word.” Alle professionele en nie-professionele persone wat by mensehandel betrokke is, benodig ʼn spesifieke protokol en prosedures om die fenomeen te hanteer (Loretz, 2004:3). Al die deelnemers aan die ondersoek is dit eens dat die fisiese veiligheid van die slagoffer verseker moet word, waarna hy/sy ingelig moet word dat die aangeleentheid vertroulik hanteer sal word en dat menswaardigheid deurgaans gerespekteer sal word. Indien nodig moet die slagoffer ʼn omvattende mediese ondersoek Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 31 ondergaan ten einde enige fisiese letsels te kan bepaal, waarna die persoon in ʼn Plek van Veiligheid of krisis-sentrum geplaas behoort te word (International Organisation for Migration, 2009b:82-83). Dit is ook so dat daar nie in alle gemeenskappe voldoende veiligheids- en ander hulpbronne beskikbaar is nie. Hierna behoort verdere hulpbronne betrek te word, soos die ouers, voogde, vriende en moontlik ʼn kerk- of geloofsverband. Die gebruik van tolke word dikwels benodig in gevalle van mensehandel. Met tolking gaan daar dikwels belangrike inligting verlore en veroorsaak dit ook onnodige spanning vir die slagoffer en kan die verhouding tussen die slagoffer en die maatskaplike werker ook benadeel word. Langdurige en onnodige uitvraging moet sover moontlik vermy word ten einde slagoffers verdere trauma te spaar. Die nodige inligting moet dus op ʼn sensitiewe wyse van die slagoffer verkry word ten einde die beste hulpverlening te kan bied. Direkte maatskaplikewerk-hulpverlening Die volgende is deur deelnemers oor direkte hulpverlening opgemerk. “Slagoffers van mensehandel het intensiewe maatskaplikewerk-hulpverlening nodig.” “Waar diep intrapsigiese trauma teenwoordig is, behoort verwysings na sielkundiges of psigiaters gedoen te word.” Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 32 “Aangesien maatskaplike werkers dikwels die eerste linie van aanmelding vorm, behoort hul te weet wanneer en hoe om slagoffers vir meer gespesialiseerde hulp te verwys.” “As a social worker you will be able to identify that a particular victim of human trafficking is not coping with what happened to him or her.” “As a social worker you will be able to identify that a particular victim of human trafficking is not coping with what happened to him or her.” “By not getting the needed help, the victim can easily become the victim of the situation.” “By not getting the needed help, the victim can easily become the victim of the situation.” Maatskaplikewerk-hulpverlening vorm dikwels die eerste linie van aanmelding en hulpverlening en behoort op ʼn intensiewe gevallewerk-basis plaas te vind. Maatskaplike werkers behoort te besef dat indien daar intrapsigiese probleme, soos angsversteurings en paranoia, by kliënte teenwoordig is die kliënt na ʼn sielkundige of psigiater verwys moet word. Maatskaplike werkers sal egter die tekens by kliënte moet kan herken en kan identifiseer ten einde hulle na verdere gespesialiseerde hulpverlening te kan verwys. Slagoffers word dikwels van een persoon na ʼn ander verwys wat uiters frustrerend kan wees en vertroue in hulpverleners ondermyn. Doeltreffende hulpverlening versnel die herstelproses en ontwikkel ʼn sterk gevoel van bemagtiging te wees (Michael, 2001:4- 15). Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) BESPREKING VAN BEVINDINGE Uit bogenoemde resultate het daar verskillende temas en sub-temas na vore getree. Literatuurkontrole kon ook in die meeste gevalle gedoen word. Tema 1 handel oor mensehandel en die mensehandelaar. Vier sub-temas is hier onderskei waarvan die begrip “mensehandel” eerstens ter sprake gekom het. Die deelnemers aan die ondersoek se response het ooreengestem met die bestaande omskrywings van “mensehandel” en het selfs bygedra tot die uitbouing van die definisie daarvan. Die oorsake van mensehandel is as tweede sub-tema onderskei. Armoede, werkloosheid en die motief om vinnig ryk te word sonder om veel pogings daartoe aan te wend is as die grootste oorsake van mensehandel bespreek. Onwettige immigrante wat na Suid- Afrika gekom het met vooruitsigte van vinnige rykdom en dan ontnugter raak as gevolg van ʼn gebrek aan ekonomiese geleenthede, raak dikwels by mensehandel betrokke. Die kenmerke van mensehandel is as derde sub-tema onderskei. Mensehandelaars doen hulle dikwels voor as welgestelde sakemanne wat sekere persone doelbewus teiken en hulle dan mettertyd van nader leer ken en geleidelik by hul netwerke intrek. As vierde sub-tema is die werwing van slagoffers onderskei en word die aanwending van spesifieke metodes, soos valse beloftes van goeie vooruitsigte van ʼn buitelandse reis of vinnige rykdom ingespan om naïewe fortuinsoekers by hul skemas te betrek. Tema 2 handel oor die slagoffer van mensehandel en hierdie tema word in twee sub- temas verdeel. Die kenmerke van slagoffers word as die eerste sub-tema behandel. Die profiel van slagoffers word dikwels deur naïwiteit, magteloosheid en ʼn gebrek aan onderhandelingsvaardighede gekenmerk. Slagoffers is dikwels vroue of kinders wat hulle in moeilike finansiële omstandighede bevind en wat kwalik aan bevrydingstrategieë kan dink om aan hierdie omstandighede te ontkom. Die impak van mensehandel op die slagoffer en die gesin word as die tweede sub-tema onderskei. Mensehandel raak die individu en die gesin op alle lewensvlakke en vertrouensbreuke vind plaas wat moeilik herstel kan word. Die individu verloor dikwels vriende, en die verhouding met die gesin, familie en gemeenskap word ernstig benadeel. Tema 3 verdiskonteer die taak van die maatskaplike werker en word in ses sub-temas behandel. Die eerste sub-tema handel oor gemeenskapsopvoeding wat geteiken behoort te word op spesifieke gehore soos skole en uitgelewerde gemeenskappe. Bewusmakingsveldtogte moet op kultuur sensitiewe en kreatiewe maniere geskied ten einde persone nie met ʼn magdom inligting te oorweldig nie, maar juis om die korrekte inligting deur te gee. Navorsing Oor navorsing in verband met mensehandel het deelnemers die volgende standpunte gelug: “We need to educate ourselves on human trafficking, gain all the information available and do more research.” “We need to educate ourselves on human trafficking, gain all the information available and do more research.” “Baie min wetenskaplike geskrifte bestaan oor mensehandel en behoort die gaping met toepaslike navorsing gevul te word.” “Baie min wetenskaplike geskrifte bestaan oor mensehandel en behoort die gaping met toepaslike navorsing gevul te word.” “Navorsing behoort nie net oor die verskynsel van mensehandel gedoen te word nie, maar beslis ook oor die rol van maatskaplike werk in die hulpverlening aan die slagoffers van mensehandel.” “Navorsing behoort nie net oor die verskynsel van mensehandel gedoen te word nie, maar beslis ook oor die rol van maatskaplike werk in die hulpverlening aan die slagoffers van mensehandel.” “Nuut ingesamelde feite moet gepubliseer word ten einde die verspreiding van die data te kan bewerkstellig.” Mensehandel is nie ʼn nuwe verskynsel nie, maar die kompleksiteit van die verskynsel het in die afgelope 15 jaar geweldig toegeneem (Salett, 2006:1). Hulpverleners het die jongste kennis oor mensehandel nodig en meer wetenskaplike navorsing is dringend noodsaaklik. Die bydrae wat maatskaplike werk tot die voorkoming of verligting van mensehandel kan lewer, is veral van kardinale belang. Daar bestaan ʼn behoefte aan vergelykende studies tussen lande en om internasionale samewerking tussen maatskaplike werkers met betrekking tot mensehandel te bevorder (Zierer, 2011:1). Hierdie navorsingsresultate moet dan onder maatskaplike werkers versprei word sodat die jongste inligting oor die verskynsel van mensehandel algemeen vrylik beskikbaar kan word. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://socialwork.journals.ac.za/ http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 33 BESPREKING VAN BEVINDINGE Multidissiplinêre samewerking word as die tweede sub-tema in hierdie kategorie onderskei. Maatskaplike werkers kan as een van die belangrikste rolspelers in die hantering van gevalle van mensehandel beskou word juis omdat hulle dikwels die eerstes is met wie hulle in aanraking sal kom. Die taak van maatskaplike werk is juis om persone te beskerm, geregtigheid te bevorder en uitgelewerde gemeenskappe te bemagtig. Die maatskaplike werker is egter nie die uitsluitlike eienaar ter bekamping van die verskynsel nie en behoort deeglik te weet hoe en waarheen om persone te Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 34 verwys, hetsy vir mediese of psigologiese aandag of om mense in verbinding te stel met die Suid-Afrikaanse Polisiediens of die Departement van Binnelandse Sake. Die prosedures om te volg in gevalle van mensehandel word as die derde sub-tema onderskei. ʼn Spesifieke protokol en prosedures behoort tot beskikking van alle hulpverleners te wees ten einde die vinnigste en korrekste diens aan slagoffers te kan verskaf. Die slagoffer moet rustig en met respek hanteer word ten einde menswaardigheid ten alle tye te handhaaf. Dit is belangrik om aan die persoon ʼn gevoel van veiligheid te gee, weg van die bedreiging. Eers as daar aan die basiese behoeftes van die slagoffer aandag geskenk is, behoort al die ander hulpbronne betrek te word soos die ouers, voogde en vriende. Die proses sal nie noodwendig in ʼn bepaalde volgorde verloop nie en soms sal ander rolspelers soos die ouers of predikant eerste betrek word, of selfs die probleem aanmeld. Voldoende wetgewing word as sub-tema vier hanteer. Wetgewing oor mensehandel kan verder uitgebrei word, maar dit sal ook reeds help as bestaande wetgewing, soos die Kinderwet, deeglik bestudeer en toegepas word. Persone wat spesifiek met wetgewing gemoeid is, behoort aandag te skenk aan die verdere formulering van uitbreidings op bestaande wetgewing ten einde mensehandel volledig die hoof te kan bied namate die verskynsel verder ontplooi. Direkte maatskaplikewerk-hulpverlening word as sub-tema vyf aangebied. Maatskaplike werkers moet deeglik besef wat hulle taak in gevalle van mensehandel is en wanneer hulle na meer gespesialiseerde dienste behoort te verwys. Dit is egter belangrik dat slagoffers van mensehandel nie van bakboord na stuurboord gestuur moet word nie, maar wel die doeltreffendste diens binne die kortste tydperk moet ontvang. BESPREKING VAN BEVINDINGE Navorsing word as sub-tema ses behandel en behoort daarop te fokus om die kennisbasis van maatskaplike werk oor mensehandel en die taak van die maatskaplike werker uit te brei en aktueel te hou ten einde tred te kan hou met ʼn hoogs dinamiese verskynsel. Relevante navorsing oor mensehandel moet op ʼn doeltreffende wyse onder maatskaplike werkers en ander partye versprei word. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) AANBEVELINGS  Gemeenskapsopvoeding moet aandag op alle vlakke geniet, veral gefokus op skole en uitgelewerde gemeenskappe. Gemeenskapsontwikkelingsprojekte kan baie vermag ten einde die verskynsel op ʼn voorkomende vlak aan te pak.  Maatskaplike werkers en alle rolspelers in die hantering van mensehandel moet volledig opgelei word ten einde die verskynsel doeltreffend te kan bekamp.  Maatskaplike werkers en alle rolspelers in die hantering van mensehandel moet volledig opgelei word ten einde die verskynsel doeltreffend te kan bekamp.  Die benutting van en koördinering tussen die lede van die multidissiplinêre span moet wel deeglik aandag geniet.  Die benutting van en koördinering tussen die lede van die multidissiplinêre span moet wel deeglik aandag geniet.  ʼn Vennootskapsverhouding tussen die lede van die span moet tot stand kom ten einde die beste diens aan slagoffers te kan lewer.  Riglyne moet ontwikkel word wat die prosedures beskryf waarvolgens gevalle van mensehandel hanteer behoort te word.  Riglyne moet ontwikkel word wat die prosedures beskryf waarvolgens gevalle van mensehandel hanteer behoort te word. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 35  Meer relevante navorsing op hierdie gebied behoort aandag te geniet. Navorsing behoort nie alleen op die omvang van die probleem te fokus nie, maar ook op voorkomingsmaatreëls en gepaste intervensies.  Meer relevante navorsing op hierdie gebied behoort aandag te geniet. Navorsing behoort nie alleen op die omvang van die probleem te fokus nie, maar ook op voorkomingsmaatreëls en gepaste intervensies. Aandag behoort geskenk te word aan gekonsolideerde wetgewing oor mensehandel wat al die aspekte daarvan dek soos ontvoering, dwelmhandel, gedwonge arbeid, prostitusie en handeldryf met organe. SAMEVATTING Met die onderneem van die ondersoek het die navorser die kennis en persepsies van maatskaplike werkers van verskeie organisasies ingewin, ten einde vas te stel wat maatskaplike werkers se sienings is van hul rol by mensehandel en hoe hulle meen hulle ʼn bydrae tot die afname in hierdie vorm van misdaad kan lewer. Die vrae wat aan die respondente gestel is, het die struikelblokke wat hulle ondervind, uitgewys, asook wat hulle meen die belangrikste take van die maatskaplike werker is om die doeltreffendste hulp aan slagoffers van mensehandel te kan bied. Mensehandel is een van die wreedste misdade wat gepleeg word, en slagoffers van hierdie misdaad word deur uiterste wreedhede in die gesig gestaar. Mensehandel is ʼn realiteit, en maatskaplike werk behoort ʼn belangrike rol by die bekamping van mensehandel te speel. Maatskaplike werkers dien as veranderingsagente in die lewens van slagoffers van mensehandel, juis omdat hulle hierdie slagoffers ondersteun en van hulp voorsien. Dit is duidelik dat daar meer samewerking behoort te wees tussen al die partye wat met die bekamping van mensehandel gemoeid is. BIBLIOGRAFIE ADULT AND FAMILY SERVICES. s.a. [Online] Available: http://www.appogg. gov.mt/adultand family_humantrafficking.asp. [Accessed: 19/09/2011]. BABBIE, E. & MOUTON, J. 2010. The practice of social research. Cape Town: Oxford University Press. BLUM, L. 2008. Sex trafficking and political discourse: a case study of the perceptions and definition of the problem and its victims in Moldova. Arkansas: University of Arkansas. (DPhil Thesis) CORBY, B. 2006. Applying research in social work practice. New York: Open University Press. DEL CARMEN BALDERAS, M. 2006. Human trafficking: a comparative analysis of the perceptions of college students and police officers. Arlington: University of Texas. (MA Thesis) DE VOS, A.S., STRYDOM, H., FOUCHÉ, C.B. & DELPORT, C.S.L. 2011. Research at grass roots: for the social sciences and human service professions. Pretoria: Van Schaik Publishers. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 36 DE VOS, A.S., STRYDOM, H., FOUCHÉ, C.B., POGGENPOEL, M. & SCHURINK, W. 1998. Research at grass roots: a primer for the caring professions. Pretoria: Van Schaik Publishers. DUNN, K. 2003. Human trafficking: children or commodity? International and domestic child sex trafficking. Kansas: University of Kansas. (MA Thesis) ENGEL, R.J. & SCHUTT, R.K. 2010. Fundamentals of social work research. Los Angeles: Sage Publications. GIAMMARINARO, M.G. 2011. Social inclusion of migrant workers critical to preventing human trafficking. [Online] Available: http://www.osce.org/cthb/81634. [Accessed: 20/09/2011]. GRINNELL, R.M. & UNRAU, Y.A. 2008. Social work research and evaluation: foundations of evidence-based practice. New York: Oxford University Press. INTERNATIONAL ORGANIZATION FOR MIGRATION (IOM). 2005. Data and research on human trafficking: a global survey. Special offprint of International Migration, 43(1-2). INTERNATIONAL ORGANIZATION FOR MIGRATION (IOM). 2009a. Trafficking in persons: not just a cross-border problem. Eye on Human Trafficking, 20:1-8. INTERNATIONAL ORGANIZATION FOR MIGRATION (IOM). 2009b. Caring for trafficked persons: guidance for health providers. [Online] Available: http://www.rescue.org/our-work/anti-trafficking-initiative. [Accessed: 20/09/2011]. INTERNATIONAL RESCUE COMMITTEE. 2003. Fighting human trafficking. [Online] Available: http://www.rescue.org/our-work/anti-trafficking-initiative. [Accessed: 20/09/2011]. JOSHI, A. 2002. The face of human trafficking. Hastings Women’s Law Journal, 13(1):18-40. LIMA, B.M. 2007. Services for women and children survivors of human trafficking. A grant proposal project. Long Beach: California State University. (MA Thesis) LORETZ, N. 2004. Human trafficking: Identification, education and awareness. A grant proposal. Long Beach: California State University. (MA Thesis) MICHAEL, A. 2000. A qualitative study of the experiences of service providers who work with victims of human trafficking. Long Beach: California State University. (MA Thesis) MITCHELL, M.L. & JOLLEY, J.M. 2010. Research design explained. New York: Wadsworth Cengage Learning. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) Me Yolanda Mynhardt, maatskaplike werker, Jakaranda Kinderhuis, East Lynne, Pretoria; Prof Herman Strydom, Vakhoof vir Maatskaplike Werk, Noordwes- Universiteit (Potchefstroomkampus), Potchefstroom, Suid-Afrika. BIBLIOGRAFIE MONETTE, D.R., SULLIVAN, T.J. & DEJONG, C.R. 2011. Applied social research: a tool for the human services. New York: Brooks/Cole Cengage Learning. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) http://dx.doi.org/10.15270/49-1-74 37 OBAMA, B.H. 2010. Proclamation 8471 – National Slavery and Human Trafficking Prevention Month, 2010. Washington D.C.: Daily Compilation of Presidential Documents. SALETT, E.P. 2006. Human trafficking and modern-day slavery. Washington: NASW Press. THYER, B. 2010. The handbook of social work research methods. Los Angeles: Sage Publications. THYER, B. 2010. The handbook of social work research methods. Los Angeles: Sage Publications. UNITED NATIONS EDUCATIONAL, SCIENTIFIC AND CULTURAL ORGANIZATION (UNESCO). 2007. Human trafficking in South Africa: root causes and recommendations. Policy paper, 14.5:1-70. ZIERER, B. 2011. Comparative social work and trafficking in women. [Online] Available: http://www.socmag.net/?p=175. [Accessed: 19/09/2011]. Me Yolanda Mynhardt, maatskaplike werker, Jakaranda Kinderhuis, East Lynne, Pretoria; Prof Herman Strydom, Vakhoof vir Maatskaplike Werk, Noordwes- Universiteit (Potchefstroomkampus), Potchefstroom, Suid-Afrika. Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1) Social Work/Maatskaplike Werk 2013:49(1)

https://socialwork.journals.ac.za/pub/article/download/74/65

Afrikaans

Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer. ’n Ondersoek na die persepsies van tolkgemedieerde kommunikasie in die Fakulteit Regsgeleerdheid aan die Universiteit Stellenbosch Carmen Brewis Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika E-pos: [email protected] Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch, Suid-Afrika E-pos: [email protected] Stellenbosch Papers in Linguistics Plus, Vol. 45, 2014, 43-70 doi: 10.5842/45-0-206 Stellenbosch Papers in Linguistics Plus, Vol. 45, 2014, 43-70 doi: 10.5842/45-0-206 Opsomming  Word tyd sodoende in die leerproses bespaar? Deur ’n proses van deelnemende aksienavorsing is data ingewin deur middel van vraelyste, ’n fokusgroepbespreking, onderhoude en waarneming. As navorsingsmetodologie het die navorser van beide kwalitatiewe en kwantitatiewe metodes gebruik gemaak. Die basiese bevindinge was dat akademiese taalvaardighede van studente aansienlik verskil met beduidend groter taalvaardigheidsverskille onder Engelssprekende studente. Daar is ’n beduidende ontevredenheid met die T-opsie onder studente en dosente. Tolking is beduidend positief ervaar onder studente wat probleme met taal in die klaskamer ervaar, omdat dit gelei het tot ’n groter begrip van vakinhoud, die maak van meer omvattende aantekeninge tydens lesings en die feit dat studente tyd bespaar het in die leerproses. Studente voel nou meer tuis in die klaskameropset wat aanduidend was van wat navorsers in akademiese geletterdheidstudies beskryf as die reis van die “periferie” van geletterdheid na die “kern” daarvan. Verder was dit uit die studie duidelik dat tolking optimaal binne ’n eentalige konteks plaasvind en dat gehaltetolking ’n voorvereiste is. Tolke moet verkieslik oor tolkervaring, kennis van klaskamerdiskoers en vakkennis, beskik. Suksesvolle kommunikasie, naamlik om te verstaan en om verstaan te word, bly ’n kernvoorwaarde vir leer. Sleutelwoorde: tolking, opvoedkundige tolking, klaskamertolking, onderrig en leer, akademiese geletterdheid The value of interpreting in a tertiary teaching and learning environment. An investigation into the perceptions of interpreter-mediated communication in the Faculty of Law at Stellenbosch University Opsomming Hierdie artikel is gegrond op ’n Meesterstudie wat die onderwerp was van ’n M-tesis in Tolkstudie. Die studie het spesifiek ’n bydrae gemaak tot die bestaande navorsing in Opvoedkundige tolking. Simultane (gesproke) opvoedkundige tolking het relatief onlangs as aparte subdomein van gemeenskapstolking in Suid-Afrika beslag gevind. Navorsing hier te lande verteenwoordig pionierswerk in hierdie ontluikende studieveld. Een van die belangrikste kwessies waarin beleidsmakers en opvoeders belangstel, is die effektiwiteit van opvoedkundige tolking vir onderrig en leer. Die navorser het ’n ondersoek na hierdie vraagstuk onderneem en die persepsies van dosente, studente en tolke getoets ten einde antwoorde op die volgende twee vrae te vind:  Wat is die ervaring van opvoedkundige tolking in klaskamers binne die konteks van die Fakulteit Regsgeleerdheid aan die Universiteit Stellenbosch? en;  Wat is die ervaring van opvoedkundige tolking in klaskamers binne die konteks van die Fakulteit Regsgeleerdheid aan die Universiteit Stellenbosch? en;  Wat is die waarde wat opvoedkundige tolking vir onderrig en leer binne hierdie konteks kan inhou?  Wat is die waarde wat opvoedkundige tolking vir onderrig en leer binne hierdie konteks kan inhou? Die T-opsie geld as die verstektaalopsie binne die Fakulteit Regsgeleerdheid. Die ervaring van tolking in klasse is telkens na aanleiding van die navorsingsvrae vergelyk met studente en dosente se ervaring van die T-opsie ten einde afleidings te maak oor die moontlike waarde van tolking binne hierdie konteks. Die unieke aard en die integrale rol wat taal en taalvaardighede in dié vakdissipline speel, maak hierdie konteks verder uniek en moes in die studie verreken word. Die ondersoek is gedoen met verwysing na kontemporêre idees uit akademiese geletterdheidstudies. Konsepte soos affek, identiteit, toeganklikheid en deelname is verken om uiteindelik die verbande tussen opvoedkundige tolking en onderrig en leer te ondersoek en te beskryf. Die studie is gedoen teen die agtergrond van ’n verkenning van die teorie in Tolkstudie met verwysing na rol, kwaliteit en professionaliteit sowel as resente navorsing uit die veld van gebaretaal. http://spilplus.journals.ac.za http://spilplus.journals.ac.za Brewis 44 Die proefneming is in twee modules oor ’n tydperk van vier weke (16 uur) in klasse gedoen met verwysing na drie basiese vrae: Die proefneming is in twee modules oor ’n tydperk van vier weke (16 uur) in klasse gedoen met verwysing na drie basiese vrae:  Kan tolking in klasse studente help om vakinhoud beter te verstaan?  Kan studente hierdeur beter met die klaskamersituasie identifiseer? Extended abstract Educational Interpreting (spoken) has only fairly recently been established in South Africa as a separate sub-domain of community interpreting. Local research represents pioneering work in this emerging discipline. One of the most important issues that interests policy makers and teachers, is the effectiveness of educational interpreting for teaching and learning. This article makes a contribution towards the existing body of knowledge on Educational Interpreting (EI) by considering the role of interpreting-mediated communication in a tertiary teaching and learning context. It is based on a dissertation that was submitted for a Master’s degree in Interpreting Studies (IS). The writer conducted an investigation in the Faculty of Law of Stellenbosch University into how educational interpreting is perceived by lecturers, students and interpreters and whether it can promote teaching and learning in the context. This article is a synopsis of that study. Educational Interpreting is herein firstly placed as subtype within the broader field of IS. This is followed by a brief discussion of “role” in IS and of contemporary ideas from Academic Literacy Studies (ALS). After a short explanation of the methodology that was used to conduct the investigation, the results are discussed. Finally certain recommendations are made for interpreting in university classrooms. http://spilplus.journals.ac.za http://spilplus.journals.ac.za Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 45 Theoretical concepts from IS as well as recent research from the field of Sign Language Interpreting (SLI) formed the basis of the dissertation and are briefly discussed. Existing research on EI in a tertiary educational environment also brought valuable insights into how specific attributes of educational interpreters differ from those of conference interpreters. The differences between communication in a university classroom and other types of communication arrangements is considered and how this has a bearing on the typology of the interpreting and the style of the interpretation. Academic literacy lies on the interface between language and learning and therefore an investigation into contemporary ideas from (ALS) such as affect, identity, access and participation provides a valuable vantage point for an investigation into the role of EI in the context of the study. To be academically literate implies “knowing how to act and speak in academic discourses”. In this journey from the periphery of knowledge to the center of the discipline, liberating literacy is considered the final goal. Here the student finally becomes an insider in the discourse and can start taking part as a full participant. Extended abstract This article discusses the unique role played by educational interpreters and how they contribute to the process of “meaning-making” in the classroom. This is done by acting as “clarifiers” and by making links and relationships between ideas overt. Apart from remedying the cultural “noise” in the communication, it is also done through their ability to reflect on talk and to see, due to their position “in the middle”, when speakers speak on different discourse trajectories. Interpreters further help to create a common culture between participants and to reduce the asymmetry that exists specifically in a tertiary educational context. This role can help to restore trust between the speakers. Interpreting makes mother tongue education possible. With reference to the importance of mother tongue education, this article discusses how EI plays a role in enhancing teaching and learning in the study context. The Faculty of Law of Stellenbosch University has the T-option as default language option in classrooms. Therefore, this study tested perceptions of interpreting with reference to the research questions and compared it throughout with perceptions of the T-option. T-option Although a large number of respondents in Group A reported a positive experience of the T- option, there were a significant number of respondents who reported a negative experience. Statistical data are reported with reference to various aspects e.g. time-management in T-option classes, the taking of notes during lectures, the extent to which lecture content is understood in T-option classes including paralinguistic information like sarcasm, irony and jokes, the ability to identify with the learning environment and how respondents feel about the treatment of the two different languages in classes. Group A was further asked whether they see interpreting as “necessary” in their Faculty and whether it could, in their opinion, provide a sustainable solution to language issues in the Faculty. Statistical comparisons (hypothesis-testing) between the user- group and the non-user group are reported as well as differences between the Afrikaans and the English group. P-values and standard deviations are given. Educational interpreting The reporting of data with reference to the EI mainly follows the same format as for the T- option. The data confirmed that EI was experienced largely positively by students who struggle with language in classrooms. Respondents were asked to indicate whether they would make use of the interpreting if such a service is provided. Statistical correlations done according to the Spearman-correlation indicated significant relationships between certain aspects. Through these it was evident that the more negative a respondent was towards the T-option, the more positive the response tended to be towards interpreting and vice versa. It also showed that the bigger the difference in language proficiency between first and second languages, the more positive interpreting is experienced. Quantitative results Q With regard to academic language proficiency it was evident that there is a significant difference between language proficiency in the two languages of instruction among students from group A. In a statistical comparison between the Afrikaans and the English-speaking groups, it was clear that the difference in proficiency was significantly larger among English- speaking students. Methodology gy The trial was conducted in two modules during a four-week (16 hours) period, with specific reference to three basic questions namely: The trial was conducted in two modules during a four-week (16 hours) period, with specific reference to three basic questions namely:  Can interpreting help students to understand subject content better?  Can interpreting help students to better identify with the classroom situation?; and  What is the effect of interpreting on time management in the learning process? Two modules were identified for the trial, namely Private Law 373 (Law of Delicts) and Private Law 171 (Family Law) as respectively Group A (137 respondents) and Group B (12 respondents). Group B, a first-year group, served as a supplementary qualitative component to the study and provided valuable insights compared with the respondents from Group A, who were already in their third year. Data was collected through a process of Participatory Action Research using questionnaires, a focus group discussion, interviews and observation. This research perspective was optimal in order to gain an insider perspective in a bottom-up process of data collection. As research methodology the researcher made use both of quantitative and qualitative methods. http://spilplus.journals.ac.za Brewis 46 Questionnaires that were handed out to the respondents in Group A contained both quantitative Likert-scale questions as well as “open” questions eliciting qualitative data. A focus-group discussion was held with the users of the interpreting service as well as semi-structured interviews with the lecturers and the interpreter. The interviews generated valuable qualitative data. Group B received a short questionnaire with mainly open questions comprising another qualitative component. Mixed-method research allows for triangulation. This results in more reliable data, where conclusions cannot merely be attributed to methodology. The predominant findings of the study are reported, first with reference to the T-option and then the interpreting. The quantitative (statistical) data (Group A) is firstly discussed followed by the qualitative data from the open questions, the interviews and the observation. Qualitative results The qualitative results brought highly valuable insights into the true experiences of students and lecturers. While students have both positive and negative views on the T-option, there is a strong view that this option is time consuming, that there is too much repetition and that information is lost in the case of poor academic proficiency in the second language. Lecturers http://spilplus.journals.ac.za http://spilplus.journals.ac.za Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 47 reported a frustration with the T-option. Their experience of the interpreting was positive. They did not find it to be a nuisance at all. Students reported that notes were more extensive and largely expressed relief on the availability of interpreting in their class. There was a marked improvement in time management both inside the classroom and during self-study. Among the users of the interpreting, the negative experiences were mainly reported by the Afrikaans- speaking students who feel that they have a sufficient understanding of English and that they do not need the interpreting service. Valuable data was gathered through observation of T-option classes and brought insights into the most effective application of interpreting in the various modes of language delivery. It was evident that interpreting optimally takes place in a monolingual context and that quality interpreting is a pre-requisite for effective interpreting in a tertiary teaching and learning environment. Interpreters should ideally have knowledge of the subject content and of classroom discourse. Good co-operation between interpreters, lecturers and students is imperative. Interpreters should have the confidence to “intervene” in the communication and play an active role if this is required for optimal communication. They should furthermore be treated as communication participants with full status. The article closes with a quote from Courtney Cazden’s seminal work Classroom Discourse (2001): “One condition essential to learning must remain the same: to communicate, to understand and to be understood – this condition has to be kept constant despite differences.” Keywords: interpreting, educational interpreting, classroom interpreting, teaching and learning, academic literacy 1 Binne hierdie taalbeleid is die A-opsie die verstekopsie. ’n Nuwe taalbeleid dien tans voor die Raad van die US. Hierdie beleid is een van meertaligheid waarbinne plek gemaak word vir Afrikaans, Engels en isiXhosa. 1. Inleiding Aan die Universiteit Stellenbosch (US) is die ontwerp en implementering van ’n taalbeleid en -plan wat die uiteenlopende belange van kennis deur leer in meertalige klaskamers moet dien, ʼn steeds ontwikkelende proses. Die leeromgewing en gepaardgaande kommunikasiebehoeftes binne die US en die verskillende fakulteite is eiesoortig en vereis pasgemaakte oplossings. Die amptelike taalbeleid van die US is breedweg een van meertaligheid waarbinne vier taalspesifikasies toepassing vind. Hiërargies georden is die vier spesifikasies: Afrikaans (A), Engels (E), tweetalig (T) en parallelmedium (A/E).1 Die Taalplan word op modulevlak toegepas en die besluitneming oor die keuse van taalspesifikasie berus by elke fakulteit, soos geformuleer in ’n taalimplementeringsplan deur die fakulteit. Die Fakulteit Regsgeleerdheid het voorgraads die T-opsie as taalspesifikasie. Hierdie opsie behels, wat mondelinge kommunikasie in die klaskamer betref, dat dosente “by benadering in die verhouding 50:50” of “afwisselend” Afrikaans en Engels praat. In ’n vergelyking van twee taalondersoeke onder studente aan die US (Leibowitz se 2006- ondersoek en Schlemmer se 2008-ondersoek) het Marais (2008) die gevolgtrekking gemaak dat die toepassing van die T-opsie verbeter sou kon word deur die instelling van onder andere ’n tolkdiens. Die Raad van die Universiteit het op 13 September 2010 opdrag gegee dat ondersoek gedoen moes word na die effektiewe aanwending van tolking as deel van die taalontwikkelingsplan. ’n Institusionele verslag oor die implementering van tolking in http://spilplus.journals.ac.za Brewis 48 klaskamers (Universiteit Stellenbosch 2012) is gepubliseer en die Raad van die US het die aanbeveling aanvaar dat tolking as addisionele opsie toegevoeg word tot die taalspesifikasies wat fakulteite kan toepas. Sedert die begin van 2013 is opvoedkundige tolking in verskillende departemente aan die US uitgerol en tans word sowat 113 uit ’n totaal van 1364 voorgraadse modules getolk.2 klaskamers (Universiteit Stellenbosch 2012) is gepubliseer en die Raad van die US het die aanbeveling aanvaar dat tolking as addisionele opsie toegevoeg word tot die taalspesifikasies wat fakulteite kan toepas. Sedert die begin van 2013 is opvoedkundige tolking in verskillende departemente aan die US uitgerol en tans word sowat 113 uit ’n totaal van 1364 voorgraadse modules getolk.2 Wanneer die term opvoedkundige tolking (OT) in veral buitelandse tolkteoriebronne gebruik word, word normaalweg verwys na tolking vir gehoorgestremde studente deur middel van gebaretaal (Pöchhacker 2004:14). y g g p g g 3 Vir doeleindes van die studie is die volgende werksdefinisie vir hierdie term aangeneem: ’n gevoel van behoort in die klaskamer; kongruensie tussen die identiteit van die leerder en die klaskameromgewing; toeganklikheid tot die leeromgewing wat legitieme deelname in die sentrum van die leergemeenskap (sien par. 4) ten doel het”. Hierdie toestand sou affek en vertroue veronderstel. 1. Inleiding Simultane (gesproke) opvoedkundige tolking in universiteitsklaskamers het hier te lande in 2005 aan die Noordwes Universiteit (NWU) as afsonderlike subdomein van gemeenskapstolking ontstaan in ’n poging om ’n “nuwe institusionele taalinklusiewe identiteit” te vestig (Verhoef 2010:170). Pöchhacker (2011) verwys na hierdie toepassing van OT as “an extraordinary development in which South Africa leads the spoken-language interpreting world”. Om aan die US volledig beslag te kry, wil opvoeders en beleidsmakers weet hoe effektief dit is. Anders gestel: Wat is die waarde van opvoedkundige tolking vir onderrig en leer? Clausen (2011) het in haar M-tesis die potensiaal van tolking in die Fakulteit Lettere en Sosiale Wetenskappe aan die US ondersoek. Sy maak die volgende opmerking (2011:3): “Oor die lang termyn kan [tolking in klasse] moontlik tot gevolg hê dat meer studente ’n beter begrip sal hê van wat tydens lesings deur dosente gesê word. Dit kan beteken dat dosente of medestudente nie gedurig tydens lesings onderbreek word vanweë kommunikasiesteurnisse nie. Dit sal weer tot beter prestasie lei, en hopelik ook tot ’n hoër slaagsyfer”. Die hipoteses het egter buite die bestek van haar studie geval en is nie verder uitgebou of getoets nie. Sy het aan die hand gedoen dat bogenoemde, sowel as die hipotese dat tolking tydsbesparend kan wees, in ’n opvolgstudie nagevors word (2011:103). Die artikel is gegrond op ’n ondersoek wat die onderwerp was van ’n M-tesis (Brewis 2012). Dit was reeds by die konseptualisering van die studie ooglopend dat die meet van prestasie as metodologie ’n baie ingewikkelde statistiese ontwerp sou verg om die vele veranderlikes wat in die leerporses bestaan, te verreken. So ’n natuurlike eksperiment sou onprakties wees en te groot vir die bestek van die studie. Die studie is daarom gebaseer op die persepsies van die deelnemers aan die leerproses, naamklik studente, dosente en die tolk. Die ondersoek is gedoen in die Fakulteit Regsgeleerdheid aan die US in ’n proses van Deelnemende Aksienavorsing (DAN) om vas te stel hoe OT teenoor die T-opsie ervaar is en of dit na die mening van die deelnemers die proses van onderrig en leer kon bevorder. Die hipotese van die studie was dat OT volledige moedertaalonderrig in ’n T-opsieklas kan fasiliteer en tot gevolg het dat studente:  vakinhoud beter verstaan;  beter met die klaskamersituasie identifiseer3; en  tyd bespaar in die leerproses. 4 Pöchhacker (2011) verwys hierna as die “soft issues” in Opvoedkunde en stel dit as alternatief vir die meet van kognitiewe prestasie. Gile (2011) is eweneens ten gunste van ’n “bottom-up” benadering waar persepsies getoets word en die teorie van Opvoedkunde as vertrekpunt dien om die waarde van tolking vir die leerproses te verken. 5 Tans word daar in plusminus 1800 periodes per week getolk. 2. Die ontstaan van opvoedkundige tolking as aparte subdissipline in tolkstudie In die evolusie van tolking van professionele praktyk tot aparte studieterrein was dit eers konferensietolking en uiteindelik gemeenskapstolking wat teen die middel negentigs erkenning gekry het as aparte akademiese veld. Gemeenskapstolking behels tolking in verskillende velde soos howe, hospitale en ook opvoedkundige gebaretaaltolking (Cokeley 1992, Roy 2000, Harrington 2000 en Napier 2002 in Pöchhacker 2004:37, 163). Simultane gesproke opvoedkundige tolking het vir die eerste keer in 2005 aan die NWU beslag gekry en word sedertdien as vierde taalafleweringsmodus (naas enkel-, dubbel-, en parallelmedium) daar gebruik.5 Dit word deur Verhoef en Du Plessis (2008:13) gedefinieer as “simultane tolking deur ’n tolk wat in die klaskamersituasie teenwoordig is”. As tolktipologie kan OT as subtipe geplaas word op die kontinuum tussen internasionale omgewings (konferensies) aan die een kant en intrasosiale omgewings (aangesig-tot-aangesig-dialoog) aan die ander. Pöchhacker (in Wadensjö, Dimitrova en Nilsson 2004:12) gee erkenning aan die middelgrond tussen hierdie uiterstes as hy praat van “conference like events in the community”. OT is ’n voorbeeld hiervan. Turner (2005:33) sien gebaretaaltolking as ’n hibriede of perifere vorm in die groter landskap van tolktipologie. Verhoef en Blaauw (2009:205) wys daarop dat verskillende onderrigstyle ’n direkte uitwerking het op die tipe tolking wat daarbinne plaasvind en dat by meer formele lesings, die tolktipe meer na konferensietolking neig, terwyl by informele lesings en ’n fasiliterende onderrigstyl, dit meer na gemeenskapstolking neig. Blaauw (2012) meen dat OT in hoofsaak gemeenskapstolking is. Dit verskil in dié opsig daarvan dat dit volgens konferensiestyl in die simultane modus plaasvind. Om uit te werk presies hoe drieledige, veelvlakkige kommunikasie in die opvoedkundige domein uitspeel, is dit nodig om die rol van die tolk te ondersoek. 1. Inleiding  vakinhoud beter verstaan;  vakinhoud beter verstaan;  beter met die klaskamersituasie identifiseer3; en ter met die klaskamersituasie identifiseer3; e  tyd bespaar in die leerproses. 2 Hierdie syfer is verskaf deur die Afdeling Institusionele Navorsing en Beplanning, Augustus 2014. 3 Vir doeleindes van die studie is die volgende werksdefinisie vir hierdie term aangeneem: ’n gevoel van behoort in die klaskamer; kongruensie tussen die identiteit van die leerder en die klaskameromgewing; toeganklikheid tot die leeromgewing wat legitieme deelname in die sentrum van die leergemeenskap (sien par. 4) ten doel het”. Hierdie toestand sou affek en vertroue veronderstel. http://spilplus.journals.ac.za 49 Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer Om ’n moontlike verband tussen OT en onderrig en leer te ondersoek, het ek beginsels wat in Akademiese Geletterdheidstudies (AG) geld, verken. Jacobs (2005:476) wys daarop dat akademiese geletterdheid gesitueer is waar taal en leer bymekaarkom: op die raakvlakke tussen taal en vakinhoud. Ek het gefokus op kwessies wat nie op sigself akademiese inhoud het nie, maar wat erken word as fasiliterend in akademiese ontwikkeling, naamlik affek, identiteit, toeganklikheid en deelname.4 Hierdie artikel maak, met inagneming van Akademiese Geletterdheidstudies, ’n bydrae tot die oorweging van die rol van tolkgemedieerde kommunikasie in die leerproses. Opvoedkundige tolking word eers as subtipe binne die veld van Tolkstudie geplaas. Daarna volg ’n bespreking van die teorie oor “rol” in Tolkstudie en van idees in Akademiese Geletterdheidstudies. Na ’n kort uiteensetting van die metodologiese keuses wat die tolkproefneming ingelig het, volg ’n bespreking van die resultate. Uiteindelik word aanbevelings gemaak vir die toepassing van opvoedkundige tolking in tersiêre klaskamers aan die US. 5 Tans word daar in plusminus 1800 periodes per week getolk. 6 Volgens Niska se rolvoorstelling wissel tolke van ’n neutrale posisie (geleibuismodel) na groter betrokkenheid waar hulle uiteindelik selfs ’n voorspraakrol kan aanneem. 3. Rol: Van konferensie tot in die klaskamer Uit die metatekste oor “rol” in tolkstudie is dit duidelik dat die rol van ʼn tolk vloeibaar is en van situasie tot situasie verskil. Die rol van tolke lê op ’n kontinuum met aan die een kant die http://spilplus.journals.ac.za Brewis 50 geleibuismodel wat die rol van tolke beskou as neutraal en onsigbaar, en aan die ander kant ’n model wat die tolk beskou as aktiewe deelnemer aan die kommunikasie. Bothma en Verhoef (2008:138) sien tolke aan die NWU as ’n integrale deel van die kommunikasie en tegelyk as vriend, medestudent en dosent. Navorsing in die opvoedkundige domein oor die rol van tolke het aangetoon dat die tolk hoofsaaklik beskou word as ’n fasiliteerder van kommunikasie (Verhoef en Blaauw 2009) en van begrip (Le Roux 2007). Bothma en Verhoef (2008:157) beskryf “fasilitering” as die effektiewe mediasie en balansering van al die funksies van kommunikasie aan die een kant met ekwivalensie tussen bron- en doelteks aan die ander. Dat sulke fasilitering ’n balanseertoertjie is, word veral duidelik as dit kom by die uitvoer van referensiële, fatiese en metalinguistiese funksies van kommunikasie soos woordspel, ironie en humor. Hulle het empiriese bewys gevind daarvoor dat hierdie vermoë van die tolk meer vertroue wek as die mediëring van vakinhoud self. Dit laat studente deel voel van die kommunikasie. Met verwysing na Niska (2002) se model6 het Verhoef en Blaauw (2009:211) gevind dat tolke meestal optree as geleiers van vakinhoud en inligting, maar dat die kommunikatiewe situasie soms vereis dat tolke ’n meer indringende rol speel en onduidelikhede moet opklaar. Olivier (2008:111) doen aan die hand dat bestaande rolmodelle uitgebrei moet word aangesien groter betrokkenheid deur die opvoedkundige tolk ’n sosiaal dinamiese model vereis. Sy het bevestig dat tolke se rol veranderlik is en dat hulle hulself op ’n kontinuum van beweeglikheid bevind. Hulle pas deurgaans by die behoeftes van spesifieke situasies aan. Die meerderheid tolke sien hulleself egter as verduidelikers wat impliseer dat hulle hul taalgebruik aanpas, terme verduidelik en seker maak dat leerders die lesinginhoud verstaan (Olivier 2008:116). In die opvoedkundige tersiêre klaskamer word kommunikasie gekenmerk deur:  die unieke afstand tussen dosent, student en tolk;  ’n ongelyke en ongebalanseerde magsverdeling met verskille in status en rol;  wisselende grade van formaliteit;  wisselende mate van samewerking; en  wisseling tussen gedeelde en konflikterende doelwitte.7  die unieke afstand tussen dosent, student en tolk;  ’n ongelyke en ongebalanseerde magsverdeling met verskille in status en rol;  wisselende grade van formaliteit;  wisselende mate van samewerking; en  wisseling tussen gedeelde en konflikterende doelwitte.7 Navorsing wat gedoen is in situasies wat deur magswanbalanse gekenmerk word, het daarom waardevolle insigte ontsluit. Voorbeelde hiervan is Wadensjö se navorsing in staatsdepartemente in die mediese domein (1992) en immigrasieverhore in polisiekantore (1995). Sy haal Gunnarson (1997) aan wat aantoon dat asimmetrie in die sosiale opstelling die organisasie van die kommunikasie bepaal (1998:282). Ondergeskikte gespreksgenote se deelname is beperk en dominante deelnemers voorsien dikwels nie in die behoeftes van ondergeskiktes nie. Een van die redes hiervoor is volgens Pöllabauer (2004:40) dat deelnemers se basiese linguistiese bronne verskil, sowel as hulle sosio-kulturele en institusionele agtergrondkennis. Angelelli (2004:10) sien die aard van die tolkomgewing as bepalende faktor vir die mate waartoe tolke sigbaar is in die tolksituasie. “Sigbaarheid” kan bevorder of onderdruk word deur die norme van die instansie en kontekstuele faktore soos affek, ouderdom, ras, geslag en sosiale status. In die klaskameromgewing illustreer die struktuur van ’n lesing en spreekbeurte die invloed van hierdie faktore. Turner (2004:181) wys daarop dat sulke faktore deelname en interaksie in die kommunikasie bepaal. Dit het weer ’n uitwerking op die mag en status wat tolke in dié konteks beklee. Ongelykhede en verskille tussen gespreksgenote verwys ten diepste ook na kulturele verskille en moet deur die tolk in die produk verreken word. Kent (2007:69) sê: “The larger and deepest purpose of simultaneous interpretation is to generate a common culture among people who are maintaining different cultures”. Pöchhacker (2008:16) haal Helle Dam aan: “the ideal function of the interpreter is to ensure smooth communication between the primary parties … to remedy cultural noise on the channel by adjusting the culturally determined peculiarities of the source text”. In ’n bespreking van die belang van kennis van die kulture en die kontekste van studente in die skep van betekenis kom Mantero (2002:3) tot die gevolgtrekking: “Meaning is taken to be contextual.” Wanneer kulturele of kontekstuele leidrade deur tolke verduidelik word, is die moontlikheid van misverstande aansienlik minder. 7 Hierdie parameters is ontleen aan Alexieva (1997:230) se sosio-situasionele opstelling van tolkgemedieerde interaksie. 3. Rol: Van konferensie tot in die klaskamer Wat persoonlike eienskappe van opvoedkundige tolke betref en hoe hulle van tolke in ander domeine verskil, het Olivier (2008:99-113) gevind dat opvoedkundige tolke vergeleke met konferensietolke:  baie meer op voorkennis staatmaak;  hulle geheue baie meer oefen;  onder minder druk verkeer en aan minder streng verwagtinge moet voldoen;  sterker geaffekteer word deur die reaksie van hulle gebruikers; en  ’n sterk emosionele band het met die rol wat hulle speel as hulp vir die studente.  baie meer op voorkennis staatmaak;  hulle geheue baie meer oefen;  onder minder druk verkeer en aan minder streng verwagtinge moet voldoen;  sterker geaffekteer word deur die reaksie van hulle gebruikers; en ’n sterk emosionele band het met die rol wat hulle speel as hulp vir die studente. Sy kom tot die gevolgtrekking dat die verskille wat in haar studie na vore gekom het op die vlak van die tolkproses lê en nie aan die tolke self en hulle vermoëns, kennis en vaardighede toegeskryf kan word nie. Die grootste verskil tussen die tolke in die verskillende domeine lê by hulle siening van hulle rol binne die interaksie. Gile (2011) is van mening dat dit by opvoedkundige tolking belangrik is om te kyk na spesifieke eienskappe van dosent-student interaksie wat moontlik die interaksie tipeer en moontlik hindernisse kan veroorsaak. Een voorbeeld hiervan noem hy non-egalitarian interaction. http://spilplus.journals.ac.za Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 51 In die opvoedkundige tersiêre klaskamer word kommunikasie gekenmerk deur: In die opvoedkundige tersiêre klaskamer word kommunikasie gekenmerk deur: Elghezouani (2004:220), in sy bepreking van ’n geskikte rolmodel vir tolke, verkies uiteindelik ’n tolkomgewing wat ruimte laat vir die interaktiewe, kulturele en linguistiese vaardighede van tolke waardeur hulle in staat gestel word om werklik brûe in kommunikasie te wees en volledig as verduidelikers (clarifiers) en tussengangers tussen gespreksdeelnemers op te tree. Hierdie rol is volgens hom die enigste wat asimmetrie in ’n kommunikatiewe situasie kan oorkom. Wadensjö (1998:237) verduidelik hoe tolke deelneem en ’n rol speel in die skep van betekenis. Sy meen dat tolke vanweë hulle unieke middelposisie “sien” wanneer sprekers op verskillende diskoerstrajekte praat en hoe die proses van betekenisskepping in die situasie ontvou. Sy sê: “Interpreters reflect on talk” (Wadensjö 1998:200). Hierdie funksie van tolke werk wantroue tussen gespreksgenote teë. Nog ’n manier waarop tolke meewerk in betekenisskepping is deur 7 Hierdie parameters is ontleen aan Alexieva (1997:230) se sosio-situasionele opstelling van tolkgemedieerde interaksie. http://spilplus.journals.ac.za http://spilplus.journals.ac.za Brewis 52 skakels en verbande tussen konsepte duidelik te maak. Banks, Gray en Fyfe (in Marschark, Sapere, Convertino en Seewagen 2005:67) het in navorsing onder dowe studente gevind dat gebaretaaltolke verwantskappe en afleidings wat nie duidelik deur die dosent genoem word nie vir studente eksplisiet maak. Tolke dui ook diskoersmerkers aan in die kommunikasie. Tebble (2007:201 e.v.) verwys hierna as signposts en framing and focusing moves. ’n Voorbeeld hiervan is wanneer ’n dosent aan die begin van ’n lesing sê: “Goed (framing move) … laat ons begin (focusing move)”. Tebble wys op die belangrikheid daarvan dat tolke hierdie inligting tolk. Indien studente hierdie inligting nie hoor of verstaan nie, word hulle volgens haar benadeel. Wanneer Gambier, Gile en Taylor (1997:33) verduidelik hoe begripvorming plaasvind, wys hulle op die belangrikheid daarvan dat die konteks waarin sekere inligting ontvang word en die makrostruktuur (onderliggende betekenis of intensie) eksplisiet gemaak moet word. Verhoef (2008:164) wys daarop dat opvoedkundige tolke ook van nieverbale en paralinguistiese8 elemente gebruik maak in die skep van betekenis. Belangrik hier is die posisie van die tolk in die klaskamer, die stemtoon van die tolk, oogkontak tussen die dosent en die tolk en die spoed en ritme van die getolkte weergawe. Hierdie aspekte verhoog vertroue by studente in die kommunikasie. 8 Hierdie term verwys volgens Verhoef (2008:165) na kommunikasie wat o.a. woede, affek, sarkasme en verbasing oordra. Aspekte soos stemtoon, spoed en ritme word hierby ingesluit asook nie-intensionele spoedhindernisse soos hoes en keelskoonmaak. 9 Hy vergelyk dit met Brice Heath se term “literacy event” wat ’n geleentheid is waar teks integraal is tot die interaksie tussen partye en die prosesse van interpretasie (Brice Heath in Street 2003:78). 10 Gee definieer “diskoers” as: “’n sosiaal-aanvaarde manier van praat, dink, voel, glo, evalueer en van doen waardeur iemand homself laat ken en identifiseer as ’n lid van ’n spesifieke sosiaal-betekenisvolle groepering of netwerk of daardeur kan aandui dat hy ’n sosiaal-betekenisvolle rol kan speel” (in Van Schalkwyk 2010:204). 8 Hierdie term verwys volgens Verhoef (2008:165) na kommunikasie wat o.a. woede, affek, sarkasme en verbasing oordra. Aspekte soos stemtoon, spoed en ritme word hierby ingesluit asook nie-intensionele spoedhindernisse soos hoes en keelskoonmaak. interaksie tussen partye en die prosesse van interpretasie (Brice Heath in Street 2003:78). 10 Gee definieer “diskoers” as: “’n sosiaal-aanvaarde manier van praat, dink, voel, glo, evalueer en van doen waardeur iemand homself laat ken en identifiseer as ’n lid van ’n spesifieke sosiaal-betekenisvolle groepering of netwerk of daardeur kan aandui dat hy ’n sosiaal-betekenisvolle rol kan speel” (in Van Schalkwyk 2010:204). 8 Hierdie term verwys volgens Verhoef (2008:165) na kommunikasie wat o.a. woede, affek, sarkasme en verbasing oordra. Aspekte soos stemtoon, spoed en ritme word hierby ingesluit asook nie-intensionele spoedhindernisse soos hoes en keelskoonmaak. 9 Hy vergelyk dit met Brice Heath se term “literacy event” wat ’n geleentheid is waar teks integraal is tot die interaksie tussen partye en die prosesse van interpretasie (Brice Heath in Street 2003:78). 10 Gee definieer “diskoers” as: “’n sosiaal-aanvaarde manier van praat dink voel glo evalueer en van doen hoes en keelskoonmaak. 9 Hy vergelyk dit met Brice Heath se term “literacy event” wat ’n geleentheid is waar teks integraal is tot die interaksie tussen partye en die prosesse van interpretasie (Brice Heath in Street 2003:78). 10 Gee definieer “diskoers” as: “’n sosiaal-aanvaarde manier van praat, dink, voel, glo, evalueer en van doen waardeur iemand homself laat ken en identifiseer as ’n lid van ’n spesifieke sosiaal-betekenisvolle groepering of netwerk of daardeur kan aandui dat hy ’n sosiaal-betekenisvolle rol kan speel” (in Van Schalkwyk 2010:204). 9 Hy vergelyk dit met Brice Heath se term “literacy event” wat ’n geleentheid is waar teks integraal interaksie tussen partye en die prosesse van interpretasie (Brice Heath in Street 2003:78). 4. Effektiwiteit van OT – ’n Ondersoek na akademiese geletterdheid (AG) Die doel van die navorsing was om vas te stel of OT onderrig en leer binne die studiekonteks kan bevorder. Die ondersoek moes daarom plaasvind binne die konteks van ’n universiteitsklaskamer in die Fakulteit Regsgeleerdheid. Taal en taalvaardighede vervul ’n sentrale rol in die regsdissipline. In die teorie en praktyk van Regsgeleerdheid is ’n konvensionele manier van praat en skryf gevestig wat beskryf kan word as ’n besondere sosiale konstruk, of wat Street (2003:78) na verwys as ’n “geletterdheidspraktyk”.9 Jacobs (2005:476) wys daarop dat akademiese geletterdheid gesitueer is waar taal en leer bymekaarkom: op die raakvlakke tussen taal en vakinhoud. ’n Ondersoek na Akademiese Geletterdheidstudies kon daarom as vertrekpunt dien vir ’n ondersoek na onderrig en leer binne die studiekonteks. Boughey (2000:281) definieer AG as “knowing how to speak and act in academic discourses”.10 Sy meen dat mense geletterdheid verwerf deur interaksie met lede van ’n diskoersgemeenskap deur hulle dop te hou totdat die manier van praat, dink, voel en evalueer wat eie is aan die diskoers, vir die waarnemer natuurlik word. Sy sien AG in tersiêre onderwys as die eindpunt van ’n graadkursus en nie as die beginpunt nie. Gee (in Jacobs 2005:478) sien “bevrydende geletterdheid” as die einddoel van AG. Van Schalkwyk (2010:217) bespreek bevrydende geletterdheid na aanleiding van Jacobs (2005) se bespreking en sien dit as daardie oomblik wanneer die student die diskoers van die betrokke dissipline suksesvol binnegedring het en by magte voel om ’n rol binne die diskoers te vervul. So ’n persoon kan nou selfs die diskoers kritiseer en help vorm. http://spilplus.journals.ac.za 53 Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer Wenger (2000:229) gebruik die term praktykgemeenskap11 met verwysing na akademiese instellings en leeromgewings. Hy sien leer as ’n sosiale proses wat binne sekere leergemeenskappe deur kulturele gebruike tot uitdrukking kom. Praktykgemeenskappe is die boustene van ’n sosiale leerproses “… and the social containers of the competences that make up such a system”. Deelname binne ’n praktykgemeenskap is essensieel vir leer. Hy wys daarop dat die grense wat so ’n gemeenskap omsluit, selde duidelik afgebaken of vasgelê is. Hy verduidelik dat daar aan die rand van ’n gemeenskap gewoonlik ’n tussenin-area (of “periferie”) bestaan waar lede wat deel wil word van ’n gemeenskap hulle progressie na die “binnekring” begin. Van Schalkwyk (2010:207) haal Canagarajah (2002) aan wat wys op die belang daarvan dat deelname in die periferie legitiem moet wees. y g g ( ) y p 12 Deep understanding (Bransford in Cummins 2006:56) word gedefinieer as: “more than just the ability to remember; deeper levels of understanding are required to transfer knowledge from one context to another. This implies that instruction for deep understanding involves the development of critical literacy (reading between the lines) rather than simply literal comprehension of texts.” Hy gebruik hierdie term in samehang met cognitive engagement en is van mening dat dit meer geredelik ontwikkel sal word in ’n konteks waar leer bou op voorkennis en aktiewe deelname in die [akademiese] gemeenskap plaasvind (Cummins 2006:56). 11 My vertaling van Wenger (2000) se term “community of practice”. 4. Effektiwiteit van OT – ’n Ondersoek na akademiese geletterdheid (AG) Hiermee bedoel hy dat daar ’n mate van kongruensie tussen die identiteit van die “nuwe” lid en die leergemeenskap moet bestaan en geleenthede geskep moet word vir studente om deel te word van praktyke wat eie is aan die dissipline. Perifere deelname behoort uiteindelik te lei tot binnekennis en die selfvertroue om deelnemers met volle status te word. Van Schalkwyk (2010:202) haal Walker (2006) aan wat meen dat een van die instaatstellende of verhinderende faktore by die verwerwing van AG die eie identiteit van leerders en studente is. Hulle “linguistiese en kulturele kapitaal” en hoe hulle dit na die leerervaring bring, word uitgelig as ʼn deurslaggewende aspek van identiteit in die ontwikkeling van AG. Sy gebruik die terminologie van Lave en Wenger (in Cummins 2006:61) en onderskei tussen “legitieme periferale deelname” en “legitieme sentrale deelname”. Die legitimisering van moedertaalgebruik in die klas is volgens haar ’n essensiële komponent van hierdie proses. Cummins (2006:63) wys daarop dat moedertaalkennis ’n wesenlike opvoedkundige komponent van “kulturele kapitaal” is en dat dit essensieel is dat opvoeders ’n milieu skep waar studente se linguistiese en kulturele kapitaal erken, gerespekteer en bevorder word. Dit lei volgens hom uiteindelik tot deep understanding12 en die vermoë om kennis uit een konteks na ’n ander oor te dra. Die rede hiervoor is volgens Cummins (1991:77) geleë in die feit dat oordrag van kennis en vaardighede vanaf die moedertaal na ander tale plaasvind. Hy verduidelik in dié verband soos volg: studente leer die konsepte en intellektuele vaardighede wat relevant is vir hulle vermoë om in die dominante taal te funksioneer, in hulle moedertaal. Die oordrag vanaf moedertaal na ’n ander taal beskryf hy as ’n proses waar “nuwe etikette” of “oppervlakstrukture” bloot aan bestaande begrippe of intellektuele vaardighede gekoppel word. Wat oorgedra word, is nie soseer linguistiese elemente nie, maar konseptuele kennis. “It is this conceptual knowledge together with its linguistic manifestations that is being tapped by most verbal academic measures.” By ’n nadere beskouing van Akademiese Geletterdheidstudies was dit duidelik dat konsepte soos affek, identiteit, toeganklikheid en deelname aangetoon word as voorwaardes vir effektiewe onderrig en leer. Hierby inbegrepe is kulturele kapitaal en moedertaalonderrig. Saam het hierdie konsepte struktuur gegee aan die ondersoek tydens die tolkproefneming en uiteindelik waardevolle insigte oor die rol van tolking in onderrig help ontsluit. http://spilplus.journals.ac.za Brewis 54 5. Metodologie Die drie vrae wat uit die hipotese geformuleer is en beantwoord moes word, was die volgende: Kan OT studente help om: Kan OT studente help om: Vir groep A is vraelyste uitgedeel met ’n kwantitatiewe (Likert-skaal “geslote” http://spilplus.journals.ac.za http://spilplus.journals.ac.za Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 55 vrae) en ’n kwalitatiewe (“oop” vrae) komponent.13 ’n Fokusgroepbespreking is gehou met die studente en semigestruktureerde onderhoude met die dosent en die tolk. Die onderhoudvoering verteenwoordig ’n kwalitatiewe komponent. Vir groep B is ’n kort vraelys met hoofsaaklik “oop” vrae uitgedeel wat kwalitatiewe data ingesamel het. ’n Semigestruktureerde onderhoud is met die dosent gehou. Breedweg het die proefneming dus uit twee kwalitatiewe gedeeltes (oop vrae en onderhoude – groep A en groep B) en een kwantitatiewe deel (Likert-skaal vrae – groep A) bestaan. Saunders, Lewis en Thornhill (2007:147) meen dat die voordeel van so ’n gemengde metode daarin lê dat dit triangulering14 van resultate moontlik maak. Dit maak gevolgtrekkings meer geloofwaardig, omdat die resultate nie aan ʼn enkele metode toegeskryf word nie, maar uitkomste is van verskeie perspektiewe wat in dieselfde rigting wys.15 Vir die tolking in groep A is ’n ervare tolk gebruik wat oor ’n LLB-graad beskik. Omdat die heersende voorgraadse taalmodel in die Fakulteit Regsgeleerdheid die T-opsie is, is besluit dat die tolk die lesings in die simultane modus sou tolk in twee rigtings, naamlik die Afrikaanse inhoud in Engels en die Engelse inhoud in Afrikaans. ’n Totaal van 12 lesings van 50 minute elk is getolk. Tolking het deur middel van die draagbare Sennheiser-toergidsstelsel plaasvind. Die aanvanklike doel was om 40 vrywilligers uit die klas te werf om aan die proefneming deel te neem, waarvan die groep min of meer ’n gelyke verdeling tussen Engelse en Afrikaanse studente moes wees. Uiteindelik het ’n totaal van 39 studente as vrywilligers aangemeld om van die tolking gebruik te maak. Vir die tolking in groep B het die navorser, wat ook oor ’n LLB-kwalifikasie beskik, die tolking waargeneem. Dertien studente is geïdentifiseer wat van die tolking gebruik sou maak. Hulle was almal studente wat probleme het om Afrikaans in klasse te verstaan. Slegs die Afrikaanse inhoud is in Engels getolk. ’n Totaal van sewe lesings van 50 minute elk is getolk. Twee aparte vraelyste is gebruik, naamlik ’n vraelys vir gebruikers en een vir nie-gebruikers van die tolkdiens. Beide vraelyste het bestaan uit drie afdelings, naamlik biografiese inligting (Afdeling A), die T-opsie (Afdeling B) en OT (Afdeling C). Kan OT studente help om: 1. die vakinhoud beter te verstaan; 2. beter met die klaskamersituasie te identifiseer; en 3. tyd te bespaar in die leerproses? Outentieke data moes deur middel van deelnemende aksienavorsing (DAN) ingesamel word om die ervaring van OT in tersiêre klaskamers te ondersoek. DAN toon affiniteite met ’n navorsingsfilosofie wat begrond is in waardes soos demokrasie, gelyke geleenthede en opvoeding in belang van die ontwikkeling van die persoon (Mouton 2001:151 en Reason 1998:2). Data verkry deur aksienavorsing is volgens Reason meer akkuraat omdat dit gegrond is op ervaring, en ook meer eties, omdat dit ’n proses behels van navorsing met mense en nie oor mense nie. Deur ’n bottom-up proses kan navorsers ’n binneperspektief kry op die onderrigkonteks en hoe studente die leerproses ervaar. Die rolspelers, naamlik dosente, studente en die tolk is self deelnemers in die navorsingsproses en kan uiteindelik so eienaarskap neem van die bevindinge. As navorsingsmetodologie het ek van beide kwantitatiewe en kwalitatiewe metodes gebruik gemaak. Twee modules is vir die proefneming geïdentifiseer naamlik Privaatreg 373 (Deliktereg) en Privaatreg 171 as onderskeidelik groep A en groep B. Groep A (Deliktereg) is vir die proefneming geïdentifiseer omdat twee dubbelperiodes per week vir die module geskeduleer was en die maksimum tolkure in die lig van die tydsbeperkings van die studie beskikbaar gemaak kon word. Dit was ook belangrik om derdejaars by die proefneming te betrek omdat hulle reeds met die navorsingskonteks bekend was en met die T-opsie en die verskillende toepassings daarvan. Hulle sou waarskynlik beter in staat wees om uitdrukking te gee aan aan hul ervaring en om te onderskei tussen taalverwante aspekte en aspekte wat met vakinhoud en die kompleksiteit van die studieveld verband hou. Daar het na my oordeel ook genoeg heterogeniteit te opsigte van taal in die groep bestaan (sien tabel 1). Tabel 1: Die taalprofiel (huistaal) van die studente in groep A Afrikaans/Engels Afrikaans Engels Duits Tsonga isiXhosa 12 117 68 5 1 1 Tabel 1: Die taalprofiel (huistaal) van die studente in groep A Groep B sou as aanvullende kwalitatiewe komponent vir die empiriese proefneming dien. Die waarde hiervan was dat OT getoets kon word in ’n konteks waar die T-opsie moontlik verskillend toegepas word en onder eerstejaars, wat moontlik ander verwagtinge het van onderrig en sieninge van taal. Drie verskillende metodes van data-insameling is gebruik, naamlik vraelyste, onderhoude en waarneming. g g 15 Saunders et al. (2007:147) verwys hierna as die metode-effek. 13 Omdat die T-opsie as verstektaalopsie binne die studiekonteks geld, is die vraelyste so opgestel dat die studente se ervaring telkens eers van die T-opsie en dan van die tolking, getoets is. Aspekte wat met die hipotese van die studie en konsepte uit AG (sien par. 4) verband hou, is vir beide die taalopsies in parallelle formaat getoets. 14 Berg (2009:5) verduidelik hierdie begrip soos volg: “Methods impose certain perspectives on reality Every 13 Omdat die T-opsie as verstektaalopsie binne die studiekonteks geld, is die vraelyste so opgestel dat die studente se ervaring telkens eers van die T-opsie en dan van die tolking, getoets is. Aspekte wat met die hipotese van die studie en konsepte uit AG (sien par. 4) verband hou, is vir beide die taalopsies in parallelle formaat getoets. 14 Berg (2009:5) verduidelik hierdie begrip soos volg: “Methods impose certain perspectives on reality. Every method is a different line of sight directed at the same point, observing social and symbolic reality. By combining several lines of sight, researchers obtain a better, more substantive picture of reality. The use of multiple lines of sight is called triangulation.” 15 S d l (2007 147) hi di d ff k 13 Omdat die T-opsie as verstektaalopsie binne die studiekonteks geld, is die vraelyste so opgestel dat die studente se ervaring telkens eers van die T-opsie en dan van die tolking, getoets is. Aspekte wat met die hipotese van die studie en konsepte uit AG (sien par. 4) verband hou, is vir beide die taalopsies in parallelle formaat getoets. 14 Berg (2009:5) verduidelik hierdie begrip soos volg: “Methods impose certain perspectives on reality. Every method is a different line of sight directed at the same point, observing social and symbolic reality. By combining l li f i h h b i b b i i f li Th f l i l li f 16 Die resultate van groep B sal bespreek word onder kwalitatiewe resultate, omdat die vraelyste vir dié groep slegs “oop”, kwalitatiewe vrae bevat het. 17Hipotesetoetse is gedoen waar die groepe vergelyk is om te bepaal of hulle die vrae dieselfde beantwoord het. Die nulhipotese is dus dat die vrae dieselfde beantwoord is. Die p-waarde dui aan of die nulhipotese aanvaar of verwerp moet word. ’n Universele betekenispeil van 5% is gebruik wat beteken dat indien die p-waarde kleiner as 0.05 is, die kans baie klein is dat die nulhipotese waar is. Dan word die nulhipotese verwerp en dit beteken dat die twee groepe die vraag verskillend beantwoord het. Die p-waardes word telkens aangedui as betekenisvol op die 1%-, die 5%- of die 10%-peil. Hoe groot is die verskil in jou akademiese taalvaardigheid tussen jou eerste en tweede taal? (Vraag 1 3) Vir groep A is 137 vraelyste uiteindelik voltooi, waarvan 36 gebruikers en 101 nie-gebruikers van die tolkdiens was. Uit die hele groep van 137 respondente was 12% (n=17) van mening dat daar ’n uiters groot verskil in hulle akademiese taalvaardigheid tussen hulle eerste en tweede tale is. Vyf en dertig persent (35%) (n=48) het gemeen dat daar ’n “redelike verskil” is, 45% (n=61) het gevoel daar is “min verskil” en 8% (n=11) dat daar “geen verskil” is nie. Belangrik hier is dat ’n analise van variansie getoon het dat Engels eerstetaalsprekers ’n statisties beduidend17 groter verskil in hulle taalvaardigheid tussen eerste en tweede taal ervaar het as Afrikaans eerstetaalsprekers (p<0.01) (sien vraag 1.3, tabel 3). Die gebruikers van die tolkdiens het ’n beduidend groter verskil aangedui as die nie-gebruikers (p=0.04) (sien vraag 1.3, tabel 2). Kan OT studente help om: Die vrae vir die eerste twee afdelings is identies, terwyl die vrae in Afdeling C verskil met betrekking tot die ervaring van tolking. Die nie-gebruikers moes kommentaar lewer oor of hulle die tolking steurend gevind het en oor die nodigheid en die lewensvatbaarheid van OT in hulle fakulteit. Die vraelyste bevat beide “oop” en “geslote”, Likert-skaal, vrae. Die onderlinge vrae hou telkens verband met die drie vrae wat uit die hipotese geformuleer is (sien par. 5 hierbo). Begripvorming, identifisering met die leerkonteks, tydbestuur en “affek”, naamlik hoe die respondent emotief staan teenoor die T-opsie en OT onderskeidelik, is getoets. Die invloed van die T-opsie en tolking onderskeidelik op die neem van aantekeninge is ook getoets sowel as die vertroue wat respondente in die tolk en OT het. http://spilplus.journals.ac.za Brewis 56 Deur die vraelys vooraf in die klas te verduidelik en deur die sorgvuldige bewoording van elke vraag, het ek probeer verseker dat die respondente telkens net een afleiding daaruit sou maak. Vir die geldigheid van die data was dit belangrik om tot die kennis en ervaring van die respondente deur te dring sodat ondubbelsinnige verbande tussen die data en die resultaat afgelei kon word. Deur konsekwente navorsingstegnieke en ’n deursigtige proses het ek probeer om betroubare resultate te verseker. 6.1.2 T-opsie Hoe ervaar jy die T-opsie (Vraag 2.1) 6.1.1 Verskil in taalvaardigheid tussen eerste en tweede tale Hoe groot is die verskil in jou akademiese taalvaardigheid tussen jou eerste en tweede taal? (Vraag 1.3) Hoe ervaar jy die T-opsie (Vraag 2.1) jy p ( g ) Uit die totale groep het 9% (n=12) die T-opsie as “baie positief” ervaar. Ses en sestig persent (n=88) was positief daaroor, 20% (n=27) was negatief en 5% (n=6) het dit as “baie negatief” ervaar. As die gebruikers van die tolkdiens afsonderlik ontleed word, is dit statisties beduidend dat Engelse gebruikers meer negatief is oor die T-opsie as Afrikaanse gebruikers (p<0.01). Gaan daar na jou mening tyd verlore as gevolg van die T-opsie?(Vraag 2.2) Uit die hele groep van 137 respondente het 4% (n=6) aangedui dat “uiters baie” tyd as gevolg hiervan verlore gaan, 32% (n=44) het gevoel “redelik baie” tyd gaan verlore, 49% (n=67) het gevoel “redelik min” tyd gaan verlore en 15% (n=20) studente het aangedui dat “geen” tyd na http://spilplus.journals.ac.za Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 57 hulle mening verlore gaan nie. Ses en dertig persent (36%) (n=50) van die groep is dus van mening dat “redelik baie” tot “uiters baie” tyd verlore gaan as gevolg van die T-opsie.18 Is dit maklik of moeilik om aantekeninge in ’n tweetalige klas te maak?(Vraag 2.3) Uit die hele groep van 137 respondente het 3% (n=4) aangedui dat dit “baie moeilik” is, 23% (n=31) het gesê “moeilik”, 59% (n=59) het dit as “maklik” beskryf en 15% (n=20) as “baie maklik”. Vir 26% (n=35) is dit dus “moeilik” of “baie moeilik” om aantekeninge in ’n tweetalige klas te maak. Gebruikers van die tolkdiens het dit betekenisvol moeiliker gevind as nie-gebruikers (p<0.01) (sien vraag 2.3, tabel 2). Verskille tussen gebruikers en nie-gebruikers het slegs in die Engelse groep voorgekom (p<0.01). Die Engelse gebruikers vind dit dus beduidend moeiliker om aantekeninge in ’n tweetalige klas te maak as die ander groepe (p=0.09). Ervaar jy probleme om dosente te verstaan as gevolg van taalgebruik in die klas?(Vraag2.4) Uit die hele groep van 137 respondente het 4% (n=5) “dikwels” aangedui, 36% (n=49) “somtyds”, 34% (n=46) “selde” en 27% (n=37) “nooit”. Veertig persent (40%) (n=54) van die totale groep respondente het dus aangedui dat hulle probleme ondervind om die dosent te verstaan as gevolg van taal. Statistiese analises het aangedui dat Engelse studente beduidend meer as Afrikaanse studente (p<0.01) (sien vraag 2.4, tabel 3) en gebruikers ook groter (p=0.04) probleme as die nie-gebruikers het daarmee om die dosent te verstaan as gevolg van taalgebruik in die klaskamer (sien vraag 2.4, tabel 2). 18 Hierdie vraag het ook ’n kwalitatiewe gedeelte bevat. Redes vir response word uiteengesit en bespreek in par. 6.2.1. e vraag het ook ’n kwalitatiewe gedeelte bevat. Redes vir response word uiteengesit en bespreek in par. Hoe ervaar jy die T-opsie (Vraag 2.1) As die gebruikers apart ontleed word, sukkel Engelse gebruikers beduidend meer hiermee as die Afrikaanse gebruikers (p=<0.01). Voel jy ooit uitgesluit as dit kom by taal in die klaskamer?(Vraag2.5) Uit die hele groep van 137 respondente het 5% (n=7) aangedui dat hulle “dikwels” uitgesluit voel, 18% (n=24) het gesê dat hulle “somtyds” so voel, 34% (n=46) het gesê “selde” en 44% (n=60) het gesê “nooit”. Dit is interessant dat onder die nie-gebruikers van die tolkdiens,18% (n=18) aangedui het dat hulle soms uitgesluit voel weens taalgebruik in die klas. Engelse respondente voel betekenisvol meer uitgesluit as Afrikaanse respondente (p<0.01) (sien vraag 2.5, tabel 3). ’n Analise van variansie het getoon dat die Engelse gebruikers die groep is wat betekenisvol meer as die ander groepe ’n gevoel van uitsluiting ervaar i.v.m. taal in die klaskamer (p<0.01). Is daar soms inligting soos woordspelings (ironie, sarkasme), sydelingse opmerkings of grappe wat jy nie verstaan nie a.g.v. taalgebruik in die klas?(Vraag 2.6) Is daar soms inligting soos woordspelings (ironie, sarkasme), sydelingse opmerkings of grappe wat jy nie verstaan nie a.g.v. taalgebruik in die klas?(Vraag 2.6) Uit die hele groep van 137 respondente het 5% (n=7) aangedui dat hulle dikwels nie verstaan nie, 17% (n=23) “somtyds”, 29% (n=40) “selde” en 49% (n=67) “nooit”. Statistiese analises het aangedui dat Engelse gebruikers betekenisvol meer as Afrikaanse gebruikers daarmee sukkel (p<0.01). Engelse respondente het beduidend groter probleme daarmee as Afrikaanse respondente (p<0.01) om paralinguistiese aspekte in die klas te verstaan (sien vraag 2.6, tabel 3). Voel jy dat Afrikaans en Engels gelykwaardig in die klaskamer behandel word?(Vraag 2.7) Uit die hele groep van 137 respondente het 7% (n=9) gesê “nee nooit nie”, 20% (n=27) “selde”, 64% (n=87) “meestal” en 10% (n=14) “ja altyd”. As gekyk word na die rapportering van vraag 2.6 in tabel 2 en 3 is daar geen betekenisvolle verskille tussen gebruikers en nie-gebruikers of 18 Hierdie vraag het ook ’n kwalitatiewe gedeelte bevat. Redes vir response word uiteengesit en bespreek in par. 6.2.1. http://spilplus.journals.ac.za 58 Brewis tussen Afrikaanse en Engelse gebruikers m.b.t. vraag 2.6 nie. Statistiese analises van die totale groep het egter aangedui dat Engelse studente statisties beduidend sterker as Afrikaanse studente gevoel het dat die twee onderrigtale nie gelykwaardig in klasse behandel word nie (p=0.03). Uit die statistiese data blyk dit dat die Engelse gebruikers van die tolkdiens die groep was waar die grootste verskille in akademiese taalvaardigheid tussen die twee onderrigtale ervaar word. Hoe ervaar jy die T-opsie (Vraag 2.1) Dis ook hierdie groep wat betekenisvol meer negatief oor die T-opsie is as die ander groepe. Hulle voel betekenisvol meer uitgesluit op grond van taalgebruik in klasse en het ook groter probleme as die ander studente om vakinhoud sowel as paralinguistiese aspekte tydens lesings te verstaan. Die afneem van aantekeninge is ook vir hulle betekenisvol moeiliker as vir die ander groepe. Tabel 2: Vergelyking van antwoorde tussen tolkgebruikers en nie-gebruikers. Gemiddelde tellings (standaardafwyking) word gerapporteer. Vraag Tolk gebruikers Tolk nie-gebruikers p-waarde 1.3 2.1(0.87) 2.6(0.75) p=0.04 2.1 2.7(0.73) 2.8(0.59) p=0.28 2.2 2.7(0.74) 2.7(0.76) p=0.28 2.3 2.6(0.62) 2.9(0.67) p<0.01 2.4 2.5(0.91) 2.9(0.79) p=0.04 2.5 2.8(0.99) 3.2(0.80) p=0.06 2.6 2.8(1.06) 3.4(0.78) p=0.04 2.7 2.6(0.79) 2.8(0.630 p=0.12 Tabel 2: Vergelyking van antwoorde tussen tolkgebruikers en nie-gebruikers. Gem tellings (standaardafwyking) word gerapporteer. Tabel 3: Vergelyking van antwoorde tussen Afrikaanse en Engelse respondente. Gemiddelde tellings (standaardafwyking) word gerapporteer. Vraag Afrikaanse respondente Engelse respondente p-waarde 1.3 2.6(0.74) 2.1(0.81) p<0.01 2.1 2.8(0.62) 2.7(0.76) p=0.09 2.2 2.6(0.75) 2.9(0.72) p=0.09 2.3 2.9(0.62) 2.6(0.77) p=0.04 2.4 3.0(0,82) 2.4(0.75) p<0.01 2.5 3.3(0.75) 2.7(0.97) p<0.01 2.6 3.5(0.67) 2.6(1.02) p<0.01 2.7 2.9(0.64) 2.6(0.74) p=0.03 : Vergelyking van antwoorde tussen Afrikaanse en Engelse respondente. Gemiddelde (standaardafwyking) word gerapporteer. 6.1.3 Opvoedkundige tolking Hoe het jy klaskamertolking ervaar? (Vraag3.1) jy g g Drie en tagtig persent (83%) (n=29) van die respondente wat van die tolkdiens gebruik gemaak het, het dit as “baie positief” en “positief” ervaar. Sewentien persent (17%) (n=6) het aangedui dat hulle dit “negatief” en “baie negatief” ervaar het. Het die tolk na jou mening ’n getroue weergawe gegee van dit wat die dosent gesê het, m.a.w. is vakterminologie en vakinhoud korek oorgedra?(Vraag 3.5) Het die tolk na jou mening ’n getroue weergawe gegee van dit wat die dosent gesê het, m.a.w. is vakterminologie en vakinhoud korek oorgedra?(Vraag 3.5) Op hierdie vraag het slegs 3% (n=1) gesê: “ek dink nie so nie”. Sewe en veertig persent (47%) (n=17) het gesê: “ja, ek dink so” en 50% (n=18) het gesê: “definitief”. Hierdie vraag het die grootste positiewe resultaat getoon. Hoewel die twee taalgroepe binne die gebruikersgroep wesenlik verskil het ten opsigte van verskeie aspekte soos hieronder gerapporteer, is dit betekenisvol dat daar nie ’n beduidende verskil is in hulle siening van die gehalte van die tolk en die vertroue wat hulle in die tolk gestel het nie (p=0.33). Het tolking jou gehelp om die lesing beter te verstaan?(Vraag 3.2) Het tolking jou gehelp om die lesing beter te verstaan?(Vraag 3.2) Sewe en sestig persent (67%) (n=24) het die lesing “waarskynlik” of “definitief” beter verstaan as gevolg van die tolkdiens terwyl 25% (n=9) nie so gedink het nie en 8% (n=3) die lesing “glad nie” beter verstaan het as gevolg van die tolking nie. http://spilplus.journals.ac.za Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 59 Het jy meer tuis in die klaskamer gevoel as gevolg van die tolkdiens?(Vraag 3.3) Drie en vyftig persent (53%) (n=19) voel nou “waarskynlik” en “definitief” meer tuis in die klaskamer terwyl 33% (n=12) nie gedink het dat tolking hulle meer tuis in klasse laat voel het nie. Veertien persent (14%) (n=5) het glad nie meer tuis in klasse gevoel as gevolg van tolking nie. Watter invloed het tolking gehad op hoe jy aantekeninge tydens ’n lesing maak?(Vraag 3.4) Ses en vyftig persent (56%) (n=20) was van mening dat die tolkdiens die maak van aantekeninge nou “effens” en “baie” vergemaklik het. Veertien persent (14%) (n=5) was neutraal hieroor. Agt en twintig persent (28%) (n=10) het gemeen dat tolking die neem van aantekeninge “effens” bemoeilik het en 3% (n=1) dat tolking die neem van aantekeninge nou “baie” bemoeilik het. 19 Statistiese korrelasies het beduidende verbande tussen vrae aangedui en word bespreek n.a.v. die sg. Spearman- korrelasie. ’n Positiewe korrelasie beteken dat hoe hoër ’n respondent op een vraag geantwoord het, hoe hoër het hy/sy op die ander vraag geantwoord en ’n negatiewe korrelasie dui op die teenoorgestelde. 20 Die teenoorgestelde is vir al hierdie afleidings ook waar Watter invloed het tolking gehad op jou tydsbestuur m.b.t. leer – beide in en buite die klaskamer?(Vraag 3.9) Watter invloed het tolking gehad op jou tydsbestuur m.b.t. leer – beide in en buite die klaskamer?(Vraag 3.9) Agt en veertig persent (48%) (n=16) het aangedui dat hulle ’n “positiewe” of “baie positiewe” verskil ervaar. Agt en veertig persent (48%) (n=16) was neutraal hieroor en 3% (n=1) het ’n negatiewe uitwerking ervaar. Statistiese analises het nie ’n beduidende verskil aangedui tussen Engelse en Afrikaanse respondente se ervaring van die uitwerking van tolking op tydsbestuur nie (p=0.13). Indien tolking ingestel word, sal jy daarvan gebruik maak?(Vraag 3.8) Op hierdie vraag het 42% (n=15) gesê: “definitief”, 39% (n=14) het gesê: “ja, waarskynlik”, 17% (n=6): “ek dink nie so nie” en 3% (n=1) sal dit “definitief” nie gebruik nie. Die Engelse gebruikers het ’n statisties beduidend sterker moontlikheid aangedui dat hulle “waarskynlik” of “definitief” in die toekoms van die tolkdiens gebruik sal maak (p<0.01). Onder die gebruikers van die tolkdiens is die resultate statisties beduidend dat Engelse gebruikers:  meer positief is oor die tolkdiens as die Afrikaanse gebruikers (p=0.01);  beter verstaan as gevolg van tolking in vergelyking met Afrikaanse gebruikers (p<0.01);  meer tuis voel as gevolg van die tolkdiens in vergelyking met Afrikaanse gebruikers (p=0.01);  beter aantekeninge maak as gevolg van tolking in vergelyking met Afrikaanse gebruikers (p<0.01); en  eerder van die tolkdiens sal gebruik maak as die Afrikaanse studente, sou die diens ingestel word (p<0.01). http://spilplus.journals.ac.za 60 Brewis Onder die nie-gebruikers van die tolkdiens het 1% (n=1) aangedui dat hulle dit “uiters steurend” vind en 4% (n=4) dat hulle dit “tot ’n mate” steurend gevind het. Vir die res was dit “nie eintlik steurend nie” (33%) (n=33) en “glad nie” (62%) (n=63) steurend nie. Drie en negentig persent (93%) (n=128) uit die totale groep (gebruikers en nie-gebruikers) het tolking as ’n lewensvatbare opsie beskou om diverse taalbehoeftes in die Fakulteit Regsgeleerdheid aan te spreek. Nege en sewentig persent (79%) (n=108) van die totale groep was van mening dat opvoedkundige tolking nodig is in die Fakulteit Regsgeleerdheid. Uit die korrelasies19 in tabel 4 kan die volgende afleidings gemaak word:  Hoe swakker respondente se begrip in die T-opsieklas was, hoe beter was hulle begrip in tolkgemedieerde klasse (r=-0.56).  Hoe minder tuis hulle in die T-opsieklas voel, hoe meer tuis voel hulle in die getolkte klasse (r=-0.49. 20 Die teenoorgestelde is vir al hierdie afleidings ook waar. 6.2.1.1 T-opsie Die mees algemene uitgangspunt in groep A was dat die T-opsie ekstra tyd in beslag neem. Frases soos “vanselfsprekend word tyd gemors”, “inligting word onnodig herhaal”, “ons kry net ’n gedeelte uit die waarde van ’n lesing” en “tyd kan beter aangewend word”, kom algemeen voor. Een respondent merk op: “ … inligting word soms tot vier maal herhaal”. Nog een sê : “Dieselfde goed word nie herhaal nie. Jy voel gedurig jy mis uit.” Die tweede mees algemene siening was dat die herhaling dit moontlik maak om inligting in jou moedertaal te hoor, dat dit lei tot groter begrip, omdat jy inligting meer as een maal hoor en dat dit nuttig is. Respondente het gekwalifiseer dat dit slegs die geval is as jy altwee tale verstaan en daar nie ’n groot verskil in akademiese taalvaardighede tussen jou eerste en tweede taal is nie. Sommige respondente het gesê dat die herhaling hulle konsentrasie verbreek. “Sometimes the lecturer rants off in one language and loses the attention of the other learners.” Ander het gemeen dat die herhaling minder tyd toelaat vir die verduideliking van konsepte: “More information can be shared without having to change languages particularly in an academically dense subject such as law where time is already limited.” Uit groep B het drie respondente aangedui dat hulle die T-opsie positief ervaar terwyl een ’n negatiewe ervaring aangedui het. Een respondent het beide “positief” en “negatief” gemerk. Die positiewe reponse het verwys na die feit dat dit beide groepe akkommodeer en dat tweetalige studente daarby baat kan vind. Die negatiewe reponse is in een geval as volg gemotiveer: “It becomes hard to focus one’s concentration when the lecturer is constantly switching from one language to the other. In a T-option class when a lecturer speaks in one language and then follows on from the previous sentence in the other language it becomes a lot harder as there are entire sentences which become unknowable as they are not translated.” Watter invloed het tolking gehad op jou tydsbestuur m.b.t. leer – beide in en buite die klaskamer?(Vraag 3.9)  Hoe moeiliker dit vir hulle was om aantekeninge in ’n T-opsieklas te maak, hoe makliker is dit vir hulle om aantekeninge in getolkte klasse te maak (r=-0.61).  Hoe groter hulle persepsie van die verskil in hulle taalvaardigheid was, hoe positiewer het hulle die tolking ervaar (r=-0.39), hoe meer het hulle in die getolkte klasse tuis gevoel (r=-0.45), hoe makliker was dit om aantekeninge in ’n getolkte lesing te maak (r=-0.41), hoe nodiger sien hulle tolking (r=-0.46), hoe groter is die waarskynlikheid dat hulle dit sal gebruik (r=-0.45) en hoe groter was respondente se vertroue in die gehalte van die tolking (r=-0.46).20 Tabel 4: Korrelasies tussen resultate Vraag Vraag Spearman korrelasie Spearman p-waarde Pos. Neg. 2.4: Verstaan in T-opsie 3.2: Verstaan in tolking -0.56 <0.01 x 2.5: Tuisvoel in T-opsie 3.3: Tuisvoel in tolking -0.49 <0.01 x 2.3: Aantekeninge in T-opsie 3.4: Aantekeninge in T-opsie -0.61 <0.01 x 1.3: Verskil in taalvaardigheid 3.2: Verstaan in tolking -0.30 0.07 x 1.3: Verskil in taalvaardigheid 3.7: Nodigheid van tolking -0.46 <0.01 x 1.3: Verskil in taalvaardigheid 3.1: Affek in tolking -0.39 0.02 x 1.3: Verskil in taalvaardigheid 3.3: Tuisvoel in tolking -0.45 <0.01 x 1.3: Verskil in taalvaardigheid 3.4: Aantekeninge in tolking -0.41 <0.01 x 1.3: Verskil in taalvaardigheid 3.5: Vertroue in tolk -0.46 <0.01 x 1.3: Verskil in taalvaardigheid 3.6: Lewensvatbaar 0.01 0.94 x 1.3: Verskil in taalvaardigheid 3.8: Sal u tolking gebruik -0.45 <0.01 x 1.3: Verskil in taalvaardigheid 3.9: Tydsbestuur in tolking 0.10 0.59 x Tabel 4: Korrelasies tussen resultate http://spilplus.journals.ac.za 61 Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 6.2 Kwalitatiewe resultate 6.2.1 Vraelyste 6.2.2.1 Kontekstualisering van inligting  Dit is nou met die tolking baie makliker om in die klas te volg wat die dosent sê. Wat gewoonlik gebeur is dat hy ’n onderwerp inlei en dan oorskakel na Engels. Die student weet dan nie wat aangaan nie. Nou, met behulp van die tolk, kon ek volg toe die onderwerp ingelei is en verstaan ek die konsep in geheel. Dit is nou makliker om te weet wat aangaan.  Dit is nou met die tolking baie makliker om in die klas te volg wat die dosent sê. Wat gewoonlik gebeur is dat hy ’n onderwerp inlei en dan oorskakel na Engels. Die student weet dan nie wat aangaan nie. Nou, met behulp van die tolk, kon ek volg toe die onderwerp ingelei is en verstaan ek die konsep in geheel. Dit is nou makliker om te weet wat aangaan. 6.2.2 Fokusgroepbespreking Uit die fokusgroepbespreking is die response uit die vraelyste verder ondersoek en bevestig. Hier volg enkele opmerkings:21 6.2.1.2 Tolking Tydens die lesings het die tolking respondente in staat gestel om “by te hou”. Hulle het verstaan en kon vinniger skryf omdat hulle nie die woorde van die dosent telkens eers moes vertaal en dan neerskryf nie. “You spend less time trying to understand the work and you spend more time learning.” “It was a pleasure to be able to study extensively in English.” Minder vertaalwerk van klasaantekeninge moes tydens selfstudie gedoen word. Aantekeninge was nou vollediger. Minder tyd is aan selfstudie bestee omdat dit minder nodig was om inligting uit handboeke in aantekeninge te inkorporeer of dit in handboeke na te gaan. Begrip tydens selfstudie was ook beter as gevolg van beter begrip in die klasse. Dit het tyd bespaar. “It cuts out a lot of time spent trying to self-study/understand the work that was discussed solely in Afrikaans in class. Inside the classroom it promoted understanding. It was a very useful tool”. http://spilplus.journals.ac.za http://spilplus.journals.ac.za 62 Brewis Klasaantekeninge wat studente self gemaak het, was meer omvattend – volgens een respondent tot 50% meer. Aantekeninge was nou meer bruikbaar en meer verstaanbaar. Tolking het die leerproses verbeter. “ …before I would often “zone out” during the Afrikaans part of the lecture, but now I could understand a lot more of the lecture which enhanced the effectiveness of my learning process”. Tolking het een student beter met die klas laat identifiseer. “It was very worthwhile to understand the Afrikaans instructions. It made me feel more part of the class as all the Afrikaans was translated including … questions and answer”. 6.2.2.3 Aantekeninge  Omdat jy beter verstaan is jou aantekeninge langer…as jy dit vergelyk met hoe lank dit voorheen was. My aantekeninge het altyd so drie bladsye beslaan en nou beslaan dit ses bladsye. 6.2.2.2 Organisatoriese gesprekvoering  Ek tel dikwels nie die organisatoriese gesprekvoering op nie. Die dosent praat byvoorbeeld oor toetse of sake wat ons moet lees. “I never ever hear this …like stupid things: where we're writing tests”. Dit veroorsaak ekstra stres.  Ek tel dikwels nie die organisatoriese gesprekvoering op nie. Die dosent praat byvoorbeeld oor toetse of sake wat ons moet lees. “I never ever hear this …like st things: where we're writing tests”. Dit veroorsaak ekstra stres. 21 Die inhoud van opmerkings is deur die skrywer vertaal. Sekere betekenisvolle opmerkings word direk uit die Engels aangehaal. 6.2.2.4 Taalverwerwing  I don’t sit in a class to learn Afrikaans. I sit here to get the lecture down. I just want to hear what he is trying to say. I don’t use the T-option to learn Afrikaans.  I don’t sit in a class to learn Afrikaans. I sit here to get the lecture down. I just want to hear what he is trying to say. I don’t use the T-option to learn Afrikaans.  I know that many people will try to argue that I should try to listen to the Afrikaans to improve mine but it is hard to improve your Afrikaans when she is using Afrikaans legal jargon as opposed to basic Afrikaans.  I know that many people will try to argue that I should try to listen to the Afrikaans to improve mine but it is hard to improve your Afrikaans when she is using Afrikaans legal jargon as opposed to basic Afrikaans. 21 Die inhoud van opmerkings is deur die skrywer vertaal. Sekere betekenisvolle opmerkings word direk uit die Engels aangehaal. http://spilplus.journals.ac.za Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 63  Ek gebruik dit wel om die ander taal aan te leer. Ek hou van die T-opsie omdat dit my Afrikaans help. My Afrikaans het beter geraak vandat ek op Stellenbosch is. Ek verkies egter om die hele klas in Engels te hê, want ek leer makliker in Engels.  Ek gebruik dit wel om die ander taal aan te leer. Ek hou van die T-opsie omdat dit my Afrikaans help. My Afrikaans het beter geraak vandat ek op Stellenbosch is. Ek verkies egter om die hele klas in Engels te hê, want ek leer makliker in Engels. Die oorheersende gevoel tydens die fokusgroepbespreking was dat sommige studente in die T- opsieklasse sukkel en dat hulle gefrustreerd is dat maatreëls nie in plek gestel word wat hulle kan akkommodeer en die leerproses vir hulle vergemaklik nie.  Last year I struggled and it has affected me. Sometimes I don’t want to attend a lecture because I feel … and you know it’s unfair to have to sit next to this guy (wys na persoon langs hom) and he has to open up his notes for me so that I can copy. 6.2.2.4 Taalverwerwing  Some lecturers entirely do the whole translation thing and some do the English and then you hope they’ll get back to the English and then he never does and I have to fill him in (vorige student) so that he doesn’t have gaps … when you get back to the English its not on the point where he left off … its hard.  I cannot speak a word of Afrikaans and I chose to come to this university because I want to be here … afterwards you learn that there are other alternative methods to help and foster studying in English … so if this is available then why don’t they give everyone an equal opportunity to learn in his/her own language?  I cannot speak a word of Afrikaans and I chose to come to this university because I want to be here … afterwards you learn that there are other alternative methods to help and foster studying in English … so if this is available then why don’t they give everyone an equal opportunity to learn in his/her own language? Een respondent het aangedui dat die tolking negatiewe implikasies op sy/haar tydsbestuur in die klasse gehad het vanweë die oorskakeling tussen die twee tale en die nodigheid om die oorstuk telkens af te haal en op te sit. “It was irritating, confusing and distracting.” Vyf respondente het negatiewe opmerkings gemaak oor tolking wat met hierdie aspek verband hou. Hierdie opmerkings kom uit die groep van Afrikaanssprekende studente wat beide onderrigtale verstaan. Hulle algemene gevoel was dat die tolking nie vir hulle van nut is nie. 6.2.4 Waarneming Uit die waarneming was dit duidelik dat die twee dosente se toepassing van die T-opsie verskil. Dosent A verduidelik ’n konsep in een taal en som dan kortliks op of herhaal kernaspekte in die ander taal. Dosent B herhaal omtrent elke sin in die ander taal. In beide klasse was daar tekens van lae interaksie. Wat taalgebruik deur die dosente betref, was dit in beide gevalle ooglopend dat hulle gemaklik en natuurlik Afrikaans praat. In beide gevalle was hulle gebuik van Engels plek-plek stram en onidiomaties. Hulle soek telkens vir die Engelse ekwivalent en moet dan herfraseer of selfs aandui dat die woord hulle vir die oomblik ontgaan het. In groep A het die tolk per geleentheid tydens die pouse met die dosent gepraat en gevra dat hy harder praat en die vrae van studente herhaal, omdat dit meestal onhoorbaar was. Wanneer hy dit gedoen het, het die atmosfeer in die klas merkbaar meer “lewendig” geword. Wanneer die tolk ’n student per geleentheid versoek het om ’n vraag te herhaal, was daar weer ’n merkbare oplewing in die atmosfeer. Dit het telkens ook aanleiding gegee tot ’n verandering in die trant van kommunikasie en ’n minder monotone lewering deur die dosent. ’n Student wat nie van die tolking gebruikgemaak het nie, het aantekeninge op sy skootrekenaar getik. Ek het gemerk dat die student ooglopende vertaalfoute maak. Hy het byvoorbeeld “regsgeldige doelwit” met legal right, “fisiese sake” met physical integrity en “uitdruklike toestemming vir spesifieke skade” met intentional consent to harm, vertaal.22 Uit waarneming in T-opsieklasse is een van die mees betekenisvolle gevolgtrekkings die feit dat kontekstuele leidrade soms verlore gaan. Dosent A sê byvoorbeeld: “Hierdie deel van die werk is minder belangrik … ons gaan dit slegs opsommenderwys bespreek” of , “U kan slegs een saak vir Dinsdag lees … die ander sake hoef u nie so in diepte te lees nie” of, “Ek gaan nou handel met besonderhede wat nie in die handboek is nie … u sal moet afskryf”. Hy behandel skryfstyl in die beantwoording van eksamenvraestelle en die korrekte terminologie vir sekere konsepte slegs in een taal. Hy sê byvoorbeeld: “Onthou in die Strafreg kan ’n handeling sélf onregmatig wees, maar in Deliktereg is dit nie so nie. Daar moet strafregtelike gevolge wees.” Hy herhaal dit nie in Engels nie. Omdat dosent B weer bykans alles herhaal, gee dit aanleiding tot ’n gefragmenteerde, frustrerende aanbieding. 6.2.3 Onderhoude met dosente Uit die onderhoude met die dosente het die frustrasie wat hulle met taal in T-opsieklasse ervaar, duidelik na vore gekom. Die vertaalfunksie bring ekstra werk mee. Tyd gaan in klasse verlore as gevolg hiervan (tussen 30% en 50%). Dosent A voel dat die konstante herhaling sy gedagtegang onderbreek en dat hy momentum verloor. Hy voel dat die werk beter en in meer diepte verduidelik kon word as hy in sy moedertaal kon klasgee. Hy ervaar dat studente nie binne die T-opsie na vore kom en in klasse aandui wanneer hulle nie verstaan nie. Swak begrip het ’n negatiewe uitwerking op die mate van interaksie in klasse. Dosent B voel kognitief onder druk en dit bring frustrasie mee. Wanneer studente handopsteek hoop sy telkens hulle gaan vrae vra oor inhoud. Dit bly egter: “Ma'am, can you please repeat that in English”. Interaksie in klasse is baie laag, die fokus bly op taalkwessies en leer bly op die oppervlak. Die reaksie van die dosente op die tolking was uit die staanspoor oorweldigend positief. Op ’n vraag of die tolking hom in enige opsig gepla het, was dosent A se antwoord soos volg: “Glad nie. Ek het gedink dit gaan my pla, maar glad nie. Ek het gedink dit gaan my aandag aftrek en die studente se konsentrasievermoë verlaag, omdat hulle nie gaan konsentreer op wat die dosent sê nie. Ek het gedink dat hulle heeltyd na die tolke sou kyk, maar dit was glad nie die geval http://spilplus.journals.ac.za 64 Brewis nie.” Dosent B het die tolking “geweldig positief” ervaar. Sy was nie van die tolk bewus in die klas nie en het die tolking in geen opsig steurend gevind nie. nie.” Dosent B het die tolking “geweldig positief” ervaar. Sy was nie van die tolk bewus in die klas nie en het die tolking in geen opsig steurend gevind nie. Op ’n vraag of hy vertroue in die tolking gehad het en of die tolk die korrekte inligting aan die studente oordra, het dosent A positief geantwoord. Hy baseer dit op die voorbereidingsmateriaal wat hy aan die tolk beskikbaar gestel het. Hy was bewus van haar ervaring in die regsveld en haar regskwalifikasies. Hy het ’n gemaklike verhouding met haar gehad en het telkens tussen periodes by haar seker gemaak dat hy stadig en duidelik genoeg gepraat het. Hy het haar telkens voorberei op wat hy volgende sou behandel. 22 Die betrokke student se toestemming is verkry om hierdie inligting te gebruik. 6.2.3 Onderhoude met dosente Hyself het meer gerus in klasse gevoel, want hy het besef dat die studente beter verstaan. Hulle het ook gesê dat hulle steeds sy stem kon hoor terwyl hulle na die tolk geluister het. p y p g ( ) 24 Die bevorderlikheid van ’n tweetalige model (of tolking) vir individuele meertaligheid het buite die bestek van die studie geval. Clausen (2011:98) het opgemerk dat daar nie bewyse daarvan bestaan in empiriese navorsing nie. Hoewel dit een van die doelstellings van die Tolkloodsprojek (2012) was, is hierdie aspek nie bewys of weerlê nie. 7. Die studente in die huidige studiekonteks kom uit verskillende taalagtergronde en beskik oor ’n wisselende mate van akademiese taalvaardigheid. Uit groep A was daar sewe studente uit die totale groep wat een van die twee onderrigtale nie as eerste óf tweede taal het nie. Daar is beduidend groter verskille in taalvaardigheid onder Engels-eerstetaalsprekers as onder Afrikaans-eerstetaalsprekers. 6.2.4 Waarneming Sy sal byvoorbeeld sê: “… it is void … dit is ongeldig … it is void” of “artikel 242 … section 242 of the Children’s Act…”. Tolking binne hierdie taalopset is futiel. http://spilplus.journals.ac.za 65 Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer Daar was ook voorbeelde van waar die voorkennis van die tolk die inspanning23 op ’n gegewe oomblik verlig het en die kwaliteit van die tolkproduk verhoog het. Die tolk ken die betekenis van die term “estoppel” as die dosent dit verduidelik. Sy kan dus die uitinge antisipeer. Dit vergemaklik haar taak aansienlik. Die dosent praat van “speelkinders”. Die tolk kry nie onmiddellik die Engelse ekwivalent nie en gebruik die Latynse term “spurii”. Die tolk was in staat om die term te onthou omdat dit in die lesingmateriaal voorgekom het. Die dosent sê: “betaal in paaiemente”. Die tolk sê: “pay in monthly installments”. Die dosent sê: “ware toedrag…” en die tolk tolk “The real age of the minor.” Dit was moontlik omdat die tolk die feite van die saak geken het. Die dosent sê: “… bloedtoetse is nogal … hulle steek ’n naald in jou arm…” Die tolk sê: “…blood tests are rather … ‘invasive’…they put a needle into your arm”. 23 Hierdie konsep verwys na Gile se Inspanningsmodel (1995). 7.2 Tolking Die ervaring van die tolking was oorwegend positief. Drie en tagtig persent (83%) uit die groep wat die tolkdiens gebruik het, het die tolking as positief ervaar. Engelse gebruikers sal die diens “waarskynlik” of “definitief” gebruik. Afrikaanse gebruikers is bykans in die helfte verdeel hieroor. Nege en sewentig persent (79%) uit die totale groep het gemeen dat tolking in klasse nodig is. Hierdie syfer is vergelykbaar met Clausen (2011:89) se resultate wat getoon het dat 71% van die studente tolking in klasse as “nodig” gesien het. Uit die statistiese resultate is dit duidelik dat die positiewe ervaring van die tolking tot ’n groot mate toegeskryf kan word aan die hoë kwaliteit van die tolking. Dit het duidelik na vore gekom dat Engels-eerstetaalsprekers wat aan die proefneming deelgeneem het, van die tolkdiens wóú gebruik maak. Afrikaanse studente wat in die meeste gevalle beide die onderrigtale verstaan, het tolking nie werklik nodig nie. Die negatiewe ervaring kom vanuit dié groep. Gile (1995:37) wys daarop dat die persepsie van tolking verband hou met die motivering van elke individuele luisteraar. Die groep vir wie die tolking waarde ingehou het en wat dit nodig gehad het, het ’n positiewe ervaring daarvan gehad. Negatiewe ervarings het oorwegend verband gehou met die feit dat die tolking in die T-opsie plaasgevind het. Studente wat al twee die onderrigtale magtig is, het die tolking as frustrerend ervaar, omdat hulle telkens die oorstukke moes opsit en afhaal. Tolking binne die huidige studiekonteks was veeleisend en het bekwaamheid en ervaring geverg. Die belangrikheid van hoë taalvaardigheid in beide die onderrigtale en voorkennis van die regsveld en vakterminologie was ooglopend. Die waarde van ’n kort volgafstand tussen die oorspronklike en die getolkte uiting was duidelik, veral in die persepsie van kwaliteit en dat die tolk “gelyk” met die dosent gepraat het. In tegniese kommunikasie is dit belangrik dat tolke die dosent se praatspoed handhaaf. Dit was duidelik dat ’n opvoedkundige tolk nie ’n eendimensionele, vooraf- gedefinieerde rol kan of behoort te vervul nie. Die feit dat die tolke benewens hulle taalvaardighede ook oor vakkennis en kennis van die konteks beskik het, het hulle rol in die interaksie meer sigbaar gemaak. Dit is bewys van wat Turner (2004:184) bedoel as hy die tolk ’n medewerker in die kommunikasieproses noem, in die huidige geval, die proses van onderrig en leer. 7.1 T-opsie Die meerderheid (75%) van die respondente het die T-opsie as positief ervaar. Positiewe kommentaar op die T-opsie het verwys na die waarde van individuele meertaligheid en die bevordering daarvan.24 Vir die geslaagdheid van dié taalmodel is vergelykbare taalvaardighede in die twee onderrigtale egter ’n voorwaarde. Uit die groep wat ’n positiewe ervaring aangedui het, het 37% egter negatiewe kommentaar daarop gelewer. Daar was in die kommentaar op die T-opsie ’n voortdurende transgressie tussen positief en negatief wat tekenend is van die polemiese aard daarvan. Dit is duidelik dat die T-opsie, hoe dit ook al toegepas word, kritiek by ’n sekere segment ontlok en aanleiding gee tot ’n toutreksituasie vir meer van jou eie taal. Wat ’n goeie toepassing behels, verskil na gelang van die taalbehoeftes van elke student. Sodra daar ’n persepsie is van meer van die “ander” taal, veroorsaak dit negatiwiteit. Vyf en twintig persent (25%) van die respondente uit groep A het aangedui dat hulle dit as negatief ervaar. Kritiek teen die T-opsie was in hoofsaak gemik op die herhaling en die tyd wat daardeur in beslaggeneem word. Dit was ook ten koste van ’n meer indiepte verduideliking. Die voortdurende onderbreking en “terugbeweeg” in die lesing het gelei tot ’n verlies aan fokus en konsentrasie. Die grootste negatiwiteit kom uit die groep van Engelse eerstetaalsprekers wat probleme met taal ervaar. Dosente ervaar ook ’n frustrasie met dié taalmodel en voel dat dit die aanbieding en interaksie tydens lesings bemoeilik. Hierdie sentimente is gestaaf deur waarneming. http://spilplus.journals.ac.za http://spilplus.journals.ac.za Brewis 66 7.2 Tolking Tolke moet die vrymoedigheid hê om die kommunikasie binne te dring en ’n aktiewe t l i di dit k ll k ik i l b d  Tolke moet die vrymoedigheid hê om die kommunikasie binne te dring en ’n akt te speel indien dit suksesvolle kommunikasie sal bevorder.  Tolke moet as volwaardige kommunikasievennote gesien word. Tolking binne T-opsieklasse is nie optimaal nie. Die dosent moet verkieslik in sy/haar eerste taal klasgee. Tolke kan die lesing dan in die ander taal tolk vir studente wat nie vaardig genoeg is in die taal van die spreker nie. Voorsiening kan sover doenlik vir alle taalgroepe binne so ’n model gemaak word. Tersiêre klaskamers word gekenmerk deur verskille in status, voorkennis, opvoedingspeil, kultuur en aansienlike verskille in akademiese taalvaardighede. Die realiteit in T-opsieklasse is dat dit aanleiding gee daartoe dat begrip verlore gaan in die leerproses: “Entire sentences become unknowable”.26 Courtney Cazden, skrywer van die seminale werk Classroom Discourse (2001:76) kom, wat taal in klasse betref, tot die volgende slotsom: “One condition essential to learning must remain the same: to communicate, to understand and to be understood – this condition has to be kept constant despite differences.” g g g g y ( ) Hierdie aanhaling behoort aan ’n respondent uit groep B en word volledig weergegee in Brewis (2012:123 Slegs enkele voorwaardes word hier gegee. Vir ’n volledige lys sien Brewis (2012:163). Bronnelys Angelelli, C.V. 2004. Revisiting the interpreter’s role. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Angelelli, C.V. 2004. Revisiting the interpreter’s role. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Berg, B.L. 2009. Qualitative research methods for the social sciences. 7de uitgawe. Kaapstad: Allyn & Bacon. Berg, B.L. 2009. Qualitative research methods for the social sciences. 7de uitgawe. Kaapstad: Allyn & Bacon. 7.2 Tolking Dit sluit aan by Dickinson en Turner (2008:241) se beroep op tolke om maniere te ondersoek om die praktiese sy van hulle werk aan gespreksgenote te verduidelik. “It is an essential part of the interpreter’s professionalism to emphasize their visibility so that all participants are aware of their presence and can make informed decisions about the way they react and interact thus ensuring that they become an active part of the interpreting process itself.” In die huidige proefneming was die waarde van goeie kommunikasie tussen die dosent, die navorser/tolk en die gebruikers ooglopend. Hierdie feit, sowel as die feit dat die navorsingsproses deurgaans verduidelik is, het vertroue in die tolking verhoog. Uit die data kon ek as navorser die afleiding maak dat, in sekere kontekste en op sekere voorwaardes, die tolk, in samewerking met die ander rolspelers, die kommunikasie só kan aanpas dat dit die aandag van studente fokus en hulle meer aktief betrokke maak by die leerproses. Met verwysing na die hipotese van die studie het ek bevind dat studente wat van OT gebruik gemaak het van mening was dat hulle nou vakinhoud beter verstaan, dat hulle beter met http://spilplus.journals.ac.za Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 67 die leerkonteks kon identifiseer en dat hulle, binne sowel as buite die klaskamer, tyd in die leerproses bespaar. Hieruit volg dat die unieke eienskappe van OT en die funksies van die opvoedkundige tolk onderrig en leer binne die navorsingskonteks bevorder het. die leerkonteks kon identifiseer en dat hulle, binne sowel as buite die klaskamer, tyd in die leerproses bespaar. Hieruit volg dat die unieke eienskappe van OT en die funksies van die opvoedkundige tolk onderrig en leer binne die navorsingskonteks bevorder het. Vir die optimale toepassing van OT binne die studiekonteks, behoort dit egter aan sekere voorwaardes25 te voldoen:  Tolke moet oor ’n hoë taalvaardigheid en verkieslik oor die tersaaklike vakkennis beskik. Tolke moet oor ’n hoë taalvaardigheid en verkieslik oor die tersaaklike vakkennis beskik Tolke moet ervaring en kennis van klaskamerdiskoers en die leerkonteks hê. Daar moet goeie saamwerkverhoudinge tussen dosente, studente en tolke wees. g g ,  Tolke moet die vrymoedigheid hê om die kommunikasie binne te dring en ’n aktiewe rol te speel indien dit suksesvolle kommunikasie sal bevorder.  Tolke moet die vrymoedigheid hê om die kommunikasie binne te dring en ’n aktiewe rol te speel indien dit suksesvolle kommunikasie sal bevorder. Berg, B.L. 2009. Qualitative research methods for the social sciences. 7de uitgawe. Kaapstad: Allyn & Bacon. Blaauw, J. 2012. Persoonlike onderhoud. 21 Februarie, Fakulteit Ingenieurswese: Universiteit Stellenbosch. Bothma, R. en Verhoef, M. 2008. Assessing the role of the interpreter in facilitating classroom communication. In M. Verhoef en T. du Plessis (reds.). Multilingualism and educational interpreting: Innovation and delivery. Pretoria: Van Schaik. pp. 32-46. Boughey, C. 2000. Multiple metaphors in an understanding of academic literacy. Teachers and teaching: theory and practice 6(3): 279–290. http://spilplus.journals.ac.za http://spilplus.journals.ac.za Brewis 68 Brewis, C. 2012. Die bevorderlikheid van opvoedkundige tolking vir effektiewe onderrig en leer binne die konteks van die Fakulteit Regsgeleerdheid aan die Universiteit Stellenbosch. Magistertesis. Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch. Cazden, C.B. 2001. Classroom discourse. The language of teaching and learning. 2de uitgawe. Portsmouth, NH: Heinemann. Clausen, M. 2011. Die potensiaal van tolking in die Fakulteit Lettere en Sosiale Wetenskappe (US): Die Departement Maatskaplike Werk as gevallestudie. Magistertesis. Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch. Cummins, J. 1991. Conversational and academic language proficiency in bilingual contexts. Aila Review 8: 75–89. Cummins, J. 2006. Identity texts: The imaginative construction of self through multiliteracies pedagogy. In O. Garcia, T. Skutnabb-Kangas en M.E. Torrez-Guzman (reds.). Imagining multilingual schools: Language in education and globalization. Clevedon: Multilingual Matters Ltd. [Internet]. Beskikbaar: http://site.ebrary.com/lib/stellenbosch/doc?id=10132114&ppg=61. (6 Mei2011). Dickinson, J. en Turner, G.H. 2008. Sign language interpreters and role conflict in the workplace. In C. Valero-Garcés en A. Martin (reds.). Crossing borders in community interpreting: Definitions and dilemmas. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. pp. 231– 242. Elghezouani, A. 2004. Professionalisation of interpreters: The case of mental health care. In C. Wadensjö, B.E. Dimitrova en A. Nilsson (reds.). The critical link 4. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. pp. 193–204. Gambier, Y., Gile, D. en Taylor, C. (reds.) 1997. Conference Interpreting: Current trends in research. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Gile, D. 1995. Basic concepts and models for interpreter and translator training. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Gile, D. 2011. Educational Interpreting, E-pos aan I. Cilliers, 10 April. Beskikbaar E-pos: [email protected]. Jacobs, C. 2005. On being an insider on the outside: new spaces for integrating academic literacies. Teaching in Higher Education 10(4): 457–487. Kent, S.J. 2007. A discourse of danger and loss: Interpreters on interpreting for the European Parliament. In S. Hale, U. Ozolins en L. Stern (reds.). The critical link 5: Quality in interpreting – a shared responsibility. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. pp. 55–70. Mantero, M. 2002. Evaluating classroom communication: In support of emergent and authentic frameworks in second language assessment. Practical assessment, research and evaluation 8(8): 1–6. [Internet]. Beskikbaar: http://PAREonline.net/getvn.asp?v=8&n=8 (8 Maart 2011). Berg, B.L. 2009. Qualitative research methods for the social sciences. 7de uitgawe. Kaapstad: Allyn & Bacon. http://spilplus.journals.ac.za http://spilplus.journals.ac.za Die waarde van tolking vir tersiêre onderrig en leer 69 Marais, H.C. 2008. Vergelyking van twee taalondersoeke onderneem vir die Universiteit van Stellenbosch. Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch. Marschark, M., Peterson, R. en Winston, E.A. (reds.) 2005. Sign language interpreting and interpreter education. New York: Oxford University Press. Marschark, M, Sapere, P., Convertino, C. en Seewagen, R. 2005. Educational Interpreting: Access and outcomes. In M. Marschark, R. Peterson en E.A. Winston (reds.) Sign language interpreting and interpreter education. New York: Oxford University Press. pp. 57-83. Mouton, J. 2001. How to succeed in your master’s and doctoral studies: A South African guide and resource book. Pretoria: Van Schaik. Olivier, H. 2008. Process, product and performance: Differences between conference interpreters and educational interpreters. In M. Verhoef en T. du Plessis (reds.). Multilingualism and educational interpreting: Innovation and delivery. Pretoria: Van Schaik. pp. 99–113. Pöllabauer, S. 2004. Interpreting in asylum hearings: Issues of saving face. In C. Wadensjö, B.E. Dimitrova en A. Nilsson (reds.). The critical link 4. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. pp. 39–52. Pöchhacker, F. 2004. Introducing interpreting studies. Londen en New York: Routledg Pöchhacker, F. 2004. Introducing interpreting studies. Londen en New York: Routledge. Pöchhacker, F. 2011. Educational interpreting, E-pos aan I. Cilliers, 21 Maart. Beskikbaar E- pos: [email protected]. Reason, P. 1998. Political, epistemological, ecological and spiritual dimensions of participation. Studies in cultures, organizations and societies 4: 147-167. Saunders, M., Lewis, P. en Thornhill, A. 2007. Research methods for business students. 4de uitgawe. Edinburg: Prentice Hall. Street, B.V. 2003. What’s new in New Literacy Studies? Critical approaches to literacy theory and practice. Current issues in comparative education 5(2): 77-91. Tebble, H. 2007. What can interpreters learn from discourse studies? In S. Hale, U. Ozolins en L. Stern (reds.). The critical link 5: Quality in interpreting – a shared responsibility. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. pp. 201–220. Turner, G.H. 2004. Professionalisation of interpreting with the community: Refining the model. In C. Wadensjö, B.E. Dimitrova en A. Nilsson (reds.). The critical link 4. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. pp. 181–192. Turner, G.H. 2005. Toward real interpreting. In M. Marschark, R. Peterson en E.A. Winston (reds.). Sign language interpreting and interpreter education. New York: Oxford University Press. pp. 29–56. http://spilplus.journals.ac.za 70 Brewis Universiteit Stellenbosch. 2012. Navorsingsprojek: Die implementering van opvoedkundige tolking aan die Universiteit Stellenbosch. Stellenbosch: Taalsentrum, Universiteit Stellenbosch. Van Schalkwyk, S. 2010. When the teacher becomes the student: The acquisition of academic literacy revisited. Acta Academica Supplementum 1: 201–222. Verhoef, M. 2008. Accounting for paralanguage and non-verbal communication in the educational interpreting service rendered at the North-West University. In M. Verhoef en T. du Plessis (reds.). Multilingualism and educational interpreting: Innovation and delivery. Pretoria: Van Schaik. pp. 160–178. Verhoef, M. 2010. Taalbeleid en onderrigtaalmodus aan die Noordwes-universiteit. In FW De Klerk Stigting. ’n Studie oor Afrikaans op universiteitsvlak. Panorama: FW De Klerk Stigting. pp. 168–182. Verhoef, M. en Blaauw, J. 2009. Towards comprehending spoken-language educational interpreting as rendered at a South African university. In J. Inggs en L. Meintjies (reds.). Translation studies in Africa. Londen en New York: Continuum. pp. 204–222. Verhoef, M. en Du Plessis, T. (reds.). 2008. Multilingualism and educational interpreting: Innovation and delivery. Pretoria: Van Schaik. Wadensjö, C. 1998. Interpreting as interaction. Londen en New York: Longman. Wadensjö, C., Dimitrova, B.E. en Nilson, A. (reds.) 2004. The critical link 4. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Wenger, E. 2000. Communities of practice and social learning systems. Organization 7(2):225– 246. http://spilplus.journals.ac.za

https://spilplus.journals.ac.za/pub/article/download/206/566

Afrikaans

http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ "important" of "importantly"?* W.K. Winckler OOR DIE TAALWETENSKAPLIKE GRONDE VAN TAALGEBRUIKSNORME: "important" of "importantly"?* Die adjektiefnorm Die adjektiefnorm 1 Die Tak Engels van die Staatstaaldiens huldig 'n norm wat ek hier "die adjektiefnorm" gaan noem. Volgens die adjektiefnorm is 'n sin soos die volgende onaanvaarbaar in die opsig dat dit 'n adverbium bevat, hier inportantly/ in stede van die ooreenstemmende adjektief, hier important:' (1) 0£ course, 1 thought it would help ffle, but, MORE IM- PORTANTLT, I thought it would help users and readers of English everywhere. (1) Hierdie sin is, interessant genoeg, van die hand van 'n adviseur oor Engelse taalgebruik, naamlik Theodore Bernstein. En, let wel, hy gee dit nie aan as 'n voorbeeld van 'n taalfout nie. Hy besig dit as 'n eie uiting in die voorwoord tot sy taalgebruikshandleiding Dos, Don'ts and Maybes of English Osage.' Die bestaan van die adjektiefnorm, en die verdeeldheid daaroor binne die geledere van Engelse taalgebruiksadviseurs, is twee van die punte wat ook uit die volgende "usage note" van die Heritage Illustrated Dictionary of the English Language blyk: "Important, rather than the adverb Importantly, is pre- scribed by most grammarians in the following typical construction: His research has helped to verify several medical theories; more important, it suggests a whole new field of inquiry. More important is thus construed as an (2) http://spilplus.journals.ac.za/ 109 elliptical rendering o£ what I s a o r e I n p o r t a n t , with important (adjective) modifying i s . Though i m p o r t a n t l y is not defensible grammatically, it often appears i n such sentences. It is an acceptable alternative to i a p o r t a n t in the preceding example, according to 50 per cent of the Usage Panel."' Wat sou 'n mens vanuit taalwetenskaplike oogpunt kan se oor die meriete van die ad jekt iefnorm en oor Bernstein se versuim om die adjekt iefnorm toe te pas? In vat volg, wil ek graag vanuit so 'n oogpunt vyC oorwegings skets wat, na dit my lyk, 'n bietjie 1ig op hierdie saak werp. Twee eerste oorwegings 2 Kom ons begin deur te kyk na 'n stukkie potensiele teks, bestaande uit twee sinne: Nobody had to persuade me to w r i t e t h i s column. Of c o u r s e , I thought i t would h e l p me, but 1 thought i t would h e l p u s e r s and readers of E n g l i s h everywhere, AND T H I S WAS MORE IMPORTANT. Die tweede sin bestaan uit drie newegeskikte hoofsinne, wat deur but en and aan mekaar geskakel word. Kom ons noem hulle onderskeidelik "die o f c o u r s e - klous", "die but-klous" en "die and-klous". Met verwysing na sy sintaktiese status sou ek van die and-klous by geleentheid ook wil praat as "die and- neweskikking". Maar nou, wat dra die and-klous by tot die geheelbetekenis van die tweede sin? En breer gestel, wat is die aard van hierdie bydrae? Dit wil se, wat is die semant iese funksie van die and-klous? Ek vermoed dat I'esers sou kan verskil in hul detai 1 interpretasie van die geheelbetekenis van die tweede sin; in ieder geval, die volgende "lesing" van die "boodskap" van die and-klous lyk vir my redelik. Met sy onderwerp, this, verwys die and-klous terug na die proposisie wat uitgedruk is in die but-klous, naamlik ongeveer dat die skrywer gedink het dat die kolom nut sou he vir gebruikers en lesers van Engels oraloor. Hierdie proposisie dien as eerste term van die vergelyking wat met die gesegde van die and-klous, naamlik was more important, aangedui word. Ek se die vergelyking word "aangedui", nie "uitgedruk" nie, want op hierdie punt in die teks word die tweede term van die vergelyking verswyg. Die tweede http://spilplus.journals.ac.za/ Winckler lio lio Winckler term is die proposisie wat uitgedruk is in die o£ course-klous, naamlik ongeveer dat die skrywer gedink het dat die kolom vir hom nut sou he. Dit alles in ag genome, het die boodskap van die and-klous myns insiens die volgende strekking: Die feit dat die skrywer gedink het dat die kolom vir ander mense. nut sou he, was van groter belang as die feit dat hy natuurlik gedink het dat die kolom vir horaself nut sou he. (5) (a) what-bystelling: Of course, I thought it would help He, but I thought it would help users and readers of English everywhere, WHAT WAS MORE IMPORTANT. (b) and-inlas: Of course, I thought it would help ne, but, AND THIS WAS MORS IKPOHTANT, 1 thought it would help users and readers of English everywhere. (c) what-inlas: Twee eerste oorwegings (4) Werp hierdie opmerkings nou lig hoegenaamd op die aard van die bydrae wat die and-klous maak tot die geheelbetekenis van die tweede sin in (3)? Na dit my lyk, word die predikaat "more important" via this toegeken aan 'n hele proposisie {die proposisie in die but-klous). Die and-klous dien met ander woorde as 'n uitspraak oor 'n voorafgaande proposisie/klous. Dit het, ten opsigte van laasgenoemde, 'n modifiserende of bepalende funksie. 'n Uitdrukking modifiseer of bepaal immers 'n ander uitdrukking, soos dit in Hebster's Third International Dictionary gestel word, deurdat hy die betekenis daarvan begrens of beperk-' Voorts: die and-klous "skou terug" op die voorafgaande proposisie/klous, en dit skou terug "oor" 'n neweskikkende voegwoord "heen" (and). Kortom, die semantiese funksie van die and-klous is om 'n voorafgaande, newegeskikte klous te modifiseer. 'n Moontlikc naam vir hierdie semantiese funksie is "(die funksie van) neweskikkende terugskouende klousbepaling". Dienooreenkomstig kan ons van die and-klous praat as "'n neweskikkende klousbepaler". Die tweede sin van (3) hierbo toon groot ooreenkoms na sowel vorm as betekenis met die sinne hieronder, waar ek name gee aan die gedeeltes wat in hoofletters staan: (5) (a) what-bystelling: Of course, I thought it would help He, but I thought it would help users and readers of English everywhere, WHAT WAS MORE IMPORTANT. (b) and-inlas: Of course, I thought it would help ne, but, AND THIS WAS MORS IKPOHTANT, 1 thought it would help users and readers of English everywhere. (c) what-inlas: (5) (c) what-inlas: http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Hinckler 111 Hinckler Of course, I thought it would help ne, but, WHAT WAS MORE IMPORTANT, I thought it would help users and readers of English everywhere. (d) verkorte what-inlas: Of course, I thought it would help Be, but. MORE IMPORTAHT, I thought it would help users and readers of English everywhere. Of course, I thought it would help ne, but, WHAT WAS MORE IMPORTANT, I thought it would help users and readers of English everywhere. Trouens, die verskille tussen die sinne van (3) en (5) is beperk tot die gedeeltes wat hierbo in hoofletters staan. Selfs hierdie gedeeltes toon egter belangrike vormlike ooreenkomste: almal het die adjektieffrase oore important gemeen met mekaar; almal behalwe een bevat 'n vorm van die werkwoord be; almal behalwe een het 'n voornaamwoord as onderwerp. (a) "To these people, nothing was more importantly than personal happiness. Twee eerste oorwegings Wat die betekenis betref, is die semantiese funksie van hierdie gedeeltes telkens om die proposisie wat in 'n klous uitgedruk word, te modifiseer of bepaal. By (5a) verloop die bepaling terugskouend via what; by (5b) is dit voorui tskouend via this; by (5c) is dit vooruitskouend via what; by (5d) Is dit eweneens vooruitskouend, alhoewel in hierdie geval die bepaling nie verloop via 'n uitdruklike item as tussenganger nie. (Die posisie of gleuf waarin die hooflettergedeeltes by (5b; tot (d)- optree, noem ek "die sinsbeginpos is ie". ) Vir die doel van hierdie stuk sal ek aanneem dat al vyf bostaande hooflettergedeeltes dieselfde semantiese funksie vervul, naamlik neweskikkende klousbepaling. Voorts meet ek nog die een en ander se oor twee van die bepalende of modifiserende funksies van die uitdrukkinga wat in die tradisionele grammatika as adverbiaal beskou word.' Enersyds: adverbia kan enkele woorde of sinsdele modifiseer, soos in onderstaande voorbeelde (waar die adverbium in hoofletters staan en die gemodifiseerde sinsdeel tussen vierkanthakiea ) : (6) (a) They (camel TESTERDAY. (b) She is RATHER [shyl. (c) He (broke the code) IMMEDIATEL?. (d) He broke the code ALMOST (i™edlately] . (a) They (camel TESTERDAY. (b) She is RATHER [shyl. (c) He (broke the code) IMMEDIATEL?. (d) He broke the code ALMOST (i™edlately] . (6) In die eerste voorbeeld modifiseer of bepaal die betekenis van yesterday die van came; bondiger gestel, yesterday bepaal cane. Net so kan ons van die ander voorbeelde, in volgorde, se: rather bepaal shy, imtediately bepaal broke the code almost bepaal immediately. Anderayds: adverbis kan http://spilplus.journals.ac.za/ Hinckler hele klouse of sinne (nie net enkele sinsdele nie) modifiseer, soos in die volgende: (7) (a) PERHAPS [they came yesterday). (b) DNFORTUMATELY [she is rather shy and her mistress seems quite unapproachable]. (c) THAT EVENING (he finally broke the code] (7) (a) PERHAPS [they came yesterday). (b) DNFORTUMATELY [she is rather shy and her mistress seems quite unapproachable]. (c) THAT EVENING (he finally broke the code]. (7) (a) PERHAPS [they came yesterday). (b) DNFORTUMATELY [she is rather shy and her mistress seems quite unapproachable]. (c) THAT EVENING (he finally broke the code]. (7) (a) PERHAPS [they came yesterday). (b) DNFORTUMATELY [she is rather shy and her mistress seems quite unapproachable]. (c) THAT EVENING (he finally broke the code] (c) "It will be importantly not to exaggerate these dangers in the public mind., Hinckler 113 113 (b) •Telling the truth is importantly. (c) "It will be importantly not to exaggerate these dangers in the public mind., (c) "It will be importantly not to exaggerate these dangers in the public mind., Om saaiti te vat: dit blyk uit iJie bostaande dat die onaanvaarbaarheid van Bernstein se sin te wyte is aan die verwarring van twee semantiese funksies met mekaar en aan die verwarring van twee sintaktiese kategoriee met mekaar. Hierdie dubbele verwarring bring mee dat die sin 'n algemene "verbod" van die grammatika van Engels oortree, naamlik die verbod op die kombinasie van be plus adverbium as predikaat. (7) (a) PERHAPS [they came yesterday). (b) DNFORTUMATELY [she is rather shy and her mistress seems quite unapproachable]. (c) THAT EVENING (he finally broke the code] (7) (c) THAT EVENING (he finally broke the code]. (c) THAT EVENING (he finally broke the code]. Hierdie twee funksies van adverbia noem ek onderskeidelik "(die funksie van) sinsdeelbepaler" en "(die funksie van) sinsbepaler". 0ns is nou toegerus met die nodige agtergrondsbegrippe om vlugtig te kyk na die eerste twee taalwetenskaplike oorwegings. In Bernstein se sin word in eerste instansie twee semantiese funksies met mekaar verwar. Die afgekorte what-inlas word naamlik per abuis aangewend in die funksie van sinsbepaler, nie van neweskikkende klousbepaler nie. In tweede instansie gaan hierdie verwarring van semantiese funksies gepaard met *n verwarring van sintaktiese kategoriee. Die kategorie adverbium word naamlik per abuis gestel in die plek van die kategorie adjektief. En hierdie kategorieverwarr ing impliseer nou dat/ indien Bernstein se iiaportantly-sin korrek sou wees* sinne soos die volgende eweneens korrek sou wees: (a) "Of course, I thought that it would help me, but, AND THIS WAS MORE IMPORTANTL?, I thought it would help users and readers of English everywhere. (b) "Of course, I thought it would help me, but, WHAT WAS MORE IMPORTANTLY, I thought it could help users and readers of English everywhere. (c) "Of course, I thought it would help me, but I thought it would help users and readers of English everywhere, AND THIS WAS MORE IMPORTANTLY. (a) "Of course, I thought that it would help me, but, AND THIS WAS MORE IMPORTANTL?, I thought it would help users and readers of English everywhere. (a) "Of course, I thought that it would help me, but, AND THIS WAS MORE IMPORTANTL?, I thought it would help users and readers of English everywhere. (8) (b) "Of course, I thought it would help me, but, WHAT WAS MORE IMPORTANTLY, I thought it could help users and readers of English everywhere. (c) "Of course, I thought it would help me, but I thought it would help users and readers of English everywhere, AND THIS WAS MORE IMPORTANTLY. (c) "Of course, I thought it would help me, but I thought it would help users and readers of English everywhere, AND THIS WAS MORE IMPORTANTLY. So 'n implikasie is ooglopend onjuis. Die grammatikale fout sowel by Bernstein se eie sin as by die verwante sinne in (8) is die on-Engelse kombinasie van be plus adverbium as predikaat. Hier is nog voorbeelde van dieselfde fout: (9) http://spilplus.journals.ac.za/ Hinckler 113 (b) •Telling the truth is importantly. 'n Derde oorweging 3 Beskou voorts hierdie voorbeelde: Beskou voorts hierdie voorbeelde: (10) (a) They CERTAINLY tried. (b) CERTAINLY they tried. (c) CERTAINLy, they tried. (d) They tried, CERTAINLT. (10) (a) They CERTAINLY tried. (b) CERTAINLY they tried. (c) CERTAINLy, they tried. (d) They tried, CERTAINLT. Certainly vervul in al vier hierdie gevalle die funksie van sinsbepaler, ongeag sy posisie. Dieselfde geld as die werkwoord van 'n grammatiese voorwerp vergesel gaan; (11) (a) They CERTAINLT tried the new drug. (b) CERTAINLT they tried the new drug. (c) CERTAINLY, they tried the new drug. (d) They tried the new drug, CERTAINLT. Quickly vervul in al vier gevalle eweneens die funksie van sinsdeelbepaler, ongeag sy posisie: (12) (a) He QUICKLY turned. (b) QUICKLT he turned. (c) QUICKLT, he turned. (d) He turned QDICKLT. (12) (a) He QUICKLY turned. (b) QUICKLT he turned. (c) QUICKLT, he turned. (d) He turned QDICKLT. (12) (c) QUICKLT, he turned. (d) He turned QDICKLT. http://spilplus.journals.ac.za/ Hinckler 114 Hinckler 114 Hinckler 114 (13) (a) He QUICKLY turned it o v e r . ^ (b) QOICKLy he turned It over. (c) QDICKLY, he turned it over. (d) He turned it over QDICKL?. Die belangrike hier is, sees Perrin dit stel, dat "... the position of adverbial modifiers in a sentence is variable."" Let in die besonder daarop dat die sinsbeginposisie ingeneem kan word deur of 'n sinsbepaler of 'n s insdeelbepaler. Dit volg ook dat die posisie van adverbiale uitdrukkings in 'n sin nie kan dien as die enigste en afdoende indeks om hul semantiese funksie te identifiseer nie.' Anders gestel, (formele) gleuf en (semantiese) rol staan nie in 'n een-tot-een-verhouding nie. Maar om terug te kom by die Bernstein-sin. 0ns het gesien dat die sinsbeginposisie vrylik adverbiale uitdrukkings "ontvang"; ook het ons gesien dat die sinsbeginposisie vrylik adverbiale uitdrukkings ontvang wat uiteenlopende semantiese Cunksies vervul. Hierdie twee Ceite, "herbergsaamheid" en "semantiese verskeidenheid", verklaar moontlik in 'n mate waarom Bernstein horn laat mislei tot die gebruik van 'n adverbiumkonstruksie vir 'n idee wat oorgedra behoort te word deur middel van 'n adjektiefkonstruksie (die verkorte what-inlas). 'n Derde taalwetenskaplik tersaaklike oorweglng is dus, lyk dit my, dat hierdie twee feite 'n soort druk ultoefen teen die korrekte toepassing van die ad jekt iefnorm. Die bestaan van so 'n druk sou aangebied kan word as 'n "versagtende omstandigheid" by Bernstein (en ander mense) se "oortreding" van die adjektiefnorm. (17) (a) It was significant that he consulted all the oenbers. (b) Significantly, he consulted all the menbers. 'n Vierde oorweging In die vierde plek lyk dit of daar 'n interessante verskil is tussen adverbia soos significantly en adverbia soos importantly. Hierdie verskil is, benaderd gesteL, dat importantly maar nie significantly nie 'n beperkter betekenis het as die adjektief waaraan dit verwant is. Maar kom ons kyU nou eers na die volgende voorbeelde: Maar kom ons kyU nou eers na die volgende voorbeelde: http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 115 Hinckler 115 (c) INEVITABLY, (the PM tendered his resignation). (c) INEVITABLY, (the PM tendered his resignation). Die sinsbepalers staan hier in hoofletters en die bepaalde klouse tussen vierkanthakies. Soortgelyk in betekenis (maar nie identies nie) is sinne soos die volgende, waar die hoofsinne die semantiese funksie het wat ek sal noem "onderskIkkende vooruitskouende klousbepaling": (15) (a) IT IS REGRETTABIiE (that they tailed to do so). (b) IT IS POSSIBLE (that we may have to consider that]. (c) IT WAS IREVITABLE (that the PM should tender his re- signation ]. (15) (a) IT IS REGRETTABIiE (that they tailed to do so). (b) IT IS POSSIBLE (that we may have to consider that]. (c) IT WAS IREVITABLE (that the PM should tender his re- signation ]. Die ooreenkoms behels twee punte. Ten eerste: die that-klouse in (15) korrespondeer met die bepaalde klouse in (14). Ten tweede: die hooEklouse in (15) korrespondeer (naastenby) met die sinsbepalers in (14). In aansluiting by hierdie tweede punt noem ek sulke hooEklouse "that- klousbepalers"; dienooreenkomstig noem ek die semantiese funksie van die adjektiewe in sulke hoofklouse ook "that-klousbepaler". In hierdie lig gesien, kan 'n mense se, korrespondeer die semantiese funksie van sinsbepaler wat deur adverbia soos regrettably, possibly en inevitably vervul word, (naastenby) met die semantiese funksie van that-klousbepaler wat deur adjektiewe soos regrettable, possible en inevitable vervul word. Dit bring ons terug by die verskil tussen significantly en laportantly waarvan daar vroeer sprake was. Significantly kan die funksie van sinsdeelbepaler vervul; naas sinne soos (a) hieronder is daar ooreenstemmende sinne soos (b): (16) (a) They looked at each other in a significant manner, (b) They looked at each other significantly. (16) (a) They looked at each other in a significant manner, (b) They looked at each other significantly. Significantly kan ook die funksie van sinsbepaler vervul; naas sinne soos (a) hieronder (met significant as that-klousbepaler) is daar ooreenstemmende sinne soos (b): http://spilplus.journals.ac.za/ 116 Met ander woorde, significantly kan 'n betekenis he wat (naastenby) ooreenstem met it is significant that . Importantly, daarteenoor, kan nie as sinsbepaler optree nie; dit is waarom sin (b) hieronder ongrammaties is met die interpretasie wat met sin (a) s'n klop: (18) (a) It was important that he always consulted all the members, (b) Importantly he always consulted all the members. Importantly kan net as sinsdeelbepaler optree; daarom dat sin (c) hieronder grammaties is met die interpretasie wat met sinne (a) en (b) van onderstaande voorbeelde klop: (19) (a) He consulted all the members in his important manner (b) He importantly consulted all the members. (c) Importantly he consulted all the members. (19) (a) He consulted all the members in his important manner. (b) He importantly consulted all the members. (c) Importantly he consulted all the members. Met ander woorde, importantly bied geen betekenis wat korrespondeer met it is important that.... nie; inteendeel, die betekenis daarvan in bostaande voorbeelde is "op grootdoenerige wyse". (15) (a) IT IS REGRETTABIiE (that they tailed to do so). (b) IT IS POSSIBLE (that we may have to consider that]. (c) IT WAS IREVITABLE (that the PM should tender his re- signation ]. Juis hierdie betekenis dring horn uiteraard in Bernstein se sin op die voorgrond. Maar binne die raamwerk van Bernstein se voorwoord is die idee van grootdoenerigheid tog volledig misplaas. Om saam te vat: 'n vierde taalwetenskaplike oorweging in verband met Bernstein se importantly-uiting is die feit dat importantly, anders as die meeste afgeleide adverbia op -ly, 'n enger betekenis het as sy verwante adjektief naamlik net "grootdoenerig" en nie ook "beduidend" nie. Bernstein verontagsaam hierdie idiosinkratiese feit oor importantly as leksikale item. 'n Vyfde oorweging In die voorwoord waarvan daar hierbo sprake was, laat Bernstein hom onder meer soos volg uit oor sy wyd gelese taaladvieskolom:' (20) "Dos Don'ts and Maybes of English Usage draws its material almost entirely from the column and a good deal of the column consists of answers to readers' questions. Inevitably some of the answers embrace material that I wrote about in The Careful http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 117 Writer, but most do not. The column, by the way, is a thrice- weekly, nationally syndicated production called 'Bernstein on Words'. That title wasn't my idea; to me it sounds immodest ... "Nobody had to persuade ;me to write the column. Of course, I thought it would help me, but more importantly, I thought it would help users and readers o£ English everywhere. And without doubt many of them too many of them need help. Just read your average newspaper, listen to interviews and talk shows on television or study your daily mail and you will find that English usage is becoming English loosage: bad grammar, an excess of slang, too many words to express something simple, pomposity and pretentiousness and lack of clarity." Bernstein raak hier etlike soorte punte aan wat instemming sou kan uitlok by taalpraktisyns wat, soos ek, hul brood verdien met vertaalwerk en redigeerwerk. Byvoorbeeld, baie skrywers en sprekers van Engels, maar ook van Afrikaans, begaan inderdaad foute en het dus taaladvies nodig; baie begaan inderdaad ongelukkighede soos die gebruik van onhelder stelwyses, of die gebruik van 'n oormaat woorde, en het dus styladvies nodig. Maar vir my doel in hierdie stuk gaan dit nie soseer om die diagnose, hoe akkuraat ook al, wat Bernstein van die Engelse taalgebruikstoneel gee nie. Ek wil eerder die vraag stel of die betekenis van laportantly, riaamlik "op grootdoenerige wyse", binne die konteks van hierdie voorwoord vanpas is. Let spesifiek op twee items in hierdie konteks (my onderstreping): (21) (a) "That title wasn't my idea: to me it sounds immodest." (b) ".... English usage is becoming English loosage: bad grammar, an excess of slang, too many words to express something simple, pomposity and pretent iousnesa and lack of clarity." (21) (a) "That title wasn't my idea: to me it sounds immodest." (b) ".... 'n Vyfde oorweging Daarby het ek die indruk dat die "herbergsaamheid" van die sinsbeginposis vir adverbiale uitdrukkings, en die semantiese verskeidenheid van d adverbiale uitdrukkings wat daar "geherberg" kan word, versagten omstandighede uitmaak in die lig waarvan 'n taalgedragsfout soos d oortreding van die adjektiefnorm makliker te verstaan en te verskoon i Hier lyk dit my, het ons te make mel. 'n oorweging op 'n psigologiese vlak Hinckler 118 "more importantly, I thought...". Immers^i^met hierdie uiting oortree hy ook 'n tweede, verwante, wellewendheidsbeginsel: (23) As jy dan tog grootdoener ig is, moet liefs die feit nie by die naam noem nie. My hoofpunt hier is nou dit: 'n vy£de taalwetenskaplike oorweging in verband met Bernstein se important ly-u i t ing is dat dit strydig is met ten minste twee wellewendheidsbeginsels betreffende taalgedrag as sosiale gedrag. 'n Vyfde oorweging English usage is becoming English loosage: bad grammar, an excess of slang, too many words to express something simple, pomposity and pretent iousnesa and lack of clarity." Die inhoud van hierdie twee items weerspieel 'n belangrike welle- wendheidsbeginsel, wat geld vir skrywers en ander mense: Die inhoud van hierdie twee items weerspieel 'n belangrike welle- wendheidsbeginsel, wat geld vir skrywers en ander mense: (22) Moet liefs nie grootdoenerig wees nie. (22) Moet liefs nie grootdoenerig wees nie. (22) Die meeste mense onderskryf ongetwyfeld hierdie beginsel as een van hul norme vir sosiale gedrag, met inbegrip van taalgedrag. Vir my lyk dit dus dodelik onvanpas dat Bernstein juis in hierdie konteks, waar hy onbeskaamdheid en grootdoenerigheid ondubbelsInnig afkeur, van homself se http://spilplus.journals.ac.za/ Hinckler 1 "more importantly, I thought...". Immers^i^met hierdie uiting oortree hy o 'n tweede, verwante, wellewendheidsbeginsel: (23) As jy dan tog grootdoener ig is, moet liefs die feit nie die naam noem nie. My hoofpunt hier is nou dit: 'n vy£de taalwetenskaplike oorweging verband met Bernstein se important ly-u i t ing is dat dit strydig is met minste twee wellewendheidsbeginsels betreffende taalgedrag as sosia gedrag. 6 Die bespreking opgesom en die (trie vlakke daarvan benoem My indruk is dus dat daar ten minste vier onderskeie redes is waar Bernstein se importantly-uiting, in (1) hierbo gegee, onaanvaarbaar is. die uiting word, ten eerste, twee semantiese funksies met mekaar verwar tegelykertyd, ten tweede, twee sintaktiese kategoriee met mekaar verwar. die derde plek hou Bernstein in sy taalgedrag nie daarmee rekening nie d inpoctantly, anders as byvoorbeeld significantly, 'n enger betekenis het die van die verwante adjektieC. Hierdie drie redes le almal op die vlak v die gcammatika van die taal. Die eerste rede le op die subvlak van d semantiese struktuur van sinne. Die tweede rede le op die subvlak van d sintaktiese struktuur van sinne. Die derde rede le op die subvlak van d semantiese inhoud van leksikale items. Ten vierde: om op te tree, byvoorbeeld om 'n mening te huldig, " grootdoenerige wyse" (die enigste betekenis van importantly), en om te dat jy "op grootdoenerige wyse" optree, is albei handelinge wat op die vl van taalgebruik as sosiale gedrag as onvanpas beoordeel moet word, wa albei hierdie handelinge is strydig met 'n wellewendheidsbeginsel. Hier h ons te make met oorwegings nie op 'n grammatiese vlak nie maar op pragmatiese vlak. Die bespreking opgesom en die (trie vlakke daarvan benoem 6 My indruk is dus dat daar ten minste vier onderskeie redes is waarom Bernstein se importantly-uiting, in (1) hierbo gegee, onaanvaarbaar is. In die uiting word, ten eerste, twee semantiese funksies met mekaar verwar en tegelykertyd, ten tweede, twee sintaktiese kategoriee met mekaar verwar. In die derde plek hou Bernstein in sy taalgedrag nie daarmee rekening nie dat inpoctantly, anders as byvoorbeeld significantly, 'n enger betekenis het as die van die verwante adjektieC. Hierdie drie redes le almal op die vlak van die gcammatika van die taal. Die eerste rede le op die subvlak van die semantiese struktuur van sinne. Die tweede rede le op die subvlak van die sintaktiese struktuur van sinne. Die derde rede le op die subvlak van die semantiese inhoud van leksikale items. Ten vierde: om op te tree, byvoorbeeld om 'n mening te huldig, "op grootdoenerige wyse" (die enigste betekenis van importantly), en om te se dat jy "op grootdoenerige wyse" optree, is albei handelinge wat op die vlak van taalgebruik as sosiale gedrag as onvanpas beoordeel moet word, want albei hierdie handelinge is strydig met 'n wellewendheidsbeginsel. Hier het ons te make met oorwegings nie op 'n grammatiese vlak nie maar op 'n pragmatiese vlak. Daarby het ek die indruk dat die "herbergsaamheid" van die sinsbeginposisie vir adverbiale uitdrukkings, en die semantiese verskeidenheid van die adverbiale uitdrukkings wat daar "geherberg" kan word, versagtende omstandighede uitmaak in die lig waarvan 'n taalgedragsfout soos die oortreding van die adjektiefnorm makliker te verstaan en te verskoon is. Hier lyk dit my, het ons te make mel. 'n oorweging op 'n psigologiese vlak - http://spilplus.journals.ac.za/ Hinckler Hinckler — 'n oorweging betreffende prosesseringskompleksiteit wat ek, heel losweg, so sou kan aandui: (24) Veelheid van nogal eenderse Eaktore help vergissing aan. Veelheid van nogal eenderse Eaktore help vergissing aan. Oie bespreking in breer verband Ingebed 7 Ten slotte stel ek graag enkele algemene opmerkings. Ek meen dat bostaande bespreking, wat toegespits was op 'n spesifieke gebruiksnorm vir 'n enkele taal, Engels, ook in breer verband gesien moet word. Ek bedoel: in die verband van algemene vrae oor die meriete van taalgebruiksnorme. Bloot tentatief wil ek graag twee sulke vrae hier aandui. Ek dink aan 'n vraag soos die, wat 'n vraag na gronde is: Sulke vrae behoort tot 'n hele klas van vrae op die terrein van taalgebruiksnormering as 'n terrein van die toegepaste taalwetenskap. Bostaande bespreking van die adjektiefnorm het niks uitdrukliks te se gehad in verband met die vraag na redenasiepatrone in die toegepaste taalwetenskap nie; wel sluit dit uitdruklik aan by die vraag na die gronde vir taalgebruiksnorme. Uit die bespreking het immers geblyk dat die adjektiefnorm deur ten minste drie taalwetenskap!ike feite oor Engels gesteun word naamlik feite in verband met die onderskeid tussen twee sintaktiese kategoriee, en die verskil in betekenisbestek tussen inportant en importantly en deur taalwetenskaplike feite oor wellewendheid by taalgedrag. Die bespreking illustreer dus, op 'n weliswaar beperkte manier, hoe taaladviseurs te werk kan gaan om taalgebruiksnorme te baseer op feite oor die struktuur en betekenisse van die betrokke taal of tale en oor die http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Hinckler 120 status van taalhandelinqe as minder o f ^ e e r gewaardeerde sosiale gedrag. Die strewe om taalgebruiksnorme te grond op taalwetenskaplike feite kan myns insiens maar net aanbeveel word in die lig van 'n kriterium waarteen praktisyns met professionele trots seker geen beswaar sou wil uitbring nie. Ek bedoel hier: die kriterium van so objektief moontlike beredenering van professionele oordele en besluite. Immers, vrae soos die "gronde"-vraag en die "argumentasie"-vraag vooronderstel die aanvaarding van 'n algemene intellektuele waardeoordeel wat ek so sou wil aandui: (27) Ekspiisiete, self-kritiese en konsekwente beredenering ge- rugsteun deur toepaslike feite is 'n nie-onderhandelbare bate. http://spilplus.journals.ac.za/ 121 Hinckler NOTE * Hartlike dank aan Johan Kruger, hoof van die Tak Engels van die Staatstaaldiens, wat; my aandag op die adjek11 efnorm en op die Bernstein-sin gevestig het en my ruimhartig gehelp het toe ek na groter helderheid op soek was, aan Tom McLachlan, wat op kort kennisgewing indringende redaksionele advies verskaf het# en aan Rudie Botha, wat vrugbare kommentaar op die inhoud gelewer het. Die blaara vir alle gebreke eis ek vit myselE op. GerieEshalwe onderskei ek in hierdie stuk opsetiik nie tussen uitings en die talige uitdrukkings, byvoorbeeld sinne, wat aan uitings onderliggend is.nie. Vergelyk (Bernstein 1977:v). Terloops: stilisties of retories gesproke, sou die wootde I thought in die laaste gedeelte van die i»portantly-sin myns insien beter ingepas het in die rol van 'n interpolas ie. As taalpraktisyn sou ek hierdie sin dus tot byvoorbeeld die volgende wil redigeer: "0£ course, I thought it would help me, but, more important, it would (I thought) help users and readers of English everywhere". Vergelyk (Bernstein 1977:v). Terloops: stilisties of retories gesproke, sou die wootde I thought in die laaste gedeelte van die i»portantly-sin myns insien beter ingepas het in die rol van 'n interpolas ie. As taalpraktisyn sou ek hierdie sin dus tot byvoorbeeld die volgende wil redigeer: "0£ course, I thought it would help me, but, more important, it would (I thought) help users and readers of English everywhere". Vergelyk (Morris (red.) 1969:661). Vergelyk (Gove (red.) 1976:1452). Vergelyk (Perrin 1965:481). Vergelyk (Perrin 1965:482). Vergelyk {Perrin 1965:482). Vergelyk (Bernstein 1977:v-vi). Vergelyk (Morris (red.) 1969:661). Vergelyk (Gove (red.) 1976:1452). Vergelyk (Perrin 1965:481). Vergelyk (Perrin 1965:482). Vergelyk {Perrin 1965:482). Vergelyk (Bernstein 1977:v-vi). http://spilplus.journals.ac.za/ Hinckler 122 Hinckler Hinckler 122 BIBLIOGRAFIE Bernstein, Theodore M. (1977) Dos, Don'ts and Maybes of English Usage. New Vork: Times Books. Gove, Babcock (red.) (1976) Webster's Third International Dictionary o£ the English Language. Springfield, Massachusetts: G. and C. Merriam Company, Publishers. Gove, Babcock (red.) (1976) Webster's Third International Dictionary o£ the English Language. Springfield, Massachusetts: G. and C. Merriam Company, Publishers. Morris, William (red.) (1969) The Heritage Illustrated Dictionary of the English Language. Boston: American Heritage Publishing Company, Inc. Morris, William (red.) (1969) The Heritage Illustrated Dictionary of the English Language. Boston: American Heritage Publishing Company, Inc. Perrin, Porter G. (1965) Writer's Guide and Index to English. Chicago: Scott, Foresman and Company. Perrin, Porter G. (1965) Writer's Guide and Index to English. Chicago: Scott, Foresman and Company.

https://spilplus.journals.ac.za/pub/article/download/571/490

Afrikaans

http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ DIE NEGENDE GEBOD IN TAALGEBRUIK R.P. Botha en M, Sinclair Taalbesoedeling 1 Die strome van die natuur water, lug, lig word in 'n toenemende mate besoedel. Oit is algemene kennis. Minder algemeen, egter, is die besef dat "taalstrorae" ook besoedel word, dat kommunikaslekanale geblokkeer word deu.r verbale rommel. 'n Spesiale biologiese wetenskap, naaralik ekologie, het as oognerk die bestudering en ook die bestryding van die besoedeling van die natuur se strome.' Vir die bestudering en bestryding van die besoedeling van "taalstrome" moet 'n analoe wetenskap ontwikkel word: 'n taalekolog ie. Dit is die kern van die ekologiese perspcktief op die normering van taalgebruik wat deur Dwight Bolinger uitgewerk word in sy I.anguage - the loaded veapon.' Hieronder sal ons probeer om hlerdie perspektief in meer besonderhede te belig. Oin mee te begin, moet Bolinger se idee van taalbesoedeling van nader beskou word. Ons doen dit aan die hand van die volgende sinne:^ (1) We reduced the size because we didn't want to increase the price. [65] (2) Guns don't kill people, people kill people. [681 (3) My husband is enployed as a sanitation engineer. [73] (4) Woaan Is intended for reproduction. (86) ( 5 ) These teaas are experienced in surgical relocation activities. [1311 Die fabrikant wat (1) doelbewus gebruik om verbruikers onder die vals indruk te bring dat hulle nie meer as voorheen vlr sy produkte hoef te betaal nie, maak horn skuldig aan taalbesoedeling. Dit doen ook (a) die organisasie wat met (2) mense wil laat glo dat vuurwapens nie juis gevaarliker as wapens soos knuppels en vuiste is nie; (b) die vrou wat met (3) dit het oor 'n eggenoot wat niks anders as 'n gewone vullisman is nie; http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 124 Botha s, Sinclair (c) die man wat met (4) voorgee dat d^J'jsiening van vroue waaroor hy dit het die Skepper s'n is en nie sy eie onverdedigbare een is nie; en (d) die politikus o£ amptenaar wat met (5) nie reguit aan die publiek wil se dat sy regering 'n hoogs geskoolde afdeling het met as taak die ontvoering van politieke teenstanders nie.* Vanuit 'n taalekologiese perspektief is die sinne (1)^(5) een vir een talige afvalprodukte. Die sinne besoedel die talige kommunikasiekanaal omdat die inhoud daarvan die werklikheid bereken anders voorstel as wat dit is. Taalbesoedeling Taalbesoedeling/ dan, vind plaas wanneer taal doelbewus misbruik word om mense te benadeel: hulle te mislei, hulle opsetlik te verwar, hulle denke en gevoelens skelm te manipuleer, hulle menswaardigheid aan te tas, hulle geestelike geweid aan te doen, hulle verhoudings met ander mense te versteur, en hulle letterlik te besteel. Taalbesoedeling kom dus voor wanneer taaluitings die taalekologiese norm (6) faal. Taaluitings mag nie opsetlik s6 gevorm en gebruik word dat ander mense deur die inhoud daarvan op 'n slinks manier mislei of benadeel word nie. (6) Taalekologie, as tak van die taalwetenskap, het volgens Bolinger 'n tweeledige taak.' Enersyds moet dit vasstel wat die talige middele is wat algemeen gebruik word om mense te Isenadeel. Andersyds moet taalekologie stappe vir die bestryding van taalbesoedeling ontwikkel. Hieronder word om die onthalwe van illustrasie 'n verteenwoordigende aantal van die eersgenoemde middele en die laasgenoemde stappe aan die orde gestel, uiteraard soos hulle deur Bolinger gesien word." 2 Middele vir misleiding Die talige middele wat volgens Bolinger algemeen gebruik word om ander opsetlik te benadeel o£ mislei kan in vier hooftipes verdeel word: (i) . leksikale middele, (ii) fonologiese middele, (iii) semant'iese middele, en (iv) sintaktiese middele. (a) Woorae wat u n i e k e of p s e i i d o - e n t i t e i t e skep "Reification" is vir Bolinger [59] die proses waardeur pseudo-entiteite geskep word deur name te gee aan dinge wat nie bestaan nie. Hierdie soort naamgewing verteenwoordig 'n eerste leksikale middel wat gebruik word vir die berekende misleiding van mense. Deur 'n naatn aan 'n nie-bestaande ding te gee, word die indruk geskep dat daar wel iets in die werklikheid is waarna die naatn verwys. Gewone taalgebruikers is immers geneig om te glo dat "agter" elke oenskynlik verwysende woord 'n ding is. Deur die gebruik van die woord hair-restorer gee 'n adverteerder byvoorbeeld te kenne dat daar inderdaad 'n middel bestaan wat hare kan herstel. Tog is dit hoogs onwaarskynlik dat enige van die middels wat as hair-restorers bemark word, werklik hare kan herstel. Die woord hair- restorer skep dus 'n pseudo-entiteit. Die gebruik van die betrokke woord is duidelik misleidend, tot nadeel van diegene wat die betrokke ' "wonder"- middels aanskaf' [63]. Die manier waarop die woord Platfocaate deur die Shell 01ie-maatskappy in die V.S.A. gebruik is, bied 'n voorbeeld van 'n ander soort misleidende naamgewing [651. Die maatskappy het naamlik beweer dat Shell-petrol, danksy die bestanddeel "Platformate", beter brandstofverbruik lewer as enige mededingende petrol wat dit nie bevat nie. Hiermee het die maatskappy die indruk gewek dat "Platformate" 'n bestanddeel is wat aan Shell-petrol 'n unieke voordeel gee. Volgens Bolinger is die indruk egter misleidend. "Platformate", of die generiese ekwivalent daarvan, was in feite 'n bestanddeel van feitlik al die mededingende maatskappye se petrol. Naamgewing, dan, kan misleidend wees nie slegs wanneer deur middel daarvan pseudo-entiteite geskep word nie, maar ook wanneer deur middel daarvan aan iets wat algemeen voorkom, die status van 'n unieke entiteit gegee word. Middele vir misleiding Die talige middele wat volgens Bolinger algemeen gebruik word om ander opsetlik te benadeel o£ mislei kan in vier hooftipes verdeel word: (i) . leksikale middele, (ii) fonologiese middele, (iii) semant'iese middele, en (iv) sintaktiese middele. http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 125 Botha s, Sinclair 125 Leksikale middele 2.1 (a) Woorae wat u n i e k e of p s e i i d o - e n t i t e i t e skep (a) Woorae wat u n i e k e of p s e i i d o - e n t i t e i t e skep (a) Woorae wat u n i e k e of p s e i i d o - e n t i t e i t e skep (b) E h i b b e l s i n n i g e woorde Die werkwoord to earn bied 'n illustrasie van 'n verdere leksikale middel wat gebruik kan word om 'n misleidende voorstelling van die werklikheid te gee. Bolinger [63) illustreer die middel aan die hand van die volgende twee sinne: http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 126 a. I have earned my wage and I expect you to pay it. (7) b. The president of Continental Motors earns $500,000 a year. In (7a) word to earn gebruik in die primere betekens daarvan: "om as vergoeding werd te wees". In die geval van (7b) is dit nou egter nie duidelik in watter betekenis to earn gebruik word nie. Word to earn nog steeds in die bogenoemde primere betekenis gebruik of dalk eerder in die sekondere betekenis "kry" of "ontvang"? Deur die gebruik van die dubbelsinnige to earn kan mense nou op 'n bedekte manier onder die indruk gebring word dat die president van Continental Motors se jaarlikse arbeid 'n halfmiljoen dollar werd is. Die vraag of ietnand se jaarlikse arbeid werklik soveel werd kan wees, is egter volgens Bolinger hoogs kont rovers ieel. Die berekende gebruik van dubbelsinnige woorde en uitdrukkings is 'n leksikale middel waarvan die verbale besoedelaar algemeen gebruik iiiaak.' So buit die taalbesoedelaar ook die dubbelsinnigheid van nie-gemodifiseerde meervoudsvorme in subjeksposisie uit. Die misbruik van hierdie tipe konstruksle word in 4.4 (g) hieronder met 'n voorbeeld toegelig, (c) Hoocde met verskuilde proposisies Die volgende aanhal ing uit 'n radio-advertensie bied 'n goeie illustrasie van hoe proposisies in woorde verskuil kan wees. "Professor William Wood of the Columbia University School of Journalism would remind us that government regulation of gas at the well-head would lead to disaster." (1221 "Professor William Wood of the Columbia University School of Journalism would remind us that government regulation of gas at the well-head would lead to disaster." (1221 "Professor William Wood of the Columbia University School of Journalism would remind us that government regulation of gas at the well-head would lead to disaster." (1221 (8) In die werkwoord to remind skuil daar, anders as in to assert of to claim, 'n bepaalde proposisie: dat dit waaraan die hoorder herinner word, 'n feit is. Die proposisie is "verskuil" in die sin dat dit nie eksplisiet uitgedruk word deur die betrokke sin nie. Die aangehaalde sin hierbo illustreer ook hoe woorde met verskuilde proposisies tot nadeeL van ander gebruik kan word. (b) E h i b b e l s i n n i g e woorde Op die cog af gee die betrokke sin bloot die mening van 'n bepaalde persoon weer. Deur die gebruik van remind (in plaas van, byvoorbeeld, assert of claim), bied die spreker hierdie mening nou egter op 'n misleidende maninr as 'n feit aan. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 127 Die gebruik van die woord female in die sin in (9) illustreer ook mooi hoe 'n spreker deur die keuse van 'n spesifieke woord sy hoorders kan manipuleer om sekere verskuiIdeapropos isies te aanvaar. (9) Did you see that female try to cross the street ahead of ae? (78) In female, soos dit in (9) gebruik word, skuil daar, volgens Bolinger, 'n hele reeks proposisies proposisies wat in die vorm van 'n sillogisme georden kan word. (10) "Did you see that person 7 Said person is a female. Females are (stupid, unreliable, troublesome, etc.). Therefore said person is stupid (unreliable, troublesome, etc.)." 1781 (10) "Did you see that person 7 Said person is a female. Females are (stupid, unreliable, troublesome, etc.). Therefore said person is stupid (unreliable, troublesome, etc.)." 1781 Deur die gebruik van female in (9) kan mense dus sover gebring word ORi onbewustelik ook die verskuilde proposisies in (10) te aanvaar. En juis omdat die becrokke proposisies verskuil is, nie as kontroleerbare bewerings aangebied word nie, is dit selfs vir 'n hoorder wat hulle raaksien moeilik om op hulle te reageer. Hy of sy sou vreemd aandoen deur op (9) te reageer met byvoorbeeld: "I disagree with you that females are stupid". (d) Bufemlsmes Eufemismes word deur Bolinger [73] behandel as 'n spesiale subtipe van woorde waarin allerlei proposisies verskuil gaan. 'n Eufemisme is 'n woord wat die entiteit of saak wat daardeur benoem word, gunstiger voorstel as wat dit is. 'n Verskuilde proposisie waarin 'n oordeel van goedkeuring uitgedruk word, is dus met 'n eufemisme geassosieer. Hierdie verijkuilde proposisie maak eufemismes tot een van die mees algemeen gebruikte leksikale middels vir die misleiding van mense. Bolinger gee 'n hele aantal voorbeelde van eufemismes wat deur Amerikaanse militere owerhede gebruik is en word om onaantreklike aspekte van die werklikheid gunstiger voor te stel as wat hulle is: enhanced r a d i a t i o n warhead in plaas van neutron boob (75), Department of Defence in plaas van Department of War (75), a i s s i o n in plaas van bombing r a i d (118), c a a u a l t i e a of fatalities in plaas van dead bodies (118). Die eufemistiese werking van http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 128 die eerste lid van elk van hierdie pare*S<(ioorde het nie verdere kommentaar nodig nie. Bolinger (116 e.v.) gee ook 'n verskeidenheid van eufemismes wat deur die reklamebedryf gebruik is en word om produkte beter, tneer begeerlik voor te stel as wat hulle is. Deur die gebruik van fun-size vir small (met verwysing na 'n plak sjokolade, byvoorbeeld) probeer die adverteerder die koper onder die vals indruk bring dat hy iets anders, iets beter as bloot 'n klein plak sjokolade koop. Ook die gebruik van craEted met die implikasie dat 'n item op 'n deeglike, outydse manier (met die hand) gemaak is vir manufactured is daarop gemik om die koper te mislci oor die ware aard van 'n massavervaardigde produk. Eufemismes vir die name van verskeie ambagte of werke word ook algemeen gebruik. So, byvoorbeeld, word sanitation engineer in plaas van garbage collectors vergelyk (3) hierbo gebruik om die onaantreklike werk van vullisman mooier voor te stel as wat dit is [73). Die gebruik van custodian in plaas van janitor, en mortician of funeral director in plaas van undertaker is ook daarop gemik om inherent onaantrek1ike beroepe gunstiger voor te stel (73). (e) Dlsfemisnes Disferaisraes verteenwoordig vir Bolinger [73] 'n tweede spesiale subtipe van woorde met verskuiide proposisies. 'n Disfemisme, in teenstelling tot 'n eufemisme, is 'n woord wat 'n ongunstige voorstelling gee van die entiteit of saak wat daardeur benoem word. Die verskuiide proposisie wat met 'n disfemisme geassosieer is druk dus 'n ongunstige of negatiewe oordeel uit. Byname ("epithets") wat gebruik word om neerhalend na mense te verwys is vir Bolinger [73] tipiese voorbeelde van.disfemismes. Byname soos nigger, tart, retardo tas die menswaardigheid van die individu aan wat deur hulle benoem word. Hitler se gebruik van die Duitse ekwivalent van die woord creatures vir Jode word deur Bolinger [1191 bespreek as 'n interessante voorbeeld van die disEemistiese gebruik van 'n woord wat nie normaalweg as bynaam gebruik 'is nie. Deur die manier waarop die woord in die Nazi- propaganda gebruik is, is mense sover gebring om ook die verskuiide proposisie naamlik, dat 'n kreatuur nie waarlik mens is nie te aanvaar. Deur die qpbruik van die woord is Jode verontmens 1 tk en is die http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 129 Duitse publiek op 'n subtiele manier beinvloed om genoee te neem met die onmenslike gruwels wat die Jode aangedoen is. Bolinger [120) sonder die politiek uit as 'n gebied wat van disfemismes wemel. In die kapitalist iese maatskappy van die V.S.A. word terme sees radicals en outside agitators gebruik om linkse nie-kon£ormiste te benoem; in kommunistiese maatskappye word weer na andersdenkendes met die woorde lackeys en running dogs (of imperialism) verwys (120). Duidelik disfemisties is ook die gebruik in die V.S.A. van die woord henchaan in plaas van associate om 'n ondersteuner van 'n opposis ieparty te benoem: saam met horn dra die eersgenoemde woord naamlik die verskuilde proposisie dat daar aan die indiwidu waarna verwys word, iets boosaardigs kleef (119). (a) Disfemistiese klanksimboliek Daar is woorde wat deur klankassosiasie met ander woorde met 'n negatiewe konnotasie gebruik kan word om verskuilde negatiewe oordele oor te dra. Die eersgenoemde woorde funksioneer dan op 'n indirekte manier disEemist ies. Bolinger [20, 21) gee die woord moonies wat na die volgelinge van Sun Myung Moon verwys as voorbeeld van 'n indirekte dlstemvsme. Rietdie w o t d se distemis^ iese >ieiy.iTig beius volgeris 'BollTiger op die klanksimboliese assosiasie daarvan met woorde soos loon, goon, coon, ghoul, fool, fluke, gook, spook, kook, ooonstruct, to moon, woorde wat almal 'n ongunstige betekeniselement het [20, 120). Verder word die klanksimboliese oo voortgebring met wat Bolinger noem 'n "disparaging gesture of lip-protrusion" [20]. Die woord nukes soos dit gebruik word deur teenstanders van kernenergie kry sy disfemistiese kcag via dieselfde klanksimboliese meganisme [120). 2.2 2.2 (f) Berekende "taalElaters* 'n Sesde leksikale middel wat gebruik word om ander te mislei of benadeel neem die vorm van berekende "taalElaters" aan: 'n woord wat nie 'n negatiewe konnotasie het nie, word doelbewus op s6 'n manier gebruik dat die hoorder beinvloed word om die woord verkeerd te verstaan en verkeerdelik 'n negatiewe afleiding te maak oor die ding of persoon waarop die woord betrekking het. Die volgende opmerkings wat in 'n verkiesingstryd vir die Amerikaanse Senaat deur George Smathers gemaak is, word deur Bolinger [121] ter illustrasie van hierdie misleidende leksikale middel gebruik: "Are you aware that Claude Pepper is known all over Washington as a shameless extrovert? Not only that, but this man is reliably reported to practice nepotism with his sister-in-law, and he has a sister who was once a thespian in wicked New York. Worst of all, it is an established fact that Mr. Pepper, before his marriage, practiced celibacy." [ 1 2 1 1 Met (11) se George Smathers nie werklik slegte dinge van mnr. Pepper nie. Tog word die dinge wat hy van mnr. Pepper se in die vorm van beskuldigings aangebied. Of, soos Bolinger [121] dit stel, die spreker is besig om mnr. Pepper van "rightdoings" te beskuldig. Die oogmerk van die spreker is duidelik om sy hoorders te verwar, sodat hulle tot 'n negatiewe oordeel oor mnr. Pepper sal kom. Deur byvoorbeeld extrovert met shameless te kwalifiseer, word die hoorder aangemoedig om mnr. Pepper se ekstroverthe id http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 130 Botha s, Sinclair 130 in 'n negatiewe lig te sien as lets waacooc mnr. Pepper horn behooct te skaam, maar in feite nie skaam nie. Die gebruik van thespian in kombinasie met wicked New York suggereer dat mnr. Pepper se suster se "thespian"- status ook "wicked" is. Deiir die sin waarin verwys word na mnr. Pepper se ongehuude staat te begin met worst of all, word die hoorder weer eens skelm aangepor cm 'n verkeecde, negatiewe afleiding oor mnr. Peppec se karakter te maak. Bounty the q u i c k e r p i c k e r - u p p e r . [ 1 2 2 ) ( 1 2 ) In picker en upper het -er dieselfde klankvorm as die vergelykende su££iks -er in quicker. Die herhaalde- gebruik van -er versterk die indruk dat Bounty inderdaad "better" is. Die hoorder se aandag word egter so vasgevang deur die "jingle" dat hy nie opmerk dat in die "jingle" geen basis vir die vergelyking gegee word nie. (12) is 'n voorbeeld van 'n vergelykende konstruksie sonder 'n vergelykende naamwoordelike frase. Hierdie tipe konstruksie word verder in 2.4 (d) hieronder bespreek. (b) Verstrooiende klanksimboliek Bolinger laat sien dat klanksimboliek ook op 'n nie-disfemistiese manier gebruik kan word om die hoorder te manipuleer. Dit gebeur wanneer klanksimboliek doelbewus gebruik word om die hoorder se aandag weg te lei van die werklike inhoud van wat gese word, 'n Voorbeeld hiervan is die gebruik van die werkwoord to sunder as 'n sinoniem vir to sever. Vanwee die ooreenkoms in klank met thunder en blunder, suggereer to sunder egter 'n meer radikale of geweldadige uitmekaarsny of -skeur as to server [83). Bolinger 1122] betoog dat "the constant play of sound symbolism is the most effective diversion from logical language and critical attention". http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 131 Die gebruik van die Engelse suffiks -er in die volgende "jingle" bied 'n verdere illustrasie van hierdie verstrooiende gebruik van klanksimboliek. Botha s, Sinclair Die gebruik van die Engelse suffiks -er in die volgende "jingle" bied 'n verdere illustrasie van hierdie verstrooiende gebruik van klanksimboliek. (c) Intonasie Intonasie is 'n ander fonologiese middel wat gebruik kan word om 'n boodskap op 'n misleidende manier oor te dra. Bolinger illustreer hierdie gebruik van intonasie aan die hand van 'n gesproke advertensie vir 'n patente medisyne [110]. In die advertensie word onder meer gese: (13) use. . . For di use. . . For di use. . . For di Met die intonasie wat in (13) gegee word, het die betrokke uiting oenskynlik die betekenis "Moenie bang wees om dit af en toe te gebruik nie; volg net die gebruiksaanwysing". Die ware beskerming wat die uitdrukking For occasional use only as directed aan gebruikers moet gee, verlang egter 'n ander Intonasie as die wat in feite in die advertensie gebruik word. Die beskerming verlang naamlik die intonasie van (14). http://spilplus.journals.ac.za/ Botha 4 Sinclair ,132 (14) ca use on r- J- r^C For oc sion , as di al ly, ted. ca use on r- J- r^C For oc sion , as di al ly, ted. In die intonas iepat roon van (13) wat in Eeite in die advertensie gebruik word word occasional gei'ntoneer asoE die woord inhoudelik niks belangriker is as wat, byvoorbeeld, casual in dieselCde konteks sou wees nie. Deurdat occasional Eonologies nie die kontras kry wat nodig is om die betrokke Erase as 'n waarskuwing te interpreteer nie, word die hoorder dus mislei, of ten minste verwar, oor hoe die medisyne gebruik behoort te word. The r u l e s a r e v e r y c l e a r today t h a t t h e r e w i l l be no a s s a s s i n a t i o n s . to assassinate beteken om 'n vooraanstaande persoon te vermoor. Letterlik vetstaan, mag die beweting in (16) waar gewees het. Dit se egter niks oor wat die CIA nie-vooraanstaande mense aangedoen het nie, omseil daarmee die vraag, en hou die publiek in die duister oor die CIA se werklike doen en late. (b) MetaEoriek Bolinger [ 1 4 1 ] betoog dat metaCoriek die meganisme is in terme waarvan "the whole construct of language is built, in all its forms, rules, and applications". Hoofstukke 12 en 13 van Language - the loaded weapon handel oor hoe belangrik metaforiek is in taalgebcuik en taalmisbruik. Volgens Bolinger [149] is eufemistiese en disfemistiese metafore baie gewild "for they mask their partisan nature through connection with something that is NATURALLY good or bad". Die raetafoor van dirt omvat byvoorbeeld 'n wye reeks van terme wat die hoorder kan oorreed ora 'n bepaalde verdraaide beeld van die werklikheid te aanvaar sonder dat hy bewus word van die feit dat hy gemanipuleer word. Sonder om dit eksplisiet te se, gee die sin in (17) byvoorbeeld te kenne dat die polisie "dirty" is. ( 1 6 ) ( 1 6 ) The r u l e s a r e v e r y c l e a r today t h a t t h e r e w i l l be no a s s a s s i n a t i o n s . We've got to c l e a n up the p o l i c e f o r c e i n t h i s c i t y . [ 1 4 9 ] ( 1 7 ) (a) Verletterliking Volgens Bolinger (107) is verletterliking 'n semantiese middel wat algemeen gebruik word vir die omseiling van die waarheid. In verletterliking het ons bewerings wat voorgee om die werklikheid weer te gee soos dit is, maar wat skee£ getrek word deur 'n woord met 'n dubbele betekenis o£ 'n konstruksie wat 'n verkeerde verbinding le. As 'n middel vir misleiding word verletterliking volgens Bolinger algemeen gebruik deur regeringsinstansies om mense te mislei oor die ware aard van hulle oogmerke oE aktiwiteite. Toe die Amerikaanse CIA byvoorbeeld daarvan beskuldig is dat dit joernaliste verbonde aan sekere publikasies betaal het vir dienste aan die CIA, het die agentskap se direkteur reageer deur bewerings soos die volgende te maak: (15) Geen verslaggewers van publikasie X werk vir die CIA nie. { 109) Hierdie bewering was letterlik waar, maar het die feit verdoesel dat Eotoqrawe verbonde aan die betrokke publikasie betaal is om geheime opdragte vir die CIA uit te voer. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 133 Bolinger [1091 gee ook 'n tweede interessante CIA-voorbeeld. In 'n onderhoud is die dlrekteur van die CIA gevra: "Do we have to kill people or break bones?". Sy antwoord was:i (18) At least seventy-five people evacuated safely from the premises. 1127) At least seventy-five people evacuated safely from the premises. 1127) Jargon kan ook gebruik word om ander te mislei oor die ware toedrag van sake. Dit is vir die doel dat die Amerikaanse Weermag advisors in plaas van troops, men were wasted in plaas van men were murdered, en termination with prejudice in plaas van assassination gebruik het (132). The reports were handed in. ( 1 7 ) Die meeste sinonieme van dirt en dirty kan ook figuurlik gebruik word: smut, filth, mire, soiled, spattered, tarnished {1501. Dit maak hulle tot handige middels vir die bedekte oordrag van negatiewe oordele. Dit is algemeen bekend hoe die dirt-metafoor gebruik word om seks, of ten minste sekere aspekte daarvan, sleg voor te stel. Dink maar aan hoc 'n uitdrukking soos a dirty old man gebruik word vir die disfemistiese voorstelling van 'n bejaarde man wat nog nie sy geslagsdrang verloor het nie. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 134 Teenoor die disEemist iese dirt-ii\eta£oor*»f stel Bolinger die euEemistiese clean-metafoor. Uitdrukkings soos a clean bill of health, a spotless reputation, a pure friendship illustreer hoe die metafoor gebruik kan word om dinge of die eienskappe daarvan buitengewoon gunstig voor te stel. (19) The reports were handed in. (c) Jargon Jargon kan 56 gebruik word dat dit die inhoud van mededelings vertroebel en daardeur mense verwar oor wat presies gese word. Bolinger (127 e.v.] bespreek dan 00k jargon uitvoerig as 'n talige meganisme wat algemeen gebruik word om mense te mislei of te benadeel. Dikwels word jargon gebruik om die belangr ikheid van die spreker, of die instansie wat hy verteenwoordig, op te pomp. So, byvoorbeeld, .word Department of Physical Education deur die gebruik van jargon Department of Human Performance, en word Bay Area Pollution Control District die meer imponerende Bay Area Air Quality Management District [132 1. Sin (18) wat slegs se dat vyf-en-sewentig mense veilig weggekom het is ook gelaai met jargon om meer status of gesag te verleen aan die instansie polisie of brandweer wat dit gebruik. 2.4 Sintaktiese meganismes (a) Agentlose passiewe (20) People should not try to live where they are not wanted. 186) People should not try to live where they are not wanted. 186) Die verswygde agent in (20) is (by) people who don't want them. In hierdie geval word deur die verswyging van die agent 'n vooroordeel van 'n groepie mense aangebied asof dit 'n universale waarheid is. Agentlose passiewe word doelbewus deur burokrate gebruik om hulle dade die stempel van gesag en nie-arbitrerhe id te gee. Beskou byvoorbeeld die volgende antwoord van 'n burokraat op 'n brief waarin oor iets gekla word. (21) "Your approach was to write an intemperate letter....; such letters are appropriatelv disregarded." [861 (21) Die "disregarder"is die burokraat self. Deur die gebruik van die agentlose passiet word egter gesuggereer dat daar 'n gesaghebbende "disregarder" bestaan. (a) Agentlose passiewe In Engels kan in passiefsinne die frase wat die agent van die handeling benoem, weggelaat word. Vergelyk Bolinger [85] se: (19) http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 135 Agentlose passiewe word dikwels gebruik om ander te mislei oor die ware identiteit van die agent, veral waat dit gaan cm die aanbied van mededelings oor dinge wat moeiliK verdedigbaar is. Sin (4) hierbo illiistreer die punt. Beskou ook die volgende sin. b. Mary seems unfriendly. 1881 Deur (24b) in plaas van (24a) te gebruik, kan 'n spreker sy hoorder skelm probeer oorreed om 'n sekere oordeel te aanvaar, sonder dat gese word watter individu of individue vir die oordeel verantwoordelik is. (c) Ontbrekende indirekte objekte In Engels is dit moontlik om 'n indirekte objek wat 'n "ervaarder"(experiencer) benoem, weg te laat in gevalle waar een veronderstel word. Werkwoorde en werkwoordelike frases soos seen, appear, look, be surprising, be obvious, be amusing, stand to reason, en be convincing bied die moontlikheid om die "ervaarder" te verswyg. (24b) kan sonder *n indirekte objek gebruik word in die plek van (24a), waarin die indirekte objek to us wel aanwesig is. a. Mary seems unfriendly to us. b. Mary seems unfriendly. 1881 The respected President.... [122] respected is naamlik 'n implisiete passief wat die hoorder onbewustelik sover kan bring om die gerespekteerde status van die president te aanvaar sonder om homselE a£ te vra deur wie die president nou eintlik gerespekteer word . (b) Iniplisiete passiewe In 'n implisiete passief word, soos in 'n agentlose passief, geen agent genoem nie. In 'n implisiete passief ontbreek egter nog meer van die eienskappe waardeur 'n passiefvorm as sodanig herken kan word. Om dit te sien, kan die agentlose passief (22a) met die implisiete passief (22b) vergelyk word. (22) a. He is one of the chosen. b. He is one ot the elite. [87] (22) a. He is one of the chosen. b. He is one ot the elite. [87] In die geval van (22a) sou dit nog by die hoorder kon opkom om te vra wie diegene is wat gekies het. Hoewel elite beteken die "uitverkorenes, gekiesdes", suggereer (22b) die meerderuaardigheid van die betrokke individu sender dat daar 'n aanduidinq vit die hoorder is dat hy deur iemand tot hierdie status verhef of gekies is. 'n Implisiete passief skuif http://spilplus.journals.ac.za/ 1.36 Botha 4 Sinclair die vraag na die identiteit van die agent dus nog vender op die aqtergrond as 'n agentlose passief, en is 'n nog gevaarliker wapen in die mond van die verbale misleider. Die maniet waarop respected in 'n uitdrukking soos (23) gebruik word, weer die vraag na die identiteit van die agent op 'n analoe manier uit die hoorder se bewussynsveld. (23) The respected President.... [122] (e) Attributiewe adjektiewe Attributiewe adjektiewe kan gebruik word om proposisies te "versteek". Vergelyk byvoorbeeld (26a) met die gereduseerde (26b) waarin die attributiewe adjektief harmless voorkom. quicker than ... ontbreek naamlik 'n vecgelykende naamwoordelike frase. Die advertensieslagspreuk in (25) illustreec dieselfde punt: quicker than ... ontbreek naamlik 'n vecgelykende naamwoordelike frase. Die advertensieslagspreuk in (25) illustreec dieselfde punt: Queasies are Munchier, Crunchier, Fun-chierl (1221 Queasies are Munchier, Crunchier, Fun-chierl (1221 (25) Hoe die weglaat van 'n vergelykende naamwoordelike Erase opsetlik gebruik kan word om mense te mislei, word ook mooi geillustreer deur die bewering van die Ford Motormaatskappy (V.S.A.) dat 'n sekere model, die Ford LTD, "700 per cent quieter" is. Dit sou redelik wees van die hoorder om aan te neem dat die betrokke model 700 persent stiller is as kompeterende modelle, o£ 700 persent stiller as ander modelle van dieselfde maatskappy. 'n Navraag van die Federal Trade Commission het egter aan die lig gebring dat die maatskappy maar net bedoel het dat die binnekant van die betrokke motor 700 persent stiller is as sy buitekant! [122J (d) Verkorte vergelykende konstruksies In 2.2(b) hierbo is daarop gewys dat die "jingle" in (12) misleidend is: hoewel daar beweer word dat Bounty in 'n bepaalde opsig beter is, word geen basis vir die vergelyking gegee nie. Daar word nie gese in vergelyking waarmee Bounty "quicker" is nie. In die vergelykende konstruksie Bounty is http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair Botha s, Sinclair (26) Die proposisie waarom dit gaan, is dat die leuen skadeloos was. 'n Hoorder sou veel minder geneig wees om die proposisie in die implisiete vorm in (26b) te bevraagteken as in die eksplisiete vorm waarin dit in (26a) voorkom. Juis om hierdie rede word attributiewe adjektiewe algemeen deur adverteerders gebruik. Die advertensieslagspreuk in (27a) met die attributiewe adjektiewe delicious en light-as-a-feather sou ook sonder die attributiewe adjektiewe as (27b) gestel kon word. . Delicious, light-as-a-feather Nimble bread. b. Nimble bread is delicious and light a s a feather. [124] Terwyl (27b) egter geredelik aanleiding gee tot die vraag "Is Nimble bread delicious and light as a feahter?", ontlok (27a) nie dieselfde twyfel nie. Oit le voor die hand waarom die adverteecder die vorm (27a) verkies. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s Sinclair 1.38 Oorgenerallsetende predikat ief-kons^^ks les Oorgenerallsetende predikat ief-kons^^ks les (£) Bolinger [88) laat sien hoe pred ikat ief-konst r uksies van die vorm "X is Y" gebruik kan word om te mislei* spesifiek om misleidende oorveralgemenings aanvaat te kty. Indien dit waar is dat John by een geleentheid in die vetlede gesteel het, maak die spreket wat sin (28) gebruik horn aan die insmokkel van so 'n oorveralgemening skuldig. John Is a thief. [88] (28) Uit die vorm van (28) sal die niksvermoedende hoorder a£lei dat dit 'n praktyk van John is om te steel.' ".... knowing that there is no ultimate defense." [182] Volgorde van sintaktiese konstltuente Volgorde van sintaktiese konstltuente (h) 'n Spreker kan die volgorde van die konstituente van 'n sin gebruik om op 'n bedekte manier uitdrukkinq te gee aan sy vooroordele. In (32) het die deel van die sin wat laaste staan die grootste inhoudelike gewlg. (32) a. The Cubans have' enough to eat but don't have political freedom. b. The Puerto Ricans have political freedom but don't have enough to eat. [88] In (32a) word die grootste gewig aan politieke vryheid toegeken, en in (32b) aan voedsel. Koerantberigte oor verkeersbotsings kan ook deur die berekende ordening van sinskonstituente op 'n implisiete manier "skuld" toewys. In 'n geval waar twee bewegende voertuie gebots het. Is die botsing "wederkerig". Dlt behoort dus geen verskil te maak na watter een van die twee voertuie eerste verwys word in 'n sin van die vorm * collided with T nie. Tog Is daar 'n verskil. pie voertuig wat deur die subjek benoem word, word naamlik vir die botsing verantwoordelIk gehou. In (33a) Is die suggestie dus dat die botsing die motor se skuld was, en In (33b) dat dit die fiets se skuld was. (33) a. Car collides with bike. b. Bike collides with car. [123) (g) Nie-genodifiseerde meervoudsvorme (g) Nie-genodifiseerde meervoudsvorme Indien 'n nie-gemodifiseerde meervoudsvorm in Engels gebruik word as subjekf kan dit verwys of na al die sake waarna deur die naamwoordel ike frase benoem word of na slegs 'n subklas van hierdie sake. Bolinger (108) illustreer die punt met verwysing na (29) en ( 3 0 ) . In die sin in (29) word na alle atlete verwys. Met (29) word naamlik beweer dat, indien jy 'n atleet is, jy aan spietooreising blootgestel is. (29) Athletes are subject to auscular strain. In (30) daarteenoor, word verwys slegs na die atlete wat op 'n spesifieke tydstip op 'n spesifieke plek is. (30) Athletes are running around the field. Die moontlikheid om nie-gemodifiseedre meervoudsvorme op twee maniete te interpreteer, word nou uitgebuit in die advert ensieslagspreuk in (31). (31) Athletes Dse Sayers Liniment. [108) Die adverteerder wil graag he die hoorder moet aflei dat alle atlete die produk gebruik. Tog sou (31) letterlik waar wees indien slegs twee atlete dit gebruik, 'n feit waarop die adverteerders kan terugval indien die bewering bevraagteken sou word. (29) In (30) daarteenoor, word verwys slegs na die atlete wat op 'n spesifieke tydstip op 'n spesifieke plek is. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, S i n c l a i r 139 Taalekologiese verweer Wat kan ons dan doen aan die besoedelde "taalstrome", die geblokkeerde kommunikasiekanale? Hoe kan ons ons verweer teen die misleiding, verwarring, manipulasie, agressie, en materiele uitbuiting van die taalbesoedelaar? Bolinqer [182 e.v.l is van oordeel dat ons 'n verdedigingstrategie met twee onderdele moet gebruik. Die eerste onderdeel behels in sy woorde http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 0ns moet volgens Bolinger bese£ dat ons W k e dag die teikens van bewuste pogings tot misleiding is. En ons moet besef dat "Laws may be passed against it, but laws can be evaded, and the more explicit the laws, the more subtle the evasions". [182] Ons moet daacmee cekening hou dat daar jaacliks reusagtige groot bedrae aan reklamekampanjes in die media bestee word, kampanjes wat daarop gemik is om ons ekonomies uit te buit, en sosiaal en polities te manipuleer. "Keeping one's head above water in this flood call for subtlely of detection to match the subtlety of deception." Die eerste onderdeel van ons verdedigingstrat egie teen die taalbesoedelaar is dus volgens Bolinger 'n passiewe: ons moet kennis dra van sy oogmerke, van die middels wat hy gebruik om ons verbaal by te kom, en van die maniere om in konkrete taalgebruiksituasies hierdie middels uit te ken. Maac "... mere awareness that the channels o f communication are clogged is no substitute for a sturdy effort to clear them. Awareness is passive defense at the receiving end. If what is being communicated is more noise than message, it is the transmitting end that needs attention. And this calls for challenging the self-interest of the forces that control one-way communication, the print and broadcast media" [1831. Die tweede onderdeel van ons verdedigingstrategie behels dus volgens Bolinger aksie: ons moet die media aandurf en daarop aandring dat die informasie wat hulle deur die komraunikasiekanale na ons stuuc in die vorm van toetsbare proposisies is. Bewecings moet as bewerings herkenbaar wees en vir juistheid gekontroleer kan word. Volgens Bolinger 1184: e.v.) kan hierdie eis van openlikheid en toetsbaarheid op verskeie maniere gekonkretiseer word: (a) "First, messages must be clear. Here the shaman comes into his own, for clear language is palatable as well as understandable."" [184] (a) "First, messages must be clear. Here the shaman comes into his own, for clear language is palatable as well as understandable."" [184] "First, messages must be clear. Taalekologiese verweer Here the shaman comes into his own, for clear language is palatable as well as understandable."" [184] 'n Duidelike, eerlike boodskap is vir Bolinger allesbehalwe 'n saai boodskap: humor, ironie, paradoks, ensovoorts kan in feite effektief bydra tot die duidelikheid van 'n boodskap. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 141 (b) "Second, the message must identify itself with what it says, not with who says it. We have no need for professional jargon as guarantee of the importance, authority, or authenticity of the source." [184] Ook op hierdie punt is bedrewe sjamaans redakteurs en ander taalpraktisyns wat daagliks 'n stryd voer teen wartaal uitstekende gidse volgens Bolinger. (c) "Third, the message has to be free of snares to shun biases as much as possible, or, if it allows them, to contrive to cancel them out." [185] Op hierdie punt gee Bolinger die taalwetenskaplike 'n beurt: dit is naamlik die , taalwetenskaplike wat die meganismes van die talige valstrikke verstaan. Dit is hy wat begryp hoe die middele vir misleiding van par. 2 hierbo werk, en dit is hy wat geworve taalgebruikers daaroor kan voorlig. (d) "Fourth, there must be no sanctuaries, no sacred precincts guarded by taboos or traditional courtesies from which the message cannot be sent because prepositional probing is forbidden." [185J Bolinger betoog dat die media, en by name televisie, alle aspekte van die werklikheid moet voorstel soos dit is en nie moet konsentreer slegs op wat vermaaklik, aangenaam, sussend, of goed vir die genioedsrus is nie. "With the best will in the world and the most careful choice of words, it is difficult enough to draw a picture of reality as it presents itself through our foggy vision in all its variety and instability, without having to surmount the barriers erected against the free flow of messages. There should be no off-limits to language. To speak only half the truth is to speak in half- truths" (1861, aldus Bolinger. aldus Bolinger. Onderliggend aan die stappe (a)-(d) is 'n voorveronderstelling wat Bolinger (186) as volg verwoord: "...to make language serve the flow of messages as it should, we must be free to talk about language itself. We must build the fabled fire in the wooden stove and use language to expose language. Our courts, bureaus, businesses, and advertisers must be held accountable not only for what they do but for what they say and the way they say it. Language is no one's personal domain, and there should be no diffidence toward invading it, no http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ embarrassment at pointing out an abuse of the passive or an underlying structure of presuppositions or a semantic net that has been spread to catch some poor fish. It should be as natural to comment on the linguistic probity of public figures as to comment on their financial probity in both cases they are manipulating symbolic systems that are the property of everyone." (186 J Taalgebruik vi.r die doel van misleiding moet volgens Bolinger 'n saak van openbare ontsteltenis word, 'n kwessie waaroor gemoedere net so gaande raak as oor noodlottige verkeersongelukke, hartsiektes en dwelmverslawing.'' "Active control through language has become in our time the most devastating form of control, for it works at-the source". (188- 1891 Slot Die strekking van die bespreking hierbo van Bolinger se taalekologiese perspektief op normering was doelbewus orienterend, nie-krities. Tot slot volg hieronder twee kanttekeninge by Bolinger se perspektief, kanttekeninge wat miskien nuttig mag wees vir diegene wat die hoogs prikkelende Language - the loaded weapon self ter hand gaan neem. Ten eerste: 'n onderskeid1ng wat nie orals ewe duidelik deur Bolinger getref word nie, is die tussen taal as *n sisteem van eenhede en.nie- pceakriptiewe reels enersyds en die gebruik van 'n taal in konkrete situasiea andersyds. Hierdie minder duidelike aspek van Bolinger se siening being mee dat hy plek-plek taal voorstel as 'n geheel van middels waarvan sommige uitsluitlik vir die doel van misleiding daar is. Hierdie voorstelling is nie juis nie. As sisteem van eenhede en nie-preskriptiewe reels bied taal vir die gebruikers daarvan 'n reeks middele wat neutraal is, middele wat gemeet aan morele norme nog goed nog kwaad is. Taalgebruikers kan hierdie neutrale middele egter gebruik vir doeleindes wat gemeet aan sulke norme as goed, neutraal o£ kwaad beoordeel kan word. Dit beteken dat al Bolinger se middele vir misleiding van par. 2.hierbo ook gebruik kan word vir 'n doeleinde wat, vanuit die oogpunt van 'n morele norm, neutraal of goed kan wees. Uit die voorafgaande vloei verder voort dat die uitdrukking "taalbesoedeling" misleidend mag wees: dit sou verkeerdelik kon suggereer dat dit die taal as sisteem is wat besoedel word. Wat besoedel word, egter, is die "kanaal" van taalgedrag. Ten tweede: met die pasgenoemde punt hang ten nouste saam die £eit dat die taalekologiese norm (6) nie 'n taalnorm is nie. Dit is nie 'n norm wat uit die aard van taal voortvloei nie. In die besonder, dit is nie 'n norm vir http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 143 NOTE Ekoloqie word deur Grote Winckler Prins (Deel 8, 1980:54) gedeEinieer as "tak van wetenschap die de betrekkinqen die organismen (micro- organismen, planten, dieren, mensen) onderhouden met hun omqeving, bestudeert. Omgeving wordt hier in de ruimste zin genomen en omvat dus zowel de levende als de levenloze omgeving." Hieronder sal na hierdie boek kortweg as "LLW" verwys word. Bladsye van LLW waarna verwys word, word hieronder tussen vierkantige hake, "( )", aangegee. Die voorbeelde van (l)-(5) hierbo asook die mees-te ander Engelse voorbeelde waarmee die uiteensetting toegelig word, het AErikaanse ekwival'ente wat ook die betrokke punte illustreer. 5 Die term word ook deur Haugen (1972:325) gebruik en word al in die werk van die Voegelins' (1964, 1967) gevind. Haugen (1972:325) deEinieer "language ecology" as "... the study of interactions between any given language and its environment". 0ns sal die uiteensetting hieronder konsekwent met Bolinger se Engelse voorbeelde toelig omdat, soos uit LLW blyk, die kritiese bespreking van die onderhawige soort taaluitings tot regstappe aanleiding kan gee. In LLW word consiousness-expandinq [63], v i t a m i n [64] en a i r - s u p e r i o r i t y [64 1 gegee as verdere voorbeelde van woorde wat pseudo- entiteite skep. Onder Bolinger se verdere voorbeelde van hierdie soort dubbelsinnigheid i s die werkwoord to own: "It relates to the adjective own, as in She o n l y claims what i s her own, not what b e l o n g s to someone e l s e , where a genuine right is implied. But the verb is used in sentences like They own h a l f the state of Chihuahua, which refers to asserting title yet trades on the other meaning". 1881 "If John steals once and we say John i s a t h i e f , we go beyond the fact that John was a thief WHEN he state and carry his quilt forward in time. The simple 'X is Y' contains a world oE overstatement." (881 "If John steals once and we say John i s a t h i e f , we go beyond the fact that John was a thief WHEN he state and carry his quilt forward in time. The simple 'X is Y' contains a world oE overstatement." (881 Net in die V.S.A. Botha s, Sinclair Botha s, Sinclair die evaluering van grammatikale reels as onderdele van die taalsisteem nie. En dit is ook nie 'n norm op grond waarvan bepaal kan word o£ taaluitings, as produkte van die gebtuik van die taalsisteem, grammatikaal of ongrammatikaal is nie. Die taaluitings wat in pat. 2 behandel is as taaluitings wat die norm (6) faal, is In feite almal taaluitings wat goed gevorm is in terme van die inherente taalnorm van grammatikaliteit. Die norm (6) is eerder 'n spesiEieke geval van 'n heel algemene nie-talige, gedragsnorm: 'n mens moet eerlik wees. As morele norm, geld hierdie norm 66k vir taalgedrag as 'n primere vorm van gedrag. In hierdie opsig is (6) 'n tipiese norm vir taalgedrag: die oorgrote meerderheid van die norme vir taalgedrag en vir taaluitings (as produkte daarvan) is nie taalnorme nie. Die norme van "suiwerheid", "standaardheid", "historiese juistheid", "kommunikatiewe funksioneelheid", "logiesheid", "estetiesheid", "soepelheid", "gepastheid", ensovoorts is tipiese voorbeelde van norme wat nie uit die taalsisteem afgelei kan word nie, maar wat teruggevoer kan word tot algemene oorwegings wat op 'n wye verskeidenheId van gedragsvorme van toepassing is." Om te se dat die taalekologiese norm (6) nie 'n taalnorm is nie, maar eerder die negende gebod in taalgedrag verteenwoordig, is allermins om dit as onbelangrik voor te stel. Die gewig wat hierdie norm as norm vir taalgedrag het, kan nouliks oorskat word, want soos Bolinger tereg se: http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 144 Botha s, Sinclair 144 " VerqeLyk (Hall 1968:39 e.v.) vir 'n oorsigtelike bespreking van hierdle nortne. Botha s, Sinclair 145 " VerqeLyk (Hall 1968:39 e.v.) vir 'n oorsigtelike bespreking van hierdle nortne. NOTE is in 1977 sewe-en-dertig biljoen dollar aan advertering bestee. (LLW:1831 En in 1978 het Amerikaanse tabakmaatskappye byna ses miljoen dollar bestee aan 'n advertensiekampanje teen 'n voorstel om rook in openbare geboue in Kalifornie aan beperkings onderhewig te maak (183-184). Die sjamaan is die taaldokter wat sonder die nodige kennis van die Eunksionele, strukturele, diachrone, sosiale en ekologiese aspekte van menslike taal kitskure vir gebruikers se vermeende taalkwale voorskryE (LLW:1 e.v. 1 . As "taalweerbaarheidsprogramme" sou jeugweerbaarheidsprogramme 'n betekenisvolle bydrae kon lewer tot die opvoeding van die Suid- Afrikaanse skoolgaande jeug. As "taalweerbaarheidsprogramme" sou jeugweerbaarheidsprogramme 'n betekenisvolle bydrae kon lewer tot die opvoeding van die Suid- Afrikaanse skoolgaande jeug. http://spilplus.journals.ac.za/ " VerqeLyk (Hall 1968:39 e.v.) vir 'n oorsigtelike bespreking van hierdle nortne. http://spilplus.journals.ac.za/ Botha s, Sinclair 146 BIBLIOGRAFIE Bolinger, Dwight L. (1980) Language - the loaded weapon. London and New York: Longman. Hall Jr., Robert A. (1968) An essay on language. Philadelphia and New York: Chilton Books. Hall Jr., Robert A. (1968) An essay on language. Philadelphia and New York: Chilton Books. Haugen, Einar (1972) The ecology of language. Stanford: Stanford University Press. Haugen, Einar (1972) The ecology of language. Stanford: Stanford University Press. Hymes, Dell H. i .William E. Bittle (eds.) ( 1967 ) Studies in Southwestern Bllino linguistics. The Hague: Mouton. Hymes, Dell H. i .William E. Bittle (eds.) ( 1967 ) Studies in Southwestern Bllino linguistics. The Hague: Mouton.

https://spilplus.journals.ac.za/pub/article/download/572/491

Afrikaans

http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ J.M. Marais J.M. Marais In die skool as opvoedingsruimte bemoei volwassenes hul met kinders met die doel om hul behoorlik te laat grootword. Die ganse opvoedingsituasie het dus 'n normatiewe karakter; daar is sprake van waardes en norme wat die opvoedingsgebeure ten grondslag le, dit beheer en rig. Die opvoedingsideaai is dat die kind so begelei moet word dat hy deur persoonlike beslissing bepaalde positiewe norme sal gehoorsaam; dat hy sal kan onderskei tussen waar en vals; goed en sleg; reg en verkeerd; behoorlik en onbehoorlik; ensovoorts en die regte keuse sal kan maak (Van Rensburg et al. 1979:99- 100). Dit moet hy natuurlik ook ten opsigte van sy taal kan doen. Oor hoe belangrik taal in die totale skoolsituasie is, hoef hier nie weer betoog te word nie. Genoeg is dit om te se dat sonder taal as kommunikasie- middel tussen onderwyser en leerling, daar van die opvoedingsgebeure weinig tereg sal kom. Taalnormering in die skool dui op die vasstelling van norme vir die optimale aanwending van Afrikaans as kommunikasiemiddel tussen veral onderwyser en leerling oor die ganse kurrikulum heen en ook op die normering vir 'n behoorlike bemeestering van Afrikaans as skoolvak en die taalwetenskaplike insigte wat daarvoor nodig is. Die onderwyser* wat met sy toetrede tot die professie verantwoordelikheid aanvaar het vir die behoorlike wording van die kind ook ten opsigte van sy taal moet hom lei tot 'n uiteindelike selfstandige taalnormer ing. Omdat die onderwyser ook die kind se taal evalueer, is dit vir hom belang- rik om te weet presies wat sy onderwyser van hom verwag. In sekerheid ie sy sekuriteit, wat 'n vootvereiste is vir leer. Hy wil antwoorde he op vrae soos: wat moet ek van die taal weet/ken om in die toets/ eksamen te slaag? Wat is aanvaatbaar vir my onderwyser? Hoe skryf 'n mens 'n "mooi" opstel? ensovoort s. Omdat die kind vrae stel waarop hy antwoorde verwag, maak hy dit vir die onderwyser makliker om norme vir hom daar te stel. Van die belangrikste http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 367 algemene taalnorme staan in verband met die skool se taak as gesindheid- vormer. Taainormering sal dan In die verband beteken dat sekere (positiewe) gesindhede by die kind vasgele yord. J.M. Marais Hulle is opgelei om te glo dat 'n taal nie ontleed hoef te word nie; dat net drilwerk nodig is, want vir hulle is taalgebruik net reg of verkeerd en http://spilplus.journals.ac.za/ Mara 15 3 68 5 3 68 dit is al wat gese behoort te word. In teenstelling hiermee behoort hy kr i t ies-wetenskapl ik teenoor sy taal ing^el te wees. (iv) In een van 'n reelts artikels oor die nuwe tweetalige woordeboek be- pleit mederedakteur Johan Spies iets wat in ons dag gerus as 'n gesindheid by ons leerlinge gekweek kan word: "Ter wills van onsselE en ter wille van die andertaliges in die land moet ons Afrikaans nie onnodig verskillend van Engels maak nie ... In die taalstudie moet nie meer klem op andersheid as op die eendersheld van die twee tale gele word nie." (Die Burger, 4 Oktober 1984) U het waarskynlik ook die argument gehoor dat 'n woord soos motockai: nie aanvaarbaar is nie omdat dit te veel soos Engels klink. Dit wil lyk asof dit nie 'n gesonde norm is om iets uit Afrikaans te weer bloot net omdat dit te veel na Engels lyk/klink nie. Die norme van een taal (se maar Afri- kaans) hoef nie altyd aggressief gemik te wees teen 'n ander taal (se maar Engels) nie. Ter wille van vreedsame naasbestaan kan hierdie (lewens-)norm seker nooit genoeg beklemtoon word nie. Besinning oor taalnormering in die skoolsituasie moet noodwendig die kwessie van reg of verkeerd ter sprake bring. Die kind, net soos baie vol- wassenes ("The linguistic thought of Americans has long been marked by a prescription concern for 'correctness'" (Drake 1977:323)), wil weet wat is korrek en wat is verkeerd. Deel van alle onderwysers se taak is om hul leerlinge weg te lei van hierdie simplistiese siening van sake. Taalmense weet dat by 'n-taal dit nie altyd so maklik is om te se wat korrek en wat verkeerd is nie. Die Spellys se die, korrekte spelwyse is iffipies, maar die kind mag gerus maar wonder hoekom impi's (soos a l i b i ' s wat ook 'n "vreemde" woord is) en iempies (vergelyk: iemand) nie ook korrek is nie. Kwaai dinge is al gese oor die sug na korrektheid. J.M. Marais Vervolgens word kortliks na slegs vier sulke gesindheidsvormende norme gekyk: (i) Die kind behoort te streef na maksimale taaldoeltreffendheid en kommunikatiewe vaardigheid (Sillabusse vir Afrikaans van die Departement van Onderwys van die Kaapse Provinsiale Administrasie; Hudson 1980:230). Hy moet die taal sien as instrument wat in al die belangrike kulturele, sosiale en politieke sake gebruik word. Dit is die draer van godsdiens, filosofie, wetenskap en kuns. Dit is die instrument van massakommunikasie in die pers, radio, televisie, tydskrifte, joernale en boeke. Dit is die medium waardeur hy ondetrig word en waarin hy leer (Tauli 1968:5). Dit spreek vanself dat hoe doeltref fender die kind sy taal kan hanteer, hoe beter kan hy onderrig word en hoe beter kan hy leer. (ii) 'n Belangrike gesindheid wat by die kind ingeskerp behoort te word, is dat die taal 'n magtige wapen is wat verantwoordelik gehanteer moet word. Heatherington (1980:167) wys daarop dat gelaaide woorde eintlik wapens is en dikwels as sodanig gebruik word deur wat sy noem "woordpol It i- ci" om die gedrag van hoorders te manipuleer deur 'n emosionele, eerder as 'n rasionele effek te verkry. Die politieke aanwending van 'n taal is vol- gens haar nie om inligting te kommunikeer nie, maar eerder om emosies te wek wat die politikus vir sy eie doeleindes gebruik. Politieke taal (waarin ons byvoorbeeld hoor hoe "ons duurgekoopte vryheid" deur die ander party geminag word), advertensietaal (waarin byvoorbeeld vir ons vertel word dat daar 'n wit is wat witter as wit Is), rassistiese taal (waarin die swakhede van die houtkop/rooinek/"rock spider"/kaaskop verkondig word) en propagandataal (waar o n s nie toegelaat word om self oor ' n saak te d i n k en besluite te neem nie), om maar 'n paar te noem, is taaltipes wat die skolier behoort te kan identifiseer. Hy behoort dit voorts te kan beoordeel volens die norme waartoe onder andere sy onderwyser hom gelei het. (iii) Die kind behoort sy taal (as kultuurbesit) te wil verbeter. Tauli (1968:9) glo dat omdat taal 'n instrument is, dit geevalueer, verander, ge- reguleer en verbeter kan word. Die onderwyser moet die kind lei om anders te wees as die groep taalgebruikers na wie Heatherington (1980:vli) verwys. J.M. Marais Bloomfield (1933:496-9) het lank gelede al geglo dat die dogma van korrektheid ontstaan het uit die behoeftes van mense wat daarin geslaag het om hul op te werk in die same- lewing en nou met hul taalgebruik indruk wil maak. Hul gaan dan heen en doen dinge wat hoort by 'n meer bevoorregte groep. Dikwels neem hierdie dinge dan die vorm aan van onnatuurlike spraak. Die snobspreker gebruik taalvorme wat nie algemeen voorkom onder sy medestanders nie, want hy glo (dikwels verkeerdeLik) rlat voorkeur gegee moet word aan die vorme wat gebruik word deur sprekers wat tot 'n "beter" klas behoort. Hy is natuurlik http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 369 'n maklike prooi vir taal-outoritere (Southworth & Daswani 1974:254-5). Hall ( 1960:13) voel dat "korceK" slegs kan beteken "sosiaal aanvaarbaar" eti dat dit, afgesien hiervan, geen ,betelcenis ten opsigte van die taal het nie. "Goeie" taal sien hy (1960:27) as die taal wat die verlangde etfek beceik met die minste wrywing en die mi'nste probleme vir sy gebruiker. Die kwessie van reg en verkeerd bring 'n mens by 'n "korrekte" of norm- of model- o£ standaardtaal. (In die RSA: Standaard-A£rikaans). Daar is natuurlik 'n standaard ten opsigte van die gesproke sowel as die geskrewe taal (Bartsch 1974:51). 'n Standaardtaal het vir die oorgrote meerderheid leerlinge die voordeel dat dit vir hulle meer presies se wat toelaatbaar is en wat nie. Dit gee vir hulle 'n gevoel van taalsekuriteit o£ taalgeborgen- heid met as bonus groter kommunikasievrymoedigheid in meer formele situasies in die klaskamer. Die term "standaard" dui tog immers op 'n sekere mate van ooreenstemming (Southworth & Daswani 1974:261). Tauli (1968:17) beweer dat die besit van 'n gemeenskaplike taal 'n voorvereiste is vir normale, maklike en doeltreffende kommunikasie, Hy wys verder daarop dat eenheid doeltreffendheid beteken, terwyl diversiteit 'n vernorsing van energie meebring. Unifocmiteit is inherent aan die taal beide as sosiale fenomeen en as kode. Standaardtaal beteken doelbewuste keuses en beplanning (Tauli 1968:18-9). As die magsposisie van die onderwyser in die klaskamer in gedagte gehou word, ys 'n mens as jy dink aan die skade wat in die verband aangerig kan word deur 'n onderwyser wat taalnorme moet vasle terwyl hy onbevoeg, bevoorootdeeld of verouderd in sy siening is. Nogal 'n belangrike probleem vir die onderwyser is hoe om te werk te gaan om die normtaal of Algemeen-Beskaafde Afrikaans aan sy leerlinge oor te dra. J.M. Marais Moet hy preskriptief of deskriptief te werk gaan? Bodine (1975:129) se dat daar altyd 'n spanning was tussen die deskriptiewe en preskriptiewe funksies van grammatika. Volgens haar is deskriptiewe grammatika dominant onder teoretici, maar word in die skole preskriptief te werk gegaan. Miskien veralgemeen sy darem te kwaai, maar Afrikaans-kollegas sal weet van die "opheffingswerk" wat byvoorbeeld ten opsigte van uitspraak gedoen word a la die preskriptiewe metode. Soms met minder sukses. Wie het dit byvoor- beeld al reggekry om leerlinge in hul gewone omgang te laat se junior (met die j uitgespreek soos in jas en die u soos in muur en nie soos in boer nie)? Ook ten opsigte van woordkeuse doen ons onS' deel om die "korrekte" voor te skryf. Dink maar net aan die lang lyste van sogenaamde vaste uitdrukkings in die meeste van ons taalhandboeke. Terloops: hoe lank het ons ewe vroom geleer dat 'n mens 'n trein verpas voordat iemand die moed http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Mara is 370 gehad het om te se nonsens, 'n mens mis die ellendige ding as jy te laat by die stasie kom. Aan die ander kant sal ni'Wnand kan ontken dat die preskrip- tiewe metode beslis nie geheel en al sonder verdienste is nie al is sy enigste bate dan ook net dat hy 'n soort gemeenskaplike taalbasis daarstel. Preskripsie is volgens Heatherington (1980:215) die sosiale "behoort te"- lys van toonaangewende/nie-toonaangewende sjibbolette met die klem swaar op die ooenie. Die Engelse moenie-voorbeelde wat sy noem, kan goedskiks ver- vang word met: moenie 'n sin met en begin nie; moenie skryf hy't gepraat nie; moenie se hy was siek gewees nie; moenie ruwe taal gebruik nie, enso- voorts. Sy wys daarop (1980:216) dat dit beter is om 'n kind se taalgedrag te wysig deur vir hom aan te toon dat sekere taalgedrag inge meer sosiale prestige-waarde het in sekere omstandighede as ander. 'n Kind moenie voel dat hy oor sy swak taalgebruik moreel veroordeel word nie. Dit sal al baie help om liewer te praat van "standaard"-gebruik as van die "korrekte" ge- bruik gebruik (Hall 1960:9-29). Een moontlike maniet om taaInormering in die skoolsituasie pynloos te laat geskied, is om die taal deskriptief te onderrig aan die hand van "lewende" . tekste uit die alledaagse werklikheid. J.M. Marais Deur dit dan krities te ontleed met die hulp (en die bedoeling is dat die leerlinge regtig meet help!) van die klaS/ kan sake soos woordkeuse, sinsbou, betekenis, ensovoorts op 'n sin- voile manier onderrig word. Waar leerlinge help om taalnorme te ontdek, kan ten minste nie gekla word dat aan hulle voorgeskryf word nie! http://spilplus.journals.ac.za/ Marais 371 Marais 371 BIBLIOGRAFIE Bartsch, R. (1982) "The concepts 'rule' and 'norm' in linguistics", L i n g u a 58:51-81. Bloomfield, L. (1933) Language. London: George Allen i Unwin Ltd. Bodine, A. (1975) "Androcentrism in prescriptive grammar; Singular 'they', sex-indefinite 'he' and 'he' or 'she'", Language i n S o c i e t y 4:129- 146. Drake, G. (1977) "American linguistic prescription: its decline and revival in the 19th century". Language in S o c i e t y 6:323-40. Hall, R.A. Jr. (1960) L i n g u i s t i c s and your l a n g u a g e . New Y o r k : Anchor Books Doubleday i Company, Inc. Heatherington, M.E. (1980) How language worKg. Cambridge, Massachusetts: Winthrop Publishers, Inc. Hudson, R.A. ( 1980) S o c i o l i n g u i s t i c s . Cambridge University Press. Southworth, F.C. s Daswani, C.J. (1974) F o u n d a t i o n s o f l i n g u i s t i c s . London: Collier Macmillan Publishers. Spies, J.J. (1984) "Afrikaans, Engels beweeg nadet". D i e B u r g e r , 4 Oktober 1984. T a u l i , V. (1968) I n t r o d u c t i o n to a theory o f language p l a n n i n g . U p p s a l a : Almqvist & VJiksells. Van Rensburg, C.J.J., C.J.G. Killian, & W.A. Landman (1979) r u n d a a e n t a l - pedagogiese b e g r i p s v e r k l a r i n g e — 'n i n l e i d e n d e o r i S n t e c i n g . Pretoria: N.G. Kerkboekhandel Transvaal.

https://spilplus.journals.ac.za/pub/article/download/582/501

Afrikaans

Inleiding Hierdie artikel wil 'n paar verkennende gedagtes oor die geskiedenis en die huidige stand van taalnormering in Frankryk opper wat hopelik as vertrekpunte vir 'n vergelyking met normering in Afrikaans kan dien. Die twee spesiale uitgawes van die tydskrifte Langue fran~aise (no.16. Desember 1972. La norme) en Le fran~ais moderne (Vol. 50 no.l. Januarie 1982) gee 'n aanduiding van die aktualiteit van die probleem in Frankryk. op akademiese sowel as prakt iese vlak. en kan vir verdere en meer diepgaande inligt ing geraadpleeg word. TAALNORMERING IN FRANKRYK Pierre van Z. Brink 8eknopte geskledkundige aanloop 2 Die grondslag vir' hedendaagse taalnormering in Frankryk word in die 16de en 17de eeue gele. Die politieke en geografiese konsolidasie van die Franse staat. met Parys .en die koninklike hof as sent rum. en 'n groeiende nasio- nale bewussyn het die behoefte aan 'n algemeen geldende en effektiewe taal- instrument sterker na vore gebring. Hoewel die verskeie dialektiese vorme van die langue d'oil' in die voorafgaande eeue weliswaar aigemeen as lite- ratuurtaal gedien het. het die Frans van die. koninkl1ke hof in Parys. fran- cien, geleidelik die oorhand verkry en ook Latyn as administratiewe en akademiese taal begin vervang' Die reeds vroe~ sterker posis(e van francien as normtaal blyk uit uitsprake soos die van Garnier de Pont Maxence (naby Parys) in sy La vie de saint Thomas Becket van die 12de eeu: "Mes languages est buens. car en ·France fui nez".' en Jean de Meung (circa 1240 tot circa 13'05) in sy vertaling van Boethius se De Consolatione Philosophiae: en Jean de Meung (circa 1240 tot circa 13'05) in sy vertaling van Boethius se De Consolatione Philosophiae: Brink Brink Brink D i e maatstaf van t o e l a a t b a r e t a a l g e b r u i k sou v o o r t a a n d i e d a a d w e r k l i k e en waarneerabare gebruik van d i e t a a l v e r s k y n s e l deur die s p r e k e r s van d i e t a a l wees, en n i e 'n e k s t e r n e i n t e l l e k t u e e l g e f a b r i s e e r d e model n i e . Die v o o r l o p e r van d i e 17de eeuse t a a l d e n k e , d i e d i g t e r F r a n c o i s Malherbe ( 1 5 5 5 - 1 6 2 8 ) , het n i e 'n samevattende v e r h a n d e l i n g van sy t e o r i e g e p u b l i s e e r n i e , maar sy i n v l o e d r y k e o p v a t t i n g s word t e r u g g e v i n d in s k e r p k r i t i e s e k a n t a a n t e k e n i n g e wat hy by d i e werke van d i e d i g t e r P h i l i p p e Desportes ( 1 5 4 6 - 1 6 0 6 ) gemaak het en in d i e werke van sy tydgenote, soos d i e van sy getroue d i s s i p e l Honorat de Racan ( 1 5 8 9 - 1 6 7 0 ) . Brink Malherbe i s 'n voorstaander van eenvoud en h e l d e r h e i d van t a a l g e b r u i k . Hy gee u i t d r u k k i n g aan d i e b e g l n s e l dat I ' u s a g e as norm moet g e l d , wanneer hy d i e dokwerkers ( l e s portefaiz) van d i e Port aux F b i n sy t a a l m e e s t e r s noem Hy i s nogtans n i e ten gunste van v o l k s t a a l as norm n i e , maar e e r d e r van 'n spontane t a a l , ongerep deur bewuste k u l t u r e l e v e r e d e l i n g . Lae en v u i l woorde ( l e s mots bas et sales) i s v i r horn pnaanvaarbaar. Hy w i l d i e t a a l suiwer van vreemde leenwoorde, a r g a i s m e s , l a t i n i s m e s en d i a l e k t i e s e i n v l o e d e . Kortom, sy s i e n i n g s t a a n r e e l r e g teenoor d i e promiskue t a a l p o l i t i e k van d i e h u m a n i s t i e s e 16de eeu, meer bepaald d i e van d i e P l e i a d e - g r o e p , en d u i op d i e k l a s s i e k e i d e a a l wat in d i e 17de eeu hoogty sou v i e r . Brink in die voorwoord van die 1587-uitgawe (dus laat in die 16de eeu) van sy 'nasionaal-epiese gedig, La Franciade, voorgestaan, onderhewig aan 'n belangrike voorwaarde, onder- streep in die ,volgende aanhaling: http://spilplus.journals.ac.za/ 555 "Davantage je te veux b i e n encourager de prendre l a sage h a r d i e s s e d ' i n v e n t e r des W c a b l e s nouveaux, pourveu q u ' i l s s o i e n t moulez et faj.onnez sus un patron d e s i a receu du p e u p l e . I I e s t f o r t d i f f i c i l e d ' e s c r i r e b i e n en n o t r e langue, s i e l l e n ' e s t e n r i c h i e autrement q u ' e l l e n ' e s t pour l e present de mots et d i v e r s e s manieres de p a r l e r . ' " Die verwysing na 'n aanvaarde g e b r u i k s p a t r o o n , d u i op 'n k l e m v e r s k u i w i n g in t a a l n o r m e r i n g wat kenmerkend van d i e 17de eeu sou word en tot vandag, met a a n p a s s i n g s , nog d i e gangbare uitgangspunt i s . ' Die s l e u t e l w o o r d i s I ' u a a g e . Brink 555 "51 m'escuse de mon langage Rude, malostru et sauvage; Car n~s ne sui pas de pafis.·J ole uitvaardlglng van die Edilcj van Villers-Cotterets (15 Augustus 1539) deur Franyols I, waardeur Frans as enigste voertaal vir die regspraak voor- '''''<gesHY,~ ... ~~,~d, gee dus amptelike erkenning aan 'n reeds bestaande feitlike toes tand en verleen 'n !Iuwe stimulus vir die vestiging van die koning se FranS oor aanvanklik eers die noordelike taalgebied en later ook die suide- like gebied van die langue d'oc.' In teenstelling met Latyn en sy eeue-oue tradisie as draer van die Europese denke, was Frans nie sondermeer adekwaat om in die taalgebruiksfere van die 16de eeuse Renalssance-sa.melewing as effektiewe kommunikasiemidde1 te dien nie. Doelbewuste poglngs is dus aangewend as die woordeska~ en uitdrukkingsvermoe van die taal aan te pas en uit te brei en ook om die grammatika te orden en te rasionaliseer. Die eerste volwaardige Franse grammatika, L'Esclarcissement de la langue fran~oyse, deur John Palsgrave, verskyn in 1530 in. Engeland, maar hierdie werk, wat nle vir die Franssprekende publiek bedoel was nie, vind min weerklank in Frankryk self. Daar moet tot 1550 gewag word vir die eeste volledige "-inheemse· grammatika. Le' Trett~ de 1a grallllllere fran's;oeze, van .Louis Meigret, ·'die grondlegger van die Franse grammatika" (fondateur de· 1a gralllllaire frans;aise) soos Ferdinant Brunot' hom noem. Hy word gevolg deu r, onde r andere, Robert Estienne met sy Traicte de 1a gralllllClire, frans;oise ('1557) en deur ·Pierre la Ramee met sy Gralllere (1562) en Grallllllaire (1572). Die belangrlkste formuleerder ,van taalbeleid in die 16de eeu is egter die digter Joachim du Bellay wat as spreekbuis vir die Pleiade-groep skrywers, In sy manifes van 1549, Deffence et illustration de 1a langue frans:oyse, riglyne' neerle waarvolgens Frans aangepas en vernuwe behoort te word om gelykwaardig aan Latyn te wees. Sy uitgangspunt, anders as die heersende opvatting in die 17de eeu, is nie eng en puristies nie. My is 'n voorstaan- der van ontlenings aan Grieks,·Latyn en tegniese vaktaal en die gebruik van neologismes, argaismes en dialektiese vorme." Verskeidenheid en kwantiteit van uitdrukkingswyses word nagestreef. Hierdie "oop" beleid word ook deur 'n ander lid van die PI,Hade-groep, Pierre Ronsard,. Brink L'Osage i s n i e op h i e r d i e t y d s t i p i n die Franse t a a l g e s i t i e d e n i s d i e bree opvanggebied wat d i t i n d i e 2 0 s t e eeu sou word n i e . Dear 1 ' u s a g e met bon ( i n s o s i a a l en g e o g r a f i e s beperkende betekenis) te k w a l i E i s e e r , word 'n ietwat p a r a d o k s a l e b e g r i p geskep wat g e l y k t y d i g "normale" en normatiewe t a a l g e b r u i k inhou. Hoewel d i t r e d e l i k maklik moes wees om te bepaal wie l a p l u s s a i n e p a r t i e de l a Cour v e r t e e n - tfoordig, i s d i e b e p a l i n g van wie d i e beste s k r y w e r s i s , 'n meer i n g e w i k - kelde en w a a r s k y n l i k l o g i e s onoplosbare probleem. Brink 'n Verdere d e u r v o e r i n g van d i e 17de eeuse strewe na ongesmukte en p u r i s - t i e s e t a a l g e b r u i k i s d i e normbegrip l e b e l usage ( " d i e skone g e b r u i k " ) wat reeds deur V a u g e l a s genoem word, maar v e r a l deur 'n ander b e l a n g r i k e t a a l - denker Dominique Bouhours ( 1 6 2 8 - 1 7 0 2 ) , outeur van Reoarques n o u v e l l e s sur l a langue f r a n y o i s e (1675 en 1 6 9 3 ) , voorgestaan word, 'n E s t e t i e s e kompo- nent, d i e n a s t r e e E van e l e g a n s i e deur middel van n o u k e u r i g e en ekonomiese t a a l m i d d e l e word d e e l van d i e normresep. Die v e r w e r k l i k i n g van h i e r d i e ideaal word op sy beste g e s i e n in d i e t a a l van d i e draraaturg Jean R a c i n e (1639-1699) wat dan ook sy manuskripte aan Bouhours, v i r kommentaar en v e r b e t e r i n g , g e s t u u r h e t . Brink D i e oppergesaq http://spilplus.journals.ac.za/ 557 berus by L'Osage, wat a l m a l , volgens V a u g e l a s , as d i e H a i s t r e et l e S o u - e r a i n l a n g u e s v i v a n t e s ("Die Meester en Soewerein van lewende t a l e " ) erken- Nadat hy 'n onderskeid tiussen un bon et un B a u v a i s usage ( " ' n g o e i e ^^ verkeerde g e b r u i k " ) maak, d e f i n i e e r hy l e bon usage soos v o l g : " C ' e s t l a facon de p a t l e r de l a p l u s s a i n e p a r t i e de l a C o u r , conEormement a l a Eacon d ' e s c r i r e de l a p l u s s a i n e p a r t i e des Autheurs du temps. Quand . je d i s Cour, j ' y comprens l e s femmes comme l e s hommes, et p l u s i e u r s personnes de l a v i l l e ou le P r i n c e r e s i d e , qui par l a communication q u ' e l l e s ont avec l e s gens de l a Cour p a r t i c i p e n t a sa p o l i t e s s e . " Die taalnorm word dus bepaal deur 'n k l e i n g e s e l e k t e e r d e groep t a a l g e b r u i k - g[s, met u i t s l u i t i n g van d i e massa. Brink ® Die d u i d e l i k s t e betoog ten gunste van I'usage as norm word deur d i e vooraanstaande t a a l d e n k e r van d i e 17de eeu, C l a u d e Favre de V a u g e l a s ( 1 5 8 5 - 1 6 5 0 ) , gelewer in sy Remarques sur la langue Ctan9oise (1647) met d i e s u b t i t e l Utiles a ceux qui veulent bien parler et bien escrire ( " N u t t i g v i r diegene wat goed w i l praat en goed w i l s k r y f " . ) I n 'n u i t g e b r e i d e i n l e i d i n g tot h i e r d i e v e r s a m e l i n g opmerkings en wenke (hy vermy doelbewus d i e b e g r i p " v o o r s k r i f t e " ) oor t a a l g e b r u i k , v e r d u i d e l i k V a u g e l a s dat hy g e e n s i n s op p r i v a t e gesag wette v i r t a a l g e b r u i k w i l n e e r l e n i e , maar dat hy s l e g s op- t r e e as 'n g e t u i e wat b e r i q oor wat hy g e s i e n en gehoor h e t . Brink avec tout l e soin et toute l a d i l i g e n c e p o s s i b l e a donngj des regies c e r t a i n e s a notre langue et a l a rendre pure eloquente et capable de t r a i t e r l e s a r t s et l e s s c i e n c e s . 25. Les m e i l l e u r s auteurs de l a langue f r a n c o i s e seront d i s t r i - bues aux Academiciens pour observer tant l e s d i c t i o n s q^g l e s phrases qui peuvent s e r v i r de regies generales et en f a i r e rapport a la Compagnie qui jugera de leur t r a v a i l et s ' e n s e r v i r a aux o c c a s i o n s . 26. I I sera compose un D i e t i o n n a i r e , une Grammaire, une Rheto- rique et une Poetique sur les observations de I'Academie."" Van d i e voornemens in a r t i k e l 26 het s l e g s die woordeboek en die grammatika w e r k l i k h e i d geword, die gratnmat ika weliswaar eers byna d r i e eeue l a t e r in 1932. Anoniem gepubliseer as Grammaire de I'Academie deur die uitgewer F i r m i n - D i d o t , maar inderdaad deur Abel Hermant ( ' n l i d van die Academie) en C a m i l l e Aymonnier (nie 'n l i d nie) saamgestel, het h i e r d i e grammatika he- wige k r i t i e k ontlok en i s gou deur die Academie verwerp. Geen verdere u i t - gawe word beplan n i e . Brink " Die enkel b e l a n g r i k s t e E e i t i n d i e v e r l o o p van d i e g e s k i e d e n i s van t a a l n o r - mering i n d i e 17de eeu i s d i e s t i g t i n g i n 1635 van d i e Acadenie Ecan^aise deur Lodewyk X I I I , onder aansporing van sy e e r s t e m i n i s t e r , k a r d i n a a l R i c h e l i e u , t e r v e c v u l l i n g van 'n s t e e d s g r o t e r wordende behoefte oni d i e Franse t a a l te v e s t i g . Die v e e r t i g lewenslange l e d e van h i e r d i e d e u r l u g t i g e liqgaam, wat vandag nog bestaan, word noukeurig g e k i e s met inagneming van h u l l e d e u q d e l i k h e i d as kenners en skrywers van d i e Franse t a a l . Die d o e l - http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ s t e l l i n g e van d i e Acadeioie word in a r t i k e l s 24 en 26 van die st i qt i nqsakt^ soos volg g e s t e l : ^ 24. "La p r i n c i p a l e fonction de I'Academie sera de travaUig^. Die huidige stand van taalnormering J Daat word deesdae a l l e r w e e gewag gemaak van 'n k r i s i s wat d i e F r a n s e t a a l sou b e l e e f . S a i t - o n encore p a r l e r f r a n y a i s ( " I s ons nog i n s t a a t om F r a n s te p r a a t ? " ) , word daar g e v r a . " Die "verkeerde" of "swak" g e b r u i k van F r a n s by 'n a l groter wordende groep t a a l g e b r u i k e r s word t o e g e s k r y f aan l a k s e onderwysmetodes en onvoldoende waaksaamheid oor t a a l k o r r e k t h e i d i n d i e media, d i e normeerder by uitnemendheid op a l l e gebiede vandag. Die gemiddelde opgevoede Franssprekende persoon i s nogtans t r a d i s i o n e e l redelik g e s t e l d daarop om, i n d i e handhawing van sy n a s i o n a l e s e l f b e e l d a s 'n l o g i e s denkende wese, sy moedertaal "korrek" te p r a a t . Die huidige stand van taalnormering Hy beskou homself as 'n homo granmaticus wie se i n h e r e n t e l o g i e s e denkvermoe ten nouste met sy t a a l g e b r u i k saamhang: ce qui n'est pas c l a l r n'est pas franyais ( " d i t wat nie h e l d e r , d i t w i l se l o g i e s of v e r s t a a n b a a r , i s n l e , i s n i e F r a n s n i e " ) , s k r y f Antoine R i v a r o l ( 1 7 5 3 - 1 8 0 1 ) i n sy Discours 8ur 1 ' u n l v e r s a l i t e de l a langue f r a n y a i s e ( 1 7 8 4 ) . " Die probleem waarvoor d i e hedendaagse Fransman te staan kom, i s dat hy n i e weet tot welke gesag hy hom moet wend as hy sou begin t w y f e l aan d i e k o r r e k t h e i d van s y e i e t a a l g e b r u i k n i e . Brink Die woordeboek het beter gevaar en die eerste uitgawe onder r e d a k s i e van Vaugelas, verskyn in 1694, 59 jaar na die s t i g t i n g van die Academie. Sewe verdere uitgawes volg in 1 7 1 8 , 1740, 1768, 1798, 1835, 1878 en 1935. Daar word tans teen "n slakkepas aan die 9de uitgawe gewerk. Om te vergoed v i r h i e r d i e agterstand word egter met tussenposes van onge- veer vy£ j a a r sogenaamde mises en garde gepubliseer waarin foutiewe of ongewensde t a a l g e b r u i k veroordeel en reggestel word. Hoewel die Academie beide amptelike en k u l t u u r h i s t o r i e s e gesag geniet as normeringsinstansie, i s die daadwerklike invloed daarvan vandag egter beperk, hoofsaakl.ik vanwee die lompe en onproduktiewe werkwyse wat gevolg word en d i e ontoereikende deurvoer aan d i e massa t a a l g e b r u i k e r s van b e s l u i t e wat geneem word. Die hedendaagse soeker na l e k s i k a l e of grammatikale norme in Frans, wend hom noodgedwonge e l d e r s . Gedurende d i e 18de eeu taan die p o l i t i e k e gesag en aansien van d i e koning en sy ho£, en daarmee ook die ooreenstemmende gesag as e n i g s t e taalnormeer- der. Die gees van d i e s i e c l e des lumieres ("eeu van v e r 1 i g t h e id") getipeer deur die f i l o s o o f V o l t a i r e (1694-1778) en die sogenaamde encyclopedistes, Denis Diderot ( 1 7 1 3 - 1 7 8 4 ) en Jean l e Rone d'Alembert ( 1 7 1 7 - 1 7 8 3 ) , bring mee dat die spektrum van die t a a l , in vergelyking met die 17de eeu, verbreed. Die huidige stand van taalnormering Hy val dan gewoonlik terug op l e d i c t i o n n a i r e , wat e n i g e van t a l l e gangbare woordeboeke kan w e e s , " of op l a grammalre (gewoonlik 'n pedagogiese t a a l - h a n d l e i d i n g " of 'n t a a l g i d s met v o o r s k r i f t e om difficultes en probldaes du f r a n y a i s contemporain" op te l o s ) wat n i e noodwendig in a l l e g e v a l l e d i e t a a l g e b r u i k w e e r s p i e e l wat hy d a a g l i k s hoor of l e e s n i e . D i e meer d l e p g a a n - de h i s t o r i e s e of beskrywende grammatikas" i s , vanwee h u l l e n i e - v o o r s k r l f - t e l i k e a a r d , v i r hom van w e i n i g nut. Die bree t a a l g e b r u i k e r m a s s a d r a ook min of geen k e n n i s van v o o r s k r i f t e l i k e b e s l u i t e wat op t a a l g e b i e d deur d i e Acad4mie f r a n y a i s e of ander owerheids- of s e m i - o w e r h e i d s i n s t a n s i e s geneem word. Brink Die Franse Rewolu-sie, aan die einde van die eeu, bevestig h i e r d i e tendens, http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Brink 559 Brink 559 (jie nuwe p o l i t i e k e b e d e l i n g i s s t e r k ten g u n s t e van 'n e e n h e i d s t a a l iberte. E g a l l t e , F r a t e r n i t y , i s immers d i e wagwoord) en t r e e s t e r k op J. gn di® Franse s t r e e k t a l e en | d i e nie-romaanse t a l e binne F r a n k r y k . Die ggetiende eeu b r i n g min b a s i e s e v e r a n d e r i n g s in die e w o l u s i e van d i e t a a l tot n a s i o n a a l demokratiese instrument v i r g e e s t e l i k e en e s t e t i e s e u i t - ijfukking en kommunikasie op a l l e v l a k k e . " Die huidige stand van taalnormering Die i n s t e l l i n q van g r a t i s onderwys, wat deur d i e wette van J u l e s F e r r y i n 1381 en 1382 raoontlik gemaak i s , was d i e eindpunt van 'n ontwi k k e l Ing wat http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ s e d e r t d i e 18de eeu aan d i e gang was en wat 'n e i n d e sou b r i n g aan d i e toe- stand waar s l e g s 'n intelleHifeBele e l i t e deur taalnormer Ing geraak i s . Die spanning t u s s e n norrataal en m a s s a t a a l g e b c u i k wat op d i e oomblik toenemend waarneembaar i s , kan g r o t e n d e e l s aan h i e r d i e d e m o k r a t i s e r i n g s p r o s e s en die samehangende offlwenteling van p o l i t i e k e en s o s i a l e h i e r a r g i e toegeskryf word. L ' D s a q e , nog s t e e d s d i e "Soewetein" van t a a l n o r m e r i n g , i s nou d i e t a a l g e - b r u i k van d i e bree volksmassa en d i e volksmassa was en i s , a l t a n s nog n i e , t a a l k u n d i g homogeen n i e . Die b e g r i p ' F r a n s e t a a l ' was b u i t e n d i e n nog nooit 'n e e n h e i d s b e g r i p n i e . Die huidige stand van taalnormering S e l f s na d i e n i v e l l e r i n g van d i e d i a l e k t e het s t r e e k v e r s k i l l e b l y v o o r t b e s t a a n binne Frankryk s e l f en ook ten o p s i g t e var. d i e ander F r a n s s p r e k e n d e lande ( B e l g i e , S w i t s e r l a n d , Kanada) en d i e vroeere k o l o n i a l e gebied wat F r a n s as v o e r t a a l behou het, i s v e r s k i l l e waarneem- b a a r . " Die sogenaamde niveaux ( " v l a k k e " ) , d i t w i l se E a n i l i e r , p o p u l a i r e , v u l q a i r e en a r g o t i q u e , het nog a l t y d b e s t a a n en i s g e l e i d e l i k as t o e l a a t - baar a a n v a a r , a l was d i t dan met 'n d u i d e l i k e bewussyn by d i e t a a l g e b r u i k e r van d i e bepaalde v l a k waarop hy horn beweeg. H i e r d i e s k e i d s l y n e word deesdae a l v a e r . Die huidige stand van taalnormering In d i e j o n g s t e toevoeging tot d i e indrukwekkende b i b l i o g r a f i e van F r a n s e woordeboeke, Le Grand Robert de la langue E r a n y a i s e " , word h i e r d i e o n t w i k k e l i n g ten d e l e b e v e s t i g deur d i e v e r v a n g i n g deurgaans van d i e v l a k populaire met fanilier. 'n Woord of u i t d r u k k i n g i s derhalwe n i e meer aan 'n bepaalde s o s i a l e k l a s gekoppel n i e maar aan 'n bepaalde s p r e e k s i t u a s i e . H i e r d i e woordeboek s t r e e t ook daarna om 'n w e e r s p i e e l i n g van I ' u s a g e conteaporain ( " d i e hedendaagse g e b r u i k " ) te wees en om d i e h e l e t a a l g e b i e d van d i e Erancophonie ( " d i e F r a n s s p r e k e n d e wereld") te dek. A n g l i s i s m e s en s e l f s japanismes word opgeneem. Argaismes wat d r a e r s van k u l t u u r b e s i t i s , word ook behou. D i t w i l voorkom asoE ons weer terug i s by 16de eeuse "oop" t a a l b e l e i d . Die huidige stand van taalnormering Die n o r m u i t s p r a a k b l y egtec I ' u s a g e u r b a i n c u l t i v e de I ' l l e - d e - France ( " d i e s t e d e l i k e opgevoede g e b r u i k van d i e I l e - d e - F r a n c e ) Die vraag o n t s t a a n of h i e r d i e sogenaamde " k r i s i s " wel i e t s nuuts i s . Wolf ( 1 9 7 9 : 1 6 6 ) wys t e r e g daarop dat daar i n d i e 17de eeu, d i e algemeen a a n v a a r - de "goue eeu" van d i e F r a n s e t a a l , w a a r s k y n l i k 'n g r o t e r gaping tussen d i e normtaal van d i e k o n i n k l i k e hof en d i e v o l k s t a a l was. D i e 17de eeuse t a a l - norm ignoreer eenvoudig d i e b e s t a a n van d i e v o l k s t a a l , t e r w y l v e r s k i l l e t u s s e n t a a l v l a k k e vandag meer b e w u s t e l i k en n i e h i e r a r g i e s d e u r s l a a n in "normale" t a a l g e b r u i k . Die huidige stand van taalnormering Di® hooEsaaklik bedoel om as r i g l y n te d i e n v i e d i e n a s i e n staatseksamens maac, onderwetp aan k r i t i e k deur t a a l k u n d i g e s , het d i t v e e l b y v a l gevind in d i e p r a k t y k n i e en het d i t ook n i e 'n merkbare neerslag gevind i n grammatikahandleidings wat daarna g e p u b l i s e e r i s n i e . " In 1976 word h i e r d i e wet vervang deur 'n nuwe Tolerances gramaatIcales ou orthographiques (Arrete van 28 Desember 1976 ) maar te o o r d e e l na die o n t - vangs wat Joseph Hanse" daaraan gee, s a l d i t d i e s e l E d e l o t beskore wees as die voorganger. Hanse beskou d i t as 'n b l o t e nesure scolaire ( " s k o o l m a a t - reel") "at n i e i n ag geneem behoort te word deur diegene wat daarop g e s t e l d i s om korrek te s k r y f en te p r a a t n i e . Sedert d i e b e g i n van die sewentiger j a r e word van owerheidskant ook van tyd tot tyd kommissies a a n g e s t e l om t e r m i n o l o g i e s e probleme van 'n wye v e r a k e i - denheid t e g n i e s e en ander vakgebiede te omskryf en op te l o s . Die huidige stand van taalnormering Die ontwikkelende m a t e r i e l e , g e e s t e l i k e en s o s i a l e w e r k l i k h e d e van vandag s t e l noodwendig e i s e aan 'n t a a l , wat n i e noodwendig spanningloos hoeE of s a l b e v r e d i g word n i e . http://spilplus.journals.ac.za/ i n t e r e s s a n t e aspek van t a a l n o r m e r i n g i n F r a n k r y k i s d i e toenemende r o l j i p s t a a l s o w e r h e i d i n d i e r e e l i n g van t a a l s a k e deur middel van w e t g e - uan on k o o r d i n a s i e en ondersteuning van d i e a k t i w i t e i t e van 'n groot a a n - wing 1 liggame en o r g a n i s a s i e s wat h u l l e d i e handhawing en u i t b r e i d i n g van d i e y^^nse t a a l ten doel s t e l . " Reeds aan d i e b e g i n van d i e 2 0 s t e eeu word 'n wet" (Arrete van 26 F e b r u a r j e 1901) gepromulgeer om 'n a a n t a l grammatikale k n e l p u n t e en anomalie u i t te j t f y k . Die huidige stand van taalnormering Hierdie v a k - termlyste v e r s k y n in d i e Journal offlciel ( " S t a a t s k o e r a n t " ) en word u i t e i n d e l i k i n 1982 versamel i n d i e olctionnaire des n^ologisaes o f f i c i e l s . " Die Franse s t a a t s p r e s i d e n t , F r a n f O i s , M i t t e r r a n d , i n 'n toespraak op 6 Haart 1985 t e r g e l e e n t h e i d van die s t i g t i n g van d i e Haut c o n s e i l de l a francophonie, toon aan dat F r a n k r y k 'n a g t e r s t a n d het om i n te haal op t e r m i n o l o g i e s e g e b i e d . Die a a n t a l t e r m i n o l o g i e s e items i n F r a n s e woordbanke o o r s k r y nog nie, d i e 4 0 , 0 0 0 - t a l n i e , t e r w y l D u i t s l a n d , Kanada en Quebec" reeds a f s o n d e r l i k , e l k e e n d i e 1 m i l j o e n k e r f b e r e i k h e t . D i e k o o r d i n a s i e van t e r m i n o l o g i e s e a k t i w i t e i t e word deur d i e Association Cranj:aise de t e r m i n o l o g i e (FRANTERM) gedoen. Die huidige stand van taalnormering 'n B e l a n g t i k e wet (Loi relative a I'eaploi de la langue fran^aise "Wet op d i e g e b r u i k van die F r a n s e t a a l " ) word op 31 Desember 1976 gepromul- geer. H i e r i n word, onder andete, geldstrawwe opgele ten o p s i g t e van o o r - tredings van sekere a r t i k e l s van d i e wet w a a r i n d i e g e b r u i k van F r a n s i n a d v e r t e n s i e s en gebruiksaanwysings i n d i e handel v e r p l i g t e n d gemaak word. Dip A s s o c i a t i o n generale des usagers de l a langue fran^aise ( A . G . U . L . F . ) •''on-l in 1977 g e s t i g om met d i e toepassing van h i e r d i e wet te h e l p , 'n http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ G e d e e l t e van d i e opg«legde g e l d b o e t e s word dan ook aan d i e A . G . U . L . F . toe- gese om sy a k t i w i t e i t e t e * ^ i n a n s i e r . Die huidige stand van taalnormering 'n Andec b e l a n g r i k e liggaam wat hom met F r a n s e t a a l s a k e bemoei, i s die C o n s e i l i n t e r n a t i o n a l de la langue fran^aise ( C . I . L . F . ) wat i n 1967 ont- s t a a n en i n 1972 a m p t e l i k deur d i e F r a n s e r e g e r i n g erken word. Die C . I . L . F . se oorkoepelende d o e l s t e l l i n g i s pour oaintenic 1 • i n t e r c o n p c e h e n s i o n des cooBunaut^s francophones ("om d i e wedersydse v e r s t a a n b a a r h e i d tussen f r a n s - sprekende gemeenskappe te handhaaf") en s t r e e t d i e volgende d o e l w i t t e na; 1 . One orthographe et une grammaire simples e t suces. ("'n Eenvoudige en seKere s p e l l i n g en g r a n m a t i k a " ) ; 2. One langue capable de denomner toutes l e s r^alites du oonde ooderne, ('"n Taal g e s k i k on a l d i e w e r k l i k h e d e van d i e modetne wereld t e bewoord"); 3. La langue f r a n 9 a i s e d o i t demeucec un o u t i l de dfeveloppement edononi- que et s o c i a l . ( " D i e F r a n s e t a a l moet 'n instrument v i r ekonomiese en so- s i a l e o n t w i k k e l i n g b l y " ) . Die huidige stand van taalnormering Om e n k e l e voorbeelde van s u k s e s v o i i ^ v e r v o l g l n g s te noem: i n 1982 word T r a n s World A i r l i n e s lOOOF (R200) beboet omdat i n s t a p k a a r t e wat aan p a s s a s i e r s i n P a r y s u i t g e r e i k i s , net i n Engeij was; i n 1982 word 'n invoermaatskappy met 2500F IR500) beboet v i r dj^ v e r s p r e i d i n g van 'n k e r s b o o m v e r s i e r i n g met 'n waarskuwing daarop, net in E n g e l s , dat d i t n i e eetbaar i s n i e ; i n 1983 word d i e N a s i o n a l e Opera P a r y s beboet met 2300F (R460) omdat 'n program v i r 'n bepaalde u i t v o e r i n q net i n E n g e l s b e s k i k b a a r w a s . " Hoewel h i e r d i e optrede meer met taalhand- hawing a s t a a l n o r m e r i n g te doen h e t , i s d i t nogtans van belang op norme- r i n g s v l a k , naamlik i n d i e strewe om F r a n s te suiwer van a n g l i s i s m e s . Die A . G . U . L . F . beywer horn derhalwe om d i e s t r e k k i n g van d i e betrokke wet deur d i e F r a n s e parlement te l a a t u i t b r e i . http://spilplus.journals.ac.za/ ' ' H i e r d i e o n d e r n e - ming ly'' i n t e r e s s a n t e poging om d i e g e b r e k k i g e deurvoer van t a a l n o r m - b e s l u i t e , waarvan reeds gewag gemaak i s , te bowe te kom, maar op d i e oom- b l i k i s di® onkoste aan so 'n s t e l s e l verbonde, v i r e v e n t u e l e massagebruik w a a r s k y n l i k 'n belemmering. Die C . I . L . F . p u b l i s e e r ook v e r s k e i e t y d s k r i f t e SODS I>a banque des oots, Le franj:ais aodeine, Langues et terainologles en het reeds 27 t e r m i n o l o g i e s e woordeboeke v i r g e s p e s i a l i s e e r d e vaKgebiede d i e l i g l a a t s i e n . " Ten s l o t t e moet nog d r i e i n s t a n s i e s wat o n l a n g s deur d i e F r a n s e r e g e r i n g geskep i s , k o r t l i k s genoem word. http://spilplus.journals.ac.za/ I n d i e werKkring van d i e e e r s t e m i n i s t e r word deur 'n wet (D^cret van 9 F e b r u a r i e 1984) d i e C o B n i s s a r i a t g e n e r a l de l a langue f r a n y a i s e en d i e C o a i t e c o n s u l t a t l f de l a langue f r a n ; a i s e d a a r - g e s t e l . Die C o o n l s s a r i a t het as opdrag d i e a a n s p o r i n g en k o o r d i n a s i e van r e g e r ingsdepartemente en amptelike sowel as p r i v a t e o r g a n i s a s i e s wat, d i e v e r s p r e i d i n g en handhawing (defense) van d i e Franse t a a l v o o r o p s t e l . D i e Coaite, onder v o o r s i t t e r s k a p van d i e e e r s t e m i n i s t e r , vergader ten m i n s t e tweekeec per j a a r , en bestudeer i n breec t r e k k e d i e o r i e n t a s i e van t a a l p o l i t i e k en aanverwante sake. http://spilplus.journals.ac.za/ Die Haut c o n s e i l de l a f r a n c o p h o n i e , ook deur 'n wet (D^cret van 18 Maart 1984) i n d i e lewe geroep, v e r g a d e r onder v o o r s i t t e r s k a p van d i e s t a a t s p r e s i d e n t en het as opdrag om p r £ c i s e r l e r 6 l e de l a f r a n c o p h o n i e et de l a langue f r a n y a i s e dans l e sonde noderne ("om d i e rol van d i e Franssprekende gemeenskap ( i n d i e wereld) en van d i e F r a n s e t a a l i n d i e moderne wereld vas te s t e l " ) en om v e r a l op d i e g e b i e d van onderwys, kommunikasie en hedendaagse wetenskap en t e g n o l o g i e i n l i g t i n g t e versamel en te v e t g e l y k . 'n J a a r l i k s e v e r s l a g cor d i e e t a t de l a Crancophonie ( " d i e stand van d i e Franssprekende gemeenskap i n d i e w e r e l d " ) word ook o p g e s t e l . " H i e r d i e liggame se werkopdragte l y k op d i e oog a f oorvleuelend en ietwat vaag te wees en d i e toekoms s a l moet l e e r of daar i e t s k o n k r e e t s u i t h u l l e a k t i w i t e i t e na vore gaan kom. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ ^ op datum te sterk te wees. Die C . I . L . F . i s nogtans b e s i g om aan nuwe i n h i e r d i e vecband te werk. 'n letwat f u t u r i s t i e s e p r o j e k w a a r - v o o r s t c ook gewerk word, i s die sogenaamde ORTHOTEL-program wat deur 'n ander J j j C h a r l e s M u l l e r , en 'n span m e d e w e r k e r s van d i e U n i v e r s i t e i t van Jtraatsburg onderneem word, 'n' Databank van grammatikale en o r t o g c a f i e s e • p l i g t i n g word geskep wat d e u r middel van 'n e l e k t r o n i e s e k o m m u n i k a s i e s t e 1 - (jeskikbaar s a l wees aan d i e b e s i t t e r s van d i e p a s l l k e t e r m i n a i e . I n J984 was reeds 15,000 woorde (met 550 v e r v o e g i n g s ) i n d i e databank ingevoer en die s t e l s e l sou in d i e loop van 1985 i n werking t r e e . Die huidige stand van taalnormering ' ° H i e r d i e d o e l s t e l 1 i n g s i s v e t g e l y k b a a c met d i e van d i e Acadeoie fran^iaise in 1635 en toon weer eens dat d i e " t a a l p r o b l e m e " van vandag n i e w e r k l i k nuut i s n i e , maar s l o g s 'n i n h e r e n t e d e e l van d i e a a n p a s s i n g s d i n a m i e k van enige lewende l a a l i s . 'n L i d van d i e C . I . L . F . , Rene T h i m o n n i e r " , se v o o r s t e l l e v i r o r t o g r a f i e s e hervorming i s reeds deur d i e r e g e r i n g < M i n i s f . e c i e van Onderwys) en die Acad^nie C r a n y a i s e goedgekeur maar van d i e d a a d w e r k l i k e t o e p a s s i n q daarvan i s daar nog n i e vee 1 te bespeur n i e . D i e weets>.and wat I ' u s a g e b i e d , blyk http://spilplus.journals.ac.za/ Brink aanduiding van die erns waarmee die hele vraagstuk van taalnormerinq en taalhandhawing in Frankryk beje^n word. NOTE V e r g e l y k (Rey 1 9 7 2 ) , (Caput 1 9 7 2 a ) , ( K l i n k e n b e r g 1982) en ( H e l g o r s k y 1982a; 1982b) v i r meer besonderhede oor d i e b e g r i p usage. V e r g e l y k (Brunot 1891) v i r meer besonderhede oor Malherbe se doctrine. "Dit i s d i e spreekwyse van d i e d e u g d e l i k s t e ( l e t t e r l i k gesondste) d e e l van d i e Hof, ooreenstemmend met d i e s k r y f w y s e van d i e d e u g d e l i k s t e groep van d i e s k r y w e r s . Wanneer ek van d i e Hof p r a a t , s l u i t ek v r o u e n s en mans i n en ook v e r s k e i e persone van d i e s t a d waar d i e P r i n s ( d i t i s d i e Koning) woonagtig i s en wat deur h u l l e omgang met d i e Hof d e e l het aan d i e k u l t u u r d a a r v a n . " (Vaugelas 1647: P r e f a c e ) ( n i e g e p a g i n e e r ) . V e r g e l y k (Caput 1 9 7 2 : 6 8 ) . V e r g e l y k (Caput 1 9 7 2 : 6 8 ) . 24. NOTE Die n o o r d e l l k e d i a l e k t e ( p i c a r d , w a l l o n , c h a o p e n o i s , l o r r a i n , b o u r - guignon, f r a n c - c o m t o i s , f r a n c i e n , noroand, a g l o - n o r n a n d e . a . ) word a s (5ie langue d ' o i ' l saamgroepeer i n t e e n s t e l l i n g met d i e s u i d e l i k e d i a - l e k t e wat as d i e langue d ' o c bekend s t a a n . V e r q e l y k (Von Wartburg 1 9 7 1 : 8 0 e . v . ) "My t a a l i s goed want ek i S i n Frankryk g e b o r e . " Met " F r a n k r y k " word h i e r bedoel d i e l a t e r e I l e - d e - F r a n c e , d i e gebied rondora P a r y s . A a n - gehaal deur Harrier ( 1 9 7 9 : 3 ) . "En ek maak v e r s k o n i n g v i r my t a a l , / g r o £ , lomp en o n b e s k a a f , / w a n t ek i s n i e i n P a r y s gebore n i e . " Aangehaal deur Harmer ( 1 9 7 9 : 3 ) . Vergelyk ( B e r s c h i n e . a . 1 9 7 8 : 2 1 3 e . v . ) , (Caput 1 9 7 2 a : 6 3 e . v . NOTE ) en (Wolf 1 9 7 9 : 9 4 ) . ftangehaal deur Harmer ( 1 9 7 9 : 1 0 ) . Ferdinand Brunot se monumentale His- t o i r e de l a langue f r a n ^ a i s e ( 1 9 0 6 - 1 9 5 3 ) i s o n v o l t o o i d g e l a a t en' deur C h a r l e s Bruneau v o o r g e s i t wat d i t ook n i e tot d i e beplande e i n d p u n t kon b r i n g n i e . V i r meer beknopte werke oor d i e g e s k i e d e n i s van d i e F r a n s e t a a l v e r g e l y k (Caput 1972a en 1 9 7 5 ) , (Cohen 1 9 7 3 ) en (Von Wartburg 1 9 7 1 ) . Vergelyk (Von Wartburg 1 9 7 1 : 1 4 9 ) . "Verder w i l ek jou aanmoedig om d i e wyse d u r f te he om nuwe woorde te skep met d i e n v e r s t a n d e dat h u l l e q e q i e t en gevorm word op 'n model (oatroonl wat reeds deur d i e v o l k aanvaar i s . D i t i s u i t e r s m o e i l i k om goed i n ons t a a l te s k r y f as d i t n i e oor sy h u i d i g e perke been, met woorde en v e r s k e i d e n h e i d van spreekwyses v e r r y k word n i e " (Ronsard 1950 v o l . 2 : 1 0 2 7 ) . http://spilplus.journals.ac.za/ Hoe d i t o o k a l s y , die f e i t dat op so 'n hoe vlak aan t a a l s a k e aandag geskenk word, i s 'n http://spilplus.journals.ac.za/ Brink aanduiding van die erns waarmee die hele vraagstuk van taalnormerinq en taalhandhawing in Frankryk beje^n word. aanduiding van die erns waarmee die hele vraagstuk van taalnormerinq en taalhandhawing in Frankryk beje^n word. http://spilplus.journals.ac.za/ Brink 565 565 NOTE V e r g e l y k (Baylon & Fabre 1 9 7 8 ) , (Brunot 1 9 4 9 ) , ( G r e v i s s e 1980) (die s t a n d a a r d werk), (Judge s, Healey 1983) (meer normerend), (Nyrop 1899- 1 9 3 0 ) , (Togeby 1 9 8 2 - 1 9 8 5 ) en (Wagner 1968). V e r g e l y k (Doppagne 1978), (Caradec 1 9 7 7 ) , (Rheims 1 9 6 9 ) , ( C e l l a r d & Rey 1980) v i r d i e optekening van "atwykende" F r a n s en s t r e e k t a a l . V e r g e l y k (Doppagne 1978), (Caradec 1 9 7 7 ) , (Rheims 1 9 6 9 ) , ( C e l l a r d & Rey 1980) v i r d i e optekening van "atwykende" F r a n s en s t r e e k t a a l . H i e r d i e i s 'n h e r s i e n e en a a n s i e n l l k u i t g e b r e i d e uitgawe van (Robert 1 9 5 1 - 1 9 6 4 ) . I n l i g t i n g v e r k r y u i t 'n r e s e n s i e deur J . S a v i g n e a u , Le Monde Hebdomadaire, 2 1 - 2 7 Maart 1 9 8 5 : 1 2 . V e r g e l y k Repertoire des organisations et associations francophones, V o l . 1 , P a r i s , La Documentation F r a n j : a i s e : 1984, v i r 'n v o l l e d i g e l y s van h i e r d i e liggame en o r g a n i s a s i e s , V e r g e l y k Langue Cranyaise. NOTE D i e s t a n d a a r d woordeboeke van d i e Franse t a a l , benewens d i e van d i e Academic franpaise, i s L i t t r e 1 8 6 1 - 1 8 7 3 , Robert 1 9 5 1 - 1 9 6 4 , Ouemada s Imbs 1 9 7 1 e . v . , G u i l b e r t e . a . 1 9 7 1 - 1 9 7 8 en Rey ( r e d . ) 1985. Voorbeelde van k l e i n e r en meer algemeen t o e g a n g l i k e woordeboeke i s Le p e t i t Larousse 1904 e . v . , Dubois 1 9 7 1 en Rey & Rey-Debove 1 9 7 7 . V e r g e l y k ( G e n o u v r i e r 1 9 7 2 ) , ( P e t i o t e . a . 1972) oor d i e probleme van skoolgrammatikas en t a a l o n d e r r i g op s k o o l . V e r g e l y k (Hanse 1 9 8 3 ) , 'n u i t s t e k e n d e en gesaghebbende werk, wat ver bo d i e gemiddelde standaard van h i e r d i e k l a s werke u i t s t y g . V e r g e l y k ook (Dupre 1972) en v i r 'n k r i t i e s e e v a l u e r i n g van ander p u b l i k a s i e s in h i e r d i e k a t e g o r i e , v e r g e l y k (Winther 1 9 7 2 ) . NOTE "Die h o o f f u n k s i e Van d i e AkademLe s a l wees om met a l d i e m o o n t l i k e sorg en toewyding te werk om v a s t e r e e l s aan ons t a a l te gee, om d i t s u i w e r , welsprekend en g e s k i k v i r r e d e v o e r i n g oor d i e kunste en d i e wetenskappe te maak. 24. "Die h o o f f u n k s i e Van d i e AkademLe s a l wees om met a l d i e m o o n t l i k e sorg en toewyding te werk om v a s t e r e e l s aan ons t a a l te gee, om d i t s u i w e r , welsprekend en g e s k i k v i r r e d e v o e r i n g oor d i e kunste en d i e wetenskappe te maak. 25. "Die b e s t e skrywers van d i e Franse t a a l s a l aan Akademielede u l t - gedeel word met d i e d o e l om sowel woorde as u i t d r u k k i n g s na te s p o o r , wat as algemene r e e l s kan geld en om daaroor v e r s l a g te doen aan d i e http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Brink 566 Brink V e r g a d e r i n g wat d i e werk s a l beoordeel en ter gelegener tyd daarvan g e b r u i k s a l maak. 26. NOTE 1 7 2 8 , 24 Augustus 1984, uat met h i e r d i e vraag as t i t e l d i e probleem op j o e r n a l i s t i e k e v l a k u i t v e r s k e i e hoeke aansny. V e r g e l y k ook ( E t i e m b l e 1 9 6 4 ) , ( B e a u v a i s 1 9 7 0 ) , en (Duneton 1984) oor ander aspekte van d i e " t a a l k r i s i s " . V e r g e l y k (Harmer 1 9 7 9 : 1 - 2 1 ) oor F r a n s e t a a l n a s i o n a l i s m e . V e r g e l y k (Harmer 1 9 7 9 : 1 - 2 1 ) oor F r a n s e t a a l n a s i o n a l i s m e . D i e s t a n d a a r d woordeboeke van d i e Franse t a a l , benewens d i e van d i e Academic franpaise, i s L i t t r e 1 8 6 1 - 1 8 7 3 , Robert 1 9 5 1 - 1 9 6 4 , Ouemada s Imbs 1 9 7 1 e . v . , G u i l b e r t e . a . 1 9 7 1 - 1 9 7 8 en Rey ( r e d . ) 1985. Voorbeelde van k l e i n e r en meer algemeen t o e g a n g l i k e woordeboeke i s Le p e t i t Larousse 1904 e . v . , Dubois 1 9 7 1 en Rey & Rey-Debove 1 9 7 7 . NOTE " ' n Woordeboek, 'n grammatika, 'n r e t o r i k a en 'n p o e t i k a s a l saamgestel word oor d i e b e v i n d i n g e van d i e Akademie." Aangehaal deur Caput ( 1 9 7 2 b : 2 0 6 ) . 26. " ' n Woordeboek, 'n grammatika, 'n r e t o r i k a en 'n p o e t i k a s a l saamgestel word oor d i e b e v i n d i n g e van d i e Akademie." Aangehaal deur Caput ( 1 9 7 2 b : 2 0 6 ) . 13 V e r g e l y k (Von Wartburg 1 9 7 1 : 1 9 1 - 2 1 4 ) v i r meer besonderhede oor d i e o n t - w i k k e l i n g van taalnorme in d i e 18de en 19de eeu. V e r g e l y k d i e d o s s i e r i n L'Express no. 1 7 2 8 , 24 Augustus 1984, uat met h i e r d i e vraag as t i t e l d i e probleem op j o e r n a l i s t i e k e v l a k u i t v e r s k e i e hoeke aansny. V e r g e l y k ook ( E t i e m b l e 1 9 6 4 ) , ( B e a u v a i s 1 9 7 0 ) , en (Duneton 1984) oor ander aspekte van d i e " t a a l k r i s i s " . V e r g e l y k d i e d o s s i e r i n L'Express no. NOTE Textea l e g i s l a t i f s et r ^ g l e o e n t a i r e s , u i t - gegee deur d i e Journal O f f i c i e l de la R e p u b l i q u e Pran^aise: 1982, v i e d i e v o l l e d i g e t e k s t e van wette en ander a m p t e l i k e b e s l u i t e . Ek gebruik d i e woord "wet" deurgaans i n 'n algemene s i n otn d i e begrippe l o i , arrete en d e c r e t te dek. V e r g e l y k (Harmer 1 9 7 9 : 1 3 - 1 8 ) . V e r g e l y k (Hanse 1 9 8 3 : 1 0 , voetnoot 1 ) . http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 567 567 Vergelyk ook (Quemada, G. : 1 9 8 3 ) . T e g n i e s e w o o r d e l y s t e word ook deur d i e C . I . L . F . en i n d i e t y d s k r i f H^dlas et langages ( P a r i s ) g e p u b l i s e e r . Vergelyk ook (Quemada, G. : 1 9 8 3 ) . T e g n i e s e w o o r d e l y s t e word ook deur d i e C . I . L . F . en i n d i e t y d s k r i f H^dlas et langages ( P a r i s ) g e p u b l i s e e r . NOTE I n l i g t i n g v e r k r y in a t s k r i ^ van toespraak u i t g e r e i k deur service de p r e s s e van d i e Franse p r e s i d e n t . I n Kanada word ook v e e l aandag geskenk aan t a a i s a k e deur d i e s t a a t y o w e r h e i d . Die sogenaamde Loi 101 of C h a r t e de l a langue fran5:aise van 1 9 7 7 , i s d i e u i t g a n g s p u n t v i r d i e r e e l van t a a i s a k e i n d i e amptelik Franssprekende Quebec. I n l i g t i n g v e r k r y i n d i e tweemaandelikse b u l l e t i n van d i e A . G . U . L . F . , La France et son franpais, no.l", 1983. I n l i g t i n g v e r k r y i n d i e tweemaandelikse b u l l e t i n van d i e A . G . U . L . F . , La France et son franpais, no.l", 1983. Aangehaal u i t i n l i g t i n g s b r o s j u r e v e r s p r e i deur d i e C . I . L . F . Vergelyk (Thimonnier 1978) in toto en meer s p e s i f i e k p . 6 , voetnoot 3. Vergelyk La lettre du livre no. 22, J u l i e - A u g u s t u s 1984!36. Die t e g n i e s e woordelyste deur d i e C . I . L . F . o p g e s t e l word versamel i n d i e Olctionnaire de teroes nouveaux des sciences et des techniques, deur Quemada, G. I n l i g t i n g verkry in La France et son franyais no. 1/2, 1984. BIBLIOGRAFIE A u t h i e r , J . & A. Meunier (1972) "Norme, g r a m m a t i c a l i t e et niveaux de l a n - gue", i n Lagane & Pinchon ( r e d s . ) 1 9 7 2 : 4 9 - 6 2 . B a t c h e l o r , R . E . S. M.H. Of£ocd ( 1982 ) A Guide of contemporary French usage. Cambridge: Cambridge U n i v e r s i t y P r e s s . B a y l o n , C. ( P. Fabre' (1978) Grammaire s y s t e m a t i q u e de l a langue f r a n ^ a i s e . P a r i s : Nathan. B e a u v a i s , R. ( 1 9 7 0 ) L ' h e x a g o n a l t e l qu'on l e p a r l e . P a r i s : Hachette. B e l l a y , J . du (1549) La d e f f e n c e et i l l u s t r a t i o n de l a langue f r a n p o y s e . H. Chamard ( r e d . ) . P a r i s : M. D i d i e r ( 1 9 4 8 ) . B e r s c h i n , H. , J . F e l i x b e c g e r i H. Goebl ( 1978) F r a n z o s i s c h e Sprachge- s c h i c h t e . Miinchen: Ma* Hueber V e r l a g . Bouhours, D. ( 1 6 7 5 ) Remarques n o u v e l l e s sur l a langue fran9oise. P a r i s . Herdruk, Geneve: S l a t k i n e ( 1 9 7 3 ) . Bouhours, D. BIBLIOGRAFIE (1693) S u i t e des remarques n o u v e l l e s sur l a langue f r a n p o i s e . P a r i s . H e r d r u k , Geneve: S l a t k i n e ( 1 9 7 3 ) . Brunot, F . ( 1 8 9 1 ) La d o c t r i n e de Nalherbe. P a r i s . Herdruk, P a r i s : Armand C o l i n ( 1 9 6 9 ) . Brunot, F . & C . Bruneau ( 1 9 0 6 - 1 9 5 3 ) H i s t o i r e de l a langue f r a n p a i s e . (13 v o l s . , 14 & 15 b e p l a n . ) P a r i s : A. C o l i n (herdruk 1966 e . v . ) Brunot, F . i C. Bruneau (1949) P r e c i s de grammaire h i s t o r i q u e de l a langue f r a n p a i s e . P a r i s : Masson. Caput, J . - P . ( 1 9 7 2 a ) "Naissance et e v o l u t i o n de l a n o t i o n de norme en £ r a n - f a i s " , i n Lagane & Pinchon ( r e d s . ) 1 9 7 2 : 6 3 - 7 3 . Caput, J . - P . ( 1 9 7 2 b ) La langue f r a n p a i s e : h i s t o i r e d ' u n e i n s t i t u t i o n , tome 1 : 8 4 2 - 1 7 1 5 . P a r i s : L a r o u s s e . Caput, J . P . NOTE ( r e d . ) i n 1984. I n l i g t i n g verkry in La France et son franyais no. 1/2, 1984. http://spilplus.journals.ac.za/ Brink 568 Brink 568 BIBLIOGRAFIE ( 1 9 7 5 ) La langue f r a n y a i s e : h i s t o i r e d ' u n e i n s t i t u t i o n , tome 1 1 : 1 7 1 5 - 1 9 7 4 . P a r i s : Lacousse. http://spilplus.journals.ac.za/ 569 Caradec, F - (1977) D i c t i o n n a i r e du f r a n y a i s a r g o t i q u e et p o p u l a i r e . P a r i s : L a r o u s s e . Caradec, F - (1977) D i c t i o n n a i r e du f r a n y a i s a r g o t i q u e et p o p u l a i r e . P a r i s : L a r o u s s e . I Cellard, J . & A- "ey (1980) D i c t i o n n a i r e du f r a n ^ a i s non c o n v e n t i o n n e l . P a r i s : Hachfitte. Cohen, M. (1973) H i s t o i r e d ' u n e langue : l e f r a n ; a i s . (4de u i t g . , o o r s p . 1 9 4 7 ) . P a r i s : E d i t i o n s S o c i a l e s . Dictionnaire de I'Academie Fran^aise. 8 u i t g a w e s : 1694, 1 7 1 8 , 1740, 1 7 6 2 , 1798, 1835, 1 8 7 7 - 7 8 , 1 9 3 2 - 3 5 . Dictionnaire des neologismes o f f i c i e l s . (1982) P a r i s : F r a n t e r m - N a t h a n . Doppagne, A. BIBLIOGRAFIE (1978) Les r ^ g i o n a l i s n e s du f r a n y a i s . P a r i s & Gembloux: D u c u l o t . D u b o i s , J . ( r e d . ) ( 1 9 7 1 ) D i c t i o n n a i r e du f r a n p a i s c o n t e n p o r a i n . (2de u i t g e - b r e i d e uitgawe; o o r s p . 1 9 6 7 ) . P a r i s : L a r o u s s e . D u b o i s , J . ( r e d . ) L e x i s : D i c t i o n n a i r e de l a langue E r a n ^ a i s e . P a r i s : L a r o u s s e . Duneton, C. s F. Pages ( 1984) A h u r l e r l e s o i r au fond des c o l e g e s : I ' e n s e i g n e n e n t de l a langue C r a n ^ a i s e . P a r i s : Le S e u i l . Dupre, P. ( 1 9 7 2 ) B n c y c l o p e d i e du bon f r a n ^ a i s dans I ' u s a g e c o n t e s p o r a i n : d i f f i c u l t e s , s u b t i l i t e s , c o o p l e x i t ^ s , s i n g u l a r i t ^ s . 3 v o l s . P a r i s : E d i t i o n s de T r e v i s e . Eluerd, R. BIBLIOGRAFIE (1972) "La norme et l a c o r r e c t i o n de c o p i e s " , i n Lagane & Pinchon ( r e d s . ) 1 9 7 2 : 1 1 4 - 1 2 3 . E s t i e n n e , R. ( 1 5 5 7 ) T r a i c t e de l a granmaire f r a n ^ o i s e . P a r i s . H e r d r u k , Geneve: S l a t k i n e ( 1 9 7 2 ) . Etiemble, R. (1964) P a r l e z - v o u s f r a n g l a i s ? P a r i s : G a l l i m a r d . G e n o u v r i e r , E. (1972 ) " Q u e l l e langue p a r l e r a I ' S c o l e ? Propos sur l a nortne du f r a n y a i s " , in F . Marchand ( r e d . ) : Le C r a n ^ a i s a I ' e c o l e i l e a e n - t a i r e . (Langue f r a n ^ a i s e , n o . 1 3 ) . P a r i s : L a r o u s s e . (pp. 3 4 - 5 1 ) G r e v i s s e , M. (1980) Le bon usage, ( l l d e u i t g . , o o r s p . 1 9 3 6 ) . P a r i s & Gembloux D u c u l o t . http://spilplus.journals.ac.za/ G u l l b e r t , L. "Peut-on d e f i n i r un concept de norme l e x i c a l e ? " , in Lagane 4 Pinchon ( r e d s . ) 1 9 7 2 : 2 9 - 4 8 . BIBLIOGRAFIE G u l l b e r t , L . , R. Lagane & G. Nobey ( r e d s . ) ( 1 9 7 1 - 7 8 ) Grand Larousse de la langue C r a n p a i s e . 7 v o l s . P a r i s : Larousse. Hanse, J . (1980) Octhogcaphe et gcammaire: p o l i t i q u e n o u v e l l e . P a r i s : C . I . L . F . Hanse, J . (1983) Nouveau d i c t i o n n a i r e des d i f t i c u l t e s du f r a n ^ a i s moderne. P a r i s & Gembloux: Duculot. Harmer, L.C. (1979) U n c e r t a i n t i e s in French Grammar, e d i t e d by P. Rickard s T . G . S . Combe. Cambridge: Cambridge U n i v e r s i t y P r e s s . Helgorsky, F. (1982a) "La notion de norme en l i n g u i s t i q u e " , Le f r a n y a i s moderne. V o l . 50, no. 1 : 1 - 1 4 . Helgotsky, F. (1982b) "Norme et h i s t o i r e " , Le f r a n y a i s moderne. V o l . 50, no. 1 : 1 5 - 4 1 . Judge A. Si F.G. Healey ( 1983) A reference grammar o£ Modern French. London: E. A r n o l d . Klinkenberg, J . - M . (1982) "Les niveau* de langage et l e f i l t r e du bon usage", Le f r a n ^ a i s moderne. V o l . 50, no. 1 : 5 2 - 6 1 . La France et son f r a n y a i s nos. 1 : 1 9 8 3 & 1 , 2 : 1 9 8 4 . Lagane, R. BIBLIOGRAFIE S e d e r t 1904 j a a r l i k s h e r s i e n e en u i t g e b r e i d e uitgawe. £,£ p e t i t L a r o u s s e i l l u s t r f e . Par|is: L a r o u s s e . S e d e r t 1904 j a a r l i k s h e r s i e n e en u i t g e b r e i d e uitgawe. L i t t r e , E. ( 1 8 6 3 - 7 3 ) D i c t i o n n a i r e de l a langue f r a n 9 a i s e . 4 v o l s , en S u p - plement ( 1877 ). Herdrul! 1961, P a r i s : G a l 1 i m a r d - H a c h e t t e . H e i g r e t , L. (1550) Le T r e t t 6 de l a gramnere £ran9oeze. W. F o e r s t e r ( r e d . ) . H e i l b r o n n (1888). Herdruk, Geneve: S l a t k i n e ( 1 9 8 2 ) . Nyrop, K. ( 1 8 9 9 - 1 9 3 0 ) Grammaire h i s t o r i q u e de l a langue £ r a n 9 a L s e . 6 v o l s . Kopenhagen: Gyldendal (herdruk 1 9 6 7 ) . p a l s g r a v e , J . ( 1530) t, • B s c l a r c i s s e m e n t de l a langue franjroyse. London. Herdruk, Geneve: S l a t k i n e ( 1 9 7 2 ) . Petiot, G. & C. BIBLIOGRAFIE H a r c h e l l o - N i z i a ( 1972 ) "La norms et l e s grammaires s c o l a i r e s " , i n Lagane i Pinchon ( r e d s . ) 1 9 7 2 : 4 - 2 8 . Quemada, B. & P. Imbs ( r e d s . ) ( 1 9 7 1 e . v . ) Trfesor de l a l a n g u e f r a n ^ a i s e : D i c t i o n n a i r e de l a langue du XIXe et du jtXe s i e c l e ( 1 7 8 9 - 1 9 6 0 ) . V o l s . 1 - i O reeds v e r s k y n . P a r i s : K l i n c k s i e c k , G a l l i m a r d , C . N . R . S . Quemada, G. ( r e d . ) ( 1984 ) D i c t i o n n a i r e de terines nouveaux des s c i e n c e s et des t e c h n i q u e s . P a r i s : C . I . L . F . R e p e r t o i r e des o r g a n i s a t i o n s et a s s o c i a t i o n s francophones. V o l . 1 : Les o r g a - niseoes naCionaux et I n t e r n a t i o n a u x , V o l . 2 : L ' e d i t i o n a s s o c i a t i v e de langue t r a n y a i s e . P a r i s , La Documentation F r a n y a i s e : 1984. Rey, A. BIBLIOGRAFIE (1972) "Science l i n g u i s t i q u e et n o r m a t i v i t e ; l e cas de Ferdinand Brunot", i n Lagane & Pinchon ( t e d s . ) 1 9 7 2 : 8 8 - 9 8 . Lagane, R. & J . Pinchon (1972) La norme. (Langue f r a n ^ a i s e , no. 1 6 ) . P a r i s : Larousse. Langue f r a n y a i s e . Textes l e g i s l a t i f s et reglementaires. P u b l i l i a s i e van die J o u r n a l O f f i c i e l de l a Repulqiue F r a n y a i s e no. 1468, 1982 (ISBN 2 - 1 1 - 0 7 1 9 2 0 - 0 ) . La l e t t r e du l i v r e no. 22. P a r i s : J u l i e - A u g u s t u s 1984. La Ramee, P. (1562) Gramere. P a r i s . Herdruk, Geneve: S l a t k i n e ( 1 9 7 1 ) . La Ramee, P. (1572) Grammaire. P a r i s . Herdruk, Geneve: S l a t k i n e ( 1 9 7 1 ) . La Ramee, P. (1572) Grammaire. P a r i s . Herdruk, Geneve: S l a t k i n e ( 1 9 7 1 ) . http://spilplus.journals.ac.za/ Brink 571 Brink 571 571 £,£ Honde hebdomadal r e , P a r i s : 2 1 - 2 7 Haart 1985. £,£ Honde hebdomadal r e , P a r i s : 2 1 - 2 7 Haart 1985. £,£ p e t i t L a r o u s s e i l l u s t r f e . Par|is: L a r o u s s e . Robert, P. ( r e d . ) ( 1 9 5 1 - 6 4 ) Dictionnaire alphab^tlque et analoglque de la langue f r a n y a i s e . 6 v o l s , en Supplement ( 1 9 7 1 ) . P a r i s : S o c i e t e du Nouveau L i t t r e . BIBLIOGRAFIE Cohen (ced.)_ P a r i s : G a l l i m a r d . Sauvageot, A. (1962) F r a n y a i s e c r i t , f r a n y a i s p a r l e . P a r i s : L a r o u s s e . T h i m o n n i e r , R. (1978) Code o r t h o g r a p h i q u e et g r a m m a t i c a l . Verviers: Marabout. Togeby, K. ( 1 9 8 2 - 8 5 ) Grammaire C r a n ^ a i s e . 5 v o l s . M. Berg, G. Merad ( e. Spang-Hanssen ( r e d s . ) Kopenhagen: ftkademisk F o r l a g . V a u g e l a s , C . F . de (1647) Bemarques sur la langue f r a n y o i s e . Facsimile u i t g . , J . S t r e i c h e r ( r e d . ) . P a r i s : Droz (1934) H e r d r u k , Geneve; S l a t k i n e ( 1 9 7 0 ) . V i a t t e , A. (1969) La Erancophonie. P a r i s : L a r o u s s e . Wagner, R . - L . (1968) La granmaire f r a n y a i s e : l e s n i v e a u x et l e s domaines, l e s normes, l e s e t a t s de l a n g u e . P a r i s : CDU-SEDES. Wagner, R . - L . & J . Pinchon (1968) Grammaire du f r a n y a i s c l a s s i q u e et noderne. (2de u i t g . , oorsp. 1 9 6 2 ) . P a r i s : H a c h e t t e . Wartburg, W. BIBLIOGRAFIE (1972) "Usage, jugements et p r e s c r i p t i o n s l i n g u i s t i q u e s " , i n Lagane s Pinchon ( r e d s . ) 1 9 7 2 : 4 - 2 8 . Rey, A. ( r e d . ) ( 1985) Grand Robert de l a langue f r a n j r a i s e . 9 v o l s . P a r i s : D i e t i o n n a i r e s Le Robert. Rey, A. s J . Rey-Debove ( r e d s . ) (1977) Le p e t i t Robert. (2de u i t g e b r e i d e u i t g . , o o r s p . 1967) P a r i s : S o c i e t e du Nouveau L i t t r e . Rheims, M. (1969) D i c t i o n n a i r e des mots sauvages. P a r i s : L a r o u s s e . Robert, P. ( r e d . ) ( 1 9 5 1 - 6 4 ) Dictionnaire alphab^tlque et analoglque de la langue f r a n y a i s e . 6 v o l s , en Supplement ( 1 9 7 1 ) . P a r i s : S o c i e t e du Nouveau L i t t r e . Robert, P. ( r e d . ) ( 1 9 5 1 - 6 4 ) Dictionnaire alphab^tlque et analoglque de la langue f r a n y a i s e . 6 v o l s , en Supplement ( 1 9 7 1 ) . P a r i s : S o c i e t e du Nouveau L i t t r e . http://spilplus.journals.ac.za/ Ronsard, P. de ( 1950) Oeuvres completes, v o l . 1 & 2. G. Cohen (ced.)_ P a r i s : G a l l i m a r d . Ronsard, P. de ( 1950) Oeuvres completes, v o l . 1 & 2. G. BIBLIOGRAFIE von ( 1 9 7 1 ) E v o l u t i o n et s t r u c t u r e de l a langue C r a n ^ a i s e . (lode u i t g . , oorsp. 1946) Bern: A. F r a n c k e . W l n t h e r , A. ( 1 9 7 2 ) "Les d i f f i c u l t e s de l a l a n g u e f r a n c a i s e : p r e s e n t a t i o n de q u e l q u e s ouvrages c o u r a n t s " , i n Lagane & Pinchon ( r e d s . ) 1 9 7 2 : 1 2 4 - 1 3 2 . W o l f , H . J . ( 1 9 7 9 ) F r a n z d s i s c h e S p r a c h g e s c h i c h t e . H e i d e l b e r g : Q u e l l e 4 Meyer.

https://spilplus.journals.ac.za/pub/article/download/591/510

Afrikaans

http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ 31 DIE ROL VAN DIE TAALWETENSKAP IN DIE ONTWIKKELING VAN DIE LITERATUURWETENSKAP Wilhelm Liebenberg Die onderwerp wat ek wi 1 aansny, dek hee ltemal 'n ander terrein as die van die ander referate wat vandag hier gelewer word. Ek gaan nie praat oor die toepassing van taalwetenskaplike kennis by die interpretasie van literere tekste nie, maar oor die gebruik van taalwetenskaplike begrippe en prinsipes by die ontwikkeling van teoriee oor die letterkunde. Dit is 'n betreklik esoteriese asook 'n kontroversiele onderwerp wat mens baie lank sou kon besig hou. My be.handeling daarvan sal dus uiteraard oorsigtelik wees en ek kan alleen maar hoop om hier en daar met verwysing na enkele voor- beelde aan die oppervlak te raak. Die bestudering van literere taalgebruik as deel van die taalwetenskap Die moderne taalwetenskap, wat begin het met De Saussure, het vroeg al n vrugbare uitwerking op die literatuurwetenskap gehad. My ver- haal begin in Rusland toe die Moskouse Linguistiese Kring in 1915 gestig is deur n groep linguiste wat n belangstelling in die beson- dere aard van literere taalgebruik gehad het. Die voorsitter was die bekende taalkundige Roman Jakobson wat jare later by n kongres cor styl, wat in 1958 te Indiana gehou is, in sy bekende "Closing statement: Linguistics and Poetics" die volgende standpunt stel: "Poetics deals with problems of verbal structure, just as the analysis of painting is concerned with pictorial structure. Since linguistics is the global science of verbal structure, poetics may be regarded as an integral part of linguistics." (1960:350) "Poetics deals with problems of verbal structure, just as the analysis of painting is concerned with pictorial structure. Since linguistics is the global science of verbal structure, poetics may be regarded as an integral part of linguistics." (1960:350) "Poetics deals with problems of verbal structure, just as the analysis of painting is concerned with pictorial structure. Since linguistics is the global science of verbal structure, poetics may be regarded as an integral part of linguistics." (1960:350) Volgens Jakobson het taal 'n verskeidenheid funksies, waarvan die sogenaamde "poetic f~nction" maar e·en is. Hierdie funksies onder- skei hy aan die hand_ van. die ~v4'llgende skema van ses faktore wat deel uitmaak van enige vorm van verbale kommunikasie: http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 32 Die ooreenkomstige funksies van taal is dan: http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 33 Liebenberg 33 Die ooreenkomstige funksies van taal is dan: REFERENTIAL EMOTIVE POETIC CONATIVE PRATIC METALINGUAL Riervolgens is die "poetic function" In "focus on the message for its own sake". (Jakobson 1960: 356) Dit is iets wat in al1e vorme van ta.algebruik in 'n mindere of meerdere mate meespeel, maar veral in die poesie opval omdat dit claar dominant is. Dit wat die digterlike taalgebruik kenmerk, is met ander woorde nie net tot die poesie be- perk nie, maar hoort tot die studie van taal in die algemeen. Rierdie standpunt word weerspieel in die wyse waarop Jakobson die "poetic function" definieer met behulp van "the two basic modes of arrangement used in verbal behaviour, selection and combination": "The poetic function projects the principle of equiva- lence from the axis of selection into the axis of combination." (1960:358) In Voorbee ld hiervan vind mens in Caesar se bekende woorde, "veni, vidi, vici", waarin die v-al1iterasie, die gelyke woordlengtes, die eenderse uitgange en die-feit dat die klemtoon elke keer op die- selfde lettergrecp val, saamwerk om die vor-m van die uiting opval- lend te maak. http://spilplus.journals.ac.za/ http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 34 Waarop ek weI wil wys is dat Todorov se benadering in 'n belangrike opsig van die van Propp verskil. Wanneer hy van 'n verhaalgrarrnnat.ika en van narratiewe "adjektiewe" en "werkwoorde" praat, is hy nie bloot besig om metafore aan die taalwetenskap te ontleen nie, maar gaan hy van die veronderstelling uit dat daar In sekere verwantskap tussen taal en verhaal ~s. "The notion of a grarrnnar of narrative", skryf Todorov, "rests on the profound unity of language and narrative We shall understand narrative better if we know that the character is a noun, the action a verb. But we shall under- stand noun and verb better by thinking of the role they assume in the narrative." (1977:119) "rests on the profound unity of language and narrative We shall understand narrative better if we know that the character is a noun, the action a verb. But we shall under- stand noun and verb better by thinking of the role they assume in the narrative." (1977:119) By Todorov vind mens dus iets van Jakobson se benadering terug die idee dat taal en letterkunde volgens dieselfde strukturele begin- sels georganiseer is. Die aktansiele model van Greimas 'n soort dieptestruktuur vir die rolle van verhaalkarakters is eweneens op die sin gebaseer. (Vgl. Greirnas 1966:180) Oak Roland Barthes sluit in sy "Introduc- tion to the Structural Analysis of Narrative" hierby aan: "Structurally, narrative shares the characteristics of the sentence without ever being reducible to the simple sum of its sentences: a narrative is a long sentence, just as every constative sentence is in a way the rough outline of a short narrative." (1977:84) "Structurally, narrative shares the characteristics of the sentence without ever being reducible to the simple sum of its sentences: a narrative is a long sentence, just as every constative sentence is in a way the rough outline of a short narrative." (1977:84) "Nor does the homology suggested here", skryf hy verder "have merely a heuristic value: it implies an identity between language and literature .... Die gebruik van metafoor en analogie Die gebruik van metafoor en analogie 2 Die rol wat metafoor en analogie in die literatuurwetenskap speel, blyk reeds duidelik uit die titel van Vladimir Propp se Morphology of the Fo lktale W8.t in 1928 in Leningrad verskyn het. Na analogie van die morfeem identifiseer Propp die funksie as fundamentele een- heid van die volksverhaal. Die funksie is n daad wat n karakter verrig en wat gedefinieer word ten opsigte van sy betekenis vir die verloop van die verhaal. Die opsienbare bevinding van Propp se studie is dat die aantal funksies wat in n volksverhaal voorkom, beperk is, en dat hulle altyd in n vasgestelde volgorde verskyn. Byvoorbeeld: 1. Een van die lede van n familie verlaat die huis. 2. Die held word iets verbied. 3. Die verbod word oortree. 4. Die skurk probeer inligting inwin. 5. Die skurk bekom informasie aangaande sy slagoffer. 6. Die skurk probeer sy slagoffer om die bos lei om hom gevange te neem of iets van hom in besit te neem. 7. Die slagoffer word om die bos gelei en help onwetend die vyand. 8. Die skurk berokken skade aan een van die familie. OF: n Lid van die familie begeer iets of het n be- hoefte aan iets. 9. Skade of tekort word bekend gemaak; die held word genader met n versoek of bevel; hy word toegelaat om te vertrek of gestuur. Sekere funksies mag weggelaat word die verhaal kan byvoor- beeld eers by 8. begin maar die vOlgorde van die wat oorbly mag nie verander nie. Aan die hand hiervan bevind Propp dat alle volksverhale tot een tipe behoort wat betref hul struktuur. Propp se werk het gedien as voorbeeld vir die sogenaamde Paryse Strukturaliste wat later die moontlikheid van 'n algemene verhaal- graImllatika ondersoek het. In "The Grannnar of Narrative" uit 1968 onderskei Tzvetan Todorov tussen episodes wat 'n toestand (van equi- librium of disequilibrium) beskryf, en episodes wat 'n oorgang van een toestandha 'n'ander beskryf. Predikate wat toestande beskryf noem hy narratiewe "adj ektiewe", en die' .wat die oorgang van een toestand na 'n ander beskryf, word narratiewe "werkwoorde" genoem. Todorov ont leen ook 'n stel sekondere kategoriee aan die linguistiek soos "voice, aspects, mood, tense," ens., waarop ek n{e verder sal ingaan nie. (Vgl. Todorov 1977) De Saussure stel in sy Course in General Linguistics TI algemene teken- leer in die vooruitsig die Semiologie: "Since the science does not yet exist, no one can say what it would be; but it has a right to existence, a place staked out in advance. Linguistics is only a part of the general science of semiology; the laws discovered by semiology will be applicable to linguistics." (1974:16) In Elements of Semiology skryf Roland Barthes so te se 'n halfeeu later dat die semiologie bloot TI tentatiewe wetenskap gebly het. Die rede daarvoor, stel hy voor, Ie in die feit dat De Saussure die lin- guistiek as bloot TI onderdeel van die algemene tekenleer beskou het. "We must now face the possibility" !>kryf Barthes, "of inverting Saussure's declaration: part of the general science of sign$, part, it is semiology which is a part linguistics is not a even a privileged of linguistics." (1967: 11) Ek moet dadelik byvoeg dat Barthes hierdie standpunt bloot as TI werkship6tese beskou. Hy verwag nie dat die semiologie altyd die linguistiese model sal volg nie; die idee is dat dit die nodige terminologie en "discovery procedures" sal verskaf om die nuwe weten- skap op gang te kry. Dit is in hierdie lig dat TI mens die werk van Todorov en Greimas moet sien. Hoewel daar geldige kritiek ingebring is teen hul verhaalgrammatikas, o.a. deur Jonathan Culler (1975: 215-216,233-234) en Robert Scholes (1974:102-107), het hulle saam met Bremond n nuwe wetenskap bevorder wat vandag onder die naam van die Narratologie groot vooruitgang maak. Die taalwetenskap as model v~r die semiotiek Die taalwetenskap as model v~r die semiotiek 3 De Saussure stel in sy Course in General Linguistics TI algemene teken- leer in die vooruitsig die Semiologie: http://spilplus.journals.ac.za/ It is hardly possible any longer to conceive of literature as an art that abondons all further relation with language the moment it has used it as an instrument to express ideas, passion or beauty: language never ceases to accompany discourse, holding up to it the mirror of its own structure." (1977:85) Hierrnee het ons in wese reeds uitgekom by 'n derde rol wat die taal- wetenskap speel, nie net in die ontwikkeling van die literatuur- wetenskap nie, maar ook wat die studie van tekens in die algemeen betref. http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 35 http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 36 36 "Ruimtesentrum Houston" in Edms. Bpk. of die sogenaamde "walvis- gedigte" in N.P. van Wyk Louw se Tristia. Dit wat plek-plek feitlik letterlik uit n koerantberig of n boek oor walvisse oorgeneem is, word as gedig op n heel ander wyse gelees as in die oorspronklike bronne. In Mens sou byvoorbeeld in die walvisgedig oor Svend Foyn, wat die harpoenkanon bedink het, In simboliese interpretasie kon gee van die sneeu, of selfs van die walvis iets waaraan mens nooit sou dink by die lees van Palm se oorspronklike boek oor Walvisschen en Walvischvaart nie. In Verdere konvensie wat s legs binne In literere konteks funksioneer, is prosodie. Robert Graves gee In pragtige illustrasie hiervan wan- neer hy argumenteer: "One doesn't 'listen' when reading standard prose; it is only in poetry that one looks out for metre and rhythmic variations on it. The writers of VeT'S ZibT'e rely on their printers to call your attention to what is called 'cadence' or 'rhythmic relation' (not easy to follow) which might have escaped you if written as prose: this sentence, you'll find, has its thumb to its nose." (gesiteer in Culler 1975: 164) As mf'ns dit as prosa met die oog lees, val dit naamlik glad nie op dat die laaste deel van hierdie aanhaling n amfibraggiese metrum het n~e. Omdat ons hier met iets spesifiek literers te make het, stel Culler voor dat die literatuurwetenskap n eie literere "compet.ence" moet beskryf. Die Chomskyaanse linguistiek dien dus hier as metodologiese, eerder dan as strukturele model. In 'n sekere sin is die begrip "literary competence" nuttig, aangesien dit die aandag vestig op die feit dat die interpretasie van literere werke geskied volgens In stel geinternaliseerde leeskonvensies. Daar hou die ooreenkoms egter op. Literere konvensies is, soos die woord reeds aandui, nie iets universeels nie, maar gewoonlik tot spesifieke lesersgroepe beperk. Sekere literere konvensies word naamlik eers op universiteit geinternaliseer. Daarom is dit byvoorbeeld onwaarskynlik dat iemand sonder enige literere skoling op die amfibraggiese met rum in n Robert Graves-gedig sal let. Leeskonvensies verskil ook uiter- aard van genre tot genre en nie aIle genres deel dieselfde lesers nie. Mens sou byvoorbeeld Shakespeare-deskundiges kon kry wat nie die nodige "competence" het om n Cowboy-verhaal na behore te lees nie. 4 "Literary Competence" 4 "Literary Competence" In die voorafgaande het die klem geval op strukturerende beginsels en strukture wat nie net tot die Jetterkunde beperk is nie. Greimas, Tod'orov en Barthes ond~rsoek byvoorbeeld' verhaalstrukture in die algemeen, of hulle:nou binne.die.letterkunde voorkom of daarbuite. In sy boek, Structuralist Poetic!>, vestig Jonathan Culler weer die aandag op dit wat eie aan die letterkund'e is: literere konvensies. Dat d'aar sulke uniek-literere konvensies bestaan, kan maklik geillus- treer word aan die hand van byvoorbeeld Opperman se "optelgedig", Tvleedens is literere konvensies tydsgebonde. Om dit te s~en hoef mens http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 37 37 maar net die beginsels van "Practical Criticism" met die van die middeleeuse patristiese ekfegese te vergelyk. Culler blyk van beide hierdie aspekte van literere konvensies bewus te wees: "problematic cases the work which some find intelligible and others incohe- rent, or the work which is read differently in two periods", argumen- teer hy byvoorbeeld, "furnish the most decisive evidence about the system of operative conventions." (1975:123) Culler se model van "literary competence" behels dus nie net een universele stel -literere konvensies nie, maar In beskrywing van al die verskillende literere konvensies wat op verskillende tye vir verskillende genres geld. So n model sou dan nie uitsluitsel gee oor welke interpretasie van n gegewe werk korrek is of wat as letter- kunde beskou kan word nie, maar eerder rekenskap gee van watter spek- trum van interpretasies vir n gegewe teks almal moontlik en aanvaar- baar sou weeSe In Verdere belangrike verskil tussen Culler se "literary competence" en taalkundige "competence" is nat literere konvensies nie soos die TGG of die teksgrammatikas van die Paryse Strukturaliste met die sintaksis (die relasies tussen tekens onderling) te make het nie, maar met die pragmatiek (die relasie tussen teks en teksgebruiker). Literere konvensies bepaal naamlik hoe die leser die teks benader en interpreteer, en nie hoe die teks self gekonstrueer is nie. Hoewel Culler se begrip, "literary competence", n belangrike bydrae maak, het dit as pragmatiese model sy beperkinge. Terwyl dit die verskille tussen literere konvensies wat met die verloop van tyd in- tree, akkommodeer, verskaf dit geen teorie van hoe die verandering plaasvind wat daardeur geimpliseer word nie. Daarmee ignoreer dit ook die feit dat vernuwing n belangrike eienskap van die letterkunde is. Dit is iets waarvan die Russiese Formaliste reeds deeglik bewus was. Viktor Sklovskij het byvoorbeeld in die letterkunde n sekere meganisme geidentifiseer wat hy "ostranenija" genoem het "making it strange". "People living at the seashore", skryf Sklovskij, "grow so accustomed to the murmur of the waves that they never hear it. By the same token, we scarcely ever hear the words we utter . ..• We look at each other, but we do not see each other anymore. Our perception of the world has withered away, what has remained is mere recognition." (Erlich 1955:176/7) Dit is hierdie ve·id'owende werking van gewoonte en roet ine wat die kunstenaar dan teenwerk deur dinge in In ongewone lig te stel. http://spilplus.journals.ac.za/ Ind'ien hulle nie met die konvensies daarvan vertroud is nie, sal hulle nie die spesifieke verwagtingspatroon deel wat deur die Cowboyboek- skrywer gemanipuleer word en waarvan hy juis vir sekere effekte afhank- lik is nie. http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 38 fore verloor egter met tyd hul varsheid en word IIdooie metafore". Net so raak literere tegnieke deursigtig en val hulle later nie meer op nie. Daarom is vernuwing altyd weer nodig en impliseer die nosie van "making it strange" 'n inherente literere dinarniek. Dit is dan ook algemeen bekend dat verandering in die letterkunde dikwels met skokke gepaard gaan. 'n Mens kan hier die voorbeeld van T.S. Eliot se Wasteland noem wat aanvanklik glad nie eens vir publi- kasie aanvaar is nie, en toe dit weI verskyn, nog In tyd lank deur die meeste lesers van poesie vreernd en onverstaanbaar gevind is. Hierdie aspek van die 1etterkunde word weI behandel deur Jurij Lotman in Die Struktur literarischer Texte (1972) wat in die verband van die wiskundige spelteorie (Games Theory) gebruik maak. (Vgl. Lotman 1972: 407) Volgens Lotman strook die literere konvensies en leesverwag- tinge wat die leser na die teks bring nooit heeltemal met die wat deur die skrywer gebruik is nie. Daar vind dus altyd in In meerdere of mindere mate In konfrontasie plaas tussen twee kodes die van die leser, en die van die teks. Die uiteindelike interpretasie kom tot stand as gevo1g van 'n kompromis tussen die twee. In sy boek, The Act of Reading (1978), bied Wolfgang Iser 'n fenomeno- logies-gebaseerde benadering tot dieselfde vraagtuk, en beroep hom weer op die Algemene Sisteemteorie. (Vgl. Iser 1978:71) Volgens hom open die interaksie tussen die teks- en leserkodes vir die leser nuwe benaderings tot die werklikheid omdat die literere teks sekere moontlikhede wat deur die leser se model van die werklikheid geneutra- liseer of "genegativiseerll is, na vore bring. Die pragmatiese inter- aksie tussen teks en leser word hiervo1gens dus ook gedeeltelik deur die semantiese komponent die relasie teks-werklikheid bepaal. Hierdie invloed van die literatuur op die leser se werklikheids- beskouing is dikwels as "bevrydend" beskou, onder andere deur die resepsie-estetikus Hans Robert Jauss in sy bekende intreerede, "Literary History as a Challenge to Literary Theory" (1970/1). Dit is ook nie toevallig dat Sklovskij se tenn "ostranenija", oftewel "making it strange", weerklank vind in Brecht se nosie van Verfremdung nie. Ook Adorno van die sogenaamde "Frankfurter Schu1e" beskou die estetiese aspek van die letterkunde as In "negatiwiteit" wat bevrydend werk ten opsigte van die heersende ideologie. http://spilplus.journals.ac.za/ Deur n daad van kreatiewe deformasie kan hy ons persepsie van die wereld dis-outomatiseer en nuwe skerpte gee. Daarin le die trefkrag van die metafoor om In voor die hand liggende voorbee ld te noem. Meta- 5 De Saussureen die Post-Strukturalisme Benewens sy Course in General Linguistics bestaan daar ook van De Saussure 'n aantal geskrifte oor die klassieke poesie wat eers weer in 1964 deur Jean Starobinski in Parys onder die aandag gebring is. Wat besonderlik is omtrent hierdie studies is die wyse waarop De Saussure Latynse gedigte in terme van anagramme analiseer. Onderliggend aan die vers: http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 19 allerhande insigte bied maar uiteindelik die leser se pogings tot begrip en opsomming opsetlik blyk te vermy. Hierdie latere fase van Barthes, waarin hy die denke van die geykte benaderings van die wetenskap probeer "bevry", word agteraf gesien as 'n vernuftige vorm van "dekonstruksie" iets wat ek nie hier sal probeer verduide- lik nie aangesien dit jui~ die bedoeling van die dekonstruksionisme is om "verstaanbaarheid" (in terme van heersende denkraamwerke altans), stelselmatig te vermy. Terwyl ek oor die rol van die lin- guistiek met betrekking tot die literatuurwetenskap praat, wil ek egter weI iets oor die aandeel van De Saussure in hierdie verband se. http://spilplus.journals.ac.za/ Hierdie vernuwende eienskap van die letterkunde is, soos ons gesien het, 'n funksie van die pragmatiese en semantiese komponente van kom- munikasie en dus iets wat buite die bereik Ie van die linguisties- georienteerde literatuurwetenskap wat hom hoofsaaklik met die sintaksis bemoei. Onder die invloed van De Saussure het die Paryse Struktura- liste veral aandag gegee aan die sinchroniese studle van universe1e strukture semiotiese sisteme en "grannnatikas". Aan die begin van die sewentigerjare kom daar egter 'n reaksie. Roland Barthes, wat in Elements of Semiology en "Introduction to a Structural Analysis of Narratives" heeltemal wetenskaplik te werk gegaan het, begin met S/Z en ctaarna 1.7erke pub liseer wat a1 hoe moeiliker verstaanbaar word, wat http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 40 baseer juis op die vind van anagramme iets wat alleenlik op die relasies tussen woorde as letterkonstellasies betrekking het. Die generasie van versreels deur hipogramme is dus n proses wat hom suiwer op die vlak van die sigm:fiants volvoer, en waarby die "transendentale" aspek van De Saussure se taalteken geen rol speel nie. Die moontlik- heid van n semiotiek wat aIleen in terme van die signifiant geformu- leer word, het dan die weg gebaan vir n materialistiese beskouing van die taalteken as iets wat beteken bloot vanwee sy plek in n netwerk van signifiants. Gevolglik is die intensie van die outeur waarna De Saussure bly soek het, glad nie meer ter sake nie en is die nos ie van In korrekte hipo- gram ook daarmee heen. n Uitspraak van De Saussure wat in hierdie verband gesiteer word, is: "The 'anagram' should not be defined as a regulated disloca- tion lacking completeness, but as an indeterminable multi- plicity, a radical undecidability, which undoes all codes." (gesiteer in Leitch 1983:10) Dit is juis hierdie "indeterminable multiplicity" wat Roland Barthes in s/z in die plek stel van die juiste betekenis wanneer hy die scriptible (writerly) teks introduseer as alternatief tot die lisible (readerly) • "The writerly text" skryf Barthes, "is ourselves writing, before the infinite play of the world (the world as function) is traversed, intersect~d, stopped, plasticized by some singular system (Ideology, Genus, Criti- cism) which reduces the plurality of entrances, the openings of networks, the infinity of languages." (1975:5) Daarmee voer Barthes die proses wat begin is deur die New Critics se aanslag op die sogenaamde "Intentional Fallacy", heelwat verder. n Mens sou hier eintlik ook op die invloed van Lacan se toepassing van De Sacs sure op Freud moet wys, en op Macherey se Theory of Literary Production Barthes is naamlik besig om repressie teen te werk, en die teks as produksieproses in stede van konsumpsie-artikel te benader. Ek wil dit egter laat by enkele woorde oor Derrida van wie die woord "deconstruction" kom en net daarop wys dat niemand minder as De Saussure self in sy boek, Of Grammatology, ge- "dekonstrueer" word nie. Derrida wys op die sterk retoriese taal waarmee De Saussure keer op keer uitvaar teen die "tyranny of writing", en waarmee hy beklemtoon dat die onderwerp van die taalwetenskap die gesproke taal en nie die skryftaal moet wees nie. Taurasia Cisauna Samnio cepit ontdek hy byvoorbeeld In anagram vir die naam "Scipio" wat hy die "hipogram" van die reiH noem. Op hierdie beginsel probeer hy dan In semiot iek van die poesie baseer. Aangespoor deur die feit dat moderne digters dikwels volgens hul eie oorlewering faktore soos rym nie as beperkend ervaar nie, maar eerder as 'n inspirasie, onder- soek hy die moontlikheid dat aIle poesie, ook die moderne, vanuit hipogramme gegenereer word. Daar was egter iets wat hom laat twyfel het: dikwels het hy ondervind dat hy na 'n tyd 'n tweede anagram ont- dek •.. en dan 'n derde en 'n vierde ... Dit het die vraag laat ont- staan watter dan die regte een sou weeSe Daarmee het die hele kwessie van die outeursintensie problematies geword. In In poging om eksterne konfirmasie vir sy teorie te kry, skryf hy toe aan'n Latinis, ene professor Pascoli te Bologna, om uit te vind of die Latynse digters inderdaad bewustelik van die hipogram-metode gebruik gemaak het. Toe sy brief nooit beantwoord is nie, het hy sy ondersoek gestaak. Wat vir De Saussure self 'n mislukking was, is egter deur die soge- naamde Tel Quel-groep in Parys (waarvan Roland Barthes lid was) as van besondere belang beskou. In hierdie "tweede De Saussure" het hulle naamlik iets gevind wat.radikaal afwyk van die tekenopvatting van sy Course in General Linguistics. Daarin word die teken nie net op 'n negatiewe wyse gedefinieer in,terme van sy relasies met ander tekens nie, maar ook as 'n twee-kantige p~igologiese entiteit waarin 'n konsep kombineer~ met· 'n klankbeeld . _. - . die. signifie en: die signi- fiant. Hierdie tweekantigheid van die teken is gesien as 'n Carte- siaanse dualisme met die signifie as transendentale gegewe. De Saussure se tekenteorie·was.dus op 'nidealistiese benadering gegrond. Gevolglikwas dit betekenisvol dat hy sy semiotiek van die poesie http://spilplus.journals.ac.za/ Met n "the lady doth protest too much"- argument voer hy aan dat dit hier gaan om n "blinde vooroordeel" http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 41 n repressie van die geskrewe teken, die grafeem, wat die eint1ike bas is van taa1 sou wees. Op die grafeem baseer Derrida dan 'n nuwe wetenskap, die Grarnmato1ogie, wat hy aankondig in n duide1ike parodie op die wyse waarop De Saussure n a1gemene teken1eer, die Semio10gie, in die vooruitsig geste1 het: "I shall call it (Grammato10gy) ..•. Since the science does not yet exist, no one can say what it would be; but it has a right to existence, a place staked out in advance. Lin- guistics is only a part of (that) general science." science. (Derrida 1976:51) Deur die stem, wat die basis vorm van De Saussure se teken en die direkte verbinding is met die konsep-aspek daarvan (die twee is vo1- gens De Saussure soos twee kante van een vel papier), met die grafeem te vervang, word die moont1ikheid van n transendenta1e signifie radi- kaa1 ondergrawe. Volgens Derrida: "11 n'y a pas de hors-texte" daar is niks buite(n) die teks nie. En as mens nog vanuit die stand- punt van iets soos "betekenis" kan praat, is dit suiwer n kwessie van "intertekstua1iteit". http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 42 BIBLIOGRAFIE Adam, Jean-Michel & Jean-Pierre Goldenstein 1976 Linguistique et Discours Literaire: theorie et pratique des textes. Paris: Libraire Larouse. Barthes, Roland 1967 Elements of semiology. New York: Hill and Wang. 1975 S/Z. London: Jonathan Cape. 1976 The pleasure of the text. London: Jonathan Cape. 1977 "Introduction to the structural analysis of narratives" in Image - Music - Text. Glasgow: Fontana/Collins. Culler, Jonathan 1975 Structuralist poetics; Structuralism, linguistics and the study of literature. London & Henley: Routledge & Kegan Paul. Derrida, Jacques 1976 Of grammatology. Baltimore & London: The John Hopkins University Press. De Saussure, Ferdinand 1974 Course in General Linguistics. Glasgow: Fontana/Collins. Erlich, Victor 1955 Russian formalism: History - doctrine. New Haven & London: Yale University Press. Greimas, A.J. 1966 Semantique structurale. Paris: Libraire Larouse. Iser, Wolfgang 1978 The act of reading: Baltimore & London: Jakobson, Roman A theory of aesthetic response. The John Hopkins University Press. 1960 "Closing statement: Linguistics and Poetics 11 in Thomas A. Sebeok (Ed.) Style in language. Cambridge, Massa- chusetts: The M.I.T. Press. Iser, Wolfgang 1978 The act of reading: Baltimore & London: A theory of aesthetic response. The John Hopkins University Press http://spilplus.journals.ac.za/ Liebenberg 43 43 Liebenberg Jauss, Hans Robert 1970/1 "Literary history as a challenge to literary theory" ~n New Literary History, Vol. II, No.1, 1970/1971. Lacan, Jacques 1977 ~crits - a selection. London: Tavistock. 1979 The four fundamental concepts of psycho-analysis. London, etc.: Penguin Books. Leitch, Vincent B. 1983 Deconstructive criticism: An advanced introduction. New York: Columbia University Press. Lotman, Jurij M. 1972 Die struktur literarischer texte. Munchen: Wilhelm Fink Verlag. Macherey, Pierre 1978 A theory of literary production. London etc.: Routled & Kegan Paul. Propp, Vladimir 1968 Morphology of the folktale. Austin and London: Unive sity of Texas Press. Scholes, Robert 1974 Structuralism ~n literature: An introduction. New Haven & London: Yale University Press. Todorov, Tzvetan 1977 The poetics of prose. Oxford: Basil Blackwell. 1979 The four fundamental concepts of psycho-analysis. London, etc.: Penguin Books. Leitch, Vincent B. 1983 Deconstructive criticism: An advanced introduction. New York: Columbia University Press. Lotman, Jurij M. 1972 Die struktur literarischer texte. Munchen: Wilhelm Fink Verlag. Scholes, Robert 1974 Structuralism ~n literature: An introduction. New Haven & London: Yale University Press.

https://spilplus.journals.ac.za/pub/article/download/597/516

Afrikaans

* Inougurele rede, gelewer op 23 Februarie 1068, by die aanvaarding van ’n professoraat in Farmakologie aan die P.U. vir C.H.O. deur prof. dr. J. Offermeier. FARMAKOLOGIE* As farmakoloog verbonde aan hierdie Universiteit sien ek my taak as tweeledig — eerstens om ’n bydrae te lewer tot die vorming van studente en behulpsaam te wees met die ver- garing van kennis wat hulle later as aptekers nodig sal kry, en tweedens om te werk aan die uitbouing en voortgang van die wetenskap farmakologie. Dit is duidelik dat dit nie my bedoeling kan wees om voor so ’n gedifferensieerde gehoor soos u ’n sterk gespesialiseerde wetenskaplike betoog te hou nie. Vir vele van u is dit seker die eerste en enigste lesing wat u ooit sal hoor betreffende hierdie vertakking van die wetenskap. Daarom sal ek liefs ’n voordrag hou nie in nie, maar oor die farmakologie. In hierdie voordrag sal ek poog om vier vrae in breë trekke te beantwoord, naamlik: 1. Wat is farmakologie? 2. Wat is die geskiedenis en herkoms van die farmakologie? g g 3. Hoe werk ’n geneesmiddel? 3. Hoe werk ’n geneesmiddel? 4. Vir watter wetenskapsbeoefenare is ’n kennis van die farmakologie van belang? farmakologie van belang? (b) Biochemiese Farmakologie Die bestudering van die afbraak of aktivering van farmaka, die opname en verspreiding van farmaka deur die liggaam en die wyse waarop chemiese stowwe die biochemiese prosesse in die lewende organisme beïnvloed, hoort tot die terrein van die biochemiese farmakologie. (c) Farmakodinamie is die studie van verandering in die fisio- logie van ’n organisme wat deur ’n chemiese stof teweeggebring word. Dit sluit dus die molekulêre en biochemiese farmako­ logie in. (a) Molekulêre Farmakologie Dit behels die bestudering van die werking van geneesmid- dels op molekulêre vlak, met ander woorde, die reaksies wat plaasvind tussen die molekule van die farmakon en molekule van die lewende organisme. 1. Wat is farmakologie? Die term farmakologie is afkomstig van die Griekse woorde Farmakon en Logos. Farmakon kan vertaal word met „genees- middel”, maar miskien is dit interessant om daarop te wys dat dit ook met „toormiddel” vertaal kan word. Logos kan vertaal word met „kennis van” of „bestudering van”. Farmakologie be- teken dus die bestudering van geneesmiddels. Hierdie definisie van die begrip farmakologie is egter te breed vir wat ons van- dag onder hierdie wetenskap verstaan, omdat dit ander min of meer selfstandige rigtings soos farmakognosie, farmaseutika, farmaseutiese chemie ens. insluit. Ons beperk ons dus tot die volgende definisie: Farmako­ logie is die bestudering van die wisselwerking tussen chemiese stowwe en lewende organismes. Hierby word die voedingstowwe 161 soos koolhidrate, vette, eiwitte, vitamine en minerale uitge- sonder, vir sover hulle toegedien word langs die normale fisio- logiese weg en in fisiologiese hoeveelhede. Farmakologie is dus nie alleen beperk tot die bestudering van geneesmiddelwerking nie, maar behels die bestudering van alle biologies-aktiewe stowwe, dus ook insektisiede en ander plaagdoders, onkruiddoders, genotmiddels soos bv. kaffeïen, nikotien en alkohol, kleurstowwe in voedsel, drank en kosmetika, ens. Wanneer hier dan verder van ’n „geneesmiddel” of „far- makon” melding gemaak word, moet dit dan ook in hierdie breë sin vertolk word. Soos die geval in ander wetenskappe is, bestaan daar ook in die farmakologie verskillende afdelings, wat weer op hulle beurt onderverdeel kan word. Die belangrikste rigtings in die farmakologie is tans die volgende: (f) Chemoterapie Omdat die behandeling van siektes wat deur mikro-orga- nismes veroorsaak word van so ’n groot praktiese belang is, is die bestudering van chemiese stowwe wat die groei van skadelike mikro-organismes rem, die chemoterapie, byna ’n wetenskap op sy eie. (d) Geneesmiddelontwerp Gebruikmakend van kennis wat deur molekulêr-farmako- logiese en biochemies-farmakologiese ondersoeke ingewin word, word chemiese verbindings met ’n geneeskragtige werking ge- sintetiseer. Geneesmiddelontwerp moet gesien word as ’n toe- 162 passing van molekulêre farmakologie, biochemiese farmakolo- gie en organies-chemiese sintese. (e) Toksikologie of giftigheidsleer Toksikologie is die bestudering van ongewenste reaksies wat farmaka openbaar; dikwels is hierdie reaksies ook „vergif- tigingsimptome”. (g) Kliniese farmakologie Hierdie toegepaste vertakking van farmakologie behels die ondersoek van potensiële geneesmiddels op die mens. Uitgaande van hierdie omskrywing kan ons iets sê omtrent die verhouding van farmakologie tot ander takke van die weten­ skap. Geneesmiddels belnvloed die lewende organisme o.a. deur in te gryp in biochemiese prosesse, bv. deur remming van be- paalde ensieme. Andersyds kan die organisme die geneesmiddel belnvloed deur die geneesmiddel deur een of ander bioche­ miese proses byvoorbeeld af te breek. Die farmakologie het dus uitgebreide raakvlakke met die biochemie. Deur die gebruik van geneesmiddels word ook wysigings aangebring aan die lewensprosesse van ’n organisme. Hierdie wysigings is altyd ’n versterking of ’n verswakking van be- staande eienskappe; nuwe eienskappe kry die organisme nie. By die bestudering van genoemde wysigings begeef die farma- koloog horn op die terrein van die fisiologie. Dikwels is die metode van ondersoek van fisioloog en farmakoloog op hierdie gebied dan ook nou verwant. ’n Britse farmakoloog het selfs die mening uitgespreek dat farmakologie dikwels die meer interessante sy van die fisiologie is. Hierteenoor staan die mening dat ’n farmakoloog iemand is wat dikwels fisiologie bedryf sonder om hom die moeite te getroos om die juiste tegnieke te gebruik. 163 Die doel van ’n farmakologiese ondersoek is dikwels die ontwerp van nuwe geneesmiddels wat ’n gunstige invloed uit- oefen op patologiese of siektetoestande. Hier gaan die eksperi- mentele patologie en farmakologie hand aan hand. Om die beste toedieningsvorme van geneesmiddels te vind, steun die farma­ kologie op die ander farmaseutiese wetenskappe. Vir die sin- tese van nuwe geneesmiddels steun die farmakologie op die sintetiese organiese chemie. g So kan afgelei word dat die farmakologie, soos dit trouens met die meeste wetenskappe ook die geval is, talle raakvlakke en oorvleuelingsvlakke met ander wetenskappe het. Samewer- king met hierdie wetenskapsdissiplines is ook vir die farmako- loog in talle opsigte onontbeerlik. 2. Die geskiedenis en herkoms van die farmakologie Die geskiedenis van die geneesmiddel is so oud as die mensheid. Die gebruik van plante ens. om siektes te verlig gaan seker tot ver in die voorgeskiedenis terug. Hierdie gebruike berus waarskynlik op toevallige ervarings wat, indien die indruk wat dit gemaak het groot genoeg was, oorlewering geword het. Talryke plante bevat chemiese stowwe met lakserende eienskap- pe. Die uitwerking hiervan sou selfs die primitiewe mens seker nie ontgaan het nie. So is ook bedwelmende middels reeds van die vroegste tye af bekend. In Genesis 9 word byvoorbeeld gemeld hoe Noag van wyn bedwelmd geword het. g g y g Dat die werking van bedwelmende en hallusinasieverwek- kende middels in vroeër dae in verband gebring is met die geesteswêreld is nie verbasend nie. Die gebruik van sulke middels by orakels en by die oproep van geeste het waarskyn­ lik daartoe bygedra dat die amp van priester-medisyneman in verskillende beskawings ontstaan het. Hierdie mense was pries- ters wat ook bedrewe was in die bereiding van medisyne, en van hulle af stam die oudste geskrewe gegewens daaromtrent. So vind ons byvoorbeeld in die sg. papirus van Smith (1700 v.C.) en die papirus van Ebers (1500 v.C.) dat, naas allerlei vreemd- soortige sake, óók melding gemaak word van geneesmiddels wat in ’n meer verfynde vorm vandag nog gebruik word, bv. die gebruik van lewer teen bloedarmoede en die gebruik van opium as verdowende middel. Tot die eerste farmakoloë moet ook nie geneeshere of 164 aptekers gereken word nie, maar die diplomate uit die ou tyd. Hulle was die eerste wat ’n sistematiese studie gemaak het van die wisselwerking tussen stowwe en die lewende organisme, in hierdie geval die mens. In die vroeër jare het die toksikologie of giftigheidsleer ’n belangrike rol gespeel by die oplossing van politieke vraagstukke en, in die ou vorstehuise, in troonopvol- gingsvraagstukke. Selfs nou nog speel die toediening van lood- of staaltablette teen ’n hoë snelheid ’n groot rol in die wêreld- politiek, maar laasgenoemde sou mens seker as ’n baie spesiale vertakking van die farmakologie moet beskou. g g Die geskiedenis deel ons mee dat Mithridates, koning van Pontus (ongeveer 120 jaar voor Christus) die werking van teen- giwwe ondersoek het op slawe en gevangenes aan wie kort te- vore gif toegedien is. Op hierdie wyse het hy gehoop om ’n formule te vind vir ’n teengif wat teen alle soorte gif werk- saam sou wees. 2. Die geskiedenis en herkoms van die farmakologie So ’n middel sou geen oorbodige weelde ge- wees het vir die heersers van daardie dae nie. Die verhaal vertel verder dat Mithridates, toe hy later as gevolg van omstandig- hede homself wou vergiftig, egter so goed beskerm was dat alle gifstowwe gefaal het en dat hy derhalwe ’n soldaat moes ver- soek om hom met die swaard te onthoof. Mens wonder egter of die laaste gedeelte van hierdie verhaal nie afkomstig is uit ’n medisyne-advertensie van die tyd nie; dit is trouens die trant waarop medisynes vandag nog geadverteer word. In later tye is die gebruikte geneesmiddels gekatalogiseer. Hiertoe het veral Dioscorides (50 n.C.) ’n bydrae gelewer. Hy het ’n belangrike en bewonderenswaardige samevatting van die materia medica van sy tyd gegee, maar self geen oorspronklike bydrae tot die farmakologie gemaak nie. Deur die Middeleeue heen is feitlik maar geteer op die kennis van geneesmiddels wat vroeër versamel is. Miskien is dit net interessant om te vermeld dat daar gedurende hierdie tydperk en ook later uitgebreide besmetting was van die koring deur ’n parasitiese plant wat ergot genoem word. Hierdie ergot bevat chemiese stowwe wat die bloedvate kan vernou, selfs so- seer dat sekere liggaamsdele soos die vingers, tone, neus of ore, weens gebrek aan bloedvoorsiening kan afsterf en afval. ’n Vreeslike gedrogtelike voorkoms kan so ontstaan. Ergot bevat ook stowwe wat nou verwant is aan die kragtigste hallusinogeen wat aan die mensdom bekend is, naamlik lisergiensuur-diëtiela- mied (LSD). Hierdie LSD-agtige stowwe besit die vermoë om die 165 gebruiker daarvan verdraaiings en visioene te laat sien en tydelik of permanent geestelik versteurd te laat raak. Mens vra jouself af hoeveel mense in die Middeleeue as hekse en towe- naars verbrand is deurdat die ergot wat hulle deur hulle brood binnegekry het van hulle gedrogte en geestelik-versteurdes ge- maak het, en ook hoeveel sogenaamde profete geprofeteer het weens die hallusinogene effekte van besmette voedsel. g Na die Middeleeue het ook ’n tydperk van vemuwing in die bestudering van geneesmiddels aangebreek. In 1785 het ’n verslag verskyn betreffende ’n farmakologiese ondersoek van digitalis op die mens. Hierdie verslag was ’n mylpaal in die farmakologie en die titel daarvan was „The Foxglove and an Account of its Medical Properties, with Practical Remarks on Dropsy”, geskryf deur William Withering. In hierdie verslag is ook die beïnvloeding van die hart deur digitalis beskryf. 2. Die geskiedenis en herkoms van die farmakologie Die aanleiding tot die ondersoek was die sukses van ’n kruiemengsel uit Shropshire by die behandeling van edeem. Withering het, onder die twintig kruie in die mengsel, digitalis as komponent van wesenlike belang herken en sy bevindings op ’n heldere wyse in die genoemde verslag geboekstaaf. Met Withering se ontdekking is die sogenaamde „volks- geneeskunde” aangeroer as ’n bron vir die ontdekking van moderne geneesmiddels. Mens moet egter besef dat dit hier gaan om baie skaars graankorrels wat verborge is in ’n onmeet- like hoop kaf. Selfs in die klein aantal gevalle waar aktiewe geneesmiddels gevind is in iets wat as „volksgeneesmiddel” ge­ bruik is, is die „volksgeneesmiddel” dikwels vir heeltemal iets anders gebruik. ’n Aantal jare gelede, byvoorbeeld, is ontdek dat die plant Rauwolfia, ’n eeue-oue volksgeneesmiddel uit Indië, chemiese stowwe bevat wat gebruik kan word om die bloeddruk te verlaag. Talle bewonderaars van die volksgenees- kunde het hierdie ontdekking as voorbeeld aangegryp om aan te dui dat die volksgeneesmiddels ’n ryk bron vir aktiewe geneesmiddels kan wees, maar dikwels is dan vergeet om te vermeld dat Rauwolfia in Indië nie teen hoë bloeddruk gebruik is nie, m aar vir die verdrywing van wurms, teen slangbyte en om koors te verlig. Ongeveer teen die middel van die vorige eeu het die tyd­ perk begin waarin farmakologie uit die louter empiriese fase gestyg het. Van toe af is daar meer dikwels gepoog om die waargenome en beskrewe werkings van geneesmiddels te ana- 166 liseer en die aangrypingspunt van werksame stowwe in die orga- nisme te bepaal (Claude Bernard 1830—1878). Ehrlich (1854 —1915) het die begrip „reseptor” ingevoer om die spesifieke aangrypingspunt van ’n farmakon op ’n molekulêre vlak aan te dui. Diereksperimente is van hierdie tyd af in toenemende mate ingevoer. Ten einde die groot aantal varieerbare faktore waarmee mens te make het met die ondersoek van genees­ middels op intakte proefdiere te verminder, is ook oorgegaan tot die bestudering van die werking van geneesmiddels op geïsoleerde lewende organe of weefsels (Magnus 1873—1927). Inmiddels het dit ook geluk om die werksame bestanddele uit ’n aantal plantaardige geneesmiddels te isoleer. So het Sertiirner in 1803 morfien geïsoleer, Pelletier en Caventou in 1820 kinien en Runge en sy medewerkers in 1820 kaffeïen. Die chemiese struktuur van ’n aantal natuurstowwe is ook vasgestel, en sodoende het dit moontlik geword om hierdie stowwe in die laboratorium te sintetiseer. 2. Die geskiedenis en herkoms van die farmakologie Die chemiese eien- skappe van ’n geneesmiddel is van groot betekenis vir die werking daarvan. Deur die bereiding van chemiese stowwe wat nou verwant is aan natuurstowwe is daarin geslaag om nuwe geneesmiddels te ontwikkel wat meer werksaam is en minder toksies of giftig is as die natuurprodukte. Hierdeur het die veiligheid van geneesmiddels baie toegeneem. Op grond van bepaalde werkhipoteses of ook soms geheel toevallig is geheel onafhanklik van die natuurproduk verbin- dings met groot farmakologiese werksaamheid ontdek. Uitgaan- de van die sintetiese kleurstowwe is byvoorbeeld die anti-infek- tiewe middels, die sulfonamiede, ontdek. Pogings om die ge- bruiklike anti-infektiewe anorganiese arseen- en kwikverbindings minder giftig te maak deur die vorming van organiese verbin- dings, het gelei tot die sintese van arsfenamien (salvarsan) as middel teen sifilis en talle diuretiese middels. Veral danksy die aktiwiteit van die farmaseutiese industrie is daar in ’n kort tydperk ’n enorme aantal potensiële genees­ middels gesintetiseer en ondersoek. Op hierdie wyse het daar uitgebreide materiaal betreffende die verband tussen die che­ miese struktuur van stowwe en hulle farmakologiese werking tot beskikking gekom. So is byvoorbeeld die verwantskap tussen die verskillende sulfonamiede, sowel wat hulle struktuur as hulle werking betref, baie nou. Binne hierdie groep bestaan ook nog ’n duidelike samehang tussen hulle werksaamheid en 167 hulle fisies-chemiese eienskappe, met name hulle suurdissosia- siekonstantes. Dikwels is egter die verband tussen struktuur en werking taamlik vaag. Die rede hiervoor is waarskynlik dat die klassieke skryfwyse van organiese verbindings te kort skiet, en dat daarmee nie die eienskappe wat vir die farmakologiese werking verantwoordelik is, te voorskyn kom nie. Hierdie bespreking lei ons dan nou tot die derde vraag, naamlik: 3. Hoe werk ’n geneesmiddel? Uiteraard sal by ’n voordrag van hierdie aard veel van die detail van geneesmiddelwerking nie meegedeel kan word nie. Laat ek my dus probeer toespits op sommige van die be- langriker aspekte. ’n Geneesmiddel is ’n chemiese stof wat bestaan uit mole­ kule, en ’n lewende organisme bestaan ook uit molekule. Enige effek wat ’n geneesmiddel in die lewende organisme teweeg- bring is dus die resultaat van ’n chemiese interaksie tussen ge- neesmiddelmolekule en molekule van die lewende organisme. U sal egter wel begryp dat ’n geneesmiddel nooit reageer met al die molekule van die organisme nie, anders sou ’n effek in elke liggaamsdeel van die organisme optree. Die farmakon reageer slegs met ’n klein aantal molekule van die organisme. Dit is hierdie molekule wat deur Ehrlich die „reseptore” ge- noem is. Die effek wat verkry word is hoofsaaklik afhanklik van die hoeveelheid van die geneesmiddelmolekule wat met die reseptore in interaksie tree. Om met die reseptore te kan reageer moet daar ’n aantrekkingskrag of „affiniteit” tussen die genees­ middelmolekule en die reseptore wees. Hoe groter hierdie affiniteit is, hoe minder van die geneesmiddelmolekule sal nodig wees om ’n bepaalde effek te bereik, met ander woorde, hoe meer „potent” is die geneesmiddel. Om ’n effek teweeg te bring het ’n geneesmiddel egter nog ’n tweede eienskap nodig. Die geneesmiddel moet nie alleen met die reseptore reageer nie, maar die reaksie moet sodanig wees dat die reseptore gestimuleer word om ’n ketting van reaksies te begin wat tot die effek lei. Die vermoë van ’n ge­ neesmiddel om die reseptore sodanig te stimuleer, word die „intrinsieke aktiwiteit” van die geneesmiddel genoem. Slegs 168 ’n farmakon wat affiniteit sowel as intrinsieke aktiwiteit besit, kan tot ’n effek aanleiding gee. Sulke farmaka word „agoniste” genoem. g Daar bestaan egter ’n groot aantal geneesmiddels wat wel reseptoraffiniteit besit, maar geen intrinsieke aktiwiteit nie. Wanneer so ’n middel toegedien word kompeteer hy met die agonis vir die besetting van die reseptore, waardeur minder van die reseptore deur die agonis beset word en daar ’n ver- kleining ontstaan van die effek wat deur die agonis veroorsaak word. So ’n farmakon word ’n „kompetitiewe antagonis” genoem. 3. Hoe werk ’n geneesmiddel? Die effek wat deur ’n agonis teweeggebring word, kan ook op ’n ander wyse teengegaan word, naamlik deur ’n genees­ middel wat op ander reseptore as dié van die agonis werk (maar nog in dieselfde biologiese sisteem) en deur hierdie reaksie die effek van die agonis verklein. So ’n geneesmiddel word ’n „nonkompetitiewe antagonis” genoem. p g g ’n Eenvoudige vergelyking kan hierdie werkingswyses mis- kien beter toelig. Gestel dat twee kinders met ’n tuinslang speel en mekaar lekker natspuit. Hulle moeder het hierteen beswaar en sy probeer om die tuinslang van hulle af te neem. Sy het affiniteit tot dieselfde reseptore as die kinders. As sy die sproeikop van die tuinslang in die hande kry sal sy dit toedraai. In soverre dit waterproduksie betref het die moeder ’n intrin­ sieke aktiwiteit van nul. Sy is dus ’n kompetitiewe antagonis van die kinders. As daar nou egter meer kinders aan die spele- tjie kom deelneem, sal hulle weer in staat wees om die tuinslang van die moeder af te neem, deur met haar te kompeteer. Die antagonisme is dus oorkombaar deur ’n groter hoeveelheid van die agonis. Die vader, wat ook beswaar het teen die natspui- tery, draai egter die muurkraan toe waaraan die tuinslang aangesluit is. A1 is daar nou honderd kinders wat die tuin­ slang van moeder wil afneem, sal dit hulle niks baat nie. Die reseptor waartoe vader affiniteit vertoon, nl. die muurkraan, is ’n ander as waartoe sowel die kinders as die moeder affiniteit vertoon. Vader is ’n non-kompetitiewe antagonis, en sy antago­ nisme is onoorkombaar. Ons sien dus dat by die kompetitiewe antagonisme die remming van die effek bepaal word deur die verhouding tussen die hoeveelhede of konsentrasies agonis en antagonis. By die non-kompetitiewe antagonisme is die mate van remming slegs afhanklik van die hoeveelheid antagonis. Deur vermeerdering 169 van die hoeveelheid agonis kan die invloed van ’n kompetitiewe antagonis tot niet gemaak word, maar nie dié van ’n non-kom- petitiewe antagonis nie. Nog ’n ander vorm van antagonisme is die sogenoemde chemiese antagonisme. Hierby reageer die antagonis en agonis met mekaar, waarby ’n onwerksame reaksieproduk ontstaan. In ons vergelyking kan ons dit aandui as speelmaats wat die kinders by die tuinslang kom wegroep na ’n ander speletjie. Die reseptore is nie direk by hierdie vorm van antagonisme be- trokke nie. 3. Hoe werk ’n geneesmiddel? ’n Voorbeeld van chemiese antagonisme is die toe- voeging van sitraat of oksalaat aan bloed om stolling daarvan te verhinder. By die meganisme van bloedstolling is Ca++-ione, die agonis, onmisbaar. Sitraat of oksalaat bind egter die Ca++-ione tot ’n onwerksame kompleks. Van ’n groot aantal farmakologiese interaksietipes het ons hier ’n paar eenvoudige vorms van antagonisme bespreek. Hier­ die beginsels is egter van die uiterste belang by die ontwerp en ontwikkeling van nuwe geneesmiddels. Dit is tans, meer as ooit voorheen, moontlik om doelgerig te soek na nuwe terapeutiese middels en om die werking en gevare van geneesmiddels aan die hand van hulle chemiese strukture te voorspel. p ’n Belangrike werkhipotese by die soek na middels ter be- stryding van kanker is gebaseer op die beginsel van kompe­ titiewe antagonisme. Die snel vermeerderende kankerselle het vir hulle groei behoefte aan ’n vinnige vorming van eiwitte en nuklelensure, die boustene van die sel. Daar is reeds vir enkele essensiële boustene in die vorming van eiwitte en nukleïensure kompetitiewe antagoniste of „anti-metaboliete” gevind, soos die foliensuurantagoniste aminopterien en amethopterien en die antagonisme van essensiële purienderivate soos 6-merkaptopu- rien en 8-azaguanien. Deur hierdie kompetiewe antagoniste word die produksie van eiwitte en nuklelensure gerem, en so- doende word die groei van die selle in die kankerweefsel teen- gegaan. Daar is egter nie net die snelgroeiende kankerweefsels wat die eiwitte en nuklelensure nodig het nie, m aar ook elders in die liggaam, waar ’n vinnige vermeerdering van selle plaas- vind, is hulle nodig. Dit is byvoorbeeld die geval in die been- murg waar die bloedselle gevorm word. Gevolglik rem die genoemde antagoniste ook die vorming van bloedselle, wat ’n ongewenste effek is. Verskeie ondersoeke word tans toegespits 170 op die stofwisseling van kankerselle om vas te stel of dit verskil van die stofwisseling van normale snelgroeiende weefsel. Indien sulke verskille gevind kan word, kan dit ook moontlik wees om kompetitiewe antagoniste hierop toe te spits. Met hierdie enkele voorbeelde het ek probeer om aan te toon dat die ontwikkeling van nuwe geneesmiddels uitgaande van goed gefundeerde werkhipoteses steeds die bestaande ge- neesmiddelskat kan uitbrei met meer effektiewe middels. Die laaste vraag waarop ek hier enkele gedagtes in u midde wil lê is die vraag: 4. Vir watter wetenskapsbeoefenare is die farmakologie van praktiese belang? Onder hierdie hoof sal ek poog om ’n aantal van die belangrikstes te bespreek. In die eerste plek moet hier seker melding gemaak word van die belang van farmakologie vir die geneesheer. Alle moeite wat die geneesheer doen om tot ’n korrekte diagnose van ’n siektetoestand te kom het natuurlik weinig sin indien daarop nie ’n korrekte terapie volg nie. In verreweg die meeste gevalle hou die terapie die voorskryf of toediening van geneesmiddels in. By die voorskryf van ’n ge- neesmiddel kan nie volstaan word met ’n keuse uit ’n sakboekie waarin met die verloop van tyd ’n aantal resepte opgegaar is nie. Om ’n rasionele terapie te voer moet die geneesheer steeds bewus wees waarom bepaalde bestanddele in ’n geneesmiddel teenwoordig is en wat hulle betekenis vir die verbetering van die pasiënt se toestand is. Alhoewel die farmakologie-opleiding van ’n geneesheer klinies georiënteerd moet wees, is ’n elemen- têre insig in die grondliggende beginsels van die werking van geneesmiddels onmisbaar. Nog sterker word die verantwoordelikheid by die voor­ skryf van medisyne onderstreep as in gedagte gehou word dat geen geneesmiddel vry is van sogenaamde skadelike bywerkings nie. Selfs skynbaar onskuldige geneesmiddels blyk dikwels besware te hê, veral by langdurige gebruik. Dit is dus duidelik dat die geneesheer hom steeds moet besin oor die balans tussen gewenste en skadelike werkings van die geneesmiddels wat hy voorskryf en veral ook hierdie nadele in gedagte hou by ’n langdurige terapie. Hoe langduriger die behandeling met ’n geneesmiddel, hoe groter word die gevaar dat ongewenste of 171 skadelike bywerkings kan ontstaan, en die geneesheer wat toe- laat dat sy pasient ’n voorskrif ad infinitum herhaal sonder deeglike kontrole tree beslis onverantwoordelik op. g p Nie alleen vir die geneesheer nie, maar ook vir die apteker, is die farmakologie van groot belang. Die hedendaagse apteker met ’n grondige skoling in die chemie is ook beter in staat om die grondliggende reaksies tussen geneesmiddelmolekule en molekule van die lewende organisme — ’n chemiese interaksie — te verstaan. Met ’n deeglike kennis van die farmakodinamie sal die apteker goed in staat wees om die publiek in te lig omtrent die gebruike en nadele van huisgeneesmiddels. Hierdie taak is veral van belang omdat soveel geneesmiddels sonder tussenkoms van die geneesheer in apteke en selfs elders gekoop word. 4. Vir watter wetenskapsbeoefenare is die farmakologie van praktiese belang? Dit sou ook onrealisties wees om te dink dat die publiek eers ’n geneesheer sal raadpleeg voordat eenvoudige genees­ middels gebruik word. g In die tweede plek is die apteker die ideale persoon om die geneesheer in te lig omtrent die farmakologie van nuwe geneesmiddels, ’n taak wat tans vrywel uitsluitlik, en helaas meesal weinig objektief, verrig word deur verteenwoordigers van die farmaseutiese industrie. Siende die groot aantal nuwe geneesmiddels wat jaarliks op die mark verskyn, word sulke objektiewe inligting van steeds meer belang. Helaas was en is die voorgeskrewe opleiding vir aptekers nog steeds sodanig dat hierdie taak nie aan die huidige apteker toevertrou kan word nie. Die gebruik wat tot nou toe gevolg is aan meeste farma­ seutiese opleidingsentra, naamlik om aan aptekerstudente min of meer dieselfde klinies-gerigte farmakologiekursus voor te skryf as aan mediese studente, het weinig sin, omdat die apteker weinig kennis het van die kliniese wetenskappe. Hierteenoor staan dat die aptekerstudent ’n grondiger opleiding kry in basiese wetenskappe wat die basiese farmakologie vir hom veel meer toeganklik maak en dan ook in staat sal stel om veel meer objektiwiteit te bewaar in die beoordeling van genees­ middels. Die farmakologiese kennis van ’n apteker wat so ’n opleiding in farmakologie geniet het, moet hom in staat stel om die geneesheer in te lig omtrent die agtergrond van ge- neesmiddelwerking, en hierdeur ’n ideale gespreksvennoot van die geneesheer in verband met geneesmiddelwerking te wees. Om albei die take waarvan hier melding gemaak is na behore te kan verrig, is ’n uitbreiding van die farmakologie- 172 kursus vir aptekers dringend noodsaaklik. Gelukkig sal so ’n uit- breiding heel waarskynlik moontlik word met die instelling van die voorgenome vierjarige akademiese opleiding vir aptekers. g j g p g p Ten slotte moet hier melding gemaak word van die groot belang van farmakologie vir die farmaseutiese industrie. Die farmaseutiese industrie is veral verantwoordelik vir die ontwik- keling van nuwe geneesmiddels. Hierdie ontwikkeling sou nooit kon plaasgevind het sonder die leiding van deeglik opgeleide farmakoloë nie. Die uitbreiding van die kennis omtrent die werkingsmeganismes van geneesmiddels speel ’n steeds toene- mende rol in die ontwikkeling van nuwe en meer effektiewe geneesmiddels. 4. Vir watter wetenskapsbeoefenare is die farmakologie van praktiese belang? Die byna tradisionele gebruik om ’n groot aantal chemiese stowwe min of meer willekeurig te berei en hulle dan op farmakografiese wyse te ondersoek in die hoop om ’n potensiële geneesmiddel te vind, maak steeds meer plek vir ’n rasionele, beginselgebaseerde benadering in die ontwerp van nuwe geneesmiddels. Ek het hiermee gepoog om ’n indruk te gee wat farma­ kologie is en waarvoor dit van belang is. Uiteraard moes ek daarby onvolledig wees en slegs enkele belangrike aspekte aanraak. 173 173

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1294/1400

Afrikaans

’N LITERÊRE aspek van ons latynse e r fen is Hier blyk die verfynde luukse wat die lewe in Rome as voor- beeld gehad het, want aangelegde water in loodwaterpype en versie'rde krane is niks ongewoons nie; so ook ’n badhuisie met warm water; en in die woonhuis sentrale verwarming! rusticae) en selfs landhuise (villae urbanae) waarin waarskyn- lik afgetrede hoë offisiere of administrateurs gewoon het. Hier blyk die verfynde luukse wat die lewe in Rome as voor- beeld gehad het, want aangelegde water in loodwaterpype en versie'rde krane is niks ongewoons nie; so ook ’n badhuisie met warm water; en in die woonhuis sentrale verwarming! Die hele gamma van die Romeinse beskawing was teenwoor- dig in die La» Lande, soos blyk uit al die kosbare munte wat opgegrawe word, die beeldjies van gode en godinne, byvoor- beeld die van Minerva, godin van wysheid en oorlog, wat selfs so ver noord as Friesland gevind is in ’n ou terp — dus ’n opvulling waarop ’n boerehuis gestaan het. Sarkofae en brúe, geboue en paaie is vandag nog monumente van die Romeinse besetting van Europa. En die primitiewe Germane en Kelte, hoewel aanvanklik be- vrees, agterdogtig en in verset, het uiteindelik nie aUeen die Pax Romana aanvaar nie, maar gretig gegryp na die kultuur van die hoogsbeskaafde Romeine. Selfs toe ander en sterker Germaanse stamme oor die Ryks- grense suidwaarts gedring het met die taning van die Romein­ se mag en heerkappy, het die assimilasieproses nie opgehou nie. Die Romeine het eers teen die Franke en Saksers geveg, en tog sou dit die Franke wees wat die Latynse kultuur en ’n vervorming van die taal sou laat uitkristalliseer tot ’n oor- heersende posisie. Die duidwaarts dringende Franke sou eintlik net hulle Germaanse naam laat leef in die latere Frank- ryk, want dit was Romaanse gebied, in taal en kultuur. Die Franke, by name die deel wat genoem word die Wes- nederfranke, het ook Nederland oorstroom, maar die Ro­ meinse invloed nie uitgewis nie. Van sowat die vierde eeu af is die gebied verfrankies, maar al die ou vervormde Romeinse plekname, al die woorde in die Nederlandse taal van Latynse herkoms, al die kultuurdinge wat die Romeine gelaat het, het ’n beslissende invloed op die Germaanse Franke benoorde die ou heerweg (leërpad) van Keulen na Boulogne wat die taal- grens vorm, gehad. ’N LITERÊRE aspek van ons latynse e r fen is Dit is die Romeine, en by name die veldheer Julius Casesar en sy legioene, wat die “Insula Batavorum” uit die mistige skemering van die prehistorie gehaal het kort voor die begin van die Christelike jaartelling. Hierdie “eiland van die Bata- viere” moet verstaan word as die gebied tussen die Waal en die Ryn — die kern van die Lae Lande by die See, die latere staat Nederland. Die Bataviere was een van die baie Germaan- se stamme, die ou bewoners van Noordwes-Europa, teen wie die Romeine gestuit het in hulle veroweringstogte. Vol- gens die Latynse geskiedskrywer Cornelius Tacitus was hulle gedugte vegters maar het vroeg ’n bondgenootskap met die Romeine aangegaan — hoewel daar ook in die verwarring wat in die Ryk gevolg het op die dood van Nero (68 nC), ’n mis- lukte opstand van die Bataviere was onder leiding van Cajus Julius Civilis. Laasgenoemde was, soos sy naam, ’n verromeinste Batavier wat ’n hoë rang in die leer beklee het. Ook die feit dat Bataviere in die tyd van Nero die kem van die keiserlike lyfwag gevorm het, dui op die assimilasieproses wat gevolg het op die Romeinse verowering van ons stamlande. Suid- waarts is die Keltiese Galliërs volkome verromeins, of miskien is verromaans ’n presiese omskrywing, want die Romeinse kultuur en taal het deur inenting op die plaaslike stam ’n nuwe boom met eie bloeisels en vrugte gevorm. Maar ook in die ou Germaanse gebiede was die Romeinse in- vloed ingrypend. Vandag nog lewer die Nederlandse bodem oorvloedige bewys daarvan. baggerwerk in hawens en rivier- monde, droogleggingsaksies, die grawe van fondamente vir brue, kanale, geboue. Soms is dit wapentuig wat blootgelê word, byvoorbeeld ’n skild van brons versier met ’n medusa- kop in reliëf, dan weer ’n hele Romeinse vragskip. Want die Romeine was militêre besetters ên handelslui. Maar die grond lewer ook op ’n goue reukwaterhouer van ’n welgestelde dame, of ’n groen glasfles in die vorm van ’n tros druiwe met die allterkunstige handvatsels en nek. Of dis ’n skryfstif, ’n stilus, ’n brons inkpot, of erdewerk vir huishoudelike ge- bruik. Naas die militêre nedersettings en handelsposte waarvan daar soveel oorblyfsels is, is ook al blootgelê die plaashuise (villae 185 rusticae) en selfs landhuise (villae urbanae) waarin waarskyn- lik afgetrede hoë offisiere of administrateurs gewoon het. ’N LITERÊRE aspek van ons latynse e r fen is Ook moet onthou word dat die kerstening van Europa in daardie tyd begin plaasvind het, en nie slegs die taal van die kerk was Latyn nie — dit was deur en deur Rooms, soos sy naam aandui; dus van Rome. Tot selfs die musiek, die sang. Om net een saak te noem: in die Roomse 186 kerksang maak die Germaanse Franke nou vir die eerste keer kennis met strofies rymende poësie: reëls met eindrym. Hulle het slegs strafrym geken, dit wil sê allitererende woorde binne dieselfde versreël. Die Nederlande het veral in die tyd van die Frankiese koning Karel die Grote ’n hegte deel van sy ryk gevorm, en hoewel die Nederlande basies Germaans gebly het in taal en leef- wyse, moet ’n mens nie vergeet dat Karel die Grote homself Carolus Magnus laat noem het nie en dat hy in die jaar 800 n C tydens Kersnag in die St Pieterskerk in Rome deur pous Leo III as Keiser van die Romeinse Ryk in die Weste ge- kroon is. Die bakermat van die Karolingiese Ryk was die driehoek Aken-Luik-Maastricht (dit word beweer dat Karel aan jig ge- ly het en dat hy die warm bronne waarvan- die heilsame uit- werking aan die Romeine bekend was, gereeld moes besoek). In Karel die Grote se tyd kry ons die eerste Frankiese Re­ naissance, want hy wou nie alleen die ou Romeinse Ryk na militêre en administratiewe prestasies ewenaar nie, maar ook ten opsigte van die hele geestelike en stoflike kultuur. Die Karolingiese beskawing was nie slegs ’n elitêre hofkultuur nie, maar die invloed daarvan is ook in die verwyderde gebiede gevoel. In Utrecht byvoorbeeld het ’n kloosterskool gebloei. Hier het die eerste geskiedeniswerk op Nederlandse bodem ontstaan, die Vita Gregorri deur Luidger, ’n lewensbeskry- wing van die grote abt Gregorius van Utrecht. Na die dood van Karel die Grote het sy hegte ryk uiteenge- val en na die eeuelange worstelstryd wat begin het tussen sy seuns Karel die Kale (Frankryk) en Lodewyk die Duitser (Duitsland) om die tussengebied van Lotarius, die derde seun, wat onder meer ook die Nederlande geërf het as deel van die Rynstreek, ontstaan die Boergondiese Kreits met sy sterk verfransende (dus Romaanse) invloed in die Nederlande. Maar so kom ons ook nader aan die tyd van ’n latere Karel, naamlik Keiser Karel die Vyfde, koning van Spanje Keiser van Oostenryk en ook van Nederland. ’N LITERÊRE aspek van ons latynse e r fen is En in die suksessie- stryd kom Nederland onder die Spaanse bewind van Karel se seun Filips die Tweede. Dit is die begin van die Nederlandse vryheidstryd, die Tagtigjarige Oorlog wat uitloop op die onge- kende ekspansie van Nederland. Die Nederlanders wen nie al­ leen die oorlog nie, maar ook die Spaanse wêreldhandel, stig 187 handelsposte en kolonies oor die hele aardbol, belewe die Goue Eeu van Humanisme, Renaissance en Reformasie. Goue Eeu van Humanisme, Renaissance en Reformasie. En daarvan is ons Afrikaanse volk aie resultaat en erfge- naam. Nou weet ek dat die aanvanklike volksplanting direk seker niks ervaar het van die stamlandse Renaissancistiese belangstelling in onder meer die Romeinse taal en kultuur nie, maar in later eeue sou ons altyd weet en ook bewys ons is kinders van die Goue Eeu. Dit is nie net die Romeins-Hollandse reg wat deur die eeue heen ons erfenis van Rome gebly het nie, maar taal en gods- diens, ons hele stoflike en geestelike kultuur openbaar ons Romeins erfenis. Die Latynse taal mag wel vir ons klassiek, en dood, wees, maar ons Afrikaanse letterkunde bevestig ons Latynse wortels. Daarmee bedoel ek nie slegs dat ons taal vol is van woorde van Latynse herkoms nie, dat oorge- lewerde literêre vorme soos die ode en epos vandag nog lewendig is nie, maar dat ons Afrikaanse woordkunstenaars Romeinse materiaal doelbewus benut en sinryke uitdruk- kinsmiddel maak. II Benewens vertalings en omdigtings uit verskeie genres van Latynse werke (byvoorbeeld deur Haaroff) is dit by uitstek die grootste van alle Afrikaanse woordkunstenaars, N P van Wyk Louw, wat in drama en liriek hom gewend het tot die Latynse kultuur en dié literatuurmatig ontgin het: die hei- dens-Romeinse en die Christelike-Romeinse aspekte daarvan. Hiervan is sy versdrama GERMANICUS (1956), sy dig- bundels NUWE VERSE (1954) en TRISTIA (1962) die glans- ryke bevestiging. In teenstelling met die “donker” visioenere poësie van die voorafgaande bundel GESTALTES EN DIERE (“. . . Donker is my oë en my bloed:/ ek is ’n swart gesteente, en úit / straal niks, en al wat gloed / van binne is, is toegesluit.. .”) is NUWE VERSE, soos die naam aandui, nie alleen ’n nuwe herbegin in Van Wyk Louw se digterlike oeuvre nie, maar ook ’n bundel vol van die son. Die son en lig en helderte van ons eie land vul die verse, soos Klipwerk getuig, maar ook die son van die Meditereense werklikhid en gedagtewereld, selfs van 188 .. . Voor Christus oor hierdie kalkwêreld van julle kom ween het, voordat die koei en skaduweekloosters uit grys klip wat trane kry, opgetrek is, waar manne gaan skuil het teen julle en téén die Son Onoorwinlik. Om daar die eeti Son, die helder een van die lewe te hê. (Arlésiennes) .. . Voor Christus oor hierdie kalkwêreld van julle kom ween het, voordat die koei en skaduweekloosters uit grys klip wat trane kry, opgetrek is, waar manne gaan skuil het teen julle en téén die Son Onoorwinlik. Om daar die eeti Son, die helder een van die lewe te hê. (Arlésiennes) Die verdringing van die Romeinse “Sol Invictus” deur die nuwe Son, Christus, en die fusie van Romeinse Ryk en die Christendom, die worsteling met ou en nuwe waarhede, vorm die grondslag van die drieluik sonnette: Drie Keiserportret- te — drie laat-heidense keisers, Aurelianus, Diocletianus en Galerius. Die Romeinse denk- en waardestrukture wankel, en uit sy nederige oorsprong stoot die Christendom “oor die wal van hierdie ryk van trots.” Die bundel wil duidelik ook wees ’n peiling van die historiese groei van die Christendom via die Romeinse Ryk. Dit begin in Judea, en daarom is daar ook die gedig Die doper in die woestyn wat ons invoer in die gedagtewêreld van Johannes die Doper — . ek is die wag en die verlang . . .. . Voor Christus oor hierdie kalkwêreld van julle kom ween het, voordat die koei en skaduweekloosters uit grys klip wat trane kry, opgetrek is, waar manne gaan skuil het teen julle en téén die Son Onoorwinlik. Om daar die eeti Son, die helder een van die lewe te hê. (Arlésiennes) II ” — en sy stryd en sy getuienis van die nuwe Lig van die wêreld: My pad is duister maar ek skreeu en roep die Lig en noem die Weg en breek die laaste eensaam eeu. My pad is duister maar ek skreeu en roep die Lig en noem die Weg en breek die laaste eensaam eeu. Johannes praat ook van “al die watere (wat) straal en soek”, en die bundel laat ons ook begryp hoe die Romeinse kultuur die bedding voorberei het waarin dié water kan vloei tot aan die uithoeke van die wêreld. In hierdie oer-Meditereense wêreld met sy talryke beskawings- en volkerelae mag Christus wel in sekere gevalle ’n “episode en ’n agonie” wees (soos te lese is in die tweede van die met opset genoemde elegiese verse, naamlik Meretrix Tarragonen- sis), maar die Roomse Kerk dra die Christendom uit, deur sy ordes en kerkvaders en selfs die veroweringe van byvoorbeeld Romaanse volke soos die Spanjaarde. Openbarend in hierdie verband is die twee kort gedigte: Ignatius bid vir sy orde en Die Aquinaat bid vir homself. 189 Die bundel bied verder die gesigspunt dat dit hierdie digter se ambag is om hom in en deur sy poësie-maak te besin op die wortels en wese van die Christendom, en dus so van sy eie syn: . . dat hierdie kuns van ons náaan God woon” — soos ons lees aan die slot van die eerste van die twee sonnette getitel Die ambag. Die tweede begin so: “Van God durf ek skaars praat: ek ken hom min . . Vandaar die deemoed by die woordvoerder in hierdie poësie, die piëteitvolle huiwering om die dinge te verwoord — wat weer aan die verse ’n dra- matiese spanningskarakter verleen, soos ook die konflik tussen die Romeinse trots en Christelike nederigheid. Die hooftema en motef van NUWE VERSE is ’n spreke van die ware Sol Invictus in terme van Hebreeuse geskiedenis, maar veral Romeinse verlede en die Afrikaanse hede en werklikheid. Dit bereik ’n hoogtepunt en sintese in die slotge- dig van die bundel: Beeld van ’n jeug : duif en perd. In hierdie gedig werk die digter met drie stukke boustof wat as motiewe dwarsdeur die gedig opereer, wat kristalliseer rondom twee simbole om ’n unieke estetiese struktuur tot stand te bring, wat op sy beurt weer een tema of sentrale idee op die wyse van die woordkuns na vore bring. My pad is duister maar ek skreeu en roep die Lig en noem die Weg en breek die laaste eensaam eeu. Die drie motiewe wat in die opbou van ’n woordkunstige or- ganisme hier gebruik word, is in die eerste plek die digter se jeugherinnering van ’n stukkie Suid-Afrikaanse landelike werklikheid: die seun wat daar in die agterplaas van die dorpswoning in die warm sonskyn, omring van sy duiwe en bewus van die hings in die stal, lees van verbygegane be- ska wings. Maar naas hierdie vertroude toneel is daar ’n tweede motief: die Romeinse veroweringe, maar ook die neerlaag by die Trasimene teen Hannibal: die offers wat gebring word aan die Ryk, en per slot van sake aan die Sol Invictus. Hierdie gedagte van die Romeinse swaard word nóúverbind aan die Kruis, en spesifiek met die Spanjaard Cortes se ver- owering van die Astekeryk met sy afgodiese menseoffers aan die songod. En dan word binne die blikveld betrek sekere offers sedert “Abel se sterwe by ’n hopie klip”, wat oor Ab­ raham en sy seun Isak uitloop op Golgota. 190 Die verskeidenheid van stofgegewe — en tog subtiel saam- hangend — word saamgetrek in die simbole wat die gedig skep. Daar is wel die swaard, die pyl, die Kruis, maar die do- minante simbole is die duif en die perd wat in die titel gesin- jaleer word. Teenoor die byna perklose vryheid van die duiwe wat wei en eet, luier en hofmaak, die blou ruim kan inskiet, is daar ook die perd. Wanneer die hings die stal uitgelei word om te kom water drink, ruk hy los, skep chaos in die agter- plaas. Maar Bêrend die staljong, ken sy werk en ken sy perd: Die hings word kort aan sy bek gevat; en, magtig, gebonde, beheers en mooi, die stal ingelei; en die grendelhout val ws En nou is die tema van die gedig ook duidelik. Sentraal staan die gedagtes van die ware vryheid, maar ook skoonheid en harmonie, in gebondenheid. Hierdie vryheid-in-gebonden- heid impliseer offer, selfoffer. Dit geld hier sekerlik eerstens kunskepping: “magtig, gebonde, beheers en mooi”, maar het ’n wye register van geldigheid. Die basis is religieus en die verwysing na Christus se volkome offer en sy verdonkering van die heidense sonsimbool, is nie verniet nie. My pad is duister maar ek skreeu en roep die Lig en noem die Weg en breek die laaste eensaam eeu. Dié daad staan sentraal in skepping en tyd: alles wat voorafgaan, is prefi- gurasie; alles daama afskaduwing; dan op ’n laaste klipkop buite die stad drie kruise oor ’n land wat donker raak, en, eindelik, ’n vrye sterwe — en die vermoede: dalk het dit daardie son kon donker maak sonder verduistering agter ’n maan van klip: omdat die aarde en elke aardgebeurtenis en die son self, en tot die verste ster, tesame net een groot vertelsel is oor Hom en ons, en deur Hom self vertel — vol beeld, prefigurasie, voorbereiding op een voleindigende slot — en, dat in elke eeu die-laaste ding verwysig na Hom was, deel van sy Noam . . . Die gedig bring nie net struktureel en tematies Rome en Suid-Afrika bymekaar nie, die optiek skuif soms inmekaar: en En ek lees: 191 die bruin Romeinse legioene draf uit Rome uit, ál met ’n wit pad langs — soos Gunsfontein toe — loop die bergklowe af en word by die onvindbare Trasimene in ’n koel móremis deur die Swart Heer wat eindelooa geduldig is en wys, ingewag, uitoorlê, vasgekeer, en, soos nooit g’n leër nie, gewan . . . Sulla met sy blou en hopelose oë; Pompeius, die dwaas, Crassus die ryke; dan Julius vol van die mededoë van ’n versadigde, verstandige mens . . . dan Julius vol van die mededoë dan Julius vol van die mededoë van ’n versadigde, verstandige mens . . . van ’n versadigde, verstandige mens . . . En so dramatiseer die verse voor ons oë ons Latynse erfenis, sien ons ons tyd, ruimte en gebeure gesilhoëtteer teen die Romeinse verlede, word die verse simbool van die groei van nuwe lote uit die ou kultuurstam. Ook ander gedigte, naas stof en tema, konkretiseer in hul vorm die klassieke inslag daarvan: die sonnet, die elegie. Selfs tot in fynste vesels van die verse pols die Latynse lewensbloed, soos die aanvangs- verse van die sonnet Clifton ons laat besef as ons die geïmpli- seerde verwysing herken. Vergelyk hiermee Horatius: ODES, Boek 1, nr. 12 reëls 1 — 3 “Clio, watter man of halwe-god kies jy om te prys met die lier of skerp fluit, of watter god? ” III GERMANICUS sluit in vele opsigte aan by NUWE VERSE en dramatiseer in versvorm die lewe van die historiese veld- heer-digter Germanicus (15 v C - 19 n C). Hy was die seun van Drusus, die eerste Germanicus, en die aangenome kind van sy oom Tiberius wat na Augustus Octavius (63 v C — 14 n C, keiser in Rome geword het. Dit is uit die geskiedenis be- 192 kend dat die jong Germanicus in die jare 14 —17 n C sukses- volle togte teen die Germane aan die Ryngrens van die Ryk ondemeem het. In 17 n C is hy uit naywer deur Tiberius teruggeroep en na die Ooste gestuur waar hy in Antochië sterf, waarskynlik deur geleidelike vergiftiging. Die drama is met agt tonele opgebou, elk ’n gelade kern en ’n hoogtepunt en beslissingsmoment in die lewe van Germani­ cus. Die eerste vier tonele speel af in Germanië, in die buurt van Noord-Frankryk, naby die huidige Nederlande. In die openingstoneel is die hoofsaak dat die legioene van hulle ge- liefde veldheer verwag dat hy met hulle na Rome moet op- ruk, ’n staatsgreep uitvoer en self heers. Nadat dit bekend geword het dat Augustus gesterf het en die korrupte Livia Augusta en haar seun Tiberius heers, word die aandrang dat Germanicus handelend moet optree, nog sterker. In die tweede toneel word die sameswering van die offisiere onder leiding van die vurige Republikein,, Piso, gebeeld. Hulle vestig hul hoop vir ’n suiwering van die Ryk op Germanicus. Maar Lucius sien in dat hy geen daadmens is nie; trouens, dié nag voor die veldslag teen die Germane, is Germanicus besig om Aratus te vertaal. In die volgende toneel tree die energieke en aktiewe egge- note Agrippina teenoor haar man Germanicus op, spoor hom aan, maar hy erken “daar loop so baie barste deur my wil”. Die vierde toneel toon Germanicus se menslike optrede teen oor sy Germaanse gevangenes, in besonder die vrou Thus- nelda. Tonele vyf en ses speel af enkele maande later in Rome. Nou word bekend die korrupsie en onmenslikheid van Livia, die dierlike ruheid van Tiberius. Germanicus wil nie in die Ooste gaan heers nie, maar omdat hy, soos in Germanië,plig bo eie- belang en ambisie stel, sê hy: Ek neem dit aan. En vat dit soos ek ook die dood aanvaar en al wat menslik is. Dis dramaties-ironiese woorde, want die sewende en agste tonele toon sy aftakeling en dood deur vergiftiging. In ’n botsing met Piso by die feesmaal van die Nabatafers verdedig hy billikheid teenoor geweld, maar Piso verwyt hom dat hy 193 “jonk-oud, swak en slap” geword het, artiest. In die slottoneel vlak voor sy sterwe, breek die tragiese oomblik vir Germa­ nicus aan dat hy insien hoe hy verkeerd gestrewe het: Ek t h ld Ek was te helder 'n Mens moet ook modderig wees as jy wil mens-wees — óf as jy wil heers Ek was te helder 'n Mens moet ook modderig wees as jy wil mens-wees — óf as jy wil heers g as jy wil mens-wees — óf as jy wil heer Hy het dus in sy eie oë as mens en heerser gefaal. Heerser wou hy nie wees nie — mens wel in al sy konsekwensies. Dit is dan ook die sentrale tema van die stuk waarvan die handeling, ironies maar ook veelseggend, gestu word deur Germanicus se weiering juis om te handel, daadwerklik op te tree. Hy demonstreer so juis die deemoed teenoor die daad, die menslike teenoor die tirannieke. As humanis kom hy te staan teenoor heersers, as denker teenoor daadmense, as kunstenaar teenoor geweldenaars. Hierdie digterlike en wysgerige mens erf die verantwoorde- likheid om te veg en te heers. Hy aanvaar sy plig, maar deel aan korrupsie en intrige wil hy nie hê nie. Daarom trek hy hom in sy onwil in dadeloosheid terug en veroorsaak so sy ondergang. Hy wil nie ’n koninkryk van hierdie wêreld he nie. Hierdie woorde, ontleen aan die uitspraak van Jesus Christus gebruik ek doelbewus omdat hierdie drama in terme van menslike optrede ons ’n religieuse ervaring bied. Germanicus is nie slegs ’n oorgangsfiguur tussen die tyd van paganistiese geweld en Christelike menslikheid nie, sy lewensjare het nie glegs ’n toevallige ooreenkoms met die van Jesus nie, maar die waardes, byvoorbeeld liefde en menslikheid wat hy hul- dig en die martelaarsfiguur wat hy word, laat onwillekeurig parallelle ontstaan. Soos daar ’n strukturele patroon is in die voeging van die agt tonele ten opsig van handeling, plek, tyd en figure, so is daar ook ’n beplande ooreenkoms tussen gebeure en woorde in die lewe van Germanicus en dié van Christus. Ek neem dit aan. En vat dit soos ek ook die dood aanvaar en al wat menslik is. Die keuse waarvoor Germanicus aanvanklik gestel word om ’n staats- greep te lei en as keiser te heers, het raakpunte met die ver- soeking in die woestyn. Die laaste maaltyd saam met sy vriende en offisiere wanneer hy klaar besluit het om nie die weg van geweld te volg nie, herinner aan die Laaste Avond- maal. Ook Germanicus maak hier sy “testament”: 194 Laat hierdie dinge nou ons teken wees in die kouer jare: (Haal sy swaard af en gee dit aan Piso) Piso — my swaard: hy’s stil en skerp en trou en hou sy raad geheim in hierdie skede; neem hom en dra hom en vergeet hom nooit. Laat hierdie dinge nou ons teken wees in die kouer jare: (Haal sy swaard af en gee dit aan Piso) Piso — my swaard: hy’s stil en skerp en trou en hou sy raad geheim in hierdie skede; neem hom en dra hom en vergeet hom nooit. (Vir Marcus) Marcus — neem jy my lyfband: hy’s ru maar taai; laat hy ons bind asof sy koper gesper altwee ons lywe in sy kring omsluit. (Vir Caius) Caius, hier is my mantel: hy’s nie sag soos hulle in Rome dra nie; hy het die reent in swaarder nagte weggehou; laat hy ons liefde teen die wêreld warm hou — en dink aan my. Vir Lucius kan ek niks gee, Hy’t áls geskenk en ons so arm gemaak dat ons nou niks as trane sal kan bring nie. Vir Lucius kan ek niks gee, Hy’t áls geskenk en ons so arm gemaak dat ons nou niks as trane sal kan bring nie. CAIUS Ek dank jou, soos ek áls aan jou te dank het. Maar dis droewig, daar’s iets ontsettends nou . . . dis byna of jy sterwe — hierdie weg-gee. CAIUS Ek dank jou, soos ek áls aan jou te dank het. Maar dis droewig, daar’s iets ontsettends nou . . . dis byna of jy sterwe — hierdie weg-gee. CAIUS Ek d k CAIUS Ek dank jou, soos ek áls aan jou te dank het. Maar dis droewig, daar’s iets ontsettends nou . . . dis byna of jy sterwe — hierdie weg-gee. Germanicus se triomftog in Rome na die oorwinning oor die Germane vind sy parallel in die intog in Jerusalem, soos sy konfrontasie met Tiberius weer Jesus se verhoor resoneer, voor die Joodse Raad, voor Pontius Pilatus. Op die ooreen- koms van die offerdood ter wille van ’n hoë geestelike ideaal het ek reeds gewys. Germanicus sien homself weldeeglik aan die einde as ’n tragiese maar ook ’n noodlotsfiguur. Noodlot in die sin van voorbestemming. Nie net weens sy kortsig- tigheid en tekortkominge het hy homself en andere te gronde gerig nie, maar hy en hulle is te gronde gerig deur die “tyd”: as simbool van die onbegryplike- en onstuitbare gang van die wêreld, hier die oorgang van heers met Romeinse geweld tot Christelike liefde. 195 IV Afgedruk in Latyn is vier reels, 9 — 12, uit Elegie X van TRISTIA III wat, vry vertaal, soos volg lees: “Maar wanneer die somber winter sy ruwe gelaat vertoon en die wêreld lê onder ys, hard soos manner, en wanneer jy die noordewind gewaar en die sneeu wat opgesweep word on­ der die Beersterregroep, dan besef jy dat hierdie volkere hulle naby be vind aan die bibberende pool.” 196 Dis maar ’n enkele keer dat daar van son en warmte sprake is in Van Wyk Louw se TRISTIA-bundel, en dan ook wel so soos in Satanhelios waar die toneel ’n egte stukkie Africana is. Maar dis ook duidelik dat net soos Ovidius se gedagtes steeds by Rome is, gebruik Van Wyk Louw sy “noordelike stof” om Suid-Afrika in reliëf te bring. Noorde en suide relativeer mekaar in hierdie verse, soos ook Latyns-Christelike (Room- se) verlede en Germaans Protestanse hede. Dit blyk by- voorbeeld uit ’n gediggie soos H Petrus waarvan die voile be- tekenis die ’n mens tergend ontglip, al weet jy ook H Petrus sou kon slaan op die Rooms-Katolieke kerk en dat die beeld van die jakkals wat grawe in die sneeu, ontleen is aan Joyce se Ulysses. ’n Jakkals grawe in die sneeu hy's rooi en spikkel teen die wit en skrik en luister stywe-oor na êrens-op-die-werf se spit. My land, my dor, verlate land: let» wens olywe groei in jou: dat alles klein, Latyns, gaan word en kalk-wit kerkies bou. Die jakkals grawe in die son, hy skop ’n bietjie nugter wit rondom sy agterboudjies uit. En Dowe-Peet hou aan met spit. In die konteks van die bundel sou dit nie vergesog wees om in die jakkals ’n beeld van die digter, en in hierdiegeval N P van Wyk Louw, te sien nie. Daarom ook die Afrikaanse term “jakkals”, en nie die Europese vos nie. Dis mos juis wat die digter in hierdie bundel laat neerslag vind: sy “grawe in die sneeu” van Europa na die verlede, die ondergrond, ook van ons Christelike erfenis. En terwyl hy met hierdie aktiwiteit besig is, met lees oor die vroeë Christelike kerk, word hy be- wus van ’n ander werksaamheid op hierdie “werf”; hy grawe so ’n bietjie, maar elders word daar gespit — planmatig, aanhoudend gearbei. Hy is dadelik bewus van die aard van hierdie arbeid. IV In TRISTIA kry ons ’n verdere besinning op en verdieping in die voortgang en ontplooing van die vroeë Christendom langs die weg van Rome, soos ek weldra sal aantoon. Nou val die aksente net anders as in NUWE VERSE met sy tema van heidense sol invictus teenoor die eintlike Sol Invictus, of die onwetende oorgang wat die Germanicusfiguur konkre- tiseer: die uitreik van die wêreld na ’n nuwe lewenskode. Die titel TRISTIA is ’n toespelling op die klaagverse, TRIS­ TIA en EPISTULAE EX PONTO, wat die Latynse digter Ovidius geskryf het vanuit sy ballingsoord aan die Swartsee (Pontus). Die toepaslikheid van dié naam wat die Afrikaanse digter gaan leen uit ’n kultuur waarin hy blykens sy vorige werk geihteresseerd geraak het en wat hy as beeldingsmate- riaal van universele en tydlose waarhede, én spieëlbeelde vir eie tyd kreatief kon benut, is duidelik. Hierdie verse ontstaan in die jare 1950 — 1957 tydens N P van Wyk Louw se Neder- landse “ballingskap”, die tyd toe hy hoogleraar in die Afri­ kaanse letterkunde en kultuur was aan die Gemeentelike Universiteit van Amsterdam. Trouens, die laaste gedig van die eerste afdeling “Verse”, nr LXXX, Tristia en haar voyou, begin soos volg: “Wat? Speel hy ballinkie in Pontus? dit wil die Latiniste weet.” Dan volg die afdeling getitel “Tristia”, met as kwalifikasie daarby: “elegiese verse”. T i t i t d lik dit ê di tit l Triest, winters, noordelik — dit sê en suggereer die titel, maar dan in meer as geograiese sin. Die hele ervaringswêreld van die digter wat in die bundel neer- slag vind, het kouer en triestiger geword. Veral wanneer ’n mens in gedagte hou NUWE VERSE met sy son en warm aardsheid. Die verse van TRISTIA sluit in toonaard eerder aan by die slotstemming van GERMANICUS. Geen wonder dus nie dat die woorde op die stofomslag verwys na die klaag- sange wat Ovidius rig tot sy vriende in die warm Rome. IV Daarom gaan sy gedagte in die tweede strofe terug na sy eie land, wens hy sy eie land ’n bepaalde soort Christelikheid toe. Die woor- 197 de “olywe”, “klein Latyns” en “kalkwit kerkies” suggereer (want die eerste strofe het ons geleer om nie letterlik te lees nie, maar simboliserend) ’n Christelike godsdiens van mild- heid, intimiteit, warmte. Miskien minder abstrak doematies. Meer in “menslike terme”. Dis of die digter die Protestantis- me (Calvinisme) van sy “dor, verlate land” kontrasteer met die “warmer” Rooms-Katolisisme, of wel ook van die priller vroeë Christendom van die Meditereense streek, en ook verder in Europa, toe die kerk nog meer Latyns en minder rasioneel Germaans was. In die slotstrofe keer die beeld van die jakkals terug, maar hy grawe nie net in die sneeu in nie, maar ook terwyl die son op hom skyn. Daar is lig, daar is nog ook warmte. Die bewus- syn van ’n ander aktiwiteit wat hy aanvanklik met skrik waargeneem het, eintlik van bewus geword het, daardie vonds van die verlede wat hy opgrawe, skop hy as’t ware ongeërg, nugter uit vir ons om te sien. En as ons bewus is van die kon- tras wat hy gevind het tussen wat skynbaar onder die doodse sneeu van Europa begrawe lê,die vroeë Christendom, teenoor dié-van die hede in ons land, dan sluit die gedig ook af met die stelling dat “Dowe-Peet hou aan met spit’’ Daardie Christendom van vroeëre tye in Europa werk nog voort in die onophoudelike bearbeiding van die huidige Rooms-Katolieke Kerk. Dowe-Peet is ’n volkse vorm. Dis die Roomse Kerk van die gewone mense, of dan die Roomse Kerk wat vir die mense van die volk nog intiem en vertroulik is. Die “dowe” slaan nie op blote hardhorendheid nie. Hy hou hom doof, hy gaan sy gang, doen sy werk, ongeag alles, arbei voort. Nou is die titel ook duidelik: Heilige Petrus slaan op die Kerk van Rome — dis ’n soort amptelike naam en staan wesenlik gelyk aan die volkse, intieme, warme, “klein-Latynse” Dowe-Peet. Miskien sou ’n mens die gedig ook ruimer moet lees as slaande op die Roomse Kerk. Heilige Petrus — Dowe Peet is eerder die Christendom, daardie Christendom wat begin het of beslag gekry het met die apostel Petrus in Rome. Dit het versprei via Rome en het wel die Roomse Kerk geword in Europa. IV Maar wat die gedig wil releveer, is die Christendom as sodanig, die vroeë en eenvoudige Christendom wat tog nog steeds voortarbei ongeag die “sneeu” (toegesneeudheid) met 198 sy koue en doodsheid, iets bewaar van sy vroeë warmte, inti- miteit, menslikheid, ongeag die Roomse vorm wat dit aange- naam en in suidelike Europa vandag nog handhaaf. sy koue en doodsheid, iets bewaar van sy vroeë warmte, inti- miteit, menslikheid, ongeag die Roomse vorm wat dit aange- naam en in suidelike Europa vandag nog handhaaf. Die gedig demonstreer dus hoe, deur materiaalstrukturering, waameming visie word. Die waameming is dus dié jak- kals wat in die sneeu grawe, met net buite die blikveld van die waamemer, maar hoorbaar vir die tuinier of landbouer wat spit: Dowe-Peet. Die visie of implikasie van die waameming is die digter se soekbedrywigheid na die oor- spronge van die Christendom in daardie noordelike Europese wêreld, en sy bewuswording van hoe daardie Christendom nog steeds werk — en dan die wens dat ook in sy eie land iets van die oorspronklike eienskappe van die Christendom bewaar- heid mag word. Nie al die verse is elegies nie soos die voile titel ook aandui: TRISTIA EN ANDER VERSE, VOORSPELE EN VLUGTE, maar deurgaans is daar ’n geryptheid, ’n besonkenheid. Meer selfs as die vorige bundels is die verse van TRISTIA neer- slaag van die denke, “die baie-fyn dink”; dus “filosofiese” poësie met ’n sterk religieuse inslag. Slegs een tematiese struktuuraspek van die bundel wil ek ef- fens toelig: die Latyns-Christelike. ’n Hele paar titels van ge- digte is Latyn, soos Ex unquine leonem waarin hierdie sleutel- strofe tot die wesensaard van die TRISTIA-poësie voorkom. Wat ek van mense of van God wil neem, word in my dofheid dof.— lets staan in sterre-en-helderte> geskryf: en ek skryf ná in stof. Wat ek van mense of van God wil neem, d i d fh id d f Dit is opvallend dat hierdie Latynse titels, soos ook In simpli- citate cordis en Ars spoetica eintlik spreekwoordelik is en dui op die gewortelheid van ons Germaanse kultuur in die Latynse, die spontane assimilasie van Romeinse erfgoed, via die kuns (letterkunde) en via die godsdiens. Kuns en Kerk het van die begin van die Roomse Christendom soos elders en in ander godsdienste, heg met mekaar verweef saamgegaan. IV Daarom is dit ook nie verwonderlik nie dat onder die gedigte oor kuns en kunstenaars in Van Wyk Louw se bundel iemand soos Piero della Francesca figureer as opskrif van ’n vers. Hierdie Italiaanse skilder uit die vyftiende eeu is 199 die woordvoerder in die gedig, en hy verwys ook na Fra Gio­ vanni Angelico, skilder en monnik, ’n ouer tydgenoot. Verder is daar ook gedigte oor kerkvorste, soos Otto de Vis­ conti, aarsbiskop van Milaan wat “veraartsbiskop vergeet en verdiskonteer / en verskop geraak’t” of Pous Innocentius III. Hy, soos die gedig afsluit, “vier nog groot / en (net nie heilig) Rooms plus Romeins sy dood.” Of daar is die vers nr LXX oor die rooi kardinale. En dan is daar dié verse oor heiliges, byvoorbeeld Dood van die Heilige Biblis, H. Teresa van Avila flap uit, H. Dominicus, en ander martelare en heiliges wat genoem word in LIX. Ook die verhouding Keiser en Kerk lê ten grondslag aan verse soos dié oor Konradyn, die laaste Hohenstauffer (Goue Klein-Leeu) , en Keiserlike reskrip. Laasgenoemde gedig is om verskeie redes interessant. Dit ver- werk ’n stukkie vroeë Christelike geskiedenis, want in die re­ skrip (natuurlik in Latyn) verklaar Constantinius Augustus dat na oorlegpleging, hy en Licinius Augustus besluit het dat alle vroeëre edikte (dus beperkende maatreëls teen die Chris- tene) verval en dat .....................aan genoemde korporasie van die kristene in die vervolg die grootste moontlike aandag bestee (moet word); op hierdie wyse word ’n godheid dalk goedgunstig. .....................aan genoemde korporasie van die kristene in die vervolg die grootste moontlike aandag bestee (moet word); op hierdie wyse word ’n godheid dalk goedgunstig. Van Wyk Louw se bron in hierdie en andere van die ge­ noemde gedigte was die Nederlandse vertaling van Eusebius se in Latyn geskrewe kerkgeskiedenis (Eusebius’ Kerkelifke Geschiedenis, ingeleid en vertaald deur P Dr Desiderius Fran­ ces O F M), aldus dr P G du Plessis in STANDPUNTE 65. Lê ’n mens die gedig Keiserlike reskrip naas die ooreenstemmen- de passasie in die Nederlandse kerkgeskiedeniswerk, val dit op hoe woordelik die die ooreenkoms is, en tog maak Van Wyk Louw ’n omdigting, selekteer hy op subtiele wyse, konsti- tueer hy ’n nuwe ritmiese en strofiese organisasie van die woorde, skep hy ’n nuwe toonaard omdat hy die oorspronk- like ombuig tot die ironiese. IV En juis hierdie nuwe element van die ironiese impliseer af- stand, die afstand van die Christen van vandag wat terugkyk, glimlaggend, op die amptelike grootdoenerigheid maar wesen- lik magteloosheid van die Romeinse keiser teenoor die op- 200 komende Christendom. Die keiser probeer die skyn van mag bewaar deur sy hoogdrawende kanselarytaal, maar hy gee toe, verwag selfs guns van dié godheid. Nie net na inhoud is dit in hoë mate ’n “Latynse” bundel nie, maar ook die twee magtige odes, in afsonderlike afdeling spesifiek so genoem, bevestig die klassieke groeibodem van hierdie poësie wat vorm betref: Hongarye: November 1956 en Groot Ode. Naas die uiterlike vorm van gedigte soos hier­ die, sou ’n mens ook die deurgaans rymloosheid van die ge­ digte in die bundel kon terugvoer na klassieke bei'nvloeding — ’n voorliefde vir ander verskonstituerende middele as eind- rym, en wel ritme. Daarby juis die lang reël wat oorwegend voorkom, en die besonke, gerypte toonaard. Daar is deur­ gaans ’n klassieke ewewigtigheid, Die byna ondefinieerbare watermerk van “Masze und Gróze”, so eie aan die Latynse - oudheid. A A P D VAN DER WALT PU vir C HO. P D VAN DER WALT PU vir C HO. 201

https://www.koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1268/1374

Afrikaans

SUMMARY − Kan ons volstaan met bepaling van aanleg op enkele breë, basiese gebiede, of kry ons eers die regte mense as ons soek na 'n spesifieke potensiaal met betrekking tot die masjien ter sprake? M.a.w., is werksimulasie nodig? − Kan genoegsame tekens van die potensiaal om gespesialiseerde vaardighede te verwerf by rekrute deur middel van werksimulasie gevind word? Of anders gestel: sal verskille in hantering van 'n masjien of simulator by eerste kennismaking korreleer met verskille in prestasie na opleiding? M.a.w. is werksimulasie moontlik? − Indien die antwoord op die vorige vraag positief is; onder watter omstandighede is dit ekonomies geregverdig om spesiale toetse te ontwerp? M.a.w., is werksimulasie betalend? − Onderskei ons genoeg tussen die relatief stabiele eienskappe wat in keuring moet aandag kry en die aanduidings van potensiaal wat in opleiding ontwikkel moet word? M.a.w., word werksimulasie gebruik vir keuring of vir opleiding? Die vraag kan gestel word of die nodigheidsnorm en die betalendheidsnorm dan nie op dieselfde neerkom nie. Daar is sielkundige en ekonomiese oorwegings wat afsonderlike vrae gerieflik maak. Dit is hierdie vrae wat gestel behoort te word wanneer die versoeking sterk word om gespesialiseerde toetse te ontwerp. Verder behoort daar gekyk te word of werksimulasie die enigste manier is om sekere psigomotoriese vaardighede na vore te bring en ook watter implikasies werksimulasie vir die keuringsproses het. Aan hierdie twee aspekte word in die volgende paragrawe meer aandag verleen. Omlyning van psigomotoriese vaardighede SUMMARY The place of selection tests comprising work samples is discussed briefly. Situations in industry where this selection approach is applicable and those in which general psycholo- gical tests are sufficient are not always distinguished properly. An example of a situation in which work simulation is warranted for selection purposes, is the case of the sewing machine operator. A battery including machine tests constructed for this selection task is described. Results of validation studies conducted with Black and Coloured appli- cants are given. In die nywerheidslewe in Suid-Afrika bestaan vandag 'n nuwe bereidwilligheid om te belê in die keuring en opleiding van werkers. Waar die bedryfsielkundige voorheen vrugteloos pleidooie vir wetenskaplike personeelbestuur gelewer het, word tans geredelik stelsels geïnstalleer en personeel afgestaan om op personeelbestuursgebied tot winsgewend- heid by te dra. Of dit altyd so wetenskaplik daaraan toegaan, hoef nie hier beantwoord te word nie. Dit is egter 'n feit dat die bestuurder baie dikwels 'n behoefte het aan 'n opleidingstelsel of 'n toets vir sy besondere omstandighede en dan by professionele instansies daarom kom aanklop. Ongelukkig is die eienskappe waarna gesoek word in 'n tegniek of instrument dikwels slegs die gesigsgeldigheid van die toets. As dit gaan om keuring van masjienoperateurs moet die toets logies lyk vir die leek eerder as om 'n sekere bydrae tot suksesvoorspelling te lewer. As 'n toets beskou word as 'n monster van gedrag wat so gekies, voorberei en beproef is om mense te identifiseer wat goed sal vaar in 'n gegewe werk, kan 'n mens die pre-okkupasie met gesigsgeldigheid verstaan. Die gebruiker aanvaar as vanselfsprekend dat die spesialis, die toetsopsteller, na die tegniese aspekte sal omsien en hyself behou die reg voor om 'n toets te kies in terme van wat vir hom reg lyk. ‘n Toets wat spesifiek vir die besondere werk ontwerp is en wat 'n aantal werk-eienskappe naboots, word gewoonlik verkies. Hoewel die foute in die benadering goed bekend is, is dit in die besondere geval van die masjienoperateur nuttig om weer eens na 'n paar van die voor-die-hand-liggende vrae te kyk voordat op werksimulasie (of werknabootsing) in keuring besluit word: − Kan ons volstaan met bepaling van aanleg op enkele breë, basiese gebiede, of kry ons eers die regte mense as ons soek na 'n spesifieke potensiaal met betrekking tot die masjien ter sprake? M.a.w., is werksimulasie nodig? Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Omlyning van psigomotoriese vaardighede Die navorsing op die gebied van psigomotoriese vaardighede het oor 'n lang tyd baie aspekte aangeraak in sowel die eksperimentele sielkunde as die psigometrika. In die psigometrika het die klem geval op korrelasie- en faktorontledingstudies met die doel om sukses te voorspel in werk; faktore in psigomotoriese vermoëns te identifiseer; en verandering in die faktorstruktuur van psigomotoriese vermoëns te ondersoek wat deur oefening teweeg gebring word. 2 Die fokuspunte in die omlyning van die psigomotoriese vermoëns wat hier van belang is, kan opgesom word in die terme gebruik deur Trumbo en Noble (1973), naamlik: − die vorming van die korrekte gedragspatrone in tyd en ruimte ("temporal-spacial patterning"); − die gesamentlike funksionering van reseptor- en effektorprosesse; en − veranderbaarheid deur ervaring. − die gesamentlike funksionering van reseptor- en effektorprosesse; en die gesamentlike funksionering van reseptor en effektorprosesse; en − veranderbaarheid deur ervaring. − veranderbaarheid deur ervaring. In die soeke na onderskeibare psigomotoriese vaardighede het Fleishman na sy faktorontledings die volgende bekende taksonomie van die belangrikste psigomotoriese vaardighede opgestel: In die soeke na onderskeibare psigomotoriese vaardighede het Fleishman na sy faktorontledings die volgende bekende taksonomie van die belangrikste psigomotoriese vaardighede opgestel: − presiesheid van beheer (die vermoë om fyn, gekontroleerde aanpassings in spieraktiwiteit uit te voer); − koördinasie van verskillende ledemate; − koördinasie van verskillende ledemate; − responsoriëntasie (die vermoë om die regte response teen hoë spoed te kan kies); responsoriëntasie (die vermoë om die regte response teen hoë spoed te kan kies); reaksietyd; − reaksietyd; − koers- of tempo-aanpassing (die vermoë om voortdurende antisiperende motoriese aanpassings te maak met betrekking tot die spoed en rigting van 'n bewegende teiken); − handvaardigheid; − koers- of tempo-aanpassing (die vermoë om voortdurende antisiperende motoriese aanpassings te maak met betrekking tot die spoed en rigting van 'n bewegende teiken); − handvaardigheid; − arm-handbestendigheid (die vermoë om presiese bewegings van arm-handposisionering te maak waar spoed en krag 'n minimum is); − gewrig-vingerspoed ("tapping"); − mik ("aiming"). Bogenoemde psigomotoriese vaardighede is meetbaar met 'n verskeidenheid van toetse - waarvoor werksimulasie dus nie nodig is nie. Wanneer dit kom by die ontwikkelde stadium van 'n motoriese vaardigheid, word weliswaar algemeen aanvaar dat ons te doen het met 'n hoogs spesifieke eienskap (kyk byvoorbeeld Anastasi, 1961, p.383). Van die vroegste navorsing af is daar egter aanduidings dat ander aspekte by aanvanklike stadiums van vaardigheidsbemeestering ter sprake is as by gevorderde stadiums (Woodrow, 1938). Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Omlyning van psigomotoriese vaardighede Die beginsel van vereenvoudiging (Jones, 1966) waarvolgens meer algemene faktore en 'n groter verskeidenheid van faktore (vermoëns) 3 3 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) aanvanklik belangrik is en een na die ander met oefening wegval sodat uiteindelik die hoogs taakspesifiekes (vaardighede) oorbly, skyn steeds belangrik te wees. Daar moet ook onderskei word tussen vaardigheidsvlakke benodig in die deursnee- werker en dié benodig op die grense van menslike vermoë in mededingende sport soos gholf of gimnastiek, uitvoerende kuns (konsertpianis), akrobatiese toertjies (sweefstokarties) of supermasjienoperateur (motorwedrenjaer). Die belangrikheid van meer algemene vermoëns neem egter vermoedelik nie soveel af by die uiterste prestasie of rekordpoging nie. Moed, intelligensie en ander eienskappe bly hier naas vaardigheid steeds belangrik. Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) 4 Implikasies vir keuring Die vraag ontstaan watter implikasies vir keruing van masjienoperateurs hieruit volg. Eerstens is ons aangewys op korttermynvoorspelling. As een groep eienskappe by die rekruut belangrik is en ander by die opgeleide werker wat vir spesialisasie gekeur moet word, moet die eerste voorspellingsdoelwit die eksamen ná die basiese kursus wees. Tweedens maak die simpleksbeginsel en sekwensiële keuring dit moontlik om met goedkoper, reeds bestaande toetse te bepaal of die algemene vermoëns waarna gesoek word, aangwesig is. Uit dié wat slaag kan dan later verder gekeur word om die spesialiste op te lei. Hier mag die behoefte aan duur simulasie en toetskonstruksie nie bestaan nie, want behoorlike werkprestasiemeting kan lei tot ‘n bepaling van die mate waarin relevante spesifieke vermoëns te voorskyn getree het by die werker. As ‘n toets van motoriese funksies dan wel in die vroeë keuring ingesluit word, kan dit miskien ‘n relatief eenvoudige een wees wat ‘n meer algemene aspek meet en saam met byvoorbeeld ‘n kognitiewe toests dien om slegs ‘n beperkte groep aan die onderpunt van die verspreiding van tellings as ‘n eerste stap uit te skakel. Voorbeelde hiervan is ‘n tweehandkoördinasietoets of die Eenvoudige Vaardighede Battery van De Wet (1967) wat van belang kan wees in fyn monteringswerk. ‘n Meer gespesialiseerde laevlakkeuringstoets wat nog steeds goedkoop en eenvoudig is en wel op die vroeë stadium ‘n bydrae behoort te lewer, is die vingervaardigheidstoets vir tekstielwerkers van Backer (1969). Asher en Sciarrino (1974) klassifiseer werksteekproeftoetse onder verbale toetse en motoriese toetse en gee ‘n oorsig van ‘n groot verskeidenheid van hierdie toetse en die navorsing daaroor. Die geldighede gevind vir die eenvoudiger tipe toetse moet egter bepaal en nie aanvaar word nie, want resultate is dikwels swak. 4 Indien vooraf bepaal kan word dat 'n gegewe tipe operateur uit 'n bepaalde vlak van algemene verstandelike vermoë gekeur sal word, kan die groep wat met taakspesifieke toetse getoets word, aansienlik verklein word. Dié toetse kom dus eers in 'n tweede fase van keuring in die prentjie. Die realistiese werksteekproeftoets dek 'n wyer spektrum van relevante aspekte as die enkeldimensietoets. Sommige van dié toetse sal by aanvangskeuring nie van belang of selfs regverdig wees nie, maar die konteks waarin die mees relevante veranderlikes gemeet word, mag tog 'n bydrae tot beter keuring lewer. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) Implikasies vir keuring Die feit dat Asher en Sciarrino (1974) egter die grootste geldigheid gevind het vir persoonlike agtergrondgegewens en spesifieke vorige ervaring of relevante aktiwiteite met betrekking tot gegewe werk, is van belang. As die vaardigheid reeds daar is, kan dit op dié wyse ook uitgevind word; as dit nog nie daar is nie, is die werksteekproefbenadering dalk te vroeg. Antwoorde op die vrae wat vroeër gestel is, blyk dus af te hang van die besondere omstandighede. Die duur simulator by keuring van beginners sal egter in baie gevalle ‘n fout wees. Formalisering van 'n steekproef van werkverrigting (soos in die Ambagsvaktoets) is nuttig vir latere keuring uit eie geledere en natuurlik vir die kleiner organisasie wat nie oplei nie, maar goeie opgeleide personeel van sy konkurrente "oorneem". Daar is natuurlik baie masjienoperateurstake waarby die motoriese vermoëns nie 'n keuringsrol speel nie. Indien die masjien so ontwikkel is dat enige normale persoon met gemak die motoriese aspekte van die werk kan bemeester, moet keuring op ander aspekte gerig wees. Hier kom die volgehoue werktoetse soos die Pauli en lateres van byvoorbeeld die NIPN ter sprake (Reuning, 1972), wat gerig is op temperamentseienskappe met betrekking tot vervelige omstandighede. Afgesien van die korrekte plasing van simulasie in die keuringsprogram, is daar ook ander, hoofsaaklik ekonomiese oorwegings van belang by die gebruik van simulasie: − slegs die onderskeidende werkselemente wat wesenlik is vir werkverrigting behoort in so 'n tegniek ingesluit te word (en veral nie die tydverkwistendes wat ooreenkoms met uiterlike werksomstandighede verhoog nie); − moeilikheidsgraad behoort by werkseise en nie by maksimum diskriminasie te pas nie; − moeilikheidsgraad behoort by werkseise en nie by maksimum diskriminasie te pas nie; − die getal werkers wat deur middel van so 'n tegniek gekeur moet word in die besondere − moeilikheidsgraad behoort by werkseise en nie by maksimum diskriminasie te pas nie; − die getal werkers wat deur middel van so 'n tegniek gekeur moet word in die besondere industrie, behoort in ag geneem te word; − die getal werkers wat deur middel van so 'n tegniek gekeur moet word in die besondere industrie, behoort in ag geneem te word; Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. DIE NAAIMASJIENOPERATRISE IN DIE SUID-AFRIKAANSE INDUSTRIE Swart-, Kleurling- en Asiërvroue vorm in relatief gelyke getalle die grootste deel van die naaimasjienoperateursbevolking in Suid-Afrika en daar word in die toekoms 'n jaarlikse toetrede van 10 000 per jaar tot hierdie beroep verwag (Geyser, 1978). Aanvanklike opleiding duur dikwels van 4 tot 6 weke waarna die werkster eenvoudige take verrig en gaandeweg vorder namate sy aan 'n verskeidenheid van spesifieke take blootgestel word. Implikasies vir keuring Lätti) 5 − die koste van die masjinerie, materiaal, opleiding en foute wat betrokke is, behoort ingereken te word; − die moontlikhede om die "werktoets" of simulator ook vir opleiding te gebruik, is 'n oorweging; asook − die moontlikhede om die "werktoets" of simulator ook vir opleiding te gebruik, is 'n oorweging; asook − die koste en instandhoudingskoste daarvan. − die koste en instandhoudingskoste daarvan. Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) DIE TOETSBATTERY Die NIPN is deur die Nasionale Produktiwiteitsinstituut (NPI) genader om 'n battery vir keuring van Swart beginners te ontwikkel. Hierdie taak is deur Spagnoletti (1974) verrig, nadat hy die werk in besonderhede bestudeer, self bemeester en ontleed het. Hy het tot die gevolgtrekking gekom dat die volgende eienskappe nodig is: − algemene verstandelike vermoë; − vaardigheid in die hantering van materiaal; − oog-handkoördinasie; en − oog-voetkoördinasie. Om algemene verstandelike vermoë te meet, is die Sirkeltoets uit die Klassifikasie- toetsbattery van die NIPN gebruik, tesame met die Gekleurde Pennetjiesbord wat ter wille van oriëntering in die toetssituasie ingesluit is. Vir die ander drie eienskappe het Spagnoletti toetse ontwerp wat op die gewone industriële naaimasjien uitgevoer word met behulp van spesiaal ontwerpte stukkies materiaal. Toe die battery later ook vir Kleurlinge aangepas is, is die Sirkeltoets vervang met 'n toets wat ruimtelike vermoë en -redenering by hoër geskoolde groepe meet, omdat baie van die Kleurlinge in die soort werk hoër geskoold is as Swartes. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 6 Die Gekleurde Pennetjiesbord word normaalweg nie as 'n toets gebruik nie, maar wel as 'n aanvangsoefening in die toetssituasie. Toetslinge word op hul gemak gestel in die vreemde 6 situasie, hulle word bewus gemaak van die dinge waarop hulle moet let en hulle leer 'n aantal basiese beginsels van die toetsing wat hulle moet ondergaan, soos om te werk teen spoed en met 'n spesifieke tydsbeperking, om instruksies presies te volg, ensovoorts. Daar word nie verwag dat die tellings verkry van hierdie oefening, veel waarde het om tussen mense te onderskei ten opsigte van hul kognitiewe vermoë nie. Hierdie tellings word meesal nie genoteer nie, hoewel dit maklik sou wees om dit wel te doen as omstandighede die gebruik van die instrument as 'n toets regverdig. Die tellings behaal in die Sirkeltoets word beskou as aanduiding van redeneervermoë op perseptuele en konseptuele gebied terwyl 'n mate van ruimtelike vermoë ook ter sprake is. Hierdie toets, sowel as die Gekleurde Pennetjiesbord, behoort tot die Klassifikasietoets- battery (KTB) wat in 1966 opgestel is vir nywerheidsgebruik by Swartmense met vanaf geen skoling tot voltooiing van laerskoolopvoeding. Toepassing van die volle battery vind gewoonlik plaas deur middel van 'n klanklose film sodat toetslinge wat geen gemeenskaplike taal ken nie, deur gebruik van mimiek getoets kan word. Afsonderlike norms vir die individuele subtoetse van die battery bestaan, asook handleidings vir die onderskeie subtoetse. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) DIE TOETSBATTERY Die Vorm-invoegtoets (Figure Fitting Test) is 'n papier-en-potloodtoets wat enkele jare gelede opgestel is om ruimtelike vermoë te meet by Swartmense wat primêre skoolopleiding ontvang het. In duideliker omskrywing van die vermoë ter sprake, kan gesê word dat dit gaan om die vermoë om figure wat in 'n tweedimensionele ruimte geroteer is te visualiseer in ander posisies as die gegewe aanvanklike posisies en om verwantskappe tussen kombinasies van figure af te lei. Die toets is gebaseer op die Thurstone-konsep van primêre verstandelike vermoëns. Aanpassing vir Swartmense raak slegs die moeilikheidsgraad en die aanbiedingswyse van die instruksies. Die meervoudige keuse-items is origens vergelykbaar met toetsitems soos aangetref binne Westerse konteks en daar word verwag dat ander bevolkingsgroepe vir wie die moeilikheidsgraad van die toets geskik is, wel daarmee getoets kan word. In hierdie stadium is bevredigende toetsnorms verkry vir Swartmense sowel as Kleurlinge met ongeveer 6 tot 10 jaar skoling (Lätti en Verster, 1975). Die drie masjientoetse wat deur Spagnoletti vir hierdie projek ontwikkel is, word voorafgegaan deur enkele praktiese oefeninge waarvoor geen telling genoteer word nie. Hierdie oefeninge is bedoel om die toetsling op haar gemak te stel, veral wat hantering van die naaimasjien betref. Die toetsling moet met die werking van die pedaal en die kniehefboom 7 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) vertroud wees om die toetse te kan uitvoer. 'n Algemene oriëntering is nodig ten opsigte van wat om te verwag tydens 'n eerste hantering van 'n industriële naaimasjien omdat die situasie nie sonder fisiese gevaar is nie. Die vreemdheid van die situasie sowel as die feit dat die spanning van evaluering en keuring vir die toetsling bestaan, kan lei tot verbouereerdheid, foute wat die persoon normaalweg nie maak nie en ongelukke. Die normale veiligheids- maatreëls word in elk geval ook in hierdie stadium van die toetsing benadruk. Sodra die toetsling die oriënteerende handelinge bemeester het deur die voorgeskrewe prosedures te volg, word oorgegaan tot die afneem van die eerste masjientoets, naamlik die Masjine- beheertoets. Die Masjienbeheertoets is ontwerp om die koördinasie te meet tussen spesifieke visuele stimuli (die naald van die masjien bereik 'n spesifieke deel van die materiaal waarop gestik word), en gegewe voetbewegings (waarvolgens die naald in beweging gebring en gestop word). Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) DIE TOETSBATTERY Die aanname waarop die toets berus, is dat individuele verskille van beginners (met absoluut geen masjienervaring nie) in die vermoë om die masjienspoed te reguleer en op gegewe plekke tot stilstand te bring, verband hou met verskille in die vermoë om vaardigheid in masjienwerk te verwerf. In sy waarnemings van opgeleide masjienwerksters vind Spagnoletti (1974, p.12) ook dat onekonomiese gewoontes in masjienwerk ,bydra tot tydverlies. Die masjien word nie met vertroue in beweging gebring om elke stap af te handel nie. Dit is nie duidelik of hierdie 'n probleem is waarvoor gekeur of opgelei moet word nie. Dit is waarskynlik so dat goeie opleiding, voldoende oefening en werkervaring asook latere korrektiewe opleiding baie kan doen om hierdie soort swakhede uit te skakel. Aan die ander kant sal keuring waarskynlik help om mense wat makliker aanpas by die eise van die taak te vind, waardeur opleidingstyd gespaar, korrigeer van foute uitgeskakel en die periode voor volle produktiwiteit bereik word, verkort word. In hierdie keuringsituasie word immers nie 'n skeidslyn getrek tussen mense wat die vaardighede kan leer, en ander wat dit hoegenaamd nooit sal leer nie. Dit gaan eerder om identifisering van dié wat op die mees ekonomiese wyse opgelei kan word uit die beskikbare bevolking. Die Werktempotoets is ontwerp om die spoed te meet waarmee 'n bepaalde reeks handelinge uitgevoer word in die gebruik van die industriële naaimasjiene. 'n Samevoeging van basiese handelinge in een gekoördineerde patroon teen maksimum spoed word vereis. Vingervaardigheid is onder andere gesien as ‘n belangrike faktor in prestasie in dié toets. 8 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) Die Kurwestiktoets is ontwerp om die koördinasie te bepaal tussen handbewegings (waardeur materiaal so deur die masjien gestuur word dat stiksels op gegewe plekke aangebring word) en visuele stimuli (waardeur die regte plek of "roete" van die stiksel bepaal word). Omdat die volle reeks handelinge van eenvoudige masjienwerk in een of ander mate in die toetstaak voorkom, word korrelasies tussen prestasie in hierdie toets en die ander masjientoetse verwag. Die klem word hier op die aspek van oog-hand-koördinasie geplaas met die verwagting dat hierdie vermoë verantwoordelik sal wees vir die oorwegende deel van die nie-toevallige verskille in toetslinge se prestasies. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) Geldigheid by Swartmense Spagnoletti (1974) het sy battery gevalideer op 'n monster van 42 Swart vroue in 'n fabriek in Babelegi. Hierdie persone is getoets en hul prestasie na vier weke van opleiding is as kriterium gebruik. Drie tellings is as prestasie gebruik: 'n vierpuntbeoordelingskaal; − 'n vierpuntbeoordelingskaal; − 'n gedragsgeankerde skaal (gemiddelde skaalpunte bereken vir verskeie beoordelaars); − voltooiing van die kursus. − 'n gedragsgeankerde skaal (gemiddelde skaalpunte bereken vir verskeie beoordelaars); − voltooiing van die kursus. Die interkorrelasies tussen die voorspellers en die kriteria word in Tabel 1 weergegee. Die interkorrelasies tussen die voorspellers en die kriteria word in Tabel 1 weergegee. TABEL 1 INTERKORRELASIES VIR EKSPERIMENTELE VERANDERLIKES BY SWARTES (N = 42) * Veranderlike 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Vierpuntskaal - 2. Geankerde skaal 91 - 3. Voltooiing 01 -03 - 4. Sirkels 42 45 -07 - 5. Pennetjiesbord 18 04 -08 41 - 6. Masjienbeheer 49 58 -32 22 11 - 7. Kurwestik 54 63 03 39 04 29 - 8. Werktempo -42 -43 -16 -35 -26 -12 -20 - *Desimale kommas weggelaat; korrelasies beduidend op die een persentpeil is onderstreep. (N = 92 in die geval van voltooiing) TABEL 1 INTERKORRELASIES VIR EKSPERIMENTELE VERANDERLIKES BY SWARTES (N = 42) * Veranderlike 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Vierpuntskaal - 2. Geankerde skaal 91 - 3. Voltooiing 01 -03 - 4. Sirkels 42 45 -07 - 5. Pennetjiesbord 18 04 -08 41 - 6. Masjienbeheer 49 58 -32 22 11 - 7. Kurwestik 54 63 03 39 04 29 - 8. Werktempo -42 -43 -16 -35 -26 -12 -20 - *Desimale kommas weggelaat; korrelasies beduidend op die een persentpeil is onderstreep. (N = 92 in die geval van voltooiing) Die twee beoordelingskriteria gee byna dieselfde inligting, terwyl die lae variansie van die voltooiingskriterium dit feitlik uitskakel. Die twee beoordelingskriteria gee byna dieselfde inligting, terwyl die lae variansie van die voltooiingskriterium dit feitlik uitskakel. 9 Die afwesigheid van betekenisvolle verband tussen die masjientoetse onderskryf Spagnoletti se aanvanklike ontleding van die relevante vermoëns en lyk belowend vir meervoudige korrelasie. Hy het dan ook ‘n meervoudige korrelasie van 0,79 tussen die vier toetse en die Geankerde Skaalkriterium gevind. Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) Geldigheid by Kleurlinge Sirkels 19 49 - 4. Vorminvoeg 25 43 39 - 5. Kurwestik 27 34 44 31 - 6. Masjinebeheer 31 17 25 18 58 - 7. Spoed 07 37 42 27 44 29 - 8. Gehalte 06 31 36 25 45 29 87 - 9. Spoed en Gehalte 07 35 40 27 46 30 97 96 - *Desimale kommas weggelaat; onderstreepte korrelasies is beduidend op die een persentpeil. TABEL 2 INTERKORRELASIES VIR EKSPERIMENTELE VERANDERLIKES BY KLEURLINGE (N = 103)* Veranderlike 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Ouderdom - 2. Skoling 25 - 3. Sirkels 19 49 - 4. Vorminvoeg 25 43 39 - 5. Kurwestik 27 34 44 31 - 6. Masjinebeheer 31 17 25 18 58 - 7. Spoed 07 37 42 27 44 29 - 8. Gehalte 06 31 36 25 45 29 87 - 9. Spoed en Gehalte 07 35 40 27 46 30 97 96 - *Desimale kommas weggelaat; onderstreepte korrelasies is beduidend op die een persentpeil. Geldigheid by Kleurlinge Na ‘n verdere ondersoek van die Klere-industrieproduktiwitetsassosiasie (KLIPA) van die NPI is ‘n tweede geldigheidsondersoek met ‘n Kleurlinggroep van 103 vroue van ‘n Kaapstadse opleidingsentrum gedoen. Hier is onder andere die volgende kriteriumtellings gebruik ten opsigte van ‘n sesweekkursus: − gemiddelde weeklikse beoordeling van spoed op ‘n negepuntskaal; − gemiddelde weeklikse beoordeling van gehalte op ‘n negepuntskaal; − die som van die spoed- en gehaltetellings. − gemiddelde weeklikse beoordeling van gehalte op ‘n negepuntskaal; − gemiddelde weeklikse beoordeling van gehalte op ‘n negepuntskaal; − die som van die spoed- en gehaltetellings. Die interkorrelasies tussen die voorspellers en die kriteria verskyn in Tabel 2. Die Werktempotoets is in die geval van die Kleurlinge nie weer gebruik nie, omdat dit die minste bydrae het en ernstige behoefte aan verkorting van die battery nodig gevind is. Tabel 2 toon dat die spoed- en gehaltetellings so hoog korreleer dat saamvoeging met die oog op meervoudige regressieontleding gedoen kon word. Na die meervoudige korrelasies bereken is, is gevind dat verdere verkorting van die battery moontlik was en dat slegs die Kurwestiktoets van die masjientoetse in die aanbevole battery oorgebly het. Die meervoudige korrelasie wat behaal is met die drie voorspellers in Tabel 3 is 0,53. Die meervoudige korrelasie wat behaal is met die drie voorspellers in Tabel 3 is 0,53. Gebruik van die vereenvoudigde gewigte in hierdie tabel lei in hierdie groep tot ‘n korrelasie van 0,52. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 10 TABEL 2 INTERKORRELASIES VIR EKSPERIMENTELE VERANDERLIKES BY KLEURLINGE (N = 103)* Veranderlike 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Ouderdom - 2. Skoling 25 - 3. Sirkels 19 49 - 4. Vorminvoeg 25 43 39 - 5. Kurwestik 27 34 44 31 - 6. Masjinebeheer 31 17 25 18 58 - 7. Spoed 07 37 42 27 44 29 - 8. Gehalte 06 31 36 25 45 29 87 - 9. Spoed en Gehalte 07 35 40 27 46 30 97 96 - *Desimale kommas weggelaat; onderstreepte korrelasies is beduidend op die een persentpeil. TABEL 3 KEURINGSBATTERY VIR KLEURLINGKANDIDATE MET OORWEGEND LAER OPVOEDKUNDIGE PEIL Veranderlike β-gewig Gebruiksgewig Toetstyd (Minute) Kurwestiktoets 0,48 4 35 Sirkeltoets 0,46 4 45 Standerds geslaag 0,12 1 - Oefeninge vooraf - - 30 TABEL 2 INTERKORRELASIES VIR EKSPERIMENTELE VERANDERLIKES BY KLEURLINGE (N = 103)* Veranderlike 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Ouderdom - 2. Skoling 25 - 3. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 TABEL 4 KEURINGSBATTERY VIR KLEURLINGKANDIDATE MET OORWEGEND HOËR OPVOEDKUNDIGE PEIL Veranderlike β-gewig Gebruiksgewig Toetstyd (Minute) Kurwestiktoets 0,54 4 35 Vorminvoegtoets 0,12 1 75 Standerds geslaag 0,15 1 - Oefeninge vooraf - - - Die toetstyd vir albei batterye (vir laer opvoedkundige en hoër opvoedkundige peile) is in die omgewing van twee uur. (Daar moet onthou word dat veral by die masjientoets tempo's sal verskil, sodat die tyd net 'n aanduiding is.) TABEL 3 KEURINGSBATTERY VIR KLEURLINGKANDIDATE MET OORWEGEND LAER OPVOEDKUNDIGE PEIL Veranderlike β-gewig Gebruiksgewig Toetstyd (Minute) Kurwestiktoets 0,48 4 35 Sirkeltoets 0,46 4 45 Standerds geslaag 0,12 1 - Oefeninge vooraf - - 30 In Tabel 4 (meervoudige korrelasie = 0,51) word 'n oplossing verskaf vir gevalle waar die opvoedkundige peil van die groep in die geheel te hoog is om verskille in die prestasie op die Sirkeltoets te verkry. In dié geval word die Vorm-invoegtoets gebruik en die vereen- voudiging van die regressiegewigte soos gegee in Tabel 4 gaan gepaard met 'n korrelasie tussen die kriterium en die kombinasie van 0,48. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 11 Aanwending Daar word verwag dat hierdie battery van praktiese betekenis sal wees in die verhoging van die persentasie van kandidate wat 'n aanvangskursus in naaimasjienwerk slaag. Aangesien die toetstyd aansienlik verkort is en die standaardmasjiene van elke fabriek of opleiding- sentrum gebruik kan word vir die keuring, behoort implementeringsprobleme nie onoor- komelik te wees nie. Die NIPN verskaf toetsgebruikeropleiding en hierdie battery is na die nodige bykomende opleiding beskikbaar vir alle A-vlakgebruikers. Van Spagnoletti se werk is dit duidelik dat soortgelyke geldigheidsvlakke vir Swartes met die verkorte battery gevind kan word as by die Kleurlinge. Daar word beoog om mettertyd 'n geldigheidsondersoek op Asiërs uit te voer. Kruisvalidasiegeldigheidsinligting is nog uitstaande, maar geniet aandag. Ingebruikstelling van die battery sal in oorleg met KLIPA van die NPI (wat die projek aangevra en gedeeltelik gefinansier het) en die Klere-industrie-opleidingsraad gedoen word. Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) OPSOMMING Die moontlikhede en plek van keuringstoetse wat uit werks- monsters bestaan word kortliks bespreek. Bedryfsituasies waar hierdie tipe tegniek oorweeg behoort te word en gevalle waarin algemene sielkundige toetsing voldoende is, word nie altyd onderskei nie. 'n voorbeeld van waar die werksimulasie gereg- verdig is, is die keuring van die naaimasjienoperateur Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 12 Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) of -operatrise. 'n Battery van masjientoetse wat vir hierdie doel opgestel, is, word beskryf en resultate behaal in geldigheids- ondersoeke by swartmense en kleurlinge word gerapporteer. Keuringsbattery vir Swart- en Kleurling Naaimasjienoperatrises (V.I. Lätti) Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 VERWYSINGS Anastasi, A. Psychological Testing. New York: McMillan, 1961. Asher, J.J. and Sciarrino, J.A. Realistic work sample tests: A review. Personnel Psycho 1974, 27, 519-533. Backer, W. Construction of a Finger Dexterity Test for the Selection of Textile Workers. Monografie van SIRSA, 1969, no. 96. De Wet, D.R. Simple skills test applied to Africans. Psychologia Africana, 1967, 11, 189- 205. Geyser, G.J. Nasionale Produktiwiteitsinstituut, Persoonlike medeling, 1978. Jones, M.B. Individual differences. In E.A. Bilodeau (ed.), Acquisition of Skill. New York: Academic Press, 1966. Lätti, V.I. en Verster, M.A. NIPR test for the assessment of Blacks. PERS 230. NIPR, CSIR, Johannesburg, 1975. Reuning. H.F.E. Test Administrator’s Manual: Continuous Letter Checking and Continuous Symbol Checking. CSIR Guide K7.37, Johannesburg, 1974. Spagnoletti, M.P. Development and initial validation of a selection test battery for sewing machinists. Interim Report submitted to National Productivity Institute, C/PERS 226. NIPR, CSIR, Johannesburg, 1974. g Trumbo, D. and Noble, M. Motor skill. In B.B. Wolman (ed.) Handbook of General Psychology. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1973 Woodrow, H. The relation between abilities and improvement with practice. Journal of Educational Psychology, 1938, 29, 215-230. Perspektiewe in die Bedryfsielkunde 1978 4.5 13

https://sajip.co.za/index.php/sajip/article/download/309/305

Afrikaans

SYNOPSIS completed. The Lancaster Approaches to Study and Course Perception Questionnaire (LASCPQ) was used to measure “orientation to learning” (approach to learning). The Reflections on Learning Inventory (ROLI) was used to measure “conceptions of learing”. The Inventory of Learning Styles in Higher Education was used to measure “regulation strategies” as well as “motivation for studies”. Accademic institutions and organisations are constantly searching for meaning in various learning contexts. This meaning enables them to obtain a better understanding of the factors that are more likely to enhance the chances of academic success in various learning contexts. Distance education is no exception. The meaning obtained from research empowers organisations and their students to build sound knowledge bases and deep understandings of the interrelationship between the various constructs. Results inidcate that although a low correlation exists among the concstucts “meaning orientation”, “transformational conception” and “self-regulation”, a moderate to high correlation was found among “reproducing orientation”, “accumulating conception” and “external regulation”. Results also indicate that a “deep approach to study” in the Tv-learning context is associated with: “motivation for studies”, “transformational conception”, “accumulating conception of learning”, “external regulation”, “personal motivation for studies” and “self-regulation”. The “surface approach to study” is associated with “reproducing orientation”, “lack of regulation” and “meaning orientation”. The aim of the study was to determine the possible relationship between the constructs “meaning orientation” (in – depth approach to study), “transformational conception” and “self-regulation” in the distance education context (Tv-learning). The second objective was to define deep and surface approaches in the Tv-learning context. “Meaning orientation” (in-depth approach to study) refers to the student’s efforts to: understand the learning material properly; bring the learning context into relation with previous experiences; and build up a broad frame of reference where the relationships and inter dependencies of the underlying components are indicated. “Transformational conception” refers to the student’s abillity to construct meaning, bring about transformation and go beyond the information given. “Self-regulation” refers to the student’s ability to act independantly in the learning process and to take initiative in diagnosing their own learning needs. “Self-regulation” refers to the formulation of learning objectives, location of resources, the fulfillment of objectives, and the evaluation of the extent to which these objectives are met. The “deep approach to study”, that is thus normally associated with study success in higher education, is defined differently in the Tv- learning context. SA Journal of Industrial Psychology, 2002, 28(2), 37-45 SA Tydskrif vir Bedryfsielkunde, 2002, 28 (2), 37-45 SA Journal of Industrial Psychology, 2002, 28(2), 37-45 SA Tydskrif vir Bedryfsielkunde, 2002, 28 (2), 37-45 Versoeke vir afskrifte moet gerig aan: DF Lotriet, Departement Menslike Hulpbronbestuur, RAU, Posbus 524, Auckland Park, 2006 ABSTRACT The relationship between learning process variables and study success. The main objective of this study was to determine the relationship between the constructs “meaning orientation” (in-depth approach to study), “transformational conception” and “self-regulation” in the distance education context (TV–learning). A random sample of 1951 participants taken from a large financial institution yielded 263 usable questionnaires. The responses obtained to the 167 items were subjected to factor analysis and item analysis. Thereafter the intercorrelations between the learning process variables “approach to learning”, “conceptions of learning” and “regulation strategies” were computed. The results indicate that although low correlations exist among the constructs “meaning orientation”, “transformational conception” and “self-regulation”, a moderate correlation was found between “reproducing orientation”, “accumulating conception” and “external regulation”. The implications of these findings are further discussed. OPSOMMING Die hoofdoel van die onderhawige studie was om te bepaal of daar ‘n verband tussen die konstrukte “betekenisoriëntasie” (dieptebenadering tot leer), “transformasionele begrip” en “selfregulering” in die afstandsonderrigkonteks (TV-leer) bestaan. ‘n Ewekansige steekproef van 1951 deelnemers geneem uit ‘n groot finansiële instelling het 263 bruikbare vraelyste opgelewer. Die response op 167 items is aan faktor- en itemontledings onderwerp. Daarna is die interverwantskappe tussen die leerprosesveranderlikes, naamlik “benadering tot leer”, “begrip van leer” en “reguleringstrategieë” bepaal. Die resultate dui daarop dat alhoewel daar lae verbande tussen die konstrukte “betekenisoriëntasie”, “transformasionele begrip” en “selfregulering” bestaan daar tog matig verbande tussen die konstrukte “reproduserende oriëntasie”, “akkumuleringsbegrip” en “eksterne regulering” bevind is. Die implikasies van die bevindinge word verder bespreek. DIE VERBAND VAN LEERPROSESVERANDERLIKES MET LEERSUKSES JM SCHEPERS Departement Menslikehulpbronbestuur Randse Afrikaanse Universiteit LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS Uit bostaande is dit duidelik dat ‘n komplekse aantal veranderlikes ‘n invloed op die leersukses van leerders, in ‘n verskeidenheid van onderrigkontekste, kan uitoefen. Die vraag kan egter gevra word of veranderlikes wat in die tradisionele onderrigkonteks ‘n invloed op leersukses uitoefen, ook na ander onderrigkontekste, byvoorbeeld die televisieleerkonteks, veralgemeenbaar is? Resente navorsing deur Phipps en Merisotis (1999), waar afstands- onderrignavorsingsresultate meta-analities ontleed is, het bepaalde leemtes in die verband uitgewys, naamlik: Indien die oppervlakbenadering tot leer benut word, word daar ook in die literatuur daarna verwys as die reproduserende oriëntasie tot leer (Schmeck, 1988). Net so word daar na die dieptebenadering as ‘n betekenisoriëntasie verwys (Schmeck, 1988). Die benutting van dié terminologie in die literatuur as wisselterme met die gepaardgaande tiperende eienskappe wat met die term verband hou, skep semantiese verwarring en ‘n eiesoortige problematiek. Dit blyk dat die onderskeie definisies van ‘n “dieptebenadering tot leer” met die “betekenisoriëntasie” wat ‘n leerder aan ‘n leersituasie heg, ooreenstem; terwyl die onderskeie definisies van die “oppervlakbenadering” met die “reproduserende oriëntasie” ooreenstem (Ramsden, 1985) en derhalwe word die onderskeie terme as wisselterme benut.
Belangrike veranderlikes wat ‘n invloed op leersukses uitoefen, word nie in aanmerking geneem of voldoende beheer nie (vergelyk ook die sienswyses van Brinkerhoff, 1987; Holton, 1996 in die verband).
Metodologiese leemtes, veral ten opsigte van die betroubaarheid en geldigheid van meetinstrumente, asook in die samestelling van steekproewe, is aangedui. Aansluitend hierby stel Biggs (1993) dit dat ‘n verdere leermetodologie, naamlik ‘n strategiese benadering tot leer, onderskei kan word. Leerders wat so ‘n tipe benadering in die leerproses volg, sal geneig wees om die maksimum uitset (dit wil sê hoë punte) met die minimum inset te verkry. Taktiese insette, soos die bestudering van vorige vraestelle en optimale tydsbestuur kan as tiperend van die tipe benadering beskou word (Biggs, 1993; Entwistle & Tait, 1990). g p g
Die invloed van afstandsonderrigtegnologieë (onderskeie kombinasies daarvan) op studentetevredenheid word ten koste van studente se leer-prosesse beklemtoon. Dit beteken dat verdere navorsing ten opsigte van “hoe studente in ‘n verskeidenheid van kontekste leer”, dringend noodsaaklik is. Nie alleen sal dit ‘n aanduiding gee van die wyse waarop daar in ‘n verskeidenheid van kontekste gedoseer behoort te word nie, maar ook watter leerbenadering in ‘n bepaalde konteks meer doeltreffend benut kan word (vergelyk ook die sienswyse van Dickinson, 1999 in dié verband). LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS 38 deur leerders in die leerproses gevolg word as ‘n belangrike bepaler van studiesukses beskou kan word. Twee komponente kan in dié verband onderskei word, naamlik die leerder se oogmerk met die studie en die leermetodologie wat deur die leerder gevolg word (Ramsden, 1985). Betreffende die leermetodologie stel Entwistle en Tait (1990); Lotriet (1990); en Ramsden (1985) dit dat leerders enersyds kan poog om die leermateriaal deeglik te begryp, die leerinhoud met vorige ervaringe in verband te bring en ‘n breë verwysingsraamwerk te vorm, waar die verwantskappe en interafhanklikhede tussen die onderskeie komponente aangedui word. Die voorafgaande is ook aanduidend van ‘n dieptebenadering tot leer wat deur die leerder gevolg word. Hierteenoor kan leerders poog om bloot die leerinhoud te memoriseer, die sillabus slaafs na te volg, te reproduseer en om aan die minimum taakvereistes te voldoen. Laasgenoemde verwys na ‘n oppervlakbenadering tot leer waar die leerder poog om slegs aan die minimum evalueringsvereistes te voldoen (Morgan, 1993). Indien beskouinge van Entwistle en Tait (1990); en Ramsden (1985) onder die loep geneem word, blyk dit dat suksesvolle studente, in die residensiële onderrigkonteks, eerder ‘n dieptebenadering as oppervlak- benadering in die leerproses benut. plaas opnuut die fokus op afstandsonderrig as ‘n alternatief vir residensiële kontakonderrig. Die afstandsonderrigveld word egter deur ’n eiesoortige problematiek gekenmerk. Leerder-isolasie (Greyling, 1993), hoë uitvalsyfers (Phipps & Merisotis, 1999) en gebrekkige navorsing (Holton, 1996; Phipps & Merisotis, 1999) dien as voorbeelde in dié verband. Verskeie navorsing kan uit die literatuur geïdentifiseer word wat dui op aspekte wat ‘n invloed op studiesukses uitoefen. Aspekte soos vermoë (Wexley & Latham, 1981); houding van leerders (Ford & Noe, 1987; Noe, 1986); motivering van die leerders (Mathieu, Tannenbaum & Sallas, 1992); vertroue in eie vermoëns (Tannenbaum, Mathieu, Sallas & Cannon-Bouwers, 1991); selfgerigtheid in die leerproses (Durr, Guglielmino & Guglielmino, 1996); geslag (Tziner & Falbe, 1993); leergereedheid (Van Zyl, 1991); leerstyl (Ramsden, 1985); vorige ervaring met leer (Biggs, 1989) en begrip van leer (Biggs, 1989; Entwistle & Tait, 1990) kan in die verband onderskei word. Voorts kan aspekte soos die student se oriëntasie tot leer (Ramsden, 1985); benadering tot leer (Biggs, 1989; Entwistle & Tait, 1990; Ramsden, 1985; Richardson & Morgan, 1999) en die mate waarin leeruitkomste bereik is (Ramsden, 1985) as verdere faktore in leersukses beskou word. SYNOPSIS This confirms the uniqueness of the Tv-learning, distance education learner as well as the unique demands that are made on the context. There is thus a need for a break away from the traditional definition of factors that are normally associated with study success in higher education. Provision should be made for a wider variety of strategies that learners can take up in certain learning contexts. This will enable students and learner assistants to obtain greater insight into the structuring and presentation of the learning as well as the creation of an environment conducive for learning. Die toenemende belangrikheid van die benutting van alternatiewe onderrigmetodologieë in die Suid-Afrikaanse konteks is welbekend. Aspekte soos lae ekonomiese groeikoers; hoë bevolkingsgroei; lae geletterdheids- en vaardigheidsvlakke van die bevolking; beperkte finansiële hulpmiddele en infrastruktuur (Greyling, 1993; Slabbert & De Villiers, 1998; Van Dyk, Nel, Loedloff & Haasbroek, 1997) Die toenemende belangrikheid van die benutting van alternatiewe onderrigmetodologieë in die Suid-Afrikaanse konteks is welbekend. A correlation design was used to test both the research hypothesis and the postulates. The research group was composed of a random sample of 1951 participants taken from a large financial institution that yielded 263 usable questionnaires. Three questionnaires were Aspekte soos lae ekonomiese groeikoers; hoë bevolkingsgroei; lae geletterdheids- en vaardigheidsvlakke van die bevolking; beperkte finansiële hulpmiddele en infrastruktuur (Greyling, 1993; Slabbert & De Villiers, 1998; Van Dyk, Nel, Loedloff & Haasbroek, 1997) 37 LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS Verbandhoudend met die voorafgaande meen Pintrich (1995); Schunk (1986); en Vermunt (1992) dat leerders oor doeltreffende strategieë moet beskik om die leerproses doeltreffend te bestuur. Vermunt (1992) verklaar in dié verband dat drie tiperende strategieë onderskei kan word, naamlik ‘n eksterne reguleringstrategie, ‘n selfregulerende strategie en ‘n gebrek aan ‘n reguleringstrategie. Leerders wat oor selfregulerende strategieë beskik, sal geneig wees om meer outonoom in die leerproses op te tree. Knowles (1984, p. 37) noem in die verband “… they take the initiative in diagnosing their own learning needs, in formulating learning objectives, in locating resources to fulfill objectives, and in evaluating the extent to which they meet objectives”. Dit beteken dat die leerder verantwoordelikheid vir leersukses neem en waarskynlik oor hoë vlakke van selfprobaatheid beskik (Gallagher, 1994; Warr & Bunce, 1995) wat aanduidend van die leerder se vertroue in sy/haar eie vermoëns is. Hierteenoor sal ‘n leerder wat ‘n eksterne reguleringstrategie benut, geneig wees om mislukking aan eksterne faktore toe te skryf en hulpeloosheid in die leerproses te ervaar (Vermunt, 1992). Daar kan gespekuleer word dat die voorafgaande na psigologiese onvolwassenheid verwys (Knowles, 1984) en dat die leerder ‘n oormatige afhanklikheid ten opsigte van die leerbegeleier, medeleerders en leerinhoud mag openbaar. Verbandhoudend met die voorafgaande sal leerders wat geen reguleringstrategie volg nie waarskynlik beskou kan word as individue wat nie oor die vermoë beskik om beheer oor die inhoud, verloop en resultaat van die leerproses te Verskeie teoretiese raamwerke, waarin studenteleerprosesse geoperasionaliseer word, kan in dié verband onderskei word. Wanneer die benaderinge van Biggs (1985); Entwistle (1992); Entwistle en Tait (1990); en Ramsden (1985) ontleed word, blyk dit dat leerprosesveranderlikes soos die benadering tot die leerproses, die konteks waarbinne leer plaasvind en die begrip van die leerproses ‘n beduidende invloed op leersukses kan uitoefen. Ten spyte daarvan dat dié veranderlikes in die literatuur deeglik ondersoek is (vergelyk byvoorbeeld studies gedoen deur Biggs, 1995; Marshall & Summers, 1999; Mji, 1998; Mji & Glencross, 1999; Zhang, 2000), is die studies hoofsaaklik in residensiële omgewings, op voltydse voorgraadse studente uitgevoer. Slegs enkele kontemporêre, relevante studies, soos van toepassing in die Suid-Afrikaanse konteks (byvoorbeeld ‘n studie gedoen deur Akande, 1998 met 750 voorgraadse studente) kon in die literatuur opgespoor word. Waar die genoemde veranderlikes as vertrekpunt in die onderhawige studie dien, is dit gepas om dié veranderlikes kortliks toe te lig. LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS Leerprosesveranderlikes Benadering tot die leerproses Skrywers soos Biggs (1993); Morgan (1993); Ramsden (1985); en Roussouw en Parsons (1994) is dit eens dat die benadering wat Leerprosesveranderlikes Benadering tot die leerproses Skrywers soos Biggs (1993); Morgan (1993); Ramsden (1985); en Roussouw en Parsons (1994) is dit eens dat die benadering wat Die leerkonteks waarbinne die leerproses plaasvind dié verband). Wanneer die beskouinge van skrywers soos Biggs (1993); Entwistle en Ramsden (1983); Greyling (1993); en Lotriet (1990) betreffende die invloed van die leerkonteks op leersukses, in oënskou geneem word, blyk dit dat die volgende komponente studiesukses kan beïnvloed:
Die wyse waarop die leerbegeleier aan sy/haar toegewysde rol en funksie uitvoering gee. Smit (soos aangehaal deur Greyling, 1993, p. 40) stel in die verband dat “genuine (andragogic) support depends to a great extent on the tutor’s ability to perform the tasks of negotiating, contracting, liaising, advising, monitoring, counselling, referring, teaching, assessing, coaching, disciplining, representing, giving of feedback, evaluating, refereeing, coping with emotional attachment, identifying themes, target setting”. Die voorafgaande is aanduidend van die belangrike rol wat die leerbegeleier in die leerproses speel. Die manifestasie van leerbegrip (hetsy reproduserend of transformasioneel) kan egter as die wisselwerking tussen ‘n komplekse aantal veranderlikes beskou word. In die verband verklaar skrywers, soos byvoorbeeld Meyer en Boulton-Lewis (1999) en Van Wyk (1990), dat faktore soos kognitiewe strategieë, die aard van die leertaak, leerverwagtinge, die persepsies wat die leerder betreffende die leerkonteks huldig, vorige ervaring met leer, asook kulturele invloede die vorming van leerbegrip beïnvloed. In ooreenstemming met die beskouinge van Knowles (1984; 1989) en Knowles et al. (1998) betreffende die volwasseneleerder, kan leerbegripvorming as ‘n dinamiese eerder as ‘n statiese proses beskou word. Soos die leerder groei en ontwikkel, met ander woorde “ … has arrived at a self-concept of being responsible for one’s own life, of being selfdirected” (Knowles, 1984, p. 9), sal die leerbegrip- paradigma verder uitgebou word. Dit beteken dat waar die leerder aanvanklik oor ‘n beperkende leerbeskouing beskik het, dit oor ‘n tydperk tot ‘n transformasionele leerbelewenis uitgebou kan word. Aansluitend hierby verklaar Perry (soos aangehaal deur Morgan, 1993) dat regressering, na ‘n vorige ontwikkelingsfase kan plaasvind “… where the learner failed to progress and moved back to earlier stages in his or her development” (p. 64).
Die leertaak soos dit gestalte vind in die kurrikulumontwerp, kompleksiteit, relevansie van die leerinhoud, die wyse waarop formatiewe en summatiewe evaluering plaasvind, terugvoer deur die leerbegeleier aan die leerder gegee word, dien as voorbeelde van enkele faktore wat die leertaak positief kan beïnvloed. Leerprosesveranderlikes Leerprosesveranderlikes Benadering tot die leerproses Skrywers soos Biggs (1993); Morgan (1993); Ramsden (1985); en Roussouw en Parsons (1994) is dit eens dat die benadering wat p Benadering tot die leerproses LEERPROSESVERANDERLIKES MET LEERSUKSES LEERPROSESVERANDERLIKES MET LEERSUKSES 39 neem nie (Vermunt, 1992). Die afleiding kan gemaak word dat daar ‘n sterk ooreenstemming bestaan tussen leerders wat ‘n eksterne reguleringstrategie in die leerproses volg en leerders wat geen reguleringstrategie benut nie. neem nie (Vermunt, 1992). Die afleiding kan gemaak word dat daar ‘n sterk ooreenstemming bestaan tussen leerders wat ‘n eksterne reguleringstrategie in die leerproses volg en leerders wat geen reguleringstrategie benut nie. die formatiewe sowel as summatiewe evaluering as onbillik beleef word, die leerders meer geneig sal wees om ‘n oppervlakbenadering (teenoor ‘n diepte-benadering) in die leerproses te volg. Die voorafgaande is ook aanduidend van die belangrike rol wat leerderpersepsies in die onderriggebeure speel. Na verwagting kan die akademiese instelling ‘n belangrike rol in die beïnvloeding van leerderpersepsies speel deur te verseker dat aspekte soos doeltreffende onderrigmedia, kurrikulumontwerp, leerder-begeleiding en ondersteuning in die leerproses gestalte vind. Voorts moet die onderrigontwerp, selfregulerende gedrag en die benutting van diepteleerbenaderings fasiliteer. ‘n Belangrike implikasie wat uit die voorafgaande voortspruit, is die doelbewuste en georganiseerde bestuurspoging wat deur ‘n akademiese instelling geïnisieer behoort te word om leerderpersepsies positief te beïnvloed. Twee faktore, naamlik leerervaring (Marton & Saljo, 1984; Ramsden, 1985) en leermotivering (Tannenbaum & Yukl, 1992; Wlodkowski, 1985) kan ‘n invloed op die keuse van ‘n leermetodologie en die wyse waarop die leerproses bestuur word, uitoefen. Dit beteken dat vorige opvoedkundige ervarings (byvoorbeeld die skoolsisteem), vaardighede van leerders vereis wat ‘n oppervlakbenadering tot leer by leerders stimuleer en aanmoedig. Aspekte soos memorisering en die reprodusering van kennis word as die vernaamste kriteria benut om studiesukses te bepaal. Voorts kan die motiveringsvlak van die leerder ‘n bepaalde invloed op die wyse waarop leerinhoud benader en bestuur word, uitoefen. Die voorafgaande is veral van toepassing op die volwasseneleerder en Knowles, Holton en Swanson (1998) noem in die verband dat volwasseneleerders ‘n lewens-, taak- of probleemgesentreerde benadering tot leer volg en oor ‘n dringende tydsperspektief betreffende die aanwending of die gebruik van nuut aangeleerde kennis beskik. Daar kan gespekuleer word dat indien die leerinhoud toepaslik en aanwendbaar is (Knowles et al., 1998) volwasseneleerders selfregulerend sal optree en sal poog om die leermateriaal met vorige ervaringe in verband te bring. Dit beteken dat die volwasseneleerder ‘n breë verwysingsraamwerk, waar die verwantskappe tussen die onderskeie konsepte aangedui word, in die leerproses sal benut en derhalwe ‘n dieptebenadering in die leerproses sal volg. Begrip van die leerproses Begrip van die leerproses In die voorafgaande besprekings is aangedui dat leerders leerinhoud op verskillende wyses benader sowel as verskillende bestuursmeganismes in die leerproses benut. Voorts is aangedui dat die wyse waarop leerders die leertaak benader en bestuur, ‘n bepaalde invloed op leersukses kan uitoefen. Aansluitend by die voorafgaande sal die betekenis wat deur ‘n leerder aan die leerproses geheg word, ‘n verdere invloed op leersukses uitoefen. Wanneer die beskouinge van Meyer en Boulton-Lewis (1999); Morgan (1993); en Saljo (1982) in dié verband onder die loep geneem word, blyk dit dat die begrip oftewel die betekenis wat leerders aan die leerproses heg in twee breë kategorieë verdeel kan word. Aan die een kant van die spektrum is daar leerders wat die leerproses as die akkumulering van feite, prosedures en die memorisering daarvan beskou. Aan die ander kant kan leer deur leerders beskou word as “… constructing meaning and transformation and going beyond the information given” (Morgan, 1993). ‘n Moontlike afleiding wat in dié verband gemaak kan word, is dat leerders wat leer bloot as die akkumulering van feite en die memorisering daarvan beskou, geneig sal wees om ‘n oppervlakbenadering tot die leerproses voor te staan. Na verwagting sal so ‘n tipe leerder ook geneig wees om ‘n eksterne reguleringstrategie in die leerproses te benut (Vermunt,1992). Daarteenoor kan leerders wat oor ‘n transformasionele begrip betreffende die leerproses beskik, eerder daarop ingestel wees om ‘n dieptebenadering tot die leerproses te volg en volgens ‘n selfreguleringstrategie te handel (vergelyk ook die beskouinge van Entwistle & Tait, 1990; Morgan, 1993; en Vermunt, 1992 in die verband). Die leerkonteks waarbinne die leerproses plaasvind Die rol van die leerkonteks en die invloed daarvan op studiesukses is welbekend (vergelyk ook die sienswyses van Broad & Newstrom, 1992; Burke, 1997; Ford & Weissbein, 1997 in dié verband). Wanneer die beskouinge van skrywers soos Biggs (1993); Entwistle en Ramsden (1983); Greyling (1993); en Lotriet (1990) betreffende die invloed van die leerkonteks op leersukses, in oënskou geneem word, blyk dit dat die volgende komponente studiesukses kan beïnvloed: Meetinstrumente Drie geskikte meetinstrumente is vir die doeleindes van hierdie studie benut. Die drie instrumente, naamlik die Lancaster Approaches to Study and Course Perceptions Questionnaire (LASCPQ); die Reflections on Learning Inventory (ROLI) en die Inventory of Learning Styles in Higher Education sal vervolgens in meer besonderhede bespreek word. LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS 40 wat oor hoë vlakke van leerbewustheid beskik (met ander woorde begrip van wat leer werklik behels) in ‘n verskeidenheid van kontekste, hetsy residensiële of die televisieleerkonteks, groter leersukses kan behaal as leerders wat oor lae vlakke van leerbewustheid beskik. studente vir die 1997/1998 akademiese jaar ingeskryf was. Die totale populasie aan wie vraelyste gestuur is beloop 1951 waarvan 263 gerespondeer het. Die betrokke studente kom uit verskillende divisies, takke en streke en verteenwoordig die verskillende kultuurgroepe, geslagte en geografiese gebiede. Tweehonderd drie en sestig vraelyste is terugontvang. As rede vir die swak respons (13,7%) en die talle studente wat verkies het om anoniem te bly, kan die volgende rede aangevoer word: Die betrokke organisasie het tydens die insameling van die gegewens groot veranderinge ondergaan wat sekere rasionaliserings- implikasies tot gevolg gehad het. Om hierdie rede het baie van die studente verkies om anoniem te bly of glad nie die vraelyste in te vul nie, ondanks die feit dat die oogmerk van die beoogde studie duidelik aan die studente bekend gemaak is. Gevolglik kon die biografiese inligting van slegs 163 studente verkry word. Die biografiese gegewens verskyn in Tabel 1. Probleemstelling Ten einde die tweede doelwit van die studie te bereik, word die volgende twee postulate geformuleer: Ten einde die tweede doelwit van die studie te bereik, word die volgende twee postulate geformuleer: Potulaat 1: Na verwagting sal persone wat ‘n dieptebenadering in die televisieleerkonteks benut intrinsiek gemotiveerd wees, oor ‘n transformasionele begrip van die leerproses beskik en ‘n selfgereguleerde strategie benut. Hierdie persone sal dan nie ekstern gereguleerd wees, ‘n akkumuleringsbegrip opneem of ‘n reproduserende oriëntasie in die leerproses benut nie. Uit ‘n nadere beskouing van Tabel 1 blyk dit dat van die 163 respondente 60,4% dames is. Die oorgrote meerderheid van die respondente is getroud, en slegs 5,3% is geskei. Die meeste van die respondente (28,5%) het vyf jaar of minder diens. Wat die respondente se ouderdom betref, is 23,9 % jonger as 29 jaar, 26,6% is tussen 30 en 40 jaar en 11,4% is 40 jaar en ouer. Die meeste van die respondente is op klerklike vlak aangestel (23,5%), gevolg deur die wat as spesialiste aangestel is (17,8%). Postulaat 2: Na verwagting sal persone wat ‘n oppervlakbenadering in die televisieleerkonteks benut ekstrinsiek gemotiveerd wees, oor ‘n akkumuleringsbegrip van die leerproses beskik en ‘n eksterne reguleringstrategie benut. Hierdie persone sal dan nie ‘n betekenisoriëntasie in die leerproses benut, selfgereguleerd optree of oor ‘n transformasionele begrip beskik nie. Probleemstelling In aansluiting by die voorafgaande teoretiese ontleding en met inagneming van die motivering vir die studie, kan die probleemstelling soos volg gestel word: Tradisioneel word suksesvolle leerders aan residensiële instellings getipeer as individue wat ‘n “dieptebenadering tot leer” benut; geneig is om “selfregulerend in die leerproses” op te tree; “intrinsiek gemotiveerd” is en ‘n “transformasionele begrip” betreffende die leerproses huldig (vergelyk die sienswyses van Entwistle & Tait, 1990; Lotriet, 1990 en Ramsden, 1985 in dié verband). Die vraag is egter of die voorafgaande tipering ook van toepassing op die televisieleerstudent gemaak kan word; of die geïdentifiseerde betekenisoriëntasie, tipe reguleringstrategieë en begrip van die leerproses tot die televisieleerkonteks veralgemeen kan word en of daar onderlinge verwantskappe tussen die konstrukte is. TABEL 1 BIOGRAFIESE BESONDERHEDE VAN DIE RESPONDENTE Frekwensie (f) Persentasie (%) 1. GESLAG Aantal mans 101 38,4 Aantal vroue 159 60,4 Onbekend 3 1,1 Totaal (N) 263 100 2. HUWELIKSTATUS Getroud 99 37,6 Ongetroud 50 19,0 Geskei 14 5,3 Onbekend 100 38,0 Totaal (N) 263 100 4. AANTAL JARE DIENS 0 tot 5 jaar 75 28,5 6 tot 10 jaar 50 19,0 11 – > 37 14,0 Onbekend 101 38,4 Totaal (N) 263 100 5. OUDERDOM 20 – 29 63 23,9 30 – 39 70 26,6 40 – > 30 11,4 Onbekend 100 38,0 Totaal (N) 263 100 7. POSISIE IN ORGANISASIE Klerklike Pos 62 23,5 Bestuursposisie 15 5,7 Toesighoudende hoedanigheid 28 10,6 Bemarking 9 3,4 Spesialis 47 17,8 Semi-/ongeskoolde arbeid 2 0,8 Onbekend 100 38,0 Totaal (N) 263 100 TABEL 1 BIOGRAFIESE BESONDERHEDE VAN DIE RESPONDENTE TABEL 1 BIOGRAFIESE BESONDERHEDE VAN DIE RESPONDENTE Doelstelling: Die hoofdoelstellings van die studie is die volgende: Die hoofdoelstellings van die studie is die volgende:
Die bepaling van die interverwantskappe tussen die konstrukte “betekenisoriëntasie”; “transformasionele begrip” en “selfregulering”.
Die definiëring van die diepte- en oppervlakbenaderings tot leer soos van toepassing in die televisieleerkonteks. p g
Bestaande meetinstrumente aan faktor-en itemontledings te onderwerp om sodoende betroubare en geldige skale daar te stel. Na aanleiding van die literatuurstudie, die probleemstelling en die doelstellings van die studie, word die volgende drie hipoteses (om die eerste gestelde doelwit te bereik) gestel: Hipotese 1: Daar bestaan ‘n statisties beduidende verband tussen betekenisoriëntasie en transformasionele Hipotese 2: Daar bestaan ‘n statisties beduidende verband tussen betekenisoriëntasie en selfregulering- strategieë. Hipotese 3: Daar bestaan ‘n statisties beduidende verband tussen transformasionele begrip van leer en selfregulering-strategieë. Die leerkonteks waarbinne die leerproses plaasvind p
Kontekstuele faktore, wat ‘n invloed op studiesukses kan uitoefen, soos die akademiese instelling se verbintenis tot kwaliteitonderrig en die handhawing van akademiese standaarde, leerbegeleier-student-verhouding sowel as die beskikbaarstelling van hulpbronne kan as verdere faktore in die verband onderskei word. Bostaande uiteensetting is aanduidend van die veelheid leerkonteksveranderlikes wat ‘n invloed op studiesukses kan uitoefen. Die belangrikheid van die veranderlikes is egter in die persepsie van die leerder geleë ten opsigte van die invloed wat die veranderlikes op sy/ haar studiesukses uitoefen (Biggs, 1993; Hackman & Walker, 1990; Howard & Ault, 1992; Ramsden & Entwistle, 1981; Rossouw & Parsons, 1994). Daar kan geredeneer word dat indien leerders die leertaak as oormatig kompleks beskou, die relevansie van die inhoudelike bevraagteken word en Die belangrikheid van leerbegrip, as ‘n veranderlike in leersukses, word in bogenoemde uiteensetting beklemtoon. In aansluiting hierby sou daar gespekuleer kon word dat leerders Lancaster Approaches to Study and Course Perceptions Questionnaire (LASCPQ) LEERPROSESVERANDERLIKES MET LEERSUKSES 41 Reflections on Learning Inventory (ROLI) Die LASCPQ is deur Ramsden (1983) ontwerp en meet ‘n student se “benadering tot leer”. Dit verskaf ‘n meting van drie interaktiewe benaderings, asook ‘n “styl-en afwykingskaal” wat verband hou met die student se benadering tot leer. Die instrument verteenwoordig sestien faktore. Die faktore sluit vier oorhoofse oriëntasies tot leer in. Onder elkeen van die vier oriëntasies tot leer ressorteer vier benaderings tot leerveranderlikes (kyk Tabel 2). f g y ( ) Die instrument is deur Meyer en Boulton-Lewis (1999) ontwerp en meet ‘n student se begrip van leer deur middel van 10 interaktiewe leerveranderlikes, soos aangedui in Tabel 2. ‘n Beskouing van Tabel 2 toon dat die meetinstrument matig tot hoë Cronbach Alfa koëffisiënte gelewer het en dus oor aanneemlike metriese eienskappe beskik. Inventory of Learning Styles in Higher Education Inventory of Learning Styles in Higher Education Dié instrument is deur Vermunt (1994) ontwerp en meet twee leerstylveranderlikes, naamlik “reguleringstrategieë” en “motivering vir studie”. ‘n Itemontleding is deur Ramsden (1983) op hierdie meetinstrument uitgevoer. Ofskoon die Cronbach Alfa koëffisiënte wat gelewer is as redelik laag beskou kan word, is die vraelys nogtans as aanneemlik vir navorsingsdoeleindes beskou. Op grond van die feit dat die instrument deur Lotriet (1990); Morgan (1993); en Ramsden (1985) in verskillende leerkontekste gebruik is en beduidende resultate tot gevolg gehad het, is dit as aanneemlik vir die beoogde studie beskou. Die veranderlikes wat betrekking het op “reguleringstrategieë” verskaf metings van sewe interaktiewe strategieë terwyl die “motivering vir studie”-veranderlike metings van vyf interaktiewe oriëntasies verskaf. Sowel die “reguleringstrategieë” as die “motivering vir studie”-veranderlikes hou verband met die student se “leerstyl”. Die faktore onderliggend aan bogenoemde vraelyste sal opnuut vir die huidige studie bepaal word, en slegs die skale met aanneemlike betroubaarhede sal behou word. TABEL 2 MEETINSTRUMENTE Cronbach alfa Aantal Items (N) A LANCASTER APPROACHES TO STUDY AND COURSE PERCEPTIONS QUESTIONNAIRE (LASCPQ) 1. Betekenisoriëntasie tot leer Dieptebenadering 0,56 4 Verbandhoudende idees 0,47 4 Gebruik van bewyse 0,38 4 Intrinsieke motivering 0,72 4 2. Reproduserende oriëntasie tot leer Oppervlakbenadering 0,49 6 Sillabusgebondenheid 0,51 3 Vrees vir mislukking 0,45 3 Ekstrinsieke motivering 0,78 4 3. Prestasie-oriëntasie tot leer Strategiese benadering tot leer 0,32 4 Ongeorganiseerde studiemetodes 0,71 4 Negatiewe houdings teenoor studie 0,60 4 Prestasiemotivering 0,58 4 4. LEERPROSESVERANDERLIKES MET LEERSUKSES Styl en afwykings-van-leer-oriëntasie Begripsleer 0,65 4 Globetrotting-holis 0,36 4 Operasionele leer 0,49 4 Sorgloosheid 0,42 4 Totaal 64 B REFLECTIONS ON LEARNING INVENTORY (ROLI) Akkumulering 0,67 – 0,70 5 Herroeping 0,70 – 0,76 5 Begrip voor memorisering 0,73 – 0,81 5 Plig 0,69 – 0,80 5 Versameling van feite 0,68 – 0,79 5 Kennistoename 0,69 – 0,78 5 Memorisering voor begrip 0,76 – 0,78 5 Onafhanklike denke 0,66 – 0,71 5 ‘n Anderse beskouing van goed 0,72 – 0,75 5 Kennis is diskreet en feitlik 0,57 – 0,66 5 Totaal 50 C INVENTORY OF LEARNING STYLES IN HIGHER EDUCATION 1. Reguleringstrategieë Selfregulering 0,81 11 Leerproses en leerresultaat 0,75 7 Leerinhoud 0,78 4 Eksterne regulering 0,78 11 Leerproses 0,67 6 Leerresultaat 0,71 5 Gebrek aan regulering 0,68 6 Totaal 28 2. Motivering vir studie Persoonlike belangstellings 0,74 5 Sertifikaatgerigtheid 0,81 5 Toetsgerigtheid 0,86 5 Beroepsgerigtheid 0,85 5 Ambivalensie 0,75 5 Totaal 25 PROSEDURE Die respondente is via die televisie-netwerk in kennis gestel van die beoogde studie. ‘n Dokument wat die prosedure vir die beantwoording van die drie vraelyste uiteensit, is aan die studente deur die organisasie se interne pos gestuur, vergesel van ‘n geadresseerde koevert. Die respondente het deur die vrae gewerk, en enige onduidelikhede is deur die navorser opgeklaar. Die respondente is versoek om die vraelyste binne drie weke, in die koeverte wat voorsien is, aan die organisasie se skakelpersoon terug te stuur. Die respondente het die keuse gehad om anoniem te bly, of hul name op die vraelyste in te vul. Statistiese ontleding Nadat die data terugontvang is, is dit deur die Statistiese Konsultasiediens van die Randse Afrikaanse Universiteit ontleed. METODE Die Steekproef Die navorsing is uitgevoer by ‘n Suid-Afrikaanse finansiële instelling. Vraelyste is aan al die werknemers gestuur wat as Lancaster Approaches to Study and Course Perceptions Questionnaire (LASCPQ) RESULTATE Ten einde die faktorstruktuur van die Lancaster Approaches to Study and Course Perceptions Questionnaire, die Relflections on Learning Inventory en die Inventory of Learning Styles in Higher Education vir Suid-Afrikaanse omstandighede te bepaal, is elkeen van die vraelyste aan ‘n hooffaktorontleding onderwerp. Om die effek van differensiële skeefheid van die items van die onderskeie vraelyste teen te werk, en die ware struktuur van elkeen van die vraelyste te bepaal, is die volgende prosedure gevolg: Die items van elke vraelys is geïnterkorreleer en die eigenwaardes van die ongereduseerde interkorrelasiematrikse is bereken. Ooreenkomstig Kaiser (1961) se kriterium is die getal faktore vir elkeen van die vraelyste bepaal volgens die getal eigenwaardes groter as een. g Vervolgens is die gespesifiseerde getal faktore vir elke vraelys onttrek en die verkreë faktore na eenvoudige struktuur geroteer met behulp van die Varimaksrotasie. Voorts is subtellings vir elke faktor gevorm deur die items met hoë ladings op elke faktor saam te voeg. Die subtellings is vervolgens geïnterkorreleer (vir elke vraelys afsonderlik) en die matrikse van interkorrelasies aan faktorontleding onderwerp. Die verkreë faktormatrikse is na eenvoudige struktuur geroteer met behulp van die Direct Oblimin-prosedure. Die Lancaster Approaches to Study and Course Perceptions Questionnaire het ses faktore opgelewer waarvan drie swak bepaal was, gevolglik is slegs drie faktore behou. Die Reflections on TABEL 3 BETROUBAARHEIDSKOËFFISIËNTE VAN DIE ONDERSKEIE SKALE Skale Betroubaarheidskoëffisiënte (Cronbach alfa) Skaal 1: Motivering vir studie (intrinsiek/ekstrinsiek) 0,730 Skaal 2: Reproduserende oriëntasie 0,835 Skaal 3: Betekenisoriëntasie 0,650 Skaal 4: Akkumuleringsbegrip van leer 0,934 Skaal 5: Transformasionele begrip van leer 0,821 Skaal 6: Selfregulering 0,841 Skaal 7: Gebrek aan regulering 0,794 Skaal 8: Eksterne regulering 0,707 Skaal 9: Persoonlike motivering vir studie 0,802 BETROUBAARHEIDSKOËFFISIËNTE VAN DIE ONDERSKEIE SKALE Teenstrydig met wat verwag is, is daar ‘n lae verband tussen “selfregulering” en “betekenisoriëntasie” (0,028) en tussen “eksterne regulering” en “gebrek aan regulering” (-0,009). “Betekenisoriëntasie” het ook ‘n lae verband met “transformasionele begrip” (0,190) en “selfregulering” (0,028) getoon. Wat wel na verwagting bevind is, is die volgende: “reproduserende oriëntasie” hou matig verband met “akkumuleringsbegrip” (0,445) en matig tot hoog met “gebrek aan regulering” (0,626). “Akkumuleringsbegrip” hou matig verband met “eksterne regulering” (0,406). Die hoogste negatiewe korrelasie is gevind tussen “gebrek aan regulering” en “intrinsieke/ekstrinsieke motivering” (-0,153). Hieruit kan afgelei word dat alhoewel daar nie tussen die drie ter sake leerprosesveranderlikes (begrip van leer, benadering tot leer en reguleringstrategieë) oral hoë verbande bestaan nie, is beduidende verbande tussen al drie skale gevind. Ten einde die faktore (dimensies) onderliggend aan die interkorrelasies van die verskillende skale te bepaal, is die matriks van interkorrelasies aan faktorontleding onderwerp. Die eigenwaardes van die ongereduseerde interkorrelasiematriks verskyn in Tabel 5. TABEL 5 TABEL 5 EIGENWAARDES VAN ONGEREDUSEERDE INTERKORRELASIEMATRIKS Wortel Eigenwaarde 1 3,179 2 1,934 3 0,875 4 0,738 5 0,682 6 0,632 7 0,466 8 0,295 9 0,198 Spoor 9,000 p g * Korrelasie is beduidend op die 0,05 vlak van beduidendheid (tweekantig) ** Korrelasie is beduidend op die 0,01 vlak van beduidendheid (tweekantig) LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS 42 met “eksterne regulering”. “Akkumuleringsbegrip” het ‘n matig tot hoë verband met “transformasionele begrip” (0,634) getoon. Learning Inventory het twee faktore opgelewer en albei is behou. Die Inventory of Learing Styles in Higher Education het vier faktore opgelewer en al vier is behou. Learning Inventory het twee faktore opgelewer en albei is behou. Die Inventory of Learing Styles in Higher Education het vier faktore opgelewer en al vier is behou. Hieruit kan afgelei word dat ‘n matig tot hoë verband tussen “benadering tot leer”, “begrip van leer” en “reguleringstrategieë” bestaan. ‘n Matige verband kom voor tussen “transformasionele begrip” en “eksterne regulering” (0,462). Lae verbande kom voor tussen “betekenisoriëntasie” en “selfregulering” (0,028); “betekenisoriëntasie” en “eksterne regulering” (0,047) en “betekenisoriëntasie” en “gebrek aan regulering” (0,324). Vervolgens is nege verskillende skale gevorm deur die items met hoë ladings vir elke faktor saam te voeg. Hierdie skale is voorts aan itemontleding onderwerp en die betroubaarhede van die skale is met behulp van Cronbach se koëffisiënt alfa bepaal. Die verkreë betroubaarhede verskyn in Tabel 3. BESPREKING Uit Tabel 6 blyk dit dat ‘n “dieptebenadering tot leer” (Faktor I), vanuit ‘n afstandsonderrig (TV-leer) -paradigma, geassosieer kan word met “motivering vir leer” (intrinsiek, ekstrinsiek en persoonlik), “transformasionele” en “akkumuleringsbegrip” en “self-” en “eksterne regulering”. Die “oppervlak-benadering tot leer” (Faktor II) word geassosieer met ‘n “reproduserende oriëntasie”, “gebrek aan regulering” en in ‘n mindere mate met “betekenisoriëntasie”. Elkeen van die “benaderings tot leer” moet opnuut binne ‘n nuwe leerkonteks geïnterpreteer word, alhoewel daar tog ‘n mate van konstante individuele verskille teenwoordig is (Entwistle, 1987). Uit ‘n verdere beskouing van Tabel 6 blyk dit dat die konsepte “diepte-” en “oppervlakbenadering tot leer” (TV-leerkonteks) op sekere eienskappe dui. Die eienskappe strook in sekere opsigte met die definisie en interpretasie van ander skrywers, dog dit verskil ook. Die ooreenkomste behels die volgende: Die “oppervlakbenadering tot leer” word deur die onderhawige studie beskryf as die opneem van ‘n “reproduserende oriëntasie” en ‘n “gebrek aan regulering” wat met die bevindinge van Vermunt (1992) strook. By die beskrywing van die “dieptebenadering tot leer” is daar enersyds bepaalde skale wat tradisioneel met ‘n “dieptebenadering tot leer” geassosieer word. Die ooreenkomste blyk uit die insluiting van die persoonlike motivering vir studie, transformasionele begrip tot leer en selfregulering van studie. Die beskrywing van die dieptebenadering tot leer sluit andersins skale in wat nie tradisioneel met die dieptebenadering tot leer verband hou nie. Verskille kom voor ten opsigte van die insluiting van die “nie- persoonlike motivering”, “akkumuleringsbegrip” en “eksterne regulering” van studie. Ofskoon laasgenoemde faktore nie strook met die tradisionele definisie van Entwistle en Tait (1990); Lotriet (1990); en Ramsden (1985) van ‘n “dieptebenadering tot leer” nie, postuleer Vermunt (1992) dat studente in ‘n afstandsonderrigkonteks wel sukses met “eksterne regulering” tot studie kan behaal. Die insluiting van die nie-tradisionele dieptebenaderingseienskappe in die definisie van die dieptebenadering, in teenstelling wat in die onderhawige studie gepostuleer is (kyk postulaat 1 en 2), blyk dus in die afstands- onderrigkonteks sinvol te wees. INTERKORRELASIES VAN FAKTORE Faktor I II I 1,000 0,130 II 0,130 1,000 INTERKORRELASIES VAN FAKTORE Pintrich (1995) postuleer dat selfregulering ‘n belangrike determinant van sukses vir studente op die kampus is. Hieruit blyk dit dat die definisie van faktore wat verband hou met studiesukses, unieke betekenis in bepaalde leerkontekste aanneem. EIGENWAARDES VAN ONGEREDUSEERDE INTERKORRELASIEMATRIKS EIGENWAARDES VAN ONGEREDUSEERDE INTERKORRELASIEMATRIKS ‘n Inspeksie van Tabel 3 toon dat die betroubaarheidskoëffisiënte wissel van 0,650 tot 0,934. Slegs een koëffisiënt is laer as 0,700. Die skale kan gevolglik met vrug in navorsing gebruik word. Ten einde die gestelde hipoteses te toets, is die nege skale geïnterkorreleer. Die matriks van interkorrelasies verskyn in Tabel 4. Tabel 4 toon die volgende verbande tussen “benadering tot leer”, “begrip van leer” en “reguleringstrategieë”. Die “intrinsieke/ekstrinsieke motivering vir studie” (benadering tot leer) hou matig verband met “transformasionele begrip” (0,566), “selfregulering” (0,433) en “eksterne regulering” (0,480). Die “reproduserende oriëntasie” (benadering tot leer) hou matig verband met “akkumuleringsbegrip” (0,445) en matig tot hoog met “gebrek aan regulering” (0,626). Sowel “transformasionele” (0,462) as “akkumuleringsbegrip” (0,406) hou matig verband TABEL 4 TABEL 4 TABEL 4 MATRIKS VAN INTERKORRELASIES VAN DIE ONDERSKEIE SKALE 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1. Motivering vir studie (intrinsiek/ekstrinsiek) 1,000 0,061 0,000 0,348 0,566 0,433 -0,153 0,480 0,406 2. Reproduserende oriëntasie 0,061 1,000 0,381 0,445 0,245 -0,125 0,626 0,309 0,185 3. Betekenisoriëntasie 0,000 0,381 1,000 0,134 0,190 0,028 0,324 0,047 0,140 4. Akkumuleringsbegrip van leer 0,348 0,445 0,134 1,000 0,634 0,288 0,173 0,406 0,368 5. Transformasionele begrip van leer 0,566 0,245 0,190 0,634 1,000 0,226 -0,021 0,462 0,420 6. Selfregulering 0,433 -0,125 0,028 0,288 0,226 1,000 -0,093 0,263 0,270 7. Gebrek aan regulering -0,153 0,626 0,324 0,173 -0,021 -0,093 1,000 –0,009 0,079 8. Eksterne regulering 0,480 0,309 0,047 0,406 0,462 0,263 –0,009 1,000 0,309 9. Persoonlike motivering vir studie 0,406 0,185 0,140 0,368 0,420 0,270 0,079 0,309 1,000 ** Korrelasie is beduidend op die 0,01 vlak van beduidendheid (tweekantig) * Korrelasie is beduidend op die 0,05 vlak van beduidendheid (tweekantig) MATRIKS VAN INTERKORRELASIES VAN DIE ONDERSKEIE SKALE LEERPROSESVERANDERLIKES MET LEERSUKSES 43 2. Gebrek aan regulering 0,704 3. Betekenisoriëntasie 0,404 Uit ‘n inspeksie van Tabel 5 blyk dit dat slegs twee van die eigenwaardes groter is as een, gevolglik is twee faktore onttrek (Kaiser, 1961). Aan die hand van die hoë ladings op hierdie faktor kan dit geïdentifiseer word as ‘n oppervlakbenadering tot leer. Die twee faktore korreleer 0,130 met mekaar en is dus grootliks onafhanklik van mekaar. Die verkreë faktormatriks is na eenvoudige struktuur geroteer met behulp van die Direct Oblimin-prosedure en verskyn in Tabel 6. TABEL 6 GEROTEERDE FAKTORMATRIKS (DIRECT OBLIMIN) TABEL 6 GEROTEERDE FAKTORMATRIKS (DIRECT OBLIMIN) Diepte- Oppervlak- benadering benadering Skale Skale K Faktor I Faktor II h2 j 1. Motivering vir 7, 15, 18, 20, 22, 13 0,779 -0,182 0,603 studie (intrinsiek/ 24, 29, 30, 39, 47, ekstrinsiek) 48, 59, 64 2. Reproduserende 3, 8, 9, 12, 13, 16, 25 0,132 0,925 0,904 oriëntasie 19, 26, 27, 33, 35, 36, 40, 41, 45, 49, 51, 52, 53, 55, 56, 57, 60, 61, 62 3. Betekenisoriëntasie 2, 6, 10, 14, 17, 21, 13 0,064 0,404 0,174 28, 31, 34, 38, 44, 46, 54 4. Akkumulerings- 1, 2, 4, 5, 6, 7, 9, 38 0,619 0,297 0,519 begrip van leer 10, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 36, 37, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 50 5. Transformasionele 3, 8, 11, 12, 13, 18, 12 0,762 0,098 0,609 begrip van leer 23, 28, 33, 38, 48, 49 6. Selfregulering 7, 10, 11, 13, 15, 12 0,479 -0,191 0,242 17, 21, 22, 23, 25, 26, 27 7. Gebrek aan 3, 4, 6, 9, 12, 18, 13 -0,141 0,704 0,490 regulering 20, 32, 35, 39, 48, 49, 52 8. Eksterne 1, 2, 5, 8, 14, 16, 12 0,598 0,088 0,379 regulering 19, 24, 28, 29, 47, 53 9. Persoonlike 30, 31, 33, 34, 36, 16 0,525 0,090 0,297 motivering vir 37, 38, 40, 41, 42, studie 43, 44, 45, 46, 50, 51 TABEL 6 GEROTEERDE FAKTORMATRIKS (DIRECT OBLIMIN) BESPREKING Improving positive transfer: A test of relapse prevention training on transfer outcomes. Human Resource Development Quarterly, 8(2), 115-127. Dickinson, D. (1999). Positive trends in learning: Meeting the needs of a rapidly changing world. [Online]. <http://www.newhrozons.org.>[1999, April 10]. Durr, R., Guglielmino, M. & Guglielmino, P.J. (1996). Self- directed learning readiness and occupational categories. Human Resource Development Quarterly, 7(4), 349-358. Entwistle, N. (1987). Motivation to learn: Conceptualisations and practicalities. British Journal of Education Studies, 35(2), 129-148. Uit die voorafgaande kan dus gepostuleer word dat die “dieptebenadering tot leer”, wat normaalweg met sukses in hoër onderwys geassosieer word, anders in die afstands- onderrigkonteks (TV-leer) gedefinieer moet word. Die “dieptebenadering tot leer” word in die betrokke konteks nie net beïnvloed deur ‘n student se begrip van leer, werkslading, selfvertroue, fokus op detail en die tydsfaktor nie (Marton & Saljo, 1976), maar ook deur ander faktore. In dié spesifieke leerkonteks word “self-en eksterne regulering”, “transfor- masionele-en akkumuleringsbegrip” en “intrinsieke, ekstrinsieke en persoonlike motivering vir studie” onder dieselfde konstruk (“dieptebenadering tot leer”) ingesluit. Hierdie bevindinge bevestig die behoefte aan ‘n wegbreek van die tradisionele definisie van faktore wat met studiesukses in die hoër onderwys verband hou. Dit impliseer dat daar voorsiening gemaak moet word vir ‘n wyer verskeidenheid van strategieë wat leerders in bepaalde leerkontekste kan opneem. Dit wys op die behoefte aan erkenning van die uniekheid van leerders en die uitbou van navorsers se soeke na betekenis in bepaalde leerkontekste. Entwistle, N. & Tait, H. (1990). Approaches to learning, evaluations of teaching, and preferences for contrasting academic environments. Higher Education, 19(2), 169-194. Entwistle, N. (1992). Student learning and study strategies. In The Encyclopedia of Higher Education (pp. 1730-1749). Oxford: Pergamon. g Entwistle, N. & Ramsden, P. (1983). Understanding student learning. London: Nicholas Publishing Company. Ford, J.K. & Noe, R.A. (1987). Self-Assessed training needs: The effects of attitudes toward training, managerial level and function. Personnel Psychology, 40(1), 39-53. Ford, J.K. & Weissbein, D.A. (1997). Transfer of training: An updated review and analysis. Performance Improvement Quarterly, 10(2), 22-41. Gallagher, J.J. (1994). Teaching and learning: New models. Annual Review of Psychology, 45, 171-195. Greyling, E.S.G. (1993). Kriteria vir afstandsonderwysprogramme aan residensiële Suid-Afrikaanse Universiteite. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. Binne die televisieleerkonteks is dit belangrik dat leerders toegelaat sal word om ‘n verskeidenheid van leerbenaderings in die leerproses te benut. BESPREKING Die rede hiervoor is dat studente se benaderings tot leer minder konteksgebonde is (Hattingh, 1988), gevolglik hou die “dieptebenadering tot leer” binne die afstands-onderrigkonteks (TV-leer) verband met “intrinsieke”, “ekstrinsieke” en “persoonlike motivering vir studies”. Die “dieptebenadering tot leer” hou ook verband met “transformasionele” en “akkumuleringsbegrip” asook met “self-” en “eksterne regulering van studies” (kyk Tabel 6). Die “oppervlakbenadering” hou verband met “betekenisoriëntasie” (0,404), “reproduserende oriëntasie” (0,925) en “gebrek aan regulering” (0,704). Volgens Tabel 6 is albei die faktore redelik goed bepaal: Faktor I 1. Motivering vir Studie 0,779 2. Transformasionele begrip van leer 0,762 3. Akkumuleringsbegrip van leer 0,619 4. Eksterne regulering 0,598 5. Persoonlike motivering vir studie 0,525 6. Selfregulering 0,479 Aan die hand van die hoë ladings op hierdie faktor kan dit geïdentifiseer word as ‘n dieptebenadering tot leer. Vanuit die onderhawige studie se bevindinge kan ook afgelei word dat die “oppervlakbenadering tot leer” nie verband hou met “motivering vir studie” (intrinsiek, ekstrinsiek en persoonlik) nie. Die “oppervlakbenadering” hou ook nie verband met “begrip van leer” (transformasioneel en akkumuleringsbegrip) en “self-“ en “eksterne reguleringstrategieë” nie. Faktor II het hoë ladings op die volgende veranderlikes: Faktor II 1. Reproduserende oriëntasie 0,925 LOTRIET, COETSEE, SCHEPERS 44 evaluate human resource development to strengthen programs and increase impact. San Francisco, C.A.: Jossey-Bass. evaluate human resource development to strengthen programs and increase impact. San Francisco, C.A.: Jossey-Bass. Pintrich en De Groot (1990) wys op die verband tussen die student se “motivering vir studie” en “selfregulering”. Hulle bevindinge word deur die onderhawige studie bevestig (kyk Tabel 6). Daar bestaan ‘n betekenisvolle verband tussen “intrinsieke motivering” en die “dieptebenadering tot leer”, en “ekstrinsieke motivering” en die “oppervlakbenadering tot leer” (Hattingh, 1988). Daar kan dus afgelei word dat ‘n student se “benadering tot leer” deur sy “motivering vir studie” beïnvloed word. Hierdie afleiding word deur die onderhawige studie bevestig, maar slegs ten opsigte van die beskrywing van die “dieptebenadering tot leer” en nie die “oppervlakbenadering tot leer” nie. Gesien in die lig dat verskillende opvattinge oor leer verskillende benaderings tot leer verteenwoordig, word Hattingh (1988) se vermoede dat daar ‘n verband bestaan tussen die student se “begrip van leer” en sy “benadering tot leer”, deur die onderhawige studie bevestig (kyk Tabel 4). p y Broad, M.L. & Newstrom, J.W. (1992). Transfer of training: Action- packed strategies to ensure high payoff from training investments. Reading, MA: Addison- Wesley. Burke, L.A. (1997). BESPREKING Dit sal leerders in staat stel om breër konseptuele en perseptuele beskouinge, byvoorbeeld taak-en evalueringsvereistes, te ontwikkel en die geskikste leerbe- nadering in die leerproses te benut. Die uniekheid van die televisieleerkonteks asook die eiesoortige eise wat aan dié konteks gestel word, word deur die onderhawige studie bevestig. J g Hackman, M.Z. & Walker, K.B. (1990). Instructional communication in the televised classroom: The effects of system design and teacher immediacy on student learning and satisfaction. Communication Education, 39(3), 196-206. Hattingh, D.L. (1988). ‘n Empiriese ondersoek oor hoe studente leer. Pretoria: RGN. Holton, E.F. (1996). The flawed four-level model. Human Resource Development Quarterly, 7(1), 5-19. Howard, S.W. & Ault, M.M. (1992). Distance education: Promises and cautions for special education. Teacher Education and Special Education, 15(4), 275-283. Voorts is terminologiese verwarring en omslagtige benutting van terminologie deur dié studie uitgeskakel. In hierdie studie is die grondslag gelê vir die daarstelling van betroubare en geldige skale wat in die televisieleerkonteks benut kan word, wat die dinamika van die sistemiese komponente in die unieke konteks reflekteer. Hierdeur kan leerders en leerbegeleiers groter insig verkry in die strukturering en aanbieding van die leerinhoud sowel as die skep van ‘n gunstige leeromgewing. Kaiser, H.F. (1961). A note on Guttman’s lower bound for the number of common factors. British Journal of Statistical Psychology, 14(1), 1. y gy Knowles, M.S. (1984). Andragogy in action: applying modern principles of adult learning. San Francisco, C.A.: Jossey-Bass. Knowles, M.S. (1989). The making of an adult educator. San Francisco, C.A.: Jossey-Bass. Knowles, M.S., Holton, E.F. & Swanson,R.A. (1998). The adult learner: The definite classic in adult education and human resource development. Houston: Gulf Publishing Company. LEERPROSESVERANDERLIKES MET LEERSUKSES 45 Marton, F. & Saljo, R. (1984). Approaches to learning. In F. Marton., D. Hounsell, & N.J. Entwistle (Eds.), The experience of learning (pp. 36-55). Edinburgh: Scottish Academic Press. Saljo, R. (1982). Learning and understanding: A study of differences in constructing meaning from a text. Gottenburg: Acta Universitatis Gothoburgensis. Meyer, J.H.F & Boulton-Lewis, G.M. (1999). On the operationalisation of conceptions of learning in higher education and their association with students’ knowledge and experiences of their learning. Higher Education Research and Development, 18(3), 289-302. Schmeck, R.R. (ed.) (1988). Learning strategies and learning styles. New York: Plenum Press. Schunk, D.H. (1986). Verbalization and children’s self-regulated learning. Contemporary Educational Psychology, 11, 347-369. Slabbert, J.A. & De Villiers, A.S. (1998). The South African organizational environment. Johannesburg: La Digma. Mji, A. (1998). Conceptions of learning: Views of undergraduate mathematics students. Psychological Reports, 83(3), 982-982. organizational environment. Johannesburg: La Digma. Tannenbaum, S.I., Mathieu, J.E., Sallas, E. & Cannon-Bowers, J. A. (1991). Meeting trainees’ expectations: The influence of training fulfillment on the development of commitment, self-efficacy and motivation. Journal of Applied Psychology, 76(6), 759-769. Mji, A. & Glencross, M.J. (1999). An examination of first-year university students’ attitudes toward approaches to learning. Psychological Reports, 85(3), 809-816. y p Morgan, A. (1993). Improving your students’ learning. Reflections on the experience of study. London: Kogan Page. Tannenbaum, S.I. & Yukl, G. (1992). Training and development in work organizations. Annual Review of Psychology, 43, 399- 441. Noe, R.A. (1986). Trainees’ attributes and attitudes: Neglected influences on training effectiveness. Academy of Management Review, 11, 736-749. Tziner, A. & Falbe, C.M. (1993). Training related variables, gender and training outcomes: A field investigation. International Journal of Psychology, 28(2), 203-221. Parsons, P.G. (1992). An investigation into the association between qualitatively different perceptions of learning context and students’ approaches to studying. Unpublished doctoral thesis, University of Cape Town, Cape Town. Van Dyk, P.S., Nel, P.S., Loedolff, P. & Haasbroek, G.D. (1997). Training management: A multidisciplinary approach to human resources development in Southern Africa. Johannesburg: International Thomson. Phipps, R. & Merisotis, J. (1999). What’s the difference?: A review of contemporary research on the effectiveness of distance learning in higher education. [Online]. The Institute for Higher Education Policy. <(difference.pdf from)www. ihep. comm> [1999, April. 8]. Van Wyk, G.J. (1990). Die leerstrategieë van eerste-aarstudente aan die RAU. Ongepubliseerde Magisterverhandeling, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. p p Pintrich, P.R. & De Groot, E. (1990). VERWYSINGS Akande, A. (1998). Towards the multicultural validation of a Western model of students’ approaches to learning. Education, 119(1), 37-47. Lotriet, A. (1990). Onderrigstrategieë vir die ontwikkeling van betekenisvolle leer by eerstejaaropvoedkundestudente aan die Universiteit van Vista. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. Biggs, J.B. (1985). The role of meta-learning in study processes. British Journal of Education Psychology, 55(3), 185-212. g Marshall, D. & Summers, M. (1999). Students’ conceptions of learning in an engineering context. Higher Education, 38(3), 291-310. Biggs, J.B. (1989). Approaches to the enhancement of tertiary teaching. Higher Education Research and Development, 8(1), 7-25. Mathieu, J.E., Tannenbaum, S.I. & Sallas, E. (1992). Influences of individual and situational characteristics on measures of training effectiveness. Academy of Management Journal, 35, 828-847. Biggs, J.B. (1993). From theory to practice: A cognitive systems approach. Higher Education Research and Development, 12(1), 73-83. Biggs, J.B. (1995). Learning in the classroom. In J. Biggs & D. Watkins (eds.), Classroom learning: Educational Psychology for the Asian teacher (pp. 147-166). Singapore: Prentice-Hall. Marton, F. & Saljo, R. (1976). On qualitative differences in learning outcome as a function of the learners conception of the task. British Journal of Educational Psychology, 46(2), 115-127. f pp g p Brinkerhoff, R.O. (1987). Achieving results from training: How to LEERPROSESVERANDERLIKES MET LEERSUKSES LEERPROSESVERANDERLIKES MET LEERSUKSES Motivational and self- regulated components of classroom academic performance. Journal of Educational Psychology, 82, 33-40. g Van Zyl, K. (1991). Leergereedheid by volwassenes in die werksituasie. Ongepubliseerde Magisterverhandeling, Randse Afrikaanse Universiteit, Johannesburg. Pintrich, P.R. (1995). Understanding self-regulated learning. New directions for teaching and learning. San Francisco: Jossey-Bass. Vermunt, Jan D.H.M. (1992). Leerstijlen en sturen van leerprocessen in het hoger onderwijs. Naar procesgerichte instruktie in zelfstandige denken. (Leerstyle en die regulering van die leerproses in die hoër onderwys. Prosesgerigte onderwys in selfstandige denke). Alblasserdam: Offsetdrukkerij Kansters B.V. f y Ramsden, P. & Entwistle N.J. (1981). Effects of academic departments on students’ approaches to studying. British Journal of Educational Psychology, 51(3), 368-383. Vermunt, Jan D.H.M. (1994). Inventory of Learning Styles in Higher Education. ICLON-Graduate School of Education, Leiden University, The Netherlands. Ramsden, P. (1983). The Lancaster Approach to Studying and Course Perception Questionnaire. Lecturer’s Handbook. Oxford: Oxford Poly Technic. Warr, P. & Bunce, D. (1995). Trainee characteristics and the ontcomes of open learning. Personnel Psychology, 48(2), 347-375. Ramsden, P. (1985). Student learning research: Retrospect and prospect. Higher Education Research and Development, 4(1), 51-69. Wexley, K.N. & Latham, F.P. (1981). Developing and training human resources in organisations. Glenview: Scott, Foresman. Wexley, K.N. & Latham, F.P. (1981). Developing and training human resources in organisations. Glenview: Scott, Foresman. Wlodkowski, R.J. (1985). Enhancing adult motivation to learn. San Francisco, C.A.: Jossey-Bass. Richardson, J.T.E. & Morgan, A. (1999). Approaches to studying in distance education. Higher Education, 37(1), 23-56. human resources in organisations. Glenview: Scott, Foresman. Wlodkowski, R.J. (1985). Enhancing adult motivation to learn. San Francisco, C.A.: Jossey-Bass. Wlodkowski, R.J. (1985). Enhancing adult motivation to learn. San Francisco, C.A.: Jossey-Bass. Rossouw, P. & Parsons, P.G. (1994). An exploration of the association between students’ approaches to learning and their perceived locus of control. Paper presented at the Second Improving Student Learning Symposium, United Kingdom. Zhang, L. (2000). University students’ learning approaches in three cultures. Journal of Psychology Interdisciplinary & Applied, 134(1), 37-56.

https://sajip.co.za/index.php/sajip/article/download/48/46

Afrikaans

Nel Nel Eunug in die Antieke Nabye Ooste M. Nel M. Nel Prof. Marius Nel, Skool vir Bybelwetenskappe en Antieke Tale, Noordwes- Universiteit, Potchefstroom. Eunuch in the Ancient Near East The Bible uses the term “eunuch” several times. The question arises as to the meaning of this term. In this article Biblical and extra-Biblical data are considered. It is argued that the Hebrew word, syrs, refers to a castrated man, and that, in biblical usage, it refers to a castrated man in terms of Israel’s religion (Deut. 23:1; Is. 56:3). The term is used in a different sense when it refers to a foreign person, i.e. a person in an official capacity in a king’s court (as in Gen. 37), or a military commander (as in 1 Kings 22:9; 2 Kings 8:7; 23:12; 25;19; Jer. 52:25). The reference to the Ethiopian eunuch in Acts 8 is also discussed, and the conclusion is drawn that syrs refers to a foreign official visiting Jerusalem to worship, and not to a castrated man. 1. INLEIDING In die antieke Nabye Ooste het die eunug ’n belangrike rol gespeel. Die doel van hierdie artikel is om Bybelse en buite-Bybelse gegewens te bespreek om te bepaal wie en wat die eunug was. Die Hebreeuse selfstandige naamwoord syrs kom van die werkwoord “om te ontman, kastreer” (Gesenius 1953:710). Die woord het egter ’n gespesiali- seerde betekenis verkry, net soos met “seun van die koning” as titel vir ’n hof­ amptenaar of hoë militêre offisier gebeur het (Gesenius 1953:710; Holladay 1971:260). Die primêre betekenis was “hofamptenaar”, met as newebetekenis “gekastreerde” of “eunug”. Herodotus (viii.105) meld dat die eunug dikwels deur regeerders in die Ooste in diens geneem is en hoog geag is omdat hulle in alle opsigte betroubaar was. Hulle is dikwels aan die hoof van koninklike huishoud- ings gestel. ’n Eunug is ’n persoon (gewoonlik ’n man) waarvan die testis, en soms ook die penis en skrotum, vernietig of verwyder is. Dit lei tot steriliteit en tot onder- skeie grade van impotensie en verlies aan geslagsdrange. In die geval van prepubertale kastrasie ontwikkel die persoon eunochoïede afwesige seksuele Acta Theologica 2008:1 kenmerke en impotensie. Kastrasie ná puberteit lei tot steriliteit en mettertyd tot impotensie asook vermindering van aggressie. Ontmanning word beleef as ver­ nedering en verwerping deur die gemeenskap (Retief, Riekert & Cilliers 2002:115). kenmerke en impotensie. Kastrasie ná puberteit lei tot steriliteit en mettertyd tot impotensie asook vermindering van aggressie. Ontmanning word beleef as ver­ nedering en verwerping deur die gemeenskap (Retief, Riekert & Cilliers 2002:115). In die Ou Testament is dit dikwels baie moeilik om uit die konteks te bepaal na watter van die betekenisse verwys word. Potifar is volgens Genesis 39:1 ge­ troud en ’n syrs. Die beste vertaling sou dus “hofamptenaar” wees. Die Septu- agint vertaal egter die woord as eujnou`co~. In Jesaja 56:3 is die verwysing dui­delik na “gekastreerde”. In Nehemia 1:11 het sommige kopieë van die Septuagint eujnou`co~, wat waarskynlik ’n skryffout vir oijnocovo~ is (Sheriffs 1962:399). Josefus (Ant. X.10.1) meen dat Daniël en sy drie vriende gekastreerdes was. Die verwysing in Daniël 1:4 dui egter op die teenoorgestelde. Volgens die ou Testament mag ’n gekastreerde nie deel vorm van die by- eenkoms wat voor JHWH vergader nie (Deut. 23:1).1 Die teenoorgestelde lees ’n mens egter in Jesaja 56:3: dat die ontmande nie moet dink dat hy ’n droë boom is nie. g g y ( ) 2 Vgl. Schroeder (1920:155-158); Saggs (1963:145-154); Salonen (1965); Reade (1972:87-112); Postgate (1974; 1979:193-221); Parpola (1981:117-134); Houwink ten Cate (1983:91-109) en Brenjes (1986:133-142). 1 In Deuteronomium 23:1 (NAV, 23:2) kom die term syrs nie voor nie alhoewel die skrywer streng afkeurend na kastrasie deur middel van vernietiging of uitsnyding van geslagsdele verwys (Retief, Riekert & Cilliers 2002:116). 1. INLEIDING Uit die verband is dit duidelik dat na ’n gekastreerde verwys word. In die Nuwe Testament kom die woord eujnou`co~ voor, wat moontlik af- gelei is van eujnhvn e[cw, “om in die bed te bly” (Sheriffs 1962:399). Die woord verwys egter nie noodwendig na ’n eunug nie. In Handelinge 8:27 verwys dit moontlik na beide, terwyl dit in Matteus 19:12 definitief na “gekastreerde” verwys. Dié teks verwys na drie klasse van eunugs: gebore eunugs, mensge- maakte eunugs en die eunugs wat vir geestelike redes kies om so te wees (ter wille van die koninkryk van die hemel). Origenes het dié gedeelte letterlik opge­neem en homself ontman. Judaïsme ken slegs twee klasse van eunugs: mans wat ontman is, en mans wat van nature so gebore is, of “eunugs van die son”, omdat sulke persoon ’n eunug is vandat hy die son die eerste keer gesien het (Misjna Zab. ii.1) (Sheriffs 1962:399). 1 In Deuteronomium 23:1 (NAV, 23:2) kom die term syrs nie voor nie alhoewel die skrywer streng afkeurend na kastrasie deur middel van vernietiging of uitsnyding van geslagsdele verwys (Retief, Riekert & Cilliers 2002:116). 2 Vgl. Schroeder (1920:155-158); Saggs (1963:145-154); Salonen (1965); Reade (1972:87-112); Postgate (1974; 1979:193-221); Parpola (1981:117-134); Houwink ten Cate (1983:91-109) en Brenjes (1986:133-142). 2. DIE MILITêRE ORGANISASIE IN MESOPOTAMIë Die eunug het veral in Antieke Midde-Oosterse militêre en hofstrukture ’n be- langrike rol gespeel. Heelwat is bekend van die organisasie van die Mesopo- tamiese hof en weermag uit monumente en tekste van Sumeriese stadstate wat bewaar gebly het uit die periode van die derde millennium v.C.2 In dié periode 127 Nel Eunug in die Antieke Nabye Ooste het die Assiriërs die toneel oorheers. Hierna het die Babiloniese mag opge- tree voordat dit geswig het voor die aanslag van die Perse aan die einde van die eerste helfte van die eerste millennium. het die Assiriërs die toneel oorheers. Hierna het die Babiloniese mag opge- tree voordat dit geswig het voor die aanslag van die Perse aan die einde van die eerste helfte van die eerste millennium. Die weermag het die vyandigheid tussen die Sumeriese state, Assirië en Babilonië gedryf. Dié state het ook verskeie magtige bure gehad wat hulle met tye bedreig het — Elam, Egipte, die Hetiete, Mitanniane, Urartu en Sirië. Ver- skeie golwe invallers het ook met tye oor die Vrugbare Halfmaan gespoel — die Guti, Seevolke en Suteane (Watkins 1983:100-102). Die gevolge hiervan was dat Mesopotamiese weermagte verskeie militêre tegnieke en toerusting ontwikkel het, en dat die weermagpersoneel se hiërargie ook uitgebrei is.3 Aanvanklik was die Sumeriese weermagte se getalle beperk. ’n Teks uit die helfte van die derde millennium beskryf die opgekommandeerde dienspligtiges as 182 mans uit Uruk; 192 uit Adab; 94 van Nippur; 60 van Lagas; 56 van Suruppak en 86 van Umma, wat ’n totaal van 670 vorm. Wanneer Sargon aan bewind kom, vergroot hy sy weermag sodat hy Sirië met 5 400 soldate aanval. Sy seun Rimus neem 5 700 Sumeriërs gevange wat teen hom in opstand kom. Die weermag is versterk deur gevangenes, veral Elamiete, Siriërs en Arabiere, te gebruik. Wanneer Shamshi-Adad (1814-1782 v.C.) Nurrugum beleër, gebruik hy 60 000 soldate (Goetze 1963:128). Vanaf die sewentiende eeu veroorsaak die uitvinding van die oorlogswa ’n rewolusie in die kuns van oorlogvoering. Die wa was lig, met twee wiele, met vier, ses of agt speke, en kon vinnige maneuvers op die oorlogsveld uithaal.4 Die be­ manning van die strydwa (rākib narkabti) was die kizû of aanvoerder, met elke tien strydwaens onder aanvoering van die emantuhlu. Elke vyftig strydwaens was onder bevel van die bevelvoerder-oor-vyftig, die rab hanša. 3 Vir ’n bespreking van die Mesopotamiese weermagte asook die organisering van magte onder ander tydgenootlike state, vergelyk Bonnet (1926); Evans (1960); Goetze (1963); Von Soden (1963); Yadin (1963); Rainey (1965); Salonen (1965 & 1968); Sasson (1969); Herzog & Gichon (1978); Eichler (1983); Eph’al (1983); Houwink ten Cate (1983); Watkins (1983); Dalley & Postgate (1984); Dalley (1985) en Brenjes (1986). 4 Vir inligting oor die strydwa, vgl. Moortgat (1930:841-854); Nagel (1966); Littauer (1976:217-226); Littauer & Crouwel (1979). 2. DIE MILITêRE ORGANISASIE IN MESOPOTAMIë ’n Senior offi­ sier van die koninklike hof, die šākin biti, was in beheer van die bewaring van strydwaens, en opleiding van personeel. In baie gevalle het 50 soldate ook die basis vir die opdeling in eenhede gevorm (Salonen 1968:160-162). Die infanterie (zūku) was die essensiële element van die weermag, en was effektief in beleërings asook operasies in die bergagtige gebiede buite Mesopo­ tamië, waar strydwaens nie kon beweeg nie. Die infanterie het bestaan uit sol­ date wat spiese dra (swaar infanterie) en soldate met pyl-en-boog asook slinger­ velle (ligte infanterie). Dan was daar ook die sappeurs, die şab hupši. Die kitkittû se 128 Acta Theologica 2008:1 taak was om die vyand met byle en swaarde aan te val (Eichler 1983:95-102; Miller, McEwen & Bergman 1986:178-195). taak was om die vyand met byle en swaarde aan te val (Eichler 1983:95-102; Miller, McEwen & Bergman 1986:178-195). Akkadiese tekste verwys selde na die rol wat die vloot in oorlogvoering ge­ speel het (vgl. De Graeve 1981). Net so word gevalle selde bespreek waar sol­ date gedros het of in opstand gekom het. Semi-nomades wat soms tydelik in die weermag opgeneem is, het wel by geleentheid hulle kennis van die gebied gebruik om te ontsnap. Die soldaat was in ’n posisie waar hy geen juridiese status gehad het nie, wat ook van slawe die geval was. Hy moes homself verryk deur buit te steel of die plaaslike bevolking uit te buit (Matthews 1981:135-151). Die hiërargie van die weermag het duidelik tussen hoër en laer range onder­ skei. Die militêre titels wat gebruik is, was gebaseer op die hoeveelheid manne waaroor bevel gevoer word (rab hanšu was ’n bevelvoerder-oor-vyftig en rab l’lim was bevelvoer-oor-duisend) of die aard van die troepe (rab kalle was leier van die versendingsbeamptes; rab raksu leier van die berede boodskappers; rab kallāpāni die leier van die sappeurs; rab dayyali die leier van die verkenners; rab urâte leier van die wapenrusting; rēš narkabti die meester van die strydwaens; rab mudi ša pethalli die kavallerie-bevelvoerder; en rab mugi ša narkabti die strydwa-bevelvoerder). Die mušarkisu was in beheer van al dié poste (Rainey 1965:17-27; Young 1983:19-23). Die poste het nie dieselfde belangrikheid in die verskillende vertakkings van die weermag gehad nie. Die offisiere van die kavallerie en strydwa-mag was dikwels ryk en magtig, en het belangrike beheerposte gevul. 2. DIE MILITêRE ORGANISASIE IN MESOPOTAMIë Die wag (kişir šarruti) het bestaan uit die elite troepe van die weermag, en hulle kapteins (rab kişir) is deur die koning self aangestel (Evans 1960:34-36). Die Assiriese weermag is georganiseer in provinsiale eenhede. Sommige was direk afhanklik van die koning (ša qurbuti) en onder sy bevel, terwyl ander afhanklik was van die paleis onder bevel van die groot eunug (rab ša rēši) (Vgl. Dalley & Postgate 1984; Dalley 1985). Dit is duidelik dat dié posbenaming niks te doen gehad het met die wortelbetekenis van “eunug”, as ontmande nie. Die staf het bestaan uit die grotes van die ryk. Sedert die tweede helfte van die agste eeu het dit bestaan uit die turtānu, twee bevelgeneraals, een “aan die linkerkant” en een “aan die regterkant”. Die “boodskapper van die paleis” of nāgir ekalli, die “groot hofmeester” of rab šāqê en die “groot senior offisier” (abarakku of rabŭ) het almal ook militêre verantwoordelikhede gehad. Die koning was die hoof van die weermag en het in meeste gevalle die belangrikste veldtogte gelei. Soms het hy sy mag aan ’n generaal afgestaan wat namens hom ’n veldtog gelei het. Die gevaar verbonde aan die sentralisering van gesag in die weermag het duidelik geblyk in die val van die Assiriese ryk in 610 v.C., asook die Babiloniese 129 Nel Eunug in die Antieke Nabye Ooste mag in 539 v.C. voor die Perse. In albei gevalle is die koning se mag geneu- traliseer, sodat die weermag kohesie en effektiwiteit verloor het. 3.1 Potifar Genesis 37:36 vermeld dat die Midianiete Josef in Egipte aan Potifar verkoop het. Potifar word beskryf as µyjbfh rç h[rp syrs rpyfwp. In Genesis 39:1 word die volgende beskrywing gegee: yr[m çya µyjbfh rc h[rp syrs rpyfwp. Die eie­naam Potifar kom wyd voor vanaf die tiende eeu tot in Romeinse tye, en be­teken “hy-vir-wie-(die songod) Re-gee”. Josef se latere skoonpa, Potifera, se naam is nader aan die oorspronklike Egiptiese oorspronklike (Schulman 1975:235-243). Potifar word beskryf as ’n eunug in die Farao se diens, ’n kaptein van die slagters (“slagters” het waarskynlik mettertyd van betekenis verander en na die koninklike wag verwys; geen verdere Egiptiese verwysings is gevind nie). Dat Potifar nie ’n eunug was nie, is duidelik uit die feit dat hy getroud was en moontlik selfs ’n dogter gehad het (Gen. 41:45; Retief, Riekert & Cilliers 2002:118). Die enigste ander Egiptiese verwysings na “eunug” dateer uit die periode van Persiese dominasie, in die vyfde eeu v.C. (Kadish 1969:55-62). 3. BYBELSE EN BUITE-BYBELSE VERWYSINGS NA EUNUG Verskeie verwysings kom in die Bybel voor na persone en die instelling van die pos, wat kortliks bespreek word. 3.2 Rabsaris Die rabsaris of syrsAbr (Akk. rab-ša-rēši) was ’n Assiriese amptenaar met ’n hoë rang. In Assiries beteken die woord “hoof-eunug”. Soos reeds vermeld (by 2), vorm die eunug ’n belangrike deel van die Assiriese burokrasie. Dokumente dui aan dat talle mense dié ampsbenaming gehad het (Reade1972:16). Die rabsaris, saam met die rabsake en die tartan, speel ’n belangrike rol in die beleëring van Jerusalem deur Sanherib (beskryf in 2 Kon. 18:17; Retief, Riekert & Cilliers 2002:119). Rabsaris was ook die titel van ’n amptenaar met ’n hoë rang in die Babiloniese weermag, en so ’n amptenaar het saam met die rabsag ’n leidende rol in die Babiloniese beleg van Jerusalem deur Nebukadnesar II in 587 v.C. gespeel (soos opgeteken in Jer. 39:3, 13). 130 2008:1 2008:1 Acta Theologica 3.4 Mehuman, Bisseta, Garbona, Bigta, Abagta, Setar en Karkas Die sewe eunugs van koning Ahasveros word in Ester 1:10 gelys. Dat daar sewe eunugs was, reflekteer moontlik Persiese mitologie dat die hemelse koninklike hof sewe ministers het (Moore 1992:641). Die orde waarin die name voorkom, dui moontlik op die belangrikheid van hulle poste. Hulle pos word beskryf as dat hulle voor die koning gedien het: vwrwvja ˚lmh ynpAta µytrvmh µysyrsh. Hulle is kamerhere vir die koning, en roep individue wat deur die koning ge­ spreek word. Hulle probeer om koningin Vasti na die koning se banket te bring (Est. 1:10-12), en moontlik is dit ook hulle wat Haman gaan haal om die twee bankette saam met die koning by Ester te geniet (Est. 5:5; 6:14). Hulle begelei ook moontlik veroordeelde misdadigers na hulle teregstelling, soos Ester 7:9-10 suggereer. Hulle het nie noodwendig enige direkte verbintenis met die koning se harem nie, en daarom is die term “eunug” simbolies (Weidner 1956:259).5 Hulle name is, met een uitsondering (Karkas, van Avestaanse kahrkâsa, aas- voël), van Persiese oorsprong. Millard (1977:482-484) lei hieruit af dat die outeur van die Esterboek sy verhaal van ’n historiese weergawe aflei, of ten minste goeie kennis van Persiese name en gebruike het. 3.3 Hatak Hatak is die eunug wat deur koning Ahasveros aangestel is om koningin Ester te bedien, volgens Ester 4:5-12. Ester stuur Hatak na Mordegai wanneer sy hoor hoe hy optree nadat die nuus van Haman se dekreet bekend geword het. Morde- gai verduidelik aan die eunug wat die rede vir sy optrede is, en versoek Ester om dringend vir haar volk in te tree. Die eunug is duidelik in ’n vertrouensposisie. Die Targum beskryf die uitkoms wat vir die Jode aanbreek as soortgelyk aan dié wat Daniël vir sy volk gebring het, en Hatak word as Daniël beskryf (Gross- feld 1984:87). Haupt (1982:43) verwys na die Joodse tradisie dat die eunug van Joodse afkoms sou wees. Sy naam het egter ’n Persiese oorsprong en beteken “die goeie een” of “boodskapper” (Gehman 1924:324). 3.4 Mehuman, Bisseta, Garbona, Bigta, Abagta, Setar en Karkas 5 Die NAV verwys na hulle as “paleisbeamptes”, soos die KJV se “chamberlains”. 3.5 Aspenas Die Griekse weergawes van Theodotion gee Aspenas se naam as Ashpenaz (getranslitereerd) weer, terwyl die Septuagint ’n nuwe naam, Abiesdri, uitdink, gebaseer op die verkeerde interpretasie van die titel “hoofpaleisbeampte” in Daniël 1:11. Die verandering van die Joodse na Babiloniese name is gebruiklik aan die antieke Nabye Ooste, en dui op ’n verandering in die lotsbestemming van die mens (nomen est omen) (Bar-Efrat 1989:40). Dieselfde gebeur met Josef wat deur die Farao hernoem word (Gen. 41:45) en Nebukadnesar wat in 2 Konings 24:17 Mattanja se naam na Sede- kia verander. Die interessante is dat, literêr gesproke, die Hebreeuse name en Babiloniese eweknieë nie blindweg in die teks weergegee word nie. Die name word daarenteen subtiel in die teks ingeweef met die doel om die kulturele en religieuse ondertone te reflekteer wat tussen die Joodse ballinge en hulle Babiloniese oorheersers bestaan (Coxon 1992:491). So kom die Babiloniese weergawe van die name dertien keer binne negentien verse in Daniël 3 voor (in vv. 12, 13, 16, 19, 20, 22, 23, 26 [twee maal], 28, 29, 30). Die klankryke herhaling lyk bloot retories van aard, maar speel binne die konteks van die konfrontasie tussen die Joodse helde en Nebukadnesar ’n belangrike rol. Die koning gebruik die name vyf keer (in vv. 14, 16, 18, 28 en 29). So verskaf Babi­ loniese naamgewing ’n outentieke lokale kleur aan die narratiewe terwyl dit ter­selfdertyd Babiloniese kulturele waardes satiriseer. 3.5 Aspenas Sadrag, Mesag en Abednego is die Babiloniese name wat Nebukadnesar se hoof-eunug, Aspenas, vir die drie Joodse jongmanne gee in die ballingskaps­ periode, volgens Daniël 1:7. Daniël kry ook ’n Babiloniese naam, Beltsasar. Dié vier is die helde van die verhale in die eerste helfte van die Daniëlboek. Aspenas 131 Nel Eunug in die Antieke Nabye Ooste word ses keer beskryf as die µysyrsh rç, die leier of prins van die eunugs (Dan. 1:3, 7). Daar is geen rede om te dink dat Aspenas, of die vier Joodse jong- manne, gekastreerdes was nie. Die beskrywende titel dui eerder op ’n funk- sionaris van die koninklike hof. Die Griekse weergawes van Theodotion gee Aspenas se naam as Ashpenaz (getranslitereerd) weer, terwyl die Septuagint ’n nuwe naam, Abiesdri, uitdink, gebaseer op die verkeerde interpretasie van die titel “hoofpaleisbeampte” in Daniël 1:11. Die verandering van die Joodse na Babiloniese name is gebruiklik aan die antieke Nabye Ooste, en dui op ’n verandering in die lotsbestemming van die mens (nomen est omen) (Bar-Efrat 1989:40). Dieselfde gebeur met Josef wat deur die Farao hernoem word (Gen. 41:45) en Nebukadnesar wat in 2 Konings 24:17 Mattanja se naam na Sede- kia verander. Die interessante is dat, literêr gesproke, die Hebreeuse name en Babiloniese eweknieë nie blindweg in die teks weergegee word nie. Die name word daarenteen subtiel in die teks ingeweef met die doel om die kulturele en religieuse ondertone te reflekteer wat tussen die Joodse ballinge en hulle Babiloniese oorheersers bestaan (Coxon 1992:491). So kom die Babiloniese weergawe van die name dertien keer binne negentien verse in Daniël 3 voor (in vv. 12, 13, 16, 19, 20, 22, 23, 26 [twee maal], 28, 29, 30). Die klankryke herhaling lyk bloot retories van aard, maar speel binne die konteks van die konfrontasie tussen die Joodse helde en Nebukadnesar ’n belangrike rol. Die koning gebruik die name vyf keer (in vv. 14, 16, 18, 28 en 29). So verskaf Babi­ loniese naamgewing ’n outentieke lokale kleur aan die narratiewe terwyl dit ter­selfdertyd Babiloniese kulturele waardes satiriseer. word ses keer beskryf as die µysyrsh rç, die leier of prins van die eunugs (Dan. 1:3, 7). Daar is geen rede om te dink dat Aspenas, of die vier Joodse jong- manne, gekastreerdes was nie. Die beskrywende titel dui eerder op ’n funk- sionaris van die koninklike hof. 3.6 Bagoas Bagoas is die eunug in beheer van Holofernes se persoonlike sake, volgens Judit 12:11. Die eienaam is Persies van oorsprong, en volgens Plinius (HN 13.41) is dit ’n gewilde naam vir eunugs. Die afleiding is dat die naam moontlik as ’n titel gebruik word eerder as vir ’n persoonlike naam. Die naam kom ook in ander bronne voor: Josefus (Ant 11.7.1) verwys na ’n Bagoas wat ’n generaal in Arta­xerxes II Mnemon se leër was, en later die goewerneur van Jerusalem geword het. Diodorus Sikulus (Hist 311.19.2-3; 16.47.4) beskryf ’n Bagoas wat adviseur vir Artaxerxes II Ochus was in sy veldtog teen Fenisië en Egipte. In die Elefantini-papirus #30 (CAP) kom Bagoas in Aramese vorm voor as baggōhî, wat die goewerneur van Jerusalem was. Enigeen van dié persone kan verwys na die dienskneg van Holofernes wat deur die boek van Judit Bagoas genoem word. 132 Acta Theologica 2008:1 2008:1 3.7 Post-eksiliese Judese amptenare Ná-eksiliese Judese amptenare se titels het verander van dié van amptenare in voor-eksiliese stede en dorpe. Dit mag deels te doen hê daarmee dat Persiese gebruike in die tyd van Darius I oorgeneem is, of in navolging van Xerxes se administratiewe herorganisering, ná die Babiloniese en Egiptiese opstande met sy troonopvolging. In die koningstyd is die hoogste amptenaar die šar, afge- lei van die Akkadiese šarru, koning. In Bybelse Hebreeus het die term verskeie betekenisse, alhoewel dit nie na so ’n hoë amp soos in die Akkadiese wêreld ver­wys nie. Dit verwys na die hoogste amptenare van Dawid (2 Kron. 22:17) en Salomo (1 Kon. 4:2); prinse (Pred. 10:16; Hos. 3:4); magistrate (Jes. 1:23); en die stadsregeerder of burgemeester (Rig. 9:30; Jos. 12:9-24; 1 Kon. 22:26 = 2 Kron. 18:25). Saam met die šar is die pāqid en nāgid asook raadgewers en polisie (šōmēr) (Boer 1955:42-71; Betylon 1986:633-642). In dié verband kom sāris voor, afge- lei van die Akkadiese ša rēsî, “hy wat die leier is”, as aanduiding van ’n amp­ tenaar verbonde aan die koninklike hof. Wanneer dit verwys na ’n buitelandse pos, is die posvlak veel hoër — Genesis 37-38 en Ester 1:10-11 verwys na iemand wat in ’n vertrouensverhouding met die koning staan. Vergelyk ook die verwysings in 1 Konings 22:9; 2 Konings 8:7; 23:12; 25:19 en Jeremia 52:25. In navolging van dié gebruik is Nehemia se posvlak ook hoog. Of Nehemia ’n gekastreerde was (Neh. 1:11 praat van ˚lml hqvm) soos sommige Griekse weergawe meen (eujnou`co~, wat ook in 2 Esras 11:11 gebruik word), is te be­ twyfel (Yamauchi 1980:132-142). Die konteks suggereer eerder ’n administra­ tiewe pos. Die betekenis van Bybelse terme vir Judese amptenare het dus met­ tertyd verskuif. 3.8 Die Boek van Agikar Hy oortuig Esarhaddon dat sy oom tereg- gestel moet word. Latere tekste toon hoe Nadin sy oom se korrespondensie vervals om te bewys dat sy oom verraad teen die koning pleeg. Die koning vaar- dig ’n amptenaar met die naam Namushumishkun af om Agikar dood te maak, maar die wyse ou man herinner hom daaraan hoe hy in ander omstandighede die amptenaar se lewe gered het. Namushumishkun maak dan ’n eunug in Agikar se plek dood, en steek die wyse man in sy eie huis weg. Die Aramese narratief eindig hier. Die teks verraai dat die eunug se lewe as minderwaardig beskou word teenoor die van die wyse Agikar. Dat ’n eunug vir hierdie doel af­ gesonder word, het moontlik daarmee te doen dat in die wêreld waarbinne die teks ontstaan het, op die eunug neergesien is, wat dan op die betekenis dui dat dit ’n ontmande of gekastreerde was. In Siriese, Armeniese en Arabiese weergawes gaan die verhaal voort om te vertel hoe Esarhaddon kort hierna Agikar se wysheid nodig kry as die Egiptiese koning hom uitdaag om ’n paleis tussen hemel en aarde te bou. Die Egiptiese koning het natuurlik te hore gekom dat Agikar dood is, en dat die Assiriese koning sonder hom min kan doen. As die Assiriese koning die uitdaging aanvaar, kan hy Egipte se staatsinkomste vir drie jaar lank kry. En as hy nie kan nie, ontvang Egipte graag vir drie jaar lank Assiriese staatsinkomste. Terwyl Esarhaddon met sy hande in sy hare sit, vertel die offisier hom dat Agikar nog leef. Hy word dadelik na Egipte gestuur waar hy die uitdaging suksesvol aanvaar. Hy kom met geweldige rykdomme terug en straf sy nefie; Nadin sterf uiteindelik aan sy wonde (Paul 2002:67). Die Agikar-papirus is by die Joodse militêre kolonie van Elefantini gevind, maar niks in die teks suggereer Joodse outeurskap nie. Geen Joodse invloede kom ook daarin voor nie. In die Deutero-kanonieke boek van Tobit word Agikar egter verander van ’n Assiriër na ’n Israeliet uit die stam van Naftali, wat ’n familie­ lid van Tobit is. Die boek Tobit dateer moontlik uit die derde eeu v.C. (Doran 1986:299). Verskeie ooreenkomste met die boek van Agikar kom hierin voor (Greenfield 1981:329-336). Beide speel in Assirië af, in die tyd dat Assiriese konings Samaria verwoes en die Noordryk in ballingskap wegvoer. 3.8 Die Boek van Agikar Agikar is bekend as ’n Assiriese wyse wat die held van die boek is wat deur Jode van ouds af gelees en bewaar is (Van der Toorn 2002:52). Verskeie weergawes van dié werk is oorgelewer. Agikar was waarskynlik nie ’n historiese figuur nie. Onlangs is egter gevind dat daar ’n Assiriese geleerde met dié naam in die tyd van Esarhaddon (680-669 v.C.) geleef en gewerk het (Paul 2002:67). Die naam beteken “my broer is waardevol”. Die vroegste weergawe van die boek dateer uit die laat vyfde eeu, in ’n pa- pirus van Elefantini, as ’n gefragmenteerde Aramese teks wat Agikar beskryf: Hy het die seël van Sanherib bewaar, was die vader van die hele Assirië, en koning Sanherib en die hele Assiriese leër het op sy raad staat gemaak. Ook in Esarhaddon se tyd het hy dié pos beklee, en Esarhaddon noem hom ’n wyse skrywer, die raadgewer vir die hele Assirië (Niditch & Doran 1977:179-193). 133 Nel Eunug in die Antieke Nabye Ooste Agikar het nie ’n seun van sy eie nie, en hy neem sy nefie Nadin aan, en leer hom wysheid met die doel dat Nadin sy pos kan oorneem. Die nefie is egter ’n niksnuts wat sy oom ondermyn. Hy oortuig Esarhaddon dat sy oom tereg- gestel moet word. Latere tekste toon hoe Nadin sy oom se korrespondensie vervals om te bewys dat sy oom verraad teen die koning pleeg. Die koning vaar- dig ’n amptenaar met die naam Namushumishkun af om Agikar dood te maak, maar die wyse ou man herinner hom daaraan hoe hy in ander omstandighede die amptenaar se lewe gered het. Namushumishkun maak dan ’n eunug in Agikar se plek dood, en steek die wyse man in sy eie huis weg. Die Aramese narratief eindig hier. Die teks verraai dat die eunug se lewe as minderwaardig beskou word teenoor die van die wyse Agikar. Dat ’n eunug vir hierdie doel af­ gesonder word, het moontlik daarmee te doen dat in die wêreld waarbinne die teks ontstaan het, op die eunug neergesien is, wat dan op die betekenis dui dat dit ’n ontmande of gekastreerde was. Agikar het nie ’n seun van sy eie nie, en hy neem sy nefie Nadin aan, en leer hom wysheid met die doel dat Nadin sy pos kan oorneem. Die nefie is egter ’n niksnuts wat sy oom ondermyn. 3.9 Die Wysheid van Salomo Die Wysheid van Salomo is bedoel om lesers aan te moedig om in hulle soeke na wysheid te volhard. Die boek is in Grieks geskryf deur ’n gehelleniseerde Jood van Aleksandrië, ná die stad deur Rome in 30 v.C. oorgeneem is. Op daardie stadium het die matelose waardering en bewondering vir Griekse sosiale en kulturele gebruike plek gemaak vir ontnugtering en teleurstelling. Waar Pseudo- Aristeas die heidense kultus kritiseer, val Wysheid dit met wraakgierigheid aan, en verwys na die ontelbare misdade en korrupsie verbonde aan heidense af­ godediens. Die boek bestaan uit drie dele: Wysheid se geskenk van onsterf- likheid in 1:1-6:21; die aard en mag van wysheid en Salomo se soeke daarna (6:22-10:21); en goddelike wysheid of geregtigheid in Eksodus (11-19), met twee ekskurse, oor goddelike genade (11:15-12:22) en afgodediens (13-15) (Reese 1965:391-399). Die eerste deel begin met ’n oproep aan aardse heersers om geregtig- heid of wysheid na te jaag, terwyl gesê word dat die heersers wat hulle nie hieraan steur nie, bestem is vir vernietiging. Vervolgens probeer die skrywer om die paradokse op te los wat rondom die onderwerpe van goddelike belon- ing en straf bestaan. Dat die regverdige ly en sterf, sê die skrywer, is slegs kort episodes van beproewing in die onsterflike bestemming van mense wat regverdig lewe. Dié pad bring hulle mettertyd uit by vrede, verheerliking en heerskappy oor die nasies, en ’n spesiale goddelike verligting (3:1-12). Die kinderlose vrou wie se lewe rein was, sal dan baie kinders hê. En die regverdige eunug sal ’n aandeel of porsie in die tempel van die Here kry (vgl. hierteenoor Deut. 23:1). Kinders wat egter uit onwettige geslagsgemeenskap gebore is, sal afgesny word. Kinderloosheid is te verkiese hierteenoor, mits dit gepaard gaan met deug (3:13-4:6). Vroeë dood is ’n noodsaaklike euwel omdat dit moontlik kan dui daarop dat die persoon vroeg verwyder word deur goddelike voorsienigheid om hom/haar te beskerm. Ware lewenslengte moet nie gemeet word aan chronologiese jare op aarde nie, maar in terme van die verkryging van wysheid (4:7-20). Die gedeelte sluit af deur te verwys na die uiteindelike regverdiging van regverdiges deurdat hulle na die hemel verhoog word om tus- sen die engelskare te lewe, terwyl die bose mense uiteindelik berou sal toon as hulle onder die besef kom van die dwaasheid waarin hulle geleef het (Zim- mermann 1966:101-135). 3.8 Die Boek van Agikar Beide is wys­ heidsgeskrifte met goeie raad deur ’n wyse ou man aan sy seun. Tobit noem Agikar in vier gedeeltes in sy boek. Agikar is die seun van sy broer wat verant­ woordelik was om toesig oor die Assiriese ryk se finansies te hou. As Tobit blind word, sorg Agikar twee jaar lank vir hom. Tobit verwys ook na Nadab (= Na- din), Agikar se nefie (Kodeks Sinaïtikus noem hom Agikar se nefie, terwyl Kodeks Vatikanus en Alexandrinus hom die nefie van Agikar en Tobit noem). In Tobit 14:10 gebruik Tobit die voorbeeld van Nadab en Agikar om sy raad in te klee. 134 Acta Theologica 2008:1 2008:1 3.10 Etiopiese eunug Handelinge 8:26-40 vertel van die Etiopiese eunug wat deur die verkondiging van Filippus hom tot die Christelike geloof bekeer. Die karakter word beskryf as: ajnh;r Aijqivoy eujnou`co~ dunavsth~ Kandavkh~ basilivssh~ Aijqiovpwn, o}~ h\n ejpi; pavsh~ th`~ gavzh~ aujth~, o}~ ejlhluvqei proskunhvswn eij~ jIerousalhvm (v. 27). Die geografiese verwysing na “Etiopiër” verduidelik vir lesers dat die man van die gebiede ten suide van Egipte kom. Hy is ook ’n amptenaar van Kandake, wat vir eerste-eeuse lesers aandui dat hy verbind is aan die koninkryk van Meroe. Die koninginne van dié koninkryk is tradisioneel die kandake genoem. Dié gebied het bekend verwerf ná ’n Romeinse veldtog teen Meroe laat in die eerste eeu v.C., ’n wetenskaplike ekspedisie in 62 n.C., en ’n beplande militêre veldtog deur Nero wat nie uitgevoer is nie (Gaventa 1986:79). Dat die Etiopiër as ’n eunug beskryf word, sou vir die eerste lesers ’n groter probleem skep. Die Etiopiër kon nie ’n proseliet van die Joodse godsdiens wees nie (vgl. Deut. 23:1 asook Josefus se Ant 4.290-291), alhoewel die teks aandui dat hy na Jerusalem gekom het om te aanbid, en die rol van Jesaja lees terwyl hy reis (Hand. 8:27-38). Nêrens lewer die Handelinge-skrywer kommentaar op die feit dat die eunug hom tot die Christelike godsdiens bekeer nie, terwyl eerste lesers sou verwag dat hulle Joodse skrywer bewus sou wees van die anomalie in terme van die Joodse godsdiens wat die eunug uit die tempel en tempeldiens uitsluit. Dit lyk asof die skrywer geen belang by dié aspek van sy verhaal het nie. Soos reeds aangetoon, het die eunug dikwels ’n belangrike rol in Oosterse hofhoudings vervul, waar hulle in vertrouensposisies aangestel is. Moontlik is die skrywer se bedoeling om dié eunug slegs te koppel aan die titel van ’n be­ langrike koninklike amptenaar, sonder om enigsins die konnotasie te skep dat hy ’n ontmande sou wees. Die leser moet onder die indruk kom dat verwys word na iemand wat “van die eindes van die aarde af” kom, ’n ongewone en interessante persoon. Die Boek van Agikar en Wysheid van Salomo toon albei aan dat “eunug” baie laat, in die inter-testamentêre periode, gebruik is vir ’n gekastreerde. Die Boek van Agikar is nie van Joodse oorsprong nie, terwyl die Wysheid van Salomo wel is. Eunug in die Antieke Nabye Ooste Eunug in die Antieke Nabye Ooste 3.9 Die Wysheid van Salomo Die verwysing na die eunug in dié boek, wat laat gedateer word, is duidelik na ’n ontmande. Die gevolgtrekking is dat die Griekse term op daardie stadium steeds vir “gekastreerde” gebruik is, alhoewel dit in die Septuagint dikwels ge­ bruik word om na ’n militêre of administratiewe titel te verwys. 135 Nel Eunug in die Antieke Nabye Ooste 3.10 Etiopiese eunug Die gevolgtrekking is dat “eunug” wel tot laat steeds vir “gekastreerde” gebruik is, naas die militêre en administratiewe gebruik daarvan in die wêreld buite die Jodedom. Die Etiopiese man se aksies in die verhaal onderskryf die skrywer se te­ kening van hom as ’n interessante, romantiese en selfs eksotiese persoon. Die man is gereed vir wat volg omdat hy van Jerusalem kom waar hy in die tempel aanbid het en besig is om uit die Jesajarol te lees. Hy is aktief besig om hom voor te berei vir wat volg, teenoor Filippus wat byna passief reageer op die instruksies 136 2008:1 Acta Theologica deur die Gees en die vrae wat die Etiopiese man aan hom stel. Die Etiopiër neem die inisiatief om Filippus te nooi om op die wa te klim, om vir hom die Je- sajarol te interpreteer, te vra om gedoop te word en op sy weg te gaan terwyl hy vol vreugde is (vv. 31, 34, 36, 39) (Van Unnik 1973:328-339). Eunug in die Antieke Nabye Ooste Eunug in die Antieke Nabye Ooste Nel 4. SINTESE Die gegewens wat uit buite-Bybelse en Bybelse bronne oor “eunug” onder- soek is, dui aan dat die term ’n diversiteit van betekenisse en gebruike gehad het. Dit is gebruik om na ontmandes of gekastreerdes te verwys, terwyl dit terselfdertyd ook gebruik is (in Mesopotamiese dialekte, Aramees, Hebreeus en Grieks) om na ’n militêre offisier of administratiewe beampte verbonde aan die koninklike hofhouding te verwys. As konjektuur word aangebied dat die term aan- vanklik vir gekastreerdes gebruik is, en dat die verbintenis met die koninklike hofhouding verband hou daarmee dat sulke persone in die harem van die koning diens gedoen het, waar hulle geen bedreiging vir die koning se vrouens inge- hou het nie. Weldra het die pos ontwikkel sodat eunugs ook elders aangewend is, en mettertyd het dit gebeur dat die posbenaming gebruik is vir persone wat nie (noodwendig) ontman is nie. In die Joodse geskrifte verwys die term na ’n ontmande (soos in Deut. 23:1, Jes. 56:3 en Matt. 19:12), behalwe wanneer dit gebruik word as titel en pos- benaming vir ’n buitelandse bevelvoerder. Dan verwys dit na iemand wat ’n mi­ litêre posisie beklee (soos in 1 en 2 Konings gebeur, asook in Jeremia), of iemand wat aan die koninklike hofhouding verbonde is (soos in Gen. 37 die geval is). Die verwysing na die Etiopiese eunug is ook na iemand wat ’n pos aan ’n koninklike hof beklee, en verwys nie na ’n ontmande nie. Dit verduidelik hoekom die Handelinge-skrywer nie moeite doen om te verduidelik hoe dit kan gebeur dat ’n “eunug” in die Jerusalemtempel toegelaat word nie. 137 BIBLIOGRAFIE Bar-Efrat, S. 1989. Narrative art in the Bible. Translated by D. Shefer-Vanson. Decatur: Almond Press. Bar-Efrat, S. 1989. Narrative art in the Bible. Translated by D. Shefer-Vanson. Decatur: Almond Press. Betylon J W Betylon, J.W. 1986. The provincial government of Persian Period Judea and the Yehud Coins. Journal of Biblical Literature 105:633-642. , 1986. The provincial government of Persian Period Judea and the Yehud Coins. Journal of Biblical Literature 105:633-642. Boer, P.A.H. 1955. The counsellor. Vetus Testamentum Supplement 3:42-71. Bonnet, H. 1926. Die Waffen der Völker des alten Orients. München: Kaizer. Brenjes, H. 1986. Kriegswesen im alten Orient. Altertum 32:133-142. Coxon, D. 1992. Ashpenaz. ABD 1:490-491. Coxon, D. 1992. Ashpenaz. ABD 1:490-491. Dalley, S. 1985. Foreign chariotry and cavalry in the armies of Tiglat-Pileser III and Sargon II. Iraq 47:31-48. Dalley, S. & Postgate, J.N. 1984. The tablets from Fort Shalmaneser. Cuneiform texts from Nineveh 3. Oxford: Oxford University. De Graeve, M.C. 1981. The ships of the Ancient Near East (2000-500 B.C.). Orientalia Lovaniensia Analecta 7. Doran, R. 1986. Narrative literature. In R.A. Kraft & G.W.E. Nickelsburg (eds.), The Bible and its modern interpreters 2 (Philadelphia, PA: Fortress), pp. 287-310. Eichler, B.L. 1983. Of slings and shields, throw-sticks and javelins. Journal of the American Ori- ental Society 103:95-102. Eph’al, L. 1983. On warfare and military control in the Ancient Near Eastern Empire: A re- search outline. In: H. Tadmor & M. Weinfeld (eds.), History, historiography and inter- pretation (Jerusalem: Magnes), pp. 88-106. Evans, G. 1960. An Old Babylonian soldier. Journal of Cuneiform Studies 14:34-36. Gaventa, B.R. 1986. From darkness to light: Aspects of conversion in the New Testament. Phila- delphia: Fortress. 138 2008:1 Acta Theologica Acta Theologica Gehman, H.S. 1924. Notes on the Persian words in the Book of Esther. Journal of Biblical Literature 43:321-328. Gehman, H.S. 1924. Notes on the Persian words in the Book of Esther. Journal of Biblical Literature 43:321-328. Gesenius, W. 1953. A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament. Tr. by E. Robinson. Oxford: Clarendon. Goetze, A. 1963. Warfare in Asia Minor. Iraq 25:124-130. Greenfield, J.C. 1981. Ahikar in the Book of Tobit. In: J. Doré, P. Grelot & M. Carrez (eds.), De la Torah au Messie (Paris: Desdee), pp. 329-336. Grossfeld, B. 1984. Concordance of the First Targum to the Book of Esther. Chico, CA: Scholars. SBLAS 5. Haupt, P. 1982. Critical notes on Esther. In: C.A. Moore (ed.), Studies in the Book of Esther (New York: Doubleday), pp. 1-79. Herzog, C. & Gichon, M. 1978. Battles of the Bible. London: Widenfeld and Nicolson. Holladay, W.L. (Ed.) 1971. A concise Hebrew and Aramaic Lexicon of the Old Testament. Grand Rapids: William B. Eerdmans. Houwink Ten Cate, P.H.J. 1983. The history of warfare according to Hittite sources: The annals of Hattusilis I. Anatolica 10:91-109. Kadish, G.E. 1969. Eunuchs in Ancient Egypt. In: E. B. Hauser (ed.), Studies in honor of John A. Wilson (Chicago: University of Chicago), pp. 55-62. Littauer, M.A. 1976. New light on the Assyrian Chariot. Orientalia (New series) 45:217-226. Littauer, M.A. 1976. New light on the Assyrian Chariot. Orientalia (New series) 45:217-226. Littauer, M.A. & Crouwel, J.H. 1979. Wheeled vehicles and ridden animals in the Ancient Near East. Leiden: Brill. Matthews, V.H. 1981. Legal aspects of military service in Ancient Mesopotamia. Military Law Review 94:135-151. Millard, A.R. 1977. The Persian names in Esther and the reliability of the Hebrew text. Journal of Biblical Literature 96:481-488. 139 Eunug in die Antieke Nabye Ooste Eunug in die Antieke Nabye Ooste Nel Milleer, R., McEwen, E. & Bergman, C. 1986. Experimental approaches to Ancient Near Eastern Archery. World Archaeology 18:178-195. Moore, C.A. 1992. Esther. ABD 2:632-643. Moortgat, A. 1930. Der Kampf zu Wagen in der Kunst des alten Orients. Orientalistische Litera­tur­ zeitung 33:841-854. Nagel, W. 1966. Der mesopotamische Streitwagen und seine Entwicklung im ostmediterranen Bereich. Berlin: Walter de Gruyter. Niditch, S. & Doran, R. 1977. The success story of the wise courtier. Journal of Biblical Literature 96:179-193. Parpola, S. 1981. Assyrian royal inscriptions and Neo-Assyrian letters. In: F.M. Fales (ed.), As- syrian Royal Inscriptions: New horizons (Rome: Biblical Institute), pp. 117-134. Paul, S. 2002. Mesopotamian background of Daniel 1-6. In: J.J. Collins & P.W. Flint (eds.), The Book of Daniel. Composition and reception (Boston, Leiden: Brill), Vol. 1, pp. 55-68. Paul, S. 2002. Mesopotamian background of Daniel 1-6. In: J.J. Collins & P.W. Flint (eds.), The Book of Daniel. Composition and reception (Boston, Leiden: Brill), Vol. 1, pp. 55-68. P J N Postgate, J.N. 1974. Taxation and conscription in the Assyrian Empire. Rome: Biblical Institute. 1979. The economic structure of the Assyrian Empire. In: M.T. Larsen, (ed.), Power and propaganda: A symposium on ancient empires (Copenhagen: Nederlands His- torisch-Archaeologisch Instituut, Mesopotamia 7), pp. 193-221. Postgate, J.N. 1974. Taxation and conscription in the Assyrian Empire. Rome: Biblical Institute. Postgate, J.N. 1974. Taxation and conscription in the Assyrian Empire. Rome: Biblical Institute. 1979. The economic structure of the Assyrian Empire. In: M.T. Larsen, (ed.), Power and propaganda: A symposium on ancient empires (Copenhagen: Nederlands His- torisch-Archaeologisch Instituut, Mesopotamia 7), pp. 193-221. Rainey, A.F. 1965. The military personnel of Ugarit. Journal of Near Eastern Studies 24:17-27. Rainey, A.F. 1965. The military personnel of Ugarit. Journal of Near Eastern Studies 24:17-27. Reade J E Reade, J.E. 1972. The Neo-Assyrian court and army: Evidence from the sculptures. Iraq 34:87-112. Reade, J.E. 1972. The Neo-Assyrian court and army: Evidence from the sculptures. Iraq 34:87-112. R J M Reese, J.M. 1965. Plan and structure in the Book of Wisdom. CBQ 27:391-399. Retief, F.P., Riekert, S.J.P.K. & Cilliers, J.F.G. 2002. Eunugs in die Bybel. Acta Theologica 22:114-125. Saggs, H.W. 1963. Assyrian warfare in the Sargonid period. Iraq 25:145-154. Saggs, H.W. 1963. Assyrian warfare in the Sargonid period. Iraq 25:145-154. Salonen, E. 1965. Die Waffen der alten Mesopotamier. Helsinki: Folklore Fellows. Symbolae osloenses 33. 1968. Zum altbabylonischen Kriegswesen. Bibliotheca Orientalis 25:160-162. 140 2008:1 Acta Theologica 2008:1 Acta Theologica Acta Theologica Sasson, J.M. 1969. The military establishments at Mari. Rome: Editrice Pontificio Istituto Biblico. Studia Pohl 3. Schroeder, O. 1920. Dokumente des assyrischen Militarismus. Orientalistische Literaturzeitung 23: 155-158. Schulman, A.R. 1975. On the Egyptian name of Joseph: A new approach. Studien zur Altägyptischen Kultur 2:235-243. Sheriffs, R.J.A. 1962. Eunuch. In: J.D. Douglas (ed.). The New Bible Dictionary (Leicester: Inter-Varsity), pp. 398-399. Van Unnik, W.C. 1973. Der Befehl aan Philippus. In: Sparsa Collecta 3 (Leiden: Brill), Vol. 1, pp. 328-339. Van der Toorn, K. 2002. Scholars in the Oriental court: The figure of Daniel against its Mesopotamian background. In: J.J. Collins & P.W. Flint (eds.), The Book of Daniel. Composition and reception (Boston, Leiden: Brill) Vol. 1, pp. 37-54. Von Soden, W. 1963. Die Assyrer und der Krieg. Iraq 25:131-144. Watkins, T. 1983. Sumerian weapons, warfare and warriors. Sumer 39:100-102. Watkins, T. 1983. Sumerian weapons, warfare and warriors. Sumer 39:100-102. Weidner, E. 1956. Hof- und Harems-Erlase assyrischer Konige aus dem 2. Jahrtausend v. Chr. Archiv für Orientforschung 27:257-293. Yadin, Y. 1963. The art of warfare in Biblical Lands. London: Weidenfeld and Nicolson. Yadin, Y. 1963. The art of warfare in Biblical Lands. London: Weidenfeld and Nicolson. Yamauchi, E.M. 1980. Was Nehemiah the cupbearer a eunuch? ZAW 92:132-142. Young, T.C. 1983. The Assyrian army on the Middle Euphrates: Evidence from current excava- tions. Bibliotheca Syro-Mesopotamica 56:19-32. Zimmermann, R. 1966. The Book of Wisdom: Its language and character. Jewish Quarterly Review 57: 1-27, 101-135. 141 Eunug in die Antieke Nabye Ooste Eunug in die Antieke Nabye Ooste Eunug in die Antieke Nabye Ooste Eunug in die Antieke Nabye Ooste Nel Trefwoorde Keywords Antieke Nabye Ooste Ancient Near East Eunug Eunuch Hofamptenaar Palace official Gekastreerde Castrated person Trefwoorde Antieke Nabye Ooste Eunug Hofamptenaar Gekastreerde Keywords Ancient Near East Eunuch Palace official Castrated person 142

https://www.ajol.info/index.php/actat/article/download/48872/35222

Afrikaans

Stoker Stoker Skepping en evolusie 1 Prof. dr. Pieter H. Stoker, Skool vir Fisika, Potchefstroom-Kampus, Noordwes- Universiteit (voorheen: P.U. vir C.H.O.), Potchefstroom, 2520, Suid-Afrika. [email protected] ABSTRACT This philosophical reflection on time, space and matter in the debate creation- evolution accepts that the universe came into existence as a number of acts of deli- berate supernatural creation by an already existing God. Since the first human cou- ple was created on the sixth day, the creation evolves in all spheres of life with time passing by. Accepting time linearity and physical uniformitarianism, disregarding supernatural acts and catastrophes, natural sciences reconstruct the past from the present. The result is ages of thousands of million years for the earth and early life, and for a universe, having a size in terms of this number of light-years. None of these assumptions and results can be verified. Physical evolution requires theoreti- cal explanations beyond the very limited observational data at our disposal and can- not be considered as revealed truth. Furthermore, naturalism is inherent in modern science and cannot explain the full richness of our experienced reality. SKEPPING EN EVOLUSIE ’N FILOSOFIESE BESINNING OOR TYD, RUIMTE EN MATERIE P.H. Stoker1 1. PROBLEEMSTELLING Die kernvraag is “Wat leer God ons omtrent die skepping en hoe moet sy skepping vanuit sy Woord en vanuit die wetenskap verstaan word?” Die na- tuurwetenskappe erken nie God as Skepper nie, en aanvaar slegs dit wat sintuiglik waargeneem en logies-kousaal uitgeredeneer kan word. Die geologiese wetenskap lei uit hulle waarnemings af dat die aarde oud is (~4000 miljoen jaar), terwyl lewe direk daarna begin het. Die biologiese wetenskappe gebruik geologie en paleontologie vir ’n evolusieleer tot die mens. Uit die geslagchronologie in die Bybel word bereken dat die mens redelik onlangs op die aarde gekom het, sowat 6000 jaar gelede. Landdiere is net voor die mens geskep en nie in die verre verlede nie. Is dit alles waar? Daar bestaan twee uiterste benaderinge onder Bybelgelowige geoloë: 292 Acta Theologica Supplementum 5 2004 Konkordisme: Om deur metode en teorie van eksegese Bybelse mededelinge met dié van die wetenskap te versoen en te harmonieer. Literarisme: aanvaar ’n letterlike verstaan van die Bybel. Meeste geoloë is oortuig dat die geologiese wetenskap die oudheid van die aarde en die hooflyne van die aarde se geskiedkundige ontwikkeling in sy geheel oortuigend aantoon. Dit word gegrond op ’n massiewe hoeveelheid data van veelvuldige gebeurlikhede in die aardkors en teoretiese bewys- gronde. Alles dui op ’n baie ou planeet, ’n planeet waarop berge gedurende ’n verskeidenheid van episodes gevorm het, met kontinentale dryf en vulka- niese inpersings (intrusies), asook die ontwikkeling en uitwissing van menig- vuldige organismes. Die kritiek uit kringe wat ’n letterlike lees van die Bybel aanvaar (die literariste), het dit teen konkordistiese geoloë dat hulle nie (voldoende) tussen empiriese data en teorie onderskei nie. Natuurwetenskaplikes stem gewoonlik saam dat data wat uit waarnemings verkry word op sigself geen betekenis het nie, maar dat data eers betekenis kry as dit in ’n teoretiese raamwerk geïnterpreteer word. Konkordiste word dan dikwels verwyt dat hulle nie tussen egte kennis en louter spekulasie onderskei nie. Byvoorbeeld die werklike empiriese data in geologie (soos fossiele, geologiese formasies, verhouding van isotope waaruit o.a. ouderdomme deur radioaktiewe verval bepaal word) is empiriese data vir toestande vandag. Om uit gegewens van vandag af te lei wat in die verlede gebeur het, moet op verskeie teoretiese veronderstellings staatgemaak word, soos die relatiewe volledigheid van ons huidige kennis omtrent natuurprosesse, die konstantheid en toepasbaarheid van huidige natuurprosesse in die verlede, die afwesigheid van diskontinu- ïteite in die natuurprosesse, ensovoorts. 1. PROBLEEMSTELLING Dan volg die vraag: “Hoe geloof- waardig is hierdie afleidings?” Die mees basies probleem in die debat wetenskap en geloof is ons epistemo- logie (ons kenleer of teorie van kennis): hoe moet die verskillende bronne van kennis beoordeel en hulle waardes bepaal word? En in besonder: hoe moet die goddelike openbaring (die Heilige Skrifte) beoordeel word teenoor die algemene openbaring (geskiedenis en ons kennis van die natuur)? Volgens artikel 2 van die Nederlandse Geloofsbelydenis openbaar God Hom deur sy Woord (die Bybel) sowel as deur sy werke (geskiedenis en natuur — sy skepping). Gerig op die geologiese wetenskappe moet ons dan vra: Openbaar die geologiese wetenskap God se werke? Net so kan omtrent evolusieleer in die biologiese wetenskappe gevra word: Is evolusie van lewe vanaf die mees ele- 293 293 Stoker Stoker Skepping en evolusie Skepping en evolusie mentêre vorm tot vandag die werk van God of is dit die gevolg van natuur- prosesse, of lees die mens evolusie deur sy wetenskap in sy waarnemings in? Hierop kan nie sonder meer met oortuiging geantwoord word nie. Om met antwoorde op hierdie vrae te vorder, is dit wesenlik belangrik om eers- tens te besin oor die wese van tyd. Is die tyd van die ses dae, waarin God hemel en aarde en alles daarin deur Goddelike handelinge op ’n bonatuur- like wyse geskep het, ’n ander soort tyd as die tyd waarin God, deur sy onderhouding en regering, die skepping volgens sy raadsplan laat ontplooi tot die voleinding? Die ontsaglike grootte van die heelal, wat uit sterrekundige waarnemings afgelei word, beteken dat ook die heelal oud moet wees. Dit word onder- steun deur die teorie dat die heelal met ’n oerknal begin het, waarna die heelal en die aarde deur natuurprosesse gevorm is. Hierteenoor openbaar God in sy Woord hoe Hy in die eerste vier skeppingsdae die fisiese wêreld gevorm het vir die koms van die mens. In albei benaderings word ’n mate- riële ruimte in die tyd gevorm. Om hierdie twee benaderings in perspek- tief te plaas, moet die vraag wat ruimte is, beantwoord word. Verder moet besin word oor die wese van ruimte en materie, want sowel die natuurwetenskappe as God se openbaring in die Bybel getuig van die vorming van ’n wêreld waarin lewe moontlik is. 2. TYD EN EVOLUSIE 2.1 Wat word onder die woord “evolusie” verstaan? Volgens die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT) het die woord “evolusie” in die biologie die betekenis van “ontstaan of totstandkoming van plant- en diersoorte, hetsy geleidelik of sprongsgewyse, uit ouer vorme”. WAT verduidelik verder: WAT verduidelik verder: Evolusie, soos ons tans verstaan, is ’n veelomvattende begrip, daar dit die studie behels van daardie ontsaglike kompleks van natuur- verskynsels wat gelei het tot die vorming en ontwikkeling van son- nestelsels en veral van dié wat die aarde insluit, asook die ontwik- keling van alle vorme van plant- en dierelewe wat op aarde voorkom. Die woord evolusie behels vandag die wordingsgeskiedenis van die heelal, die aarde en alles wat op aarde is, ook die mens met sy vaardighede, en sy verstandelike en geestelike gawes. Dit is dan ook die betekenis van die woord evolusie in die algemene omgangstaal, ook in die natuurwetenskappe sowel as in die geesteswetenskappe. Vir evolusie binne ’n soort word die woord 294 Acta Theologica Supplementum 5 2004 mikro-evolusie gebruik. Diegene wat nog die Bybelse skeppingleer aanvaar, tipeer wat gewoonweg onder evolusie verstaan word, met evolusionisme of ook evolusieleer. Evolusieleer is in feite agnostiese, materialistiese, naturalis- tiese ontstaansleer, m.a.w. die geloof dat die natuur die moeder is van alles wat bestaan. mikro-evolusie gebruik. Diegene wat nog die Bybelse skeppingleer aanvaar, tipeer wat gewoonweg onder evolusie verstaan word, met evolusionisme of ook evolusieleer. Evolusieleer is in feite agnostiese, materialistiese, naturalis- tiese ontstaansleer, m.a.w. die geloof dat die natuur die moeder is van alles wat bestaan. In hierdie bydrae het die woord “evolusie” die betekenis soos die WAT dit omlyn het. 2.2 Wat is tyd? 2.2 Wat is tyd? Die studie van Spier (1953) het getoon dat hierdie vraag wysgere vanaf die vroegste tye tot in die moderne tyd besig gehou het, en daar is geen sprake van eenstemmigheid oor die wese, eienskappe en vorme van tyd nie. Wat tyd is, het Augustinus (in sy 11e boek Confessiones) treffend soos volg saamgevat: As niemand my vra, weet ek wat tyd is, maar as ek aan iemand dit moet verduidelik, weet ek dit nie (Spier 1953:5). As niemand my vra, weet ek wat tyd is, maar as ek aan iemand dit moet verduidelik, weet ek dit nie (Spier 1953:5). Alhoewel tyd ’n rol gespeel het in die denke van wysgere voor 400 v.C., het niemand, vir sover bekend, ’n uitgewerkte tydsbeskouing nagelaat nie. Tyd is beskou as ’n faset van wording en verandering (Spier 1953:7). By Plato (~380 v.C.) en vir Aristoteles (~350 v.C.) behoort tyd tot die beweeg- like, sigbare en tydelike wêreld, terwyl die wêreld van die wet, die ideë- wêreld by Plato, tydloos en ewig is, en bo die sigbare kosmos met al sy veranderinge verhewe is (Spier 1953:10,11). Aristoteles het die aandag ge- vestig op die onmiskenbare samehang wat bestaan tussen tyd en beweging. Wanneer ’n voorwerp langs ’n baan beweeg, kan ons onderskei tussen baan- gedeeltes waarop voor en na mekaar beweeg is. Hiermee het Aristoteles tyd in vroeër en later verdeel. Daarmee toon hy ’n aanvoeling vir wat ons vandag fisiese tyd noem (Spier 1953:12,13). Augustinus (354-430 n.C.) toon in sy tydsbegrip Skriftuurlike trekke. Uitgaande van die Woord van God stel hy dat die ewigheid alleen aan God toekom, en dat die tyd wat deur God geskep is, slegs by die skepsel behoort. Veral die onderskeid tussen verlede, hede en toekoms hou Augustinus besig. Die verlede is in die teenwoordige geheue, terwyl die toekoms in die teen- woordige verwagting geleë is (Spier 1953:14 e.v.). In die gangbare wysbegeerte word tyd en ruimte dikwels saam bespreek, omdat albei vergelykbare eienskappe van één tyd-ruimtelike werklikheid sou wees, óf soos Kant dit stel, gelykwaardige vorme van ons menslike aan- skouing sou wees. In hierdie verband skryf Dooyeweerd dat een van die mees ingewortelde vooroordele van die gangbare tydsopvatting is dat tyd hom 295 Stoker Stoker Skepping en evolusie Skepping en evolusie slegs in beweging openbaar (Spier 1953:102). 2.2 Wat is tyd? In die algemene relatiwiteit- steorie het Einstein tyd en ruimte ten nouste met mekaar verbind deur tyd as ’n vierde dimensie met ruimte saam te voeg tot ’n vierdimensionele kon- tinuum. Die Wysbegeerte van die Wetsidee (WdW) leer dat tyd deel van die skepping is. Volgens die WdW omvat en deurdring tyd albei grondstruk- ture van die skepping: die individualiteitstruktuur, waarin die konkrete dinge, gebeurtenisse, handelinge en samelewingsvorme onderskei word, en die modale struktuur van die aspekte, wat in die individualiteitstrukture hulle eiesoortige rol vervul. Hierdie volle werklikheid is immanent aan die tyd, genoem kosmiese tyd. Ook al die denke en doen van die mens is van tydelike aard, maar nie die religieuse wortel van sy bestaan nie. Dit tran- sendeer volgens Dooyeweerd die tyd (Kalsbeek 1970:151-152). Dooyeweerd betoog dat in die getallereeks ’n onomkeerbare tydsorde van vroeër en later bestaan. Tyd openbaar hom weer anders in die ruimte- like en wel as gelyktydigheid in dele van die ruimte. In die kinematiese aspek word tyd weer gekwalifiseer deur bewegingsuksessie. Die meet van tyd met ’n horlosie berus op hierdie bewegingsuksessie en op die tydsorde in die modale betekenis van die getal (Kalsbeek 1970:154-155). Vollenhoven (1992:199-211) aanvaar nie Dooyeweerd se beskouing van tyd in alle opsigte nie. Sy benadering van tyd is veeleer vanuit die perspek- tief van geskiedenis, van wording, wat hy op verskillende lewensaspekte (modaliteite) en hulle onderlinge verhoudinge (afhanklikhede) betrek (Vol- lenhoven 1992:207-208). Stoker (1947) het die tydsprobleem deurtastend ondersoek en ’n eie siening ontwikkel. Volgens Stoker (1948b:50-51) is verbygaandheid van die werklikheid geen tydsvorm nie, maar ver- bygaandheid AAN die werklikheid is die primêre tydsvorm met die kosmos geskape en noodsaaklik vir ’n kosmos wat word, ontwikkel en ’n bestemming (teologies: die Raadsplan van God) verwesenlik. verbygaandheid van die werklikheid geen tydsvorm nie, maar ver- bygaandheid AAN die werklikheid is die primêre tydsvorm met die kosmos geskape en noodsaaklik vir ’n kosmos wat word, ontwikkel en ’n bestemming (teologies: die Raadsplan van God) verwesenlik. Hierop word verder uitgebrei (Stoker 1948a:32): Hierop word verder uitgebrei (Stoker 1948a:32): Hierop word verder uitgebrei (Stoker 1948a:32): Kragtens hierdie verbygaandheid AAN die werklikheid met sy veel- heid van entiteite (mense, diere, plante en stof) en met sy veelheid van gebeurtenisse (ontstaan-vergaan, bewegings en veranderings) verkry hierdie entiteite en gebeurtenisse attributiewe tydsbepalings, d.w.s. temporele eienskappe (die sekondêre tydsvorme), soos duurte, tydstip, duur, voortduurte, oorgangstydstip, oorgangsduur, suksessie, voor-na, herhaling, soms-dikwels, ritme, volgorde en beurt. Hier- die tydsvorme is temporele attribute VAN die werklikheid self. Die sekondêre tyd is dus polichronies, soos die bogenoemde voor- Kragtens hierdie verbygaandheid AAN die werklikheid met sy veel- heid van entiteite (mense, diere, plante en stof) en met sy veelheid van gebeurtenisse (ontstaan-vergaan, bewegings en veranderings) verkry hierdie entiteite en gebeurtenisse attributiewe tydsbepalings, d.w.s. temporele eienskappe (die sekondêre tydsvorme), soos duurte, tydstip, duur, voortduurte, oorgangstydstip, oorgangsduur, suksessie, voor-na, herhaling, soms-dikwels, ritme, volgorde en beurt. Hier- die tydsvorme is temporele attribute VAN die werklikheid self. Die sekondêre tyd is dus polichronies, soos die bogenoemde voor- Kragtens hierdie verbygaandheid AAN die werklikheid met sy veel- heid van entiteite (mense, diere, plante en stof) en met sy veelheid van gebeurtenisse (ontstaan-vergaan, bewegings en veranderings) verkry hierdie entiteite en gebeurtenisse attributiewe tydsbepalings, d.w.s. temporele eienskappe (die sekondêre tydsvorme), soos duurte, tydstip, duur, voortduurte, oorgangstydstip, oorgangsduur, suksessie, voor-na, herhaling, soms-dikwels, ritme, volgorde en beurt. Hier- die tydsvorme is temporele attribute VAN die werklikheid self. Die sekondêre tyd is dus polichronies, soos die bogenoemde voor- 296 2004 Acta Theologica Supplementum 5 beelde aantoon en voorts omdat elke entiteit en elke gebeurtenis sy besondere en afsonderlik attributiewe tydsbepaling (bv. duurte, tyd- stip, en duur) deelagtig is. Hierdie polichronie vorm die basis van gelyk- tydigheid. Volgens Stoker (1947, in 2.1.17.2-F:35) se tydsanalise het verbygaand- heid ’n begin en ’n end. Volgens Stoker (1947, in 2.1.17.2-F:35) se tydsanalise het verbygaand- heid ’n begin en ’n end. Die begin het met skeppingstyd ontstaan. Skeppingstyd moet van die ontplooiingstyd van die skepping onderskei word. Die skep- pingstyd of ses “skeppingsdae” is die tyd wat God al skeppende met die skepping besig was en wat ’n andersoortige tydstruktuur het as die ontplooiingstyd waarin ons lewe, juis omdat dit “han- delinge Gods” was. Gevolglik kan ons die duur van daardie dae nie omreken tot die duur van ons tyd nie. Die dae was wesenlik dae, met ’n begin en end en geen periodes nie. 2.3 Skeppingstyd Die hele Bybel getuig dat God “in die begin” hemel en aarde geskep het (Gen. 1:1) en dat God daarna deur Goddelike handelinge in opeenvolgende ses skeppingsdae die aarde bewoonbaar gemaak het. Die voltooiing van skep- ping word aangedui met die woorde van Gen. 1:31: Toe het God gekyk na alles wat Hy gemaak het, en dit was baie goed. Dit het aand geword en dit het môre geword. Dit was die sesde dag. Gen. 2:1-2 vervolg: Gen. 2:1-2 vervolg: Die hemel en alles daarin is voltooi en ook die aarde met alles daar- op. Op die sewende dag was God reeds klaar met die skeppings- werk en het Hy gerus na al die werk wat Hy gedoen het. Die skeppingsgeskiedenis van Genesis 1 eindig met die woorde: “Dit dan is die geskiedenis van die hemel en die aarde toe hulle geskep is” (Gen. 2:4a). Daarom lewer Gen. 2:4b en verder geen tweede skeppingsverhaal nie, maar ’n verhaal van wording (en vorming: Gen. 2:7) van die mens en ander skep- sele (Lee 2003≡2:3g). Die skeppingsgeskiedenis word gekenmerk deur skeppende handelinge van God. Die skeppende handelinge word as ’n opeenvolgende reeks van volmaakte (“God sien dit is goed” — Gen. 1:4, 10, 12, 18, 21, 25, 31) en afgehandelde handelinge beskryf (Calvyn 1970:49-50≡31). Hierdie han- delinge is bonatuurlik en vind plaas gedurende ses diskrete skeppingsdae. Die woorde “Dit was aand en dit was more” aan die einde van elke skep- pingsdag beteken dat God gedurende ses afsonderlike dae deur bonatuur- 297 Stoker Stoker Skepping en evolusie Skepping en evolusie Skepping en evolusie like handelinge geskep het, met onderbrekings tussen diskrete handelinge van die een dag na die volgende. God het kennelik nie in ’n aaneenlopende proses oor ses dae geskep nie. Nadat God “klaar (was) met die skeppingswerk” (Gen. 2:2) kon die skepping voortgaan met ontplooiing tot die voleinding, soos God deur sy voorsienigheid bepaal het. God se handelinge is nou anders. Nou onderhou en regeer God die skepping. Dit is die tyd waarin ons leef. 2.4 Ontplooiingstyd Die ontplooiingstyd volg op die ses skeppingsdae as uitvloeisel van God se seën en opdrag aan die seediere en die voëls: Wees vrugbaar, word baie en bewoon al die waters van die see. En laat die voëls baie word op die land (Gen. 1:22) Wees vrugbaar, word baie en bewoon al die waters van die see. En laat die voëls baie word op die land (Gen. 1:22) Wees vrugbaar, word baie en bewoon al die waters van die see. En laat die voëls baie word op die land (Gen. 1:22) En aan die mensepaar: “Wees vrugbaar, word baie, bewoon die aarde en bewerk dit” (Gen. 1:28a). Dan volg die opdrag van God om oor die landdiere en alle ander diere te heers (Gen. 1:28b). God het alles so geskep dat die skepping ’n potensiaal het om te ont- wikkel (“om baie te word”). Die ontplooiing (ontwikkeling) van die wêreld is volgens die Bybel egter nie ’n sinlose proses nie, maar ’n voortgang en vooruitgang na ’n definitiewe doel, waarin die wêreld sy hoogste volheid van bestaan (syn) en die hoogtepunt van sy bestemming (potensiaal) bereik. Die ontplooiingstyd eindig dan in die volheid van die tyd. Die ontplooiing van die wêreld is nie net ’n voortgang tot die volheid van die tyd nie, maar ook ’n vooruitgaande ontwikkeling. Dit is ’n vooruit- gang waardeur die potensiaal van die skepping van God algaande ontwikkel tot die hoogste volheid wanneer die eindbestemming bereik word. Die mens as verantwoordelike heerser, natuurbewerker en kultuurskepper is God se mede-arbeider op aarde, ’n geroepene om God se skeppingswerk voort te sit. Sodoende word die wêreld waarvan die mens deel is, na sy bestemming ge- voer. Dit is hierdie doelgerigte vooruitgang van die wêreld wat ’n verby- gaande tydsbedeling moet hê om ’n einde te kan bereik (Stoker 1947, in 2.1.17.2-A:12). Hierdie vooruitgaande ontplooiing vind ons op alle terreine van die lewe: kerklik, staat-kundig, etnologies, ekonomies, tegnologies, kunsskeppend, sedelikheids-vormend, wetenskapbouend, taalvormend, geskiedenis, enso- voorts. Op alle terreine lyk en is die lewe en die wêreld vandag totaal anders as in die tyd van Adam, van Abraham, van Augustinus, van Calvyn, van Totius en vandag. Die lewe en die wêreld sal steeds verder ontwikkel tot die 298 Acta Theologica Supplementum 5 2004 eindtyd. Deur die intrede van die kwaad in die wêreld sal Christus aan die einde van die ontplooiingstyd ingryp en hemel en aarde herskep tot ’n nuwe hemel en nuwe aarde (Stoker 1947, in 2.1.17.2-F:36). eindtyd. Deur die intrede van die kwaad in die wêreld sal Christus aan die einde van die ontplooiingstyd ingryp en hemel en aarde herskep tot ’n nuwe hemel en nuwe aarde (Stoker 1947, in 2.1.17.2-F:36). God het al ingegryp nadat Adam en Eva deur die slang verlei is. God het daarop die aarde vervloek, maar nie die mens, aan wie Hy die kultuur- mandaat (Gen. 1:26-28, 2:15) opgedra het nie. Wees vrugbaar, word baie en bewoon al die waters van die see. En laat die voëls baie word op die land (Gen. 1:22) Die mens bly na die sonde- val nog steeds rentmeester van die skepping, maar nou bring die skepping dorings en distels voort (Gen. 3:18). Die Ou Testament openbaar dat God deur al die geslagte tot by Christus voortdurend besig was om die in-sonde- gevalle mens te begelei en te begenadig teen sy eie sondige natuur en te ver- sterk teen die aanslae en verleidinge van Satan. Die geskiedenis van die mens getuig duidelik van God se voorsienende en regstellende hand tot by die volheid van die tye. 2.5 Natuurprosesse Veranderinge neem ons waar as prosesse wat in tyd gebeur en wat in tyd verder ontplooi. Hierdie prosesse van ontplooiing is deel van ons lewenser- varing. In die skeppingstyd was veranderinge egter andersoortig as vandag. Skeppingstyd is volgens Bybelse openbaring vormingstyd. Nuwe dinge het toe op ’n diskrete en bonatuurlike wyse van dag tot dag tot stand gekom. Ons kan ons moeilik indink hoe die skeppingstyd was omdat die mens dit nie beleef het nie. Volgens ons ervaring van die ontplooiingstyd is die natuur ordelik. Omdat die natuur ordelik is, is die vorming van wetenskap moontlik. In die lewenswetenskappe is die ordelikheid onder andere in strukture gesetel: soos (1) dieselfde saad sal altyd dieselfde plant of boom laat opkom, of (2) ordelikheid in samelewingstrukture, wat verskillend is vir verskillende dier- soorte, of (3) ordelikheid in familiestrukture by verskillende menslike same- lewingskulture, of (4) logiese wette en sedewette. Al hierdie ordelikhede is in die kosmiese wetsorde gesetel. Natuurwetenskaplike waarnemings kan dikwels deur wiskundige logika geformaliseer word. Hierdie geformaliseerde wiskundige logika maak voor- spellings moontlik. Gevolglik word wiskundige beskrywing van waarnemings gesien as wette van die natuur. Hierdie voorspellingswaarde gee aan die mens die versekering dat daar wette inherent in die natuur aanwesig is, al dra die wetenskap se wette ’n voorlopige karakter, want nuwe waarnemings kan tot nuwe formulerings van wette of tot nuwe wette lei (Stafleu 1987). Deur die wette van die natuurwetenskappe as natuurwette te beskou waarvolgens die natuur progressief (evolusionisties) sou ontplooi, word die 299 Stoker Stoker Skepping en evolusie Skepping en evolusie voorsienigheid van God vervang deur ’n voorsienigheid met natuurwette. Dit lei tot die geloof dat God van die Heilige Skrifte nie in beheer is nie, maar wel organiserende kragte in die natuur. Ontplooiing (voortgang) sou dan verloop volgens inherente natuurprosesse, wette en beheermeganismes (Davies 1987:11). God as Onderhouer en Bestierder het dan geen plek meer in die voortgang van die wêreld nie. Dit is in wese ook die inherente lewens- en wêreldbeskouing van die Darwinistiese evolusieleer. Die natuurwetenskappe herlei veranderinge wat ons vandag waarneem, terug na die verlede, met ander woorde die hede is die sleutel tot die ver- lede. Die natuurwetenskappe kan prosesse slegs in terme van tyd wat uit ons huidige ontplooiingstyd geabstraheer (onttrek) is, beskryf. Ons ken geen ander tyd as die tyd wat ons in die hede beleef nie. 2.5 Natuurprosesse Daar is ook geen weten- skaplike metode om uit te vind of tyd vanaf die begin van ons wêreld altyd ewe vinnig verbygegaan het nie. Die begin van die ontplooiingstyd kan slegs bereken word as (1) tyd vanaf die begin, oral in die heelal, net so vinnig verbygegaan het as vandag, (2) die tempo van geologiese en fisiese veranderinge wat ons vandag waar- neem, vanaf die begin dieselfde was as vandag, (3) daar geen katastrofes in die verlede was nie, en (4) daar geen bonatuurlike skeppende handelinge was nie, met ander woorde dat die skepping wat die Bybel aan ons open- baar, nie plaasgevind het nie. Die natuurwetenskappe aanvaar daarom die voorkoms van die oudste fossiele van die eenvoudigste lewe (mikroskopiese organismes) as die begin van die evolusie van biologiese lewe (Ward en Brownlee 2000:55 e.v.). Op grond van hierdie aannames bereken die natuurwetenskappe dat die eerste rotse op aarde nagenoeg 4000 miljoen jaar gelede gevorm het, en dat biologiese lewe (mikroskopiese organismes volgens die fossielrekord) direk daarna begin het (Ward en Brownlee 2000:57). Omdat God se diskrete handelinge in die skeppingstyd deur die wetenskap in wese verwerk word asof dit ook aaneenlopende natuurlike prosesse was wat oor miljarde jare vanaf die begin van die heelal tot vandag teen dieselfde tempo verloop as vandag, moet hierdie lang tydperke en hoë ouderdomme verwag word. 2.6 Geleidelike evolusie? Die natuurwetenskappe aanvaar die ontplooiing van die hemel en aarde as ’n aaneenlopende (kontinue) natuurlike proses, ’n proses wat met die oerknal 15 000 miljoen jaar gelede sou begin het. Uit die enorme voorraad energie, wat met die oerknal sou vrygekom het, sou elementêre materiedeeltjies en atome gevorm het, waaruit sterre en sterrestelsels tot stand gekom het. 300 2004 Acta Theologica Supplementum 5 Nadat die aarde ontstaan het, sou op aarde eers molekule, daarna opeenvol- gens makromolekule, een- en meersellige plante, laer en hoër diersoorte tot die mens as toevallige (onbeplande) produkte hulle verskyning gemaak het (Davies 1987:122 e.v.). Deur evolusionistiese verklaringstegnieke (mutasies, seleksie, migrasie, aanpassing, isolasie, soeke na ooreenkomste) word die fossielrekord vertolk as ’n opeenvolgende ontstaan van al hoe meer gevorderde lewe deur natuur- prosesse. Evolusionisme stuit steeds teen die ordeverskil tussen stof, plant, dier en mens. ’n Bepaalde ding blyk óf stoflik óf plantaardig óf dierlik óf menslik te wees, met geen vorme tussenin nie. Die ontstaan van ’n lewende ding moes skielik (oombliklik) geskied het. Die een oomblik was dit nog stof, die volgende oomblik ’n lewende sel met ’n geweldige komplekse struktuur bestaande onder andere uit die dubbelspiraal DNS-molekuul en proteïne (eiwitmolekule). Die eenvoudigste van die funksionele bestand- dele van die sel, die eiwitmolekule, bestaan elkeen uit baie duisende atome, gerangskik in ’n hoogs geordende driedimensionele struktuur. Die lewe van ’n sel word bepaal deur die geïntegreerde aktiwiteite van tienduisende en waarskynlik honderdduisende verskillende eiwitmolekule (Denton 1985:328 e.v.). Daar bestaan geen logiese natuurwetenskaplike verklaring hoe hierdie lewende sel deur natuurprosesse kon ontstaan het nie. Die biologiese geskiedenis word uit die fossielrekord saamgestel. Dit getuig nie van geleidelike evolusie soos Darwin dit voorgestel het nie, maar eerder van sporadiese gebeure. Laat ons as voorbeeld die verskyning van die mens beskou: Volgens die fossielrekord van die afgelope vyf miljoen jaar, sou talle nuwe aap-mensspesies gekom en weer uitgesterf het. Die moderne mens (homo sapiens recens) sou 30 000-40 000 jaar gelede op die toneel verskyn het sonder enige oorgangsvorme. Vanweë onvoldoende anatomiese maat- stawwe (anatomie bestudeer die bou van lewende dinge), moet staatgemaak word op die bewyskrag van kultuurprodukte, waaruit vasgestel moet word of fossiele dié van egte mense is. Dit beteken dat evolusieleer die mens ás kultuurvormende méns moet veronderstel om die gaping of grens tussen dier en mens te oorbrug. Fossiele as sodanig oorbrug nie die gaping nie. 2.6 Geleidelike evolusie? Vuur en eenvoudige klipwerktuie word as kultuurprodukte van die vroeë mense, wat as jagters sou geleef het, aanvaar (Tattersall 2000). Die argeologie wil die jagtersekonomie sien as ’n kulturele trap waar- deur die vroeë mens uitgestyg het en hom losgemaak het van gebondenheid aan die natuur — hy sou dan op ’n intellektuele wyse vir homself begin sorg het. Die vraag is egter of hierdie veronderstelde jagtersintellek nie maar slegs instinkte was soos dit by diere aangetref word nie. Dit beteken dat die vroeë wesens met ’n jagterslewe inderwaarheid diere was en nie vroeë 301 Stoker Stoker Skepping en evolusie mense soos die evolusieleer hulle beskou nie. Dit is die gevolgtrekking waar- toe Strauss (1988) kom. Aanvanklik sou die mens in grotte gewoon het. Soos hy al hoe meer ver- stand gekry het, sou hy huise en stede begin bou het. Die argeologie bereken uit oorblyfsels van oudste bouwerk dat die eerste stede sowat 8 000–10 000 jaar gelede gebou is. Die evolusionistiese beskouing oor die herkoms van die mens verskil radikaal van wat in die Skrif verhaal word. In albei gevalle word die mens as ’n kultuurwese gesien, maar daar is ’n groot verskil in be- skouingswyse. Evolusionistiese voorveronderstellings en uitgangspunte is die basis van geskiedskrywing in feitlik elke vak vandag. Byvoorbeeld in wiskundige geskiedskrywing tref ons die vroeëre “mens” aan in grotte, grommend en hy gebruik sy vingers om te tel (Nickel 2001:11 e.v.). Die Bybel openbaar aan ons presies die teenoorgestelde. Die mens in die tuin van Eden is hoogs intelligent en is in staat tot intieme gesprekvoering. ’n Voorbeeld van intel- ligente beheersing is God se opdrag aan Adam om diere name te gee. Adam het nie die diere geskep nie; hy het hulle slegs waargeneem, hulle geaardhede ontleed en aan elkeen ’n kenmerkende naam gegee. Die mens, geskape na God se ewebeeld, is in staat om die materiële skepping waar te neem, waarne- mings met mekaar in verband te bring, afleidings te maak, te verklaar en te voorspel. God het hom die vermoë gegee om idees en begrippe deur waar- neming uit die werklikheid te onttrek, te abstraheer. Sodoende word die getal en ruimtelike begrippe ook uit waarneming onttrek en wiskunde gevorm.2 Eskatologie (leer van die laaste dinge) kan nie losgemaak word van pro- tologie (leer van die eerste [oer]dinge) nie. 2 Ons leer kleuters dat 2 appels en nog 3 appels tel saam tot 5 appels. En dan onttrek (abstraheer) ons die syfers van die appels en dink in syfers wanneer ons skryf 2 + 3 = 5. 2.6 Geleidelike evolusie? As die eerste bladsye van die Bybel met die leer van die eerste dinge (die protologie) wegval (nie aanvaar word nie), dan val ook die laaste bladsye van die Bybel, die leer van die laaste dinge (die eskatologie) weg. Dan is daar geen doel meer in die lewe nie en ook geen hoop meer nie. Die natuurwetenskap kan hom nie oor geloof (wat ook ’n aktiwiteit van die mens is) uitspreek nie omdat dit nie sintuiglik of instrumenteel waar- geneem kan word nie. Die mens was nie daar om die skeppende handelinge van God waar te neem nie, en hy kan dit ook nie uit hedendaagse waarne- mings aflei nie. God gee geen wetenskaplike verklaring van sy skeppende handelinge nie. Wat Hy aan die mens openbaar, moet genoeg wees, en moet 302 Acta Theologica Supplementum 5 2004 die mens in die geloof aanvaar en daarby berus. In Genesis 1 en verder in die Skrif hoor ons steeds dat God spreek en dit gebeur (bv. Ps. 33:6, en in Heb. 11:3 — deur die Woord van God is die wêreld tot stand gebring). die mens in die geloof aanvaar en daarby berus. In Genesis 1 en verder in die Skrif hoor ons steeds dat God spreek en dit gebeur (bv. Ps. 33:6, en in Heb. 11:3 — deur die Woord van God is die wêreld tot stand gebring). 3.1 Wat is ruimte? Verskillende ondersoekinge van die wetenskappe geskied sowel in tyd as in ruimte. Waar tyd en ruimte bepalings in dieselfde fisiese werklikheid is, is dit belangrik om die verhouding tussen tyd en ruimte in terme van elkeen se eie aard in perspektief te stel. Sowel skepping as evolusie vind in tyd en ruimte plaas. Daarom dat in hierdie besinning ’n studie van ruimte ook nodig is. Daarby is dit insiggewend om in die volgende afdelings kennis te neem van die operasionele wyse waarop afstande in die heelal bereken (nie gemeet nie) word. Ruimte en materie is ten nouste gekoppel. Sonder materie kan ruimte nie waargeneem word nie. Ruimte word gekenmerk deur materiële voorwerpe, waartussen ons kan rondbeweeg. Materiële voorwerpe beslaan ook ruimte. Ons kan daarom aan ruimte dink as ruimte binne ’n materiële voorwerp soos ’n kubus of ’n maatfles. Of ons kan dink aan die ruimte wat die atmosfeer om die aarde beslaan. Ook in laasgenoemde geval bepaal materie (die atmos- feer) die ruimte. Ruimte word gekenmerk deur dinge met hoogte en uitgebreidheid soos berge, huise, en bosse. Elk van hierdie dinge het sowel ’n plasing (’n plek, ’n posisie) in die ruimte as ’n uitgebreidheid wat in die plasing gefundeer is. Plasing en uitgebreidheid is twee onderskeie kenmerke van ruimte (Stoker 1947, in 2.1.17.3:1). In die hemelruim is daar liggewende voorwerpe soos sterre. Elke ster het ’n plasing en ook ’n uitgebreidheid, ’n grootte. Al die baie verskillende dinge van ’n ruimte (soos sterre in die hemelruim) vorm gesamentlik ’n ruimtelike geheel. Ook ’n panorama met berge, huise en bome, elkeen met ’n eie plasing en uitgebreidheid is ’n ruimtelike geheel. Oriëntering (rigting) is ’n derde kenmerk van ruimte, naas plasing en uit- gebreidheid. Oriëntering veronderstel ’n plasing van een ruimtelik-bepaalde ding ten opsigte van ’n ander ruimtelik-bepaalde ding. Byvoorbeeld, een ding kan bo of onder of links of regs of voor of agter of naas of op menigvuldige ander maniere ten opsigte van ’n ander ding geplaas wees. Al die verskil- lende plasings van dinge ten opsigte van ander dinge bepaal ruimtelike oriënterings. Al die verskillende ruimtelike oriënterings hang onderling met mekaar saam (Stoker 1947, in 2.1.17.3:2). 303 Stoker Stoker Skepping en evolusie Skepping en evolusie Die ruimte waarin dinge geplaas is, is kennelik die lokatiewe ruimte. Uit- gebreidheid is gefundeer in die lokatiewe, wat die primêre ruimte is. 3.1 Wat is ruimte? Die pri- mêre ruimte word dus gekenmerk deur ruimtelike lokatiewe bepaaldheid van dinge (Stoker 1947, in 2.1.17.2-H:2). Uitgebreidheid is die eienskap van die sekondêre ruimte, wat in die primêre ruimte gefundeer is. Die sekon- dêre ruimte vind die grond van sy uitgebreidheid in die geaardheid van die fisiese stof, soos sy ondeurdringbaarheid en saamhorigheid (bymekaarheid, “solidariteit”), wat nie die geaardheid van die psigiese en geestelike is nie. Die gesamentlike sekondêre ruimte is ’n ruimte van vorme (bv. berge en fi- gure). Ook ruimtelike oriëntasies is deel van hierdie ruimte (Stoker 1947, in 2.1.17.2-H:3). Tersiêre ruimtes is perspektiwiese ruimtes. Die perspektiwiese gaan van ’n re- ferensiepunt of konsentrasiepunt uit, ten opsigte waarvan die ruimte per- spektiwies gekonsentreer of gefokus word (Stoker 1947, in 2.1.17.2-H:4). ’n Voorbeeld van ’n perspektiwiese of tersiêre ruimte is die sonnestelsel. Alle deelruimtes in die kosmos (soos die ruimtes van die sonnestelsel, van binêre sterre, van galaksies en van groepe van galaksies, insluitend hulle onderskeie dinamikas) is onderskeie tersiêre ruimtes. Ook op aarde vind ons tersiêre ruimtes. Al hierdie ruimtes het as basis die primêre ruimte (lokali- teit of plasing) en die sekondêre ruimte (uitgebreidheid of uitgestrektheid, insluitend oriëntasie). Tersiêre ruimtes word op primêre en sekondêre ruimtes gebou. In die geval van tyd is tersiêre of perspektiwiese tyd verlede, hede en toekoms, met die hede as konsentrasiepunt. Tyd as verlede, hede en toekoms is tersiêre tyd. Die tersiêre tye is tye vir die bestaande en gebeurende werk- likheid en vorm as’t ware ’n nuwe sintese van die primêre en sekondêre tydsvorme (Stoker 1948b: Tabel II). Net so is byvoorbeeld die aarde wat om die son wentel, ’n referensiepunt. Die parallaksmetode maak van hierdie wenteling gebruik om die afstand na die naaste sterre te bepaal. Die wen- teling van die aarde om die son word dus gebruik om die perspektiwiese ruimte van die sonnestelsel uit te brei tot naby sterre. Die kwartêre ruimte is die ruimte as totaliteit: dit vat al die deelruimtes saam tot een geheel. Dit is die ruimte wat die werklikheid in sy geheel om- vat, of anders gestel, dit is die ruimte “waarbinne” die werklikheid hom bevind (Stoker 1947 in 2.1.17.2-H:4). Die kosmos is die kwartêre ruimte waarbinne ons leef en waarvan ons deel is. Die kosmos is ’n samehangende geheel (’n totaliteit). Hierdie ruimte van die hele kosmos is as ruimte ’n eie geheel. 3.1 Wat is ruimte? Dit omvat (omvang, omsluit, omspan) alle plaaslike bepalings en alle bepalings van uit- gebreid-wees van dinge en alle daarmee gegewe ruimtelike en same- 304 2004 Acta Theologica Supplementum 5 hangende verhoudings (rigtings, dimensies, afstande, figure, vorme, ens.). Ons noem hierdie werklike konkrete ruimte die omvattende. Dit bind al die onderskeie kosmiese dinge op ’n eie wyse ruimtelik saam. 3.2 Beginsel van eenvormigheid (uniformitarianisme) Volgens die eenvormigheidsbeginsel is die meetkunde, die samestelling van materie en die wette van die natuur dieselfde oral in die ruimte (Davies 1993:197). Dit beteken dat die wette van die meganika, die swaartekrags- wet en ligsnelheid oral dieselfde is. Op grond van hierdie beginsel van een- vormigheid kan ons die natuurwetenskap wat ons op aarde beoefen, oral in die heelal laat geld. Daar bestaan egter geen manier om hierdie beginsel van eenvormigheid deur waarnemings of eksperimente te kontroleer nie. Dit word aanvaar dat tyd vanaf die begin (met die oerknal) gelykmatig (uniform) bly verloop het. Volgens Einstein word tyd bepaal deur die koör- dinaatstelsel waarin waargeneem en gemeet word. Ons koördinaatstelsel is op die aarde, waarvandaan ons waarneem en meet. Die aarde draai om sy as en beweeg om die son. Daarom gebruik ons vaste sterre van ons melkweg- stelsel om die struktuur van die heelal ten opsigte van die son vas te stel. Hiervoor aanvaar ons dat lig reglynig en oral met dieselfde spoed deur die heelal beweeg en dat die beweging van materiële liggame deur dieselfde wette van die meganika en van swaartekrag bepaal word. Die plasings (posisies) van planete, sterre en sterrestelsels in die hemel- ruimte lei ons af uit waarnemings op die lig wat hierdie liggame uitstraal. Uit hulle bewegings en ander fisiese eienskappe kan ons die kosmos leer ken met die aanvaarding dat hulle ook uit dieselfde elemente saamgestel is. Die vakgebiede wat hier ter sprake is, is sterrekunde, astrofisika en kosmologie. Lig beweeg egter nie oneindig vinnig nie, maar met ’n eindige spoed. Dit bring ’n tydsaspek in waarnemings in die kosmiese ruimte mee. Met hierdie tydsaspek moet rekening gehou word in waarnemings van planete, die son en sterre om die werklike ruimtelike struktuur van die kosmos te kan bepaal. 3.3 Die sonnestelsel Op aarde kan die mens maatbande uitlê om afstande te meet. Om die af- stand van die maan en van die son na die aarde te bepaal, moet ’n meganiese model aanvaar word. Eksperimenteel kan nie sonder teëspraak bewys word dat die aarde om die son wentel nie, met ander woorde die aarde kan net sowel stilstaan terwyl die son om die aarde beweeg. Hierdie onvermoë van eksperimentele metings het aanleiding gegee tot die formulering van die 305 Stoker Stoker Skepping en evolusie relatiwiteitsteorie deur Einstein in 1905, waarop die algemene relatiwiteit- steorie in 1917 gevolg het. Daarvolgens is dit om’t ewe of ons die sonne- stelsel beskryf met ’n stilstaande aarde waaromheen alles beweeg, of met die son as die middelpunt van die sonnestelsel. Planete wat om die son wentel, gee ons die eenvoudigste model van die sonnestelsel. Dit kan ons met een- voudige wiskunde beskryf en kan ons maklik voorstel. Volgens hierdie model neem die aarde ’n jaar (365,25 dae) vir ’n volledige omwenteling om die son. Uit verskillende waarnemings kan die radius van die aarde se baan om die son bereken word. Byvoorbeeld, Jupiter se omwentelingstyd om die son is bykans 12 jaar. Wanneer die son, die aarde en Jupiter in lyn met mekaar is, word die tydstippe waarop die vier mane van Jupiter agter die planeet verdwyn, aangeteken. Na ses maande is die aarde, die son en Jupiter weer in lyn met mekaar, maar dan is die aarde aan die ander kant van die son vanaf Jupiter. Lig moet nou vanaf Jupiter verby die son tot by die aarde beweeg. Die tydstippe waarop Jupiter se mane nou agter Jupiter verdwyn is 990 sekondes later. Lig het daarom 990 sekondes nodig om van die een kant na die ander kant van die baan van die aarde om die son te beweeg, wat twee maal die radius van die baan van die aarde om die son is. Dit beteken dat lig 990÷2=495 sekondes ≈ 8 minute neem om vanaf die son na die aarde te beweeg. Met die snelheid van lig bekend, word dan bereken dat die af- stand tussen die son en aarde 150 miljoen kilometer is. Nou kan die massa van die son uit die omwentelingstyd van die aarde om die son en die swaartekragswet van Newton bereken word en dan ook die massa van die aarde. 3.3 Die sonnestelsel Met die grootte (volg uit die grootte van die son se ligskyf en afstand vanaf die aarde) en massa van die son bekend, volg uit plasmafisika (die son is ’n volledig-geïoniseerde bol waterstof) en die swaar- tekragswet die verandering van die digtheid van die waterstofplasma vanaf die oppervlak tot in die middel van die son. Met die temperatuur op die op- pervlak van die son bekend (word uit Planck se wet vir swartstraling bere- ken), volg uit fisiese berekeninge die temperatuur in die middel van die son. Hierdie temperatuur en digtheid van waterstof in die middel van die son blyk hoog genoeg te wees dat die son sy warmte-energie kan verkry deur kernsaamsmelting van waterstof (die gas word deur sy diskrete ligspektrum uitgeken). Uitgaande van die eenvormigheidsbeginsel word dit aanvaar dat warmte-energie op dieselfde wyse in alle sterre opgewek word. 3.4 Ligsnelheid as ruimtemaat en geofisiese ouderdomme Die naaste sterre se afstand vanaf die aarde word bereken uit die verplasing van die rigting van ’n ster as gevolg van die snelheid waarmee die aarde om 306 Acta Theologica Supplementum 5 2004 die son relatief tot ligsnelheid beweeg. Hierdie metode van parallaks werk nie meer vir ver sterre nie en ander metodes moet dan gebruik word. die son relatief tot ligsnelheid beweeg. Hierdie metode van parallaks werk nie meer vir ver sterre nie en ander metodes moet dan gebruik word. Die verste sterrestelsels blyk nagenoeg 9000 miljoen ligjare vanaf ons verwyderd te wees. Dit blyk dat die heelal ontsettend groot is en dat die verste sterrestelsels alreeds 9 000 miljoen jaar gelede moes bestaan het. Die heelal moet dan nog ouer wees. Die aarde se ouderdom word bereken op on- geveer 4000 miljoen jaar uit die verval van radioaktiewe stowwe. Hierdie geofisiese berekening van die ouderdom van die aarde pas, evo- lusionisties gesproke, in by die ouderdom van die verste sterrestelsels. Die berekeninge gaan van verskillende gegewens en modelle uit en die metodes is onafhanklik van mekaar. Die enigste gemeenskaplike parameter is die verloop van tyd (tydsduur), wat die basis van albei berekeningsmetodes is. Ligsnelheid is die afstand afgelê per tydseenheid en word op aarde gemeet. Gevolglik is aardse tydsduur in ligsnelheid ingebou, wat gebruik word om afstande na sterre te bereken. Net so is aardse tydsduur, soos dit vandag ge- meet word, ook in geofisiese ouderdomsberekeninge ingebou. Daarom is dit nie verrassend dat geofisiese en kosmologiese ouderdomme ooreenstem nie. Afstande in die heelal word in terme van ligjare bereken. Dit is die aan- tal aardse jare wat lig neem om vanaf sterre by die aarde aan te kom. Sterre is op verskillende afstande vanaf die aarde geleë. Lig wat op ’n bepaalde oomblik deur sterre uitgestraal word, word bereken om vanaf 4,5 jaar vanaf die naaste ster tot sowat 9000 miljoen jaar vanaf die verste sterrestelsels die aarde te bereik. Gedurende hierdie reistyd beweeg sterre ten opsigte van mekaar. Gevolglik is die ruimtelike posisies van sterre, wat ons op ’n be- paalde oomblik waarneem, nie hulle werklike plasings in die hemelruimte op daardie tydstip nie. Die werklike sterrehemel moet daarom geheel en al anders daar uitsien as die posisies waarin ons sterre en sterrestelsels plaas. 3 Dit is ’n bekende vraag by kosmoloë of die huidige toestand van die heelal primêr te wyte is aan besondere beginvoorwaardes vir die ontstaan van die heelal, in- sluitend tyd en natuurwette, of aan generiese kenmerke van ’n gravitasionele evolusie. Bydraes gelewer by twee internasionale byeenkomste in Engeland, die eerste by Cambridge, in Augustus 2001 en die tweede te Windsor Castle in Sep- tember 2002, het in die International Journal of Astrobiology 2 (2), 2003 verskyn. Die sentrale tema was: “Is there evidence of universal purpose in the Cosmos?”. Vir ’n oorsig oor die bydraes, kyk Carr en Rees (2003:79-86). 3.4 Ligsnelheid as ruimtemaat en geofisiese ouderdomme Laat ons dit met die volgende eenvoudige voorbeeld verduidelik: ’n Sons- verduistering vind plaas wanneer die maan tussen die aarde en die son inbe- weeg. By ’n volle sonsverduistering bevind die middelpunte van die son, maan en aarde hulle gelyktydig op ’n reguit lyn, altans so lyk dit vir die waarnemer. Omdat dit 8 minute vir lig neem om vanaf die son die aarde te bereik, en omdat son, maan en aarde ten opsigte van mekaar beweeg, bevind die son, maan en aarde hulle nie op ’n reguit lyn wanneer ons die volle sons- verduistering waarneem nie. Die verbindingslyne van son na maan en van maan na aarde sal dan ’n stomp hoek vorm. ’n Verdere onsekerheid in die plasing van sterre en sterrestelsels in die hemelruimte is die soort meetkunde van die ruimte. Die definisie van ’n reguit lyn tussen twee punte verkry sy spesifieke betekenis slegs as die meet- 307 Skepping en evolusie Stoker kunde van die ruimte bekend is. As dit Euklidiese meetkunde is, is die som van die drie hoeke van ’n driehoek 180°, en is die omtrek van ’n sirkel 2p vermenigvuldig met die radius van die sirkel. Dit is egter nie moontlik om deur meting vas te stel wat die meetkunde van die heelal is nie. Daarom word aanvaar dat dit Euklidies is, want dit is die eenvoudigste meetkunde om die hemelruimte mee te beskryf. 4. KONTINGENSIE IN DIE KOSMOLOGIE Die kontingente het deel van kosmologie geword toe aanvaar is dat die heel- al met ’n oerknal begin het, en dat tyd en natuurwette toe ook ontstaan het. Daarmee is aanvaar dat die heelal met tyd en natuurwette nie altyd daar was nie. Dit is daarom ’n aanvaarding van die kontingente (Davies 1993:162-165). Die aanvaarding van die kontingente beteken ’n erkenning dat die natuur nie volledig deur die mens se verstand geken kan word nie. Hierdie aan- vaarding staan teenoor die rasionele soeke na ’n natuurbeskrywing, wat die kontingente nie as ’n deel van die wetenskap wil aanvaar nie. Hierdie rasio- nele soeke kom sterk na vore in die kosmologie, wat die ontstaan van die heelal en evolusie van lewe tot die mens wil beskryf sonder erkenning van die kontingente.3 Die algemeen-aanvaarde model van ’n heelal, wat vanaf die oerknal uit- dy, word afgelei uit die rooiverskuiwing van spektraallyne vanaf ver galak- sies, en ook uit die mikrogolf agtergrondstraling en die voorkoms van ligte elemente in die kosmos. Volgens hierdie model het die heelal met ’n oerknal begin. Aanvanklik was die heelal oorheers deur baie warm straling met ’n hoë digtheid. Gou het in die straling die materie gevorm wat ons vandag waarneem. Na 14 duisend miljoen jaar sou lewe gekom het en beheer oor materiële vormingsprosesse oorgeneem het (Caisson 2003:94). Die vraag is: Wat beheer die prosesse waardeur materie uit straling gevorm is? Is daar ’n organiserende beginsel wat deur natuurwette die prosesse beheer om sterre, planete en galaksies te vorm en wat uiteindelik tot die ontstaan van lewe en 308 Acta Theologica Supplementum 5 2004 van die mens gelei het? Dit is hierdie organiserende beginsel waarna kosmoloë en wetenskaplikes, ook geesteswetenkaplikes soek om evolusie vanaf die oerknal tot die mens deur rasionele denke te verstaan (Davies 1993:194 e.v.). ’n Verdere grondvraag waarmee wetenskaplikes vandag worstel, is of die basiese wette van die fisika wat die heelal beheer, kontingente fasette het — kontingente fasette soos die groottes van die massa en lading van die elek- tron, die swaartekragkonstante, die lengte van die periodieke tabel en die sterkte van chemiese binding (Carr en Rees 2003:83). Hierdie sogenaamde fundamentele konstantes, wat uit eksperimentele metings verkry word, moet presies die waardes hê soos dit eksperimenteel afgelei word, sodat onder andere die son, sterre en galaksies kan bestaan. 4 DNS — deoksiribonukleïensuur; RNS — ribonukleïensuur. In Engels: DNA — deoxyribonucleic acid; RNA — ribonucleic acid. 5.1 In die begin In die begin het God die hemel en die aarde geskep (Gen. 1:1, Hebr. 1:10). 4. KONTINGENSIE IN DIE KOSMOLOGIE Hierdie presiese waardes is ook nodig vir die biochemiese reaksies wat lewe moontlik maak en dit in stand hou. As die waardes effe anders was, sou die sonnestelsel en lewe op aarde nie moontlik gewees het nie. Dit is die sogenaamde antropiese of mens- likheidsbeginsel. Hiermee hang saam die vraag of natuurwette wat uit fisika en chemie afgelei word, deterministies-bepaald of kontingent is. Antwoord op hierdie vraag sal uitsluitsel gee of die basiese molekule vir lewe (DNS en RNS)4 in laboratoria uit eenvoudige molekulêre stowwe gemaak kan word. Die antwoord sal ook bepaal of evolusie voorspelbaar is (Carr en Rees 2003: 84). Die natuurwetenskappe kon egter nog geen bewys vind dat lewe en al die uiteenlopende lewensvorme uit lewenslose materie kon ontwikkel het nie. Tog glo wetenskaplikes dat alles, ook intelligente lewe, deur evolusie tot stand gekom het. So skryf Chaisson (2003:91): Evolution, broadly construed, has become a powerful unifying con- cept in much of science — not only in the biological evolution of plant and animals, but also in the physical evolution of stars and planets, and the cultural evolution of society and its many varied products. Evolution, broadly construed, has become a powerful unifying con- cept in much of science — not only in the biological evolution of plant and animals, but also in the physical evolution of stars and planets, and the cultural evolution of society and its many varied products. Dit verklaar waarom evolusionisme deel is van die geskiedenis van elke vakwetenskap vandag. Die vraag is nou: watter alternatief is daar tot die evolusionisties-gedrewe natuurprosesse van die natuurwetenskappe, die daaruit voortvloeiende tyd- en ouderdomsbepalings en die organiserende beginsel? Om perspektief op hierdie vraag te verkry, word vervolgens aandag gegee aan die openbaring 309 Skepping en evolusie Stoker van God in Genesis 1 met betrekking tot die skepping van die aarde, die planteryk en die fisiese hemel met son, maan en sterre. Dit is in hierdie eerste vier skeppingsdae wat God die ruimtelike strukture van die aarde en die sterrehemel gevorm het. Vir hierdie perspektief word twee kommentare gebruik (Calvyn 1970 en Lee 1979). Vir verdere perspektief is huidige ken- nis van vakwetenskappe by die kommentare ingevul. In die begin het God die hemel en die aarde geskep (Gen. 1:1, Hebr. 1:10). God het as God-Drieëenheid hemel en aarde uit niks geskep (Calvyn 1970:27-28≡1, Lee 1979≡1:1a), want wat vroeër nie bestaan het nie, het nou geword. Calvyn begrond hierdie stelling deur te stel dat die woord skep (bara) gebruik word en nie ’n woord wat “vorming” of “ordening” beteken nie. “Die begin” is die begin van die skepping. Die skepping was dus nie altyd daar nie — dit is nie ewig nie (Calvyn 1970:28≡1). “Die begin” moet daarom ook die begin van tyd wees wat deel van die skepping is en wat saam met “die hemel en die aarde” geskep is. Want voor “die begin” was daar slegs God se ewigheid en nog geen skepping nie. Die skepping was daarom nie deel aan God se ewigheid nie (Lee 1979≡1:1vv.). En die aarde was woes en leeg, en die duisternis was op die wêreld- vloed, en die Gees van God het gesweef op die waters (Gen. 1:2). Met ander woorde, dit wat geskep is, was ten opsigte van die aarde on- gevormd (“woes”) en leeg buite die waters op die oppervlak van die aarde (Lee 1979≡1:2g). Daar was geen strukture in die massas nie, want daar was nog nie wette waaraan die massas moes voldoen nie – waar daar nie orde is nie, kan daar ook geen wet wees nie. Die ongeordenheid word ook deur die “watervloed” aangedui. Volgens die weergawe in die Nederlandse vertaling van Calvyn se kommentaar (1970) lui dit: “en duisternis was op de opper- vlakte des afgronds”, terwyl dit in die Holy Bible Revised Standard Version, 1952, soos volg lui: “and the darkness was upon the face of the deep”. Die aarde was tot in sy diepste dieptes ongevormd en donker (Calvyn 1970:29≡2). Die krag van God se Gees (die Heilige Gees) was nodig om hierdie leë ruimte en ongevormde rou materie vir ’n tyd staande te hou (Calvyn 1970 29≡2). Daar is twee betekenisse van die Hebreeuse woord “sweef”: óf die 310 2004 Acta Theologica Supplementum 5 Gees van God was werksaam op die massas om dit te deurdring, die wesens- krag uit te brei en dit te bevrug (Lee 1979≡1:2l) met wesenskrag, óf die Gees sweef daaroor om dit te ondersteun (Calvyn 1970:29≡2; kyk ook Ps. 104:30 e.v.). Alles was in duisternis gehul omdat daar nog geen lig was nie. En God het gesê: Laat daar lig wees! En daar was lig (Gen. 1:3). Hiermee getuig God dat Hy lig in sy hand het en dat Hy op sy bevel lig uit die rou materie wat Hy alreeds in Genesis 1:1 uit niks geskep het, te voorskyn geroep het. Die lig het nie uit die son of sterre gekom nie, want God het dié nog nie geskep nie (Calvyn 1970:30,31≡3). Dit was die eerste stap om deur Sy krag aan die rou materiaal struktuur te gee deur lig te skep (Lee 1979≡1:3b). Vandag word lig in koue materie (diodes wat bestaan uit halfgeleiers) opgewek, onder andere die sogenaamde LED’s (“Light Emitting Diodes”). Die spektrum van hierdie lig is net soos dié van sonlig sowel in die sigbare gebied as in die infrarooi en ultraviolet. Van hierdie lig word vandag ge- bruik gemaak in kommunikasienetwerke: Ligseine word van een punt na ’n volgende deur optiese kabel oor lang afstande gestuur. Aan die ontvangs- kant word die ligseine weer deur liggevoelige diodes omgesit in elektriese seine (Stix 2001). Die verwagting is dat gloeilampe eersdaags sal plek maak vir LED’s, wat aan ons lig sal verskaf (Savage 2000). Die skepping van lig in die eerste skeppingsdag beteken dan dat God die uitstraling van lig uit die struktuurlose ongevormde rou materie moontlik gemaak het. God moes daarom onderskeidelik aan materie en lig besondere strukture met eie wette gegee het, waardeur elkeen se besondere eienskappe en strukture bepaal word. 5.3 Die tweede skeppingsdag En God het gesê: Laat daar ’n uitspansel wees tussen die waters, en laat dit skeiding maak tussen waters en waters. God het toe die uitspansel gemaak en die waters wat onder die uitspansel is, geskei van die waters wat bo die uitspansel is. En dit was so. En God het die uitspansel hemel genoem. En dit was aand en dit was môre die tweede dag (Gen. 1:6-8). Op hierdie tweede dag word die leë ruimte om die aarde tot in die he- melruim aangespreek. In die oorspronklike taal beteken die woord “uit- spansel” (Calvyn 1970:32≡6) nie net die hele luggebied (die atmosfeer) om die aarde nie, maar ook die fisiese heelal, die kosmiese ruimte. Die sin “God het die uitspansel hemel genoem” beteken daarom die hele fisiese heelal bo die aarde se oppervlak. God se opdrag: “Laat daar ’n uitspansel wees tussen die waters” beteken dat God die atmosfeer om die aarde gemaak het uit die rou materie van die hemel en die aarde wat Hy aanvanklik volgens Genesis 1:1 geskep het (Calvyn 1970:32≡6; Lee 1979≡1:6a) en dat Hy die atmosfeer so gemaak het dat dit water (wolke) kan dra. Volgens weerkundige satel- lietfoto’s is daar altyd wolke. God het dus die waters in die atmosfeer (in die wolke) en die waters op die aarde (die oseane) geskei, “sodat die wolke ver bo ons hoof vir ons ruimte vir asemhaling laat” (Calvyn 1970:33≡6). Die woorde “En dit was so”, gelees saam met die voorafgaande handeling van skeiding, beteken dat God hierdie skeiding deur wette gereguleer het (Lee 1979≡1:6c), wat aansluit by Calvyn se verklaring. Toe sien God dat die lig goed was (Gen. 1:4a). Toe sien God dat die lig goed was (Gen. 1:4a). God beskou Sy werk en keur dit goed, want God het lig volgens Sy voor- sien-igheid gevorm tot voorbereiding vir die koms van die mens (Calvyn 1970:31≡4, Lee 1979≡1:4c,1:4d). Terwyl die duisternis nog oor die onge- vormde materie van Genesis 1:2 geheers het, het God Sy eerste vormende handeling uitgevoer deur lig uit materie te voorskyn te laat kom. Dit het die uitspruit van gras, plante en bome op die derde skeppingsdag moontlik gemaak. 311 Stoker Skepping en evolusie Skepping en evolusie Op die derde skeppingsdag laat God Op die derde skeppingsdag laat God Op die derde skeppingsdag laat God die waters onder die hemel (uitspansel) hulle op een plek versamel, sodat die droë grond sigbaar word. So het dit gebeur (Gen. 1:9). En God het die droë grond “aarde” genoem, en die versameling van wa- ters het Hy “see” genoem. Toe sien God dat dit goed was (Gen. 1:10). Die geologiese wetenskap het redelik onlangs (gedurende die 1960’s) begin verstaan dat sogenaamde plaattektonika die sleutel tot die bestaan van kontinente (Ward en Brownlee 2000:202) is. Landmassas bestaan uit ma- teriaal van laer digtheid as die onderliggende mantel, waarop kontinente dan beweeg. Aanvanklik was die aarde ’n waterplaneet waarna die landmassa bo die see-oppervlak uitgestyg het, eers as een superkontinent met die see daaromheen. Daarna het die landmassa opgebreek en het as afsonderlike kontinente uitmekaar gedryf. Die geologiese wetenskap sien die uitstyg van landmassas om bo die seeoppervlak sigbaar te word as ’n natuurlike proses, 312 2004 Acta Theologica Supplementum 5 ’n proses wat met die verloop van tyd plaasgevind het. Hierteenoor het God in sy Woord aan ons geopenbaar dat Hy landmassa (“droë grond”) deur ’n bonatuurlike skeppingshandeling in die derde skeppingsdag te voorskyn laat kom het. ’n proses wat met die verloop van tyd plaasgevind het. Hierteenoor het God in sy Woord aan ons geopenbaar dat Hy landmassa (“droë grond”) deur ’n bonatuurlike skeppingshandeling in die derde skeppingsdag te voorskyn laat kom het. God het toe gesien dat dit goed was, ook die grense (wette) wat hy gestel het, waaraan die see en sy golwe moes voldoen (Lee 1979≡1:10e).5 Daarmee het God verseker dat lewe op aarde kan kom sonder dat dit deur die waters en storms van die see vernietig word. Na die skeiding van land en see was die aarde nog leeg en onvrugbaar, maar God maak dit deur sy Woord vrug- baar (Calvyn 1970:34-35≡11) deur gras, plante en bome uit die aarde te laat voortkom (Gen. 1:11-12). Hierdie handeling word afgesluit met die woorde: “Toe sien God dat dit goed was” met die betekenis dat God wette vir groei, vrug- en saadvorming en vir voortplanting van gras, plante en bome daargestel het (Lee 1979≡1:11f). God het daarmee ingeskape krag tot voortplanting en oorlewing aan die planteryk gegee (Calvyn 1970:35≡11). Op die derde skeppingsdag laat God Die wonderbaarlike en onuitputlike rykdom aan verskeidenheid in die planteryk wat ons ook vandag nog elke dag aanskou, getuig van die mag- tige grootsheid, wysheid en goedheid van die Almagtige God. Dat die gras, plante en bome geskep is voordat die son geskep is, is nie toevallig nie. Hiermee wil God ons leer dat ons in alles van Hom afhanklik is (Calvyn 1970:35≡11). God het lig as ’n inherente deel van materie op die eerste skeppingsdag te voorskyn geroep. Dit is hierdie lig wat nou die warmte en lig vir die groei van gras, plante en bome moes verskaf het. 5 Kyk ook bv. Job 26:10 en 38:8-11, Ps 104:5-9. 5.5 Die vierde skeppingsdag Nou het Hy die diskrete ligdraers in die hemelruim te voorskyn laat kom uit die oermaterie wat in Genesis 1:1 geskep is — hierdie ligdraers is te voor- skyn geroep met “Laat daar ligte wees aan die uitspansel” (Gen. 1:14) en was daarom nie skeppinge uit niks nie (Lee 1979≡1:16f). Lig self is nie nou te voorskyn geroep nie — dit het alreeds op die eerste skeppingsdag gebeur — maar slegs ligdraers in die hemelruim “om dag en nag van mekaar te skei”, “om as tekens te dien” en “om lig op die aarde te gee” (Gen. 1:14; Calvyn 1970:36≡14; Lee 1979≡1:14a). Die lig van die ligdraers van die vierde skeppingsdag neem nou oor by die lig wat God in die eerste skeppingsdag te voorskyn geroep het, met die verskil dat die eerste lig verspreid uit die materie gekom het en nou vanuit stralende liggame op God se bevel kom (Calvyn 1970:36≡14). Hy het by 313 Stoker Stoker Skepping en evolusie die vorming van die son nie aan die son opgedra om met sy warmte die gras, plante en bome uit die aarde te laat opkom en met sy lig hulle te laat groei nie. Dit het die lig van die eerste skeppingsdag alreeds gedoen. God het nou ’n nuwe orde in die natuur ingevoer, met die son die lig- gewer in die dag en die maan en sterre in die nag. Die lig wat God op die eerste skeppingsdag te voorskyn geroep het, het Hy in die dag laat skyn en in die nag weggeneem (Calvyn 1970:37≡14). Nou is daar ook lig in die nag wat kan voorsien in die nagtelike lewe van diere en mense wat gedurende die laaste twee skeppingsdae op aarde verskyn het. Die ligte aan die hemel dien ook as tekens (seisoene, dae, jare — Gen. 1:14, 1983-vertaling) vir die natuurlike lewe. By plante bepaal die tekens byvoorbeeld die lente, die tyd vir bloeisels, saadvorming, en blaarvorming, terwyl in die herfs blare verkleur en blare afval. By diere bepaal die tekens die tyd vir byvoorbeeld paring en vir die mens is dit tekens vir byvoorbeeld saai en oes in landbou. Aan die ander kant is die tekens daar vir ordening van die samelewing soos die tel van dae, maande en jare. Hierdie kalender- tyd is deel van die menslike lewe en word gebruik onder andere by die skryf van geskiedenis. 5.5 Die vierde skeppingsdag God het dus nou tydsmerkers aan die aarde voorsien, merkers waarvolgens die verloop van aardse tyd bepaal kan word, en wat die mens kan gebruik vir tydsberekeninge in die uitvoer van sy kultuurtaak (Calvyn 1970:36-37≡14). 6. BEWUSTE MEDEWERKERS God het deur sy vormende handelinge ’n wêreld voorberei vir die koms van die mens wat sy medewerker op aarde moet wees. Om hierdie plig tot medewerking na te kom, het God man en vrou tweeledig geskep. Hulle is skepsels, wat behoort by die diereryk; hulle is op die sesde dag geskep ná al die diere op aarde. Hulle is “gevorm uit die stof van die aarde” (Gen. 2:7), wat dui op hulle skepselwees, op hulle gebondenheid aan die aarde. Aan hulle is as kos gegee: “al die plante wat saad gee op die hele aarde; ook al die bome wat vrugte dra en saad gee” (Gen. 1:29). Moderne wetenskap help ons om hierdie verbintenis van die mens met die skepping verder te verstaan: Ons is uit dieselfde organiese materiaal van selle en proteïene saamgestel as alle ander lewende dinge. Ons DNS verskil nie veel van die DNS van ander lewende organismes nie. Ons leef net soos diere op die uitaseming van plante, en ons voortbestaan op aarde hang af van die behoud van gevoelige ewewigte in die biosfeer. Aan die ander kant is slegs mense (nie diere nie) na die ewebeeld van die Skepper gemaak. Dit is die belangrike boodskap van die Bybelse skep- 314 2004 Acta Theologica Supplementum 5 pingsleer aan die mens. Die mens is as aardse wese geskep om op ’n beperk- te skaal soos God te wees, om sy kultuurmandaat (Gen. 1:26, 28; 2:15) te kan uitvoer. Deurdat mense na God se ewebeeld geskep is, word mense geroep tot ’n persoonlike gespreksgemeenskap met Hom. Daarom behels die lewe van die mens veel meer as die biologiese. Slegs mense word deur God aange- spreek. Die uniekheid van die mens is nie daarin geleë dat ons met mekaar praat nie, maar eerder daarin dat God met ons praat en dat ons gevra word om daarop te antwoord. Ons is geskep vir ’n God-gerigte lewe. Soos God in wese ’n gemeenskap van Persone is, is die gelowiges ook ’n gemeenskap. Net soos God ’n verbintenis met ons het en tegelykertyd ver- skillend van ons is, net so het ons, as ’n gemeenskap van gelowiges, ’n ver- bintenis met mekaar, maar is ons ook verskillend van mekaar. Dit is hierdie eiesoortige persoonlikheid van elke mens, elkeen geskep na God se ewe- beeld, wat waarde en waardigheid aan elke mens besorg. 6 Nederlandse Geloofsbelydenis artikel 1. 6. BEWUSTE MEDEWERKERS Ons het elkeen ’n morele verpligting wat deur die kultuurmandaat van God aan ons opgedra is en waardeur ons morele verantwoordelikheid teenoor God vir ons dade het. Daardeur is die mensheid geroep tot medewerking met God Almagtig om die hele skepping te ontplooi tot die volheid van die tye in die eindtyd. God Drie-enig kan skep en vorm sonder om deel van sy skepping te wees omdat Hy absoluut en algenoegsaam is en omdat “ewigheid” sy be- staanvorm is.6 God het in die mens se hart die ewigheid gelê sonder dat hy die werk wat God doen, van begin tot end kan uitvind (Pred. 3:11). In aansluiting hierby is volgens Dooyeweerd (1935:10) die hart de in waarheid transcedente wortel van het menslike bestaan, het enig punt, waarin wij de tijdelike zin-verscheidenheid in die samen- hang des tijds te boven gaan. Menslike ewigheid is daarom nie tydelik nie, maar bo-tydelik. Juis omdat die mens, kragtens hierdie ewigheid in sy hart, nie in nie, maar bo die tyd staan, kan die mens die tyd beheers en in diens stel van sy dade en denke (Stoker 1947, in 2.1.17.2-F). Daarom dat die mens ook iets kan skep wat buite en onafhanklik van die mens bestaan, en kan hy vanuit die hede ’n konstruksie maak van die verlede. Ons beskouing van die kosmos en van die mens word bepaal deur ons beskouing van God, die Archê, die Absolute en Algenoegsame (Stoker 1947, in 2.1.17.2-A:32). Dit bepaal dan ook ons benadering tot die konstruksie van die verlede deur die natuurwetenskap en ons aanvaarding dat God alles 315 Stoker Skepping en evolusie geskep en onderhou tot die voleinding, soos God dit aan ons in sy Woord openbaar. Dit beteken dat die mens deur sy konstruksie van die kosmos die algenoegsaamheid van God moet erken en Hom deur sy wetenskap moet eer en verheerlik. Die mens moet ook sy beperkinge as aardse skepsel besef en hierdie be- perkinge aanvaar. Hy kan die verlede en die kosmos slegs sinvol beskryf as hy die beginsel van eenvormigheid (uniformitarianisme) aanvaar. Met ’n operasionele benadering kan hy, uitgaande van waarnemings en die dinamika van Newton en Einstein, die grootte van die sonnestelsel, en die afstande van sterre en sterrestelsels (onder andere galaksies) bereken. 6. BEWUSTE MEDEWERKERS Die resultaat is ’n enorme groot en ou heelal, waarvan die mens maar min verstaan, maar wat van die wysheid van ’n Skepper getuig, en wat ontsag en verwondering by alle mense afdwing. As ons dan vra “Het dit alles vanself ontstaan?” ant- woord die wetenskap dat ’n organiserende beginsel in die natuur bestaan wat rigting sou gee aan die ontplooiing en wording van die heelal volgens natuurwette. Daar bestaan geen gesag buite menslike ervaring en waarneming waar- op die mens hom kan beroep dat die heelal en die lewe op aarde werklik so ontstaan het soos hy deur sy wetenskap aflei nie. Dieselfde probleem word ervaar as ons probeer om die Woord van God op ’n rasionale wyse as ’n gesag binne menslike ervaring te laat geld. As ons daarenteen die Woord van God in die geloof erken as die openbaring van skeppingsordening, dan erken ons ’n universele normatiewe gesag wat ons individuele en kulturele beoorde- lings bepaal. Dit beteken dat ons beredenerings sowel as ons oortuigings wat onder andere deur ons ervaring gevorm word, telkens weer getoets moet word aan die gesagvolle Woord van God. Die Woord van God is dan dié universele normatiewe gesag waaraan alle voornemende menslike handelings beoordeel moet word, ook sy wetenskap. Deur ons wetenskap word die heelal aan ons geopenbaar as ’n wonderlik- aaneengeskakelde struktuur van planete met hulle mane, die son met sy he- liosfeer (invloedsfeer), wat sy eie omgewing binne ons melkwegstelsel (ga- laksie) skep, en ook van galaksies en galaksiegroepe tot in die verste uitein- des van ons waarneembare heelal. As al hierdie ontelbare strukture in een handeling van God geskep is, soos die Woord van God aan ons openbaar, en die onderlinge afstande wat die wetenskap bereken, waar is, sou al die elektromagnetiese, gravitasie- en magneetvelde, insluitend die sigbare lig wat binne en tussen die hemelligame is, ook tegelyk geskep moes gewees het. Anders was daar geen ordening in die dinamiek van die aaneengeska- kelde strukture van die heelal nie. Slegs die Almagtige God kan sodanige 316 Acta Theologica Supplementum 5 2004 aaneengeskakelde strukture, wat veel meer omvat as wat die mens met sy beperkte rasionele vermoë kan verstaan, in ’n enkele handeling tot stand bring. 7. TEN SLOTTE Openbaar die kosmologie en daarmee die geologiese wetenskap God se werke? ’n Negatiewe antwoord vloei voort uit die onbewysbare aannames wat ge- bruik word om die geologiese verlede uit die hede te beskryf, en om die grootte van die heelal in terme van ligjare te bereken. Nie een van hierdie bepalings kan gekontroleer word nie, ook nie die uniformitarianisme, waar- sonder geen bepaling in enige van die twee gevalle moontlik is nie. Die- selfde bepaling word dikwels verkry uit onafhanklike waarnemings en ver- skillende invalshoeke. Hierdie konsistensie in bepalings gee vertroue in die teoretiese benaderings en gevolglik in die lewens- en wêreldbeskouing on- derliggend aan die wetenskap. Geen beskrywing kan egter meer waar wees as die aannames waarvan uitgegaan word nie (Stafleu 1987). Dit word in besonderhede bevestig deur Hooykaas (1959) se histories-kritiese studie van die beginsel van eenvor- migheid. Hierdie teoretiese benaderings word nog meer onseker wanneer die bonatuurlike Goddelike handelinge in die sesdaagse skeppings-(vormings-) tyd erken word. Bogenoemde vraag kan ook, in ’n beperkte en kwalifiserende sin, posi- tief beantwoord word. Die inhoude van sowel die geologiese wetenskap as die kosmologie openbaar die wonderbaarlike wysheid en grootsheid van die Skepper en Onderhouer van alles, waarvan die mens maar weinig begryp. In die kosmologie kom ’n mens onder die indruk van die onbegryplike grootsheid van ’n ontsettend groot heelal met ’n wonderlik-aaneengeskakelde struktuur. God openbaar Hom ook in sy Woord. Die wyse waarop God in die eerste vier dae alles gevorm het, gee ’n totaal ander beeld van die wording van die aarde en van die heelal as dit wat die geologie en die kosmologie aanbied. Die vraag is of ’n mens nie ’n groter geloof nodig het om die wording van die aarde en die heelal deur natuurprosesse as waar te aanvaar nie as om die openbaring van God in die Heilige Skrifte as waarheid te aanvaar. 317 Skepping en evolusie Stoker BIBLIOGRAFIE CALVYN J 1970. Genesis, uitlegging van Johannes Calvyn, uit het Latijn vertaal door S.O. Los. Goudriaan: De Groot. CARR B J & REES M J 2003. Fine-tuning in living sytems. International Journal of Astrobiology 2 (April): 79-86. CHAISSON E J 2003. A unifying concept for astrobiology. International Journal of Astrobiology 2 (April):91-101. DAVIES P 1987. The cosmic blueprint. London: Penguin Books. 1993. The mind of God. London: Penguin Books. DENTON M 1985. Evolution: a theory in crisis. Bethesda: Adler & Adler. DOOYEWEERD H 1935. De wijsbegeerte der wetsidee. Boek 1. De wetsidee als grondlegging der wijsbe- geerte. Amsterdam: H.J. Paris. HOOYKAAS R 1959. Natural law and divine miracle. Leiden: E.J. Brill. LEE F N 1979. Creation and commission: a new translation and commentary on Genesis One through Three (Jesus Lives Series, Tallahassee, Florida, USA [1979]). Elek- tronies beskikbaar by [email protected]. NICKEL J 2001. Mathematics: is God silent? Vallecito, California: Ross House Books. NICKEL J 2001. Mathematics: is God silent? Vallecito, California: Ross House Books. SAVAGE N SAVAGE N 2000. LEDs light the future. Technology Review 103 (Sept/Okt):38-44. SPIER J M 1953. Tijd en eeuwigheid. Een wijsgerige onderzoek bij het licht van Gods Woord. Kampen: J.H. Kok. STAFLEU M D 1987. Theories at work. Neew York: University Press of America. STIX G 2001. The truimph of the light. Scientific America 284 (Jan.):68-73. 318 2004 Acta Theologica Supplementum 5 STOKER H G 1947. Die filosofie van tyd. Te publiseer deur A.W.G. Raath. Kyk ook A.W.G. Raath, 1994, Die akademiese nalatenskap van Prof. H.G. Stoker. Koers 59 (3&4):377-398. 1948a. Gelyktydigheid. Tydskrif vir Wetenskap en Kuns 8(2):32-53. 1948b. Die problematologie van die tydsvorme. Tydskrif vir Wetenskap en Kuns 7(1):47-61. STRAUSS D F M 1988. Man’s place in nature. VCHO-studiestuk nr. 2, Bloemfontein. TATTERSTALL I 2000. Once we were not alone. Scientific American 282:38-44. VOLLENHOVEN D H TH 1992. Problemen van de tijd in onze kring (1968). In: A. Tol & K.A. Bril Vol- lenhoven als Wijsgeer (Amsterdam: Buijten & Schipperheijn). WARD P D & BROWNLEE D 2000. Rare earth — why complex life is uncommon in the universe. New York: Springer Verlag. Trefwoorde Keywords Skepping Creation Evolusie Evolution Wetenskap en geloof Science and faith Tydsbegrip/-beskouing Concept of time Ruimtebegrip/-beskouing Concept of space Bybel en skepping Bible and creation 319

https://www.ajol.info/index.php/actat/article/download/52290/40917

Afrikaans

COME, LET US WRITE A PSALM! This article is a report on an exercise in Psalm writing performed by theological stu- dents in a course on the introduction, exegesis and theology of the Psalms. What was interesting and surprising was that, without a thorough knowledge of the literary genres used in the canonical Psalms, the students made use of genres like the indivi- dual lament, wisdom and psalms of trust. Little could be gained from the student-psalms of the setting in life (Sitz im Leben) of the psalms. Due to the personal nature of the psalms, the exact setting in life was even deliberately obscured. This should caution modern day researchers of the canonical Psalms to be mindful of the fact that the reconstruction of the setting in life of canonical psalms is indeed only a reconstruction of what we think might have been the setting in life. Kom ons skryf ’n psalm! Kom ons skryf ’n psalm! Snyman S.D. Snyman Prof. S.D. Snyman, Hoof, Departement Ou Testament, Fakulteit Teologie, Uni- versiteit van die Vrystaat, Posbus 339, Bloemfontein 9300. E-pos: snymansd. [email protected]. 1. AGTERGROND Gedurende ’n module wat handel oor die inleiding, eksegese en teologie van die Psalms aan studente in die teologie het daar ’n idee onder die studente van die betrokke klas ontstaan om elkeen self ook hulle hand aan die skryf van ’n psalm te waag. By ’n geleentheid het studente van die klas byeengekom en hulle eie persoonlike psalms voorgelees. Die byeenkoms het ook die ge- leentheid geskep om te vra na ’n moontlike analogie tussen eietydse studente- psalms en kanoniese Psalms in die Ou Testament. Die opvallende waarneming wat tydens die geleentheid gemaak is, was die ontdekking van raakpunte met die Gattungen waarin die kanoniese Psalms geskryf is. Sonder dat studente ’n intensiewe studie van die literêre genres van die Psalms gemaak het, kon tipiese genres soos wat dit in die navorsing oor die Psalms raakgesien en geëien is, ook in hulle “psalms” gesien word. Daar word dikwels gesê dat die Psalms universele menslike belewenisse verwoord. Die waarheid hiervan is bevestig met die lees van die psalms van die groep studente. Die analogie tussen eietydse studente-psalms en die kanoniese Psalms het ook ’n perspektief gebring op die kwessie van die Sitz im Leben van Psalms. Prof. S.D. Snyman, Hoof, Departement Ou Testament, Fakulteit Teologie, Uni- versiteit van die Vrystaat, Posbus 339, Bloemfontein 9300. E-pos: snymansd. [email protected]. 2007:1 Acta Theologica Moderne eietydse psalms is nie iets nuuts nie. In verskillende tale is en was daar al publikasies van eietydse psalms. Barnard (2004:6-8) maak die opmerking dat daar selfs in die sterk gesekulariseerde samelewing van Wes- Europa, ’n groeiende belangstelling in psalms is. Hy verwys na ’n boek met die titel Nieuwe Psalmen wat in 1995 verskyn het waarin ’n aantal Vlaamse en Ne- derlandse digters gedigte gepubliseer het wat dikwels geïnspireer of gebaseer is op ’n Bybelse Psalm. Op die Internet kan eietydse psalms in Engels (www. psalmsoflife.tripod.com) waar die outeur van die moderne psalms sy psalms aandui as gebede en gedigte, in Duits as Gebete von heute (www.amen- online.de) of Nederlands (www.bezinningscentrum.nl/teksten/bettine/nieuwe psalmen.htm) gelees word. 2. INLEIDING Dit hoef skaars betoog te word dat die Psalms tel onder van die mees gelese gedeeltes van die Bybel. Uitgawes van die Bybel wat nie die volledige Bybel bevat nie, sluit gewoonlik die Psalms in by die Nuwe Testament. Die Psalms is ook die Ou-Testamentiese boek wat die meeste in die Nuwe Testament aan- gehaal word. ’n Teks soos die van Psalm 23 is een van die bekendste dele van die Bybel. Die aand ná die gebeure van 11 September 2001 spreek Pres. George W. Bush die Amerikaanse volk toe op televisie en in die toespraak maak hy verskeie verwysings na Psalm 23. Verwysings na die Psalms kry ’n mens selfs op bufferplakkers wat op motors geplak is: “This car is protected by Ps. 91” en “The Lord is my Shepherd — Ps. 23”. In die Bybellennium (1999:600) word die Psalms beskryf as “die asemhaling van die gelowige: die intrek van die lewegewende asem van God se Woord en die uitblaas van uitgediende menslike vrae, vrese en nood”. Martin Luther het die Psalms die “Kleine Bibel” genoem en het meer oor die Psalms geskryf as enige ander Nuwe-Testamentiese boek (Day 1990:140). Psalm 46 het gedien as inspirasie vir sy bekende hervormingslied “Eine feste Burg ist unser Gott” en word vandag nog gesing in kerke van gereformeerde tradisie — in Afrikaans bekend as Lied 476 (Liedboek van die Kerk 2001). In die groot keerpunte van Luther se lewe was dit telkens die Psalms wat hom bemoedig het (Seybold 1990:224). Vir Luther is die Psalms die boek vir alle heiliges, vir elkeen, wat sy omstandighede ook mag wees, hy sal vind dat daar in daardie situasie vir hom Psalms en woorde sal wees wat hom sal pas asof hulle daar geplaas is net vir sy besondere omstandighede, sodat hy dit self nie beter kon verwoord nie (Miller 1986:19-20). 105 Snyman Kom ons skryf ’n psalm! Johannes Calvyn het die Psalms die “anatomie van elke deel van die siel” genoem omdat daar nie ’n emosie is waarvan die mens bewus is wat nie in die Psalms weerspieël word nie (Miller 1986:19; Longman 1988:13). Calvyn was ook verantwoordelik vir ’n omvangryke kommentaar op die Psalms waarin hy eksegetiese en taalkundige opmerkings kombineer met praktiese uitleg. 3. WAT IS ’N PSALM? Dit is nie so maklik om te sê presies wat ’n psalm is nie. ’n Psalm is meer as een ding. 3.3 ’n Psalm is ’n gedig Die vorm waarin ’n Psalm aangebied word, is poësie. Die Psalms is poësie, sê Vervenne (1990:177), wat ervarings in ’n kompakte (“verdigte”; let op die woordspel met “gedig”) vorm uitdruk.’n Gedig het ’n gevoelvolle stemming wat anders is as by prosa; ’n gedig is bondiger, meer gedronge, vaer as prosa; daar is ’n dimensie in die boodskap van ’n gedig wat ’n mens bly ontglip (Burden 1986:38) sodat ’n mens ’n gedig weer en weer kan lees. Poësie bied dus ’n veel groter uitdaging om verstaan te word as prosa. ’n Sensitiwiteit vir die poëtiese gehalte van die Psalms help dus in die poging om Psalms te verstaan. Vir Vos (2005:30) bestaan ’n gedig uit drie dele; die struktuur, vorm of patroon van ’n gedig; die tekstuur of die taal waarmee ’n gedig geweef is en derdens die postuur of liggaam van ’n gedig. Dit is daarom belangrik vir die uitlegger van Psalms om iets te verstaan van Hebreeuse poësie, van parallelismes, chiasmes, metafore, beelde, ritme, inclusio, vergelykings, ens. 3.2 ’n Psalm is ’n gebed 3.2 ’n Psalm is ’n gebed 3.2 ’n Psalm is gerig tot God. Dit maak ’n Psalm ook ’n gebed. Die Psalm-gebede is waarskynlik hardop in die publiek uitgespreek (Seybold 1990:81). In dié gebede vertolk die Psalmis sy verhouding met die Here. Dit kan ’n persoon- like gebed wees waarin die Here geloof word vir wat in die indiwidu se lewe gebeur het of dit kan ook ’n klag teenoor die Here wees vir persoonlike lyding en beproewing wat die Psalmis verduur. Die Psalmis kan ook die groot dade van verlossing wat Jahwe in die geskiedenis van die volk bewerk het, besing of nasionale rampe soos byvoorbeeld die ballingskap betreur. Die Psalms wat gebid word, kan dus beskou word as die mens se antwoord op God se Woord (Von Rad 1975:355-356; Rendtorff 2005:317; Brueggemann 2003: 277; Burden 1986:39). Die wye spektrum van ekstatiese vreugde tot diepe terneergedruktheid word dus aangetref in die gebede wat in die Psalms gebid word. Die Psalms bied persoonlike en tegelykertyd ook universele menslike belewenisse wat tussen pole van liefde en haat, veragting en waardering, smart en vreugde, twyfel en sekerheid (Burden 1986:39) onder woorde gebring en teenoor God uitgekreet word. 3.1 ’n Psalm is ’n lied Die woord wat ons ken as “psalms”, is ’n woord wat van die Grieks Yalmoiv kom, ’n term wat dui op liedere wat begelei word deur ’n snaarinstrument. Die Griekse vertaling van die Ou Testament noem die bundel dan ook Yalmoiv wat met die benaming in Lukas 24:44 ooreenkom. Dieselfde benaming kom ook voor in die vorm “die boek van die Psalms” (bivblo" yalmw`n) in Lukas 20:42 en Handelinge 1:20 (Eybers 1978:19; Jagersma & Vervenne 1992:271). Die Hebreeuse naam vir die bundel is µlht wat “lofliedere” of “lofgesange” beteken ofskoon die woord hlht net in Psalm 145 as opskrif voorkom. Dit is ’n vraag of dit ’n raak beskrywing vir die bundel is aangesien nie alle Psalms lofliedere is nie; trouens, ’n groot deel van die Psalmboek bevat klaagliedere en ook ’n hele reeks van ander literêre genres. In Afrikaans word die Hebreeuse woord rwmzm wat in die opskrif van 57 Psalms voorkom, ook met Psalm vertaal. Die woord rwmzm beteken ’n “lied” wat gewoonlik met snaarinstrumente begelei is (Eybers 1978:19). Verdere aanduidings dat die Psalms liedere is wat bedoel is om gesing te word, is die verwysings na musiekinstrumente wat in die Psalmboek gevind word: ’n lier (Ps. 33:2); harp (Ps. 57:8); ’n horing en trompet (Ps. 47:5); simbale (Ps. 150:4) en ’n drom of tamboeryn (Ps. 149:3). In die opskrifte van sommige Psalms vind ons ook ’n aanduiding dat die Psalms liedere is wat bedoel is om gesing te word. In Ps. 22:1 staan daar byvoorbeeld “... op die wysie van”. Die term “sela” wat in 39 Psalms voorkom is waarskynlik ook ’n musikale term wat ’n pouse (intermezzo) aandui. 106 2007:1 2007:1 Acta Theologica 4. DIE INVLOED VAN HERMANN GUNKEL Hermann Gunkel (1862-1932), ’n Berlynse Ou-Testamentikus, kan beskou word as die grondlegger van die moderne Psalmnavorsing. Hy ontwikkeling 107 Snyman Kom ons skryf ’n psalm! die sogenaamde Form-kritiese benadering tot die eksegese van die Ou Testament.Volgens hierdie benadering moet die Gattung of literêre genre van ’n literêre eenheid in die Ou Testament bepaal word. ’n Gattung funksioneer in ’n tipiese (sosiologiese) omgewing, die sogenaamde Sitz im Leben, dus moet die Sitz im Leben van die teks ook bepaal word. Hierdie benadering het hy dan toegepas op die Psalms in sy kommentaar wat in 1926 op die Psalms verskyn het (Gunkel 1926). Gunkel identifiseer vyf groot genres in die Psalms: die himne (Pss. 33, 117, 145-150), klaagliedere van die volk (Pss. 74, 79, 80), koningspsalms (Pss. 2, 110), klaagliedere van die enkeling (Pss. 3-7, 22, 25-28) en indiwi- duele dankseggingspsalms (Pss. 30, 32, 116) (Day 1990:11-14). Die Sitz im Leben van die Psalms kan in die geval van die grootste aantal van die Psalms teruggevoer word na die kultus van Israel. Hy erken egter ook dat daar ’n aantal “geestelike liedere” (“geistliche Dichtungen”) is wat nie na die kultus toe terug herlei kan word nie (Vervenne & Jagersma 1992:277). Onder die invloed van Hermann Gunkel se vormkritiese benadering het die verskillende literêre genres of Gattungen besondere aandag in die na- vorsing van die Psalms gekry.Dit was veral die Duitse Ou-Testamentikus Claus Westermann wat die Gattung-ondersoek van die Psalms verder verfyn en uitgebou het. Breedweg word die volgende Gattungen gewoonlik onderskei: Breedweg word die volgende Gattungen gewoonlik onderskei: • Klaaglied van die volk (Westermann 1989:21-41;Eybers 1978:27) — Psalms wat gedig is na aanleiding van nasionale rampe soos hongersnood en aanvalle van vyandelike magte (Pss. 80; 44; 74; 79). • Klaaglied van die enkeling (Westermann 1989:65-122; Eybers 1978:27) — Psalms wat deur die aanroep van die Here gekenmerk word, gevolg deur ’n gebed om hulp, sekerheid van verhoring en soms ook ’n gelofte (Pss. 6; 13; 22; 51). • Danklied van die volk (Westermann 1989:42-55; Eybers 1978:28) — Psalms vir besondere dankdae (Pss. 67; 123; 124). • Danklied van die volk (Westermann 1989:42-55; Eybers 1978:28) — Psalms vir besondere dankdae (Pss. 67; 123; 124). • Danklied van die enkeling (Westermann 1989:166-200; Eybers 1978:28) — Psalms waarin die indiwidu die Here dank vir verlossing (Pss. 30; 31; 32; 66; 116; 138). 4. DIE INVLOED VAN HERMANN GUNKEL • Danklied van die enkeling (Westermann 1989:166-200; Eybers 1978:28) — Psalms waarin die indiwidu die Here dank vir verlossing (Pss. 30; 31; 32; 66; 116; 138). • Vertrouensliedere van die volk (Westermann 1989:42-55; Eybers 1978:28) — Psalms waar die volk hulle vertroue in die Here betuig (Pss. 123; 124). • Vertrouensliedere van die volk (Westermann 1989:42-55; Eybers 1978:28) — Psalms waar die volk hulle vertroue in die Here betuig (Pss. 123; 124). • Vertrouensliedere van die enkeling (Westermann 1989:123-155) — Psalms waarin ’n indiwidu sy vertroue in die Here uitspreek (Pss. 23; 27; 90). • Vertrouensliedere van die enkeling (Westermann 1989:123-155) — Psalms waarin ’n indiwidu sy vertroue in die Here uitspreek (Pss. 23; 27; 90). 108 2007:1 Acta Theologica • Koningspsalms (Westermann 1989:56-64; Eybers 1978:27) — Psalms waar die rol van die koning veral in sy verhouding met die Here besing word (Pss. 2; 21; 45; 72; 110). • Koningspsalms (Westermann 1989:56-64; Eybers 1978:27) — Psalms waar die rol van die koning veral in sy verhouding met die Here besing word (Pss. 2; 21; 45; 72; 110). • Himnes (Westermann 1989:201-270; Eybers 1978:26) — Psalms wat lof- liedere is tot eer van God waarin sy deugde besing word (Pss. 8; 19; 29; 33; 100; 103; 139;148). • Himnes (Westermann 1989:201-270; Eybers 1978:26) — Psalms wat lof- liedere is tot eer van God waarin sy deugde besing word (Pss. 8; 19; 29; 33; 100; 103; 139;148). • Liturgiese psalms (Westermann 1989:271-282; Eybers 1978:26) — Psalms wat waarskynlik ’n besondere plek in die liturgie van Israel gehad het (Pss. 15; 24). • Liturgiese psalms (Westermann 1989:271-282; Eybers 1978:26) — Psalms wat waarskynlik ’n besondere plek in die liturgie van Israel gehad het (Pss. 15; 24). • Sionspsalms (Westermann 1989:283-288; Eybers 1978:26) — Psalms wat veral die rol van Sion besing (Pss. 46; 48). • Sionspsalms (Westermann 1989:283-288; Eybers 1978:26) — Psalms wat veral die rol van Sion besing (Pss. 46; 48). • Wysheidspsalms (Westermann 1989:292-296; Eybers 1978:29) — Psalms waarin daar opvallende wysheidstrekke voorkom (Pss.1;73, 112;127;128). • Pelgrimsliedere (Eybers 1978:26) — Psalms wat gesing is deur pelgrims op pad na of vanaf die tempel terug huis toe (Pss. 120-134). • Pelgrimsliedere (Eybers 1978:26) — Psalms wat gesing is deur pelgrims op pad na of vanaf die tempel terug huis toe (Pss. 120-134). Natuurlik kan nie al die Psalms netjies in die verskillende kategorieë in- gepas word nie. 4. DIE INVLOED VAN HERMANN GUNKEL Daar is Psalms wat ’n mengsel van verskillende Gattungen vertoon en daar is selfs Psalms wat moeilik in een van die kategorieë ingedeel sou kon word (byvoorbeeld Pss. 18; 34; 36; 77; 92; 108). 5. OORWEGING VAN ’N AANTAL EIETYDSE PSALMS Wat hier volg, is die oorweging van ’n aantal eietydse “studente”-psalms. Uiteraard gaan dit nie hier om ’n beoordeling van die poëtiese gehalte van die psalms as gedigte nie, maar eerder om raakpunte tussen die eietydse psalms en die kanoniese Psalms te soek. Omdat dit die primêre doel van die artikel is, word die studente-psalms ook anoniem weergegee. Die opvallende en verrassende waarneming is dat klaagpsalms soos in die kanoniese Psalms die prominente genre of Gattung is wat in die studente- psalms gebruik is. Waarom dit verrassend is, is omdat daar eerder verwag sou word dat veral jongmense eerder die genre van lof of dank sou gebruik. Dit is ook onwaarskynlik dat studente die genre van die klaagpsalm uit hulle kerklike liturgiese belewenis sou kon leer.In die kerk word daar eerder lofpsalms gesing en nie klaagpsalms nie.Die volgende psalm is ’n aangrypende eietydse voorbeeld van ’n klaagpsalm: Psalm ... ’n Roepkreet van Elizabeth Gee tog antwoord op my roepstem, hoor tog die gekners op my tande. 109 Kom ons skryf ’n psalm! Snyman Sodat die bose my kan uitlos, die ondergrond met losse sedes en dwelms sy houvas op my kan verslap. Kom tog Here en red my van die skynheiligheid waarin ek dag tot dag lewe. Was U die vuilheid van my aangesig af was en reinig my. Wys u my die lig in hierdie donker duister. Lei my uit hierdie doolhof van smart. Vernietig die bedrog, korrupsie, verkragting, moord, diefstal, rassehaat en egbreek. Ontferm U tog oor ons!! Wys my die lig, open my oë dat ek U blindelings kan volg op die pad na reg en geregtigheid. Wees U my vesting, Heer. My rots by wie ek skuiling vind. ’n Bekende verskynsel in die Psalms is dat die aanvanklike klag aan die einde van die Psalm oorgaan na ’n vertrouensuitspraak. Dieselfde verskynsel is opgemerk in die eietydse psalms waarvan die volgende twee psalms voor- beelde is. In die eerste psalm-gedig is dit ’n donker, verlate wêreld waar alles stil is, maar God tog teenwoordig is. GOD BLY GETROU Hoe donker is die wêreld nie! Daar is ’n winterwind wat waai. Die wêreld lyk verlate. Alles is stil. Maar dit is U wat deur die stilte dreun. U teenwoordigheid het my verblind. Plaas het ek van die begin af aan U gedink. U is waarheidsgetrou. Hoe donker is die wêreld nie! Daar is ’n winterwind wat waai. In die volgende gedig word God as “weg” én “naby” beleef en verander die vraag “Is U hier?” na ’n uitroep “U is hier!” WEG EN NABY 5O Heer, dan is daar die sondes van my hart, Ook hier weet U van elke smart. 6Wanneer ek in vergaderings, klasse en in die kerk Stil, swyend toekyk hoe die bose deur ons werk. 7U ken die geliefdes van my hart Meisiemense, vriende, verspot en laf, My gesin, familie, lewend en die in die graf ... 8O Heer, U ken my, deurgrond my, en U verstaan my. 9Daarom hierdie versoek, o Heer, Mag ek met ander nooit hierdie slegte dinge laat gebeur. Leer my weer U liefde, Heer. Laat ek ook my vyande liefhê, al maak dit seer. 10Leer my opreg vergewe. Skenk ook die ewige lewe. In Jesus naam alleen ... Vra ’k u seën. Psalm van … 1U ken my ... As dae lank en donkerte swaar op my dru Meisiemense, vriende, verspot en laf, Mag ek met ander nooit hierdie slegte dinge laat gebeur. Daar is ook Psalms wat as vertrouensliedere van ’n enkeling beskryf word. Dit is psalms waar die klag-element wat so tipies is van ’n klaagpsalm ontbreek en waarin die digter sy/haar vertroue in God uitspreek. Die volgende studente-psalm sou as so ’n vertrouenspsalm beskryf kon word. WEG EN NABY Here, ek wonder partykeer “Waar is U?” Partykeer vra ek “Is U hier?” Want dit lyk soms of U weg is. Weg uit die wêreld en weg van my. Dan weer, keer op keer, stil maar ongetwyfeld eg 110 2007:1 Acta Theologica ontdek ek U is hier! U is by die wêreld en naby my. Daaraan, Here, verwonder ek my. ontdek ek U is hier! U is by die wêreld en naby my. Daaraan, Here, verwonder ek my. ontdek ek U is hier! U is by die wêreld en naby my. Daaraan, Here, verwonder ek my. Klaagpsalms word ook gekenmerk deur ’n verwoording van ’n ervaring van verwerping en teenkanting van mense. Dan wend die digter hom in ver- troue na die Here toe en dit bring dan rus in sy gemoed. Iets hiervan word raakgesien in die volgende psalm wat ook raakpunte met Psalm 139 vertoon. Psalm van … 1U ken my ... 2As dae lank en donkerte swaar op my druk As die storms van my jeug my ongenadiglik van U weg ru 3U ken my ... Wanneer mense om my snaaks raak en my verag, Wanneer mense U Naam ligtelik, sommer so verkrag ... 4Wanneer mense my ondergang bewerkstellig, my vervloe En as ek dan by U vir regverdigheid kom soek ... 5O Heer, dan is daar die sondes van my hart, Ook hier weet U van elke smart. 6Wanneer ek in vergaderings, klasse en in die kerk Stil, swyend toekyk hoe die bose deur ons werk. 7U ken die geliefdes van my hart Meisiemense, vriende, verspot en laf, My gesin, familie, lewend en die in die graf ... 8O Heer, U ken my, deurgrond my, en U verstaan my. 9Daarom hierdie versoek, o Heer, Mag ek met ander nooit hierdie slegte dinge laat gebeur. Leer my weer U liefde, Heer. Laat ek ook my vyande liefhê, al maak dit seer. 10Leer my opreg vergewe. Skenk ook die ewige lewe. In Jesus naam alleen ... Vra ’k u seën. Psalm van … 1U ken my ... 2As dae lank en donkerte swaar op my druk As die storms van my jeug my ongenadiglik van U weg ruk 3U ken my ... Wanneer mense om my snaaks raak en my verag, Wanneer mense U Naam ligtelik, sommer so verkrag ... 4Wanneer mense my ondergang bewerkstellig, my vervloek En as ek dan by U vir regverdigheid kom soek ... ’N PSALM IN STILGEBED Vader, ek word stil voor U. Ek luister na U stem. Wat wil U vir my kom leer wat aan my hart sal klem. 111 Kom ons skryf ’n psalm! Kom ons skryf ’n psalm! Snyman U is die Weg, die Waarheid, Heer, die Lewe elke dag. U woorde vul my met wysheid, Heer, terwyl ek op U wag. Stemme uit die wêreld verwag, verwoes, vergaan. Die stilte van U fluister sal selfs my hartklop laat stilstaan. Spreek nou, Vader, ek luister soos ’n kind. En in my soeke, Heer, het U my lankal reeds gevind. U is die Weg, die Waarheid, Heer, die Lewe elke dag. U woorde vul my met wysheid, Heer, terwyl ek op U wag. Stemme uit die wêreld verwag, verwoes, vergaan. Die stilte van U fluister sal selfs my hartklop laat stilstaan. Spreek nou, Vader, ek luister soos ’n kind. En in my soeke, Heer, het U my lankal reeds gevind. U is die Weg, die Waarheid, Heer, die Lewe elke dag. U woorde vul my met wysheid, Heer, terwyl ek op U wag. Stemme uit die wêreld verwag, verwoes, vergaan. Die stilte van U fluister sal selfs my hartklop laat stilstaan. Spreek nou, Vader, ek luister soos ’n kind. En in my soeke, Heer, het U my lankal reeds gevind. ’n Tweede voorbeeld van ’n eietydse vertrouenspsalm is die psalm met die titel “Kind van God!” KIND VAN GOD! Sag fluister die Duiwel in my oor, Ek kan hom net-net hoor. Nooit praat hy waar, Dit sê die Bybel klaar. Tog luister ek na hom. Maak dit my sy kind? Twyfel ek so graag in Hom, Los Hy my nie as Sy kind!! Wie sal my red van dié bestaan? Ek hoor maklik Satan praat, my ore leen ek uit, hy sal my elke keer fnuik. Hy ken my swak plek goed, En ek weet hy hou ook moed. God gee my krag? Anders verloor ek elke dag. Die stryd wil nie stop, Ek voel soms ek gee op! Maar God gee my krag! Hy’s by my elke dag! Die waarheid maak my vry. Ek het rede: ek verbly! Niks sal my skei van Sy liefde, Ek is kind van God!! Sag fluister die Duiwel in my oor, Ek kan hom net-net hoor. Nooit praat hy waar, Dit sê die Bybel klaar. Tog luister ek na hom. Maak dit my sy kind? Twyfel ek so graag in Hom, Los Hy my nie as Sy kind!! Wie sal my red van dié bestaan? Ek hoor maklik Satan praat, my ore leen ek uit, hy sal my elke keer fnuik. Hy ken my swak plek goed, En ek weet hy hou ook moed. God gee my krag? Anders verloor ek elke dag. Die stryd wil nie stop, Ek voel soms ek gee op! Maar God gee my krag! Hy’s by my elke dag! Die waarheid maak my vry. Ek het rede: ek verbly! Niks sal my skei van Sy liefde, Ek is kind van God!! Sag fluister die Duiwel in my oor, ’n Derde waarneming is die gebruik van die genre van wysheidspsalms. Wysheidspsalms is relatief skaars in die Ou Testament (Ps. 1, 73, 111, 112, 127, 128) en tog kan twee psalms van die studente as Wysheidspsalms aan- gedui word. Is dit ’n aanduiding van jong gelowiges wat nadink oor die moeilik 112 2007:1 Acta Theologica verklaarbare raaisel van lyding en onreg in die wêreld en dit dan met God in verband probeer bring? Dit is ook ’n motief wat in die kanoniese Psalms telkens voorkom. Onreg, onskuldige vervolging, lyding en swaarkry word as menslike ervaring in verband met God gebring. Die psalm-gedig wat hier volg is ’n refleksie op die onbegryplikheid van ’n gestremde kind. Hierdie werklikheid word dan in verband met God gebring. DIE KIND ’n Klokgespel kondig die koms aan. Helaas hy’s weer te vroeg. Met beentjies kort en plomp, vingertjies vet en dom, fop hy jou met sy ouderdom. Seuns is geskenke van die Here. Kinders is deur Hom gegee. Maar ons vra heel verleë Heer, kan dit wees? Hierdie bondel na U Beeld, is U genade dan verdeeld? Deur haar pyn in die donker nag Skenk U iets waarvoor almal lag Stemme dring nie tot sy skynwêreld deur. Nou hoe gemaak met evangelie? Tog gee U, Heer, hom ’n grootvoet brein, maar met klanke wat kwaak en glad niks rym Met onsigbaar vlerk van goud Is hy geen God’s fout Met sy kinderglimlag in die wind sterf die Heer vir die hemelkind. ’n Klokgespel kondig die koms aan. Helaas hy’s weer te vroeg. Met beentjies kort en plomp, vingertjies vet en dom, fop hy jou met sy ouderdom. Seuns is geskenke van die Here. Kinders is deur Hom gegee. Maar ons vra heel verleë Heer, kan dit wees? Hierdie bondel na U Beeld, is U genade dan verdeeld? Deur haar pyn in die donker nag Skenk U iets waarvoor almal lag Stemme dring nie tot sy skynwêreld deur. Nou hoe gemaak met evangelie? Tog gee U, Heer, hom ’n grootvoet brein, maar met klanke wat kwaak en glad niks rym Met onsigbaar vlerk van goud Is hy geen God’s fout Met sy kinderglimlag in die wind sterf die Heer vir die hemelkind. Die verband tussen Wysheid en die skepping is ’n gegewe in die Ou Testament (vgl. verskillende passasies uit Spreuke en Job). In die volgende psalm-gedig dink die digter na oor die einde en die begin van alles en sy plek êrens tussen die einde en die begin van alles sonder om regtig tot ’n ant- woord te kom. Sy vrae oor die (on)eindigheid en die misterie van begin met sy eie plek êrens tussenin laat hom die gedig afsluit met “Hoe vreemd”. KIND VAN GOD! Let op die verwysing na Ps. 127:3 in reëls 6 en 7. Die wysheidsliteratuur in die Ou Testament is ook ’n nadenke oor die onbegryplikhede van die lewe en wat dan op ’n manier in verband gebring word met God. IS U REGTIG EGTIG EGTIG? IS U REGTIG EGTIG EGTIG? Ek staar in die swartheid van die aandlug in; Ek sien sonne, planete, galaksies. Ek staar in die swartheid van die aandlug in; Ek sien sonne, planete, galaksies. 113 Kom ons skryf ’n psalm! Snyman ’n Rilling skiet deur my lyf; Wat is oneindigheid? Hoe gaan die ruimte net aan en aan en aan ...? Dit moet tog ’n einde hê, maar as daar ’n einde is, wat is agter die einde? Dit alles moes ook ’n begin gehad het, dit kon tog nie net altyd daar gewees het nie; Indien so, wat was voor die begin daar? Niks? Hoe lyk niks? Wat is niks? Niks is iets wat nie kan bestaan nie. Maar iets kan ook nie bestaan nie, want dit moes ’n begin gehad het, wat onmoontlik is, want dit impliseer dat daar ’n niksheid was wat onmoontlik was. Iets kan nie uit niks gebore word nie. Maar om een of ander rede bestaan iets, wat onmoontlik is, maar dit bestaan, want hier staan ek en ek dink daaroor. Wat is dink? Hoe werk dink? Wat gebeur in my brein as ek dink? Hoe kan die brein oor homself dink? Hoe vreemd. Maar iets kan ook nie bestaan nie, want dit moes ’n begin gehad het, wat onmoontlik is, want dit impliseer dat daar ’n niksheid was wat onmoontlik was. Maar om een of ander rede bestaan iets, wat onmoontlik is, maar dit bestaan, Maar om een of ander rede bestaan iets, wat onmoontlik is, maar dit bestaan, want hier staan ek en ek dink daaroor. Wat is dink? Hoe werk dink? Wat gebeur in my brein as ek dink? In die bundel van kanoniese Psalms is daar ook ’n aantal Psalms bekend as sogenaamde boetepsalms in die vroeë kerk (Psalms 6, 32, 38, 51, 102, 130 en 143). Een van die studente-psalms sou ook as ’n tipiese boetepsalm be- skryf kon word waar sonde erken en bely word, gevolg deur vergiffenis en ’n bede om gehoorsaamheid. ’N GEDIG (Gebed) 1Here, U is getrou en regverdig, U is liefdevol en barmhartig; 2maar ek staan skuldig, ek is bevlek met sonde van die dag van my geboorte is ek gebroke. 3Maar U God, hoog bo my verhewe, het deur U troue liefde my vergewe, 4laat my dan nou deur U woord en Gees altyd aan U wil gehoorsaam wees, want vir U liefde wil ek ewig dankbaar wees. Soos wat dit die geval is met die kanoniese Psalms, is die psalms van die studente ook baie persoonlik. Trouens, dit is herhaaldelik gesê voordat ’n student sy/haar psalm gelees het dat medestudente juis dit moes begryp. Die persoonlike aard van die Psalms word goed geïllustreer deur die volgende psalm-gedig en die kommentaar daarop. 114 2007:1 Acta Theologica DIE HERE IS MY HOEDER ’n Verminkte Psalm Die Here is my Hoeder in hierdie doodsdal van tekort. Ek laat my neerlê in die groen van Bee-Bee-Doe wyl Hy, bloeddorstig, sy eie vrede word. Ek verkwis my siel, Sy naam verpand en spore dof. In elke donker diepte bid ek om die dood, want U is by my. Ek is verskrik in die hande van my lewende God My fees noem vriende aansit. Vervloek word ek bekyk. Ek is gelaai in die hart van die Here, ’n oase, maar met slyk. Ek sal ontuis wees tussen goedheid. Van leë liefde sal ek vlug. Maar U, Here, sal my huis wees tot in lengte van dae. ’n Verminkte Psalm Die Here is my Hoeder in hierdie doodsdal van tekort. Ek laat my neerlê in die groen van Bee-Bee-Do wyl Hy, bloeddorstig, sy eie vrede word. Ek verkwis my siel, Sy naam verpand en spore dof. In elke donker diepte bid ek om die dood, want U is by my. Ek is verskrik in die hande van my lewende God My fees noem vriende aansit. Vervloek word ek bekyk. Ek is gelaai in die hart van die Here, ’n oase, maar met slyk. Ek sal ontuis wees tussen goedheid. Van leë liefde sal ek vlug. Maar U, Here, sal my huis wees tot in lengte van dae. Ek sal ontuis wees tussen goedheid. Van leë liefde sal ek vlug. Maar U, Here, sal my huis wees tot in lengte van dae. Die digter van die psalm-gedig lewer die volgende kommentaar op die psalm Die digter van die psalm-gedig lewer die volgende kommentaar op die psalm: Die psalm is grootliks ’n spel met die woorde van Psalm 23. “Herder” is verander na “Hoeder” omdat die herderbeeld vreemd aan my is. Die bedoeling van ’n herder (een wat oppas) is in hoeder verwoord. “’n Verminkte Psalm” sinspeel daarop dat ek Psalm 23 so ’n bietjie skade aangedoen het. “Vermink” sinspeel ook op die gevoel wat tot die skryf van die psalm gelei het. “Ek kom niks kort nie” is verander na die eerliker “doodsdal van tekort”. Dat die aardse lewe ’n “doodsdal” is, lees ons in die Belydenis- skrifte. Die lewe selfs skep ook natuurlik soms hierdie indruk. “Hy lê my neer” is verander na “ek laat my neerlê” omdat ek nie hier (noodwendig) na die Here verwys nie. Hier en in ander gedeeltes van die psalm verander ek die dade van die Here na iets wat ek doen om my selfgeregtigheid, my opstandigheid teen die beheer van God, te bely. “Bee-Bee-Doe” is ’n onsedelike karakter in Die derde oog van Le Roux. Sy het ’n voorliefde vir groen kamerlinne gehad. Die verwysing na God wat bloeddorstig sy eie vrede word, het in ge- dagte sowel die Ou-Testamentiese offers as die kruisiging van Jesus. Laasgenoemde het natuurlik meer direk betrekking op my.Die negatiewe formulering daarvan is vanweë die worsteling wat ek soms ervaar om die genade te verstaan. Hy het my vergewe; Hy het dus vrede. Ek sukkel om die vergifnis sommer so tot vrede te aanvaar. 115 Snyman Kom ons skryf ’n psalm! Kom ons skryf ’n psalm! “Ek verkwis my siel” sinspeel op die OAV se “Hy verkwik my siel”. Die kontras tussen die woorde lig uit wat die mens aan haarself doen teenoor die goeie versorging van God. “Verpand” beteken tydelik ingeruil vir iets ander wat op dié stadium van groter belang is. Psalm 23 vertel van die eer van God’s Naam. Ten tyd van skrywe was die eer van God se Naam van sekondêre belang. “U lei my op die regte paaie” het gelei tot “spore dof” (vgl. OAV). Die regte weë is effens uit sig verloor. Ja, selfs: wat ís reg? “Donker dieptes” hier het ’n dubbele betekenis. Dit kan na “moeilike tye” verwys (soos die oorspronklike Psalm) en ook na my eie donkerte (sondigheid). Laasgenoemde is meer in lyn met die bedoeling van die psalm as ’n geheel. Die digter van die psalm-gedig lewer die volgende kommentaar op die psalm So verstaan ek “bid ek om die dood,” want God se nabyheid beklemtoon my eie ellende. Hy is heilig; ek nie. Dit dui op die worsteling van ’n geheiligde mens wat nie noodwendig heilig wil lewe nie. Daarom “ek is verskrik in die hande van my lewende God”. Die Nuwe-Testamentiese vers “Hoe verskriklik is dit om in die hande van die lewende God te val” is indirek aangehaal. Dié vers in konteks dui op veroordeling. Vir my het dit meer die betekenis van God se almagtige heiligheid, iets wat vrees wek by iemand wat kies om sy eie sondige begeertes bo die eer van God se Naam te plaas. “Die” is verander na “my God”, om die verbondenheid ten spyte van die opstandigheid te verwoord. “My fees” verwys dan juis na die uitlewing van my eie wil. “Aansit” is eerstens gebruik as woordspel met “Hy laat my aansit by ’n fees- maal”. Tweedens omdat vriende nie kon insien waarom ek my in so ’n “fees” sou begewe nie. Dit was nie vir hulle aanvaarbaar nie; daarom ook “vervloek word ek bekyk”. Ek wou hier ook ’n kontras tref tussen Psalm 23 se digter wat deur vyande aanskou word in ’n positiewe lig teenoor ek wat deur vriende beskou word in ’n negatiewe lig. Ek erken met “Ek is gelaai in die hart van die Here” my verbonden- heid aan Hom en dat dit sy toedoen was/is. Ek erken sy goedheid en, soos in die openingsreël, sy sorg in “’n oase”, maar met “slyk” sê ek dat ek die verbondenheid nie altyd positief beleef nie. Op grond van die reeds genoemde stryd tussen sy wil en my wil, so wel as my vriende (Christene) wat my veroordeel. Van hulle neem ek afskeid met “Ek sal ontuis wees tussen goedheid, van leë liefde sal ek vlug”.“Goedheid” hier bedoelende hul heiligheid;“leë liefde” bedoelende die motivering wat hulle aangevoer het deur my te vervloek (liefde), wat ek natuurlik nie positief kon ervaar nie! Dan draai ek na God en word die worsteling (wat deels skuldbelydenis, deels klaaglied is) ’n vertrouensuitspraak. Alhoewel ek die Christelike bande verpes (“Ek sal tuis wees in die huis van die Here” het ek 116 2007:1 Acta Theologica vermink omdat “huis van die Here” aan hierdie bande herinner), is ek lief vir die Here. Hy is onvermydelik deel van my bestaan. Hy is my bestaan. Vir altyd. Die digter van die psalm-gedig lewer die volgende kommentaar op die psalm Samehangend met die persoonlike aard van die Psalms is ook die Sitz im Leben van die Psalms. Dit is moeilik om die Sitz im Leben van die studente- psalms af te lei uit die psalms self. Ons was in die gelukkige posisie om toe- gang te kon hê tot die oorspronklike outeurs van die psalms en kon eerste- hands meer te wete kom oor die spesifieke Sitz im Leben van die psalms. ’n Kennis van die spesifieke Sitz im Leben van ’n psalm help ongetwyfeld om die Psalm beter te verstaan. Dikwels is die Sitz im Leben anders en veel meer kompleks as wat uit die psalm self afgelei kon en kan word. Trouens, dit het geblyk moeilik te wees om die Sitz im Leben korrek uit ’n psalm te rekon- strueer. Soms is die spesifieke Sitz im Leben ook doelbewus verskuil, veral en juis as gevolg van die baie persoonlike aard van die psalm. Navorsers van die kanoniese Psalms word deur die waarneming gemaan tot beskeidenheid wanneer die Sitz im Leben van ’n Psalm gerekonstrueer word. ’n Psalm gee — soms doelbewus — min inligting oor die agtergrond en historiese om- standighede wat aanleiding tot die Psalm gegee het. Intertekstualiteit is ’n opvallende kenmerk van die studente-psalms. Dit is moontlik ’n doelbewuste intertekstualiteit wat geskep word met verwysings, toespelings en woordspel of dit kan ook ’n onbewuste verwysing wees na ’n motief uit ’n kanoniese Psalm. ’n Derde moontlikheid is dat frases of grepe uit kanoniese Psalms vry aangehaal word uit die geheue sonder om ’n doel- bewuste intertekstuele verband daarmee te probeer skep. Dit is ’n verskynsel wat dan later blyk inderdaad ’n intertekstuele verwysing te wees. Die tendens in Psalmnavorsing wat soek na intertekstuele verbintenisse om die struktuur en opbou van die Psalmboek as geheel na te speur, is ’n tendens wat ver- welkom moet word en wat boeiende resultate mag oplewer. Intertekstuele verwysings word bewustelik of onbewustelik gemaak en wanneer dit gemaak is, het daar ’n intertekstuele verwysing tot stand gekom wat ’n verband tussen twee of meer Psalms skep. Daar was ook temas en motiewe wat in die kanoniese Psalms voorkom, maar afwesig is in die studente-psalms. Lofpsalms, skeppingspsalms, liturgiese psalms, Tora-psalms, koningspsalms, kollektiewe psalms het ontbreek by die studente-psalms. Oor die redes waarom hierdie genres van psalms nie voor- kom nie, kan maar net gespekuleer word. Die digter van die psalm-gedig lewer die volgende kommentaar op die psalm Beleef studente soveel druk dat ’n lofpsalm net nie deel is van hulle leefwêreld nie? Is die belewing van die natuur vir studente wat in ’n stad studeer, dalk net afwesig? Word geloof, tipies aan ’n postmoderne tyd, toenemend persoonlik en privaat beleef sodat daar daarom nie liturgiese psalms of kollektiewe psalms was nie? Speel die Tora (Woord) by studente nie so ’n groot rol dat dit ’n mens inspireer tot die skryf 117 Snyman Snyman Kom ons skryf ’n psalm! Kom ons skryf ’n psalm! van ’n psalm nie? Nodeloos om te sê dat ’n mens ook nie een klas studente as verteenwoordigend van alle (gelowige) studente kan maak nie. Die taal wat in terme van God gebruik word in die studente-psalms is tipies van die taal wat in die kanoniese Psalms van God gebruik word.God gee krag aan gelowiges onder aanvegtings; Hy is teenwoordig ten spyte daarvan dat die teendeel soms blyk; Hy ken die psalmis; God het lief en is barmhartig; Hy is die Een wat aangeroep word in nood; Hy red, was en reinig, is die ge- troue God, die Rots: Hy vergewe en is die God van geregtigheid en regver- digheid. Die onderliggende motief is een van God wat vertrou kan word ten spyte van wat ook al gebeur. Selfs net met ’n oppervlakkige en kursoriese lees van die kanoniese Psalms sal dieselfde taal oor God gevind word. Jeremias (2004:101) merk in dié verband op dat in die meerderheid van Psalms God se goedheid in die lewe self ervaar word, selfs in ervarings van lyding, een- saamheid en swaarkry. 6. GEVOLGTREKKING Om die skryf (beter:skep) van ’n psalm te simuleer, was ’n interessante oefening. Daar is ’n geldige analogie tussen eietydse studente-psalms en die kanoniese Psalms. Die kanoniese Psalms is inderdaad die verwoording van universeel menslike ervarings wat die ervarings (goed of sleg) in verband met God pro- beer bring. Dat eietydse gelowiges met ’n elementêre kennis van die literêre genres van die kanoniese Psalms hulle bedien van min of meer dieselfde genres, is ’n interessante waarneming en bevinding. Om die Sitz im Leben van ’n studente-psalm te peil met net die psalm tot jou beskikking, is ’n moeilike onderneming.Te meer so, is die vermoede wanneer hedendaagse navorsers die Sitz im Leben van kanoniese Psalms rekonstrueer. Die taal wat gebruik word in die studente-psalms wanneer oor en met God gepraat word, toon merk- waardige ooreenkomste met die kanoniese psalms. Die bekoring van Psalms as teologiese literatuur, liturgiese tekste, literêre tekste, refleksies van indiwidue oor die kompleksiteite van gelowig-wees in die wêreld hou net nie op nie. Die boek van die Psalms bly die moeite werd om gelees en herlees te word. 118 2007:1 Acta Theologica BIBLIOGRAFIE BARNARD, M. 2004. Waiting for meaning — Psalms in cult and culture. In: D.J. Human & C.J.A. Vos (eds.), Psalms and liturgy (London: T. & T. Clark, JSOTSS 410), pp. 1-14. BRUEGGEMANN, W. 1984. The message of the Psalms — A theological commentary. Minneapolis: Augsburg Publishing House. Augsburg Old Testament Studies. 2003. An introduction to the Old Testament. The Canon and Christian imagination. Louisville, Kentucky: Westminster John Knox Press. BURDEN, J.J. 1986. Poëtiese tekste. In: F.E. Deist & W.S. Vorster (reds.), Woorde wat ver kom. Kaapstad: Tafelberg (Die literatuur van die Ou Testament. Deel 1), pp 37-68. DAY, J. 1990. Psalms. Sheffield: JSOT Press. Old Testament Guides. DAY, J. 1990. Psalms. Sheffield: JSOT Press. Old Testament Guides. EYBERS, I.H. 1978. Gods Woord in mensetaal. Deel III. Die ontstaan, inhoud en boodskap van die “Geskrifte” in die Hebreeuse kanon. Durban: Butterworths. GEBETE VON HEUTE 2006. [Aanlyn.] Bekom van http:// www.amen-online.de [2006, 16 Oktober]. HAMMERSLEY, J. 2002. Psalms of life. [Aanlyn.] Bekom van http:// www.psalmsoflife.tripod.com [2006, 16 Oktober]. JAGERSMA, H. & VERVENNE, M. (REDS.) 1992. Inleiding in het Oude Testament. Kampen: Kok. JEREMIAS, J. 2004. Worship and theology in the Psalms. In: D.J. Human & C.J.A. Vos (eds.), Psalms and liturgy (London: T. & T. Clark, JSOTSS 410), pp 89-101. LIEDBOEK VAN DIE KERK 2001. Wellington: NG Kerk Uitgewers. LIEDBOEK VAN DIE KERK 2001. Wellington: NG Kerk Uitgewers. LONGMAN III TREMPER 1988. How to read the Psalms. Leicester: Inter-Varsity Press. MILLER, P.D. 1986. Interpreting the Psalms. Philadelphia: Fortress. RENDTORFF, R. 2005. The Canonical Hebrew Bible. A Theology of the Old Testament. Leiden: Deo Publishing. Tools for Biblical Study. 119 Kom ons skryf ’n psalm! Snyman SEYBOLD, K. 1990. Introducing the Psalms. Edinburgh: T. & T. Clark. STEEDS WEER NIEUWE PSALMEN [s.a.] [Aanlyn.] Bekom van: http:// www.bezinningscentrum.nl/teksten/bettine/ nieuwepsalmen.htm [2006, 16 Oktober]. VERVENNE, M. 1990.“Do we use them as form, or as the voice of our hearts?” Exegetical reflections on the Psalms of Israel. Questions Liturgiques Studies in Liturgy 71(3/4):162-190. VON RAD, G. 1975. Old Testament Theology. The Theology of Israel’s historical traditions. London: SCM. VOS, C.J.A. 2005. Theopoetry of the Psalms. London: T. & T. Clark. VOS, C.J.A. 2005. Theopoetry of the Psalms. London: T. & T. Clark. VOSLOO, W. & VAN RENSBURG, F.J. (REDS.) 1999. Die Bybellennium eenvolume kommentaar. Vereeniging: CUM. WESTERMANN, C 1989. The living Psalms. Michigan: Grand Rapids. WESTERMANN, C 1989. The living Psalms. Michigan: Grand Rapids. BIBLIOGRAFIE Trefwoorde Keywords Literêre genre Literary genre Sitz im Leben Setting in life Psalms as gedigte, gebede, Psalms as poems, prayers and songs liedere 120

https://www.ajol.info/index.php/actat/article/download/5494/29608

Afrikaans

* Die doel van hierdie bydrae is uitsluitlik om te wys op probleme rakende litigasie in art 2(3)-aansoeke en dit te vergelyk met probleme in sake testeerbevoegdheid wat dikwels opduik. Die doel is nie om art 2(3) teenoor art 4 te stel en die "bedoeling" soos vereis in art 2(3) te kontrasteer met "bedoeling" as algemene begrip in die Erfreg of met die animus testandi nie. Lg vergelykings word breedvoerig bespreek in artikels ter perse, sien Jamneck 2008 THRHR (Nov) en 2009 THRHR (Feb) rakende testeerbevoegdheid, animus testandi, testeervryheid, bedoeling en die 'bedoeling' ingevolge art 2(3) van die Wet op Testamente. ISSN 1727-3781 ARTIKEL 2(3) VAN DIE WET OP TESTAMENTE: ʼn PRAKTIESE PROBLEEM BY LITIGASIE* 2008 VOLUME 11 No 3 ISSN 1727-3781 2008 VOLUME 11 No 3 2008 VOLUME 11 No 3 PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK J JAMNECK , g, , 1 Sien, as voorbeelde van sodanige toepassing van formaliteite, Radley v Stopforth 1977 2 SA 516 (A); Philip v The Master 1980 2 SA 934 (D); Kidwell v The Master 1983 1 SA 509 (OK); Tshabalala v Tshabalala 1980 1 SA 134 (O); Jeffrey v The Master 1990 4 SA 759 (N); Cronjé en Roos 1984 DR 257-261; Sonnekus 1991 SALJ 13-21. ** BLC LLB LLD, Professor in Privaatreg, Unisa, Suid-Afrika. ** BLC LLB LLD, Professor in Privaatreg, Unisa, Suid-Afrika. ( ); j ; 2 Sien Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W); Jamneck 1995 THRHR 341-343. ARTIKEL 2(3) VAN DIE WET OP TESTAMENTE: ʼn PRAKTIESE PROBLEEM BY LITIGASIE* J Jamneck** 3 Soos gedefinieer deur art 4 van die Wet op Testamente 7 van 1953: "Elkeen wat sestien jaar of ouer is, kan ’n testament maak tensy hy wanneer hy die testament maak verstandelik onbekwaam is om die aard en uitwerking van sy handeling te begryp, en die bewyslas dat hy op daardie tydstip verstandelik onbekwaam was, rus op die persoon wat dit beweer." Sien Van der Merwe en Rowland Erfreg 205; Tregea v Godart 1939 AD 16 38; Essop v Mustapha and Essop 1988 4 SA 213 (D) 222. In Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D) stel die hof die verskil ook duidelik (644B): "He may appreciate the meaning of the document [itv art 2(3)] and approve of its contents and yet may lack the understanding or mental capability necessary for the execution of a valid will." 3 Soos gedefinieer deur art 4 van die Wet op Testamente 7 van 1953: "Elkeen wat sestien jaar of ouer is, kan ’n testament maak tensy hy wanneer hy die testament maak verstandelik onbekwaam is om die aard en uitwerking van sy handeling te begryp, en die bewyslas dat hy op daardie tydstip verstandelik onbekwaam was, rus op die persoon wat dit beweer." Sien Van der Merwe en Rowland Erfreg 205; Tregea v Godart 1939 AD 16 38; Essop v Mustapha and Essop 1988 4 SA 213 (D) 222. In Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D) stel die hof die verskil ook duidelik (644B): "He may appreciate the meaning of the document [itv art 2(3)] and approve of its contents and yet may lack the understanding or mental capability necessary for the execution of a valid will." J Jamneck** 5 Hoewel daar in Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D) pertinent op die verskil tussen die bedoeling vereis deur art 2(3) en testeerbevoegdheid verwys is, hanteer die hof nie die vraag na die praktiese probleem hier onder bespreking nie, nl: Hoe moet die hof ʼn formeel gebrekkige testament hanteer waar daar ook sprake is van testeeronbevoegdheid? 6 Sien art 8(3) van die Boedelwet 66 van 1965. 7 Millward v Glaser 1949 4 SA 931 (A); Preller v Jordaan 1956 1 SA 483 (A); Spies v Smith 1957 1 SA 539 (A); Kirsten v Bailey 1976 (4) SA 108 (K); Scholtens 1960 Acta Juridica 287; Schoeman 2002 DJ 333. Vir prosedure-aangeleenthede by aanvegting van testamente in die algemeen, sien Corbett, Hofmeyr en Kahn Law of succession 641. p y y 4 Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W); Logue v The Master 1995 1 SA 199 (N); Letsekga v The Master 1995 4 SA 731 (W); Back v Master of the Supreme Court [1996] 2 All SA 161 (K); Webster v The Master 1996 1 SA 34 (D); Anderson and Wagner v The Master 1996 3 SA 779 (K); Olivier v Die Meester: In re boedel wyle Olivier 1997 1 SA 836 (T); Henwick v The Master 1997 2 SA 326 (K); Ex parte De Swardt 1998 2 SA 204 (K); Ex parte Laxton 1998 3 SA 238 (N); Kotze v Die Meester 1998 3 SA 523 (NK); Ex parte Williams: In re Williams’ Estate 2000 4 SA 168 (T); Ndebele v Master of the Supreme Court 2000 2 SA 102 (K); Ramlal v Ramdhani’s Estate 2002 2 SA 643 (N); Bekker v Naudé (2001) 2 All SA 439 (W); 2003 5 SA 173 (HHA); De Reszke v Maras 2003 6 SA 676 (K); 2006 1 SA 401 (K); 2006 2 SA 277 (HHA). ( ) 5 Hoewel daar in Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D) pertinent op die verskil tussen die bedoeling vereis deur art 2(3) en testeerbevoegdheid verwys is, hanteer die hof nie die vraag na die praktiese probleem hier onder bespreking nie, nl: Hoe moet die hof ʼn formeel gebrekkige testament hanteer waar daar ook sprake is van testeeronbevoegdheid? 6 Sien art 8(3) van die Boedelwet 66 van 1965. J Jamneck** Artikel 2(3) van die Wet op Testamente 7 van 1953 gee aan die hof die bevoegdheid om die Meester te gelas om ’n testament wat nie aan al die formaliteite, soos bepaal in artikel 2(1), voldoen nie, as geldige testament te aanvaar. Artikel 2(3) bepaal: Indien ’n hof oortuig is dat ’n dokument of die wysiging van ’n dokument wat opgestel of verly is deur ’n persoon wat sedert die opstel of verlyding daarvan oorlede is, bedoel was om sy testament te wees, gelas die hof die Meester om daardie dokument, of die dokument soos gewysig, vir doeleindes van die Boedelwet, 1965 (Wet No 66 van 1965) as testament te aanvaar ofskoon dit nie aan al die vormvereistes vir die verlyding of wysiging van testamente bedoel in subartikel (1), voldoen nie. Die doel van artikel 2(3) is om die probleme veroorsaak deur die gestrenge toepassing van die formaliteite voorgeskryf deur artikel 2(1) te ondervang.1 Eersgenoemde subartikel is uitsluitlik daarop gemik om gebrekkige nakoming van formaliteite reg te stel en is daarop gemik om aan ’n dokument wat ex facie nie ’n geldige testament of geldig gewysigde testament is nie, tersaaklike regskrag te verleen.2 Dit slaan dus nie op die testeerbevoegdheid3 van die PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK oorledene nie en, hoewel daar reeds baie uitsprake oor hierdie subartikel gelewer is,4 is die kwessie ten opsigte van die oorledene se testeerbevoegd- heid en hoe die vraag daarna ʼn aansoek ingevolge artikel 2(3) raak, nog nooit pertinent behandel nie.5 Met die toepassing van artikel 2(3) kom ʼn mens voor ʼn praktiese probleem te staan. Voor die inwerkingtreding van artikel 2(3) kon ’n testament slegs op grond van ʼn testateur se gebrek aan testeerbevoegdheid bevraagteken word wanneer met ’n dokument gewerk is wat ex facie ’n geldige testament was. J Jamneck** Die Meester het ’n testament wat aan alle formaliteite voldoen, aanvaar en geregistreer in die boedelregister,6 waarna enige belanghebbende die testament op grond van die testateur se beweerde gebrek aan testeerbevoegd- heid of gebrekkige vrywillige wilsuiting in die hof kon beveg.7 ’n Testament wat nie aan die formaliteite voldoen nie, sou wel deur die Meester in die boedelregister geregistreer word, maar sou, vanweë die gebiedende aard van artikel 2(1) nie, enersyds, deur die Meester vir doeleindes van die Boedelwet 91/169 3 Soos gedefinieer deur art 4 van die Wet op Testamente 7 van 1953: "Elkeen wat sestien jaar of ouer is, kan ’n testament maak tensy hy wanneer hy die testament maak verstandelik onbekwaam is om die aard en uitwerking van sy handeling te begryp, en die bewyslas dat hy op daardie tydstip verstandelik onbekwaam was, rus op die persoon wat dit beweer." Sien Van der Merwe en Rowland Erfreg 205; Tregea v Godart 1939 AD 16 38; Essop v Mustapha and Essop 1988 4 SA 213 (D) 222. In Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D) stel die hof die verskil ook duidelik (644B): "He may appreciate the meaning of the document [itv art 2(3)] and approve of its contents and yet may lack the understanding or mental capability necessary for the execution of a valid will." 4 Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W); Logue v The Master 1995 1 SA 199 (N); Letsekga v The Master 1995 4 SA 731 (W); Back v Master of the Supreme Court [1996] 2 All SA 161 (K); Webster v The Master 1996 1 SA 34 (D); Anderson and Wagner v The Master 1996 3 SA 779 (K); Olivier v Die Meester: In re boedel wyle Olivier 1997 1 SA 836 (T); Henwick v The Master 1997 2 SA 326 (K); Ex parte De Swardt 1998 2 SA 204 (K); Ex parte Laxton 1998 3 SA 238 (N); Kotze v Die Meester 1998 3 SA 523 (NK); Ex parte Williams: In re Williams’ Estate 2000 4 SA 168 (T); Ndebele v Master of the Supreme Court 2000 2 SA 102 (K); Ramlal v Ramdhani’s Estate 2002 2 SA 643 (N); Bekker v Naudé (2001) 2 All SA 439 (W); 2003 5 SA 173 (HHA); De Reszke v Maras 2003 6 SA 676 (K); 2006 1 SA 401 (K); 2006 2 SA 277 (HHA). J Jamneck** ( ) 5 Hoewel daar in Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D) pertinent op die verskil tussen die bedoeling vereis deur art 2(3) en testeerbevoegdheid verwys is, hanteer die hof nie die vraag na die praktiese probleem hier onder bespreking nie, nl: Hoe moet die hof ʼn formeel gebrekkige testament hanteer waar daar ook sprake is van testeeronbevoegdheid? 6 Sien art 8(3) van die Boedelwet 66 van 1965. ( ) 7 Millward v Glaser 1949 4 SA 931 (A); Preller v Jordaan 1956 1 SA 483 (A); Spies v Smith 1957 1 SA 539 (A); Kirsten v Bailey 1976 (4) SA 108 (K); Scholtens 1960 Acta Juridica 287; Schoeman 2002 DJ 333. Vir prosedure-aangeleenthede by aanvegting van testamente in die algemeen, sien Corbett, Hofmeyr en Kahn Law of succession 641. 91/169 PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK 66 van 1965 aanvaar word nie, of andersyds, deur die hof bekragtig word nie.8 Die testeerbevoegdheid van die testateur het gevolglik nie eens ter sprake gekom waar nie aan alle formaliteite voldoen is nie. Tans is die posisie egter dat die hof, ingevolge artikel 2(3), die Meester kan beveel om ’n testament, ten spyte van formele gebreke, te aanvaar.9 Die moontlikheid bestaan dus dat die geldigheid van ’n testament bevraagteken kan word, beide op grond van formele gebreke, sowel as op grond van die oorledene se gebrek aan testeerbevoegdheid.10 Die verwarring en praktiese probleme wat dié situasie skep, was reeds in Horn v Horn11 duidelik. Die hof maak wel obiter sekere stellings rakende die oorledene, as opsteller van die dokument, wat in ʼn artikel 2(3) -aansoek voor die hof gedien het, se geestestoestand en gevolglik rakende sy testeer- bevoegdheid, maar dit blyk duidelik dat die hof graag verder sou wou gaan en ʼn bevinding daaroor sou wou maak.12 Dit wil bykans voorkom asof die hof aan die teenparty ʼn aanduiding wou gee van gronde waarop die dokument wat hy ingevolge artikel 2(3) gekondoneer het, beveg kon word. Gelukkig het die hof nie hierdie punt verder gevoer nie maar hom suiwer op die toepassing van artikel 2(3) toegespits. 10 Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W); Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D); Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T); De Reszke v Maras 2003 6 SA 676 (K); 2006 1 SA 401 (K); 2006 2 SA 277 (HHA). y g 9 Oor art 2(3) in die algemeen, sien Du Toit 1996 THRHR 472-478; Du Toit 1997 THRHR 101-104; Schoeman en Van der Linde 1995 THRHR 517-523; Jamneck 1995 THRHR 341; Van der Linde 1996 DJ 391; Knoetze 2004 THRHR 140-146; Roos 2005 THRHR 132-143. 8 Sien art 8(4) van die Boedelwet 66 van 1965 asook Kidwell v The Master 1983 1 SA 509 (OK); Jeffrey v The Master 1990 4 SA 759 (N). Sien ook die sake genoem in n 3. 8 Sien art 8(4) van die Boedelwet 66 van 1965 asook Kidwell v The Master 1983 1 SA 509 (OK); Jeffrey v The Master 1990 4 SA 759 (N). Sien ook die sake genoem in n 3. 9 Oor art 2(3) in die algemeen, sien Du Toit 1996 THRHR 472-478; Du Toit 1997 THRHR 101-104; Schoeman en Van der Linde 1995 THRHR 517-523; Jamneck 1995 THRHR 341; Van der Linde 1996 DJ 391; Knoetze 2004 THRHR 140-146; Roos 2005 THRHR 132-143. 10 Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W); Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D); Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T); De Reszke v Maras 2003 6 SA 676 (K); 2006 1 SA 401 (K); 2006 2 SA 277 (HHA). 11 1995 1 SA 48 (W) 49. ( ) 11 1995 1 SA 48 (W) 49. ( ) ( ) 11 1995 1 SA 48 (W) 49. 12 Jamneck 1995 THRHR 341. 13 [2002] 1 All SA 346 (T). ( ) ( ) ( ) 15 In beide die hof van eerste instansie en die volbankbeslissings in De Reszke word getuienis rakende die oorledene se fisieke en geestestoestand ondersoek – 2003 6 SA 677 (K) 681; 2006 1 SA 401 (K) 409-411. So ʼn ondersoek behoort geensins oorweeg te word by ʼn artikel 2(3) -aansoek nie. Aangesien die volbank egter beslis dat die oorledene nie bedoel het dat die dokument sy testament moet wees nie, word daar gelukkig nie verder daarop ingegaan nie. Die Hoogste Hof van Appèl het voorts ook op die art 2(3)- vereiste bedoeling gekonsentreer en geensins testeerbevoegdheid in aanmerking geneem nie. 16 Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W); Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D); Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T); De Reszke v Maras 2003 6 SA 676 (K); 2006 1 SA 401 (K); 2006 2 SA 277 (HHA). 14 2003 6 SA 676 (K); 2006 1 SA 401 (K); 2006 2 SA 277 (HHA). 14 2003 6 SA 676 (K); 2006 1 SA 401 (K); 2006 2 SA 277 (HHA). 14 2003 6 SA 676 (K); 2006 1 SA 401 (K); 2006 2 SA 277 (HHA). J Jamneck** ʼn Verdere, baie goeie illustrasie van die probleem oor die verhouding tussen artikel 2(3) en artikel 4 wanneer dit by litigasie kom, is te vinde in Thirion v Meester van die Hooggeregshof.13 In dié saak is die hof in ʼn ar tikel 2(3)- aansoek gekonfronteer met die feit dat die aansoek teengestaan is op grond van die oorledene se testeerbevoegdheid en gebrek aan vrye wilsuiting. Daar is 92/169 PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK aangevoer dat die oorledene nie die tersaaklike dokument as testament bedoel het nie, juis omdat hy emosioneel en geestelik onstabiel was ten tye van die opstel van die dokument en voorts omdat die applikant hom onbehoorlik beïnvloed het om die dokument op te stel. Die teenparty het dus gepoog om gebrekkige testeerbevoegdheid te gebruik om die tekortkoming ten opsigte van die vereiste bedoeling van artikel 2(3) aan te toon. Ten spyte daarvan dat ʼn aansoek gebaseer op formele gebreke nie op grond van testeerbevoegdheid teengestaan kan word nie, neem die hof dit tog in ag, maar kom gelukkig tot die korrekte beslissing dat die oorledene (ongeag sy emosionele toestand) wel bedoel het dat die dokument sy testament moet wees en gelas die Meester om dit as sodanig te aanvaar. Dit is egter betreurenswaardig dat die hof nie reeds in die Thirion-saak daarop gewys het dat ʼn artikel 2(3) -aansoek nie op grond van testeerbevoegdheid teengestaan kan word nie en nie ʼn aanduiding gegee het van die wyse waarop sodanige toedrag van sake hanteer moet word nie. Dieselfde probleem het ook opgeduik in die De Reszke-beslissings maar ongelukkig is dieselfde goeie eindresultate soos in Horn en Thirion nie bereik nie.14 Word daar gekyk na al drie die De Reszke- beslissings in die geheel en die hof se geneigdheid in hierdie15 en ook in ander sake16 om testeerbevoegdheid by die ondersoek na ’n artikel 2(3)-bevel in aanmerking te neem, blyk die probleem soos hierbo beskryf, duidelik. Die oorledene was op gevorderde leeftyd en ook nie gesond nie. By verskeie geleenthede het hy gevra dat ʼn nuwe testament opgestel moet word, maar aangesien die prokureur wat hom 93/169 ( ) PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK besoek het, van mening was dat hy fisies en geestelik nie bevoeg was nie, het hy aangedui dat hy op ʼn later stadium, in die teenwoordigheid van die oorledene se dokter en verpleegster, instruksies vir die nuwe testament sou kom neem. ( ) 18 2006 1 SA 401 (K) 408-411. Voorts skemer dit ook deur (408-411) dat die hof onbehoorlike beïnvloeding vermoed het agv besoeke van een van die begunstigdes aan die oorledene asook agv bemakings wat aan sy assistent gemaak is. 19 2006 1 SA 401 (K) 412. 17 2006 1 SA 401 (K). 20 2006 1 SA 401 (K) 410H. 21 Sien ook die feite van Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T). 94/169 20 2006 1 SA 401 (K) 410H. 21 Sien ook die feite van Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T). 22 Volgens die HHA in Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA). 94/169 S e oo d e e te a o eeste a d e oogge egs o [ 00 ] S 3 6 ( ) 22 Volgens die HHA in Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA). 21 Sien ook die feite van Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T). 22 Volgens die HHA in Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA). 006 1 SA 401 (K) 410H. ien ook die feite van Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T). olgens die HHA in Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA) 94/169 17 2006 1 SA 401 (K). 18 2006 1 SA 401 (K) 408-411. Voorts skemer dit ook deur (408-411) dat die hof onbehoorlike beïnvloeding vermoed het agv besoeke van een van die begunstigdes aan die oorledene asook agv bemakings wat aan sy assistent gemaak is. 19 2006 1 SA 401 (K) 412. 20 2006 1 SA 401 (K) 410H. 21 Sien ook die feite van Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T). 22 Volgens die HHA in Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA). ( ) 20 2006 1 SA 401 (K) 410H. J Jamneck** Dit het egter nooit gebeur nie, maar ʼn brief met bemakingsbe - palings is aan die oorledene se assistent/sekretaresse gedikteer en deur die oorledene onderteken. Die artikel 2(3)-aansoek is op grond van hierdie brief voor die hof gebring. Die hof van eerste instansie het bevind dat dié brief nie aan die vereistes van artikel 2(3) voldoen nie, aangesien die oorledene nie bedoel het dat dit sy testament moes wees nie. Veral uit die volbank- beslissing17 blyk die probleme waarmee die hof gekonfronteer was: dit wil inderdaad voorkom of die oorledene wel die brief as sy laaste wilsuiting sou beskou het – hy het onder andere "No more suffering" onder sy handtekening geskryf – maar getuienis ten opsigte van sy swak fisieke en geestestoestand was oorweldigend.18 Die hof bevind gevolglik kragtens (onder andere) getuienis van sy geneeshere dat die oorledene swak, deurmekaar en dus eintlik na alle waarskynlikheid nie testeerbevoeg was nie,19 dat hy nie bedoel het dat die brief sy testament moes wees nie. Die volbank se dilemma was duidelik dat die oorledene wel bedoel het dat die brief sy testament moet wees, maar die vraag was "whether he was capable of such intention."20 Hierdie vraag moes geensins by die artikel 2(3)-aansoek ter sprake gekom het nie.21 Artikel 2(3) vereis bloot 1) dat hy die dokument persoonlik22 moes opgestel het (wat hy wel gedoen het deur dit te dikteer), 2) en dat hy moes bedoel het dat die betrokke dokument sy testament moet wees (wat ook afgelei kan word uit sy handtekening en die woorde "No more suffering"). PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK Bogenoemde twee vereistes blyk uit die beslissing van die Hoogste Hof van Appèl in Bekker v Naudé.23 Volgens hierdie benadering (wat bevestig is deur die volbank en die Hoogste Hof van Appèl in De Reszke24), moet daar slegs objektief na die oorledene se bedoeling ten opsigte van die betrokke dokument gekyk word en moet daar nie gevra word of hy oor die geestesvermoëns beskik het om hierdie bedoeling te vorm nie. 23 2003 5 SA 173 (HHA). Sien ook Knoetze 2004 THRHR 140; Roos 2005 THRHR 142. 24 2006 2 SA 277 (HHA). S 95/169 23 2003 5 SA 173 (HHA). Sien ook Knoetze 2004 THRHR 140; Roos 2005 THRHR 142. 24 2006 2 SA 277 (HHA). 25 2003 5 SA 173 (HHA). ( ) 25 2003 5 SA 173 (HHA). ( ) 24 2006 2 SA 277 (HHA). J Jamneck** Bogenoemde twee vereistes blyk uit die beslissing van die Hoogste Hof van Appèl in Bekker v Naudé.23 Volgens hierdie benadering (wat bevestig is deur die volbank en die Hoogste Hof van Appèl in De Reszke24), moet daar slegs objektief na die oorledene se bedoeling ten opsigte van die betrokke dokument gekyk word en moet daar nie gevra word of hy oor die geestesvermoëns beskik het om hierdie bedoeling te vorm nie. Streng gesproke (indien artikel 2(3) nougeset toegepas word) sou die korrekter benadering wees om die brief as testament te aanvaar, maar dan as alternatief te bevind dat die testateur nie testeerbevoeg was nie. Die feite van die De Reszke-saak dui daarop dat die oorledene moontlik nie die aard en uitwerking van sy handelinge besef het nie en dat hy waarskynlik ook nie vrywillig sy bedoeling uitgedruk het nie. Die redes hiervoor was sy hoë ouderdom, fisieke en geestelike toestand en die feit dat onbehoorlike beïnvloeding en/of dwang moontlik op hom toegepas is (hy is deur een van die begunstigdes besoek wat selfs ʼn prokureur saamgebring het, en ʼn ander begunstigde het die dokument getik). Die moontlikheid dat hy nie testeerbevoeg was nie, is groot, maar artikel 2(3) vereis nie ’n ondersoek na testeerbevoegdheid nie – dit vereis bloot, volgens die benadering in Bekker v Naudé,25 dat die testateur moes bedoel het dat die betrokke dokument sy testament moet wees. Die hof se penarie was natuurlik ook dat testeerbevoegdheid nie as betooghoof aangebied is nie; dus moes die hof onder hierdie omstandighede tot die beste moontlike beslissing kom. Dit is egter betreurenswaardig dat die beslissing afbreuk doen aan die ware bedoeling van artikel 2(3). Aangesien artikel 2(3) slegs op die gebrekkige nakoming van formaliteite betrekking het, kan ’n aansoek ingevolge daarvan nie teengestaan word (of beslis word) met bewerings aangaande die testateur se testeerbevoegdheid 95/169 PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK nie.26 Gevolglik ontstaan die volgende vrae: Moet die hof eers die Meester gelas om die dokument as geldige testament te aanvaar, waarna opponerende belanghebbendes by wyse van ’n nuwe proses moet poog om te bewys dat die testateur nie oor die nodige testeerbevoegdheid beskik het nie; of kan die teenparty by wyse van ’n teenaansoek tydens dieselfde proses ’n bevel aangaande die testateur se testeerbevoegdheid aanvra? 26 Die benadering in Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T) waar ʼn art 2(3)-aansoek op grond van testeerbevoegdheid teengestaan is, kan dus nie aanvaar word nie. Sien ook Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D). 27 Sien Corbett Hofmeyr en Kahn Law of succession 641 , y 28 Sien Jamneck 1995 THRHR 343. 29 Van der Merwe en Rowland Erfreg 185, 205. word nie. Sien ook Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D). 27 Sien Corbett, Hofmeyr en Kahn Law of succession 641. 96/169 29 Van der Merwe en Rowland Erfreg 185, 205. word nie. Sien ook Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D). 27 Sien Corbett, Hofmeyr en Kahn Law of succession 641. o d e S e oo a o ec e 998 27 Sien Corbett, Hofmeyr en Kahn Law of succ 30 Vrywillige wilsuiting is ’n basisvereiste vir die geldigheid van testamente en het eintlik niks met testeerbevoegdheid te doen nie. Die toets vir testeerbevoegdheid het egter vermeng geraak met die faktore wat in aanmerking geneem moet word ten einde te bepaal of die testateur inderdaad ’n vrywillige wilsuiting gemaak het – met ander woorde, by bepaling van die vraag na die basis-vereiste. Sien Jamneck 2008 THRHR en 2009 THRHR. Indien ’n testateur ‘n testament onder dwang of as gevolg van onbehoorlike beïnvloeding teen sy wil maak, is sodanige testament ongeldig aangesien dit nie die testateur se wil bevat nie maar dié van iemand anders. Om hierdie gebrek aan vrye wilsuiting te bewys, kan ook problematies wees (sien Millward v Glaser 1949 4 SA 931 (A); Preller v Jordaan 1956 1 SA 483 (A); Spies v Smith 1957 1 SA 539 (A); Kirsten v Bailey 1976 4 SA 108 (K)). J Jamneck** Eersgenoemde benadering sou strook met die praktyk voor wysiging van die Wet – die testament moet eers as geldig deur die Meester aanvaar word, waarna dit op grond van ʼn gebrek aan testeerbevoegdheid beveg kan word. 27 So ʼn benadering sou egter tyd - en koste-oneffektief wees. Ten einde tyd en koste te bespaar, blyk laasgenoemde prosedure dus verkieslik te wees. Wanneer ’n aansoek kragtens artikel 2(3) aanhangig gemaak word, sal die teenparty ’n teenaansoek vir ’n bevel aangaande die oorledene se testeerbe- voegdheid moet aanvra (ingevolge artikel 4 van die Wet). Teoreties gesproke sou die eenvoudige benadering dan wees om eerstens te oorweeg of die oorledene testeerbevoeg was ten tyde van die opstel van die dokument.28 Indien bevind word dat die oorledene nie oor die nodige testeerbevoegdheid beskik het nie, cadit quaestio,29 is geen verdere ondersoek na die vraag of hy bedoel het dat die dokument sy testament moet wees, nodig nie. Dit sal dus dienlik wees indien die hof eers die teenaansoek oorweeg, omdat ’n bevinding dat die oorledene nie testeerbevoeg was nie, enige verdere vrae na die kondoneerbaarheid van die dokument uitskakel. Die rede vir hierdie argument is dat dit, in die algemeen gesproke, makliker behoort te wees om die gebrek aan testeerbevoegdheid te bewys as om te bewys dat die oorledene bedoel het dat ’n bepaalde dokument sy testament moet wees. Hoewel dit waar is dat dit baie moeilik is om ʼn gebrek aan testeerbevoegdheid of ʼn gebrek aan vrye 96/169 29 Van der Merwe en Rowland Erfreg 185, 205. 96/169 , PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK wilsuiting30 te bewys,31 blyk dit steeds makliker te wees as om die bedoeling vereis deur artikel 2(3) te bewys. Word daar gekyk na sake aangaande gebrek- kige testeerbevoegdheid en vrye wilsuiting, blyk dit dat daar telkens konkrete getuienis deur deskundige getuies soos geneeshere gelewer kon word ten einde die gebreke te probeer bewys.32 Daarteenoor blyk dit uit sake rakende die vereiste bedoeling van artikel 2(3) dat die bedoeling telkens deur die hof uit die dokument afgelei word33 of uit getuienis van persone wat dikwels by die opstel van die dokument betrokke was, vasgestel word.34 Laasgenoemde benadering sou bykans dieselfde uitwerking hê as die respondent se benadering in Thirion, behalwe dat dit formeel gesproke korrekter sou wees, aangesien die artikel 2(3)-aansoek dan nie op ontoelaatbare gronde (naamlik gebrekkige testeerbevoegdheid) teengestaan word nie. ( ); p ( ); y ( )) 31 Sien Edgington v Fitzmaurice (1885) 29 Ch D 459 483; Rapson v Putterill 1913 AD 417; Tregea v Godart 1939 AD 16; Essop v Mustapha and Essop 1988 4 SA 213 (D); Geldenhuys v Borman 1990 1 SA 161 (OK). y ( ) 32 Sien bv Rapson v Putterill 1913 AD 417; Tregea v Godart 1939 AD 16; Essop v Mustapha and Essop 1988 4 SA 213 (D); Geldenhuys v Borman 1990 1 SA 161 (OK). 33 Sien ook Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W); Logue v The Master 1995 1 SA 199 (N); S h tl M t di H h f 1999 4 SA 1250 (K) y ( ) 32 Sien bv Rapson v Putterill 1913 AD 417; Tregea v Godart 1939 AD 16; Essop v Mustapha and Essop 1988 4 SA 213 (D); Geldenhuys v Borman 1990 1 SA 161 (OK). J Jamneck** Die anomalie veroorsaak deur die Bekker-beslissing is egter dat ’n mens nie op hierdie manier die dokument kan omseil nie, omdat daar vasgestel moet word of die oorledene wel persoonlik die dokument opgestel het en ook of hy bedoel het dat daardie dokument sy testament moet wees. Alvorens gesê kan word dat die dokument faal vanweë die oorledene se gebrek aan testeerbevoegdheid, moet daar dus eers vasgestel word of die dokument wel gekondoneer kan word en dus deur die Meester as ’n "testament" vir y ( ) 32 Sien bv Rapson v Putterill 1913 AD 417; Tregea v Godart 1939 AD 16; Essop v Mustapha and Essop 1988 4 SA 213 (D); Geldenhuys v Borman 1990 1 SA 161 (OK). 33 Sien ook Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W); Logue v The Master 1995 1 SA 199 (N); S h tl M t di H h f 1999 4 SA 1250 (K) y ( ) 32 Sien bv Rapson v Putterill 1913 AD 417; Tregea v Godart 1939 AD 16; Essop v Mustapha and Essop 1988 4 SA 213 (D); Geldenhuys v Borman 1990 1 SA 161 (OK). 33 Sien ook Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W); Logue v The Master 1995 1 SA 199 (N); S h tl M t di H h f 1999 4 SA 1250 (K) 34 Back v Master of the Supreme Court [1996] 2 All SA 161 (K); Ex parte De Swardt 1998 2 SA 204 (K); Ex parte Williams: In re Williams’ Estate 2000 4 SA 168 (T); Ndbebele v Master of the Supreme Court 2000 2 SA 102 (K); Bekker v Naudé (2001) 2 All SA 439 (W); Ramlal v Ramdhani’s Estate 2002 2 SA 643 (N); Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA). 34 Back v Master of the Supreme Court [1996] 2 All SA 161 (K); Ex parte De Swardt 1998 2 SA 204 (K); Ex parte Williams: In re Williams’ Estate 2000 4 SA 168 (T); Ndbebele v Master of the Supreme Court 2000 2 SA 102 (K); Bekker v Naudé (2001) 2 All SA 439 (W); Ramlal v Ramdhani’s Estate 2002 2 SA 643 (N); Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA) 97/169 PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK doeleindes van die Boedelwet aanvaar moet word, en daarná kan die oorledene se testeerbevoegdheid eers ter sprake kom. 98/169 35 Dié argument word breedvoerig bespreek in artikels ter perse, sien Jamneck 2008 THRHR (Nov) en 2009 THRHR (Feb) rakende testeerbevoegdheid, animus testandi, testeer- vryheid, bedoeling en die 'bedoeling' ingevolge arti 2(3) van die Wet op Testamente. J Jamneck** Die probleem met die benadering wat hierbo bespreek is, is dus dat indien daar nie ʼn geldige testament is nie, die vraag na testeerbevoegdheid nie eens ter sprake kom nie en onnodige kosteverspilling weereens in die voorbereiding van sodanige teenaansoek sal plaasvind. Die vraag ontstaan gevolglik of daar nie ʼn eenvoudiger benadering be staan, waarvolgens testeerbevoegdheid, vrye wilsuiting en die vereistes van artikel 2(3) gelyktydig beoordeel kan word nie? Myns insiens is daar een van twee opsies om te volg wanneer ʼn mens te staan kom voor ʼn artikel 2(3) -aansoek waar daar ook die moontlikheid bestaan dat die oorledene nie testeerbevoeg was ten tye van die opstel van die dokument nie. Die eerste omslagtiger opsie is dié van aansoek-teenaansoek, soos hierbo verduidelik. In só ʼn geval moet die dokument eers streng volgens die artikel 2(3)-vereistes en die Bekker-beslissing beoordeel word, en indien bevind word dat die oorledene wel bedoel het dat die betrokke dokument sy testament moet wees, moet sy testeerbevoegdheid beoordeel word. Die alternatief is om ʼn verligter (minder gestrenge) be nadering (in weerwil van Bekker) ten opsigte van artikel 2(3) voor te staan en eerder te kyk na die vraag of die oorledene bedoel het dat sy wense, soos in die dokument uitgedruk, sy laaste wense moet wees35 en nie of hy bedoel het dat die betrokke dokument sy testament moet wees nie Deur hierdie benadering word daar dus nie, soos in Bekker, gekyk na die betrokke dokument nie, maar bloot na die inhoud van die dokument en sou dit ook makliker wees om die sprong na testeerbevoegd- heid en vrye wilsuiting te maak en dit in die eerste plek te beoordeel. Die "bedoeling" in artikel 2(3) word wyer geïnterpreteer (as synde die bedoeling ten opsigte van wat met die oorledene se boedel moet gebeur teenoor bloot die 98/169 g g g PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK bedoeling ten opsigte van die betrokke dokument), en die vraag word eenvoudig gevra of die oorledene bevoeg was om sodanige bedoeling te vorm. Daar word dus gelyktydig beoordeel of die oorledene wou bepaal wat met sy boedel moet gebeur en of hy in staat was om die aard en uitwerking van hierdie besluit te verstaan. Dié benadering sal tyd en koste bespaar maar sou verg dat ʼn ander beslissing as dié in Bekker36 eers rakende "opstel" en die "bedoeling" vereis kragtens artikel 2(3), geneem sal moet word. 99/169 36 Die Hoogste Hof van Appèl sal dus eers sy eie beslissing moet omverwerp. 37 Die interpretasie soos deur die HHA in Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA) daaraan geheg. 38 Sien bv Aronson v Estate Hart 1950 1 SA 539 (A); De Wayer v SPCA Johannesburg 1963 1 SA 71 (T); Minister of Education v Syfrets Trust 2006 4 SA 205 (K). 36 Die Hoogste Hof van Appèl sal dus eers sy eie beslissing moet omverwerp. 36 Die Hoogste Hof van Appèl sal dus eers sy eie beslissing moet omverwerp. 37 Die interpretasie soos deur die HHA in Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA) daaraan geheg 39 Grotius Inleidinge 3.37.9; Van der Keessel Praelectiones 3.37.9; Voet 5.1.49 Gane vertaling Vol 2. 41 Sien alle sake hierbo genoem en veral dié in n 3 en n 6. e ta g o 40 Kerr 1991 SALJ 245-248. 42 2003 5 SA 173 (HHA). J Jamneck** Die Hoogste Hof van Appèl sal dus eers sy eie gestrenge benadering in Bekker moet wysig deur die klem te laat val op die testateur se wense in teenstelling met die dokument alvorens die voorgestelde wye benadering wat ook testeerbevoegdheid kan insluit, gevolg kan word. ʼn Verdere moontlike oplossing sou wees om hetsy by wyse van hofbeslissing of by wyse van wetswysiging, te bepaal dat die hof mero motu die vraag na testeerbevoegdheid kan beoordeel wanneer daar oor ʼn artikel 2(3) -aansoek besin moet word. Die wenslikheid van ʼn wetsbepaling om sekerheid te skep spreek vanself. Moontlik kan artikel 2(3), indien dit in sy huidige vorm en met die huidige interpretasie daaraan geheg behou word,37 uitgebrei word deur ʼn bepaling by te voeg te dien effekte dat die hof wanneer ʼn artikel 2(3) -aansoek voor die hof dien, die bepalings van artikel 4 outomaties gelyktydig mag oorweeg. Wat ʼn beslissing deur die hof betref, is daar geen aanduiding in die Wet self dat die hof wel mero motu die vraag mag oorweeg nie, maar daar kan geargumenteer word dat dit in die openbare belang sou wees dat die hof self die vraag na testeerbevoegdheid mag opper ten einde kostebesparend te werk te gaan. Die openbare belang word heel dikwels by die erfreg as maatstaf gebruik38 en behoort veral in die lig van die basiese reg op toegang tot die howe (soos verkans deur die Grondwet, 1996) swaar te weeg. Die koste- 99/169 y PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK oorweging by ʼn Hoë Hof-aansoek kan nie ontken word nie, en enige prosedure om sodanige kostes te verminder behoort sonder twyfel in die openbare belang te wees. Dit is voorts van oudsher ʼn beginsel dat regters self regskwessies wat nie deur prokureurs of advokate voor hulle geargumenteer is nie, mag oorweeg,39 hoewel hulle nie feitelike kwessies mero motu mag oorweeg nie.40 Wat die erfreg en testamente betref, en veral wat testeerbevoegdheid en kwessies in sake die geldigheid en uitleg van testamente aangaan, is die regsaspekte en feite gewoonlik so verweef dat dit onmoontlik is om die twee te skei41 en kan geargumenteer word dat die hof wel mero motu testeerbevoegd- heid mag beoordeel. oorweging by ʼn Hoë Hof-aansoek kan nie ontken word nie, en enige prosedure om sodanige kostes te verminder behoort sonder twyfel in die openbare belang te wees. g 42 2003 5 SA 173 (HHA). J Jamneck** Dit is voorts van oudsher ʼn beginsel dat regters self regskwessies wat nie deur prokureurs of advokate voor hulle geargumenteer is nie, mag oorweeg,39 hoewel hulle nie feitelike kwessies mero motu mag oorweeg nie.40 Wat die huidige regsposisie betref, blyk die aansoek-teenaansoek-prosedure egter die enigste geldende keuse (uitweg) te wees in die lig van die feit dat die gronde vir ʼn artikel 2(3) -aansoek in die subartikel uiteengesit word en nie testeerbevoegdheid insluit nie en veral ook in die lig van die interpretasie deur die Hoogste Hof van Appèl van artikel 2(3) in Bekker v Naudé.42 100/169 J JAMNECK PER / PELJ 2008(11)3 Bibliografie 101/169 Bibliografie Corbett, Hofmeyr en Kahn Law of succession Corbett MM, Hofmeyr GYS en Kahn E The law of succession in South Africa 2de uitg (Juta Lansdowne 2001) Cronjé en Roos 1984 DR Cronjé DSP en Roos A "Een en ander oor testamentsformaliteite" 1984 De Rebus 257-261 Du Toit 1996 THRHR Du Toit F "Artikel 2(3) van die Wet op Testamente 7 van 1953 en substansiële nakoming van formaliteite: Vier uitsprake in perspektief" 1996 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 472-478 Du Toit 1997 THRHR Du Toit F "Enkele gedagtes rondom artikel 2(3) van die Wet op Testamente 7 van 1953, inlywing deur verwysing en die herlewing van herroepe testamente" 1997 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 101- 104 Grotius Inleidinge Grotius H Inleidinge Tot de Hollandsche Rechts-Geleerdheid (Gouda Quint Arnheim 1910) Jamneck 1995 THRHR Jamneck J "Artikel 2(3) van die Wet op Testamente 7 van 1953: Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W)" 1995 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins- Hollandse Reg 341-343 Jamneck 2008 THRHR Jamneck J "Testeerbevoegdheid, animus testandi, testeervryheid, bedoeling en die 'bedoeling' ingevolge artikel 2(3) van die Wet op Corbett, Hofmeyr en Kahn Law of succession Corbett MM, Hofmeyr GYS en Kahn E The law of succession in South Africa 2de uitg (Juta Lansdowne 2001) 101/169 J JAMNECK PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK PER / PELJ 2008(11)3 Testamente: Deel 1" 2008 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg (November ter perse) Jamneck 2009 THRHR Jamneck J "Testeerbevoegdheid, animus testandi, testeervryheid, bedoeling en die 'bedoeling' ingevolge artikel 2(3) van die Wet op Testamente: Deel 2" 2009 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg (Februarie ter perse) Kerr 1991 SALJ Kerr "The Role of the Court in Civil Cases: The Conventional Penalties Act" 1991 South Africna Law Journal 245-248 Knoetze 2004 THRHR Knoetze E "Die kondoneerbaarheid van ʼn onverlyde ‘bankopgestelde’ testament – oplaas regsekerheid?: Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA)" 2004 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 140-146 Roos 2005 THRHR Roos A "Die Hoogste Hof van Appèl beslis oor artikel 2(3) van die Wet op Testamente: Bekker v Naudé 2003 5 SA 173 (HHA); Van Wetten v Bosch 2004 1 SA 348 (HHA)" 2005 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg 132-143 Schoeman 2002 DJ Schoeman MC "Onbehoorlike beïnvloeding: Testeerbevoegdheid v testeervryheid" 2002 De Jure 333 Schoeman en Van der Linde 1995 THRHR Schoeman MC en Van der Linde A "Artikel 2(3) en 2A van die Wet op Testamente – kondonasiebevoegdheid van die hof – verlyding en herroeping van testamente" 1995 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins- Hollandse Reg 517-523 Testamente: Deel 1" 2008 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg (November ter perse) J JAMNECK PER / PELJ 2008(11)3 103/169 Scholtens 1960 Acta Juridica Scholtens JE "Undue influence" 1960 Acta Juridica 287 Sonnekus 1991 SALJ Sonnekus JC "’n Sertifiserende beampte se hoedanigheid by testamente, die gesloer met wetswysiging en favor testamenti" 1991 South African Law Journal 13-21 Van der Keessel Praelectiones Van der Keessel DG Praelectiones ad Jus Criminale (Juta 1969) Van der Linde 1996 DJ Van der Linde A "Back v Master of the Supreme Court [1996] 2 All SA 161 (K)" 1996 De Jure 391 Van der Merwe en Rowland Erfreg Van der Merwe NJ en Rowland CJ Die Suid-Afrikaanse Erfreg 6de uitgawe (Van der Walt Pretoria 1990) Voet 5.1.49 Gane vertaling Vol 2 Voet J The selective Voet by Johannes Voet and the supplement to the work by Johannes van der Linden: With explanatory notes and notes of all South African reported cases by Percival Gane 2 [Books V - XII] (Butterworth Durban 1955) Register van wetgewing Boedelwet 66 van 1965 Wet op Testamente 7 van 1953 Register van hofsake Anderson and Wagner v The Master 1996 3 SA 779 (K) Aronson v Estate Hart 1950 1 SA 539 (A) Back v Master of the Supreme Court [1996] 2 All SA 161 (K) Bekker v Naudé (2001) 2 All SA 439 (W); 2003 5 SA 173 (HHA) PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK Scholtens 1960 Acta Juridica Scholtens JE "Undue influence" 1960 Acta Juridica 287 Sonnekus 1991 SALJ Sonnekus JC "’n Sertifiserende beampte se hoedanigheid by testamente, die gesloer met wetswysiging en favor testamenti" 1991 South African Law Journal 13-21 Van der Keessel Praelectiones Van der Keessel DG Praelectiones ad Jus Criminale (Juta 1969) Van der Linde 1996 DJ Van der Linde A "Back v Master of the Supreme Court [1996] 2 All SA 161 (K)" 1996 De Jure 391 Van der Merwe en Rowland Erfreg Van der Merwe NJ en Rowland CJ Die Suid-Afrikaanse Erfreg 6de uitgawe (Van der Walt Pretoria 1990) Voet 5.1.49 Gane vertaling Vol 2 Voet J The selective Voet by Johannes Voet and the supplement to the work by Johannes van der Linden: With explanatory notes and notes of all South African reported cases by Percival Gane 2 [Books V - XII] (Butterworth Durban 1955) Register van wetgewing Boedelwet 66 van 1965 Wet op Testamente 7 van 1953 Register van hofsake Anderson and Wagner v The Master 1996 3 SA 779 (K) Aronson v Estate Hart 1950 1 SA 539 (A) Jamneck 2009 THRHR 102/169 J JAMNECK PER / PELJ 2008 104/169 De Reszke v Maras 2003 6 SA 676 (K); 2006 1 SA 401 (K); 2006 2 SA 277 (HHA) De Swardt, Ex parte 1998 2 SA 204 (K) De Wayer v SPCA Johannesburg 1963 1 SA 71 (T) Edgington v Fitzmaurice (1885) 29 Ch D 459 Essop v Mustapha and Essop 1988 4 SA 213 (D) Geldenhuys v Borman 1990 1 SA 161 (OK) Harlow v Becker 1998 4 SA 639 (D) Henwick v The Master 1997 2 SA 326 (K) Horn v Horn 1995 1 SA 48 (W) Jeffrey v The Master 1990 4 SA 759 (N) Kidwell v The Master 1983 1 SA 509 (OK) Kirsten v Bailey 1976 4 SA 108 (K) Kotze v Die Meester 1998 3 SA 523 (NK) Laxton, Ex parte 1998 3 SA 238 (N) Letsekga v The Master 1995 4 SA 731 (W) Logue v The Master 1995 1 SA 199 (N) Millward v Glaser 1949 4 SA 931 (A) Minister of Education v Syfrets Trust Ltd 2006 4 SA 205 (K) Ndebele v Master of the Supreme Court 2000 2 SA 102 (K) Olivier v Die Meester: In re boedel wyle Olivier 1997 1 SA 836 (T) Philip v The Master 1980 2 SA 934 (D) Preller v Jordaan 1956 1 SA 483 (A) Radley v Stopforth 1977 2 SA 516 (A) Ramlal v Ramdhani’s Estate 2002 2 SA 643 (N) Rapson v Putterill 1913 AD 417 Schnetler v Meester van die Hooggeregshof 1999 4 SA 1250 (K) Spies v Smith 1957 1 SA 539 (A) Thirion v Meester van die Hooggeregshof [2002] 1 All SA 346 (T) Tregea v Godart 1939 AD 16 Tshabalala v Tshabalala 1980 1 SA 134 (O) Webster v The Master 1996 1 SA 34 (D) Williams, Ex parte: In re Williams’ Estate 2000 4 SA 168 (T) PER / PELJ 2008(11)3 J JAMNECK

https://www.ajol.info/index.php/pelj/article/download/42237/91548

Afrikaans

p g y p 2 SC BA LLB (Stellenbosch), MA (Oxford), LLD hc (Stellenbosch), Ere-Genoot, Worce SC (Ste e bosc ), (O o d), c (Ste e bosc ), Oxford. Emeritus Regter van die Suid-Afrikaanse Grondwetlike Hof. 1 Inleidende toespraak gelewer by Noordwes-Universiteit (Potchefstroom) op 16 Maart 2004 'n Toespraak ter inleiding van die tema: Die verwesenliking van menswaardigheid in die huidige tydsgewrig LWH Ackermann2 Emeritus Regter van die Suid-Afrikaanse Grondwetlike Hof LWH Ackermann Emeritus Regter van die Suid-Afrikaanse Grondwetlike Hof 1 Inleiding Meneer die Rektor, kollegas, dames en here. My dank aan die Universiteit vir die vriendelike uitnodiging om die gesprek van u forum in te lei, by geleentheid van die herdenking van die selfstandigwording van PUK in 1951. Menswaardigheid as regsbegrip is vir my 'n boeiende onderwerp. Belangriker as my persoonlike voorkeure egter, is die feit dat die konsep mens- waardigheid, "human dignity", "Menschenwürde," die murg van ons Grondwet en van ons regstaatlikheid sedert 1994 uitmaak. g 3 Moltmann On Human Dignity. g 3 Moltmann On Human Dignity. g y 4 Forrester On Human Worth. ( ), ( ), ( ), , g , Emeritus Regter van die Suid-Afrikaanse Grondwetlike Hof. g 3 Moltmann On Human Dignity. p g y p B (Stellenbosch), MA (Oxford), LLD hc (Stellenbosch), Ere-Genoot, Worcester College, nn On Human Dignity. Oxford. Emeritus Regter van die Suid Afrikaanse Grondwetlike Hof. 3 Moltmann On Human Dignity Oxford. Emeritus Regter van die Suid-Afrikaanse Grondwetlike Hof. 3 Moltmann On Human Dignity 4 Forrester On Human Worth. 5 Moltmann On Human Dignity 23: "By fundamental human rights we mean those rights and duties which belong essentially to what it means to be truly human, because without their being fully acknowledged and exercised human beings cannot fulfil their original destiny of having been created in the image of God." 6 "Alle mense is menslik vanweë hulle intellektuele vermoë, ("kraft seine Geistes"), wat hulle onderskei van die onpersoonlikheid van die natuur, en hulle in staat stel om hulle eie oordeel uit te oefen, om selfbewussyn te besit, om selfbeskikking uit te oefen en om gestalte aan hulself en die natuur te gee" en "All humans are human by virtue of their intellectual capacity ("kraft seine Geistes") which serves to separate them from the impersonality of nature and enables them to exercise their own judgment, to have self-awareness, to exercise self-determination and to shape themselves and nature" (beide die Afrikaanse en die Engelse vertalings is my eie), Dürig 1956 AÖR 117. 9 "In the kingdom of ends everything has either a price or a dignity. What has a price can be replaced by something else as its equivalent; what on the other hand is raised above all price and therefore admits of no equivalent has a dignity... that which constitutes the condition under which alone something can be an end in itself has not merely a relative worth, that is a price, but an inner worth, that is, dignity." Kant "Metaphysics of Morals" 434-435; Gregor en Wood Practical Philosophy 84. g y g 8 "So act that you use humanity, whether in your own person or in the person of any other, always at the same time as an end, never merely as a means." Kant "Metaphysics of Morals" 429 vertaal deur Gregor en Wood Practical Philosophy 80. g g y ), 7 Henkin Human Dignity and Human Rights 13. g g y ), g enkin Human Dignity and Human Rights 13. 2 Die betekenis van menswaardigheid Ek wil eers poog om inhoud aan die begrip menswaardigheid te gee, alvorens ek die vraag aandurf van hoe dit na tien jaar van regstaatlikheid in Suid-Afrika uitsien. My invalshoek is 'n juridiese, en in besonder 'n staatsregtelike een. Dit is ook 'n sekulêre benadering, omdat ons Grondwet 'n sekulêre konstitusie is. Hierdeur gee ek allermins te kenne dat die teologie van menswaardigheid nie van groot belang is nie; tewens, ekself het groot baat gevind, intellektueel en andersins, by die werk van, byvoorbeeld Jürgen Moltmann3 en Duncan Forrester,4 wat menswaardigheid – en trouens al die fundamentele menseregte - aan die "imago Dei" begrip ontleen.5 Ek meen ook dat teologie, en die kerke waaruit dit beoefen word, 'n belangrike rol kan speel by die vestiging van 'n kultuur van menswaardigheid in ons land. My benadering is sekulêr omdat die Grondwet dit vereis en omdat ek my nie as teoloog wil voorhou nie. Die beginsel en beskerming van menswaardigheid word tans bedreig deur 'n beroep op kulturele relativisme. Die voorrede tot die Universele Menseregteverklaring van 1948 het die inherente menswaardigheid ("inherent dignity") van alle lede van die menslike familie uitgesonder as van die waardes en menseregte wat die grondslag vorm van vryheid, geregtigheid en vrede in die wêreld. Die Verklaring waarsku tereg dat die minagtende miskenning van hierdie waardes aanleiding gegee het tot barbaarse optrede wat die mensdom se gewete geskok het ("resulted in barbarous acts which have outraged the conscience of mankind") en dat hierdie waardes regstaatlik beskerm moet word om te voorkom dat onderdane verplig word, as laaste uitweg, om in opstand te kom teen tirannie en onderdrukking. Dit is hierdie beroep op regstaatlike beskerming wat sommige beskou as die belangrikste beginsel van die Universele Verklaring van Menseregte. Herhaalde mensemoord en menseslagting is seker van die grootste skandvlekke op die mensdom se aanspraak op beskawingsvordering. Kulturele relativisme ten aansien van fundamentele menseregte is nie 'n luukse wat die mensdom kan bekostig nie. Die uitdaging van die een-en-twintigste eeu is om menswaardigheid as onskendbare en universele "Grundnorm" te vestig. Wat is dit aan menswees wat onderliggend is aan die norm van menswaardigheid? p y 11 "[Because the rational being is] an end in itself and, for that very reason, as lawgiving in the kingdom of ends – [he] is as free with respect to all laws of nature, obeying only those which he himself gives and in accordance with which his maxims can belong to a giving of universal law (to which at the same time he subjects himself). For nothing can have a worth other than that which the law determines for it. But the lawgiving itself, which determines all worth, must for that reason have a dignity, that is, an unconditional, incomparable worth; and the word respect alone provides a becoming expression for the estimate of it that a rational human being must give. Autonomy is therefore the ground of the dignity of human nature and of every rational creature." Kant "Metaphysics of Morals" 436; Gregor en Wood Practical Philosophy 85. Op oorstemmende wyse beklemtoon Isaiah Berlin dat "[I] wish to determine myself, and not be directed by others, no matter how wise and benevolent; my conduct derives an irreplaceable value from the sole fact that it is my own, and not imposed upon me" in die inleiding van Berlin Essays on Liberty xliii 10 "[A] human being regarded as a persona, that is, as the subject of a morally practical reason, is exalted above any price; for as a person (homo noumenon) he is not to be valued merely as a means to the ends of others or even to his own ends, but as an end in itself, that is, he possesses a dignity (an absolute inner worth) by which he exacts respect for himself from all other rational beings in the world. He can measure himself with every other being of this kind and value himself on a footing of equality with them." Kant "Metaphysics of Morals" 435; Gregor en Wood Practical Philosophy 557. Sien ook "On the Common Saying: That Might be Right in Theory, but it is of no use in Practice" in Gregor en Wood Practical Philosophy 293. 2 Die betekenis van menswaardigheid As uitgangspunt aanvaar ek die omskrywing van Prof Günter Dürig in die vyftigerjare, wat in Duitsland as die klassieke definisie beskou word: Jeder Mensch ist Mensch kraft seines Geistes, der ihn abhebt von der unpersönlichen Natur und ihn aus eigener Entscheidung dazu befähigt, seiner 2 bewußt zu werden, sich selbst zu bestimmen und sich und die Umwelt zu gestalten.6 bewußt zu werden, sich selbst zu bestimmen und sich und die Umwelt zu gestalten.6 sluitend hierby is die siening van Prof Louis Henkin dat: Nou aansluitend hierby is die siening van Prof Louis Henkin dat: On the highest level, dignity is a quality of worth or excellence, and when used in the compound term 'human dignity,' it suggests all that for Kant is inherent in the human 'personhood' of every human being.7 In hierdie konteks sou ek graag die volgende vier tersaaklike kategoriese imperatiewe van Kant uitlig: In hierdie konteks sou ek graag die volgende vier tersaaklike kategoriese imperatiewe van Kant uitlig: • Eerstens: Tree so op dat jy menslikheid, hetsy in jou eie persoon of in die persoon van 'n ander, altyd ook as 'n doel opsigself gebruik, en nooit bloot as 'n middel (tot 'n doel) nie.8 • Tweedens: In die koninkryk van doeleindes het elkeen of 'n prys of 'n waardigheid. Wat 'n prys het kan altyd deur iets anders as sy ekwivalent vervang word; aan die ander kant, dit wat bo alle prys verhewe is en dus geen ekwivalent het nie, het 'n waardigheid • Tweedens: In die koninkryk van doeleindes het elkeen of 'n prys of 'n waardigheid. 12 Dworkin Taking Rights Seriously 181. 2 Die betekenis van menswaardigheid Wat 'n prys het kan altyd deur iets anders as sy ekwivalent vervang word; aan die ander kant, dit wat bo alle prys verhewe is en dus geen ekwivalent het nie, het 'n waardigheid … dit wat die voorwaarde daarstel, slegs waaronder iets 'n doel op sigself is, het nie bloot 'n relatiewe waarde nie, naamlik 'n prys, maar 'n innerlike waarde, dit is, waardigheid".9 • Derdens: 'n Mens, beskou as 'n persona, dit is, as die subjek van etiese praktiese rede, is bo alle prys verhewe; want as 'n persoon (homo noumenon) word sy nie getakseer bloot as 'n middel tot die doeleindes van ander of selfs tot haar eie doeleindes nie, maar as 'n 3 doel op sigself, naamlik, sy besit 'n waardigheid ('n absolute innerlike waarde) waarmee sy respek vir haarself afdwing van alle ander rasionele wesens in die wêreld. Sy kan haarself meet teen elke ander wese van die aard, en haarself na waarde skat op 'n grondslag van gelykheid met hulle.10 • Vierdens: As doel op sy eie is dit die mens beskore om wetgewend op te tree op die gebied van doeleindes, vry van die wette van die natuur en gehoorsaam slegs aan die wat hy self uitvaardig. Gevolglik kan sy stelreëls deel uitmaak van universele wetgewing waaraan hy self gebonde is. Niks kan waarde hê buite dit wat die reg daarvoor bepaal nie. Maar die wetgewing self, wat alle waarde bepaal, moet om hierdie rede 'n waardigheid hê, dit wil sê, 'n onvoorwaardelike, onvergelykbare waarde; en alleen die woord respek verskaf 'n toepaslike uitdrukking vir die waardering wat die rasionele mens daarvoor moet hê. Outonomie is gevolglik die grondslag van die waardigheid van die menslike natuur en van iedere rasionele skepsel.11 Bekende Angelsaksiese regsfilosowe onderskryf 'n soortgelyke benadering. Volgens Ronald Dworkin, wat deels vir John Rawls aanhaal, is die gelyke respek wat aan alle mense toekom "'owed to human beings as moral persons, and follows from the moral personality that distinguishes humans from animals."12 Rawls sien "moral personality and not the capacity for 11 12 12 Dworkin Taking Rights Seriously 181. 2 Die betekenis van menswaardigheid 4 pleasure and pain as the fundamental aspect of the self."13 In die konteks van regstaatlikheid is menswaardigheid dus die erkenning, respek en beskerming wat aan alle mense toekom, beide van die kant van die staat en ook van alle ander onderdane, van en vanweë die mens se unieke eienskappe van selfbewustheid, outonomie en onskatbare en onvergelykbare waarde. Mense is op die minste daarop geregtig om as morele subjekte behandel te word, en nie as blote objekte nie; as subjekte met absolute en inherente waarde en derhalwe ook as morele subjekte met gelyke waarde. 13 Rawls Theory of Justice 563. 18 A 36(1) bepaal soos volg: "Die regte in die Handves van Regte kan slegs kragtens 'n algemeen geldende regsvoorskrif beperk word in die mate waarin die beperking redelik en regverdigbaar is in 'n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid, met inagneming van alle tersaaklike faktore, met inbegrip van– (a) die aard van die reg; (b) die belangrikheid van die doel van die beperking; (c) die aard en omvang van die beperking; (d) die verband tussen die beperking en die doel daarvan; (e) 'n minder beperkende wyse om die doel te bereik." 3 Die regspatologie van apartheid Dit is ongewens, indien nie onmoontlik nie, om menswaardigheid in Suid-Afrika ná 1994 te beoordeel, sonder om 'n blik, hoe vlugtig ookal, te gee van die miskenning van menswaardigheid wat ons huidige regstaatlikheid voorafgegaan het. Ek beoog nie maar nog 'n masochistiese selfgeseling nie. Baie konstitusies, maar veral ons Konstitusie en die van Duitsland, is reaktief van aard. Hulle behoorlike betragting en uitleg vereis 'n ontleding – hoe vlugtig ookal - van die mistastings waarteen die konstitusie in reaksie gekom het. Die juridiese kern van apartheid-patologie was, na my oordeel, die uitgebreide en volgehoue poging om die reg op self-identifikasie en self-beskikking van die oorgrote meerderheid van Suid-Afrikaners te ontneem. Dit het ook tot 'n sekere mate – en terloops – die reg op self-identifikasie van blankes ontneem, maar omdat dit in meeste gevalle tot materiële voordeel van die blankes gely het, was die impak anders, maar kon tog skendend wees. Die apartheidstaat het sy bes gedoen om van swartes te ontneem van dit wat ten grondslag van menswees lê, naamlik die reg om 'n mens self te verstaan, of ten minste 'n mens self deur mens se eie vermoëns te definieer en om vrylik as morele agent ooreenkomstig sodanige begrip en self-identifikasie op te tree. Swartes is as 'n middel tot 'n doel gebruik en baie selde as 'n doel op sigself, en op 'n manier wat tot die inversie van feitlik al die reedsvermelde Kantiaanse imperatiewe gelei het. Hierdie inversie het gelei tot 'n soortgelyke fundamentele ontneming van vryheid en 'n oorweldigende miskenning van gelykheid. 13 Rawls Theory of Justice 563. 5 5 15 A 1(a). 16 A 74(1) bepaal dat a 1, en a 74(1) self, slegs gewysig kan word deur 'n wetsontwerp wat aangeneem word deur – "(a) die Nasionale Vergadering, met 'n ondersteunende stem van minstens 75 persent van sy lede; en (b) die Nasionale Raad van Provinsies, met 'n ondersteunende stem van ten minste ses provinsies." 17 A 7 tot 39. 14 Tensy anders vermeld is alle verwysings na die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 1996. 15 A 1( ) p 17 A 7 tot 39. 4 Menswaardigheid na tien jaar van regstaatlikheid. Op die gebied van menswaardigheid het tien jaar van regstaatlikheid gepoog om hierdie inversie om te keer ten voordele van almal. Die 1996 Grondwet14 bepaal uitdruklik dat menswaardigheid, as substantiewe waarde, tesame met die bereiking van gelykheid en die uitbou van menseregte en vryhede, een van die hoekstene van die Suid-Afrikaanse staat is.15 Menswaardigheid geniet ook, onder die Konstitusie, die hoogste beskerming teen aftakelende wysiging.16 Hoewel menswaardigheid die oorkoepelende reg is, waaraan die regte op vryheid (outonomie) en gelykheid (gelykwaardigheid) ontleen is, word laasgenoemde afgeleide regte later afsonderlik in die Grondwet behandel, asook menswaardigheid in enger sin. In die Handves van Regte, vervat in Hoofstuk 2 van die Grondwet,17 word menswaardigheid in artikel 10 nie alleen tot fundamentele reg verklaar nie, wat as sodanig gerespekteer en beskerm moet word, maar word dit ter aanvang verklaar dat elkeen alreeds "ingebore waardigheid" besit. Menswaardigheid is dus 'n konstitusionele kategoriese imperatief. Dit word wêreldwyd erken dat selfs fundamentele konstitusionele regte nie absoluut is nie, maar dat hulle in gepaste omstandighede deur die staat ingeperk kan word ten einde soortgelyke regte van ander, of die algemene staatsbelang, te beskerm. In artikel 36(1) maak ons Grondwet ook hiervoor voorsiening, maar onderwerp sodanige inkorting aan streng voorvereistes.18 Een van die drie stelle vereistes is dat enige beperking van 'n reg "redelik en regverdigbaar" moet wees "in 'n oop en demokratiese samelewing gebaseer op 14 Tensy anders vermeld is alle verwysings na die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 1996. 15 A 1( ) 15 A 1(a). 16 A 74(1) bepaal dat a 1, en a 74(1) self, slegs gewysig kan word deur 'n wetsontwerp wat aangeneem word deur – "(a) die Nasionale Vergadering, met 'n ondersteunende stem van minstens 75 persent van sy lede; en (b) die Nasionale Raad van Provinsies, met 'n ondersteunende stem van ten minste ses provinsies." 17 A 7 tot 39 6 menswaardigheid, gelykheid en vryheid." Respek vir menswaardigheid speel dus hier ook 'n sleutelrol. menswaardigheid, gelykheid en vryheid." Respek vir menswaardigheid speel dus hier ook 'n sleutelrol. 19 A 8(2) bepaal dat "'n Bepaling van die Handves van Regte bind 'n natuurlike of 'n regspersoon indien, en in die mate waarin, dit toepasbaar is met inagneming van die aard van die reg en die aard van enige plig deur die reg opgelê." 20 A 8(3) 19 A 8(2) bepaal dat "'n Bepaling van die Handves van Regte bind 'n natuurlike of 'n regspersoon indien, en in die mate waarin, dit toepasbaar is met inagneming van die aard van die reg en die aard van enige plig deur die reg opgelê." 20 A 8(3). 21 A 39(1)(a). 22 A 39(2) 20 A 8(3). 21 A 39(1)(a). 22 A 39(2). 20 A 8(3). 21 A 39(1)(a). 22 A 39(2). 4 Menswaardigheid na tien jaar van regstaatlikheid. Maar die bepalings van ons Handves van Regte werk nie slegs (sogenaamd) vertikaal nie, dit wil sê dit beskerm die individu nie slegs teen ongrondwetlike optrede van die owerheid nie, maar dit werk ook (sogenaamd) horisontaal, dit wil sê die bepalings van die handves vind ook toepassing in die regsverhoudings tussen onderdane onderling.19 By sodanige horisontale toepassing • Moet 'n hof, ten einde gevolg te gee aan 'n reg in die Handves, die gemenereg toepas, of indien nodig ontwikkel, in die mate waarin wetgewing nie aan daardie reg gevolg gee nie; en • Kan 'n hof reëls van die gemenereg ontwikkel om die reg te beperk, mits die beperking in ooreenstemming met artikel 36(1) is.20 Gevolglik is die reg op menswaardigheid nie beperk tot staat/onderdaan regverhoudings nie, maar is ook van toepassing op regsverhoudinge tussen onderdane. Gevolglik is die reg op menswaardigheid nie beperk tot staat/onderdaan regverhoudings nie, maar is ook van toepassing op regsverhoudinge tussen onderdane. Ten slotte verwys ek, in die konteks van uitdruklike grondwetlike bepalings, na die rol wat menswaardigheid speel by 'n hof se vertolkingsfunksie. In die eerste plek moet 'n hof, tribunaal of forum, by die uitleg van die Handves van Regte, die waardes wat 'n oop en demokratiese samelewing gebaseer op menswaardigheid, gelykheid en vryheid ten grondslag lê, bevorder.21 Tweedens moet sodanige hof, by die uitleg van enige wetgewing en by die ontwikkeling van die gemenereg, "die gees, strekking en oogmerke van die Handves bevorder".22 'n Regterlike plig word dus op hierdie wyse geskep om op verskeie wyses menswaardigheid te bevorder. 19 A 8(2) bepaal dat "'n Bepaling van die Handves van Regte bind 'n natuurlike of 'n regspersoon indien, en in die mate waarin, dit toepasbaar is met inagneming van die aard van die reg en die aard van enige plig deur die reg opgelê." 20 A 8(3) 7 23 Carmichele v The Minister of Safety and Security and the Minster of Justice and Constitutional Development 2001 10 BCLR 995 (CC); 2001 4 SA 938 (CC). p 24 Supra par [54]. p 24 Supra par [54]. 5 Regspraak oor menswaardigheid In die tyd tot my beskikking is dit onmoontlik om 'n sinvolle oorsig te gee van die regspraak oor menswaardigheid. Ek beperk myself dus tot enkele van die Konstitusionele Hof se uitsprake in hierdie verband. Seker een van die belangrikste dicta van die Grondwetlike Hof, die implikasies waarvan nog nie volledig besef is nie, handel met die wyer normatiewe rol wat die Grondwet en Handves in ons algemene regsontwikkeling moet speel. Ons deliktereg handel onder andere met die verhaal van skadevergoeding deur 'n eiser van 'n verweerder wat die eiser op onregmatige en nalatige wyse skade berokken het. U sal onthou dat in die Carmichele saak23 dit onder andere gegaan het om die vraag of, in ons deliktereg, die Staat regtens aanspreeklik gehou kon word vir 'n versuim wat daartoe aanleiding gegee het dat 'n aangeklaagde op borg vrygelaat is en terwyl hy op vrye voet was vir Me Carmichele verkrag het. Omgesit in regsterminolgie, was die Staat se versuim in die omstandighede onregmatig. In sy Carmichele-uitspraak het die Grondwetlike Hof onder andere die volgende twee belangrike beginsels neergelê: • Eerstens: Ons Grondwet is nie bloot 'n formele dokument wat slegs die individu teen die ongrondwetlike optrede van die openbare gesag beskerm nie; dit beliggaam ook 'n objektiewe, normatiewe, waardestelsel. Met ander woorde, die Handves beliggaam nie slegs beskermende subjektiewe regte vir die individu nie maar daarbenewens ook 'n objektiewe waardestelsel wat, as 'n grondliggende konstitusionele waarde vir alle gebiede van die reg, as 'n rigtinggewende beginsel en stimulus werk vir die wetgewer, sowel as vir die uitvoerende- en die regsprekende gesag.24 • Tweedens: Voor die nuwe konstitusionele bedeling – wat in 1994 begin het – het regsontwikkeling op die gebied van, onder andere, onregmatigheid in die deliktereg, beleidsbesluite en waarde-oordele geverg. Hierdie besluite en waarde-oordele was veronderstel om die wense, dikwels onuitgesproke, en die persepsies, dikwels maar vaagweg ervaar, van die bevolking weer te gee. (Hierdie proses is na my mening 'n 8 8 klassieke regsfiksie wat bloot 'n dekmantel was vir die betrokke hof se eie persepsies en waarde-oordele. In Carmichele is daar egter beslis dat hierdie tipe besluite en oordele, gebaseer op wense en persepsies van die bevolking, vervang moet word, of aangepas en verryk moet word, deur die toepaslike norme van die objektiewe waardestelsel in die Grondwet beliggaam.25 klassieke regsfiksie wat bloot 'n dekmantel was vir die betrokke hof se eie persepsies en waarde-oordele. 25 Supra par [56-57]. 26 S v Makwayane 1995 6 BCLR 665 (CC); 1995 3 SA 391 (CC). 27 Supra par [224] p p 28 Supra par [311]. 25 Supra par [56-57]. 26 S v Makwayane 1995 6 BCLR 665 (CC); 1995 3 SA 391 (CC). 27 Supra par [224]. 28 Supra par [311]. 5 Regspraak oor menswaardigheid In Carmichele is daar egter beslis dat hierdie tipe besluite en oordele, gebaseer op wense en persepsies van die bevolking, vervang moet word, of aangepas en verryk moet word, deur die toepaslike norme van die objektiewe waardestelsel in die Grondwet beliggaam.25 Hierkragtens kan die fundamentele norm van menswaardigheid verder uitstraal na alle gebiede van die reg en die samelewing. Gevolglik is daar bevind dat Me Carmichele geregtig was om skade van die Staat te verhaal omdat die Staat onregmatig opgetree het, en dit op nalatige wyse. In een van die Hof se eerste uitsprake, S v Makwayane26, waarin die doodstraf ongrondwetlik verklaar is, het die belang van menswaardigheid in verskeie van die uitsprake sterk na vore getree. In sy beroep op die waarde van ubuntu, wat in die interim Grondwet se slotbepaling voorgekom het, omskryf Regter Langa aspekte van hierdie idee in terme wat sterk aan Kant herinner: It recognises a person's status as a human being, entitled to unconditional respect, dignity, value and acceptance from members of the community such person happens to be part of.27 It recognises a person's status as a human being, entitled to unconditional respect, dignity, value and acceptance from members of the community such person happens to be part of.27 So ook Regter Mokgoro waar sy pleit vir: … the need to revive the value of human dignity in South Africa, and in turn re- define and recognise the right to and protection of human dignity as a right concomitant to life itself and inherent in all human beings. … [L]ife and dignity are like two sides of the same coin. The concept of ubuntu embodies them both.28 r O'Regan laat haarself ook op treffende wyse soos volg oor menswaardigheid uit: The importance of dignity as a founding value of the new Constitution cannot be overemphasised. Recognising a right to dignity is an acknowledgment of the intrinsic worth of human beings: human beings are entitled to be treated as worthy of respect and concern. This right is therefore the foundation of many other rights 28 Supra par [311]. 9 9 that are specifically entrenched. … Respect for the dignity of all human beings is particularly important in South Africa. For apartheid was a denial of a common humanity. The new Constitution rejects this past and affirms the equal worth of all South Africans. 5 Regspraak oor menswaardigheid Thus recognition of and protection of human dignity is the touchstone of the new political order and is fundamental to the new Constitution … 'it is the dignity and importance of the individual which is the essence and cornerstone of democratic government'.29 p p [ ] 30 Prinsloo v Van der Linde 1997 6 BCLR 759 (CC); 1997 3 SA 1012 (CC). 31 Supra par [32]. 29 Supra par [328-330]. 32 Supra par [32]. 31 Supra par [32]. 29 Supra par [328-330]. 30 Prinsloo v Van der Linde 1997 6 BCLR 759 (CC); 1997 3 SA 1012 (CC). 31 Supra par [32] 32 Supra par [32]. 30 Prinsloo v Van der Linde 1997 6 BCLR 759 (CC); 1997 3 SA 1012 (CC). 31 Supra par [32]. 6 Menswaardigheid en onbillike diskriminasie Dit is op die gebied van regsgelykheid en veral die verbod teen onbillike diskriminasie soos in artikel 9 van die Grondwet beliggaam, dat menswaardigheid bestem is om 'n deurslaggewend belangrike rol te speel. In welke omstandighede differensiasie in die behandeling van mense neerkom op onbillike diskriminasie is 'n uitdagende vraag vir juriste wêreldwyd. In sy heel eerste uitspraak oor onbillike diskriminasie, het die Grondwetlike Hof, in Prinsloo v Van der Linde, 30 menswaardigheid as toetssteen gebruik om vas te stel wanneer diskriminasie onbillik is. Die Hof onderskryf die standpunt dat: At the heart of the prohibition of unfair discrimination lies a recognition that the purpose of our new constitutional and democratic order is the establishment of a society in which all human beings will be accorded equal dignity and respect regardless of their membership of particular groups.31 en dat: … inherent human dignity is at the heart of individual rights in a free and democratic society. … Equality … means nothing if it does not represent a commitment to recognizing each person's equal worth as a human being, regardless of individual differences.32 Op die basis hiervan beslis die Hof dat differensiasie op onbillike diskriminasie neerkom wanneer die onderskeid wat getref word die menswaardigheid van die betrokke persoon of 10 persone wat inherent gelyke menswaardigheid besit, aantas.33 Hierdie benadering is konstant hierna bevestig. persone wat inherent gelyke menswaardigheid besit, aantas.33 Hierdie benadering is konstant hierna bevestig. Die Hof se Kantiaanse benadering tot menswaardigheid blyk nog duideliker uit die volgende passasie: We are emerging from a period of our history during which the humanity of the majority of the inhabitants of this country was denied. They were treated as not having inherent worth; as objects whose identities could be arbitrarily defined by those in power rather than as persons of infinite worth. 34 Supra par [31]. 35 Sien bv National Coalition for Gay and Lesbian Equality v The Minster of Justice 1998 12 BCLR 1517 (CC); 1999 1 SA 6 (CC); National Coalition for Gay and Lesbian Equality v Minster of Home Affairs 2000 1 BCLR 39 (CC); 2000 2 SA 1 (CC); Hoffmann v South African Airways 2000 11 BCLR 1211 (CC); 2001 1 SA 1 (CC). ( ); ( ) 36 National Coalition for Gay and Lesbian Equality v The Minster of Justice supra vn 35. 37 Supra par [22], waar die Hof met goedkeuring die volgende opmerking in Vriend v Alberta (1998) 156 DLR (4th) 385 par 69, met goedkeuring aanhaal: "It is easy to say that everyone who is just like 'us' is entitled to equality. Everyone finds it more difficult to say that those who are 'different' from us in some way should have the same equality rights that we enjoy". 34 Supra par [31]. 33 Supra par [31]. 33 Supra par [31]. 34 Supra par [31] ( ) ( ) 36 National Coalition for Gay and Lesbian Equality v The Minster of J 33 Supra par [31]. 34 Supra par [31]. 35 Si b N ti l C liti f G d L bi E lit Th Mi t f J ti 1998 12 34 Supra par [31]. 35 Sien bv National Coalition for Gay and Lesbian Equality v The Minster of Justice 1998 12 BCLR 1517 (CC); 1999 1 SA 6 (CC); National Coalition for Gay and Lesbian Equality v Minster of Home Affairs 2000 1 BCLR 39 (CC); 2000 2 SA 1 (CC); Hoffmann v South African Airways 2000 11 BCLR 1211 (CC); 2001 1 SA 1 (CC). 36 National Coalition for Gay and Lesbian Equality v The Minster of Justice supra vn 35. 37 Supra par [22], waar die Hof met goedkeuring die volgende opmerking in Vriend v Alberta (1998) 156 DLR (4th) 385 par 69, met goedkeuring aanhaal: "It is easy to say that everyone who is just like 'us' is entitled to equality. Everyone finds it more difficult to say that those who are 'different' from us in some way should have the same equality rights that we enjoy". 6 Menswaardigheid en onbillike diskriminasie In short they were denied recognition of their inherent dignity.34 Hierdie benadering word deurgaans deur die Hof gevolg, veral in sy uitsprake oor gelykberegting met betrekking tot seksuele georiënteerdheid en VIGS.35 Hierdie benadering word deurgaans deur die Hof gevolg, veral in sy uitsprake oor gelykberegting met betrekking tot seksuele georiënteerdheid en VIGS.35 Tyd ontbreek om dit verder toe te lig, maar dit is duidelik dat die aantasting van menswaardigheid 'n belangrike rol gaan speel by die uitleg en toepassing van wetgewing en ander maatreëls met betrekking tot regstellende of vergoedende gelykberegting onder artikel 9(3) van die Grondwet, asook vir die bereiking van konstitusionele ewewig wanneer die sogenaamde horisontale werking van die Handves plaasvind ingevolge die bepalings van subartikels 8(2) en (3). Ten slotte verwys ek na 'n praktiese wenk wat deur die Hof gegee is in die konteks van seksuele oriëntasie. 36 Dit is maklik om te sê dat almal wat net soos 'ons' is geregtig is op gelykberegting, maar almal vind dit moeiliker om te sê dat diegene, wat op een of ander wyse 'anders' as 'ons' is, dieselfde reg op gelykheid toekom as wat 'ons' geniet.37 Die Grondwetlike Hof merk dan soos volg op: 11 To understand the 'other' one must try, as far as is humanly possible, to place oneself in the position of the 'other'.38 To understand the 'other' one must try, as far as is humanly possible, to place oneself in the position of the 'other'.38 Ek wil op hierdie eenvoudige noot afsluit. In die Grondwet en in ons regspraak word menswaardigheid, in diep en uitgebreide Kantiaanse sin, erken en beskerm. Dit is egter slegs die begin, en nie die einde nie, van die erkenning en beskerming van menswaardigheid in ons gemeenskap. Dit is die taak van ons burgerlike samelewing, en by uitstek die van ons opvoedkundige instellings wat, deur hulle dade sowel as deur hul pedagogie, moet bydra tot die verwesenliking van menswaardigheid vir almal in ons land. 38 Supra par [22]. 12 Bibliografie Bibliografie Berlin Essays on Liberty Berlin I Four Essays on Liberty Galaxy book 191 (Oxford University Press London 1969) Dworkin Taking Rights Seriously Dworkin RM Taking Rights Seriously (Harvard University Press Cambridge 1977) Dürig 1956 AÖR Dürig G "Der Grundsatz von der Menschenwürde" 1956 AÖR 81 Forrester On Human Worth Forrester DB On Human Worth: a Christian Vindication of Equality (SCM Press London 2001). Henkin Human Dignity and Human Rights Henkin L Human Dignity and Human Rights (Jerusalem The Israeli Academy of Sciences and Humanities 1995) Gregor en Wood Practical Philosophy Gregor MJ en Wood AW (reds) Practical Philosophy The Cambridge edition of the works of Immanuel Kant 1724-1804 (Cambridge University Press Cambridge 1996) Kant Metaphysics of Morals Kant I "Groundwork of the Metaphysics of Morals" in Gregor MJ en Wood AW (reds) Practical Philosophy The Cambridge edition of the works of Immanuel Kant 1724-1804 (Cambridge University Press Cambridge 1996) Moltmann On Human Dignity Moltmann J On Human Dignity: Political Theology and Ethics (Vertaling Meeks MD) (Fortress Press Philadelphia 1984) Rawls Theory of Justice Rawls J A Theory of Justice (Belknap of Harvard University Press Cambridge Mass 1971) Register van wetgewing Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 1996 Dürig 1956 AÖR 13 Register van hofsake Carmichele v The Minister of Safety and Security and the Minster of Justice and Constitutional Development 2001 10 BCLR 995 (CC) Carmichele v The Minister of Safety and Security and the Minster of Justice and Constitutional Development 2001 4 SA 938 (CC) Hoffmann v South African Airways 2001 1 SA 1 (CC) Hoffmann v South African Airways 2000 11 BCLR 1211 (CC) National Coalition for Gay and Lesbian Equality and Others v Minster of Home Affairs and Others 2000 1 BCLR 39 (CC) National Coalition for Gay and Lesbian Equality and Others v Minster of Home Affairs and Others 2000 2 SA 1 (CC) National Coalition for Gay and Lesbian Equality and Another v The Minster of Justice and Others 1999 1 SA 6 (CC) National Coalition for Gay and Lesbian Equality and Another v The Minster of Justice and Others 1998 12 BCLR 1517 (CC) Prinsloo v Van der Linde and Another 1997 6 BCLR 759 (CC) Prinsloo v Van der Linde and Another 1997 3 SA 1012 (CC) S v Makwayane and Another 1995 6 BCLR 665 (CC) S v Makwayane and Another 1995 3 SA 391 (CC) Vriend v Alberta (1998) 156 DLR (4th) 385 14

https://www.ajol.info/index.php/pelj/article/download/43471/27006

Afrikaans

ISSN 1727-3781 DIE MISHANDELDE VROU IN DIE STRAFREG: 'N REGSVERGELYKENDE ONDERSOEK 2009 VOLUME 12 No 4 2009 VOLUME 12 No 4 2009 VOLUME 12 No 4 PER 2009(12)4 J MATTHEE 2 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472g-472h. JL Matthee* JL Matthee* Male killing is about power and control. Women killing abusers is about avoiding power and control … Women do not often kill from anger, while anger is what fuels many male killings. Oliver Quick en Celia Wells1 * Jacques Matthee. Tydelike dosent in die Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom- kampus. LLB, LLM. Hierdie artikel is 'n verwerking van 'n gedeelte van die outeur se LLM navorsing. Sien Matthee Mishandelde vrou-sindroom. ( ) ( ) g 3 Bonthuys et al "Gender" 340; Pieterse-Spies 2006 THRHR 310. Q 2 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472g-472h. y ; p 4 Bonthuys et al (n 3) 341; Pieterse-Spies (n 3) 311; S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Nicholson 2004 De Rebus 30 dui ook aan dat vroue beskou word as 'n samelewings- groep wat die meeste mishandel word. g 1 Quick en Wells 2006 CLR 524. 1 Quick en Wells 2006 CLR 524. 2 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472g-472h. g p 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 www.csvr.org.za/ waar aangetoon word dat: "Four times a day these flat, emotionless records are compiled to account for the women killed every six hours by their intimate partners. This translates into a prevalence rate of 8.8 per 100 000 of the female population aged 14 years and older – the highest rate ever reported in research anywhere in the world". Vir verdere statistieke sien S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 88e-g. * Jacques Matthee. Tydelike dosent in die Regte, Noordwes-Universiteit, Potchefstroom- kampus. LLB, LLM. Hierdie artikel is 'n verwerking van 'n gedeelte van die outeur se LLM navorsing. Sien Matthee Mishandelde vrou-sindroom. 1 Quick en Wells 2006 CLR 524. 2 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472g-472h. 3 Bonthuys et al "Gender" 340; Pieterse-Spies 2006 THRHR 310. 4 Bonthuys et al (n 3) 341; Pieterse-Spies (n 3) 311; S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Nicholson 2004 De Rebus 30 dui ook aan dat vroue beskou word as 'n samelewings- groep wat die meeste mishandel word. 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 www.csvr.org.za/ waar aangetoon word dat: "Four times a day these flat, emotionless records are compiled to account for the women killed every six hours by their intimate partners. This translates into a prevalence rate of 8.8 per 100 000 of the female population aged 14 years and older – the highest rate ever reported in research anywhere in the world". Vir verdere statistieke sien S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 88e-g. 6 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Sien ook Vetten 2000 www.csvr.org.za/. 3 Bonthuys et al Gender 340; Pieterse Spies 2006 THRHR 310. 4 Bonthuys et al (n 3) 341; Pieterse-Spies (n 3) 311; S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Nicholson 2004 De Rebus 30 dui ook aan dat vroue beskou word as 'n samelewings- groep wat die meeste mishandel word. 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 Inleiding Gesinsgeweld bestaan sedert die man en vrou begin het om saam te leef.2 Gesinsgeweld is diep gewortel in die Suid-Afrikaanse gemeenskap en het traumatiese newe-effekte op die slagoffers daarvan.3 Gesinsgeweld is geslag- spesifiek deurdat dit meestal geweld deur mans teenoor vroue behels.4 Daar word beraam dat 18% tot 25% van Suid-Afrikaanse vroue aan mishandeling binne 'n intieme verhouding onderwerp word.5 Vir vroue is die risiko om deur 'n lewensmaat gedood te word ook veel hoër as vir mans.6 g p 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 www.csvr.org.za/ waar aangetoon word dat: "Four times a day these flat, emotionless records are compiled to account for the women killed every six hours by their intimate partners. This translates into a prevalence rate of 8.8 per 100 000 of the female population aged 14 years and older – the highest rate ever reported in research anywhere in the world". Vir verdere statistieke sien S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 88e-g. 5 Pieterse-Spies (n 3) 310-311. Bonthuys et al (n 3) 341 wys daarop dat "as many as one in two women are affected by some form of domestic violence". Sien ook Vetten 2005 www.csvr.org.za/ waar aangetoon word dat: "Four times a day these flat, emotionless records are compiled to account for the women killed every six hours by their intimate partners. This translates into a prevalence rate of 8.8 per 100 000 of the female population aged 14 years and older – the highest rate ever reported in research anywhere in the world". Vir verdere statistieke sien S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 88e-g. PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE In S v Baloyi7 het Sachs R aangedui dat gesinsgeweld 'n produk is van vroue se algemene ondergeskiktheid aan mans. 7 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. y ( ) ( ) p p ( ) 8 Bonthuys et al (n 3) 341. Vroue is egter nie meer ondergeskik aan hulle mans nie. Volgens Robinson, Human en Boshoff Familiereg 73 is die man se maritale mag oor sy vrou deur a 29 van die Vierde Algemene Regswysigingswet 132 van 1993 afgeskaf. 9 Bonthuys et al (n 3) 341 Inleiding In die Suid-Afrikaanse reg is vroue se ondergeskikte posisie in die familie en samelewing deur die man se maritale mag oor sy vrou weerspieël.8 Die Suid-Afrikaanse reg het ook vroeër van die veronderstelling uitgegaan dat vroue by huweliksluiting onherroeplik tot geslagsverkeer vir die duur van die huwelik toegestem het.9 Tot en met die inwerkingtreding van die Wet op Voorkoming van Gesinsgeweld10 in 1993 was dit dus wettig vir 'n man om geslagsverkeer op sy vrou af te dwing.11 Die reg wat 'n man histories geniet het om sy vrou redelike straf toe te dien, het ook die voorkoms van gesinsgeweld aangevuur.12 Hierdie verskynsel is na verwys as die "rule of thumb" waarvolgens 'n man sy vrou kon slaan met 'n stok mits die stok nie dikker as sy duim was nie.13 Bogenoemde faktore het daartoe bygedra dat gesinsgeweld in Suid-Afrika nie as 'n sistematiese probleem en geslagsgeoriënteerde misdryf beskou is nie.14 Gesinsgeweld moet egter verstaan word as 'n sosiale probleem wat uit ons geskiedenis na vore tree en wat ongelyke sosiale, ekonomiese en kulturele verhoudings weerspieël.15 Die probleem rondom gesinsgeweld, en meer spesifiek die effek daarvan op Suid-Afrikaanse mishandelde vroue, word vererger deur die feit dat die gemeenskap gesinsgeweld grootliks aanvaar of ten minste duld.16 216/360 7 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 12. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. 8 Bonthuys et al (n 3) 341. Vroue is egter nie meer ondergeskik aan hulle mans nie. Volgens Robinson, Human en Boshoff Familiereg 73 is die man se maritale mag oor sy vrou deur a 29 van die Vierde Algemene Regswysigingswet 132 van 1993 afgeskaf. 9 Bonthuys et al (n 3) 341. 10 Wet 133 van 1993. 11 Bonthuys et al (n 3) 341. Sien a 5 van die Wet op Voorkoming van Gesinsgeweld 133 van 1993 wat bepaal het dat 'n man weens verkragting van sy vrou skuldig bevind kan word. 12 Die patriargale mitologie rondom gesinsgeweld sien geweld en mishandeling as iets natuurliks waarvoor vroue blameer word. Daar word selfs beweer dat hulle die mishandeling en geweld geniet en daarvoor vra. Sien Bonthuys et al (n 3) 341-342 in hierdie verband. 13 Bonthuys et al (n 3) 341. Die frase "rule of thumb" het sy oorsprong in die Engelse gemene reg gehad en dateer terug tot die 1700's. Sien in hierdie verband Sommers 1994 www.canlaw.com/rights/thumbrul.htm. 14 Bonthuys et al (n 3) 342. 15 Ibid. 10 Wet 133 van 1993. 11 Bonthuys et al (n 3) 341. Sien a 5 van die Wet op Voorkoming van Gesinsgeweld 133 van 1993 wat bepaal het dat 'n man weens verkragting van sy vrou skuldig bevind kan word. Inleiding 16 Dit blyk uit Bonthuys et al (n 3). 12 Die patriargale mitologie rondom gesinsgeweld sien geweld en mishandeling as iets natuurliks waarvoor vroue blameer word. Daar word selfs beweer dat hulle die mishandeling en geweld geniet en daarvoor vra. Sien Bonthuys et al (n 3) 341-342 in hierdie verband. 12 Die patriargale mitologie rondom gesinsgeweld sien geweld en mishandeling as iets natuurliks waarvoor vroue blameer word. Daar word selfs beweer dat hulle die mishandeling en geweld geniet en daarvoor vra. Sien Bonthuys et al (n 3) 341-342 in hierdie verband. 13 Bonthuys et al (n 3) 341. Die frase "rule of thumb" het sy oorsprong in die Engelse gemene reg gehad en dateer terug tot die 1700's. Sien in hierdie verband Sommers 1994 www.canlaw.com/rights/thumbrul.htm. 13 Bonthuys et al (n 3) 341. Die frase "rule of thumb" het sy oorsprong in die Engelse gemene reg gehad en dateer terug tot die 1700's. Sien in hierdie verband Sommers 1994 www.canlaw.com/rights/thumbrul.htm. 16 Dit blyk uit Bonthuys et al (n 3). 216/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE 'n Groot hoeveelheid verhoudinge waarin mishandeling voorkom, eindig in sterftes deurdat die vrou nie langer haar posisie kan verduur nie en sodoende teen haar mishandelaar optree deur hom dood te maak.17 Wanneer mishandelde vroue hulle mishandelaars doodmaak, vind dit normaalweg plaas in gevalle waar die vroue se mishandelaars hulle aan jarelange mishandeling onderwerp het.18 Volgens O'Donovan19 betree hierdie vroue dan 'n strafregstelsel waar hulle verhoor en gevonnis word deur howe wat hulle optrede of die beweegrede daaragter verkeerd verstaan of bloot ignoreer. In S v Baloyi20 het Sachs R daarop gewys dat dit die staat se plig is om gesinsgeweld uit te roei en die gevolge daarvan te hanteer. In S v Ferreira21 beklemtoon Howie P ook dat die plaag van gesinsgeweld effektief deur die staat en gemeenskap hanteer moet word en, indien nodig, deur die howe. Teen hierdie agtergrond kan geargumenteer word dat artikel 39(2) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 1996 (hierna Grondwet) gebruik kan word om moontlik die elemente van die uitgekristalliseerde regverdigingsgronde in die strafreg te ontwikkel ten einde die gees, strekking en doel van die Handves van Regte te bevorder. y ( ) ( ) p , , p ( ) 21 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472b. Sien ook Nicholson (n 4) 29 en Vetten (n 6). 22 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a. 217/360 17 Pieterse-Spies (n 3) 311. 18 Ibid. 19 O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. 20 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1, 11, 26. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. 21 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472b. Sien ook Nicholson (n 4) 29 en Vetten (n 6). 22 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a. 23 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a-b. 24 Bv S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) is die beskuldigde aangekla van moord op haar man, die oorledene. Op die dag van die oorledene se dood het hy die beskuldigde blootgestel aan verbale, fisiese, seksuele en emosionele mishandeling. Tydens die voorval was hy onder die invloed van alkohol. Toe hy aan die slaap raak het die beskuldigde sy 18 Ibid. 19 O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. 22 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a. 23 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a-b. 18 Ibid. 19 O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. 20 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1 11 26 Sien ook Pieterse Spies (n 3) 315 p ( ) 20 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1, 11, 26. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. 217/360 g 24 Bv S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) is die beskuldigde aangekla van moord op haar man, die oorledene. Op die dag van die oorledene se dood het hy die beskuldigde blootgestel aan verbale, fisiese, seksuele en emosionele mishandeling. Tydens die voorval was hy onder die invloed van alkohol. Toe hy aan die slaap raak het die beskuldigde sy 20 S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1, 11, 26. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. 21 S v Ferreira 2004 (2) SASV 454 (HHA) 472b. Sien ook Nicholson (n 4) 29 en Vetten (n 6). 22 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132a O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1, 11, 26. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315. O'Donovan 1991 JLS 220. Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 311. S v Baloyi 2000 (2) SA 425 (KH) par 1 11 26 Sien ook Pieterse-Spies (n 3) 315 17 Pieterse-Spies (n 3) 311. 17 Pieterse-Spies (n 3) 311. 18 Ibid Inleiding 'n Soortgelyke vraag is deur Satchwell R30 in S v Engelbrecht oorweeg toe die hof versoek is om weg te In die Suid-Afrikaanse regspraak tot op hede is die feit dat 'n mishandelde 'n misdryf, byvoorbeeld moord of strafbare manslag, gepleeg het oor die boeg van bestaande verwere en regverdigingsgronde gegooi. Byvoorbeeld in S v Engelbrecht27 was Satchwell R van mening dat die verweer van noodweer beskikbaar is vir 'n mishandelde vrou wat haar mishandelaar na jarelange, onvermydelike mishandeling doodmaak.28 Die verweer van noodweer is nie in yster gegiet nie en kan uitgebrei word. Die vraag wat dus gevra moet word is of daar nie 'n uitbreiding van bestaande verwere in die geval van 'n mishandelde vrou moet plaasvind nie.29 Indien 'n uitbreiding van bestaande verwere nie die gekose uitweg is nie, kan daar gevra word of 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue nie geskep moet word nie. 'n Soortgelyke vraag is deur Satchwell R30 in S v Engelbrecht oorweeg toe die hof versoek is om weg te hande met boeie vasgemaak en 'n plastieksak oor sy kop getrek as gevolg waarvan hy versmoor het. Satchwell R stel die volgende vraag: "The question is whether or not the law can and should acknowledge the stresses and strains under which Mrs Engelbrecht endured years of domestic violence so as to absolve her of criminal liability for her action in killing Mr Engelbrecht" (53E). Die meerderheid van die hof verwerp egter die beskuldigde se beroep op noodweer en vind haar skuldig aan moord op die oorledene. hande met boeie vasgemaak en 'n plastieksak oor sy kop getrek as gevolg waarvan hy versmoor het. Satchwell R stel die volgende vraag: "The question is whether or not the law can and should acknowledge the stresses and strains under which Mrs Engelbrecht endured years of domestic violence so as to absolve her of criminal liability for her action in killing Mr Engelbrecht" (53E). Die meerderheid van die hof verwerp egter die beskuldigde se beroep op noodweer en vind haar skuldig aan moord op die oorledene. 25 S h ll Vid 1992 LHB 275 25 Schuller en Vidmar 1992 LHB 275 26 Snyman Strafreg 5; Burchell Criminal Law 178. 27 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132f, 134c-d. Inleiding Volgens S v Engelbrecht22 bring dit mee dat, wanneer mishandelde vroue hulle weens jarelange mishandeling tot geweld wend, die bestaande regverdigingsgronde op só 'n wyse geïnterpreteer moet word dat die impak van die mishandeling op die vrou verreken word.23 Die probleem is dat 'n mishandelde vrou na herhaaldelike mishandeling breekpunt kan bereik en haar mishandelaar doodmaak op 'n stadium wanneer daar geen aanval teen haar gerig is nie, byvoorbeeld wanneer die mishandelaar slaap.24 Wanneer 'n mishandelde vrou uit die siklus van 217/360 g ( ) ( ) 24 Bv S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) is die beskuldigde aangekla van moord op haar man, die oorledene. Op die dag van die oorledene se dood het hy die beskuldigde blootgestel aan verbale, fisiese, seksuele en emosionele mishandeling. Tydens die voorval was hy onder die invloed van alkohol. Toe hy aan die slaap raak het die beskuldigde sy PER 2009(12)4 J MATTHEE mishandeling wegbreek en teen haar mishandelaar optree kom die vraag na haar strafregtelike aanspreeklikheid ter sprake.25 Alvorens 'n mishandelde vrou strafregtelik aanspreeklik kan wees, moes sy 'n misdryf gepleeg het. 'n Misdryf word omskryf as 'n "wederregtelike, skuldige doen of late".26 Hieruit blyk die algemene vereistes vir 'n misdryf soos volg te wees: handeling, voldoening aan die omskrywingselemente van 'n misdryf, wederregtelikheid en skuld. Die elemente van wederregtelikheid en skuld staan veral op die voorgrond wanneer daar oor die aanspreeklikheid van die mishandelde vrou besin moet word. In die Suid-Afrikaanse regspraak tot op hede is die feit dat 'n mishandelde 'n misdryf, byvoorbeeld moord of strafbare manslag, gepleeg het oor die boeg van bestaande verwere en regverdigingsgronde gegooi. Byvoorbeeld in S v Engelbrecht27 was Satchwell R van mening dat die verweer van noodweer beskikbaar is vir 'n mishandelde vrou wat haar mishandelaar na jarelange, onvermydelike mishandeling doodmaak.28 Die verweer van noodweer is nie in yster gegiet nie en kan uitgebrei word. Die vraag wat dus gevra moet word is of daar nie 'n uitbreiding van bestaande verwere in die geval van 'n mishandelde vrou moet plaasvind nie.29 Indien 'n uitbreiding van bestaande verwere nie die gekose uitweg is nie, kan daar gevra word of 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue nie geskep moet word nie. y g ; 27 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 132f, 134c-d. Sien ook Grant 2005 ASSAL 664. 34 Roth (n 33) 1. 35 Gedurende 1989 tot 2002 was daar op nasionale vlak 77 moorde tussen intieme lewensmaats in Australië. Gedurende 2004 tot 2005 was daar 66 moorde tussen intieme lewensmaats. Vir verdere statistieke in verband met moorde tussen lewensmaats en mishandelde vroue se beroep op die verwere van noodweer en provokasie, sien Roth (n 33) 4-8, 10, Mouzos en Rushforth 2003 TICCJ 2 en VLRC Options Paper xiii, xiv, 52, 110. Inleiding Sien ook G p ( ) 29 'n Verdere vraag wat gevra kan word is of die strafreg voorsiening kan maak vir mishandelde voue wat hulle mishandelaars doodmaak deur die formele en informele strafvermindering. Formele strafvermindering vind plaas wanneer 'n misdryf wat spesifieke opset vereis (soos moord) tot een met minder opset (soos strafbare manslag) "verminder" word. Informele strafvermindering vind weer plaas wanneer 'n mishandelde vrou skuldig bevind word aan moord met versagtende omstandighede. Formele en informele strafvermindering val egter buite die omvang van hierdie bespreking. Vir 'n meer volledige bespreking van strafvermindering sien Van der Merwe Verminderde Strafbaarheid. p 29 'n Verdere vraag wat gevra kan word is of die strafreg voorsiening kan maak vir mishandelde voue wat hulle mishandelaars doodmaak deur die formele en informele strafvermindering. Formele strafvermindering vind plaas wanneer 'n misdryf wat spesifieke opset vereis (soos moord) tot een met minder opset (soos strafbare manslag) "verminder" word. Informele strafvermindering vind weer plaas wanneer 'n mishandelde vrou skuldig bevind word aan moord met versagtende omstandighede. Formele en informele strafvermindering val egter buite die omvang van hierdie bespreking. Vir 'n meer volledige bespreking van strafvermindering sien Van der Merwe Verminderde Strafbaarheid. 30 218/360 p g g S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157h. PER 2009(12)4 J MATTHEE beweeg van 'n individuele regverdigingsgrond, soos noodweer, na 'n algemene verweer van redelikheid. Die verskynsel van mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak is egter nie uniek aan Suid-Afrika nie en kom wêreldwyd voor. In Australië, Nieu- Seeland, Engeland en Wallis het daar onlangs verwikkelinge plaasgevind wat die situasie waarin mishandelde vroue verkeer, spesifiek aanspreek.31 Daar is ook in hierdie lande oorweeg of 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue geskep kan word.32 In hierdie artikel word 'n regsvergelykende ondersoek geloods na die verwikkelinge in hierdie lande. Die ondersoek het ten doel om vas te stel of die Suid-Afrikaanse reg by een of meer van hierdie jurisdiksies kan kers opsteek. 31 Sien par 2 en 3. 32 Sien 4.2 en 5.3. 33 Roth Briefing Paper No 3/07 1. ) 36 Sien par 2.2 en 2.3. 32 Sien 4.2 en 5.3. 32 Sien 4.2 en 5.3. 33 Roth Briefing Paper No 3/07 1. 31 Sien par 2 en 3. S 32 Sien 4.2 en 5.3. 33 Roth Briefing Paper No 3/07 1 2.1 Algemeen In 1996 is 'n ondersoek na die verwere van provokasie en noodweer geloods.33 Hierdie ondersoek is, onder andere, pertinent binne die konteks van moorde tussen lewensmaats gedoen.34 Die ondersoek was noodsaaklik as gevolg van die hoë moordsyfer tussen lewensmaats in Australië.35 Sedertdien het verskeie hervormings ten opsigte van die verwere van noodweer en provokasie in etlike Australiese state plaasgevind.36 Vervolgens word enkele van die belangrikste hervormings kortliks uiteengesit. 219/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE 37 In 2005 is die verweer van noodweer op aanbeveling van die Regshervormingskommissie van Victoria gekodifiseer. Sien Roth (n 33) 23, 25. g ( ) 38 In Wes-Australië is die gekodifiseerde verweer van noodweer, soos vervat in die Criminal Code, in 2008 op grond van voorstelle deur die Regshervormingskommissie hervorm. Sien in hierdie verband LRCWA Final Report 172. p 39 In Victoria word noodweer in die algemeen deur a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 gereël, terwyl a 9AH spesifieke bepalings in verband met 'n beroep op noodweer by voorvalle van gesinsgeweld bevat. In Wes-Australië word noodweer deur a 248 Criminal Code Act Compilation Act 1913 gereël. es ust a ë a 8( )(c) C a Code ct Co p at o ct 9 3 e at s 42 Sien a 9AH(1)(c) Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vir hierdie beginsel. 37 In 2005 is die verweer van noodweer op aanbeveling van die Regshervormingskommissie van Victoria gekodifiseer. Sien Roth (n 33) 23, 25. 38 In Wes-Australië is die gekodifiseerde verweer van noodweer, soos vervat in die Criminal Code, in 2008 op grond van voorstelle deur die Regshervormingskommissie hervorm. Sien in hierdie verband LRCWA Final Report 172. 39 In Victoria word noodweer in die algemeen deur a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 gereël, terwyl a 9AH spesifieke bepalings in verband met 'n beroep op noodweer by voorvalle van gesinsgeweld bevat. In Wes-Australië word noodweer deur a 248 Criminal Code Act Compilation Act 1913 gereël. 40 Hierdie beginsel is vervat in a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code 37 In 2005 is die verweer van noodweer op aanbeveling van die Regshervormingskommissie van Victoria gekodifiseer. Sien Roth (n 33) 23, 25. 38 In Wes-Australië is die gekodifiseerde verweer van noodweer, soos vervat in die Criminal Code, in 2008 op grond van voorstelle deur die Regshervormingskommissie hervorm. Sien in hierdie verband LRCWA Final Report 172. 39 In Victoria word noodweer in die algemeen deur a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 gereël, terwyl a 9AH spesifieke bepalings in verband met 'n beroep op noodweer by voorvalle van gesinsgeweld bevat. In Wes-Australië word noodweer deur a 248 Criminal Code Act Compilation Act 1913 gereël. 40 Hierdie beginsel is vervat in a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 41 In Victoria word hierdie beginsel in a 9AE en 9AH(1) Crimes Act 1958 vervat, terwyl dit in Wes-Australië in a 248(4)(c) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vervat is. 42 Sien a 9AH(1)(c) Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vir hierdie beginsel. 43 Hierdie beginsel is vervat in a 9AH(1)(d) Crimes Act 1958. 40 Hierdie beginsel is vervat in a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913. I Vi i d hi di b i l i AE AH( ) C i A l di i 2.2 Hervorming van die verweer van noodweer Die verweer van noodweer is onlangs in Victoria37 en Wes-Australië38 hervorm. In beide state word noodweer statutêr gereël en is die aard en omvang van die verweer soortgelyk in beide hierdie state.39 In beide Victoria en Wes-Australië kan 'n mishandelde vrou wat van moord op haar mishandelaar aangekla word, aanvoer dat sy in noodweer teen hom opgetree het. Die blote feit dat 'n mishandelde vrou haar in Victoria en Wes-Australië op noodweer kan beroep, beteken nie dat die vereistes vir die verweer enigsins afgewater is nie. Sy moet steeds daarvan oortuig wees dat die geweld wat sy teenoor haar mishandelaar gebruik noodsaaklik is om haarself te verdedig.40 Haar oortuiging moet op redelike gronde gebaseer wees.41 'n Mishandelde vrou kan ook in noodweer teen haar mishandelaar optree selfs al is daar nie 'n onmiddellik dreigende aanval van sy kant nie.42 Op hierdie manier word voorsiening gemaak vir mishandelde vroue wat teen hulle mishandelaars se onvermydelike aanvalle optree. In Victoria word bepaal dat daar in gevalle van gesinsgeweld geen proporsionaliteit tussen die mishandelaar se aanval en die mishandelde vrou se afweershandeling hoef te wees nie.43 In Wes-Australië is daar nie so 'n uitdruklike bepaling nie. In Wes-Australië word weer vereis dat 'n mishandelde p 39 In Victoria word noodweer in die algemeen deur a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 gereël, terwyl a 9AH spesifieke bepalings in verband met 'n beroep op noodweer by voorvalle van gesinsgeweld bevat. In Wes-Australië word noodweer deur a 248 Criminal Code Act Compilation Act 1913 gereël. 40 Hierdie beginsel is vervat in a 9AC en 9AE Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 41 In Victoria word hierdie beginsel in a 9AE en 9AH(1) Crimes Act 1958 vervat, terwyl dit in Wes-Australië in a 248(4)(c) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vervat is. ( )( ) p 42 Sien a 9AH(1)(c) Crimes Act 1958 en a 248(4)(a) Criminal Code Act Compilation Act 1913 vir hierdie beginsel. 220/360 3 Hierdie beginsel is vervat in a 9AH(1)(d) Crimes Act 1958. 220/360 43 Hierdie beginsel is vervat in a 9AH(1)(d) Crimes Act 1958. 2.2 Hervorming van die verweer van noodweer PER 2009(12)4 J MATTHEE vrou se optrede in noodweer 'n redelike reaksie op die omstandighede, soos gesien uit haar oogpunt, moet wees.44 vrou se optrede in noodweer 'n redelike reaksie op die omstandighede, soos gesien uit haar oogpunt, moet wees.44 In Victoria en Wes-Australië verskil die effek van 'n suksesvolle beroep op noodweer. In Victoria lei 'n suksesvolle beroep op noodweer tot 'n algehele onskuldigbevinding.45 In Wes-Australië verminder 'n suksesvolle beroep op noodweer slegs 'n aanklag van moord na een van strafbare manslag.46 Noodweer is egter nie die enigste verweer wat onlangs in Australië hervorm is nie. Die verweer van provokasie is ook onlangs hervorm, welke hervorming vervolgens aan die beurt kom. ( )( ) p 45 Dit blyk uit a 9AC en 9AE Crimes Act 1958. Sien ook Roth (n 33) 25. 44 A 248(4)(b) Criminal Code Act Compilation Act 1913. y 46 A 248(3) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 221/360 44 A 248(4)(b) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 45 Dit blyk uit a 9AC en 9AE Crimes Act 1958. Sien ook Roth (n 33) 25. 46 A 248(3) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 47 Die verweer van provokasie is gewysig deur a 17 Criminal Reform Amendment Act (No 2) 2006 (Wet 34 van 2006). 48 A 158 Criminal Code Act. 49 Hierdie beginsel is vervat in a 158(2)(a) Criminal Code Act. 50 Sien a 158(6)(b) Criminal Code Act vir hierdie beginsel. 221/360 46 A 248(3) Criminal Code Act Compilation Act 1913. 47 Die verweer van provokasie is gewysig deur a 17 Criminal Reform Amendment Act (No 2) 2006 (Wet 34 van 2006). 48 A 158 Criminal Code Act. 49 Hierdie beginsel is vervat in a 158(2)(a) Criminal Code Act. 50 Sien a 158(6)(b) Criminal Code Act vir hierdie beginsel. g ( )( ) 52 Hierdie beginsel word vervat in a 158(3) Criminal Code Act. 51 Dit is die beginsel wat vervat is in a 158(2)(b) Criminal Code Act. 2.3 Hervorming van die verweer van provokasie In 2008 het 'n wysiging aan die verweer van provokasie in die Noordelike Gebiede in werking getree.47 Hierdie verweer word statutêr gereël en is slegs 'n gedeeltelike verweer op 'n aanklag van moord.48 In die Noordelike Gebiede kan 'n mishandelde vrou haar op die verweer van provokasie beroep indien sy aan twee vereistes voldoen. Die eerste vereiste is dat sy 'n verlies aan selfbeheersing moet ervaar, welke verlies deur haar mishandelaar se provokerende optrede veroorsaak moet word.49 Daar word nie vereis dat haar verlies aan selfbeheersing skielik ('suddenly') moet plaasvind alvorens sy haar op provokasie kan beroep nie.50 Die tweede vereiste is dat die mishandelaar se provokerende optrede sodanig moet wees dat dit kan veroorsaak dat 'n normale persoon selfbeheersing tot so 'n mate kan verloor, dat sy (normale persoon) die opset om die mishandelaar PER 2009(12)4 J MATTHEE dood te maak, ontwikkel.51 Vir 'n suksesvolle beroep op provokasie is dit voldoende dat die mishandelaar se provokerende optrede uit erge beledigende woorde of optrede bestaan.52 In die Noordelike Gebiede is dit vir 'n mishandelde vrou moontlik om haar op provokasie te beroep "… regardless of whether the conduct of the deceased occurred immediately before the conduct causing death or at an earlier time".53 'n Mishandelde vrou kan haar dus op provokasie beroep selfs al is daar 'n tydsverloop tussen haar optrede en dié van haar mishandelaar. Verder word 'n redelike proporsionaliteit tussen 'n mishandelde vrou se optrede en dié van haar mishandelaar nie vereis vir 'n beroep op die verweer van provokasie in die Noordelike Gebiede nie.54 ( )( ) 55 MJ Consultation Paper CP19/08 1, 2, 4-6. Vir 'n volledige uiteensetting van die voorstelle wat die Regskommissie gemaak het sien Humphreys et al Law Com No 304 12. Die regering se voorstelle is vervat in die Coroners and Justice Bill wat tans deur die Parlement oorweeg word. Vir meer inligting in verband met die vordering van hierdie wetsontwerp sien Bills 2008-2009 www.justice.gov.uk/ g 53 A 158(4) Criminal Code Act. 51 Dit is die beginsel wat vervat is in a 158(2)(b) Criminal Code Act. 52 Hierdie beginsel word vervat in a 158(3) Criminal Code Act. 53 A 158(4) Criminal Code Act. 54 A 158(6)(a) Criminal Code Act. 55 MJ Consultation Paper CP19/08 1, 2, 4-6. Vir 'n volledige uiteensetting van die voorstelle wat die Regskommissie gemaak het sien Humphreys et al Law Com No 304 12. Die regering se voorstelle is vervat in die Coroners and Justice Bill wat tans deur die Parlement oorweeg word. Vir meer inligting in verband met die vordering van hierdie wetsontwerp sien Bills 2008-2009 www.justice.gov.uk/ 56 Daar moet egter in gedagte gehou word dat die regering se voorstelle nie uitsluitlik 222/360 56 Daar moet egter in gedagte gehou word dat die regering se voorstelle nie uitsluitlik gemaak word met die oog op mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak nie. 51 Dit is die beginsel wat vervat is in a 158(2)(b) Criminal Code Act. 52 Hierdie beginsel word vervat in a 158(3) Criminal Code Act. 53 A 158(4) Criminal Code Act. 54 A 158(6)(a) Criminal Code Act 53 A 158(4) Criminal Code Act. 54 A 158(6)( ) C i i l C d A t 3.1 Algemeen Op grond van voorstelle gemaak deur die Regskommissie, stel die regering van die Verenigde Koninkryk voor dat die verwere van provokasie en verminderde toerekeningsvatbaarheid in Engeland en Wallis hervorm moet word.55 Die voorstelle wat die regering maak spreek spesifiek die situasie waarin 'n mishandelde vrou verkeer aan.56 Vervolgens word hierdie voorstelle kortliks van nader beskou. 222/360 p j g 56 Daar moet egter in gedagte gehou word dat die regering se voorstelle nie uitsluitlik gemaak word met die oog op mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak nie. 222/360 56 Daar moet egter in gedagte gehou word dat die regering se voorstelle nie uitsluitlik gemaak word met die oog op mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak nie. PER 2009(12)4 J MATTHEE 57 Sien a 3 Homicide Act 1957, MJ (n 55) 7, Humphreys et al (n 55) 11, 43 en Elliott en Quinn Criminal Law 255. 58 MJ (n 55) 9, 34. 59 MJ (n 55) 9, 33. 60 MJ (n 55) 10. Die regering lê egter klem daarop dat hierdie gedeeltelike verweer nie daarop gerig is om inbreuk te maak op noodweer nie. Volgens die regering was, is en sa noodweer altyd 'n volkome verweer op 'n aanklag van moord of enige ander gewelddadige oortreding wees. 58 MJ (n 55) 9, 34. 223/360 57 Sien a 3 Homicide Act 1957, MJ (n 55) 7, Humphreys et al (n 55) 11, 43 en Elliott en Quinn Criminal Law 255. 58 MJ (n 55) 9, 34. 59 MJ (n 55) 9, 33. 60 MJ (n 55) 10. Die regering lê egter klem daarop dat hierdie gedeeltelike verweer nie daarop gerig is om inbreuk te maak op noodweer nie. Volgens die regering was, is en sal noodweer altyd 'n volkome verweer op 'n aanklag van moord of enige ander gewelddadige oortreding wees. 61 Hierdie beginsel blyk uit MJ (n 55) 13, 33. 62 Hierdie beginsel blyk uit MJ (n 55) 13, 33. 63 MJ (n 55) 10, 12, 33. 64 MJ (n 55) 10, 12, 33. Die Regskommissie het daarop gewys dat die kumulatiewe effek van herhaaldelike provokasie, in omstandighede waar dit vir 'n mishandelde vrou onmoontlik is om van die provokasie se effek te ontsnap, 'n voorbeeld is van omstandighede wat kan 223/360 ( ) , , 64 MJ (n 55) 10, 12, 33. Die Regskommissie het daarop gewys dat die kumulatiewe effek van herhaaldelike provokasie, in omstandighede waar dit vir 'n mishandelde vrou onmoontlik is om van die provokasie se effek te ontsnap, 'n voorbeeld is van omstandighede wat kan 59 MJ (n 55) 9, 33. 60 MJ (n 55) 10 Die regering lê egter klem daarop dat hierdie gedeeltelike verweer nie 59 MJ (n 55) 9, 33. 3.2 Hervorming van die verweer van provokasie In Engeland en Wallis is die verweer van provokasie slegs 'n gedeeltelike verweer op 'n aanklag van moord en word dit statutêr gereël.57 Die jongste voorstelle van die regering is dat hierdie gedeeltelike verweer heeltemal afgeskaf moet word en deur twee nuwe gedeeltelike verwere vervang behoort te word.58 Die eerste verweer wat die regering voorstel is die gedeeltelike verweer van doodmaak op grond van 'n vrees vir ernstige geweld.59 Volgens die regering maak hierdie verweer voorsiening vir 'n mishandelde vrou wat haar mishandelaar doodmaak ten einde 'n aanval te keer wat in die toekoms verwag word, maar wat nie onmiddellik dreigend is nie.60 Ten einde misbruik van hierdie verweer te voorkom stel die regering sekere voorsorgmaatreëls voor. Die eerste voorsorgmaatreël behels dat 'n mishandelde vrou haar net suksesvol op hierdie gedeeltelike verweer kan beroep indien haar mishandelaar die oorsaak van die geweld is.61 Ingevolge die tweede voorsorgmaatreël kan 'n mishandelde vrou net haar mishandelaar in reaksie op 'n vrees vir ernstige geweld doodmaak indien sy dreigement van geweld teen haar of ander persone gerig is.62 Die tweede verweer wat die regering voorstel sou net in buitengewone omstandighede geopper kan word.63 Hierdie verweer behels die gedeeltelike verweer van "doodmaak in reaksie op woorde of gedrag wat veroorsaak dat 'n mishandelde vrou 'n regverdigbare gevoel het dat sy ernstig veronreg is".64 Die 57 Sien a 3 Homicide Act 1957, MJ (n 55) 7, Humphreys et al (n 55) 11, 43 en Elliott en Quinn Criminal Law 255. 58 MJ (n 55) 9, 34. 223/360 64 MJ (n 55) 10, 12, 33. Die Regskommissie het daarop gewys dat die kumulatiewe effek van herhaaldelike provokasie, in omstandighede waar dit vir 'n mishandelde vrou onmoontlik is om van die provokasie se effek te ontsnap, 'n voorbeeld is van omstandighede wat kan J MATTHEE PER 2009(12)4 regering stel ook 'n voorsorgmaatreël voor ten einde misbruik van hierdie verweer te voorkom. aantoon hoe grof die provokasie is of hoe regverdigbaar dit vir haar sal wees om ernstig veronreg te voel. Sien in hierdie verband Humphreys et al (n 55) 87. ( ) 67 MJ (n 55) 13. Die regering se voorstel hier stem ook ooreen met die hervorming van provokasie in die Noordelike Gebiede. Sien weer par 2.3. 68 Si i hi di b d MJ ( 55) 13 ( ) 69 Sien MJ (n 55) 13. Die regering se voorstel stem dus ooreen met die hervorming van provokasie in die Noordelike Gebiede. Sien weer par 2.3. 65 Dit blyk uit MJ (n 55) 13, 33. 66 MJ (n 55) 12-13 g p y ( ) 65 Dit blyk uit MJ (n 55) 13, 33. 66 MJ (n 55) 12-13. g 65 Dit blyk uit MJ (n 55) 13, 33. p p 68 Sien in hierdie verband MJ (n 55) 13. 3.2 Hervorming van die verweer van provokasie Op grond van hierdie voorsorgmaatreël kan 'n mishandel- de vrou nie op hierdie gedeeltelike verweer steun waar sy bogenoemde woorde of gedrag aan die kant van haar mishandelaar uitgelok het sodat sy 'n verskoning of rede gehad het om geweld teenoor hom te gebruik nie.65 Ten opsigte van beide bogenoemde verwere stel die regering voor dat 'n verlies aan selfbeheersing steeds getoon moet word alvorens 'n beroep op die verwere gedoen kan word.66 Die regering stel verder voor dat daar weggedoen moet word met die vereiste dat daar 'n skielike ('sudden') verlies aan selfbeheersing moet wees.67 Volgens die regering maak laasgenoemde voorstel voorsiening vir daardie gevalle waar 'n beskuldigde se reaksie op die provokerende optrede geleidelik opbou of uitgestel word.68 In die lig hiervan kan geargumenteer word dat die regering se voorstel in hierdie verband voorsiening maak vir die situasie waarin 'n mishandelde vrou verkeer, aangesien haar optrede teenoor haar mishandelaar geleidelik opbou of uitgestel word. Die regering stel verder voor dat die twee nuwe gedeeltelike verwere ooreenkomstig die objektiewe redelike mens-maatstaf beoordeel moet word. 69 Die voorstel lui soos volg: We ... propose that the partial defences should apply only if a person of the defendant's sex and age, with a normal degree of tolerance and self-restraint and in the circumstances of the defendant, might have reacted in the same or a similar way. 70 224/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE Tesame met die hervorming van die gedeeltelike verweer van provokasie, stel die regering ook voor dat die verweer van verminderde toerekeningsvatbaar- heid hervorm word. 71 Sien a 2(1) en (3) Homicide Act 1957, MJ (n 55) 14, Humphreys et al (n 55) 11, 43 en Elliott en Quinn (n 57) 255. 72 MJ ( 55) 35 ( ) 73 Sien MJ (n 55) 35. 72 MJ (n 55) 35. 225/360 72 MJ (n 55) 35. 73 Sien MJ (n 55) 35. 226/360 74 Sien in hierdie verband Anon 1990 Harv LR 1384-1389; Easteal "Battered women who kill" 38; Reddi 2005 SACJ 260-262, 270-271 en Craven 2003 www.austdvclearing- house.unsw.edu.au/ 75 Humphreys et al (n 55) 103. 76 Humphreys et al (n 55) 103. 77 Humphreys et al (n 55) 103. 78 Humphreys et al (n 55) 103, 105. 79 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134c. 80 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134c. 3.3 Hervorming van verminderde toerekeningsvatbaarheid Verminderde toerekeningsvatbaarheid is 'n gedeeltelike verweer wat statutêr gereël word.71 Die regering stel egter 'n nuwe definisie vir verminderde toerekeningsvatbaarheid voor wat in konsepwetgewing opgeneem is, naamlik: (1) A person ("P") who kills or is a party to the killing of another is not to be convicted of murder if P was suffering from a relevant mental impairment which provides an explanation for P's acts and omissions in doing or being a party to the killing. (1A) "Relevant mental impairment" means an abnormality of mental functioning which – (a) arises from a recognised medical condition, and (b) substantially impairs P's ability to do one or more of the following – (i) to understand the nature of P's conduct; (ii) to form a rational judgment; (iii) to exercise self-control. (i) to understand the nature of P's conduct; (ii) to form a rational judgment; (iii) to exercise self-control. (1B) For the purposes of subsection (1), a relevant mental impairment provides an explanation for P's conduct if it causes, or is a significant contributory factor in causing, the person to carry out that conduct. 72 Hieruit blyk dit dat die regering voorstel dat verminderde toerekeningsvatbaar- heid voortaan 'n volkome verweer op 'n aanklag van moord moet wees.73 Uit die konsepwetgewing blyk dit met die eerste oogopslag ook asof die voorgestelde hervorming nie vir die situasie waar mishandelde vroue moor voorsiening maak nie, aangesien haar gemoedstoestand tydens die 225/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE moorddadige handeling as 'n sielkundige toestand beskou word wat eintlik in die sielkunde tuishoort.74 In sy voorstelle aan die regering, het die Regskommissie aangedui dat 'n 'more than trivial' mediese toestand voldoende behoort te wees vir 'n beroep op die voorgestelde hervormde verweer van verminderde toerekeningsvatbaarheid.75 Volgens die Regskommissie is dit slegs belangrik dat die mediese toestand 'n mishandelde vrou se verstandelike vermoë wesenlik moet aantas.76 Volgens die Regskommissie is die effek van hierdie bepaling dat neurotiese versteurings, net soos erkende psigotiese versteurings, binne die omvang van die voorgestelde hervorming sal val.77 As voorbeeld van so 'n neurotiese versteuring het die Regskommissie verwys na die post-traumatiese stres waaraan mishandelde vroue weens jarelange mishandeling ly.78 In die lig hiervan kan mishandelde vroue wel op die regering se voorgestelde hervorming van verminderde toerekeningsvatbaarheid steun, sou die regering die Regskommissie se voorstelle aanvaar. 75 Humphreys et al (n 55) 103. p y ( ) 76 Humphreys et al (n 55) 103. 74 Sien in hierdie verband Anon 1990 Harv LR 1384-1389; Easteal "Battered women who kill" 38; Reddi 2005 SACJ 260-262, 270-271 en Craven 2003 www.austdvclearing- house.unsw.edu.au/ 4 Resente verwikkelinge en Suid-Afrika Dit is onwaarskynlik dat die hervorming van noodweer in Victoria en Wes- Australië enigiets vir Suid-Afrika kan beteken. In Suid-Afrika het Satchwell R79 reeds in S v Engelbrecht 'n uitbreiding van die dreigende vereiste by die verweer van noodweer voorgestel. Satchwell R80 was van mening dat waar mishandeling so gereeld plaasvind dat dit as 'n siklus getipeer kan word, die dreigende-vereiste uitgebrei behoort te word om só onvermydelike PER 2009(12)4 J MATTHEE mishandeling in te sluit.81 Sy baseer haar mening op die Kanadese saak R v Lavallee82 waarin gesê is dat, indien 'n vrou moet wag tot 'n aanval in die proses is voordat haar vrees regverdigbaar sal wees, dit daarop sal neerkom dat sy in dele of paaiemente vermoor word.83 Die Kanadese Hooggeregshof het in hierdie verband die volgende siening gehuldig: … Society gains nothing, except perhaps the additional risk that the battered woman will herself be killed, because she must wait until her abusive husband instigates another battering episode before she can justifiably act … 84 … Society gains nothing, except perhaps the additional risk that the battered woman will herself be killed, because she must wait until her abusive husband instigates another battering episode before she can justifiably act … 84 Satchwell R85 kom dan tot die gevolgtrekking dat 'n mishandelde vrou se voorafbeplande verdedigende optrede nie onbestaanbaar sal wees met haar aanspraak op die dreigende-vereiste van 'n regverdigingsgrond nie. Met hierdie benadering kan nie saamgestem word nie. Dit hou die risiko in dat noodweer misbruik kan word in gevalle waar 'n mishandelde vrou bloot op 'n dag besluit om haar mishandelaar dood te maak ten einde van hom ontslae te raak. Indien daar weggedoen word met die dreigende-vereiste óf dit word uitgebrei, soos voorgestel deur Satchwell R, sal 'n mishandelde vrou nie haar besluit in die hitte van die oomblik kan regverdig nie. Sou 'n redelike tydperk tussen die mishandelaar se aanval en die mishandelde vrou se reaksie daarop verloop het, kan die moontlikheid ook ter sprake kom dat sy in weerwraak opgetree het.86 Sy behoort dus nie suksesvol op noodweer te kan steun waar daar geen dreigende aanval is nie, aangesien: ... a woman who kills her abuser, after he has attacked her, and in anticipation of future assaults, will have acted unlawfully as her actions will have occurred at a time when she was not actually facing harm or an imminent threat of harm. 81 Sien ook Grant (n 27) 664. ( ) 82 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 227/360 81 Sien ook Grant (n 27) 664. 82 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 83 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134a-b; R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 84 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). Die hof het uit Willoughby 1989 U Kan L Rev 169 184 aangehaal. 85 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134d. 86 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 87 Reddi (n 74) 270. 81 Sien ook Grant (n 27) 664. ( ) ( ) 83 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 134a-b; R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). 84 R v Lavallee 1990 (1) SCR 852 (SCC). Die hof het uit Willoughby 1989 U Kan L Rev 169 184 aangehaal. 4 Resente verwikkelinge en Suid-Afrika 87 227/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE In Suid-Afrika kan die provokerende optrede van die mishandelaar daartoe aanleiding gee dat 'n mishandelde vrou nie oor die nodige opset vir 'n skuldig- bevinding beskik nie.88 Wanneer sy haar op 'n aanklag van moord suksesvol op provokasie as opset-uitsluitingsgrond beroep, kan sy aan strafbare manslag, in plaas van moord, skuldig bevind word.89 Ten einde te bepaal of 'n mishandelde vrou die opset gehad het om haar mishandelaar dood te maak, word faktore soos 'n proporsionaliteit en tydsverloop tussen haar mishandelaar se provo- kerende optrede en haar reaksie daarop in ag geneem.90 In Suid-Afrika kan provokasie ook daartoe aanleiding gee dat die mishandelde vrou tydens die doodmaak van haar mishandelaar nie-patologies ontoerekeningsvatbaar kan wees.91 Indien haar beroep op nie-patologiese ontoerekeningsvatbaarheid suksesvol is, lei dit tot 'n algehele onskuldigbevinding.92 Dit spreek vanself dat dit vir 'n mishandelde vrou wat weens provokasie haar mishandelaar doodmaak, voordeliger sal wees om, indien suksesvol, haar eerder op 'n volkome verweer in plaas van 'n gedeeltelike verweer te beroep. In Suid-Afrika kan die provokerende optrede van die mishandelaar daartoe aanleiding gee dat 'n mishandelde vrou nie oor die nodige opset vir 'n skuldig- bevinding beskik nie.88 Wanneer sy haar op 'n aanklag van moord suksesvol op provokasie as opset-uitsluitingsgrond beroep, kan sy aan strafbare manslag, in plaas van moord, skuldig bevind word.89 Ten einde te bepaal of 'n mishandelde vrou die opset gehad het om haar mishandelaar dood te maak, word faktore soos 'n proporsionaliteit en tydsverloop tussen haar mishandelaar se provo- kerende optrede en haar reaksie daarop in ag geneem.90 In Suid-Afrika kan provokasie ook daartoe aanleiding gee dat die mishandelde vrou tydens die doodmaak van haar mishandelaar nie-patologies ontoerekeningsvatbaar kan wees.91 Indien haar beroep op nie-patologiese ontoerekeningsvatbaarheid suksesvol is, lei dit tot 'n algehele onskuldigbevinding.92 Dit spreek vanself dat dit vir 'n mishandelde vrou wat weens provokasie haar mishandelaar doodmaak, voordeliger sal wees om, indien suksesvol, haar eerder op 'n volkome verweer in plaas van 'n gedeeltelike verweer te beroep. In Suid-Afrika word 'n beroep op provokasie verder subjektief beoordeel.93 Die vraag is hoe 'n mishandelde vrou, met inagneming van haar persoonlike eienskappe, op haar mishandelaar se provokerende optrede gereageer het.94 Daar kan geargumenteer word dat die subjektiewe beoordeling van 'n beroep op provokasie voordeliger is as die objektiewe beoordeling daarvan in die Noordelike Gebiede. 90 Snyman (n 26) 242. 91 Sien in hierdie verband S v Eadie 2001 (1) SASV 172 (K) 177d-e, Burchell (n 26) 428 en Snyman (n 26) 238. Provokasie moet egter nie met humeur-verlies verwar word nie. 'n Verlies van beheer oor emosionele reaksies (humeur-verlies) verskil van die verlies van kognitiewe beheer (veroorsaak deur provokasie). Humeur-verlies is nie voldoende om strafregtelike aanspreeklikheid uit te sluit nie, aangesien misdade voortvloeiend uit argumente of emosionele konflik meestal nie deur provokasie voorafgegaan word nie. Om jou humeur te verloor is 'n algemene verskynsel wat as 'n strafversagtende faktor kan dien. Sien in dié verband S v Kok 2001 (2) SASV 106 (HHA) 115j, S v Henry 1999 (2) SASV 13 (HHA) 20d-f en S v Eadie 2002 (3) SA 719 (HHA) 738H, 740F. ( ) ( ) ( ) , 92 Hierdie posisie blyk uit S v Eadie 2002 (3) SA 719 (HHA) 720H-720I, 747D. Sien in hierdie verband ook S v Els 1993 (1) SASV 723 (O) 725g en S v Potgieter 1994 (1) SASV 61 (A) 72f. y 89 Snyman (n 26) 240. 88 Snyman (n 26) 239. Sien ook Burchell (n 26) 427-428. 90 Snyman (n 26) 242. 228/360 88 Snyman (n 26) 239. Sien ook Burchell (n 26) 427-428. 89 Snyman (n 26) 240. 90 Snyman (n 26) 242. 91 Sien in hierdie verband S v Eadie 2001 (1) SASV 172 (K) 177d-e, Burchell (n 26) 428 en Snyman (n 26) 238. Provokasie moet egter nie met humeur-verlies verwar word nie. 'n Verlies van beheer oor emosionele reaksies (humeur-verlies) verskil van die verlies van kognitiewe beheer (veroorsaak deur provokasie). Humeur-verlies is nie voldoende om strafregtelike aanspreeklikheid uit te sluit nie, aangesien misdade voortvloeiend uit argumente of emosionele konflik meestal nie deur provokasie voorafgegaan word nie. Om jou humeur te verloor is 'n algemene verskynsel wat as 'n strafversagtende faktor kan dien. Sien in dié verband S v Kok 2001 (2) SASV 106 (HHA) 115j, S v Henry 1999 (2) SASV 13 (HHA) 20d-f en S v Eadie 2002 (3) SA 719 (HHA) 738H, 740F. 92 Hierdie posisie blyk uit S v Eadie 2002 (3) SA 719 (HHA) 720H-720I, 747D. Sien in hierdie verband ook S v Els 1993 (1) SASV 723 (O) 725g en S v Potgieter 1994 (1) SASV 61 (A) 72f. 93 Snyman (n 26) 241. 94 Ibid. 4 Resente verwikkelinge en Suid-Afrika 'n Objektiewe beoordeling hou die risiko in dat 'n mishandelde vrou se optrede gemeet kan word teen die optrede van 'n persoon 95 Hierdie beginsel blyk uit a 78(7) Strafproseswet 51 van 1977; Director of Public Prosecutions: Transvaal v Venter 430/2007 2008 ZASCA 76 par 21; S v Laubscher 1988 (1) SA 163 (A) 167J-168A; S v Shapiro 1994 (1) SASV 112 (A) par 24 en Burchell (n 26) 400. Verminderde toerekeningsvatbaarheid bestaan uit patologiese verminderde toerekeningsvatbaarheid asook nie-patologiese verminderde toerekeningsvatbaarheid. Die onderskeid tussen hierdie vorme is dieselfde as in die geval van patologiese en nie- patologiese ontoerekeningsvatbaarheid. 228/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE wat nog nooit aan mishandeling blootgestel is nie en dus nie begrip kan hê vir die situasie waarin sy verkeer nie. 'n Subjektiewe beoordeling stel 'n Suid- Afrikaanse hof in staat om in die skoene van 'n mishandelde vrou tydens die doodmaak van haar mishandelaar te tree. Sodoende kan die situasie waarin sy verkeer (haar mishandeling en die effek daarvan op haar, wat veroorsaak dat sy haar mishandelaar doodmaak) in 'n beter lig beoordeel word. In Suid-Afrika word 'n mishandelde vrou se verminderde toerekeningsvatbaar- heid slegs in aanmerking geneem by vonnisoplegging.95 Verminderde toerekeningsvatbaarheid is dus nie 'n verweer in die Suid-Afrikaanse reg nie.96 Daarom kan dit vir die Suid-Afrikaanse reg, en meer spesifiek mishandelde vroue, van waarde wees om 'n verweer van verminderde toerekeningsvatbaar- heid op 'n soortgelyke grondslag as in Engeland en Wallis, te skep. So ʼn ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse reg is nie onmoontlik nie, veral as daar in gedagte gehou word dat die Suid-Afrikaanse reg in Pearl Assurance Co Appellant v Union Government Respondent97 soos volg omskryf is: ... a virile living system of law, ever seeking, as every such system must, to adapt itself consistently with its inherent basic principles to deal effectively with the increasing complexities of modern organised society. Afsonderlike verweer vir mishandelde vroue 5 p g g 96 Director of Public Prosecutions: Transvaal v Venter 430/2007 2008 ZASCA 76 par 47; S v Laubscher 1988 (1) SA 163 (A) 168A; S v Shapiro 1994 (1) SASV 112 (A) par 24. 229/360 Laubscher 1988 (1) SA 163 (A) 168A; S v Shapiro 1994 (1) SASV 112 (A) par 24. 97 Pearl Assurance Co Appellant v Union Government Respondent 1934 AD 560 563. 229/360 Laubscher 1988 (1) SA 163 (A) 168A; S v Shapiro 1994 (1) SASV 112 (A) par 24. 97 Pearl Assurance Co Appellant v Union Government Respondent 1934 AD 560 563. 5.1 Algemeen Die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue is in Australië deur die Regshervormingskommissie van Victoria, en in Nieu-Seeland deur die J MATTHEE PER 2009(12)4 Regskommissie oorweeg.98 In Suid-Afrika het die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue onlangs in regspraak ter sprake gekom.99 In die bespreking wat volg sal die lewensvatbaarheid van sodanige afsonderlike verweer ondersoek word.100 98 Sien par 5.2 en 5.3. ( ) ( ) 103 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 99 Sien par 5.4. p 102 VLRC (n 101) 64. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 100 Sien par 5.2-5.4. 230/360 98 Sien par 5.2 en 5.3. 99 Sien par 5.4. 100 Sien par 5.2-5.4. 101 VLRC Final Report 64. 102 VLRC (n 101) 64. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 103 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 104 VLRC (n 35) xxi. 105 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. 106 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 107 VLRC (n 35) xxi. 108 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 109 VLRC (n 101) 65. p 102 VLRC (n 101) 64. Sien ook VLRC (n 35) xxi p 101 VLRC Final Report 64. 101 VLRC Final Report 64. 102 VLRC (n 101) 64. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 5.2 Afsonderlike verweer in Australië Die Regshervormingskommissie van Victoria het aanbeveel dat 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue geskep moet word ten einde te verseker dat noodweer effektief vir hierdie vroue werk.101 Die Kommissie het drie modelle vir so 'n nuwe verweer oorweeg.102 Die eerste model is die mishandelde vrou- sindroom model ("battered woman syndrome model") wat van 'n mishandelde vrou vereis om aan te toon dat sy aan die mishandelde vrou-sindroom ly.103 Die tweede model wat hulle oorweeg het, is die selfbehoudmodel ("self- preservation model").104 Ingevolge hierdie model moet 'n mishandelde vrou werklik glo dat sy nie teen die mishandeling beskerm kan word nie.105 Sy moet oortuig wees dat die doodmaak van haar mishandelaar noodsaaklik is vir haar selfbehoud.106 Laastens het die Kommissie die afdwingende beheer model ("coercive control model") oorweeg.107 Ingevolge hierdie model word daar gefokus op die mishandelde vrou se behoefte om haarself los te maak van omstandighede waar sy aan dwingende beheer onderwerp word.108 Die Kommissie het daarop gewys dat alhoewel die fokus van elke model verskil, al drie daarop gerig is om probleme te oorkom wat moorddadige mishandelde vroue ervaar wanneer hulle op bestaande verwere steun.109 105 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. 106 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 107 VLRC (n 35) xxi. ( ) 108 VLRC (n 101) 64; Roth (n 33) 24. Sien ook VLRC (n 35) xxi. 109 VLRC (n 101) 65. PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE Volgens die Kommissie is daar verskeie argumente vir die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue.110 Eerstens sal 'n afsonderlike verweer erkenning verleen aan die realiteit van mishandelde vroue se reaksies op geweld.111 Tweedens sal 'n groter hoeveelheid mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak, van 'n verweer voorsien word.112 Die skep van 'n afsonderlike verweer sal ook verseker dat die reg meer seker is vir moorddadige mishandelde vroue.113 Hierdie is oortuigende argumente wat ook in Suid-Afrika vir die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue aangevoer kan word. 116 Ibid. 117 Ibid. Die Regshervormingskommissie wys daarop dat gesinsgeweld nie beperk is tot vroue in heteroseksuele verhoudings nie. Gesinsgeweld kan ook deur kinders, ouers, grootouers, manlike lewensmaats en persone in homoseksuele verhoudings ervaar word. 118 VLRC (n 101) 65. 5.2 Afsonderlike verweer in Australië Die Kommissie wys egter op die verskeie argumente wat teen die skep van 'n afsonderlike verweer vir moorddadige mishandelde vroue geopper kan word.114 Volgens die Kommissie is die hoofargument teen die skep van 'n afsonderlike verweer, dat die geldende reg eerder gewysig moet word sodat dit voorsiening maak vir die ervarings van mishandelde vroue wat weens 'n geskiedenis van geweld hulle mishandelaars doodmaak.115 Op hierdie manier sal enige ingewik- keldheid in die bekendstelling van 'n afsonderlike verweer vermy word.116 Daar- benewens is die Kommissie se argument dat die omvang van 'n afsonderlike verweer te eng sal wees indien die verweer slegs beperk word tot vroue in mishandelende verhoudings en nie ook tot enige slagoffer wat weens gesinsgeweld oorgaan tot moord of geweld nie.117 Volgens die Kommissie sal die gemeenskap ook probleme hê met die aanvaarding van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue.118 In hierdie verband het die Kommissie geargumenteer dat die skep van 'n afsonderlike verweer gesien kan word as 'n manier om aan mishandelde vroue 'n "vrypas om te moor" te gee.119 Hierdie 231/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE argumente kan ook teen die skep van 'n afsonderlike verweer in die Suid- Afrikaanse reg geopper word. In die lig van bogenoemde teenargumente het die Kommissie uiteindelik teen die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue besluit.120 Die Kommissie gaan van die standpunt uit dat noodweer eerder hervorm moet word ten einde te verseker dat dit plek maak vir mishandelde vroue se ervarings.121 Soos reeds aangedui kan laasgenoemde standpunt nie in die Suid-Afrikaanse reg ondersteun word nie, omdat daar 'n risiko is dat mishandelde vroue dan noodweer kan misbruik in 'n poging om strafregtelike aanspreeklikheid vir die doodmaak van hulle mishandelaars vry te spring.122 232/360 120 VLRC (n 101) 68; Roth (n 33) 24. 121 VLRC (n 101) 68; Roth (n 33) 25. 122 Sien weer par 4. 123 NZLC Preliminary Paper 41 par 68; NZLC Report 73 27. 124 NZLC Preliminary Paper 41 par 70; NZLC Report 73 27. In Nieu-Seeland sal 'n suksesvolle beroep op selfbehoud dus 'n aanklag van moord na strafbare manslag verminder. 125 NZLC Preliminary Paper 41 par 70; NZLC Report 73 27. 126 NZLC Preliminary Paper 41 par 70; NZLC Report 73 27. 127 NZLC Preliminary Paper 41 par 70. 120 VLRC (n 101) 68; Roth (n 33) 24. 121 VLRC (n 101) 68; Roth (n 33) 25. y p p p 124 NZLC Preliminary Paper 41 par 70; NZLC Report 73 27. In Nieu-Seeland sal 'n suksesvolle beroep op selfbehoud dus 'n aanklag van moord na strafbare manslag verminder. C C 5.3 Afsonderlike verweer in Nieu-Seeland Die Regskommissie van Nieu-Seeland het na drie moontlike verwere verwys toe hulle die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue oorweeg het.123 Die eerste verweer behels 'n gedeeltelike verweer van selfbehoud ("selfpreservation").124 Die verweer van selfbehoud is beskikbaar aan 'n vrou wat 'n ander persoon doodmaak, indien sekere vereistes bevredig word. Eerstens moes die vrou 'n persoon doodmaak met wie sy in 'n intieme verhouding betrokke is of betrokke was.125 Tweedens moes die persoon wat sy doodgemaak het haar aan rasse, seksuele en/of fisiese mishandeling of intimidasie onderwerp het.126 Die derde vereiste is dat die vrou weens die mishandeling of intimidasie eerlik moes geglo het dat sy nie teen die mishandeling of intimidasie beskerm kan word nie.127 Die laaste vereiste behels dat die mishandelde vrou daarvan oortuig moet wees dat die doodmaak van PER 2009(12)4 J MATTHEE haar mishandelaar noodsaaklik is vir haar selfbehoud.128 Ingevolge die verweer van selfbehoud word die omstandighede waarin 'n mishandelde vrou verkeer objektief beoordeel in dié opsig dat daar ondersoek word of sy in 'n verhouding met die mishandelaar betrokke was en of hy haar aan mishandeling onderwerp het.129 Haar behoefte om geweld teenoor haar mishandelaar te gebruik word weer subjektief, ooreenkomstig haar sienings en geloof, beoordeel.130 Die verweer van selfbehoud is egter deur die Regskommissie gekritiseer.131 Eerstens het die Regskommissie die verweer gekritiseer aangesien dit slegs op 'n sekere geslag fokus.132 Volgens die Regskommissie is die trefwydte van die verweer ook te wyd, aangesien dit beskikbaar is in gevalle van rasse, seksuele en/of fisiese mishandeling of intimidasie.133 Die Regskommissie se laaste kritiekpunt was dat die mishandeling waaraan die vrou onderwerp word nie aan 'n objektiewe maatstaf hoef te voldoen alvorens die verweer tot haar beskikking sal wees nie.134 Die effek van laasgenoemde is dat 'n mishandelde vrou haar op selfbehoud kan beroep sodra sy subjektief glo dat die doodmaak van haar mishandelaar noodsaaklik is vir haar selfbehoud.135 In die lig van hierdie kritiekpunte word die moontlikheid van 'n verweer van selfbehoud ook nie vir die Suid-Afrikaanse strafreg aanbeveel nie. Die feit dat die verweer beskikbaar is op grond van 'n mishandelde vrou se subjektiewe geloof hou die risiko in dat 'n Suid-Afrikaanse mishandelde vrou wat haar mishandelaar doodmaak omdat sy bloot nie meer kans sien om met hom saam te leef nie, die verweer kan misbruik ten einde strafregtelike aanspreeklikheid vry te spring. 8 C e a y ape pa 0 129 Ibid par 71. Gedurende hierdie objektiewe beoordeling sal daar pertinent gevra word of die mishandelde vrou in 'n verhouding betrokke was met haar mishandelaar. Daar sal ook gevra word of hy haar aan mishandeling en intimidasie blootgestel het. 130 NZLC P li i P 41 1 128 NZLC Preliminary Paper 41 par 70. 233/360 p 135 Ibid par 72. Die Regskommissie het ook daarop gewys dat die begrip "selfbehoud" nie omskryf word nie. 233/360 128 NZLC Preliminary Paper 41 par 70. 129 Ibid par 71. Gedurende hierdie objektiewe beoordeling sal daar pertinent gevra word of die mishandelde vrou in 'n verhouding betrokke was met haar mishandelaar. Daar sal ook gevra word of hy haar aan mishandeling en intimidasie blootgestel het. 130 NZLC Preliminary Paper 41 par 71. 131 Ibid par 72. 132 Ibid par 72. 133 Ibid par 72. 134 Ibid par 72. 135 Ibid par 72. Die Regskommissie het ook daarop gewys dat die begrip "selfbehoud" nie omskryf word nie. 128 NZLC Preliminary Paper 41 par 70. 136 Sien a 9 Grondwet in verband met die gelykheidsklousule. g y 137 NZLC Report 73 27. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en 76. ge d oo aa s a de de ou opt ee te bes e g a de de 139 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28. p y p p 138 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28. Hierdie verweer maak voorsiening vir beide manlike en vroulike slagoffers van gesinsgeweld. Die verweer geld ook waar 'n mishandelde vrou optree ter beskerming van 'n derde. 139 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28 5.3 Afsonderlike verweer in Nieu-Seeland In Suid-Afrika kan die grondwetlikheid van 'n verweer wat slegs vir een geslag voorsiening maak ook in die lig van die gelykheidsklousule, soos PER 2009(12)4 J MATTHEE vervat in die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 1996 (hierna Grondwet) bevraagteken word.136 Die tweede verweer waarna die Regskommissie verwys het is 'n volkome verweer wat noodweer uitbrei en sodoende 'n totaal nuwe definisie aan noodweer verleen.137 In terme van hierdie uitgebreide verweer van noodweer kan 'n mishandelde vrou teen haar mishandelaar optree indien sy reageer op 'n geskiedenis van persoonlike geweld wat teenoor haar gerig is.138 Sy kan ook in noodweer teen haar mishandelaar optree indien sy daarvan oortuig is dat haar optrede, naamlik die doodmaak van haar mishandelaar, noodsaaklik is om haarself teen die persoonlike geweld te beskerm.139 Volgens die Regskommissie is daar verskeie gronde wat die skep van 'n nuwe definisie vir noodweer regverdig.140 Eerstens is die gevaar wat deur herhaaldel- ike geweld geskep word, heeltemal verskillend van die gevaar wat deur 'n enkele, reeds begonne of onmiddellik dreigende aanval geskep word.141 Tweedens is 'n geskiedenis van persoonlike geweld aanduidend van toekoms- tige geweld.142 Die Regskommissie het ook aangetoon dat 'n dreigement wat aan die slagoffer gerig word en die proporsionaliteit van haar reaksie op daardie dreigement, nie uitsluitlik teen die onmiddellike dreigement beoordeel kan word nie.143 Verder is daarop gewys dat by 'n reeds begonne of onmiddellik dreigende aanval, realistiese en redelike alternatiewe tot die gebruik van die geweld nie noodwendig realisties en redelik sal wees in situasies waar herhaaldelike mishandeling betrokke is nie.144 p y p p 138 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28. Hierdie verweer maak voorsiening vir beide manlike en vroulike slagoffers van gesinsgeweld Die verweer y y p 140 NZLC Preliminary Paper 41 par 76. y y p p p ZLC Preliminary Paper 41 par 76. 36 S e a 9 G o d et e ba d et d e ge y e ds ousu e 137 NZLC Report 73 27. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en 76. p y p p 138 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 74 en NZLC Report 73 28. Hierdie verw maak voorsiening vir beide manlike en vroulike slagoffers van gesinsgeweld. Die verw 145 NZLC Preliminary Paper 41 par 76. 235/360 145 NZLC Preliminary Paper 41 par 76. 146 Ibid. 147 Sien Cohen 1996 U Pitt LR 758, 763 en NZLC Preliminary Paper 41 par 77. 148 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 77 en NZLC Report 73 28. Hierdie verweer is nie bedoel om alle mishandelde beskuldigdes in te sluit nie. 149 Cohen (n 147) 758, 795. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 79. 150 Cohen (n 147) 802; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. 151 Cohen (n 147) 794; NZLC Preliminary Paper 41 par 78; NZLC Report 73 28. 152 Cohen (n 147) 794; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. Die geweld en dreigemente van geweld hoef nie net teenoor die slagoffer gerig te wees nie. Dit kan ook teenoor persone, wat na aan die slagoffer is, gerig wees. 153 NZLC Preliminary Paper 41 par 78; NZLC Report 73 28. 154 Cohen (n 147) 802; NZLC Preliminary Paper 41 par 78; NZLC Report 73 28. 146 Ibid. 147 Sien Cohen 1996 U Pitt LR 758, 763 en NZLC Preliminary Paper 41 par 77. 146 Ibid. 147 Sien Cohen 1996 U Pitt LR 758, 763 en NZLC Preliminary Paper 41 par 77. 148 Dit blyk uit NZLC Preliminary Paper 41 par 77 en NZLC Report 73 28. Hierdie verweer is nie bedoel om alle mishandelde beskuldigdes in te sluit nie. 149 Cohen (n 147) 758, 795. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 79. 150 C h ( 147) 802 NZLC P li i P 41 78 152 Cohen (n 147) 794; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. Die geweld en dreigemente van geweld hoef nie net teenoor die slagoffer gerig te wees nie. Dit kan ook teenoor persone, wat na aan die slagoffer is, gerig wees. nie bedoel om alle mishandelde beskuldigdes in te sluit nie. 149 Cohen (n 147) 758, 795. Sien ook NZLC Preliminary Paper 41 par 79. 234/360 J MATTHEE PER 2009(12)4 Die Regskommissie was egter van mening dat die noodsaaklikheid vir die gebruik van geweld nie uitsluitlik op 'n mishandelde vrou se sienings beoordeel moet word nie.145 Volgens die Regskommissie kan dit onaanvaarbaar wees om haar optrede heeltemal te verskoon in gevalle waar haar reaksie objektief onredelik is, selfs al het sy geglo dat haar optrede noodsaaklik was.146 Die derde verweer waarna die Regskommissie verwys, is die volkome verweer van tiranniemoord ('tyrannicide') en is gebaseer op objektiewe kriteria.147 Hierdie verweer is spesifiek gerig op mishandelde vroue wat poog om hulself van hulle mishandelaars te bevry.148 Die sentrale idee agter hierdie verweer is dat waar een persoon omstandighede van private tirannie geskep het, dit moreel regverdigbaar sal wees vir die slagoffer van die private tirannie om die tiran dood te maak indien daar vir haar geen ander redelike manier is om vanaf die tiran te vlug nie.149 'n Mishandelde vrou moet aan twee vereistes voldoen alvorens sy haar op tiranniemoord kan beroep. Eerstens moet omstandighede van private tirannie bewys word.150 Private tirannie is die geval waar een persoon, die tiran, beheer oor die slagoffer uitoefen.151 Die tiran sal deur sosiale isolasie, geweld en dreigemente van geweld beheer oor die slagoffer behou.152 Deur gebruik- making van hierdie middele voorkom die tiran dat die slagoffer haarself van sy beheer bevry.153 Die tweede vereiste waaraan voldoen moet word is dat die doodmaak van die tiran vir die slagoffer redelik noodsaaklik moet wees ten einde van die tiran te ontkom.154 By hierdie vereiste word die tradisionele standaarde van redelikheid en noodsaaklikheid ten opsigte van die slagoffer se 152 Cohen (n 147) 794; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. Die geweld en dreigemente van geweld hoef nie net teenoor die slagoffer gerig te wees nie. Dit kan ook teenoor persone, wat na aan die slagoffer is, gerig wees. g , g g 153 NZLC Preliminary Paper 41 par 78; NZLC Report 73 28. PER 2009(12)4 J MATTHEE optrede gebruik.155 Die volgende moet in ag geneem word wanneer redelikheid oorweeg moet word: optrede gebruik.155 Die volgende moet in ag geneem word wanneer redelikheid oorweeg moet word: ... the risks to the subject of choosing an alternative to killing the tyrant, and the availability and efficacy of the community's own efforts to end such tyrannies … 156 Die verweer van tiranniemoord hou verskeie voordele in. 155 Cohen (n 147) 802; NZLC Preliminary Paper 41 par 78. ( ) ; y p p 156 NZLC Preliminary Paper 41 par 79. Sien ook Cohen (n 147) 802. y p p ( ) 157 NZLC Preliminary Paper 41 par 80. 158 Ibid 234/360 Die verweer spreek die gewelddadige beheer wat 'n mishandelaar oor die mishandelde vrou het, aan.157 Die gevaar verbonde aan 'n mishandelde vrou se pogings om vanaf haar mishandelaar se beheer te ontsnap, word ook deur die verweer van tiranniemoord aangespreek.158 Die grootste nadeel verbonde aan tirannie- moord is dat die verweer nie met akkuraatheid bepaal watter vlak van tirannie en gevaar vereis word om die doodmaak van die tiran te regverdig nie.159 Die verweer van tiranniemoord kan aan verskeie punte van kritiek onderwerp word. In die eerste plek hou die skep van enige nuwe verweer onsekere en onbedoelde nagevolge vir die strafreg in Nieu-Seeland in.160 Daarom is dit beter om bestaande verwere uit te brei as om nuwes te skep.161 Die volgende punt van kritiek is dat die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue die indruk sal skep dat mishandelde vroue spesiale behandeling geniet.162 Die laaste kritiekpunt is dat dit moeilik sal wees om 'n voldoende verweer vir mishandelde vroue te omskryf.163 In die lig van die verskeie kritiekpunte het die Regskommissie teen die skep van 'n afsonderlike gedeeltelike verweer vir moorddadige mishandelde vroue besluit.164 Die Regskommissie was van oordeel dat 'n diskresie ten opsigte van PER 2009(12)4 J MATTHEE vonnisoplegging meer verkieslik sal wees.165 Die Regskommissie het ook besluit teen die skep van 'n volkome verweer vir moorddadige mishandelde vroue.166 In hierdie verband is die Regskommissie van mening dat dit beter sal wees om die algemene vereiste van redelikheid by noodweer op so 'n wyse te interpreteer dat dit die gebruik van geweld wat noodsaaklik is om lyf en lede te beskerm en wat gerig is teen 'n aanval wat nie onmiddellik dreigend is nie, te inkorporeer.167 237/360 165 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30. 166 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30; NZLC Report 73 29. 167 NZLC Report 73 29. Sien ook Roth (n 33) 30. 168 2005 (2) SASV 41 (W) 157h. 169 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 170 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 171 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 172 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158a. 173 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 174 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158c. 165 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30. 5.4 Afsonderlike verweer in Suid-Afrika In Suid-Afrika het die moontlikheid van 'n afsonderlike verweer vir moorddadige mishandelde vroue vir die eerste keer in S v Engelbrecht168 ter sprake gekom. In hierdie saak is die hof versoek om weg te beweeg van 'n individuele regverdigingsgrond, soos noodweer, na 'n algemene verweer van redelikheid. Só 'n ontwikkeling van die reg sal inhou dat 'n hof wyer kyk as net na die streng vereistes van die uitgekristalliseerde regverdigingsgronde om 'n meer algemene verweer van redelikheid toe te pas.169 By die toepassing van 'n algemene redelikheidsverweer kan die Grondwet effektief aangewend word by die bepaling van die gemeenskapsopvatting.170 'n Mishandelde vrou se optrede word dus getoets teen objektiewe standaarde soos beliggaam in, onder andere, grondwetlike waardes en beginsels.171 Hierdie objektiewe standaarde kan haar spesifieke omstandighede tydens die doodmaak van haar mishandelaar insluit.172 Daar is egter geen kriteria voorgestel vir die vasstelling van redelikheid as 'n algemene verweer nie.173 Satchwell R174 was van mening dat die kriteria en toets vir noodweer die mees geskikte kriteria en toets vir 'n algemene redelikheidsverweer sal wees. 237/360 165 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30. 166 NZLC Report 73 30; Roth (n 33) 30; NZLC Report 73 29. 167 NZLC Report 73 29. Sien ook Roth (n 33) 30. 168 2005 (2) SASV 41 (W) 157h. 169 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 170 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 171 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 157i. 172 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158a. 173 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 174 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158c. PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE Volgens haar is dit moeilik om in te dink hoe die howe 'n algemene redelikheidsverweer sal toepas sonder om dieselfde ondersoek te loods as in die geval van noodweer.175 Op grond van hierdie redes wys Satchwell R176 die voorgestelde ontwikkeling van die reg van die hand. Daar kan nie fout gevind word met die redes vir haar besluit nie en haar siening word ondersteun. Volgens Reddi177 behoort die Suid-Afrikaanse howe eerder voort te gaan om mishandelde vroue wat hulle mishandelaars doodmaak, te behandel ooreen- komstig bestaande, uitgekristalliseerde regverdigingsgronde. g ( ) ( ) 176 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158c. 5.4 Afsonderlike verweer in Suid-Afrika Die Regs- kommissie178 van Nieu-Seeland se aanbeveling dat daar in mishandelde vroue se strafsake verwys moet word na die dinamika van mishandelende verhoudings en die effek van mishandeling op slagoffers oor die algemeen, word ook ondersteun. 175 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 238/360 177 Reddi (n 74) 278. 178 Hierdie voorstel is gemaak deur die Regskommissie van Nieu-Seeland. Sien NZLC Final Report 73 6. ( ) 178 Hierdie voorstel is gemaak deur die Regskommissie van Nieu-Seeland. Sien NZLC Final Report 73 6. g 177 Reddi (n 74) 278. 175 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 175 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158b. 176 S v Engelbrecht 2005 (2) SASV 41 (W) 158c. 177 R ddi ( 74) 278 g ( ) ( ) 177 Reddi (n 74) 278. 6 Samevatting en gevolgtrekking 6 In Suid-Afrika kan 'n uitbreiding van die dreigende-vereiste by noodweer, soos in Victoria en Wes-Australië, nie ondersteun word nie. Die Suid-Afrikaanse posisie met betrekking tot die verweer van provokasie blyk voordeliger te wees as die hervorming van die verweer in die Noordelike Gebiede. Omdat verminderde toerekeningsvatbaarheid slegs relevant is ten opsigte van vonnisoplegging, kan dit vir die Suid-Afrikaanse strafreg voordelig wees om 'n verweer van verminderde toerekeningsvatbaarheid te skep. Verminderde toerekeningsvatbaarheid sal dan as 'n volkome verweer wat strafregtelike aanspreeklikheid ten volle uitsluit, geld. In hierdie verband kan die hervorming van verminderde toerekeningsvatbaarheid in Engeland en Wallis leiding aan Suid-Afrika bied. Alhoewel daar goeie argumente bestaan vir die skep van 'n afsonderlike verweer vir mishandelde vroue, word so 'n stap nie vir die Suid-Afrikaanse reg 238/360 PER 2009(12)4 J MATTHEE aanbeveel nie. So 'n afsonderlike verweer kan ongewenste en onbeoogde gevolge vir die Suid-Afrikaanse strafreg meebring. Daar is ook 'n risiko dat 'n afsonderlike verweer deur moorddadige mishandelde vroue misbruik kan word in 'n desperate poging om strafregtelike aanspreeklikheid vry te spring. Die omvang van 'n afsonderlike verweer wat uitsluitlik voorsiening maak vir die vroulike slagoffers van gesinsgeweld, sal te eng en gevolglik ook grondwetlik aanvegbaar wees. In die lig hiervan word aanbeveel dat die howe in Suid-Afrika eerder moet voortgaan om moorddadige mishandelde vroue ooreenkomstig bestaande, uitgekristalliseerde regverdigingsgronde te behandel. 239/360 J MATTHEE PER 2009(12)4 J MATTHEE PER 2009(12)4 Bibliografie Anon 1990 Harv LR Anonymous "Generalizing Justice" 1990 Harvard Law Review 1384-1389 Bonthuys et al "Gender" Bonthuys et al "Gender" in Joubert WA en Feris JA (reds) LAWSA: The Law of South Africa (Butterworths Durban 2005) 277-386 Burchell Criminal Law Burchell J Principles of Criminal Law 3de uitg (Juta Landsdowne 2005) Cohen 1996 U Pitt LR Cohen JM "Regimes of Private Tyranny: What do they mean to morality and for the Criminal Law? 6 Samevatting en gevolgtrekking 1996 University of Pittsburgh Law Review 757- 808 Easteal "Battered women who kill" Easteal P "Battered women who kill: A plea of self-defence" in Woman and the law Proceeding of a conference 24-26 September 1991 Canberra 37-47 Elliott en Quinn Criminal Law Elliott C en Quinn F Criminal Law 5de uitg (Pearson Education London 2004) Grant 2005 ASSAL Grant J "Criminal Law" 2005 Annual Survey of South African Law 654-671 Humphreys et al Law Com No 304 Humphreys S et al "Murder, Manslaughter and Infancticide" Law Com No 304 (2006) LRCWA Final Report Law Reform Commission of Western Australia "Review of the law of homicide" Final Report (2007) Bibliografie Anon 1990 Harv LR J MATTHEE PER 2009(12)4 Matthee Mishandelde vrou-sindroom Matthee JL Mishandelde vrou-sindroom en strafregtelike aanspreeklikheid (LLM-verhandeling NWU 2008) MJ Consultation Paper CP19/08 Ministry of Justice "Murder, Manslaughter and Infanticide: Proposals for reform of the law" Consultation Paper CP19/08 (2008) Mouzos en Rushforth 2003 TICCJ Mouzos J en Rushforth C "Family Homicide in Australia" 2003 Trends and Issues in Crime and Criminal Justice 1-6 Nicholson 2004 De Rebus Nicholson C "When Wives Kill Their Husbands" 2004 De Rebus 27-30 NZLC Preliminary Paper 41 New Zealand Law Commission "Battered Defendants Victims of Domestic Violence Who Offend - A Discussion Paper" Preliminary Paper 41 (August 2000) NZLC Report 73 New Zealand Law Commission "Some Criminal Defences with Particular Reference to Battered Defendants" Report 73 (2001) O'Donovan 1991 JLS O'Donovan K "Defences for Battered Women Who Kill" 1991 Journal of Law and Society 219-240 Pieterse-Spies 2006 THRHR Pieterse-Spies A "A South African Perspective on Battered Women Who Kill Their Abusive Partners" 2006 Tydskrif vir Hedendaagse Romeins- Hollandse Reg 309-318 PER 2009(12)4 J MATTHEE PER 2009(12)4 J MATTHEE J MATTHEE PER 2009(12)4 242/360 Quick en Wells 2006 CLR Quick O en Wells C "Getting Tough With Defences" 2006 Criminal Law Review 514-524 Reddi 2005 SACJ Reddi M "Battered woman syndrome: Some reflections on the utility of this 'syndrome' to South African women who kill their abusers" 2005 South African Journal of Criminal Justice 259-278 Robinson, Human en Boshoff Familiereg Robinson JA, Human S en Boshoff A Inleiding tot die Suid-Afrikaanse Familiereg 2de uitg (Printing Things Potchefstroom 2005) Roth Briefing Paper No 3/07 Roth L "Provocation and Self-defence in Intimate Partner and Homophobic Homicides" Briefing Paper No 3/07 (2007) Schuller en Vidmar 1992 LHB Schuller RA en Vidmar N "Battered Woman Syndrome Evidence in the Courtroom: A Review of the Literature" 1992 Law and Human Behavior 273-291 Shaffer 1997 U Tor LJ Shaffer M "The Battered Woman Syndrome Revisited: Some Complicating Thoughts Five Years after R. v. Lavallee" 1997 Univerisity of Toronto Law Journal 1-33 Snyman Strafreg Snyman CR Strafreg 5de uitg (Butterworths Durban 2006) Van der Merwe Verminderde Strafbaarheid Van der Merwe DP Die Leerstuk van Verminderde Strafbaarheid (LLD- proefskrif Unisa 1980) Quick en Wells 2006 CLR Quick O en Wells C "Getting Tough With Defences" 2006 Criminal Law Review 514-524 Reddi 2005 SACJ Reddi M "Battered woman syndrome: Some reflections on the utility of this 'syndrome' to South African women who kill their abusers" 2005 South African Journal of Criminal Justice 259-278 Robinson, Human en Boshoff Familiereg Robinson JA, Human S en Boshoff A Inleiding tot die Suid-Afrikaanse Familiereg 2de uitg (Printing Things Potchefstroom 2005) Roth Briefing Paper No 3/07 Roth L "Provocation and Self-defence in Intimate Partner and Homophobic Homicides" Briefing Paper No 3/07 (2007) Schuller en Vidmar 1992 LHB Schuller RA en Vidmar N "Battered Woman Syndrome Evidence in the Courtroom: A Review of the Literature" 1992 Law and Human Behavior 273-291 Shaffer 1997 U Tor LJ Shaffer M "The Battered Woman Syndrome Revisited: Some Complicating Thoughts Five Years after R. v. Lavallee" 1997 Univerisity of Toronto Law Journal 1-33 Snyman Strafreg Snyman CR Strafreg 5de uitg (Butterworths Durban 2006) Van der Merwe Verminderde Strafbaarheid Van der Merwe DP Die Leerstuk van Verminderde Strafbaarheid (LLD- proefskrif Unisa 1980) PER 2009(12)4 J MATTHEE VLRC Final Report Victoria Law Reform Commission "Defences to Homicide" Final Report (2004) VLRC Options Paper Victorian Law Reform Commission "Defences to Homicide" Options Paper (2003) Walker Terrifying Love Walker LE Terrifying Love: Why Battered Women Kill and How Society Responds (Harper & Row New York 1989) Walker The Battered Woman Walker LE The Battered Woman (Harper & Row New York 1979) Willoughby 1989 U Kan L Rev Willoughby MJ "Rendering Each Woman Her Due: Can a Battered Woman Claim Self-Defence When She Kills Her Sleeping Batterer" 1989 University of Kansas Law Review 169-184 Register van wetgewing en beleidsdokumente Coroners and Justice Bill Crimes Act 1958 Criminal Code Act Compilation Act 1913 Criminal Reform Amendment Act (No 2) 2006 (Wet 34 van 2006) Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 1996 Homicide Act 1957 Strafproseswet 51 van 1977 Vierde Algemene Regswysigingswet 132 van 1993 Wet op Voorkoming van Gesinsgeweld Wet 133 van 1993 Register van hofsake Director of Public Prosecutions: Transvaal v Venter 430/2007 2008 ZASCA 76 Pearl Assurance Co Appellant v Union Government Respondent 1934 AD 560 Register van hofsake PER 2009(12)4 J MATTHEE Register van internetbronne 244/360 J MATTHEE PER 2009(12)4 245/360 Vetten 2000 www.csvr.org.za/ Vetten L 2000 Ultimately, society must protect women www.csvr.org.za/index.php?option=com_content& task=view&id=102&Itemid=29 [datum van gebruik 1 Oktober 2008] Vetten 2005 www.csvr.org.za/ Vetten L 2005 Staying in an abusive relationship is not a crime www.csvr.org.za/index.php?option=com_cotent&task=view&id=90&Itemid= 29 [datum van gebruik 1 Oktober 2008] Lys van afkortings a artikel(s) LRCWA Law Reform Commission of Western Australia MJ Ministry of Justice NZLC New Zealand Law Commission par paragraaf/paragrawe VLRC Victorian Law Reform Commission PER 2009(12)4 J MATTHEE Vetten 2000 www.csvr.org.za/ Vetten L 2000 Ultimately, society must protect women www.csvr.org.za/index.php?option=com_content& task=view&id=102&Itemid=29 [datum van gebruik 1 Oktober 2008] Vetten 2005 www.csvr.org.za/ Vetten L 2005 Staying in an abusive relationship is not a crime www.csvr.org.za/index.php?option=com_cotent&task=view&id=90&Itemid= 29 [datum van gebruik 1 Oktober 2008] Lys van afkortings a artikel(s) LRCWA Law Reform Commission of Western Australia MJ Ministry of Justice NZLC New Zealand Law Commission par paragraaf/paragrawe VLRC Victorian Law Reform Commission 245/360

https://www.ajol.info/index.php/pelj/article/download/50058/36377

Afrikaans

Finansiele beleid van 'n handelsondememing tydens prysstyging W.D. Hamman Universiteit van Stellenbosch Bestuurskool, Bellville Flnanclal pollcy of a trading enterprise during Inflation The statement that inflation has a negative impact upon cash flow is often heard. The question now arises whether this state- ment is valid. Are all undertakings affected in a negative way or do some companies benefit? An analysis of a trading con- cern was performed to find out whether such a concern is hedged against inflation or what its profits should be to hedge itself against inflation for given working capital com- binations. The effects of stock profits or no profits and FIFO/LIFO are analyzed. A very important conclusion is drawn that illiquid enterprises do better under these circumstances than the more liquid firms. It appears that illiquidity is a pre- requisite for a hedge against inflation if gross margin is small as compared to inflation. However, as and when the ratio pro- fit/inflation improves, the requirement of illiquidlty is less critical and can even be dropped. Met die koms van jaarlikse dubbelsyfer inflasie word die bewering dikwels gemaak dat inflasie (prysstygings) kon- tantvloei nadelig bei"nvloed. Hierdeur word gei"mpliseer dat sodanige uitwerking altyd nadelig is en 'n mens sou seker kan aflei dat sodanige nadelige uitwerking dieselfde gaan wees vir verskillende ondernemings. Oit behoort dus interessant te wees om te let of 'n bepaalde inflasiekoers alle maatskappye ewe nadelig raak (bv. vir 'n konstante winsgrens) en of die resultate ook afhanklik is van die samestelling: bruto winsgrens/balansstaatsamestelling/ inflasiekoers. Om dit te illustreer, word gebruik gemaak van 'n baie vereenvoudigde model van 'n onderneming wat slegs bedryfskapitaalitems het (d.w.s. geen vaste bates nie). Gestel verder dat: S. Afr. J. Bus. Mgmt 1980, 11: 37-41 Die stelling word dikwels gemaak dat inflasie kontantvloei nadelig raak. Die vraag ontstaan of die stelling dat inflasie 'n negatiewe uitwerking het op kontantvloeiresultate in alle gevalle of net in sekere gevalle geldig is. Ondersoek is in- gestel om vas te stel in watter mate 'n handelsorganisasie verskans is teen inflasie, of anders gestel, wat sy winsgrens behoort te wees om verskans te wees teen inflasie vir gegewe bedryfskapitaalkombinasies. Die gevolge van voorraadwinste al dan nie en die uitwerking van EIEU/LIEU word ondersoek. 'n Belangrike gevolgtrekking is dat illikiede ondernemings beter vaar as die meer likiedes. S.·Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1980, 11: 37-41 Finansiele beleid van 'n handelsondememing tydens prysstyging Terwyl dit waar is dat illikiditeit 'n voorvereiste is vir verskansing teen inflasie as die winsgrens laag is in verhouding met die inflasiekoers, verval hierdie voorvereiste van swak likiditeit sodra die verhouding wins/inflasie hoog raak. o aankope = verkope = 100 eenhede per maand (d.w.s. daar vind geen reele groei plaas nie) (d.w.s. daar vind geen reele groei plaas nie) o kosprys per eenheid is Rl,00 o verkoopprys per eenheid is Rl,10 (d.w.s. 'n bruto- winspersentasie van 100/o op kosprys) o salarisse = R4 per maand o belastingkoers = 480/o o kosprys per eenheid is Rl,00 o kosprys per eenheid is Rl,00 o verkoopprys per eenheid is Rl,10 (d.w.s. 'n bruto- winspersentasie van 100/o op kosprys) o salarisse = R4 per maand o belastingkoers = 480/o o salarisse = R4 per maand o belastingkoers = 480/o o salarisse = R4 per maand o belastingkoers = 480/o S.·Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1980, 11: 37-41 lnkomstestaat vlr die jaar tot 31 Desember 1980 Verkope 12 x 100 x 1,10 = 1 320,00 Kostevan verkope 12 x 100 x 1,00 = 1 200,00 120,00 Salarisse 12 x 4 ___!8,qQ 72,00 Belasting 480Jo 34,56 R 37,44 lnkomstestaat vlr die jaar tot 31 Desember 1980 Verkope 12 x 100 x 1,10 = 1 320,00 Kostevan verkope 12 x 100 x 1,00 = 1 200,00 120,00 Salarisse 12 x 4 ___!8,qQ 72,00 Belasting 480Jo 34,56 R 37,44 lnkomstestaat vlr die jaar tot 31 Desember 1980 W.D. Hamman Professor, Universiteit van Stellenbosch Bestuurskool, Posbus 1058, Bellville 7534, Suid-Afrika Ontvang 7 Desember 1979 s.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. 1980, ll(I) 38 hoer is die winste. Kolom E sewinste bly konstant 0111eag die voorraad op hande, want die inflasiewins op die voor- rade word geelimineer deur LIEU. In die afwesigheid van intlasie sal die kontant ook toeneem met R37 ,44, 0111eaa die bedryfskapitaalkom- binasies. g Die oomblik wat daar egter na kontant gekyk word, is daar 'n merkwaardige verskil te bespeur. Neem bv. Voor- raadwins + EIEU en vergelyk kolomme A en B. Onder- nemings 1 tot 4 toon identiese winste van R61,46 dog kontant wissel tussen R3,16 en R39,46. 'n Rowwe aan- duidi111 van likiditeit kan verkry word deur die verhou- di111 D + V te neem. Hoe beter die likiditeitsverhoudi111 K hoe laer is die kontant, en dit vir 'n konstante winssyfer. Finansiele beleid van 'n handelsondememing tydens prysstyging · In die geval van onderneming 1 met 'n likiditeitsyfer van 3+3 = 6 is die kontant R3,16 en vir ondernemi111 4 1 • met 'n likiditeitsyfer van Ofl = 3, is die kontant R39,46. Op 1 Januarie 1980 bet bestuur twee onmiddellike altematiewe: o ou voorraad (kosprys RI per eenheid) kan nog steeds (solank as wat die ou voorrade hou) verkoop word teen Rl,10; of o ou voorrade kan onmiddellik verkoop word teen die verkooppryse van die nuwe voorraad, naamlik 1,11 X 1,10 = 1,221. In die eerste geval praat ons van 'geen voorraadwins', en in die tweede geval is daar sprake van die maak van 'voorraadwins'. Die realisasie van voorraadwins beteken dus niks anders nie as 'n hoer brutowins (22,10/o) as nor- maalweg (100/o). Hierdie argument kan deurgetrek word tot enige kom- binasie van D, V en K en ongeag of daar sprake is van voorraadwins al dan nie, en/of EIEU/LIEU. Baie inte- ressant blyk dit dat 'n likiditeitsyfer van I (onderneming 6) dwarsdeur die hoogste kontantvloei bet. Onderneming 6 se profiel van kontantverkope (debiteure = 0) en 'n voorraadomset van 12 maal per jaar (voorraad = 1 maand) en krediteurbetaaltermyn van 30 dae slaan nogal baie op die van die groot kettingwinkels in Suid-Afrika wie se suksesverhale nie onbekend is nie. g Terselfdertyd kan voorrade waardeer word op die basis van eerste-in-eerste-uit (EIEU) en laaste-in-eerste-uit (LIEU). In laasgenoemde se geval sal die winste uiteraard daal, maar kontantvloei sal verbeter met 0,48 maal die winsdali111. Ter verduideliki111 sal 'n sestal kombinasies van debiteure, voorraad en krediteure gebruik word (uitgedruk in maande). Die resultate na 12 maande, dit wil se op 31 Desember 1980, word in Tabel 1 gegee. Daar moet onthou word dat indien daar geen inflasie op 1 Januarie 1980 was nie, dan sou die wins en die kontant- posisie vir: Tabel 1 toon 'n groot alledaagse verskynsel. As die eerste vier ondernemi111s geneem word, bet hulle presies dieselfde winssyfers ,ir die drie moontlikhede, naamlik: o al ses bedryfskapitaalkombinasies o al ses bedryfskapitaalkombinasies o al ses bedryfskapitaalkombinasies en/of - voorraadwins + EIEU o die keuses tussen voorraadwins al dan nie en/of EIEU/LIEU R37 ,44 gewees bet. - geen voorraadwins + EIEU - voorraadwins + LIEU. Tabel 1 se resultate kan soos volg opgesom word. Weens die feit dat die bruto-winspersentasie op nuwe voorraad gehandhaaf word op 10'11 en omdat vaste koste van R4 per maand nie geinfleer word nie, is alle winste na belasting hoer ongeag of daar voorraadwinste gemaak word of nie, en ongeag of EIEU/LIEU gebruik word (vergelyk kolomme A, C & E). Neem bv. kolom C; die winste vir die eerste vier ondememings is almal R42,S9 maar die beskikbare kon- tant verskil heelwat. Die eerste ondernemi111 bet 'n oor- trokke rekening van RlS,71 terwyl nr. 4 R20,S9 in die bank bet. Beide is uiteraard heelwat laer as die R37 ,44 wat in die bank sou gewees bet as inflasie = 00/o was. 'n Mens sou dus die stelling kon maak dat winste nie juis nadelig geraak is nie (vergelyk kolomme A, C & E). Dog blyk kontant die kritiese area te wees. Dit is dus die kontantsy van die ondernemi111 wat nadelig geraak word. Winste toon 'n interessante neiging. Wat kolom A betref, blyk dit duidelik dat wins 'n funksie is van die hoeveelheid voorraad op hande, hoe meer voorrade hoe Tabel1 Resultate vlr die Jaar tot 31 Desember 1980 Voorraadwins Geen voorraadwins Voorraadwins + EIEU + EIEU + LIEU A B C D E F DVK Wins Kontant Wins Kontant Wins Kontant 1 3 3 1 61,46 3,16 42,.59 (l.S,7W 44,30 19,00 2 2 3 1 61,46 l.S,26 42,.59 (3,61) 44,30 31,10 3 1 3 1 61,46 27,36 42,.59 8,49 44,30 43,20 4 - 3 1 61,46 39,46 42,.59 20,.59 44,30 .S.S,30 .s - 2 1 .S.S,74 44,74 43,16 32,16 44,30 .S.S,30 6 - 1 1 .S0,02 .S0,02 43,73 43,73 44,30 .S.S,30 Aantal > R37,44 6 3 6 1 6 4 Aantal < R37,44 3 .s 2 •Die bakies dui op 'n oortrokke bankrekening. Tabel1 Resultate vlr die Jaar tot 31 Desember 1980 s. Afr. J. Bus. Mgmt 1980, 11(1) s. Afr. J. Bus. Mgmt 1980, 11(1) 39 Gedurende prysstygings blyk dit dus dat die gaping tussen winste en kontantbewegings groter word. Dit wil voorkom dat 'n groot gaping mag dui op 'n klein ver- skansing teen inflasie en 'n klein gaping dui op 'n goeie verskansing. o al ses bedryfskapitaalkombinasies Sodra krediteure (K) groter is as debiteure (D) en voorraad (V), mag dit selfs wees dat die kontant- toename groter sal wees as die wins na belasting. 'n Rekenaarprogram (ontwikkel deur J .A. Victor van die Universiteit van Stellenbosch met bebulp van 'n navor- singstoekenning van die Raad van Geesteswetenskaplike Navorsing) kan die volgende paramaters varieer: o inflasiekoerse o belastingkoerse 'n Verdere belangrike aspek is die groot positiewe uitwerking wat LIEU op kontantvloei het. Vir die meer voorraadintensiewe onderneming (bv. drie maande) is die kontanttoename (F- B) = RlS,84; vir twee maande se voorraad is die Rl0,56, en vir een maand se voorraad is dit RS,28. Vir 'n onderneming wat baie voorrade aanhou sal 'n swaai na LIEU geweldige kontantvloeibesparing~ inhou, mits dit administratief moontlik is om LIEU toe te pas. Die probleem kan ook uit 'n ander oogpunt benader word naamlik om vas te stel wat die bruto-winsgrens moet wees om 'n bepaalde kontantbedrag van se R37 ,44 op 31 Desember 1980 te he (kyk Tabel 2). Die implikasies van Tabel 2 moet gemeet word teen die vorige bruto-winsgrens van 10%. Wat kolom A betref, moet die eerste drie maatskappye bul bruto-winsgrense verhoog, en so ook vyf van kolom B en twee van kolom C. In geval 1 van kolom A word 'n nuwe winsgrens van 19,530/o vir die bele 1980 benodig. Indien daar egter geslaag kan word om debiteure binne 60 dae te laat betaal in plaas van 90 dae, daal die benodigde bruto-winspersen- tasie van 19,530/o na 14,71 lr/o wat dus neerkom op die aan- bied van 'n kontantafslag van 4,82% vir 30 dae vroeer be\aal! Daar is reeds daarop gewys dat in die afwesigheid van inflasie die kontant beskikbaar op 31 Desember 1980 R37 ,44 sou gewees het. Aanvaar dat die bedrag net so jaarliks as dividende/delging van lenings, ens. benodig word. Enige kontantsyfer op 31 Desember 1980 wat laer is as R37 ,44, kan dus beskou word- as 'kontant- vloeiprobleme' van een of ander aard. Volgens hierdie ar- bitrere definisie sal drie maatskappye van kolom B, vyf van kolom D en twee van kolom F kontantvloeiprobleme he. Nodeloos om te se dat die hoogs likiede maatskappye probleme ondervind en die minder likiedes beter vaar in hierdie eenvoudige voorbeeld waar die inflasiekoers van 11 0/o groter is as die bruto-winsgrens van 100/o. Wins na belasting Origens bly die hele voorbeeld identies aan die vorige. Weer eens styg die kosprys van Rl,00 na Rl,11 op 1 Januarie 1980 en mettertyd of dadelik word die verkoop- pryse verhoog na Rl,11 x 1,30 = Rl,443. p y g Die gevolg hiervan word in Tabel 3 geillustreer. Slegs voorraadwins + EIEU word as illustrasie gebruik en gerieflikheidshalwe word die detail van Tabel 1 ( 100/o winsgrens) weer gegee. g ) g g Die patroon by die hoer winsgrens (300/o) openbaar dieselfde neiging as die laer winsgrens (IOOJo). Weer eens is wins konstant vir die eerste vier ondernemings. Weer eens blyk dit dat die minder likiede (nr. 6) die hoogste kontantsyfer het, van R63,7S, en die mees likiede (nr. 1) die laagste kontantsyfer bet, van Rl0,29. Daar is tog 'n verskil tussen B en D. Dit blyk duidelik dat kolom B dwarsdeur hoer is as kolom D. Anders gestel, dit wil voorkom asof ons kan se dat kolom B relatief beter ver- skans is as kolom D. Relatief tot R37 ,44 is die negatiewe afwykings vanaf R37 ,44 soveel kleiner en die positiewe afwykings soveel groter as in kolom D. Indien kolom A uitgedruk word as 'n desimaal van 300Jo en B uitgedruk word as 'n desimaal van 10%, verkry ons Tabel S. Die variasie in kolom B is baie groter as in kolom A. Die algemene gevolgtrekking sou dus gemaak kan word dat die relatief illikiede maatskappy altyd die grootste kontant gaan he tydens prysstygings (Tabel 3, onderne- ming 6) maar dat die relatiewe verskil tussen die minder likiede (Tabel S, onderneming 6) en die meer likiede (Tabet S, onderneming 1) krimp soos duidelik blyk uit die klein verskil in kolom A (l ,2S - 0,87) teenoor die groter verskil in kolom B (l,9S-0,82). Dieself de patroon word ook openbaar in Tabel 4 waar die 300Jo weer teenoor die 100/o geplaas word in terme van gelykbreekpunt-persentasies. As algemene gevolgtrekking kan die stelling gemaak word dat tydens inflasie daar skerp gelet moet word op die siklus D + V - K veral as die bruto-winsgrens laag is in verhouding tot die verwagte inflasiekoers. Raak die wins-grens nou hoer in verhouding tot dieself de in- flasiekoers, raak die siklus D + V - K minder belangrik. o al ses bedryfskapitaalkombinasies label 2 Bruto-winspersentasie benodig sodat kontant op 31 Desember 1980 identies (R37,44) is aan wat dit sou gewees het sender die 11 % prysstyging op 1 Januarie 1980 Die voorbeeld is doelbewus gekies om die argument te illustreer. In die algemeen is dit so dat hoe korter die siklus D + V - K, hoe beter is die onderneming verskans teen inflasie. Andersom gestel, hoe swakker die likidi- teit, hoe beter is 'n onderneming verskans teen inflasie en hoe beter die likiditeit, hoe swakker verskans. Hierdie stelling geld egter nie algemeen nie, want hoe hoer die verhouding bruto-wins 0/o/inflasiekoers, hoe minder krities raak die likiditeit. Tewens, as die verhouding bruto-wins % . fl . k boog is, maak dit eintlik nie veel saak of m as1e oers die onderneming baie of minder goed likied is nie. Geen Voorraadwins voorraadwins Voorraadwins + EIEU + EIEU + LIEU (OJo) (OJo) (OJo) DVK A B C 1 3 3 19,53 38,50 15,12 2 2 3 14,71 23,80 11,35 3 3 11,73 17,09 9,01 4 - 3 9,71 13,24 7,42 5 - 2 8,95 10,91 7,42 6 - 8,18 9,01 7,42 Skematies is die hele aangeleentheid soos volg benader. Groei = O Bedryfskapitaalkombi- nasies van D, V, K Voorraad- wins EIEU WINS Geen voorraad- wins LIEU Vaste koste - R4 per maand KONTANT Skematies is die hele aangeleentheid soos volg benader. Aan die ander kant, indien onderneming I sou besluit om sy verkooppryse vir die eerste drie maande te bou op Rl,10, benodig by 'n verkoopprys van Rl,54 (1,11 x 1,385) die orige nege maande. Indien by egter volgens LIEU werk, benodig by net 15,12%. Dit dui weer eens op die baie groot uitwerking wat LIEU op kontantvloei bet. Die vraag ontstaan nou: hoe algemeen is bostaande stellings? Beteken dit dat slegs illikiede ondernemings verskans is teen inflasie en dat die tradisioneel sterk likiede ondernemings altyd sal swaar kry? Vaste koste R4 per maand Groei = O g y y Om hierdie bewering te toets, is 'n verdere eenvoudige geval geneem wat 'n herbaling is van die vorige bebalwe dat: o bruto-winsgrens 30% in plaas van 100/o bedra; KONTANT WINS o vaste koste R24 per maand is i.p.v. R4 per maand. S.-Afr. Tydskr. Bedryfsl. Wins na belasting Sodra die nuwe winsgrens nader beweeg aan die ou win- sgrens (nader beweeg aan 1, in Tabet S), beteken dit dat daardie onderneming meer verskans raak teen inflasie. Met 'n verhoging in bruto-wins word daar tewens 'n posisie bereik waar die D + V - K glad nie saak maak nie. label3 Resultate na 12 maande, dit wil s~. tot 31 Desember 1980 gebaseer op voorraadwins plus EIEU 30'lo Winsgrens en lO'lo Winsgrens en R24 vaste koste R4 vaste koste A B C D DVK Wins Kontant Wins Kontant 1 3 3 75,19 10,29 61,46 3,16 2 2 3 75,19 24,59 61,46 15,26 3 3 1 75,19 38,89 61,46 27,36 4 - 3 1 75,19 53,19 61,46 39,46 5 - 2 69,47 58,47 55,74 44,74 6 - 63,75 63,75 50,02 50,02 label3 Resultate na 12 maande, dit wil s~. tot 31 Desember 1980 gebaseer op voorraadwins plus EIEU Die nut van hierdie sensitiwiteitstudie is dus om vas te stet watter inflasiekoers krities gaan wees vir 'n bepaalde onderneming met: o 'n bepaalde bedryfskapitaalsamestelling; o 'n bepaalde bruto-winsgrens. o 'n bepaalde bedryfskapitaalsamestelling; o 'n bepaalde bruto-winsgrens. o 'n bepaalde bedryfskapitaalsamestelling; o 'n bepaalde bruto-winsgrens. So mag dit wees dat 'n onderneming heel goed geplaas is solank as die inflasiekoers se laer as 12% per jaar is. Styg dit daarbo, kan daar baie probleme ontstaan. o al ses bedryfskapitaalkombinasies 1980, 11(1) 40 label 5 Relatlewe bruto-winsfaktore benodlg sodat kontant op 31 Desember gelyk is aan R37,44 30'lo Winsgrens en 100/o Winsgrens en R24 vaste koste R4 vaste koste DVK A B 1 3 3 1,25• 1,95** 2 2 3 1,09 1,47 3 1 3 0,99 1,17 4 - 3 0,92 0,97 5 - 2 0,90 0,89 6 - 1 0,87 0,82 • 37,55 + 30 = 1,25. ••19,53 + 10 = 1,95. label 5 Relatlewe bruto-winsfaktore benodlg sodat kontant op 31 Desember gelyk is aan R37,44 Die verwagte wins (in die afwesigheid van prysstygings) bedra nog steeds R37 ,44,: Die verwagte wins (in die afwesigheid van prysstygings) bedra nog steeds R37 ,44,: g , , 12 X [100 X (1,30 - 1,00) - 24) Minus Belasting (0,48) Wins na belasting = 72,00 34,S6 37,44 s. Afr. J. Bus. Mgmt 1980, 11(1) 41 tory profits under both FIFO and LIFO inventory systems. The individual and combined influences of the various components of net working capital are readily identifiable in the analysis. Wins na belasting label 4 Bruto-winspersentasies benodig sodat kontant op 31 Desember 1980 gelyk is aan R37 44 (slegs vir voorraadwins plus EIEU) ' 30'lo Winsgrens en lO'lo Winsgrens en R24 vaste koste R4 vaste koste DVK A B 1 3 3 1 37,55 19,53 2 2 3 1 32,73 14,71 3 1 3 1 29,75 11,73 4 - 3 1 27,73 9,71 5 - 2 1 26,96 8,95 6 - 1 1 26,20 8,18 label 4 Bruto-winspersentasies benodig sodat kontant op 31 Desember 1980 gelyk is aan R37 44 (slegs vir voorraadwins plus EIEU) ' label 4 Bruto-winspersentasies benodig sodat kontant op 31 Desember 1980 gelyk is aan R37 44 (slegs vir voorraadwins plus EIEU) ' Aan die ander kant verskaf dit ook aan bestuur 'n ant- woord op bestuursbeslissings soos, wat gebeur as: o debiteure met se een maand verlaag/verhoog o voorraad met se een maand verlaag/verhoog o krediteure met se een maand verlaag/verhoog o winsgrense verander o groei in ag geneem word o geswaai word van 'n beleid van voorraadwins na een van geen voorraadwins (of andersom) o geswaai word vanaf EIEU na LIEU (of andersom). Kortom word die model gesien as 'n nuttige hulpmiddel vir die vasstelling van 'n redelike winsgrens gegewe die werklikheid van veranderende pryspeile. s. Afr. J. Bus. Mgmt 1980, 11(1) Summary Since the advent of double-digit inflation, frequent warn- ings have been sounded against the adverse impact of in- flation on an enterprise's cash flow. It is generally im- plied that inflation has only negative cash flow impacts and the question therefore arises whether this is indeed the case or whether positive cash flow impacts might be experienced in certain circumstances. A very significant result of the analysis is that illiquidi- ty - a low level of net working capital - is a prerequisite for a hedge against inflation if an enterprise's gross margin is low relative to the rate of inflation. The illi- quidity requirements becomes more/less critical as the ratio of gross margin to inflation rate deteriorates/im- proves. With high gross margins, the liquidity level becomes relatively unimportant. In essence, then, high inflation rates call for high gross margins or, for enter- prises then faced with low margins, careful management of working capital levels. Analysis of a typical trading concern was performed to determine the circumstances, if any, in which the cash flow of such a concern would be adequately hedged against inflation. The analysis, which focused on the in- terrelationship between the rate of inflation, the gross margin and the composition of net working capital, con- sidered situations with and without inflation-based inven-

https://sajbm.org/index.php/sajbm/article/download/1232/1174

Afrikaans

lnlekllng en llteratuuroorslg Navorsing wat gemik is op die blootlegging van seisoenale patrone in kapitaalmarkte, is tipies van pogings om verhan- delings~ls bloot te le wat dien om die effektiewe mark- hipotese le weerle. p g Pettengill & Jordan (1988) se bevindinge ondersteun vo- rige navorsing in sover die eerste paar verhandelingsdae van die jaar gekenmerk word deur abnormale hoe opbrengste. In 'n ondersoek na die verband tussen seisoenale patrone in opbrengste en die volume van verhandelbare effekte, is be- v ind dat naas die jaareinde en dag-van-die-week-effek, betekenisvolle seisoenale patrone ook bestaan in die op- brengste van maandeinde-dae - dit is die laaste dag van die vorige maand en die eerste drie dae van die nuwe maand - en dat die patroon verantwoordelik is vir 50% van die maand se opbrengs. Die maandeinde-effek was ewe sterk vir groot en klein maatskappye, maar die jaareinde-effek en die Januarie-effek is nie betekenisvol vir groot maatskappye nie. Opbrengste van week drie was deurgaans negatief. In Suid-Afrika het Bhana (1985) die bestaan van 'n Maandag-effek aangetoon, terwyl Bradfield (1990) op die afwesigheid van 'n Januarie-effek gewys het. Op buitelandse kapir.aalmarkte is daar egter in die onlangse verlede 'n ver- skeidenheid van seisocnale patrone blootgelc. Keim (1983, 1986) en Lakonishok & Smid (1984) hct aangetoon dat daar 'n Januarie-patroon bcstaan in die opbrengste van aandele as gevolg van abnormale hoc! opbrengstc in Januarie, waarvan 50% van die opbrengs in die eerste vyf dae gesentreer is, die sogenaamde jaareinde-effek. Verder het Keim (1986) bevind dat opbrengste hoog is op 'n Vrydag en laag is op 'n Maan- dag, en dat opbrengste positief is gedurende die eerste helfte van die maand en negatief is in die tweede helfte. Hierdie bevinding word onderskryf deur Ariel ( 1987) wat aantoon dat aandele positiewe opbrengste lewer aan die begin van die maand, wat begin met die laaste dag van die vorige maand en strck tot en met die hclfte van die maand, waarna negatiewe opbrengste in die tweedc hclfte van die maand getoon word. Jordan & Jordan (1991) het ondersoek ingestel na seisoe- nale patrone in die daaglikse opbrengste van langtermyn- effekte deur die gedragspatroon van die Dow Jones Com- posite Bond Average le ontleed en te vergelyk met twee aandelebeursindekse, naamlik die Standard en Poor 500 en 'n indeks saamgestel soos die Dow Jones Composite Bond Average. Hulle hct aangetoon dat daar 'n betekenisvolle jaareinde-, week- en 'n Januarie-effek bestaan. Ontvang Februarie 1993, aanvaar Junie 1993 Sea.11onal patterns In the South African capital market. In this article the seasonal patterns in daily price move- ments of the Post Office, Eskom 168 and the RSA bonds are examined and these are compared with three equity in- dices namely the Gold Index, Industrial Index and Overall Index of the Johannesburg Stock Exchange. Both the South African bond and share markets display significant seasonal patterns. In contrast with international findings, it is shown that seasonal similarities exist between the bond and share markets. In die artikel word seisoenale patrone in daaglikse prysbewegings van die Poskantoor-, Eskom 168- en die RSA-effek- te ondersoek en sodanige patrone word met die van drie aandele-indekse naamlik die Goudindeks, die Nywerheids- indeks en die Algehele lndeks van die Johannesburgse Effektebeurs vergelyk. Beide die Suid-Afrikaanse effekte- en aandelemarkte vertoon betekenisvolle seisoenale patrone. In teenstelling met intemasionale bevindings word aange- toon dat seisoenale ooreenkomste tussen die effekte- en aandelemarkte bestaan. van aandele in Japan en Australie op 'n Dinsdag voorkom en nie op 'n Maandag nie. Seisoenale patrone in die Suid-Afrikaanse kapitaalmark F.S. Hattingh & E v.d. M Smit* Universiteit van Stellenbosch Bestuurskool, Posbus 610, Bellville 7535, Republiek van Suid-Afrika S.-Afr.Tydskr.Bedryfsl.1993,24(4) S.-Afr.Tydskr.Bedryfsl.1993,24(4) 142 S.Afr J .Bus.Mgmt.1993,24( 4) 143 -dag-van-die weekeffck; word. In gevalle waar maande oor minder as twintig dae be- skik, is dae dubbeld getel. Die aanpassing is egter slegs van toepassing op toetse wat die weekeffek bcpaal. In alle ander statistiese ontledings is daaglikse opbrengste slegs een keer gebruik. - weekeffek; - maandeinde-effek; - Januarie-effek; -Januarie- versus ander nie-maandeinde-effek; en -Januarie- versus ander nie-maandeinde-effek; en - jaareinde- versus maandeinde-effek. - jaareinde- versus maandeinde-effek. Die maandeinde-effek word gedefinieer as die eerste vier verhandelingsdae in elke maand plus die laaste dag van die vorige maand. Om die effek te ondersoek, is die laaste dag van die vorige maand as -1 en die eerste vier dae van elke maand as dag +1, +2, +3 en +4 aangedui. Data en metodlek Die rou data wat in hierdie studie gebruik is, is verkry vanaf die databasis van Sanlam Beleggings. Dit bestaan uit daag- likse sluitingswaamemings van ses indekse van die Johan- nesburgse Effektebeurs. Drie langtermyncffckte wat aktief verhandel naamlik die RSA-effek, die Eskom 168-effek en die Poskantoor-effek is gebruik. Die periodes waartydens data op 'n daaglikse basis beskikbaar was, is as volg: In navolging van Jordan & Jordan (1991) is seisoenale patrone ontleed binne 'n eenrigtinganalise van variansie- raamwerk, aangevul deur die Kruskal-Wallis-toets. In alle gevalle is beide die F-waarde en die Kruskal-Wallis-waarde bereken. Waar gestandaardiseerde maatstawwe van simme-' trie en kurtose twyfel gewerp het op die normaliteitsaan- names onderliggend tot die F-toets, is eerder op die Kruskal- Wallis-toets gesteun. In die oorgrote meerderheid van ge- valle, dui beide toetse by die 5% betekenispeil egter op die- selfde resultaat. Vcrwerking het geskied met behulp van die Statgraphics 5.0 rekenaarpakket. p g g RSA-effek: 1 Mei 1984 tot en met 3 Februarie 1992; ; Eskom 168-effek: 1 Junie 1986 tot en met 3 Februarie 1992;en Poskantoor-effck: 4 Januarie 1988 tot en met 3 Februarie 1992. Poskantoor-effck: 4 Januarie 1988 tot en met 3 Februarie 1992. Indicn 'n sluitingskoers ontbreck of 'n effck op 'n bepaal- de dag nie verhandel het nie, is die vorige beskikbare slui- tingskoers gebruik. waar: Ri = die opbrengs van die effek vir dag t; Bl, = waarde van indeks aan einde van dag t; en Bl1•1 = waarde van indcks aan einde van dag t-1. Jordan & Jordan het die daaglikse sluitingspryse as waar- nemings gebruik. Vir die doeleindes van hierdie studie is die daaglikse sluitingskoerse gebruik, maar die resultate kan (op dieselfde manier as in die studie van Jordan & Jordan, 1991) gei"nterpretecr word deur slegs die teken van die berekende daaglikse opbrengste te verander, met ander woorde, 'n negatief berekende opbrengs waar sluitingskoerse gebruik word, is analoog aan 'n positiewe opbrengs sou sluitings- pryse gebruik word. Resultate Die nulhipotese van geen bctckenisvolle effek is getoets by wyse van 36 eenrigtinganalises van variansie (ses effekte is ondersoek ten opsigte van elk van die ses finansiele in- strumente ). Die resultate is volledig gedokumcnteer in Hat- tingh (1992), dit is gemiddeldes, mediane, standaardaf- wykings, maatstawwe van skeefheid en kurtose en die p- waardes van die parametriese en nie-parametriese toets- prosedures. Weens 'n gebrek aan ruimte word die tabule- rings nie alhier vollcdig hcrhaal nie. In Tabel 1 word wel 'n opsomming van hicrdie rcsultate gegee. Die hoogste en laagste opbrengste word gerapporteer ten opsigte van elk van die patrone wat ondersoek is en daar word aangedui waar sodanige patrone betekenisvol is (by die 5% beteke- nispeil). Die daaglikse opbrengs per effek is bereken in ooreen- stemming met die metode van Jordan & Jordan (1991): lnlekllng en llteratuuroorslg Die op- brengste van die Standard en Poor 500 lndeks het 'n betekenisvolle dag-van-die-week- en maandeinde-effek ge- toon, maar die weekeffek was slegs betekenisvol by die 6% betekenispeil. Verder is bevind dat, met die uitsondering van die weekeffek, die langtermyneffekte-indekse 'n spieelbeeld van die Standard en Poor Indeks is, in sover waar hierdie indcks 'n betekenisvolle patroon toon, die ander nie bete- kenisvol is nie. Gibbons & Hess (1981) het in-hul ondersoek na die dag- van-die-wcek-effek beYind dat die opbreAgste van aandele negatief is op 'n Maandag. In ondersoeke na patrone van skatkiswissels is bevind dat 'n ondergemiddelde opbrengs op 'n Maandag en 'n bogemiddelde opbrengs op Woensdag voorkom wat dui op 'n bctekenisvolle dag-van-die-week- effek. Rogalski (1984) sluit hierby aan en toon dat op- brengste op 'n Maandag positief is in Januarie, maar negatief is gedurende die res van die jaar en dat 'n groot dee! van die dag-van-die-week- en Januarie-effek gesentreer is in die eerste vyf verhandclingsdae van die jaar. In 'n vergelykende studie het Jaffe & Westerfield (1985) bevind dat daar in die VSA, Britr.anje, Japan, Kanada en Australie 'n naweek-effek bestaan, met ander woorde 'n betekenis- volle verskil tussen 'n Maandag se sluitingsprys en 'n Vrydag se sluitingsprys. In kontras met vorige Amerikaanse studies het hulle bevind dat die laagste gemiddelde opbrengs Weinig navorsing is tot op datum in Suid-Afrika gedoen oor seisoenale patrone in die daaglikse opbrengste van lang- termyncffekte en die ooreenkomste daarvan met die op- brengste van aandele. Gevolglik het hierdie studie ten doel om seisoenale patrone in die langtermyneffektemark te on- dersoek, te beskryf en dit te vergelyk met die seisoenale patrone van Suid-Afrikaanse aandele-indekse, asook om ver- gelykings te tref met soongelyke studies in ander lande. Die patrone wat ondersoek is, is die: S.Afr J .Bus.Mgmt.1993,24( 4) S.Afr J .Bus.Mgmt.1993,24( 4) S.Afr J .Bus.Mgmt.1993,24( 4) Dag-van-die-week-effek Die langtermyneffckte toon sonder uitsondering die hoogste opbrengs op 'n Vrydag en die laagste opbrengs op 'n Maan- dag aan. Jordan & Jordan (1991) het bevind dat die Dow Jones Composite,J3onct_ Average ·n hoogste opbrengs.op 'n Donderdag het en ·'n laagste oi>'ifri~ss op 'n Dinsdag heL-- Die Eskom 168- en RSA-effck toon bcide 'n bctekenisvolle dag-van-die-week-effek en die Poskantoor-effck volg die- selfde patroon, maar is nie betekenisvol nie. Jordan & Jordan (1991) kon nie betekenisvolle dag-van-die-weck-ef- fekte in langtermyneffekte waameem nie. Orie indekse van die aandelebeurs is gebruik, naamlik die Goudindcks, die Nywerhcidsindcks en die Algehete Indeks van die Johannesburgse Effektebcurs. Daaglikse sluitings- pryse is gebruik in die berekening van die periode 2 Oktober 1978 tot en met 17 Januarie 1992. Daaglikse opbrengste is op dieselfde wyse as in die geval van effekte bereken. Die data vir dag-van-die-week- en Januarie-effek is direk per dag of maand verdeel. Om die weekeffek te ondersoek, is die eerste tien handelsdae van die maand geklassifiseer as dae +1, +2, ... , +IO en die laaste tien handelsdae as dae -10, -9, ... , -1. Die eerste 'week' van die maand bestaan dus uit dae +1 tot +5, die tweede 'week' uit dae +6 tot +IO, die derde uit dae -10 tot -6 en die laaste uit -5 tot -1. Hierdie klassifiseringsmetode van 'week' van die maand het tot ge- volg dat slegs twintig waamemings per maand in ag gencem kan word en dat alle ander dae, meer as twintig, gei"gnoreer g y In teenstelling met die langtermyneffekte, het die aan- delebeurs-indekse 'n hoogste opbrengs op Woensdag (die opbrengs van die Nywerheidsindeks op Donderdag is onge- vecr 0.3 basispunte hoer as die opbrengs op Woensdag) en 'n laagste opbrengs op Maandag. Maandag is die enigste dag met konsekwente negatiewe opbrcngste. Die Nywer- heidsindcks en Algehele Indeks toon 'n betckcnisvolle dag- van-die-week-effek terwyl die Goudindeks betekenisvol is by die 7 .69 % betekcnispeil. Januarie- versus ander nie-maandeinde-effekte Die opbrengste van die langtermyneffekte is negatief vir die nie-maandeinde dae. Die opbrengste van die Januarie nie- maandeinde dae is deurgaans laer as die res van die jaar se nie-maandeinde dae. Die Eskom 168- en RSA-effek toon 'n betekenisvolle seisoenale effek in sover die opbrengs van Dag-van-die-week-effek Die patroon van die beurs- indekse is dieselfde as die van die Jordan & Jordan (1991) S.-Afr.Tydskr.Bedryfsl.1993,24(4) 144 Tabel 1 Opsomming van resultate van seisoenale patrone per instrument Effekte Januarie venus Jaareinde versus Dag-van-die-week Week Maandeinde Januarie nie-maandeinde maandeinde Instrumente Hoog Laag Hoog Laag Hoog Laag Hoog Laag Hoog Laag Hoog Laag Poskantoor Vrydag Maandag Week 1 Week 3 Mnd-eind• Ander Desember Februarie Nie-maand Januarie Res Jaareinde Eskom 168 Vrydag• Maandag Week 4* Week 3 Mnd-eind* Ander Julie September Nie-maand• Januarie Jaareinde Res RSA Vrydag• Maandag Week 1 Week 3 Mnd-eind• Ander November September Nie-maand• Januarie Jaareinde Res Goud Woensdag Maandag Week I Week 2 Mnd-eind Ander Augustus Februarie Nie-maand Januarie Jaareinde Res Nywerheid Donderdag* Maandag Week 1 Week 3 Mnd-eind Ander Februarie Oktober Nie-maand• Januarie Jaareinde• Res Algehele Woensdag• Maandag Week 1 Week 3 Mnd-eind* Ander Augustus Oktober Nie-maand• Januarie Jaareinde• Res Hoog =hoogste opbrengs; Laag = laagste opbrengs; • = betekenisvol by 5% betekenispeil Tabel 1 Opsomming van resultate van seisoenale patrone per instrument Tabel 1 Opsomming van resultate van seisoenale patrone per instrument studie en die negatiewe opbrengste op 'n Maandag bevestig die resultate van Bhana (1985). gedurende die maandeinde dae. Die opbrengs van nie- maandeinde dae is negatief. Die patrone is uiters bctekenis- vol. In teenstelling met die Suid-Afrikaanse mark toon die- selfde effekte in die VSA-markte nie 'n bctekenisvolle maandeinde-effek nie (Jordan & Jordan, 1991). Beide die langtennyneffekte en beursindekse het dus 'n laagste opbrengs op Maandag. Die beursindekse se op- brengste is baie meer volatiel as die van langtermyneffekte. Die daaglikse standaardafwyking van die beursindekse is 198 tot 246 basispunte in die geval van die Goudindeks teenoor 48 tot 64 basispunte in die geval van die RSA-effek. Die beursindekse toon ook 'n hoogste opbrengs geduren- de die maandeindc dae. Die Algehele Indeks toon 'n bcteke- nisvolle maandeinde-effck, met die Goud- en Nywerheids- indeks wat nie bctekenisvolle effekte toon nie. Volgens Jordan & Jordan (1991: 279) is hierdie patroon in die VSA hoogs bctckenisvol. Weekeffek Die langtermyneffektc toon 'n hoogste opbrengs in Week 1 van die maand (die opbrengs van die Eskom 168-effek in Week 4 is hoor as in Week 1) met Week 4 wat ook positie- we opbrengste toon. Weke 2 en 3 vertoon negatiewe op- brengste met Week 3 wat die laagste opbrengs toon. Die hoogste opbrengste in die maand word dus verdien in die twee weke pcriode wat 'n aanvang neem in die laaste week van die maand. Dit verskil van die bcvindinge van Jordan & Jordan (1991) wat aandui dat Week 2 die hoogste opbrengs en Week 4 die laagste opbrengs toon. Januarie-effek In teenstelling met die bevindinge van Jordan & Jordan (1991) toon die Suid-Afrikaanse langtermyneffekte nie 'n spcsifieke Januarie-effek nie. Die Poskantoor-effek het 'n hoogste opbrengs in Desember, die Eskom 168-effek in Ju- lie en die RSA-effek in November. Daar bestaan nie bete- kenisvolle variasies in die opbrengste tussen die maande van die jaar nie. Januarie toon 'n negatiewe opbrengs ten opsigte van drie effckte. Die Dow Jones Composite Bond Average vertoon 'n bctekenisvolle positiewe opbrengs in Januarie met die ander maande wat deurgaans negatiewe opbrengste of baie klein positiewe opbrengste toon. Die Eskom 168-effek toon 'n bctekcnisvolle weekeffek, terwyl die Poskantoor- en RSA-cffcktc dieselfde seisoenale patroon volg, maar nie bctekenisvol by die 5% bctekenispeil is nie. Jordan & Jordan (1991) se ondersoek dui op 'n bete- kenisvolle weekeffek ten opsigte van die Dow Jones Com- posite Bond Average. Die hipoteses van gelyke opbrengste oor al die kalender- maande vir die beursindekse kan nie een verwerp word nie. Augustus het die hoogste opbrengs in die geval van beide die Goud- en die Algehele Indekse terwyl Februarie en Desembcr die hoogste opbrengste toon ten opsigte van die Nywerheidsindeks. Die laagste opbrengste is in Februarie in die geval van die Goudindeks en in Oktobcr ten opsigte van die Nywerheids- en Algehele Indekse. Die seisoenale pa- troon stem dus ook nie met die Amerikaanse ondervinding ooreen nie. Die afwesigheid van 'n Januarie-effek bevestig die resultate van Bradfield (1990). Die beursindekse se hoogste opbrengste is gedurende Week 1. Die laagste opbrengs van die Goudindeks is in Week 2, met die Nywcrhcidsindeks en die Algehele Indeks se laagste opbrengs in Weck 3. Alhocwel nie bctckcnisvol nie, volg die Suid-Afrikaanse beursindcksc dieselfde patroon as die bcvindinge van Jordan & Jordan (1991), naamlik 'n hoogste opbrengs in Week 1 en 'n laagste opbrengs in Week 3. Die opbrengste van die bcursindeksc is baie meer volatiel as die van die langtermyneffckte. Die daaglikse standaard- afwyking van die bcursindekse is 199 tot 226 basispunte in die geval van die goudindeks teenoor 49 tot 61 basispunte in die geval van die RSA-effek. Januarie- versus ander nie-maandeinde-effekte Die langtermyneffekte toon positiewe en hoogste opbrengste Jaareinde- versus maandeinde-effek Six types of seasonal patterns are investigated. namely the - day-of-the-week effect; Six types of seasonal patterns are investigated. namely the - day-of-the-week effect; Die opbrengste van die langtermyneffekte gedurende die jaareinde verskil nie betekenisvol van die res van die jaar se maandeinde-dae nie. Al die opbrengste is positief met die opbrengste van die Eskom 168- en RSA-effek se jaareinde opbrengste hoer as die res van die jaar se maandeindes. Die Poskantoor-effek se opbrengs tydens die jaareinde is egter kleiner as die res. Die Suid-Afrikaanse effekte toon nie 'n betekenisvolle jaareinde-eff ek nie en verskil dus van die be- vindinge van Jordan & Jordan (1991: 282). - day-of-the-week effect; - week-of-the-month effect; - tum-of-the-month effect; -January effect; -January versus other non-tum-of-the-month effect; and - tum-of-the-year versus tum-of-the-month effect. The seasonal patterns of three frequently traded bonds namely the Post Office, Eskom 168 and the RSA bonds have been analyzed and were compared with three equity in- dices namely the Gold Index, Industrial Index and Overall Index, as well as with international results. Die Nywerheids- en Algehcle Indeks toon 'n hoogs bete- kenisvolle seisoenale effek deurdat die opbrengs van die jaareinde dae betekenisvol hoer is as die res van die jaar se maandeinde dae. Die opbrengs van die Goudindeks se jaar- einde is ook hol!r maar is nie betekenisvol nie. Die Suid- Afrikaanse beursindekse volg in hierdie geval dieselfde patroon as in die VSA. Both bond and share indices display significant seasonal patterns. In contrast with the findings of Jordan & Jordan (1991), the South African bond and share markets display more or less similar seasonal patterns, i.e. when bonds show a significant pattern, equities also show a significant pattern. In the bond market the Eskom 168 and the RSA bonds dis- play significant seasonal patterns while the Industrial and Overall Share Indices display significant seasonal patterns. The Eskom 168 and RSA bonds display significant day-of- the-week, tum-of-the-month and January versus other non- turn-of-the-month effects. The Post Office bonds display similar patterns, but are only significant in the case of the tum-of-the-month effect. The Overall Share Index displays significant day-of-the-week, tum-of-the-month, January versus other non-tum-of-the-month and tum-of-the-year versus tum-of-the-month effects, while the Industrial Index displays significant day-of-the-week, January versus other non-tum-of-the month and tum-of-thtr-'year versus tum-of- the-month effects. The Gold Index does not display any sig- nificant seasonal patterns. Maandeinde-effek Die langtermyneffekte toon positiewe en hoogste opbrengste S.Afr J .Bus.MgmL 1993,24( 4) 145 die Januarie nie-maandeinde dae betekenisvol verskil van die res van die maande se opbrengste op nie-maandeinde dae (groter negatiewe opbrengs). Die resultate is in oor- eenstemming met die van Jordan & Jordan (1991) se bevin- dinge, maar die bevindinge verskil in die sin dat die op- brengste van Januarie nie-maandeinde dae in Amerika posi- tief is en die res van die maande se nie-maandeinde dae negatief is. die Januarie nie-maandeinde dae betekenisvol verskil van die res van die maande se opbrengste op nie-maandeinde dae (groter negatiewe opbrengs). Die resultate is in oor- eenstemming met die van Jordan & Jordan (1991) se bevin- dinge, maar die bevindinge verskil in die sin dat die op- brengste van Januarie nie-maandeinde dae in Amerika posi- tief is en die res van die maande se nie-maandeinde dae negatief is. en jaareinde- versus maandeinde-effekte getoon. Die Nywer- heidsindeks bet sterk betekenisvolle dag-van-die-week-, Januarie- versus andcr-nie-maandeinde- en jaareinde- versus maandeinde-eff ekte getoon. Die Goudindeks bet geen bete- kenisvolle seisoenale effekte getoon nie. Daar is dus seisoenale ooreenkomste tussen die langter- myneffekte en die beursindekse en dit is eintlik net die jaareinde versus maandeinde seisoenale eff ek, wat in die geval van die beursindekse betekenisvol was teenoor die effekte waar geen betekenisvolle patrone waargeneem is nie. In die geheel gesien, toon die langtermyneffekte baie meer prominente seisoenale effekte as die beursindekse. Die opbrengste van die Januarie nie-maandeinde dae is negatief in die geval van die Goud- en die Algehele Indeks terwyl die opbrengs van die Nywerheidsindeks ongeveer nut is. Die opbrengste van die res van die maande se nie-maand- einde dae is positief ten opsigte van al drie indekse. Die Algehele Indeks en die Nywerheidsindeks toon betekenis- volle seisoenale patrone in sover die opbrengste van die groeperinge betekenisvol verskil. Behalwe in hierdie geval, is die resultate in ooreenstemming met die van Jordan & Jordan (1991). Summary With this article the daily price movements of a number of South African bonds and equity indices are examined in order to dctennine the existence (or non-existence) of a variety of seasonal patterns and to compare these with results obtained internationally. Samevattlng en gevolgtrekklngs Beide die langtennyncff ekte en die bcursindekse bevat betekenisvolle seisoenale patrone. In teenstelling met die bevindinge van Jordan & Jordan (1991) toon die Suid-Afri- kaanse langtermyneffekte en die beursindckse ooreenkoms- tige seisoenale patrone in die sin dat waar die een bete- kenisvol is, die ander ook betekenisvol is. Daar was egter ook uitsonderings soos aangedui in Tabet 1. In die geval van die effekte was dit hoofsaaklik die Eskom 168- en RSA- effekte wat betekenisvolle seisoenale patrone getoon bet, terwyl patrone in die Nywerheidsindeks en die Algehele In- deks betekenisvol was. Die Eskom 168- en RSA-effek bet sterk betekenisvolle dag-van-die-week-, maandeinde- en Januarie- versus ander nie-maandeinde-effekte getoon. Die Eskom 168-effek het ook 'n betekenisvolle weekeffek getoon. Die Poskantoor- effek bet deurgaans dicselfde seisoenale effekte as die ander twee effekte getoon, maar was slegs betekenisvol in die geval van maandeinde-eff ek. Seasonal similarities exist between the bond and the share markets. The results show that when bonds display a signi- ficant seasonal pattern, the share indices also display significant effects. It is only the tum-of-the-year versus the tum-of-the-month effect which differs between the two groupings. In this regard the South African market thus differs from documented findings. Die Algehcle Indeks het sterk betckenisvolle dag-van-die- week-, maandcinde-, Januarie- versus ander nie-maandcinde 146 S.-Afr.Tydskr.Bedryfsl.1993,24(4) Verwyslngs Jordan, S.D. & Jordan, B.D. 1991. 'Seasonality in daily bond re- turns', Journal of Financial and Quantitative Analysis, Vol. 26: 269-285. Ariel, R.A. 1987. 'A monthly effect in stock returns', Journal of Financial Economics, Vol. 18: 161-174. Keim, D.B. 1983. 'Size-related anomalies and stock return seasonality: further empirical evidence', Journal of Financial Economics, Vol. 12: 13-32. Bhana, N. 1985. 'The Monday effect on the Johannesburg Stock Exchange', Suid-Afrilcaanse Tydsk.rif vir Bedryfsleiding, Vol. 16: 7-11. Bradfield, D.J. 1990. 'A note on the seasonality of stock returns on the Johannesburg Stock Exchange', Suid Afrilcaanse Tyd- Bradfield, D.J. 1990. 'A note on the seasonality of stock returns on the Johannesburg Stock Exchange', Suid Afrilcaanse Tyd- sk.rif vir Bedryfsleiding, Vol. 21: 7-9. Gibbons M R & Hess P 1981 'Day of the week and asset re Keim, D.B. 1986. 'The CAPM and equity return regularities', Financial Analysts Journal, Mei-Junie: 19-34. sk.rif vir Bedryfsleiding, Vol. 21: 7-9. Lakonishok, J. & Smid, S. 1984. 'Volume and tum-of-the-year behavior', Journal of Financial Economics, Vol. 13: 435-455. Gibbons, M.R. & Hess, P. 1981. 'Day of the week and asset re- turns', Journal of Business, Vol. 54: 579-596. Pettengill, G.N. & Jordan, B.D. 1988. 'A comprehensive exami- nation of volume effects and seasonality in daily security re- turns', Journal of Financial Research, Vol. 11: 57-70. Hattingh, F.S. 1992. Seisoenale patrone in die Suid-Afrilcaanse lcapitaalmark. Ongepubliseerde M.B.A.-werkstuk. Bellville: Universiteit van Stellenbosch Bestuurskool. Rogalski, R.J. 1984. 'New findings regarding day-of-the-week re- turns over trading and non-trading periods: a note', Journal of Finance, Vol. 39: 1603-1614. Jaffe, J.F. & Westerfield, R.W. 1985. 'The week-end effect in common stock returns: the international evidence', Journal of Finance, Vol. 40: 433-454.

https://sajbm.org/index.php/sajbm/article/download/876/814

Afrikaans

S.Afr J .Bus.Mgmt.1992,23(3/4) S.Afr J .Bus.Mgmt.1992,23(3/4) 75 Ontvang 5 Februarie 1991; aanvaar 9 April 1992 Ontvang 5 Februarie 1991; aanvaar 9 April 1992 Focus areas for a management Information system for top, middle and lower level management In a financial In­ stitution. This research project was conducted at one of South Africa's major banks. This bank has a client base of ap­ proximately five million clients and approximately eight million active accounts. Since the term 'Management Inform­ ation Systems' was relatively new to this bank, the purpose of this project was to do a critical evaluation of the existing management information system. This was done by means of a questionnaire to top, middle and lower level management in the bank. These data were processed by making use of stepwise linear regression as well as all possible subset multiple linear regression methods. A number of critical success factors were identified and prioritized for each of four subsets of the population. These subsets are the following: top and middle management; regions; operational management; and all users of the information system. A number of recommendations were made for establishing an improved service provided by the systems development team. Hierdie studie is by een van die grootste bankinstelling in Suid-Afrika gedoen, 'n lid Vlm 'n groep wat baie pertinent en sterk in die Suid-Afrikaanse ekonomie staan. Die bank het tans nagenoeg vyf miljoen kliente en nagenoeg agt miljoen rekeninge wat in bedryf is. Aangesien die term 'Bestuursinligtingstelsel' relatief nuut was by die bank, was die doel van die projek om 'n kritiese evaluasie uit te voer rakende die bestaande bestuursinligtingstelsel. In hierdie navorsingsprojek is daar op 'n wetenskaplike wyse, met behulp van 'n vraelys, probleemareas gei"dentifiseer ten opsigte van die huidige bestuursinligtingstelsel. Vier onderafdelings van die studiepopulasie is gei"dentifiseer, naamlik top- en middelvlak­ bestuur; streke; operasionale bestuur; en alle gebruikers van die inligtingstelsel. Aanbevelings word gemaak om 'n effek­ tiewe inligtingstelsel vir top-, middel- en operasionele bestuur daar te stel. lnleldlng bereken. Die totale bestuursinligtingstelsel op hierdie per­ soonlike rekenaars sal teen die einde van die huidige ont­ wikkelingsfase ongeveer 1 200 grafieke behels. ei Die hoofdoel van die navorsingsproiek was om te bepaal of die bestaande bestuursinligtingsbehoeftes bevredig kan word deur 'n rekenaargebaseerde bestuursinligtingstelsel te skep, deur middel van die onttrekking en verwerking van data op die huidige databasisse en stelselleers op die hoofraam, soos tans in gebruik by die bankinstelling. Ander gebruikers van die bestuursinligting kry hul inlig­ ting slegs in verslagvorm. Indien hulle slegs in 'n klein deel van die inligting belangstel, het hulle geen ander keuse as om deur die hele verslag te lees nie. Hierdie verslae word vanuit die hoofkantoor na die gebruikers versprei. Verslae is deur die jare ontwikkel namate die behoefte daarvoor ont­ staan het. earedoe Die navorsing was beperk tot die spesifieke bankinstelling se bestuurspan. Aandag is geskenk aan die bestuursinlig­ tingsbehoeftes van die totale bestuurspan. Hier word meer spesifiek verwys na topbestuur wat meer in strategiese inligting belangstel, middelbestuur wat inligting benodig vir taktiese beplanning en operasionele bestuur vir bedryfsin­ ligting en eindgebruikerverwerking. a As gevolg van die feit dat daar soveel ad hoc-versoeke vanuit die verskillende streke is, is 'n geruime tyd gelede 'n pakket genaamd Ergo aangekoop. Ergo is 'n pakket wat op eindgebruikerverwerking gerig is. Hierdie pakket, 'n ver­ slaggenereerder, stel die gebruiker daarvan in staat om sy eie verslae op te stel volgens sy unieke behoeftes. Data wat deur die pakket gebruik word vir verslaggewing moet vooraf op 'n spesiaal-opgestelde databasis geplaas word vir onttrekking deur die pakket. Die doel met die aankoop van die pakket was dat elke streek oor 'n aantal personeellede wat opgelei is en die nodige gebruikskennis van die pakket opgedoen het, sou beskik. Indien 'n ad hoc-versoek ont­ staan, word die versoek aan 'n gebruikskenner van hierdie pakket gerig. Hierdie persoon is dan verantwoordelik om met behulp van Ergo 'n verslag op te stel indien die nodige data op die databasis beskikbaar is. Dit was 'n groot stap in die rigting van eindgebruikerverwerking. Fokus areas vir 'n bestuursinligtingstelsel vir top-, middel- en laervlakbestuur in 'n finansiele instelling P.J.S. Bruwer & D. van der Walt Nagraadse Bestuurskool, P.U. vir C.H.O., Potchefstroom 2520, Republiek van Suid-Afrika Bestuurslnllgtlng en sy gebrulkers In die bank Die bank het teen die einde van Maart 1990 in totaal meer as 5 000 personeellede gehad. Uit die totale personeelkorps maak ongeveer 200 personeellede op 'n gereelde grondslag van bestuursinligting gebruik. ei e Byna alle bestuursinligting word in die vorm van verslae aan die gebruikers beskikbaar gestel. Vyf van die bestuur­ ders uit die topbestuursgroep het by die aanvang van hierdie projek 'n persoonlike rekenaar op hul lessenare gehad wat 'n bestuursinligtingspakket, Executive Edge, in bedryf het. Hierdie pakket gebruik data wat maandeliks vanaf die hoof­ raam onttrek word om verskillende grafieke op te stel wat dan as bestuursinligting gebruik word. Baie tyd word tans aan die ontwikkeling van hierdie stelsel bestee sodat topbe­ stuur in die nabye toekoms feitlik glad nie meer bestuursin­ ligting in papiervorm nie, maar wel op 'n persoonlike reke­ naar, sal ontvang. Ongeveer 600 grafieke was teen einde Junie 1990 reeds beskikbaar op die persoonlike rekenaars en die ontwikkeling hiervan word op ongeveer 100 per maand Ongelukking kan die hele gebruikerkorps dit nie ten voile benut nie, omdat Ergo 'n baie groot effek op reaksietye het vanwee die feit dat dit baie verwerkingstyd benodig. Die ge­ bruik van Ergo moet dus beperk word. Aangesien Ergo nie baie ekonomies is nie, word tans oorweging geskenk aan po­ tensiele plaasvervangers.

https://sajbm.org/index.php/sajbm/article/download/889/830

Afrikaans

lnleiding en Probleemstelling 'n Vraelys is ontwikkel wat spesifiek op bestuur in die praktyk gerig is. Dit dek die voile spektrum: vanaf eerste bestuursvlak tot by senior bestuur- en direkteursvlakke. Daar bestaan tans bepaalde waarhede in die arbeidsmilieu van Suid-Afrika wat nie geignoreer kan word nie. Daar bestaan 'n tekort aan mannekrag wat korrek opgelei is en die regte blootstelling gehad het ten einde bestuursposte te kan vul. Daar word hoofsaaklik van blanke mans as bestuurders in Suid-Afrika gebruik gemaak. Dit beteken noodwendig 'n oorbenutting van 'n baie klein persentasie van die totale mannekragspektrum in Suid-Afrika. Drieduisend van hierdie vraelyste is onder 'n dekbrief aan verskeie ondememings versend. Elke ondememing bet ongeveer ses vraelyste ontvang en die steekproef van ondememings sluit onder andere die volgende in: - alle ondememings met werknemers wat as voile lede van die Instituut van Personeelbestuur geregistreer is (Die IPB adreslys is gebruik); Sodanige oorbenutting vereis noodwendig werktoegewydheid, veral omdat persone dikwels poste beklee waarvoor hulle nie gereed is nie en daarom harder moet werk en meer tyd spandeer ten einde die mas te kan opkom. Gepaardgaande hiermee spandeer so 'n persoon minder tyd en aandag aan sy fisiese, aan sy gesin, sy kultuur en sy godsdiens. Sodanige oorbenutting vereis noodwendig werktoegewydheid, veral omdat persone dikwels poste beklee waarvoor hulle nie gereed is nie en daarom harder moet werk en meer tyd spandeer ten einde die mas te kan opkom. Gepaardgaande hiermee spandeer so 'n persoon minder tyd en aandag aan sy fisiese, aan sy gesin, sy kultuur en sy godsdiens. - alle ondememings wat op die Johannesburgse Effektebeurs genoteer is; - alle huidige M.B.A.- en oud-M.B.A.-studente van die PU vir CHO; - alle ondememings wat op die adreslys van die PU vir CHO en NSB geregistreer is; en - 'n telefoongidssteekproef. Alhoewel voorgenoemde aspekte oor die algemeen as waar aanvaar word, is daar beperkte kennis oor die presiese aard en omvang daarvan. Deur middel van 'n landswye navorsingsprojek is daar dus gepoog om te bepaal hoe die Suid-Afrikaanse bestuurder in werklikheid daar uitsien, wat sy eie persepsies en eie oordeel van sy psigiese, fisiese en persoonlike lewe is. Hierdeur word daar gepoog om die Suid-Afrikaanse bestuurder vir homself, maar ook vir sy werkgewer in perspektief te plaas. Sodoende word hulle daarop attent gemaak dat bestuur, veral tans, besondere aandag behoort te geniet voordat hierdie selfverwaarlosing epidemiese afmetings aanneem en die Suid-Afrikaanse ekonomie sodoende waardevolle, skaars mannekrag verloor. Aanvaar 10 Februarie 1989 Aanvaar 10 Februarie 1989 The South African manager: Challenges and dilemma. The South African working environment is typified by two extremes. On the one hand there is an over-supply of unskilled labour, whilst on the other hand there is a severe shortage of qualified persons which have the applicable experience. In addition white males arc mainly used to fill managerial positions. This unavoidably leads to the over-utilization of white males within the management sphere. Not only do they try to cover the whole managerial spectrum, but they also execute the majority of specialist activities. The inevitable result is total work dedication mainly to compensate for the lack of the correct training and experience. This necessarily leads to the neglect of spouse and family and a superficializing of religion. culture, and personal life. To determine to what extend this negative situation actually exists in South Africa and what need to be done to rectify it, country-wide research was undertaken and the findings are recorded in this article. Die Suid-Afrikaanse arbeidsterrein word gekenmerk deur teenstrydighede. Enersyds is daar 'n oor-aanbod van ongeskoolde arbeid met andersyds 'n tekort aan voldoende opgeleide mannekrag wat ook terselfdcrtyd die korrekte blootstelling gehad het. Verder bestaan daar 'n geneigdheid om hoofsaaklik blanke mans binne bestuursposte aan te wend. Die gevolg van hierdie tekort en eensydige aanwending is dat blankc mans, veral in die bestuursveld, oorbenut is. Nie allecn probecr hulle om die totale bestuurspcktrum tc hanteer nic. maar ook om spesialistakc uit te voer. Dit bcteken noodwendig dat so 'n persoon totaal aan sy werk toegcwyd moct wees om hierdic groot verantwoordelikhcid en dikwels 'n verantwoordclikhcid waarvoor hy nie tocgcrus is nic, te probccr hantecr. Ongelukkig vind dit ten koste van sy pcrsoonlikc lcwc, sy gesin en huweliksmaat en sy godsdicnstigc lcwe plaas. Die navorscr wou deur middel van 'n landswyc navorsingsprojck bcpaal tot watter mate voorgcnocmde aspekte in die Suid-Afrikaanse milieue voorkom, hoc bcstuur dit hanteer, tot watter mate opofferings plaasvind, en op watter wyse ondememings en individuc hieraan aandag behoort te gee. -r\ Suid-AhiI<aanse 11estuu~r: Uitdagings e8'dilemlna R. Uys Nagraadse Skool vir Bestuurswese, PU vir CHO, Potchefstroom, 2520 Republiek van Suid-Afrika ..L. 144 ..L. 144 14 ..L. S. -Afr. Tydskr. Bedryfsl.198 -r\ Suid-AhiI<aanse 11estuu~r: Uitdagings e8'dilemlna R. Uys Nagraadse Skool vir Bestuurswese, PU vir CHO, Potchefstroom, 2520 Republiek van Suid-Afrika Aanvaar 10 Februarie 1989 The South African manager: Challenges and dilemma. The South African working environment is typified by two extremes. On the one hand there is an over-supply of unskilled labour, whilst on the other hand there is a severe shortage of qualified persons which have the applicable experience. In addition white males arc mainly used to fill managerial positions. This unavoidably leads to the over-utilization of white males within the management sphere. Not only do they try to cover the whole managerial spectrum, but they also execute the majority of specialist activities. The inevitable result is total work dedication mainly to compensate for the lack of the correct training and experience. This necessarily leads to the neglect of spouse and family and a superficializing of religion. culture, and personal life. To determine to what extend this negative situation actually exists in South Africa and what need to be done to rectify it, country-wide research was undertaken and the findings are recorded in this article. Die Suid-Afrikaanse arbeidsterrein word gekenmerk deur teenstrydighede. Enersyds is daar 'n oor-aanbod van ongeskoolde arbeid met andersyds 'n tekort aan voldoende opgeleide mannekrag wat ook terselfdcrtyd die korrekte blootstelling gehad het. Verder bestaan daar 'n geneigdheid om hoofsaaklik blanke mans binne bestuursposte aan te wend. Die gevolg van hierdie tekort en eensydige aanwending is dat blankc mans, veral in die bestuursveld, oorbenut is. Nie allecn probecr hulle om die totale bestuurspcktrum tc hanteer nic. maar ook om spesialistakc uit te voer. Dit bcteken noodwendig dat so 'n persoon totaal aan sy werk toegcwyd moct wees om hierdic groot verantwoordelikhcid en dikwels 'n verantwoordclikhcid waarvoor hy nie tocgcrus is nic, te probccr hantecr. Ongelukkig vind dit ten koste van sy pcrsoonlikc lcwc, sy gesin en huweliksmaat en sy godsdicnstigc lcwe plaas. Die navorscr wou deur middel van 'n landswyc navorsingsprojck bcpaal tot watter mate voorgcnocmde aspekte in die Suid-Afrikaanse milieue voorkom, hoc bcstuur dit hanteer, tot watter mate opofferings plaasvind, en op watter wyse ondememings en individuc hieraan aandag behoort te gee. 144 -r\ Suid-A Nagraadse Skool vir B The South African manage by two extremes. On the one severe shortage of qualified used to fill managerial pos management sphere. Not on majority of specialist activiti of the correct training and superficializing of religion. actually exists in South Afric the findings are recorded in Die Suid-Afrikaanse arbeids ongeskoolde arbeid met and korrekte blootstelling gehad bestuursposte aan te wend. D die bestuursveld, oorbenut is om spesialistakc uit te voer. om hierdic groot verantwoo probccr hantecr. Ongelukk godsdicnstigc lcwe plaas. D mate voorgcnocmde aspekte opofferings plaasvind, en op lnleiding en Probleemstelling Daar bestaan tans bepaalde b id ili S id Af ik S. -Afr. Tydskr. Bedryfsl.1989 ,20(3) 144 lnleiding en Probleemstelling Die responskoers van hierdie steekproef was 35%. Alie terugontvangde vraelyste was benutbaar in die navorsingsprojek. Die inligting is statisties deur 'n rekenaar verwerk, in verwerkingstabelle omgeskakel en ontleed. Ten einde te verseker dat die gegewens betroubaar is, veralgemeenbaar is en ten opsigte van 'n Suid- Afrikaanse profiel aangewend sal kan word, is 'n kontrolestudie onderneem. As kontrole is daar 'n bykomende 800 vraelyste uitgestuur waarvan die responskoers 50% was. Aanvullend is daar ook 100 persoonlike onderhoude, wat deur middel van die vraelys gestruktureer is, gevoer. Die gegewens wat deur laasgenoemde twee studies ingesamel is, is ook op dieselfde wyse verwerk en ontleed. Die korrelasie van S.Afr.J.Bus.Mgmt.1989,20(3) 145 die gegewens van die drie studies is feitlik 100% en daar word dus aanvaar dat die gegewens betroubaar en algemeen geldend is. Enkele bevindings en aanbevelings word vervolgens kortliks in hierdie artikel weergegee. Deur die 'oorbenutting' van die blanke manlike arbeidsmag word 'n persoon dikwels tot 'n pos bevorder waarvoor hy nie vaardig genoeg is nie, en word persone weens 'n tekort aan vaardige bestuurslui te gou bevorder. Kenners meen dat - binne 'n afswaaifase van die ekonomie - persone tot vier jaar voordat hulle daarvoor gereed is, tot 'n pos bevorder word en tot tien jaar wanneer die ekonomie 'n opbloeifase beleef. Biografiese gegewens van die Suid-Afrikaanse bestuurder Gegrond op die biografiese gegewens van die landswye ondersoek, is daar bevind dat die tipiese Suid- Afrikaanse bestuurder blank, manlik, getroud en ouer as 26 jaar is. Die meeste bestuurders beskik oor naskoolse opleiding. j p Voldoende bestuursopleiding sou die probleem gedeeltelik kon oplos, maar ervaring het geleer dat die 'beste' professionele persoon as 'n bestuurder aangestel word. Daardeur word nie net sy professionele kennis verbeur nie, maar is hy dikwels nie opgelei of vaardig genoeg vir die bestuurstaak nie. As die bevindinge van hierdie landwye ondersoek verder ontleed word, blyk dit dat bestuurders meestal tussen 26 en 40 jaar oud is en senior bestuurders tussen 45 en 50 jaar. Dieselfde beheermaatstaf geld vir alle vlakke en alle ouderdomme van bestuurders - hulle hou direk oor tien, en indirek oor ongeveer twintig werknemers toesig. Ondernemings sou wys wees indien hulle deur middel van opvolgbeplanning daarvoor voorsiening maak dat persone die toepaslike opleiding en blootstelling ontvang voordat hulle 'n bestuurspos beklee. Aanvullend hiertoe moet daar gepoog word om nie professionele persone uit 'n professionele veld te neem en hulle bestuursposte te laat vul as hul bestuursvaardigheid nie sterker is as hul professionele vaardigheid nie. Produktiwiteitsgewys, kostegewys en aanwendingsgewys is die aanwending van 'n professionele persoon as bestuurder dikwels negatief. Dit sal verkieslik wees om 'n parallelle struktuur daar te stel wat aan die professionele persoon die geleentheid bied om salarisgewys te groei sonder dat so 'n persoon in die bestuurshierargie hoef in te beweeg. Die omvangryke navorsing wat onder die bestuursvlakke van Suid-Afrika onderneem is om te bepaal tot watter mate genoemde ongewensde, ongesonde situasie voorkom, toon die volgende. Figuur 1 gee 'n uiteensetting van die biografiese beeld van Suid- Afrikaanse bestuur. Indien daar na die grafiek verwys word, sal daar gemerk word dat 99,2% van bestuur blank is, dat 96% manlik is en dat hulle ouderdomme wissel tussen 26 en 55 jaar. 92,4% van bestuur is getroud, terwyl slegs 2,2% geskei is. Bestuur beskik in die meerderheid gevalle ten minste oor matriek, maar 'n hoe persentasie beskik oor een of ander vorm van tersiere opleiding. 53,6 % beskik oor 'n Baccalaureus- graad en 'n groot getal (23,2%) oor 'n Honneursgraad. Gebaseer op die gegewens kan die tragiesc afleiding gemaak word dat 6% van die bevolking (blanke mans) 98,2% van alle bestuursposte vul, terwyl 9% blanke vroue en 85% anderskleuriges net 1,8% van die bestuursposte vul. Biografiese gegewens van die Suid-Afrikaanse bestuurder As die toekomsvoorspelling - dat die blanke-bevolkingsaanwas teen die jaar 2000 negatief sal wees en sowat 62% van alle uitvoerende en bestuursposte en sowat 85% van alle kantoorposte deur swartes gevul sat moet word - waar is, lyk die toekoms bra donker. Swartmense is nog nie gereed om sodanige hoogtes te bereik nie en 'n krimpende blanke bevolking sal 'n groter wordende taak moet verrig. Die omvangryke navorsing wat onder die bestuursvlakke van Suid-Afrika onderneem is om te bepaal tot watter mate genoemde ongewensde, ongesonde situasie voorkom, toon die volgende. Figuur 1 gee 'n uiteensetting van die biografiese beeld van Suid- Afrikaanse bestuur. Indien daar na die grafiek verwys word, sal daar gemerk word dat 99,2% van bestuur blank is, dat 96% manlik is en dat hulle ouderdomme wissel tussen 26 en 55 jaar. 92,4% van bestuur is getroud, terwyl slegs 2,2% geskei is. Bestuur beskik in die meerderheid gevalle ten minste oor matriek, maar 'n hoe persentasie beskik oor een of ander vorm van tersiere opleiding. 53,6 % beskik oor 'n Baccalaureus- graad en 'n groot getal (23,2%) oor 'n Honneursgraad. Huidige werksituasie Dit word vry algemeen in die literatuur gestel dat Suid- Afrikaanse bestuur selfs tot oor twee-en-veertig persone direk moet toesig hou. 'n Landwye ondersoek onder bestuurslui het egter aangetoon, soos voorheen gestel is, dat die gemiddelde bestuurder slegs oor vyf tot tien werknemers regstreeks toesig hou. Die spanwydte van beheer in Suid-Afrika blyk uit hierdie navorsing - en ook ander navorsing wat deur die navorser onderneem is - nie so wyd te wees as wat algemeen aanvaar word nie: waarskynlik weens tussenvlak-toesighouding wat by ondernemings ingebou word. Indien daar na die landwye situasie gekyk word, blyk dit dat 60,9% van bestuur oor nul tot vyf persone direk moet toesig hou, terwyl 25,9% oor ses tot tien persone direk toesig hou. Volgens alle navorsingsbewyse is dit 'n gesonde situasie en bewys ook die teendeel van die algemene geloof van die situasie in Suid-Afrika. Onregstreeks hou 38,2% van bestuur oor nul tot twintig persone toesig, 18,1% hou oor 21 tot 50 persone toesig, terwyl 17,9% oor 100 tot 500 persone onregstreeks toesighou. Verwys na Figuur 2 vir 'n uiteensetting van die bevindings ten opsigte van spanwydte van beheer. 100 90 80 70 30 20 10 ! J Bevol- Getlag Huwehk- k,ngs- st•,u• OuderOOm .,_ F"iguur 1 Biografiese beeld van die S.A. bestuurder Die algemene geloof is, veral deesdae waar Suid- Afrika so dikwels met Japan vergelyk word, dat werknemers in Suid-Afrika dikwels van poste, en net so dikwels van onderneming verander. Hulle wy dus nie soos die Japanse werknemer 'n leeftyd of 'n halwe leeftyd aan een onderneming nie. Uit die navorsing blyk die teendeel waar te wees. Die gemiddelde werknemer beklee, voordat hy bestuurs- of selfs meer senior poste F"iguur 1 Biografiese beeld van die S.A. bestuurder 146 S.-Afr.Tydskr.Bedryfsl.1989,20(3) beklee, ongeveer vyf tot ses poste, en dit geskied binne slegs twee tot drie ondememings. Die afleiding kan dus gemaak word dat dit nie rondval is wat 'n persoon help om bo uit te kom nie, maar wel 'n konstante, goeie werkrekord binne een of twee ondernemings. Om tot op bestuursvlak te vorder neem gemiddeld ongeveer 14,5 werksjare, terwyl dit 22 werksjare neem om tot afdelingsbestuursvlak te vorder en 19,25 werksjare tot by areabestuursvlak. Spesialisposte soos seniorbestuur- der, hoofaankoper en hoofregsadviseur neem ongeveer 19,7 werksjare voordat sodanige pos beklee kan word. ................ o ............. Figu..- 2 Spanwydte van beheer ................ Privaatlewe Lewensgehalte is nou gekoppel aan die gehalte van 'n persoon se verhouding met sy Skepper. Hoewel 15,9% en 35,8% onderskeidelik kon aandui dat die verhouding met hut Skepper besonder goed of redelik goed is, het 22% aangedui dat hulle 'n swak of geen verhouding met die Skepper het nie. 'n Verdere 38,8% het aangedui dat hulle geen kerk besoek nie, 47,7% lees nie die Bybel en bid nie, en 68,2% kyk nie eens na godsdiensprogramme op die televisie nie. 'n Skrale 30,2% hou huisgodsdiens, 15,1% woon Bybelstudiekursusse by en 29,4% dien op kerkrade. Figuur 4 gee 'n volledige uiteensetting van die respons ten opsigte van die bestuurder se religieuse !ewe. Hoewel 92,4% van bestuurslui getroud is, is dit kwalik 'n aanduiding van gelukkige huwelike en groot gesinne. Slegs 13% van hierdie respondente kon sonder voorbehoud se dat hulle gelukkig getroud is, terwyl 'n ontstellende 43% aangedui het dat die romantiese oomblikke in hul huwelike 'n rariteit is. 'n Bestuurder se werksprestasie word hoofsaaklik bepaal deur sy verhouding tuis. Sy verhouding tuis word hoofsaaklik weerspieel in sy seksuele lewe. Indien voorgenoemde stellings waar is, is daar groot bekommernis oor die kerngesondheid van S.A. bestuur. Aangesien 26,4 % er ken dat hulle seksuele verhouding ontoereikend is; 27 ,2% aandui dat hulle nie tyd daarvoor het nie; 28,6% nie lus daarvoor het nie; 14,3% meen dat hulle seksuele verhouding onbevredigend is, en 39, 1 % dat hulle te moeg daarvoor is. Die frekwensie van seksuele omgang onder S.A. bestuurders is slegs nege keer per maand. Die ongesonde toestand word vt:rder weerspieel deur die feit dat 8,9% van bestuur aangedui het dat hulle vrouens seksuele onthouding as strafmaatreel teen hulle gebruik. Aanvullend tot voorgenoemde het 11,3% aangedui dat godsdiens belemmerend inwerk op hut werksituasie, terwyl 17 ,3g% aangedui het dat dit bevorderlik is. y g g Dit bevestig die vermoede dat bestuurslui toenemend Dit bevestig die vermoede dat bestuurslui toenemend it bevestig die vermoede dat bestuurslui toeneme g p g vt:rder weerspieel deur die feit dat 8,9% van bestuur aangedui het dat hulle vrouens seksuele onthouding as strafmaatreel teen hulle gebruik. Bestuurders het gemiddeld twee kinders. Dit opsigself is reeds 'n aanduiding van die geen of toekomstig negatiewe bevolkingsgroei. Figuur 3 verskaf 'n aanduiding van waarom daar 'n ASlup e PertoOt111ke htgMtne C Televl ... 0 Molorbestuur E By d .. wefk F LHswerll 10.0 G Kontall met ... k1nder1 H Kommon1ka ... Byvoordele en salartsskale Die gemiddelde bestuurder bestee 11,9 uur per dag by die werk of aan bedrywighede wat met die werk verband hou; hy slaap 5,5 uur per dag; 2,9 uur per dag is vir ontspanning beskikbaar en 'n skrale 3,7 uur vir sy vrou en kinders - indien aanvaar word dat hy saam met sy gesin eet en televisie kyk. Tabel 1 bevat 'n samevatting en uiteensetting van die ouderdom, posvlak, toesighoudingsgetalle en salaris- skale van bestuur. Byvoordele en salartsskale Ten spyte van die 'troos' wat dikwels gegee word dat Suid-Afrikaanse bestuurders mildelik vergoed word vir hul omvangryke taak, blyk dit uit die navorsing nie so 'mildelik' te wees nie. Die gemiddelde bestuurder verdien ongeveer R4 000,00 per maand, met slegs ongeveer 'n derde van bestuur wat in die senior- tot hoofbestuurskategorie ressorteer, wat R5 000,00+ per maand verdien. Aanvullend hiertoe ontvang die meerderheid bestuurders 'n behuisings- en vervoervoordeel. Die vervoervoordeel behels gewoonlik die aankoop van 'n motor van plus minus R29 000,00 plus 'n instand- houdings- en brandstoftoelaag. Bykomende voordele kom in die vorm van mediese skema, pensioenfonds, on- geluksversekering, groeplewensversekering en sterfteby- standsfonds. 'n Aspek wat veral in die privaatsektor aftrek vind is uitgestelde vergoeding in die vorm van belastingverlig- ting, winsdeling, lewenspolis, aandeleskemas, voorkeur- aandele en langdiensbonusse. Salarisaanvulling geskied klaarblyklik op voorgenoemde wyses. Daar word gemiddeld verlof van 28 kalenderdae aan bestuurslui gebied - die algemene probleem is egter dat hierdie verlof nie geneem word nie: 'n verdere bydraende faktor tot selfverwaarlosing. 'n Bestuurder Figu..- 2 Spanwydte van beheer Tabel 1 Verspreiding van SA bestuurders Beheer Ouderdom Posvlak Regstreeks Onregstreeks Salarisskaal 26-30 jaar Bestuur (40%t ~5 (69%) ~20 (66%) 2501-3000 (48%) Snrbestuur (16%) 6-10 (21 o/o) 21-50 (13%) 2000-2500 (32%) 31-35 jaar Bestuur (40o/o)" ~5 (65%) ~20 (49%) 3001-3500 (27%) Snrbestuur (23%) 6-10 (22%) 21-50 (14%) ~3000 (20%) 36-40 jaar Bestuur (33%)" ~5 (69"/o) ~20 (29"/o) 3500-4000 (24%) Snrbestuur (41%) 6-10 (19%) 101-500 (26%) 4001-4500 (21%) 41-45 jaar Bestuur (45%)" ~5 (50%) ~20 (32%) 3500-4000 (20%) Hoofbestuur (19"/o) 6-10 (34%) 101-500 (18"/o) 5001+ (31%) 46-50 jaar Bestuur (21%)" ~5 (52%) 100-500 (24"/o) 4500-5000 (24%) SnrBestuur (31 "lo) 6-10 (35%) 21-50 (21%) 5000+ (30%) 51-55 jaar Bestuur (33%)" ~5 (58"/o) ~20 (25%) 3500-4000 (25%) Snrbestuur (33%) 21-50 (25%) 5000+ (25%) 51-100 (25%) 55-(,0 jaar Snrbestuur (43%)" ~5 (58%) 21-50 (36%) 5000+ (28%) Hoofbestuur (14%) 6-10 (30%) Direkteur (14%) Tabel 1 Verspreiding van SA bestuurders S.Afr.J.Bus.Mgmt.1989,20(3) 147 wat goeie selfbestuur toepas sal nie alleen die waarde van verlof besef nie, maar dit ook tot eie en breere voordeel benut. vraagteken oor bestuurslui se lewensgehalte geplaas kan word. Werk- en ondernemingsbeoordeling Die respondente is versoek om hul onderneming te evalueer ten opsigte van ses bepaalde orientasies, naamlik mensgeorienteerdheid, produksie, tegnologie, wetenskaplikheid, professionalisme en sosiale verantwoordelikheid. Die meerderheid respondente is in ooreenstemming dat die meeste ondernemings uiters produksie-georienteerd is en tot 'n baie hoe mate op tegnologie ingestel is. Professionalisme geniet 'n hoe prioriteit en ondernemings is dan tot 'n geringer mate mensgeorienteerd. Verwys in hierdie verband na Figuur 5. Die opvallende is egter dat die harde sy van die onderneming, naamlik tegnologie, produksie en wetenskap deur bestuur as die belangrikste aspekte ervaar word, en dat die onderneming tot 'n kleiner mate ingestel is op mense en sosiale verantwoordelikheid. Dit sou ondernemings baat om aandag aan hierdie aspekte te gee omdat - indien werknemers en bestuur ondervind dat die mens van mindere belang vir die onderneming is - lojaliteit en toegewydheid aan so 'n onderneming dikwels kwyn. Figuur 6 lnfrastruktuur beoordeling het hy bepaalde hulpmiddele nodig in die vorm van menslike ondersteuning, voldoende inligting, gesag en verantwoordelikheid, en veral kommunikasie. Indien dit waar is dat optimale bestuursbenutting van die infrastruktuur afhang, hoe lyk die infrastruktuur dan wat ondernemings aan hul bestuur beskikbaar stel? Vergelyk Figuur 6 vir terugvoer in hierdie verband. Vir 'n bestuurder om sy dagtaak optimaal uit te voer, -{90.""'I TEONOLOGIE PAOFESSIONAUSIIE PAODUKSIE WETENSKAPUKHEID SOSIALE VERANTWOORDEUKHED Figuur 5 Werk- en ondernemingsbeoordeling In die bree beskou, is bestuur, tot 34,8%, van oordeel dat hulle te min menslike hulpbronne tot hul beskikking het en 36, 1 % stel dat hulle te min inligting ontvang. Hulle meen dat kommunikasie onvoldoende is om hul dagtaak doeltreffend uit te voer. Gekoppel hieraan is die mate van delegasie. Vir 'n bestuurder om werklik effektief besluite te kan neem en opdragte laer af te kan gee, moet delegasie van bo af in die eerste plek voldoende wees en gepaardgaande hiermee gedelegeerde gesag en mag. Die studie het getoon dat 19, 1 % van bestuur voe I dat hulle te min van bo af ontvang, maar terselfdertyd erken 20% dat hulle te min aan ondergeskiktes gee, en 23,5% dat die gedelegeerde gesag en mag nie voldoende is nie. Dit is waar dat dit 'n simptoom van die tyd is, veral indien bestuur na vlakke bo hul bevoegdheid bevorder word. Privaatlewe mel YfOU I Gemeenakap9dtena 9.5 J T .aetoon {weg vW'I werk) 9.0 K Eot L Setfontw1kkeftng 11.5 M Ontepanntng: sport I ao.aaa1 8,0 7.5 7.0 ' I 8.5 ; 8.0 I 5.5 I 5.0 •.5 .. 0 3.5 3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 F"aguur 3 Verdeling van daaglikse aktiwiteite Glad nle Gereelde kerkbeooel< Huiagodadlena Persoonl1ke skriflesing eng- Gebed in noodtoeatande (alleenllk) Bybetatudie (kurauue) Aanbiedinga op TV Oien op kerkrud 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 P•- FlgUW 4 Religie in die bestuurder se lewe Bestuurders het gemiddeld twee kinders. Dit opsigself is reeds 'n aanduiding van die geen of toekomstig negatiewe bevolkingsgroei. Figuur 3 verskaf 'n aanduiding van waarom daar 'n ur 3 verskaf 'n aanduiding van waarom daar 'n FlgUW 4 Religie in die bestuurder se lewe F"aguur 3 Verdeling van daaglikse aktiwiteite eo !50 4() s E ~ 20 10 ' ~ • ~ ~ B S.-Afr.Tydskr.Bedryfsl.1989,20(3) Hulpm,ddela A Men1hk B Toeru1t1ng C lnhgt1ng D Geng en verantwoordelikheld E Kommun1kaa .. F Slelsels en proHdure G Dokumeotas,e OELEGASIE H Vanat b0-geak1kte1 I Aan ondergesk1ktH J __ .. _ .. _ • Sieg• die ·ie m1n- en ·i• v ..... riulpm1ddets word aangedu1 Ole "votdoende·· hulpmtddete beoordehg •• me weeroegee me Figuur 6 lnfrastruktuur beoordeling 148 ontkersten. Dit lei egter nie noodwendig tot goddeloosheid nie, maar tot 'n 'god-losheid'. Egoi'sme neem toe en prestasie en sukses word al hoe meer aan die mens self toegeskryf en erkenning word selde aan God of aan ander mense gegee. Bestuur se selfoordeel is dan ook dat hulle produktief is en perfeksioniste is, en daardeur self hydra tot hul sukses in beroepsvordering. 4() s E ~ 20 10 ' ~ • ~ ~ B Hulpm,ddela 4. werk. 4. werk. g Alhoewel 64,2% van bestuur volkome gelukkig is met hul bepaalde beroepskeuse, is daar 'n ontstellende 34,5% wat ongelukkig met hul werkgewers is. Dit is onrusbarend as daar op bestuursvlak die stelling gemaak word, omdat bestuur grootliks die klimaat in 'n onderneming bepaal en ongelukkigheid op hierdie vlak dikwels na onder deursyfer. Ondernemings sal hieraan aandag moet gee. Wanneer die profiel van die groep oor aspekte soos ambisie, kompetisie, prestasiedrif en beroepsbeheptheid, soos vervat in Figuur 7, ontleed word, kan 'n beter begrip vir aspekte soos selfverwaarlosing, spanning en die belangrikheid van werk verkry word. Uit hierdie figuur is dit duidelik dat prestasiedrif 'n allesoorheersende en baie belangrike drif by die meeste bestuurders is. Dit blyk hieruit dat om te werk en presteer om sy ambisie te vervul, vir bestuur die belangrikste is. Die eise wat aan die Suid-Afrikaanse bestuurder gestel word is hoog weens die tekort aan opgeleide mannekrag, die politieke situasie en ander sosiaal- politiese faktore. Buitengewone hoe eise, onrealistiese verwagtinge en te vroee en groot verantwoordelikhede, lei tot totale werkstoegewydheid om die mas op te kom. Dit lei weer tot huweliks- en gesinsverwaarlosing, kulturele en godsdienstige vervlakking en boonop selfverwaarlosing - daar is reeds na talle van hierdie aspekte verwys. Dit is ongelukkig dat so 'n bestuurder feitlik alles vir werkprestasie opoffer, maar dit ten koste van die 'werklike self' doen. Mense glo so maklik prestasie en sukses vergoed vir alles - dat selfverwaarlosing op pad na die kruin die moeite werd is. 'n Ontleding van die antwoorde wat van bestuur ontvang is, het dan ook getoon dat hierdie bestuurders se eerste prioriteit werk is (as 'n allesoorheersende eissteller). Tweedens, maar ver agter kom die huweliksmaat, derdens die gesin en dan eers die 'self (eerstens in die vorm van selfontwikkeling - weer eens ter wille van werk - en dan as individu in die vorm van sport en ontspanning). Die voorafgaande ontleding van die werksituasie en die ondernemingsbeoordeling verskaf reeds 'n goeie aanduiding van waarom werk so belangrik is. Onder andere omdat daar te min infrastruktuur is en ook omdat die werkomgewing tot so 'n groot mate op produksie en prestasie ingestel is. Oppervlakkig beskou, blyk eienskappe soos prestasiedrif, selfontwikkeling, ambisie, kompetisie en beroepsbeheptheid besondere karaktereienskappe te 1()() 90 80 70 60 50 40 30 20 10 Prestasie· Werk Selfont· Ambts•e Kompet1s1e Beroeps- Ego drif w1kkehng behepthe1d Flguur 7 Profiel van bestuurder t.o.v. Werk- en ondernemingsbeoordeling Met hierdie toenemende bewustheid, is dit tyd dat daar veral aan delegasie, en samehangend daarmee aan inligting en kommunikasie binne ondernemings aandag geskenk word, voordat gebrek daaraan epidemiese afmetings aanneem. Nou gekoppel aan die infrastruktuur van bestuurders, is die tyd wat hulle buite hul kantore onproduktief ten opsigte van reis, soos byvoorbeeld vir vergaderings, onderhandelings, toesighouding en inligting, spandeer. Bestuur is oor die algemeen van mening dat hierdie reistyd binne perke is, behalwe in die geval van vergaderings. Dit lyk op die oog af of dit 'n aspek is wat goed hanteer word. Dit sal ondernemings egter baat om seker te maak dat dit wat bestuur as binne perke beskou, Figuur 5 Werk- en ondernemingsbeoordeling Figuur 5 Werk- en ondernemingsbeoordeling S.Afr.J.Bus.Mgmt.1989,20(3) 149 nie maar net so beskou word omdat hulle al so gewoond is aan reis en dit as dee) van hul taak sien nie. doelwitte voordat hulle daarvoor gereed is. Die bepaalde vlak stel weer nuwe eise en eis nog harder werk om daarmee te kan volhou. Ten spyte van onlangse rasionalisasies beleef bestuur steeds die rompslomp ('red tape') sindroom. Hulle voe! steeds dat te veel stelsels, prosedures en verpligte dokumentasie beperkend op hulle inwerk. 'n Werklik vaartbelynde bestuursproses is slegs moontlik indien stelsels en prosedures as bestuursinstrument funksioneer en nie as 'n las beleef word nie. Verder moet dokumentasie slegs werklike bestuursinligting en nie 'onnodige feite' bevat nie. Aanvullend tot die positiewe loopbaanvordering is die feit dat 80% en meer van die bestuurders wat die vrae beantwoord het, meen hulle kan wel hulle waardes, norme, geloof, beginsels en standaarde binne die werksituasie uitleef. lndien 'n mens se eie waardes en norme nie bots met die van die onderneming nie, vind 'n mens dit dikwels makliker om toegewyd vir so 'n onderneming te werk. Hoewel persoonlike waardes, norme en standaarde nie bots met die van die onderneming nie, meen sowat 70% van die bestuurders dat hulle spanning ervaar in die uitvoer van hulle werkopdragte. Prioriteite en doelwitstelling Om 'n gebalanseerde mens te wees wat sy verantwoordelikhede teenoor sy vrou, kinders en werkgewer nakom, behoort 'n bestuurder die volgende prioriteite in volgorde van belangrikheid te he: Dit word verskerp deurdat kompetisie besonder fel is en dikwels onredelike opoffering eis. Die geslag bestuurders werk in 'n kompeterende wereld waar die voorskrifte van die werkomgewing, en nie eie oordeel nie, die norm bepaal. Bestuurders se ook oorspronklike idees en inisiatiewe word net tot 'n beperkte mate deur hul werkgewers aanvaar. l. self (nie in die vorm van egosentriese selfprestasie nie, maar in die vorm van selfbestuur); l. self (nie in die vorm van egosentriese selfprestasie nie, maar in die vorm van selfbestuur); 2. huweliksmaat; 3. gesin; 4. werk. persoonlikheids- eienskappe Vir enige persoon om aan te hou hard werk en aan te hou presteer moet daar aan die einde van die pad beloning wees. Binne die werksituasie . is dit die bevrediging van eie doelwitte en dan veral vordering in jou loopbaan wat dien as beloning. Bestuurders voel dat hulle loopbaanvordering is soos wat hulle verwag of selfs bo hulle verwagting. Alhoewel dit vir die individu positief is, is dit 'n herhaling van die Suid-Afrikaanse sindroom. Mense word bevorder omdat daar bloot niemand anders is om te bevorder nie, en bereik die Flguur 7 Profiel van bestuurder t.o.v. persoonlikheids- eienskappe S. -Afr. Tydskr. Bedryfsl.1989 ,20(3) 150 te ontwikkel. Werk en prestasie is vir bestuur van die grootste belang. 'n Balans van die verskillende lewensfasette impliseer selfbestuur wat tans nie in hulle lewens aanwesig is nie. wees. Die meerderheid bestuurders sou hierdie eienskappe nog verder wil uitbou en uitleef. Kortsigtig beskou lyk die eienskappe, gekoppel aan prestasie en prestige, na 'n aanloklike doelwit, ondanks al die opofferings. Word hierdie eindpunt egter bereik met 'n wankelrige huwelik, vervreemde kinders, swak gesondheid, geen vriende en oppervlakkige geloof, verloor die prestasie al sy glans. In die praktyk is telkemale bewys dat sukses soveel soeter smaak as dit met 'n gebalanseerde werkpatroon en lewenswyse gekombineer kan word. wees. Die meerderheid bestuurders sou hierdie eienskappe nog verder wil uitbou en uitleef. Kortsigtig beskou lyk die eienskappe, gekoppel aan prestasie en prestige, na 'n aanloklike doelwit, ondanks al die opofferings. Word hierdie eindpunt egter bereik met 'n wankelrige huwelik, vervreemde kinders, swak gesondheid, geen vriende en oppervlakkige geloof, verloor die prestasie al sy glans. In die praktyk is telkemale bewys dat sukses soveel soeter smaak as dit met 'n gebalanseerde werkpatroon en lewenswyse gekombineer kan word. Die belangrike rol wat bestuurders in die ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse ekonomie speel, en die feit dat hoe eise en groot uitdagings gestel word, kan nie ontken word nie. 'n Swak gesondheidstoestand, 'n afgeskeepte geestestoestand en 'n troebel gesinsverhouding vervlak egter die waarde van sukses. Tydige 'beroepsbekering' met gepaardgaande goeie selfbestuur mag moontlik hydra tot 'n verdieping en verbreding van sukses en die ervaring daarvan. Om so 'n groot werklas te kan hanteer en om die hele tyd besig te wees om te kompeteer, het 'n mens 'n gesonde liggaam nodig. Lewenskwaliteit Alles is slegs die moeite werd indien 'n mens aan die einde van die dag kan voe! dat die kwaliteit van !ewe ook hoog is, en nie net die kwaliteit van werk nie. Indien die enigste aspek van die !ewe wat uitstaan en betekenis het, werk is, het bestuur dit tog nie reggekry om selfbestuur toe te pas om sodoende sy lewensgehalte te verbeter nie. Van die respondente het 66,6% erken <lat hulle graag dinge in hulle lewe sou wou verander. lndien daar na die antwoorde op ander vrae gekyk word, wat nou bespreek sal word, blyk dit dat dit die persoonlike sy en veral die huweliksy van hul !ewe is waar hulle probleme ondervind. 87,3% voel dat hulle geen onoplosbare probleme by die werk het nie, dat hulle bevoeg voel by die werk, dat hulle werksdoelwitte gerealiseer word. In reaksie op dieselfde vrae ten opsigte van hul huwelikslewe, erken 21,3% dat hulle konflik met hulle eggenoot beleef as gevolg van die werk, 14% glo dat hulle anders by die huis as by die werk optree en 24,5% het verwyte ten opsigte van swak keuses, hetsy beroep of huweliksmaat of ander keuses. Hierdie faktore lei tot probleme tuis. 1. Persoonlike strategiese bestuur is die eerste tree in die rigting van beheer en struktuur. Presies dieselfde proses waardeur strategiese bestuur op ondernemingsvlak toe- gepas word, geld ook hier. 'n Lewe sander bestemming, doelwitte, aksiestappe, begroting, prestasiebestuur en evaluering, is slegs 'n stuk eksistensiele chronologie wat verloop en beslis geen sinryke ervaring nie. Om hierdie proses prakties toe te pas, verlang dieselfde ingesteld- heid en tegniek wat elders geld. Dit is nodig om perio- diek indringend te besin oor die eie lotsbestemming, of daar groei plaasgevind het en of daar 'n opbrengs op die poging was. Verder is dit belangrik dat daar gereeld evalueer sal word en dat daar veral toestemming verleen sal word aan ander genomineerde persone om dergelike evaluering te mag doen. Uit hierdie proses word tekort- kominge en areas van verwaarlosing tydig gei'dentifiseer en kan remedierende prosesse begin. 2. Die meeste mense beskik oor strewes, doelwitte en prioriteite. Die probleem is egter dat hierdie dimensies slegs teoretiese versugtinge bly en selde realiseer. Hier is dit veral belangrik om belangstelling, geneigdheid en voorkeur te respekteer en om te bepaal of daar verskeidenheid, verrassing en alternatiewe bestaan in elke dag. 4. werk. Bykans 'n kwart van bestuur se massa is bogemiddeld, 14% se cholesterolvlak is bogemiddeld, 20,5% twyfel aan hulle fiksheid, terwyl 22,6% glo dat hul spanningsvlak bogemiddeld is. Voorgenoemde is vir ondernemings 'n aanduiding dat daar nie alleen na die fisiese nie, maar ten opsigte van spanning ook na die geestelike sy van hul werknemers en veral van bestuur omgesien sal moet word as hulle die wedloop wil volhou. Voorvereistes vir 'n gebalanseerde werk- en per- soonlike lewe Voorvereistes vir 'n gebalanseerde werk- en per- soonlike lewe Alvorens daar begin kan word met 'n aktiewe en konstruktiewe proses van rekonstruksie en herstel, is dit nodig dat die simptome, asook die kondisie van gebrek- kige selfbestuur, erken en herken sal word. Terselfder- tyd moet die skuldige persoon strewe na 'n kentering en bereid wees om die pad van beroepsbekering te loop. (Die volgende word met erkenning aan Prof. Johann Coetzee weergegee.) Lewenskwaliteit lndien daar versoenbaarheid bestaan tussen persoonlike ideologie en werk- en loopbaanverwagtings, is dit die belangrikste sinchronisering van die totale proses. Indien daar normatiewe botsings bestaan op hierdie gebied, is daar diepliggende en fundamentele konflik. Selfbestuur beteken juis om 'n omgewing te identifiseer waar daar gelykmatig normatief gewerk kan word. Wanneer stereotipering en roetine die norm word dui dit op 'n gebrek aan romantiek. Die organisasieleer wat promosie altyd grafies verteenwoordig in terme van vertikale groei, is verkeerd. Daar moet sterk klem geplaas word op laterale groei sodat individue, op hul vlak van bevoegdheid, lateraal bevoeg kan bly en nie promoveer na 'n vlak van onbevoegdheid nie. Hierdie kennis oor werklike ambisie en potensiaal word opgedoen deur eerlike introspeksie en selfevaluering deur die individu. Selfbestuur impliseer ook hierdie dieper dimensie van introspektiewe eerlikheid. 11. Een van die mees belangrike voorvereistes vir selfbestuur is 'n sensitiewe werkgewer. Terwyl hierdie aspek van die moderne bestuurswese histories nie 'n probleem was nie, of as sodanig gei'dentifiseer is nie, noodsaak die omvang daarvan huidig sensitiewe werkgewers. Soos wat daar vir mediese ondersoek gerapporteer word, word daar gepleit dat vir de- stigmatisering van e111osionele ondersoek en 'n sensitisering van werkgewers om dit voorwaardelik toe te pas op bestuur. 5. Pas die beginsel van gemeenskaplikheid toe ten opsigte van beroepslewe. Hierdie faktor noodsaak die integrasie van die eggenoot in alle besluite rondom werk en beroep. Dit beteken veral dat aan die gade inspraak en mede-seggenskap gegee sal word sodat daar 'n sinergie sal ontstaan ten opsigte van die bestuur van die loopbaan. Die gedagte dat die broodwinner alleenreg bet op die keuses rondom werk en loopbaan, is fataal. Die deelgenote in hierdie proses (eggenote en gesin) het ewe veel reg om betrokke te wees aangesien hierdie proses, en die energie daarin losgelaat, (tipies) net gesubsidieer word deur die vrou en kinders. Deur voorkomende instandhouding te doen en besorgd toesig te hou oor die geestelike welstand van bestuurders, maak 'n werkgewer 'n baie sinvolle belegging. 6. Bestuurders wat beskik oor sterk beheerstelsels bet reeds die kuns en durf aangeleer om 'NEE' te se. Om selektief 'NEE' te se beteken nie om te onttrek en te isoleer nie. Dit impliseer 'n objektiewe en rasionele evaluering van alle versoeke en 'n meer selektiewe kompromittering. Dit is so dat suksesvolle persone, met 'n hoe prestasiedrif, aandag en werk lok. Lewenskwaliteit Dit is juis hierdie persone wat alles gedoen kry en daarom meer vrag kan hanteer. Dit is ook tipies persoonlikhede (A- tipe) wat maklik gei'rriteerd raak met wanprestasie en ondergemiddelde mense. Om hierdie rede neig hulle tot aanvaarding van alle werk, ook namens ander persone aan wie dit gedelegeer is, om standaarde te handhaaf en spertye te haal. Persoonlike toekomsbestuur Die meeste mense wat deur hierdie materiaal werk, beleef baie positiewe emosies. Daar ontstaan 'n behoefte om summier 'n 'nuwe blaadjie om te slaan' en al die verwyt oor verwaarlosing weg te werk. By die meeste mense eindig dit ongelukkig daarby. Dit bly slegs by positiewe emosies en gaan selde oor tot wesenlike strategiese bestuur. Noudat hierdie punt in die oefening in selfbestuur bereik is, moet daar besluit word of 'n persoon 'n tipiese 'suksesvolle mislukking' wil wees en of hy verrassend anders suksesvol gaan wees. lndien die tweede opsie gekies word, kan dertig (30) minute bele word in elementere toekomsbestuur deur 'n paar aksiestappe te formuleer. Die meegaande handleiding (Aanhangsel 1) mag dalk help. 7. Om bestuurder te wees beteken nie dat die unieke self ingeruil moet word in die proses nie. Dit beteken juis om uniek te bly en om die reg om 'anders' te wees, onvoorwaardelik uit te leef. Bestuurders wat ti pies geword bet, is juis persone wat die simptome toon van totale beheerverlies. Bestuurders wat I ewe ooreenkomstig eie waardes en norme en nie hipersensitief is vir die impak wat uniekheid en andersheid ontlok nie, ervaar psigiese vrede en groei. Lewenskwaliteit Daar moet sterk klem geplaas word op laterale groei sodat individue, op hul vlak van bevoegdheid, lateraal bevoeg kan bly en nie promoveer na 'n vlak van onbevoegdheid nie. Hierdie kennis oor werklike ambisie en potensiaal word opgedoen deur eerlike introspeksie en selfevaluering deur die individu. Selfbestuur impliseer ook hierdie dieper dimensie van introspektiewe eerlikheid. 5. Pas die beginsel van gemeenskaplikheid toe ten opsigte van beroepslewe. Hierdie faktor noodsaak die integrasie van die eggenoot in alle besluite rondom werk en beroep. Dit beteken veral dat aan die gade inspraak en mede-seggenskap gegee sal word sodat daar 'n sinergie sal ontstaan ten opsigte van die bestuur van die loopbaan. Die gedagte dat die broodwinner alleenreg bet op die keuses rondom werk en loopbaan, is fataal. Die deelgenote in hierdie proses (eggenote en gesin) het ewe veel reg om betrokke te wees aangesien hierdie proses, en die energie daarin losgelaat, (tipies) net gesubsidieer word deur die vrou en kinders. 6. Bestuurders wat beskik oor sterk beheerstelsels bet reeds die kuns en durf aangeleer om 'NEE' te se. Om selektief 'NEE' te se beteken nie om te onttrek en te isoleer nie Dit impliseer 'n objektiewe en rasionele 8. In die vorige gedeelte is sterk klem daar hard gewerk moet word deur Suid-Afrika. Die proses van oorle bydrae. Dit is egter nodig om anders opnuut te kyk na die persoonlike vaardigheid. Hierbenewens moet di benut word om werkvrag te verlig produktiwiteit te verhoog. Hierom 'n eie kritiese evaluering gereeld ge 9. Herontdek die lewensromantiek! D werkromantiek le in afwisseling, beheer, erkenning en vergoeding. D balans tussen werk, ontspanning e die dimensies wat energie vereis. Wanneer stereotipering en roetine dit op 'n gebrek aan romantiek. 10. Werk soos wat jy glo. lndien da bestaan tussen persoonlike ideol loopbaanverwagtings, is dit sinchronisering van die totale p normatiewe botsings bestaan op hie diepliggende en fundamentele k beteken juis om 'n omgewing te id gelykmatig normatief gewerk kan w 11. Een van die mees belangrik selfbestuur is 'n sensitiewe werkgew aspek van die moderne bestuursw probleem was nie, of as sodanig g noodsaak die omvang daarvan werkgewers. Soos wat daar vir gerapporteer word, word daar g stigmatisering van e111osionele sensitisering van werkgewers om di te pas op bestuur. Deur voorkomende instandhou besorgd toesig te hou oor die gees bestuurders, maak 'n werkgewer belegging. Persoonlike toekomsbestuur Die meeste mense wat deur hierd en prestasies te handhaaf. Lewenskwaliteit Dit is belangrik om te bepaal watter areas van verwaarlosing dominant is. Van bestuur doen 77,6% hoofsaaklik persoonlike doelwitstelling en glo dat hulle beheer oor hierdie prioriteite en doelwitte het. Hulle voeg dan by dat hulle voe! dat hulle ambisie genormaliseer is, en hulle glo dat hulle die durf het om nee te se wanneer dit nodig is. Op dieselfde vraag erken hulle egter dat hulle by hierdie doelwitstelling, ambisies en prestasies nie hulle eggenote insluit nie. Aanvullend tot voorgenoemde voe! 29,4% dat hulle nie die beginsel en praktyk van gemeenskaplikheid tuis toepas nie, terwyl amper 65% erken dat die lewensromantiek in hulle lewe verlore gegaan het. Gekoppel aan wat voorheen gestel is ten opsigte van harde werk, en in teenstelling daarmee die kontras wat geskets is van die situasie binne die huwelikslewe, blyk dit asof bestuur besig is om eensydig 3. Daar moet gewaak word teen die krag van die portuurgroep. Dit is juis die portuurgroep wat slaafse konformerende gedrag tot gevolg het waarbinne die individu sy eie waardes en norme inruil en volgens die voorskrif van hierdie portuurgroep funksioneer. Om in verset te kom teen die verwagtinge van, en gedragskodes binne die portuurgroep, verg buitenge- wone durf en is dikwels 'n baie pynlike proses. Vanwee die beroepskultuur, wat gekenmerk word aan prestasie en sukses ten alle koste, is dit moeilik om teen hierdie tendens in te beweeg en terselfdertyd dieselfde suksesse S.Afr.J.Bus.Mgmt.1989,20(3) 151 en prestasies te handhaaf. Feit is egter, alle lede van die •wrede' portuurgroep bet 'n diep-begronde hunkering na die teendeel, maar kan net nie die brug slaan nie. Die sosiale pyn wat disaffiliasie veroorsaak en die kneusing van die selfbeeld in die proses, maak dit net nie die moeite werd vir die portuurgroep-afhanklike nie. 4. Ambisie moet genormaliseer word. Dit is immers so dat nie alle persone in hul hierargie hoofbestuurders sal word nie. Dikwels word dit ook deur werkgewers gei'mpliseer vir 'n groot menigte aspirante dat almal kans staan om hoofbestuurder te word. Statisties is dit net nie waar nie. Hiervoor is dit nodig dat individue hulself moet afvra of hulle hoegenaamd billik teenoor hulself is om te aspireer vir sporte hoer as hul werklike potensiaal en vermoens. Die organisasieleer wat promosie altyd grafies verteenwoordig in terme van vertikale groei, is verkeerd. Lewenskwaliteit Feit is egter, alle lede van die •wrede' portuurgroep bet 'n diep-begronde hunkering na die teendeel, maar kan net nie die brug slaan nie. Die sosiale pyn wat disaffiliasie veroorsaak en die kneusing van die selfbeeld in die proses, maak dit net nie die moeite werd vir die portuurgroep-afhanklike nie. en prestasies te handhaaf. Feit is egter, alle lede van die •wrede' portuurgroep bet 'n diep-begronde hunkering na die teendeel, maar kan net nie die brug slaan nie. Die sosiale pyn wat disaffiliasie veroorsaak en die kneusing van die selfbeeld in die proses, maak dit net nie die moeite werd vir die portuurgroep-afhanklike nie. 8. In die vorige gedeelte is sterk klem gele op die feit dat daar hard gewerk moet word deur elke bestuurder in Suid-Afrika. Die proses van oorlewing vra optimale bydrae. Dit is egter nodig om anders te leer hard werk en opnuut te kyk na die persoonlike stel kundigheid en vaardigheid. Hierbenewens moet die beste hulpmiddele benut word om werkvrag te verlig en effektiwiteit en produktiwiteit te verhoog. Hieromtrent kan inderdaad 'n eie kritiese evaluering gereeld gedoen word. 8. In die vorige gedeelte is sterk klem gele op die feit dat daar hard gewerk moet word deur elke bestuurder in Suid-Afrika. Die proses van oorlewing vra optimale bydrae. Dit is egter nodig om anders te leer hard werk en opnuut te kyk na die persoonlike stel kundigheid en vaardigheid. Hierbenewens moet die beste hulpmiddele benut word om werkvrag te verlig en effektiwiteit en produktiwiteit te verhoog. Hieromtrent kan inderdaad 'n eie kritiese evaluering gereeld gedoen word. 4. Ambisie moet genormaliseer word. Dit is immers so dat nie alle persone in hul hierargie hoofbestuurders sal word nie. Dikwels word dit ook deur werkgewers gei'mpliseer vir 'n groot menigte aspirante dat almal kans staan om hoofbestuurder te word. Statisties is dit net nie waar nie. Hiervoor is dit nodig dat individue hulself moet afvra of hulle hoegenaamd billik teenoor hulself is om te aspireer vir sporte hoer as hul werklike potensiaal en vermoens. g g g 9. Herontdek die lewensromantiek! Die bestanddele van werkromantiek le in afwisseling, verrassing, balans, beheer, erkenning en vergoeding. Die klem val egter op balans tussen werk, ontspanning en afwisseling tussen die dimensies wat energie vereis. Wanneer stereotipering en roetine die norm word dui dit op 'n gebrek aan romantiek. 10. Werk soos wat jy glo. Summary Biographical information of the South African manager Biographical information of the South African manager Based on the biographical details found in the country- wide research, the typical South African manager is white, male, married and older than 26 years. Most of the managers have acquired tertiary education. The quality of life is linked to the quality of one's relationship to your Creator. Although 15,9% and 35,8% respectively could indicate that their relationship with their Creator is exceptionally good or fairly good, 22% indicated that they experience a bad or experience no relationship with their Creator. Another 38,8% indicated that they do not attend church services, 47 ,7% do not read the Bible and 68,2% do not even watch religious programmes on television. Only 30,2% have family worshipping. Bible study courses are attended by 15,1% and 29,4% serve on a church council. Due to the overloading of the white male manpower, an employee is often promoted too soon and to a post for which he is not adequately trained because of a shortage of efficient managers. Samevatting Die doel van hierdie artikel is nie om 'n kwetsende aanslag teen die Suid-Afrikaanse werkgewer of bestuur te Joods nie. Daar word slegs gerapporteer dat S.-Afr.Tydskr.Bedryfsl.1989,20(3) 152 achievement is mainly determined by his relationship at home. His relationship at home is mainly reflected in his sexual life. If the before-mentioned statements are true ' there is great concern about the core health of management, taking into account that 26,4% admitted that their sexual relationships are inadequate, 27,2 %admitted to not having time for it and 27 ,2% feel that their sexual relationship is unsatisfactory. gebrekkige selfbestuur 'n akute probleem geword bet en fundamentele verhoudings en instellings vertroebel. Indien dit gekwantifiseer kon word, sou dit 'n baie groot kostefaktor wees wat Suid-Afrika beslis nie kan bekostig nie. Meer belangrik egter: elke werkbehepte en selfver- waarloosde bet 'n brandende behoefte na kalmte, arbeidsvreugde, visie, beheer, geluk en selfbestuur. The average manager spends 11,4 hours per day at work and on activities related to his job, he sleeps 5,5 hours per day, only 2,9 hours per day are available for relaxation and a pathetic 3,7 hours per day are left for his wife and children, surmising that he dines with his family and watches television with them. Work and company evaluation It was required from the respondents to evaluate their company in respect of six specific orientations, namely human orientation, production, technology, science, professionalism and social responsibility. Professionalism has a high priority, whilst they have a lesser people orientation. It is obvious that in management's experience the hard side of management, namely technology, production, and science are more important to companies than the human and social responsibility side. The general belief these days, where South Africa is often being compared to Japan, is that employees in South Africa often change positions and just as often companies. From the country-wide research the contrary appears to be true. The average employee fills about five to six positions within two or three companies before he moves to a managerial or even more senior position. It takes on average 22 years to progress to the level of general manager, 21 years to become a director and 19 ,2 years to progress to the level of area manager. It only takes 14,5 years to progress to the level of manager. It is true that optimum manager utilization depends on the infrastructure. Within a broad spectrum, 34,8% of management is of the opinion that they receive too little human resources and too little information. They believe that communication is insufficient to carry out their daily task efficiently. Linked to this is the degree of delegation. For a manager to take decisions effectively and to delegate lower down in the structure, the delegation from the top must be sufficient and parallel to this the delegate power. The study indicated that 19% of management experienced too little delegation from the top, but 20% admitted at the same time that they delegate too little to their subordinates. Fringe benefits and salary scales Although it is often said that South African managers are remunerated sufficiently and even extensively for their major tasks, it doesn't seem all that extensive according to the research. The average manager earns R4 000 per month with only a third of the managers within senior and general manager levels earning RS 000+ per month. In addition the majority managers receive a housing and transport allowance. The transport allowance includes a vehicle of plus minus R29 000 and a petrol allowance. Additional benefits include medical aid ' pension fund, accident insurance, group life insurance and a funeral fund. On an average management receive 28 calender days leave per year. Priorities and objectives To be a balanced human being that meets his responsibilities towards spouse, children and employer, a manager should have the following priorities: 1. the self (not in the form of egoistic self-achievement, but in the form of self-management); 2. spouse; 3. family; 4. work. Priorities and objectives To be a balanced human being that meets his responsibilities towards spouse, children and employer, a manager should have the following priorities: 1. the self (not in the form of egoistic self-achievement, but in the form of self-management); 2. spouse; 3. family; 4. work. Priorities and objectives To be a balanced human being that meets his responsibilities towards spouse, children and employer, a manager should have the following priorities: Present work situation It is commonly accepted that S.A. management has to supervise up to 42 employees directly. This country-wide survey has indicated that the average manager does only supervise directly over five to ten people. The span of control in South Africa does, based on research, thus not seem to be as wide as is generally accepted. S.Afr.J.Bus.Mgmt.1989,20(3) Kry 'n greep op u lewe - Verhoog self-insig - Beptan die toekoms - Evatueer u groei en ontwikketing - Fokus op doetwitte - Stet prestasiestandaarde - Ontwikkel meetinstrumente 2. Raak betrokke by verstandetike, geestelike en liggaamlike groei - Beplan nuwe ervarings - Korn uit ou groewe - Beplan nuwe kontakte en ontdekkings - Waag nuwe ondernemings 3. Doen gereeld 'n persoonlike ondersoek na - Belangstellings - Begeertes - Prestasievlakke -Ambisies - Eertikheid - Selfbeheersing 4. Ontwikket aksieplanne - Stet persoontike doelwitte vir: loopbaan, gesin, selfontwikkeling - Herondersoek jou tewenstyt gereetd - Evatueer jou prestasiepotensiaat - Beplan vir verrassing en verandering van jou tewenspatroon 5. Beptan vir setfbestuur - Versoek terugvoering/kommunikasie van ander oor jouself - Vier prestasies gereeld - Integreer alle fasette van jou lewe - Handhaaf beginsets en standaarde Aksiestappe wat nou geneem moet word Aanhangsel 1 Oorsiglys van persoonlike en lewensdoelwitte Superficially considered qualities such as ambition, achievement, personal development, competition and obsession with a career, seem to be recommendable qualities. The majority of managers would therefore prefer to improve on these qualities even further. 1. Kry 'n greep op u lewe - Verhoog self-insig - Beptan die toekoms - Evatueer u groei en ontwikketing - Fokus op doetwitte - Stet prestasiestandaarde - Ontwikkel meetinstrumente 2. Raak betrokke by verstandetike, geestelike en liggaamlike groei - Beplan nuwe ervarings - Korn uit ou groewe - Beplan nuwe kontakte en ontdekkings - Waag nuwe ondernemings 3. Doen gereeld 'n persoonlike ondersoek na - Belangstellings - Begeertes - Prestasievlakke -Ambisies - Eertikheid - Selfbeheersing 4. Ontwikket aksieplanne - Stet persoontike doelwitte vir: loopbaan, gesin, selfontwikkeling - Herondersoek jou tewenstyt gereetd - Evatueer jou prestasiepotensiaat - Beplan vir verrassing en verandering van jou tewenspatroon 5. Beptan vir setfbestuur - Versoek terugvoering/kommunikasie van ander oor jouself - Vier prestasies gereeld - Integreer alle fasette van jou lewe - Handhaaf beginsets en standaarde In the short term these qualities linked to achievement and prestige, seem an attractive aim, despite all the sacrifices. However, if this objective is reached but there is a shaky marriage, alienated children, bad health, no friends and superficial faith, the achievement loses all its glory. In practice it has often been proved that success is more rewarding when combined with a balanced working pattern and personal way of life. S.Afr.J.Bus.Mgmt.1989,20(3) To be able to cope with such an extensive work load and to be busy competing the whole time, one should have a healthy body. In looking at S.A. managers, this becomes questionable. Almost 25% of the managers' mass is above-average, 14% of management's cholestrol Ievel is above-average, 20,5% doubt their own fitness, while 22,6% believe that their stress level is above-average. - Selfbeheersing 4. Ontwikket aksieplanne Private life Although 92,4% of the managers are married, it is barely an indication of happy marriages and big families. 43% admitted that romantic moments within their marriages are non-existing. The manager's job S.Afr.J.Bus.Mgmt.1989,20(3) S.Afr.J.Bus.Mgmt.1989,20(3) 153 It is said that a manager often sacrifices everything for job achievement but at the expense of the 'real self'. It is often believed that achievement and success compensate for everything and that deprivation is worthwhile on the road to success. feel competent there and that their objectives are being realized at work. 27,8% admitted to conflict with their spouse as a result of their work, 14 % of management said that they act differently at home than at work, and 24,5% said they experience reproaches because of bad choices, either occupation, marriage partner or other choices. These factors lead to problems at home. An analysis of the answers received from managers indicated that their job is their first priority ( as extensive demander). The second one, far behind the first, is their spouse, thirdly the family, and then the 'self. (Firstly in the form of self-development once again for the sake of the work and then as individual in the form of sport and recreation). Work and achievement are of the greatest importance to management. The balance of the different facets of life implicate self-management which is not present in their lives at present. The important role which management plays in the development of the South African economy and the fact that high demands and big challenges are being set cannot be denied. A bad state of health, careless spiritual state, and a disturbed family relationship, superficialize the value of success. Prompt 'career conversion' in conjunction with good self-management can contribute to improvement and a broadening of success and the experience thereof. Although there is no clash between personal values, norms and standards, and those of the company, 70% of the managers admit that they experience stress in the execution of their assignments. On analysis of the group's profile of aspects such as ambition, competition, need for achievement, and obsession with a career, one can develop a better understanding for the present situation of self-neglect, stress and the importance of work. As can be seen in Figure 7 the ambition to achieve is overpowering. They rate work, competition, and ambition with personal development as the most important aspects in their lives. The main aim of the average manager seems to be to achieve and to fulfil his ambition. Aanhangsel 1 Oorsiglys van persoonlike en lewensdoelwitte Onderwerp 1. Quality of life Everything is only worthwhile if at the end of the day one feels that the quality of one's life and not only the job quality, is high. If work is the most important aspect of a manager's life, then such a manager has not succeeded in applying self-management to improve his quality of life. On analysis of their answers to the questions regarding problems that they experience in their lives, it seems that problems are particularly prominent in their personal lives and marriages. 87 ,3% said that they do not experience any insoluble problems at work, that they

https://sajbm.org/index.php/sajbm/article/download/954/894

Afrikaans

'Ν NEURO-EVOLUSIONERE ΕΝ NEUROFISIOLOGIESE BENADERING TOT DIE ONDERSOEK EN BEHANDELING VAN VERWORWE DIS- ARTRIE ANITA VAN DER MERWE M.A.LOG. (PRETORIA) Departement Spraakheelkunde, Universiteit van Pretoria Departement Spraakheelkunde, Universiteit van Pretoria OPSOMMING Die konvensionele benadering tot verworwe disartrie soos dit gevind word in die literatuur word kortliks bespreek. Die noodsaaklikheid vir 'n gewysigde benadering wat praktiese leidrade aan die spraakterapeut sal verskaf, word beklemtoon. Die opkoms van die neuro- evolusioner-gefundeerde benadering tot serebrale verlamming, met ander woorde, tot kongenitale disartrie, word genoem. Sover bekend, is daar geen georganiseerde gegewens in die literatuur wat die neuro-evolusie van spraakmotoriek blootle vanaf die mees outo- matiese, mees georganiseerde en mees eenvoudige vlak tot die meer willekeurige, meer komplekse, en minder georganiseerde vlak van funksionering nie. Bekende gegewens in verband met spraak is hipoteties georden en 'n hierargiese spraakskema is opgestel wat die neuro-evolusie van spraak blootle. Op grond van die skema en met inagneming van neuro-fisiologiese disfunksies, is 'n ondersoek program opgestel wat die spraakprobleem van die verworwe disartriegeval in sy geheel ondersoek. Behandeling geskied aan die hand van die riglyne wat die skema aandui. Deur die gebruik van toepaslike spraakterapeutiese metodes word beoog om 'n herevolusie te bewerkstellig waar moontlik. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) SUMMARY The conventional approach to acquired dysarthria as found in the literature, is briefly discussed. The necessity for an altered approach, which will provide practical guidelines for speech therapists, is emphasized. The approach to cerebral palsy (in other words to congenital dysarthria) based on neuro-evolutional theory, is mentioned. As far as is known, there are no organised data in the literature that describe the neuro-evolution of s p e e c h motor-co-ordination from the most automatic, most organized and simplest level to the more voluntary, more complex and less organized level of functioning. Known data concerning speech have been hypo the tically ordered and a hierarchical speech scheme describing the neuro-evolution of speech was constructed. Based on this scheme and taking the neurophysiological dysfunction into account, an examination procedure which examines acquired dysarthria as a whole, has been compiled. Therapy follows the guidelines indicated by the scheme. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the P Reproduced by Sabinet Gateway under licence g Disartrie is 'n Griekse woord wat letterlik beteken 'n versteuring van artikula- sie as gevolg van 'ri letsel van die perifere of sentrale senuweestelsel.18 Die term behels egter meer as dit en verwys na defektiewe motoriese beheer van die totale spraakmeganisme uitgesonderd die simboliese. Dit verwys na spraak- probleme as gevolg van paralise, swakheid, of swak koordinasie van spraak- spiere en dit sluit in artikulasie, fonasie, respirasie en resonansie.5'10 Die term "verworwe" dui aan dat die toestand nie aangebore is nie, maar dat gestabili- seerde spraak reeds bestaan het voor die toestand ingetree het. Reproduced by Sabinet Gateway 46 Anita van der Merwe Aanduidings van belangstelling in verworwe disartrie word in die literatuur ge- vind vanaf die begin van hierdie eeu. Navorsing op die gebied volg veral twee benaderingswyses. Enersyds word een of meer van die spraaksimptome wat kenmerkend is van verworwe disartrie, ondersoek. Enkele simptome soos by- voorbeeld hipernasaliteit,19 verstaanbaarheid,15 wanartikulasie, disdiadokoki- nese,14 en verminderde beweeglikheid van artikulators,7 word in isolasie be- studeer. Die verband met ander simptome en die onderliggende neuro-fisiolo- giese disfunksie word dus nie duidelik toegelig nie. Aanduidings van belangstelling in verworwe disartrie word in die literatuur ge- vind vanaf die begin van hierdie eeu. Navorsing op die gebied volg veral twee benaderingswyses. Enersyds word een of meer van die spraaksimptome wat kenmerkend is van verworwe disartrie, ondersoek. Journal of the South African Speech and Hearing Association, Vol. 23. December 1976 SUMMARY Enkele simptome soos by- voorbeeld hipernasaliteit,19 verstaanbaarheid,15 wanartikulasie, disdiadokoki nese,14 en verminderde beweeglikheid van artikulators,7 word in isolasie be- studeer. Die verband met ander simptome en die onderliggende neuro-fisiolo- giese disfunksie word dus nie duidelik toegelig nie. Andersyds is die simptome wat in 'n spesifieke toestand voorkom, nagegaan. Baie aandag is geskenk aan Parkinsonisme, Veelvuldige Sklerose en Myasthe- nia Gravis. Verskeie nie-spesifieke terminologie is gebruik om die spraaksimp- tome te beskryf, byvoorbeeld "stadig", "geforseerd", "eksplosief" en "stac- cato". Beskrywing van 'n sekere toestand se simptome verskil van outeur tot outeur en die gevolg is 'n algemene verwarrende beeld. Dieselfde neiging om die probleem oppervlakkig te benader, word gevind met betrekking tot die behandeling van verworwe disartrie. Metodes wat wissel vanaf die koumetode,17 tot die gebruik van eksterne hulpmiddels byvoorbeeld 'n prostese vir nasale spraak,16 en chirurgiese kleefband,4 word beskryf. Elk van die metodes kan wel nuttig wees deurdat sekere simptome sodoende ver- lig word. Geen algemene beginsels word egter in die literatuur verskaf op grand waarvan al die simptome van alle gevalle van verworwe disartrie onder- soek en behandel kan word nie. Darley en sy medewerkers,5'6 doen in 1969 die mees omvattende studies tot op datum. Spraaksimptome van al die verskillende tipes verworwe disartrie word bestudeer met as doel die samestelling van differensiaal-diagnostiese simptoomgroepe. Die simptome word verklaar en in verband gebring met die onderliggende neurofisiologiese disfunksie. Die praktiese implikasies van die studies is egter steeds beperk vir die spraakterapeut. Gedurende die vyftigerjare is 'n groot deurbraak gemaak op die gebied van serebrale verlamming toe Bobath en Bobath neuro-evolusioner georienteerde terapiemetodes in fisioterapie begin toepas het. Mysak11 het die waarde van die benadering besef en dit ook toegepas op die behandeling van spraakpro- bleme van die serebraalverlamde kind. Mysak12 verklaar egter dat die enkele groot struikelblok in die weg van die praktiese toepassing van 'n neuro-evolu- sionere benadering in spraakterapie, die gebrek aan georganiseerde materiaal op die gebied van oro-neuro-motoriese ryping van spraak, is. Kennis van die gebied is noodsaaklik aangesien die motoriese probleme van die serebraalver- lamde vanuit 'n neuro-evolusionere oogpunt gesien word as 'n arrestasie of wanontwikkeling op die evolusieleer van motoriek. Die simptome van ver- worwe disartrie kan daarenteen gesien word as 'n devolusie van motoriek. Die herverskyning van infantiele orale reflekse by die volwasse brein-beseerde per- soon soos beskryf deur, o.a. Brain,2 en Mysak,13 bevestig die aanname. SUMMARY Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr Ten einde die rasionaal van 'n neuro-evolusioner-gefundeerde benadering te verstaan, is dit nodig om die konsep van evolusie en devolusie van die funksio- nering van die sentrale senuweestelsel en die duplekse simptomatologie van neuropatologie kortliks te beskryf. Die welbekende neuroloog, John Hughlings Jackson, het in die vorige eeu hierdie beginsels gepostuleer, en dit bied steeds Reproduced by Sabinet Gateway Reproduced by Sabinet 47 'η Benadering tot Verworwe Disartrie 'n handige basis vir die bestudering van die simptome van neuropatologie. Jackson9 onderskei 'n hierargie in die sentrale senuweestelselareas en ook in die funksies van die areas. Onderskeid word hoofsaaklik gemaak tussen hoog- ste en laagste vlakke. Die funksies van die laagste vlak is minder kompleks of meer eenvoudig, meer georganiseerd en dus minder veranderbaar, en ook meer outomaties. Bewegings wat op die vlak beheer word, toon min kompleksiteit en min spesialisasie. Dit is kenmerkend van gedrag net na geboorte. Die funk- sies van die hoogste vlak en gedrag wat beheer word op die vlak, is minder ge- organiseerd, meer kompleks en meer willekeurig. Jackson9 onderskei 'n hierargie in die sentrale senuweestelselareas en ook in die funksies van die areas. Onderskeid word hoofsaaklik gemaak tussen hoog- ste en laagste vlakke. Die funksies van die laagste vlak is minder kompleks of meer eenvoudig, meer georganiseerd en dus minder veranderbaar, en ook meer outomaties. Bewegings wat op die vlak beheer word, toon min kompleksiteit en min spesialisasie. Dit is kenmerkend van gedrag net na geboorte. Die funk- sies van die hoogste vlak en gedrag wat beheer word op die vlak, is minder ge- organiseerd, meer kompleks en meer willekeurig. Mysak13 definieer die term "evolusie" as: ' . . . an ascending development in a particular order'. Die genoemde onderskeid in funksies dui dus ook die orde van motoriese ontwikkeling aan. Ontwikkeling vind plaas vanaf die mees ou- tomatiese funksies na die meer willekeurige, vanaf die mees eenvoudige na die meer komplekse en vanaf die mees georganiseerde, tot die funksies wat steeds verder georganiseer word.13 Daar is dus 'n ordelike verloop in motoriese ont- wikkeling. Tydskrif van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Vol. 23, Desember 19 SUMMARY Elke vlak van ontwikkeling is die resultaat van die vorige vlak en die voorloper van die daaropvolgende vlak.3 Primitiewe motoriese response word geleidelik gei'nhibeer namate hoer vlakke van ontwikkeling bereik word.1 Neuropatologie veroorsaak daarenteen 'n devolusie of afbraak van funksione- ring en gee aanleiding tot 'n duplekse simptomatologie volgens Jackson.9 Negatiewe simptome is die verlies van funksies as gevolg van 'n letsel terwyl positiewe simptome die resultaat is van aktiwiteit of ooraktiwiteit van die in- takte dele van die sentrale senuweestelsel wat vrygestel is van beheer deur hoer dele, 'n Voorbeeld van 'n negatiewe simptoom is 'n parese of paralise wat die gevolg is van 'n verlies van willekeurige beheer en 'n voorbeeld van 'n posi- tiewe simptoom is die verskyning van infantiele reflekse.13 In terme van die leer van devolusie is die negatiewe element dus die verlies van die minder georganiseerde, meer komplekse en meer willekeurige funksies, terwyl die positiewe element die vrylating is van meer georganiseerde, meer eenvoudige en meer outomatiese funksies. Die verskynsel van duplekse simp- tomatologie bevestig dus die konsep van devolusie van motoriek as gevolg van neuropatologie. Indien die neuro-evolusionere beginsels van sentrale senuweestelselfunksies toegepas word op spraakmotoriek, impliseer dit 'n rangorde van kompleksiteit van spraakgedrag wat geleidelik tot stand kom en ook afgebreek kan word as gevolg van breinskade van die motoriese areas. Indien sodanige rangorde of evolusieleer saamgestel kan word, kan dit dus 'n raamwerk bied waarbinne verworwe disartrie ondersoek en behandel kan word. Die mate van devolusie kan nagegaan word en die heropbou van spraakfunksies kan geskied aan die hand van die riglyne wat die evolusieleer, of soos dit later genoem word, die hierargiese skema, aandui. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Alvorens daartoe oorgegaan word om die neuro-evolusionere beginsels toe te pas op spraak, moet genoem word dat die meer neurofisiologiese aspekte van verworwe disartrie nie geignoreer mag word nie aangesien dit van groot belang is in die behandeling. Motoriek en dus ook spraakmotoriek word beheer deur die gesamentlike werking van 'n aantal dele van die sentrale senuweestelsel. In Anita van der Merwe Anita van der Merwe 48 die verskillende etiologiese groepe of ook genoem motoriese siridroomgroepe, word motoriek op 'n kenmerkende wyse aangetas. SUMMARY 'n Letsel van enige deel van die sentrale senuweestelsel wat motoriek bei'nvloed, sal waarskynlik 'n devolu- sie van spraakgedrag tot gevolg he aangesien komplekse spraakfunksies afhank- lik is van die gesamentlike werking van die verskillende dele van die sentrale senuweestelsel. Sover moontlik word die neurofisiologiese disfunksie, byvoor- beeld 'n parese wat die uitvoer van meer of minder komplekse funksies ver- hoed, dus behandel ten einde 'n herevolusie te bewerkstellig. Waar beide die neuro-evolusionere en neurofisiologiese komponente in ag geneem word, bied dit 'n verantwoordbare rasionaal vir die ondersoek en behandeling van ver- worwe disartrie. Journal of the South African Speech and Hearing Association Vol. 23. December 1976 DIE TOEPASSING VAN NEURO-EVOLUSIONERE BEGINSELS OP SPRAAK Sover bekend bestaan daar geen georganiseerde gegewens wat die neuro-evolu- sie van spraak blootle nie. In terme van die genoemde beginsels kan afgelei word dat ook spraakmotoriek vanaf'n mees outomatiese, mees georganiseerde en mees eenvoudige vlak na 'n meer willekeurige, minder georganiseerde en meer komplekse vlak van funksionering ontwikkel. Die infantiele orale reflek- se kan gesien word as die laagste vlak van orale funksionering en as die begin- punt van vegetatiewe gedrag en spraakontwikkeling. Ingram8 se dat die reflek- se plaasvind via die medulla en op latere stadiums in willekeurige motoriese aktiwiteite gei'ntegreer word. Oor die verband wat daar bestaan tussen spesi- fieke orale reflekse en artikulasie-beweging kan slegs gespekuleer word. Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Gestabiliseerde spraak is direk geinisieerde en willekeurige bewegings, maar die presiese funksionering is afhanklik van die onderliggende onbewuste integrasie van die aktiwiteite van 'n komplekse reeks reflekse. Hierdie reflekssisteme ver- skaf die onbewuste substratum vir spraakproduksie.20 Die reflekssisteme word gekodrdineer met die willekeurige meganismes deur die dalende projeksiebane vanaf die serebrale korteks, nl. die kortikobulbere en kortikospinale bane.21 Enkele reflekse kan waarneembaar uitgelok word in die spraakorgane, nl. die faringale, palatale en mandibulere reflekse. Die reflekssisteme kan beskou word as die meer outomatiese, meer georganiseerde en meer eenvoudige as- pekte van orale funksies tydens spraakontwikkeling en gestabiliseerde spraak, en word dus onderskei van die infantiele reflekse wat as mees outomaties ge- klassifiseer is. Die vegetatiewe funksies, die velofaringale sfinkter, respirasie en fonasie word op grond van hul funksionering op 'n laer bewussynsvlak deur die skryfster gegradeer as meer outomatiese, meer georganiseerde "en meer een- voudige funksies. As 'n derde vlak, word die ontwikkeling van artikulasie en artikulasie tydens gestabiliseerde spraak, as die meer willekeurige, minder ge- organiseerde en meer komplekse aspek van: orale funksionering, onderskei. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Daar kan dus tot die slotsom gekom word dat gestabiliseerde spraak gegra- deerde komponente bevat, met ander woorde, outomatiese en willekeurige as- pekte. Genoemde gradering dui dus nie slegs die orde van ontwikkeling aan nie, maar gee 'n aanduiding van die neuro-evolusionere organisasie en funksio- nering op enige stadium. 49 'η Benadering tot Verworwe Disartrie Met die oog op die praktiese toepassing van die teoretiese besinning, is daar as volg te werk gegaan: 1. DIE TOEPASSING VAN NEURO-EVOLUSIONERE BEGINSELS OP SPRAAK Daar is 'n hierargiese spraakskema opgestel wat die neuro-evolusionere or- ganisasie van spraakfisiologie aandui en wat as basis sal dien vir die opstel van 'n ondersoekprogram en riglyne sal verskaf vir die behandeling van ver- worwe disartrie. 2. 'n Ondersoekprogram is saamgestel wat die spraakprobleem van die ver- worwe disartriegeval in sy totaliteit ondersoek en die neuro-evolusionere en neurofisiologiese simptome uitlig. BESPREKING VAN DIE HIERARGIESE SKEMA Bekende feite in verband met spraak word hipoteties georden deur die skryf- ster en weergegee in die hierargiese skema. Enkele vereistes is gestel aan die skema: 1. In ooreenstemming met neuro-evolusionere beginsels moet die skema spraakmotoriek voorstel vanaf die mees eenvoudige tot die meer komplek- se, die mees outomatiese tot die meer willekeurige, en vanaf die mees geor- ganiseerde tot die minder georganiseerde vlakke van funksionering. 2. Die subsisteme van spraakfisiologie, nl. respirasie, fonasie, artikulasie, reso- nansie en vegetatiewe gedrag, word alles in ag geneem en ook die interska- keling moet na vore kom aangesien geeneen van die subsisteme onafhank- lik bestaan nie. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) 3. Die skakeling met sensoriese terugvoering word ook op die skema aangegee aangesien spraak sensories-motoriese gedrag is. 4. Vir praktiese doeleindes moet die skema van waarde wees in die diagnose van motoriese spraakprobleme en ook riglyne verskaf vir die behandeling van die probleme. Die skema word dan ook in vlakke verdeel wat stadia in die ontwikkeling van spraak en organisasie in die gestabiliseerde stadium aandui ten einde die teorie meer konkreet voor te stel. Dit gee noodwendig aanleiding tot 'n mate van oorvereenvoudiging aangesien spraak in sy tota- liteit uiters kompleks is en moeilik grafies voorgestel kan word. Die voor- stelling van die hierargiese spraakskema is soos reeds gese, bloot hipoteties en kan slegs deur verdere uitgebreide navorsing bevestig word. In 'n voor- lopige ondersoek gedoen deur die skryfster, is bevind dat dit reeds in die huidige vorm tot 'n groot mate ooreenstem met die orde van devolusie en herevolusie in die verworwe disartriegeval en van groot praktiese waarde is. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra Enkele aspekte van die skema word vervolgens bespreek: Tydskrif van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Vol. 23, Desember 197 RESPIRASIE Respirasie is die mees basiese funksie van alle lewende wesens en dit word slegs sekonder aangepas vir spraakdoeleindes deur geleidelike dieper respirasie met vinnige inspirasie en gekontroleerde verlengde ekspirasie. Die uitvloei van lug word ook gevarieer om verhoogde subglottale druk te verkry wat aangepas word vir die klempatrone van 'n taal. Reproduced by Sabinet Gateway Reproduced by Sabinet Anita van der Merwe 50 • 1> bfi.J. ^ Έΐϊ-β β Λ Ό > — 4) <U « Ο > μ +- C bfi «• <υ.; £ Έ 8 8 g >£ C Cw 5·° ο g ο Λ Ό b W ο α> ^ Τ3 C 60— Ο C Ο α> -Ή u. ο Ο (Λ C Si'5 £ C ω « - > α ω (Λ — « ο ; « ο ® c " Ζ SJS 3 •Ξϋ-S a> 3 "i c t. 4> ^ a) 4> ω — 4> tm c c tui 0 ο b CO a. Η <υ Ο ε μ g.E ο ω •ο Ο 5 ο α § ι ^ « J5 c C 3 « • He _ π Ο c < 'E?S° ο Ji" u Sti· c π™ 5 Ξ ο £ ο.» g " 3 Ο"?-Ξ 2.5 ο _ (Λ 52 c Ji ο ®·" 2 -a-Sr- c '•3 "Ξ·!·* _ u π α Μ >.2 Ο c 2 u o n · ; I s I I ε » <u Ji 5.Ε u Ji •a 3 •a 3 £ ° Ooa w ε «ά C .2-r-ii ; ϊ · . 5 •s π·°·α ι· C I " i u M J*- (Λ (Λ ι *»-[/) L. q5S« U 0> £ •.spas c > 52·α C w ω Ρ ωΐ bo α> Λ _ ~ « - > 2 3 XJ C D C _ «•"«•ST .2 β c u « ο β> > vi .5 bo'w S 0) ι. Ό a ι, Μ · • c ; S-Ji» « κ > I •5 ε c <υ a> a> q. t. "O •5oS5 S = 3 1 3 t Ζ ι cr " A ® Ό c-^·0 c β ° >. π > c « μ <i> c ε •Ξ - »- C <D Τ r .ο ο "•π 3.2- 1 - a S 0-2·- -2 t 4· I'i ei-S? RESONANSIE Die velum dien aanvanklik as deflektor vir voedsel en hieruit kan afgelei word dat daar aanvanklik nie velere bewegings voorkom nie. Namate die meer vol- wasse slukpatroon aangeneem word, is dit nodig dat 'n velere sluiting gevorm word. Die beweging ontstaan waarskynlik dan op 'n latere stadium en word om die rede op vlak 2 aangedui. Die sluiting word geleidelik gekoordineer met fonasie, die vaardigheid en diadokokinese neem toe, en nasalering vind plaas volgens die vereistes van die taal. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra FONASIE Glottale adduksie is aanvanklik suiwer refleksief en so ook die aanvanklike skakeling tussen ekspirasie en glottale sluiting tydens huil. Vanwee die verster- king deur sensoriese terugvoering, word die skakeling meer willekeurig en word glottale sluiting gebruik vir fonasie. Die vaardigheid waarmee die fonasie- meganisme gebruik word en die diadokokinese van glottale abduksie en ad- duksie neem geleidelik toe, asook die vermoe om variasie in intonasie te pro- duseer. Die stippellyne dui op die begin van interskakeling wat op 'n latere stadium meer vasgele is, soos aangedui deur die vaste lyn. Klempatrone en intonasievariasie in die bree konteks van spontane kommuni- kasie in enige taal word beskou as die mees komplekse vlak van interskakeling tussen fonasie en respirasie. Vanuit 'n bewussynsvlak gesien kan die aspek nie op dieselfde vlak gestel word as artikulasie nie, want daar is beperkings op die willekeurige beheer van die aspekte vanwee die beperkte hoeveelheid proprio- septiewe inligting vanaf die fonasie- en respirasie-meganisme. ARTIKULASIE Die soekrefieks word gesien as die basis van artikulasiebeweging aangesien massabewegings van al die artikulasie organe en die kop hierin voorkom. Dit is die beginpunt van latere onafhanklike bewegings. Die liprefleks word ook hier geplaas hoewel dit ook by die meer suiwer vegetatiewe reflekse geplaas kan word. Gei'soleerde lipronding is egter op latere stadiums waarskynlik meer verwant aan artikulasie as aan die basiese funksies. Vanuit die soekrefieks ont- wikkel kopkontrole en onafhanklike spraakorgaanbewegings. Die mondrefleks wat 'n gekondisioneerde refleks is, ontstaan op 'n latere stadium en kan moontlik ook by die vegetatiewe funksies geplaas word, aangesien mondope- ning 'n voorvereiste is vir eet. Dit kan egter ook gesien word as die basis vir latere willekeurige mondopening tydens artikulasie. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Terugvoering speel weer eens 'n belangrike rol in die verdere motoriese ont- wikkeling en word op die skema aangedui. Vaardigheid en diadokokinese neem geleidelik toe en artikulasie vereis akkurate plasing in steeds groter wor- dende kontekse namate die kind vorder vanaf woorde na sinne in sy taalont- wikkeling. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu Tydskrif van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde. Vol. 23. Desember 197 RESPIRASIE a> α» β> Λ e V) ~ — C 5 sjC ta <λ·- c 2 υ w M Mm η —S u Ο = 2 > Μ 60 Mt 5 Si ο ^ ·Γ· * * 5 > :- £ C _ w ω 3 a> <u <u W > 'VJ </J bfiTD X) <υ a> "S 03 _ a> a> C ^ 3 « υ Ο Di a> a> (Λ 2 O.C & Λ 2 2 ^ Π J2 S? o- : ο : c c oi ο /fcu " <U (U a» — Μ Q. > 2 Journal of the South African Speech and Hearing Association, Vol. 23. December 1976 Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr Journal of the South African Speech and Hearing Association, Vol. 23. December 1976 51 'η Benadering tot Verworwe Disartrie t 'η Benadering tot Verworwe Disartrie t FONASIE VEGETATIEWE GEDRAG Reproduced by Sabinet Gateway Die aanvanklike infantiele orale reflekse word aangedui as die beginpunt van vegetatiewe gedrag. Refieksiewe suig is die beginpunt van die volwasse slukre- fieks. Die slukrefleks soos byvoorbeeld vir speekselbeheer, word weer beskou as onderliggend aan die slukpatroon tydens eet in die volwasse stadium. Re- 52 Anita van der Merwe Anita van der Merwe fleksiewe kou en byt vorm die basis vir latere gekoordineerde byt en kou. Die suigfunksie word ook op vlak 3 aangedui aangesien dit 'n hoe mate van ko5r- dinasie vereis tussen verskillende organe soos die velum, lippe en tong en slegs op 'n latere stadium moontlik is. Vegetatiewe gedrag is die gebruik van die orale organe vir laer funksies wat nie-simbolies is nie. Dit word egter nie streng gesproke gesien as die basis van artikulasie nie. Die neurofisiologiese organisasie is waarskynlik totaal verskil- lend aangesien die vegetatiewe funksies onafhanklike kortikale verteenwoordi- ging het en dus nie net 'n laer orde organisasie van spraakbewegings is nie. Om die rede word vegetatiewe gedrag as 'n onafhanklike subsisteem aangegee wat ook soos die ander subsisteme nou skakel met artikulasie aangesien dit steeds bewegings van dieselfde organe vereis. Journal of the South A frican Speech and Hearing Association, Vol. 23. December 197 VEREISTES GESTEL AAN DIE ONDERSOEKPROGRAM 1. Afleidings in verband met neuro-evolusionere en neurofisiologiese aspekte van die probleem moet gemaak kan word met die oog op diagnose, behan- deling en verdere navorsing. 1. Afleidings in verband met neuro-evolusionere en neurofisiologiese aspekte van die probleem moet gemaak kan word met die oog op diagnose, behan- deling en verdere navorsing. 2. Die inligting verkry uit die program moet 'n indikasie gee van die algemene toestand en aard van die probleem aangesien die spraakprobleem as deel of simptoom van die totale probleem gesien moet word. 3. Daar word nie gepoog om die probleem te klassifiseer nie, maar wel om die simptome van die toestand soos dit presenteer in elke individuele pasient, na te gaan. Die literatuur dui aan dat die huidige klassifikasie van die moto- riese sindroomgroepe nie onomwonde bewys en aanvaar word nie, en die neiging om elke persoon se individuele simptome na te gaan, word bespeur. 'n Individuele benadering is aanvaarbaar en noodsaaklik as in ag geneem word dat die lokalisasie en dus ook die effek van 'n letsel verskil van per- soon tot persoon. Dit is egter so dat algemene beginsels met betrekking tot fisiologie ooreenstem in alle persone en aan die hand .van die beginsels kan alle persone wel ondersoek en behandel word. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publish 4. Elke subsisteem van spraak word nagegaan vanaf die mees eenvoudige tot die meer komplekse funksies ten einde 'n beeld van die totale spraakpro- bleem te verkry. 5. Die aandeel van organiese bou in die funksionele probleem moet nie geig- noreer word nie. Die wyse waarop die probleem organies presenteer; by- voorbeeld in 'n verlamming, word ook aangeteken vanwee die belangrike rol in die spraakprobleem en die diagnostiese waarde daarvan. '' Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra 6. Ten einde vaste norms daar te stel, word die moontlike vorme wat 'n toe- stand kan aanneem aangegee, en die ondersoeke dui slegs met 'n kruisie die aard van 'n toestand aan. Die metode is bok tydsbesparend. 7. Die implikasies van die bevindings moet'ook aan die terapeut wat nie oor 'n diepgaande kennis van die neuro-evolusie beskik nie, riglyne verskaf vir die doelstellings van terapie. ; 7. VEREISTES GESTEL AAN DIE ONDERSOEKPROGRAM Die implikasies van die bevindings moet'ook aan die terapeut wat nie oor 'n diepgaande kennis van die neuro-evolusie beskik nie, riglyne verskaf vir die doelstellings van terapie. ; Reproduced by Sabinet G I e word egter ook gelaat vir kwalitatiewe beskrywings aangesien elke I 8. Ruimte word egter ook gelaat vir kwalitatiewe beskrywings aangesien elke 'η Benadering tot Verworwe Disartrie 53 individuele probleem in sy totaliteit nie deur keusemoontlikhede aangedui kan word nie. individuele probleem in sy totaliteit nie deur keusemoontlikhede aangedui kan word nie. 9. Die program moet met gemak en vinnig prakties toegepas kan word. 10. Ruimte word gelaat vir die optekening van resultate op 'n latere stadium byvoorbeeld na 'n periode van terapie aangesien die verloop van die toe- stand daaruit afgelei kan word, asook die effek van behandeling, medies sowel as terapeuties. Vir navorsingsdoeleindes kan afleidings ook in ver- band met her-evolusie gemaak word. 10. Ruimte word gelaat vir die optekening van resultate op 'n latere stadium, byvoorbeeld na 'n periode van terapie aangesien die verloop van die toe- stand daaruit afgelei kan word, asook die effek van behandeling, medies sowel as terapeuties. Vir navorsingsdoeleindes kan afleidings ook in ver- band met her-evolusie gemaak word. Algemene fisiese ondersoek Algemene fisiese ondersoek 1. Spiertonus: normaal; parese; paralise; verlaag; verhoog; links; regs; bilate- raal. 1. Spiertonus: normaal; parese; paralise; verlaag; verhoog; links; regs; bilate- raal. 2. Reflekse: normaal; verhoog; verswak. 3. Abnormale reflekse: afwesig; teenwoordig. 4. Balans: kopkontrole: goed, swak, geen; kan sit; kan staan;kan loop. 5. Onwillekeurige bewegings: afwesig; teenwoordig. 6. Sensasie: normaal; verlies. 6. Sensasie: normaal; verlies. 7. Kraniaalsenuweeuitvalle: I-XII; geen. 7. Kraniaalsenuweeuitvalle: I-XII; geen. 8. Diagnose: 8. Diagnose: inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) 9. Prognose: 9. Prognose: Opmerkings: die algemene fisiese ondersoek moet verkieslik deur die ge- neesheer voltooi word. Opmerkings: die algemene fisiese ondersoek moet verkieslik deur die ge- neesheer voltooi word. Tydskrif van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Vol. 23 Desemer 19 DIE ONDERSOEKPROGRAM VIR VERWORWE DISARTRIE Algemene fisiese ondersoek Journalof the South African Speech and Hearing Association Vol. 23. December 1976 Perifere orale ondersoek Die lippe en gesig, mandibula, tong en velum word aan die hand van die volgende aspekte ondersoek waar toepaslik. 1. Bou: normaal; gebreke anatomies; atrofie. 2. Spiertonus: normaal; verhoog; verlaag; links; regs; bilateraal. 3. Simmetrie: normaal; asimmetries: trek na links; regs. 4. Refleksiewe beweging: normaal; verhoog; verswak. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra 5. Willekeurige beweging: normaal; swak; immobiel; feitlik immobiel. Spraakmotoriek-ondersoek A. Infantiele orale reflekse. Spraakmotoriek-ondersoek A. Infantiele orale reflekse. 1. Soekrefieks: teenwoordig; gedeeltelik; afwesig. 2. Hand-mandibulere refleks: ditto. 3. Liprefleks: ditto. 4. Suigrefleks: ditto. 5. Kourefleks: ditto. Tydskrif van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Vol. 23 Desemer 197 Anita van der Merwe Anita van der Merwe 54 6. Bytrefleks: ditto. 7. Mondoopmaakrefleks: ditto. 8. Mandibulere strekrefleks. B. Behoue reflekse. 1. Slukrefleks: teenwoordig; verswak; verhoog; afwesig; vertraag. 1. Slukrefleks: teenwoordig; verswak; verhoog; afwesig; vertraag. 2. Speekselbeheer: ditto. 3. Faringale refleks: ditto. 4. Palatale refleks: ditto. 5. Mandibulere refleks: ditto. 6. Gaap: ditto. C. Vegetatiewe funksies. 1. Byt: normaal; verswak; afwesig; geassosieerde bewegings. 2. Kou: ditto. 3. Gesinkroniseerde byt, kou en sluk: ditto. 4. Sluk: ditto. D. Respirasie. Tydskrif van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Vol. 23, Desember 19 D. Respirasie. D. Respirasie. 1. Dominante tipe: abdominaal; torakaal; gemeng. 2. Diepte van respirasie: normaal; vlak. 3. Gebruik tydens rus: ekonomies; onekonomies. 4. Reelmatigheid: egalig; onwillekeurige bewegings. 5. As aktivator vir refleksiewe glottale sluiting: voldoende; onvoldoende. 6. As aktivator vir fonasie: voldoende; onvoldoende. 7. Duur van lang ekspirasie sonder stem: . . . sekondes. 8. Inspirasiespoed vir spraak: normaal; stadig. 9. Gebruik tydens spraak: ekonomies; onekonomies. 10. Spraakluidheid: normaal; verswak; verhoog. 11. Konstantheid van toonluidheid: normaal; neem geleidelik af; onwillekeu- rige bewegings. 12. Ekspirasie vir klempatrone in woorde: voldoende; onvoldoende. 13. Ekspirasie vir klem in groter konteks: voldoende; onvoldoende. E. Fonasie. 1. Glottale sluitrefleks, byvoorbeeld in hoes: teenwoordig; verswak; afwesig. 2. Willekeurige koordinering met ekspirasie: voldoende; onmoontlik. 3. Duur van verlengde fonasie: . . . sekondes. 4. Konstantheid van verlengde fonasie: aanhoudend; wissel; neem vinnig af; onwillekeurige bewegings. Journalof the South African Speech and Hearing Association Vol. 23. December 1976 1. Dominante tipe: abdominaal; torakaal; gemeng. 2. Diepte van respirasie: normaal; vlak. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) 3. Gebruik tydens rus: ekonomies; onekonomies. 4. Reelmatigheid: egalig; onwillekeurige bewegings. 5. As aktivator vir refleksiewe glottale sluiting: voldoende; onvoldoende. 6. As aktivator vir fonasie: voldoende; onvoldoende. 7. Duur van lang ekspirasie sonder stem: . . . sekondes. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publish 8. Inspirasiespoed vir spraak: normaal; stadig. 8. Inspirasiespoed vir spraak: normaal; stadig. p p p g 9. Gebruik tydens spraak: ekonomies; onekonomies. 10. Spraakluidheid: normaal; verswak; verhoog. 11. Konstantheid van toonluidheid: normaal; neem geleidelik af; onwillekeu- rige bewegings. 12. Ekspirasie vir klempatrone in woorde: voldoende; onvoldoende. 13. Ekspirasie vir klem in groter konteks: voldoende; onvoldoende. E. Fonasie. 1. Glottale sluitrefleks, byvoorbeeld in hoes: teenwoordig; verswak; afwesig. 2. Willekeurige koordinering met ekspirasie: voldoende; onmoontlik. 3. Duur van verlengde fonasie: . . . sekondes. 4. Konstantheid van verlengde fonasie: aanhoudend; wissel; neem vinnig af; onwillekeurige bewegings. Journalof the South African Speech and Hearing Association Vol. 23. December 1976 9. Gebruik tydens spraak: ekonomies; onekonomies. 10. Spraakluidheid: normaal; verswak; verhoog. 11. Konstantheid van toonluidheid: normaal; neem geleidelik af; onwillekeu- rige bewegings. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra 3. Duur van verlengde fonasie: . . . sekondes. 4. Konstantheid van verlengde fonasie: aanhoudend; wissel; neem vinnig af; onwillekeurige bewegings. 55 Artikulasie 1. Aard van artikulasie: akkuraat; goed; swak; baie swak; uiters swak; wegge- laat. 1. Aard van artikulasie: akkuraat; goed; swak; baie swak; uiters swak; wegge- laat. i) Bilabiaal. i) Bilabiaal. ii) Labiodentaal. iii) Palataal. iv) Alveoler. v) Veler. vi) Vokale. ) vii) Klankverbindings. 2. Algemene indruk van artikulasie: goeie artikulasie; verswakte artikulasie; uiters verswak; erg verswak; weinig artikulasiebewegings. 3. Gelykvormigheid van artikulasie in spontane spraak: konstant dieselfde ge- artikuleer; varieer; breuke in artikulasie; verswak met uitputting. Artikulasie tydens diadokokinese: 1. Kontinui'teit van bewegings: bly behoue; neem vinnig af; geleidelik; onwille- keurige bewegings; feitlik immobiel. 2. Ritme tydens diadokokinese toetsing: ritmies; stadig ritmies; a-ritmies. 3. Akkuraatheid van plasing: goed; swak; baie swak. 4. Geassosieerde bewegings van: ander artikulators; ander liggaamsbewegings. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) 5. Spoed van spontane spraak: normaal; stadig; baie stadig; onreelmatig. H. Vlotheid van spraak: 5. Spoed van spontane spraak: normaal; stadig; baie stadig; onreelmatig. 1. Vlotheid van spraak: normaal; onvlot. 2. Ritmespoed van spraak: normaal; stadig; wissel. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publish Kompenseer deur: geen; spoed van spraak; addisionele bewegings. J. Verstaanbaarheid. 1. Verstaanbaarheid van spontane spraak: goed; swak; baie swak. 2. Verstaanbaarheid tydens: woorde; sinne; spontane spraak. K. Indruk van algemene erns van toestand: uiters swak; baie.swak; swak; ge- middeld; gering; weinig. /* Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra 'η Benadering tot Verworwe Disartrie 'η Benadering tot Verworwe Disartrie 5. Inisieringspoed van stem: normaal; vertraag; gering vertraag. 5. Inisieringspoed van stem: normaal; vertraag; gering vertraag. 6. Diadokokinese van glottale sluiting: . .. keer in 5 sek., aaneenlopend. - 7. Ritme van glottale diadokokinese: ritmies normaal; stadig ritmies; a-ritmies 8 Beweging tydens diadokokinese: afsonderlik; word aaneenlopend 7. Ritme van glottale diadokokinese: ritmies normaal; stadig ritmies; a-ritmies 8. Beweging tydens diadokokinese: afsonderlik; word aaneenlopend. 9. Algemene toonhoogte: normaal; laag; hoog; wissel. 10. Stemkwaliteit: normaal; swak. 11. Toonhoogtevariasie in sinne: normaal; gering; monotoon. 12. Toonhoogtevariasie in groter konteks: normaal; gering; monotoon. . Resonansie 1. Palatale refleks: teenwoordig; afwesig; verswak; ontoetsbaar weens ver- hoogde faringale refleks. 2. Koordinering met fonasie: teenwoordig, afwesig. 2. Koordinering met fonasie: teenwoordig, afwesig. 3. Verlengde sametrekking met fonasie: normaal; vinnige uitputting; afwesig; onwillekeurige bewegings. 4. Diadokokinese van velere sluiting: . . . keer in 5 sekondes. 5. Kwaliteit tydens diadokokinese: goed; onvoldoende bewegings; bewegings worcl aaneenlopend. 6. Nasale resonansie in spraak: normaal; hipernasaal; hiponasaal. 7. Graad van nasaliteit: gering; erg; totaal. Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Spraaksisteemdifferensiasie: goed; gedeeltelik; geen. 1. Kop van toraks. 2. Artikulators van kop en nek. 3. Lippe van kaak en tong. 4. Tong van kaak en lippe. 5. Kaak van tong en lippe. 6. Intra-orgaandifferensiasie. Diadokokinese: . . . keer in 5 sek.; ontoetsbaar. 1. Enkelartikulasie. i) Nie-spraakbewegings: tong in en uit; tong heen en weer; lippe; kaak. ii) Spraakbewegings: tong; lippe; kaak; velum (bv. la; pa; ka; pm) 2. Twee-plekartikulasie. i) Voor na agter in mond. ii) Voor na mid del. iii) Agter na voor. iv) Agter na middel. 3. Drie-plekartikulasie i) Voor, middel en agter van mond. ii) Agter, middel en voor. 1. Enkelartikulasie. 1. Enkelartikulasie. i) Nie-spraakbewegings: tong in en uit; tong heen en weer; lippe; kaak. ii) Spraakbewegings: tong; lippe; kaak; velum (bv. la; pa; ka; pm) Reproduced by Sabinet Gateway under licence gra i) Nie-spraakbewegings: tong in en uit; tong heen en weer; lippe; kaak. ii) S kb i li k k l (b l k ) i) Nie-spraakbewegings: tong in en uit; tong heen en weer; lippe; kaak. ii) Spraakbewegings: tong; lippe; kaak; velum (bv. la; pa; ka; pm) 2. Twee-plekartikulasie. p i) Voor na agter in mond. ii) Voor na mid del. iii) Agter na voor. iv) Agter na middel. 3. Drie-plekartikulasie p i) Voor, middel en agter van mond. ii) Agter, middel en voor. Journal of the South African Speech and Hearing Association, Vol. 23 December 197 'η Benadering tot Verworwe Disartrie 56 Anita van der Merwe Anita van der Merwe iii) Middel, voor en agter. Artikulasie BEHANDELING VAN VERWORWE DISARTRIE Nadat die vlak van funksionering van elke subsisteem van spraak bepaal is met behulp van die ondersoekprogram, is die doel van terapie om waar moontlik, 'n herevolusie te bewerkstellig. In 'h degeneratiewe of statiese toestand word ondersteuningsterapie gedoen om devolusie tee te werk. Binne die raamwerk wat die skema bied kan verskeie tegnieke toegepas word ten einde die neuro- fisiologiese disfunksie, byvoorbeeld 'n parese, te verbeter. Keuse van tegnieke Reproduced by Sabinet Gateway Reproduced by Sabinet 'η Benadering tot Verworwe Disartrie 57 word aan die diskresie van die terapeut oorgelaat ten einde aan te pas by die behoeftes van die pasient. word aan die diskresie van die terapeut oorgelaat ten einde aan te pas by die behoeftes van die pasient. Die metode wat gevolg moet word kom neer op: Die metode wat gevolg moet word kom neer op: 1. lnhibisie van positiewe simptome indien dit voorkom. 2. Fasilitasie van negatiewe simptome. Die metode word hoofsaaklik gevolg in spraakterapie aangesien spraak as 'n hoer funksie hoofsaaklik uit nega- tiewe simptome bestaan. Tegnieke wat gebruik kan word, is die volgende: Tegnieke wat gebruik kan word, is die volgende: 1. Mysak11' 12' 13,beskryf tegnieke wat veral waardevol op die refleksvlakke gebruik kan word. 2. Proprioseptiewe neuromuskulere fasilitasietegnieke wat gerig is op die ver- betering van onderliggende bewegingspatrone, is uiters geslaagd. Die teg- nieke is veral van waarde by fasilitering van die middelvlakke, byvoorbeeld verlengde ekspirasie en onafhanklike orgaanbewegings. 3. Willekeurige pogings, byvoorbeeld by diadokokinese verbetering. 4. Tradisionele spraakterapeutiese grondbeginsels, byvoorbeeld multisenso- riese stimulasie en motivering van pasient. Hippocrates het gese dat genesing nie slegs afhanklik is van tyd nie, maar ook van geleentheid, en dit is die verantwoordelikheid van die spraakterapeut om aan elke pasient wat in haar sorg geplaas word, die maksimum geleentheid tot herstel te bied. Hippocrates het gese dat genesing nie slegs afhanklik is van tyd nie, maar ook van geleentheid, en dit is die verantwoordelikheid van die spraakterapeut om aan elke pasient wat in haar sorg geplaas word, die maksimum geleentheid tot herstel te bied. inet Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) Tydskrif van die Suid-Afrikaanse, Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Vol. 23, Desember VERWYSINGS 1. Bobath, K. (1969): The motor deficit in patients with cerebral palsy. Clinics in developmental medicine No. 23. William Heineman Medical Books. 2. Brain, R. (1956): Diseases of the nervous system. University Press, London. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Pu 3. Crickmay, M.C. (1972): Speech therapy and the Bobath approach to cerebral palsy. Charles C. Thomas, Illinois. 4. Crouch, Z.B. (1971): Lip taping for buccal-labial insufficiency. /. Speech Hear. Dis., 36, 543-545. 5. Darley, F.L., Aronson, A.E. & Brown, J.R. (1969): Differential diagnos- tic patterns in dysarthria. / Speech Hear. Res., 12, 246-270. Reproduced by Sabinet Gateway under licence gr p y p 6. Darley, F.L., Aronson, A.E. & Brown, J.R. (1969): Clusters of deviant speech dimensions in the dysarthrias. /. Speech Hear. Res., 12, 462-297. p y p 7. Hixon, T.J. & Hardy, J.C. (1964): Restricted motility of the speech articulators in cerebral palsy. /. Speech Hear. Dis., 29, 293-306. p y p 8. Ingram, T.T.S. (1973): Developmental disorders of speech. Handbook of Clinical Neurology, Vol. 4, Disorders of speech, perception and sym bolic behaviour. American Elsevier Publishing Co., New York. g 9. Jackson, J.H. (1925): Neurological fragments. Oxford Medical Publica tions. Tydskrif van die Suid-Afrikaanse, Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Vol. 23, Desember 19 Anita van der Merwe 58 10. Morley, D.E. (1955): The rehabilitation of adults with dysarthric speech. J. Speech Hear. Dis., 20, 58-64. p 11. Mysak, E.D. (1959): Significance of neuro-physiological orientation to cerebral palsy habilitation. J. Speech Hear. Dis., 24, 221-230. p y p , , 12. Mysak, E.D. (1963): Dysarthria and oropharyngeal reflexology: a review. J. Speech Hear. Dis., 28, 252-260. p 13. Mysak, E.D. (1968): Ν euro-evolutional approach to cerebral palsy and speech. Teachers College Press, New York. p g 14. Peacher, W.C. (1950): The etiology and differential diagnosis of dysarthria./. Speech Hear. Dis., 15, 252-265. y p 15. Tikofsky, R.S. & Tikofsky, R.P. (1964): Intelligibility measures of dysarthric speech. / Speech Hear. Res., 7, 325-333. 16. Wedin, S. (1972): Rehabilitation of speech in cases of palato-pharyngeal paresis with the aid of an obturator prosthesis. British J. Dis., Comm., 7, 117-129. 17. Weiss, D.A. & Beebe, H.H. (1951): The chewing approach in speech and voice therapy. S. Karger, New York. py g 18. West, R.W., Ansberry, M. & Carr, C. (1957): The rehabilitation of speech Harper & Brothers, New York. p 19. Wolski, W. Journal of the South African Speech and Hearing Association Vol. 23. December 1976 is our speaaiite de la maison net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) ence granted by the Publisher (dated 2012) . . . And it has been since 1948, when we began. They tell us that today's state-of-the-art of audio- electronics owes much to Studer research and specialisation in this field. range unequalled in its bracket . . . Which is the highest. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the Publish g We supply this equipment to professionals and discerning amateurs throughout the world. - They buy it for its tonal purity. p . . We're human. So we blush. p . . . We're human. So we blush. . . . We're human. So we blush. But we must agree that we design and manufacture audio equipment of superb quality. - In a product y p y . . . And that, as we said, is the speciality of our House. STUDER-REVOX SOUTH AFRICA (PTY)LTD Microphones. Amplifiers, Turntables, FM-Tuners, Loud- speaker Systems, Language Laboratory Installations, Audio- Visual Teaching Equipment STUDER · REVOX · AKG · THORENS Professional Recording and Audio Mixing Equipment for Radio. Television, Motion-Picture and Disc-Recording Studios tonal purity is our speaaiite de la maison tonal purity is our speaaiite de la maison tonal purity VERWYSINGS (1967): Hypernasality as the presenting symptom of Myasthenia Gravis. /. Speech Hear. Dis., 32, 36-38. 20. Wyke, B. (1966): Recent advances in the neurology of phonation: phonatory reflex mechanisms in the larynx. Speech pathology diagnosis: Theory and practice, Report of the National Conference of the College of Speech Therapists in Glasgow. E. & S. Livingstone, London. Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2012) nce granted by the Publisher (dated 2012) 21. Wyke, B. (1970): Neurological mechanisms in stammering: an hypothesis. British J. Dis., Comm., 5, 6-15. Journal of the South African Speech and Hearing Association Vol. 23. December 1976 TOiai^-H^Ubx STUDER-REVOX SOUTH AFRICA (Ptyl Ltd., Audward House. 30 Ameshoff Street, Braamfontein. 2001. Tel. 724-9680/88 .P.O. Box 31282, Braamfontein. 2017. Telex 8-6683 Tydskrif van die Suid-Afrikaanse Vereniging vir Spraak- en Gehoorheelkunde, Vol. 23. Desember 19

https://sajcd.org.za/index.php/sajcd/article/download/386/497

Afrikaans

SATEBNR Vol I (1998)Nr3 SATEBNR Vol I (1998)Nr3 377 ABSTRACT The South African Police Service (SAPS) is increasingly moving towards community policing. This movement makes great demands on the interpersonal efficiency of police officers and their trainers. It seems, however, that trainers in the SAPS seldom have sufficient knowledge and/or skills to manage interpersonal contact effectively. A two-group design was used to evaluate a training programme regarding interpersonal efficiency for instructors within the SAPS Training College. It transpired that interpersonal skills improved significantly after completion of the training programme. As far as qualitative impressions are concerned, it was found that certain organisational factors might inhibit the development of interpersonal efficiency of trainers JELJ 400 net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2009). JELJ 400 L I Jorgensen en S Rothmann Departement Bedryf- en Personeelsielkunde. Potchefttroomse Universiteit vir eHO Die Evaluering van 'n Opleidingsprogram ten opsigte van Interpersoonlike Doeltreffendheid * L I Jorgensen en S Rothmann • The Evaluation of a Training Programme with respect to Interpersonal Efficiency OPSOMMING Die Suid-Afrlkaanse Polisiediens (SAPD) beweeg toenemend na gemeenskaps- polisiering. Laasgenoemde stel groot eise aan die interpersoonlike doe 1- treffendheid van polisiebeamptes en hul opleiers. Dit wil voorkom asof opJeiers binne die SAPD seide oor genoegsame kennis en/of vaardighede beskik om interpersoonlike kontak effektief te hanker. 'n Tweegroepontwerp is gebruik om 'n opleidingsprogram t.o.v. interpersoonlike doeltreffendheid by instrukteurs binne die SAPD-Opleidingskollege te evalueer. Die metodiek van die kursus behels 'n individuele groeistimuleringsgesprek, 'n groeigroep en interpersoonlike vaardigheidsopleiding. Die opleidingsprogram het daartoe bygedra dat opleiers na afloop daarvan meer geneig was om vanuit die self te reageer en hulself te aanvaar. Hul interpersoonlike vaardighede het ook beduidend verbeter na afloop van die opJeidingsprogram. Wat die kwalitatiewe indrukke betref, blyk dit sekere faktore struikelblokke kan wees in die weg van die ontwikkeling van SAJEMS NS Vol I (1998) No 3 378 SAJEMS NS Vol I (1998) No 3 interpersoonlike doeltreffendheid Sen- SATEB NR Vol I (1998) Nr 3 379 sitiewe verhoudingvonning verwys na die vonning van fasiliterende interpersoonlike prosesse, of die skep van 'n verhoudingsklilnaat wat opbouende prosesse tussen die opleier en die deelnemer/groeplid stimuleer (Cilliers & Wissing, 1983). Aanwesigheid van hoC! vlakke van die kemdimensies van sensitiewe verhoudingvonning by die opleier lei tot groeifasiliterende verandering by die deelnemer. 'n Belangrike resultaat wat uit die navorsing van Carkhuff (1969) voortvloei, is dat 'n hoC! vlak van psigologiese optimaliteit (selfontwikkeling) by die opleier groeistimulerend kan inwerk op deelnemers. 'n Lae vlak van psigologiese optimaliteit kan die deelnemer laat agteruitgaan. Daarom behoort die opleiding van opleiers onder andere te berus op die fasilitering van psigologiese optimaliteit (Cilliers, 1988). Volgens Cilliers en Wissing (1993) moet die opleier oor die intrapersoonlike kenmerke van psigologiese optimaliteit beskik om interpersoonlik doeltreffend te kan funksioneer. sitiewe verhoudingvonning verwys na die vonning van fasiliterende interpersoonlike prosesse, of die skep van 'n verhoudingsklilnaat wat opbouende prosesse tussen die opleier en die deelnemer/groeplid stimuleer (Cilliers & Wissing, 1983). Aanwesigheid van hoC! vlakke van die kemdimensies van sensitiewe verhoudingvonning by die opleier lei tot groeifasiliterende verandering by die deelnemer. 'n Belangrike resultaat wat uit die navorsing van Carkhuff (1969) voortvloei, is dat 'n hoC! vlak van psigologiese optimaliteit (selfontwikkeling) by die opleier groeistimulerend kan inwerk op deelnemers. 'n Lae vlak van psigologiese optimaliteit kan die deelnemer laat agteruitgaan. Daarom behoort die opleiding van opleiers onder andere te berus op die fasilitering van psigologiese optimaliteit (Cilliers, 1988). Volgens Cilliers en Wissing (1993) moet die opleier oor die intrapersoonlike kenmerke van psigologiese optimaliteit beskik om interpersoonlik doeltreffend te kan funksioneer. Verskeie interpersoonlike vaardigheidsopleidingmodelle het veral vanuit die psigodinamiese, hwnanisties-eksistensiele en die behavioristiese benaderings gegroei (Ivey & Authier, 1978; Marshall & Kurtz, 1982). Uit die evaluering van die verskillende opleidingsprograrnme ten opsigte van interpersoonlike doeltreffendheid wat in die literatuur opgespoor kon word (bv. Anderson, 1982; Arbess & Hubbell, 1973; Berry, 1993; Cilliers, 1988; Harrold et al., 1988; Jacobs, Brown & Randolph, 1974; McWhirter, 1974; Russell & Easton, 1979; Stokes & Tail, 1980), blyk dit dat verskeie van hierdie kursusse nie voorsiening maak vir die opleiding van opleiers in organisasies nie, en/of dat hierdie kursusse nie op multikulturele groepe toegepas is nie. Verskeie opleidingsprogramme om interpersoonlike doeltreffendheid, soos gekonseptualiseer op grond van die persoongesentreerde teorie (Rogers, 1983) en die menslike potensiaalontwikkelingsmodel (Carkhuff, 1987), te bevorder, is in Suid-Afrika ontwikkel. interpersoonlike doeltreffendheid Die Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD) beweeg toenemend na gemeenskaps- polisiering en 'n groter openheid vir die gemeenskap. Ten spyte hiervan word k1agtes van die publiek ontvang dat polisiebeamptes belangeloos, ongevoelig, vyandigheid en aggressief teenoor die gemeenskap optree (Du Preez, 1990). De Kock. Schutte en Ehlers (1995) bevind dat een van die oorsake van misdaad die verwydering tussen die gemeenskap en die polisie is. Dit lei tot swak verhoudinge tussen die gemeenskap en polisie en 'n swak vloei van inligting. De Kock en Schutte (1994) meen die polisie moet opgelei word in vakke wat hul verhouding met die gemeenskap sal fasiliteer. Vakke soos tale, kommunikasie, sosiologie en sielkunde moet aan die studente geleer word Volgens Kriek (1995) meen sekere lede van die SAPD meen dat hulle niles aan die gemeenskap verskuldig is nie. Hierdie houding manifesteer in negatiewe optrede teenoor die publiek. Goeie gemeenskapsverhoudinge is egter 'n voorvereiste vir gemeenskapspolisiering. Verandering wat op hootkantoor beplan word, sal slegs met sukses geTmplementeer word indien dit op grondvlak by elke lid van die SAPD suksesvol inslag vind Volgens Midgley en Wood (1995) behels gemeenskapspolisiering dat 'n k1ientgeorienteerde benadering ten opsigte van polisiering in die SAPD aanvaar word. Die fokus op gemeenskapspolisiering en groter openheid vir die gemeenskap wat hierdeur van polisiebeamptes verwag word, stel groot eise aan die interpersoonlike doeltreffendheid van die polisiebeamptes en veral aan hul opleiers. Alhoewel die meganika van kommunikasie by die kurrikulum van die opleidingsbeamptes van die SAPD ingesluit is, word min aandag geskenk aan dinamiese aspekte van interpersoonlike doeltreffendheid. Interpersoonlike doeltreffendheid is noodsaaklik om die rolIe van konsultant, aanbieder enlof fasiliteerder in opleiding te vertolk (Gibb, 1982; Jones & Wood· cock. 1985; Lidstone, 1988; Stuart, 1988). Dit wi! egter voorkom asof opleiers dikwels nie oor genoegsame agtergrond enlof vaardighede beskik om die inter· persoonlike kontak en intrapsigiese gebeure wat vereis word ten opsigte van die rolle van fasiliteerder en opleier effektieftoe te pas nie (Harrold, Maxon & Berry, 1988; Lefton. 1988; Leventhal, 1984). Op grond van die persoongesentreerde teorie (Rogers, 1983) kan die afleiding gemaak word dat dit noodsaaklik is dat die opleier oor hoe vlakke van die kemdimensies van sensitiewe verhoudingvorming sal beskik ten einde interpersoonlik doeltreffend te funksioneer. Hierdie kemdimensies is respek. empatie, egtheid en konkreetheid (Cilliers & Wissing, 1993; Rogers, 1983). interpersoonlike doeltreffendheid Cilliers (1988; 1995) en Cilliers en Wissing (1993) bevind dat hierdie opleidingsprogramme bydra tot die stimulering van interpersoonlike doeltreffendheid (gekonkretiseer as die intra- en interpersoonlike kenmerke van psigologiese optimaliteit) van bestuurders, personeelbeamptes en opleidingsbeamptes. Rothmann (1996) bevind dat 'n opleidingsprogram in fasilitering (wat interpersoonlike doeltreffendheid insluit) vir opleidingsbeamptes in die SAPD Opleidingskollege te Pretoria tot 'n beduidende verbetering van interpersoonlike vaardighede aanleiding gee, maar dat die intrapersoonlike kenmerke van psigologiese optimaliteit nie beduidend verbeter het na afloop van die kursus nie. SAJEMS NS Vol 1 (1998) No 3 SAJEMS NS Vol 1 (1998) No 3 380 Omskrywing en kenmerke van psigologiese optimaliteit Psigologiese optimaliteit word gedefinieer as die proses van konstante innerlike groei tot die volle uitlewing van die menslike potensialiteite, gekenmerk deur 'n strewe na konstruktiewe interaksie met die omgewing, die verwerwing van 'n innerlike lokus van evaluering en buigsaamheid ten opsigte van die toepassing van waardes (Cilliers & Wissing, 1993). Dit blyk uit die humanistiese persoonlikheidsteoriee dat die psigologies optimaal-funksionerende persoon oor spesifieke intrapersoonlike kenmerke beskik (Lowenstein, 1993; Rogers, 1980). Hy/sy is geintegreerd en selfgenoegsaam, leef in die hede, het vaste waardes, is sensitief vir sy/haar emosies en openbaar dit op 'n spontane wyse sonder om kompulsief of impulsief te wees (Raskin & Rogers, 1989; Schultz, 1977). Sy/haar selfbeeld word gekenmerk deur selfaanvaarding en positiewe selfagting (Raskin & Rogers, 1989). Hy/sy aanvaar verantwoorde1ikheid vir wat hy doen, vir keuses wat hy/sy uitoefen en houdings wat hy/sy inneem (Frankl, 1978; Raskin & Rogers, 1989). Hierdie kenmerke dien as voorvereiste vir interpersoonlike effektiwiteit (Cilliers, 1995; Cilliers & Wissing, 1993). Interpersoonlik word die psigologies optimaal-funksionerende persoon gekenmerk deur hoe vlakke van respek., empatie, egtheid en konkreetheid (Cilliers & Wissing, 1993). Interpersoonlike doeltreffendheid is noodsaaklik ten einde psigologiese groei by 'n individu en groep te bewerkstellig (Berry, 1993; Corey & Corey, 1992). Interpersoonlike doeltreffendheid word in hierdie konteks gekonseptuaIiseer as kemdimensies van sensitiewe verhoudingvorming (respek., empatie, egtheid en konkreetheid) (CiUiers & Wissing, 1993) en as spesifieke mikro-vaardighede bestaande uit aandaggewing, luister en waame- ming, respondering, vraagstelling, minimaIe aanmoediging, parafta-sering, opheldering, samevatting, konfrontasie, interpretasie en refiektering van gevoel) en duidelike kommunikasie (Dickson & Mullan, 1990; Gallagher, 1993; Ivey, 1988). Volgens Ivey (1988) bestaan daar 'n verband tussen hierdie interpersoonlike vaardighede en die kemdimensies van sensitiewe verhouding- vorming. NavorsingJOntwerp 'n Tweegroepontwerp met 'n voor-, nameting is gebruik. Oit is die voonneting- nameting-kontrolegroepontwerp (Kerlinger, 1986). Samestelling van die interpersoonlike doeltreffendheidsprogram Die inhoud en metodiek van die opleidingsprogram ten opsigte van interpersoonlike doeltreffendheid behels die volgende aspekte: Stimulering van die intrapersoonlike kenmerke van psigologiese optimaliteit deur middel van 'n individuele groeistimuleringsonderhoud en 'n groeigroep- ervaring, wat bestaan uit 'n kombinasie van 'n T-groep (Wheelan, 1990) en 'n ontmoetingsgroep (Rogers, 1970). InIigting ten opsigte van die kenmerke van psigologiese optimaliteit en die stimuleringsproses ciaarvoor, is in die interper- soonlike doeltreffendheidsopleidingsprogram ingesluit. Aanleer van die kerndimensies van sensitiewe verboudingvorming (empatie, respek, egtheid en konkreetbeid) soos gekonkretiseer deur 'n kombinasie van die menslike potensiaalontwikkelingsmodel van Carkhuff (1987) en die mikro- opleidingsmodel van Ivey (1988) deur middel van interpersoonlike vaardig- heidsopleiding (instruksie, gedragsmodellering en rolspel) en gestruktureerde oefeninge. net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2009). Wat die tydsverdeling van die kursus betret: is vier ure (30 minute per persoon) aan individuele groeistimulering bestee, 14 uur aan 'n groeigroep en 14,5 uur aan vaardigheidsopleiding. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by t interpersoonlike doeltreffendheid Opleiding in die genoemde kemdimensies kan aan die hand van die menslike potensiaalontwikkelingsmodel van Carkhuff (1987) geskied, terwyl opleiding in spesifieke interpersoonlike vaardighede aan die hand van die mikro- opleidingsmodel van Ivey (1988) kan plaasvind. Die doelsteUing van hierdie navorsing is om die effek van 'n opleidingsprogram ten opsigte van interpersoonlike doeltreffendheid binne die SAPO Opleidings- kollege te Hammanskraal te bepaaI. SATEBNR Vo11 (1998)Nr3 381 Die metingsbattery Die meting van die intrapersoonlike kenmerke van psigologiese optimaliteit by instruk:teurs is met behulp van die Persoonlike Orientasievraelys (POI) (Knapp, 1976; Shostrom, 1976) gedoen. Die betroubaarheid van die POI wissel tossen 0,41 (Mensbeskouing) en 0,82 (Ondersteuningsratio) (Schulz, 1994). Die POI beskik oor konstrukgeldigheid en onderskei duidelik tossen selfgeaktuali- seerde en nie.selfgeaktualiseerde persone (Leitschuh & Rawlins, 1991; Schulz, 1994; Shostrom & Knapp, 1966). Volgens Knapp (1976:187-202) kan die POI gebruik word om die effek van groeigroepe op selfaktualisering te bepaal. Veral die ondersteuningsratio, spontaneiteit, eksistensialiteit, aanvaarding van aggres- sie, KAPASlTEIT vir intieme kontak, selfaktualiseringswaarde en selfaanvaar- ding is vatbaar vir verandering as gevolg van groeigroepe. Cilliers (1984) vind 'n beduidende positiewe verandering in elf van die twaalf skate van die POI na die aanbieding van 'n opleidingsprogram in sensitiewe relasievonning. Cilliers (1988) bevind dat 'n selfontwikkelingsprogram die volgende kenmerke van psigologiese optimaliteit (soos gemeet deur die POI) by deelnemers verhoog: rea1iteitskontak, buigsaamheid in die toepassing van waardes, emosionele volwassenheid en 'n interne lokus van kontrole. Die meting van interpersoonlike vaardigbede is met behulp van die Carkhuffskale (Carkhuff, 1967) gedoen. Elke proefpersoon het 'n rolgesprek van tien minute met 'n klient gevoer. Die onderhoud is op videoband opgeneem, waarna die vlakke van die kemdimensies van sensitiewe verhoudingvonning deur twee geregistreerde sielkundiges beoordeel is. Interbeoordelaar-betroubaarheid was groter as 0,95 vir al vier die skate. Ondersoekgroep Die ondersoekgroep is uit instrukteurs by die opleidingskollege van die SAPO in Hammansk:raal (N=42) gekies. 'n Ewekansige steekproefvan 24 (12 per groep) is uit die totale populasie van instrukteurs by die opleidingskollege getrek. 'n Klein groep is gebruik as gevolg van die intensiteit van die opleidingsmetodes wat gebruik is (Rogers, 1974:14) en omdat dit prakties onmoontlik was om meer as 24 persone vir ses dae (opleiding en evaluering) uit die werksituasie te onttrek. 382 SAJEMS NS Vol 1 (1998) No 3 SAJEMS NS Vol 1 (1998) No 3 Statistiese verwerkings Data is met behulp van die SAS-pakket (SAS Institute, 1985) statisties verwerk. Gepaarde t-toetse is gebruik om die beduidendheid van verskille tossen die gemiddeldes van voor- en nameting by die eksperimentele en kontrolegroep te bepaal, en om te vas te stel of daar 'n beduidende verskil tossen die veranderinge in hierdie groepe was (Christensen & Stoup, 1991). Resultate word as beduidend beskou indien die p-waardes kleiner as 0,05 is. Die verkree p-waardes (tweekantige toets) is omgeskakel na 'n eenkantige toets (Plug et al., 1988). 'n Bonferroni-aanpassing (Miller, 1981) is ten opsigte van hierdie p-waarde gemaak deur dit met twee te vermenigvuldig (aangesien daar twee stelle vergelykings was). Indien die finale p-waarde statisties beduidend is (~ 0,05), word die praktiese betekenisvolheid van resultate (d) bepaal. SATEB NR Vol I (1998) Nr 3 SATEB NR Vol I (1998) Nr 3 383 Die praktiese betekenisvolheid (d) ten opsigte van die vergelyking van die eksperimentele en kontrolegroep word gegee deur (Stat Kons., 1990: I 0-1 0): Die praktiese betekenisvolheid (d) ten opsigte van die vergelyking van die eksperimentele en kontrolegroep word gegee deur (Stat Kons., 1990: I 0-1 0): waar X E = die rekenkundige gemiddelde van die verskil tussen die metings van die eksperimentele groep, XK = die rekenkundige gemiddelde van die verskil tussen die metings van die kontrolegroep, en SMAKS = die maksimwn-standaardafwyking tussen die eksperimentele en kontrolegroep. Volgens Cohen (1977:20-27) geld die volgende afsnypunte ten opsigte van praktiese betekenisvolheid: d ~ 0,2 klein eft'ek d ~ 0,5 mediwneft'ek d ~ 0,8 groot eft'ek Volgens Cohen (1977:20-27) geld die volgende afsnypunte ten opsigte van praktiese betekenisvolheid: d ~ 0,2 klein eft'ek d ~ 0,5 mediwneft'ek d ~ 0,8 groot eft'ek d ~ 0,2 klein eft'ek d ~ 0,5 mediwneft'ek d ~ 0,8 groot eft'ek RESULTATE Psigologiese optimaliteit Psigologiese optimaliteit Die verskille tussen die voor- en nameting van die eksperimentele en kontrolegroep ten opsigte van die POI word in Tabel 1 uiteengesit: Wat die psigologiese optimaliteit betref, blyk dit dat die opleidingsprogram daartoe bygedra het dat die eksperimentele groep se vlak van psigologiese optimaliteit (soos gemeet deur die POI) beduidend verhoog het betreft'ende die Ondersteuningsratio en Selfaanvaarding. Lede van die eksperimentele groep was dus na afloop van die opleidingsprogram meer geneig om op 'n onathanklike en outonome wyse vanuit geinternaliseerde beginsels en motivering vir hulself te kan besluit Hulle is ook meer geneig om hulself te aanvaar ten spyte van swakhede oftekortkominge SAJEMS NS Vol 1 (1998) No 3 SAJEMS NS Vol 1 (1998) No 3 384 Tabell: Die venlUl tossen die voor- en nameting volgens die POI van die eksperimentele groep (EG) en kontrolegroep (KG) Item EG KG Gem. S.a. Gem. S.a. Tydratio (Tc) 0.83 3.21 0.25 2.14 Ondersteuningsratio (I) 3.50 4.29 -1.33 6.18 Selfaktualiseringswaarde -0.58 2.23 0.33 2.31 (Sav) Eksistensialiteit (Ex) -0.08 2.43 0.25 3.67 Gevoelsrefleksie (Fr) 1.33 2.15 0.25 1.86 SpontaneIteit (S) 0.33 1.78 0.5 1.68 Selfagting (Sr) 0.00 1.04 8.33 1.44 Selfaanvaarding (Sa) 1.17 2.17 -1.5 2.24 Mensbeskouing (Nc) 0.33 2.19 0.25 2.8 Sinergie(Sy) -0.33 0.98 0.25 1.48 Aanvaarding van aggressie 0.58 1~3 1.44 (A) Kapasiteit vir intieme 0.92 25 2.87 kontak (C) P d 0.60 - 0.03· 0.78, 0.33 - 0.79 - 0.20 - 0.81 - 0.87 - 0.01· 1.19+ 0.93 - 0.26 - 0.13 - 0.26 - Tabell: Die venlUl tossen die voor- en nameting volgens die POI van die eksperimentele groep (EG) en kontrolegroep (KG) Item EG KG Gem. S.a. Gem. S.a. Psigologiese optimaliteit Tydratio (Tc) 0.83 3.21 0.25 2.14 Ondersteuningsratio (I) 3.50 4.29 -1.33 6.18 Selfaktualiseringswaarde -0.58 2.23 0.33 2.31 (Sav) Eksistensialiteit (Ex) -0.08 2.43 0.25 3.67 Gevoelsrefleksie (Fr) 1.33 2.15 0.25 1.86 SpontaneIteit (S) 0.33 1.78 0.5 1.68 Selfagting (Sr) 0.00 1.04 8.33 1.44 Selfaanvaarding (Sa) 1.17 2.17 -1.5 2.24 Mensbeskouing (Nc) 0.33 2.19 0.25 2.8 Sinergie(Sy) -0.33 0.98 0.25 1.48 Aanvaarding van aggressie 0.58 1~3 1.44 (A) Kapasiteit vir intieme 0.92 25 2.87 kontak (C) • Verskil is statisties beduidend: p :s; 0.05 # Verskil is prakties betekenisvol: d ~ 0.50 (mediumeffek) + Verskil is prakties betekenisvol: d ~ 0.80 (groot effek) P d 0.60 - 0.03· 0.78, 0.33 - 0.79 - 0.20 - 0.81 - 0.87 - 0.01· 1.19+ 0.93 - 0.26 - 0.13 - 0.26 - Die verskille tussen die VOOI'- en nameting van die eksperimentele en kontrolegroep ten opsigte van die Carkhuffskale word in Tabel 2 uiteengesit: Tabel2: Die venlU. tossen die voor- en nameting ten opsigte van die Carkhuff-skale van die eksperimentele groep (EG) en kontrolegroep (KG) Item EG KG P d R.G. S.a. R.G. S.a. 1.63 0.23 0.19 0.01· 8.94+ 1.60 0.31 0.19 0.01· 8.21+ 1.72 0.33 0.18 0.01· 10.22+ Re 1.91 0.28 0.19 0.01· 10.22+ • Verskil is statisties beduidend: p:s; 0.05 + Verskil is prakties betekenisvol: d ~ 0.80 (groot effek) Tabell: Die venlUl tossen die voor- en nameting volgens die POI van die eksperimentele groep (EG) en kontrolegroep (KG) g gg 1~3 (A) Kapasiteit vir intieme 0.92 25 2.87 kontak (C) • Verskil is statisties beduidend: p :s; 0.05 # Verskil is prakties betekenisvol: d ~ 0.50 (mediumeffek) + Verskil is prakties betekenisvol: d ~ 0.80 (groot effek) 0.26 - Die verskille tussen die VOOI'- en nameting van die eksperimentele en kontrolegroep ten opsigte van die Carkhuffskale word in Tabel 2 uiteengesit: Tabel2: Die venlU. tossen die voor- en nameting ten opsigte van die Carkhuff-skale van die eksperimentele groep (EG) en kontrolegroep (KG) Item EG KG P d R.G. S.a. R.G. S.a. 1.63 0.23 0.19 0.01· 8.94+ 1.60 0.31 0.19 0.01· 8.21+ 1.72 0.33 0.18 0.01· 10.22+ Re 1.91 0.28 0.19 0.01· 10.22+ • Verskil is statisties beduidend: p:s; 0.05 + Verskil is prakties betekenisvol: d ~ 0.80 (groot effek) Item EG KG P d R.G. S.a. R.G. S.a. + Verskil is prakties betekenisvol: d ~ 0.80 (groot effek) Psigologiese optimaliteit 1.63 0.23 0.19 0.01· 8.94+ 1.60 0.31 0.19 0.01· 8.21+ 1.72 0.33 0.18 0.01· 10.22+ Re 1.91 0.28 0.19 0.01· 10.22+ • Verskil is statisties beduidend: p:s; 0.05 + Verskil is prakties betekenisvol: d ~ 0 80 (groot effek) SATEB NR Vol I (1998) Nr 3 385 Die eksperimentele groep het na afloop van die opleidingsprogram 'n beduidende hoar telling ten opsigte van die vier Carkhuffskale behaal as met die voonneting. Wat interpersoonlike doeltreffendheid betret: is daar gevind dat die opleidingsprogram tot interpersoonlike vaardighede bygedra het. Die eksperimentele groep se empatie, egtheid, resPek en konkreetheid het beduidend verbeter (in vergelyking met die kontrolegroep). Wat empatie betret: is deelnemers in staat om akkurate begrip ten opsigte van die oppervlakgevoelens van kliente te toon, hoewel dieperliggende gevoelens soms nog wanvertolk word. Ten opsigte van respek is deelnemers in staat om 'n positiewe agting en omgee vir die gevoelens, ervaringe en potensialiteite van kliente te openbaar. Wat egtheidbetref, gee deelnemers gepaste response wat nie vals voorkom nie. Ten opsigte van /wn/rreetheid is die deelnemers in staat tot spesifiekheid of feitlikheid ten opsigte van uitdrukking met betrekking tot persoonlike of doe1matige tersaak:like inligting, in teenstelling met vae of oorveralgemeende uitdrukkings. TENSLO'ITE Interpersoonlike doeltreffendheid behoort neerslag te vind in die kurrikulum van opleidingsbeamptes by die SAPD-OpleidingskolIege aangesien daar bevind is dat die opleidingsprogram daartoe bydra dat die interpersoonlike doeltreffendheid verbeter. Opleiding in interpersooniike doeltreffendheid van polisiebeamptes moet aangebied word om hulle toe te rus vir hul rol in die verandering na gemeenskapspolisiering. Navorsing rakende die langtermynstimulering van psigologiese optimaliteit as voorvereiste vir interpersooniike doeltreffendheid binne die Suid-Afrikaanse Polisiediens-Opleidingskollege moet ondemeem word. Die navorsers se subjektiewe indrukke tydens die groeigroep, individuele onderhoude en aanbieding van die program was dat outoriteit, onderdrukking van gevoelens, wantroue in senior range en onsekerheid gereeld na vore gekom het. In aansluiting by Rothmann en Sieberhagen (1997) kan gestel word dat die organisasie se gedrag en die interpersoonlike doeltreffendheid van sy opleiers in die toekorns moontlik vanuit 'n psigodinamiese benadering (byvoorbeeld die Tavistock-benadering) (Cilliers & Koortzen, 1996) nagevors en gestimuleer word BESPREKING net Gateway under licence granted by the Publisher (dated 2009). Die opleidingsprogram is suksesvol in die verandering van interpersoonlike doeltreffendheid (PSigologies optimale fimksionering en interpersoonlike vaardighede) direk na afloop daarvan. Wat psigologiese optimaliteit betref, blyk dit dat die opleidingsprogram daartoe gelei het dat eksperimentele groep se aanvaarding van selfverantwoordelik:heid (interne lokus van evaluering) en selfaanvaarding beduidend veritoog het. Hierdie bevinding stem ooreen met die van Cilliers en Wissing (1993) en Cilliers (1995:96-103). Die feit dat die ander skale van die POI nie beduidend verhoog het nie, ondersteun die bevindings van Rothmann (1996:296). Die outokratiese kultuur waarbinne die deelnemers werk asook weerstand teen gevoelsuitdrukking kan moontlik beperkend inwerk op hut psigologiese optimaliteit en derhalwe die oorsaak wees dat minder skale in vergelyking met Cilliers (1994) 'n beduidende toename na afloop van die opleidingsprogram getoon bet. Reproduced by Sabinet Gateway und Tweedens is daar gevind dat die opleidingsprogram interpersoonlike vaardighede (soos gemeet deur die Carkhuffskale) verbeter bet. Die eksperimentele groep se empatie, egtheid, respek en konkreetheid het beduidend verbeter. Hierdie resuitate stem ooreen met die van Cilliers (1994:96-103) en Rothmann (1996:296). SAJEMS NS Vol 1 (1998) No 3 SAJEMS NS Vol 1 (1998) No 3 386 VERWYSINGS l. ALLPORT, G.W. (1961). Pattern and Growth in Personality. London: Holt, Rinehart & Winston. 2. ANDERSON, W. (1982). A training module for preparing group facilita- tors. Journalfor Specialists in Group Work, 7 (2), 119-124. 3. ARBES, B.H. & HUBBELL, RN. (1973). Packaged Impact: a Structured Communication Skills Workshop. Journal of Counselling Psychology, 20(4),332-337. 4. BERRY, M. (1993). Changing Perspectives on Facilitation Skills Development. Journal of European Industrial Training, 17 (3), 23-32. 5. CARKHUFF, RR (1967). Toward a Comprehensive Model of Facilitative Interpersonal Processes. Journal of Counselling Psychology, 14 (1), 67-72. 6. CARKHUFF, RR (1969). Critical Variables in Effective Counseling Training. Journal of Counseling Psychology, 16 (3), 238-245. 7. CARKHUFF, RR (1987). The Art of Helping. (5th ed.). Amherst, MA : Human Resource Development Press. 8. CHRISTENSEN, L.B. & STOUP, C.M. (1991). Introduction to Statistics for the Social and Behavioral Sciences. Pacific Grove, CA : Brooks/Cole. SATEB NR Vol I (1998) Nr 3 387 9. CILLIERS, F.v.N. (1984). 'n Ontwikkelingsprogram in Sensitiewe Relasievonning as Bestuursdimensie. Ongepubliseerde Doktorale Proefskrit PU vir CHO, Potchefstroom. 10. CallERS, F.v.N. (1988, September). Fasiliteringsopleiding in die Bedryfsielkunde. Referaat gelewer by die Sesde Nasionale Kongres van die Sielkunde-Vereniging van Suid-Afi:i.k.a, Bloemfontein. 11. CallERS, F.v.N. (1995). Fasiliteerderopleiding. Tydslcrif vir Bedryfsielkunde, 21(3), 7-11. 12. CallERS, F.v.N. & Koortzen, P. (1996, September). The Psychodynamics of Organisations. Paper presented at the 2nd Annual PsySSA Congress at the University of the Witwatersrand, Johannesburg. 13. CallERS, F.v.N. & WISSING, M.P. (1993). Sensitiewe relasievonning as bestuursdimensie: Die Evaluering van 'n Ontwilckelingsprogram. Tydslcrif vir Bedryftielkunde, 19 (1), 5-10. 14. COHEN, J. (1977). Statistical Power Analysis/or the Behavioral Sciences. (Rev. ed.). Orlando, FA: Academic Press. 15. COREY, M.S. & COREY. G. (1992). Groups: Process and Practice. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole. 16. DAINOW. S. & BAll..EY, C. (1990). Developing Skills with People: Training/or Person to Person Client Contact. Chichester: Wiley. 17. DE KOCK, C. & SCHUlTE. C. (1994). Reintegrating an Alienated Police Force: Implications for South Africa. Information Update. 4 (2), 55-58. 18. DE KOCK, C., SCHUTIE, C. & EHLERS, D. (1995). South African Police Service: Post-election legitimacy and societal integration. Information Update. 5 (1), 25-37. 19. DICKSON, D. & MULLAN, T. (1990). An Empirical Investigation of the Effects of a Micro-counselling Programme with Social Work: Students. C01DlSelling Psychology Quarterly, 3 (3),267-283. 20. DU PREEZ, G.T. (1990). Polisiestereotipes in Teoretiese-Empiriese Perspektief. Acta Crlminologica, 3 (2), 11-17. Reproduced by Sabinet Gateway under licence grante p g ( ) 21. 43. MILLER, RG. (1981). Simultaneous Statistical Inforence. (2nd 00.). New York: Springer Verlag. VERWYSINGS FRANKL. V.E. (1978). Waarom Lewe Ek.? Kaapstad: HAUM. 22. FROMM, E. (1963). The Sane Society. (2nd ed.). london: Routledge & KeganPaul. 23. GALLAGHER, M.S. (1993), Evaluation of an Integrative Approach to Training Paraprofessionals in Counselling Using the Problem-solving Inventory. Counselling Psychology Quarterly, 6 (1). 27-38. Reproduced by Sabinet Gateway und 24. GmB, P. (1982). The facilitative trainer. Training and Development Journal, 36 (7). 14-19. 25. HARROLD, G, MAXON, J. & BERRY, M. (1988). Developing facilitator Skills in Stafi'Functions. Journal of European Industrial Training, 12 (1), 5-7. SAJEMS NS Vol 1 (1998) No 3 388 26. IVEY, A.E. (1988). Intentional Interviewing and Counseling: Facilitating Client Development. Pacific Grove, CA : Brooks/Cole. 27. IVEY, A.E. & AunnER, J. (1978). Microcounseling. Springfield: Charles C. Thomas. 28. JACOBS, E., BROWN, D. & RANDOLPH, A. (1974). Educating group counselors: A tentative model. Counselor Education and Supervision, 4, 307-309, Jun. 29. JONES, J.E. & WOODCOCK, M.P. (1985). Manual of Management Development: Strategy, Design and Instruments for Programme Improvement. Aldershot : Gower. 30. KERLINGER, F.N. (1986). Foundations of Behavioral Research. (3rd 00.). New York: Holt, Rinehart & WInSton. 31. KNAPP, RR (1976). Handbookfor the Personal Orientation Inventory. San Diego, CA :Edits. 32. KRIEK, R (1995). Die Bevordering van Gemeenskapsverhoudinge deur die Suid-Afrikaanse Polisiediens (OVS-Streek): Enkele Aspekte van Beeldbestuur. Communicare, 14 (2), 18-36. 33. LEFTON, RE. (1988). Communication: the Eight Barriers to Teamwork. Personnel Journal,18-21 , Jan. 34. LEITSCHUH, G.A. & RAWLINS, M.E. (1991). Personal Orientation Inventory Correlated with Physical Health. Psychological Reports, 69, 687-690. 35. LEVENIHAL, RB. (1984). Working Hard to Make QWL Look Easy. Training and Development Journal, 38 (6), 59-60, Jun. 36. LIDSTONE, J. (1988). How to Conduct Successful Sales Training meetings. Journal of European Industrial Training, 12 (2), 17-26. 37. LOWENSTEIN, L.F. (1993). Humanism-existentialism as a Basis of Psychotherapy. International Journal of Mental Health, 22 (3):93-102. 38. MARSHALL, E.K. & KURTZ, P.O. (1982). Interpersonal Helping Skills. San Francisco, CA. Jassey-Bass. 39. MASLOW, A.H. (1954). Motivation and Personality. New York: Harper & Brothers. 40. MASLOW, AR. (1971). The Farther Reaches of Human Nature. New York: Viking. 41. MCWIDRTER, J.F. (1974). Counsellor Preparation Through Small Group Interaction. Small Group Behaviour, 5(1). 23-29. 42. MIDGLEY, R & WOOD, G. (1995). Familiar Strangers: Developing Community Policing Policy in Grahamstown. Acta Academica, 27 (1),59- 81. 43. MILLER, RG. (1981). Simultaneous Statistical Inforence. (2nd 00.). New York: Springer Verlag. SATEBNR. Vol 1 (1998)Nr3 389 SATEBNR. Vol 1 (1998)Nr3 44. PLUG, C., MEYER, W.F., LOUW. & D.A., GOUWS, L.A. (1988). Psigologie Woordeboek. (2de uitgawe). Johannesburg: Lexicon. KIN, NJ. & ROGERS, C.R (1989). Person-centered Therapy. In RJ. 45. RASKIN, NJ. & ROGERS, C.R (1989). Person-centered Therapy. In RJ. Corsini & D. Wedding (Eds.), Current Psychotherapies. Ithaca, NY: Peacock.. 46. REDDY, W.B. (1985). The Role of the Change Agent in the Future of Group Work.. Special issue: Critical Issues in Group Work. Journal for Specialists in Group Work, 10 (2),103-107, May. 47. ROGERS, C.R (1970). Carl Rogers on Encounter Groups. New York: Harper and Row. 48. ROGERS, C.R (1975). On Becoming a Person: A Therapist's View of psychotherapy. London: Constable. 49. ROGERS, C.R (1983). Freedom to Learnfor the 80's. Colwnbus, OH : Menill. 50. ROlHMANN, S. (1996). Die Samestelling en Evaluering van 'n Groepfasiliteringskursus. Ongepubliseerde doktorale proefskrif. PU vir CHO, Potchefstroom. 51. RUSSELL, J.M. & EASTON, J. (1979). Teaching the Design, Leadership and Evaluation of Structured Groups. Personnel and Guidance Journal, 57,426-429. 52. SAS INSTITUTE INC. (1985). SASR Users Guide: Statistics. (5th cd). Cary, NC : SAS Institute Inc. 53. SCHULZ, GM. (1994). Reliability and Validity of the Personal Orientation Questionnaire in South Africa. Unpublished MA dissertation, Pretoria. Unisa. 54. SCHULTZ, D. (1977). Growth Psychology: Models of the Healthy Personality. New York: Van Nostrand. Reproduced by Sabinet Gateway under licence granted by the 55. SHOSTROM, E.L. (1976). Actualizing Therapy: Foundation for a Scientific Ethic. San Diego, CA : Edits. 56. SHOSTROM, E.L. & KNAPP, RR (1966). The Relationship of a Measure of Selfactua1ization (POI) to a Measure of Pathology (MMPI) and to Therapeutic Growth. American Journal of Psychotherapy, 20,193-202. 57. Statistiese Konsultasiedienste. (1990). Praktiese Statistiek vir die Geesteswetenskappe. Potchefstroom: PU vir CHO. 58. STOKES, J.P. & TAIT, RC. (1980). Design of a Short Term Training Program in Group Facilitation Skills. Professional Psychology, 11 (2),298- 394. 59. STUART, R (1988). Increasing Adult Learning. Journal of European Industrial Training. 12 (2), 29-32. 60. WHEELAN, S.A. (1990). Facilitating Training Groups: A Guide to Leadership and Verbal Intervention Skills. New York: Praeger.

https://sajems.org/index.php/sajems/article/download/2552/1364

Afrikaans

UTTTREKSEL ‘n Videogebaseerde onderrigmetode is gevolg om studente akademies te ontwikkel sow el as om parallelm edium onderrig te implementeer. ‘n Aksienavorsingsberuulering is gevolg. Lesings word in Afrikaans en Engels vooraf op video opgeneem en gedurerule geskeduleerde periodes deur ‘n tutor in die Afrikaanse of Engelse klasgeleentheid met studente deurgewerk. Gelyklopend hanteer die dosent ‘n “lewendige” klasgeleentheid. Bykomend tot geskeduleerde klasgeleenthede is videogebaseerde tutor ondersteuningsessies (VGTO) vir Afrikaanse en Engelse risikostudente ook deur tutors aangebied Vyf en tagtig persent van die studente was tevrede met die onderrigmetode. Risikostudente het positiewe persepsies van die VGTO gehad en die vak geslaag. Videolesings moet egtergoed beplan word Dit blyk dat die videogebaseerde tutorbenadering een van verskeie onderrig - rrwontlikhede is wat benut kan word aan 'n kultuurdiverse universiteit. Tydens herhaling van die vak is ondersteuning in die vorm van klein groeponderrig aan hierdie studente gegee, waama hulle geslaag het. Dit is egter ‘n onmoontlike taak vir een dosent ora in gewone klastye aan die behoeftes van al hierdie studente te voldoen. Parallelmedium onderrig (dit wil se die aanbieding van afsonderlike klasgeleenthede in Afnkaans en Engels) het die werklas van die dosent verdubbel. Baanbrekerswerk is onder leiding van Martin en Blanc aan die Missouri universiteit in Kansas City gedoen om hoe risikostudente (dit wil se studente wat waarskynlik sou druip of hul studies staak) te ondersteun. Video-based Supplem ental Instruction {VSI) en Supplemental Instruction (SI) is met groot sukses aangewend (The Center for Academic Development, 1993). ( n a v o r s in g ) ( n a v o r s in g ) INLEIDING Eerstejaar Verpleegkunde studente aan die Departement Verpleegkunde, UOVS was vir baie jare hoofsaaklik Afrikaanssprekend en het uit ‘n homogene skoolstelsel gekom. Die siniasie het egter sedert 1990, onder meer weens grootskaalse politieke veranderinge, gewysig en tans het alle voormalige blanke universiteite ‘n standhoudende toename in die toelating van swart studente. Voorgraadse swart studente het byvoorbeeld in 1994 20% van die departement sc totale voorgraadse studentetal uitgemaak en 17% van nuweling eerstejaar studente. Verpleegkunde opleiding aan universiteite is te duur om hoe druip- en slytasiesyfers van studente te bekostig. Identifisering en ondersteuning van studente wat vroeg in hul opleiding swak presteer, is dus van kardinale belang. Hoe hierdie ondersteuning presies behoort plaas te vind, is tans onseker (Burris, 1991:12). Dit bly ook problematies om algem ene faktore te isoleer wat studenteprestasie op eerstejaarsvlak beinvloed (Tinto, in Martin & Arendale, 1993:3). In 1993 het die navorsers ‘n seminaar van genoemde persone bygewoon en die waarde van veral VSI as ‘n onderrigmetode bcsef. Hierdie besef het onder meer daartoe aanleiding gegee dat die Departem ent V erpleegkunde begin het om met ‘n gewysigde vorm van VSI te eksperimentecr. Behalwe dat bogenoemde ook van toepassing op swart studente kan wees, is dit ‘n feit dat die m eerderheid sw art studente ‘n onderwyskundige agterstand het weens gebrekkige skoolopleiding. ABSTRACT Eerstejaar verpleegkunde studente in die algemeen ervaar ook kultuurskok wanneer hulle tot die universiteit toetree. By die swart student wat meer aanpassings moet maak aangesien weinig voorbereiding vir die universiteit plaasgevind het, kan dit tot vsrhoogde stres aanleiding gee. Lajkowicz (1993:235) ondersteun hierdie waameming: A video-based method of instruction was introduced to develop students academically as well as to implement parallel medium instruction. An action research approach was followed Lectures were video-taped beforehand and worked through with the students by a tutor in scheduled Afrikaans or English periods. Simultaneously a live class situation was handled by the lecturer in the other language. Over and above these methods additional video-based support sessions were conducted by tutors for high risk students. A survey indicated that 85% of students were satined with this method of instruction. The perceptions of high risk students to VSI were positive and they passed the examinations. Video lectures need to be carefully plarmed in order to be acceptable as one of a rutmber of possible instruction methods at a multi-cultural university. “It is imporumt that nurses become sen­ sitive to the cultural d^erences o f their co-workers and the effects that these de­ ferences can have on the work setting. Nurse educators play an important role in increasing this cultural awareness. ” Die studente getalle van eerstejaars in verpleegkunde kan afhangende van die aantal goedgekeurde poste, mssen 80 en 120 varieer. Sewentien persent, naamlik 14 swart- en drie wit studente, het in 1992 Fundamentele Verpleegkunde gedruip. P.P. du Rand en E.M. Bitzer P.P. du Rand en E.M. Bitzer □ Videoproduksie • om studente ‘n verskeidenheid leergeleenthede te bied; en Greenwood (in Webb, 1989:405) oordeel dat die sigsgeldigheid van aksienavorsing waarborg dat die bevindinge van hierdie soort navorsing met die werklikheid ooreenstem. Betroubaarheid kan gekontroleer word deur interpretasies van navorsers en deelnemers te vergelyk. • om die onderriglading van dosente te hanteer. • om die onderriglading van dosente te hanteer. METODOLOGEE ‘n Aksie navorsingsbenadering is gevolg. Hierdie benadering is veral geskik vir die oplossing van probleme en onmiddellike toepassing veral in onderrigsituasies (Bitzer, 1990:10; Sheehan, 1986:201). Die navorsers was in die rol van deelnemers en dus direk by die probleem betrokke. Die vier stadia van Kurt Lewin se aksie navorsingsbenadering is gevolg (Kemmis & M cTaggart, 1982; Zuber-Skerritt, 1991). DOELSTELLINGS Om hierdie studente akademies te ontwikkel. tot ware professionaliteit te vorm en parallelmedium onderrig te implementeer het talie nuwe uitdagings na vore gebring Die doel van die eksperiment was vieriedig, naamUk: Die doel van die eksperiment was vieriedig, naamUk: Curationis, Vol. 19, No. 2, 1996 Engelse risikostudente geskeduleer. ‘n Risikostudent word gereken as ‘n student met ‘n hoe potensiaal om die kursus te staak of te druip. Die mtor, ‘n geregistreerde verpleeg- kundige, benut gedurende die tutorklasse ‘n videoband, kan dit verskeie kere stop en besprekings aanmoedig. Hierdie tutorklasse vind in klein groepverband plaas volgens ‘n samewerkende leerbenadering waar smdente in interaksie met mekaar werk in ‘n veilige leeromgewing. Tydens besprekings word kritiese denke bevorder omrede die klem op toepassings en probleemoplossing gele word. Engelse risikostudente geskeduleer. ‘n Risikostudent word gereken as ‘n student met ‘n hoe potensiaal om die kursus te staak of te druip. Die mtor, ‘n geregistreerde verpleeg- kundige, benut gedurende die tutorklasse ‘n videoband, kan dit verskeie kere stop en besprekings aanmoedig. Hierdie tutorklasse vind in klein groepverband plaas volgens ‘n samewerkende leerbenadering waar smdente in interaksie met mekaar werk in ‘n veilige leeromgewing. Tydens besprekings word kritiese denke bevorder omrede die klem op toepassings en probleemoplossing gele word. TABEL1: Aanbiedingskedule vir een week AFRIKAANSE KLAS - 88 STUDENTE Woensdag Lewendige klas waargeneem deur dosent Vrydag Video ondersteun deur tutor ENGELSE KLAS - 15 STUDENTE Video ondersteun deur tutor Lewendige klas waargeneem deur dosent TABEL1: Aanbiedingskedule vir een week • om studente die geleentheid te bied om klasgeleenthede in 6f Afrikaans 6f Engels by te woon; • om studente die geleentheid te bied om klasgeleenthede in 6f Afrikaans 6f Engels by te woon; reflektering (reflekterende denke/besinning) waarop veranderinge en aanpassings gemaak word. Die ontwikkelingsiklus word dan herhaal. Daar is nie ‘n beperking op die aantal kere waarop die siklus herhaal word nie. • om akadem iese ondersteuning aan studente te bied; • om akadem iese ondersteuning aan studente te bied; □ Aanstelling, pligte en opieiding van tutors Vir die doeleindes van dieeksperiment is twee mtors, ‘n Afrikaans- en Engels- sprekende, aangestel. A lbei is geregistreerde verpleegkundiges wat bereid was om op ‘n deeltydse basis insette te lewer. Twee van die aanwysers van potensieel suksesvolle tutors is geneem as (a) die wyse waarop tutors hu! pligte verrig en (b) hul houding teenoor studente. Die vraelyste wat in die ondersoek benut is, het van ongeslote (oop) vrae gebruik gemaak en is aan onderwyskundiges voorgele vir sigsgeldigheid. ‘n Betroubaarheidskoeffisient is ook nie statisties bepaal nie omrede konstantheid aanvaaris na die beoordeling van die kundiges. GELDIGHEID EN BETROUBAARHEH) □ Videoproduksie A lle lesings van F undam entele Verpleegkunde I is aan die begin van 1994 op videoband geplaas. Die lengte van videos varieer tussen 15 minute en 40 minute afhangende van die doelwitte en inhoud van lesings. • om studente ‘n verskeidenheid leergeleenthede te bied; en AKSIE NAVORSINBSBENADERING VAN L E W m 2, 1996 TABEL 2: Toets en eksam enresultate - eerste sem ester 1994 KLASINTERVAL Eerste toets F(%)(N=95) Tweede toets F(%)(N=94) Eksamenpunt F(%)(N=95) 75-92 8 (8,4%) 29(30,8%) 8 (8,42%) 74-60 29 (30,5%) 38 (40,4%) 45 (47,3%) 59-50 29 (30,5%) 14(14,8%) 39 (41,05%) 49-45 17(17,9%) 5 (5,3%) 1 (1,05%) 21-44 12(12,6%) 8 (8,5%) 2(2,10%) deur die dosent bygewoon sodat studente ook in klein groepverband met die dosent kon skakel. Observasies van individuele studente het veral tydens besprekings in hierdie sessies plaasgevind. Die tutor is nie veronderstel om te doseer gedurende hierdie klasse nie. Die video kan as ‘n hulpmiddel gebruik word en studente deel die tutor mee watter gedeeltes van die video hulle herhaal wil he. Moeilike konsepte word bespreek en die tutor skep ‘n klimaat waarbinne die student uit eie ervaring kan leer. Studente word aangemoedig word om te praat, te skryf, vorige ervarings in verband te bring, die leerstof toe te pas en dit deel van hulle eie ervaring te maak. Aandag word ook aan studiemetodes gegee. TABEL 2: Toets en eksam enresultate - eerste sem ester 1994 TABEL 3: KLASINTERVAL 75-80 74-60 59-50 49-45 21-44 Toetsresultate van Engelssprekende studente Eerste toets F(%)(N=12) 2(16,6%) 3 (25%) 7 (58%) Tweede toets F(%)(N=12) 4 (33,3%) 6 (50%) 1 (8,3%) 1 (8.3%) Eksamenpunt F(%)(N=11) 7 (63,6%) 4 (36.3%) □ S eleksie van stu d e n te v ir videogebaseerde ondersteuningsessies Bywoning van alle klasse is vrywillig. Studente word genader deur die dosent nadat die eerste toets se uitslae bekend is. Studente met ‘n toetspunt onder 45% word na die sessies uitgenooi. Vir die afgelope twee jaar het die studente p o sitief op hierdie uitnodigings gereageer en gereeld die klasse bygewoon. Veral wanneer hulle punte gewoonlik met die tweede toets verbeter, besef hulle deeghk die waarde van hierdie sessies. twee studente wat in die eksamen gedruip het, is uitgenooi om tutorklasse by te woon, maar het nie opgedaag nie. Slegs motiverings van hoe frekwensie is gelys. As motivering op vraag 1 het 11 (12,1%) gemeld dat ‘n video vir hulle afwisseling verskaf het. Vir 7 (7,7%) studente was dit interessant en die feit dat die video kon gestop word, was vir 7 (7,7%) studente ‘n pluspunt. Agt (8,8%) studente het positief oor die groepbesprekings gereageer. Tabel 3 toon dat al die Engelse studente wat addisionele tutorklasse vanaf die begin ontvang het, die eerste toets geslaag het. AKSIE NAVORSINBSBENADERING VAN L E W m Die taak van die mtor is tweeledig, naamlik om gedurende sommige geskeduleerde periodes die klas met behulp van ‘n videoband te hanteer en VGTO sessies, wat addisioneel tot gewone klastye geskeduleer is, waameem. Die aksieplan wat in die studie gevolg is, kan soos volg saamgevat word: Lesings word in A frikaans en Engels vooraf op video opgeneem en gedurende geskeduleerde periodes deur ‘n tutor in die Afrikaanse of Engelse klasgeleentheid met studente deurgewerk. Gelyklopend hanteer die dosent ‘n “lewendige” klasgeleentheid (dit wil se waar die dosent fisies teenwoordig is) in die altematiewe medium. Tabel 1 verskaf ‘n voorbeeld van ‘n tipiese lesingweek. Volgens McCaugherty (1991:535) is die eerste navorsingstap om ‘n plan van aksie te ontwerp. In die studie wat uitgevoer is, is ‘n nuwe onderrigmetode vir die akademiese ontwikkeling en ondersteuning van studente geimplementeer. Die aksie is gemonitor deur middel van observasies, onderhoude en vraelyste aan studente. Sheehan (1986:201) m aak m elding dat die strateg ie van dataversameling dieselfde is as by ander navorsingsbenaderings. Die volgende stap behels implementering (act) van die ontwerp en om die aksie te observeer. Na aksie volg G edurende die klastye is tutors verantwoordelik om studente se leerl)ehoeftes te monitor sodat die video onmiddellik gestop kan word wanneer die studente dit versoek of wanneer die tutor dit noodsaaklik ag. Na afloop van die video fasiliteer die tutor ook groepbesprekings. Die onderwerpe vir bespreking is deur die dosent uitgewerk. Behalwe geskeduleerde klastye word addisionele videogebaseerde tutor onder- steuningsessies (VGTO) vir Afrikaanse en Voor aanvang van die projek het tutors ‘n opleidingsessie van agt uur deurloop. Leerfasiliteringstegnieke is bespreek en ingeoefen. ‘n Belangrike aspek behels dat die tutors en dosent weekliks moes skakel oor onder meer die videolesing sowel as waarop klem in besprekings geplaas moet word. Probleme sowel as probleemstudente is bespreek, tcrwyl die bywoningsregister ook op damm gebring is. Leiding is ook aan tutors verskaf oor die addisionele videogebaseerde gesprekgeleenthede vir risikostudente. FIGUUR 1:Die aksie navorsingsbenadering (Kemmis & McTaggart, 1982) FIGUUR 1:Die aksie navorsingsbenadering (Kemmis & McTaggart, 1982) □ V id eo g eb aseerd e tu to r o n d er- steuningsessies aan risikostudente Hierdie sessies, is afhangende van die behoefte van studente, addisioneel een of twee keer per week deur die tutor aan beide A frikaanse en Engelse risikostudente aangebied. Hierdie sessies is ook periodiek Curationis, Vol. 19, No. □ Die ervarings van studente □ Die ervarings van studente Vraelyste is in beide die finale klas- en VGTO periode aan studente gegee om te voltooi. Alhoewel daar spesifieke vrae was, was daar geleentheid om hul eie menings te lug. Motiverings vir elke JA/NEE vraag is ook gevra. Tabel 4 toon die frekwensie van studenteresponse. • Klankbaan was swak (11%). • Klankbaan was swak (11%). • Die videos was te lank (5,5%). • Die videos was te lank (5,5%). • Lesing kom direk uit handboek (4,4%). □ Inligting aan studente □ Inligting aan studente Gedurende die orientasietydperk is die projek in besonderhede aan die studente verduidelik. ‘n Inligtingstuk is ook aan hulle verskaf, wat onder meer die volgende insluit; Datum, tyd, lokaal, onderwerp van lewendige lesing, dosent se besonderhede, onderwerp van videolesing, tutor se besonderhede, toetsdatums en onderwerpe waaroor hulle getoets gaan word. Vier (4,4%) studente het aangedui dat hulle dit irriterend gevind het wanneer die video kort-kort afgeskakel word, terwyl 5 (5,5%) voorgestel het dat die videos kort en kragtig moet wees en 7 (7,7%) gevoel het dat hulle die persoonlike kontak van ‘n dosent mis. AKSIE NAVORSINBSBENADERING VAN L E W m ‘n Moontlike verklaring kan wees dat hulle akademiese ondersteuning effektief was, hoewel die grootte van die groep ook ‘n beduidende rol kon gespeel het. Met betrekking tot die tweede toets is hoer punte in geheel verkry, alhoewel een student gedruip het as gevolg van huislike omstandighede. Die eksamenpunt dui daarop dat 7 (63,6%) meer as 60% tehaal het en 4 (36,3%) meer as 50%. Een student het gestaak omrede sy gevoel het dat verpleegkunde die verkeerde beroepskeuse was. Wanneer in ag geneem word dat hierdie studente almal risikostudente was, is die 100% slaagsyfer bemoedigend. OBSERVASreS EN REFLEKTERESG □ Toets-eneksamenresultate van studente Die eerste toets is geskryf vier weke nadat die program geimplementeer is cn die tweede toets ongeveer sewe weke later. Tabel 2 toon ‘n normale verspreiding van die toetspunte wat goed vergelyk met die toetsresultate van studente van die vorige jaar. Studente (12%) wat tussen 21% en 44% in hul eerste toets behaal het, is uitgenooi om die addisionele VGTO klasse by te woon. Hierdie studente het sewe VGTO klasse bygewoon voordat hulle die volgende toets geskryf het. In die tweede toets, sowel as in die eksamen het al die studente wat tutorklasse bygewoon het, geslaag. N i die tweede toets is studente weer geselekteer vir bywoning van tutorklasse. Die TABEL 4: S tudentem enings o o r videolesings GERIGTE VRAE OM MENINGS TE BEPAAL Respons van studente (N=90) Ja Nee F(%) F(%) Vraag 1 Is u tevrede dat sommige lesings deur “n video vervang was 77 (85,5%) 13(14,4%) Vraag 2 Tutor het nx>elte gedoen en video aangewend sodat leer bevoraer word 85 (94,4%) 5 (5.5%) Vraag 3 Dosent het die lewendige lesings op so Yi wyse aangebied dat leer bevorder ves»|94,4%) 5 (5,5%) TABEL 4: S tudentem enings o o r videolesings □ Klasbywoning Tc t opsigte van vrae 2 en 3 (tabel 4) is die volgende opmerkings in tabelvorm (kyk tabelle 5 en 6) vervat Opmeikings gemaak tai opsigte van video-opnames (tabel 7) was soos volg; y g Aangesien verpleegkunde studente in diens van die Provinsiale Administrasie is, is hulle verplig om alle geskeduleerde lesings by te woon. ‘n Byw oningsregister word dus bygehou. Alhoewel die tutorklasse vrywillig is, is daar onder die aandag van studente gebring dat indien hulle sou besluit om die klasse by te woon, hulle dit op ‘n gereelde basis moes doen. • Transparante was onduidelik (13%). □ T eru g v o erin g v a n a f stu d en te oor addisionele videogebaseerde tu to r ondersteuningsessies (VGTO) g Tien Afrikaanse studente en 11 Engelse studente (10 swart) het bogenoemde sessies bygewoon. A1 10 Afrikaanse studente het aangedui dat huUe by die sessies baat gevind het. Van die 11 Engelse studente het 10 aangedui dat hulle baat gevind het. Die redes wat deur Afrikaanse studente verskaf is, was die volgende (frekwensies in hakies): TABEL 6: O pm erkings o o r dosent tydens TABEL 6: O pm erkings o o r dosent tydens POSITIEWE OPMERKINGS Aantal response F(%)(N=90) Interessante voorbeeide is venDeld 15(16,6%) Dosent het moeite gedoen 11 (12,2%) Onduidelikhede Is bespreek 9(10%) Interaksie het plaasgevind 5 (5,5%) Was ‘n rolnrodel 5 (5,5%) NEGATIEWE OPMERKINGS Aantal response F(% ) Het gou verveeld geraak 2 (2,2%) Klasse was langdradig 2 (2,2%) • W anneer werk bespreek is, het dit duideliker geword (4). • W anneer werk bespreek is, het dit duideliker geword (4). • Kon werk met mekaar deel (4). • Kon werk met mekaar deel (4). • Daar was meer geleentheid om vrae te vra (3). • Daar was meer geleentheid om vrae te vra (3). • Het meer aandag gekry (2). • Het meer aandag gekry (2). • Punte het verbeter (2). • Punte het verbeter (2). • Punte het verbeter (2). • Het positief oor werk geraak (2). • Het positief oor werk geraak (2). TABEL 7: Evaluering van videos (student kon meer as een respons verskaf) TABEL 7: Evaluering van videos (student kon meer as een respons verskaf) EVALUERING VAN VIDEO Studente response F(%) (N=90) Goed 44 (48,8%) Onduidelik 31 (34,4%) Vervelig 25 (27,7%) Die Engelse studente se motiverings was soos volg: g • Besprekings wat tydens die sessie gevoer is, was goed (6). • Het gehou van die aandag wat hulle tydens die sessie ontvang het (4). Negatiewe aspekte wat uitgelig was by vyf Afrikaanse studente was dat die tyd wanneer die sessies aangebied is vir hulle ongelee was. Twee het melding gemaak dat die tydsduur van die tutorsessie te kort was. Van die Engelse studente het vyf gemeld dat die sessies te kort was vir besprekings. van die tutorsessie te kort was. Van die Engelse studente het vyf gemeld dat die sessies te kort was vir besprekings. Uit tabel 8 blyk dit dat die studente ‘n positiewe pcrsepsie van die VGTO-sessies gehad het. Vraag 1 Curationis, Vol. 19. No. 2, 19% TABEL 5: O pm erkings oor tu to r (Vraag 2) POSITIEWE OPMERKINGS Aantal response F(%)(N=90) Het video gestop en vrae gevra 14(15,5%) Vraag wat tutor vra, was goed 13(14,4%) Was getrou en altyd teenwoordig 11 (12,1%) Tutor kon vrae beantwoord e\e,6%) Besprekings het student op hoogte gehou 6 (6,6%) Was voorbereid 4 (4,4%) Het by tutor geleer 4 (4,4%) Tutor het videos bespreek 3 (3,3%) NEGATIEWE OPMERKINGS Aantal response F(%) Het slaperig geraak 6 (6,6%) Mis direkte kontak met dosent 4 (4,4%) Wil meer visuele videos sien (sketse, prente) 4 (4,4%) Nie genoeg tyd om vrae te vra nie aanbied van lewendige kontakgeleenthede (Vraag 3) 3 (3.3%) TABEL 5: O pm erkings oor tu to r (Vraag 2) Negatiewe opmerkings oor die aard en kwaliteit van videolesings, sowel as die relatief hoe frekwensie van studente wat aangedui het dat videobande “onduidelik” en vervelig was, het nie die prestasie van die studente beinvloed nie. Onder algem ene opm erkings het twee studente die dosent en tutor gelukgewens met die moeite wat vir studente gedoen is. Dertig (33,3%) studente het gevra dat klasse nie op ‘n Vrydagmiddag aangebied moet word nie en daar is deur 10 (11%) gevoel dat beide die klasse en die videos korter moet wees. □ T eru g v o erin g v a n a f stu d en te oor addisionele videogebaseerde tu to r ondersteuningsessies (VGTO) □ T eru g v o erin g v a n a f stu d en te oor addisionele videogebaseerde tu to r ondersteuningsessies (VGTO) □ T eru g v o erin g v a n a f stu d en te oor addisionele videogebaseerde tu to r ondersteuningsessies (VGTO) Die Engelse tutor het in vergelyking met die Afrikaanse tutor meer aandag aan studiemetodes gegee - moontlik omdat daar dalk ‘n groter behoefte was. TABEL 8; Studente persepsie van tu to r PERSEPSIE Respons Engelse studente Afrikaanse studente Tutor Ja Nee Ja Nec ■het studente se name geken 10 10 - ■het oogkontak gemaak 10 10 - ■het as rolmodel opgetree 8 2 10 - ■het genoeg tyd vir vrae toegelaat 10 8 2 ■het 'n sin vir humor 10 9 1 ■isaanpasbaar 10 10 - ■help my met studiemetodes 8 2 4 6 TABEL 8; Studente persepsie van tu to r Al die studente het aangedui dat hulle wil voortgaan met die ondcrrigsisteem soos dit in die eerste semester hanteer is. Alhoewel sommige studente hofi punte behaal het, het hulle verkies om die tweede semester met VGTO-sessies vol te hou. Curationis, Vol. 19, No. 2, 1996 Curationis, Vol. 19, No. 2, 1996 10 TABEL 9: Toets en eksamenresultate - tweede semester 1994 KLASINTERVAL Eerste toets Tweede toet Eksamenpunt F(%)(N=93) F(%)(N=93) F(%)(N=92) >80 13(13,9%) 7 (7.5%) 4 (4.3%) 75-80 19 (20,4%) 2 (2.1%) 3 (3.2%) 74-60 44 (47,3%) 29(31,1%) 57(61,9%) 59-50 12(12,9%) 34 (36,5%) 28 (30.4%) 49-45 3 (3.2%) 9 (9,6%) — 21-44 2(2,1%) 12 (12,9%) — BEVINDINGE VAN TW EEDE SEM ESTER (1994) Hier word die kem van die kursus hanteer. In deel B word van multi-media pakette en nitors gebruik gemaak. Die fokus in deel B val op dii deel van die kursus wat perifeer van aard is. In deel C is daar ‘n komponent gestruktureerde selfstudie. Die relatiewe gewig van die onderskeie dele kan varieer namate die studie jare vorder. 7. □ Toets-en eksamenresultate Volgens tabel 9 blyk dit dat studente buitengewoon goed in die eerste toets gevaar het. ‘n Moontlike rede kan wees dat hulle oor ‘n klein volume werk geevalueer is. 2. 2. Studente moet vooraf goed vertroud gemaak word met die doel en prosedures van ‘n videogebaseerde tutorprogram. Dit is w enslik dat videos as plaasvervangend nie te vroeg in die eerste studiejaar begin nie. Studente moet eers aan die dosent, nuwe kursus en universiteitsomgewing gewoond raak. In die tweede toets, wat ‘n groot volume werk gedek het, het studente oor die algemeen swakker gevaar. Na elke toets is risikostudente telkens deur die dosent genader om tutorklasse by te woon. Al die studente het in die eksamen geslaag en een student het na die eerste toets gestaak. 3. Die beskikbaarheid van veral kleiner besprekingslokale met videotoerusting is noodsaaklik vir die suksesvolle implementering van die program. BEVINDINGE VAN TW EEDE SEM ESTER (1994) Aangesien risiko studente melding gemaak het van ‘n vol eerstejaarprogram en soms duidelik uitgeput was, blyk dit * dat hulle aangemoedig moet word om vir minder vakke te registreer sodat daar genoeg tyd is vir akadem iese ondersteuning. Hoewel veralgemenings nie gemaak kan word nie, blyk dit dat veral die uitslag van die eerste toets ‘n goeie voorspeler van studente-risiko is. Videolesings kan meer interessant gemaak word deur visuele m ateriaal te benut, byvoorbeeld ‘n foto van ‘n dnikseer wanneer van ‘n drukseer melding gemaak word. Transparante kan ook in gefotostateerde formaat as aanvullingsmateriaal beskikbaar gestel word. Talle nie-tradisionele (hoofsaaklik swart) studente is eerste geslag universiteits- gangers. Hulle vind die universiteits­ omgewing vreemd en ervaar veral in die begin van die eerstejaar aanpassings- probleme wat studente uit ‘n meer gesofistikeerde agtergrond nie beleef nie. Hulle is ook soms onbewus van die administratiewe verpligtinge. Voor hulle tot die universiteit toetree, behoort hulle voUedig georienteer te word tot hulle verantwoordelikhede en verpligtinge teenoor die universiteit en die eise wat daar aan hulle gestel sal word. 6. Die getal studente in die Afrikaanse tutor ondersteuningsessies het gevarieer tussen 9-13 wat gereeld die klasse bygewoon het. V yf van die smdente het ook in die eerste semester die sessies bygewoon. Al die Afrikaanse studente het aangedui dat die tutorsessies hulle gehelp het om die werk te bemeester. Tien Engelse studente (swart) het die Engelse tutor ondersteuning bygewoon en nege het die sessies positief geevalueer. Die volgende voorlopige aanbeveUngs kan waarskynlik uit die studie gemaak word: 1. Risikostudente behoort vroegtydig geidentifiseer te word en aangemoedig word om ondersteuningsessies by te woon. Lesings op video moet vooraf goed beplan en gestruktureer word. Dit is nie goed genoeg dat ‘n lesing in die ateljee opgeneem word sender deeglike voorbereiding nie. Die "talking head" effek moet aandag kry deur videos aanskoulik te m aak, vrae en gevallestudies in te bou en moet liefs nie langer as 20 tot 30 minute duur nie. Die mees algemene opmerking wat deur studente gemaak is t.o.v. tutorsessies was dat dit vir hulle bevredigend was om in ‘n groep te leer, 7. Dit blyk dat die videogebaseerde tutorbenadering een van verskeie onderrigmoontlikhede is wat benut kan word aan ‘n kultuurdiverse universiteit. ‘n Benadering wat oorweeg kan word, is om ‘n kursus in drie dele (A-C) te deel, In deel A is die dosent in sowel die Engelse as Afrikaanse klasgeleentheid teenwoordig. BEVINDINGE VAN TW EEDE SEM ESTER (1994) Hulle vind die universiteits omgewing vreemd en ervaar veral in die begin van die eerstejaar aanpassings probleme wat studente uit ‘n mee gesofistikeerde agtergrond nie beleef nie Hulle is ook soms onbewus van die administratiewe verpligtinge. Voor hull tot die universiteit toetree, behoort hull voUedig georienteer te word tot hull verantwoordelikhede en verpligting teenoor die universiteit en die eise wa daar aan hulle gestel sal word. 7. Dit blyk dat die videogebaseerde tutorbenadering een van verskei onderrigmoontlikhede is wat benut kan word aan ‘n kultuurdiverse universiteit ‘n Benadering wat oorweeg kan word, i om ‘n kursus in drie dele (A-C) te deel In deel A is die dosent in sowel di Engelse as Afrikaanse klasgeleenthei teenwoordig. Hier word die kem van di kursus hanteer. In deel B word va multi-media pakette en nitors gebrui gemaak. Die fokus in deel B val op di deel van die kursus wat perifeer van aar is. In deel C is daar ‘n komponen gestruktureerde selfstudie. Die relatiew gewig van die onderskeie dele kan variee namate die studie jare vorder. SAMEVATTING Die ontwikkeling van ‘n goeie tutor^axjgram waarskynlik die beste opsie vir die nuw parallelmedium onderrigsituasie wat op di Departemem Verpleegkunde wag. Daar ka dus voortgebou word op die werk wat gedoe is. Die opleiding van die tutors hoef nie sleg op videobenutting betrekking te he nie, ma kan op leerfasiliteringsvaardighede en d akademiese ontwikkeling van studente foku H i b d d het, was hulle in die eerste semester tevrede. Daar was nie groot verskille met betrekking tot resultate in die eerste en tweede semester nie. vakkundige samesprekings tussen dosent en tutors. Motivering en aanmoediging vanaf die dosent is van besondere belang. Aan die einde van die semester is daar weer vraelyste aan studente vir voltooiing oorhandig. Onder andere moes studente aandui of hulle die metode van die eerste semester (waar die tutor plaasvervangend in geskeduleerde klastye benut word) of tweede semester (waar alle lesings deur die dosent aangebied word) verkies. Vyf-en-vyftig (71%) het gewone lesings verkies terwyl 22 (29%) voorkeur aan die videometode gegee het. Wat opvallend was, is dat al die swart studente die videometode verkies het. ‘n Verblydende tendens was dat 75 (91%) die selfaktiwiteit positief ervaar het. 5. BEVINDINGE VAN TW EEDE SEM ESTER (1994) TABEL 9: Toets en eksamenresultate - tweede semester 1994 Daar is b eslu it om nie die tutors plaasvervangend in geskeduleerde klastye aan te wend nie, omdat risikostudente swak gevaar het in die praktiese eksamens en die tutors dus ook aangewend moes word cm huUe in die praktyk te ondersteun. Daar is voortgegaan met die addisionele tutorklasse (sender videolesings) as ondersteuning vir die teorie is. Aangesien die dosent nou al die lesings alleen moes waarneem moes die studente sekere afdelings as selfaktiwiteit behartig. 13(13,9%) 7 (7.5%) 4 (4.3%) 19 (20,4%) 2 (2.1%) 3 (3.2%) 44 (47,3%) 29(31,1%) 57(61,9%) 12(12,9%) 34 (36,5%) 28 (30.4%) 3 (3.2%) 9 (9,6%) — 2(2,1%) 12 (12,9%) — in die eerste semester tevrede. groot verskille met betrekking die eerste en tweede semester emenings nie gemaak kan word at veral die uitslag van die eerste voorspeler van studente-risiko kan meer interessant gemaak visuele m ateriaal te benut, n foto van ‘n dnikseer wanneer seer melding gemaak word. kan ook in gefotostateerde anvullingsmateriaal beskikbaar voorlopige aanbeveUngs kan it die studie gemaak word: dente behoort vroegtydig seer te word en aangemoedig m ondersteuningsessies by te sings op video moet vooraf goed n gestruktureer word. Dit is nie oeg dat ‘n lesing in die ateljee m word sender deeglike iding nie. Die "talking head" oet aandag kry deur videos ulik te m aak, vrae en udies in te bou en moet liefs nie 20 tot 30 minute duur nie. moet vooraf goed vertroud word met die doel en prosedures videogebaseerde tutorprogram. w enslik dat videos as vangend nie te vroeg in die eerste r begin nie. Studente moet eers dosent, nuwe kursus en eitsomgewing gewoond raak. kikbaarheid van veral kleiner ngslokale met videotoerusting is aklik vir die suksesvolle ntering van die program. in verpleegkunde behoort fiseerde verpleegkundiges te ngesien professionalisering van nt ‘n belangrike rol speel. Daar bruik gem aak word van kundiges wat nie voltyds werk rtdurende intense belangsteUing dosent is uiters noodsaaklik. Tyd klik k d l d i vakkundige samesprekings tussen dosen en tutors. Motivering en aanmoediging vanaf die dosent is van besondere belang 5. Aangesien risiko studente melding gemaak het van ‘n vol eerstejaarprogram en soms duidelik uitgeput was, blyk di * dat hulle aangemoedig moet word om vi minder vakke te registreer sodat daa genoeg tyd is vir akadem iese ondersteuning. 6. Talle nie-tradisionele (hoofsaaklik swart studente is eerste geslag universiteits gangers. SAMEVATTING Die videogebaseerde tutorbenadering verg aanvanklik meer beplanning en insette van die dosent, maar bespaar op die lang duur dosent-student kontaktyd. Tutors kan ‘n belangrike rol speel by veral risikostudente wat aanpassings en leerprobleme het, terwyl voortdurende belangstelling van die dosent noodsaaklik blyk te wees. Alhoewel studente aan die einde van die tweede semester van die studie die tradisionele lesingmetode verkies Die ontwikkeling van ‘n goeie tutor^axjgram is waarskynlik die beste opsie vir die nuwe parallelmedium onderrigsituasie wat op die Departemem Verpleegkunde wag. Daar kan dus voortgebou word op die werk wat gedoen is. Die opleiding van die tutors hoef nie slegs op videobenutting betrekking te he nie, maar kan op leerfasiliteringsvaardighede en die akademiese ontwikkeling van studente fokus. H ierbenew ens m oet voortdurend met 4. T utors in verpleegkunde behoort gekwalifiseerde verpleegkundiges te wees aangesien professionalisering van die student ‘n belangrike rol speel. Daar kan gebruik gem aak word van verpleegkundiges wat nie voltyds werk nie. Voortdurende intense belangsteUing van die dosent is uiters noodsaaklik. Tyd moet weekliks geskeduleer word vir 11 Curationis. Vol. 19. No. 2, 1996 Curationis. Vol. 19. No. 2, 1996 MARTIN, D.C. & ARENDALE, D.R. 1993. Supplem ent instruction: Improving first-year student success in high-risk courses. Columbia: University of South Carolina. WEBB,C. 1989. Action research; Philosophy, methods and personal experiences. Journal o f Advanced Nursing, 14(5):403-410. WEBB,C. 1989. Action research; Philosophy, methods and personal experiences. Journal o f Advanced Nursing, 14(5):403-410. goedkoper onderrigmetodes geeksperimen- teer te word wat nogtans effektief binne die konteks van ‘n vak sal wees. ZUBER-SKERRIT, O. \99l. Action research in higher educatiorL Brisbane; Centre for the A dvancem ent of L earning and Teaching. ZUBER-SKERRIT, O. \99l. Action research in higher educatiorL Brisbane; Centre for the A dvancem ent of L earning and Teaching. McCAUGHERTY, D. 1990. The use of a teaching model to promote reflection and the experiental integration of theory and practice in first-year student nurses: An action research study. Journal of Advanced Nursing, 16:534-543. Paula P. du Rand M.Soc.Sc. (Verpleegkunde), UOVS Lektrise, Departement Verpleegkunde Universiteit van die Oranje-Vrystaat Eli M. Bitzer D.Ed., UOVS Professor Buro vir Ademiese Ontwikkeling , 'v^niversiteit van die Oranje-Vrystaat^ goedkoper onderrigmetodes geeksperimen- teer te word wat nogtans effektief binne die konteks van ‘n vak sal wees. VERWYSINGS BITZER, E.M. 1990. Enkele invalshoeke vir opvoedkundige navorsing, toegespits op navorsing oor universiteitsonderwys. Buro vir Universiteitsonderwys, UOVS. BURRIS, B.M. 1991. Academic enrichment project fo r disadvantaged students. Chicago: State University. SHEEHAN, J. 1986. Aspects of research methodology. Nursing Education Today, 6(1): 193-203. KEMMIS, S. & McTAGGART, R. 1982. The a ction research planner. Deakin University Press Victoria. THE CENTER FOR ACADEM IC DEVELOPMENT. 1993. VSI training manual: Video-based supplem ental instruction. K ansas: U niversity of Missouri-Kansas City. LAJKOWICZ, C. 1993. Teaching cultural diversity for the workplace. Journal of Nursing Education, 32(5);235-236. Curationis, Vol. 19, No. 2, 1996 12

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/1316/1272

Afrikaans

Verloskundige Verpleegkunde ’ii Uitdaging Sylvia Venter, M.Cur., Lektrise, Departement Verpleegkunde, PU vir CHO Potchefstroom Verloskundige Verpleegkunde ’ii Uitdaging ii Uitdaging Sylvia Venter, M.Cur., Lektrise, Departement Verpleegkunde, PU vir CHO Potchefstroom Page Eighteen Die uitdaging van die vroedvrou as administrator Toename en kennis in die mediese wetenskap het deur- lopende veranderinge in verskillende aspekte in die sorg van verloskundige verpleging tot gevolg gehad; veral met be- trekking tot obstetrie en neonatale pediatrie. Dit bly die plig van elke professionele vroedvrou om op eie inisiatief op hoogte te bly van die veranderinge wat intree en indiensop- leiding te verskaf. Navorsing is nie slegs beperk tot ge- gradueerdes nie, en elke lid van die verloskundespan kan en moet 'n belangrike rol speel in navorsing. Volgens W ebster se woordeboek word ’n administrator gedefinieer as " a person legally vested with the right of the administration of an estate” or “ one that administers, espe­ cially public affairs” . Die vroedvrou as administrator moet ’n diplomaat van ambassadeursgehalte wees. Sonder haar administratiewe rol is geen funksionering op enige vlak van verloskundige dien­ ste moontlik nie. Die Amerikaanse Verpleegstersvereniging het in 1969 in “ Statement on the Position, Role and Qualifi­ cations of the Administrator of Nursing Services” die vol- gende gesê: “ Nursing Administration is the process through which the organised Nursing Service fulfills its purpose and contributes the achievem ent of com prehensive health care . . . ” , Die uitdaging wat verloskundige verpleging bied as administrator is dat sy behulpsaam moet wees om probleme in die betrokke vak te analiseer, om sodoende goeie standaarde daar to stel. In die daarstelling van stan- daarde moet sy altyd die pasiënt se fisiese, psigologiese en persoonlike veiligheid eerste stel. In die kliniese veld verleen sy voorkomende sorg wat onder andere roetine en spesiale ondersoeke insluit; byvoor­ beeld die dae is verby wat 'n vroedvrou nie 'n mediese ondersoek sal kan uitvoer nie, dit word van haar verwag om dit te kan doen. sy moet ook behulpsaam wees met sitologiese ondersoeke. In haar vroeë diagnosering moet sy in staat wees om verwysing van abnormaliteite te doen vir die behandeling van byvoorbeeld pre-eklamptiese toksemie: diabetes, hart- siektes ens of sonar en amnionsintese vir genetiese raakge- wing. byvoorbeeld. Sy moet bevorderende sorg kan lewer soos voorligting, raadgewing en onderrig aan swanger vroue (en hul eggenote wanneer nodig) oor alle aspekte van swangerskap, die baringsproses en die opvoeding en versorging van die baba na geboorte. in hierdie proses kan sy van haar paramediese personeel betrek, byvoorbeeld die fisioterapeut, die maat- skaplike werkeren selfs tolke as sy 'n lesing gee aan anders- taliges. Die vroedvrou en haar professionele ontwikkeling As die vroedvrou professioneel wil bly, moet sy verant- woordelik en krities haar eie werk evalueer en haar waardes her-evalueer. Hierdie bevraagtekende houding moet al ty- dens haar basiese opleiding beklemtoon word. As opvoeder moet sy nie net die studente help om die regte antwoorde te vind nie, maar ook die studente stimuleer om beter vrae te vra oor die bestaande metodes en praktyk en antwoorde vir hulle self te vind. Sy moet haar eie kennis bevraagteken, deur voortgesette onderwys. ’n Hoë vlak van kognitiewe vaardig­ heid word vereis, opvoeding is 'n proses van nuwe moontlik- hede in te sien om meer effektief te funksioneer, beide professioneel en persoonlik. Bent. Kilty en Potter sê: " . . . preparation of today's midwife therefore needs to As die vroedvrou professioneel wil bly, moet sy verant- woordelik en krities haar eie werk evalueer en haar waardes her-evalueer. Hierdie bevraagtekende houding moet al ty- dens haar basiese opleiding beklemtoon word. As opvoeder moet sy nie net die studente help om die regte antwoorde te vind nie, maar ook die studente stimuleer om beter vrae te vra oor die bestaande metodes en praktyk en antwoorde vir hulle self te vind. Sy moet haar eie kennis bevraagteken, deur voortgesette onderwys. ’n Hoë vlak van kognitiewe vaardig­ heid word vereis, opvoeding is 'n proses van nuwe moontlik- hede in te sien om meer effektief te funksioneer, beide professioneel en persoonlik. Bent. Kilty en Potter sê: " . . . preparation of today's midwife therefore needs to include approaches which will facilitate self-understanding, self-directed learning and abilities to adapt to change and the development professionally and approaches which will facilitate the development of human relations, skills of coun­ seling, education, communicating and team w ork."2 (M.C. & n Tn . p. 175 — 176). p p y include approaches which will facilitate self-understanding, self-directed learning and abilities to adapt to change and the development professionally and approaches which will facilitate the development of human relations, skills of coun­ seling, education, communicating and team w ork."2 (M.C. & n Tn . p. 175 — 176). MIDWIFERY — A CHALLENGE SUMMARY Much has been achieved through the advances of medical science and technology and that calls for improved knowledge and skills for today’s midwife. There is hardly a sphere in midwifery practice that can’t be seen as a challenge for the midwife, for instance as a administrator; as a tutor; as a clinician and a researcher. In the performance of her task certain challenges are placed upon the midwife as person, for instance the challenge as counsellor; communicator; as a member of the health team; as a m em ber of the changing community and as a family planner. Inservice training and continuing education are therefore a necessity to ensure a high standard of midwifery care. 4 í o matter what her age, custom, country or clime is, 1^1 the professional midwife is a VIP — a Very Impor­ tant Person throughout the developing world” .3 (M.C. & N.N. p .200). Haar belangrikheid spruit daaruit dat sy tussen 20 en 30 miljoen babas ’n jaar verlos. Sy het ook ’n positiewe bydrae gelewer om mee te help om die moeder en baba sterftesyfer te verlaag, as ons in ag neem dat 76% van alle geboortes deur vroedvroue gedoen word. Sy is ’n eerste- rangse gesondheidswerker want sy is van meet af teen- woordig as meewerker vir ’n gelukkige gesinslewe. Sy kan die saadjie plant vir basiese higiëne by die versorging van die baba en die motivering doen vir borsvoeding. 4 í 1^1 Volgens Memet Fenumidjaja, UNICEF’S Family Plan­ ning Officer — beter as enige ander tipe gesondheids­ werker is sy in die ideale posisie om motivëringswerk vir gesinsbeplanning te doen, sodoende meehelper in die skep- ping van ’n sosiale milieu. In seker lande is die ratio een vroedvrou vir elke 10 000 mense en ander lande een vroedvrou tot 100 000 mense en word daar bereken dat gesondheidsdienste slegs een uit elke 20 kinders kan bereik. Daar word tans bereken dat tussen 70 en 80 miljoen bevallings per jaar in ontwikkelde lande deur die sogenaamde “ grannies” gedoen word waar die geheim van geboortes in sekere families van die een na die ander Page Eighteen lewer om dit ’n sinvolle geheel te.maak wat tot voord’eel van die pasiënt en die beroep sal strek. geslag oorgedra word. MIDWIFERY — A CHALLENGE SUMMARY Hoewel hulle verskillende benamings het in verskillende lande soos byvoorbeeld "D ukans” in Indonesië, '"Dias” in Indië en Pakistan, "Jiddas” in Irak, "Hetlets” in Phillipyne en “ Curios” in Latyn-Amerika, is dit 'n belangrike faktor waarmee rekening gehou moet word en bied daadwerklik ’n uitdaging vir die verloskundige prak- tyk. Die bestaan van hierdie onopgeleide vroedvrou kan selfs nie in Suid-Afrika weggeredepeer word nie. Die UNICEF, het in 105 ontwikkelende lande 'n program geloods om te help met die opleiding van hierdie "grannies” waarna hulle dan na ’n 12 weke program onderwerp word aan ’n praktiese eksamen en as vergoeding 'n verloskunde-tassie key van UNICEF.3 (M.C. & N.N. p. 201). Die uitdaging van die vroedvrou as dosent g g Sy moet die vermoë besit om te kan organiseer, situasies te skep vir ’n gunstige leersituasie. Sy moet die studente help om aan hulle die essensiële fisiese, biologiese, sosiologiese, psigologiese, mediese en verpleegkundige beginsels wat haar vakgebied raak, te leer, die studente te voorsien van toereikende kennis van die beginsels onderliggend aan ver- loskunde en hulle help om die nodige waardering van die belangrikheid van voorkomende, bevorderende, kuratiewe en rehabilitatiewe gesondheidsdienste in die gemeenskap te ontwikkel. p Die mediese w etenskap het met rasse skrede voor- uitgegaan en in hierdie opsig het die verloskundige praktyk veral in die sewentiger jare sy groot merk gelaat. Ons dink byvoorbeeld aan die rol wat voorgeboortelike diagnose van oorerflike toestande wat geneties bepaal kan word, deur middel van amnionsintese en die gebruik van ultrasoniese- klank in Obstetrie. A1 hierdie tegnologiese vooruitgang in die obstetriese veld beteken niks as kennis en vaardigheid ont- breek nie. 'n Getroue meeloper van verwetenskapliking is die verskynsel van wetenskaplike spesialisering, dit geld ook vir vroedvroue waar hulle hulself in ’n sekere rigting van hul vakgebied verdiep, hoewel sodanige spesialisering sekerlik die beste intensiewe kennis en sorg verseker, lei dit onteen- seglik ook tot vernouing en selfs vereniging van die vroed­ vrou se perspektief op die pasiënt. Hierdie gefragmenteerde behandeling kan tot onsekerheid en emosionele spanning lei by die pasiënt.16 (S A Verpl. Tydskrif p. 7).|D it bly die primêre taak van die vroedvrou om die fisiologiese-, die sekuriteits-, die emosionele-, die erkennings- en selfaktual- iseringsbehoeftes van die pasiënt te evalueer en daarvolgens op te tree. Gesien teen hierdie agtergrond, bied verlos­ kundige verpleging ’n uitdaging aan elkeen wat in hierdie gebied werksaam is. Die vroedvrou en haar professionele ontwikkeling Die uitdaging van die vroedvrou as administrator Op hierdie gebied kan sy ook geestelike voorbe- reiding en positivering doen. Hiervoor is agtergrondkennis nodig, om elke situasie in diepte te kan evalueer. Sy moet kan beplan vir die toekoms. Koordinasie van verloskundige dienste ook op internasionale vlak bly 'n wesenlike behoefte van die beroep en as leier van die gesondheidspan kan die vroedvrou as administrator van onskatbare waarde wees. Die organisering van verloskundige dienste blý ’n uit­ daging om 'n goeie korrelasie te bewerk tussen al die ge- sondheidswerkers wat gefragmenteerde dienste in die veld Page Nineteen voorbeeld die gemeenskapgesondheidsverpleegster vereis goeie interpersoonlike verhoudinge en goeie samewerking. Sy is ten nouste betrokke by hulpverlening, hetsy of dit voor, tydens of na die geboorteproses is. y g p Sy is ook verantwoordelik vir die opleiding en onderrig aan student-vroedvroue, mediese studente, student-ver- pleegsters en studente van ander gesondheidsorgprofessies of nabasiese opleiding. Die uitdaging wat die veranderde gemeenskap stel aan die vroedvrou in verloskundige verpleegkunde: Die norme van die samelewing is besig om te verander; as ons by voorbeeld dink aan die ongehude moeder, het dit eers nie die goedkeuring van die gemeenskap weggedra nie en vandag knip mense selde ’n oog daaroor. In Swede kry elke ongehude moeder ’n toelaag vir elke kind wat gebore word en daar word beraam dat met 20% van die bevallings is die ma nie wetlik in die eg verbind met die vader van die kind nie. Getroude vroue kry nie die toelaag nie en daar is die bewering dat dit tot groter sedeloosheid lei.13 (N.T. p.704). As die ongehude moeder nie in ’n tehuis vir ongehude moeders kan bly nie kan sy aansienlike probleme skep, obstetries, psigologies en sosiaal. Die vraag is ook in watter omstandig­ hede bevind die ongehude moeder haar, waar is sy tuis, wat is haar lewensomstandighede en in watter psigiese toestand verkeer sy? Om daardie rede, word daar ’n groter betrokken- heid van die vroedvrou vereis. Die verlening van nageboortesorg in hospitale en tuis- besoeke: In Engeland is dit statutêre verpligting dat pasiënte vir 28 dae of ’n minimum van 10 daeopgevolg moet word, ’n Projek - “ Dagboekverslag van ’n primigravida ma en baba die eerste twee weke na ontslag uit hospitaal” is deur die vierdejaar B. Art. et Scien. (Verpleegkunde)-studente van die P.U. vir C.H .O . D ie uitdaging van die vroedvrou as raadgewer en kom - munikator Die geboorte van die baba behels slegs een dag van die hele swangerskapsproses. Die vroedvrou se rol as gesond- heidsvoorligter begin selfs voor die aanvang van ’n swanger- skap. Sy word gebruik in skole om geslagsvoorligting te gee. Sy word geken in die pers, oor die radio en op televisie. Sy speel ’n belangrike rol in genetiese raadgewing, gesinsbe- planning, en hoewel die voorspraak van aborsie nie die taak is van die vroedvrou of enige lid van die gesondheidspan nie, kan su wel raadgewing gee oor die omstandighede wanneer ’n aborsie wetlik mag plaasvind en onder watter omstandig­ hede. Sy neem nooit besluite vir ’n pasiënt nie, maar lei die pasiënt tot selfbesluit; sy moet waak daarteen om nie ’n skuldgevoel by die pasiënt te laat nie. Die uitdaging aan die vroedvrou as gesinsbeplanner Die uitdaging aan die vroedvrou as gesinsbeplanner In die meeste ontwikkelde lande word vroedvroue opgelei om behulpsaam te wees in die nasionale gesinsbeplannings- programme. As ’n verantwoordbare persoon, met hoë etiese standaarde word van haar verwag om motiveringswerk te doen, om kontraseptiewe middels toe te dien aan die m a’s en ook met spesiale opleiding word sy geleer hoe om intra- uterine-toestelle in te plaas, ’n taak wat vroeër beskou is as die rol van die geneesheer. Hoewel aborsie in ander lande soos Singapore in 1961 en Indie in 1971 as ’n metode van gesinsbeplanning beskou word, moet sy in Suid-Afrika nooit die Wet op Aborsie en Sterilisasie uit die oog verloor nie. (Aborsie bly nog die terminasie van swangerskap, dus die beëindiging van ’n lewe wat strydig is met ons beginsels van verpleging). As gevolg van die strategiese posisie wat die vroedvrou beklee, is sy die ideale persoon om ad vies oor gesinsbeplanning te gee. Hierdie is ’n veld wat nog braak le en heelwat kan nog in hierdie opsig gedoen word. In die uitvoer van haar taak, bied die verloskundige verpleegkunde aan die vroedvrou die vol- gende uitdaging aan haar as persoon: Die vooruitgang in verloskundige verpleging Dit is met trots dat ons vandag kan sê dat verloskundige verpleging ’n hoë standaard bereik het in Suid-Afrika. Op tegnologiese gebied is daar soveel vooruitgang gemaak veral as ons dink aan die waardevolle gebruik van ultrasoniese klank en sy gebruike in obstetrie soos om swangerskap te diagnoseer; die vasstelling van die fetale ouderdom, die diagnosering van meervoudige swangerskappe, dreigende en omvermydelike abortusse, fetale dood, abnormaliteite van swangerskappe (soos hidatidiforme mola), die lokalisering van die plasenta en ondersoeke vir antepartum bloeding, Die uitdaging van die vroedvrou as administrator gedurende 1977 geloods en het die projek dit aan die lig gebring dat daar ’n definitiewe behoefte by veral primigravida pasiënte bestaan virprofessionele hulp na ontslag uit die hospitaal. Hoewel hulle probleme vir ons as professionele persone elementêr mag klink, kan dit heelwat onsekerheid uit die weg ruim by die nuwe ouerpaar en kan ons ’n positiewe bydrae lewer to t' n gelukkige en aanpasbare gesinslewe. D ie daarstelling van etiese norme en die uitdaging wat dit aan die vroedvrou bied Die vroedvrou word al hoe meer betrek by navorsing en ’n aspek wat sy gewoonlik in die gesig moet staar is die be- handeling van babas wat lewe met ’n kongenitale abnormali- teit, wat selfs na chirurgie nie lewensvatbaar is met die lewe nie, maar wat kunsmatig aan die lewe gehou w ord. Hier moet die vroedvrou haar eie godsdienstige oortuigings nie uit die oog verloor nie en ook nie wat haar primêre rol as vroedvrou behels nie en die diens wat sy moet lewer aan die gemeen­ skap. Sy moet ’n ondersteunde rol vertolk en die ouers help en lei om selfs besluite te neem en nie vir hulle te besluit nie. Die etiese aspekte van aborsie kan ook hier ter sprake kom. (Sien. 2.4) g y p In haar raadgewende hoedanigheid moet sy sensitief wees vir haar pasiënt se siening, sosiale- en ekonomiese om­ standighede. As kommunikator moet sy haarself verstaan- baar maak vir die pasiënt, sy moet in staat wees om met aandag te kan luister na die pasiënt. Die drukte waaronder daar soms in voorgeboorte klinieke, -sale, kraamsale en nageboortesale gewerk word, laat min tyd vir die ont­ wikkeling van kommunikasievaardigheid. Daar is volgens navorsing deur die DHSS en “ National Childbirth Trust” gevind dat daar ’n gebrek aan kommunikasie bestaan as gevolg van toenemende monitortegnieke in die versorging van die ma en baba.2 (M.C. & N.N. p. 173). Die meer tegnologiese benadering tot pasiëntsorg laat die profes­ sionele persoon besef dat daar ’n gebrek is aan “ persoonlike kontak” . LITER ATUURBRONNE: 1. Midwives Chronicle & Nursing Notes: Preparing Today’s Midwife Educator & Instructor, p. 1 I 1. May. 1976 Vol. 89. No. 1 060. Bent. E .A .. Kilty. J.M. & Potter, F.W. 2. Midwives Chronicle & Nursing Notes: Educating the Midwife for her changing Role. p. 174. Juh 1976. Vol. 89 No. 1 062. Bent. E .A .. Kilty, J.M. & Potter. F.W. 3. Midwives Chronicle & Nursing Notes: The Midwife in the third World, p. 200. August 1976. Vol. 89. No. 1 063. Judith, M. Spiegelman. Al hierdie tegnologiese vooruitgange vra om spesiale ken­ nis en vaardigheid van die vroedvrou; die noodsaaklikheid van 'n gevorderde na-basiese verloskundekursus om vroed- vroue toe te rus blyk duidelik hieruit. Omdat die vroedvrou die persoon is wat nog verantwoordelik is vir 16% van alle bevallings, moet sy ook in so "n kursus sekere vaardighede aanleer soos die gebruik van 'n vakuumekstraktor. Dis met trots dat ons kan sê dat soortgelyk na-basiese kursusse al in van ons tuislande met welslae aangebied is. naamlik die Charles Johnson Memorial-Hospitaal in Kwa Zulu.15 (S A Verpl. Tydskrif, p .7). As ons in ag neem dat die ratio in sekere lande van geneeshere soos volg is: 1: 15 000 in Trans- kei, 1: 25 000 in Lesotho, I: 7 700 in Rhodesië, volgens ‘n simposium van Gesondheidsdienste in Suiderlike Afrika. 28/29 April 1975. in Kaapstad. kan 011s nog te meer hierdie noodsaaklikheid insien. 4. Midwives Chronicle & Nursing Notes: The future Role of the Midwife in the maternity services, p. 222. September 1976. Vol. 89, No. I 064, Paper, R.C.M. 5. M idwives Chronicle & Nursing Notes: Theory into Practice, p. 269. November 1976, Vol. 89. No. 1 066. Bent. E.A .. Kilty, J.M. 6. Nursing Mirror: Ultrasounds-canning. p. 68. April 7, 1977. Vol. 144. No. 14. Ralph McCready & A .E .A . Joseph. 7. Nursing Mirror: A matter of Choice, p. 39. 12 May 1977. Vol. 144. No. 19. Willmott. F.A.D. 8. Nursing Mirror: Changing patterns in Maternity care in the I970's.p. 19. 9 June 1977. Vol. 144. No. 23, Audrey, E.M. 9. Nursing Mirror: Challenges in antenatal education. Part 1. p. 19. 23 June 1977, Vol. 144, No. 25. Sheila Kit/.inger. Die uitdaging aan die vroedvrou as lid van die gesond­ heidspan: Met die veranderde benadering in die komprehensiewe gesondheidsdiens is die vroedvrou nou ’n lid van die span waar sy voorheen meer op haar eie gepraktiseer het en is sy nou onderworpe aan ’n proses binne ’n groepsverband. Haar skakeling met ander lede van die gesondheidspan soos by- Page Twenty Page Twenty fetale abnormaliteite, vasstelling van polihydramnios. Die rol van die kardiotokograaf. verbeterde metodes van in- duksiës van baring, die gebruik van epidurale analgesie (die laaste 10 jaar al in gebruik). die veranderde benadering tot die derde stadium van baring, die verbeterde resussitasie- metodes van die pasgeborene is maar '11 paar van die vooruit- gange wat ons in die verloskundige praktyk beleef het. Be- langrike deurbrake is gemaak 0111 sekere oorerflike genetiese afwykings voorgeboortelik te kan diagnoseer. Die vroedvrou as genetiese raadgewerkan sekerlik nie oorbeklemtoon word nie en hierdie vakkennis moet deel uitmaak van haar verlos­ kundige verpleging-opleiding. '11 Ander belangrike taset van voorgeboortelike diagnosering is die diagnosering van plasentale ontoereikendheid. Van ontskatbare waarde was die voorstelling van die partogram deur Philpott (1972). '11 spesiale kaart wat die pasiënt se vordering tydens baring evalueer. (Dit is met hartseer dat 011s moet erken dat sekere instansies nog traag is en nie van hierdie kaart gebruik maak nie!) Gepaardgaande hiermee sal 011s graag die verpleeg- proses sien géimplementeer word in alle verloskunde-een- hede. SAMEVATTEND kan gesê word dat die verloskundige verpleging met rasse skrede vooruitgegaan het. veral in die sewentiger jare. Gesien teen hierdie agtergrond van teg­ nologiese vooruitgang bied die verloskundige beroep '11 ut- daging aan die vroedvrou as 1 it! van die komprehensiewe gesondheidsdienste 0111 groter kliniese vaardigheid te bekom en om as verantwoordbare professionele persoon haar kennis uit te brei en haar te beywer vir voortgesette onderwys. LITER ATUURBRONNE: Die Peel-verslag het in 1970 in Engeland aanbeveel dat dit veiliger is vir ma en baba om haar bevalling in '11 goedtoege- ruste hospitaal te hê wat voldoende lasiliteite moet he "N o delivery can be diagnosed as normal until it is safely completed” 8 (p. 19) Daar is voorgestel dat klein géisoleerde kraameenhede gesluit word om '11 hoe kwaliteit van sorg in sentrale eenhede daarte stel. Wilmott voel dat hoewel 100% hospitaalbevallings voorgestaan word en gesien teen styg- ende koste. moet die pasiënt die reg bly behou om '11 tuisbe- valling te mag aanvra en dat vroedvroue beskikbaar moet w ees7 (N.M. p .39). Professor Oppe se verslag in 1976 het gesê dat nog veel meer gedoen moet word om die pasge­ borene te resussiteer hoewel veel al gedoen is in die verband. 7 (N.M. p .39). 10. Nursing Mirror: Challenges in antenatal education. Part 11. p. 20. 30 June 1977, Vol. 144 No. 26. Sheila Kitzinger. 1 1. Nursing Mirror: Understanding the placenta. Pan 2. p. 33. 6 October 1977. Vol. 145. No. 14, Hey s. R.F. 12. Nursing limes: Active management of labour, p. 65*'. 29 April 1976. Vol. 72. No. 17. Bekhit, S.M. 13. Nursing Times: Midwifery in Scandinavia, p. 702. 6 Mav 1976. Vol. 72 No. 18. Doreen Garside. 14. Nursing Times: A male nurse practises obstetrics, p. 1980. 16 December 1976. Vol. 72. No. 50. Keith Chalmers. Ander aspekte in die verloskundige verpleging 15. Suid-Afrikaanse Verplegingstydskrif: The midwifery Nursing Associate: an experiment in a rural obstetric unit. p.7. November IV/6. Vol. AL I I I. No. II. Larsen. J.V .. Baker. S. S.. & Baker. R p g p g g Volgens Audrey in I9778(N.M. p. 19) is dit ongewoon om '11 hospitaal te kry waar '11 eggenoot ol naaste tamilielid nie toegelaat word om by te staan bv '11 bevalling nie. (Jammer 0111 te erken dat daar in sekere hospitale in 1978 interne reels bestaan wat dit afkeur!) “ Rooming-in” is redelik gevestigen word met welslae in Suid-Alrika in meeste hospitale toege- pas. Laaste maar nie die minste nie, seksdiskriminasie is opgehef en ons het al viergeregistreerde manlike vroedvroue wat tans by die Suid-Afrikaanse Verpleegstersraad gereg- istreer is. Volgens Audrey in I9778(N.M. p. 19) is dit ongewoon om '11 hospitaal te kry waar '11 eggenoot ol naaste tamilielid nie toegelaat word om by te staan bv '11 bevalling nie. (Jammer 0111 te erken dat daar in sekere hospitale in 1978 interne reels bestaan wat dit afkeur!) “ Rooming-in” is redelik gevestigen word met welslae in Suid-Alrika in meeste hospitale toege- pas. Laaste maar nie die minste nie, seksdiskriminasie is opgehef en ons het al viergeregistreerde manlike vroedvroue wat tans by die Suid-Afrikaanse Verpleegstersraad gereg- istreer is. 16. Suid-Afrikaanse Verplegingstydskrif: Prioriteite in Verpleging. p. 7. April 1977. Vol. XLIV. No. 4. Dr. Van Rensburg, H.C.J. 17. South African Nursing Association, Pretoria Branch. Second International Symposium. Date I4& 15 April 1978. The Nurse Administrator — a Challeng­ ing role in the changing health Scene. 1«. Direktic! — Diploma in Algemcne Verpleegkunde en Verloskunde vir regis- trasie as Algemcne Verpleegster en Vroedvrou gedateer 3 April 1975. Page Twenty-One

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/199/141

Afrikaans

SUMMARY The student nurse is no exception to the rule that for an adolescent this stage is a time of uncertainty and is full of problems. Her status in the social hierarchy is an uncertain one: She is neither a child nor an adult and yet her patients are mainly adult. She lives through a stage of change, experiences frustration in the face of demands for conformity. She encounters the problem of self-identification. What is this “ self” that she must learn to recognise and accept? p It is important that tutors, ward sisters and matrons should be aware of all this and be competent to help the student nurse through adolescence. She must be able to develop into a mature, responsible,professional member of the community. INLEIDING As ons nog nader kom aan hierdie groepie, wat op die drumpel staan van die verpleegberoep, dan kom ons agterdat hulle nie net ’n GROEP verpleegsters is nie, maar elkeen ’n aparte, unieke mens, vol angs en onsekerheid — maar ook vol verwagting vir wat die nuwe beroep vir haar inhou. INLEIDING W anneerons so na 'n groep studentverpleegsters kyk, kan ons met reg D.J. Faulhaber aanhaal waar hy sê: “ Yesterday a lovely child Enchanting those she meets, Pouring tea for favourite dolls Begging mom for sweets . . . All too soon a leggy girl Discovering boys and clothes, Spending hours before a mirror Powdering her nose . . . Presently a woman grown A tender bud unfurled, Ready now to prove herself Before a watchful world!” Die Studentverpieegster As Adolessent Die Studentverpieegster As Adolessent Die studentverpieegster as adolessent Die term ‘adolessent’ is afgelei vanaf die Latynse woord "adoloscere” wat beteken: om tot volwassenheid te groei. Onder die primitiewe volkere bestaan die gedagte dat ’n persoon volwasse is sodra hy/sy in staat is om te reproduseer. Vandag gebruik ons die term in ’n veel breër sin: ‘n persoon is volwasse indien hy/sy op fisiese, psigiese en sosiale vlak volwassenheid bereik het. Adolessensie is ’n tydperk in ’n mens se lewe w aarin hy hom selfvoorberei vir so ’n Page Forty-Four driesydige volwassenheid. Ons verwag van ’n adolessent om sy/haar kinderskoene te ontgroei en die volwasse wêreld met al sy eise tegemoet te tree. hierdie unieke self van haar moet leer ken en aanvaar; haar gawes en talente moet ontdek en hulle leer gebruik, bewus moet word van haar tekortkominge en, waar moontlik, dit probeer herstel. Die adolessent'beleef hierdie tydperk as ’n tydperk vol onsekerheid en probleme. Die studentverpleegster is geen uitsondering op die reël nie — en daarom is dit belangrik dat ons as opgeleide verpleegsters bewus sal wees hiervan en die studente daarin sal ondersteun, veral aangesien ons vanaf die eerste dag in die beroep volwasse eise aan hulle stel, soos byvoorbeeld volwasse oordeel en insig, verantwoorde- likheid, selfstandigheid, inisiatief, ensovoorts. Die sosiale omgewing speel ’n belangrike rol in die vorm- ing van ’n selfkonsep. George H. Mead druk homself baie sterk ten opsigte hiervan uit: “ The self . . . is essentially a social structure, and it arises in social experience . . . it is impossible to conceive of a self-arising outside of social experience” 5 Kom ons verken die adolessent se leefwêreld van naderby: Die adolessent het ’n onseker status in die sosiale hiër- argie: sy pas nie meer by die kinders in nie, en deel nie meer hulle belangstellings nie, maar voel haarself ook baie on­ seker in die geselskap van die volwassenes. Die studentver­ pleegster ervaar ook hierdie onseker status. Sy moet meestal volwasse pasiënte help, ondersteun en selfs dringend oorreed om byvoorbeeld medikasie teen hul sin te neem. Die student voel haarself nog onveilig in die volwasse wêreld en sulke situasies kan talle vrae by haar laat opduik soos: mag ’n mens só optree teenoor ’n volwassene? Sal die volwassene my nog steeds aanvaar? Was my optrede wel noodsaaklik? Het ek die situasie reg hanteer? Die studentverpieegster as adolessent W anneer die senior volwasse personeel bewus is van hierdie probleme kan hulle haar aktiewe leiding gee in so ’n situasie en só die student se sekuriteit in die volwasse wêreld versterk — sodoende ook haar selfvertroue. Hierdie aanhaling beklemtoon die belangrike deel wat elke student se dosent, saalsuster, matrones en kollegas het om haar te help om tot behoorlike selfidentifikasie te kom, deur haar goeie eienskappe vir haar uit te wys en daarop te bou. ’n Volwasse konsep is noodsaaklik in verpleging, want slegs ’n gelukkige, goedaangepaste verpleegster sal kan vol­ doen aan al die verantwoordelikheidseise wat aan haar gestel word. Dit is noodsaaklik om werklik doeltreffende pasiënt- sorg te kan lewer. W anneer ons die verpleegster ook hierin leiding gee, sal ons kan aanhaal: “ I have watched you grow from a time of insecurity to a place of acceptance — of life — of yourself. “ I have watched you grow from a time of insecurity to a place of acceptance — of life — of yourself. You have learned to express your emotions rather than smothering them. You understand and have learned to communicate your understanding to others And because of this, I have grown too . . .1 Adolessensie is ’n tydperk van verandering. Die meeste student verpleegsters het reeds by die fisiese veranderinge waaraan hulle onderworpe was, aangepas, alhoewel daar nog altyd diegene sal wees wat hulle liggaamlike self nog nie aanvaar het nie. Studentverpleegsters is byvoorbeeld gedurig op ’n dieet en is dikwels moeg en lusteloos wanneer hulle moet kom werk. Verder wil hulle volgens die mode hulle hare los en lank dra, hulle rokke (uniforms) dra soos die modebase dit voorskryf en hulle lang naels rooi verf. Die feit dat die studentverpleegster haar as ’n professionele persoon moet gedra en klee, kan dikwels onnodige frustrasies en teenstand meebring as die saak nie met simpatie en begrip aan studente verduidelik word nie. You have learned to express your emotions rather than smothering them. You understand and have learned to communicate your understanding to others And because of this, I have grown too . . .1 Adolessensie is ’n tydperk van emosionele onstabiliteit. Fluktuasie van emosies is baie algemeen in hierdie tydperk. Reaksies kan wissel van trane-uitbarstings na hartlike lag- buie; van selfvertroue na selfverwerping; van selfsugtigheid nabedagsaamheid; van entoesiasmenaonverskilligheid. SLOT Die studentverpleegster het ’n groot behoefte aan verant- woordbare leiding ten opsigte van wat van haar verwag word. Sy moet tot ontleding, begrip en waardering van haar eie persoonlikheid kom. Sy moet geleentheid gebied word om ’n aanvaarbare eie professionele identiteit te ontwikkel. Sy moet ontplooi tot ’n volwaardige, verantwoordelike professionele lid van die gemeenskap. Aanpassing by hospitaalroetine Sy moet aanpas by ongewone werkstye, nagdiens en die feit dat Sondag maar net so ’n dag is ten opsigte van hospi­ taalroetine as enige ander dag. Sy moet aanpas by die hospitaaldissipline en hiërargie, óók by professionele en etiese gedragskodes. Sy moet gewoond word aan en aanpas by die gedurige aanskouing van pyn en lyding van mense en sy moet haar verantwoordelikheid teenoor haar seniors, medestudente, minderes en pasiënte toenemend besef en aanvaar. Sy moet daaraan gewoond raak om selfs die nederigste taak met blymoedigheid, liefde en nougesetheid te verrig. Ook dr. Gerhard Beukes kan in dié verband aangehaal word — “ Ek glo daar is geen benydenswaardiger mens as hy wat die werk gevind het waarin hy sielsgelukkig kan wees nie” 2 Die studentverpieegster as adolessent Die een minuut is die jong adolessent in die wolke, die volgende oomblik in die diepste wanhoop. Psigiese veranderinge vind ook gedurende adolessensie plaas: “ It is a period during which marked changes occur in duties, responsibilities, privileges and relationships with others . . . Under such conditions, changed attitudes toward self, parents, peers and others become inevitable.” 4 Ons sien dus dat ons hier veral te doen het met die pro- bleem van selfidentifikasie. Wat is hierdie 'self’ wat die studentverpleegster moet leer ken en aanvaar.” Hierdie onstabiliteit kom veral voor in die vroeë adoles- sente jare en stabiliseer dan geleidelik gedurende die latere adolessente jare. Ook die student in die laatadolessensie ervaar by geleenthede intense woede, angs, bekommemis, jaloesie, vreugde en liefde — alhoewel dit met meer realisme gepaard gaan as in die vroeëre adolessente jare. Hiervan moet senior persone bewus wees, en in ag neem in hul optrede teenoor studentverpleegsters — hulle die geleentheid gun om oor hulle emosionele ervarings te praat en hulle help om dit te verwerk, veral in krisissituasies soos byvoorbeeld waar die student aan ’n sterwende pasiënt ondersteuning moet gee; waar sy bewus word dat haar geliefkoosde pasiënt- jie leukemie het, ensovoorts. Daar is baie menings en beskouings omtrent die ‘self’. Enkele hiervan is — “ The self is a composite of thoughts and feelings which constitutes a person’s awareness of his individual exis­ tence, his conception of who and what he is” 2 “ A person’s self is the sum total of all he can call his” 2 “ The self includes, among other things, a system of ideas, attitudes, values and commitments.” 5 “ The self is the individual as known to the individual.” 5 “ The self is the individual as known to the individual.” 5 Adolessensie is ’n tyd van aanpassing. Uit die vooraf- gaande kan afgelei word dat adolessensie ’n tydperk van groot aanpassing is. Die studentverpleegster het buiten die genoemde bykomende dinge om by aan te pas, byvoorbeeld die koshuis of verpleegsterstehuis. Uit al bogenoemde sieninge kan afgelei word dat die ‘self’ baie moeilik definieerbaar is. Wat egteronteenseglik bekend is, is dat elke person uniek is en sekere vermoëns,. gawes en talente besit en dat die adolessent in die adolessensietydperk Fage Forty-Five pleegpersoneel, veral die dosent en die saalsuster. Aanpassing by vriende ’n Baie belangrike keuse wat die studentverpleegster moet maak is die van vriende. Die regte vriende is van die uiterste belang, want ’n mens konformeer gewoonlik met sy vriende. G.D. Prentice het gesê: g “ Friendship is an education. It draws the friend out of himself and all that is selfish and ignoble in him and leads him to life’s higher levels of altruism and sacrifice. Many a man has been saved from a life of frivolity and emptiness — to a career of noble service by finding at a critical hour the right kind of friend.” 1 g “ Friendship is an education. It draws the friend out of himself and all that is selfish and ignoble in him and leads him to life’s higher levels of altruism and sacrifice. Many a man has been saved from a life of frivolity and emptiness — to a career of noble service by finding at a critical hour the right kind of friend.” 1 Dit gaan hier nie soseer om wáttér persoonlikheidstrekke die student beskik nie, maar hoe sy haar persoonlikheid sal aanwend in belang van haar eie vorming sowel as die van haar pasiënte. “ Die wyse Skepper het aan ons elkeen ’n taak opgedra. ’n Heel besondere taak wat deur niemand anders voltooi kan word nie, as net deur onsself. Al wat Hy van ons vra, is die geesdrif en gewilligheid om daardie taak te verrig — vir die ander vermoëns en talente wat dit verg, sal Hy self sorg.” 2 Aanpassing by nuwe waarde- en normsisteme p g y Die student, weg van die beskermende ongewing van die ouerhuis, moet self besluit wat reg en wat verkeerd is. Geves- tigde of aangeleerde waardes beland in die weegskaal en die student se persoonlike prioriteite ten opsigte van waardes en norme word vasgelê. Die studentverpieegster as adolessent Sy moet gehelp, gesteun, gelei word tot verantwoordelike, profes­ sionele volwassenheid, want daardeur word die grondslag gelê vir arbeidstevredenheid in die toekoms. Dit is van arbeidstevredenheid dat ’n skrywer die volgende sê: Die student moet nou self besluite neem, selfdissipline toepas ten opsigte van vryetydsbesteding en die besteding van haar geld. Sy moet haar medestudente leer respektéer en aanvaar al het hulle ’n ander lewensbeskouing, ensovoorts. Sy moet leer om aan te pas by haar nuut verkreë vryheid en onafhanklikheid — en hoe om dit op ’n verantwoordelike manier te benut. “ The reward of job satisfaction comes in self satisfac­ tion — knowing that you have cared for patients in the safest and most efficient manner within the scope of nursing. The safety of the patients is utmost in the mind of nurses who insist on doing procedures correctly. Routines are carried out whether the .supervisor is on duty or not — for the emergency in the middle of the night or at the weekend” 7 “ The reward of job satisfaction comes in self satisfac­ tion — knowing that you have cared for patients in the safest and most efficient manner within the scope of nursing. The safety of the patients is utmost in the mind of nurses who insist on doing procedures correctly. Routines are carried out whether the .supervisor is on duty or not — for the emergency in the middle of the night or at the weekend” 7 Page Forty-Six Aanpassing by nuwe studiepatrone Die student moet die regte gesindheid teenoor haar studie aankweek. Sy moet gewoond raak om meer en meer self- studie toe te. pas en leer om ’n streng selfdissipline in haar studies te handhaaf. Sy moet ook besef dat dit in verpleegop- leiding nie net gaan om die bem eestering van sekere teoretiese kennis of die verkryging van genoegsame prak- tiese ervaring in die tegniek van verpleging nie. Dit behels veel meer as blote opleiding vir ’n spesifieke loopbaan — dit het ook en veral te doen met die vorming van haarself as mens — sodat sy haarself, haar kennis en vaardighede doeltreffend kan aanwend by die versorging van siektes. g Vir elke studentverpleegster kan die professionele volwas- sene in die verpleegberoep die volgende toewens, tesame met die versekering dat ons haar begryp en sal help om ook professionele volwassenheid te bereik aan die hand van ons voorbeeld, hulp en ondersteuning. p g “ You’ve chosen a very difficult path to travel A path filled with opportunities and disappointments. But I see you — striving to push ahead and I know you will succeed. You have chosen the path to be real, and because of this you will suffer, but you will grow .” 1 You have chosen the path to be real, and because of this you will suffer, but you will grow .” 1 BO EK ELYS 1. Betts, George: "M y Gift to you" Celestial Arts, Milbrae California. 197 1. Betts, George: "M y Gift to you" Celestial Arts, Milbrae California. 1972. , g y y , 2. Beukes, Gerhard, J.: Ek glo. Tafelberg Uitgewers, Kaapstad. 1969. g Dit is dus só dat die studentverpleegster, bo en behalwe die normale aanpassingsprobleme van die adolessent, te kampe het met vele ander. “ The adjustments which must be made by a student nurse are many and difficult. Homesickness, poor study habits, trouble in adapting to routine and discip­ line and problems, of a personal nature are encountered fre­ quently during the initial phases of a nurse’s training.” 8 3. Hayes, Wayland, J. Gazaway, Rena: "Human Relations in Nursing” W B Saun­ ders Company. Philadelphia. London. 3rd adition. 3. Hayes, Wayland, J. Gazaway, Rena: "Human Relations in Nursing” W B Saun­ ders Company. Philadelphia. London. 3rd adition. p y p 4. Hurlock, Elizabeth, B : “ Developmental Psychology” McGraw-Hill Book Com­ pany, New York. 3rd Edition. 4. Hurlock, Elizabeth, B : “ Developmental Psychology” McGraw-Hill Book Com­ pany, New York. 3rd Edition. p y, 5. Jersild, Arthur, T.: "In Search of Self" Teachers C ollege, Columbia University. New York. p y 5. Jersild, Arthur, T.: "In Search of Self" Teachers C ollege, Columbia University. New York. 6. Peplon, Hildegard: “ Interpersonal Relations in Nursing” G P Putnam's Sons. New York. 7. Ross, Carmen F.: “ Personal and Vocational Relationships in Practical Nursing." J B Li i tt C Phil d l hi 3 d Editi 1961 7. Ross, Carmen F.: “ Personal and Vocational Relationships in Practical Nursing." J B Lippincott Company. Philadelphia. 3rd Edition. 1961. Hierdie feite beklemtoon die behoefte aan en die belang van begeleiding van die studentverpleegster deur senior ver­ 8. Schoeman, H .D .B .: Handleiding by die studie van menslike verhoudings vir verpleegsters. Mercury Printing Works (Pty) Limited. 1963.

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/205/147

Afrikaans

NAVORSING -J NAVORSING -J □ Oorsigteiike beskrywing van die model □ Oorsigteiike beskrywing van die model OP8QMMNQ DUt doel van die navorsing is om vanuit die Model van Botes (1989} ' n model vir navorsing & die Verpieegkunde te beskryf. Binne fn kontefáuele, bwlitadewe btskrywende navarmgsontwerp is *n model vir navorsing in die Verpieegkunde dour literamrstudie, teksamlise en intersubjektiewe debatering beskryf. Die metode van dk navorsing geskted in vtffitses. Die model vir navorsing word beskryf volgens van Me aanmmes van die model, vlsueie voorsteiling en oor&lgtelike btsbyw ing, definiM ng van sentmle konsepte in die model, fbrmutgring van SteWngs en verhoudingsteSings in die model. Die model word geëvabiéer en OanbevtlingS vir operaSitmaliSermg word gemaak. AGTERGROND, RASIONAAL EN PROBLEEMSTELLING vir wetenskapsbeoefening in die Verpieegkunde is die volgende metodiek gevolg. Die navorser is tydens die uitvoer van die navorsingstaak in dialekdese interaksie met die veiplegingspraktyk as navorsingsdomein van Verpieegkunde. Die verplegingspraktyk beskik oor kenmerke wat bepalend is vir die determinante asook die navorsingsbesluite wat geneem word. Die navorser moet verder kennis neem van die leke-interpretasies van die verpleegkundige en die pasiënt aangesien die interpretasies die handelinge van die verpleegkundige en die pasiënt bepaal. V anuit ’n transendentaal-em piriese benadering beskryf Botes (1989) ’n model vir wetenskapsbeoefening in die Verpieegkunde (figuur 1). Hierdie model kan kortliks soos volg beskryf word: ’n Empiriese studie is gedoen om die kenmerke van die verplegingspraktyk as navorsingsdomein van Verpieegkunde te beskryf deur tegnieke van teksanalise, woordanalise en sintese asook intersubjektiewe debatering as kontrole stap vir geldigheid. ’N MODEL VIR KWALITATI EWE NAVORSING IN DIE VERPLEEGKUNDE A. Botes aannames gee gestalte aan die navorsingsstrategie en navorsingsdoelstelling wat as determinante vir navorsingsbesluite optree. Daar word onderskei tussen navorsing oor eerste orde verskysels en navorsing oor tweede orde verskynsels (teorievorming). In navorsing oor eerste orde verskynsels word die navorsingsbesluite in terme van die navorsingsonderwerp, probleemstelling, konseptualisering, operasionalisering, datainsameling asook data-analise en interpretasie gemaak. In terme van navorsing oor tweede orde verskynsels word die navorsingbesluite gemaak in terme van watter konstuk (konsep, stelling of teorie) waarmee gewerk gaan word en watter metode (analise, sintese of derivasie) gebruik gaan word. Die verband tussen navorsing en teorievorming word aangedui as die konstrukte (stellings) wat as resultaat van navorsing oor eerste orde verskynsels wat weer in navorsing oor tweede orde verskynsels georden word tot modelle en teorieë. aannames gee gestalte aan die navorsingsstrategie en navorsingsdoelstelling wat as determinante vir navorsingsbesluite optree. Daar word onderskei tussen navorsing oor eerste orde verskysels en navorsing oor tweede orde verskynsels (teorievorming). In navorsing oor eerste orde verskynsels word die navorsingsbesluite in terme van die navorsingsonderwerp, probleemstelling, konseptualisering, operasionalisering, datainsameling asook data-analise en interpretasie gemaak. In terme van navorsing oor tweede orde verskynsels word die navorsingbesluite gemaak in terme van watter konstuk (konsep, stelling of teorie) waarmee gewerk gaan word en watter metode (analise, sintese of derivasie) gebruik gaan word. Die verband tussen navorsing en teorievorming word aangedui as die konstrukte (stellings) wat as resultaat van navorsing oor eerste orde verskynsels wat weer in navorsing oor tweede orde verskynsels georden word tot modelle en teorieë. ABSTRACT The mm c f the research is to describe a model for research in Nursing from the Model o f Botes (19&h Within a contextual, qualitative, descriptive design a model for research in Nursing is described through a literature study, script-analysis and intersubjective debate. The method of research went throughfivefases. The model for research in Nursing & describe Accordingly the assumptions o f the model> a visual presentadon, definition o f the central concept and statements in the model. The model is evaluated and recommendations for implementation are given. □ Aannames van die model Die aanname word gemaak dat wetenskapsbeoefening in die Verpieegkunde vanuit ’n funksionele denkbenadering moet geskied. Dit beteken dat die doel van wetenskapsbeoefening in die Verpieegkunde is om binne *n bepaalde konteks handelingsgerigtc voorskrifte vir toepassing en verbetering van die verplegingspraktyk te gee. Die bruikbaarheid en nuttigheid van navorsingsbevindings om die verplegingspraktyk te verbeter geld as kriterium vir geldigheid. As teoretiese raamweik vir die model is navorsingsmetodologie veral vanuit die teoretiese perspektiewe van Mouton en Marais (1988) en Smith (1988) bestudeer. Die probleme wat met die model ondervind word is geleë in die ingewikkeldheid en gevolglike verstaanbaarheid van die model. Verder is die konseptualisering binne die model vreemd binne die tradisonele navorsingsm etodologie in die Verpieegkunde. Dit is belangrik dat ’n eenvormige model vir die onderrig en begeleiding van navorsers gebruik word. Die verbintenis tot ’n bepaalde model of teorie is ook belangrik vir toekomstige akkreditering van verpleegskole. - Vanuit *n transendentale benadering is die metodologiese implikasies van ’n verskeidenheid wetenskapsfilosofiese modelle vir die Verpieegkunde veiken en beskryf. - Die voorwaarde en ’n model vir wetenskapsbeoefening in die Verpieegkunde is vanuit hierdie transendentaal-empiriese benadering beskryf. Verder word aanvaar dat navorsing en teorievorming (tweede orde aktiwiteite) nie in isolasie plaasvind nie maar in verhouding met die veiplegingpraktyk (eerste orde akdwiteit) en die filosofie van Verpieegkunde (derde orde aktiwiteit). DIE DOEL MET DIE NAVORSING Die doel met die navorsing is om die model van wetenskapsbeoefening in die Verpieegkunde (Botes, 1989), met spesifieke fokus op die tweede orde, te vereenvoudig en aan te pas sodat dit kongruent is met die konseptualisering in navorsingsmetodologie □ Oorsigteiike beskrywing van die model □ Metode van die navorsing Die navorser wat op die tweede orde werksaam is selekteer vanuit die derde orde aannames vir sy navorsingsprojek. Hierdie V anuit ’n transendentaal-em piriese benadering vir die beskrywing van ’n model 36 Curationis. Vol. 15, No. 4, Desember 1992 Jn l u g§ Meta-teoretiese aannames Teoretiese aannames Metodologiese aannames i Selektiewe internalisering h i Ox O LU O IU Determinante van navorsing ■ Aannames • meta-teoretiese aannames • teoretiese aannames • metodologiese aannames ▼ T ▼ ■ Navorsingstrategie ■ Navorsingsdoelstelling I 1 1 Navorsingsbesluite Navorsing - eerste orde verskynsels Navorsingsonderwerp Probleemstelling Konseptualisering en operasionalisering Data-insameling i Analise en interpretasie T Navorsing - tweede orde verskynsels ■ Konstruk ■ Metode Elemente van praktyk- rigtende teorieë ■ aannames ■ doelinhoud ■ voorskrifte ■ opnamelys I I Dialektiese interaksie LU H LU co o QCCC LUO UJ Verplegingspraktyk (werklikheid) Navorsingsdomein ■ Kenmerke ■ Leke-interpretasies RGUUR 1: ’N MODEL VIR WETENSKAPSBEOEFENING IN DIE VERPLEEGKUNDE Jn l u g§ Meta-teoretiese aannames Teoretiese aannames Metodologiese aannames i Selektiewe internalisering h i Ox O LU O IU Determinante van navorsing ■ Aannames • meta-teoretiese aannames • teoretiese aannames • metodologiese aannames ▼ T ▼ ■ Navorsingstrategie ■ Navorsingsdoelstelling I 1 1 Navorsingsbesluite Navorsing - eerste orde verskynsels Navorsingsonderwerp Probleemstelling Konseptualisering en operasionalisering Data-insameling i Analise en interpretasie T Navorsing - tweede orde verskynsels ■ Konstruk ■ Metode Elemente van praktyk- rigtende teorieë ■ aannames ■ doelinhoud ■ voorskrifte ■ opnamelys I I Dialektiese interaksie LU H LU co o QCCC LUO UJ Verplegingspraktyk (werklikheid) Navorsingsdomein ■ Kenmerke ■ Leke-interpretasies RGUUR 1: ’N MODEL VIR WETENSKAPSBEOEFENING IN DIE VERPLEEGKUNDE h i Ox O LU O IU RGUUR 1: ’N MODEL VIR WETENSKAPSBEOEFENING IN DIE VERPLEEGKUNDE Curationis, Vol. 15, No. 4, Desember 1992 37 RGUUR 1: ’N MODEL VIR WETENSKAPSBEOEFENING IN DIE VERPLEEGKUNDE Curationis, Vol. 15, No. 4, Desember 1992 37 ; E •— s s . ▼ Teoretiese aannames ▼ Metodologiese aannames o0) •oS C? Eerste orde Die eerste orde verteenwoordig die verplegingspraktyk en die aktiwiteite wat hier plaasvind is verpleging. Verpleging is ’n werklike verskynsel en die navorsingsterrein van die Verpleegkunde. Navorsing kan nie sommermeer veralgemeen word nie aangesien die verplegingspraktyk oor kenmeike beskik wat eise in terme van navorsing stel. Hierdie kenmerke van die navorsingsterrein tree as determinant op vir navorsingsbesluite. ’N MODEL VIR NAVORSING IN DIE VERPLEEGKUNDE Vanuit die data van die eerste vier fases van die navorsing is ’n model vir navorsing in die Verpleegkunde deur inferensie beskryf. In die beskrywing van die model sal die volgende aspekte aangespreek word, naamlik die aannames van die model, visuele voorstelling en oorsigtelike beskrywing, definiëring van die sentrale konsepte in die model, stellings en verhoudingstellings in die model asook evaluering van die model. □ Fase 3 Aannames van die Model Die aannames waarop die model vir navorsing in die Verpleegkunde gegrond is word as meta-teoreties, teoreties en metodologies gestel: Konseptualisering deur die bestudering van verpleegkundige literatuur oor navorsingsmetodologie is gedoen om meer duidelikheid oor die konsepte in die model te verkry. Bevindings na fase een, twee en vier van die navorsing Bevindings na fase een, twee en vier van die navorsing Die volgende data het uit die teksanalise en kritiese debatering geblyk: METODE VAN DIE NAVORSING In fase 4 het ses (n=6) skriftelike kommentaar gelewer en vier (n=4) het aan individuele debatvoering deelgeneem. Binne ’n kontekstuele, kwalitatiewe, beskrywende navorsingsontwerp is die model vir navorsing in die Verpleegkunde deur literatuurstudie, teksanalise en intersubjektiewe debatering beskryf. Die volgende fases in die metode van die navorsing kan beskryf word: Tweede orde ’n Model vir navorsing in die Verpleegkunde is deur inferensie uit die data van die vorige fases beskryf. Die tweede orde is die teorie en metodologie van Verpleegkunde en die aktiwiteite wat hier ter sprake is navorsing en teorievorming. Die navorsingsproses is inherent ’n rasionele besluitnemingsproses en handel oor die navorsingsbesluite wat geneem word in die uitvoering van die navorsingstaak. Die navorsingsbesluite word binne die raamwerk van die determ in ante van navorsing geneem. Die kenmerke van die navorsingsterrein, die aannames van die navorser, die navorsingsdoelstelling en navorsingskonteks tree as determinante vir navorsingsbesluite op. □ Metode van die navorsing 1o E S > 2 o-oc fro > cr3 >0 *C1 DETERMINANTE VAN NAVORSINGSBESLUITE NAVORSINGS- K O N TEK S » Universeel * Kontekstueel AANNAM ES VAN N AVORSER t Meta-teoretiese aannames ▼ Teoretiese aannames ▼ Metodologiese aannames NAVORSINGSBESLUITE FO R M U L ER IN G ▼ Navorsingsprobleem * Navorsinpsdoelstelling en doelwitte ▼ Hipoteses/Teoretiese stel lings NAVORSINGS- O N TW ER P TOntwerp 'S teekproef v Data-insameling ▼ Data-analise » Data-interprctasie IN ISIËR IN G t Navorsingsidee of onderwerp »Tentatiewe probleemstelling » Tenlatiewe doe Is telling K O N SEPTU A LI- SERIN G * Konseptuele raamwerk ▼ Teoretiese raamwerlc I \ IM PL E M E N T E R IN G » Kommunikasie * Implementering K EN M ER K E VAN N A V O RSIN G STERREIN * Inteipersoonlik verboudingsgebonde * Intensioneel * Waardegebonde » Konteksgebonde » Dinamies v Veeldimensioneel NAVORSINGS- D O EL STE LL IN G »Verken * Beskiyf » Verklaar o •Eo uT3 8ÏH > a ▼ Navorsingsterrein ▼ Kenmerk ▼ Voor-wetenskaplike en leke-interpretasies ou e a FIGUUR 2: ’N MODEL VIR NAVORSING IN DIE VERPLEEGKUNDE FIGUUR 2: ’N MODEL VIR NAVORSING IN DIE VERPLEEGKUNDE FIGUUR 2: ’N MODEL VIR NAVORSING IN DIE VERPLEEGKUNDE Curationis. Vol. 15. No. 4. Desember 1992 Curationis. Vol. 15. No. 4. Desember 1992 Curationis. Vol. 15. No. 4. Desember 1992 Verpleegkunde. In die realisering van fase 2 het agt (n=8) skriftelike kommentaar gelewer, elf (n=l 1) het aan gesamentlike en drie (n=3) aan individuele debatvoering deelgeneem. Teorievorming is die hoofdoel van navorsing in die Verpleegkunde. Dit beteken dat die losstaande stellings oor ’n bepaalde verskynsel in verpleging rigtinggewend georden moet word deur die generering en toetsing van hipoteses in die verplegingspraktyk. Vanuit hierdie teorie- kan handelingsgerigte voorskrifte vir die verplegingspraktyk gegee word. Die navorser is m ede-verantw oordelik vir die verplegingspraktyk. in die Verpleegkunde. Die doel met die navorsing is dus om vanuit die model van Botes (1989) ’n model vir navorsing in die Verpleegkunde te beskryf. □ Teoretiese aannames Die model vir navorsing in die Verpleegkunde is beskryf met die Verplegingsteorie vir Mensheelheid (1991) as raamwerk. Verder vertrek hierdie model vanuit die teoretiese perspektiewe van die model vir wetenskapsbeoefening (Botes, 1989) en ’n verskeidenheid verpleegkundige literatuur oor navorsingsm etodologie soos in die bibliografie uiteengesit Die navorser is voortdurend in dialektiese interaksie met die verplegingspraktyk. □ Fase 4 In hierdie model word daar vanuit Judeo-Christo asook Bybelse beginsels en waardes vertrek. Uit die vorige fases is ’n voorlopige model vir navorsing in die Verpleegkunde beskryf en weer eens skriftelik aan die totale populasie binne die bepaalde konteks gegee vir kritiese bestudering. Teksanalise en kritiese debatering is gebruik vir die ontleding van die data. □ Fase I Die semantiese duidelikheid en konsekwentheid asook die eenvoud van die model is gekritiseer. Konsepte wat problematies blyk te wees is die volgende, naam lik, navorsingsm etodologie, navorsingsontwerp, teorievorm ing, navorsingsdoelstelling, navorsingstrategie en aannames. Na die beskrywing van die model vir wetenskapsbeoefening in die Verpleegkunde (Botes, 1989) is die model in teorievorming en navorsingsmetodologie binne ’n spesifieke konteks geoperasionaliseer. Uit hierdie ervaring het die probleem van verstaanbaarheid en verwarring oor die verskille in die konseptualisering duidelik geword. Om meer duidelikheid oor die probleem te verkry is daar oorgegaan na die volgende fase. BEVINDINGS EN INTERPRETASIE VAN DIE NAVORSING Visuele voorstelling en oorsigtelike beskrywing van die model Die model vir navorsing in die Verpleegkunde word deur figuur 2 voorgestel. Die model is van toepassing op kw antitatiewe en kwalitatiewe navorsingsontwerpe asook op teorievorming. Die aktiwiteite van verpleging word op drie vlakke of ordes voorgestel. Die aktiwiteite op die drie ordes vind in verhouding tot mekaar plaas. Visuele voorstelling en oorsigtelike beskrywing van die model □ Fase 2 Die model van 1989 is skriftelik en mondelings binne groepsverband aan die totale populasie binne ’n spesifieke konteks vir kritiese kommentaar beskryf. Die skriftelike data is deur die tegniek van teksanalise ontleed. Kritiese debatering is oor die probleemareas gevoer. Die verpleegkundige konstitueer die verplegingspraktyk deurdat die wyse waarop sy verpleeg gestalte gee aan die verplegingspraktyk soos wat dit in werklikheid bestaan. Alhoewel die meeste verpleegkundige handelinge gegrond is op die kennisinhoud van Verpleegkunde vind daar vele verplegingshandelinge plaas wat op voor-wetenskaplike inteipretasies berus. Die pasiënt handel volgens leke-interpretasies. Die leke-en voor-wetenskaplike interpretasies berus op ervaring en waardes. Die navorser in Verpleegkunde moet kennis neem van hierdie interpretasies om tot volledige verstaan van die verplegingspraktyk te kom. Die navorser moet hierdie interpretasies krities verken, analiseer en toets om dit deel te maak van die kennisinhoud van Verpleegkunde indien dit geldig sou wees. □ Navorsingsmetodologie Die veeldim ensionele aard van die verplegingspraktyk bemoeilik dit om al die faktore in verpleging byeen te bring en te orden. Die probleem van ’n te eng uitspraak aangaande verpleging bestaan om die rede. As gevolg van die dinamiese aard van dieverplegingspraktyk moet die voorlopigheid van wetenskaplike uitsprake of stellings erken word. N avorsingsm etodologie is die navorsingsbesluite wat binne die raamwerk van die determinante van navorsing geneem word om aan die eise van geldigheid en betroubaarheid te voldoen (Botes, 1989:117). • Dinamiese en veeldimensionele aard • Dinamiese en veeldimensionele aard □ Aannames van die navorser Navorsing in die Verpleegkunde is ’n doelgerigte aktiw iteit waardeur die verplegingspraktyk op ’n kritiese, nie-sydige en sistematiese wyse bestudeer word om geldige uitsprake oor verpleging te maak (Botes, 1989:117). Verpleegkunde is ’n menskundige, kliniese gesondheidswetenskap wat die kennisinhoud vorm vir verpleging. Die doel van Verpleegkunde as wetenskap is funsioneel van aard. Verpleegkunde bestaan uit Algemene, Verloskundige, Psigiatriese en Gemeenskapsverpleegkunde wat voortvloei uit Fundamentele Verpleegkunde en wat om ’n gemeenskaplike kern van Etos en Professionele Praktyk asook Verpleeg- onderwys en Verpleegbestuur gebou is. Die teoretiese inhoud van Verpleegkunde is binne ’n verpleegkundige raamwerk georden uit die teoretiese insigte van die Geestes-, Natuur-, B iologiese-, Opvoedings- en Bestuurswetenskappe, as hulpwetenskappe, waardeur vollediger gestalte gegee word aan verpleging (Botes, 1989:9). Die navorser selekteer vanuit die paradigmatiese perspektief sekere aannames wat as raamwerk vir die navorsing dien. Die seleksie van aannames vind plaas na aanleiding van die navorser se dialektiese interaksie met die navorsingsterrein. Aannames is stellings wat deur die navorser voorgehou word as sy bepaalde geloof of siening van ’n saak (Greeff, 1991:12). Aannames is drie ledig van aard, naamlik: Teorievorming is die voortgesette, dinamiese proses van wetenskapsbeoefening (navorsing) deur die steeds duideliker in fokus bring van die verplegingspraktyk deur analise, sintese en derivasie van konsepte, stellings en teorie- (Botes, 1989:118). • M eta-teoretiese aannames wat nie toetsbaar is nie en handel oor die mens en sy samelewing. Die aannames het hul oorsprong in die Filosofie. • M eta-teoretiese aannames wat nie toetsbaar is nie en handel oor die mens en sy samelewing. Die aannames het hul oorsprong in die Filosofie. □ Metodologiese aannames Die totale doserende populasie (n=ll) van ’n spesifieke opleidingskool in Verpleegkunde is by die navorsing ingesluit met die oog op teksanalise en intersubjektiewe debatering. Van die persone in die populasie het n=7 oor die graad Doktor in die Verpleegkunde beskik en n=4 oor ’n magistergraad in ’n Funksionele denkbenadering in die Verpleegkunde word aanvaar. Hierdie denkbenadering impliseer dat die doel van navorsing in die Verpleegkunde is om handelingsgerigte voorskrifte binne ’n bepaalde konteks vir die toepassing en verbetering van die verplegingspraktyk te gee. 39 Curationis, Vol. 15, No. 4, Desember 1992 Navorsingsbesluite word in terme van die volgende aspekte gemaak naamlik inisiëring, konseptualisering, form ulering, navorsingsontwerp asook kommunikasie en implementering. Die navorsingsbesluite volg nie noodwendig kronologies op mekaar nie. ’n Model is ’n konseptuele raamwerk wat verskynsels klassifiseer in terme van konstrukte (konsepte, stellings) en die verbande tussen die verskynsels en konstrukte beskryf (Botes, 1989:18). navorsingsterrein, aannames van die navorser, navorsingsdoelstelling en navorsingskonteks tree as determinante vir navorsing op. □ Die kenmerke van die navorsingsterrein Die volgende is kenmerke van die verplegingspraktyk en verplegingshandelinge wat eise in terme van navorsing stel (Botes, 1989:110). ’n Teorie van Verpleegkunde bestaan uit verskillende modelle en teorieBëB oor aspekte van verpleging. Die teorie van Verpleegkunde is die kennisinhoud vir verpleging en word deur die aktiwiteite van navorsing en teorievorming gegenereer. □ Verplegingspraktyk Die mens in sy verhoudingsgebondenheid met intensionele handelinge is dikwels die studieterrein van verpleegkundige navorsing. Die mens reageer op die feit dat hy ondersoek word en dit wat direk waargeneem word is nie noodwendig die voile waarheid nie. Die kenmerk stel hoë eise in terme van data-insameling en spesifiek waameming. Verpleging is 'n diens wat daarop gerig is om die individu, gesin enNof gemeenskap te help om gesondheid (heelheid) te herstel, bevorder en instand te hou. Die verpleegkundige maak gebruik van die verpleegproses as metode om gesondheid te fasiUteer (Randse Afrikaanse U niversiteit, 1991:3). Die verplegingspraktyk is ’n werklike verskynsel en dui op die tyd-ruimtelike en kultuurkonteks waar verpleging plaasvind. Die doel van verpleging is om gesondheid (heelheid) te fasUiteer. Die aard van verpleging is alle verplegingshandelinge wat gerig is om gesondheid te herstel, te bevorder en in stand te hou. Die konteks van verpleging kan binne of buite ’n hospitaal wees. Die verplegingspraktyk is die navorsingsterrein van Verpleegkunde. Verpleging is 'n diens wat daarop gerig is om die individu, gesin enNof gemeenskap te help om gesondheid (heelheid) te herstel, bevorder en instand te hou. Die verpleegkundige maak gebruik van die verpleegproses as metode om gesondheid te fasiUteer (Randse Afrikaanse U niversiteit, 1991:3). Die Sentrale konaepte in die model Konsepte is die elem entêre taallike konstruksies waarmee die werklikheid gekonstitueer word. Vanuit die teoretiese en konseptuele raamwerk van die studie kan die sentrale konsepte in die model soos volg gedefinieer word. Derde orde Die derde orde is die paradigmatiese perspektief. Die navorser intemaliseer selektief aannames vanuit die paradigmatiese perspektief vir sy navorsing. Dieverskillende aannames verteenwoordig die komponente van ’n paradigma en is meta- teoreties, teoreties en metodologies van aard. Interpersoonlike verhoudingsgebondenheid en intensionaliteit □ Paradigma Die navorser in Verpleegkunde moet rekening hou met die waardes binne ’n bepaalde tyd-ruimtelike konteks aangesien menslike handelinge slegs verstaan en geïnterpreteer kan word binne die tyd-ruimtelike en veral waarde konteks waarbinne dit plaasvind. Die waardes rig menslike handelinge. ’n Paradigma kan beskryf word as ’n verbondenheid aan ’n bepaalde denkrigting wat *n konstelasie is van ’n bepaalde siening oor die mens en sy samelewing (Botha, 1989:50). Dit dien as ’n algemeen aanvaarde struktuur wat die prosesse en resultaat van navorsing en praktyk organiseer (Chinn & Jacobs, 1987:205). Binne ’n dissipline is daar sprake van meer as een paradigma (Mouton & Marais, 1988:19). Die aanvaarding van 'n spesifieke paradigma beteken dat die navorser hom aan bepaalde gelowe, sienings of aannames oor die mens en sy samelewing veibind. Hierdie verbintenisse word gemaak in terme van meta-teoretiese, teoretiese en metodologiese aannames wat die komponente van ’n paradigma verteenwoordig. □ Navorsingskonteks Die navorsingskonteks dui op die konteksgebondeof universeelbepaalde belang van die navorsing. ’n Kontekstuele studie se uitsprake is slegs geldig binne die bepaalde tyd-ruimtclike en waarde konteks terwyl ’n universele studie veralgemeen word na ’n breër populasie van soortgelyke verskynsels. By ’n universele studie is interne en eksteme geldigheid ter sprake terwyl slegs interne geldigheid van belang is by ’n kontekstuele studie (Mouton & Marais, 1988:51). Binne 'n funksionele denkbenadering is die kontekstuele aangewese aangesien handelingsgerigte voorskrifte slegs binne bepaalde tyd-ruimtelike en waarde konteks gegee kan word. Die kennis wat vanuit universele belang gegenereer is dien as vertrekpunt vir die kontekstueel-funksionele denkbenadering. □ Determinante van navorsing Die determinante van navorsing bied ’n raamwerk waarbinne navorsingsbesluite geneem word en beïnvloed in ’n meerdere of mindere mate elke navorsingsbesluit wat geneem word (Botes, 1989:123). Die determinante van navorsing word tydens inisiëring geïdentifiseer en verkiy gestalte en bevorder die kongruensie en logika van die navorsingsbesluite tot mekaar en verseker die sogenaamde goue draad dwarsdeur die navorsing. Die kenmerke van die • Teoretiese aannames wat wel toetsbaar is en deur die navorser voorgehou word vanwe- die erkende gebruik daarvan in die bepaalde dissipline. Die aannames bevat stellings oor die domeinverskynsel (verplegingspraktyk) en vorm deel van die bestaande teoretiese of konseptuele raamwerk van ’n dissipline. • Teoretiese aannames wat wel toetsbaar is en deur die navorser voorgehou word vanwe- die erkende gebruik daarvan in die bepaalde dissipline. Die aannames bevat stellings oor die domeinverskynsel (verplegingspraktyk) en vorm deel van die bestaande teoretiese of konseptuele raamwerk van ’n dissipline. » ’n Teorie kan gesien word as ’n bevestigde (gevalideerde) stellings wat ’n bepaalde verskynsel in die werklikheid beskryf, verklaar en voorspel (Botes 1989:168). Dit impliseer dus vlak vier volgens die model van Dickoff, James & Wiedenbach (1968:420). 40 Curationis, Vol. 15, No. 4, Desember 1992 fase literatuur oor die navorsingsonderwerp bestudeer. ’nTentatieweprobleemstellingen doelstelling word gestel. Daar word ook in die fase oor die uitvoerbaarheid van die navorsing in terme van navorsingskundigheid, tyd, finansies, beskikbaarheid van ondersoekpersone, etiese, metodologiese en ander oorwegings gedink (Burns & Grove, 1987:118;Wilson, 1989:222). Teendieeinde van die fase is die navorser instaat om ’n navorsingsvoorstel voor te lê. Die aannames van die navorser, die navorsingsdoelstelling, navorsingskonteks en kenmerke van die navorsingsterrein (determinante van navorsingsbesluite) word tydens inisiëring geïdentifiseer en verkry gestalte. fase literatuur oor die navorsingsonderwerp bestudeer. ’nTentatieweprobleemstellingen doelstelling word gestel. Daar word ook in die fase oor die uitvoerbaarheid van die navorsing in terme van navorsingskundigheid, tyd, finansies, beskikbaarheid van ondersoekpersone, etiese, metodologiese en ander oorwegings gedink (Burns & Grove, 1987:118;Wilson, 1989:222). Teendieeinde van die fase is die navorser instaat om ’n navorsingsvoorstel voor te lê. Die aannames van die navorser, die navorsingsdoelstelling, navorsingskonteks en kenmerke van die navorsingsterrein (determinante van navorsingsbesluite) word tydens inisiëring geïdentifiseer en verkry gestalte. navorsingsdoelstelling as determinante van navorsing. Metings en inferensiële geldigheid as ook betroubaarheid van die data moet tydens hierdie navorsingsbesluit verseker word (Bums & Grove, 1989:433) • Metodologiese aannames handel oor die navorser se siening oor die aard en struktuur van die wetenskap en navorsing. □ Determinante van navorsing Hierdie aannames het hul oorsprong in die Wetenskapsfilosofie en handel oor die doel, metodes en kriterium vir geldigheid van navorsing en wetenskap. STELLINGS EN VERHOUDINGSTELLINGS IN DIE MODEL VAN NAVORSING IN DIE VERPLEEGKUNDE In hierdie gedeelte word die verhouding tussen die konsepte in die model deur inferensie in die vorm van stellings en verhoudingstellings uitgedruk. Die sentrale stelling van hierdie model is: Navorsing gegrond op die model vir navorsing in die Verpleegkunde dra by tot verbetering in die gehalte van die verplegingspraktyk. □ Navorsingdoelstelling Die navorsingsdoelstelling gee ’n breë aanduiding wat met die navorsing bereik wil word. Na aanleiding van die interaksie met die navorsingsterrein word daar bepaal of verkenning, beskrywing of verldaring of ’n kombinasie van die drie aangewese is. Om handelingsgerigte voorskrifte vir die praktyk te gee moet verklaring die navorsingsdoelstelling wees. Verkenning en beskrywing as navorsingsdoelstellings is egter nodig voor verklaring van die navorsingsterrein moontlik is (Botes, 1989:254). □ Kommunikasie en implementering In hierdie fase stel die navorser sy navorsing skriftelik en mondelings bekend. Die volgende aspekte van navorsing moet gekommunikeer word, naamlik die aannames van die navorser, rasionaal, probleemstelling, doelstelling, hipoteses\teoretiese stellings, teoretiese enV>f konseptuele raamwerk, navorsingsontwerp, populasie en steekproef, data-insam eling, data-analise, data- interpretasie, gevolgtrekkings, aanbevelings en evaluering van die navorsing. □ Navorsingsbesluite Navorsing is inherent 'n rasionele denk- en besluitnemingsproses. Navorsingsbesluite word binne die Taamwerk van die de term in ante geneem ten einde aan die eise van geldigheid (teoretiese, metings en inferensiële geldigheid) en betroubaarheid te voldoen. Alhoewel die volgorde waarin die besluite geneem word nie by alle tipe navorsing dieselfde is nie word besluite in die uitvoering van die navorsingstaak oor elk van die volgende aspekte geneem. • Die verpleegkundige navorser fasiliteer gesondheid deur navorsing. • Die aktiwiteite op die drie ordes van verpleging vind nie in isolasie plaas nie, maar staan in verhouding tot mekaar. In die formulering van die navorsingdoelstelling tree die kenmerke van die navorsingsterrein as determinant vir die besluit op deurdat die aard van die navorsingsterrein bepaal of verken, beskryf of verklaar aangewese is. Die navorsingsdoelstelling en doelwitte ontwikkel uit die probleemstelling. Die formulering van die navorsingsprobleem word beinvloed deur die navorsingskonteks (universeel of kontekstueel). • Die determinante van navorsing bied ’n raamwerk waarbinne navorsingsbesluite geneem word en verseker so die logiese en kongruente verloop van die navorsing. □ Konseptualisering In hierdie fase is dit die doel om deur literatuurverkenning ’n konseptuele enNof teoretiese raamwerk vir die studie daar te stel. Verbandhoudende modelle en teorie- kan bestudeer word as deel van die teoretiese raamwerk van die studie. Die konsepte in die navorsingsonderwerp se konotiewe en donotiewe betekenisse moet uitgeklaar word as deel van die konseptuele raamwerk van die studie. In teorievorming word konsepte, stellings en teorieë geanaliseer, gesintetiseer en gederiveer met die hulp van bestaande literatuur. Hierdie fase beinvloed die teoretiese geldigheid (konotiewe betekenis van konsepte) sowel as die metingsgeldigheid (denotiewe betekenis van die konsepte) van die navorsing (Bums & Grove, 1987:129; Wilson, 1989.281). Binne ’n funksionele denkbenadering is die navorser mede-verantwoordelik vir die verplegingspraktyk en moet verseker dat modelle en teorieë aan die praktyk bekend gestel, geïmplementeer en geëvalueer word (Botes, 1989:211). □ Formulering Tydens hierdie fase van navorsingsbesluite formuleer die navorser na ’n literatuur enNof em piriese verkenning die navorsingsprobleem , subprobleme navorsingsdoelstellings en doelwitte. Hierdie formulering is 'n verfyning van die tentatiewe navorsingsprobleem en doelstelling van die inisiëringsfase. Indien dit relevant sou wees vir die studie word een of meer hipotese of die sentrale teoretiese stelling waaroor die navorsing handel, geformuleer (Uys & Basson, 1991:32; Bums & Grove, 1987:188). Ondersteunend tot hierdie stelling kan die volgende stellings gefonruleer word: • ’n Funksionele denkbenadering is aangewese vir navorsing in die Verpleegkunde. □ Inisiëring • Navorsingsbesluite moet sodanig geneem word sodat daar aan die eise van geldigheid en betroubaarheid voldoen word. Elke navorsing begin met hierdie fase. Tydens die fase besin die navorser oor ’n navorsingsonderwerp of idee. Die bron van die navorsingsonderwerp of idee is die verplegingspraktyk (Polit & Hungler, 1987:50). Die navorsingsonderwerp of idee moet in terme van die doel, aard en konteks van verpleging bed ink en gestel word om te verseker dat dit verpleegkundig relevant is (Botes, 1989:256). Die navorser kan in hierdie • Die doel van navorsing in die verpleegkunde is teorievorming om handelingsgerigte voorskrifte binne bepaalde konteks vir die verplegingspraktyk te gee. Duidelikheid GREEFF, M 1991: ’n Model vir Psigiatriese Verpleegkundige begeleiding van die pasi-nt met geestesongem ak. Johannesburg: Randse A frikaanse Universiteit. D. Cur.-proefskrif. GEVOLGTREKKING EN AANBEVELINGS VIR OPERASIONALISERING Wat die semantiese duidelikheid betref is die aannames v an die navorser eksplisiet gestel en dien as raamwerk waarbinne die model gekonseptualiseer is. Meeste konsepte is reeds binne die model vir wetenskapsbeoefening in die Verpleegkunde (Botes, 1989) uitgeklaar en aandag is slegs aan die konsepte wat onduidelik uit fases een, twee en vier geblyk het, gegee. Die navorsingsdoelstellings enersyds as determinant en andersyds as deel van die form uleringsfase mag met die eerste oogopslag onduidelik voorkom maar met verdere bestudering van die model sal die logika, kongruensie en noodsaaklikheid daarvan ingesien word. Vanuit die debatering kan die gevolgtrekking gemaak word dat die model vir navorsing in die Verpleegkunde makliker as sy voorganger in die onderrig en implementering van navorsing geoperasionaliseer behoort te kan word. MOUTON, J & MARAIS, HC 1988 : Metodologie van die geestes wetenskappe: Basiese begrippe. Pretoria : Raad op Geesteswetenskaplike Navorsing. POLIT, DF & HUNGLER, BP 1987: Nursing research, principles and methods. Third Edition. New York: Lippincott. Die model vir navorsing in die Verpleegkunde kan op voorgraadse en nagraadse onderrig van navorsingsmetodologie (navorsing en teorievorming) gebruik word. By die uitvoering van ’n navorsingstaak kan die model as riglyn vir logiese denke gebruik word. Die implementering van die model in die onderrig en begeleiding van navorsers behoort die kommunikasie tussen die lektor in navorsingsm etodologie, die RANDSE AFRIKAANSE UNIVERSITEIT 1991 V erplegingsteorie vir Mensheelheid. Johannesburg : Randse Afrikaanse Universiteit Versigtigheid is aan die dag gel+ om die konsekwente gebruik van konsepte in die model te bevorder en sodoende semantiese kongruensie van die model te verseker en aandag is tydens die debatering daaraan gegee. SMITH, DPJ1988: Teorieenpraktykvandie opvoedkunde. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit (monografie). g g studieleier\promotor en die student te vergemaklik aangesien ’n eenvormige raamwerk deurgaans gebruik word. UYS, HHM & BASSON, AA 1991 : N avorsingsm etodologie in die Verpleegkunde. Pretoria: HAUM. W at die struktuele duidelikheid en konsekwentheid betref is aandag gegee aan die logiese koppeling van die konsepte in die model. Die oidening in vlakke of ordes van verplegingsaktiwiteite dra verder by tot struktuele duidelikheid en konsekwentheid. BIBLIOGRAFIE WILSON, HS 1989 : Research in Nursing: Second Edition. New York: Addison-Westley. WILSON, HS 1989 : Research in Nursing: Second Edition. New York: Addison-Westley. BOTES, AC 1989 : ’n Model vir wetenskapsbeoefening in die Verpleegkunde. Johannesburg, Randse A frikaanse U niversiteit (D. Cur.-proefskrif). □ Navorsingson twerp In die navorsingsontwerpfase besluit die navorser oor ’n toepaslike navorsingsontwerp, populasie en steekproef, data-insameling, data-analise en date-interpretasie. Die besluit word bepaal deur die navorsingskonteks en 41 Curationis, Vol. 15, No. 4, Desember 1992 CHINN, PL & JACOBS, MK 1987 : Theory and nursing. A Systematic approach. Second edition. London: Mosby. Evaluering van die model vir navorslng in die Verpleegkunde Evaluering van die model vir navorslng in die Verpleegkunde Aangesien die model vir navorsing gerig is op tweede orde aktiwiteite is die kriterium van empiriese aanwending moeilik om te verantwoord. Vanuit die sentralestelling van die model behoort die empiriese invloed van die model bepaal te kan word indien daar geldige kriteria vir gehalte in verpleging bestaan. Aangesien die model vir navorsing gerig is op tweede orde aktiwiteite is die kriterium van empiriese aanwending moeilik om te verantwoord. Vanuit die sentralestelling van die model behoort die empiriese invloed van die model bepaal te kan word indien daar geldige kriteria vir gehalte in verpleging bestaan. Die betroubaarheid van die model is in fases twee en drie van die navorsing deur intersubjektiewe debatering verseker. Die kriteria van Chinn & Jacobs (1987: 137-145) word as raamwerk vir die hieropvolgende evaluering van die model gebruik. DICKOFF, J; JAMES, P & WIEDENBACH, E 1968 : Theory in a practice discipline. Part 1. Practice oriented theory. Nursing Research 17(5) Sept.-Oct. 1968: 415-435. ANNATJIEBOTES D. CUR. (RAU) M. CUR. (RAU) B. CUR. (UP) BA. (CUR) (UNISA) RANDSE AFRIKAANSE UNIVERSITEIT Department Verpleegkunde Randse Afrikaanse Universiteit Posbus 524 JOHANNESBURG 2000 Eenvoud, algemeenheid en empiriese aan wending Alhoewel die navorsingsproses nie eenvoudig is nie is die vereenvoudiging van die model van 1989 ’n verbetering. Indien daar van die konsepte weggelaat sou word sou dit waarskynlik die duidelikheid van die model beuivloed. ANNATJIEBOTES D. CUR. (RAU) M. CUR. (RAU) B. CUR. (UP) BA. (CUR) (UNISA) RANDSE AFRIKAANSE UNIVERSITEIT Department Verpleegkunde Randse Afrikaanse Universiteit Posbus 524 JOHANNESBURG 2000 BOTHA, ME 1989 : Theory development in perspective : The role of conceptual Frameworks and Models in theory development. Journal of Advanced Nursing, 14(1), 1989:49-55. Die model is ’n kontekstuele model en beskik nie noodwendig oor algemeenheid nie. Dit mag egter moontlik wees om die model te veralgemeen. BURNS, N & GROVE, SK 1987 : The practice of Nursing Research. Conduct, critique and utilization. London: WB Saunders. 42 Curationis. Vol. 15. No. 4. Desember 1992 Curationis. Vol. 15. No. 4. Desember 1992

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/377/317

Afrikaans

INLEIDING • indiensnem ing, insluitend die be- skryw ing en e v a lu e rin g van poste, opstel van organisasie- strukture, werwing, keuring, pla- sing, induksie en prestasie-eva- luering van w erknem ers • indiensnem ing, insluitend die be- skryw ing en e v a lu e rin g van poste, opstel van organisasie- strukture, werwing, keuring, pla- sing, induksie en prestasie-eva- luering van w erknem ers • indiensnem ing, insluitend die be- skryw ing en e v a lu e rin g van poste, opstel van organisasie- strukture, werwing, keuring, pla- sing, induksie en prestasie-eva- luering van w erknem ers hospitaal of organisasie deurloop is. p g p Sielkunde is die w etenskap wat m enslike gedrag bestudeer m et die klem op die individu en m et behulp van m etodes soos die eksperim ent, m eting en observasie (G ouws et al 1979). Die kliniese sielkunde fokus op die studie, diagnose en behan- deling van persone m et gedragsaf- wykinge, die voorligtingsielkunde op hulp, advies en leiding aan per­ sone m et problem e wat relatief vry is van p e rs o o n lik h e id -s te u rin g e (dus het dit te doen m et beroeps- en studiekeuses, huweliks- en pasto­ rale voorligting), en die navorsing­ sielkunde op voortgesette navorsing in enige van die rigtings in siel­ kunde. Die doel van die artikel is om ’n al- gem ene agtergrond en breë raam - w erk van personeelontw ikkeling as bedryfsielkundige funksie te gee. • voorligting en loopbaanontw ik- keling, m et die oog op beter per- soonlike beplanning en -aanpas- sing in die w erksituasie Personeelontw ikkeling is sekerlik een van die belangrikste en mees uitdagende funksies van die bedryf­ sielkundige in enige organisasie of bedryf. Die prim êre doel van per­ soneelontw ikkeling is die bewus- m ak in g en o p tim a lise rin g van menslike potensialiteite. • navorsing soos ondersoeke na advertensies, behoeftestrukture, organisasieklim aat, status, hou- ding, w erksongelukke, werksaf- wesigheid • organisasieontw ikkeling inslui­ tend opvoeding, opleiding en ontwikkeling O m dat personeelontw ikkeling in die verpleegkunde in Suid-Afrika nog relatief onderontw ikkeld is, is dit nodig om bogenoem de stelling eers in perspektief te plaas deur aandag te skenk aan bedryfsiel- kunde as vakgebied, en die taak van die bedryfsielkundige. Organisasieontwikkeling as bedryfsielkundige funksie In Suid-Afrika registreer sielkun- diges in vier m oontlike kategorieë, naam lik bedryf-, kliniese, voorlig- ting- of navorsingsielkunde, by die Suid-Afrikaanse G eneeskundige en Tandheelkundige R aad, nadat die nodige akadem iese kwalifikasie aan ’n u n iv e r s ite it b e h a a l is ( ’n m eestersgraad in bedryf-, kliniese of voorligtingsielkunde) en ’n prak- tiese opleidingsperiode of intern- skap van m instens tw aalf m aande onder leiding van ’n geregistreerde sielkundige aan ’n goedgekeurde Organisasieontw ikkeling kan gesien word as ’n beplande proses om or- ganisasie-effektiwiteit en gesond­ heid te bevorder deur modifikasie in individuele en groepsgedrag, kul- tuur en organisasiestelsels. Hier- voor w ord kennis en tegnologie uit die toegepaste gedragsw etenskappe gebruik (Beach 1980). INLEIDING • personeeladm inistrasie wat die adm inistrasie behels van sa- larisse, byvoordele (soos die me- diese, pensioen- en versekerings- fondse) en personeel-verskui- wings. SUMMARY Staff development as a function of the industrial psychologist tries to educate and train the individual worker to become a more self-actualising and integrated individual. g g The process used involves the identification of individual development needs, creating an individual development plan, determining individual development activities and evaluating the development programme. g g The process used involves the identification of individual development needs, creating an individual development plan, determining individual development activities and evaluating the development programme. Staff development benefits the organisation as its staff becomes more satisfied, autonomous and productive. plan, determining individual development activities and evaluating the development programme. Staff development benefits the organisation as its staff becomes more satisfied, autonomous and productive. g p g p p g elopment benefits the organisation as its staff becomes more satisfied, autonomous and productive. FRANS CILLIERS Bedryfsielkundige, Departement Bedryf- en Personeelsielkunde, Potchef- stroomse Universiteit vir CHO FRANS CILLIERS Bedryfsielkundige, Departement Bedryf- en Personeelsielkunde, Potchef- stroomse Universiteit vir CHO BEDRYFSIELKUNDE AS VAKGEBIED Die bedryfsielkunde verwys na die toepassing van die sielkunde in die werksituasie. H ierdie werksituasie verwys na enige groep m ense in in- teraksie wat poog om ’n spesifieke, gem eenskaplike doel te bereik. Dit kan ’n vereniging wees wat aktuele sake bespreek, ’n bank wat gelde- like dienste lew er, ’n fabriek wat produkte vervaardig en verkoop of ’n hospitaal wat siekes verpleeg. PERSONEELONTWIKKELING — ’N BEKENDSTELLING FRANS CILLIERS Bedryfsielkundige, Departement Bedryf- en Personeelsielkunde, Potchef- stroomse Universiteit vir CHO FRANS CILLIERS Bedryfsielkundige, Departement Bedryf- en Personeelsielkunde, Potchef- stroomse Universiteit vir CHO Individuele ontwikkelingsplan Die ontw ikkeling van die indivi­ duele ontw ikkelingsplan w ord in sam ew erking m et die individu ge- grond op die verslag van die be­ dryfsielkundige oor die individu, m et spesifieke verwysing na ont- wikkelingsareas (of grys areas). Personeelontw ikkeling is ’n siste- m atiese proses van opleiding en groei w aardeur individue kennis, bekw aam hede, insigte en houdinge aanleer en toepas om die w erksitu­ asie effektief te kan hanteer (Beach 1980). Belangrik hierin is dat die doelw itte van die organisasie en die van die individu (wat die basis van sy m e n s lik e b e h o e f te s v o rm ) m ekaar m oet ontm oet ten einde ’n optim ale werksituasie te skep. Opvoeding verwys na die aanleer van basiese kennis, bekw aam hede en vaardighede wat die w erknem er in staat stel om hom self in sy alge- m ene omgewing beter te laat geld. H ieronder w ord ingesluit opleiding in lees, skryf en rekenkunde, wat veral by Swart w erkers in Suid- A frika daagliks ter sprake kom. H ierna w ord die individuele ont­ wikkelingsplan saam gestel uit ver- skeie m oontlike m odules, gebaseer op die gedragsdim ensies. Enkele v o o r b e e l d e v a n s u l k e o n t - wikkelingsm odules wo.rd gegee. Opleiding verwys na tegniese of professionele onderrig, dus die teo- retiese agtergrond, tegnieke, pro- sesse, m asjinerie en vaardighede wat die w erknem er m oet bem eester om sy daaglikse pligte te kan uit- voer. D ie proses van personeelontw ik­ keling kan soos volg voorgestel word: die identifikasie van individuele ontw ikkelingsbehoeftes die ontw ikkeling van ’n individuele ontw ikkelingsplan die ontw erp en sam estelling van in­ dividuele ontw ikkelingsaktiw iteite en die evaluering van die ontw ikke- D ie proses van personeelontw ik­ keling kan soos volg voorgestel word: Administratiewe vaardighede. Die m odule in adm inistratiew e vaardig­ hede sluit teoretiese insette sowel as die beoefening van die vaardighede veral in beplanning en organisering, in. DIE TAAK VAN DIE BEDRYFSIELKUNDIGE Die taak van die bedryfsielkundige behels die volgende: • m annekragbeplanning Die taak van die bedryfsielkundige behels die volgende: k b l i H ierdie proses van verryking van m enslike potensiaal m aak gebruik v a n p e r s o n e e l o p v o e d i n g , • m annekragbeplanning 19 CURATIONIS JUNE 1982 JUNE 1982 besluitnem ing, soos analitiese en oordeelsverm oë, buigsaam heid dryfkrag, te w ete inisiatief, deurset- tingsverm oë en selfontwikkeling. besluitnem ing, soos analitiese en oordeelsverm oë, buigsaam heid dryfkrag, te w ete inisiatief, deurset- tingsverm oë en selfontwikkeling. gekry het nie en bestuur vir hom vreem d is, is bestuursopleiding noodsaaklik vir effektiew e doelbe- reiking. personeelopleiding, toesighouers en bestuursopleiding en personeelont- wikkeling. Identifikasie van behoeftes D ie identifikasie van individuele ontw ikkelingsbehoeftes vind ge- woonlik plaas by ’n takseersentrum (assessment centre) en/of deur psi- gologiese toetsing. ’n V erdere saak van belang vir die bedryfsielkundige is toesig­ h o u e rs- en b e stu u rso p le id in g . Sodra ’n persoon professioneel gekwalifiseer het en vir ’n tydperk praktiese ervaring opgedoen het in sy werksituasie, gebeur dit dat hy uitstyg en bevorder w ord na ’n posi- sie van outoriteit, verantw oordelik- heid, aanspreeH ikheid en toesig- houding oor andere. D it is ook waar in die geval van die saalsuster, ma- trone en hospitaalsuperintendent. In die illustrasie van interper­ soonlike aktiw iteite kan m et sukses gebruik gem aak w ord van verskil- lende sielkundige teorieë en mo- delle soos byvoorbeeld die transak- sionele m odel, m et klem op ego- state en die w erking daarvan in transaksies tussen mense. ’n T akseersentrum beteken dat ’n groep w erknem ers vir ’n tydperk van een tot vyf dae op ’n plek weg van die w erksituasie deelneem aan g e s im u le e r d e in d iv id u e le en groepsaktiw iteite soos besigheid- spele, rolspele, posm andjies en ver- bale aanbiedinge. Tydens hierdie aktiw iteite w ord die persoon se gedrag deur die bedryfsielkundige volgens spesifieke gedragsdim en- sies w aargeneem . D ie taak van die toesighouer of bestuurder verskil van die persone oor wie hy beheer uitoefen in die opsig dat hy wegbew eeg van die uit- voer van tegniese en professionele aktiw iteite en al hoe m eer bestuurs- funksies verrig. Leierskapvaardighede. In dié m odule w ord teoretiese insette oor leierskap gegee insluitend insette oor die delegering van take, hante- ring van groepe, konflikhantering, die gee van opdragte en terugvoer- ing. Leierskapvaardighede. In dié m odule w ord teoretiese insette oor leierskap gegee insluitend insette oor die delegering van take, hante- ring van groepe, konflikhantering, die gee van opdragte en terugvoer- ing. Die gedragsdim ensies kan die vol- gende insluit: Die bestuursfunksies is adm inistratiew e vaardighede, soos beplanning en organisering adm inistratiew e vaardighede, soos beplanning en organisering Die bestuursfunksies is — beplanning Leierskapstyl w ord bepaal aan die hand van onderliggende per- soonlikheidseienskappe. Individuele ontwikkelingsplan die identifikasie van individuele ontw ikkelingsbehoeftes die identifikasie van individuele ontw ikkelingsbehoeftes die ontw ikkeling van ’n individuele ontw ikkelingsplan Opleiding kan geskied aan ’n aka- dem iese inrigting soos ’n kollege of universiteit, volgens ’n vasgestelde leerplan in die vorm van lesings en dem onstrasies, w aarna die leerling of student eksam ineer w ord, of in die w erksituasie, soos byvoorbeeld deur indiensopleiding, vakleerling- opleiding of internskapopleiding. die ontw erp en sam estelling van in­ dividuele ontw ikkelingsaktiw iteite en Kommunikasievaardighede. In dié m odule w ord veral verwys na inter- p e rso o n lik e b e k w a a m h e d e en groepsdinam iek, een- en tweerig- tingkom m unikasie, verbale en nie- v e rb a le k o m m u n ik a sie , ak tiew e luistervaardighede en sensitiwiteits- ervaringe. In sensitiw iteitservaringe w ord aandag geskenk aan terug- voering oor interpersoonlike styl, selfinsig en selfbegrip, konflikhan- tering en groepsdinam iese prosesse. die evaluering van die ontw ikke- lingsprogram . Bewustheid van behoeftes en moti­ vering. deur onbevredigde behoeftes ge- m otiveer. B ehoeftes en m otivering kan geïl- lustreer w ord aan die hand van die behoefte-orde-teorie van M aslow, waarvolgens behoeftes in ’n hiërar- gie voorkom (sien diagram 2). In die werksituasie w ord hierdie behoeftes soos volg bevredig: die 1,1 bestuurder ’n E k is nie OK, Jy is nie OK-benadering, • die fisiologiese behoefte dui op behoefte aan kos, w ater, slaap en suurstof. H ierdie behoeftes kan bevredig w ord deur die geld/ loon/salaris wat die w erknem er • die fisiologiese behoefte dui op behoefte aan kos, w ater, slaap en suurstof. H ierdie behoeftes kan bevredig w ord deur die geld/ loon/salaris wat die w erknem er die 1,9 bestuurder ’n E k is nie OK, Jy is OK-benadering, die 1,9 bestuurder ’n E k is nie OK, Jy is OK-benadering, die 9,1 bestuurder ’n E k is OK, Jy is nie OK-benadering, en W anneer die fisiologiese behoeftes bevredig is, tree die veiligheidsbe- die 9,9 bestuurder ’n Ek is OK, Jy is OK-benadering. Besluitnemingsvaardighede DIAGRAM 2 MASLOW SE BEHOEFTE-HIËRARGIE Identifikasie van behoeftes Om insig in hierdie styl te verkry wat w eer lei tot insig in persoonlikheidsdina- kom m unikasievaardighede, te wete redenerings- en aanbiedingsverm oë le ie rs k a p s v a a rd ig h e d e , o n d e r andere m ensbenutting, beslistheid, taakstrukturering en em patie — organisering — leiding en — leiding en — kontrole — kontrole O m dat hy in sy professionele opleiding glad nie hierm ee te doene CURATIONIS 20 VOL. 5 NO. 2 hoeftes na vore en w anneer laasge- noem de bevredig is, die sosiale be­ hoeftes, ensovoorts. ’n Bevredigde behoefte kan die individu nie moti- veer nie, m aar die m ens w ord altyd soon m oet vir hom self lewens- en w erksdoelw itte form uleer. V erder kry hy insig in sy eie gedrag, be­ hoeftes, m otivering, gevoelens, po- tensiaal en interpersoonlike styl. miek, kan byvoorbeeld van die be- s tu u rs ru ite k a a rt van B lak e en M outon (1964), wat in diagram 1 gei'llustreer w ord, gebruik gem aak word. Diagram 1 DIE BESTUURSRUITEKAART (b la k e en m outon, 1964). Diagram 1 DIE BESTUURSRUITEKAART (b la k e en m outon, 1964). demokrasie (gemaklike country club benadering) interafhanklikheid (deelname) 1,9 mens-faktore 1,1 5,5 gemiddelde prestasie 9,9 9,1 laat-maar-gaan beleid produksie- faktore Outokrasie slawedrywer Diagram 1 DIE BESTUURSRUITEKAART (b la k e en m outon, 1964). demokrasie (gemaklike country club benadering) interafhanklikheid (deelname) 1,9 mens-faktore 1,1 5,5 gemiddelde prestasie 9,9 9,1 laat-maar-gaan beleid produksie- faktore Outokrasie slawedrywer demokrasie (gemaklike country club benadering) interafhanklikheid (deelname) In die lew ensposisie-term inolo- gie van die transaksionele m odel, het die 1,1 bestuurder ’n E k is nie OK, Jy is nie OK-benadering, die 1,9 bestuurder ’n E k is nie OK, Jy is OK-benadering, die 9,1 bestuurder ’n E k is OK, Jy is nie OK-benadering, en die 9,9 bestuurder ’n Ek is OK, Jy is OK-benadering. Bewustheid van behoeftes en moti­ vering. In die lew ensposisie-term inolo- gie van die transaksionele m odel, het DIAGRAM 2 MASLOW SE BEHOEFTE-HIËRARGIE H ierdie m odule behels gewoonlik teoretiese insette oor en beoefening van probleem oplossing, wat be- staan uit probleem -analise en be- sluitnam e. H ierin w ord verwys na doelw itform ulering, prioriteitsbe- paling, ondersoeke na alternatiew e optrede, m eer effektiew e en sinvol- ler tydsbenutting. Dryfkrag In hierdie m odule word klem gelê op selfontwikkeling, en elke per- 21 CURATIONIS CURATIONIS SLOT — hy is in staat om teenoorge- steldes by m ekaar uit te bring, hy besef byvoorbeeld sy eie in- herente goddelike m oontlik- hede én sy eksistensiële m ens­ like beperkinge. • die behoefte aan erkenning dui op selfrespek, respek van ander en erkenning vir wat die persoon as m ens is. Die organisasie kan dié behoefte bevredig deur die w erker se verantw oordelikheid, status, sukses en volwassenheid te erken. V erder w ord ’n individu se erkenningsbehoefte bevredig in prestasie-evaluering, m eriete- toekennings en bevorderings- geleenthede. Personeelontw ikkeling as bedryf­ sielkundige funksie poog om die in­ dividuele w erknem er op te voed, op te lei en te ontw ikkel ten einde ’n m eer selfgeaktualiseerde, geïnte- greerde individu te wees. H ierdie proses lei tot groter voordeel vir die organisasie daarin dat sy w erkers m eer tevrede, outonoom en pro- duktief kan funksioneer. Personeelontw ikkeling as bedryf­ sielkundige funksie poog om die in­ dividuele w erknem er op te voed, op te lei en te ontw ikkel ten einde ’n m eer selfgeaktualiseerde, geïnte- greerde individu te wees. H ierdie proses lei tot groter voordeel vir die organisasie daarin dat sy w erkers m eer tevrede, outonoom en pro- duktief kan funksioneer. V olgens M aslow het elke mens die impuls om te groei en te ontwik- kel na selfaktualisering. Ten spyte hiervan vind by die m eeste m ense ’n blokkering van die selfaktualise­ ringsbehoefte plaas, wat Maslow die Jona-kom pleks noem . D it is ’n vrywillige selfverkreupeling wat neerkom op ’n w eghardloop van eie individualiteit, groei en ontwikke- ling om dat die persoon bang is om te verander. • die selfaktualiseringsbehoefte dui op die vervulling van die p er­ soon se eie individualiteit en die optim alisering van sy potensiali- teite. H ierdie behoefte m oet deur elke individu self bevredig w ord deur konstruktief en krea- tief te w erk en horn ten voile uit te leef in die werksituasie. So- doende w ord groei en ontw ikke- ling ervaar. Selfaktualisering ge- skied in ’n w erksituasie waar elkeen sy eie verantw oordelik­ heid besef, erken en uitleef. • die selfaktualiseringsbehoefte dui op die vervulling van die p er­ soon se eie individualiteit en die optim alisering van sy potensiali- teite. CURATIONIS JUNIE 1982 JUNIE 1982 eie gevoel en interpersoonlike styl deur tegnieke soos konstruktiew e terugvoering en gevoelsrefleksie. H ierdie insig in sy self lei uiteinde- lik tot groter selfaanvaarding, wat groter geluk, tevredenheid en per­ soonlike vryheid tew eegbring. van die organisasie ontvang in ruil vir sy dienste van die organisasie ontvang in ruil vir sy dienste — hy neem realiteit akkuraat w aar — hy aanvaar realiteit m aklik — hy tree natuurlik op — hy fokus op die probleem — hy is nie afhanklik nie • die veiligheidsbehoefte dui op ’n behoefte aan sekuriteit, struk- tuur, orde en ’n vrees vir die on- bekende toekom s. Die organisa­ sie bevredig hierdie behoefte deur beplanningsaktiw iteite, or- ganisasie-strukture en deur me- diese, pensioen- en versekerings- fondse aan te bied — hy het ’n dem okratiese lewens- ingesteldheid — hy het ’n vaste w aardesisteem en kan dus onderskei tussen reg en verkeerd SLOT H ierdie behoefte m oet deur elke individu self bevredig w ord deur konstruktief en krea- tief te w erk en horn ten voile uit te leef in die werksituasie. So- doende w ord groei en ontw ikke- ling ervaar. Selfaktualisering ge- skied in ’n w erksituasie waar elkeen sy eie verantw oordelik­ heid besef, erken en uitleef. Evaluering Die uiteindelike evaluering van die individu se ontw ikkelingsprogram is ’n poging om te bepaal of die doel- w itte bereik is w at vooraf aan die h a n d v an in d iv id u e le o n tw ik - kelingsbehoeftes bepaal is. — hy het ’n filosofiese hum orsin in plaas van ’n destruktiew e, wrede hum orsin • die sosiale behoefte dui op ’n be­ hoefte om tot ’n groep te be- hoort. H ierdie behoefte kan in die inform ele organisasiestruk- tuur w aar die w erknem er deel van ’n groep vorm bevredig word — hy is kreatief — hy is nie-konform erend — hy is ’n goed-geïntegreerde in­ dividu 2. Bennett, D T A and the manager Amacom. New York. 1976. 3. Blake, R B; Mouton, J S The managerial grid Gulf. Houston 1964 BIBLIOGRAFIE 1. Beach, D S Personnel — the management o f people at work MacMillan. New York. 1980. 4e uitgawe. 1. Beach, D S Personnel — the management o f people at work MacMillan. New York. 1980. 4e uitgawe. 2. Bennett, D T A and the manager Amacom. New York. 1976. 2. Bennett, D T A and the manager Amacom. New York. 1976. 3. Blake, R B; Mouton, J S The managerial grid Gulf. Houston 1964 3. Blake, R B; Mouton, J S The managerial grid Gulf. Houston 1964 4. Di Caprio, N S Personality theories: guides to living W B Saunders. Philadelphia. 1974 D eur m iddel van bew ustheid van persoonlike behoeftes en m otive- ring, kom die persoon in kontak met hom self en sy eie gevoelens. 5. Flippa. E B Personnel management McGraw-Hill. Tokyo. 1980 6. Gouws, L A; Louw, D A: Meyer, W F; Plug, C Psigolo- gie woordeboek McGraw-Hill Johannesburg. 1979 7. Heneman, H G; Schwab, D P; Fossum, J A; D yerL D Personnel!human resource management Richard D Irwin. Homewood. 1980. Selfinsig en selfaanvaarding Self- ontw ikkeling kan ook gestim uleer w ord deur sensitiw iteitservaringe soos in groeigroepe. H ierin kom die persoon in kontak m et hom self, sy 8. Hersey, P; Blanchard, K H. Management o f organiza­ tional behavior Prentice-Hall, Englewood Cliffs. 1977. Die selfgeaktualiseerde persoon beskik oor die volgende eien- skappe: 9. Maslow, A H. The farther reaches o f human nature Pen­ guin Books. New York. 1971. 10. Matley, J Skills vital to successful manager McGraw- Hill. New York. 1979 22 VOL. 5 NO. 2 VOL. 5 NO. 2 CURATIONIS

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/395/335

Afrikaans

Verpleging van die Pasgebore baba Verpleging van die Pasgebore baba A.M. Reynecke G.A.V., G.Vr., G.G.V., G.Sd. Senior Suster, H.F. Verwoerd-Kraamhospitaal, Neonaat-eenheid SUMMARY A practical stepwise approach to the prevention and management of the commoner immediate probleems of the neonate are discussed. Emphasis is placed on mother and baby bonding, which should never be overlooked during nursing management. A suggested feeding regime, guidelines to fluid balance, temperature control and respiratory monitoring are described. SUMMARY TWEEDENS: geniet die volgende aspekte afhangende van prioriteite, aandag D AAR is soveel literatu u r oor die verpleging van die pasgebore baba dat ek gaan poog om in hierdie artikel slegs ’n paar beginsels of riglyne uit te lig in die verpleging van die pasgebore baba. D p g — ’n opnamevorm vergesel die baba waarin alle gegewens opgeteken is ten opsigte van die geskiedenis van die moeder en die pasgebore baba. — ’n opnamevorm vergesel die baba waarin alle gegewens opgeteken is ten opsigte van die geskiedenis van die moeder en die pasgebore baba. p g g p g Die toestand van die baba by geboorte sal bepaal watter optrede, in volgorde van lewensreddende belangrikheid, gevolg sal word. p g — identifikasie van die baba word in besonderhede gekontroleer moet die gegewens op die opnamevorm. EERSTENS: In watter verpleegeenheid daar die beste in sy bejdhoeftes voorj-sien kan waord. Skematies is die volgende eenhede beskikbaar. — die baba se massa word bepaal, skedel- lengtemate word geneem, vitale observasies word gedoen, konakion (vitamien K) word toegedien en die baba se bloedsuiker- waardes word bepaal — ’n volledige fisiese ondersoek van die baba word ge­ doen vir opsporing van enige abnormaliteite — ’n volledige fisiese ondersoek van die baba word ge­ doen vir opsporing van enige abnormaliteite H uistoe — die umbilikus word observeer vir bloeding en vir die aantal bloedvate teenwoordig. Die umbilikus word behandel met 90% gerektifiseerde spiritus. Vanweë die omvang van die onderwerp word slegs die volgende aspekte uitgelig wat van belang is in die verpleging van die pasgebore baba. TABEL II TABEL II Dit dien egter vermeld te word dat brouersgistablette, ongeveer 9 per dag, en Eglonyl (volgens geneesheerse voor- skrif) ’n doeltreffende teenvoeter mag wees vir kwynende produksie van moedersmelk. TABEL II DAG VOLUME ML. TOELAATBARE WISSELING ML. 1 20 0 — 68 2 21 0 — 82 3 36 0 — 96 4 65 5 — 180 5 103 1 — 217 6 125 42 — 268 7 147 40 — 302 10 190 106 — 320 12 227 207 — 346 DAG VOLUME ML. TOELAATBARE WISSELING ML. Daar is egter sekere gevalle waar borsvoeding nie moont- lik is nie vanweë teenaanduidings by die moeder en/of die baba. In hierdie gevalle word daar in die baba se behoeftes voorsien by wyse van kunsvoeding. Die eerste oorweging by die beplanning vir kunsvoeding is die berekening van die totale vogbehoefte van die baba aan die hand van die aanduidings in die volgende tabel: TABEL 1 Tabel vir die berekening van die totale vogbehoeftes van die baba DAG HOEVEELHEID PER KILOGRAM LIGGAAMSMASSA PER 24 UUR 1 30 ml 2 60 ml 3 90 ml 4 120 ml 5 150 ml 6 180 ml 7 en daama 200 ml TABEL 1 Tabel vir die berekening van die totale vogbehoeftes van die baba Die area waar die infuus in werking gestel is moet nou- keurig waargeneem word vir lekkasie, tekens van ontsteking en swelling. Die teenwoordigheid van enige van genoemde afwykings is ’n indikasie vir onmiddellike staking of ver- vanging. — Bottelvoeding: • Sterielewater. Dis veiliger om as eerste voeding, sterielewater te gebruik vanweë die gevare van as- pirasie. Hierdie voeding word binne die eerste drie uur na geboorte gegee. volgende wyses toegedien word: parenteraal per binne-aarse infuus enteraal per bottel of buis beide parenteraal en enteraal met die verstandhouding dat die totale vogbehoefte nie oorskry word nie. parenteraal per binne-aarse infuus enteraal per bottel of buis parenteraal per binne-aarse enteraal per bottel of buis beide parenteraal en enteraal met die verstandhouding dat die totale vogbehoefte nie oorskry word nie. beide parenteraal en enteraal met die verstandhouding dat die totale vogbehoefte nie oorskry word nie. Elk van hierdie benaderings sal vervolgens kortliks be- spreek word — • Moedersmelk. Daar is geen plaasvervanger wat met moedersmelk vergelyk kan word nie. As die baba nie kan suig nie byvoorbeeld die vroeggebore baba of die baba wat slaperig is as gevolg van die moeder se gebruik van Valiums tydens haar swangerskap, moet uit- gedrukte moedersmelk aan die baba gegee word. Uit- melk van die moeder stimuleer terselfdertyd melk- produksie. *Enterale voeding Die volgende tipes voeding kan deur middel van hierdie metode toegedien word Nadat die totale vogbehoefte bereken is, kan dit op die volgende wyses toegedien word: June 1979 1. INSTANDHOUDING VAN VOGBALANS “ Moedersmelk is die natuurlike spesifieke voedsel vir die baba en die natuurlike metode vir die baba om hierdie melk te verkry is om dit uit die bors te suig” (2 p 132). Die beginsel waarop die vroedvrou haar benadering en optrede in die verband grond is dat elke baba geregtig is op dit wat die beste voordele vir hom of haar inhou. Heel dikwels kry die baba juis vanweë die motiverende rol van die vroedvrou die geleentheid om geborsvoed te word. ’n Borsvoedingsprogram en borsvoedingssuster se aan- deel in die bevordering van borsvoeding is onbetwisbaar. Nogtans is dit die taak van ELKE vroedvrou as gesondheids- voorligter om te verseker dat die baba net die beste kry. Die voordele van en hoe om borsvoeding te bewerkstellig word in ’n artikel in hierdie uitgawe bespreek. H uistoe 8 CURATIONIS Junie 1979 *Voorkoming van afkoeling: Die temperatuur in die kraamkamer en eenheid moet tus­ sen 23 — 24°C wees. Net nadat die baba gebore is word hy of sy toegedraai in ’n vooraf verhitte droë handdoek en in ’n vooraf verhitte wiegie of broeikas geplaas. Indien die baba in ’n wiegie geplaas word, moet daar sorg gedra word dat die koppie goed bedek is omdat verhoudingsgewys die meeste hitte verlies hier plaasvind. (ii) Die melk word in steriele vakoliterbottels van 150 ml voorberei. Die bottel word gekoppel aan 'n Plexitron gekontroleerde volume-eenheid wat bestaan uit ’n reeks plastiese sakkies van 10 ml wat met mekaar verbind is. (ii) Die melk word in steriele vakoliterbottels van 150 ml voorberei. Die bottel word gekoppel aan 'n Plexitron gekontroleerde volume-eenheid wat bestaan uit ’n reeks plastiese sakkies van 10 ml wat met mekaar verbind is. Die sakkies word met die voeding gevul en ’n klem word elke uur bokant die laaste sakkie geplaas sodat tot 10 ml melk in die baba se maag kan invloei oordie verloop van 10 minute. ’n steriele plastiese of glas tregter (of spuit) kan vir babas wat op 3 uurlikse voedings is, gebruik word. Die tregter word aan die nasogastriese buis gekoppel en met melk uit ’n bottel gevul. Die voeding word deur middel van swaartekrag toegelaat om in die maag te vloei oor ’n periode van 5 tot5 10 minute. (ii) Die melk word in steriele vakoliterbottels van 150 ml voorberei. Die bottel word gekoppel aan 'n Plexitron gekontroleerde volume-eenheid wat bestaan uit ’n reeks plastiese sakkies van 10 ml wat met mekaar verbind is. Die sakkies word met die voeding gevul en ’n klem word elke uur bokant die laaste sakkie geplaas sodat tot 10 ml melk in die baba se maag kan invloei oordie verloop van 10 minute. ’n steriele plastiese of glas tregter (of spuit) kan vir babas wat op 3 uurlikse voedings is, gebruik word. Die tregter word aan die nasogastriese buis gekoppel en met melk uit ’n bottel gevul. Die voeding word deur middel van swaartekrag toegelaat om in die maag te vloei oor ’n periode van 5 tot5 10 minute. Daar kan ook gebruik gemaak word van ’n mobiele ver- warmingsapparaat waar die temperatuur van die baba in stand gehou word deur ’n velelktrode of ’n rektale elektrode aan die baba te koppel. Die apparaat kan gestel word om die verlangde temperatuur te verskaf. *Parenterale voeding Die tipe vog wat binneaars toegedien word, word voor- geskryf deur 'n geneesheer en kan onder ander één van die volgende wees. 5% — 10% Dekstrose, elektrolietmengsels, hiperalimentasie, ensovoorts. Die baba moet beskerm word teen beide dehidrasie en oorhidrasie. • Kunsvoeding. Daar word ’n verskeidenheid melk- produkte vir babas bemark. Dit isbelangrik om in ag te neem dat ’n soet kunsvoeding die hervatting van bors­ voeding bemoeilik. Die inhoud en verhoudings van voedingstowwe in die sogenaamde gehumaniseerde poeierm elk word so na as moontlik aan die van moedersmelk berei en word meestal gebruik. Daarom is daaglikse hersiening van die vogbehoefte, aan- tekening van die hoeveelheid vog ingeneem en uitgeskei en die evaluering van die indruppelingstempo van die uiterste belang. Die uitskeiding kan bepaal word deur — berekening van die massaverskil van die doeke en linnebeskermers voor gebruik en na urinering — berekening van die massaverskil van die doeke en linnebeskermers voor gebruik en na urinering — gebruikmaking van 'n 24 uur urinesakkie — vanweë die moontlikheid van velirritasie word so 'n sakkie egter nie langer as 24 uur aan gelaat tensy daar vooraf stomapleisters aangewend word nie. As die baba op die wyse gevoed word is dit van kardinale belang dat die moeder of die verpleegkundigfe die baba fisies sal hanteer — sal vashou. As die baba in die broeikas is en sy/haar toestand dit toelaat moet die baba warm toegedraai word en uit die broeikas gehaal word vir die voedingsessie. Hierdie fisiese kontak word vandag al hoe meer beskou as essensieël vir die baba omdat die baba vir sy ontwikkeling nie net voeding nodig het nie maar ook liefde. Hierdie kontak kan bewerkstellig word deur van ’n moeder-plaasvervanger in die persoon van die verpleegkundige gebruik te maak. — die rekordhouding van elke nat doek sonder berekening van hoeveelheid geurineer — dit is hoewel ’n minder akku- rate metode nogtans effektief. — die rekordhouding van elke nat doek sonder berekening van hoeveelheid geurineer — dit is hoewel ’n minder akku- rate metode nogtans effektief. Die volgende tabel kan as 'n rtglyn gebruik word oin vas te stel of die volume urine-uitskeiding binne riormale perke beskou kan word. 9 CURATIONIS se massatoename bepaal. Daar moet in gedagte gehou word dat 5 — 8% van hulle geboortemassa gedurende die eerste 3 — 5 dae verloor. Daama neem hulle gemiddeld 15 — 20 g per dag in massatoe. (i) “ aanhoudend: (i) aanhoudend: melk word in steriele vakoliterbottels van 150 ml voorberei. Die bottel word bokant die broeikas ge- hang, nadat dit aan die nasogastriese buis met ’n indruppelingstel gekoppel is. Die vloeispoed word deur ’n aanhoudende infuuspomp beheer. V akoliteras w ord elke 6 uur vervang en die indruppelingstel word elke dag vervang. Naso­ gastriese buise word elke derde dag vervang. Bogenoemde word bewerkstellig deur: *Parenterale voeding Deur die babase m assaelke tweededag te bepaal kan vasgestel word of daar wel ’n toename in massa is. ’n Groter afname in massa word gewoonlik gevind by babas wat borsvoeding kry maar herwin dikwels voor kuns- matigegevoede babas hulle geboortemassa. In dié verband sê Keet, Shore en Harrison — “ ’n Vroeë hegte verbintenis tussen moeder en baba is van die allergrootste belang. Verlengde skeiding tussen moeder en baba kan ’n bydraende oorsaak wees tot die volgende: kindermishandeling; gedragsprobleme; gebrekkige vor- dering; oordrewe besorgdheid van ouers.” (2 p 111) Indien die baba in die pediatrie-eenheid moet agerbly na ontslag van die moeder moet sy gemotiveer word om op voorafbepaalde voedingstye na die hospitaal te kom om die voeding van die baba self waar te neem. “ Rapporteer: Professor A.J. Rudolf — pediater in neonatologie by Texas Women’s Hospital huldig die beskouing dat die ouer- baba verhouding en die ontwikkeling van geborgenheids- belewing by die baba versterk kan word deur die moeder aan te moedig om die baba in die eenheid te voorsien van sy/haar eie kleertjies en van bandopnames wat tuis opgeneem is waarop sy en die vader met die baba gesels of vir hom/haar liedjies sing. Hierdie opnámes word gebruik om by die afwesigheid van die moeder en/of vader in die wieg, of selfs in die broeikas aan die baba voor te speel. massa verlies gedurende die eerste paar dae van meer as 5 — 8% van geboortemassa. massa verlies gedurende die eerste paar dae van meer as 5 — 8% van geboortemassa. g Enige massaverlies na die eerste 4 — 5 dae. Gebrekkige massatoename Te vinnige massatoename (kan deur edeem veroorsaak word)” (2 p 109) Te vinnige massatoename (kan deur edeem veroorsaak word)” (2 p 109) Indien daar ’n gebrekkige massatoename is beveel bo- genoemde geneeshere aan dat 3 ml van ’n 4% oplossing natriumbikarbonaat by 100 ml melk gevoeg word. *Buisvoeding: Bovermelde drie tipes voeding kan ook deur middel van naso-gastriese buis toegedien word. *Voorkoming van afkoeling: Dis noodsaaklik dat die elektrodes effektiewe kontak sal maak, om die opdoen van brandwonde by die baba te voorkom. ’n steriele plastiese of glas tregter (of spuit) kan vir babas wat op 3 uurlikse voedings is, gebruik word. Die tregter word aan die nasogastriese buis gekoppel en met melk uit ’n bottel gevul. Die voeding word deur middel van swaartekrag toegelaat om in die maag te vloei oor ’n periode van 5 tot5 10 minute. y ’n Aluminiumfoelie-kombers kan gebruik word vir die voorkoming van hipotermie. *Voorkoming van oorverhitting Oorverhitting kan net so noodlottig wees as afkoeling. By die voorkoming van oorverhitting word die baba se liggaams­ temperatuur as norm gebruik, en nie die broeikas se tem­ peratuur nie. Die algemene mening dat die broeikas- temperatuur konstant 32°C moet wees, is foutief. Die baba wat onder ’n fototerapielamp verpleeg word, kan as voor- beeld dien. Alhoewel die broeikastemperatuur ’n lesing gee van 32°C kan die baba se temperatuur bokant 37°C wees vanweë die hitte-uitstralingseffek van die fototerapielamp. 2. IN STA N D H O U D IN G TEMPERATUUR Daar kan van die volgende buisvoedingsmetodes gebruik gemaak word — Die pasgebore baba se termo-beheer is ontoereikend daar- om is alle verpleegkundige handelinge gerig op die hand- hawing van die pasgebore baba se liggaamstemperatuur wat wissel van 36.5° — 37°C. Die Posisie Van Die Baba (a) ’n Baba wat aanhoudende voeding ontvang, kan op plat oppervlakte op sy maag or rug lê. Die baba wat onder- broke voeding ontvang, behoort met die koppie hoër as die maag te lê. Dit kan gedoen word deur die broeikasmatras by die kopponent te lig. Die baba wat in ’n wiegie verpleeg word kan buisvoeding op die verpleegkundige se skoot ontvang” (2 p 310). M assabepaling As Evalueringsmaatstaf Vir Instand- houding Van Vogbalans Vir doeltreffende evaluering van vordering word die baba By die gebruik van die baba se liggaamstemperatuur as norm kan die volgend tabel as riglyn dien in die bereiking van optimale broeikaslugtemperatuur: g g Vir doeltreffende evaluering van vordering word die baba 10 CURATIONIS 4. BESKERMING VAN DIE PASGEBORE BABA Hieronder val die uitskakeling van alle mediesgeregtelike risiko’s, waarvan daar talle bestaan, waarteen die baba be- skerm moet word. Die spreekwoordelike ‘voorkoming is beter as genesing’ moet die leuse wees van elke verpleeg­ kundige. Die normale asemhalingspoed van ’n pasgebore baba wis- sel tussen 40 — 50 per minuut. Die normale asemhalingspoed van ’n pasgebore baba wis- sel tussen 40 — 50 per minuut. • Voorkoming van infeksie: Die pasgebore baba is baie vatbaar vir infeksie, daarom moet daarteen gewaak word dat die baba nie onnodig daaraan blootgestel word nie. Voorkomingsmaátreëls sluit onderandere die volgende in: “ Respiratoriese versaking kan op asfiksie neonatorum volg of dit kan na geboorte ontstaán” (2 p 240), daarom is die neem van ’n volledige geskiedenis van die moeder en die aantekening van waarnemings van die verloop van die baringsproses van die uiterste belang. “ Respiratoriese versaking kan op asfiksie neonatorum volg of dit kan na geboorte ontstaán” (2 p 240), daarom is die neem van ’n volledige geskiedenis van die moeder en die aantekening van waarnemings van die verloop van die baringsproses van die uiterste belang. — strenge nahou van die basiese beginsels van higiëne e asepsis. Aspekte viroorweging is onder andere die volgende • alle moeders wat gtdurende die swangerskap ’n infeksie het moet behandel word; p p g g g • alle moeders wat gtdurende die swangerskap ’n infeksie het moet behandel word; Die baba se respiratoriese behoeftes manifesteer onder andere as volg en moet dadelik gerapporteer word: tagipnee, ribresessie en sternale retraksie, ekspiratoriese steun, sen- trale sianose (van die tong) en stadige onreëlmatige asem- haling of apnee. • in gevalle van rubella moet die teenliggaam-titer bepaal word; • immunisasie van laerskooldogters teen rubella; • van moeders wat vroeë ruptuur van vliese gehad het se babas se eerste maagsap, neus en keelafskeidings en bloed moet daar monsters na die laboratorium gestuur word vir kweking; Die verpleegkundige kan die siektetoestande nie voorkom nie, maar deur noukeurige waarnemings en doeltreffende, akkurate antisipering kan sy drasties ingryp en deur haar kundige, effektiewe optrede verhoed dat die toestand nood- lottige gevolge het. “ Wees paraat!” Moet haar wagwoord wees, d.i. haar kennis en vaardigheid moet van hoogstaande standaard en tegnologiese hulpmiddele tot haar beskikking moet volledig en in puik werkende toestand wees. CURATIONIS Junie 1979 Junie 1979 TABEL III TABEL III Massa van Verlangde liggaams- Gemiddelde broei- Toelaatbare baba temperatuur kas temperatuur wisseling 0,500 kg 37°C 35,0°C — 35,5°C 0,5°C 1,000 kg 37°C 34,2°C — 34,9°C 0,5°C 1,500 kg 37°C 33,6°C — 34°C 0,5°C 2,000 kg 37°C 33,3°C — 33,5°C 0,5°C — 0,7°C 2,500 kg 37°C 33,1°C — 33,2°C 0,8°C — 0,9°C 3,000 kg 37°C 32,9°C — 33°C 1,0°C — 1,1°C 3,500 kg 36,5°C 32,8°C 1,2°C — 1,3°C 4,000 kg 36,5°C 32,6°C — 32,5°C 1,4°C • aanhoudende positiewe lugweëdruk Die verpleegkundige evalueer die baba se liggaams- temperatuur met ’n laag-lesende termometer. Die tem­ peratuur word die eerste keer rektaal geneem (om onder andere te verseker dat die anus oop is). Die daarop volgende lesings word per oksel geneem op tye volgens die baba se toestand en die dokter se voorskrif. (CPAP — Continuous Positive Airway Pressure) (CPAP — Continuous Positive Airway Pressure) (CPAP Continuous Positive Airway Pressure) • Onderbroke positiewe-druk-ventilasie. • Onderbroke positiewe-druk-ventilasie. Noukeurige waarnemings van hart- en asemhalingsspoed moet halfuurliks gedoen word. Noukeurige waarnemings van hart- en asemhalingsspoed moet halfuurliks gedoen word. Die konsentrasie suurstof wat aan die baba toegedien word, word deur sy bloedgasse en volgens geneesheer se voorskrif bepaal. Om ten alle tye te verseker dat die suurstof- terapie toereikend is, moet die baba se lugweë skoon en oop gehou word. Dit word bereik deur gereelde bronchiale toilet en fisioterapie. 3. INSTANDHOUDING VAN ASEMHAL1NG “ Normale babas haal gewoonlik binne 30 sekondes na geboorte asem. Dikwels is dit nie nodig om hulle lugweë met suiging te suiwer nie.” (2 p 92). Indien suiging egter wel benodig word, word die mond, die posterior farinks en neus daardeur gereinig. Daar kan ook ’n nasogastriese buis tot in die maag passeer word. Terwyl die buis stadig teruggetrek word, word dit heen en weer tussen die vingers gerol. Afsuig- ing moet versigtig gedoen word om refleks-apnee en be- skadiging van die slymvlies te voorkom. Die Gestremde Leerling (vervolg van bladsy 7) Vir al hierdie soortige gestrem dhede word spesiale onderwysfasiliteite voorsien. Die taak word soms nog meer kompleks aangesien die gestremdheid dikwels nie as ’n suiwer enkel faktor manifesteer word nie. Daar kan by een persoon veelvuldige probleme bestaan wat dan veroorsaak dat onderskei moet word tussen die leerling se primêre en sekondêre gestrem dhede. “ n Serebraalgestrem de kan byvoorbeeld ook nog aan epileptiese aanvalle ly en/of ’n spraakprobleem besit ensomeer. Dit word onderskryf dat die kleuterjare van die kind be- palend is vir sy vorming, vir die ontwikkeling van verbeel- dingryke denke en vir die opbou van gesonde basiese beg- rippe deur die daarstelling van geleenthede en ervarings- moontlikhede. In die voorskoolse ontwikkelingsperiode vind leer op ’n natuurlike spontane en dikwels insidentele wyse plaas. Die kind leer deur sy spel, deur nabootsing, deur die gesprek, deur self te eksperimenteer en te eksploreer. Wanneer onderwysfasiliteite geskep word is dit noodsaak­ lik om te weet hoeveel kinders met ’n besondere gestremd­ heid daar is wat spesiale onderrig vereis. Hierdie is ’n eksklusiewe onderwys want vir ’n klein groepie leerlinge moet daar ’n onderwysere(es) aangestel word wat spesiale opleiding geniet het in dié besondere rigting. Daar word ook fisioterapeute, arbeidsterapeute, spraakterapeute, sielkun- diges, kleuter-onderwyseresse, ’n verpleegster en medici benodig. Waar die gestremdheid van 'n kind ’n remmende invloed uitoefen op sy natuurlike ontwikkeling kan dit baie nadelige gevolge hê vir sy toekomstige sukses. Nêrens kom dit meer duidelik na vore as in die studie van die Serebraalgestremde. Hieruit blyk dit dat hy ervaringsarm is weens sy voortdurende hospitalisasie, erge sensoriese ge- stremdhede deur sy onvermoë om te loop (as sy mobiliteit ook aangetas is) en deur afsondering en oorbeskerming van swakingeligte ouers. Mediese dienste word benodig en veral ortopediese dien- ste wat insluit ortopediese apparaat en en hulpmiddels. Ver- der is daar ’n behoefte aan toerusting, vervoergeriewe, koshuisgeriewe, matrones en werksmense. Daar rus dus ’n groot taak op die spesiale skole wat vir die gestremde gestig is. Hier moet die gestremde leerling en dikwels ook sy ouers, die leiding en hulp ontvang om hom so te habiliteer of te rehabiliteer dat hy as selfstandige die lewe sal kan betree. Dit is dus te begrype dat die koste aan so ’n wye onderwys- program van die duurste in die land sal wees (tans meer as R4 000 per kind per jaar). 4. BESKERMING VAN DIE PASGEBORE BABA • die profilaktiese behandeling van die pasgebore baba se oë met 5% Argyrol en die uitspoel van die ogies na 5 minute met steriele normale soutoplossing; • die maandelikse neem van deppers van personeel, appa- rate en toerusting vir kweking in die laboratorium; Daar word hier onder andere na die volgende apparaat verwys • die kook (vir minstens 10 minute) of autoklaaf van voedingspene is ’n belangrike voorsorgmaatreël teen infeksie; — noodtrollie — suurstoftoedieningsapparaat soos • die rapportering en neem van deppers vir laboratorium- kweking by die geringste aanleidings van oppervlakkige infeksie (byvoorbeeld roi naelstomp vel pustulus, purulente oogafskeiding) of gesetelde infeksies (byvoorbeeld diarree, braking, lusteloosheid, prikkel- baarheid). • steriele tregter • endotrageale buise (in die regte lengte gesny volgens die massa van baba) • Sampson Blease-resussitator • Suurstofkappie met suurstofbepaler “ suurstof word in ’n perspekskappie wat oor die baba se kop geplaas is, ingelei” (2 p 383) In die eenheid waar die skryfster werksaam is, is gevind dat neonatale urienweë infeksie ’n groot oorsaak is van In die eenheid waar die skryfster werksaam is, is gevind dat neonatale urienweë infeksie ’n groot oorsaak is van 11 CURATIONIS June 1979 sy nog in die hospitaal is of tydens besoek aan die baba en, indien nodig, selfs tuis opvolg. gebrekkige massatoename, lusteloosheid en prikkelbaar- heid. Daarom is dit roetine in die eenheid dat waar genoemde simtoom presenteer, urinemonsters versamel en vir onder- soek gestuur word. g p g Die eenheid waarin die skryfster werksaam is maak geb­ ruik van plaaslike owerheid se verpleegkundiges om na ontslag van die baba opvolgwerk by al die babas te doen. g * aangesien alle personeel (verpleegkundiges en genees- here) en ouers se hande waarskynlik die grootste bron in die verspreiding van infeksie, is, is handewas voor kon­ tak die wagwoord in die bekamping van infeksie. g p g y Hierdie verpleegkundiges word deur die eenheid van alle hoë risiko-gesinne of babas, wat spesiale waameming of aandag vereis, verwittig. Die vroedvrou of verpleegkundige is onvervangbaar in die verpleging van die pasgebore baba — aan hulle behoort die verantwoordelikheid vir hoë kwaliteit verpleegsorg. LITERA TU UR LY S 1. Cockbum F. en Drillieu C .M .: Neonatal M edicine, J.P. Lippincott Com pany. 1974. g g ’n Aanmeldingsvorm waarop die verpleegkundige ge- gewens of selfs haar vermoedens verstrek word aan die maatskaplike werkster oorhandig wat dan die moeder terwyl 2. Keet, M .P., Shore, S .C .L ., H arrison, V .C .: Die pasgebore baba. Tw eede uitgawe. Juta en Kie, Beperk. Kaapstad. 1978. 2. Keet, M .P., Shore, S .C .L ., H arrison, V .C .: Die pasgebore baba. Tw eede uitgawe. Juta en Kie, Beperk. Kaapstad. 1978. p p 3. Prof. Rudolf, A .J.: (Pediater N eonatologie by Texas W om en's H ospital). Tydens ’n lesingbesoek aan de H .F. V erw oerdkraam hospitaal. * Beskerming teen onverantwoordelike ouers Dit mag kras of vergesogd klink dat die baba in die kraam- hospitaal of neonaat-eenheid teen sy ouers beskerm moet word. Daarom is dit so noodsaaklik dat die gesinsgeskiedenis en omstandighede noukeurig opgeneem, nagegaan en op- gevolg moet word. * Voorkoming van besering Die baba se vel is baie gevoelig en moet daarom beskerm word teen besering met byvoorbeeld naels, ringe en hor- losies, growwe kledingstukke en die irritasie daarvan met nat, besoedelde doeke. Hierdie kwaliteit verpleegsorg kan gesien word as ’n sosiale belegging want die baba van vandag is die lands- burger van more. , * Beskerming teen onverantwoordelike ouers Die Gestremde Leerling (vervolg van bladsy 7) Die aard en omvang van die gestremde moes dus baie noukeurig nagegaan en géidentifiseer word. Gestremdheid is ’n baie wye begrip, want dit sluit onder andere in: Om te slaag in die onderwys van die gestremde leerling is dit nodig om dit as ’n opvoedingstaak aan te pak. Opvoeding in die skool staan in noue kontak met die opvoeding tuis. Die geborgenheid wat voorvereiste is vir die huislike opvoeding is ook ’n vereiste vir die opvoeding in die skool. Die geborge kind weet dat hy waarde besit en dat sy waardigheid erken en respekteer word. Deur hierdie besef ook by die gestremde kind tuis te bring sal hy instaat wees om ’n gesonde selfkon- sep op te bou sodat hy, nieteenstaande sy gestremdheid, die lewenseise die hoof sal kan bied en sy plek as selfstandige volwassene kan volstaan. (1) Die liggaamlikgestremdes soos neurologiesgestremd- heid, traumatiese paraplegie en kwadriplegie, muskul- êre distrofie, die ortopedies gestremdes wat byvoor­ beeld ’n arm of been verloor het, ensomeer. (2) Die visueelgestremdes soos swaksiendes en blindes. (3) Di h t d d (3) Die gehoorgestremdes en dowe persone. (4) Spraakgestremdes, dit wil sê kinders met spraak- probleme soos afasie. p (5) Die opvallende atipiese persoon. (6) Die verstandelikvertraagde. 12 CURATIONIS Junie 1979 Junie 1979

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/404/344

Afrikaans

SUMMARY Most parents with “ problem children” have other children who present few or no problems, but they declare, practically without exception, that from the start they have been unable to fathom their “ problem child” . Early help in this connection could be valuable. A mother will appreciate recognition of her baby as an individual by a doctor or nurse and will be readier to approach them later with her problems. Most parents with “ problem children” have other children who present few or no problems, but they declare, practically without exception, that from the start they have been unable to fathom their “ problem child” . hild . Early help in this connection could be valuable Early help in this connection could be valuable. A mother will appreciate recognition of her baby as an individual by a doctor or nurse and will be readier to approach them later with her problems. y p A mother will appreciate recognition of her baby as an individual by a doctor or nurse and will be readier to approach them later with her problems. 4 /TOEDER” word in my woordeboek definieer as: I V J . ’n Vrou wat ’n kind gebaarof aangeneem heten 'n moeder se kenmerke is om lief te he, te beskerm, op te pas en te voed. meld feitlik sonder uitsondering dat hulle die betrokke kind van die begin af nooit kon peil nie. Vroeë hulp in verband hiermee kan probleme voorkom. Resultate met metodes wat tot dusver gevolg is, het egter nie ’n betekenisvolle verskil aan die kind se latere gedrag gemaak nie. Beter metodes om die moeder voor te berei om verwagte gedrag by haar kind te hanteer en voorkomend op te tree moet nog gevind word. In die verband moet ook gewaak word om nie nadelige ver- wagtinge te koester wat dan wel tot vervulling kan kom nie. 4 /T I V J . ,,K ind” : enige persoon tussen geboorte en puberteit. Streng gesproke is hierdie definisie korrek aangesien die ongebore kind nog ’n fetus is. Dit is egter nie waar dat die verandering wanneer die naelstring geknip word so absoluut is nie. Die baba het reeds vir 40 weke ontwikkel en meer gewaarwordinge ondervind as wat ons tot dusver van bewus was. SUMMARY So is dit dan bewys dat die ongebore baba reeds kan reageer op klank (verandering van fetale hartspoed) en is dit ook gevind dat wanneer die pasgebore baba na geboorte blootgestel word aan ’n manlike stem aan die eenkant en ’n vroulike stem aan die anderkant — hy sy kop betekenisvol meer in die rigting van die vroulike stem sal draai, omdat hy reeds intrauterien gewoond geraak het aan ma se stem. Leboyer se metode om die baba na geboorte te hanteer ontvang ook nou baie aandag. Die kind moet in ’n rustige atmosfeersy eerste lewenslig (nie te skerp nie) sien, met ferm hande hanteer word (sekuriteit) met lekker lou warm water afgespoel word en deur die moeder teen haar naakte bors gehou word. Dit mag bietjie vergesog klink, maar dit kan tog verstaan word hoeveel warmte en sekuriteit en aan die ander kant liefde en die vervulling van moederskapsdrang tussen die baba en sy ma op hierdie tydstip ondervind word. Dit word ook voorgestel dat selfs al word die baba kunsgevoed, die moeder hom in elk geval, waar moontlik, gedurende die voedingstyd teen haar bors moet hou. Dit is verder bewys dat moeders wat angstig was ge- durende swangerskap, se babas neonataal meer huil, en waar die moeder emstige emosionele spanning ondervind het is die babas se geboortemassa minder en is hulle geneig om meer aktief te wees, ’n Indruk van konstitusionele of tem- peramentele eienskappe, mag dus reeds voor geboorte gekry kan word — bv. die baba se sikliese patroon van wakker wees en slaap. Die moeder ervaar en leer dus die baba tot ’n mate ken volgens die manier wat hy binne haar beweeg. Daar is ook gevind dat piloriese stenose meer voorkom by die babas van moeders wat gedurende die laaste trimester van swangerskap deur spanningsituasies gegaan het. Daar verskyn ook teenswoordig heelwat artikels omtrent die invloed van vroeë fisiese kontak tussen moeder en baba wat dan die verdere verhouding tussen hulle beinvloed. Ken­ nel et al meen daar is aanduidings van 'n sensitiewe periode (moontlik gedurende die eerste uur of in elk geval binne die eerste 12 uur waar kontak tussen ma en baba uiters belangrik is vir hulle verhouding ("bonding” ). Die kind se toestand binne ’n uur na 'n normale bevalling is dan ook dat hy goed wakker is en geneig om te wil suig. Die Moeder-Kind Verhouding M. de J. Potgieter (M. Med. (Paed.) Die Moeder-Kind Verhouding M. de J. Potgieter (M. Med. (Paed.) Die Moeder-Kind Verhouding Die Moeder-Kind Verhouding M. de J. Potgieter (M. Med. (Paed.) SUMMARY Ouers wat afhanklik is van hulle kind se goedkeuring van hulle optrede ondervind later baie probleme met die kind se op voeding. Hiema tot ongeveer 6 jaar is die voorskoolse stadium waarin die sogenaamde oedipus konflik voorkom. Die seun sien sy vader as mededinger van sy moeder se liefde en so die dogter teenoor haar moeder. Later ontwikkel (of behoort hulle) slegs ’n gevoel van tederheid teenoor die ouer van die teenoorgestelde geslag en identifiseer die kind met die ouer van dieselfde geslag. Gedurende die volgende periode van 8 tot 10 jaar is die kind in die latente stadium of middelkinderjare. Hy vorder met die verhoudings wat reeds bereik is en addisionele identi- fikasie onstaan — bv. met ’n onderwyser, wat natuurlik ook kritiek teenoor die ouers se manier van optrede kan uitlok. Groepe van dieselfde geslag word ook gevorm. Die moeder- (vader) kinderverhouding ontwikkel nou verder en verskil in sekere opsigte afhangend of dit ’n seun- tjie of ’n dogtertjie is. Daarna kom puberteit en adolessensie. Kinders beweeg nou duidelik weg van hulle ouers en kan krities en opstandig raak. Hulle identifiseer dikwels beter met volwassenes jonger as hulle eie ouers — goed of sleg — en soek veral die geselskap van ander adolessente op. W anneerdie kind egter sy biologiese en kulturele uitdagings oorkom het, beweeg hy weer nader aan die ouers en word ook hopelik geleidelik ’n volwasse lid van die gemeenskap. Vanaf geboorte tot 3 of 4 maande ouderdom onderskei die kind nie sy ma onafhanklik van homself nie. Dit is die sogenaamde outistiese stadium en die kind se gewaar- wordinge draai net om homself. Deur die moeder se optrede behoort sy reeds die kind op hierdie stadium te vul met haar lewenslus. Vanaf 3 tot 4 maande word die kind bewus dat daar ’n persoon behalwe homself is met wie hy eintlik 'n simbiotiese verhouding het — sy ma. Hy raak om en by 8 maande angstig as hy van sy moedergeskei word. Hierdie fase word afgerond op ongeveer 12 tot 18 maande. Hiema volg die sogenaamde “ toddler” stadium (12 — 36 maande). Gedurende hierdie tydperk word die kind se gevoel van mag (almag) getemper deur die eise wat die ouers aan hom stel. Hy ontwikkel ook die vermoë om afhanklikheid te verstaan. Aggressiewe drange is nou in stryd met afhanklik- heidsgevoel, liefde en behoefte aan goedkeuring. Hy raak baie ambivalent en ook negativisties. SUMMARY Daar is studies wat aantoon dat moeders wat vroeg begin borsvoed langer daar- mee aanhou. Vroeë borsvoeding skyn egter nie so belangrik te wees vir die sukses van borsvoeding as dat die ma en kind bymekaar moet wees, die voeding op aanvraag moet wees en ondersteuning van die personeel gegee moet word. Wanneer die baba in die kraaminrigting is, is dit reeds baie belangrik om hom goed dop te hou, sy aktiwiteit en sikliese patroon op te merk en hiervolgens aan die moeders vooruit ’n idee te gee omtrent sy hantering tuis. ’ n Moeder sal dit verder ook waardeer dat die verpleegster of dokter haar baba raak- sien as ’n persoon op sy eie en meer geneig wees om later met haarprobleme na hulle te gaan. Deurkennis omtrent wat sy te wagte kan wees, kan sy ook met meer objektiwiteit teenoor die baba optree. Meeste ouers met "probleem kinders” het ander kinders wat geen of min probleme gee, maar hulle Die verhoudihg tussen die kind en sy moeder en ná haar ook die vader word hopelik dieper en inniger soos wat sy persoonlikheid ontwikkel. Sosio-ekonomiese faktore mag sorg en sekuriteit belemmer, maar nie altyd emstige gevolge 28 CURATIONIS Junie 1979 Junie 1979 Junie 1979 hê nie. Die ouers moet gedurig trag om aan die kind aan- vaarding (liefde) en sekuriteit (nie net materieel nie) te bied. Verder moet daar positiewe en tot ’n mindere mate ook negatiewe interaksie tussen die ouers en kind bestaan (die stel van eise). Aan die basiese drange van die kind nl. nuus- kierigheid, kameraadskap en eie waarde moet kans gegee word om binne perke, tot uiting te kom. Slegs indien die moeder sekuriteit in haarself besit kan sy waarlik sekuriteit aan haar kind.gee. Ouers wat afhanklik is van hulle kind se goedkeuring van hulle optrede ondervind later baie probleme met die kind se op voeding. hê nie. Die ouers moet gedurig trag om aan die kind aan- vaarding (liefde) en sekuriteit (nie net materieel nie) te bied. Verder moet daar positiewe en tot ’n mindere mate ook negatiewe interaksie tussen die ouers en kind bestaan (die stel van eise). Aan die basiese drange van die kind nl. nuus- kierigheid, kameraadskap en eie waarde moet kans gegee word om binne perke, tot uiting te kom. Slegs indien die moeder sekuriteit in haarself besit kan sy waarlik sekuriteit aan haar kind.gee. BRONNELYS 1. Brazelton, T.B . et al. (1976): Current problems in Pediatrics, VII, No. 2. 2. Reville, S .I., D odge, J.A . (1978): Archives of Diseases in Childhoof, 53:66. 3. M clnem y, T ., Cham berlain, R .W . (1978): Clinical Pediatrics, 17:234. 4. Leboyer, F. (1977): Birth without violence, Fontana Publishers. 5. Johnson, N . W .: Breast-feeding at one hour of age, M CN : 1976: Am J M ater Child N urs., 1:12. 6. Raphael, D: The lactation-suckling process with a matrix of supportive behaviour. (1966): Ann Arbor, University M icrofilms. 7. Stone, F.H . (1976): Psychiatry and the Paediatrician (Postgraduate Paediatric Series) London: Butterworths. 8. N elson, (1975): Textbook of Paediatrics. Philadelphia: W .B . Saunders. 4. Leboyer, F. (1977): Birth without violence, Fontana Publishers. 8. N elson, (1975): Textbook of Paediatrics. Philadelphia: W .B . Saunders. g 3. M clnem y, T ., Cham berlain, R .W . (1978): Clinical Pediatrics, 17 SUMMARY Ouers se idealisering van hulle kind word taamlik versteur deur hierdie optrede. Hy raak meer bewus van ander persone en hy ontwikkel voorkeur/verhoudings en wisselinge in die intensiteit daar- van. CURATIONIS 29 June 1979 June 1979

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/412/352

Afrikaans

INLEIDING mena observed in nursing cases and situations into manageable models or sim plified approxim a­ tions o f the real world o f nursing (1973:2) in verband gebring m et die spesi- fisering dat die doel van verple­ ging dieselfde is afgesien van die vorm van behandeling (medies of chirurgies) wat die pasiënt ont- vang Tereg wys Searle (1975:25) daarop dat die verpleegkundige praktyk ’n basiese kom ponent van die be- oefening van die geneeskundige praktyk in die konteks van gesond- heidsdienste is en nie ’n aanvul- lende diens daartoe nie. Verpleging is vandag nog die onm isbare arm van die geneeskunde — tot so ’n m ate selfs dat die funksie van die verpleegster gekwalifiseer word as beide ’n instrum entele en ekspres- siewe arm van die geneeskunde. ’n Konsep wat verpleging betref is dus a necessary tool to look at this reality differently in the fields o f theory development, research, prac­ tice, and education. A concept o f nursing will identify the elements and relationships upon which the nurse should focus in nursing situ­ ations. (King, 1971:22) • geneeshere en snykundiges word gespesifiseer as partly to mainly dependent upon nursing proper fo r n ature’s success or failure in her attem pt to cure by sickness, (p. 38.) • nursing is conceptualized as an art and as a body o f knowledge. Knowledge essential fo r nursing the sick includes medicine, sur­ gery and hygiene. D aarom sal gepoog word om hierna te kom tot ’n breë konsep van verpleging en verpleegkunde in toekom sperspektief. Dit is ongetwyfeld so dat alle w etenskaplike, tegnologiese en so- siale ontwikkelinge met die verloop van tyd die geneeskunde tot so 'n m ate vorm gegee en beïnvloed het dat daar met reg van ’n rewolusie op mediese gebied gepraat kan word. Dit het noodw endig ’n diep spoor in die wese van verpleging as diens aan die m edem ens gelaat. Virginia H enderson se konsep van verpleging — wat internasio- naal erken word — behels dat nurs­ ing is primarily assisting the indi­ vidual (sick or well) in the perfor­ mance o f those activities contribu­ ting to health, or its recovery (or to a peaceful death) that he would per­ form unaided if he had the necessary strength, will or knowledge. INLEIDING It is like­ wise the unique contribution o f nurs­ ing to help the individual to be inde­ pendent o f such assistance as soon as possible. (H enderson, 1966:5). In Florence Nightingale se kon- septualisering van verpleging word die volgende dimensies onderskei: • sy konseputaliseer gesondheid, siekte en goeie gesondheidsprak- tyke en bring dit in verband met verpleging •sy onderskei ook tussen twee tipes verpleging en heg simbo- liese konnotasies daaraan — die een noem sy die art o f nursing proper en dit is die kuns om die sieke te verpleeg en die ander health nursing or general nursing (Concept form alization in N urs­ ing 1973:35) FREDRIKA M J DE VILLIERS Professor, Departement Verpleegkunde, PU vir CHO SUMMARY The author aims to define a broad concept of nursing in a futuristic perspective. Many variables will influence future health services and thus conceptualisation in nursing. These variables will also present tremendous challenges to the nursing profession. nursing profession. Some of the main variables are discussed, these include demographic growth, the changing health profile, the disease- orientation of present health services and the increasing demand for services, future scientific and technological de­ velopments, the communication revolution and dehumanisation of health services. p Despite the changes foreseen, it is not envisaged that the nurse will become redundant. She will remain as a mediator between the patient and technology. Die konsep verpleging D an w ord dit deur ’n nuwe paradigm a m et sy teorieë, konsepte en m etodes wat die ano- malieë m eer volledig kan verant­ w oord, verplaas. berei en gem otiveerd is oi.i aan dié behoeftes te voldoen m oet gewerf, opgelei en behou word — ’n sisteem van w etenskaplike kennis wat as onderbou vir die praktyk dien m oet ontw ikkel en uitgebou w ord, w ant sonder ’n onderbou van kennis van w eten­ skaplike kwaliteit kan die ver- pleegpraktisyns nie op ’n profes­ sionele vlak funksioneer nie. Die Suid-A frikaanse R aad op V erpleging (R ekords: S .A .R .V . 1979) k o n s e p tu a lis e e r v e rp le e g ­ kunde as a hum an clinical health science that constitutes the body o f knowledge fo r the practice o f per­ sons registered or enrolled under the Nursing Act, as nurses or midwives. Within the parameters o f nursing philosophy and ethics, it is con­ cerned with , e developm ent o f knowledge fo r the nursing diagnosis, treatment and personalized health care o f persons exposed to, or suffer­ ing, or recovering fro m physical or mental ill health, 't encompasses the study o f preventive, prom otive, cura­ tive, and rehabilitative health care fo r individuals, fam ilies, groups and communities, and covers m an’s life­ span fro m before birth. Die m etaparadigm a in hierdie m odel is van groot belang: dit is ’n gestalt binne ’n dissipline en it pro­ vides a map which guides the scien­ tist through the va stg en era lly in­ comprehensible world. It gives scien­ tific endeavour which would not be present if scientists were to explore randomly. The metaparadigm is the broadest consensus within a disci­ pline. It provides the general para­ meters o f the field and gives scien­ tists a broad orientation fro m which to work. (K uhn 1970:19) Fundam enteel tot die ontw ikke- ling van die verpleegproses is die verpleegster se verm oë om ’n ver- plegingsdiagnose te m aak en ver- plegingstrategieë voor te skryf. Verplegingsdiagnose is ’n bepaling van die aard en om vang van ver- pleegproblem e wat die pasiënt ver- beeld. Dit is ’n onafhanklike funk- sie van die professionele verpleeg- praktisyn. Die konsep verpleging K onsepte is die basiese boublokke van teorieë en m oet daarom presies en eksplisiet gedefinieer wees om w etenskaplikes in staat te stel om tussen verskillende konsepte te onderskei. M eer resente konseptualiserings- m odelle van verpleging sluit kon­ septe soos aksie, reaksie, interaksie en transaksie in die verpleegproses in (King, 1968). B evordering en in- standhouding van optim ale gesond­ heid en selfsorg word ook deur ver­ skillende verpleegkundiges gei'n- korporeer in ’n konsep van verple­ ging (Johnson, 1959; O rem , 1971; Rogers, 1970; T ravelbee, 1971; Y ura & W alsch 1973). The two types o f nursing are c o n c e p tu a liz e d as h a v in g a com m on general purpose and each type as having a specific pur­ pose (p. 38). Both kinds o f nurs­ ing are to pu t us in the best poss­ ible position fo r nature to restore or to preserve health — to prevent or to cure disease or injury (p. 35). Konsepte kan volgens die Ver- pleegontwikkelings Konferensie- groep beskryt word as extensions o f percepts, as a grasp o f overall struc­ ture obtained by the isolation and identification o f relevant factors and relationships in orderly array. Con­ ceptualization about nursing, then, enables us to cast the complex pheno­ Inherent in die konseptuele mo- delle van verpleging is ’n konstella- • verpleging word m et medisyne 21 CURATIONIS SEPTEMBER 1982 sie van handelinge, bestem om die doel van verpleging te vervul, bekend as die verpleegproses. Die verpleegproses het evolueer as ’n verwysingsraam werk vir navorsing (A ndreoli & Thom pson, 1977:37). Die verpleegproses w ord geïdentifi- seer as die spesifieke aktiw iteit wat verpleging van ander gesondheid- sorgdissiplines onderskei. Y ura & Walsch (1973:23) konseptualiseer die verpleegproses as an orderly, systematic m anner o f determining the client’s problem s, m aking plans to solve them, initiating the plan or assigning others to im plem ent it, and evaluating the extent to which the plan was effective in resolving the problem s identified. as gevolg van ’n w etenskaplike re- volusie geskied. In elke revolusie word ’n bestaande paradigm a met sy geassosieerde teorieë, konsepte en navorsingsm etodes om verge- w erp w anneer anom alieë in die ge- akum uleerde data nie verantw oord kan w ord nie. Die Konsep Teorie van Ver­ pleging Ten einde ’n teorie van verpleging te ontw erp, is dit noodsaaklik om van die stadia van w etenskaplike ontw ikkeling bewus te wees. Kuhn (1970) verwys na die verskillende ontw ikkelingstadia van w etenskap­ like kennis in sy m odel The struc­ ture o f scientific revolutions. D aar is talle veranderlikes wat die eise vir gesondheidsdienste beïn- vloed en van die belangrikstes sal kortliks bespreek word. Die konsep verpleging ’n M eer beperkte paradigm a is die eksemplaar. Dit is meer konkreet en spesifiek as die metaparadigma (ibid, 175). ’n Dissipline kan ver- skeie eksem plaarparadigm as hê wat die aktiw iteite van die w etenskap rig. ’n M etaparadigm a kan verskeie eksem plaarparadigm as insluit. ’n Teorie is m eer as ’n beskry- wing van gebeure. Dit w ord gekon- septualiseer as a set o f interrelated (concepts), definitions, and p ro ­ positions that present a systematic view o f phenom ena by specifying re­ lations am ong variables (Faw cett, 1978:59). M et ander w oorde, die konsep teorie verwys na ’n stel geverifeerde, interverw ante kon­ septe en stellinge wat toetsbaar is (H ardy, 1978: 40). H ierdie definisie van verpleging as 'n w etenskap is om vattend en eksplisiet en tog is ’n enkel definisie van verpleging of w etenskap veel m eer as die som totaal van die dele, dit kan nie die totale om vang van verpleegpraktyk, verpleegproses of verpleegnavorsing en verpleegon- derwys om vat nie. M et ander w oorde, die m etapara­ digma of bestaande paradigm as in ’n dissipline verteenw oordig ’n alge- m ene oriëntering of ’n gestalt wat die w etenskaplike in ’n partikuliere dissipline hou. Indien Kuhn se konseptualisering van w etenskaplike ontw ikkeling korrek is en indien verpleging wel in ’n preparadigm a of transisie sta­ dium is, dan is die tyd en aandag wat bestee w ord aan die bestaande verplegingskonseptualiserings, die huidigi besorgdheid oor konsep- tuele r im w erke, m odelle, teorie- konstri sie en navorsingsm etodes alles i ;el van ’n evolusionêre proses wat ander dissiplines al ervaar j et en verpleegkundiges nog in die gesig m oet staar. VERANDERLIKES WAT DIE G E S O N D H E ID S D IE N S TE BEÏNVLOED EN GEVOLGLIK KONSEPTUALISERING IN VERPLEGING NOODSAAK — ’N TOEKOMSPERSPEKTIEF Die dilemma van kontempo- rêre gesondheidsdienste Dem ografiese ekspansie sowel as dem okratisering bring m ee dat die vraag na gesondheidsdienste al groter word. Die konsep dat elke mens die reg op ’n om vattende ge- sondheidsorgdiens het, het gewel­ dige sosio-politieke en ekonom iese implikasies ten einde die gesond­ heidsdienste daar te stel. D aar is al- r e e d s g e n o e m d a t d ie S u id - A frikaanse bevolking teen die jaar 2 000 ongeveer die 42 m iljoenvlak sal bereik. Dit is ook die beleid van die Suid-A frikaanse regering dat elke landsburger, selfs in die mees afgesonderde dele van die land toe- gang tot gesondheidsorgfasiliteite m oet hê. As bloudruk daartoe is die Wet op G esondheid (63 van 1977) ontwerp. D eur sosio-ekonom iese en poli- tieke m agte sal ons toekom stige sam elew in g w aarsk y n lik to e n e - m end groepgeoriënteerd en hoogs georganiseerd word. G roeporiën- tering evolueer geleidelik m aar teen 'n eskalerende m om entum in die vorm van groot besighede, groot in- dustrieë, massa arbeid en groot regerings. Psigo-sosiale studies toon dat die progressiewe groei van groot hierargies-geordende inrig- tings tot gevolg het dat werkgewers m eer tot groepdoelstellings neig. In groep-georiënteerde milieus, word eendragtigheid beklem toon en indi- viduele verwagtings verflou. G reen (1977:24) gebruik die term megaramp wat hy gem unt het om die waarskynlike katastrofes van die jare 1980s te om vat. Volgens hom is daar verskeie redes wat daarop dui dat die erns van ram pe, volgens hulle menslike invloed, in die jaar 2 000 sal toeneem . Chroniese onder- en wanvoeding sal op sy beurt weer ’n toenam e in epidem iese toestande veroorsaak en siektes wat ook in ’n gegewe gebied as uitgewis beskou is, by­ voorbeeld pokke en cholera, kan weer voorkom soos in Ethiopië in 1973. Psigo-sosiale spanninge sal in die toekom s ander oorsake as vandag hê as gevolg van die groepego wat belangriker as die individuele ego sal wees. G eneeshere sal nie in staat wees om al hierdie gesondheidsdienste te verskaf nie. Dit is nie alleen on­ m oontlik nie, m aar is ook onprak- ties en sal ook baie onekonom ies wees (Searle, 1976: 11). Demografiese groei Die preparadigm a stadium is die vroeë fase van w etenskaplike ont­ wikkeling wat deur verskillende ge- dagtestrom inge gekenm erk word. A lh o ew el d ie se lfd e fe n o m e e n onder die loep kom , w ord dit ge- woonlik op verskillende wyses be- skryf en gei'nterpreteer. Volgens die D em ografiese Jaar- boek van die V erenigde Volke word geskat dat die w êreldbevol- king teen die einde van die eeu onge- veer die 42 m iljoenvlak sal bereik. H anlon (1974:6), 'n outoriteit op publieke gesondheid, skat dat dit teen die jaar 2 050 die 20 biljoen- grens kan verbysteek daar die V erpleging as ’n gesondheidspro- fessie het drie basiese verantw oor- delikhede: — die sam elewing se gesondheids- behoeftes wat die basiese rede vir die bestaan van die b 'roep is, m oet bevredig word K uhn is van m ening dat die voor- uitgang van w etenskaplike kennis — voldoende personeel wat voor- CURATIONIS 22 VOL. 5 NO. 3 VOL. 5 NO. 3 teit meegebring. Versorging van be- jaardes sal volgens huidige ten- dense ’n toenem ende aandeel van toekom stige versorging in beslag neem. wêreldbevolking met 75 miljoen mense elke jaar toeneem . In Suid- A frika word geskat dat die bevol- king teen die einde van die eeu ong- eveer die 42 m iljoenvlak sal bereik. saster prevention in the next two de­ cades . . . M y fear is that the multiple crises we will have to face in the next 15 years may distract us from pre­ ventive measures. T e re g wys N u tta l (1975:42) daarop dat teen die einde van die eeu there will have to be acknow ­ ledgement o f rationing — rationing o f health care . . . heart transplants versus chronic geriatric care. H ierteenoor is die aantal ge- boortes dw arsdeur die hele Wes- terse wêreld aan die afneem . Die rede bly steeds onbekend, ten spyte van ’n aantal teorieë wat die lig gesien het. Dit sal heeltem al foutief wees om te veronderstel dat die m oderne m etodes van kontrasepsie en aborsie alleen daarvoor verant- wooraelik is. Baie dieper redes waarom mense verkies om wel kin- ders of geen kinders te hê nie moet gesoek word. (N uttal, 1975:41). Die dilemma van kontempo- rêre gesondheidsdienste Bodenstein (1975:21) wat self 'n geneesheer is, konstateer dat die geneeshere self die onm oontlikheid besef om al die vereiste dienste te lewer en sien as oplossing die grootskaalse opleiding van m ediese assistente. Bevolkingstoenam e sal nie die enigste rede vir die kom ende mega- rampe wees nie. Die inkorting van d r in g e n d e o n tw ik k e lin g s p r o - gramme in sommige lande het reeds agteruitgang in die sosiale ontwik- k e lin g s p r o s e s m e e g e b r in g en m inder mense verkry die nodige o n d erw y s, in e n tin g , o p le id in g , voeding ensovoorts. Demografiese groei Die beperktheid van beskikbare lewensruim te gepaard m et die ver- snelde tendens tot verstedeliking, sal horisontale uitbreiding bemoei- lik, indien nie onm oontlik maak nie. Dit is belangrik om in hierdie verband te besef dat m et toene- m ende kom pleksiteit (en engheid) van organisasies, die getal interper- soonlike verhoudinge tussen indivi- due geom etries verm eerder. Die veranderde gesondheids- p r o f i e l v a n d i e S u i d - Afrikaanse bevolking D aar is ’n algem ene tendens om weg te beweeg van die akute epide­ miese siektes na chronisiteit — de- generatiewe en gedragsongesteld- hede wat baie m oeiliker is om te voorkom en te genees. Nog ’n veranderlike — die weer — kan die ram pe, wat die lande nie kan bekostig nie, verhaas. Die CIA voorspel toekom stige w êreld klima- toriese veranderinge wat die groei- seisoen oor feitlik die hele aarde sal verkort en geweldige droogtes en oorstrom ings in baie dele sal ver­ oorsaak. The result, according to its report, will be fam ine and starvation on a scale yet unknow n and a period in which the politics o f fo o d will become the central issue o f every government. (G reen, 1977:25). W at die geneeshere egter vergeet is dat die R.S. A. oor 47 527 geregis- treerde verpleegkundiges beskik, asook oor duisende ingeskrewe ver­ pleegkundiges, om nie eens van die groot getalle verpleegassistente te p r a a t n i e . ( S t a t i s t i e k e v a n S .A .R .V ., 1978). Dit is ook bekend dat duisende nuwe gevalle van tuberkulose elke jaar aangem eld w ord, dat duisende persone psigiatriese behandeling ontvang, dat die voorkom s van bil- harzia, veneriese siektes, kardio- vaskulêre toestande en kanker toe­ neem. Dit verg egter noukeurige kon- septualisering en opleiding. Die im- plem entering van die om vattende gesondheidsisteem in die selfrege- rende swart state m et gevolglike uitbreiding van prim êre gesond- heidsorg dra by tot die toekom stige voorbereiding om hierdie uitdaging die hoof te bied. V erder is daar ook ’n toenam e in alkoholism e, dwelmverslawing en veneriese siektes as gevolg van die toenem ende perm issiwiteit van die samelewing. G reen (1977:27) is van mening dat these factors may have such ad­ verse consequences that disaster relief co-ordination activities will be more prom inent than efforts at di­ Verlaging van babam ortaliteit het die probleem van babam orbidi- 23 CURATIONIS CURATIONIS SEPTEMBER 1982 Hierdie profilaktiese tipe terapie kan m oontlik gem aak w ord deur gesondheidsw etenskappe - geheue- banke. In die kom ende dekades sal alle individue in alle lande ’n reke- nariseerde gesondheidsrekord hê. Elke kontak wat ’n pasiënt m et ’n gesondheidsisteem het, sal elektro- nies in ’n streeksgeheuebank aan- geteken w ord. Die veranderde gesondheids- p r o f i e l v a n d i e S u i d - Afrikaanse bevolking Die rekords sal on- m iddellik beskikbaar wees w anneer die pasiënt ’n m ediese ondersoek m oet ondergaan. D aar is tans ’n toenem ende er- kenning van die belangrikheid van die rol van die verpleegster asook die geneesheer-verpleegstersam e- werking in die uitbreiding van ge- sondheidsdienste om in die toene­ m ende vraag te voorsien. beëindiging van die aardse lewe — vergelyk die aborsie- en eutanasie- vraagstukke. Proefnem ings om m ense se lewe te verleng is aan die orde van die dag en daar word in die vooruitsig gestel dat lew ensverwagting voor die einde van die eeu deur middel van onder andere seldelingstim ule- ring verhoog kan w ord tot enigiets van 120 tot 150 jaar. (D unlop, 1975:169). Om so oud te w ord, sal glad nie iets besonders wees nie. Die verpleegprofessie het lank gelede al besef dat die radius waar- oor die geneesheer sy onm iddellike toesig kan uitoefen geleidelik begin verm inder nam ate die ontw ikkeling in die biom ediese w etenskappe flo- reer. Die aantal pasiënte wat di- rekte persoonlike sorg van die ge­ neesheer verkry sal verm inder weens die kom pleksiteit van die werk van die geneesheer wat m eer tydrow end w ord. (Searle, 1976:12). Searle (ibid) konseptualiseer dit as volg: To an ever greater extent the doctor will becom e a resource person, a preceptor, a leader o f a multi-disciplinary team who will delegate health care functions to members o f this team. Long distance guidance and the provision o f stand­ ing orders enable m any doctors to provide a health service, through their nursing personnel, to large sec­ tions o f the com m unity. Psigiaters, psigiatriese verpleeg- sters en psigoterapeute bestee ’n aansienlike deel van hulle tyd aan d ia g n o se rin g . D ie g e o u to m a ti- seerde sistem e sal ’n m eer gedetail- leerde geskiedenis verstrek en die paslike diagnose en terapeutiese program aandui. K om pertegnologie het ook groot- skaalse vernuw ing op die biom e­ diese gebied m eegebring. Die ver- wagte verm oë om genetiese m ateri- aal te m anipuleer, ’n kunsm atige plasenta te skep en ook die klo- nering van superm ense, illustreer dat tegnologie op die gebied van die mens se reproduksieprosesse kan verbeter. Die wetenskaplike en tegno- logiese aard van die moderne hospitaal ’n Studie van verpleging as ’n pro- fessie bring mens van aangesig tot aangesig m et een van die ver- naam ste aspekte van die m oderne hospitaal, naam lik sy tegnologiese karakter. Huidige pasiëntesorg om- sluit ’n om vangryke orde van tegno­ logiese toerusting en gespesiali- seerde w erkers, elk m et sy eie ko- ninkryk van w etenskaplike en teg- niese bedrew enhede. As rekenaars die instrum entele funksie van die huidige geneeshere en verpleegsters sal oorneem , im- pliseer dit dat ’n nuwe tipe gesond- heidsprofessionele personeel opge- lei sal m oet w ord om die ondersteu- nende en psigoterapeutiese funksies (ekspressiew e) te verrig. Interper- soonlike talente sal w etenskaplike g e so fistik e e rd h e id as h o o fto e la - tingskriterium verplaas. Die soge- naam de medics sal gekeur word op grond van hulle verm oë om te em- patiseer, sensitief en verdraagsaam te wees ten opsigte van m ense met fisiese en em osionele versteurings. Die hoofdoel sal wees om hulle voor te berei om binne ’n medic- com putor-m odel te funksioneer (Carnish 1978:81). Die veranderde gesondheids- p r o f i e l v a n d i e S u i d - Afrikaanse bevolking Eventual, hum an machine chimerans m ay be able to exceed m an’s physical powers, emotional functions, and intellectual capacities. (In M axm en, 1976:82). Die bew aring van geestesgesond- heid sal in die toekom s die tera- peute se belangrikste doelstellings wees. Profilaktiese m aatreëls van ’n psigologiese aard m oet deel en ver- antw oordelikheid van die sosio-po- litieke struktuur wees. Jerrold M axm en bew eer in ’n ar- tikel M edicine in the post-physician era dat die geneesheer en verpleeg­ ster binne vyftig jaar oorbodig sal wees en deur rekenaars en 'n nuwe tipe van professionele gesondheids- persoon, die medic, vervang sal word. Die huidige psigologie en sosiale w etenskappe kan m oontlik deur ’n geheel nuwe w etenskap, naam lik psigo-bio-sosiologie vervang word. The new science will not be a sum ­ mation o f psychodynam ic, bio­ dynam ic and sociodynam ic factors, but will reflect the indivisible interre­ lationships between the individual and his society. (Lesse, 1978:78). Bodenstein (1975:21) tipeer dit as volg: The South African nurse, by virtue o f the high standards she has achieved, by virtue o f her closer con­ tact and identification with the grass­ roots levels o f health care problem s and by virtue o f her sincerity and flexibility in adjusting and expand­ ing both form al and ongoing train­ ing, as well as the scope o f her ser­ vice, is destined to play a significant and essential role in developing the health services we need. Die rekenaar van die toekom s sal, om rede van sy reusagtige stoor- verm oë, in die gesondheidsdienste toegang kan hê tot die kollektiewe wysheid van alle geneeshere en ver- pleegsters. Die geneeshere en ver- pleegsters se geheue is beperk, die rekenaar vergeet nooit. Die behandeling van latente siektes Searle (1976: 10— 11) se konseptualisering van die kliniese verpleegspesialis beklem- toon die verpleegprofessie se ver- houding m et die m ediese professie. A an elke m ediese spesialiteit m oet ’n kliniese verpleegspesialis toege- wys word. Sy m oet as skakel dien tussen die mediese spesialistespan, verpleegsters en ander gesond- heidsorgpraktisyns. Sy m oet die al­ gem ene verpleegpraktisyn bystaan om die nodige soort spesialistediens te voorsien om verplegingstan- daarde te handhaaf. Die kliniese verpleegspesialis sal onverm ydelik ’n spesialis in tegnologiese sin word, terwyl die algem ene verpleegprakti­ syn se deskundigheid sal wentel om die totale ondersteuning van die pa- siënt, die organisasie van die pa- siënt se m ilieu, die basiese versor- ging van die pasiënt, die uitvoering van spesialiste dienste onder be- geleiding, en die onderrig van stu- dentverpleegkundiges in die kli­ niese situasie. G ordon (1970:14) sien die kli­ niese verpleegspesialis as ’n change- agent en Christm an (1970:21) be Die grootste uitdaging w aarvoor die verpleegprofessie vandag staan is aanpassing van die kliniese ver- pleegpraktyk by die w etenskaplike vereistes van ’n tegnologiese era waarin die rekenaartegnologie die grootste beweegkrag vir verande- ring in die organisasie en tegnieke van gesondheidsorgdienste is (Par­ sons, 1976:1). Toepassing van tegnologie op pa- siëntsorg het alreeds op terreine soos intensiewe sorg en koronêre eenhede ’n diepgaande uitwerking gehad. Die voorbereiding van rekenaar- program m e vereis ’n effektiewe werksverhouding tussen verpleeg- personeel, rekenaar-sisteem analiste en program m eerders asook ander gesondheidsorgw etenskaplikes. Dit noodsaak verpleegsters om hulle praktyk sistem aties te ondersoek en ’n m etodologie van pasiëntsorg op te stel, wat voldoende w etenskap­ like akkuraatheid vir die rekenaar- span het om dit by die tegniese ver­ eistes van die rekenaarsisteem en sy program aan te pas. M et ander woorde hulle m oet verpleegprak- tykkennis in verpleegkunde om skep om as basis vir ’n partikuliere reke- naarprogram te dien. Die behandeling van latente siektes Stanley Lesse (1978:76) is van oor- deel dat die rede vir oorbeklem to- ning van kuratiew e dienste te wyte is aan die siektegeoriënteerde me- diese en psigiatriese dienste. Ons wag vir die m ens om siek te word voordat ons hom behandel. So ’n benadering is ondoeltreffend en beslis anachronisties. Die ontw ikkeling op w etenskap­ like en veral tegnologiese gebied het geweldige nuwe perspektiew e vir die m ens oopgem aak. O rgaan- oorplanting, hart-longm asjiene en talle ander m ediese praktyke en toerusting het in enkele dekades ook ’n revolusie op m ediese gebied veroorsaak. N et soos by die oor- spronge van die lewe is die mens ook druk besig om te besin oor die In die jaar 2 000 sal so ’n bena­ d e rin g w a arsk y n lik o n d e n k b a a r wees. H opelik sal hierdie siekte-ori- ëntering verdwyn w anneer die ge- sondheidsw etenskappe m et hulle gesondheids-oriëntering in die toe- koms veld wen. 24 VOL. 5 NO. 3 VOL. 5 NO. 3 CURATIONIS die toekom s ’n hoofrol speel in die voorsiening van m ediese dienste. Die beskikbaarheid van videotele- fone en interaktiew e video-reke- naarterm inale in wonings kan pa- siënte in staat stel om ’n groot deel van hulle mediese sorg te ontvang sonder om na hospitale of klinieke te gaan. Wireless sensing devices kan pasiënte se fisiologiese toestand m onitor en data onm iddellik na ’n klinikus versend. N adat die data deur ’n sentrale rekenaar ontleed is kan die klinikus die resultate met die pasiënt bespreek en die nodige behandeling m eedeel. Slegs wan- neer sekere aspekte van die fisiese ondersoek nie deur verwyderde kontrole gedoen kan word of indien geselekteerde bykom ende toetse nodig is, sal die pasiënt na ’n streek- sentrum gaan., G roepterapie kan deur videofone gevoer word. Psigi- atriese buitepasiënteklinieke kan deur gevorderde kom m unikasieteg- nologie vervang word. Die gebruik van gesofistikeerde telekom m uni- kasietegnologie om die pasiënt se gedrag tuis te m onitor kan die be- hoefte aan psigiatriese hospitale en verpleeginrigtings grootliks vermin- der (C arnish, 1978:82). Konseptualisering van die im- plikasies van die wetenskap­ like en tegnologiese ontwik­ keling vir die verpleegprofes- sie g em ene v e rp le e g p ra k tis y n nie (Searle, 1976). Die behandeling van latente siektes Sy kan in die gere- kenariseerde areas onder begelei- ding van die kliniese verpleegspesi­ alis werk. A shw orth sê (1975: 574- 7): The specialists are a corps o f ap­ propriately educated nurses com ­ mitted primarily to patient care and capable o f providing clinical leader­ ship. It is their role in consultation with generalist nurses to define nurs­ ing needs, identify and analyze nurs­ ing problem s and priorities and seek solutions using any relevant know ­ ledge available in nursing or other sciences. Specialists m ust be pre­ pared to offer nursing advice to all who seek it and to develop, fo rm u ­ late and disseminate new knowledge in the clinical area. Searle (1976: 10— 11) se konseptualisering van die kliniese verpleegspesialis beklem- toon die verpleegprofessie se ver- houding m et die m ediese professie. A an elke m ediese spesialiteit m oet ’n kliniese verpleegspesialis toege- wys word. Sy m oet as skakel dien tussen die mediese spesialistespan, verpleegsters en ander gesond- heidsorgpraktisyns. Sy m oet die al­ gem ene verpleegpraktisyn bystaan om die nodige soort spesialistediens te voorsien om verplegingstan- daarde te handhaaf. Die kliniese verpleegspesialis sal onverm ydelik ’n spesialis in tegnologiese sin word, terwyl die algem ene verpleegprakti­ syn se deskundigheid sal wentel om die totale ondersteuning van die pa- siënt, die organisasie van die pa- siënt se m ilieu, die basiese versor- ging van die pasiënt, die uitvoering van spesialiste dienste onder be- geleiding, en die onderrig van stu- dentverpleegkundiges in die kli­ niese situasie. g em ene v e rp le e g p ra k tis y n nie (Searle, 1976). Sy kan in die gere- kenariseerde areas onder begelei- ding van die kliniese verpleegspesi­ alis werk. A shw orth sê (1975: 574- 7): The specialists are a corps o f ap­ propriately educated nurses com ­ mitted primarily to patient care and capable o f providing clinical leader­ ship. It is their role in consultation with generalist nurses to define nurs­ ing needs, identify and analyze nurs­ ing problem s and priorities and seek solutions using any relevant know ­ ledge available in nursing or other sciences. Specialists m ust be pre­ pared to offer nursing advice to all who seek it and to develop, fo rm u ­ late and disseminate new knowledge in the clinical area. Die toenemende dehumani- sering van die gesondheids­ dienste Talle verbruikers begin w onder of hulle die ontvangers van w eldade, of die prooi van die stelsel is. In die dam pkring van die verw etenskap- likte hospitaalm ilieu is dit hoof- saaklik spesialisering en die ontw ik­ keling van w etenskap en tegnologie wat bygedra het tot die erosie van kwalitatiewe pasiëntversorging. Presiese konseptualisering in ver­ pleging is van kardinale belang. Die verpleegster sal op ’n logiese en wetenskaplike wyse met 'n woorde- skat gestroop van clichés en esote- riese retoriek, haar kliniese praktyk m oet verduidelik. D it sal die professie van 'n w eten­ skaplike taal voorsien en ipso facto ’n wetenskaplike m etode om pro­ bleme van pasiënte die hoof te bied. Hierdie taksonom ie m oet met die mediese diagnostiese klassifikasie- sisteme asook m et die vereistes van rekenarisering verenigbaar wees. (Roy, 1975: 90-98). Die neiging tot spesialisering en institusionalisering in die gesond- heidsprofessies het tot ’n verbyste- rende verdeling en onderverdeling van take en eise gelei. The vast superstructure o f highly institutiona­ lized bureaucracy is inherently de­ personalizing. The individual easily becomes lost in the m aze o f rigid and uniform regulations applied to all with an impersonal and. m any times apathetic hand. (C arper, 1978:11) G ordon (1970:14) sien die kli­ niese verpleegspesialis as ’n change- agent en Christm an (1970:21) be- skryf haar as ’n rolm odel vir die ver­ pleegpraktisyn. ’n A antal geselekteerde, behoor- lik opgeleide kliniese verpleegspesia- liste behoort ook vir die rekenaar­ tegnologie opgelei te word sodat hulle as vernuw ers en veranderings- agente kan dien om die kliniese ver- pleegpraktyk vir inskakeling by die vereistes van die rekenaartegnolo­ gie voor te berei. H ierdie taak stel hoë eise aan kli­ niese verpleegpraktisyns. D aar kan egter nie van die algem ene ver­ pleegpraktisyns verwag word om hierdie gespesialiseerde take te verrig nie. Die verskyning van die kliniese verpleegspesialis im pliseer ook nie die verdwyning van die al- Die sosiale milieu van die meeste groot akadem iese hospitale en kli­ nieke weerspieël wat Goldsbou- rough (1966:66) karakteriseer as a Die kommunikasierevolusie BIBLIOGRAFIE 1999: the world o f tom orrow : selec­ tions from the Futurist: a journal o f forecasts, trends and ideas about the future. W orld future society W ashington 1978. Die w egbreek van ou idees en verstarde konseptuele raam w erke is nie ’n m aklike taak nie. Dit is pre- sies hierdie verwysingsraam werk van grense en beperkings wat die verpleegster m oet oorskry as ons betekenisvolle teorieë wil konsep- tualiseer om die uitbreidende hori- sonne van die verpleegpraktyk te rig. Dit verg ’n sprong wat nuut, onbekend en dikwels angsw ekkend is m aar wat ook stim ulerend kan wees. 5. C A R PE R . B arbara A Fundam ental patterns of know­ ing in nursing Advances in nursing science 1(1): 12-23 O ktober 1978. 6. D U N LO P. J M Genetic engineering Nursing Times 72(5): 169-171 Feb. 1975. 7. FA W C ETT, Jacqueline The relationship between theory and research: a double Helix A dvanced nursing science 1(1): 49-61 O ctober 1978. 8. G R E E N . S International disaster relief: towards a re­ sponsive system M cGraw-Hill New York 1977 9. H A N L O N . J J Public health administration Mosbv St Louis 1974 10. H A R D Y . M argaret E Perspectives on nursing theory Advanced nursing science 1(1): 37-48 O ct. 1978 11. H E N D ER SO N . Virginia The nature o f nursing McMil­ lan New York 1966 12. KIN G. I M Towards a theory o f nursing Wiley PUK 1971 K onseptualisering van die toe- koms is ’n integrale deel van die verpleegprofessie. O ns konsepsie van die toekom s sal nie net ons gedrag in die huidige situasie bei'n- vloed nie, m aar ook help om ons to e k o m s te o n tw e r p . ( L i t t l e , 1978:12). 13. K R A U S. Irene The role of the nurse in the hospital set­ ting of the 1980s W orld Hospitals 15(2): 132-135 May 1979 14. K U HN . T The structure o f scientific revolution Univ. of Chicago Press Chicago 1970 15. LESSE. S The preventive psychiatry of the future W orld future society bulletin XII (6) Nov. Dec. 1978 16. LITTLE. BIBLIOGRAFIE D aar is beslis ’n behoefte aan ver- pleegdeskundiges wat as futuroloë m oet praktiseer. H ulle m oet die veranderende sosiale, ekonom iese en politieke tendense bestudeer en die nodige voorspellings vir ver- nuwing in die gesondheidsdienste en professies m aak. Verpleging het ’n diep religieuse oorsprong, wat veral op die Tien G ebooie en Bergpredikasie ge- grond is, (Searle, 1969:4). V erple­ ging as arbeid is Roeping van G od. Die verpleegster is geroep tot pro­ feet, priester en koning en tot ’n be- sondere taak. H aar arbeid w ord vir haar ’n goddelike roeping en is geen harde lot wat haar te beurt geval het nie. V erpleging is dus roepingsar- beid in diens van G od en Sy Ko- ninkryk. Die seen van haar arbeid lê daarin dat dit haar ten diepste bind aan die nood van haar naaste en dan uitgroei tot konkrete naaste- liefde. Die verpleegster m oet as ’n v o o r g a n g e r ’n v o o r b e e ld v an Christelike liefde, en naastediens wees wat in alle opsigte haar Christelike geloof en liefde in haar werke openbaar. In die dam pkring van liefde van 1 K orintiërs 13 lê een van die geheim e van verpleging op- gesluit. Verpleging berus in wese op die lie fd e sg e b o d v an C h ristu s (M att. 22:37-40) en op die voor­ beeld van Christus. In die liefdesge­ bod w ord allereers liefde tot God geverg, w aardeur ook die liefde tot die naaste in ’n nuwe lig gestel w ord . . . Vir sover julle dit gedoen het aan een van die geringstes van hierdie broeders van M y, het julle dit aan M y gedoen. 1. A N D R E O L I. K G ; TH O M PSO N , C E The nature of science in nursing Image 9(2):226 April 1977 2. A SH W O R TH . P The clinical nurse consultant Nursing Times 6(2): 574-577 April 1975. p 3. BO D EN STEIN , J W Prim ary health care: its principles and some of its implications in our South African de­ velopm ent context SA Verpleegsterstydskrif 42(11): 20- 24 Nov 1975 4. C A R N ISH , E ed. BIBLIOGRAFIE G R Problem s and process, a philosophy of the future W orld future society bulletin 12(6): 26:33 Nov. Dec. 1978 17. MAXMF.N. J S The post-physicians era medicine in the 21st century Wiley New York 1976 D it is goed dal dosente wat poog om hulle studente se belangstelling in die toekom s te w ek, sal onthou dat A m an’s m ind stretched by a new idea, never returns to its original di­ mensions (O liver H annes — aange- haal deur K raus, 1979:135). 18. N U R S IN G D E V E L O P M E N T C O N F E R E N C E G R O U P Concept form alization in nursing: process and product Little Brown Boston 1973 p 19. N U TTA L. P Nursing in the year A .D . 2000 Nursing mirror 141(20): 41-42 Nov. 1975 20. PA RSO N S. R The future o f the nursing profession: computer technology and clinical nursing practice Referaat gelew er te G roote Schuur-hospitaal 1976 g p 21. R O G E R S. M E A n introduction to the theoretical basis o f nursing Davis Philadelphia 1970 Indien die gestalte van liefde in die verpleegberoep gekonseptuali- seer w ord en dit vergestalting in verpleegonderw ys en -praktyk kry, sal ons nie verder gaan soek na kon­ septualisering van neutrale kon- septe soos kwalitatiewe versorging, em patie en so m eer nie. f g p 22. R O Y , C A Diagnostic classification system for nurses Nursing outlook. 23(2): 465-479 Feb. 1975 Die kommunikasierevolusie Die kom m unikasierevolusie sal in CURATIONIS CURATIONIS SEPTEMBER 1982 25 egte Christelike liefde voortspruit, dan sal agter die m edelye die liefde en agter die liefde die drywende en besielende krag van die geloof wees. Eintlik sal die verpleegster eers haar pasiënt as m ens leer ken w anneer sy haar gaan inlewe en m eelewe en die sorg, leed, las, lyding, verdriet, en angs van die ander help dra. D ie verpleegster w ord opgeroep om m ee-te-ly en dat m edelye daarna in diens van die liefde, in egte Christelike Liefda- digheid, om skep sal w ord. daarop dat die verpleegberoep in die jaar 2 000 nie oorbodig sal wees nie, w ant die verpleegster asook die geneesheer is tussenganger tussen die tegnologie en die pasiënt. no care society. Pasiënte is aan die genade van vreem delinge wie se rolle hulle nie kan óf m ag verstaan nie, en aan onbekende m asjiene en vreem de roetines oorgelew er wat totaal buite hulle eie gew oontes lê. The patient becomes just another patient, another disease, another medication order, another nam e on the daily operating room schedule. D ie vinnig veranderende verwe- tenskaplikte gesondheidsdiens met ’n toenem ende hum anitêre filosofie as oplossing vir die dehum anisering van die dienste noodsaak verpleeg­ sters om die godsdienstige grond- slag van hulle verpleegfilosofie onder die soeklig te plaas, dit verder uit te bou en hulle geloof in die ewige W oord w aaruit daardie fi­ losofie gebore is, opnuut te bevestig en te bely. D aar is al baie oor die gem engde seen van die w etenskap besin. Die Frankenstein-m ite is ’n onom stoot- like m etafoor wat beskryf hoe w etenskaplike en tegnologiese pres- tasies ons m enslikheid eerder ver- m inder as bevoordeel. SLOTGEDAGTE 23. SEA R LE . C harlotte Nursing education: the future 5i4 Verpleegsterstydskrif 92(8): 24 Aug. 1975 24. SEA R LE . C harlotte 'n SA Verplegingscredo SA Ver- pleegstersvereniging Pretoria 1969. ’n Terugblik oor die totale spek- trum van veranderlikes wat die ge­ sondheidsdienste bei'nvloed, en die uitdagings wat dit aan die verpleeg­ professie stel en die verpleegsters se bereidwilligheid om die uitdagings tot hervorm ing te aanvaar, dui 25. T R A V E L B E E . Joyce Interpersonal aspects o f nursing Davis Philadelphia 1971 25. T R A V E L B E E . Joyce Interpersonal aspects o f nursing Davis Philadelphia 1971 26. Y U R A . H elen: W A LSCH . M ary The nursing process A ppleton New York 1973 2nd ed. 26. Y U R A . H elen: W A LSCH . M ary The nursing process A ppleton New York 1973 2nd ed. Die m edelye, erbarm ing en deer- nis van die verpleegster m oet uit CURATIONIS 26 VOL. 5 NO. 3 VOL. 5 NO. 3

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/424/364

Afrikaans

Lewensiklus Die vroulike miet grawe ’n tonnel in die oppervlakkige lae van die vel (nie laer as die horingvlies van die vel nie), waar sy haar eiers lê. Ge- woonlik word die dun en gerim- pelde vel verkies. Dit is belangrik om in gedagte te hou dat sarkopte-besmetting ’n kontra-indikasie vir pokke-immuni- sering is. INLEIDING miete en sensitisering van die vel te wyte aan afskeidings van die miete veroorsaak ’n erge gejeuk, veral in die nag. Die jeuk lei tot krap van die vel en gevolglik is sekondêre bakteriële infeksie in sommige ge­ valle onvermydelik. Die larwes broei binne vier dae uit en verlaat die moedertonnel. Op die oppervlakte van die vel vorm hulle groepies en begrawe hulself in die vel, maar daar word nie tonnels in dié stadium gegrawe nie. Na be- vrugting deur nomadiese manlike miete, begin die vroulike miete weer om die ingrawing van tonnels in die vel te herhaal. Die inkubasie- periode kan etlike dae of selfs weke duur voor die gejeuk opgemerk word. Sarkopte-besmetting is 'n alle- daagse siekte wat veroorsaak word deur ’n baie klein artropode, ’n miet — sarkoptes scabiei, wat nie met die blote oog sigbaar is nie. Ge- woonlik word ’n hele gesin, skool of koshuis besmet. ’n Jeukende uitslag kom op die volgende liggaamsdele voor: — tussen die vingers en tone Oor die algemeen word die siek- tetoestand nie as ernstig beskou nie. Die hoë voorkoms van 2-5 % leerlinge wat sarkopte-besmetting opdoen (veral in Swart en Kleur- lingskole in die R.S.A.), is egter kommerwekkend. In die lig van sekondêre komplikasies wat ge- paard gaan met bakteriële infeksie en in baie gevalle die oorsaak is van glomerulonefritis en in ’n minder mate rumatiese koors, is dit nodig dat die siektetoestand in ’n erns- tiger lig gesien word om doeltref- fende beheer te kan verseker. — voorste gedeeltes van die ge- wrigte en elmboë — anterior okselvelvane Figuur 1: Wyfiemiete in holtes in die vel Figuur 1: Wyfiemiete in holtes in die vel \ < \ * - * •** i \ Verspreiding — tepels en laer buik by vroue — eksterne genitalieë — kuite en bandoppervlakte — besmetting van die kop en voete kom slegs by babas voor. SUMMARY Scabies is characterised by severe itching of typical distribution. The whole body is treated with benzyl-benzoate or monosulfiram emulsion. It is essential that the whole family of an infected person he treated. H lth d ti d it i l t i t t th d hi h t ib t t ti bi i Scabies is characterised by severe itching of typical distribution. The whole body is treated with benzyl-benzoate or monosulfiram emulsion. It is essential that the whole family of an infected person he treated. Health education and community involvement are important methods which can contribute to preventing scabies in­ fection. ucation and community involvement are important methods which can contribute to preventing scabies in­ VOORKOMS Direkte verspreiding vind plaas deur noue liggaamskontak, byvoor­ beeld saam slaap in een bed, kontak tussen ouers en kinders en kinders wat saam speel en skoolgaan. Die siektetoestand kom algemeen in plattelandse gebiede en onder laer sosio-ekonom iese gemeen- skappe voor. In sommige dorpies van die Afrikastate en selfrege- rende Swart state in Suid-Afrika is die voorkoms ook redelik hoog. pp — besmetting van die kop en voete kom slegs by babas voor. Pasiënte wat aan leprose of ander siektetoestande ly, wat die normale sensasie van die vel benadeel, sal miskien nie die gejeuk wat deur die miete veroorsaak word, kan voel nie. In sulke gevalle kan die be­ smetting ernstige afmetings aan- neem. Dik korse word op die vel gevorm wat selfs die persoon se normale beweging kan benadeel. Moeders wat borsvoed besmet hul babas. Indirek word die siekte oorgedra deur besmette klere en bedlinne. Lae sosio-ekonomiese toestande bevorder die verspreiding van die siekte. Jan Eshuis en Peter Manschat (2p5) sê, Scabies is not a very contagious disease, and is un­ common in people who bathe regu­ larly. KLINIESE BEELD EN DIAG­ NOSE Die ingrawing van die vroulike 32 VOL.5 NO. 4 CURATIONIS Die verpleegkundige het demon- strasies en voorligting aan onder­ wysers gegee oor die ondersoek van leerlinge. Klem is gelê op higiëne, veltoestande en ander ooglopende defekte wat leerlinge in die leersitu- asie kan strem. Sy het ook verseker dat onderwysers in staat is om klas- kamers en skoolterreine te inspek- teer. Leerlinge is betrek in klaskamers en ’n leier vir elke klaskamer is aan- gestel om toesig te hou oor mede- leerlinge se persoonlike higiëne. Personeel en leerlinge wat in die ge- sondheidskomitees gedien het, het hul eie vergaderings belê en hul eie behoeftes geïdentifiseer. Die projek is aangebied in die vorm van ’n kompetisie tussen die verskillende skole met puntetoe- kenning vir sekere belangrike krite- ria wat nodig is om ’n gesonde lewenstandaard te handhaaf. VOORKOMING ’n Wisseltrofee, wat aan die wen- skool oorhandig word, is geskenk deur die gemeenskap. Gesondheidsvoorligting oor higiëne met die klem op gereeld bad en die gebruik van seep is belangrik en be- hoort op ’n gereelde grondslag vir skoliere en gemeenskappe waar die behoefte voorkom, aangebied te word. Rapporteer sarkopte-besmetting aan die plaaslike gesondheidsower- heid. Sluit besmette skoolkinders uit skole uit totdat verseker is dat hulle sowel as hul gesinne vol- doende behandeling ontvang en van die besmetting herstel het. Dit is belangrik dat alle lede van ’n gesin of koshuisgangers wat saam woon behandeling ontvang om herbe- smetting te voorkom. Dit is nood- saaklik dat onderklere, lakens asook komberse indien nodig be- hoorlik gewas en gestryk en daag- liks vervang word. Gesondheidsinspekteurs was die skoolgesondheidsverpleegkundige behulpsaam met die evaluering van die projek. Na slegs drie maande het die al­ gemene netheid en higiëne van leer­ linge sowel as skole en terreine merkbaar verbeter en sarkopte-be­ smetting het drasties afgeneem. Met die evaluering van die projek het die persentasietoekenning aan die verskillende skole vir algemene higiëne van leerlinge tussen 64 % en 71 % gewissel wat ’n mylpaal vir Orlando-Oos se primêre skole daar- gestel het. Dit is ook belangrik dat laer sosio-ekonomiese gemeenskappe se lewenstandaard en omstandighede opgehef word en daar veral voor- siening gemaak word vir die beskik­ baarheid van toereikende geloude water. Gemeenskappe kan betrek word en geleer word om hul eie probleme en behoeftes te identifi- seer en op te los, wat ’n groot bydrae lewer tot die verbetering van lew ensom standighede. ’n Projek wat in 1980 in Orlando-Oos geloods is, word as voorbeeld genoem. BIBLIOGRAFIE 1. Balldin, R.H.; Rolfhuenges, Z.V.; Child health. A manual for medical assistants and other rural health work­ ers Prudential Printers Nairobi 1981. 2. Eshuis, J; Manschat, P; Communicable diseases. A manual for rural health workers African Medical Re­ search Foundation 1978 Spesifieke behandeling Die projek word nog steeds voortgesit en uitgebrei na ander skole in die omtrek. Die onderwys­ ers en leerlinge van die betrokke skole is trots op die standaard van netheid en higiëne wat tans by hul skole gehandhaaf word, veral omdat dit hul eie bydrae is. Bad die ge'infekteerde persoon (verkieslik met seep wat monosulfi- ram bevat) en droog deeglik af. Die volgende oplossings kan aan- gewend word: Skoolgesondheidsinspekteurs in die betrokke area het gevind dat leerlinge se persoonlike higiëne sowel as die netheid en higiëne van skole in die algemeen uiters onbe- vredigend was. ’n Groot persentasie kinders was besmet met sarkopte- scabiei. Die skoolgesondheidsver- pleegkundige het ’n gesondheids- projek aan die gang gesit met die doel om gesondheid te bevorder. Leerlinge se persoonlike higiëne is beklemtoon met die oog op be- kamping van sarkopte-besmetting. Samewerking van al die prinsipale, onderwysers en kinders is verkry. — 1 % gammabenzene hexachlo- ried — crotamiton Inisiëring van gemeenskapsbe- trokkenheid is belangrik by die be- kamping van siektes en die ophef- fing van lewenstandaarde en be- hoort prioriteitsaandag te geniet. — monosulfiram in 5 % oplossing — monosulfiram in 5 % oplossing — benzy 1-benzoate oplossing25%, — benzy 1-benzoate oplossing25%, Herhaal behandeling twee maal per dag vir twee tot drie dae. In ongeveer 5 % van gevalle is ’n tweede kursus van behandeling nodig na ’n tussenpose van sewe tot tien dae. Indien ernstige besmette letsels voorkom kan ’n kursus anti- biotika nodig wees om sekondêre infeksie te beheer. BIBLIOGRAFIE CURATIONIS 33 DECEMBER 1982

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/449/389

Afrikaans

INLEIDING In 1982 is aangekondig dat die ow erhede goedgekeur het dat ver- pleegkolleges by universiteite kan affilieer. V erpleegkundiges is nog onseker oor die nuwe stelsel en onderhoude is gevoer m et Iris R oscher en O delia M uller om ant- w oorde te kry op sommige van die vrae. E l k e v e r p l e e g k u n d i g e is m edeverantw oordelik om dié nuwe ontw ikkeling te laat slaag en wan- begrippe en negatiew e houdings m oet voorkom w ord deur vertroud te raak m et die feite. E lkeen m oet oortuig wees dat die verandering noodsaaklik is vir die beroep om tred te hou m et die eise van die m oderne samelewing. D it het geblyk dat die implikasies verreikend is aangesien die affilia- siebeginsel m et breëre vernuw ing in verpleegonderwys gepaard gaan. Mej Iris Roscher en Mej Odelia Muller was albei nou betrokke by dit wat die aankondiging dat verpleegkolleges aan universiteite kan affilieer voorafgegaan het. Hulle het ook ’n belangrike uitvoe- rende rol in die implementeringsfase. Mej. Roscher is Direkteur (Verpleeg- dienste) van die Departement van Ge­ sondheid en Welsyn en ook President van die Suid-Afrikaanse Raad op Ver­ pleging. Mej Muller is Adjunk-Direk- teur (Verpleegdienste) by dieselfde De­ partement, Vise-president van die Suid- Afrikaanse Verpleegstersvereniging en dien ook op die Suid-Afrikaanse Raad op Verpleging. Albei is lede van die Sub-komitee oor Verpleging en Mej Muller was sameroeper van ’n komitee wat ’n in-diepte ondersoek oor die ver­ pleegonderwysstelsel in Suid-Afrika gedoen het. O nder gedelegeerde gesag van die hospitaalsuperintendent is die h o o fv e rp le e g d ie n s b e stu u rd e r in beheer van opleiding. O m dat pa- sië n tso rg die v e rp le e g d ie n sb e - stuurder se eerste prioriteit is, en m óét wees, w ord die onderwysbe- lange van die student noodwendig tw eede gestel. DIE NUWE VERPLEEGONDERWYSSTELSEL: IMPLIKASIES O pleidingshospitale, en nie kol- leges nie, w ord deur die SA Raad op Verpleging as opleidingskole goedgekeur, en alle kom m unikasie oor opleiding m et of van die Raad vind via die hospitaal plaas. Die skool of kollege wat vir die aanbie- ding van die teoretiese deel van die kursus verantw oordelik is, is ’n lokaal vir teoretiese onderrig en ek- samens, wat aan die dienste gekop- pel is. H ospitale as sulks is nie na- sekondêre onderw ysinstansies nie en m et die huidige stelsel kan daar nooit in werwingsaksies m et ander gevestigde na-sekondêre onderwys- instellings m eegeding w ord nie. D it is noodsaaklik om dat verpleeg­ onderwys volwaardig deel m oet word van die land se na-sekondêre onderwysstelsel en sekere knel- punte derhalw e uit die weg geruim m oet word. Gaan alle professionele verpleegon­ derwys voortaan by onafhanklike kolleges aangebied word? V erpleegkolleges m oet ontw ikkel w ord as volw aardige onderwysin- stellings soortgelyk aan die kolleges w aar onderw ysers opgelei word. O w erhede m oet derhalw e kolleges só ontw ikkel dat studente trots is om daar op te lei. D ie gedagte is nie dat kolleges deel gaan w ord van universiteitskam pusse nie en die nodige fasiliteite soos biblioteekge- riewe en onderrighulpm iddels m oet op die kollegekam pus voorsien w ord. D it w ord in die vooruitsig gestel dat alle basiese kursusse vir registrasie by onafhanklike, geaffilieerde kol­ leges aangebied sal w ord. Ower- hede het goedgekeur dat die nuwe stelsel vir alle bevolkingsgroepe sal geld. G eografiese ligging van kol­ leges en universiteite sal een van die bepalende faktore vir affiliasie wees. O nder die nuwe stelsel gaan die kolleges selfstandig wees. D it impli- seer nie noodw endig selfstandig- heid of onafhanklikheid in ’n fisiese sin nie, m aar wel dat die kollege apart van die hospitaal beheer en adm inistreer sal w ord. Die kollege sal byvoorbeeld oor ’n eie begro- ting, diensstaat en adm inistratiew e afdeling beskik, m aar fasiliteite soos studentverblyf en etes kan nog deur die hospitaal voorsien word. N a-registrasie kursusse w aarin R a a d se k sa m e n s ta n s a fg e n e e m w ord sal ook by die kolleges aange­ bied w ord. Fasiliteite by die kol­ leges kan benut w ord vir die sub- professionele kursusse vir inskry- wing m aar dié kursusse sal nie in sam ew erking m et universiteite aan­ gebied w ord nie. A fhangend van individuele situa- sies en om standighede kan ooreen- kom ste vir die benutting van uni­ versiteitsfasiliteite egter aangegaan w ord. Die aktiw iteite van die onafhank- like kollege w at by ’n universiteit geaffilieer is sal deur ’n oorkoepe- lende kollegeraad beheer en gerig w ord. O p aanbeveling van die Sub- K om itee oor V erpleging het die Na- sio n ale G e so n d h e id s b e le id s ra a d (N G B) beleid neergelê oor die sam estelling van dié R aad. VERNUWING IN DIE VERPLEEGONDERWYSSTELSEL A frikaanse R aad op Verpleging aansoek m oet doen om goedkeu- ring as opleidingskool. Die Raad beoog om m inim um vereistes vir kolleges te stel en sal hulle ook in- spekteer om te verseker dat mini- m um standaarde gehandhaaf word. A frikaanse R aad op Verpleging aansoek m oet doen om goedkeu- ring as opleidingskool. Die Raad beoog om m inim um vereistes vir kolleges te stel en sal hulle ook in- spekteer om te verseker dat mini- m um standaarde gehandhaaf word. trokke wees in besluitnem ing oor die totale onderw ysprogram wat as- pekte soos finansies, bepaling van fasiliteite, die kurrikulum , aard van praktika, kwalifikasies en aanstel- ling van dosente, en keuring insluit. Hoe gaan verpleegonderwys ver- ander onder die nuwe stelsel? Saam m et die im plem entering van die affiliasie-beginsel is hernuw ing en herorganisasie in verpleegonder­ wys nodig sodat dit kan voldoen aan die eise van m oderne hoër onder- wys. Die universiteit sal ook eksterne eksam inator wees vir eksam ens wat plaaslik deur die kollege afgeneem gaan w ord. D ie SA R aad op V er­ pleging se nasionale eksam ens vir registrasie as verpleegkundige gaan dus m ettertyd heeltem al uitgeska- kel w ord. H o e w e l s t u d e n t e v i r praktikadoeleindes nog in poste as s tu d e n tv e rp le e g k u n d ig e s by die hospitaal aangestel gaan w ord, sal hulle by die kollege as studente inskryf. D ie kollege sal dus m eer betrokke raak by keuring en aan- stelling van studente as wat vandag die geval is. Die milieu m oet gerig wees op onderrig m et groter klem op die verpleegstudent as professionele persoon in wording. D aar m oet m inder op haar as w erkkrag ge- steun word. D ie R aad vereis dat die univer­ siteit w aarby ’n kollege affilieer oor ’n d e p a rte m e n t v e rp le e g k u n d e m oet beskik. D it w ord voorsien dat daar ook op ’n breër vlak as die kol­ legeraad skakeling tussen verpleeg- dosente van die universiteit en die kollege sal wees en selfs net hierdie wedersydse skouerskuur behoort verpleegonderw ys positief te bein- vloed. VERNUWING IN DIE VERPLEEGONDERWYSSTELSEL Die nuwe stelsel sal verpleegon­ derwys m eer kom peterend m et dié van ander beroepe m aak en hopelik ook bydra tot groter beroepstrots en -status. ’n Volledige ondersteuningstelsel vir die student m oet ook deur kol­ leges voorsien w ord. D it sluit onder andere die gewone onderrig-fasili- teite, ’n adm inistratiew e onderbou, studenteberaad en ontspanningsge- riewe in. D ie kollegehoof, en nie die verpleegdiensbestuurder nie, sal dus oorhoofs vir die uitvoering van die totale onderw ysprogram verant- w oordelik wees. Gaan alle professionele verpleegon­ derwys voortaan by onafhanklike kolleges aangebied word? Die kol­ lege, universiteit en die dienste wat p ra k tik a fa s ilite ite v o o rsie n , sal onder andere daarop verteenw oor- dig wees. Kolleges Hoe gaan die aard van kolleges ver- ander? Sal universiteite vir hul bydrae ver- goed moet word? A1 die finansiële im plikasies van die affiliasie is nog nie duidelik nie en sal waarskynlik uit kom ende same- sprekings blyk. Sal universiteitsfasiliteite aan kol­ leges beskikbaar gestel word? V andag is die verpleegkollege deel van en ondergeskik aan die dienssi- tuasie en die hoofverpleegdiens- b e s tu u r d e r is , o n d e r g e d e le - geerde gesag, oorhoofs in beheer van die kollege. Gaan alle professionele verpleegon­ derwys voortaan by onafhanklike kolleges aangebied word? DIE HUIDIGE EN DIE NUWE STELSELS Hoekom voldoen die huidige stelsel nie aan die eise van moderne ver­ pleegonderwys nie? D ie v e rp le e g o n d e rw y s ste ls e l in Suid-A frika het, soos ook in baie ander lande, so ontw ikkel dat die student deur die hospitaal in diens geneem w ord en opleiding aan haar voorsien w ord om in die eerste plek in die hospitaal se behoeftes aan pa- siëntsorg te voorsien. Sy het oor die ja re b y na u itslu itlik w e rk k ra g geword. D ie aard van die huidige stelsel bring dus m ee dat verpleegonder­ wys nie die erkenning as volwaar- dige na-sekondêre onderw ys geniet wat dit verdien nie en dat die stu­ dent se totale leerbehoeftes nie altyd bevredig w ord nie, om dat diensbehoeftes prioriteit geniet. 13 CURATIONIS MAART 1983 VERNUWING IN DIE VERPLEEGONDERWYSSTELSEL Hoe gaan die Raad in die toekoms standaarde verseker? Die ow erhede is opreg in hul voor- nem e om die dosent te help om self- vertroue in die praktyk te kry en/of te behou. D it w ord beoog om groter voorsiening te m aak vir voortgesette onderw ysgeleenthede soos saaltoewysing, bywoning van toepaslike simposia en so m eer. H oewel die R aad nie m eer nasio­ nale eksam ens vir basiese kursusse vir registrasie gaan afneem nie is hy nog volgens W et die liggaam wat standaarde in verpleegonderw ys m oet verseker. Sal hoër kwalifikasies van dosente vereis word? As die beroep wil sien dat die ver- pleegdosent dieselfde status kry as dié in ander na-sekondêre onder- wys sal dit m ettertyd m óét gebeur. D aar is baie m oontlikhede en voorstelle uit die beroep sal verwel- kom w ord. D ie dosent kan byvoor­ beeld vir ’n m aand per jaar aan ’n saal toegewys w ord. H aar spesiali- sasiegebied en keuse van saal, veral in term e van kom m unikasie m et die persoon in beheer, sal in ag geneem m oet word. Kolleges sal deur die R aad as ver- pleegonderw ysinstansies goedge- keur m oet w ord soos wat in die ver- lede die geval m et opleidingskole was. Sekere m inim um vereistes sal aan kolleges gestel word. Die Suid-A frikaanse R aad op Verpleging kan in die toekom s m oontlik hoër m inim um vereistes stel. Hy neem egter altyd die nasio­ nale situasie in ag en kan nie in die oorgangstydperk eise stel wat on- prakties is en im plem entering kan kniehalter nie. O p die oom blik w ord vereis dat die persoon in beheer van ’n opleidingskool in ver- pleegadm inistrasie en verpleegon­ derwys geregistreer m oet wees. Dit is dus logies dat dieselfde minim um- vereiste vir hoofde van kolleges sal geld. Die R aad het ’n nuwe onderwys- beleid geform uleer en ’n nuwe for- m aat van leergange, wat aanpas by h e d e n d a a g se o n d e rw y sp ra k ty k , word reeds ingestel. Universiteite Wat sal die rol van die universiteit waarby die kollege geaffilieer is wees? D it w ord nie voorsien dat dit vir universiteite noodw endig nodig sal wees om addisionele personeel aan te stel nie. M oontlik sal ow erhede reis- en verblyfkoste vir die bywo- ning van kollegeraadvergaderings D ie universiteit w aarby die kollege geaffilieer is, sal in die kollegeraad verteenw oordig wees. O p hierdie vlak sal die U niversiteit dus be­ Die kollege sal by die Suid- 14 CURATIONIS VOL.6 NO. 1 VOL.6 NO. 1 RENEWAL IN THE SYSTEM OF NURSING EDUCATION wat sy beleid m oet uitvoer. Die onderw yskom itee beplan op die oom blik m etodes om beter kom m u­ nikasie te bew erkstellig en die pro­ fessionele beam ptes sal waarskynlik hierin ook ’n belangrike rol vertolk. G roter seggenskap van verpleegdo- se n te in o n d e rw y so n tw ik k e lin g s word reeds verkry deur persone uit die veld te koópteer om in werk- kom itees van die onderw yskom itee te dien. die kliniese praktika van haar stu­ dente. N oue skakeling en same- werking tussen die dosent en perso­ neel in die dienste is noodsaaklik om die student se praktika sinvol te beplan en te rig. H ierdie oogm erk hou baie praktiese problem e in, veral w aar daar ’n groot afstand is tussen die kollege en die hospitaal of ander diens w aar praktika gedoen word. deur universiteitspersoneel m oet betaal w aar die afstand tussen die kollege en universiteit groot is. Sal studentverpleegkundiges univer- siteitskrediete kry vir sommige vakke? Sal poste van dosente opgradeer word? D it sal ’n logiese uitvloeisel van die affiliasie wees m aar die struktuur sal deur die Kommissie vir Adm ini- strasie bepaal m oet w ord. Wat gaan die rol wees van die ver­ pleegdiensbestuurder wat voorheen in beheer van opleiding was? O m dat hulle nie m eer in beheer gaan wees van opleiding nie, is daar verpleegdiensbestuurders wat m een dat hulle deur die nuwe stelsel be- nadeel word. Indien hulle egter die Gaan die aard van die dosent se werksaamhede verander? Waar gaan die huidige kliniese dosent inskakel? Die R aad wil ook die wyse van inspeksies verander om veel groter klem op leidinggewing te plaas en verskeie m aatreëls w ord getref om dit te bewerkstellig. Nuwe evalue- rin g sin stru m e n te vir in sp e k sie s word reeds getoets en dit word beoog dat m eer tyd by kolleges deurgebring sal w ord. Die R aad se professionele afdeling w ord ook uit- gebrei — twee poste vir professio­ nele beam ptes is reeds geskep en dié diensstaat sal waarskynlik in die toekom s groter word. Kliniese onderrigpersoneel sal deel wees van die kollege personeel- voorsiening. D it beteken egter nie dat hulle noodw endig in ’n fisiese sin by die kollege sal w erk nie. O w e r h e d e g a a n d r in g e n d e aandag skenk aan geleenthede vir dosente om hul kwalifikasies te ver- beter soos byvoorbeeld gunstiger studieverlofvoordele. Sal studentverpleegkundiges univer- siteitskrediete kry vir sommige vakke? O nderw ysstudente en studente op sekere kursusse aan technikons kry krediet vir sekere vakke w anneer hulle later vir ’n universiteitsgraad inskryf. In E ngeland is dosente betreklik mobiel en hulle reis w aar nodig om studente in die praktiese situasie op te volg. lets soortgelyks sal plaaslik oorw eeg m oet w ord, m aar weens fi- nansiële en m aatskaplike implika- sies is die oplossing nie eenvoudig nie. U niversiteitskrediete w ord gesien as ’n groot langterm ynvoordeel van die affiliasie van verpleegkolleges by universiteite. D ie m oontlikheid is beslis al bespreek m aar geen defi- nitiewe besluite is nog in dié ver- band geneem nie. Die Suid-Afrikaanse Raad op Verpleging D osente se kortterm ynverw ag- tinge m oet egter nie te hoog wees nie. Die kw alifikasievereistes wat aan hulle gestel w ord is nie gelyk aan dié vir lektore by ander hoër onderw ysinstansies nie. Hoe gaan die Raad in die toekoms standaarde verseker? Die Verpleegdiensbestuurder Wat gaan die rol wees van die ver­ pleegdiensbestuurder wat voorheen in beheer van opleiding was? Impliseer die nuwe stelsel dat stu­ dente minder kliniese praktika gaan doen? Impliseer die nuwe stelsel dat stu­ dente minder kliniese praktika gaan doen? In verpleegonderw ys was teorie en praktyk nog altyd onafskeidbaar om dat die professionele verpleeg- praktisyn voile verantw oordelik- heid vir haar praktyk m oet aanvaar sodra sy kwalifiseer. V erpleegkundiges in die dienste sal, soos altyd in die verlede, stu­ dente m oet begelei en help om teorie en praktyk te korreleer. Die verpleegdiensbestuurder m oet saal- personeel in hierdie opsig lei en ondersteun en ook help om goeie kom m unikasie tussen kollege en saalpersoneel te bew erkstellig. Die Suid-A frikaanse R aad op V erpleging onderskryf, en het aan die o w e rh e d e d ie v e rse k e rin g gegee, dat die Suid-A frikaanse ver- pleegkundige altyd ’n vaardige pro­ fessionele praktisyn sal wees en dat dieselfde hoeveelheid kliniese p rak­ tika derhalw e onder die nuwe stel­ sel vereis gaan w ord. D ie student sal nog by die hospitaal as student- verpleegkundige aangestel w ord en deel wees van die gesondheidspan w anneer sy kliniese praktika doen. Die SA R aad op V erpleging vereis dat die toewysing van stu­ dente aan sale en ten opsigte van sp e sifie k e w e rk sa a m h e d e m e er w etenskaplik m oet wees. H ierin sal d ie d o s e n t, v e r p l e e g d ie n s b e ­ stuurder en saalsuster ook m oet saam w erk. E erstejaarstudente be­ hoort net aan verpleging van indivi- due blootgestel te w ord. Soos die student vorder kan sy verantw oor- delikheid vir groepe pasiënte in die saal of in gem eenskapsdienste aan­ vaar. O nder die nuw e stelsel sal die verpleegdiensbestuurder en die kol- legehoof dus elk die geleentheid kry om op hulle eie gebiede te spesiali- seer. In verpleegonderw ys m oet hulle m ekaar aanvul en dit sal slegs m oontlik wees in ’n klim aat wat deur wedersydse konsultasie en g o eie sam ew erk in g g e k e n m e rk word. D ie student is egter prim êr ’n persoon wat nog gevorm m oet word tot professionele praktisyn en daar m oet m inder op haar as w erkkrag gesteun w ord. Hoe gaan dié klemverskuiwing mee- gebring word? Hoe gaan dié klemverskuiwing mee- gebring word? w ysprogram rig en ’n ondersteu- ningstelsel voorsien. D ie nuwe stel­ sel behoort m ee te bring dat die klem in die student se studiejare op goeie teoretiese en praktiese onder­ rig val. Die stelsel van verpleegon­ derwys w ord dus soortgelyk aan ander na-sekondêre onderwys. nuwe ontw ikkeling in die regte lig beskou behoort hulle dit te verwel- kom aangesien die eise in die ver- lede onm enslik was. D aar is nie ’n eenvoudige resep hiervoor nie. D aar w ord vir ver­ skeie m aatreëls voorsiening gem aak in die beleid en nuwe leergange van die SA R aad op V erpleging asook in die beleidsriglyne w at die NGB op voorstel van die Sub-kom itee oor V erpleging aanvaar het. D it is egter slegs breë riglyne en dit sal nodig wees vir persone in beide ver­ pleegonderw ys en -dienste om reg ingestel te wees en skeppend saam te w erk om oplossings te vind en die nodige verandering te bew erkstel- lig- D aar is van die verpleegdiensbe- stuurder verwag om ’n spesialis te wees beide in verpleegadm inistrasie en in verpleegonderw ys. Benew ens die beheer oor verpleegdienste in die hospitaal m oes sy verpleeg- opleiding rig, op datum bly m et nuwe opleidingsregulasies van die R aad, adm inistrasie van die oplei­ ding beheer en studentproblem e hanteer. Om by hedendaagse neigings in onderw ys aan te pas m aak die nuwe form aat van leergange van die Suid- A frikaanse R aad op Verpleging voorsiening vir program - en sta- dium doelstellings en ’n voortgesette plaaslike kurrikuleringsprogram . D aar w ord uitgespel oor w atter kennis- en praktiese vaardighede die student op elke stadium van haar onderrig m oet beskik en dus ook w at geëvalueer m oet w ord. Die nuwe leergange sal noodw endig m eebring dat teoretiese en kliniese onderrig, en die evaluering daar­ van, m eer doelgerig verloop. Hoewel sy nie m eer in beheer van alle aspekte van verpleegonderw ys sal wees nie, het die verpleegdiens- bestuurder nog ’n belangrike ver- antw oordelikheid onder die nuwe stelsel. Hoe gaan dié klemverskuiwing mee- gebring word? g D aar w ord byvoorbeeld in die be­ leidsriglyne van die N G B uitgespel d a t a l l e a f d e l i n g s in g r o o t opleidingshospitale nie vir kliniese praktika gebruik m oet w ord nie. As lid van die kollegeraad neem sy deel op die vlak van beplanning, koórdinasie en evaluering van die totale onderw ysprogram . Die ver- pleegdiensbestuurder sal bepaal hoeveel studente die kollege kan inneem aan die hand van die fasili­ teite wat vir kliniese praktika be- skikbaar is. Sy sal ook nog verant- woordelik wees vir die student wan- neer laasgenoem de as lid van die span kliniese praktika doen. D ie im plikasie hiervan is dat kol- legepersoneel en verpleegdiensbe- stuurders saam m oet beplan w atter afdelings gebruik sal w ord en hoe hulle van ander sale gaan verskil. Personeelvoorsiening sal w aarskyn- lik aangepas w ord en besondere eise aan die saalsuster gestel word. In kliniese praktika sal die saalsus­ ter nog soos in die verlede die be- langrikste rolm odel en begeleier van die student wees. Spesiale in- diensopleidingskursusse soos in stu- dentevaluering, kan m oontlik vir die verpleegkundiges in beheer van die opleidingsale aangebied w ord. Impliseer die nuwe stelsel dat stu­ dente minder kliniese praktika gaan doen? D it im pliseer ’n klem verskuiwing in kliniese prak­ tika — dit m oet gerig wees op die leerbehoeftes van die student m et groter nadruk op onderrig en on t­ wikkeling. D ie SA R aad op V er­ pleging huldig lank reeds dié sie- ning en dit w ord nou ook deur die ow erhede onderskryf. B ogenoem de sal m oontlik wees w aar verpleegdienste nou wegbe- weeg van funksionele taaktoew y- sing na pasiënttoew ysing en die toe- passing van die verpleegprosesbe- nadering. W etenskaplik beplande toewysing sal natuurlik m akliker wees in ’n groot hospitaal m et baie Die student en haar onderrig Die student en haar onderrig Hoe gaan die student se posisie beinvloed word? Gaan die aard van die dosent se werksaamhede verander? Die R aad m een ook dat daar knelpunte is in die kom m unikasie m et kollege- en ander personeel Die nuwe stelsel vereis dat die dosent m eer betrokke m oet raak by 15 CURATIONIS MARCH 1983 VERNUWING IN DIE VERPLEEGONDERWYSSTELSEL Iris Róscher 1982 was gekenm erk deur die aan- kondiging van ingrypende verande­ ringe. In die verkryging van die nuwe bedeling het die verpleegbe­ roep ongekende sam ew erking van beide die gesondheids- en opvoed- kundige ow erhede gekry. D it word veral aan die beroep se geloofwaar- digheid in die samelewing toege- skryf. Sedert daar in A pril 1982 aange- kondig is dat die beginsel van affili­ asie van verpleegkolleges by univer­ siteite goedgekeur is, is riglyne deur die M inister van N asionale Op- voeding aan universiteite gegee en die NG B het beleid neergelê vir die gesondheidsow erhede. N a die jarelange stryd vir hierdie vernuwing is dit m oeilik om nadele te identifiseer. D ie finansiële im plikasies, soos m et enige nuw e ontw ikkeling, kan m oontlik as ’n nadeel beskou word. Al die im plikasies is nog nie duide- lik nie, m aar gelukkig kan finansies vir baie van die aspekte, soos die uitbreiding van diensstate en fasili­ teite, oor ’n tydperk van ’n paar jaar voorsien word. D ie Suid-A frikaanse R aad op Verpleging tref al ’n geruim e tyd lank voorbereidings deur aanpas- sing van leergange, onderhande- lings m et ow erhede oor verskeie as- pekte en die uitbreiding van sy p ro ­ fessionele afdeling. “ Al wat die nuwe bedeling nou kan laat skade ly is as daar nega- tiewe houdings is, gebaseer op eie gewin of w anbegrippe. Elke ver- pleegkundige het ’n verantw oorde- likheid om die nuwe beleid te laat slaag. E k w eier egter om te glo dat die beroep nie, soos nog altyd in die verlede, dié belangrike beroepsaak m et eensgesindheid en toewyding sal aanpak nie. Die aanvoorw erk is dus gedoen. N o u m o e t o w e r h e d e k o lle g e s aanpas sodat hulle onafhanklik kan fu n k sio n e e r en a ffilia sie o o re e n - kom ste tussen ow erhede en upiver- siteite m oet aangegaan word. A nder nadele kan slegs deur mense gem aak w ord as daar weer- stand teen die om vattende verande- ringe is. D w arsoor die land is behoeftebe- paling, beplanning, beram ing en bespreking aan die gang. ’D ie Suid-A frikaanse Verplegingsforum is ’n staande komi- tee van die Vereniging w aarop die hoofverpleegbeam ptes van die D epartem ent van G esondheid, die Suid-Afrikaanse W eerm ag en die provinsiale departem ente van hospitaal- dienste, asook die hoofde van departem ente van verpleeg- kunde aan universiteite, dien. D ie forum vergader een maal per jaar om sake van gem eenskaplike en nasionale belang te bespreek. VOOR- EN NADELE Wat is die grootste voordele en nadele van die nuwe stelsel? D ie nuwe stelsel hou baie voordele vir die verpleegberoep as geheel in. V e rp le e g o n d e rw y s w o rd vol- waardig deel van die land se na- sekondêre onderw ysstelsel. D it be- hoort verpleegonderw ys m eer kom- peterend te m aak m et dié vir ander beroepe en sodoende werwing en behoud van studentverpleegkun- diges te bevorder. In die langter- myn sal dit die status van die beroep verhoog en aan verpleegkundiges groter selfvertroue en beroepstrots gee. ’n M eer w etenskaplik-geldige o n d e rw y sste lse l sal n o o d w e n d ig ook die gehalte van verpleging posi- tief beïnvloed. Hoe gaan die student se posisie beinvloed word? Die verpleegstudent kry groter stu- dentstatus deurdat sy by ’n kollege inskryf w at ook haar totale onder- 16 CURATIONIS VOL.6 NO. 1 RENEWAL IN THE SYSTEM OF NURSING EDUCATION “A lm al in die beroep m oet saam- praat. Die SA V erpleegstersver- eniging was nog altyd dié liggaam wat kom m unikasie in die beroep bew erkstellig het en ek sien dat hy in hierdie veranderinge ook ’n be- langrike rol in die bevordering van kom m unikasie het. D ie onderw erp van hierdie jaar se vergadering van die Suid-A frikaanse Verplegingsfo- rum* is die veranderinge in die ver­ pleegonderw ysstelsel. Bespreking op topvlak is dus bew erkstellig en ek hoop dat kom m unikasie ook op plaaslike vlak deur streekbesture en takke van die V ereniging bevorder sal w ord.” die eerste affiliasies sal waarskynlik in 1984 plaasvind. studente as in kleiner plattelandse hospitale. p ’n M eer w etenskaplike benade- ring tot evaluering van die student se kliniese vaardighede is ook nodig. D ie Suid-A frikaanse R aad op V erpleging het reeds gevra dat instrum ente plaaslik ontw ikkel en aan horn voorgelê w ord. H y is bei'n- druk m et dit wat reeds gedoen is en oortuig dat verpleegkundiges in die veld wel in staat sal wees om die vernuwings te im plem enteer. SLOT D aar is nog ’n lang pad voor, vol problem e wat m et im plem entering teëgekom sal w ord. D ie sleutel tot sukses is dat elkeen haar van die feite m oet vergewis en oortuig m oet wees dat dit die enigste weg is om as professionele groep voort te gaan.” Is daar enige spesifieke boodskap of riglyne vir verpleegkundiges ten op- sigte van die implementering van die nuwe stelsel? Is daar enige spesifieke boodskap of riglyne vir verpleegkundiges ten op- sigte van die implementering van die nuwe stelsel? V O R D ER IN G MET IM PLE- MENTERING Hoe ver is daar al gevorder met die implementering van die nuwe stelsel van verpleegonderwys? Iris Róscher A spekte w at aandag kry is onder andere ’n ontleding deur elke ow erheid van sy opleidings-instellings m et die oog op rasionalisering, w atter praktika- fasiliteite beskikbaar is, logistiek, finansies, uitbreiding van diensstate en die daarstelling van adm inis­ tratiew e afdelings in kolleges. Odelia Muller: Die im plem entering vereis om vat­ tende gesprekvoering en saam be- planning tussen almal wat betrokke is. Beginsels is aanvaar en breë beleid is neergelê m aar daar is nog baie fynere besonderhede wat uit- gewerk m oet word. O p plaaslike vlak m oet kollege- p e r s o n e e l en v e r p le e g d ie n s - bestuurders saam die detail oor ver- anderings in teoretiese en kliniese onderrig uitwerk. 1983 sal gekenm erk wees deur voorbereiding en gesprekvoering en 17 17 CURATIONIS MAART1983

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/484/423

Afrikaans

REKENAARS IN VERPLEEGKUNDE — DEEL 3 REKENAARS IN VERPLEEGKUNDE — DEEL 3 Mirinda Coetsee (BA (Verpl) PU vir CHO, MSc (Texas), DVO (Pretoria) DSN (Alabama). Konsultant: Ernst & Whinney Bestuurdienste Beperk, Posbus 656, KAAPSTAD. 8000. DIE ONTWERP VAN DIE STELSEL In so ’n klimaat tree die nut van ’n pasiëntklassifikasiestelsel, om verpleegsorgbehoeftes op ’n akku- rate wyse te bepaal, sterk op die voorgrond. In vorige uitgawes van Curationis is enkele fasette van ’n pasiëntklassifikasiestelsel reeds be- spreek (Kruger, 1984 Coetsee, 1984). In hierdie artikel word dan slegs ’n uiteensetting van die ont- werp van so ’n stelsel gegee en aan- getoon hoe ’n rekenaar ook dié ver- plegingsfunksie kan vergemaklik. Elke hospitaal is uniek, en ’n stelsel moet vir elke individuele hospitaal ontwerp word om in die hospitaal se spesifieke behoeftes te voorsien. In samewerking met verpleegkundiges wat verskillende sale in die hospi­ taal verteenwoordig, word ’n lys van pasiëntkenmerke saamgestel. Hierdie lys gee ’n aanduiding van die spesifieke verpleegsorg wat aan pasiënte in dié hospitaal verleen word. Die gekose kenmerke moet spesifiek gedefinieer word sodat hulle ’n hoë mate van betroubaar- heid het. Die betroubaarheid van ’n pasiëntklassifikasiestelsel is baie be- langrik. Die stelsel moet sovêr moontlik alle pasiëntkenmerke in meetbare terme omskryf. Uit ’n finansiële oogpunt gesien, kan die belangrikheid van ’n pa- siëntklassifikasiestelsel nie onder- skat word nie. Die verpleegdeparte- ment in die hospitaal is veral kwes- baar wanneer daar op kostebekam- ping aangedring word. Daar is verskeie redes hiervoor: • verpleegkundiges maak die grootste enkele groep van hospi- taalwerknemers uit INLEIDING A patient classification system is used to classify patients according to the acuity of their condition and the amount of care which they need in order to determine staffing needs. Such a system enables optimal provision of nursing staff thus en­ suring cost-effective quality care. Die afgelope paar jaar het veral die koerante heelwat aandag aan die toenemende koste van gesond- heidsdienste geskenk. Die kwes- baarheid van hospitale vir die prys- stygings, die onrusbare omset van verpleeglui, en die gevolge daarvan op dienslew ering in hospitale dwarsoor die land het onder die soeklig geval. A patient classification system must be tailored to the needs of each hospital to ensure reliability. There is an adaptable computer software program which is able to do all the calculations for a patient classification system. It provides valu­ able daily, weekly and monthly print-outs — such as summaries of patient acuity and staffing requirements for each unit and for the hospital as a whole. effektief vas te stel is dit nodig om die pasiëntvereistes in verskillende klasse te onderskei. ’N PASIËNTKLASSIFIKA- SIESTELSEL — die aantal beddens in die saal — die aantal beddens in die saal g p — dit is ’n hulpmiddel wat voortdu- rend bygewerk kan word om veranderinge in verpleegkun­ dige beleid en praktyk aan te toon — die gewone bedbesetting — die kenmerke van die pasiëntpo- pulasie REKENARISERING VAN DIE P ASIËNTKLASSI FI K A- SIESTELSEL — die verpleegsorgmaatstawwe vir elke pasiënt — dit is ’n hulpmiddel wat geoudi- teer kan word vir bestuurskon- trole — die argitektuur van die verpleeg- eenheid ’n Sagtewareprogram is beskikbaar wat al die berekeningsfunksies van ’n pasiëntklassifikasiestelsel oor- neem en die verpleegdiensbe- stuurder van waardevolle inligting voorsien om bestuursbesluite op te baseer. — die mate van ondersteuning van ander hospitaaldepartemente — dit is ’n betroubare metode om die koste verbonde aan verpleeg- dienste vir pasiënte met verskil­ lende grade van siekte-intensi- teit of afhanklikheid te identifi- seer — die opleidings- en ervarings- vlakke van die verpleegperso­ neel — die filosofie van verpleegsorg in die betrokke hospitaal. Die verpleegkundige in die saal toon aan op ’n vorm, wat al die pa- siëntkenmerke bevat, die pasiënt- sorg wat elke pasiënt benodig (sien figuur 1). — dit stel die verpleegdeparte­ ment in staat om vir verskillende personeelvlakke te beplan en te begroot — dit stel die verpleegdeparte­ ment in staat om vir verskillende personeelvlakke te beplan en te begroot ’N PASIËNTKLASSIFIKA- SIESTELSEL • die verpleegdepartement is dik- wels die duurste departement in die hospitaal ’n Pasiëntklassifikasiestelsel word gebruik om pasiënte, volgens hul akuutheid en die mate van sorg wat hulle nodig het, te klassifiseer om personeelbehoeftes vas te stel. Die nut van so ’n stelsel word dus daarop gebaseer dat sommige pa- siënte ’n groot mate van sorg verg en ander weer veel minder weens verskille in siektetoestande, of die verloop van die siektetoestand, of die mate van die pasiënt se afhank- likheid van die verpleegpersoneel. Om optimale verpleegvoorsiening • verpleegkunde is die werkinten- siefste hospitaalfunksie en ver­ pleegkundiges se salarisse maak 60-70% van die totale personeel- uitgawes uit Met ’n gepaarde vergelykingsstu- die word relatiewe gewigswaardes vir elke pasiëntkenmerk bepaal en die hoeveelheid verpleegkundige betrokkenheid wat vir elke pasiënt- kenmerk benodig word, word ge- ëvalueer. ’n Akuutheidsgewig ver­ teenwoordig die relatiewe verpleeg- sorgtyd wat nodig is om elk van die pasiëntkenmerke te versorg. • die werkslading van verpleeg­ kundiges is onderhewig aan voortdurende veranderinge in die pasiëntlading en die gemid- delde daaglikse sensusvereistes. Dit spreek dus vanself dat verpleeg- diensbestuurders baat sal vind by ’n pasiëntklassifikasiestelsel wat hul vermoë om verpleegbronne te monitor en te kontroleer verbeter en hul in staat stel om ’n hoë peil van pasiëntsorg op ’n koste effek- tiewe wyse te handhaaf. Vervolgens word werkmonster- studies op die pasiënte in die saal en die verpleegpersoneel gedoen om die tyd wat spandeer word op di- rekte sorg, indirekte sorg en per- soonlike aktiwiteite vas te stel. 'n 44 CURATIONIS CURATIONIS MARCH 1985 MARCH 1985 Die voordele van so ’n stelsel vir ’n hospitaal is onder andere die vol­ gende: Analise van die direkte sorg wat aan pasiënte verleen word, word onderneem om verpleegsorg-tyd- standaarde te ontwikkel. Hierbene- wens word die volgende faktore by die ontwerp van ’n stelsel in ag geneem: — tendense in pasiëntsorgver- eistes, akuutheid, sensusvlakke en verpleegproduktiwiteit kan gemonitor word — tendense in pasiëntsorgver- eistes, akuutheid, sensusvlakke en verpleegproduktiwiteit kan gemonitor word — d it v e r s k a f ’n o b j e k t i e w e metode om verpleegpersoneel- behoeftes wat op pasiëntsorg- vereistes gebaseer is te bepaal — die beskikbare personeel kan opgeweeg word teen die ver- pleegsterkte wat nodig is om in die p asiën tso rg b eh o eftes te voorsien. DOKUMENTASIE Nadat al hierdie gegewens verwerk is, word die volgende dokumentasie aan die verpleegdepartement be- skikbaar gestel: Figuur 1: Vorm waarop pasiëntsorgkenmerke vir elke pasiënt aangedui word Figuur 1: Vorm waarop pasiëntsorgkenmerke vir elke pasiënt aangedui word — ’n p a s i ë n t a k u u t h e i d s - klassifikasiestelsel wat aan die hospitaal ’n metode verskaf om die verskille in pasiëntsorgver- eistes te meet en sodoende die verpleegpersoneelvereistes nou- keurig te bepaal — daaglikse verpleegpersoneel- voorsieningsplanne wat perso- neelvereistes vir alternatiewe pasiëntsensus vlakke uiteensit en die verskille in pasiëntakuut- heid in verskillende verpleeg- eenhede in berekening bring — ’n meester-personeelvoorsie- ningsplan wat die begrote op- diens personeelvereistes, ten opsigte van personeel oplei- dings- en ervaringsvlak, die werkskof en dag van die week, uiteensit — verpleegeenheidposisie kontro- leplanne wat die voltydse ekwi- valent-vereistes van elke ver- pleegeenheid ten opsigte van posisie en werkskof uiteensit. Hierdie planne word gebaseer op die hospitaal se mees on- langse historiese pasiëntsensus- variasies, die daaglikse ver- pleegeenheid personeelvoorsie- ningsplanne, en die personeel skeduleringspraktyk en beleid vir die hospitaal. — verpleegeenheidposisie kontro- leplanne wat die voltydse ekwi- valent-vereistes van elke ver- pleegeenheid ten opsigte van posisie en werkskof uiteensit. Hierdie planne word gebaseer op die hospitaal se mees on- langse historiese pasiëntsensus- variasies, die daaglikse ver- pleegeenheid personeelvoorsie- ningsplanne, en die personeel skeduleringspraktyk en beleid vir die hospitaal. 45 CURATIONIS V O L 8 N 0 1 Figuur 2: Voorbeeld van ’n pasiëntakuutheidslys vir ’n verpleegeenheid Figuur 2: Voorbeeld van ’n pasiëntakuutheidslys vir ’n verpleegeenheid Die vorm word na die verpleeg- diensbestuurder se kantoor gestuur waar ’n klerk die vorms op ’n outo- matiese optiese merkleser plaas. Die rekenaar verskaf nou ’n ver- skeidenheid daaglikse, weeklikse, maandelikse, periodieke en jaar- likse verslae wat onder andere die volgende inligting bevat: van vaardigheidsvlak en skof vir elke eenheid (sien figuur 4) van vaardigheidsvlak en skof vir elke eenheid (sien figuur 4) van vaardigheidsvlak en skof vir elke eenheid (sien figuur 4) — akuutheidopsomming vir die hele hospitaal — personeelvereistes per skof vir die hele hospitaal Die merkleser voer die rekenaar met die pasiëntinligting teen ’n spoed van een pasiënt per sekonde. Indiwiduele pasiëntakuutheidstel- lings en akuutheidsklassifikasies word bereken; asook die vereiste personeel ten opsigte van skof en vaardigheidsvlak. DOKUMENTASIE SKILL LEVEL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REOJIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL REGISTERED NURSE 4.0 5.0 4.0 4.0 4.2 4.0 2.0 1.3 2.0 10.0 10.5 10.0 LICEN PRAC NURSE 1.0 0.9 1.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 1.0 0.9 1.0 NURSE AIDE 1.0 0.9 2.0 1.0 1.0 2.0 1.0 1.3 1.0 3.0 3.2 5.0 TOTAL STAFFIIC 6.0 6.8 7.0 5.0 5.2 6.0 3.0 2.6 3.0 14.0 14.6 16.0 Die stelsel verskaf verslae wat die aantal geskeduleerde, vereiste, en werklike op diens personeel uiteensit ten opsigte van die ervaringsvlak (ver­ pleegkundige, student, assistent). . . vir elke eenheid . . . en vir die hele hos­ pitaal. RUN DATE: 09/01/84 DAILY HOSPITAL STAFFING SUHHARY FOR 09/01/84 COUNTY HOSPITAL S T A F F I N G ( I N F U L L - T I H E E Q U I V A L E N T S ) DAY SHIFT EVENING SHIFT NIGHT SHIFT ALL SHIFTS (24 HOURS) NURSING UNIT SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL 3 NORTH HED/SURG 6.0 6.8 7.0 5.0 5.2 6.0 3.0 2.6 3.0 14.0 14.6 16.0 4 NORTH HED/SURG 6.0 4.9 5.0 4.0 3.8 4.0 2.0 2.2 2.0 12.0 10.9 11.0 SUBTOTAL 12.0 11.7 12.0 9.0 9.0 10.0 5.0 4.8 5.0 26.0 25.5 27.0 HEDICAL INTENSIVE 9.0 9.6 10.0 9.0 9.6 9.3 8.0 8.3 7.0 26.0 27.5 26.3 SURGICAL INTENSIVE 6.0 6.9 7.0 6.0 6.9 6.0 6.0 5.9 6.0 18.0 19.7 19.0 SUBTOTAL 15.0 16.5 17.0 15.0 16.5 15.3 14.0 14.2 13.0 44.0 47.2 45.3 POST PARTUH 12.0 13.5 12.0 10.0 10.2 9.3 6.0 6.1 6.0 28.0 29.8 27.3 S® TOTAL 12.0 13.5 12.0 10.0 10.2 9.3 6.0 6.1 6.0 28.0 29.8 27.3 TOT*. STAFFING 39.0 41.7 41.0 34.0 35.7 34.6 25.0 25.1 24.0 98.0 102.5 99.6 — 12 akuutheidsklasse per pasiënt- klassifikasiestelsel. Figuur 4: Voorbeeld van ’n opsomming van personeelver­ eistes vir ’n eenheid Figuur 4: Voorbeeld van ’n opsomming van personeelver­ eistes vir ’n eenheid Die hardeware wat vir hierdie pro­ gram nodig is, is ’n IBM persoon- like rekenaar XT met 128 K geheue, of enige ander IBM aan- pasbare rekenaar soos die Philips en ’n drukker soos die Okidata Mi- krolyn 84 en ’n optiese merkleser. Die voordele in die besparing in tyd en papierwerk wanneer ’n geou- to m atiseerd e pasiëntklassifika- siestelsel gebruik word is van- selfsprekend. DOKUMENTASIE — geskeduleerde personeel vir ’n eenheid ten opsigte van dag van die week — ’n pasiënt-akuutheidslys vir elke verpleegeenheid (sien figuur 2) — ’n pasiënt-akuutheidslys vir elke verpleegeenheid (sien figuur 2) — ’n opsomming van pasiëntakuut- heid in elke eenheid (sien figuur 3) — pasiëntakuutheidsneigings vir elke eenheid (sien figuur 5) — gemiddelde personeelvariansie ten opsigte van vaardigheidsvlak — gemiddelde personeelvariansie ten opsigte van vaardigheidsvlak — personeelvereistes ten opsigte 46 CURATIONIS MAART 1985 MAART 1985 Figuur 3: Voorbeeld van ’n opsomming van pasientakuutheid in ’n eenheid .. . pas die totale ure wat vir verpleeg- sorg benodig word aan deur gebruik- r>- .. making van sensus en akuutheids- ^Die program vergelyk die werklike_________ a ___ sensus met die totale aantal pasiënte a a . . . RW) MTE. W/oi/b* wat geklassifiseer is. . . DAILY HOSPITAL ACUITY SUMHARY FOR 09/01/84 COUNTY HOSPITAL PERCENT OF PATIENTS NO. OF PATIENTS A RACE RVU .............................. ............................................ .................................. PER p a t ie n t HOWS ACUITY aASS N. C. TOTAL ACTUAL -------------------------------------------- NURSING UNIT 1 2 3 4 5 TODAY CLASS CENSUS BASE REQ. BASE RE9. BASE 3 NORTH HED/SURG 58.6 24.1 13.8 3.5 0.0 0 2? 30 30 4.16 4.20 124.90 126.00 4 NORTH *D/SURG 51.1 24.4 17.8 6.7 0.0 0 45 45 44 2.05 2.00 92.25 91 '6 SUBTOTAL 54.1 24.3 16.2 5.4 0.0 0 74 /5 74 2.89 2.95 217.05 217.96 HEDICAL INTENSIVE 5.0 25.0 25.0 20.0 25.0 0 20 23 22 10.11 13.85 232.53 304.70 SURGICAL INTENSIVE 0.0 0.0 25.0 25.0 50.0 0 12 12 12 14.05 12.52 168.60 150.24 SWT0TAL 3.1 15.6 25.0 21.9 34.4 0 32 35 34 11.46 13.38 401.13 454.94 POST PARTUH 19.6 30.4 50.0 0.0 0.0 0 46 48 48 5.28 3.92 253.44 188.16 SU8T0TAL 19.6 30.4 50.0 0.0 0.0 0 46 48 48 5.28 3.92 253.44 188.16 ALL UNITS 32.9 24.3 28.3 7.2 7.2 0 152 158 156 5.52 5.52 871.62 861.06 . . . en doen verslag oor die vereiste ge- middelde verpleegure wat vir elke een­ heid benodig word. — verslae wat die verskille in werk- like, geskeduleerde en vereiste personeel reflekteer (sien figuur 6). Figuur 3: Voorbeeld van ’n opsomming van pasientakuutheid in ’n eenheid Figuur 3: Voorbeeld van ’n opsomming van pasientakuutheid in ’n eenheid Figuur 3: Voorbeeld van ’n opsomming van pasientakuutheid in ’n eenheid .. . DOKUMENTASIE pas die totale ure wat vir verpleeg- sorg benodig word aan deur gebruik- r>- .. making van sensus en akuutheids- ^Die program vergelyk die werklike_________ a ___ sensus met die totale aantal pasiënte a a . . . RW) MTE. W/oi/b* wat geklassifiseer is. . . DAILY HOSPITAL ACUITY SUMHARY FOR 09/01/84 COUNTY HOSPITAL PERCENT OF PATIENTS NO. OF PATIENTS A RACE RVU .............................. ............................................ .................................. PER p a t ie n t HOWS ACUITY aASS N. C. TOTAL ACTUAL -------------------------------------------- NURSING UNIT 1 2 3 4 5 TODAY CLASS CENSUS BASE REQ. BASE RE9. BASE 3 NORTH HED/SURG 58.6 24.1 13.8 3.5 0.0 0 2? 30 30 4.16 4.20 124.90 126.00 4 NORTH *D/SURG 51.1 24.4 17.8 6.7 0.0 0 45 45 44 2.05 2.00 92.25 91 '6 SUBTOTAL 54.1 24.3 16.2 5.4 0.0 0 74 /5 74 2.89 2.95 217.05 217.96 HEDICAL INTENSIVE 5.0 25.0 25.0 20.0 25.0 0 20 23 22 10.11 13.85 232.53 304.70 SURGICAL INTENSIVE 0.0 0.0 25.0 25.0 50.0 0 12 12 12 14.05 12.52 168.60 150.24 SWT0TAL 3.1 15.6 25.0 21.9 34.4 0 32 35 34 11.46 13.38 401.13 454.94 POST PARTUH 19.6 30.4 50.0 0.0 0.0 0 46 48 48 5.28 3.92 253.44 188.16 SU8T0TAL 19.6 30.4 50.0 0.0 0.0 0 46 48 48 5.28 3.92 253.44 188.16 ALL UNITS 32.9 24.3 28.3 7.2 7.2 0 152 158 156 5.52 5.52 871.62 861.06 . . . en doen verslag oor die vereiste ge- middelde verpleegure wat vir elke een­ heid benodig word. Figuur 4: Voorbeeld van ’n opsomming van personeelver­ eistes vir ’n eenheid NURSING UNIT! (1) - 3 NORTH HED/SURG PUN DATE: 09/01/84 DAILY UNIT STAFFING REPORT FOR 09/01/84 COUNTY HOSPITAL S T A F F I N G ( I N F U L L - T I M E E Q U I V A L E N T S ) DAY SHIFT EVENING SHIFT NIGHT SHIFT ALL SHIFTS (24 HOURS' PERSONNEL ..................................................................................................................................................................... DOKUMENTASIE SKILL LEVEL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REOJIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL REGISTERED NURSE 4.0 5.0 4.0 4.0 4.2 4.0 2.0 1.3 2.0 10.0 10.5 10.0 LICEN PRAC NURSE 1.0 0.9 1.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 1.0 0.9 1.0 NURSE AIDE 1.0 0.9 2.0 1.0 1.0 2.0 1.0 1.3 1.0 3.0 3.2 5.0 TOTAL STAFFIIC 6.0 6.8 7.0 5.0 5.2 6.0 3.0 2.6 3.0 14.0 14.6 16.0 Die stelsel verskaf verslae wat die aantal geskeduleerde, vereiste, en werklike op diens personeel uiteensit ten opsigte van die ervaringsvlak (ver­ pleegkundige, student, assistent). . . vir elke eenheid . . . en vir die hele hos­ pitaal. RUN DATE: 09/01/84 DAILY HOSPITAL STAFFING SUHHARY FOR 09/01/84 COUNTY HOSPITAL S T A F F I N G ( I N F U L L - T I H E E Q U I V A L E N T S ) DAY SHIFT EVENING SHIFT NIGHT SHIFT ALL SHIFTS (24 HOURS) NURSING UNIT SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL 3 NORTH HED/SURG 6.0 6.8 7.0 5.0 5.2 6.0 3.0 2.6 3.0 14.0 14.6 16.0 4 NORTH HED/SURG 6.0 4.9 5.0 4.0 3.8 4.0 2.0 2.2 2.0 12.0 10.9 11.0 SUBTOTAL 12.0 11.7 12.0 9.0 9.0 10.0 5.0 4.8 5.0 26.0 25.5 27.0 HEDICAL INTENSIVE 9.0 9.6 10.0 9.0 9.6 9.3 8.0 8.3 7.0 26.0 27.5 26.3 Die veelsydigheid van hierdie sagte- wareprogram maak dit moontlik dat dit feitlik in enige tipe of grootte hospitaal gebruik kan word. Die program is instaat om die volgende te hanteer: — 99 pasiënte per verpleegeenheid — 99 pasiënte per verpleegeenheid — 48 verpleegeenhede per hospi­ taal — 48 verpleegeenhede per hospi­ taal — 12 verskillende personeelvlakke — 9 verskillende klassifikasiestel- sels — 90 pasiëntkenmerke per pa- siëntklassifikasiestelsel — 99 pasiëntkenmerkgewigte heid benodig word. Figuur 4: Voorbeeld van ’n opsomming van personeelver­ eistes vir ’n eenheid NURSING UNIT! (1) - 3 NORTH HED/SURG PUN DATE: 09/01/84 DAILY UNIT STAFFING REPORT FOR 09/01/84 COUNTY HOSPITAL S T A F F I N G ( I N F U L L - T I M E E Q U I V A L E N T S ) DAY SHIFT EVENING SHIFT NIGHT SHIFT ALL SHIFTS (24 HOURS' PERSONNEL ..................................................................................................................................................................... DOKUMENTASIE Verdere voordele wat so ’n stelsel inhou is: Die stelsel verskaf verslae wat die aantal geskeduleerde, vereiste, en werklike op diens personeel uiteensit ten opsigte van die ervaringsvlak (ver­ pleegkundige, student, assistent). . . vir elke eenheid . . . en vir die hele hos­ pitaal. — pasiëntbehoeftes word vinnig en akkuraat geklassifiseer — daaglikse p erso n eelv ereistes word vinnig bereken — verpleegkundiges word op 'n toepaslike wyse in eenhede ge- plaas S T A F F I N G ( I N F U L L - T I H E E Q U I V A L E N T S ) DAY SHIFT EVENING SHIFT NIGHT SHIFT ALL SHIFTS (24 HOURS) NURSING UNIT SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL SCHEDULED REQUIRED ACTUAL 3 NORTH HED/SURG 6.0 6.8 7.0 5.0 5.2 6.0 3.0 2.6 3.0 14.0 14.6 16.0 4 NORTH HED/SURG 6.0 4.9 5.0 4.0 3.8 4.0 2.0 2.2 2.0 12.0 10.9 11.0 SUBTOTAL 12.0 11.7 12.0 9.0 9.0 10.0 5.0 4.8 5.0 26.0 25.5 27.0 HEDICAL INTENSIVE 9.0 9.6 10.0 9.0 9.6 9.3 8.0 8.3 7.0 26.0 27.5 26.3 SURGICAL INTENSIVE 6.0 6.9 7.0 6.0 6.9 6.0 6.0 5.9 6.0 18.0 19.7 19.0 SUBTOTAL 15.0 16.5 17.0 15.0 16.5 15.3 14.0 14.2 13.0 44.0 47.2 45.3 POST PARTUH 12.0 13.5 12.0 10.0 10.2 9.3 6.0 6.1 6.0 28.0 29.8 27.3 S® TOTAL 12.0 13.5 12.0 10.0 10.2 9.3 6.0 6.1 6.0 28.0 29.8 27.3 TOT*. STAFFING 39.0 41.7 41.0 34.0 35.7 34.6 25.0 25.1 24.0 98.0 102.5 99.6 — oor- of onderbenutting van per­ soneel word beheer — die hospitaalbestuur kan tendense nagaan en toepaslik optree — alternatiewe strategieë vir pa- siëntsorg kan op die proef gestel word — vrae oor die verandering in die sensus en intensiteit van ver- pleegsorg word beantwoord — data word opgesom en bewaar. — data word opgesom en bewaar. 47 CURATIONIS V O L 8 N 0 1 Figuur 5: Voorbeeld van ’n uitdruk van pasiëntakuutheidsnei- gings in n eenheid Die program help om daaglikse akuut- heidtendense te analiseer en verskille tussen benodigde en basiese verpleeg- 0AILY ^ i t trenos sorgure te identifiseer. COUNTY HOSPITAL NURSING UNIT! (1) - 3 NORTH HED/SURG RUN DATE! 09/01/81 PERCENT Of PATIENTS ACUITY CLASS 2 3 1 AVG. NO. OF PATIENTS AVERAGE RVU ----------------------------------- P£R PATIENT AVG. HOURS/DAY N. C. TOTAL ACTUAL -------------------------------------- TODAY CLASS CENSUS BASE REO. JOURNAL REFERENCES 1. Bergman, R. (1981) W orking women and breast feed­ ing in Israel. Journal o f Advanced Nursing (July) 6:4. 305-309. A V E R A G E S T A F F I N G ( I N F U L L - T I N E E Q U I V A L E N T S * OAT SHIFT EVENING SHIFT NIGHT SHIFT ALL SHIFTS (21 HOURS) PERSONNEL REQUIRED EXF7BUDCT ACTUAL REQUIRED EXP/6U0GT ACTUAL REQUIRED EXP/8U0GT ACTUAL RE0UIRED EXP/BUDCT ACTUAL SKILL LEVEL (1) (2) (3) (1) (5) (6) (7) (8) (?) (10) (11) (12) REGISTERED NURSE 5.0 5.0 3.2 1.2 1.0 3.2 1.3 1.0 1.6 10.5 10.0 8.1 LICEN PRAC NURSE 0.9 1.0 1.1 0.0 1.0 1.1 0.0 0.0 0.0 0.9 2.0 2.5 NURSE AIDE 0.9 1.0 1.7 1.0 1.0 1.7 1.3 1.0 0.8 3.2 3.0 1.2 TOTAL STAFFING 6.7 7.0 6.3 5.2 6.0 6.0 2.6 2.0 2.5 11.6 15.0 11.7 """ """ X*=8**3 **88388 *8833* XSXXXXS 888X838 88XX83 2. Burd, B. (1981) Encouragem ent Counts in Breast feed­ ing. American Journal o f Nursing. (Aug 81) (8) 1491. 2. Burd, B. (1981) Encouragem ent Counts in Breast feed­ ing. American Journal o f Nursing. (Aug 81) (8) 1491. 3. Biering-Sorenson (1980). Breast feeding on the increase (editorial). Journal o f Tropical Paediatrics Vol. 26 June (3) ii-iii. 3. Biering-Sorenson (1980). Breast feeding on the increase (editorial). Journal o f Tropical Paediatrics Vol. 26 June (3) ii-iii. 4. Lawrence, R .A . Successful breast feeding. American Journal diseases o f Children 1981 (July). 135(7)595-6. 4. Lawrence, R .A . Successful breast feeding. American Journal diseases o f Children 1981 (July). 135(7)595-6. 5. M alan, A .F. (1980) Breast feeding. South African Medical Journal 58, 381 Aug. 5. M alan, A .F. (1980) Breast feeding. South African Medical Journal 58, 381 Aug. 6. Ojofeitim i, E .O . (1981). M others awareness on bene­ fits of breast milk and cultural taboos during lactation. Social Sciences Medicine (E) May E(2) 135-8. 6. Ojofeitim i, E .O . (1981). M others awareness on bene­ fits of breast milk and cultural taboos during lactation. Social Sciences Medicine (E) May E(2) 135-8. JOURNAL REFERENCES A V E R A G E V A R I A N C E ( I N F U L L - T I H E E Q U I V A L E N T S ) REQ.T0 ACT.TO ACT.TO REO.TO ACT.TO ACT.TO REQ.TO ACT.TO ACT.TO REQ.TO ACT.TO ACT.TO PERSONNEL BUDCET BUDCET REQ. BUDGET BUDCET REQ. BUDGET BUOCET REQ. BUDCET BUDCET REO. SKILL LEVEL 1-2 3-2 3-1 1-5 6-5 6-1 7-8 9-8 9-7 10-11 12-11 12-10 REGISTERED NURSE -0.0 -1.8 -1.8 0.2 -0.8 -0.9 0.3 0.6 0.3 0.5 -1.9 -2.1 LICEN PRAC NURSE -0.1 0.1 0.5 -1.0 0.1 1.1 0.0 0.0 0.0 -1.1 0.5 1.6 NURSE AIDE -0.1 0.7 0.8 0.0 0.7 0.6 0.3 -0.2 -0.5 0.2 1.1 0.9 TOTAL VARIANCE -0.3 -0.7 -0.5 -0.8 -0.0 0.8 0.6 0.1 -0.2 -0.5 -0.3 0.2 8E8IX3===3 8S==C= 8SSXX8S 8SXXX88 ***»«* XS8SSXX B883SXX X8X88X **888** 8ES888S 8*8*** XXXX888 XSXX888 8**888 Die verslag toon aan vereiste, verwagte -en werklike data vir gemiddelde perso- ■ neelvoorsiening . . . en vir gemiddelde variansies gedurende die maand 7. Power, D .J.; W illoughby, W .; de W aal, R .H . (1979) Breast feeding in Cape Town. South African Medical Journal. 56: 718-21. 7. Power, D .J.; W illoughby, W .; de W aal, R .H . (1979) 7. Power, D .J.; W illoughby, W .; de W aal, R .H . (1979) Breast feeding in Cape Town. South African Medical Journal. 56: 718-21. Breast feeding in Cape Town. South African Medical Journal. 56: 718-21. 8. W alker, A .R .P. (1978) Infant feeding practices in South Africa: an appraisal of their significance in health. South African Medical Journal. 54, 820-22. 8. W alker, A .R .P. (1978) Infant feeding practices in 8. W alker, A .R .P. (1978) Infant feeding practices in South Africa: an appraisal of their significance in health. South African Medical Journal. 54, 820-22. 9. W atson, A .R . (1978). Breast versus bottle feeding. South African Medical Journal 53 118 Ja28. 9. W atson, A .R . (1978). Breast versus bottle feeding. South African Medical Journal 53 118 Ja28. 10. W estphal, R .; Phillips, G .; Irwig. L.M. (1981) Infant care and feeding in an urban Black population South African Medical Journal 60 (778-781) 1981. 10. W estphal, R .; Phillips, G .; Irwig. L.M. VERWYSINGS Coetsee, M. Rekenaars as ’n hulpmiddel in verpleegkun­ dige administrasie. Curations. Vol 7, No 4, Desem ber 1984. Kruger, A. Verpleegm annekragbeplanning volgens die pa- siëntklassifikasiesisteem. Curationis. Vol 7 No 1, Maart 1984. SAMEVATTING SAMEVATTING A a n g e s ie n v e rp le e g d ie n s te d ie grootste w erkskom ponent van ’n h o s p ita a l v e rte e n w o o rd ig , m o e t h o s p ita a lb e s tu u r n o o d w e n d ig aandag aan die koste d aaraan ver- bonde skenk. ’n B etro u b are geou- to m a tis e e r d e p a s ië n tk la s s ifik a - siestelsel kan die verpleegdiensbe- stuur instaat stel om optim ale ver- pleegpersoneelvoorsiening binne die raam w erk van k o n tem p o rêre verpleegpraktyke in w erking te stel. T erselfdertyd w ord ’n hoë gehalte van pasiëntsorg verseker. REFERENCES SKILL LEVEL 1-2 3-2 3-1 1-5 6-5 6-1 7-8 9-8 9-7 10-11 12-11 12-10 REGISTERED NURSE -0.0 -1.8 -1.8 0.2 -0.8 -0.9 0.3 0.6 0.3 0.5 -1.9 -2.1 LICEN PRAC NURSE -0.1 0.1 0.5 -1.0 0.1 1.1 0.0 0.0 0.0 -1.1 0.5 1.6 NURSE AIDE -0.1 0.7 0.8 0.0 0.7 0.6 0.3 -0.2 -0.5 0.2 1.1 0.9 TOTAL VARIANCE -0.3 -0.7 -0.5 -0.8 -0.0 0.8 0.6 0.1 -0.2 -0.5 -0.3 0.2 8E8IX3===3 8S==C= 8SSXX8S 8SXXX88 ***»«* XS8SSXX B883SXX X8X88X **888** 8ES888S 8*8*** XXXX888 XSXX888 8**888 Die verslag toon aan vereiste, verwagte -en werklike data vir gemiddelde perso- ■ neelvoorsiening . . . en vir gemiddelde variansies gedurende die maand 4. Fom on, Samuel I. Infant nutrition W .B. Saunders. 2nd Ed. 4. Fom on, Samuel I. Infant nutrition W .B. Saunders. 2nd Ed. Figuur 6: Voorbeeld van ’n verslag wat verskille in werklike, geskeduleerde en vereiste personeel reflekteer Figuur 6: Voorbeeld van ’n verslag wat verskille in werklike, geskeduleerde en vereiste personeel reflekteer H0NTHLT UNIT STAfFINC REPORT FOR 08/01/81 - 08/31/81 c a m HOSPITAL Die program verskaf 'n vergelyking van _begrote (verwagte) en werklike perso- neeiinligting NURSING UNITÏ ( 1 1 - 3 H0RTH MED/SURC RUN DATE: 09/01/B1 ACUITY CLASS 1 2 3 1 5 AVERAGE PATIENTS AVG. RVU XXX***SSaxXBX*3S38== = 33=8 3333* 883*3 3SSS3 3388* 3333=333 3***8 ACTUAL PERCENT 53.5 25.6 18.2 2.7 0.0 29,7 1.32 BASE PERCENT 56.0 21.0 18.0 2.0 0.0 27.7 1.20 5. G erard, Alice (1970) Please breast feed your baby New Am erican Library. 5. G erard, Alice (1970) Please breast feed your baby New Am erican Library. 6. Jelliffe, D .B .; Jelliffe, E .F.P. (1978) Human milk in the modern world. Psychosocial, nutritional and economic significance. London. Oxford University Press. 7. Myles, M argaret F. (1975) Textbook fo r midwives Churchill Livingstone. 8th Ed. 7. Myles, M argaret F. (1975) Textbook fo r midwives Churchill Livingstone. 8th Ed. 7. Myles, M argaret F. (1975) T Churchill Livingstone. 8th Ed. 8. Raphael, Dana (1979) Breast feeding and food policy in a hungry world. Academic Press. 8. Raphael, Dana (1979) Breast feeding and food policy in a hungry world. Academic Press. 9. Shore, S.C .L.; Keet, M .P.; H arrison, V.C. (1978) The newborn baby Cape Town. Juta. 1st Ed. 9. Shore, S.C .L.; Keet, M .P.; H arrison, V.C. (1978) The 9. Shore, S.C .L.; Keet, M .P.; H arrison, V.C. REFERENCES (1978) The newborn baby Cape Town. Juta. 1st Ed. newborn baby Cape Town. Juta. 1st Ed. 10. Susser, M .W .; W atson, W. (1971) Sociology in medicine Oxford University Press, 2nd Ed. 10. Susser, M .W .; W atson, W. (1971) Sociology in medicine Oxford University Press, 2nd Ed. 11. Treece, E .W .; Treece, J.W . Jr. (1977) Elements o f re­ search in nursing. C.V. Mosby. 2nd Ed. 11. Treece, E .W .; Treece, J.W . Jr. (1977) Elements o f re­ search in nursing. C.V. Mosby. 2nd Ed. 12. W ilkinson, A.W . (1976) Early nutrition and later de­ velopment. Pitman Medical. 1st Ed. 12. W ilkinson, A.W . (1976) Early nutrition and later de­ velopment. Pitman Medical. 1st Ed. 13. W ood, Christopher B.S.; W alker-Smith, John A. (1981) Mackeith infant feeding and feeding difficulties. 6th Ed. 13. W ood, Christopher B.S.; W alker-Smith, John A. (1981) Mackeith infant feeding and feeding difficulties. 6th Ed. DOKUMENTASIE BASE REO. BASE 09/C 1/81 SATURDAY 58.6 21.1 13.8 3.5 0.0 0 29 30 30 1.16 1.20 121.80 126.00 09/0: 31 SUNDAY 50.0 26.7 20.0 3.3 0.0 0 30 32 28 1.39 1.20 110.18 117.60 0 9.: 3/81 nONDAY 51.6 25.8 22.6 0.0 0.0 0 31 30 30 1.21 1.20 127.20 126.00 0* ‘01/81 TUES0AY 56.7 30.0 13.3 0.0 0.0 0 30 31 30 3.98 1.20 135.32 126.00 09/05/81 WEDNESDAY 50.0 35.7 11.3 0.0 0.0 0 28 26 30 1.08 1.20 106.08 126.00 09/06/81 THURSDAY 60.7 17.9 17.9 3.6 0.0 0 28 30 28 1.21 1.20 127.20 117.60 09/07/81 FRIDAY 57.7 19.2 15.1 7.7 0.0 0 26 26 25 1.15 1.20 115.70 105.00 AVERAGE FOR ALL PERIOOS BASE ACUITY PROFILE 55.0 25.7 16.8 2.5 0.0 0 28.9 29.7 28.7 1.22 1.20 125.25 120.60 3SX33 3383 = ssses sssss =5:== ======= ====== ssxssx ==== ===== ====== ===*: 56.0 21.0 19.0 2.0 0.0 . . . v e r s k ille t u s s e n b e n o d ig d e e n b a s i e s e v e r p le e g s o r g u r e t e id e n t if is e e r . Figuur 5: Voorbeeld van ’n uitdruk van pasiëntakuutheidsnei- gings in n eenheid Figuur 5: Voorbeeld van ’n uitdruk van pasiëntakuutheidsnei- gings in n eenheid REFERENCES 1. Ciba Foundation Symposium 45. Breast feeding and the mother. The Hague. M outon and Co. 1. Ciba Foundation Symposium 45. Breast feeding and the mother. The Hague. M outon and Co. 2. Beischer, N .A .; M ackay, E.V. Obstetrics and the new­ born W .B. Saunders. 2nd Ed. 2. Beischer, N .A .; M ackay, E.V. Obstetrics and the new­ born W .B. Saunders. 2nd Ed. 3. Ebrahim , G .J. (1978) Breast feeding — the biological option. London. Macmillan Press. 3. Ebrahim , G .J. (1978) Breast feeding — the biological option. London. Macmillan Press. Figuur 6: Voorbeeld van ’n verslag wat verskille in werklike, geskeduleerde en vereiste personeel reflekteer H0NTHLT UNIT STAfFINC REPORT FOR 08/01/81 - 08/31/81 c a m HOSPITAL Die program verskaf 'n vergelyking van _begrote (verwagte) en werklike perso- neeiinligting NURSING UNITÏ ( 1 1 - 3 H0RTH MED/SURC RUN DATE: 09/01/B1 ACUITY CLASS 1 2 3 1 5 AVERAGE PATIENTS AVG. RVU XXX***SSaxXBX*3S38== = 33=8 3333* 883*3 3SSS3 3388* 3333=333 3***8 ACTUAL PERCENT 53.5 25.6 18.2 2.7 0.0 29,7 1.32 BASE PERCENT 56.0 21.0 18.0 2.0 0.0 27.7 1.20 A V E R A G E S T A F F I N G ( I N F U L L - T I N E E Q U I V A L E N T S * OAT SHIFT EVENING SHIFT NIGHT SHIFT ALL SHIFTS (21 HOURS) PERSONNEL REQUIRED EXF7BUDCT ACTUAL REQUIRED EXP/6U0GT ACTUAL REQUIRED EXP/8U0GT ACTUAL RE0UIRED EXP/BUDCT ACTUAL SKILL LEVEL (1) (2) (3) (1) (5) (6) (7) (8) (?) (10) (11) (12) REGISTERED NURSE 5.0 5.0 3.2 1.2 1.0 3.2 1.3 1.0 1.6 10.5 10.0 8.1 LICEN PRAC NURSE 0.9 1.0 1.1 0.0 1.0 1.1 0.0 0.0 0.0 0.9 2.0 2.5 NURSE AIDE 0.9 1.0 1.7 1.0 1.0 1.7 1.3 1.0 0.8 3.2 3.0 1.2 TOTAL STAFFING 6.7 7.0 6.3 5.2 6.0 6.0 2.6 2.0 2.5 11.6 15.0 11.7 """ """ X*=8**3 **88388 *8833* XSXXXXS 888X838 88XX83 A V E R A G E V A R I A N C E ( I N F U L L - T I H E E Q U I V A L E N T S ) REQ.T0 ACT.TO ACT.TO REO.TO ACT.TO ACT.TO REQ.TO ACT.TO ACT.TO REQ.TO ACT.TO ACT.TO PERSONNEL BUDCET BUDCET REQ. BUDGET BUDCET REQ. BUDGET BUOCET REQ. BUDCET BUDCET REO. JOURNAL REFERENCES (1981) Infant care and feeding in an urban Black population South African Medical Journal 60 (778-781) 1981. 11. Winikoff, B.; Baer, E.C. (1980) The obstetrician’s op­ portunity: translating "Breast is Best" from theory to practice. American Journal: Obstetrics and Gynaeco­ logy Septem ber 1138(1) 105-117. CURATIONIS 48 MARCH 1985

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/515/451

Afrikaans

S U M M AR Y In communication between nurse and patient two types of interaction are often not fully utilised, namely emotionally supportive conversations and patient-teaching. When these performance problems are analys­ ed, their multicausal nature is discovered and possible remedial steps proposed. D aar word allerweë erken dat kommunikasie tussen verpleegkundige en pasiënt een van die kardinale aspekte van die verpleegproses is. King (1973, p. 513) definieer dan ook verpleging as ’n “ ongoing interper­ sonal process in which two or more persons interact over time in a nursing situation to achieve a goal” . Kommunikasie, ook die tussen verpleegkundige en pasiënt/kliënt, dien vele doele. Du Gas stel dit as volg: “ Communication is the process by which one person conveys thoughts, feelings and ideas to another. It is a tool which provides a means for one person to under­ stand another, to accept and be accepted to convey and receive information, to give and accept directions, to teach and to learn.” (1977, p. 127). D Daarna volg ’n analise volgens agt opeenvolgende vrae waarna ons nou sal kyk. Vraag 1: Is die taakverrigtingsprobleem belangrik? Vanuit die filosofie en aard van verpleging moet terapeutiese gesprekvoering en deeglike pasiënt- onderrig as belangrike aspekte van die verpleegkundige se werk gesien word. Vraag 2: Bestaan daar ’n gebrek aan vaardigheid? Ek dink wel so. Die interpersoonlike vaardighede wat nodig is om ’n baie angstige of ’n aggressiewe pasiënt te help of om ’n pasiënt wat onttrek, te bereik, is moeilik om aan te leer en is nie deel van gewone sosiale toerusting nie. Vraag 3: Tog kry verpleegkundiges gedurende hul opleiding min hulp hiermee. Dosente wat self deeglike opleiding hierin en supervisie van hul eie interper­ soonlike funksionering gehad het, is uiters skaars en leerondervindinge vir studente dus eweneens karig. Dit sal waarskynlik lank duur voordat hierdie tekort aangevul word. Intussen mag dit help om verpleegspesialiste wat oor spesiale vaardighede op hier­ die gebied beskik (byvoorbeeld verpleegkundiges met, Meestersgrade in psigiatriese verpleegkunde) aan te stel in hospitale en ander inrigtings om deur konsultasie en indiensopleiding verpleegkundiges hiermee te help. p Tog bestaan daar twyfel of kommunikasie tussen verpleegkundige en pasiënt doeltreffend is ten opsigte van al bogenoemde doelstellings. Interaksie is dikwels baie beperk; tot so min as: “ Hoe gaan dit?” , “ Goed dankie” . Sosiale gesprekke waar sosiale afstand behou word en oor algemene onderwerpe gesels word (Uys, 1979, p. 112) kom redelik algemeen voor. VERPLEEG KU N DIG E-PASIËNT KOMMUNIKASIE VERPLEEG KU N DIG E-PASIËNT KOMMUNIKASIE L.R. Uys, Senior Lekírise, Departemenl Verpleegkunde, Universiteit van die Oranje-Vrystaat S U M M AR Y siënt voor en laat die pasiënt t. ënt weier om fisioterapie by te n as gevolg van pyn wat dit orsaak. Die verpleegkundige stel r dat pynmedikasie vóór die ek gegee word en laat die ënt self besluit. ter waarneming en interaksie vorder dit. at stadiger en effens harder met NEGATIEF (-1 ) Gee nie persoonlike erkenning nie 1 ■ 1.1 Noem pasiënt nie op naam nie. 2.2 Noem pasiënt op algemene byname, bv. “ Oupatjie” of “ Tannie” . Toon min respek vir individu. 2. 2.1 Kyk nie na pasiënt gedurende in­ teraksie nie. Toon geen erkenning van pasiënt se teenwoordigheid gedurende groeps­ interaksie nie. 2.2 Toon min verbale reaksie op pasiënt 3. se woorde o f gedrag. 3.1 Gee nie erkenning aan ’n pasiënt se opsigtelike gevoelens nie, bv. ig- noreer ’n angstige, verwarde pasiënt se vrae oor wat om te doen. 3.2 Sit kos voor ’n pasiënt neer, kom- posisioneer ’n trollie by die bed sonder om ’n woord te sê. Toon min gesigsuitdrukkingreaksie op 4. pasiënt se woorde o f gedrag. 4.1 Glimlag o f lag wanneer pasiënt op- sigtelik in nood verkeer byvoorbeeld pasiënt is angstig o f in pyn. 4.2 Handhaaf ’n uitdrukkingslose, belanglose gesigsuitdrukking gedurende interaksies. Toon min gedragsreaksie op die pasiënt 5 se woorde, gedrag o f behoeftes. 5.1 Kom kyk nie o f pasiënt pyn- o f slaapmedikasie nodig het nie, of reageer nie binne ’n redelike tyd op so ’n versoek nie. 5.2 Vergeet of ignoreer uitgesproke behoeftes. Ruil nie inligting met die pasiënt uit n ie.6 6.1 Gee stereotipe inligting as gevolg van gebrek aan behoefteberaming. 6.2 Gee nie inligting nie. Laat nie die pasiënt toe om eie besluite te neem nie. 7.1 7.2 Doen dinge vir die pasiënt byvoorbeeld vee gesig af, sonder ^ te vra o f die pasiënt dit gedoen wil hê o f dit self wil doen. om Sê pasiënt moet glimlag o f net op die dokter vertrou wanneer die pasiënt ontsteld is o f nieer inligting wil hê. M oedig nie beter waarneming en in- 8 teraksie aan nie. 8 1 Pas liggaamsposisie nie aan by ZKCl>H S o-c 2 pi S3T 2 C5 C/l NEGATIEF (-1 ) POSITIEF (+ 1) 1. Gee persoonlike erkenning. 1. Gee persoonlike erkenning. 1.1 Noem pasiënt op sy/haar naam. 1.2 Kan persoonlike gebeure of persone wat- vir die pasiënt belangrik is, ingelig bespreek met pasiënt. 2.2 In ’n groepsinteraksie, erken pasiënt se teenwoordigheid met ten minste ’n groet, kopknik of ’n ander teken van herkenning. Reageer verbaal op pasiënt se woorde o f gedrag. 3.1 Erken pasiënt se gevoelens met opmerkings soos: “ Ek weet u hou nie daarvan om die pan te gebruik nie” , of “ Kry u koud?” as die pasiënt opgekrul lê en koud lyk. 3.2 Erken pasiënt se gedrag met opmerkings soos: “ Dit is goed om jou te sien loop, mev. Smit” . Toon min gesigsuitdrukkingreaksie op 4. pasiënt se woorde o f gedrag. Gesigsuitdrukking reageer op pasiënt se woorde of gedrag. 4.1 Glimlag o f lag wanneer pasiënt op- sigtelik in nood verkeer byvoorbeeld pasiënt is angstig o f in pyn. 4.1 Reflekteer stemming van pasiënt se interaksies, byvoorbeeld lyk besadig wanneer pasiënt ernstig praat o f lag saam met pasiënt. 4.2 Handhaaf ’n uitdrukkingslose, belanglose gesigsuitdrukking gedurende interaksies. 4.2 Kyk belangstellend na pasiënt en luister aandagtig terwyl pasiënt praat. 5. 5. Toon min gedragsreaksie op die pasiënt 5 se woorde, gedrag o f behoeftes. Reageer met handelinge op die pasiënt se woorde, gedrag of behoeftes. Reageer met handelinge op die pasiënt se woorde, gedrag of behoeftes. 5.1 Kom kyk nie o f pasiënt pyn- o f slaapmedikasie nodig het nie, of reageer nie binne ’n redelike tyd op so ’n versoek nie. 5.1 Voorsien so gou as moontlik in behoeftes. As uitstel noodsaaklik is, word dit aan die pasiënt ver- duidelik. 5.2 Vergeet of ignoreer uitgesproke behoeftes. 5.2 Lei behoeftes af van pasiëntgedrag of ander waarnemings, valideer en reageer. 6. Ruil nie inligting met die pasiënt uit n ie.6 6.1 Gee stereotipe inligting as gevolg van gebrek aan behoefteberaming. 6.2 Gee nie inligting nie. 7. Laat nie die pasiënt toe om eie besluite te neem nie. Luister na en stel alternatiewe oplossings aan die pasiënt voor en laat die pasiënt self besluit. 7.1 Doen dinge vir die pasiënt byvoorbeeld vee gesig af, sonder ^ te vra o f die pasiënt dit gedoen wil hê o f dit self wil doen. om 7.1 Pasiënt weier om fisioterapie by te woon as gevolg van pyn wat dit veroorsaak. S U M M AR Y March 1980 CURATIONIS 12 VLOEIDIAGRAM : IDENTIFIKASIE EN ANALISE VAN TAAKVERRIGTINGSPROBLEME (Mager en Pipe, 1973, p.3) Beskryf tekort- kominge in taakverrigting Beskryf tekort- kominge in taakverrigting CURATIONIS March 1980 HATTON SE KONTROLEERLYS VIR INTERPERSOONLIKE VAARD1GHEDE VAN VERPLEEGKUNDIGE (Supervisor Nurse, July, 1977) ERPERSOONLIKE VAARD1GHEDE VAN VERPLEEGKUNDIGE ervisor Nurse, July, 1977) 1- 2. 3. NEGATIEF (-1 ) Gee nie persoonlike erkenning nie 1 ■ 1.1 Noem pasiënt nie op naam nie. 2.2 Noem pasiënt op algemene byname, bv. “ Oupatjie” of “ Tannie” . Toon min respek vir individu. 2. 2.1 Kyk nie na pasiënt gedurende in­ teraksie nie. Toon geen erkenning van pasiënt se teenwoordigheid gedurende groeps­ interaksie nie. 2.2 Toon min verbale reaksie op pasiënt 3. se woorde o f gedrag. 3.1 Gee nie erkenning aan ’n pasiënt se opsigtelike gevoelens nie, bv. ig- noreer ’n angstige, verwarde pasiënt se vrae oor wat om te doen. 3.2 Sit kos voor ’n pasiënt neer, kom- posisioneer ’n trollie by die bed sonder om ’n woord te sê. ZKCl>H S o-c 2 pi S3T 2 C5 C/l N SE KONTROLEERLYS VIR INTERPERSOONLIKE VAARD1GHEDE VAN VERPLEEGKUNDIGE (Supervisor Nurse, July, 1977) POSITIEF (+ 1) nlike erkenning. 1- m pasiënt op sy/haar naam. persoonlike gebeure of persone wat- ie pasiënt belangrik is, ingelig reek met pasiënt. k vir die individu. 2. pasiënt in die oe gedurende in- ksie. groepsinteraksie, erken pasiënt enwoordigheid met ten minste roet, kopknik of ’n ander teken herkenning. rbaal op pasiënt se woorde o f 3. n pasiënt se gevoelens met erkings soos: “ Ek weet u hou daarvan om die pan te gebruik , of “ Kry u koud?” as die ënt opgekrul lê en koud lyk. n pasiënt se gedrag met erkings soos: “ Dit is goed om te sien loop, mev. Smit” . rukking reageer op pasiënt se 4. gedrag. ekteer stemming van pasiënt se aksies, byvoorbeeld lyk besadig neer pasiënt ernstig praat o f lag m met pasiënt. belangstellend na pasiënt en er aandagtig terwyl pasiënt t. et handelinge op die pasiënt se 5. edrag of behoeftes. rsien so gou as moontlik in oeftes. As uitstel noodsaaklik is, d dit aan die pasiënt ver- elik. behoeftes af van pasiëntgedrag nder waarnemings, valideer en eer. ing met die pasiënt uit. 6. woord vrae wat die pasiënt vra oorbeeld oor saalreëls. duidelik prosedures en roetines ens die pasiënt se behoeftes. en stel alternatiewe oplossings 7. M oedig beter waarneming en interaksie aan o f bevorder dit. 8.1 Praat stadiger en effens harder met hardhorende pasiënte en behou oogkontak. S U M M AR Y Ook die gee van minimale inligting of opdragte is algemeen, byvoorbeeld “ U word móre-oggend om 10h00 gedoen. Moet dus asseblief nie vanaand na 22h00 iets eet of drink nie” . Maar meer intieme gesprekke waar die verpleegkundige die mens in sy nood leer ken en by- staan, is skaars (Vermaak, 1979). Werklike stelselmatige gesondheidsonderrig aan die pasiënt volgens sy/haar behoeftes, blyk ook ’n leemte te wees (Vermaak, 1979). Waarom word hierdie twee aspekte, wat ek hier terapeutiese gesprekke en pasiënt-onderrig onder- skeidelik sal noem, afgeskeep? Daar is waarskynlik ’n hele paar faktore wat saamwerk om hierdie situasie te skep. p g p g g p Vraag 4: Dit is natuurlik ook vir verpleegkundiges moontlik om te probeer om self op hierdie gebied te ont- wikkel. Eerstens moet die verpleegkundige dan bewus word van haar eie sterk- en swakpunte in hierdie vaar­ dighede deur self-evaluasie of evaluasie deur kollegas. Hatton se Kontroleerlys vir Interpersoonlike Vaar­ dighede (1977) is maar een van ’n groot aantal in- strumente wat gebruik kan word om hierdie evaluasie te vergemaklik. Wanneer die verpleegkundige begin werk aan nuwe vaardighede, kan geprogrammeerde stukke baie help, byvoorbeeld: p g p g g p Vraag 4: Dit is natuurlik ook vir verpleegkundiges moontlik om te probeer om self op hierdie gebied te ont- wikkel. Eerstens moet die verpleegkundige dan bewus word van haar eie sterk- en swakpunte in hierdie vaar­ dighede deur self-evaluasie of evaluasie deur kollegas. Hatton se Kontroleerlys vir Interpersoonlike Vaar­ dighede (1977) is maar een van ’n groot aantal in- strumente wat gebruik kan word om hierdie evaluasie te vergemaklik. Wanneer die verpleegkundige begin werk aan nuwe vaardighede, kan geprogrammeerde stukke baie help, byvoorbeeld: p Mager en Pipe (1973) noem so ’n verskil tussen wat persone doen en wat hulle veronderstel is om te doen, ’n tekortkoming in taakverrigting of ’n taakver- rigtingsprobleem en stel ’n ordelike ondersoek na die oorsake en oplossings daarvan voor (sien vloeidiagram). Die analise begin met ’n beskrywing van die tekortkom- inge in taakverrigting. Dit is reeds hierbo uiteengesit. “ Understanding Hostility” , September 1968, American Journal of Nursing. “ Helping' depressed patients in general nursing practice” . June 1977, American Journal of Nursing. 9.2 Verduidelik o f maak inleidende op- merkings voordat pasiënt aangeraak word. 9.2 Verduidelik o f maak inleidende op- merkings voordat pasiënt aangeraak word. 10. 10. Toon betrokkenheid by en aanvaarding van pasiënt en bevorder betrokkenheid van pasiënt by verpleegkundige. 10.1 Inisieer o f reageer op humor met pasiënt byvoorbeeld lag vir sy grappe. 10.2 Reageer op die pasiënt se belangstel- lings deur byvoorbeeld in gesprekke oor sy herinneringe betrokke te raak. Behalwe vir die interpersoonlike vaardighede wat die verpleegkundige nodig het vir terapeutiese kom- munikasie en pasiënt-onderrig, is dit ook noodsaaklik dat die verpleegkundige vaardig is in die beraming van pasiënt-behoeftes. Pasiënte is dikwels onbewus van hul behoeftes of hulle kan nie verbaliseer nie. So byvoorbeeld is baie angstige pasiënte nie in staat om te sê, “ Ek is bekommerd/angstig” . Of ’n pasiënt wat met ’n chroniese toestand ontslaan word, weet nie watter probleme hy tuis gaan ondervind sodat hy die verpleegkundige met vrae kan nader nie. Dit is dus noodsaaklik dat die verpleegkundige nie bloot reageer op die “ Goed dankie” van die pasiënt nie, maar alle pasiënte evalueer ten opsigte van die belangrikste emo- sionele reaksies op stremming, naamlik angs, aggressie, onttrekking en aanhanklikheid. Die volgende kon- troleerlyste kan byvoorbeeld as roetine gebruik word om angs by pasiënte te identifiseer: Teen- KONTROLEERLYS 2 (Verdere ondersoek WOordig nodig) j a Nee Verhoogde of verlaagde bloeddruk, pols vinnig of stadig Urinêre frekwensie Droë mond of verhoogde speekselafskeiding Somatisasie soos hoofpyn, diaree, of op- vlamming van simptome van psigofisio- logiese reaksies bv. peptiese ulkus, kolitis, artritis Insomnia Anoreksie Naarheid Ongeluksvatbaar Teen- KONTROLEERLYS 2 (Verdere ondersoek WOordig nodig) j a Nee Verhoogde of verlaagde bloeddruk, pols vinnig of stadig Urinêre frekwensie Droë mond of verhoogde speekselafskeiding Somatisasie soos hoofpyn, diaree, of op- vlamming van simptome van psigofisio- logiese reaksies bv. peptiese ulkus, kolitis, artritis Insomnia Anoreksie Naarheid Ongeluksvatbaar POSITIEF (+ 1) Die verpleegkundige stel voor dat pynmedikasie vóór die besoek gegee word en laat die pasiënt self besluit. 7.2 Sê pasiënt moet glimlag o f net op die dokter vertrou wanneer die pasiënt ontsteld is o f nieer inligting wil hê. M oedig beter waarneming en interaksie aan o f bevorder dit. 8.1 Praat stadiger en effens harder met hardhorende pasiënte en behou oogkontak. M oedig nie beter waarneming en in- 8 teraksie aan nie. 8.1 Pas liggaamsposisie nie aan by pasiëntse waarnemingsveld nie. 14 March 1980 CURATIONIS 8.2 Pas afstand vanaf pasiënt nie aan by sensoriese defekte van pasiënt nie. 9. Respekteer nie persoonlike ruimte nie. 9. 9.1 Klop nie aan deur voor vertrek binnegegaan word nie. 9.1 Raak pasiënt aan sonder ver- duideliking o f inleidende opmerk- ings. 10. Toon of bevorder nie betrokkenheid 10. by of aanvaarding van die pasiënt nie. 10.1 Reageer nie op pasiënt se pogings tot humor nie. 10.2 Reageer nie wanneer pasiënt sy verlede noem nie. 8.2 Staan só dat pasiënt die verpleegkundige gedurende in- teraksie kan sien. Respekteer persoonlike ruimte. Respekteer persoonlike ruimte. 9.1 Klop voor vertrek binnegegaan word. 9. Respekteer persoonlike ruimte. 9.1 Klop voor vertrek binnegegaan word. 9.1 Klop voor vertrek binnegegaan word. KONTROLEERLYS 2 (Verdere ondersoek nodig) J Skrik maklik Dilatasie of konstriksie van pupille Rusteloosheid Vinnige en veranderde aard van asemhaling Droogheid van mond of verhoogde speeksel- afskeiding Spraakpatroon verander bv. baie vinnig, aan- mekaar hakkel Perseptuele veld vernou Spierspanning veral van nek, gesig en rug Verhoogde sweetafskeiding Bleekheid Tremore KoOrdinasie swak Outomatiese verligtingsgedrag bv. naels byt Verhoogde of verlaagde bloeddruk, pols vinnig of stadig Urinêre frekwensie Droë mond of verhoogde speekselafskeiding Somatisasie soos hoofpyn, diaree, of op- vlamming van simptome van psigofisio- logiese reaksies bv. peptiese ulkus, kolitis, artritis Insomnia Anoreksie Naarheid Ongeluksvatbaar Verhoogde of verlaagde bloeddruk, pols vinnig of stadig Urinêre frekwensie Droë mond of verhoogde speekselafskeiding Somatisasie soos hoofpyn, diaree, of op- vlamming van simptome van psigofisio- logiese reaksies bv. peptiese ulkus, kolitis, artritis Insomnia Anoreksie Naarheid Ongeluksvatbaar KoOrdinasie swak Outomatiese verligtingsgedrag bv. naels byt aangespreek word met ’n “ Het jy nie werk nie?” , word bepaald gestraf. ’n Jong geregistreerde verpleegkundige het met besondere sorg en moeite ’n pasiënt wat ster- wend was aan kanker en sy gesin deur die sterwensproses begelei, net om deur die saalsuster in- geroep te word omdat sy dan “ te emosioneel betrokke” sou wees! In dié verband sê Mager en Pipe: “ People learn to avoid the things they are hit with! It doesn’t matter whether they are hit with a club, an insult, hum iliation, repeated failure, frustration, or boredom” . (1973, p. 53). Nadat die gedragsmanifestasies van sekere emo- sionele reaksies dan identifiseer is, kan dit in ’n terapeutiese gesprek (d.w.s. ’n doelgerigte gesprek om die persoon se gesondheid te bevorder) bespreek word en verpleegsorg daarvolgens beplan word. Vraag 5: Word verrigting van hierdie taak gestraf? A1 lyk dit hoe onmoontlik mag dit tog wees dat byvoorbeeld terapeutiese gesprekke met pasiënte gestraf word. Die student-verpleegster wat in ’n ernstige gesprek met ’n pasiënt gewikkel is en deur die suster 15 CURATIONIS March 1980 kollegas wat op dieselfde manier praktiseer en die feit dat hierdie tipe funksionering minder gekompliseerd is en minder verantwoordelikhede meebring. Vraag 6: Maak verrigting van hierdie taak saak? In die huidige onderrig en praktyk word hierdie aspekte van die rol van die verpleegkundige nie beklemtoon nie. Tydens evaluasie van studente kry dit nie die primêre aandag wat byvoorbeeld gegee word aan die vaardige uitvoer van ’n praktiese prosedure nie. KONTROLEERLYS 2 (Verdere ondersoek nodig) Dit is ook nie iets wat die matrone raak sien as sy op rondte kom nie — nie soos sy vaardighede in saaladministrasie raak sien nie. Ook geneeshere heg blykbaar nie besondere waarde daaraan nie — hulle wil eerder ’n suster hê wat altyd beskikbaar is vir ’n pasiëntrondte of wat sorg dat inname- en uitskeidingsrekords altyd reg is. En selfs pasiënte kla selde as hierdie aspekte ontbreek! Vermaak het gevind dat alhoewel ’n gemiddeld van 45 persent van pasiënte op verskillende gebiede van niemand emo- sionele ondersteuning gekry het toe hulle dit nodig gehad het nie (1979, p. 207) en by sommige aspekte so veel as 85 persent van pasiënte nie noodsaaklike in- ligting gekry het nie (p. 150), die meeste nie daaroor gekla het nie. Vraag 8: Is daar struikelblokke? Tyd is waarskynlik die belangrikste struikelblok wat dadelik by verpleegkun­ diges opkom. En dit is ook ’n probleem, veral met huidige tekorte aan personeel. Tog neem hierdie verpleegaksies nie altyd baie tyd nie en dikwels kan ’n gesprek plaasvind tydens roetine versorging van die pasiënte. Dit is tog soms nog beter benutting van profes­ sionele tyd wat die deurslag gee en nie bloot net meer personeel nie. Die funksionele verdeling van werk kan waarskynlik ook as ’n struikelblok vir die voer van terapeutiese gesprekke gesien word. Met hierdie tipe werksindeling is die verpleegkundige en pasiënt in kontak met soveel per- sone dat intiemer kennis van mekaar en ’n ver- trouensverhouding moeiliker is om te bewerkstellig. Die gebrek aan sistematiese verpleegsorgbeplanning is op sy beurt weer ’n struikelblok in die weg van deeglike pasiënt-onderrig. Leerbehoeftes word nie vroeg genoeg en deeglik genoeg beraam en verpleegkundige tussen- trede daarvoor beplan en geimplementeer nie. Dit is dus duidelik dat dit blykbaar vir niemand saak maak of die verpleegkundige terapeuties met pasiënte kommunikeer en hulle onderrig of nie. Dit het belangrike implikasies vir haar motivering. Mager en Pipe stel dit as volg: “ Nothing happens if (she) takes the trouble to perform as someone wants; nothing happens if (she) doesn’t. The law of behavior tells us that when a performance is not followed at least periodically by an event considered favourable by the performer, that per­ formance will tend to disappear” . (1973, p. 71). BIBLIO GRA FIE Vraag 7: Word verwaarlosing van hierdie taak beloon? Ek twyfel — ek kan nie dink aan enige beloning hiervan nie, behalwe miskien die aanvaarding deur mede- 4 . Uys, L.R .: Fundam entelepsigiatriese verpleegkunde, Bloemfontein, P .J. de Villiers, 1979. 5 . Vermaak, M .V.: Die kwaliteit van sekere aspekte van verpleegsorg vanuit die oogpunt van sekere pasiënte in die blanke algemene verpleegopleidingshospitale in die O ranje-V rystaat, Bloemfontein U .O .V .S. Ongepubliseerde M .Soc.Sc.-verhandeling, 1979. KONTROLEERLYS 2 (Verdere ondersoek nodig) Volgens Mager en Pipe se vloeidiagram is daar heelwat wat individuele verpleegkundiges, veral die organiseerders van verpleegdienste en verpleegop- voedkundiges, kan doen om die twee belangrike leemtes in die kommunikasie tussen verpleegkundige en pasiënt te oorbrug. Alle verpleegkundiges wat glo dat die mens as geheel versorg moet word; liggaam, siel en gees, weet dat pogings op hierdie gebied die moeite werd sal wees. ’n Belangrike stap in die regstelling van hierdie pro- bleem sal dus wees om evalueringsinstrumente te gebruik in die evaluasie van studente en geregistreerde verpleegkundiges wat wel deeglik toon dat terapeutiese kommunikasie en pasiënt-onderrig belangrike aspekte van die verpleegkundige se funksionering is en gevolge vir haar inhou. 1. Daubenm ire, M .J. and King, I.M .: Nursing process m odels: a systems approach. Nursing O u ilo o k 21 (8 ): 5 1 2 -5 1 7 , A u g . 1973. 2 . Du Gas, B.W .: Introduction to patient care. Third Edition, Philadelphia, W .B. Saunders C o., 1977. 3. M ager R.F. and Pipe, P.: Analyzing perform ance problem s, Belmont C a., Fearon Puhl. Inc.. 1973. 4 . Uys, L.R .: Fundam entelepsigiatriese verpleegkunde, Bloemfontein, P .J. de Villiers, 1979. 5 . Vermaak, M .V.: Die kwaliteit van sekere aspekte van verpleegsorg vanuit die oogpunt van sekere pasiënte in die blanke algemene verpleegopleidingshospitale in die O ranje-V rystaat, Bloemfontein U .O .V .S. Ongepubliseerde M .Soc.Sc.-verhandeling, 1979. 3. M ager R.F. and Pipe, P.: Analyzing perform ance problem s, Belmont C a., Fearon Puhl. Inc.. 1973. WHOLE GUT IRRIGATION Whole gut irrigation has been used for years to prepare the large bowel for surgery. It was tried in a geriatric unit on patients with constipation and faecal impaction (confirmed by radiograph).who were resis­ tant to conventional treatment with enemas and lax­ atives. The patient is prepared by giving a softening agent such as dioctyl sodium sulphosuccinate 200 mg three times a day for up to five days before irrigation. A strong laxative (X-Prep) is given the evening before. The technique is explained to the patient before starting and diazepam (Valium) 5-10 mg is given intramuscularly half-an-hour before the procedure to relax the patient. Dentures are removed, the patient is weighed and a nasogastric tube is passed. Venous blood is taken for estimations. Intravenous frusemide (Lasix) 40 mg and metoclopramide (Maxolom) 10 mg are given. Normal saline (2,5 - 3 L per hour) is infused using an infusion set connected to the nasogastric tube. The patient is seated in a chair, but is moved to a commode with a rubber ring wnen bowel movement is expected (usually within 40-60 minutes). The infusion is stopped when the ef­ fluent becomes clear. Blood is again withdrawn, the pa­ tient is weighed, reassured and settled in bed. Radiography is repeated the following day. The techni­ que was used in eighty patients. Mean age was eighty, average volume used was nine litres and the mean length of procedure was three to four hours. Failure occurred in eight patients. In one there was no motion (kidneys dealt with the fluid), one tube could not be passed, and in six there was excessive vomiting. Three suffered vasovagal attacks, but recovered on assuming a horizontal position. There was no significant alteration in blood estimations. Although the procedure appears drastic, the discomfort is forgotten and patients feel much better. Advice on prevention of recurrence (diet, etc.) is important. (Currie, J.E.J., Nursing Times, 13 September 1979:1570). (D Ni ) (Derryn Nieman) CURATIONIS 16 March 1980 March 1980 March 1980

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/526/465

Afrikaans

SUMMARY solusie van die middel, deurgang deur die spysverteringskanaal en die absorberende oppervlakte. (Nizoral) (Capoten) Certain pharmacokinetic aspects of gen­ eral therapeutics are discussed in this article. Middels waarvan die absorpsie omtrent gladnie deur voedsel beïn- vloed word nie is: pp Dit is ’n bekende feit dat voedsel (veral vette) die maaglediging ver- traag. Dit sou dan langer vir die ge­ neesmiddel neem om sy setel van absorpsie, naamlik die dunderm met sy groot absorpsieoppervlakte, te bereik. Die totale hoeveelheid geabsorbeer sal egter nie noodwen- dig verskil nie. Sommige genees- middels, veral die wat moeiliker in oplossing gaan, het juis die langer tydperk vir uiteindelike beter ab­ sorpsie nodig. The influence of the simultaneous intake of food or other drugs, as well as the presence of certain disease states on drug-absorption are discussed. Metronidasool Oksasepam Propieltiourasiel — (Flagyl) (Serepax) antitireoïed- middel Metronidasool Oksasepam Propieltiourasiel — (Flagyl) (Serepax) antitireoïed- middel g p A systematic presentation of the meaning and importance of kinetic prin­ ciples such as the steady state, the load­ ing dose, zero-order kinetics, drug ad­ ministration in the biophase and impor­ tant drug interactions is also given. Sulfonielureums — orale antidiabe- tiese middels soos tolbutamied (Rastinon) Voedsel “In my young days”, said Miss Marple, “it was considered to be very bad manners to take medicine with one’s meals. It was on a par with blowing your nose at the dinner table. It just wasn’t done”. (Agatha Christie: The mirror crack’d from side to side) “In my young days”, said Miss Marple, “it was considered to be very bad manners to take medicine with one’s meals. It was on a par with blowing your nose at the dinner table. It just wasn’t done”. y — die tri-sikliese antidepressante soos amitriptilien (Tryptanol) p yp — die fenotiasiene soos tioridasien (Melleril) • die narkotiese analgetika soos morfien, petidien en kode'ien. j (Agatha Christie: The mirror crack’d from side to side) p • die antisure soos die aluminium- verbindings. Oor die algemeen kan gesê word dat voedsel die absorpsie en AOK van die meeste antibiotika vermin- der. Voorbeelde van geneesmiddels waarvan die AOK afneem indien dit saam met voedsel gegee word is: Daar is sekere algemene idees wat as vanselfsprekend aanvaar word, byvoorbeeld dat voedsel altyd die absorpsie van geneesmid- dels belemmer. Die probleem is egter meer kompleks, want genees- middelabsorpsie hang van faktore soos die volgende af: tablet disinte- grasie, die mate van ionisasie van die geneesmiddel by ’n spesifieke pH van die omgewing, die pH van die maag en duodenale inhoud, dis- DIE ABSORPSIE VAN GE- NEESMIDDELS NA ORALE TOEDIENING p g In enkelmaaltyd enkeldosisstu- dies is daar gevind dat die AOK, dit wil sê die totale hoeveelheid geab­ sorbeer, van die volgende genees- middels toegeneem het as hulle met maaltye geneem is: Geneesmiddels Voorbeelde van geneesmiddels wat maaglediging vertraag is die vol­ gende: Faktore wat die absorpsie van ge- neesmiddels na orale toediening kan beïnvloed is voedsel, middels en siektetoestande • Geneesmiddels met atropienag- tige by-effekte soos byvoorbeeld: Propranolol Metroprolol Hidralasien Atenolol Hidrochloortiasied Nitrofurantoïen Eritromisien stearaat Kanrenoon Fenitoïen Karbamasepien Griseofulvin (Inderal) (Lopresor) (Nepresol) (Tenormin) (Diclotride) (Furadantin) (Erythrocin) (Aldactone) (Epanutin) (Tegretol) (Grisovin) Propranolol Metroprolol Hidralasien Atenolol Hidrochloortiasied Nitrofurantoïen Eritromisien stearaat Kanrenoon Fenitoïen Karbamasepien Griseofulvin (Inderal) (Lopresor) (Nepresol) (Tenormin) (Diclotride) (Furadantin) (Erythrocin) (Aldactone) (Epanutin) (Tegretol) (Grisovin) (Inderal) (Lopresor) (Nepresol) (Tenormin) (Diclotride) (Furadantin) (Erythrocin) (Aldactone) (Epanutin) (Tegretol) (Grisovin) g y y — die antihistaminika wat ook voorkom in sommige verkoue- medisyne Plato-konsentrasie of Steady- state (Css) en ladingsdose- rings Plato-konsentrasie of Steady- state (Css) en ladingsdose- rings Die plato-konsentrasie van die ge- neesmiddel in die bloed, dit is wan­ neer die absorpsietempo gelyk is aan die eliminasietempo, word na ± 5 halfleeftye bereik. Dit is die tyd wat dit sal neem om optimale te- rapeutiese uitwerking en die meeste newe-effekte na vore te laat kom. Wanneer is dit belangrik? — As dosisverdubbeling ’n merk- bare uitwerking het. ’n Dubbel- dosis digoksien sal byvoorbeeld makliker as ’n dubbeldosis peni- sillien toksisiteit tot gevolg hê. Tabel 1: Die halfleeftyd en Css van enkele geneesmiddels Geneesmiddel Halfleeftyd (tVfe) uur Css (tV2x5) uur Warfarin 44 5 dae Digoksien 36 7,5 dae Lignokai'en 1,5 7,5 uur Aminofillien 4,5 22,5 uur Tabel 1: Die halfleeftyd en Css van enkele geneesmiddels Tabel 1: Die halfleeftyd en Css van enkele geneesmiddels Geneesmiddel Halfleeftyd (tVfe) uur Css (tV2x5) uur Warfarin 44 5 dae Digoksien 36 7,5 dae Lignokai'en 1,5 7,5 uur Aminofillien 4,5 22,5 uur — As die geneesmiddels wat gelyk- tydig ingeneem word, dieselfde setel van werking of uitwerking het. Atropien, die trisikliese an- tidepressiewe middels en die an- tihistaminika beset almal onder meer die muskariene reseptore en kan erge droogheid van die mond, urienretensie en hardly- wigheid uitlok. — As die geneesmiddels wat gelyk- tydig ingeneem word, dieselfde setel van werking of uitwerking het. Atropien, die trisikliese an- tidepressiewe middels en die an- tihistaminika beset almal onder meer die muskariene reseptore en kan erge droogheid van die mond, urienretensie en hardly- wigheid uitlok. Die implikasies van nulorde- kinetika Oor die algemeen volg meeste ge­ neesmiddels se eliminasie-prosesse eerste-orde-kinetika. Dit beteken dat ’n spesifieke fraksie (byvoor­ beeld Vi of Va) van die toegediende dosis, per tydseenheid geëlimineer word. Daar is ’n paar geneesmid­ dels wat egter nul-orde-kinetika volg; byvoorbeeld fenitoïen (Epa- nutin) en heparien. Dit beteken dat slegs ’n spesifieke hoeveelheid, by­ voorbeeld 10 mg, per uur geëlimi- neer word. Die biotransformasie/ eliminasie is dus versadigbaar en do- sisafhanklik en slegs ’n geringe toe- name in die dosis kan maklik toksiese bloedvlakke tot gevolg hê. Versnelde maaglediging Versnelde maaglediging minute. Met ’n stadige infusie sou dieselfde mate van verbete- ring eers na ongeveer agt uur in- getree het. diening waardeloos is. Aangesien die rektale slymvlies nie villi bevat nie, is die absorberende oppervlak baie klein in vergelyking met dié van die dunderm. Absorpsie is dus stadig en die bloedvlakke baie laag. Geneesmiddels wat rektaal toege­ dien word het vanweë die stadige absorpsie ’n langer werkingsduur. Aminofillien setpille kan dus saam met ander brongodilatore benut word om die lang nagfase te oor- brug en die vroeë-oggend brongo- spasma te voorkom. Indien die mid- dels vanaf die onderste gedeelte van die rektum g ea b so rb ee r w ord systap hulle die biotransformasie- prosesse in die lewer (first pass) en beland direk in die sistemiese sirku- lasie. Versnelde maaglediging word te- weeggebring deur metoklopramied (maxolon) en domperidoon (moti- lium) toe te dien, alhoewel dit nie die vertraging soos deur die narko- tiese analgetika veroorsaak kan teengaan nie. Neostigmien (Prostig- min) en koeksoda versnel ook maaglediging. Geneesmiddeltoediening in die biofase Voorbeelde van die halfleeftyd en Css van enkele geneesmiddels word in tabel 1 gegee en daaruit kan die volgende afleidings gemaak word: Hierdie wyse van toediening word veral tydens die behandeling van brongiale asma benut. W anneer ’n geneesmiddel direk in die reseptor- kompartement (biofase) toegedien word, word kleiner konsentrasies vir optimale effek benodig en ge- volglik word minder newe-effekte uitgelok. Voorbeelde van sulke middels is die verstuiwers van die volgende: — Middels wat vir lang tydperke in groot dosisse (’n paar honderd milligram) toegedien word kan die lewermikrosomale ensieme induseer (stimuleer) en so- doende die biotransformasie van ander middels, soos warfa­ rin, versnel. Die barbiturate is voorbeelde hiervan. Die benso- diaspiene soos diasepam word egter in baie kleiner hoeveel- hede toegedien en het nie hier­ die geneesmiddel-interaksie tot gevolg nie. — Middels wat vir lang tydperke in groot dosisse (’n paar honderd milligram) toegedien word kan die lewermikrosomale ensieme induseer (stimuleer) en so- doende die biotransformasie van ander middels, soos warfa­ rin, versnel. Die barbiturate is voorbeelde hiervan. Die benso- diaspiene soos diasepam word egter in baie kleiner hoeveel- hede toegedien en het nie hier­ die geneesmiddel-interaksie tot gevolg nie. — dit is nie sinvol om optimale werking of newe-effekte binne ’n week na aanvang van behan­ deling met warfarin of digoksien te verwag nie. Dieselfde geld ook indien dosisaanpassings gemaak word — dit neem dan weer eens (5 x tVi) om die nuwe platovlak te bereik Salbutamol (Ventolin) — die gladdespierverslapper by geneesmiddels waar ’n vin- nige uitwerking verlang word, soos byvoorbeeld lignokai'en vir aritmieë en aminofillien tydens akute asma-aanvalle, is dit nodig om ’n ladings- of bolus-i dosis te gee sodat hoër bloed- vlakke vinniger bereik kan word. Indien slegs ’n infusie aangelê word sal dit onderskei- delik 7,5 uur en 22,5 uur neem om plato-konsentrasie te bereik. Na die ladingsdosering van ami­ nofillien, verbeter die pasiënt se asemhalingsfunksies binne 15 Beklometasoon (Viarox) — ’n kortikosteroïed wat langtermyn in- geasem kan word sonder die ont- wikkeling van die tipiese steroïed newe-effekte. — Die voorkoms van ongewenste effekte van sedeermiddels en diuretika is vier maal meer by pasiënte met ingekorte nier- funksie as by normale pasiënte. D ig italisto k sisiteit kom ook meer algemeen by bejaardes voor, grootliks weens hulle inge­ korte nierfunksie. Patologiese toestande Patologiese toestande soos trauma, migraine en miokardiale infarksie kan maaglediging vertraag. By hierdie toestande is die tempo van absorpsie van die geneesmid­ dels van meer belang as die totale hoeveelheid geabsorbeer. Dit is daarom wenslik dat geskikte ge- neesmiddels deur ’n alternatiewe roete toegedien word. Isoniasied (INH) Rifampisien (Rifadin) Tetrasikliene (Tetrex) Penisillien V Ampisillien (Pentrex) Orale kefalosporiene (Keflex) (Pentrex) (Keflex) CURATIONIS JUNE 47 BRONNE Lewersiektes of kompetisie deur fe- nielbutasoon (Butazolidin) en die sulfoonamiede vir biotransformasie van die sulfonielureums kan ’n erns- 1. Sommers, De K. Farmakologie. Butterworths, Durban, 1982 2de Uitgawe. 2. Prescott, L.F., Nimmo, W.S.: Drug Absorption Adis Press Australia 1979. Die hartglikosiede (Digoksien) Hier is daar sprake van ’n farmako- dinamiese wisselwerking, naamlik dat die reaksie op die middel ver- ander sonder dat die plasmakonsen- trasie verander. Dit gebeur wan- neer die serum kalium verlaag, en word veroorsaak deur die chroniese gebruik van lakseermiddels, die diuretika en karbenoksoloon (Duo- gastrone). — Tolbutamied (Rastinon) kan pa- siënte meer sensitief vir die uit- werking van Warfarin maak. g — Die anaboliese steroiede versnel die katabolisme van stollings- faktore. Die orale antistolmiddels (By­ voorbeeld W arfarin) Die volgende middels verminder die antistoleffek van Warfarin: Geneesmiddels wat die antistolef- fek van W arfarin vergroot en ’n bloedingsneiging tot gevolg kan hê is die volgende: — Galsoutbindingsharse soos cho- lestiramien (Questran) en koles- tipol (Colestid) behoort 2 uur voor warfarin gegee te word, an- dersins word Warfarin in die dermkanaal gebind en sy ab- sorpsie belemmer. — Galsoutbindingsharse soos cho- lestiramien (Questran) en koles- tipol (Colestid) behoort 2 uur voor warfarin gegee te word, an- dersins word Warfarin in die dermkanaal gebind en sy ab- sorpsie belemmer. g 2. Prescott, L.F., Nimmo, W.S.: Drug Absorption Adis Press Australia 1979. Die orale antidiabetiese middels Byvoorbeeld tolbutamied (Rasti­ non) Die orale antidiabetiese middels Byvoorbeeld tolbutamied (Rasti­ non) — Geneesmiddels wat as lewer­ mikrosomale ensiemremmers optree belemmer warfarinbio- transformasie. Voorbeelde hier­ van is chlooramfenikol (Chloro­ — Geneesmiddels wat as lewer­ mikrosomale ensiemremmers optree belemmer warfarinbio- transformasie. Voorbeelde hier­ van is chlooramfenikol (Chloro­ Rektale toediening Hierdie roete is slegs van waarde as alternatiewe roete van toediening wanneer die maaglediging vertraag is, soos tydens ’n migraine-aanval of tydens braking wanneer orale toe­ — Die eenmalige inname van ’n addisionele geneesmiddel het baie selde ’n wisselwerking tot 48 CURATIONIS VOL. 6 NO. 2 VOL. 6 NO. 2 m y c e tin ), m e tro n id a s o o l (Flagyl), allopurinol (Zyloprim), en semetidien (Tagamet). gevolg, want onder meer volg lew erm ikrosom ale ensiem in- duksie eers na ’n blootstelling van 2-3 dae plaas. tige hipoglukem ie v ero o rsaak . Suurgeneesmiddels soos aspirien kan tolbutamied vanaf plasmapro- teïene verplaas en so ’n hipogluke­ mie veroorsaak. g — Klofibraat (Atromid-S), kini- dien (Quinaglute) en d-tiroksien (Eltroxin) verhoog die affiniteit van die lewerreseptorsetels vir W arfarin, sodat die dosis van laasgenoemde met ’n derde ver- minder behoort te word. g — Klofibraat (Atromid-S), kini- dien (Quinaglute) en d-tiroksien (Eltroxin) verhoog die affiniteit van die lewerreseptorsetels vir W arfarin, sodat die dosis van laasgenoemde met ’n derde ver- minder behoort te word. G eneesm iddelw isselw er kings kom veral by geneesmiddels wat ’n klein terapeutiese indeks het voor, dit wil sê hulle effektiewe en tok- siese b lo ed k o n sen trasies verskil baie min. Voorbeelde hiervan is die orale antistolmiddels, die orale hipoglukemiese middels veral die sulfonielureums, die hartglikosiede en die sito-toksiese middels. 1. Sommers, De K. Farmakologie. Butterworths, Durban, 1982 2de Uitgawe. 1. Sommers, De K. Farmakologie. Butterworths, Durban, 1982 2de Uitgawe. geneesmiddels 6-M erkaptopurien g — Die pirasolone soos fenielbuta- soon (butazolodin), oksifenbu- tasoon (Tanderil) en sulfienpira- soon (Anturan) kan almal Warfa­ rin van sy plasmaproteiene ver- plaas en sodoende dubbel soveel aktiewe W arfarin vir antistolef- fek beskikbaar stel. Indien be- nodig sou ’n goeie anti-inflam- matoriese middel, indometasien (Indocid) wees. Aspirien be­ hoort vermy te word aangesien dit die p laatjiek lee fb aa rh eid rem en sodoende op ’n ander wyse ’n bloedingsneiging kan uitlok. Tydens sitotoksiese chemoterapie van byvoorbeeld leukemie, word baie kernsure na uriensuur omgesit. Laasgenoemde kan uitkristalliseer in die nierparengiem indien die pa- siënt nie profilakties met allopuri­ nol (Zyloprim) behandel word nie. Indien 6-merkaptopurien (6MP) vir die behandeling van die leuke­ mie gebruik word, rem allopurinol 6MP se afbraak. Indien 6MP se do- sering nie met 25 % verminder word nie, kom toksiese beenmurg- onderdrukking voor. Tydens sitotoksiese chemoterapie van byvoorbeeld leukemie, word baie kernsure na uriensuur omgesit. Laasgenoemde kan uitkristalliseer in die nierparengiem indien die pa- siënt nie profilakties met allopuri­ nol (Zyloprim) behandel word nie. p — Barbiturate, griseofulvin en ri- fampisien (Rifadin) tree op as lewermikrosomale ensiem indu- seerders, en versnel Warfarin se biotransformasie. Indien 6-merkaptopurien (6MP) vir die behandeling van die leuke­ mie gebruik word, rem allopurinol 6MP se afbraak. Indien 6MP se do- sering nie met 25 % verminder word nie, kom toksiese beenmurg- onderdrukking voor. — E stro g en e (insluitende orale voorbehoedmiddels) verhoog die sintese van stollingsfaktore. NURSING ETHICS AND PRAGMATICS THEORIES verskillende knelpunte wat 'n probleem- of konfliksitu- asie kan laat ontstaan. Die tweede gedeelte word gewy aan gevallestudies, elkeen word bespreek, en die skrywers gee hulle mening omtrent moontlik optredes. Leah Curtis and M. Josephine Flaherty Robert J. Brady Co., Bowie, Maryland Leah Curtis and M. Josephine Flaherty Robert J. Brady Co., Bowie, Maryland g p Die boek is ’n goeie basiese grondslag vir etiese vraagstukke en sal goed in elke basiese en na-basiese verpleegkundige studie gebruik kan word. Die inhoud van die boek word gewy aan die daaglikse optrede van die verpleegkundige en die etiese grond- slae wat haar praktyk beïnvloed, onder andere die ver­ skillende interpersoonlike verhoudings, menseregte, die plig van die verpleegkundige, e.a. Dit is verder van toepassing op studente van alle lande, ondanks die feit dat dit in die V.S.A. geskryf is — hierdie dilemmas word oraloor aangetref. Die boek self is baie duidelik uiteengesit, en maklik verstaanbaar. Ook word duidelike riglyne gegee vir op­ trede in ’n krisissituasie. W Cloete p g p g g Dit is in twee dele ingedeel: g In die eerste word dié grondslae bespreek met die CURATIONIS 49 JUNIE

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/542/481

Afrikaans

Die verpleegkundige se siening van haar rol en dié van haar pasiënt Die verpleegkundige se siening van haar rol en dié van haar pasiënt In die dae van Florence Nightingale was professionele verpleegkundiges in ’n groot mate onafhanklike praktisyns en het hulle hul pasiënt as to tale mens, met fisiese en psigiese behoeftes waarin hulle moes voorsien, benader. (Dolan, 1968; Nightingale 1970). Gedurende die 20ste eeu het daar ’n klemverskuiwing in die praktyk van die verpleegkundige plaasgevind. Veral in die algemene hos- pitaal het haar rol verander van ’n groot mate van onafhanklikheid van die geneesheer en die verskaffing van pasiëntgesentreerde fisiese en emo- sionele versorging, tot byna algehele afhanklikheid van die geneesheer en taak-georiënteerde fisiese versorging, met weinig aandag aan die emosionele behoeftes van die pasiënt. V l k di l i i di V S A M. V. VERMAAK Senior lektrise, Departement Verpleegkunde, Universiteit van die Oranje-Vrystaat Die rol van die sieke Parsons (in Jaco 1972) Parsons (in Jaco, 1972) het gevind dat die sieke in die Westerse samelewing sekere regte en verpligtinge het. Hy word byvoorbeeld tydelik van sy normale verpligtinge vrygestel, maar daar word van hom verwag om bevoegde hulp te soek om gesond te word en om sy samewerking te gee aan diegene wat hom help. SUMMARY A descriptive survey was undertaken to find out whether nurses in five training schools for general nurses fulfilled the needs of their patients in regard to physical care, orientation and teaching and emotional support. The findings suggest that there is room for improvement especially in orienta­ tion, patient teaching and emotional support. Recommendations to facilitate improvement are made. HOE BELEEF PASIËNTE HUL VERPLEEGSORG? UITTREKSELS UIT ’N VERHANDELING GOEDGEKEUR VIR DIE GRAAD M.SOC. SC. (VERPLEEGKUNDE) AAN DIE UNIVERSITEIT VAN DIE ORANJE-VRYSTAAT DOEL VAN DIE STUDIE Die doel van die studie was om vas te stel hoe pasiënte in sekere algemene hospitale die verpleegsorg wat hulle ontvang, beleef. Die volgende navor- singsvrae is gestel: V i l k di l INLEIDING gehad het. (Nuttall, 1975). In Suid- Afrika word pogings aangewend om ’n pasiënt-gesentreerde benadering in die opleiding van verpleegkundiges te be- klemtoon, maar die vraag ontstaan of dit in die praktyk verwesenlik word. Die verbruiker van verpleegdienste het die reg op die hoogs moontlike kwali- teit diens, en die verpleegberoep moet rekenskap kan gee van die diens wat gelewer word. Die enigste manier om dit te doen is om verpleegsorg te meet aan wetenskaplike standaarde wat die beroep self moet stel. Een aspek van die navorsing wat nodig is om inligting te verkry vir die bepaling van sulke standaarde, is om vas te stel in watter mate die verbruiker voel dat die ver­ pleegsorg wat hy ontvang in sy behoeftes voorsien. Rolgedrag van die pasiënt N d ’ i k di l di Op grond van die nie-beslissende aard van die resultate van sulke studies het Wessler probeer vasstel of daar ’n bepaalde patroon van onte- vredenheid by pasiënte onderskei kan word. Hy het geen patroon gevind nie. ’ Al l t kki t g g p Nadat ’n sieke die rol van die pasiënt aanvaar het, onttrek hy hom tydelik van sy verpligtinge as volwassene sodat hy al sy kragte en aandag aan sy herstel kan wy. Die struktuur van sy wêreld raak nou eenvoudiger, meer soos in sy kinderdae. Hy is meer af- hanklik van ander en in hierdie sosiale situasie regresseer sy gedrag ook. Hy stel net belang in homself en die bevrediging van sy onmiddellike behoeftes. Lederer (1965), King (1972) en McGregor (1960) skryf hierdie re- gressie toe aan angs, vrees en ’n gebrek aan sekuriteit. McGregor (ibid.) kon- stateer dat die vrees spruit uit die feit dat die pasiënt hom skielik in ’n situa­ sie en in ’n omgewing bevind waaroor hy geen beheer het nie. ’n Ander rede, volgens King, is die bedreiging wat die siekte vir hom inhou. King kom verder tot die gevolgtrekking dat pasiënte in hul pogings om sekuriteit te vind en sodoende hul angs te verlig, onbewus- telik die roleienskappe van vader en moeder onderskeidelik aan die genees- heer en verpleegkundiges toeken. Hulle behoefte aan aandag en liefde maak hulle baie subjektief in hul beoordeling van die gedrag van diegene wat vir hulle sorg: as ’n verpleegkun­ dige irons, is hulle bang dat sy vir hulle kwaad is. Hulle is dankbaar vir enige optrede wat op toegeneentheid van die geneesheer of verpleegkundiges dui. Alh l i l i p p g g Die statistiese bevolking het be- staan uit Blanke pasiënte wat ouer as 13 jaar was; wat langer as drie dae gehospitaliseer was op die dag van die onderhoud; wat op daardie dag, vol­ gens die oordeel van die saalsuster, nie te siek was om ’n onderhoud te voer nie; wat ook nie ’n uitputtende toets of behandeling ondergaan het nie en wat gehospitaliseer was vir ’n akute fisiese toestand, ’n akute episode van ’n chroniese fisiese toestand of vir diag- nostiese ondersoeke. Di t k f’ B i i y g p g ’n Algemene gevolgtrekking wat gemaak kan word uit studies oor pa- siënte se tevredenheid met hulle verpleegsorg al dan nie, is dat min pasiënte ernstige ontevredenheid uit- spreek. RESULTATE Die vraelys is in vyf afdelings verdeel. Afdeling A het biografiese data bevat. ) — hulle vrees vergelding (Tagliacozzo en Mauksch, op.cit.). Studies oor die emosionele behoeftes van pasiënte g p g g Alhoewel emosionele regressie en afhanklikheid by die pasiënt in die akute stadium van die siekte nodig is om sy herstel te bevorder (Lederer, op.cit.), kan oormatige regressiewe ge­ drag op ’n hoë angsvlak dui. (Aiken, 1970; Chamings, 1969; Mooney, 1976). Omtrent 90% van die respondente het gevoel dat hulle selfbeeld en iden­ titeit gehandhaaf is deur die optrede van die verpleegpersoneel. Daar was •beduidende verskille tussen response vanuit stedelike en plattelandse hos- pitale wat betref vrae wat gehandel het oor tuisvoel in die hospitaal en kennis van die identiteit van die hoof- suster. R d i di l l d h Hay en Anderson (1963) het gevind dat die meeste behoeftes van pasiënte emosioneel van aard is en hierdie gevolgtrekking word deur verskeie ander navorsers gestaaf. Putt (1970) sowel as Elms en Dier (1963) het gevind dat saalpersoneel nie voorsien in die emosionele behoeftes van pa- siënte nie, omdat hulle nie daarop ingestel is nie. Daar is ook aangetoon dat ’n verpleegkundige benadering wat op emosionele ondersteuning gemik is tot ’n merkbare daling in die angsvlak van pasiënte lei. Dye (1963) en New­ man (1966) se studies bevestig hierdie bevindinge. Hulle toon ook aan dat doeltreffende voorsiening in die emo­ sionele behoeftes van pasiënte bepaal word deur die verpleegkundige be­ Rolgedrag van die pasiënt N d ’ i k di l di Die volgende redes word on- der meer deur navorsers vir hierdie verskynsel gegee: ië t l d t h ll i di y g g — pasiënte voel dat hulle nie die reg het om te kla nie, want hulle is nie so siek soos sommige ander pasiënte wat meer aandag nodig het nie (Duff en Hollingshead, 1968; Tag- liacozzo en Mauksch, 1972); h ll il i kl i t di Die steekproef. ’n Beraming is gemaak van die grootte van die statis­ tiese bevolking wat voldoen het aan die kriteria en ’n 50%-steekproef is, volgens veelkansige seleksiebeginsels getrek. Di i t ti ti k ) — hulle wil nie kla nie, want die ver­ pleegkundiges is te besig om beter versorgirig te gee (Nehring en Geach, 1973; Tagliacozzo, op. cit.; New, et al., 1965); h ll i b i i d g g g Die response is statisties verwerk en die beduidendheid van verskille vir al die korrelasies is op die 5%-peil bere- ken. g g g Die response is statisties verwerk en die beduidendheid van verskille vir al die korrelasies is op die 5%-peil bere- ken. — hulle is bang vir verwerping deur verpleegkundiges, hulle probeer om te konformeer aan hulle idee van die verpleegkundige se verwagtinge van ’n goeie pasiënt (Skipper, op.-cit.; Tagliacozzo, ibid.; Nehring en Geach, ibid.); h ll ldi (T li — hulle is bang vir verwerping deur verpleegkundiges, hulle probeer om te konformeer aan hulle idee van die verpleegkundige se verwagtinge van ’n goeie pasiënt (Skipper, op.-cit.; Tagliacozzo, ibid.; Nehring en Geach, ibid.); h ll ldi (T li Die rol van die pasiënt Sodra die sieke terape Sy voel dat ’n pasiënt die reg het om te weet wat mense aan hom doen en hoe- kom.St di t ië t t d h id nadering en dat dit geen verband hou met die getal beskikbare personeellede of die tyd wat aan pasiënt-verpleeg- kundige kontakte bestee word nie. Ui di li bl k di d id lik buite die hospitaal nie, maar as geval met ’n spesifieke diagnose wat ’n bepaalde bed beset. I di d l h i l pIn die moderne algemene hospitaal word fisiese onafhanklikheid in die meeste gevalle by pasiënte aan- gemoedig as deel van hulle terapie, soos byvoorbeeld vroeë beweeglikheid en selfversorging na chirurgiese ingrepe. In teenstelling hiermee is die benade- ring van terapeutiese spanlede tot die pasiënt sodanig dat dit psigiese onaf­ hanklikheid teëwerk, byvoorbeeld, hulle weerhou tersaaklike inligting omtrent sy toestand van horn. g Uit die literatuur blyk dit duidelik dat hospitalisasie gepaard gaan met angs, dat pasiënte nie altyd hulle behoeftes aan onderskraging aan ver­ pleegkundiges bekend maak nie en dat verpleegkundiges dit nie altyd agter- kom en in die behoefte voorsien nie. Studies wat pasiënte se tevredenheid met hulle verpleegsorg probeer bepaal, toon uiteenlopende resultate soos blyk uit die volgende persentasies van pasiënte wat heeltemal tevrede was: p Ewell 84% Raphael 75% Buckley 62% Abdellah en Levine 33% Ewell 84% Raphael 75% Buckley 62% Abdellah en Levine 33% DIE METODE Die ontwerp van die studie NO aanleiding van die literatuurstudie en ’n voorondersoek is ’n vraelys van 64 vrae opgestel. Dit is gebruik om ges- truktureerde onderhoude te voer met 192 pasiënte in mediese en chirurgiese sale van vyf algemene opleidingsho- spitale vir Blanke verpleegkundiges. Di t ti ti b lki h t b Die rol van die pasiënt Sodra die sieke terape Sodra die sieke terapeutiese hulp soek en aanvaar, gaan die rol van die sieke oor in dié van die pasiënt. Dit is ’n voortsetting van die rol van die sieke en is om verskeie redes ’n afhanklike rol. Suchman (1972) het gevind dat die meeste mense, ongeag hulle sosiale agtergrond, dit moeilik vind om in die eerste stadium van die rol van die pa- siënt hul onafhanklikheid prys te gee. Die afhanklikheid van die pasiënt word egter op verskillende maniere in die hos- pitaal beklemtoon: vir die hospi- taaladministrasie is hy ’n produk wat verwerk moet word, en om sy ma- nipulering te bevorder, word die mega- nisme van stroping gebruik. Die pasiënt word van sy identiteit gestroop deur ’n nommer aan hom toe te ken vir ad- ministratiewe doeleindes (Coe, 1970) en deurdat hy in die hospitaal uitgeken word, nie aan sy naam, status en rol — Voorsien verpleegkundiges, volgens die oordeel van hul pasiënte, doel- treffend in die basiese fisiese behoeftes van daardie pasiënte, byvoorbeeld in hulle gemak en higiëniese behoeftes? p Verpleegkundige leiers in die V.S.A. het reeds in die laat veertigerjare hier­ die vervlakking in die verpleegkunde begin bestry. (Dolan, 1968; Peplau, 1952). Vandag is ’n holistiese benade- ring tot die pasiënt weer eens in ere herstel en word dit in alle toon- aangewende opleidingskole toegepas, alhoewel verskeie navorsers gevind het dat verpleegkundige praktyk in die meeste algemene hospitale steeds taak-georiënteerd bly. (Collins en Joel, 1971; Mauksch en David, 1974; Zind, 1974). B it l k di l i h t — Voorsien verpleegkundiges in hul pasiënte se behoeftes aan inligting en voorligting oor hulle siekte en behandeling? Dit sluit inligting aangaande die hospitaalomgewing en -roetine en diagnostiese toetse in, asook voorligting oor aanpas- sings wat weens hulle siektetoe- stand nodig mag wees. ) Britse verpleegkundige leiers het eers in die jare sewentig in alle erns die fokus op die menswees van die pasiënt begin plaas en daar is getuienis dat dit nog min uitwerking op die praktyk — Voorsien verpleegkundiges in hul pasiënte se psigo-sosiale behoeftes, byvoorbeeld hulle behoefte aan die verligting van angs? 25 CURATIONIS September 1 981 gebeur. Long (1974) skryf van die mamma knows best rol waarin baie verpleegkundiges die pasiënt plaas. Die pasiënt se belewenis van sy verpleegsorg Studies oor tevredenheid van die pa- siëntV l Ski (1965) T Respondente in die plattelandse hos- pitale het meer tuis gevoel en meer van hulle het geweet wie die hoofsuster van hulle sale was, hoewel slegs 32% van al die respondente oor hierdie inligting beskik het. Sewe persent van al die respondente kon glad nie ’n suster tussen die lede van die verpleeg­ personeel uitken nie en slegs 38% het haar rol as leier van die span verstaan. Volgens Skipper (1965) en Tag- liacozzo (1965) is die grootste leemte wat pasiënte ervaar in hulle kontak met verpleegkundiges, die gebrek aan inligting oor hulle siekte, oor pro- sedures waaraan hulle onderwerp word, oor medikasies, en, oor die al- gemeen, oor wat met hulle gaan 26 CURATIONIS Vol 4 No 2 Vol 4 No 2 Tabel 2 toon aan in hoe ’n mate verpleegkundiges bewus was van swak eetlus. Van die 30 respondente wat gesê het dat die verpleegpersoneel weet dat hulle eetlus swak is, het slegs 12 (46%) gesê dat daar iets aan gedoen word. Alhoewel 83% van diegene op spesiale diëte voorligting daaromtrent gehad het, het slegs 66% aan die navorser bewys gelewer dat hulle dit verstaan. Tabel 3 toon wie voorligting oor die dieet gegee het. Van die 32% van die respondente wat erken het dat hulle angs beleef het by die vooruitsig op hospitalisering, was ’n beduidend groter persentasie, naamlik 24%, in die stedelike hospitale. ’ R l ti f t t l Vyftien persent van die respondente wat gesê het dat hulle hardlywig is, het ook gesê dat die verpleegpersoneel nie daarvan bewus was nie, en in slegs 12% van die gevalle het die ver­ pleegpersoneel eenvoudige verpleeg- prosedures verrig om die toestand te verlig voordat daar oorgegaan is tot die toediening van lakseermiddels. In 15% van dié gevalle is geen behandeling hoegenaamd toegedien nie. p ’n Relatief groter aantal respon­ dente in die stedelike hospitale het inligting oor hospitaalfasiliteite nodig gehad en relatief minder van hulle het die benodigde inligting verkry. Wat die behoefte aan oriëntering tot die saalomgewing betref, het dieselfde tendens na vore gekom, hoewel daar geen beduidende verskil ten opsigte van voorsiening in die behoefte deur verpleegkundiges was nie. Ten opsigte van pyn het slegs een persent van die respondente wat pyn ervaar het, uitgesproke ongevoeligheid van verpleegkundiges in dié verband gerapporteer. Afdeling behoeftes V di Van die respondente wat nie selfver- sorgend ten opsigte van hul persoon- like higiëne was nie, het 15% gesê dat hulle nie altyd die nodige hulp gekry het nie. Dit was veral die geval waar hulle hul graag na die middagete wou opknap. B di h lf (47%) di p p Byna die helfte (47%) van die res­ pondente het probleme met slaap ondervind en 39% van hulle het geen verpleegkundige hulp i.v.m. die pro- bleem gekry nie. (Sien Tabel 1) Slegs 35% van al die respondente sou soggens graag ’n bietjie later wou geslaap het. Die pasiënt se belewenis van sy verpleegsorg Die verpleegpersoneel het egter min verbeelding aan die dag gelê wat betref ander metodes, behalwe pynstillers, om pyn te verlig. In die paar gevalle waar verpleegkundige metodes aangewend is, het dit altyd verligting gebring, al was dit nie altyd volkome verligting nie. (Sien Tabel 6) TABEL 4: BEGRYP VEILIGE HANTERING VAN KATETER Respons Getal % Verstaan 4 15% Verstaan nie 23 85% TOTAAL 27 100% Afdeling D: Tegniese versor- ging TABEL 5: BEGRYP VOG- BALANSREKORD Respons Getal % Goed 30 63% Vaag 5 10% Geen begrip 13 27% TOTAAL 48 100% TABEL 5: BEGRYP VOG- BALANSREKORD Van die 74 respondente wat wonde gehad het, was 87% heeltemal tevrede met die versorging daarvan. W b f di di i di g g Wat betref die toediening van medi- kasies is daar volgens die waameming van respondente min foute gemaak. Volgens die gegewens is dit egter duidelik dat min verpleegkundiges hulle funksie as voorligter uitgevoer het en dat min van hulle bewus was van die feit dat hulle pasiënte ’n behoefte gehad het aan inligting oor en begrip van hulle medikasies. (Sien Tabelle 7 en 8) TABEL 1: WAT DOEN DIE VERPLEEGKUNDIGES AS U NIE KAN SLAAP NIE? TABEL 1: WAT DOEN DIE VERPLEEGKUNDIGES AS U NIE KAN SLAAP NIE? V erpleegprosedure Getal Gee medikasie 43 48% Doen niks 20 22% Hulle weet dit nie 15 17% Pas verpleegprosedure toe 12 13% TOTAAL 90 100% TABEL 2: WEET VERPLEEG­ PERSONEEL VAN SWAK EETLUS? Respons Getal % Ja 30 68% Ek weet nie 8 19% Nee 6 13% TOTAAL 44 100% TABEL 3: WIE HET VOORLIGTING OOR DIEET GEGEE? Respons Getal % V erpleegkundige Dieetkundige Ander 0 Niemand TOTAAL 5 12% 10 22% 17 39% 12 27% 44 100% V erpleegprosedure Getal Gee medikasie 43 48% Doen niks 20 22% Hulle weet dit nie 15 17% Pas verpleegprosedure toe 12 13% TOTAAL 90 100% TABEL 6: HELP VERPLEEG- PROSEDURES VIR PYN? Respons Getal % Ja 18 69% In ’n mate 8 31% Nee 0 0 TOTAAL 26 100% TABEL 7: KENNIS EN BEGRIP VAN MEDIKASIES Respons Getal % Ja 69 44% Kennis onvolledig 48 32% Nee 36 24% TOTAAL 153 100% TABEL 7: KENNIS EN BEGRIP VAN MEDIKASIES TABEL 7: KENNIS EN BEGRIP VAN MEDIKASIES TABEL 2: WEET VERPLEEG­ PERSONEEL VAN SWAK EETLUS? Die volgende belangrike resultate met betrekking tot voorligting in ver- band met uitskeidings is verkry: Sl 15% di i Slegs 15% van diegene met in- blywende kateters wat self van posisie kon verander, het verstaan hoe om die kateter te hanteer terwyl hulle op- staan of in die bed omdraai. (Sien Tabel 4) Die toepaslike voorligting is slegs aan 7% van die respondente wat dit nodig gehad het, deur verpleegkun­ diges gegee. TABEL 8: WIE HET MEDIKA­ SIES VERDUIDELIK? Respons Getal % V erpleegkundige 12 8% Ander 58 38% Eie inisiatief 36 23% Niemand 47 31% TOTAAL 153 100% TABEL 8: WIE HET MEDIKA­ SIES VERDUIDELIK? Hierteenoor het 62% van die respon­ dente van wie vogbalansrekords gehou is, verstaan hoe om die verpleegkun­ diges te help om die rekords akkuraat te hou. (Sien Tabel 5) 27 27 September 1 981 September 1 981 CURATIONIS gehandel het oor tussentredes wat meer kognitiewe vaardighede, byvoor­ beeld die beplanning en individualise ring van verpleegsorg vereis. Di f l d i l Afdeling E: Psigiese behoeftes Min respondente (6%) is deur ’n ver­ pleegkundige ingelig oor wat by diag- nostiese en terapeutiese prosedures verwag kon word, ’n Nog kleiner aantal het ’n verduideliking van ’n verpleeg­ kundige ontvang oor die rede vir so ’n prosedure. TABEL 1: WAT DOEN DIE VERPLEEGKUNDIGES AS U NIE KAN SLAAP NIE? (Sien Tabelle 9 en 10) Die vraesteller het die indruk gekry dat die respondente hierdie soort inligting en verduidelikings nie van verpleegkun­ diges verwag nie, want waar hulle on- seker was, het dit nie by hulle opgekom om ’n verpleegkundige om ’n ver­ duideliking te vra nie. TABEL 9: WIE HET DUIDELIK WAT OM TE WAG TEN OPSIGTE PROSEDURE? VER- VER- VAN Respons Getal % Verpleegkundige 10 6% Ander spanlid 35 21% Leek 17 10% Niemand 93 56% Het vorige ervaring 11 7% TOTAAL 166 100% g p g g Die formele onderrig van verpleeg- kundestudente in die kliniese situasie word hoofsaaklik toegespits op die aanleer van motoriese vaardighede, wat ook makliker is om te oefen en te bemeester as die minder konkrete vaardighede. Laasgenoemde stel hoër eise aan die kognitiewe vermoëns van die student en die geregistreerde ver­ pleegkundige wat die onderrig gee. Dit is ook moeiliker om die kognitiewe vaardighede te evalueer omdat hulle nie altyd ooglopend of sigbaar is nie en gespesialiseerde evaluasietegnieke ver­ eis. Omdat hierdie vaardighede so ’n klein deel (indien enige) uitmaak van die formele kliniese onderrigprogram in die meeste hospitale wat betrek is by die ondersoek, word dit aan individuele saalsusters oorgelaat om die vaardig­ hede op informele wyse aan te studente oor te dra. Dit spreek vanself dat die kwaliteit informele onderrig sal wissel omdat dit ongekontroleerd is. Dit spreek ook vanself dat onderrig wat op ’n lukraak basis gegee word, ’n laer prioritiet sal geniet as die formele on- 'derrig waarvan rekenskap gegee moet word. Emosionele ondersteuning is deur ’n bietjie minder as die helfte (46%) van die respondente wat dit nodig gehad het, as ’n funksie van die verpleegkun­ dige gesien, maar slegs 20% van diegene wat onseker oor hulle toestand was, het haar as die aangewese persoon beskou om die behoefte mee te be- spreek. (Sien Tabelle 11 en 12) Slegs een respondent het ’n geestelike pro- bleem met ’n verpleegkundige bespreek. TABEL 10: WIE HET REDE VIR PROSEDURE VERDUIDELIK? Respons Getal % V erpleegku ndige 3 2% Ander spanlid 134 80% Niemand 29 18% TOTAAL 166 100% TABEL 10: WIE HET REDE VIR PROSEDURE VERDUIDELIK? p g g p GEVOLGTREKKINGS EN AANBEVELINGS Di l b ld t it di Die algemene beeld wat uit die re- sultate van hierdie opname na vore tree, is dat ’n groot meerderheid van die respondente tevrede was met hul verpleegsorg en dat hul ervaring in die hospitaal met min angs of psigiese trauma gepaard gegaan het. Respon­ dente se beoordeling van hulle sorg was, op enkele uitsonderings na, guns- tig, en die meeste van hulle het met waardering daarvan gepraat. Waar hulle kritiek gehad het of ongelukkig was, was dit oor spesifieke insidente of spesifieke aspekte van versorging. N i 1 TABEL 11: HOEKOM BE- SPREEK U NIE ONSTEL- LENDE ERVARING MET SUSTER NIE? Respons Getal % Geen vrymoedig- ,heid nie 8 16% Nooit daaraan gedink nie 14 28% Het ander vertroueling 11 22% Bespreek nooit ontsteltenis nie 17 34% TOTAAL 50 100% TABEL 11: HOEKOM BE- SPREEK U NIE ONSTEL- LENDE ERVARING MET SUSTER NIE? Navorsingsvraag 2 Die vrae oor oriëntering, voorligting en onderrig is ontwerp om vas te stel of die respondente die nodige inligting ontvang het, indien wel, wie dit verskaf het, ep indien nie, of die gebrek daar- aan hulle onrustig gestem het. ’ M l ili h id i g g ’n Mens se gevoel van onveiligheid in ’n vreemde omgewing en in vreemde situasies word verlig namate hy meer bekend raak met die omgewing en sy mense en namate hy beheer oor die situasie begin kry. Daar kan aanvaar word dat dit vir die pasiënt ’n bron van veiligheid sal wees om te weet wie die persoon in beheer is van die eenheid waarin hy hom bevind. Die feit dat 68% van al die respondente nie geweet het wie die hoofsuster was nie, gee aanleiding tot ’n paar vrae. Is die meeste saalsusters so min betrokke by hulle pasiënte dat hulle dit nie nodig ag om hulself aan hulle voor te stel en hulle uit te nooi om probleme met hulle te bespreek nie? Hoekom kan die pasiënte nie uit die saalsusters se op- trede of uit die verhouding tussen hulle en hul personeel aflei dat hulle in beheer is nie? Di d i h Navorsingsvraag 1 Sy het gesê dat die personeel hulle min gesteur het aan haar ver- soeke om haar deegliker te was en om haar te voer voordat haar kos koud geword het. Sy het ’n behoefte gehad aan geloofsversterking, maar gesien haar ervaring van hulle houding, het sy nie gedink dat ’n verpleegkundige in staat was om haar hiermee te help nie. I di b ld t hi b Die klein rol wat verpleegkundiges by die oriëntering, voorligting en on­ derrig van die respondente gespeel het, laat twyfel ontstaan of hulle dit hoegenaamd as deel van hul taak be­ skou. Geen verklaring kan vir hierdie verskynsel gegee word nie, aangesien gesondheidsvoorligting en pasiënte- onderrig jare lank reeds by die leer- planne van alle verpleegkundiges in- gesluit word. A b li 2 p In die voorbeelde wat hierbo aan­ gehaal is, het die respondente se gebrek aan vertroue in die verpleegkundiges voortgespruit uit leemtes in hul fisiese versorging. Hieruit kan afgelei word dat die instrumentele en ekspressiewe funksies van die verpleegkundige ver- strengel is en dat swak fisiese versor­ ging aanleiding tot emosionele skade aan die pasiënt kan gee. Die vrae wat spesifiek oor angs en emosionele on- dersteuning handel, kan dus nie as die enigste maatstawwe van die respon­ dente se belewenisse in die verband beskou word nie. Laasgenoemde vrae is egter die enigstes wat statistieke oor dié aspek verskaf. D i i i d gAanbeveling 2 D d p Aanbeveling 1 % D d g • Dat ondersoek ingestel word na geregistreerde verpleegkundiges se siening van hul pasiënt-onderrig- funksie, met die oog op heronënte- ring en motivering deur middel van indiensopleiding. D d k i l d di g % Dat ondersoek ingestel word na die redes vir die gebrek aan leierskap wat deur hoofsusters openbaar word. 0 d b l kh d ’ 0 Dat die belangrikheid van ’n opregte verwelkoming en volledige oriëntering met opname, veral in die stedelike hospitale, by alle verpleeg- personeel tuisgebring word. p g • Dat ondersoek ingestel word na die behoefte aan formele pasiëntonder- rigprogramme in algemene hos­ pitale met die oog op die aanvulling van leemtes in die verband. Die vrae oor voorligting en onderrig aan respondente toon leemtes in die vervulling van hierdie aspek van die verpleegkundige se taak. Dit hou ge- vare vir haar pasiënte in. Navorsingsvraag 3 Volgens die data wat met hierdie studie ingewin is, het ’n groot groep respondente nie veel emosionele on- dersteuning nodig gehad nie en was die verpleegsorg wat hulle ontvang het in alle opsigte bevredigend. Daar was egter respondente in wie se emosionele behoeftes daar nie voorsien is nie. Sommige van hierdie respondente was bewus van die leemte en ander het dit nie as ’n leemte in verpleegsorg beskou nie — dit was nie deel van hul rolver- wagting van verpleegkundiges nie. Di t d h id p Daar was min getuienis dat respon­ dente emosionele ondersteuning van verpleegkundiges verwag het. Sekere getuienis het wel daarop gedui dat hulle dit nié verwag het nie. Dit kan uit response soos Ek het nooit daaraan gedink nie. afgelei word. W ’ h i ’ d Wanneer ’n mens hom in ’n vreemde situasie bevind, word sv persepsie van sy nuwe rol béinvloed deur die rolgedrag van diegene wat in die situasie teenoor hom optree. So word 'n hospitaalpa- siënt se rolpersepsie deur, onder an- dere, die verpleegpersoneel béinvloed. T d l g g p g g Die oorgrote meerderheid respon­ dente het gevind dat die verpleegkun­ diges vriendelik was en ’n mooi gesind- heid openbaar het. Hul optrede het egter nie die verwagting dat hulle per­ sone was met wie ’n mens jou vrees en angs kon bespreek laat posvat nie. ’n Paar voorbeelde om hierdie stelling te staaf, sal vervolgens bespreek word. V k i d t t i ’ t p gp Te oordeel na response en opmer- kings deur respondente, het ’n aansien- like aantal van hulle gevoel dat ’n goeie pasiënt een is wat nie eise stel nie en dat hulle graag as goeie pasiënte beskou wou word. Dit het geblyk uit opmerkings soos Ek wou nie pla nie, want hulle is so besig. Dit het ook geblyk uit response wat daarop gedui het dat die verpleegpersoneel onbewus was van hul behoeftes en probleme, byvoorbeeld van die feit dat respon­ dente snags nie kon slaap nie of ’n swak eetlus gehad het. Hierdie respon­ dente het hul ongerief in stilte verduur om hul siening van die pasiënt se rol uit te leef. Ander response en opmer­ kings wat hierdie stelling staaf, was Mag ek dan so iets vra? Ek weet mos nie wat my regte is nie. Navorsingsvraag 1 Die meeste van die vrae oor fisiese versorging het bloot die respondente se tevredenheid met spesifieke verpleeg- prosedures getoets, en geen patroon van ontevredenheid het te voorskyn getree nie. Volgens hierdie response het ondoeltreffende verpleegprosedures, soos deur die respondente beleef, gewis- sel van 0 tot 20%, met ’n gemiddeld van sewe persent. Ander vrae in hierdie afdeling van die vraelys is so bewoord dat respondente die verpleegpro­ sedures moes spesifiseer en nie bloot hul ervaring daarvan moes verklaar nie. Volgens die oordeel van die navorser sou die response op hierdie vrae ’n meer akkurate beeld van die kwaliteit van die versorging gee, omdat die response waargenome gedrag, of die afwesigheid daarvan, sou gee. Die negatiewe response op hierdie vrae wissel tussen een persent en 60%, met ’n gemiddeld van 23%. Di t h t i di TABEL 12: HOEKOM BE­ SPREEK U ONSEKERHEID OOR TOESTAND NIE MET SUSTER NIE? Respons Getal % Weet nie met watter een nie 2 3% Geen vrymoedigheid nie 3 5% Nooit daaraan gedink me 25 42% Ek het dit met haar bespreek 12 20% Bespreek dit met dokter 18 30% TOTAAL 60 100% TABEL 12: HOEKOM BE­ SPREEK U ONSEKERHEID OOR TOESTAND NIE MET SUSTER NIE? Die respondente wat nie geweet het wie die hoofsuster was nie, het nie die indruk geskep dat hulle dit as ’n leemte beskou het nie. Moontlik was dit nie deel van hulle verwagting van die sus- ter nie. Daar was meer respondente in die stedelike as in die plattelandse hospitale wat in hierdie en ander op- sigte swak georiënteer was ten opsigte gDie eerste groep vrae het in die meeste gevalle gehandel oor tussentredes wat slegs motoriese vaar- dighede vereis, terwyl die tweede groep 28 CURATIONIS Vol 4 No 2 Vol 4 No 2 van die hospitaalomgewing en -situasie en wat minder tuis gevoel het. Die gevolgtrekking wat uit hierdie gegewens gemaak word, is dat diegene wat die grootste behoefte aan ’n hart­ like ontvangs en oriëntering gehad het om hulle angs te verlig, dit nie gekry het nie. Dit mag een rede wees waarom sommige respondente nooit die ver­ pleegkundiges beskou het as die aangewese persone om probleme mee te bespreek nie. A b li 1 behoeftes was, het ernstige leemtes, ervaar. Navorsingsvraag 1 Die feit dat die meeste respondente wat ’n gebrek aan kennis en begrip van hulle behan- deling gehad het of onbewus was van die gebrek of hul onkunde nie as ’n leemte beskou het nie, dui op ’n verdere versuim aan die kant van die verpleeg­ kundiges. Een van die doelwitte van verpleegsorg is om die pasiënt te help om so gou moontlik selfversorgend en onafhanklik op te tree, en een manier om dit te doen, is om hom by sy behandeling te betrek. Hoe beter hy sy behandeling verstaan, hoe beter sal hy kan saamwerk om sy herstel te bevorder. In die geval van ’n spesiale dieet, en dikwels ook in die geval van medikasies, moet hy ná ontslag daar- mee voortgaan. ’n Pasiënt met ’n in- blywende kateter kan homself skade berokken as hy daarmee rondbeweeg sonder dat hy verstaan hoe om dit veilig te hanteer. In teenstelling met die bevindinge Navorsingsvraag 3 Uit sulke opmerkings is dit duidelik dat niks gedoen is deur die verpleegpersoneel om pasiënte aan te moedig om hul behoeftes uit te spreek nie. A b li 3 g p Verskeie respondente wat in ’n groot mate van die verpleegpersoneel vir fisiese versorging afhanklik was, het getuig dat die personeel ’n gebrek aan sensitiwiteit i.v.m. hul behoeftes open­ baar het. Een van hulle was ’n vrou wat bedlêend was na ’n spinale fusie. Sy het gesê dat sy pap gevoel en nie die moed of lus gehad het om te kla as sy te lank vir ’n ondersteek moes wag, of as sy nie genoeg hulp om te was of te eet gekry het nie. Haar algemene gevoel was dat die personeel nie inge­ stel was om haar behoeftes raak te sien of te antisipeer nie, hoewel hulle almal vriendelik was en ’n mooi gesindheid openbaar het. Onder dié omstandig- hede sou sy nie die vrymoedigheid hê om enige probleme met ’n lid van die ver­ pleegpersoneel te bespreek nie. E j i i t ’ j á ’ g In teenstelling met die bevindinge van Hay en Anderson (ibid.) was min respondente volgens hierdie studie on- gelukkig met hul gebrek aan kennis en begrip van hul behandeling. Opmer- kings soos “ag nee wat, die suster weet mos wat sy doen” dui op afhanklike rolgedrag en ’n beskouing van die sus­ ter as ’n moeder-surrogaat. Verskeie navorsers wat reeds aangehaal is, skryf hierdie regressiewe gedrag toe aan angs, vrees en ’n gebrek aan sekuriteit. Tensy ’n verpleegkundige van die werklike rede vir die pasiënt se gebrek aan belangstelling in sy behandeling bewus is, mag sy dit as vanselfsprekend aanvaar, veral as sy haar rol óók as die van moeder-surrogaat sien. In so ’n geval sal sy nie sterk gemotiveerd wees om haar pasiënt so gou moontlik met behulp van die nodige onderrig tot onafhanklikheid te lei nie. Aanbeveling 3 • D t dit d • Dat dit onder die aandag van ver­ pleegkundiges in die kliniese situa­ sie gebring word dat die afwesigheid van klagtes nie noodwendig beteken dat pasiënte nie dieperliggende probleme en angs het nie. • Dat dit onder die aandag van ver­ pleegkundiges in die kliniese situa­ sie gebring word dat die afwesigheid van klagtes nie noodwendig beteken dat pasiënte nie dieperliggende probleme en angs het nie. September 1 981 SLOT pp 26. Raphael, Winifred. Patients and their hospitals: A survey of patients’ views of life in general hospitals. King Edward’s Hospital Fund for London. London 1973. Revised Ed. 27 Ski J K J C i i d h h i li d pp 12. King, Stanley H. Social-psychological factors in illness. In Freeman, H. E. et al. eds. Handbook of medical sociology. Prentice-Hall. Englewood Cliffs. 1972. pp. 129-147. 2nd Ed. 13 L d H D H h i k i h i ld i Benewens die voorsiening van ba- siese fisiese versorging, is onderrig en emosionele ondersteuning aan pasiënte jare lank reeds deel van alle leerplanne vir verpleegkundiges in Suid-Afrika. Tog blyk dit uit die bevindinge van hierdie studie dat min van veral laasgenoemde twee aspekte teregkom by dié pasiënte wat die grootste behoefte daaraan het. 27. Skipper, J. K. Jr. Communication and the hospitalized patient. In Skipper, J. K. Jr.; I^eonard, R. C. Eds. Social interaction and patient care. J.B. Lippincott Company. Philadelphia. 1965. pp. 61-82. 28 S h d d A S f ill d di l pp 13. Lederer, Henry D. How the sick view their world, in Skipper, J.K. Jr.; Leonard, R. C. Social interaction and patient care. J.B. Lippincott Company. Philadel­ phia. 1965. pp. 155-167. 14 L E S H i h i li i Th p y p pp 28. Suchman, Edward A. Stages of illness and medical care. In Jaco, E. Gartly, Ed. Patients, physicians and illness. The Free Press. New York. 1972. 2nd Ed. pp. 145-161. 29 li i h &C ® i h i ’ i p pp 14. Long, E. S. How to survive hospitalization. The American Journal of Nursing. Vol. 74 No. 3. pp. 486-488. 5 15. Mauksch, I. G.; David, M. L. Prescription for survival. In Browning, M. H. ed. The nursing process in practice. The American Journal of Nursing Company. New York. 1974. pp. 1-11. 16 M G F C S i l i i i 29. Tagliacozzo, Daisy. The nurs&Cr®n,i the patient’s point of view. In Skipper, J. K. Jr.; Leonard, R. C. eds. Social interaction and patient care. J. B. Lippincott Company. Philadelphia 1965. pp. 219-227. li i k h h i i pp 16. McGregor, Frances C. Social science in nursing. Russell Sage Foundation. New York 1960. 17 M J di h A h / i i h p y p pp 30. NURSING PREPAREDNESS - R3,95 , Sluit paraatheid in die huis soos tuisongelukke en noodvoeding in, asook paraatheid tydens ’n noodsituasie wat handel oor die kliniese evaluering en vervoer van pasiënte sowel as die hantering van verskillende tipes beserings. Includes preparedness in the home such as home accidents and emergency nutrition as well as prepared­ ness during disaster situations which deals with the clinical evaluation and transportation of patients and how to handle various types of injuries. BIBLIOGRAFIE pp 31. Zind, R. K. Deterrents to crisis intervention in the hospital unit. Nursing Clinics of North America, Vol. 9 No. 1. pp. 27-36. pp 18. Nehring, V.; Geach, B. Patients evaluation of their care: Why they don’t compiain. Nursing Outlook. Vol. 21 No. 5. pp. 317-321. 1. Abdellah, Faye, G.; Levine, Eugene. What patients say about their nursing care: Polling patients and person­ Aanbeveling 4 Di g • Die navorser doen graag Zind (1974) se aanbeveling aan die hand, dat kliniese verpleegspesialiste in gees- tesgesondheid in algemene hos­ pitale aangestel word om met in- diensopleidingsprogramme te help en om as verpleegkundige rol- modelle op te tree in die hantering van pasiënte met emosionele pro­ bleme. ’ A d i ’ p , pp 2. Aiken, L. H. Patient problems are problems in learning. The American Journal of Nursing. Vol. 7 No. 9. pp. 1916-1918. p y p pp 20. Newman, M. A. Identifying and meeting patients’ needs in short-span nurse-patient relationships. Nursing Forum. Vol. 5 No. 1. pp. 76-86. pp 3. Chamings, P. A. Need a little help... The American Journal of Nursing, Vol. 69 No. 9 pp. 1918-1920. 4 C R d M S l f d M G Hill g pp 21. Nightingale, Florence. Notes on nursing: What it is and what it is not. Brandon Systems Press, Inc. Princeton. 1970. (First published 1859). 22 N ll P N i i h 2000 N i f g, pp 4. Coe, Rodney M. Sociology of medicine. McGraw Hill. New York. 1970. 5 5. Collins, D. L.; Joel, L. A. The image of nursing is not changing. Nursing Outlook. Vol. 19 No. 7. pp. 457 — 459 6 l hi A f S d ( p ) 22. Nuttall, Peggy. Nursing in the year 2000. Nursing Mirror and Midwives’ Journal. Vol. 141 No. 19. pp. 41-42. Summary of first Battersea Memorial lecture delivered to Association of Integrated and Degree courses in Nursing, on Nov. 7, 1975. 23 P T l D fi i i f h l h d ill i g g g pp 6. Dolan, Josephine A. History of nursing. W.B. Saunders Company. Philadelphia 1968. ff S lli h d A S k d S p y p 7. Duff. R.S»; Hollingshead, A.B. Sickness and Society. Harper and Row. New York. 1968. 8 D M C Cl if i i ’ i i g, , 23. Parsons, Talcott. Definitions of health and illness in the light of American values and social structure. In Jaco, E. Gartley ed. Patients, physicians and illness. The Free Press. New York 1972. 2nd Ed. pp. 97-117. 24 l ild d l l p 8. Dye, Mary C. Clarifying patients’ communications. The American Journal of Nursing, Vol. 63 No. 8. pp. 56-59. SLOT Tagliacozzo, Daisy, Mauksch, H. D. The patient’s view of the patients role. In Jaco, E. Gartly, Ed. Patients, physicians and illness. The Free Press. New York, 1972. 2nd Ed. pp. 162-175. 31 Zi d R K D i i i i i h g 17. Mooney, Judith. Attachment/separation in the nurse-patient relationship. Nursing Forum. Vol. 15 No. 3. pp. 259-264. 18 N h i V G h B P i l i f h i DIE GEHALTE VAN PASIENTSORG - R3,15 Di b l di l d i di l i DIE GEHALTE VAN PASIENTSORG - R3,15 Di b l di l d i di l i SIMPOSiUM REFERATE DIE referate van die simposia, wat gehou is ter viering van die 25ste verjaardag van die graadkursus in verpleegkunde aan die Universiteit van Pretoria, sal binnekort by die publikasieafdeling van die S.A. Verpleegstersvereniging, (Privaatsak X105, Pretoria, 0001), beskikbaar wees. Di f d bli i di l i h l The papers delivered at the symposia held in celebra­ tion of the 25th anniversary of the degree course in Nursing at the University of Pretoria, will soon be available from the publication section of the S.A. Nurs­ ing Association (Private Bag X105, Pretoria, 0001). These addresses are recommended for stimulating ideas on nursing in the South African context. Th ill b bli h d i h l i hi h ), Die referate word gepubliseer in die taal waarin hul gelewer is en sal in drie dele verskyn: g The papers will be published in the language in which they were delivered and will appear in three parts: Aanbeveling 4 Di l i h i h • ’n Ander naam vir so ’n verpleegkundige is ’n psigiatriese verpleegkonsultant en sy is iemand wat beskik oor ’n magistergraad in psigiatriese verpleegkunde. y , y y g p The American Journal of Nursing, Vol. 63 No. 8. pp. 56-59. 9 l i h i h 9. Elms. R.R.; Dier, D.K. The patient comes to the hospital. Nursing Forum. Vol. 2 No. 3. pp. 89-97. 10 E ll Ch l M J Wh i ll hi k b pp 24. Peplau, Hildegard E. Interpersonal relations in nursing: A conceptual frame of reference for psy­ chodynamic nursing. G.P. Putnam’s Sons. New York, 1952. 5 i i i i i h p g pp 10. Ewell, Charles M. Jr. What patients really think about their nursing care. Modern Hospital. Vol. 109. Dec. 1967. pp. 106-108. 95 25. Putt, A. M. One experiment in nursing patients with peptic ulcers. Nursing Research, Vol. 19 No. 6. pp. 484-494. 26 R h l Wi if d P i d h i h i l A pp 11. Hay, S. I.; Anderson, H. C. Are nurses meeting patients’ needs? American Journal of Nursing, Vol. 63 No. 12. pp. 96-96. 12 Ki S l H S i l h l i l f i CREATIVITY IN NURSING EDUCATION - R3,00 , Die referate handel oor vindingrykheid in die gee en evaluering van verpleegonderrig en is gelewer deur vooraanstaande Suid-Afrikaanse verpleegopvoedkun- diges. These papers deal with creativity in giving and evaluating nursing education. They were written by prominent South African nurses. Navorsingsvraag 3 Een jong meisie wat ’n jaar ná ’n motorongeluk nog in ’n rolstoel was, en totaal afhanklik van verpleegpersoneel vir die voorsiening in haar fisiese CURATIONIS 29 September 1 981 nel. Part I. Hospitals: Journal of the American Hospitals Association. Vol. 31. Nov. 1, 1957. pp. 44-48. 19. New, Peter, K-M, et al. Too many nurses may be worse than too few. In Skipper, J. K. Jr.; Leonard, R. C. eds. Social interaction and patient care. J. B. Lippincott Company. Philadelphia 1965. pp. 29-39. 20 A d if i d i i ’ nel. Part I. Hospitals: Journal of the American Hospitals Association. Vol. 31. Nov. 1, 1957. pp. 44-48. 2 Aik L H P i bl bl i THE QUALITY OF PATIENT CARE - R3,15 Th i f h f ll i i idi li DIE GEHALTE VAN PASIENTSORG - R3,15 Die belang van die volgende vir die lewering van ’n goeie gehalte van pasiëntsorg is bespreek: opvoedkundige doelwitte; pasiëntsorg-standaarde; kwaliteitsmeting; werksbevrediging; vindingryke verpleegadministrasie en navorsing. Die prys vir ’n volledige stel van die referate is R 10,00. , Die belang van die volgende vir die lewering van ’n goeie gehalte van pasiëntsorg is bespreek: opvoedkundige doelwitte; pasiëntsorg-standaarde; kwaliteitsmeting; werksbevrediging; vindingryke verpleegadministrasie en navorsing. Di i ’ ll di t l di f t i R1000 The importance of the following in providing quality patient care are discussed: educational objectives, stan­ dards of patient care, measuring quality, job satisfaction, creative nursing administration and research. The price of a complete set of papers is R10,00. g Die prys vir ’n volledige stel van die referate is R 10,00. 30 Vol 4 No 2 CURATIONIS

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/647/585

Afrikaans

THE SOUTH AFRICAN JOURNAL OF NURSING DIE SUID-AFRIKAANSE TYDSKRIF VIR VERPLEEGKUNDIGE THE SOUTH AFRICAN JOURNAL OF NURSING DIE SUID-AFRIKAANSE TYDSKRIF VIR VERPLEEGKUNDIGE INDEX/INDEKS VOLUME 8 VOLUME 8 MAART 1985 — DESEMBER 1985/MARCH 1985 — DECEMBER 1985 SUBJECT INDEX/OPGAWE VAN ONDERWERPE A Adolescence. Teenage pregnancy — a comtemporary problem of .......................... 4 (Dec) Adolessente dogters moet voorligting oor die ondersoek van die mamma en menstru- asie kry ........................................................... 3 (Sept) Afdelingses .................................................. 2(Junie) B Behoefte van die gehospitaliseerde kleuter in opvoedingsperspektief. Die .........................3 (Sept) Bejaardes. Voetversorgingby Deel 1 3 (Sept) Deel 2 4 (Des) Beroepskeuse van studente wat nie gekeur word nie vir generiese graadprogramme in verpleegkunde in Suid-Afrika. Die .................1 (Maart) Bestuursvaardigheidsevaluering ............... .....4 (Des) BOEKE ONTVANG/BOOKS 1 (Maart) RECEIVED ......................................................2 (Junie) 3 (Sept) 4 (Des) Breastfeed or not to breastfeed? That is the question. To .................................................. .....1 (March) C Cape Town. Caring about care-givers: a study of child care workers in ...................... 1 (March) Care-givers: a study of child care workers in Cape Town. Caring about ...................... 1 (March) Caring about care-givers: a study of child care workers in Cape Town ......................... 1 (March) Changes: ringing in the ................................ 2 (June) Child care workers in Cape Town. Caring about care-givers: a study of ........................ 1 (March) Child in need of care — Guillain Barré syn­ drome. A ........................................................ l(March) Ciskei. Village health workers: first line of contact in the Republic of ............................ 3 (Sept) Communication techniques for effective management. Reports and memoranda ... 2 (June) Community development project .............. 3 (Sept) Contraceptive methods. Factors associated with the perception of side-effects relating to the use of .................................................... 3(Sept) Council — aspects of it’s development. The South African Nursing ......................... 4 (Dec) V O L8 N O 4 Demographer? Why not a nurse ................ 1 (March) 21 Development project. Community ........... 3 (Sept) 29 4 E 29 Education for life ......................................... 4 (Dec) 36 Education needs of the youth. Health ....... 4 (Dec) 31 Education— fact or fiction. Sex ................ 4 (Dec) 24 2q Effektiwiteit van verskillende leergeleent- ^2 hede vir Psigiatriese Verpleegkunde stu­ dente vir die aanleer van interpersoonlike vaardighede. Die ......................................... 3 (Sept) 18 Examinations. South African Nursing jy Council .......................................................... 4 (Dec) 33 15 12 F 25 47 Factors associated with the perception of 20 side-effects relating to the use of contra­ ceptive methods .......................................... 3 (Sept) 45 32 Foetal distress. Intrapartum ...................... 3 (Sept) 48 FOREWORD. SEE VOORWOORD Futurologiesebeskouing.’n ....................... 1 (Maart) 35 38 G 3g Geestesvertraagde kind in die gemeen- skap.Verplegingvandie ............................. INDEX/INDEKS VOLUME 8 2(Junie) 20 38 Gehaltesorg en koste-effektiewe diensle- 9 wering deur middel van ’n geoutomati- seerde pasiënt-klassifikasiestelsel .............. 1 (Maart) 44 38 Gehospitaliseerde kleuter in opvoedings- perspektief. Die behoefte van die .............. 3 (Sept) 20 13 Gemeenskap. Verpleging van die geestes­ vertraagde kind in die .................................. 2 (Junie) 20 33 Gesondheidsvoorligting— tweekulture .. 1 (Maart) 27 Graadprogramme in Verpleegkunde in 26 Suid-Afrika. Die beroepskeuse van stu- 29 dente wat nie gekeur word nie vir gene­ riese ................................................................ 1 (Maart) 10 Grey's Hospital, Pietermaritzburg— 1855- 45 1985 ............................................................... 3 (Sept) 9 Guillain Barré syndrome. A child in need 5 of care ........................................................... 1 (March) 13 CURATIONIS 27 MAART 1985 — DESEMBER 1985/MARCH 1985 — DECEMBER 1985 MAART 1985 — DESEMBER 1985/MARCH 1985 — DECEMBER 1985 H H Health education needs of the youth ........ 4 (Dec) 31 Health services. Implications of the new regulations for psychiatric .......................... 2 (June) 16 Health Workers: First line of contact in the Republic of Ciskei. Village ......................... 3 (Sept) 33 Implications of the new regulations for psy­ chiatric health services ................................ 3 (June) 16 Implications of the new regulations for the Universities. The ......................................... 2 (June) 13 Inservice training in nursing ....................... 4 (Dec) 48 Interpersoonlike vaardighede. Die effekti- witeit van verskillende leergeleenthede vir Psigiatriese Verpleegkunde studente vir 3 (Sept) die aanleervan ............................................. 3 (Sept) Intra partum foetal distress ......................... 3(Sept) 48 K Kaapstad. ’n Ondersoek na faktore wat met kontraseptiewe staking verband hou: Kleurlingvroue in die metropolitaanse gebiedvan ..................................................... 2(Junie) 44 Kleurlingvroue in die metropolitaanse gebied van Kaapstad. ’n Ondersoek na fak­ tore wat met kontraseptiewe staking ver­ band hou: ...................................................... 2(Junie) 44 Kleuter in opvoedingsperspektief. Die be- hoeftesvandiegehospitaliseerde .............. 3 (Sept) 20 Kliniese onderrig: dis makliker as wat u dink! .............................................................. 2(Junie) 30 Kontraseptiewe staking verband hou: Kleurlingvroue in die metropolitaanse gebied van Kaapstad. ’n Ondersoek na fak­ tore wat met .................................................. 2(Junie) 44 K oste-effektiewe dienslewering deur middel van ’n geoutomatiseerde pa- siënteklassifikasiestelsel. Rekenaars in ver­ pleegkunde Deel 3. Gehaltesorg en .......... 1 (Maart) 44 Kulture. Gesondheidsvoorligting. Twee .. 1 (Maart) 27 L Leergeleenthede vir Psigiatriese Verpleeg­ kunde studente vir die aanleer van inter­ persoonlike vaardighede. Die effektiwiteit van verskillende ........................................... 3 (Sept) 18 Lyding ........................................................... 2 (Junie) 33 Nurse demographer? Why not a ...................... 1 (March) 21 Nurse managers for informed action. Pre­ paring .................................................................. 3 (Sept) 15 Nursing Council — aspects of it’s de­ velopment. The South African ....................... 4 (Dec) 5 Nursing. Inservice training in .......................... 4 (Dec) 48 Nursing is the concern of all citizens ............... 2 (June) 4 Nursing student at the University of South Africa. The ........................................................ 1 (March) 4 O Ondersoek na faktore wat met kontrasep­ tiewe staking verband hou: Kleurlingvroue in die metropolitaanse gebied van Kaap­ stad.’n ........................................................... 2 (Junie) 44 Onderrig: Dis makliker as wat u dink. Kli­ niese .............................................................. 2 (Junie) 30 Opmerkings oor ’n ondersoek na die tekort van verpleegpersoneel in Transvaalse Pro- vinsiale Hospitale, 1983 .............................. 1 (Maart) 16 Opvoedingsperspektief. Die behoeftes van die gehospitaliseerde kleuter in .................. 3(Sept) 20 P Pasiëntklassifikasiestelsel. Rekenaars in verpleegkunde — Deel 3. Gehaltesorg en koste-effektiew e dienslew ering deur middel van'n geoutomatiseerde ................. 1 (Maart) 44 Performance. H Predictors of student nurse 2 (June) 47 Predictors of student nurse performance .. 2 (June) 47 Pregnancy — a contemporary problem of adolescence. Teenage ................................. 4 (Dec) 21 Preparing nurse managers for informed action ............................................................. 3 (Sept) 15 Psigiatriese Verpleegkunde studente. Die effektiwiteit van verskillende leergeleent­ hede vir die aanleer van interpersoonlike vaardighede .................................................. 3 (Sept) 18 K SUBJECT INDEX/OPGAWE VAN ONDERWERPE A 27 CURATIONIS N M M Mamma en menstruasie kry. Adolessente dogters moet voorligting oor die ondersoek van die ........................................................... 3 (Sept) 4 Management. Reports and memoranda. Communication techniques for effective .. 2 (June) 26 Managers for informed action. Preparing nurse .............................................................. 3 (Sept) 15 Memoranda. Communication techniques for effective management. Reports and .... 2 (June) 26 Menstruasie kry. Adolessente dogters moet voorligting oor die ondersoek van die mamma en ......................................... .......... 3 (Sept) 4 Regulations for psychiatric health services. Implications of the new ................................ 2 (June) 16 Regulations for the Universities. The im­ plications of the new .................................... 2 (June) 13 Rekenaars in verpleegkunde — Deel 3. Gehaltesorg en koste-effektiewe diensle­ wering deur middel van ’n geoutomati­ seerde pasiëntklassifikasiestelsel ............... 1 (Maart) 44 Rekenaars in verpleegkunde — Deel 4. ’n Rekenaargesteunde wissellys ..................... 2 (Junie) 50 Reports and memoranda. Communication techniques for effective management ....... 2 (June) 26 Ringing in the changes ................................. 2 (June) 9 Rouproses. Die ............................................ 3 (Sept) 38 28 CURATIONIS DESEMBER 1985 28 s V ducation — fact or fiction ................... effects relating to the use of contra­ e methods. Factors associated with rception of .......................................... pore— The nursing scene ................. verpleging — ’n voorligtingsuitda- ................................................................. African Nursing Council-aspects of velopment. The ................................. African Nursing Council examin­ ............................................................. Africa. The Nursing student at the rsity of ................................................. Bifida. A descriptive research study nt at the University of South Africa. ursing .................................................... nt nurse performance. Predictors of nte vir die aanleer van interpersoon­ aardighede. Die effektiwiteit van ver­ nde leergeleenthede vir psigiatriese eegkunde .............................................. nte wat nie gekeur word nie vir gene- graadprogramme in Verpleegkunde e Republiek van Suid-Afrika. Die pskeuse van ........................................ T ge pregnancy — a contemporary em of adolescence .............................. eastfeed or not to breastfeed? That is estion .................................................. vaalse Provinsiale Hospitale, 1983. rkings oor ’n ondersoek na die tekort erpleegpersoneel in ............................ U rsities. The implications of the new ations for the ........................................ rsity of South Africa. The nursing nt at the ................................................. 4 (Dec) 24 Vaardighede. Die effektiwiteit van verskil­ lende leergeleenthede vir Psigiatriese Ver­ pleegkunde studente vir die aanleer van m- 3 (Sept) 45 terpersoonlike ............................................. 3 (Sept) 18 1 (March) 49 Verlede as eerste behandeling. Die ........... 4 (Des) 53 Verpleegkunde in die Republiek van Suid- 2 (Junie) 24 Afrika. Die beroepskeuse van studente wat nie gekeur word nie vir generiese 4 (Dec) 5 graadprogramme in ..................................... M Die effektiwiteit van ver­ skillende leergeleenthede vir psigiatriese verpleegkunde .............................................. Studente wat nie gekeur word nie vir gene- riese graadprogramme in Verpleegkunde in die Republiek van Suid-Afrika. Die beroepskeuse van ........................................ 4 (Dec) 24 3 (Sept) 45 1 (March) 49 2 (Junie) 24 4 (Dec) 5 4 (Dec) 33 1 (March) 4 2 (June) 36 1 (March) 4 2 (June) 47 3 (Sept) 18 1 (Maart) 10 M 1 (Maart) 10 Verpleegpersoneel in Transvaalse Provin­ 4 (Dec) 33 siale Hospitale, 1983. Opmerkings oor ’n ondersoek na die tekort aan ....................... 1 (Maart) 16 1 (March) 4 Verpleging van die geestesvertraagde kind 2 (June) 36 in die gemeenskap ....................................... 2 (Junie) 20 VIGS. Implikasies vir SA Verpleegkun- 1 (March) 4 3 (Sept) 13 2 (June) 47 Deel 2 4 (Des) 18 Village health workers. First line of contact in the Republic of Ciskei ............................. 3 (Sept) 33 Voetversorging by bejaardes ....... Deel 1 3 (Sept) 52 3 (Sept) 18 Deel 2 4 (Des) 40 Voorligting oor die ondersoek van die mamma en menstruasie kry. Adolessente dogters moet ................................................ 3 (Sept) 4 1 (Maart) 10 Voorligtingsuitdaging. Skoolverpleging ’n 2 (Junie) 23 VOORWOORD/FOREWORD ............. 1 (Maart) 3 2 (Junie) 3 3 (Sept) 3 4 (Des) 3 4 (Dec) 21 1 (March) 32 W 1 (Maart) 16 Why not a nurse demographer? ................ 1 (March) 21 Wissellys. Rekenaars in verpleegkunde Deel 4. 'n Rekenaargesteunde ................... 2 (Junie) 50 2 (June) 13 Y 1 (March) 4 Youth. Health education needs of the ....... 4 (Dec) 31 Sex education — fact or fiction ................... Side-effects relating to the use of contra­ ceptive methods. Factors associated with the perception of .......................................... Singapore— The nursing scene ................. Skoolverpleging — ’n voorligtingsuitda- ging ................................................................. South African Nursing Council-aspects of it’s development. The ................................. South African Nursing Council examin­ ations ............................................................. South Africa. The Nursing student at the University of ................................................. Spina Bifida. A descriptive research study Student at the University of South Africa. The nursing .................................................... Student nurse performance. Predictors of Studente vir die aanleer van interpersoon­ like vaardighede. Die effektiwiteit van ver­ skillende leergeleenthede vir psigiatriese verpleegkunde .............................................. Studente wat nie gekeur word nie vir gene- riese graadprogramme in Verpleegkunde in die Republiek van Suid-Afrika. Die beroepskeuse van ........................................ Sex education — fact or fiction ................... Side-effects relating to the use of contra­ ceptive methods. Factors associated with the perception of .......................................... Singapore— The nursing scene ................. Skoolverpleging — ’n voorligtingsuitda- ging ................................................................. South African Nursing Council-aspects of it’s development. The ................................. South African Nursing Council examin­ ations ............................................................. South Africa. The Nursing student at the University of ................................................. Spina Bifida. A descriptive research study Student at the University of South Africa. The nursing .................................................... Student nurse performance. Predictors of Studente vir die aanleer van interpersoon­ like vaardighede. Y CURATIONIS 29 V O L8 N O 4 OPGAWE VAN SKRYWERS/INDEX OF AUTHORS Acres, L........................................................... 1 (Maart) 4 (Dec) Anderson, E .............................................. ..... 1 (Maart) B Basson,A........................................................ 3 (Sept) Block, S.C....................................................... 1 (Maart) Bonnes, D .L................................................... 2 (Junie) Booyens, S.W................................................. 1 (Maart) Botma,Y......................................................... 3 (Sept) 4 (Dec) Brownlee, E.B. 1....................................... ..... 1 (Maart) Bruwer,A.M .................................................. 2 (Junie) C Cilliers.F................................................... ..... 4 (Dec) Coertse,E....................................................... 1 (Maart) Coetsee. M...................................................... 1 (Maart) Coetsee,M...................................................... 2 (Junie) Coetzee.H...................................................... 2 (Junie) Coetzer, P.W.W....................................... ..... 1 (Maart) D DeJong,V ...................................................... 4 (Dec) DeVilliers,F............................................. ..... 2 (Junie) De Villiers, F............................................. ..... 3 (Sept) Doyle, M. A ............................................... ..... 1 (Maart) Duckworth, J.G ............................................. 3 (Sept) E Elk, R .............................................................. 1 (Maart) Erasmus, G ..................................................... 3 (Sept) F Ferreira, A ...................................................... 3 (Sept) H Hall, E .J..........................................................1 (Maart) Herbst,M .C.............................................. .....3 (Sept) 4 (Dec) K Kotzé,W .J...................................................... 4 (Dec) Kubheka.J...................................................... 3 (Sept) L Labuschagne, L..............................................4 (Des) Lephadi,M.....................................................3 (Sept) 13 21 18 20 38 36 16 52 40 4 16 15 35 44 50 30 21 31 33 38 49 9 38 45 27 13 18 5 48 48 48 M bawa,E........................................................ 3 (Sept) 48 M earns,P.C.................................................... 2 (Junie) 47 M enyatso,G.P............................................... 1 (Maart) 21 M oir,A .E.A ............................................. ..... 2 (Junie) 23 M okoena,A.............................................. ..... 3 (Sept) 48 M onaheng,C.................................................. 3 (Sept) 48 M oolman,S.J................................................. 2 (Junie) 20 Mosisidie,M................................................... 1 (Maart) 21 M ostert,S.J............................................... ..... 3 (Sept) 45 M ulaudzi,F............................................... ..... 3 (Sept) 48 Muller, M ........................................................ 4 (Dec) 48 M yburgh.J...................................................... 1 (Maart) 32 N N getu,Z..................................................... 3 (Sept) 48 Nom tuli,G................................................. 3 (Sept) 48 Nolte, A ..................................................... 4 (Des) 48 Oelofse,L.................................................. 4 (Des) 15 Parsons, C .R .............. .............................. 2 (Maart) 26 Paverd, N.V............... .............................. 2 (Junie) 9 Peters. E ..................... .............................. 3 (Sept) 48 Petersen. G. A ........... .............................. 1 (Maart) 38 Poggenpoel, M.......... .............................. 4 (Des) 48 Potgieter, M ............... .............................. 4 (Des) 48 Potgieter, S................ .............................. 4 (Des) 48 Powell. C .................... .............................. 4 (Des) 48 Price, S........................ .............................. 1 (Maart) 32 Professional Section, SA Nursing Council (4 Dec) 33 Rautenbach,C...............................................2 (Sept) 33 Robertson. B..................................................2 (Sept) 13 S Scheepers,S.D...............................................1 (Maart) 38 Searle.C..........................................................2 (Junie) 4 Simpson, M .A................................................4 (Dec) 36 Strydom, M .....................................................2 (Junie) 44 Swart, M ..........................................................4 (Dec) 53 U U ys,L.R.................................................... ..... 1 (Maart) 10 Uys, L.R .................................................... ..... 3 (Sept) 18 V Van Aardt. S................................................... Y 2 (Junie) 30 V ’tZ d S 2 (J i ) 29 OPGAWE VAN SKRYWERS/INDEX OF AUTHORS OPGAWE VAN SKRYWERS/INDEX OF AUTHORS E 30

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/673/611

Afrikaans

uittreksel ‘n Privaathospitaal het gehalte-gesondheidsdienslewering met ‘n winsmotief ten doel. Derhalwe speel indiensopleiding van die professionele verpleegkundige ‘n belangrike rol - dit behoort ‘n waardevoordeel vir die hospitaal te hê en moet koste-effektief wees. Hierdie navorsingshospitaal het ‘n formele indiensopleidings- program vir die verpleegkundige, maar die vraag ontstaan wat die verpleegkundige se persepsie oor indiensopleiding in hierdie hospitaal is? Die doel met hierdie navorsing is om die verpleegkundige se persepsie oor indiensopleiding te verken en te beskryf, en om vervolgens hierdie persepsies as riglyne te verantwoord. ‘n Kwalitatiewe navorsingstrategie is gevolg met enkelfokusonderhoudvoering as metode van data-insameling, gevolg deur ‘n inhoudsontleding van die getranskribeerde onderhoude. Daar is twee hoofkategorieë geïdentifiseer, naamlik die positiewe/fasiliterende persepsies en die negatiewe persepsies/ struikelblokke. Stellings is geformuleer en vervolgens is enkele riglyne vir die indiensopleiding in hierdie navorsingshospitaal opgestel. Daar word aanbeveel dat hierdie riglyne geïmplementeer word en dat geselekteerde stellings in die vorm van hipoteses aan toetsing onderwerp word. summary: A private hospital aims at quality health care delivery with a profit making motive. Inservice education to nursing staff therefore plays an important role - it should add value to the hospital and should also be cost-effective. This research hospital has a formal inservice education programme for the professional nurses, but the question arises: what are their perceptions of the inservice education in this hospital? The aim with this research is to explore and describe the perceptions of the professional nurses on inservice education and to formulate guidelines for improvement. A qualitative research strategy was utilised, with individual focus interviews as method of data collection, followed by a content analysis of the transcribed interviews. Two main categories were identified, being the positive or facilitative perceptions and the negative perceptions/obstacles. C l di t t t f l t d t b i f th F Beisheim M Cur (Student) Departement Verpleegkunde Randse Afrikaanse Universiteit & M Muller D Cur Professor: Departement Verpleegkunde Randse Afrikaanse Universiteit p p g p p Concluding statements were formulated to serve as basis for the description of guidelines on inservice education within this hospital. Guidelines for quality inservice education were formulated, relating to the following: * scientific principles to make provision for appropriate assessment, planning, implementation and evaluation of the inservice education programme; * accessibility of the inservice education sessions; * establishment of a positive learning climate by the learning accompanist; * credibility of the inservice education programme in the private hospital. " indiensopleiding is 'n goeie ding - 'n mens moet op datum bly want die tegnieke en alles verander baie vinnig." It is recommended that these guidelines be implemented and that selected statements be converted to hypotheses and exposed to testing. verpleegkundiges se persepsies oor verpleegkundiges se persepsies oor navorsingsontwerp ‘n Kwalitatiewe navorsingsontwerp is in die studie binne die konteks van die privaathospitaal gevolg. Die teoretiese aannames van Verplegingsteorie vir Mensheelheid word deur die navorser aanvaar, wat die mens (verpleegkundige) beskou as ‘n eenheidswese, bestaande uit liggaam, siel en gees (interne omgewing) en wat in interaksie is met die eksterne omgewing bestaande uit die fisieke, sosiale en geestelike dimensies. ‘n Teoretiese en doelgerigte steekproefneming is uitgevoer en die persepsies van verpleegkundiges oor indiensopleiding is deur middel van enkelfokusonderhoude versamel, met die vraag: “Wat is u beskouing/persepsie oor indiensopleiding in hierdie hospitaal?” Die onderhoude is verbatim getranskribeer en ‘n inhoudsontleding is volgens Tesch (in Cresswell, 1994:155) se agt-stap-metode uitgevoer. Nadat hoof- en sub-kategorieë geïdentifiseer is, aan die hand van die interne en eksterne omgewingsfaktore, is ' n literatuurkontrole uitgevoer. Hierdie literatuurkontrole word nie in hierdie artikel verantwoord nie, aangesien die wetenskaplike beginsels waaraan ‘n gestruk­ tureerde onderwysprogram moet voldoen baie omvangryk is - die resultate is gebruik om stellings te formuleer, wat die ideaal reflekteer om as basis vir die opstel van riglyne vir indiens­ opleiding aan verpleegkundiges in ‘n spesifieke privaathospitaal te dien. Die teikenpopulasie het bestaan uit alle senior professionele verpleegkundiges (N=60) werksaam in die navorsingshospitaal. Die volgende insluitingskriteria is gestel: Vaardigheidsontwikkeling word nie net as ‘n mensereg beskou nie, maar word ook in die algemene wetgewing (Skills Development Bill, 1997; Employment Equity Bill, 1997) en gesondheidswet-gewing afdwingbaar gemaak (White Paper for the transformation of the health system in South Africa, 1997). Indiensopleiding speel ook ‘n belangrike rol in die personeel- transformasieplan van ‘n gesondheidsdiens in Suid-Afrika vandag om voorsiening te maak vir die bemagtiging van die historiesbenadeelde praktisyn. Elke gesondheidsdiens behoort dus oor ‘n form ele indiensopleidingsprogram te beskik om aan die wetgewing te voldoen, en om te verseker dat die verpleegkundige paraat is vir die eise wat aan hulle gestel word weens die veranderinge en tegnologiese voortuitgang. In die beplanning en implemetering van ‘n indiensopleidingsprogram is daar dikwels struikelblokke wat die hoof gebied moet word om te verseker dat hierdie program m e aan die verpleegkundiges se opleidingsbehoeftes voldoen, dat dit koste-effektief is en wel ‘n positiewe bydrae tot die gehalte van dienslewering het. Indiens­ opleiding is ‘n onderafdeling van personeelontwikkeling en verwys na ‘n gestruktureerde onderwysprogram wat gemik is op die persoonlike en professionele ontwikkeling van die ver­ pleegkundige ten einde gehaltedienslew ering in die privaathospitaal te fasiliteer. Navorsings flrtikel Curationis March 1999 29 Hierdie studie fokus op die senior verpleegkundige in ‘n privaathospitaal. Privaathospitaal ‘n Hospitaal wat een van ‘n nasionale groep is en wat gehaltedienslewering op die mees koste-effektiewe wyse as missie, met ‘n winsmotief het. Indiensopleiding Portuurgroepbespreking/lidkontrole is uitgevoer met die verifiëring van die resultate. p g Indiensopleiding is ‘n gestruktureerde onderwysprogram aan die geregistreerde verpleegkundiges werksaam in ‘n privaathospitaal, wat aan die leerbehoeftes van die verpleeg­ kundiges voldoen ten einde gehalteverpleging in die hospitaal te fasiliteer. Die eksterne kodeerder is ‘n ervare en kundige kwalitatie­ we navorser. Die oordraagbaarheid van resultate is bevestig deur ‘n seleksie van inligtingsbronne wat verteenwoordigend is en deur ‘n digtheidsbeskrywing van die metodologie. Die vertroubaarheid van die studie is verhoog met kodering wat plaasgevind het deur'n konsensusbesluit oor die inhoudsgeldigheid van inligting inleiding Volgehoue indiensopleiding aan verpleegkundiges in ‘n privaathospitaal is noodsaaklik vir die handhawing van gehalteverpleging en die realisering van die bestuur se missie oor gehalte-gesondheidsdienslewering. Indiensop-leiding het egter ‘n koste-implikasie en behoort dus doelgerig, betekenisvol en koste-effektief te wees. Die verpleegkundige is dikwels ook weerstandig teen indiensopleiding en die redes wat hiervoor aangevoer word is dat hulle te besig is en dat hulle nie noodwendig baat vind by hierdie indiensopleiding nie. Weens die snelle mediese en tegnologiese ontwikkeling, is indiensop­ leiding essensieel. Persepsie p ‘n Persepsie is die verpleegkundige se siening/beskouing oor ‘n verskynsel, naamlik indiensopleiding binne die konteks van ‘n privaathospitaal in Gauteng. Deelnemers het eerstehandse kennis om hul persepsies oor indiensopleiding weer te gee. navorsingsontwerp Alhoewel die indiensopleidings­ program in die navorsingshospitaal aan die wetenskaplike beginsels van sodanige program voldoen, is die bywoningsyfer nie na wense nie en blyk daar verskillende persepsies oor indiensopleiding te wees. Die vraag ontstaan dus wat die verpleegkundige se persepsies in ‘n privaathospitaal is oor die indiensopleiding wat hulle ontvang? Die doel met hierdie navorsing is om die verpleegkundiges in ‘n privaathospitaal se persepsies oor indiensopleiding te verken en te beskryf en om vervolgens riglyne vir indiensopleiding te beskryf. Hierdie privaathospitaal is geleë in Gauteng, het 165 beddens, 'n gemiddelde bedbesetting van 85%, ' n gemiddelde opname- getal van 66,6 pasiënte per dag, ' n omset van 2000 pasiënte per maand en is deel van ' n nasionale hospitaalgroep in Suid- Afrika. g p g g g □ die senior verpleegkundige is tans werksaam in die privaathospitaal vir ‘n tydperk van meer as ses maande; en □ is geregistreer as professionele verpleegkundige by die Suid Afrikaanse Raad op Verpleging. □ is geregistreer as professionele verpleegkundige by die Suid Afrikaanse Raad op Verpleging. Die toestemming van die bestuur en individuele deelnemers is vir die navorsing verkry, nadat die doel en prosedure van onderhoudvoering aan hulle verduidelik is. Die data was versadig nadat ses onderhoude gevoer is. Vertrouens- waardigheid is verhoog deur die toepassing van Lincoln en Guba (1985:300) se riglyne. Geloofwaardigheid is verseker deur die volgende beginsels: □ Die navorser het voldoende betrokkenheid deurdat sy self indiensopleiding by hierdie hospitaal aanbied. □ Die onderhoudvoerder is ervare en kundig in die toepassing van die algemene onderhoudvoerings- beginsels. “Dit verbeter ons as mense - die lewensvaardighede wat ons leer.” deur die navorser en eksterne kodeerder. Bevestigbaarheid is deur middel van veldnotas, literatuurkontrole en lidkontrole verhoog. d) Die indiensopleiding is behoefte-gedrewe (N=4): ‘Weef jy, daar word baie gekonsentreer op indiensopleiding volgens ons behoeftes." d) Die indiensopleiding is behoefte gedrewe (N 4): ‘Weef jy, daar word baie gekonsentreer op indiensopleiding volgens ons behoeftes." Verpleegkundige p g g Die verpleegkundige is geregistreer by die Suid-Afrikaanse Raad op Verpleging as minstens ‘n algemene verpleegkundige. 30 Curationis March 1999 30 Curationis March 1999 resultate ‘n Totaal van ses enkelfokusonderhoude is gevoer (die inligting was versadig en verdere onderhoudvoering was onnodig). Positiewe persepsies/fasiliterende aspekte en negatiewe persepsies/struikelblokke is vanuit die onderhoude as die twee hoofkategorieë geïdentifiseer. Vanuit die onderhoude het dit duidelik na vore gekom dat die verpleegkudiges indiensopleiding as belangrik beskou. Hulle het laat blyk dat daar tans fasiliterende aspekte in die indiensopleiding van die hospitaal is, maar dat daar ook struikelblokke is wat die effektiwiteit daarvan benadeel. Deelnemers het ook metodes voorgestel om die effektiwiteit van indiensopleiding te verbeter. Daar is beide positiewe/fasiliterende asook negatiewe aspekte/ stuikelblokke gei'dentifiseer (vergelyk tabel een). g “Belangrike onderwerpe soos die nuutste wondsorg word behandel en is van toepassing op ons daaglikse werk in die sale. ” “Dinge word aangebied uit die behoeftes van die saal wat goed is.” “Sy gee baie aandag aan ons behoeftes in die saal.” e) Indiensopleiding is deurlopend: die feit dat die indiensopleiding volgens ‘n jaarprogram aangebied word, is positief en skep ‘n deurlopende leerklimaat in die verpleegdiens. Hierdie is as positief en fasiliterend deur die meeste (N=4) respondente weergegee: p g g “Dit word op ‘n jaarbasis aangebied wat ‘n goeie ding is.” “Ons het ‘n jaarprogram en dan is die saal ook verantwoordelik vir ons eie indiensopleiding.” positiewe/fasiliterende aspekte Wanneer die deelnemers die indiensopleiding as waardevol beskou het, word dit weer in die kliniese eenhede toegepas (N=4): “ Dis so belangrik dat daar meer tyd aan spandeer moet word.” “Sy het in die begin van die jaar ‘n behoeftebepaling gedoen wat goed is.” g “Almal behoort al die onderwerpe by te woon - selfs daardie wat nie op jou saal van toepassing is nie.” ( ) “We use the teachable moment in the wards and apply what we learnt at the inservice.’’ p j p g “Sy gee baie aandag aan ons behoeftes - die program is dinge wat sy geneem het uit die behoeftes van die saal." “Situasie-onderrig is ‘n goeie en werkbare metode in die sale.” “Ons gebruik die onderrigoomblik om die kennis wat ons daar gekry het in die sale toe te pas vir die wat nie tyd het om dit by te woon nie." “Ons gebruik die onderrigoomblik om die kennis wat ons daar gekry het in die sale toe te pas vir die wat nie tyd het om dit by te woon nie." b) Die indiensopleidingsprogram is positief en motiverend (N=6): al die deelnemers het ‘n positiewe persepsie teenoor die huidige indiensopleidingsprogram geopenbaar, soos deur die aanhalings gestaaf word: g) Die leerbegeleier (indiensopleidingsbeampte) is ‘n professionele rolemodel: die respondente (N=4) isvanmening dat die persoon in beheer van die indiensopleiding ‘n belangrike motiveerder is vir die bywoning van die indiensopleidingsessies en die belangrikste motiveerder is die feit dat sy as ‘n professionele rolmodel optree: g g “Die program word vir ‘n jaar vooruit beplan wat goed is.” “Sy het haar eie program wat sy opstel vir die jaar - so ons kan vooruit beplan.” “Hulle motiveer ons regtig om die program by te woon en dit is ‘n goeie program.” g p g “Hulle motiveer die ouens regtig om selfstudie te doen.” p p “Sy moet self op hoogte bly van die veranderinge - en sy is ook.” “Die susters motiveer mekaar onderling om te gaan en om verder te studeer.” “Sy moet ‘n voorbeeld vir ons wees en simposia bywoon, selfstudie doen deur vaktydskrifte en navorsingstydskrite te lees.” “Weef jy, daar word baie gekonsentreer op indiensopleiding wat ‘n goeie ding is en ons waardeer die program". positiewe/fasiliterende aspekte p g “Die jaarprogram hou ons gedurig op hoogte van belangrike dinge.” a) Indiensopleiding word as belangrik en positief deur al die respondente (N=6) beskou, soos deur die volgendedirekte aanhalings bevestig: g “Dit verbeter die pasiëntsorg omdat dit deurlopend is. ” p g p “Die jaarprogram skep ‘n positiewe leerklimaat in die hospitaal.” p g p “Die jaarprogram skep ‘n positiewe leerklimaat in die hospitaal.” g g ‘Ja, indiensopleiding is ‘n goeie beginsel - veral vir die ouens wat van die provinsie af kom.” ‘Ja, indiensopleiding is ‘n goeie beginsel - veral vir die ouens wat van die provinsie af kom.” p “ Indiensopleiding is ‘n goeie ding - ‘n mens moet op datum bly want die tegnieke en alles verander baie vinnig.” f) Die onderrigoomblik as opleidingsmetode word gebruik om te kompenseer vir die grootste struikelblok naamlik tyd. positiewe/fasiliterende aspekte “Sy moet weet wat aangaan - die nuwe manier van dinge doen." c) Indiensopleiding het toepassingswaarde en die gebruik van buitesprekers word sinvol, leersaam en verrykend beskou (N=5), soos bevestig deur die volgende menings : literatuurkontrole Behalwe die beginsel van toeganklikheid wat deur die respondente beklemtoon is, is al hierdie resultate in die literatuur bevestig. Die regulering van personeelbestuur deur middel van wetgewing, is nie in die literatuurkontrole ingesluit nie. Weens die omvang van ‘n literatuurkontrole oor volwasse onderwys en indiensopleiding, word dit nie in hierdie artikel verantwoord nie. d) Stagnasie en ‘n gebrek aan belangstelling/motivering: twee respondente is van mening dat daar verpleegkundiges is wat stagneer en net nie belangstel in enige indiensopleiding nie, veral die verpleegkundiges wat permanent nagdiens doen: “Personeel voel hulle werk hard genoeg en is nie nog bereid om in hulle eie tyd indiensopleiding by te woon nie." “Hulle stel nie belang om enige indiensopleiding by te woon d) Stagnasie en ‘n gebrek aan belangstelling/motivering: twee respondente is van mening dat daar verpleegkundiges is wat stagneer en net nie belangstel in enige indiensopleiding nie, veral die verpleegkundiges wat permanent nagdiens doen: “Personeel voel hulle werk hard genoeg en is nie nog bereid “Personeel voel hulle werk hard genoeg en is nie nog bereid om in hulle eie tyd indiensopleiding by te woon nie." “Hulle stel nie belang om enige indiensopleiding by te woon nie. ” “Hulle stel nie belang om enige indiensopleiding by te woon nie. ” "party voel dat indiensopleiding nie in 'n privaathospitaal tuis hoort nie en dat dit 'n verkwisting van tyd is omdat die personeel reeds opgelei is." “Ek het net nie genoeg tyd daarvoor nie." “Die omset van die hospitaal is ongelooflik - daar is net nie genoeg tyd vir indiensopleiding nie.” p g Meer onderwerpe oor lewensvaardighede is nodig.” “Meer onderwerpe oor lewensvaardighede is nodig.” p g g it behoort ook dinge soos klerekasbeplanning in te s “Die plek se wiele val binne twee minute se tyd af.” “Dit behoort ook dinge soos klerekasbeplanning in te sluit." “Daar is dae wat die bedrywighede nie so ernstig is nie, maar dis baie onvoorspelbaar.” “Daar is dae wat die bedrywighede nie so ernstig is nie, maar dis baie onvoorspelbaar.” g) Eksterne fisieke behoeftes en omstandighede: een respondent is van m ening dat die eksterne fisieke omstandighede vir indiensopleiding in die hospitaal nie altyd na wense is nie, veral ten opsigte van ‘n geskikte lokaal en die hantering van eksterne steurnisse: “Meeste van die sessies kan ons nie bywoon nie want ons is te besig.” “Meeste van die sessies kan ons nie bywoon nie want ons is te besig.” b) ‘n Personeeltekort is deur twee deelnemers as ‘n struikelblok vir die bywoning van indiensopleiding gemeld (N=2): “Ons het ‘n lokaal nodig wat groot genoeg is en vry van steurnisse kan wees.” “ Dit is belangrik om ‘n afgesonderde plek te hê vir die aanbieding van lesings.” ( ) “ Daar is nie genoeg personeel in die eenhede om na indiensopleiding te stuur nie.” h) Die onderwysmetodes/strategieë is nie toepaslik nie: heelwat respondente (N=4) is van mening dat die aanbiedingswyses, metodes en strategieë nie altyd toepaslik is nie, soos deur die volgende aanhalings gestaaf: h) Die onderwysmetodes/strategieë is nie toepaslik nie: heelwat respondente (N=4) “Daar behoort voorsiening gemaak te word vir botallige personeel in die tyd van indiensopleiding.” “As ‘n mens meer hande het, kan ‘n mens dalk gemakliker iemand stuur.” is van mening dat die aanbiedingswyses, metodes en strategieë nie altyd toepaslik is nie, soos deur die volgende aanhalings gestaaf: ‘Uy kom nie eers deur die werk met die kwota hande wat jy het nie.” “Die gedagte is om die inwinning van nuwe kennis ‘n lekker taak te maak.” "Dit sal goed wees as personeel botallig geskeduleer word." "Dit sal goed wees as personeel botallig geskeduleer word." “Ek wonder of ons nie aan videos kan dink nie.” “Dit gaan oor die geheel van die mens - daar moet in totaliteit aan die verpleegkundige se leerbehoeftes voldoen word.” c) Ontoepaslike onderwerpe: dit is veral die respondent wat in ‘n kritiekesorgeenheid werk wat van mening is dat die onderwerpe nie toepaslik is nie (N = 1): “Maak meer van simulasie gebruik.” “Maak meer van simulasie gebruik.” “Onderwerpe is nie van toepassing op ons nie omdat ons so ‘n gespesialiseerde eenheid is - ons behoeftes is baie gespesialiseerd.” “Personeel kan onderwerpe huis toe neem om daar te studeer." "party voel dat indiensopleiding nie in 'n privaathospitaal tuis hoort nie en dat dit 'n verkwisting van tyd is omdat die personeel reeds opgelei is." "party voel dat indiensopleiding nie in 'n privaathospitaal tuis hoort nie en dat dit 'n verkwisting van tyd is omdat die personeel reeds opgelei is." indiensopleiding.” “Indiensopleiding is vir my ‘n probleem omdat ‘n ou absoluut teen tyd werk.” indiensopleidingsprogram nie genoeg onderwerpe oor selfverrykende aspekte bevat nie. Indiensopleiding gaan nie net oor professionele groei nie, maar ook oor persoonlike groei. Die volgende aanhalings reflekteer hierdie siening: “Onderwerpe moet ook nie altyd op die beroep en praktyk gerig wees nie, maar ook oor ander belangrike sake wat ons persoonlike groei betref.” indiensopleidingsprogram nie genoeg onderwerpe oor selfverrykende aspekte bevat nie. Indiensopleiding gaan nie net oor professionele groei nie, maar ook oor persoonlike groei. Die volgende aanhalings reflekteer hierdie siening: “Tyd is altyd ‘n faktor - dit is ongelukkig net so.” “Onderwerpe moet ook nie altyd op die beroep en praktyk gerig wees nie, maar ook oor ander belangrike sake wat ons persoonlike groei betref.” ar is nooit ‘n tyd wat jy kan sê die saal is nou stil nie. in die indiensopleiding “Ons vind die onderwerpe deur die buitesprekers baie sinvol en leersaam.” a) ‘n Gebrek aan tyd ën die onvoorspelbaarheid van die eenhede/werkslading is as die grootste struikelblok deur al die deelnemers (N=6) uitgespel. Die onvoorspelbaarheid van die kliniese eenhede bem oeilik die bywoning van die geskeduleerde indiensopleidingsprogram: “Die onderwerpe wat deur die buitesprekers gedek is, soos selfbeeld, kommunikasie en ander lewensvaardighede, is insiggewend en bevorder ‘n mens se selfondersoek.” “Die onderwerpe wat deur die buitesprekers gedek is, soos selfbeeld, kommunikasie en ander lewensvaardighede, is insiggewend en bevorder ‘n mens se selfondersoek.” gg “Ons kan die kennis gebruik - ons dra dit oor aan die ouens in die saal wat nie dit kon bywoon nie. “Ons kan die kennis gebruik - ons dra dit oor aan die ouens in die saal wat nie dit kon bywoon nie. “Daar is reeds so baie komitees en vergaderings en dan verwag bestuur van ons om indiensopleiding ook nog by te woon.” “Daar is reeds so baie komitees en vergaderings en dan verwag bestuur van ons om indiensopleiding ook nog by te woon.” “Pasiëntsorg kom eerste, dan moet die geneesheer ook gelukkig gehou word en dan eers moet gekyk word na y “Buitesprekers is belangrik." “Buitesprekers is belangrik." “Pasiëntsorg kom eerste, dan moet die geneesheer ook gelukkig gehou word en dan eers moet gekyk word na ‘“ n Mens kan dit nie skei nie, want indienslopleiding verbeter weer ons pasiëntsorg.” ‘“ n Mens kan dit nie skei nie, want indienslopleiding verbeter weer ons pasiëntsorg.” Curationis March 1999 31 samevattende stellings • die leerbegeleier (indiensopleidingsbeam pte) mobiliseer hulpbronne vir die versterking van die indiensop­ leidingsprogram en fasilitering van selfstudie aan die verpleegkundiges; • die leerbegeleier (indiensopleidingsbeam pte) mobiliseer hulpbronne vir die versterking van die indiensop­ leidingsprogram en fasilitering van selfstudie aan die verpleegkundiges; • Die verpleegkundige se belewenis en persepsie van indiensopleiding beïnvloed interne motivering vir die bywoning van die indiensopleidingsprogram. • Die fasiliterende aspekte en struikelblokke word oorweeg tydens die beplanning en im plem entering van ‘n indiensopleidingsprogram in ‘n privaathospitaal. c) Die leerbegeleier skep ‘n klimaat bevorderlik vir leer: • die verpleegkundige word as ‘n volwasse leerder erken en tydens die indiens-opleiding hanteer (benutting van selfkonsep, ervaring, leergereedheid en leeroriëntasie); • Die indiensopleidingsprogram is goed georganiseerd en voldoen aan die vereistes vir voortreflike indiensopleiding. • die verpleegkundige word as ‘n volwasse leerder erken en tydens die indiens-opleiding hanteer (benutting van selfkonsep, ervaring, leergereedheid en leeroriëntasie); • Die eksterne omgewingstruikelblokke word doelbewus bestuur. • die beginsles van volwasse leer word deurgaans toegepas; • ‘n Gesentraliseerde benadering tot die generiese aspekte van indiensopleiding is meer koste-effektief. • die toepassingswaarde van inhoud word uitgelig en die internalisering daarvan deur middel van toepaslike metodes (groepbesprekings, form ulering van waardes en praktykstandaarde, ens.) gefasiliteer; ‘n Gedesentraliseerde indiensopleidingsprogram spreek die gespesialiseerde leerbehoeftes van verpleegkundiges aan. • Voortreflike indiensopleiding fasiliteer gehalteverpleging in die privaathospitaal. • selfstudie word bevorder en die resultate van selfstudie word toepaslik bestuur (aangewend as insentief in die bevordering en/of meritering van personeel); • selfstudie word bevorder en die resultate van selfstudie word toepaslik bestuur (aangewend as insentief in die bevordering en/of meritering van personeel); samevattende stellings p • die indiensopleidingsprogram word deurlopend gemoniteer vir toepaslikheid, aanbiedingsgehalte en koste- effektiwiteit; ; • die impak van indiensopleiding op die gehalte van verpleging as uitset word wetenskaplik bepaal; • die impak van indiensopleiding op die gehalte van verpleging as uitset word wetenskaplik bepaal; • Die onderwys-onaktiewe verpleegkundige stagneer weens die snelle ontwikkeling van die mediese wetenskap en gepaardgaande tegnologie. b) Die indiensopleidingsprogram is toeganklik ten opsigte van tyd en werkslading: b) Die indiensopleidingsprogram is toeganklik ten opsigte van tyd en werkslading: g p g g g • Indiensopleiding is toeganklik vir alle verpeegpersoneel ten opsigte van datum, tyd, plek. die aanbiedingstye is buigsaam om aan die verpleeg­ kundige se werksprogram en piektye in die kliniese eenhede te voldoen; • Die betrokkenheid van alle kategorie verpleegpersoneel by die aanbieding van onderwerpe fasiliteer eienaarskap en gedeelde waardes in die verpleegdiens. • die nagdienspersoneel se eiesoortige behoeftes ten opsigte van toeganklikheid word bepaal en vir implementering benut; • Alle aspekte van menswees (liggamlike, psigiese en geestelike) word in die indiensopleidingsprogram aangespreek om selfverryking te fasiliteer. y g • Indiensopleiding is ‘n wetenskaplike en deurlopende proses. • ‘n generiese onderwerp word dikwels herhaal om toeganklikheid vir die bywoning van die sessie te bevorder (die frekwensie vir herhaling word wetenskaplik bepaal en bestuur); • Indiensopleiding is ‘n wetenskaplike en deurlopende proses. • Die verpleegkundige/eenheid se werklading en piektye word in aggeneem tydens die bepaling van aanbiedingstye om die toeganklikheid te bevorder. • daar is ‘n aflos-personeelstelsel in die verpleegdiens om die bywoning van indiensopleidingsessies moontlik te maak; • die indiensopleidingsprogram word drie-maandeliks opgestel en aangebied totdat versadiging van die leerbehoeftes bereik is; • ‘n Veskeidenheid van aanbiedingsmetodes (video, selfstudie, simulasie, ens.) is bevorderlik as eksterne motiveerder om die program by te woon. • ‘n Veskeidenheid van aanbiedingsmetodes (video, selfstudie, simulasie, ens.) is bevorderlik as eksterne motiveerder om die program by te woon. • die indiensopleidingsprogram word met entoesiasme en die fokus op waardevoordeel vir die verpleegkundige bemark; • die indiensopleidingsprogram word met entoesiasme en die fokus op waardevoordeel vir die verpleegkundige bemark; • Die leerbegeleier (aanbieder) skep ‘n omgewing bevorderlik vir leer by die verpleegkundige as ‘n volwasse leerder. samevattende stellings “Party, veral die dokters, voel dat indiensopleiding nie in ‘n privaathospitaal tuis hoort nie en dat dit 'n verkwisting van tyd is omdat die personeel reeds opgelei is." “Party, veral die dokters, voel dat indiensopleiding nie in ‘n privaathospitaal tuis hoort nie en dat dit 'n verkwisting van tyd is omdat die personeel reeds opgelei is." Samevattende stellings is vanuit die inligting geformuleer en word weergegee om die ideaal in die verpeegdiens te reflekteer, om as basis vir die riglyne te dien: “Almal is nie gemotiveerd nie - personeel moet letterlik gedwing word om dit by te woon.” “Almal is nie gemotiveerd nie - personeel moet letterlik gedwing word om dit by te woon.” • Indiensopleiding is gerig op die professionele en persoonlike groei van die verpleegkundige binne die konteks van die heelmensbenadering. e) Gebrek aan betrokkenheid (N=1): die kuns lê daarin om alle kategorie verpleegpersoneel by die aanbieding van sessies betrokke te kry en sodoende die algemene gevoel van betrokkenheid te bevorder. Die volgende aanhaling is beskrywend: • Indiensopleiding is wetenskaplik-gefundeerd en behoefte-gedrewe. • Indiensopleiding fokus op die verpleegkundige as volwasse leerder. • Die leerbegeleier benut die beginsels van volwasse- onderrig. “Dit help nie net jou senior susters bied lesings aan en niemand anders nie, want hulle wil betrokke wees... almal se samewerking is belangrik, selfs die instansie s’n." • Die indiensopleidingsprogram word deur die bestuur erken as ‘n noodsaaklike en geloofwaardige element van personeelbestuur. f) ‘n Gebrek aan selfverrykende programme: meeste van die respondente (N = 5) beklem toon die feit dat die f) ‘n Gebrek aan selfverrykende programme: meeste van die respondente (N = 5) beklem toon die feit dat die • Die bywoning van en aktiewe deelnam e aan 32 Curationis March 1999 benaderings word toepaslik benut en bestuur; indiensopleiding word as ‘n insentief vir bevordering/meritering van verpleegkundiges deur die bestuur benut. • die leerbegeleier moniteer die interne en eksterne struikelblokke op ‘n deurlopende basis en bestuur die struikelblokke toepaslik; • die leerbegeleier moniteer die interne en eksterne struikelblokke op ‘n deurlopende basis en bestuur die struikelblokke toepaslik; • Die gebruik van buitesprekers dien as ‘n eksterne motiveerder. • Die onderrigoomblik as metode is toepaslik om te kompenseer vir die gebrek aan tyd om die gestruktureerde indiensopleidingsprogram by te woon. tekortkominge Die navorser het die volgende aspekte as beperkend in die studie ervaar: a) Slegs professionele verpleegkundiges is vir die studie gebruik. ‘n Meer diverse groep sou moontlik meer persepsies kon toon, maar die navorser was egter beperk binne die konteks van die skripsie. a) Slegs professionele verpleegkundiges is vir die studie gebruik. ‘n Meer diverse groep sou moontlik meer persepsies kon toon, maar die navorser was egter beperk binne die konteks van die skripsie. p b) Deelnemers was goed bekend met die navorser (as indiensopleidingsbeampte) en was moontlik terughoudend met hul inligting aan die onderhoudvoerder. Navorsing a) Geselekteerde stellings kan deur middel van hipoteses aan toetsing in die privaathopistaal onderwerp word om die waardevoordeel en geloofwaardigheid van die indiensoplei­ dingsprogram te bevestig. b) Die form ulering van standaarde vir voortreflike indiensopleiding in ‘n privaathospitaal. c) Die navorsing kan herhaal word met ‘n groter verskei- denheid verpleegkategorieë in die privaathospitaal. riglyne vir die fasilitering van gehalte-indiensopleiding aan verpleegkundiges in 'n privaathos­ pitaal . • die eksterne struikelblokke word effektief deur die leerbegeleier bestuur; die persoon in beheer van indiensopleiding (die leerbegeleier of indiensopleidingsbeampte) is klinies paraat/ geloofwaardig en benut die onderrigoomblik in die kliniese eenhede as deel van indiensopleiding; a) Die indiensopleidingsprogram is wetenskaplik begrond en voldoen aan minstens die volgende: • die leerbegeleier is ‘n professionele rolmodel; • die verpleegkundige se algem ene (algemene persoonlike en professionele) en spesifieke (vakspesialisering) behoeftes aan indiensopleiding word op ‘n gestruktureerde wyse bepaal; • die leerbegeleier bestuur die verpleegkundige se liggaamlike behoeftes tydens die indiensopleiding (ontbyt aan die nagdiensverpleegkundige, breuksessies, verversings ens.); • die heelmensbenadering (liggaamlik, psigies en geestelik) word gevolg in die bepaling van die verpleegkundige se leerbehoeftes vir indiensopleiding; d) Die indiensopleidingsprogram het geloofwaardigheid binne die privaathospitaal: • die waardevoordeel vir die hospitaal word wetenskaplik/ statisties deur die leerbegeleier (persoon in beheer van die indiensopleiding) begrond; • die beginsel van gelykheid en regverdigheid (ten opsigte van leerbehoeftes) word in die bepaling van prioriteite vir die indiensopleidingsprogram nagekom; • die sukses van die indiensopleidingsprogram word as waarde-toevoeging vir die hospitaal verantwoord en aan bestuur deur middel van ‘n jaarverslag voorgelê; • die aanbieders van onderwerpe is kundig/paraat met die nodige geloofwaardigheid; • die aanbieders van onderwerpe is kundig/paraat met die nodige geloofwaardigheid; • daar word van buitesprekers gebruik gemaak om as eksterne motiveerder te dien; • daar word van buitesprekers gebruik gemaak om as eksterne motiveerder te dien; • die rol van die indiensopleidingsdepartement in die realisering van die privaathospitaal se missie word uitgelig en beklemtoon; • die onderrigmetodes/strategieë word afgewissel en benut volgens die beginsels van volwasse onderrig; • die rol van die indiensopleidingsafdeling in die personeel • beide die gesentraliseerde en gedesentraliseerde Curationis March 1999 33 se transformasieplan word uitgeglig en beklemtoon; se transformasieplan word uitgeglig en beklemtoon; • die leerbegeleier (indiensopleidingsbeampte) bestuur die indiensopleidingsafdeling doeltreffend; p g g ; • ‘n jaarlikse begroting word deur die leerbegeleier opgestel, voorgelê, verdedig en doeltreffend bestuur. velings Die verpleegkundiges se persepsie oor indiensopleiding is positief/fasiIiterend. Die negatiewe persepsies/struikelblokke fokus op die verpleegkundige se beperkte tyd, personeeltekorte en die algemene beginsels van volwasse onderrig wat nie deurgaans deur die onderskeie aanbieders toegepas word nie. Die studie is vanuit ‘n funksionele denkbenadering gevolg met praktykverbetering ten doel. Aanbevelings word gemaak met betrekking tot die verpleegpraktyk en navorsing. deurgaans deur die onderskeie aanbieders toegepas word nie. Die studie is vanuit ‘n funksionele denkbenadering gevolg met praktykverbetering ten doel. Aanbevelings word gemaak met betrekking tot die verpleegpraktyk en navorsing. Verpleegpraktyk a) Praktiese riglyne kan intern gepubliseer word en aan die ander hospitale in die groep versprei word. b) Operasionalisering van die riglyne in die privaathospitaal se indiensopleidingsprogram. slotopmerkings Indiensopleiding is ‘n belangrike komponent van personeel- bestuur wat deur wetgewing in Suid-Afrika gereguleer word. Hierdie indiensopleiding behoort betekenisvol en koste-effektief te wees. Hierdie riglyne behoort die gehalte van indiens­ opleiding in die privaathospitaal te verbeter. Erkennings Erkenning word hiermee verleen aan al die deelnemers wat aan die enkelfokusonderhoude deelgeneem het, asook aan die studieleier wat die diens van die universiteit verlaat het en nie by die skryf van hierdie artikel betrokke was nie. 34 Curationis March 1999 Erkennings Erkenning word hiermee verleen aan al die deelnemers wat aan die enkelfokusonderhoude deelgeneem het, asook aan die studieleier wat die diens van die universiteit verlaat het en nie by die skryf van hierdie artikel betrokke was nie. Erkennings Erkenning word hiermee verleen aan al die deelnemers wat aan die enkelfokusonderhoude deelgeneem het, asook aan die studieleier wat die diens van die universiteit verlaat het en nie by die skryf van hierdie artikel betrokke was nie. Erkenning word hiermee verleen aan al die deelnemers wat aan die enkelfokusonderhoude deelgeneem het, asook aan die studieleier wat die diens van die universiteit verlaat het en nie by die skryf van hierdie artikel betrokke was nie. 34 Curationis March 1999 34 Curationis March 1999 verwysings BOOYENS, S.W. 1993. Dimensions of nursing management. Kenilworth : Juta. BRADLEY, B. & EDINBERG, S.J. 1986. Quality in nursing. London : Butterworths. CRESSWELL, J.W. 1994. Research design, qualitative & quantitative approaches. California Thousand Oaks : Sage. EMPLOYMENT EQUITY BILL. 1997. Pretoria : State Press. GILLIES D.A. 1994. Nursing management: a systems approach. Third edition. Philadelphia : Saunders. JOOSTE, K. & TROSKIE, R. 1995. Staff development for nurses. Cape : National Book Printers. KLOPPER, H.C. 1995. Die leerbegeleier in verpleegkunde. Johannesburg : Randse Afrikaanse Universiteit. LINCOLN, Y.S. & GUBA, E.G. 1985. Naturalistic enquiry. Beverly Hills : Sage. MELLISH, J.M. & BRINK, H. 1996. Teaching the practice of nursing: a text in nursing didactics. Third edition. Johannesburg : Heinemann. RANDSE AFRIKAANSE UNIVERSITEIT. 1993. Verplegingsteorie vir Mensheelheid. Johannesburg : RAU. SKILLS DEVELOPMENT BILL. 1997. Pretoria: State Press. TOBIN, H.M., HULL, PK.. & YODER-WISE, P.S. 1979. The process of staff development; second edition. London : Mosby. VAN DER MERWE, E. 1995. Riglyne vir die skep van ‘n kultuursensitiewe leerkonteks. Johannesburg: RAU (M.Cur.- verhandeling). WHITE PAPER FOR THE TRANSFORMATION OF THE HEALTH SYSTEM IN SOUTH AFRICA. 1997. Pretoria : State Press. WHITE PAPER FOR THE TRANSFORMATION OF THE HEALTH SYSTEM IN SOUTH AFRICA. 1997. Pretoria : State Press. WLODKOWSKI, R.J. 1986. Enhancing adult motivation to learning: a guide to improving instruction and increasing learner achievement. London : Jossey Bass Publishers. Tabel 1 Die verpleegkundige se persepsie oor indiensopleiding in ‘n privaathospitaal (N=6) Positiewe / fasiliterende persepsies Negatiewe persepsies / struikelblokke a) Belangrik en positief b) Motiverend c) Hoë toepassingswaarde d) Behoefte-gedrewe e) Deurlopend f) Benutting: onderrigoomblik g) Leerbegeleier: rolmodel a) Gebrek aan tyd / onvoorspelbaarheid b) Personeeltekort c) Ontoepaslike onderwerpe d) Stagnasie/gebrek aan motivering e) Gebrek aan betrokkenheid: aanbieding f) Te min selfverrykende onderwerpe g) Eksterne fisieke omstandighede i) Ontoepaslike onderwysmetodes/strategieë Curationis March 1999 35 Tabel 1 Die verpleegkundige se persepsie oor indiensopleiding in ‘n privaathospitaal (N=6) Curationis March 1999 35

https://curationis.org.za/index.php/curationis/article/download/692/630

Afrikaans

No. 3 Nov. 1994 No. 3 Nov. 1994 ISSN 0258-2279 LITERATOR 15 Abstract The American linguist, William Lahov, distinguished six elements under­ lying a ■well-structured ora! narrative. These elements are, in the course o f this article, developed into a paradigm which can he used in the writing o f a children's story. Against the background o f the sociolinguistics o f Labov’s analysis the ele­ ments are further placed within Mary Louise Pratt's narratological approach. The elements are then applied to children's literature. Published and un­ published children's stories are analysed with reference to the elements in­ dicated by Labov. On the basis o f the analysis the elements are developed into a paradigm in the Creative Writing sense o f the term. Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal1 Leentjie Theron & Hans du Plessis ATK V-skryfskool Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM Leentjie Theron & Hans du Plessis ATK V-skryfskool Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM Hicrdic artikel is gcbaseer op 'n gcdccltc van 'n Magistcrvcrhandeling wat voitooi is onder Iciding van prof. Hans du Plessis (PU vir CHO). Kyk Theron (1993), Hicrdic artikel is gcbaseer op 'n gcdccltc van 'n Magistcrvcrhandeling wat voitooi is onder Iciding van prof. Hans du Plessis (PU vir CHO). Kyk Theron (1993), Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 2 1. Inleiding Die Amerikaanse linguis, William Labov (1976), identifiseer ses elemente binne die mondelinge vertelling, naamlik: uittreksel, oriëntasie, verwikkelde handeling, evaluering, resultaat en die coda. Die mondelinge vertelling word as 'n natuurlike manier van vertel gesien. Die elemente wat vir die natuurlike vertelling onderskei kan word, behoort logieser- Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 21 Die ontwikkeling van ’n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal wys ook vir die meer gestruktureerde vertelling te kan geld, en Labov se analise is ook reeds op die Afrikaanse vertelling deur onder andere Du Plessis (1984) en Prinsloo (1987) toegepas. In haar analise plaas Mary Louise Pratt (1977) hierdie model binne die literatuurteorie. Die doel van hierdie artikel is om na aanleiding van die genoemde navorsing 'n paradigma te postuleer wat op die skryf van 'n kinderverhaal toegepas kan word. Data uit die woordkunspraktyk, spesifiek die kinderverhaal, word geanaliseer om dan op dié wyse vas te stel in welke mate dit moontlik is om op grond van die teorie 'n paradigma te postuleer. 2.1.1 Uittreksel Die uittreksel dien as 'n soort aankondiging. Hierdie aankondiging kan enige vorm aanneem, byvoorbeeld ‘ek wil julle hierdie een vertel ...’ of ‘het julle die storie gehoor van Die uittreksel kan ook die vorm aanneem van 'n opsom- ming van die gebeure, maar dit is nie noodwendig die inleiding van 'n geskrewe vertelling nie - dit sou eerder die wyse wees waarop die verteller die aandag van die hoorder verkry. Toegepas op 'n geskrewe teks sou die uittreksel ook die titel kon wees, hoewel dit ook deel van die teks (veral die begin) self kan wees. 2. Die Labov-metode Labov (1976) maak 'n studie van dialektiese variasie in swart Amerikaanse Engels. Hy maak opnames waar mense van hulle persoonlike belewenisse vertel. By die ontleding van hierdie vertellings kom Labov tot die gevolgtrekking dat mense 'n natuurlike vermoë besit om stories te vertel. Labov se gebruik is 'n linguistiese, variasiekundige benadering. 2.1.2 Oriëntasie Die element oriëntasie sou ook met die benaming storiekonleks vervang kon word. Oriëntasie geskied dwarsdeur 'n vertelling, omdat dit hoofsaaklik gebruik word om 'n tweede deiktiese sentrum te stig. Met deiktiese sentruin word bedoel die middelpunt van tyd, ruimte en persoon. Combrink (1981:93) noem dat deik­ tiese sentrum in die eerste instansie die sprekersposisie ten tye van spreke is. Dit is dus logies dat daar vir alle vertellings twee deiktiese sentrums moet bestaan: die werklike deiktiese sentrum, die sentrum waarin die verteller en die hoorder verkeer en die fiktiewe deiktiese sentrum, die sentrum van die vertelling. Die verteller stig met ander woorde die fiktiewe deiktiese sentrum sonder om die L.iterator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 22 Leentjie Theron & H am du Plessis werklike deiktiese sentrum op te hef. Volgens Labov kan daar ten opsigte van tyd, ruimte of persoon na enige van die twee deiktiese sentrums verwys word. werklike deiktiese sentrum op te hef. Volgens Labov kan daar ten opsigte van tyd, ruimte of persoon na enige van die twee deiktiese sentrums verwys word. 2.1.3 Verwikkelde handeling Labov (1976:360) beskryf verwikkelde handeling as “the core of the narrative”. Verwikkelde handeling vonn die enigste essensiële element van 'n vertelling. Daar word op die gebeure self gekonsentreer. In die verwikkelde handeling word algemeen van die geselshistoriese presens gebruik gemaak, maar daar kan by geleentheid na die grammatiese verlede tyd oorgeslaan word. 'n Ander lingiiistiese middel wat in die verwikkelde handeling opval, is die spre­ ker se gebruik van naamwoorde om te verwys. Aan die begin word die leksikale naamwoordstukke neutraal gebruik om referente te identifiseer, maar hoe verder die verwikkelde handeling vorder, hoe ingewikkelder raak die netwerk van tipe- en tekenanaforiese verwysing. Hieronder sou byvoorbeeld die vertelekonomiese gebruik van hom as anafoor vir sowel menslike as niemenslike antesedente ressorteer. 2.1.4 Evaluering Met hierdie element word aangedui waarom dit in die vertelling gaan, met ander woorde, waarom die vertelling vertellenswaardig is. Hierdeur verskaf die vertel- ler ook die antwoord op die hoorder se moontlike vraag: ‘Wat daarvan?’ There are many ways to tell the same story, to make very different points, or to make no point at all. Pointless stories are met (in English) with the withering rejoinder, ‘So what?’... . (Labov, 1976:371.) Evaluering kom nie op 'n bepaalde plek in die vertellingstruktuur voor nie, maar kom verspreid in die vertelling voor. Die algemene tendens is egter om die eva­ luering voor die resultaat in 'n mondelinge vertelling te plaas. Evaluering geskied egter ook soms deurlopend in 'n vertelling, om sodoende 'n sekondêre struktuur te vonn. Sou evaluering in 'n vertelling ontbreek, ontstaan 'n betekenislose geheel, 'n pointless story. Die vertelling kan dus op verskeie maniere aangebied word om verskillende argumente te staaf en die evaluering speel in hierdie verband 'n belangrike rol. Evaluering kan op verskeie maniere geskied byvoorbeeld: Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 23 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal * Deur evaluerende kommentaar, waarin die verteller die vertelling onder- breek om te verduidelik/bevestig v/at die doel van die vertelling is. Hierdie onderbreking kan ekstem wees: die verteller sal self 'n stelling maak, by­ voorbeeld: Dit was 'n vreeslike ondervinding. * Deur die evaluerende stellings in te sluit in die vertelling. Die verteller ver- tel byvoorbeeld hoe hy op daardie oomblik gevoel het: Ek het maar my oë toegedruk en gedink dit is my einde. * Die verteller kan vertel wat hy aan 'n ander karakter in die vertelling gesê het of evaluerende opmerkings van 'n ooggetuie kan aangehaal word. Bogenoemde wyses van evaluering is onopsigtelik. Onopsigtelike wyses van evaluering is baie meer effektief in 'n vertelling. In Labov se terme sal gepraat kan word van 'n ingebedde evaluering. Evaluering kan ook deur sintaktiese middele, soos in die narratiewe clause weergegee word. Labov (1976:378) deel hierdie sintaktiese elemente onder vier hoofde in: 2.1.4.1 Intensiveerders Deur middel van intensiveerders word gepoog om 'n bepaalde gebeurtenis te versterk. Die gebeurtenis kan gei'ntensiveer word op die volgende wyses: Deur middel van intensiveerders word gepoog om 'n bepaalde gebeurtenis te versterk. Die gebeurtenis kan gei'ntensiveer word op die volgende wyses: Gebare: in ’n geskrewe stuk sou dit vervang kon word met geluide wat in die teks nagemaak word. In 'n vertelling vergesel dit gewoonlik 'n deiktiese hierdie of daardie. Gebare: in ’n geskrewe stuk sou dit vervang kon word met geluide wat in die teks nagemaak word. In 'n vertelling vergesel dit gewoonlik 'n deiktiese hierdie of daardie. Fonologiese klem: verlenging van vokale of ander geluide. Kwantifiseerders: heeltemal word dikwels as 'n intensiveerder aange- wend. Herhaling. Herhaling. Herhaling. Konvensionele uitdrukkings. Bogenoemde intensiveerders word gebruik om 'n situasie te merk en te evalueer. Bogenoemde intensiveerders word gebruik om 'n situasie te merk en te evalueer. 2.1.4.2 Vergelykers 2.1.4.2 Vergelykers Onder vergelykers noem Labov (1976:381) dat die volgende as middel tot evalue­ ring gebruik kan word: Onder vergelykers noem Labov (1976:381) dat die volgende as middel tot evalue­ ring gebruik kan word: Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 24 Leentjie Theron & Hans du Plessis Die negatief Hierdie metode kom dikwels voor by evalueringsgedeeltes. Hierdeur ontstaan 'n evalueringswyse van gebeure deur hulle te plaas teen die agtergrond van ander gebeure wat moontlik kon plaasgevind het, maar nie plaasgevind het nie. Voorbeeld: Nou ja, ek dink hulle was glad nie sulke slegte ambassadeurs vir ons land nie, al was dit nou vir hulle dalk ongerieflik. Nou wonder ek partykeer o f ons politici nie dalk iets uit hierdie insident behoort te leer nie. Ek is nou nie seker wat hulle behoort te leer nie. Vrae Vrae wat openlik evaluerend is en wat tot die hoorder gerig is, kom dikwels voor. Soms kan dit ook ge'impliseerde dreigemente wees wat in die woorde van karakters ingebed is. Voorbeeld: Dink jy nie dit is erg niel Imperatief 'n Voorbeeld van die gebruik van die imperatief kan wees: Jy doen dit of... 'n Voorbeeld van die gebruik van die imperatief kan wees: Jy doen dit of... Die bevel hou met ander woorde dikwels 'n dreigement in. Die bevel hou met ander woorde dikwels 'n dreigement in. 2.1.6 Coda Die coda sluit die vertelling af. Die verteller en die hoorder word daarmee terug gebring na die punt waar die vertelling begin is; daar word met ander woorde teruggekeer na die oorspronklike deiktiese sentrum. Die fiktiewe deiktiese sen- trum word dus opgehef en daar is 'n terugkeer na die werklike deiktiese sentrum. Tradisioneel word ‘Fluit, fluit, my storie is uit!’ as coda gebruik. 'n Coda kan gevorm word deur: vrye clause aan die einde van die vertelling; vrye clause aan die einde van die vertelling; algemene waamemings of algemene waamemings of 'n aanduiding van die uitwerking van die gebeure op die verteller 'n aanduiding van die uitwerking van die gebeure op die verteller. Die term coda is ontleen aan die musiek, 'n term wat in sommige musiekstukke die afsluiting aandui. 2.1.4.3 Korrelate Labov (1976:389) onderskei hoofsaaklik tussen drie tipes korrelate: Labov (1976:389) onderskei hoofsaaklik tussen drie tipes korrelate: Labov (1976:389) onderskei hoofsaaklik tussen drie tipes korrelate: * Die gebruik van dubbele attributiewe. Volgens Labov kom dit selde in vertellings voor. Die geweldige hoë berg. * Die gebruik van dubbele attributiewe. Volgens Labov kom dit selde in vertellings voor. Die geweldige hoë berg. * Die gebruik van verskillende leksikale naamwoordstukke met dieselfde verwysings: Ons het vir hom 'n motor gekoop, so 'n mooi rooie, waarmee hy kan werk toe ry. * Onderbreking van 'n handelingsgeheel: Sy was so bly, ek kon sien, sy was bly. Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 25 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 7» kinderverhaal 2.1.4.4 Verklarende beskrywings Verklarende beskrywings kan 'n evaluerende funksie hê in die sin dat dit verkla- rend kan wees van bepaalde karaktereienskappe. Labov (1976:396) merk ten opsigte van verklarende beskrywings op: “The most highly evaluated form of language is that which translates our personal experience into dramatic form.” Die hoofdoel van verklarende beskrywings is dus om 'n narratiewe gebeurtenis te intensiveer. 2.1.5 Resultaat Die vraag na wat uiteindelik gebeur het, word in hierdie gedeelte beantwoord. Labov (1976:363) noem dit: “the termination of the series of events”. Die resultaat impliseer die uiteinde in dié sin dat die hoorder nie meer ‘en toe?’ sal vra nie. 3. M ary Louise Pratt Vroeg in die twintigste eeu het literatuurteoretici 'n toenemende belangstelling in die modeme linguistiek begin toon. Sowel die Russiese Formaliste as die Praagse Skool het van die veronderstelling uitgegaan dat daar 'n verskil tussen gewone en poëtiese taal bestaan. Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 26 ISSN 0258-2279 Leenljie Theron & Hans du Plessis Mary Louise Pratt (1977) gaan van die veronderstelling uit dat die literêre dis- koers 'n bepaalde gebruik van taal is en nie 'n soort taal op sigself nie. Sy is ook van mening dat die feit dat daar vandag nog geglo word dat daar 'n wesenlike verskil tussen gewone taalgebruik en literêre taalgebruik bestaan, verant- woordelik is vir die feit dat daar nog géén bevredigende literêre teorie ontwikkel kon word nie (Pratt, 1977:xii). Sy ondersoek literêre tekste uitsluitlik om aan te toon hoe die struktuur, die taal en die kommunikasiesituasie in literêre werke ooreenstem met normale taalsituasies. Pratt (1977:xii) formuleer die hoofdoel van haar studie as: Pratt (1977:xii) formuleer die hoofdoel van haar studie as: Pratt (1977:xii) formuleer die hoofdoel van haar studie as: (T)o describe other types of utterances. Departing from the claim that lite­ rary discourse must be viewed as a use rather than a kind of language, I have advanced the hypothesis that a descriptive apparatus which can ade­ quately account for the uses of language outside literature will be able to give a satisfactory account of literary discourse as well. Pratt (1977:86) vind ondersteuning vir haar teorie in die sosiolinguistiese na- vorsing van Labov en die taalhandelingsteorie en gaan van die veronderstelling uit dat literêre werke ook taalhandelinge is en gevolglik ook van konteks afhanklik is: And with any utterance, the way people produce and understand literary works depends enormously on unspoken, culturally-shared knowledge of the rules, conventions, and expectations that are in play when language is used in that context. Oilman (vergelyk Cloete, 1984:5) wys daarop dat taalhandeling in die literêre werk nageboots word en die leser 'n spreker en konteks moet verbeel. Pratt (1977:96) verskil egter hiervan: Those characteristics of the literary speech situation which Ohman attri­ butes to a work being a quasi-speech-act are actually characteristics of the real speech acts that the literary works purportedly imitate. ’n Taalhandelingsbenadering ten opsigte van die letterkunde kan beskryf word in dieselfde terminologie as alle ander gesprekke en die letterkunde kan dus gei'nte- greer word binne die breë taalopset - soos alle ander kommunikatiewe aktiwi- teite. Pratt (1977:86) regverdig hierdie studie só: In sum, speech act theory provides a way of talking about utterances not only in terms of their surface grammatical properties but also in terms of the context in which they are made, the intentions, attitudes and expectations of the participants, the relationships existing between participants, and ge­ nerally, the unspoken rules and conventions that are understood to be in Literator 15 (3) Nov. 1994:21-10 27 ISSN 0258-2279 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal play when an utterance is made and received ... literature itself is a speech act. play when an utterance is made and received ... literature itself is a speech act. Dit spreek vanself dat binne die kommunikasiesituasie waarin die literêre teks geplaas word, ons te make het met 'n pragmatiese situasie waarin veral die situasiekonteks beklemtoon word. Pratt (1977:xii) formuleer die hoofdoel van haar studie as: Anker (1987:5) noem ook dat verskeie onder- soekers van die letterkunde en taalhandelingsteorie juis die leser se begrip van hierdie situasiekonteks van kommunikasie beklemtoon as essensieel vir die verstaan van die boodskap. Die outeur/spreker moet dus die leser oriënteer ten opsigte van die inhoud van die gerepresenteerde wêreld wat eerstens 'n oriën- tering ten opsigte van plek en tyd im pliseer. Labov se model word as vanselfsprekend gesien in dié sin dat (i) die vertel van 'n persoonlike ervaring 'n taalhandeling is wat almal ken en al beoefen het. Soos vroeër genoem is, beskik mense oor 'n natuurlike aanvoeling vir die wyse waarop so 'n vertelling aangebied moet word en (ii) is daar 'n duidelike ooreenkoms tus­ sen die ses onderafdelings van natuurlike stories en die ontwikkelingsgang in ver- halende literatuur volgens tradisonele opvatting. Die gevolgtrekking wat gemaak kan word, is dat sowel die vertelling as verhalende literatuur die verwoording van ondervindings is - en juis daarom is dit logies dat albei struktureel dieselfde bou vertoon. Pratt (1977:67) bevestig hier­ die redenasie met “perhaps the best proof of this pudding is the frequency and ease with which the natural narrative speech situation is reproduced and imitated in narrative literary works”. In die ondersoek bevind Pratt dat verhalende literatuur ook die ses struktuur- elemente - soos deur Labov geidentifiseer - bevat. Die elemente kom weliswaar in ander gestalte na vore, maar die feit bly staan dat die elemente ook in verhalende literatuur voorkom. Die verskil in voorkoms kan veral toegeskryf word aan die feit dat die literêre werk ook bepaalde artistieke kwaliteite bevat - wat dan aanleiding gee tot die verskil in voorkoms wat die elemente aanbetref. In verhalende literatuur kom die uittreksel onder meer in die vorm van ’n titel en subtitels voor. Die verskil is daarin gelee dat titeis en subtitels bepalend is. Pratt (1977:61) noem egter dat die verskil geleë is in die verskil tussen geskrewe en gesproke diskoers en nie in 'n verskil in funksie nie. In natuurlike stories vervul die uittreksel dikwels die funksie van 'n uitnodiging aan die luisteraar. Die luisteraar word dus uitgenooi om die rol van die gehoor te vervul. Titeis nooi die leser ook dikwels uit om die rol van die leser te vervul. Pratt (1977:xii) formuleer die hoofdoel van haar studie as: Waar die verteller van natuurlike stories die verhaal by iemand anders te hore gekom het, beroep die verteller horn by wyse van die evaluering in die uittreksel Lileralor 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 28 Leenljie Theron & H am du Plessis op die geloofwaardigheid daarvan. In die geval van verhalende iiteratuur is die bevestiging van geloofwaardigheid dikwels in die uittreksel geleë. As voorbeeld hiervan kan ’n I)roe wil seisoen (1979) van André P. Brink voorgehou word. Uit die voor- en nawoorde tot die verhaal blyk dit dat die verteller 'n jeugvriend van Ben du Toit is aan wie hy (Ben du Toit) kort voor sy dood alle dokumente in verband met die verhaal verskaf. Hierdie procédé skep beslis die illusie van geloofwaardigheid. Dit spreek vanself dat die oriëntering van verhalende Iiteratuur vanweë die lengte meer uitgebreid en volledig sal wees. Dikwels word die oriëntering - in verha­ lende Iiteratuur - in paragrawe weergegee. In modeme Iiteratuur word die doelbewuste weglating van oriëntering egter dikwels aangetref. Pratt (1977:53) is van mening dat volwasse lesers 'n gemerkte teks (in medias res) ten voile kan hanteer. Volwasse lesers hanteer 'n teks as ‘gemerk’ en as sodanig is dit dus ten voile georiënteerd. In die geval van natuurlike stories sou dit 'n fout wees om die hoorder nie te oriënteer nie. Die verteller het 'n veel groter verpligting as die skrywer ten opsigte van onentasie. Ook die skrywer van kinderliteratuur moet ten opsigte van oriëntasie 'n veel groter inset lewer. In 'n volgende gedeelte sal aangetoon word in hoe '11 mate die illustrasies van 'n teks bydra tot die oriëntering. Ten opsigte van evaluering kan Labov se onderskeid feitlik in dieselfde mate geld vir verhalende Iiteratuur. Eksteme evaluering is voor die hand liggend en kom al- gemeen voor in veral kinderliteratuur. Ook met dialoog kan evaluering baie ef- fektief toegepas word. Pratt (1977:63) noem ook ten opsigte van bogenoemde: As in Labov’s data, it is in novelistic passages like these that we find the highest concentration of comparative constructions, complex auxiliaries, metaphors, and so on. All the evaluative devices Labov described in natural narrative are there in literary narrative and they perform the same function in both types. Ten opsigte van vertellers en fokalisasie as middel tot evaluering, moet verwys word na André P. Brink se Houd-den-Hek. Pratt (1977:xii) formuleer die hoofdoel van haar studie as: Hierdie verhaal bevat dertig ver­ tellers, van wie die hooffiguur, Galant, die konvergensiepunt van die vertelling is. Hierdie procédé skep baie beslis geloofwaardigheid. Evaluering kom vervleg deur '11 verhaal voor en vorm sodoende 'n sekondêre struktuur. Soos reeds genoem is, kan evaluering ook in die uittreksel geleë wees. Ten opsigte van natuurlike stories kom evaluering dikwels direk voor die resultaat voor. Wat is dan die belangriklieid van die feit dat verhalende Iiteratuur op dieselfde wyse ontleed kan word as natuurlike stories? I11 die eerste plek plaas dit '11 Literator 15 (3) Nov. 199-1:21-40 29 ISSN 0258-2279 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal vraagteken oor die Formaliste se siening dat literêre taalgebruik outonoom is (Pratt, 1977:68). vraagteken oor die Formaliste se siening dat literêre taalgebruik outonoom is (Pratt, 1977:68). Die Formaliste se onderskeid tussen fabula ('n storie) en sjuzel (weergawe van die storie) is gelyk aan Labov se onderskeiding tussen narrative core en die secondary structure. Pratt (1977:68) stel dit só: Labov’s ‘intensifiers’ and ‘comparators’ which call attention to the subject matter by suspending the progress of the narrative, are all, in structuralist terminology, foregrounding devices. Dit is nodig om daarop te let dat die elemente asook die toepaslikheidsvoor- waardes (appropriateness conditions) doelbewus omvergewerp kan word as deel van die artistieke kwaliteite. Die skrywer en die leser ken egter die reels en is dus daarop bedag. Pratt se teorie gee 'n werkbare metode om die literatuur te ontleed. Ook verskaf die teorie genoegsame terminologie. In watter mate hierdie teorie ook met vrug binne die kreatiewe proses gebruik kan word, sal vervolgens aangedui word. 4. 'n Praktiese toepassing van die teoretiese beginsels Die vraag wat uit bogenoemde bespreking voortvloei, is in welke mate dit moontlik sou kon wees om dié teoretiese raamwerk op die praktyk van die kinderverhaal toe te pas. Daar word van die hipotese uitgegaan dat die elemente wat in die goedgestruk- tureerde mondelinge vertelling aanwesig is ook in die goedgestruktureerde kin­ derverhaal aangetref sal word. Die verband tussen die kinderverhaal self en die mondelinge vertelling lê onder andere daarin dat die kinderverhaal vir die drie- tot vyfjarige in 'n hoë mate nie werklik 'n leser in die gewone sin van die woord het nie. Die eindverbruiker, as die enigsins materiële term verskoon kan word, van die kinderverhaal is in veel groter mate 'n hoorder as 'n leser. Die voorskoolse kind kan byvoorbeeld nie self as leser beskou word nie, want hy of sy lioor die verhaal. Hierdie feit lê 'n hegter band tussen die kinderverhaal en die mondelinge vertelling as wat byvoorbeeld vir die roman vir volwassenes sou geld. As die elemente as een van die vereistes vir die geslaagde kinderverhaal gestel kon word, is dit dan verder moontlik om by die onderrig van Kinderliteratuur binne die vak Skryfkuns pertinent aandag te skenk aan die aard en funksie van die elemente. Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 30 Leentjie Theron & Hans du Plessis 4.1 Analise van gepubliseerde kinderverhale Drie gepubliseerde, Afrikaanse kinderverhale is geanaliseer met die doel om vas te stel of die geidentifiseerde elemente hoegenaamd teenwoordig is. Die drie tekste wat vir dié doel gebruik is, is: Jorsie - Sophie Muller (1991), Belladonna prima donna - Philip de Vos (1989) en Swart ster, wonderster - versamelbundel Corlia Fourie (1993). Die tekste is gekies op grond van die feit dat hulle drie verskillende lesersgroepe verteenwoordig, naamlik Jorsie 3 - 5 jaar; Belladonna prima donna: 6 - 8 jaar en Swart ster, wonderster 8 - 1 0 jaar. Uit die geanaliseerde verhale blyk dit dat die geidentifiseerde elemente wel teen­ woordig is. Die elemente kom egter in ’n ander gestalte na vore as wat die geval is met die mondelinge vertelling. Dié gegewe kan teruggevoer word na die be- spreking van Pratt wat dit duidelik stel dat die literêre werk bepaalde kwaliteite bevat wat aanleiding gee tot 'n verskil in voorkoms wat die elemente aanbetref. 4.1.1 Uittreksel In die kinderverhale was die voorkoms van die uittreksel telkens gekoppel aan die ouderdomsgroep vir wie die teks bedoel is. Dit wil voorkom asof 'n uittreksel vir die ouderdomsgroep drie tot vyf jaar van belang is, maar nie in dieselfde mate as wat die uittreksel van belang is vir die ouderdomsgroep ses tot agt jaar nie. Laasgenoemde ouderdomsgroep kan 'n verhaal bloot kies op grond van die titel en die illustrasie op die buiteblad. Die rol wat 'n illustrasie ten opsigte van die uittreksel speel, kan nie oor- beklemtoon word nie. Juis vanweë die feit dat daar in kinderliteratuur altyd 'n ryklik geillustreerde buiteblad is, bevestig ook die feit dat die uittreksel en die oriëntasie dikwels vervlegd voorkom. Die feit dat talle kinderboeke met ‘Eendag, lank, lank gelede’ begin, speel ook 'n rol ten opsigte van die uittreksel. Die tradisie van storievertel maak van laas­ genoemde aanhaling nie alleen 'n oriëntasie ten opsigte van tyd nie, maar ook 'n uittreksel. In die voorleessituasie vind 'n mens dikwels dat die voorleser slegs met die aanhaling begin. Die hoorder is onmiddellik vasgevang in die storie, juis vanweë die feit dat hy vertroud is met die aanhaling en dit vir hom in ’n sekere sin bloot die standaardbegin van 'n verhaal is. Dit is opvallend dat al drie die verhale die hoofkarakter se naam in die titel het. By nadere ondersoek het dit geblyk dat dié wyse van titelgewing baie dikwels in kinderliteratuur voorkom. Vergelyk byvoorbeeld Abdoltjie - Alba Bouwer (1958), Nie so vinnig nie Songololo - Niki Daly (1985), Marcus en die boks- 31 Literator IS (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van ’n kinderverhaal handskoene - Marquerite Poland (1984), Andreas en die grys heks - Estelle Bryer (1991) en Simonetta en die spinnekop - Elsabé Steenberg (1982). handskoene - Marquerite Poland (1984), Andreas en die grys heks - Estelle Bryer (1991) en Simonetta en die spinnekop - Elsabé Steenberg (1982). 4.1.3 Evaluering Evaluering, soos blyk uit die geanaliseerde verhale, kan geskied deur evaluerende kommentaar sowel as deur sintaktiese evaluering. Die wyse waarop evaluerende kommentaar in kinderliteratuur aangewend word, verskil vennoedelik van die wyse waarop Labov dit beskryf. Ons insiens bedoel Labov (1976) dat die verteller sy eie ervarings deur evalue­ rende kommentaar evalueer. Kinderliteratuur maak egter merendeels van 'n ekstradiëgetiese verteller gebruik. Op grond van die feit dat die verteller baie na aan die hoofkarakter staan, kan gedeeltes gei'dentifiseer word wat as evaluerende kommentaar beskou kan word. Ten opsigte van sintaktiese evaluering val dit op dat dit veral die gebruik van die negatief, herhaling, dubbele attributiewe, verskillende leksikale naamwoordstuk- ke met dieselfde verwysing asook verklarende beskrywings is wat algemeen voorkom. Hiermee word nie voorgegee dat die ander vorme nie bruikbaar is ten opsigte van kinderliteratuur nie. Die genoemde metodes het slegs algemeen in die geanaliseerde tekste voorgekom. Baie opvallend is die rol wat evaluering speel by die dra van die boodskap asook die uiteindelike resultaat. In een geval kan daar met redelike sekerheid aangetoon word in watter mate die evaluering bygedra het tot die verstaan van die resultaat. In 'n ander geval kon daar bepaal word dat daar ten opsigte van die verwikkelde handeling sowel as die oriëntasie nie genoegsaam geëvalueer is nie en die resul­ taat in ’n sekere opsig onbevredigend was. 4.1.2 Oriëntasie 1994:21-40 ISSN 0258-2279 32 Leentjie Theron <6 Hans du Plessis belangrike aspek wat opval ten opsigte van die oriëntering van die hoofkarakter: die hoofkarakter se karaktertrekke word minimaal benut. Slegs een karaktertrek sal vir die doeleindes van die verhaal benut word. In dié verband was Bella­ donna prima donna en Swart ster, wonderster goeie voorbeelde. belangrike aspek wat opval ten opsigte van die oriëntering van die hoofkarakter: die hoofkarakter se karaktertrekke word minimaal benut. Slegs een karaktertrek sal vir die doeleindes van die verhaal benut word. In dié verband was Bella­ donna prima donna en Swart ster, wonderster goeie voorbeelde. Die belangrike ten opsigte van kinderliteratuur is dat die leser genoegsaam georiënteer moet word. In kinderliteratuur mag nie beskryf word nie, want die onmiddellike aard van die genre sal hierdeur aangeraak word, maar die leser moet dadelik (feitlik in die eerste paragraaf) weet wie die hoofkarakter is, wat die onmiddellike omgewing in samehang met die verwikkelde handeling en evalu­ ering is, waaroor die storie gaan, en hoekom dit vertel moet word. 4.1.2 Oriëntasie Die oriëntasie van tyd en ruimte geskied in kinderliteratuur op 'n baie vereenvou- digde manier. Ten opsigte van tydshantering is dit opvallend dat die oriëntasie in kinderlitera­ tuur nie gebruik maak van terugflitse nie. In Swart ster, wonderster van Corlia Fourie, word daar wel in sommige gevalle na die grammatiese verlede oorge- slaan, maar dit word op so 'n wyse hanteer dat die leser bewus is van die feit dat dit die verlede van Swart Ster is (die rede waarom hy swart is en nie meer blink nie). Die tyd in Belladonna prima donna van Philip de Vos word baie eksplisiet benoem (twee dae, tien dae, ensovoorts). Dié wyse van tydsaanduiding is egter hanteerbaar vir die leser as gevolg van die kognitiewe vaardighede wat hy op die ouderdom bereik het. Die effek wat hierdeur (die benoeming van tydsverloop) bereik word, is bloot dat die leser van die verbygaan van die tyd bewus is en dat dit in 'n sekere sin spanning bewerkstellig. Jorsie van Sophie Muller laat by die leser/hoorder die gevoel van die verbygaan van tyd slegs as verloop. Dit wil dus lyk asof aangekondigde tydsverloop nie vir die leser/hoorder op die ouderdom van drie tot vyf jaar kan slaag nie. Die leser/hoorder se kognitiewe vaardighede het in dié stadium nog nie in so 'n mate ontwikkel nie (vergelyk Schoeman & Van der Westhuyzen, 1984:229). Ten opsigte van ruimte val dit op dat die ruimtes telkens eerder beleef as beskryf word. Die rol wat illustrasies speel (veral dan ten opsigte van kinderliteratuur vir die ouderdomsgroep drie tot agt jaar), is opvallend. Die ruimte in die verhaal Jorsie was duidelik gei'llustreerd. Belladonna prima donna se ruimte is baie onmiddellik van aard en in dié opsig in 'n sekere mate beskryf. Die oriëntasie ten opsigte van karakter speel in kinderliteratuur 'n beduidende rol. Soos reeds genoem is, hoef die oriëntasie ten opsigte van die hoofkarakter (drie tot vyf jaar) nie daarop gemik te wees om identifisering met die hoofkarakter te bewerkstellig nie. Daar moet egter wel besliste duidelikheid wees random die hoofkarakter. Die vermoede bestaan dat bogenoemde alleen bewerkstellig kan word deur 'n verteller wat baie na aan die hoofkarakter staan. Ten opsigte van die oriëntasie van karakter vir die ses- tot agtjarige wil dit voor- kom asof karakteridentifikasie wel in 'n sekere opsig belangrik is. Hier is egter 'n Literator 15 (3) Nov. Literator IS (3) Nov. 1994:21-40 4.1.5 Die resultaat Die afsluiting of slot van 'n kinderverhaal, of soos Labov (1976) dit stel: “the termination of events”, is 'n gebied waaroor kinderboekskrywers verskil. Joan Aiken (1982:2) meen die volgende oor die afsluiting van 'n kinderverhaal: A flat or unsatisfactory ending is the worst sin a writer can commit, it renders the whole book null and void. So the end, when it comes, must be strong, satisfying, yet perhaps with an element of surprise in it, ... . Die geanaliseerde verhale voldoen aan al die vereistes wat gestel word vir 'n slot, 'n Belangrike aspek wat weer eens genoem kan word, is die rol wat evaluering speel ten opsigte van die resultaat. Dit lyk of die resultaat in kinderliteratuur baie sterk evaluerend moet wees. Die rede wat hiervoor aangevoer kan word, is dat evaluering ten opsigte van kinderliteratuur baie eksplisiet die boodskap van die verhaal dra. Die verhaal Swart ster, wonderster, bevestig in 'n sekere sin dié ver- moede deurdat die uiteindelike resultaat nie duidelik is nie, omdat die evaluering van Swart Ster as die Bethlehemster nie tot die leser deurdring nie. 4.1.4 Verwikkelde handeling Die hantering van die element verwikkelde handeling is van deurslaggewende belang in kinderliteratuur. Uit die verhaal Jorsie en ander gelese werke vir die Literator IS (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 33 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal spesifieke ouderdomsgroep het dit duidelik geblyk dat die verwikkelde handeling baie eenvoudig van aard moet wees. spesifieke ouderdomsgroep het dit duidelik geblyk dat die verwikkelde handeling baie eenvoudig van aard moet wees. Ten opsigte van kinderliteratuur vir die ouderdomsgroep ses tot tien jaar val dit op dat die verwikkelde handeling meer gekompliseerd kan wees. Die hoof- karakter kan al probleemoplossend te werk gaan - in dié sin dat hy moontlike op- lossings kan oorweeg. 4.1.6 Coda Slegs een van die verhale het 'n geleksikaliseerde coda gehad. Ons insiens besit Jorsie nie 'n coda op grond van die teikenmark vir wie dit bedoel is nie. Die lek- sikale coda in dié teks is ook oorbodig. Labov (1976) noem dat 'n coda die opheffing is van die fiktiewe deiktiese sen­ trum. Vir die jong leser is dit egter nie problematies om te besef dat die verhaal op 'n einde is nie. Steenberg (1979:4) is dan ook van mening dat die jong leser nie regtig 'n probleem het met 'n storie wat klaar vertel/gelees is nie. Dit bly 'n storie, al wil die leser/hoorder dit by herhaling weer hoor/lees. Dit is goed moontlik dat elke verhaal, hetsy volwasseliteratuur of kinderliteratuur wél 'n coda het. Selfs die toemaak van die boek en die einde van die leesproses sou as 'n coda gesien kon word. Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 34 Leentjie Theron & Hans du Plessis 4.2.1 Uittreksel Slegs in twee gevalle was die uittreksel problematies gewees. Die titels van dié twee manuskripte was hoegenaamd nie gerig op die kind nie. Die titels kan trouens as ‘volwasse’ bestempel word en het geen uitnodiging tot die bedoelde leser gerig nie. 4.2 Afgekeurde manuskripte 'n Hele aantal afgekeurde manuskripte is van verskillende uitgewers bekom. Hierdie manuskripte is aan die uitgewers as kinderverhale voorgelê. Hoewel die manuskripte om verskillende redes afgekeur kan word, word daar in hierdie afdeling op die aard van die elemente in hierdie verhale gekonsentreer. Die hipotese is dat 'n minder geslaagde of 'n mislukte kinderverhaal juis nie slaag nie, omdat daar iets skort met die elemente. In aansluiting by die res van die arti­ kel, sou daar dus ’n oordeel oor die belang van die elemente in die kinderverhaal uitgespreek kon word. Dit blyk uit die analise (wat uiteraard ook beperk is deur die voorwaardes wat die uitgewers gestel het) dat die niegeslaagdheid van die manuskrip nie tot die ge- brekkige gebruik van die elemente alleen teruggevoer kan word nie. Juis die feit dat die verhale nie slaag nie, bemoeilik die eksplisiete identifisering van die ele­ mente self. 4.2.2 Oriëntasie Kenmerkend van feitlik al die manuskripte is dat die oriëntasie nie onmiddellik is nie. Heelwat ruimte is afgestaan aan die oriëntasie van persoon, tyd, ruimte en gebeure, terwyl dit voldoende sou wees om die leser te oriënteer slegs ten opsigte van die gegewens. In ’n sekere geval is die oriëntasie van persoon, tyd en niimte in totale isolasie van die ander elemente gedoen. Dié werkswyse het die verhaal laat inboet aan bewe- ging in dié sin dat die leser nie kon bepaal waarom die verhaal vertel word nie. Oriëntasie ten opsigte van persoon was in drie gevalle problematies in dié sin dat ’n karakter sonder enige aankondiging of motivering die verhaalwêreld betree het. Die leser kon in een geval glad nie aflei wie die karakter is nie. Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 35 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal 4.2.3 Verwikkelde handeling Die grootste probleem ten opsigte van die elemente het gelê op die vlak van die verwikkelde handeling. In teenstelling met die gepubliseerde verhale wat geanaliseer is, is die afgekeurde manuskripte se verwikkelde handeling gekenmerk deur te veel gekompliseerdheid en soms 'n totale ongeloofwaardigheid. Dit wil lyk of die keuse en aanbied van die verwikkelde handeling een van die probleemareas ten opsigte van kinderliteratuur is. 'n Hele aantal van die manu­ skripte was geensins gerig op die ervaringsveld van die kind nie. 4.2.4 Evaluering Soos reeds genoem is, vorm evaluering 'n sekondêre struktuur. Dié feit impliseer dus dat daar spore van evaluering in al die elemente gevind kan word. Problematies van al dié verhale was die feit dat bykans geen evaluering met oriëntasie saamgeval het nie. Die rede waarom die verhaal vertel word (the point o f the story), het dus aanvanklik ontbreek. In vier gevalle is die geheel gekenmerk deur die feit dat die leser nie kon bepaal wat die belang van die verhaal is nie. Slegs in een geval (waarvan die uitgewer in die keurdersverslag genoem het dat die verhaal wél publiseermoontlikhede besit), is van evaluerende kommentaar gebruik gemaak. 4.2.6 Coda Nie een van die bestudeerde manuskripte het 'n geleksikaliseerde coda gehad nie. Die afleidings wat verwag is, kon nie bevredigend uit die korpus gemaak word nie. Waarskynlik is die gebrek aan gestruktureerdheid by die meerderheid van hierdie afgekeurde verhale ook daarvoor verantwoordelik dat die elemente as sodanig moeilik te analiseer is. Die hipotese van hierdie gedeelte kon nie bo alle twyfel wetenskaplik getoets word nie. Daar sou slegs gesê kan word dat gebrek- kige hantering van die elemente een van die faktore is wat daarvoor verant­ woordelik is dat 'n verhaal nie slaag nie. Met sekerheid kan egter gesê word dat die onderrig van die elemente oriëntasie, verwikkelde handeling en resultaat die verhale in sommige gevalle aansienlik sou kon verbeter. Dit blyk dus uit die analises van die geslaagde kinderverhale asook die afge­ keurde manuskripte dat die elemente inderdaad ook in die kinderverhaal sterk fi- gureer. Dit sou dus teoreties moontlik wees om die elemente in die skeppings- proses aan te toon. 4.2.5 Resultaat Feitlik al die manuskripte het 'n resultaat vertoon wat uiters onbevredigend van aard is. In sommige gevalle was die resultaat só aangebied dat die leser nie die uiteinde met sekerheid kon bepaal nie. In sekere gevalle is die les wat die verhaal wou leer totaal ongeëvalueerd as re­ sultaat aangebied. Die werklike verhaalgebeure het dus nie voorop gestaan in die resultaat nie. In twee gevalle is die resultaat gekenmerk deur 'n oorvereenvoudiging - die slot is dus opsigtelik so gestruktureer dat die leser dit moet verstaan. Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 36 Leenljie Theron & Hans du Plessis Al bogenoemde gebreke ten opsigte van die resultaat kan myns insiens aan een enkele rede toegeskryf word, naamlik die foutiewe hantering of afwesigheid van evaluering - veral dan in die resultaatgedeelte. 5. Die ontwikkeling van 'n paradigma Syd Field (1982), bekende draaiboekskrywer en dosent in Skryfkuns, bestudeer draaiboeke en kom dan tot die gevolgtrekking dat 'n draaiboek sekere basiese struktuurelemente besit wat kenmerkend is van die genre. When I re-examined the 40 screenplays submitted to our partners ... I realized they all contained these basic concepts, regardless of how they were cinematically executed. They are in every screenplay. I began teach­ ing this conceptual approach to writing the screenplay. If the student knows what a model screenplay is, I reasoned, it can be used as a guide or blueprint. Field (1982:7) gebruik dan hierdie model as 'n paradigma by die skryf van draai­ boeke. Paradigma omskryf hy as 'n model, patroon of “conceptual scheme”. Die voorbeeld wat Field gebruik om 'n paradigma te verduidelik, is dié van 'n tafel - naamlik dat 'n tafel 'n blad is met (gewoonlik) vier pote. Binne die paradigma is dit dan moontlik om 'n lang, ronde, ovaal, reghoekige, hoë of lae tafel te hê. Die paradigma wat Field vir 'n draaiboek van 120 minute postuleer, vertoon dia- grammaties soos volg: Literator IS (3) Nov. 1994:21-40 37 ISSN 0258-2279 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal beginning Act I middle Act II end Act III Setup pp. 1-30 confrontation pp. 30-90 resolution pp. 90-120 Plot point I pp. 25-27 Plot point II pp. 85-90 Die begrip paradigma word binne hierdie artikel gebruik soos wat dit deur Field (1982) gebruik word. Die gei'dentifiseerde elemente word as paradigma of model vir die skryf van 'n kinderverhaal gepostuleer. Hierdie paradigma verteenwoordig slegs een stel dieptestruktuurreëls. Daarmee word nie veronderstel dat daar nie ander dieptestrukture vir kinderliteratuur bestaan nie - hierdie is slegs een besondere paradigma wat in dié artikel aan die orde kom. Met die paradigma as 'n dieptestruktuur word dan 'n aantal aspekte as 'n boboustruktuur veronderstel. Aspekte soos karaktertekening, die hantering/ge- bruik van fokalisasie, ensovoorts kan dus as deel van die toepassing van die boboustruktuur gesien word. * Dit kan dien as 'n raamwerk waarbinne skeppend te werk gegaan kan word. * Dit kan dien as 'n raamwerk waarbinne skeppend te werk gegaan kan word. * Dit kan dien as 'n raamwerk waarbinne skeppend te werk gegaan kan word. * Die student kan op grond van die verduideliking en bestudering van die paradigma (byvoorbeeld die oriëntasie in 'n kinderverhaal is onmiddellik van aard) baie aflei oor dié spesifieke genre se aard. * Die student kan op grond van die verduideliking en bestudering van die paradigma (byvoorbeeld die oriëntasie in 'n kinderverhaal is onmiddellik van aard) baie aflei oor dié spesifieke genre se aard. 6. Die onderrig van die paradigma Dit is moontlik om die paradigma in 'n beginstadium aan studente te verduidelik en te illustreer. Die student moet dus van meet af aan bewus wees van so 'n paradigma en hoe dit in kinderliteratuur funksioneer. Ervaring het bewys dat die paradigma werklik vir studente as 'n soort raamwerk dien in die eerste stadium van skryf. Dit is in 'n sekere sin dus rigtinggewend. In 'n werkswinkel sal die skryfteoretiese beginsels in samehang met die paradigma aan die orde kom. Die paradigma word in 'n werkswinkel gebruik - die spesifieke werkswyse kan dan deur opdragte geillustreer word. Die teorie wat met die studente bespreek word, sowel as die skryfteoretiese beginsels, word met behulp van opdragte wat die studente moet uitvoer, prakties geillustreer. Studente kan in 'n werkswinkel byvoorbeeld 'n opdrag kry om 'n bestaande kinderverhaal se fokalisator te wysig, ensovoorts. 5.2 Die geïdentifiseerde elemente as 'n paradigma Die vraag ontstaan egter waarom juis hierdie elemente van Labov as 'n paradigma gebruik word. Uit die navorsing van Labov is dit deurgaans duidelik dat nie een van sy segsmense bewus was van die elemente nie, maar Labov identifiseer wel hierdie elemente uit die segsmense se vertellings. In hierdie opsig is dus sprake van 'n immanente struktuur - 'n soort oerpatroon wat op die lees van natuurlike kommunikasie geskoei is. In die bespreking van Pratt se siening ten opsigte van dié elemente is aangetoon dat die elemente gebruik kan word as 'n analisemiddel ten opsigte van volwasse literatuur. Pratt toon egter baie duidelik dat die grond- beginsel van hierdie elemente in volwasse literatuur soms (dikwels?) omverge- werp word as gevolg van die artistieke organisasie van die teks. In dié opsig is die kinderverhaal juis soveel nader aan die elemente. Kinderliteratuur veronder­ stel nie 'n minderwaardige literatuur nie, maar eerder 'n literatuur/genre wat in 'n groot mate 'n eenvoudiger struktuur moet gehoorsaam ter wille van die bedoelde leser. Dit is dan om dié redes dat die elemente van Labov as 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal kan geld. Die nut van die paradigma kan myns insiens tweërlei van aard wees: Literator IS (3) Nov. 1994:21-40 38 ISSN 0258-2279 Leenljie Theron & H am du Plessis Bibliografie Aiken, J. 1982. The Way to Write fo r Children. London : Elm Tree Books. y f nker, J. 1987. Die deiktiese ruimte as struktuurmiddel in Afrikaanse prosa. Kaapst Anker, J. 1987. Die deiktiese ruimte as struktuurmiddel in Afrikaanse prosa. Kaapstad : Universiteit van Kaapstad (Ph.D -proefskrif.) Anker, J. 1987. Die deiktiese ruimte as struktuur Universiteit van Kaapstad (Ph.D -proefskrif.) Universiteit van Kaapstad (Ph.D -proefskrif.) Bouwer, A. 1958. Abdoltjie. Kaapstad : Tafelberg. Brink, A P. 1979 'n D rotw it seisoen. Emmarentia: Taurus Bryer E 1991 Andreas en die grys heks Kaapstad : Tafelber Brink, A P. 1979 'n D rotw it seisoen. Emmarentia: Taurus Brink, A P. 1979 'n D rotw it seisoen. Emmarentia: Taurus Bryer, E. 1991. Andreas en die grys heks. Kaapstad : Tafelberg. Brink, A P. 1979 'n D rotw it seisoen. Emmarentia: Taurus Bryer, E. 1991. Andreas en die grys heks. Kaapstad : Tafelberg. Cloete, T T., red. 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria : HAUM-Literêr. Combrink, J. 1981 Kom en gaan. (Referaat gelewer in 1981 by die Sewentie g ( g y Kongres van LVSA.) Belville : Universiteit van Wes-Kaapland. Daly N 1985 Nie so vinnignie Songololo Kaapstad : Human & Rousseau Kongres van LVSA.) Belville : Universiteit van Wes-Kaapland. Kongres van LVSA.) Belville : Universiteit van Wes-Kaapland. Daly, N. 1985. Nie so vinnignie, Songololo. Kaapstad : Human & Rousseau Kongres van LVSA.) Belville : Universiteit van Wes-Kaapland. Daly, N. 1985. Nie so vinnignie, Songololo. Kaapstad : Human & Rousseau De Vos, P. 1989. Belladonna prima donna. Kaapstad : Tafelberg. Du Plessis, H. 1984 Die analise van 'n Griekwavertelling. In: Van Rensburg, M C J. (red.) Die Afrikaans van die Griekwas van die tagtigerjare RGN-verslag Band I p 640 - 654 Field, S. 1982. Screenplay. The Foundations o f Screenplay. New York : Dell Publishing Co. Fourie, C. 1993. Die wit vlinder. Kaapstad : Tafelberg. Genette, G. 1979. Tijdsaspecten in de roman: volgorde, duur herhaling. Vertaal deur M E. van Diepen. Brugge Van Gorcum. Johl, R. 1992. Teks en konteks. In: Cloete, T T (red) Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr p 530. p Labov, W. 1976. Language in the Inner City. Oxford : Blackwell Muller, S. 1991. Jorsie. Pretoria : Daan Retief. er, S. 1991. Jorsie. Pretoria : Daan Retief. Poland, M. 1984. Marcus en die bokshandskoene. 7. Slot Deur uit te gaan van die teoretiese beginsels van die literatuurwetenskap en deur die toepassing van skryfteoretiese beginsels, sou daar dan vanuit die woord- kunswerk self iets soos die paradigma waarom dit in hierdie artikel gaan, tot stand gebring kan word. Die paradigma hou dus rekening met die grondliggende teorie, maar dit staan ook vas in die praktyk van die gepubliseerde woord- kunswerk. Die insluiting van 'n middel soos die paradigma word daarom wetenskaplik verantwoord, maar dit vind terselfdertyd ook aansluiting by die praktyk. Dit is in die lig hiervan juis moontlik om dit in die onderrig van die skryfkuns te gebruik. Die ses elemente wat Labov onderskei en soos wat dit gebruik is in die analises van die verhale, kan daarom as 'n paradigma gebruik word wanneer die skryf van 'n kinderverhaal onderrig word. Sonder om die paradigma as resep te probeer aanbied, bied die elemente 'n breë raamwerk waarbinne 'n kinderverhaal geskep kan word. Dit moet daarom ook moontlik wees om die elemente as paradigma te gebruik by die skep van 'n kinderverhaal. Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 39 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 Bibliografie Kaapstad: Tafelberg Pratt, M L 1977 Toward a Speech Act Theory o f Literary Discourse Bloominton Indiana University Press. y Prinsloo, S.M.C 1987. Die stmktuur van die mondelinge vertelling in Afrikaans. Potchefstroom: PU vir CHO. (D.Litt.-proefskrif.) Schoeman, W.J & Van der Westhuyzen, T.W.B 1984 Die middelkinderjare. In: Louw, D.A., Gerdes, L.C. & Meyer, W.F (red ) Menslike ontwikkeling. Pretoria : HAUM p. 283-331. Steenberg, E. 1979. M y kind en sy boek. Goodwood : Tafelberg Steenberg, E 1982 Simonetta en die spinnekop Kaapstad : Tafelberg. Steenberg, E. 1992. Kinderliteratuur. In: Cloete, T.T. (red.) Literêre terme en teorieë. Pretoria : HAUM-Literêr. p. 202-204 Theron, H.J 1993 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal Potchefstroom: PU vir CHO (M A.-verhandeling.) Theron, H.J 1993 Die ontwikkeling van 'n paradigma vir die skryf van 'n kinderverhaal Potchefstroom: PU vir CHO (M A.-verhandeling.) Van Dijk, T. 1976 Pragmatics o f language and Literature. Amsterdam : North Holland Publishers. Van Dijk, T. 1976 Pragmatics o f language and Literature. Amsterdam : North Holland Publishers. Literator 15 (3) Nov. 1994:21-40 ISSN 0258-2279 40

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/675/845

Afrikaans

' Ek gebruik die term ideoiogiese oriintering in die kontelcs van Barthe.s (1981) se siening van ideologic as daardie maatskaplikc, kulturele, teologiese, politieke, ckonomiese en tegnologiese sistemc of kodcs wal dit vir die individu moontlik maak om te kommunikeer en sy leefwêrcld en die lewe self as sinvol 6f sinloos tc crvaar. M artin (1987:42) se siening van ideologic a s "... not simply a false consciousness’, but a structuration without which no communication would be possible at all" komplementeer dié beskouing. Abstract Interpretation is powerfully influenced by the reader's ideological orientation. This is illustrated b\ means o f a re-interpretation o f DJ. Opperman's poem " Ná ’n besoek aan die dieretuin", in which the typological intertext o f the ‘oorredingslied' (song o f persuasion), activated by the motto o f the poem, is taken into account. The alternative reading o f the poem generated in this way is validated by integratinc ke)' textual elements at present not taken into account by leading critics, notably Grove. No. 1 No. 1 April iw ; ISSN 0258-2279 LITERATOR 13 DJ.Jordaan 1. Inleiding Die dinam iese aard van die prosesse w aardeur die mens se ideoiogiese orientermg voortdurend aangepas word, het, soos reeds goed beicend in terme van ’n postmoderne literatuurbeskouing, ’n fundam entele invloed op die wyse w aarop ’n leser n teks interpreteer. Dié dinamiek kan in terme van die interaksie tussen leser en teks beskr>f word as ’n 'tweerigtingverkeer' tussen die leser en die teLs: die leser ‘verandef die teks om in te pas by sy unieke ideoiogiese orientasie. maar die teks het terselfdertyd ’n impak op die leser waardeur sy orientasie subtiel beinvloed word. Dié tweerigtingverkeer tussen teks en leser genereer voortdurend nuwe betekenisimplikasies en uiteindelik selfs altematiewe interpretasies. ’n Tipologie wat die ideoiogiese oriëntering (in die breedste sin van die woord) van die teks in terme van die konvensies en beginsels in, om en onderliggend daaraan beskryf, is dus binne ’n postmoderne konteks ’n waardevolle instrument vir interpretasie. Om dit te demonstreer, wil ek spesifiek op ’n herwaardering van Opperman (1987:73) se " Ná ’n besoek aan die dieretuin" fokus. My keuse val juis op hierdie gedig omdat ek aan die hand van ’n ‘klassieke’ teks met ’n ‘gekanoniseerde’ interpretasie wil illustreer w atter fundamentele rol ideoiogiese orienteringi in die literêre kritiek speel, en in besonder hoe ’n Tipologie wat die ideoiogiese oriëntering (in die breedste sin van die woord) van die teks in terme van die konvensies en beginsels in, om en onderliggend daaraan beskryf, is dus binne ’n postmoderne konteks ’n waardevolle instrument vir interpretasie. Om dit te demonstreer, wil ek spesifiek op ’n herwaardering van Opperman (1987:73) se " Ná ’n besoek aan die dieretuin" fokus. My keuse val juis op hierdie gedig omdat ek aan die hand van ’n ‘klassieke’ teks met ’n ‘gekanoniseerde’ interpretasie wil illustreer w atter fundamentele rol ideoiogiese orienteringi in die literêre kritiek speel, en in besonder hoe 41 dit interpretasie mede-bepaal. Binne die bestek van ’n enkele artikel kan ’n volledige tipologie uit die aard van die saak nie beskryf word nie; gevolglik sal ek in my betoog slegs vlugtig verwys na ’n enkele tipologiese model wat direk betrekking het op die gedig onder bespreking. 2. Leserverwagting en interpretatiewe strategieë In Wiehahn (1988:180) se vergelyking van die interpretatiewe strategieë gevolg deur vyf eksegete van Wilma Stockenstrom se gedig "Die Eland" kom sy tot die gevolgtrekking dat interpretasie ”’n konvensionele aktiwiteit (is) wat teksopvattings, poetiese konvensies en interpretatiewe strategiee in gebruik neem wat identifiseerbaar en beskryfbaar is". Hirsch (1967:72) beklemtoon die leser se verwagting as rigtinggewende element wat onder meer bepaal watter interpretatiewe strategie hy ten opsigte van ’n bepaalde teks sal volg: ... the details of meaning that an interpreter understands are powerfully determined hy his meaning expectations. And these expectations arise from the interpreter’s conception of ihc type of meaning that is being expressed. Hirsch se "meaning expectations" kan in verband gebring word met Snyman (1983:5) se "oorspronklike referensies" wat bepaal hoe ’n leser ’n teks sal verstaan; ... die oorspronklike referensie was ’n noodsaaklike vertrekpunt om die gedig raak te lce.s, en het as brug gedien om in die abstrakte wdreld van die implikasie te beland. Die leser se "meaning expectations" of "oorspronklike referensies" waarborg nie ’n geldige interpretasie van die teks nie, en ’n leser sal volgens Hirsch (1967:74) selfs poog om tekselem ente so te m anipuleer dat dit sy oorspronklike verwagting van wat die teks beteken, ondersteun. W iehahn (1988:177) noem in hierdie verband die "vindingryke interpretatiewe operasies" en "interpretatiewe maneuvers" wat lesers bewerkstellig ten einde hul waarneming van tekstuele elem ente in ooreenstem m ing te bring met hul eksegese. Dié interpretatiewe maneuvers kán gesien word as bewuste, serebrale pogings om die kloutjie by die oor te bring; aan die ander kant moet in gedagte gehou word dat die interpreteerder se literêr-teoretie.se en ideologiese oriëntering (in die sin wat Barthes die woord gebruik) bepaal watter tekselemente hy as belangrik en watter tekselemente hy as minder belangrik sal beskou. Wiehahn (1988:182) stel dit soos volg: Enersyds lyk dit of die leser se interpretasie op belangwekkende wyse deur tekstuele aanwysings bepaal word; andcrsyds deur die leser se interpretatiewe orientasie wat aan bepaalde clemenie van die teks belan^kheid toeskryf. (My kursivering D.J J.) Die wyse waarop ’n leser se "meaning expectations" of "oorspronklike referensies" sy interpretasie van 'n teks rig, blyk duidelik uit Grové (1953:40) se interpretasie van D.J. Opperman (1987,73) se gedig " Ná ’n besoek aan die dieretuin": Ná ’n besoek aan die dieretuin Hebban olla vogala... Twee kraaie het hul nes gemaak van stukkies draad; Ná ’n besoek aan die dieretuin Hebban olla vogala... 2. Leserverwagting en interpretatiewe strategieë Twee kraaie het hul nes gemaak van stukkies draad; 42 en in staalkoue ver van riete en riviere afgesluit broei rooivinke en wildepoue nog hul eiers uit; in ysterhokke ver van rantjies en langgras werp ape en die waterbokke nog hul kleintjies af; en in staalkoue ver van riete en riviere afgesluit broei rooivinke en wildepoue nog hul eiers uit; in ysterhokke ver van rantjies en langgras werp ape en die waterbokke nog hul kleintjies af; in ysterhokke ver van rantjies en langgras werp ape en die waterbokke nog hul kleintjies af; net in ’n enkelkamer ek en jy van hulle vreugde afgeskei. Die gedig is ook deur verskeie ander kritici bespreek, onder andere Nienaber-Luitingr er N ienaber (1971:113,114), Lindenberg (1965:61) en Van H eerden (1963:53). Grove (1953:40) se interpretasie word egter in hooftrekke aanvaar en geniet ’n prominente plek in die gekanoniseerde literêre kritiek: Oppcrvlakkig gesien, handel die gedig oor diere in n dieretuin, maar eintlik gaan dit oor die modernc mens in die slad. Daarom is die lite l" Ná ’n besoek aan die dieretuin" ; dis ’n besinning op so n besoek, en in die slotverse word ons dan ook met ’n soort skrik voor die heillosc lot van die mens gcstel. In meer as een opsig deel hy die lot van die diere, maar in een essensiele opsig is die enkelkamerbewoner slegter daaraan loe as die diere: die woningnood hei vir hom die opbou van n gesin onmoonllik gemaak. Ten einde hierdie interpretasie van die gedig te ondersteun, skryf Grové belangrikheid loe aan dié tekselemente wat sy ‘oorspronkiike referensie’ oor die tipe teks en die ‘betekenis' daarvan ondersteun, terwyl hy die elem ente wat dit ondermyn, ignoreer of minder belangrik ag. Die motto "Hebban olla vogala wat baie duidelik ’n literêre verwysing is en as sodanig ’n kardinale rol in ’n interpretasie van die gedig te speel het^, word in Grove se interpretasie buite rekening gelaat. Dat die motto van die gedig nie in Grove se interpretasie in berekening gebring word nie. kan gekonstrueer word as 'serebrale manipu- lasie' ten einde die teks in ooreenstemming te bring met sy eksegese.^ Veel waarskynliker is egter W iehahn (1988:182) se tese dat die leser (as interpreteerder wat ‘betekeni? toeken) onbewus is van sodanige ‘manipulasie’ omdat sy interpretatiewe orientasie aan bepaalde elem ente van die teks belangrikheid toeskryf, terwyl dit ander elemente van mindere belang ag, en selfs ignoreer. ^ Bekker (1971:26) wys in hierdie verband daarop dat verskeie uitgawes van Negester oor Ninevé die gedig sonder motto opneem. Op grond van hierdie "uil-en-in-en-uit van die vers-as-motto" voer hy aan dat "’n mens eintlik hier op die grens verkecr van die funksionlaiteit al dan nie van die motto'. Oppcrman sc Venamclde Pocsie (1987) behou egter die motto en bcvestig daardeur dat die motto n integrate deel van die gedig is. ^ Vgl. die besondere belang wat Nienaber-Luitingh en Nienaber (1971:50,114) aan hierdie motto as literêre verwysing heg. ^ Bekker (1971:26) wys in hierdie verband daarop dat verskeie uitgawes van Negester oor Ninevé die gedig sonder motto opneem. Op grond van hierdie "uil-en-in-en-uit van die vers-as-motto" voer hy aan dat "’n mens eintlik hier op die grens verkecr van die funksionlaiteit al dan nie van die motto'. Oppcrman sc Venamclde Pocsie (1987) behou egter die motto en bcvestig daardeur dat die motto n integrate deel van die gedig is. Na ’n idee van W.S.H. du Randt ^ Vgl. die besondere belang wat Nienaber-Luitingh en Nienaber (1971:50,114) aan hierdie motto a literêre verwysing heg. Na ’n idee van W.S.H. du Randt 2. Leserverwagting en interpretatiewe strategieë ’n Bepaalde ideologiese oriëntering waarvolgens die stad as verworde en dekadente ruimte teenoor ‘n idilliese platteland gestel word"*, vorm die basis van Grové se interpretasie van 43 43 die gedig as sou dit gaan oor "die heillose lot" van die stadsmens met sy "woningnood". Binne bundelverband is die teenstelling van dekadente stad en idilliese platteland, soos Grové dit implisiet interpreteer. nie vergesog nie; vergelyic maar net in hierdie verband "Ballade van die grysland". Dat dié tipering van die stad egter sonder meer op ’n eensydige wyse van toepassing gemaak word op "Ná 'n besoek aan die dieretuin", kom daarop neer dat die positiewe perspektief op die stad wat ook in die bundel voorkom, genegeer word. Daardeur word die reddende "Negester" en die verwante motief van die "peerboom (wat) in die steenkoolerf wit blom" té eensydig buite rekening gelaat. die gedig as sou dit gaan oor "die heillose lot" van die stadsmens met sy "woningnood". Binne bundelverband is die teenstelling van dekadente stad en idilliese platteland, soos Grové dit implisiet interpreteer. nie vergesog nie; vergelyic maar net in hierdie verband "Ballade van die grysland". Dat dié tipering van die stad egter sonder meer op ’n eensydige wyse van toepassing gemaak word op "Ná 'n besoek aan die dieretuin", kom daarop neer dat die positiewe perspektief op die stad wat ook in die bundel voorkom, genegeer word. Daardeur word die reddende "Negester" en die verwante motief van die "peerboom (wat) in die steenkoolerf wit blom" té eensydig buite rekening gelaat. Van meer direkte belang vir my interpretasie is egter die sinvolle integrasie van die motto van die gedig, ’n regstreekse aanhaling uit die Oud-Wesnederfrankiese pennekrabbel van die elfde eeu; Hebban olla vogala nestas begunnan hinase hi(c) (e)nda thu u u g ... mbida ...e nu Hierdie oorredingslied in-die-kleine is welbekend in die Afrikaanse en ook Dietse^ literêre kritiek en die onderwerp van indringende ontieding, onder andere deur Du Randt (1964) wat dit op oortuigende wyse interpreteer as ’n liefdesverklaring waarin die spreker sy aanbod op fyn-psigologiese wyse so inklee dat die aangesprokene geen ander keuse het as cm sy aanbod te aanvaar nie. Du Randt wys in hierdie verband op die argumentstruktuur wat berus op ’n teenstelling van "alle" en "behalwe" (olla / hinase) w aardeur die aangesprokene ter wille van konformering aan die norm gedwing word om toe te gee aan die implisiete eis van die spreker. ^ Die gesprek in Afrikaans is natuurlik ’n voortsetling van ’n tradisionele debat oor twee uitecnlopende inlerprelasies van die pennekrabbel, wat soos Knuvclder (1970:13) aantoon, saamgevat kan word in die siening.s van De Smel en Van Mierlo waarvolgens die fragment onderskcidelik as ’n religieuse uiting van verlangc na die geestelike rus van die klooster as nes, en as 'n speelse minnedig beskou word. 3. Tekstuele integrasie In die lig van die voorafgaande blyk daar gronde te wees om Grové se interpretasie dat "die woningsnood" vir die spreker in Opperman se gedig "die opbou van ’n gesin onmoontlik maak" te bevraagteken. D aar is egter ook tekstuele gronde vir ’n lesing waarvolgens die "woningsnood" nie die opbou van ’n gesin onmoontlik maak nie, en dat die spreker juis deur middel van 'n argument waarin die dierpare in die dieretuin ’n analogie vir die menspaar se situasie word, die aangesprokene probeer oortuig om wel met ’n gesin te begin. In navolging van die olla vogala-mode\ wat deur middel van die motto betrek is, word die voëlpare in die dieretuin geteken as sinnebeelde van die menslike paartjie, soos Grové tereg opmerk.6 Die oorreder vestig eers sy maat se aandag op die kraaie (strofe 1), dan op die rooivinke (strofe 2) en vervolgens op die ape en die waterbokke, waardeur die fokus op subtiele wyse vanaf die diere tot die mens verskuif word, en die analogie tussen die dierpare en die menspaartjie bevestig word. Die dierpare en die menspaartjie toon voorts ook ten opsigte van die ruimte waarin hulle hul bevind ’n duidelike ooreenkoms: albei groepe verkeer in "gevangeskap" - staalkoue en ysterhokke in die geval van die diere en ’n enkelkamer in die geval van die menspaar. In sterk teenstelling met die ooreenkomste tussen die twee groepe ervaar die diere ten spyte van hul gevangeskap in ’n teennatuurlike ruimte vreugde. terwyl die menspaar volgens strofe vier van dié vreugde "afgeskei" is. Dié "vreugde" verwys duidelik na die vreugde van ouerskap wat die diere smaak. Omdat die menspaar nie dié vreugde deel nie, is hulle in m eer as een opsig "afgeskei": hulle vorm inderdaad nie ’n paar nie, m aar staan as enkelinge, as ’n "ek en jy" (strofe 4) teenoor mekaar. Grové se tese dat die "woningsnood" verantwoordelik is vir die skeiding tussen die "ek' en die "jy" hou nie rekening met 'n sleutelwoord in die vierde strofe van die teks nie - die woordjie "net", beklemtoon deur die bevoorregte posisie aan die begin van die versreel. die om keer van die norm ale w oordorde asook die klankverband m et die "nog, nog"- konstruksie. Volgens Hirsch (1967:72) kan die geldigheid van ’n interpretasie juis getoets word daaraan dat dit aile tekstuele elem ente sinvol integreer - iets wat Grové se interpreta.sie nie doen nie. 2. Leserverwagting en interpretatiewe strategieë naamlik om met ’n nes te begin. Bekker (1971:28) meld die moontlikheid dat Opperman se gedig as ’n liefdesverklaring geinterpreteer kan word op grond daarvan dat die "Hebban olla vogala"-krabbel gelees word as "die ongebonde uitnodiging van ’n minnaar aan sy beminde". Hy gee in sy artikel geen aanduiding daarvan dat hy bewus is van Du Randt se ontieding nie en kom tot sy gevolgtrekking hoofsaaklik na aanleiding van W.J.H. C aron se ontsyfering van die onduidelike ‘stert’ van die krabbel (...mbida...e nu ) as "wat wachten we nu". Op grond hiervan betwyfel hy Nienaber-Luitingh en Nienaber (1971:114) se verklaring van die motto as ’n literêre verwysing waardeur die "tydgrease" van die moderne mens se frustrasie met ’n steriele stadsomgewing "uitgebrei (word) tot in die verre verlede, minstens tot die ontstaan van die ‘liefdesvers’ uit die vervloë eeu". Volgens Bekker (1971:27) bevestig Caron se ontsyfering van die slotgedeelte van die pennekrabbel dat "dit nie ’n gefrustreerde spreker is wat in dié vers aan die woord is nie: ‘AI die voëls het neste begin behalwe ek en jy; wat wag ons nog?’ M et ander woorde: laat ons insgelyks doen. D it is die ongebonde uitnodiging van ’n m innaar aan sy beminde". Die m otto tree volgens hom dus wel "verrykend" op "... deur dié ongebonde uitnodiging in ’n kontrasterende en ironiese verband met die woorde van ’n teen.swoordige minnaar te plaas". 44 44 3. Tekstuele integrasie 3. Tekstuele integrasie Die prominensie van "net" vestig myns insiens die aandag daarop dat die spreker in die gedig hul omstandighede in terme van die dierpare se situasie relativeer. Hiervolgens is die enkelkamer in verhouding tot die staalkoue ’n veel gunstiger liefdesruimte. Die spreker sê by implikasie: in weerwil van die kil, teennatuurlike omgewing waarin die diere hul bevind, smaak hulle die vreugde van ouerskap, terwyl ek en jy, in omstandighede wat relatief veel gunstiger is, onsself die vreugde van ouerskap ontsê. By implikasie roep hy dus die geliefde op om ook "n nes te begin’, ten spyte van, en miskien juis as gevolg van die situasie waarin hulle verkeer. ‘ Vgl. in hicrdic verband Grové (1953:41) se beskrywing van die "biologiesc koers" in die gedig. 45 4. ’n Tipologiese model 4. ’n Tipologiese model Bekker het dus gelyk d a t'' Ná ’n besoek aan die dieretuin'' nie ’n gedig oor liefdesfrustrasie is nie, maar inderdaad n oorredingslied. Noudat ek tekstuele gronde vir die interpretasie van " Ná ’n besoek aan die dieretuin'' as ’n oorredingslied verskaf het, wil ek meer lig werp op die wyse waarop die tipologiese interteks hierdie interpretasie steun. Ten einde dit te doen, illustreer ek kortliks die normsentriese oorredingsstrategie wat in die gedig ontgin word aan die hand van ’n enkele welbekende model: ^ Indicn die "ck " van die derde strofe gelykgestel word aan die "wewenaar" van die eerste strofe - wat blykens die vcrlcdetydvorm ("was") kenneiík nie meer wewenaar is nie ■ word die basis van die oorreder se argument ("alma! het maats, net ekkc nie") onsinnig. van die mededeling verleen trefkrag daaraan. Die tweede strofe, wat ten opsigte van inhoud aanvanklik nie ’n duidelike verband met die eerste strofe het nie, word deur middel van die parallelle "daar was"-konstruksie tog duidelik daarm ee geskakel. Verdere ooreenkomste wat dui op ’n verband tussen die strofes is die perspektief, die ekonomiese woordgebruik en die nugtere toonaard wat in beide strofes voorkom. Die gevolg van die noue skakeling tussen strofes een en twee is dat ’n verwantskap of ooreenkoms tussen die wewenaar en die haas, jakkals, das en die voels geimpliseer word. Die betekenis van dié identifikasie word aanvanklik slegs op ’n subtiele wyse gesuggereer deur die ontwikkelingsgang in die opnoem van die diere: daar word eers gepraat van ’n haas, ’n jakkals en ’n das (duidelik enkelinge en as sodanig sinnebeelde van die wewenaar) en dan eers van "die voels in die wilgerboom". Die fokus verskuif dus vanaf die wewenaar, haas, jakkals en das as enkelinge na die samesyn van die voels as paar. Die verwysing na die wilgerboom - opvallend omdat dit die enigste ‘rom antiese’ ruimte- elem ent in die vers is - is ’n subtiele vooruitwysing na die eintlike bedoeling van die spreker, naamlik om die aangesprokene in ’n liefdesverhouding te betrek. Dit word eers finaal duidelik in die derde strofe wanneer die spreker sy eensaamheid met die saamwees van andere kontrasteer: My liewe kokkenennetjie Daar was eenmaal ’n wewenaar van by die veertig jaar en hy voel tog so die eensaamheid in ’n wêreld vol verdriet. My liewe kokkenennetjie, my liewe klein dingetjie almal het maats, net ekke nie A, my liewe kokkenennetjie, my liewe klein dingetjie Almal het maats, net ekke nie. (Vgl. Cassalegio, 1970:70.) Die uiterse woordekonomie en doodnugtere toon van dié oorredingslied is opvallend. Hier is geen maanskyn en rose nie; die geliefde se skoonheid word ook nie besing nie, kortom: die Roman de la /?oje-tradisie van oorreding waarvolgens die idilliese aard van die liefdesverhouding beklemtoon word, ontbreek heeltemal. In die plek daarvan gebruik die oorreder ’n argument wat sterk steun op implikasie: ’n bepaalde norm waarvolgens "almal maats het" word indirek ontgin as ’n uitnodiging aan die kokkenennetjie om sy "maat" te word. ’n Opvallende verwantskap met "Ná ’n besoek aan die dieretuin", veral ten opsigte van woordekonomie en toon is opvallend. Soos in die geval met "Ná ’n besoek ..." boei die hegte struktuur en die wyse waarop uiterlike bou en innerlike argumentgang ’n sintese vorm. In die eerste en derde strofes gaan dit oor die oorreder se eensaamheid. Beide strofes is vierreëlig en omsluit die tweereëlige tweede strofe. Tipografies vorm die tweede strofe dus die middelpunt van die gedig, terwyl dit ook die kern van die oorredings- argument vorm. Die eerste strofe kan gesien word as ’n soort eksposisie, aangebied deur middel van ’n derdepersoonsvertelperspektief. Dié vertelperspektief ondersteun die nugtere toon van die eerste twee strofes. Deur middel van woordplasing en die verbreking van die rympatroon word die woorde "eensaamheid" en "verdriet", sleutelbegrippe vir die oorredingsargument, op die voorgrond geplaas. Daar word egter nie daarop uitgebrei nie, en die kriptiese aard 46 46 van die mededeling verleen trefkrag daaraan. van die mededeling verleen trefkrag daaraan. 5. Dinamiese interpretasie Kennis van die beginsels en konvensies van die liefdeslirieic het dii in hierdie geval moontlik gemaak om elem ente wat nie deur Grové se interpretasie geintegreer is nie, naamlik die motto en die "nog, nog, net"-konstruksie, sinvol te integreer in ’n alternatiewe interpretasie wat, hoewel dit geen aanspraak kan maak op eksklusiewe geldiglieid nie, tog ’n meer genuanseerde perspektief op die gedig bied. Omdat die konvensies en beginsels wat die leser se persepsie van die ‘betekenis’ van ’n teks sterk beinvloed in wese verband hou met die grammatiese, semantiese en kulturele kodes (Scholes, 1982) wat in die teks vervat is én dit ‘omring’, bied dit ’n sleutel tot die ‘kodes’ van ’n teks in die vorm van die beeldkenmerke, ‘reëls’, struktuur-noodsaaklikhede en ideologiese agter- en ondergrond wat ’n tipe teks konstitueer. Die waarde hiervan vir die generering van betekenisim plikasies en uiteindelik interpretasie word deur Hirsch (1967:93) onderskryf: (Knowledge of D .JJ.) ... the types must be shared in order lo carry impHcations, and (...) they would not be shared if the interpreter did not know the lypc ... Dit beteken nie dat die leser deur sy herkenning van ’n teks as behorende tot ’n bepaalde tipe daardeur ‘geprogram m eer’ word tot ’n bepaalde enkelinterpretasie nie; De Jong (1986:99) se dekonstruktiewe lesing van Louw se gedig "Jy was ’n kind" wat die fenomeno- logiese betekeniskonvensie onderliggend aan die tradisionele leeswyse van die liefdesgedig omverwerp en sodoende nuwe ‘uitgestelde’ betekenismoontlikhede skep, is juis gefundeer in kennis van die konvensies en beginsels van die liefdesliriek as ’n besondere tipe teks. En is dit nie uiteindelik die kern van ’n dinamiese manier van lees waardeur die stagnering en uiteindelike kanonisering van interpretasies teengewerk word nie? Almal het maats, net ekke nie. Almal het maats, net ekke nie. Die verandering in vertelperspektief wat by die derde strofe intree, is opvallend. Dié oënskynlike ‘struktuurfout’ het die samestellers van die F.A.K.- Sangbundel beweeg om die eerste strofe soos volg aan te pas: Ek was eenmaal ’n wewenaar ... en ek voel tog so die eensaamheid. d. (De Villiers, 1961:91) Benewens die feit dat hierdie aanpassing die oorredingsargument heeltemal omvergooi." gaan die uiters funksionele perspektiefwisseling wat ten nouste saamhang met die algehele verandering van toonaard in die derde strofe daardeur verlore. Dié kontra.s ten opsigte van toonaard ondersteun die basis van die argument, naamlik die kontrastering van die eensaamheid van die enkeling met die (geimpliseerde) vreugde van die liefdespaar. Die voorafgaande bouprinsiepe w aardeur die verrassingseffek van reël 2, strofe 3 bewerkstellig word, die versluierde doel van die oorreder eensklaps duidelik word en die oënskynlike gebrek aan verband tussen strofes een en twee terselfdertyd opgehef word, maak van hierdie gediggie inderdaad ’n model-oorredingslied van die tipe waarin ’n norm- sentriese argument ontwikkel word. Ek glo ook nie dat die baie duidehke ooreenkomste met Opperman se ''Ná ’n besoek aan die dieretuin", veral ten opsigte van die voé7-motief, die ekonomiese woordgebruik, die nugtere toonaard en die uiters funksionele simmetriese bou blote toeval is nie! 47 Scholcs, Robert. 1982. Semiotics and Inlerpretalion. New Haven : Yale University Press. Snyman, Henning. 1983. Mirakel en muse. Kaapstad : Perskor. Van Heerden, Ernst. 1963. Rekenskap. Kaapstad : Nasbock. Wiehahn, Rialette. 1988. Die interpretasie van interpretasic. In: Coetzee, Ample (et al). Woorde open die beskouing. Durban : Butterworths. p. 173-185. Universiteit van Port Elizabeth 6. Bibliografie Barthes, Roland. 1981. Theory of the Text. In: Young, Robert (ed.). Untying the Text. London : Roulledgc & Kcgan Paul. p. 31-48. Barthes, Roland. 1981. Theory of the Text. In: Young, Robert (ed.). Untying the Text. London : Roulledgc & Kcgan Paul. p. 31-48. g g p Bekker, Pirow. 1971. Die "gedig” vir die gedig. Slandpunte, 25(1):2(>-2S. Okt Bekker, Pirow. 1971. Die "gedig” vir die gedig. Slandpunte, 25(1):2(>-2S. Okt. Casaleggio, M. (red.). 1970. Gouegerf. Johannesburg : Voortrekkerpers. De Jongh, M. 1986. Die liefde-sgedig as eie onmoontlikheid. In: Senekal, J. (red.) Teks-lescr-konle Johannesburg : Perskor. p. 99- 111. De Jongh, M. 1986. Die liefde-sgedig as eie onmoontlikheid. In: Senekal, J. (red.) Teks-lescr-konleks. Johannesburg : Perskor. p. 99- 111. g p De Villiers, D. (et al). 1961. Nuwe FAX.-sangbundel -Woorde-uilgawe. Kaapstad : Tafelberg. De Villiers, D. (et al). 1961. Nuwe FAX.-sangbundel -Woorde-uilgawe. Kaapstad : Tafelberg. Du Randt,W.S.H. 1964. "Alia vogala ..." Die geheim van twee neslose voëls. Tydskríf vir Letterkunde, 2(4):61-65. Nov. Du Randt,W.S.H. 1964. "Alia vogala ..." Die geheim van twee neslose voëls. Tydskríf vir Letterkunde, 2(4):61-65. Nov. Grové, A.P. 1953. Woord en wonder. Kaapstad : Nasou. Grové, A.P. 1953. Woord en wonder. Kaapstad : Nasou. Hirsch, E.D. 1967. Validity in Interpretation. New Haven : Yale University Press. Hirsch, E.D. 1967. Validity in Interpretation. New Haven : Yale University Press. Hirsch, E.D. 1967. Validity in Interpretation. New Haven Knuvelder.G.P.M. 1970. Handboek lot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel I. ’s Hertogenbosch : L.C.G. Malmbcrg. Knuvelder.G.P.M. 1970. Handboek lot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel I. ’s Hertogenbosch : L.C.G. Malmbcrg. g g Lindenberg, E. 1965. Inleiding lot die Afrikaanse letterkunde. Pretoria : Academic Martin, P J. 1987. The Angst of Waiting. A Deconstructive Reading of Luke 12:35-40. Tydskrif vir Literatuurwetenskap, 3(2):42-55. p Nienaber-Luitingh, M. & Nienaber C.J.M. 1971. Woordkuns. Pretoria : J.L. van Schaik. Opperman D J 1987 Versameldepoësie Kaapstad : Tafelberg/Human en Rousseau p Nienaber-Luitingh, M. & Nienaber C.J.M. 1971. Woordkuns. Pretoria : J.L. van Schaik. Opperman, D J. 1987. Versameldepoësie. Kaapstad : Tafelberg/Human en Rousseau. 48 Universiteit van Port Elizabeth Universiteit van Port Elizabeth 49 50

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/722/892

Afrikaans

Abstracl Die koggelaar (The teaser), by playwright Pieter Fourie, is generally regarded as exceptional among his recent works. The purpose of this article is to discuss the title and drought as recurring themes in the drama. The teaser is Boet Cronjé, but he is of the opinion that everyone teases him. In an ironic twist of events he finally believes that God teases him by not providing the rain he so desperately needs. An investigation of the text reveals the utilization of psychoanalytical theory, i.e. the theory of the collective and the personal unconscious as formulated by Jung. In this case physical drought initiates events which lead to the development of a fully-fledged psychosis in Boet. As a consequence of the interconnection of the personal and the collective unconscious the physical drought surrounding Boet additionally becomes a dramatic metaphor for the figurative drought in the community of which he is part. No. 3 November 1991 No. 3 November 1991 No. 3 ISSN 0258-2279 November 1991 LITERA TOR12 1. Inleidend Die koggelaar is, soos op bladsy 61 van die gepubliseerde teks vermeld word, in 1986 voltooi. Die drama word in daardie selfde jaar met die SAKRUK-prys bekroon, en in 1987 met die DALRO-prys. SUKOVS sou aanvanklik die SAKRUK-produksie van die teks on- derneem, maar die opvoering word gekanselleer. Die eerste opvoering is uiteindelik in 1987 onder regie van Dieter Reible. Nieteenstaande die moontlike negatiewe indruk wat die aanvanklike kansellasie mag skep, het resensente hulle meestal positief oor die drama uitgelaat. So skryf Barrie Hough (1988:44-45), onder die opskrif "Fourie se drama is meesterlik", dat dit "’n meesterwerk (is) wat gekenmerk word deur ekonomie, ’n hegte struktuur, ’n sterk emosionele inslag en van die rykste taal in die Afrikaanse drama". Hy sluit sy bespreking met hierdie waardeoordeel af: "Met Die koggelaar lewer Fourie een van die beduidenste (sic) bydraes nog tot die skrale Afrikaanse dramaliteratuur." Soos Hough noem Peet van Rensburg (1989:123-125) ’n aantal sake, waarmee meestal saamgestem kan word. Volgens Van Rensburg is Boet ”’n vol karakter met lewensbloed wat skree om meersterlik (sic) op die Afrikaanse verhoog gespeel te word", is Die koggelaar "’n volwaardige speelbare toneelstuk", en spreek "die dialoog en netjiese, kernagtige tonele in ’n boeiende struktuur" van die teks se toneelmatigheid. Hy sluit sy bespreking af met die woorde: "Met hierdie stuk het Fourie onteenseglik bewys gelewer dat hy tans Suid-Afrika se Afrikaanse toneelskrywer par excellence is." 45 45 In teenstelling met bostaande uitsprake is Schutte (1989:76-88) meer krities. Hy skryf dat "(d)ie spanning ... deurgaans behou (word) totdat Boet se lewe in al sy aanmatiging en skuld oopgevlek is. Simpatie vir horn word nie gewek nie, maar wel skrik. Van ware selfkennis is daar dan ook nie sprake nie". Hy vervolg: "Die rasse-element word te opsetiik ingevoer om die handeling tot ’n slotsom te kan bring." Tematies het die verband tussen Die koggelaar en ’n vorige drama deur Fourie, Ek, Anna van Wyk, opgeval. In hierdie verband skryf Hough (1988:44-45): "Soos Ek, Anna van Wyk is Die koggelaar ’n aanklag teen chauvinisme en rassisme. Die Afrikaner-patriarg se hou- dings word skerp aangeval, maar hy word nietemin met deernis uitgebeeid. Hier is ’n dra- maturg wat met insig en ewewig en bowenal ’n liefde vir Suid-Afrika en sy probleme skryf." ’n Vergelyking van die vermelde resepsieverslae laat enkeie verskille blyk. So staan Hough se woorde, "(h)ier is ’n dramaturg wat m et... ewewig ... 1. Inleidend skryf', naas Schutte se beswaar dat "(d)ie rasse-element... te opsetiik ingevoer (word) om die handeling tot ’n slotsom te kan bring". Verder staan Schutte se beswaar, dat daar by Boet nie van selfkennis sprake is nie, naas Van Rensburg se opmerking dat Boet ’n "vol figuur" is. Teen die agtergrond van die beperking op die lengte van die geraadpleegde resensies - en die kriptiese uiteensetting wat dikwels met resensieskryf saamgaan - wil dit gevolglik voorkom of ’n vollediger bespreking van, soos Hough dit bo stel, "een van die beduidenste (sic) bydraes nog tot die skrale Afrikaanse dramaliteratuur", aangewese is. Met inagneming van die breë riglyne wat die vermelde resensies verskaf, val die fokus van die bespreking op die titel en droogte as tema. 2. BoetCronjé: koggelaar 2. BoetCronjé: koggelaar Die koggelaar, waarna die titel van die drama verwys, is Boet Cronjé. Later vind daar, vanuit Boet se perspektief, ’n ironiese ommekeer plaas as hy God, in sy gebed tydens die biddag vir reën, die koggelaar noem (bladsy 42, onder). Sy aanvanklike verhouding met God was ‘normaal’. Daarmee word bedoel dat sy religieuse houding in ooreenstemming was met wat die gemeenskap as aanvaarbaar beskou. Dit blyk onder andere uit sy woorde aan Knaplat op bladsy 4: Ja ... hy was my God. As jy boer, is jy en jou God saam. Dis ’n persoonlike ding. H /s soos jou bankbestuurdcr, ’n soort vcnnoot, 'n vertroucling ... Dis ’n snaaksc ding, maar dis anders. Jou verhouding met God is anders as di£ van ’n dorpenaar of stedeling. Die opvatting dat die boer, in sy afhanklikheid van die elemente en die bodem, in ’n besondere verhouding tot God staan, kom algemeen in die boerderygemeenskap voor. Boet sê dus hier wat ’n mens van hom kan verwag. Tog is daar op bladsy 5 tekens dat hierdie verhouding nie suiwer is nie. Daar is die aanduiding van hovaardigheid in sy mening dat die "swartetjies" van die werf moet af omdat hul teenwoordigheid "hans" sou wees. Verder is daar die aanduiding dat hy teen Anna se ouers se wens met haar getrou het. Die duidelikste teken van ’n skewe verhouding met God, op bladsy 5, is sy mening dat, "(a)s jy God nie inneem as vennoot nie, kan jy maar vergeet van boer". Tereg herken Anna in hom die aartssonde van trots, maar vervul dit haar, ironies, met bewondering. 46 46 Voorlopig gaan dit dus met Boet en sy huwelik goed. Dit word weerspieël in die geboorte van Klein-Ben. Ook die verhouding met God verloop oënskynlik seepglad - ’n indruk wat tydens Daan Diaken se besoek, cm te groet nadat hy uitgeboer het, versterk word. Maar wanneer ’n verbitterde Daan Boet se geloof en die troos van die Bybel verwerp, slaan Boet hom plat (bladsy 11). In plaas van om die ander wang te draai, neem hy die reg in eie hande. Ook hieruit spreek trots. Vergelyk sy woorde op bladsy 9: "Die lang en verskrik- like droogte het gekom. God het ons geslaan, beproef en verlaat. Maar toe ander rondom my dwaal, het ek vasgetrap. ’ Du Precz (in Muller el al., 1989:13) omskryf ’n meestcrsimbool as ” n simboliese becld wat so diep in die waardesisteem van sy aanhanger ingegrif is, dat hy dit as ’n vanselfsprekendc feit aanvaar". Van die meestersimbole, wat sy na aanleiding van 'n studie van skoolhandboeke aflei, is dat wettige gesag nic bevraagteken word nie, dat blankes m eerderwaardig is en swartes minderwaardig, dat die Afrikaner ’n spesiale verhouding met God het, dat Suid-Afrika die Afrikaner se land is, dat Suid- A frika 'n landbouland is, dat die A frikaner ’n boerevolk is, ensovoorts. Verskeie van hierdie meestersimbole is in die konteks van die uiting van die drama (Elam, 1980:137-138) werksaam. Daar is, as voorbeeld, in die bespreking reeds verwys na Boet se gewaande spesiale verhouding met God. 2. BoetCronjé: koggelaar Sterk in my geloof bly staan." Die droogte, wat later in die handelingsverloop ’n oorheersende rol sal vervul, kom nou in die spel. Die beeld wat tot hier van Boet geteken word, is tradisioneel. Hy is verteenwoordigend van die Afrikaanse boer, met ander woorde hy besit ’n plaas, het ’n erfgenaam en is ’n steunpilaar in die instituut, die kerk. Of Boet verteenwoordiger is van die Afrikaner vereis egter verdere kwalifikasie. Indien die konteks van die situasie (of: makrokonteks - Elam, 1980:137) in aanmerking geneem word, is dit duidelik dat die dramaturg swaar steun op geykte opvattings (meestersimbole) in verband met die Afrikaner.^ Vergelyk, in hierdie bespreking, die uiteensetting (onder) van die verband tussen die kode droogte en die onderbewuste. Indien die huidige konteks van die situasie in ag geneem word, skyn dit asof die inhoud van meestersimbole in die Afrikaanse gemeenskap besig is om ’n verskuiwing te ondergaan. Daarvan spreek veral die kerklike en politieke woelinge van die afgelope aantal jare. Dat die konteks van die situasie wel ’n invloed op die dramawerklikheid gehad het, blyk uit Boet se veranderde houding teenoor Anker wanneer hy die geleentheid kry om sy self- moord te verduidelik. Om te beweer dat daar by Boet geen sprake van selfmsig is nie, is dus nie korrek nie. Lees hiermee saam die suggestie van selfinsig in sy woorde op bladsy 60: "Jou koggelaar! ... Waarom so stil? Waarom? Is dit dan ek? Is ék die droogte?" (my kursivering - JLC). Ook die boorgattoneel (bladsy 18 en verder) dien as ’n illustrasie van Boet se hovaardigheid. Dit is opmerklik hoe terughoudend hy is oor die vonds van die water in vergelyking met die byna ekstatiese blydskap van Klein-Ben, Ben, Anker en Betta. Hierdie gegewe moet saamgelees word met Ben se belewenis van die vonds. Vir hom is dit "die diepte van die Here se genade" (bladsy 16), ’n ingesteldheid wat strook met die inhoud van sy en Anker se gebed op bladsy 14. By daardie selfde geleentheid bid Boet egter dat hy "nie knak soos Daan nie". In sy gebed gaan dit nie vir hom om die droogte nie, maar om die behoud van sy trots. 47 Dit is tydens die boorgattoneel, dit wil sê die tyd-van-die-terugflits,2 dat die droogte ’n metafisiese aard verkiy. Op bladsy 19 sê Ben: "Tradisie het dit dat die eerste ou watertjie ... bruin, modderig soos hy is ... 2. BoetCronjé: koggelaar saam hier in die glas moet in. Dan besweer hy die bose met God’s gawe” (my kursivering - JLC). Daar kom in sy woorde ’n parallelisme voor: soos die boorgat se water (God se gawe) die fisiese droogte sal bestry, bestry God die bose. Met behulp van die parallelisme word die droogte gelykgestel met die bose. Boet kan die droogte besweer deur die wateraar verder oop te boor, maar hy weier om dit na Klein-Ben se dood te doen. Hy weier dus, hardkoppig en trots, om die bose ‘droogte’ te besweer. Daardeur tree die droogte in hom al sterker op die voorgrond, onder andere in sy opstand teen God. Hy beleef God as iemand wat nie aan sy wens wil voldoen nie: Hy wil nie laat reën waar Boet wil nie, en daarom skiet Boet na die wolke sodat Hy kan sien waar dit moet reen (bladsy 41). Later kalk hy selfs die droë dambodem vir dieselfde doel wit (bladsy 60). In sy hardnekkige trots ervaar Boet God as iemand wat hom uittart, wat hóm ‘koggel’ (bladsy 36). Van hier af vertoon die handelingsverloop ’n patroon van eb en vloed. Boet word deur die droogte geobsedeer, tot so ’n mate dat dit vir hom voorkom of nie net God nie, maar almal om hom sy vyand is (bladsy 44). Hy hou God verantwoordelik vir die droogte en beskuldig Hom, tydens die biddag vir reen, daarvan dat Hy besig is om ’n bespotting van sy huwelik te maak (bladsy 42). As Anna in haar swartgekleurde trourok in die kerk verskyn, vra hy of sy hom ook kom koggel. Sy het die rok so gekleur as ’n teken van rou oor die verbrok- keling van hul huwelik. Boet ondergaan skynbaar ’n verandering wanneer Anker hom oorhaal om die wateraar oop te boor (bladsy 44 tot 46). Maar nog het sy trots hom nie verlaat nie, soos sy woorde, "Maar ek is Boet Cronjé", laat blyk.3 Die gevolg is dat die vloed van waansin (bladsy 56; "Die kind is mal") terugkeer, en selfs as gevolg van Klein-Ben se droom-tipe verskynings aangroei. Anker beskryf die klimaks van dié waan op bladsy 55: "Alles, almal koggel jou glo. Maar jy ... jy is die groot koggelaar! Jy wil God speell" (my kursivering - JLC). 3. ’n Verklaring vir Boet se optrede Die vraag is hoe Boet se eb en vloed van waansin verklaar kan word. Myns insiens bied Jung se teoriee ’n aanduiding van ’n verklaring. Dat Jung in ’n verklaring meespreek, blyk uit Knaplat se woorde (bladsy 51): BOET: ... Dit was Klein-Bcn. KNAPLAT: Het jy nie maargedroom nie? BOET: Nee. KNAPLAT: Jou^w ele dalk? (/’oiise) Jou vresc? BOET; Nee. Dit was Klein-Ben. (My kursivering JLC.) Boet se fisiese omstandighede was die sneller wat sy obsessie met die droogte, en uiteindeiik met God as koggelaar, aan die gang gesit het. Dit het tot ’n bose kringloop gelei: hoe langer die droogte geduur het, hoe groter het sy obsessies geword totdat dit ’n vorm van psigose was (Fordham, 1975:147).^ Uiteindeiik het die droogte van sy gees besit geneem. Vergelyk Anker se treffende insig op bladsy 54: Dis nie dat dit s6 droog is nie. M eneer moet net met minder tevrede wees. Verminder die skaap met die helfte, boor die aar oop, laat Knaplat rus ... Meneer wil net ontvang, maar niks gee nie. M eneer, die droogte van die veld is daar soos die getye van die maan. Maar as jy droog is in jouself, jou kop, jou hart, jou handc ... as jy in dié droogte is, meneer, dan is jy in jou vrekte. Vir dié ^oogte bid jy nie net nie. Jy sorg vir jou eie reën. Sorg jy nie self nie, sorg niemand nie. Vrek jy net binne in jouself. Daar is gevolglik ruimte vir die afleiding dat die droogte ’n groot hoeveelheid psigiese energie, of libido (Fordham, 1975:17), in Boet ontketen het. Die natuurlike beweging van libido het, volgens Jung, die aard van die see se eb en vloed. Sou daar ’n besonder groot obstruksie in die weg van die beweging van die libido te lande kom, kan dit tot ’n uitbarsting lei of ’n psigose mag ontstaan (Fordham, 1975:19). In die geval van Boet was daar eers verskeie uitbarstings, wat in die teks die vorm neem van onder andere die skiet na die wolke. Omdat dit nie gereën het nie, is die obstruksie nie verwyder nie. Die gevolg was dat Boet se psigiese energie oorgedra is "to something similar in nature to the object of instinctive interest" (Fordham, 1975:19). Laasgenoemde is in die drama God, omdat Hy, vanuit Boet se religieuse belewenis, reen kan voorsien. ^ My toepassing van Jung se psigologie vervolgens aan die hand van Fordham (1975). Omdat die vclledige inhoud van Jung se opvattings buite die veld van hierdie bespreking lê, gaan ek nie in bcsonderhede daarin op nie. Dit sluit onder andere die aard ván, en die verhouding tússen, libido, die persoonlike en die koUektiewe onderbewuste in. 2. BoetCronjé: koggelaar 2 Om hier bloot van die gespeelde lyd te praat is onpresies, onder andere as gevolg van die metadramatiese aard van die teks. Een verskyningsvorm van daardie aard is die veelvlakkigheid van die 'gespeelde tyd'. Een van die vlakke is die tyd waaruit KnapUt as ’n tipe verteller optree (bladsy 1 en daarby aanvuUend, bladsy 61). Daarby kan gevoeg word die tyd-van-die-lemgfJils. Met hierdie term word verwys na die tyd wa( betrokke is by die voorstelling van Boet se poging om sy selfmoord te verduidelik. In hierdie tyd kom daar dan nog verdere vlakke (terugllitse) voor, wat nog verder in die tyd teruglê. ’n Voorbeeld is die kroegtoneel (bladsy 25 en verder) wal, in Boel se eie woorde, afspeel toe hy 'nog ’n student* was, 'gedurende een Julievakansie'. Die gemak waarmee die handeling van een tydvlak na die volgende beweeg is in ’n hoe mate te danke aan die rol wat Knaplat (onder andere) as ’n tipe verteller vervul. Dit bring mee dat die handelingsverloop episodies vertoon. Ook in hierdie opsig is daar dus ooreenkomste tussen Die koggelaar en die epiese drama. 5 Hierdie woorde herinner aan Bart Nel se "Ek is Bart Nel van toe af, en ek is nog hy" (Van Melle, 1977:199). Selfs Boet se woorde op bladsy 44 ("My grond, my God, my vrou - almal het my verlaat") herinner aan Bart Nel. Die verskille tussen Die koggelaar en Ban N el is egter te groot om van direkte beinvloeding te praat. Binne die breë verband van die Afrikaanse letterkunde is daar ook ingrypende verskille tussen hierdie twee werke, wat onder andere die voorstelling van seksualiteit betref Ook ander werke in Afrikaans tril in hierdie dramateks na, onder andere Fourie se eie Ek, Anna van Hyk (Boet se vrou is ook ’n Anna!), Bartho Smit se Bacchus in die Boland, Van Wyk Louw se Berei in die woestyn (1970), Die Bybel en Van Heerden se Toorberg. Die titel van hierdie bespreking is ontleen aan Berei in die woestyn. 48 Daar is in die slottoneel die suggestie dat Boet voor sy selfmoord tot insig kom. Vir hom is dit egter te laat: hy móét van die toneel verdwyn sodat die reën, die gawe wat die droogte moet besweer, kan uitsak (bladsy 61 en bladsy 2)ý Kyk my interpretasie van die slottoneel in 7. 3. ’n Verklaring vir Boet se optrede Dit word bevestig deurdat Boet, ten spyte daarvan dat hy die afwesigheid van reen as God se gekoggel ervaar, tog die biddag vir reen 49 bywoon. Nog word die obstruksie nie verwyder nie, met die gevolg dat daar in sy persoonlikheid ’n simbool ontstaan (Fordham, 1975:19): The direction of energy becomes initially possible by transferring it to something similar in nature to the object of instinctive interest. ... A fter a period of gestation in the unconscious a symbol is produced which can attract the libido, and also serve as a chatmel diverting its natural flow. In die teks neem die simbool die vorm aan van Klein-Ben in droom-tipe verskynings. Hy sê elke keer min of meer dieselfde ding, byvoorbeeld op bladsy 52: Pa moet nooit die aar oopboor nie. Nooit nie. Daar is bloed in die water. Pa moet God aanspreek, uitdaag. Hy moet water stuur. H /t my gevat. Hy"t Pa se tiende gevat. Nou wil hy die diere vat, die plaas, alles. As gevolg van hierdie konteks van die uiting groei Klein-Ben as die toneelmatige voorsteiling van Boet se trots en hardnekkigheid. Sy funksie is om, as ’n verskyningsvorm van Boet se onderbewuste,® daardie trots en hardnekkigheid te versterk. Laasgenoemde lei tot ondergang wanneer Boet sy eie lewe neem. Hierdie verwysing na die invloed wat Boet se persoonlike onderbewuste op sy ego’^ uitoefen, vestig die aandag op die verband wat Jung tussen die persoonlike en die kollektiewe onderbewuste lê (Fordham, 1975:23). Die kollektiewe onderbewuste is ’n dieper vlak van die onderbewuste en bestaan uit, soos Fordham (1975:146) dit beskryf, "psychic contents which are nog common to one individual, but to many". Op grond van bostaande verduideliking kan nou afgelei word dat Boet se obsessie met die droogte die dramaturg se metaforiese stelwyse is vir uitbarstings van die libido in die hoofkarakter se persoonlike onderbewuste. As gevolg van die verbintenis tussen die persoonlike en kollektiewe onderbewuste is sy ‘droogte’ egter ook die ‘droogte’ van die gemeenskap waarin hy bestaan. ^In hierdie stadium het Boet se obsessie in ’n volwaardige psigose oorgegaan. Vergelyk Fordham (1975:147) se omskrywing van 'n psigose: ’... the invasion of the conscious by unconscious contents, so that the ego is partially or completely overwhehned. What is commonly known as insanity...'. ^ Fordham (1975:146): 'the centre of the conscious mind'. * Ook die Verklarende Afrikaanse Woordeboek (1972, s.v. allegorie) gee die woord allegorie aan as 'n 'uitgewerkte metafoor', ’ DU wil nie sê dat Die koggelaar ’n volwaardige allegoric is nie. Desnicteenstaande vertoon dit sterk allegoriese trekke, onder andere in die obscssionele én dualisliese wyse waarop die hooflcarakter optree (vergelyk Fletcher, 1982:220 en verder). D aar word dus hoogstens van die allegoriese werkwyse gebruik gemaak. 4. Aard van die droogtes Daar is in Die koggetaar sprake van verskeie (abstrakte) droogtes in Boet se persoonlike lewe, en op die vlak van die gemeenskap. Die implikasie daarvan is dat nie net Boet nie, maar ook die gemeenskap God se koggelaar is. Gemeen aan al die droogtes is dat hulle sleg, of "boos" (vergelyk bladsy 19), is. So word daar aan droogte ’n abstrakte, of raetafisiese, betekenis toegeken: Boet se ‘droogtes’ word die ‘droogtes’ van almal wat met hom saamleef. As voorbeelde geld die droogte in Boet se huwelik (onder andere die droogte van kinderloosheid) en die droogte van swak menseverhoudinge (op die vlak van die gemeenskap). Die fisiese droogte om Boet het dus ’n metaforiese (of: allegoriese)® korrelaat wat homself en sy omgewing ‘besmet’. ^In hierdie stadium het Boet se obsessie in ’n volwaardige psigose oorgegaan. Vergelyk Fordham (1975:147) se omskrywing van 'n psigose: ’... the invasion of the conscious by unconscious contents, so that the ego is partially or completely overwhehned. What is commonly known as insanity...'. ^ Fordham (1975:146): 'the centre of the conscious mind'. * Ook die Verklarende Afrikaanse Woordeboek (1972, s.v. allegorie) gee die woord allegorie aan as 'n 'uitgewerkte metafoor', 50 Honig (1982:114) skryf oor die verband tussen die metafoor en die allegorie onder andere dat "(t)he assumption here is that analogy, irony, and dialectic transfer are distinctive verbal modes in allegory"D ie aanhaling dui die wyses aan waarop die ‘bose besmetting’ van die droogtes uit sy omgewing op Boet en op die persone om hom oorgedra word. In die dramateks neem dit die vorm aan van die misbruik van die natuur (oorbenutting van Knaplat), die miskenning van sy medemens se wense (Anna se ouers in verband met hulle huwelik) en gevoelens (Anker tydens die kroegtoneel), die verwerping van veral Anna, en uiteindelik ’n familiemoord waarin hy homself, Ben, Betta en Anna om die lewe bring (bladsy 59). Genoemde ‘besmetting’ het in die dramateks dus die aard van iets negatief, en dit beinvioed al die verhoudings waarby Boet betrokke is.io Ten opsigte van verhoudings met die gemeenskap waarin Boet bestaan, word vervolgens veral op die kroegtoneel gelet. Die kroegtoneel is uitgesonder as gevolg van die promi- nensie wat dit geniet op grond van die getal bladsye wat in die dramateks daaraan afgestaan word. ' “Vergelyk oor die rol van aansteeklike magie in die allegoric, Fletcher (1982, hoofstuk 2). 4.1 Gemeenskap hierdie toneel aan die handelingsverloop verskaf, word egter nie genoegsaam in die tweede toneel opgevolg nie. Daar is wel aan die einde van die drama die finale bevestiging dat Anker en Boet halfbroers is (bladsy 56 en verder, en veral bladsy 59), maar daar is terselfdertyd deur die teks prospektiewe speelhandelinge wat na hierdie onthulling heenwys. Ten opsigte van die onthulling van hul verwantskap speel die kroegtoneel dus geen beduidende rol nie, maar dra dit eerder tot dramatiese ironie by. Deurslaggewend ten opsigte van dramatiese ironie is dit nie, aangesien dié ironie (Boet en Anker se verwantskap) feitlik op elke bladsy voorkom. In die kroegtoneel gaan dit om diskriminerende optrede op grond van ras. Vir die getal bladsye wat aan die kroegtoneel afgestaan is, naamlik agt (bladsy 25 tot 32), vervul dit nie ’n groot genoeg funksie nie. ’n Ander droogte in die gemeenskap, wat prominent uitgelig word, is die rol wat ’n persoonlike oortuiging in die lewe van kerkmense speel. Sy bynaam dui Daan spesifiek as ’n diaken aan. Nieteenstaande die feit dat sy naam hom as ’n allegoriese personasie met bepaalde eienskappe merk, tree hy teen die normale verwagting van ’n diaken op. Daan se optrede moet egter teen die agtergrond van die hele handelingsverloop beoordeel word. Hy staan teenoor Boet, in so ’n mate dat Boet hom selfs te lyf gaan. Máár, eintlik is hulle voëls van eenderse vere: Daan sê prontuit wat hy dink en voel, terwyl Boet sy gevoelens verberg terwyl dit fmansieel met hom goed gaan. Die satiriese strekking ten opsigte van hierdie situasie is dus nie teen die kerk gerig nie, maar teen persone in die gemeenskap wat dubbele standaarde handhaaf ter wille van eie gewin. Wanneer dit met Boet sleg begin gaan, verloor hy, nes Daan, sy geloof. "H ierdie verwysing is na die fase van progressiewe beweging van libido. Vergelyk Fordham (1975:18): ‘Jung calls the forward movement which satisfies the demands of the conscious, progression, the backward movement, satisfying the demands of the unconscious, rtfftssion. Progression is concerned with the active adaptation to one’s environment, and regression with the adaptation to one’s inner needs." 4.1 Gemeenskap ’n Kenmerk van Die koggelaar is dat dit, teen die agtergrond van die konteks van die situasie, aktueel wil wees. Wat die voorstelling van die handeling betref, wentel dié aktualiteit veral om Anker. Die dramaturg maak van hom ’n verhoogmetafoor, byna ’n soort allegoriese personasie. Anker versinnebeeld die kollektiewe droogte in die gemeenskap ten opsigte van bepaalde aspekte. In die drama kom veral ras en kleur ter sprake. Hierdie opset bring mee dat Die koggelaar betrokke drama is. Gevolglik is dit onderworpe aan dié groot beperking op alle betrokke dramas, naamlik sy tydgebondenheid. Sou die aktuele saak sy slaankrag verloor, verloor die drama sy trefkrag. Gegewe die veranderinge wat tans in die Suid-Afrikaanse gemeenskap plaasvind, wil dit voorkom of veral die drama se uitbeelding van rassediskriminasie vorentoe sy trefkrag kan/mag verloor. In hierdie verband kan veral op die kroegtoneel gelet word. Om vas te stel of die kroegtoneel binne die verloopspian val, moet vasgestel word of dit ’n funksionele onderdeel van die drama is. Tydens die kroegtoneel val die onmenswaardige behandeling van Anker op. Sy gevoelens word nie in aanmerking geneem nie - nie ten opsigte van die manier waarop hy behandel word of ten opsigte van wat aan (en: van) hom gesê word nie. In die koudste van Karoo- winternagte moet hy agter op die bakkie dorp toe ry, kan in ’n onsinnige weddenskap ’n maand se salaris ‘verdien’, moet in die kroeg skeldtaal teen homself gebruik en, in ’n bizarre hoogtepunt, sy mond oopmaak sodat aan sy tandvleis vasgestel kan word wat sy ras is. Anker word letterlik verdierlik: hy word soos ’n skaap behandel. Die kroegtoneel verteenwoordig ’n emosionele knooppunt in die verloopspian. Daarom is dit gepas dat die eerste bedryf daarmee eindig. Die spesifieke emosionele momentum wat 51 hierdie toneel aan die handelingsverloop verskaf, word egter nie genoegsaam in die tweede toneel opgevolg nie. Daar is wel aan die einde van die drama die finale bevestiging dat Anker en Boet halfbroers is (bladsy 56 en verder, en veral bladsy 59), maar daar is terselfdertyd deur die teks prospektiewe speelhandelinge wat na hierdie onthulling heenwys. Ten opsigte van die onthulling van hul verwantskap speel die kroegtoneel dus geen beduidende rol nie, maar dra dit eerder tot dramatiese ironie by. Deurslaggewend ten opsigte van dramatiese ironie is dit nie, aangesien dié ironie (Boet en Anker se verwantskap) feitlik op elke bladsy voorkom. '^H ierdie verduideliking sluit aan by ’n vcrdere betekenis van die titel. Nie net is Boet God se koggclaar nie, maar hy is ook ‘koggelram’. Die WAT (1976, s.v. koggelram) verduidelik die betekenis van die woord soos volg: "(Skaap- of bok)ram, gew. ongeskik vir leeldoeleindes, wat gesteriliseer (gevasektomiseer) is, maar nie gekastreer nie, en gebruik word om aanteelooie in ’n kudde te koggel ... *. W aarom Boot vir Klein-Ben kon verwek, maar 'n tweede kind nie, is nie uit die teks duidelik nie. Kyk verder 6, onder. ' ’Vergelyk Van der Kun (1938:12): "Het verloops-plan is een ‘plan tot bandelen’ bij den acteur, en de toeschouwer wordt er door ‘aangezet’ en tot ‘inzicht’, tot ‘verwerven’ van een weten omtrent den gang van zaken." Anna beleef die droogte van die afwesigheid van ’n kind op ’n ander manier as Boet. Laasgenoemde word deur Betta verwoord (bladsy 13): Anna beleef die droogte van die afwesigheid van ’n kind op ’n ander manier as Boet. Laasgenoemde word deur Betta verwoord (bladsy 13): Skaars vyf-en-dertig en j / s droog ... soos die grond, die damme ... En elke dag wéét jy van jouself: ’n uitskot-ooi. Elke keer as jy die huis instap, dra jy die droogte oor jou drum pel... kombuis toe ... eetkamer toe ... bed toe. Betta se woorde, dat Anna ’n "uitskot-ooi" is, met ander woorde dat sy nie weer ná Klein- Ben kinders sou hê nie, word bevestig deur Anker se woorde op bladsy 14 ("Daar’s ooie ook wat vrek ... van verdriet") en Boet se erkenning van skuld op bladsy 24. Biologies is Anna wel in staat om kinders in die wêreld te bring, want die teks stel dit duidelik dat Boet se saad versterk moet word (bladsy 40 en 46). Hy dra die skuld vir hul huidige kinder- loosheid.’^ 4.2 Huwelik Nog ’n droogte, wat uit die teks afgelei kan word, is die droogte in Ben se huwelik. ’n Uiterlike teken daarvan is die swart trourok wat Anna na die biddag vir reën aantrek. ’n Verdere aanduiding van die metafisiese aard van die droogte tydens hierdie handelings- geheel, is Boet se tipering van Anna as "duiwelsbruid" (bladsy 43). In sy verwarde toestand kon hy nie insien dat sy simbolies rou oor die verbrokkeling van hulle huwelik nie. Tydens ’n herstellende fase^^ van die beweging van libido verduidelik Anna aan hom (bladsy 50): "Ek het gesweer ek trek nie weer dié rok uit voor jy nie weer my man is nie." Die herstel was egter tydelik, want net daarna (bladsy 51) maak Klein-Ben weer ’n droomverskyning en neem die waansin toe. Soos in Van Wyk Louw se Berei in die woestyn, is die afwesigheid van liefde onderliggend aan die droogtes, veral in figuurlike sin, in Die koggelaar. Die afwesigheid van ’n tans lewende kind dui dramaties op die afwesigheid van liefde in Boet en Anna se huwelik. Die afwesigheid van liefde is egter nie ’n probleem wat met die dood van Klein-Ben ontstaan het nie. Dit was van die begin van hul huwelik vir Boet belangrik om ’n erfgenaam te hê 52 (bladsy 6). Daarop dui ook die hartelose (liefdelose) wyse waarop hy Anna in die veld laat ten einde sogenaamde gunstige toestande vir konsepsie te skep. 5. Die veldtoneel Dit is duidelik uit sy woorde aan Anna op biadsy 38: ‘huweliksnag’, maar as gevolg van die werking van ironiei^ verloop die situasie omgekeerd. In teenstelling met Ben, wat op biadsy 16 aan die begin van die boorgattoneel "die diepte van die Here se genade" noem, maak Boet op sy eie inisiatief staat: hy weier om van mediese hulp gebruik te maak en gebruik eerder ’n temperatuurkaart (biadsy 36). ’n Ooreenkoms tussen die boorgattoneel en die veldtoneel is dat in beide iets besweer word. In eersgenoemde is dit die "bose" wat "met God’s gawe" besweer moet word (biadsy 19); in laasgenoemde moet die son "ons geluk besweer" (biadsy 37). Alhoewel daar dus in beide tonele sprake is van "besweer", verskil die fundamentele instelling van die betrokkenes. Die veldtoneel is daarom nóg ’n illustrasie van Boet se trots en sy toenemende ‘blindheid’. Dit is duidelik uit sy woorde aan Anna op biadsy 38: ANNA: Asseblief, laat my my skaamte bedek. BOET: JÓÚ skaamte? Dismync. Die mense lag ... alm al... die wêreld lag my uit. En dis jy! Jy kan my nie ’n kind gee nie! ANNA: Asseblief, laat my my skaamte bedek. BOET: JÓÚ skaamte? Dismync. Die mense lag ... alm al... die wêreld lag my uit. En dis jy! Jy kan my nie ’n kind gee nie! Teen hierdie tyd weet ons dat Boet nie in staat was om nog ’n kind te verwek nie. Een aspek van die verskil in fundamentele instelling by Boet is sy geloof aan die genesende krag van die son (biadsy 38: "Die son sal jou genees"). Sy instelling is, in vergelyking met die begin van die boorgattoneel, nie-Christelik. Sy opvatting, dat die son Anna sal genees, moet gelees word teen die agtergrond van die vrugbaarheidsrituele waaruit die eerste vorme van die drama gegroei het (vergelyk Harrison, 1951). Ook Cirlot ( 1962)15 erken die simboliese aard van die son as "solar ‘passion’". Deur van hierdie verwysingsraamwerk gebruik te maak, verleen die dramaturg ’n rituele, simboliese aard aan die veldtoneel. Binne die verloopsplan is die funksie van die veldtoneel om die toenemende waansin in Boet se bestaan uit te beeld. Dit word gedoen deur Boet se optrede te kontrasteer met Ben se optrede aan die begin van die boorgattoneel. '^Veral Cirlot(1962:302 en 303). Vergelyk biadsy 303: "They were also forcibly struck by the analogy between the daily disappearance of the Sun and the winter solstice ... . At the same time, there was, for (he primitive, astrobiological mind, an essential connection between the Sun and Moon, analogous to that between heaven and earth. It is well known that, for the vast majority of people, the sky is symbolic of the active principle (related to the masculine sex and to the spirit), while the earth symbolizes the passive principle (cognate with the feminine sex and with matter); ... . And the same thing happens with the Sun and Moon: solar ‘passion’, so to speak, with its heroic and Tierce character, clearly had to be assimilated to the masculine principle, and the pale and delicate nature of lunar light ... had to be classified as feminine. These equations arc certainly not constant; but the exceptions do not invalidate the essential truth of this symbolism". 5. Die veldtoneel ’n Vraag waarop ’n antwoord gevind moet word, is of die veldtoneel ’n funksionele onderdeel van die drama as ’n geheel vorm. Dit bring terselfdertyd die vraag na die nodigheid van die gepaardgaande naaktoneel na vore. Om hierdie vrae te beantwoord, moet vasgestel word of die veldtoneel binne die v e r lo o p s p la n l^ van die drama val. Dit wil voorkom of die veldtoneel gedeeltelik buite die verloopsplan lê. Vanweë die episodiese aard van die handelingsgehele is daar nie ’n lang aanloop tot dié toneel nie. In plaas daarvan dat die plek wat die veldtoneel in die verloopsplan inneem deur sy fisiese aanloop en afloop bepaal word, speel die aanloop en afloop van innerlike handeling die bepalende rol. As sodanig is die veldtoneel ’n demonstrasie van die mate waarin Boet sy aanraking met die werklikheid verloor het - en val dit dus binne die verloopsplan. Dit is nie duidelik waarom dié toneel juis in die veld moet afspeel nie. Sodat Anker op Anna kan afkom? Maar is Anker se betrokkenheid in hierdie geval nodig? Bring die dramaturg Anker se betrokkenheid nie reeds funksioneel genoeg oor nie? Verder: dit wil voorkom of die gevolg van hierdie toneel op Anna te min aandag kry. Dit is, met ander woorde, sielkundig nie oortuigend genoeg verdiskonteer nie. Dit wil, in hierdie verband, voorkom of die kollig in die drama té skerp op Boet val. Soos die' aanvang van die sentrale boorgattoneel, met sy verwysings na die Christelike nagmaal, vertoon die veldtoneel ’n rituele inslag. Dit word vir Boet en Anna ’n tweede 53 ‘huweliksnag’, maar as gevolg van die werking van ironiei^ verloop die situasie omgekeerd. In teenstelling met Ben, wat op biadsy 16 aan die begin van die boorgattoneel "die diepte van die Here se genade" noem, maak Boet op sy eie inisiatief staat: hy weier om van mediese hulp gebruik te maak en gebruik eerder ’n temperatuurkaart (biadsy 36). ’n Ooreenkoms tussen die boorgattoneel en die veldtoneel is dat in beide iets besweer word. In eersgenoemde is dit die "bose" wat "met God’s gawe" besweer moet word (biadsy 19); in laasgenoemde moet die son "ons geluk besweer" (biadsy 37). Alhoewel daar dus in beide tonele sprake is van "besweer", verskil die fundamentele instelling van die betrokkenes. Die veldtoneel is daarom nóg ’n illustrasie van Boet se trots en sy toenemende ‘blindheid’. '■*Ironie, meer spesifiek ironiese visie, speel ’n rol in hierdie teks. Dit kom die duidelikste na vore in die ommekeer van roUe. Vir Boet word God die groot koggelaar (onder andcre biadsy 42), maar Anker se vir hom op biadsy 55 dat hy "God (wil) speel". Verder: tydens die biddag vir reën word Anna vir hom ’n "duiwelsbruid" (biadsy 43), hul tweede ‘huweliksnag’ is cintlik ’n ‘huwelilísdag’. Talle ironiese situasies (byvoorbeeld die kroegtoneel) ontstaan omdat Boet nie daarvan bewus is dat Anker sy halibroer is nie. '*’Lecs hierdie stelling teen die agtergrond van die volgende woorde deur Eksteen (1971) en Brooke- Rose (1% 5). Eksteen (1971:20) verduidelik: "Op grond van ’n analise van die vergelyking en die melafoor, enersyds, en die empiriese gegewens met betrekking tot die grammatiese gcdrag van ’n verskeidenheid stylfigure, andersyds, word die voorlopige gevolgtrekking gestel dat figure soos die personinkasie, sinekdogee, antonomasia, metonimia e.d.m. almal metafore is." In aansluiting daarby verklaar Brooke-Rose (1%5:4): 'Now m etaphor is the chief of the tropes, but it is obvious even within the system of rhetoric that several tropes and even other figures can be combined in one m etaphor..." In die geval van Knaplat se woorde, "Dan het die koggehnandcrvoet hom t6g vertrap", het ons ’n metafoor, wat tot stand kom as gevolg van die funksie wat onder andere sinekdogee en metonimia daarin vervul. 5. Die veldtoneel Binne hierdie verband word daar, teen die agtergrond van die rol wat vrugbaarheidsrituele in die historiese ontwikkeling van die drama in die algemeen gespeel het, van ’n besonder kragtige simbool gebruik gemaak. Daarom is dit opmerklik dat die simboliek van die son dramaties nie verder in die handelingsverloop van die teks geintegreer is nie. Daarteenoor is die gebruik van die son op ideële vlak as simbool wél verklaarbaar teen ’n psigoanalitiese agtergrond. Vergelyk, in dié bespreking, die verwysings na Jung se teorieë. '■*Ironie, meer spesifiek ironiese visie, speel ’n rol in hierdie teks. Dit kom die duidelikste na vore in die ommekeer van roUe. Vir Boet word God die groot koggelaar (onder andcre biadsy 42), maar Anker se vir hom op biadsy 55 dat hy "God (wil) speel". Verder: tydens die biddag vir reën word Anna vir hom ’n "duiwelsbruid" (biadsy 43), hul tweede ‘huweliksnag’ is cintlik ’n ‘huwelilísdag’. Talle ironiese situasies (byvoorbeeld die kroegtoneel) ontstaan omdat Boet nie daarvan bewus is dat Anker sy halibroer is nie. 54 Cirlot (1962:304) skryf in hierdie verband: "Another alchemic concept, that of ... the invisible essence of the celestial Sun which nourishes the inborn fire of Man ... is an early pointer to the way the astral body has latterly been interpreted by psychoanalysts, narrowing its meaning down to that of heat or energy, equivalent to the fire of life and the libido. Hence Jung’s point that the Sun is, in truth, a symbol of the source of life and of the ultimate wholeness of man ... ". Teen die agtergrond van die rituele aard van die veldtoneel is die implikasie dat die son uiteindelik vir Boet ’n kind in die plek van Klein- Ben moet besorg. 6. "(D)ie rykste taal in die Afrikaanse drama’ Hough (1988) maak die stelling dat dié drama "van die rykste taal in die Afrikaanse drama" bevat. Die eerste spreekbeurt, naamlik Knaplat se woorde op bladsy 1, het ’n didaktiese strekking. Die kern van die eerste spreekbeurt lui soos volg: Dan het die koggelmandervoet hom t6g vertrap. H ier in ons kontrei is dit wet, ’n waarheid soos kaiingklip cnmuistepelbos: vertrap jy/iom, vertrap hy;ou. ... Boet Cronjé, jy moes dit geweet het. ... dis die slotsom van ’n leeftyd saam met Boet Cronjé ... (my kursivering - JLC). Die didaktiese strekking van die spreekbeurt is die slotsom waarna Knaplat verwys, naamlik dat die koggelmandervoet Boet tog vertrap het. Die woord "koggelmandervoet" het ’n oordragtelike betekenis. Dat die woord nie letterlik verstaan moet word nie, word deur die disjunktiewe aanwending van die woord "vertrap" aangedui. As ’n vorm van metaforiese taalgebruik vertoon "koggelmandervoet", binne die konteks van die uiting, sinekdogeiese én metonimieseyzinfcsie.iS ’n Koggelmander se voet is maar een van sy vier pote, met ander woorde ’n deel wat sinekdogei'es ’n geheel verteenwoordig. Binne die konteks van hierdie uiting is genoemde geheel nie ’n ware koggelmander (’n reptiel behorende tot die familie Agamidae) nie, maar groei die konsep koggelmander algaande metonimies om alles in te sluit wat die kode koggel in die drama anafories aandui. Binne die konteks van die betrokke spreekbeurt verwys die woord "koggelmandervoet", soos die woord "muistepelbos", ook na ’n plant. Die koggelmandervoet se takke lyk soos ’n koggelmander se voet (WAT, 1976, s.v. "koggelmandervoetkaroo" en Smith, 1966:303). Indien aanvaar word dat Boet Cronjé, in die tweede helfte van die handelingsverloop, almal en alles om hom vertrap, kan die koggelmandervoet as verteenwoordiger van die natuur beskou word. Vergelyk in hierdie verband hoe Boet weier om die wateraar oop te boor en hoe plant en dier as gevolg van daardie besluit moet ly. Dit kom daarop neer dat 55 55 die natuur op Boet ‘wraak neem’ en hóm Vertrap’: omdat hy nie die water voorsien het wat hy kon nie, het hy algaande uitgeboer.i^ Dit is veral die skaapram, Knaplat, se woorde wat Boet se misdrywe teen die natuur uitlig. So beskuldig hy Boet op bladsy 3 van selfsug: "Ons was een met hierdie grond, maar vir jou was ek iets om getap te word; die skaap met wie jy kon maak soos en wat jy wou. ■^Die mate waarin die natuur ‘vertrap’ is, word wecrspieël in die gehardheid van die koggelmander­ voet. Smith (1966:303) skryf daaroor: T h e plants are extremely drought resistant and tenacious of life. Much relished and usually closely grazed by stock and will withstand heavy grazing, but rapidly recovers when the veld Is rested." 6. "(D)ie rykste taal in die Afrikaanse drama’ My hele bestaan was net vir jou." Nog feller is die aanklag op bladsy 12: "Wat weet jy van swart droogtes se seer? Seer lê nie net in jou oog of jou gemoed nie. Dié droogte pyn in my maag." Dat Knaplat kan praat en in alle opsigte soos ’n mens optree, gee reeds ’n aanduiding van die mate waarin werklikhede in die drama deureenspeel. Voorbeelde van sodanige werklikhede is die werklikheid waarin Knaplat (^K naplat), Anker (WAnker), Anna (WAnna), Ben ('''Ben), Klein-Ben ('*^Klein-Ben) en Boet self ("'Boet) optree. Hierdie werklikhede verteenwoordig subwêrelde (vergelyk Elam, 1980, hoofstuk 4), wat ’n wisselende invloed op die handelingsverloop het. Die integrale wyse waarop elke subwêreld sy funksie in die drama se plan vervul, dra daartoe by dat die totale dramatiese werklikheid vervreemdend inwerk. In hierdie opsig verraai Die koggelaar, soos Ek, Anna van Wyk, op eiesoortige wyse die invloed van die epiese teater. Dit geld veral die wyse waarop die drama aspekte van die gewone werklikheid aanspreek. Die woord "koggelmandervoet" hou verder, op grond van die gemene voorkoms van die woorddeel koggel-, met die titel verband. Op grond van die wyse waarop die kode koggel in die teks self optree, verwerklik dit die algemene woordeboekbetekenis van "iem. of iets wat koggel" (WAT, 1976, s.v. koggelaar). 1. Ten slotte Dit is inderdaad die geval dat Die koggelaar plek-plek van die lykste taal in die Afrikaanse drama het en dat dié taalgebruik emosioneel is. Dit dra daartoe by dat die teks dramatics én opvoeringsgerig is. Dit is egter ook waar dat sommige sake in die handelingsverloop té bedag voorkom. In hierdie verband kom Boet se selfmoord onbevredigend, selfs melodramaties, oor. Dit is nie ’n verrassing nie - waarmee bedoel word dat die slottoneel ’n ander funksie vervul as om ’n tevrede toeskouer, soos in ’n tradisionele Aristoteliaanse drama, huis toe te laat gaan. Die slottoneel buig terug na die openingstoneel, ’n werkwyse waarvan Fourie ook in Ek, Anna van Wyk en Die groot wit roos gebruik maak. Hierdie procédé lei daartoe dat Die koggelaar iets van ’n epiese onthullingsdrama word, wat van die toeskouer vereis om denkend saam met ’n ‘verklarende’ handelingsverloop te beweeg. Dit loop in die strategiese slottoneel daarop uit dat die klem nie op Boet se selfmoord val nie, maar op dié punchline (Anker se woorde, bladsy 61): "Nee, ek is nog daar.” 56 Daarmee verskuif die fokus weg van die eb en vloed wat Boet se karakterisering tot dusver gekenmerk het, na die idee wat die drama wil oordra: dat die ondergeskikte die pick van die maghebber neem. ’n Totale vervanging van ’n ou met ’n nuwe orde is dit egter nie, want Boet en Anker het baie met mekaar gemeen. Hulle het onder andere dieselfde vader (Ben) en is halfbroers. Wil die dramaturg hiermee sê dat geen nuwe orde volkome nuut of anders kan wees nie? Wil hy sê dat dieselfde ‘droogtes’ in Anker teenwoordig is as in Boet? Maar hoe skakel dit dan met die kroegtoneel? Die skakeling met die kroegtoneel lê in die aandag wat daarin aan ras gegee word. In die slottoneel (bladsy 60) verf Boet die damvloer wit, en herhaal dan: "Wit soos ek!" In die nuwe orde, verteenwoordig deur Anker, sal daar nie plek wees vir rasseonderskeidings op grond van kleur nie. Daarom kan Knaplat, die personasie van ’n "swart akteur’’ (bladsy 1), in ’n simboliese gebaar (bladsy 61) van sy "wit draadmasker" (bladsy 1) ontslae raak (my kursivering - JLC). Ongelukkig wil dit voorkom of die slottoneel té swaar dra aan die idee (ras). Dit kom daarop neer dat die idee nie genoegsaam deur die handelingsverloop voorberei word nie. 1. Ten slotte Die klem het in die handelingsverloop té duidelik op Boet en sy droogtes geval om die idee in die slottoneel oortuigend genoeg te motiveer. Die karakter, Boet Cronjé, mag wel in die Afrikaanse dramaliteratuur voortleef, maar dit sal nie wees as gevolg van volronde karakterisering nie. Daarvoor is sy geding met homself, met God, met sy huisgenote en met sy gemeenskap te enkelvoudig. Ook ontbreek dit hom aan innerlike en sosiale statuur om die droogtes om en in hom met verbeelding aan te pak. ’n Periandros of Germanicus (in die dramaliteratuur) of Bart Nel (in die prosaliteratuur) is hy nie. Sy aanspraak op voortbestaan mag spruit uit die onverbiddelike manier waarop hy op sy ondergang afstuur, en die feit dat hy aan die einde ’n mate van selfinsig openbaar. Van MeUe, J. 1977. Bart Nel. Pretoria : Van Schaik. Van Rensburg, P. 1989. Pieter Fourie: Diekoggelaar. SouthAfiican TheatreJoumal,'MT)-^2i-\2S. Verklarende Afrikxumse Woordeboek, bewerk deur M.S.B. Kritzinger, F J. Labuschangne & P. de V. Pienaar. 1972. S.v. allegoric. Pretoria; Van Schaik. Woordeboek van die AfrikaanseTaal,átc\ 6. 1976. S.v. koggelaar, koggelmandervoetkaroo & koggelram. Pretoria: Staatsdrukker. Universiteit van Suid-Afnka 8. Literatuuriys Brooke-Rose, C. 1965. A grammar o f metaphor. London : Mercury. Cirlot, J.E. 1962. A dictionary o f symbols. Translated from the Spanish by J. Sage. New Y ork: Philosophical Library. , g f p y Cirlot, J.E. 1962. A dictionary o f symbols. Translated from the Spanish by J. Sage. New Y ork: Philosophical Library. Eksteen, L.C. 1971. Die metafoor. Standpunte 94, 24(4);14-26. Elam, K. 1980. The semiotics o f theatre and drama. London : Methuen. (New Accents.) p Elam, K. 1980. The semiotics o f theatre and drama. London : Methuen. (New Accents.) Fletcher, A. 1982. Allegory, the theory o f a symbolic mode. Ithaca : Cornell University Press. Fordham, F. 1975. A n introduction to Jung’s psychology. Harmondsworth : Penguin. Fouric, P. 1988. Die koggelaar. Pretoria : HAUM-Literêr. Harrison, J.E. 1951. Ancient an and ritual. Oxford : University Press. Honig, E. 1982. Dark conceit: the making o f allegory. Hanover : Univers g g f g y y g Hough, B. 1988. Fourie se drama is mecsterlik. Insig: 44-45. Junie. Hough, B. 1988. Fourie se drama is mecsterlik. Insig: 44-45. Junie. Hough, B. 1988. Fourie se drama is mecsterlik. Insig: 44-45. Junie. . Fourie se drama is mecsterlik. Insig: 44-45. Juni g g Louw, N.P. van Wyk. 1970. Berei in die woestyn: 'n sinne- en wa-spel. Kaapstad : Tafelberg. .P. van Wyk. 1970. Berei in die woestyn: 'n sinne- en wa-spel. Kaapstad : Tafelberg. Muller, P., Du Preez, H., Scholtz, L. & Van Rensburg, C. 1989. Die wolf in ons midde. Insig; 10-14. Jul. Muller, P., Du Preez, H., Scholtz, L. & Van Rensburg, C. 1989. Die wolf in ons midde. Insig; 10-14. Jul. Schutte, H J. 1989. Ontgrensing en verruiming van die Afrikaanse drama in die tagtigerjare. Tydskrifvir Letterkunde, 26(4):76-88. Schutte, H J. 1989. Ontgrensing en verruiming van die Afrikaanse drama in die tagtigerjare. Tydskrifvir Letterkunde, 26(4):76-88. ( ) Smith, C A . 1966. Common names o f South African plants. Edited by E.P. Philips & E . van Hoepen. Pretoria: Government Printer. (Botanical Research Institute: Botanical Survey Memoir, no. 35.) Smith, C A . 1966. Common names o f South African plants. Edited by E.P. Philips & E . van Hoepen. Pretoria: Government Printer. (Botanical Research Institute: Botanical Survey Memoir, no. 35.) ) Van der Kun, J.I.M. 1938. Handelingsaspecten in het drama. Nijmegen : Berkhout. 57 58

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/777/947

Afrikaans

Abstract Feminists feel that in literary criticism not enough consideration is given to feminism as an ideology in the production of texts. According to them, existing literary criticism is strongly man-centred. This is especially true of the practice of South African literary criticism. Although feminism does not have at its disposal a formulated feminist literary criticism, a great deal of research has been done in this direction abroad. This is especially the case in Europe and America. Feminist literary critics apply themselves to the representation of the woman in works by male authors and an analysis of feminine experience in the production of texts by women. This article is an exploration of the Anglo-American and French approaches in feminist literary criticism. An attempt is made to formulate the aims of a possible South African feminist literary criticism in order that not only the general norms, but also the feminist codes in the production of a text, speak towards the fmal interpretation of a work. No. 3 November 1991 No. 3 November 1991 ISSN 0258-2279 LITERA TOR12 November 1991 J.W.duPlessis D.H. Steenberg Uit die oojgpunt van ’n vrou? Perspektief op feministiese literêre kritiek in die kader van die Airikaanse prosa J.W.duPlessis D.H. Steenberg J.W.duPlessis D.H. Steenberg g Uit die oojgpunt van ’n vrou? Perspektief op feministiese literêre kritiek in die kader van die Airikaanse prosa Abstract Abstract 1. Inleidend Die feminisme en spesifiek die uitbeeld van feministiese idees in literatuur, het in die laaste paar jaar momentum begin kry in Suid-Afrika. Dit bring mee dat daar met nuwe oë na sekere tekste gekyk word wat noodwendig móét lei tot nuwe interpretasies. Soos gebeur het met die vernuwing in die Sestigerprosa, sal ook die huidige literêr-kritiese norme moet tred hou met dié stroming binne die Afrikaanse literatuur. Die doel van hierdie artikel is om ’n paar perspektiewe te open wat as riglyne kan dien wanneer ’n feministiese teks geëvalueer word of met ’n feministiese perspektief na ’n teks gekyk word. Van die begin af moet gesê word dat die feministiese literêre kritiek geen duidelike eenstemmigheid toon nie. Nie alleen verskil feministe oor die inhoud van die term feministiese kritiek nie, maar daar bestaan ook uiteenlopende sienings van die onderwerp, metode en teoretiese begronding daarvan. Fundamenteel sentreer die feministiese literêre kritiek rondom ’n ondersoek na die repre- sentasie van die vrou in werke deur manlike outeurs en ’n analise van vroulike ervaring in 71 die produksies van vroulike outeurs. Die sentrale term hier is truthA ’n Werk word gevolglik geëvalueer op grond van sy waarheidsgetrouheid met betrekking tot die repre- sentasie van die vrou uit ’n vroulike oogpunt. Maggie Humm (1989:40) formuleer dié oogpunt soos volg; die produksies van vroulike outeurs. Die sentrale term hier is truthA ’n Werk word gevolglik geëvalueer op grond van sy waarheidsgetrouheid met betrekking tot die repre- sentasie van die vrou uit ’n vroulike oogpunt. Maggie Humm (1989:40) formuleer dié oogpunt soos volg; Criticism is feminist if it critiques existing disciplines, traditional paradigms about women, nature or social roles, or documents such work by others, from the point of view of women. Die benadering of kritiese metodes wat gevolg word, is baie uiteenlopend van aard. Myra Jehlen (1981:575) sou wou sien dat die tradisionele kritiek op een of ander wyse "directly and organically" in die feministiese literêre kritiek geabsorbeer word. Veral die Marxistiese benadering se gelykheidsidee en die resepsie-estetika se klem op die reseptor of leser (Driver, 1982:210) vind genoegsame aanklank by die feministiese benadering om integrasie te regverdig. Howard Felperin (1985:208) verwys na ’n klemverskuiwing in die feministiese benadering: Feminism too has sought to extend methods derived from marxist and freudian models, in this case toward establishing gender as a new or neglected ground of literary study. ' Truth dui op waarheidsgetroue uitbeelding van die vrou in tekste deur mans, deur vroue, asook in Uterêre kritiek. 1. Inleidend Ook Humm (1989:40) plaas gender in die sentrum van alle feministiese kritiek Whatever the ‘moments’ and ‘modes’ of feminist criticism, all critics call for a re-evaluation of the concepts, history and politics of literary studies in terms of gender in order to create a new literary landscape. Omdat die feminisme enige ‘manlik georiënteerde’ literêre benadering verwerp, spreek dit vanself dat die feministiese literatuurkritiek ’n eiesoortige metode of invalshoek sal ontwerp. In hierdie rigting word reeds gedink wanneer Maggie Humm (1986) onderskei tussen aanhangers van die psigo-analitiese, marxisties-feministiese, mitiese, swart en lesbiese kritiese metodes. Mieke Bal et al. (1984:21) se mening word soos volg weergegee: Mieke Bal et al. (1984:21) se mening word soos volg weergegee: Mieke Bal et al. (1984:21) se mening word soos volg weergegee: De meeste gangbarc mcthodcn (zijn) sterk viricentrisch. Het is mogelijk, dat ze daardoor ongeschikt zijn voor feministisch onderzoek, maar dat is niet noodzakelijk hct geval. Sommigc methoden zijn weliswaar sterk op raannclijkc categoriecn gericht maar gevcn juist daardoor ecn rcëcl bccid van hct onderzoeks object, een becld dat dan vervolgens bekritiseerd kan worden. Andere methoden kunnen pas gebruikt worden nadat ze bijgesteld zijn. Daarteenoor verwerp Deborah Rosenfelt (1984:173) enige flirtasie met tradisionele literêre kriteria: "Only in autonomous programs can Women’s Studies continue its evolution toward disciplinary status and achieve its full intellectual and political promise." Ellen Moers (1976), Elaine Showalter (1977) en Gilbert en Gubar (1979) se kritiese werke manifesteer reeds ’n vroulike invalshoek of vroueliteratuur as ’n spesifieke veld, ’n Mens dink hier onwillekeurig aan Showalter se werk, A literature of their own: British women novelists from Bronte to Lessing (1977) waarin sy die literatuur van verskeie vroueprosai'ste uit verskillende tydperke ontleed en onder andere tot ’n heel ander interpretasie kom as wat die ‘tradisionele’ literatuurkritiek by verskyning van die werke oor laasgenoemde te sê ' Truth dui op waarheidsgetroue uitbeelding van die vrou in tekste deur mans, deur vroue, asook Uterêre kritiek. 72 gehad het. Dit kon sy doen bloot omdat sy uit ’n ander invalshoek (die feminisme) analiseer. gehad het. Dit kon sy doen bloot omdat sy uit ’n ander invalshoek (die feminisme) analiseer. Ellen Messer-Davidow (1989:63) soin dié ambivalensie in die feministiese literêre kritiek op: p Some continue to borrow ... from traditional schools ... Others fear that the enterprises of writing and thinking, let alone criticism, arc so thoroughly infected by patriarchal ideology that women can achieve expression only through a new female biolanguage or rebellious silence. The dilemma appears to be that we cannot do with traditions and cannot do without them. Wat vasstaan, is dat feministiese literatuurkritiek hoogstens kan aanspraak maak op ’n pick in die ry van benaderingswyses. Dit is immers so dat ’n interpretasie van ’n werk slegs wetenskaplik aanvaarbaar is wanneer die stappe wat deur die interpretator (kritikus) geneem word vanuit ’n hipotese, via tekstekens tot interpretasie navolgbaar en kontro- leerbaar is. Dit is die ideaal van objektiwiteit. Dit beteken nie dat elke beoordelaar van so ’n interpretasie ook met die ideologiese onderbou sal saamstem nie. ^ Objektiwiteit word deur feministe verwerp op grond daarvan dat die meganismes van mag en sosiale kontrole onderliggcnd is aan die literere kritiek. (Straub, 1989:866.) Dieselfde gedagte word uitgespreek deur Moi (1985:82-86). Mieke Bal et al. (1984:21) se mening word soos volg weergegee: the critic’s attitude unconsciously reveals the fact th a t... male reviewers just cannot attach the same degree of authority to a voice they know to be female. Wat hierdie twee feministe onder andere sê, is dat manlike kritici nie vertrou kan word met die evaluasie van ’n (spesifiek) feministiese werk nie. Hulle ingebore of aangeleerde opvattings oor vroulikheid speel altyd (onbewustelik) ’n rol in hulle kritiese oordeel. Maar omdat kritiek ook interpretasie behels, spreek dit nie vanself dat ’n manlike kritikus nie ’n feministiese teks kan interpreteer nie. Net soos vroulike kritici reg kan laat geskied aan tekste deur manlike skrywers (aan die hand van die ‘tradisionele’ kritiek byvoorbeeld), kan mans, veral dié wat op hoogte is van die feministiese kodes in feministiese tekste, myns insiens betroubare interpretasies lewer. Sou die feministe reg hê, volg dit dat ’n manlike benaderingswyse aan die hand van ’n sekere (manlike) teorie (argetipies, marxisties, strukturalisties, psigo-analities, semiotics, dekonstruktief, hermeneutics) ook nie reg kan laat geskied aan ’n feministiese literêre produksie nie. Feministe staan dus skeptics teenoor litcrêrc kritcria wat deur die patriargaat geskcp is. In hierdie verband oefen hulle twee opsies uit: ’n Aantal feministiese kritici poog om die kritcria binne die bestaande akademicse institusics te hervorm en ’n cic weloorwoë kritiese diskoers daar te stel wat sy feministiese aard sal behou sondcr om die bestaande instelling (establishment) tc vcel te versteur. Ander feministiese kritici verkies om die bestaande kriteria reaksionêr te verwerp of tc ignorcer as van gcen bclang vir feministiese teksproduksies nie. Hulle sou eenvoudig ‘soos vroue’ lees: Reading as a woman is not necessarily what occurs when a woman reads; women can read and do read as men. We have to think through just what it implies to ask a woman to read as a woman - which is what I take as feminist criticism. (Humm, 1986:13.) Reading as a woman is not necessarily what occurs when a woman reads; women can read and do read as men. We have to think through just what it implies to ask a woman to read as a woman - which is what I take as feminist criticism. (Humm, 1986:13.) Vroulike resepsie word onder andere bcpaal deur die vrou se biologicsc geslag, haar identifisering met haar cie geslag en haar persepsie van haar geslagsrol. Eers wanneer sy haarself kan bevry van die patriargale opvattings oor wat ‘vroulikheid’ is, kan sy ‘feministies’ lees. Mieke Bal et al. (1984:21) se mening word soos volg weergegee: Wanneer die beoordelaars (lesers) die hipotese nie deel nie, sal hulle die interpretasie as irrelevant beskou, al is die betoog navolgbaar (Van Alphen, 1987:69). Ook Shumway (1989:108) erken dat daar ’n verskil in benadering tot die literatuur kan wees, maar dat kritici almal daarop toegespits is cm die ‘waarheid’ te ontdek. Hierdie solidariteit van lede van ’n dissi- pline berus op objektiwiteit (’n fenomeen wat nie deur feministe erken word in literêre kritiek nie).^ Catharine MacKinnon (1982:527) wys op die verband tussen benadering (metode) en die uiteinde van die interpretasie: The method selected determines each theory’s vision of reality, which is to say in my terms that the method of reasoning determines a criticism’s framing of its subject. Clearly ... there is a relationship between how and what a theory sees ... Method in this sense organizes the apprehension of truth; it determines what counts as evidence and defines what is taken as verification. Net soos daar geen eenvormige feministiese metode is nie, bestaan daar ook geen geformuleerde feministiese literatuurkritiek nie. Volgens Howard Felperin (1985:209) moet feministiese kritiek nog "a theory or a practice comparable to those of its models in intellectual coherence or explanatory power" genereer. Toril Moi (1985:87) beweer dat ten spyte van aansprake dat Anglo-Amerikaanse feministiese literêre kritiek alreeds nuwe metodes en analitiese prosedures genereer, "little evidence of such developments" gevind word en "the lack of a suitable theory of feminist criticism has become a virtuous necessity ..." Hierteenoor noem Humm (1989:40) Kate Millett se Sexual Politics (1969) ’n baanbre- kerwerk op die gebied van die feministiese kritiek. Volgens Humm bestudeer Millett, en kritici soos Judith Fetterley en Mary Ellmann ideologieë in manlike skryfwerk en lê hulle die misogenie in die literatuur bloot. Humm noem ook dat alle feministiese kritiek swaar op teorie leun, maar dat die Anglo-Amerikaanse kritiek ook die geskiedenis van vroulike skryfwerk en leeswerk herkonstrueer. 73 2. Die ideologiese uitgangspunte van ’n feminisdese literêre krítíek Feministiese kritici huldig oor die algemeen die opvatting dat die tradisionele literêre kritiek man-gesentreerd is. "Het geslacht van de beoordeelde, als zij een vrouw is, speelt altijd een rol in de literaire kritiek. Stilzwijgend natuurlik", skryf Hannemieke Stamperius in Vrouwen en literatuur (1980:18). Dit impliseer dat die tradisionele literêre kritiek nie geskik bevind word vir feministiese kritiese ondersoeke nie. Moi (1985:35) vertaal en haal die Sweedse kritikus Pil Dahlerup in dié verband aan: ... ^ Polities in feministiese (erm c beteken die opposisic teen patriargie en seksisme in al sy vorme. (Eagleton, 1989:198.) Mieke Bal et al. (1984:21) se mening word soos volg weergegee: ’n Kennis van hierdie teoretiese onderbou van ’n feministiese literêre kritiek is essensieel om die verskillende literêr-kritiese teorieë van feministe te begryp. Mieke Bal et al. (1984:21) se mening word soos volg weergegee: Aan die ander kant glo feministe dat die literatuur self slegs die manlike ideologic vertolk (Humm, 1986:33). Een manier om dit te beveg, is om ‘polities’^ betrokkc tc raak. "The principal objective of feminist criticism has always been political: it seeks to expose, not to perpetuate, patriarchal practices", skryf Moi in haar Sexual/textualpolitics (1985:xiv). Hier- volgens streef die feministiese kritikus na institusionele veranderingc wat onder andere 74 bereik kan word deur die meaium van die literêre kritiek. Dit skep weer ’n nuwe probleem vir feministiese kritici, naamlik om politieke betrokkenheid te vereenselwig met ‘goeie’ literêre kritiek. Die strategie wat oor die algemeen gevolg word, is dié van Kate Millett wat in haar werk, Sexual Politics (1969) poog om kritiese standaarde en politieke betrokkenheid te versoen. Feministe gee deurgaans toe dat geen literêre kritiek neutraal kan wees nie. Moi (1985:43- 44) stel dit so: Feministe gee deurgaans toe dat geen literêre kritiek neutraal kan wees nie. M No criticism is ‘value-free’, ... we all speak from a spedíïc position shaped by cultural, social, political and personal factors ... The importance of this principle cannot be over>estÍmated: it remains one of the fundamental assumptions of any feminist critic to date. Opsommend kan gesê word dat feministiese literêre kritiek van drie basiese veronder- stellings uitgaan: * Literatuur en kritiek is ideologies omdat geslagtelikheid kritici en skrywers se teksproduksies manipuleer. Dit kom tot uiting in die styl van elke individuele outeur. ’n Feministiese literêre kritiek hou dus rekening met die kulturele ideologie wat die teks kenmerk. * Literatuur en kritiek is ideologies omdat geslagtelikheid kritici en skrywers se teksproduksies manipuleer. Dit kom tot uiting in die styl van elke individuele outeur. ’n Feministiese literêre kritiek hou dus rekening met die kulturele ideologie wat die teks kenmerk. * Daar bestaan geslagsverwante skryfstrategieë. Die aanname word gemaak dat mans en vroue onder andere taal verskillend gebruik, oor ’n verskillende woordeskat beskik en dit verskillend aanwend: "Women speak in a sexually distinctive way from men" (Humm, 1986:7). ’n Feministiese kritiek sal hierdie linguistiese en ander verskille (kodes) in aanmerking neem. * Manlike norme word aangelê by die beoordeling van vroulik-georiënteerde tekspro­ duksies waardeur vroue se werk onderskat of uitgesluit word. Hierdie manlike verwy- singsraamwerk moet deur ’n vroulike verwysingsraamwerk vervang word. ’n Kennis van hierdie teoretiese onderbou van ’n feministiese literêre kritiek is essensieel om die verskillende literêr-kritiese teorieë van feministe te begryp. 3.1 Die Anglo-Amerikaanse benadering Elaine Showalter word allerwee beskou as een van die belangrikste feministiese kritici in die VSA. Uit twee artikels uit haar pen, Towards a feminist poetics" (1979) en "Feminist criticism in the wilderness" (1981) kan haar teorieë afgelei word. Showalter onderskei tussen twee vorme van feministiese kritiek. Die eerste noem sy feminist critique, en dit sentreer rondom die vrou as leser. Vanuit hierdie perspektief word manlike teksproduksies gelees as ’n "historically grounded inquiry which probes the ideological assumptions of literary phenomena" (1979:25), en vorm deel van die ‘suspisieu- se’ benadering waarvan Kate Millett in haar genoemde werk melding maak. Daar word van die standpunt uitgegaan dat vroue tot ’n sekere geslagsrol getipeer is en dat hierdie tipering in literêre produksies gerepresenteer word. Die literêre kritiek moet hierdie tiperings ondervang en aan die kaak stel. Die tweede vorm van feministiese kritiek wentel om die vrou as skryfster - iets wat sy Gynocritics noem. Elaine Showalter het veral bekend geraak oor hierdie benadering. Ginokritiek bestudeer die geskiedenis, temas, genres en strukture van die letterkunde deur vroue asook die psigodinamika van vroulike kreatiwiteit soos gemanifesteer in spesifieke tekste deur spesifieke skryfsters. The programm e of gynocritics is to construct a female framework for the analysis of women’s literature, to develop new models based on the study of female experience rather than to adapt male models and theories. Gynocritics begins at the point when we free ourselves from the linear absolutes of male literary history, stop trying to Tit women between the lines of the male tradition, and focus instead on the newly visible world of female culture (Showalter, 1979:22). Teenoor die ‘agterdog’ wat die feminist critique kenmerk, is Ginokritiek simpatieker ingestel en soek dit eerder na identifikasie in plaas van konfrontasie. Die hermeneutics of suspicion wat veronderstel dat die teks nie is of nie slegs is wat dit voorgee om te wees nie, en daarom onderliggende kontradiksies, konflikte, afwesighede en stiltes naspeur, word vir manlik-geproduseerde tekste gereserveer. Die feministiese kritikus moet, volgens Showalter, ingestel wees op die moontlikheid dat die vroulike teksproduksie ’n ander status as die manlike teksproduksie beklee: One of the problems of the feminist critique is that it is male-oriented. If we study stereotypes of women, the sexism of male critics, and the limited roles women play in literary history, we are not learning what women have felt and experienced, but only what men have thought women should be. 3. Feministiese krities-teoretiese benaderings Die basiese uitgangspunt van feministiese literêre kritiek is wat Messer-Davidow (1989:78) "ideas about sex and gender" noem. Hieruit spruit twee basiese benaderingswyses: Die basiese uitgangspunt van feministiese literêre kritiek is wat Messer-Davidow (1989:78) "ideas about sex and gender" noem. Hieruit spruit twee basiese benaderingswyses: Die basiese uitgangspunt van feministiese literêre kritiek is wat Messer-Davidow (1989:78) "ideas about sex and gender" noem. Hieruit spruit twee basiese benaderingswyses: * ’n ondersoek na die representasie van vroulikheid in teksproduksies, die sogenaamde "images of women-criticism", en • ’n analise van vroulike teksproduksies of 'Svoman-centered perspective" (Moi, 1985:52). Feministiese literêre teorieë kan feitlik deurgaans na die volgende tekste teruggevoer word: Simone de Beauvoir se The second sex (1949), Katharine M. Rogers se The troublesome helpmate (1966), Mary Ellman se Thinking about women (1968) en Kate Millett se Sexual politics (1969). Feministiese literêre teorieë kan feitlik deurgaans na die volgende tekste teruggevoer word: Simone de Beauvoir se The second sex (1949), Katharine M. Rogers se The troublesome helpmate (1966), Mary Ellman se Thinking about women (1968) en Kate Millett se Sexual politics (1969). 75 75 Omdat die Anglo-Amerikaanse en Franse benaderings tot feministiese teksproduksies wesentlik verskil, sal dit onder aparte hofies bespreek word. 3.1 Die Anglo-Amerikaanse benadering (Showalter, 1979:27.) Uit die aangehaalde gedeeltes blyk dat Showalter haar instel op die vrou se belewenis en ervaring. Hierdie belewenisse en ervarings kan slegs uit vroulike teksproduksies afgelei word. Die teks is dus niks meer as ’n deurskynende medium waardeur ‘ervaring’ bemagtig word nie. Die feministiese kritiek fokus op hierdie sigbare wêreld van die vroulike kultuur en bring dit aan die lig. Showalter verwerp die gebruik van enige manlike kriteria en bepleit die formulering van ’n feministiese literatuurkritiek. 76 ’n Tweede Anglo-Amerikaanse feministiese kritikus, is Annette Kolodny, wat eweneens in twee artikels haar benadering tot vroulike teksproduksies uiteensit. In "Some notes on defining a feminist criticism" (1975) spreek sy waardering uit vir kritici wat daartoe bygedra liet dat feministe "better define the portrayal of and attitudes toward female characters in a variety of authors and ... helped us to expose the ways in which sexist bias and/or stereotyped formulations of women’s roles in society become codified in literary texts" (1975:75). Sy maak ook melding van kritici wat op vroulike skryfsters konsentreer "in order to see if they might discern there some unique ‘feminine mode’” (1975:75). Sy self stel veral belang in die bestudering van vroulike styl as manifestasie van "the parameters of what may and what may not be spoken or revealed and, in some cases, extend even to claims upon what is admitted as TRUE or meaning-filled" (1975:77). Sy stel haar dus in op die vroulike onderwêreld of "inner mind" (78) as deel van vroulike bewussyn. In haar tweede artikel, "Dancing through the minefield" (1980), beskou sy die vasstelling van die geldigheid van estetiese waarde-oordele as die primêre taak van die feministiese kritikus: "What ends do these judgements (d.i. die geldende estetiese waarde- oordele/kritiek - JWdP) serve ... and what conceptions of the world or ideological stances do they (even unwittingly) help to perpetuate?" (1980:15.) Haar basis is dus ‘polities’. Verder beskou sy ’n feministiese literêre teorie as onnodig en bepleit ’n soort ‘pluralisme’"* in die benadering van literêre tekste, ... responsive to the possibilities of multiple critical schools and m ethods, but captive of none, recognizing that the many tools needed for our analysis will necessarily be largely inherited and only partly of our own making (Kolodny, 1980:18). Haar afwesigheid van ’n geformuleerde kritiese teorie laat aan die kritici ruimte om van mekaar te verskil. Verskillende interpretasies van dieselfde teks kan slegs bydra tot die geskakeerdheid van konteks-ondersoeke. '' Pluralisme dui op die moontlikheid om tekste ‘verskillend’ te lees sonder dat die een interpretasie die ander uitsluit. Dit weier om aan ’n ‘skool’ te bchoort, m aar wil gebruik maak van die kritiese mctodcs v^n allerlei bcnaderings of ‘skole’. 'i2 Die Franse benaderíng Teenoor die Anglo-Amerikaanse feministiese icritici se gesentreerdheid rondom die outeur, spits Franse feministiese kritici hulle veral toe op die probleme van die tekstuele, linguistiese, semiotiese of psigo-analitiese teorie. Die Franse lewer heelwat minder literêre kritielc, maar lewer veral ’n bydrae op die terrein van vroulike literêre produksies en taalaanwending. Die vernaamste strominge word verteenwoordig deur Héiêne Cixous, Luce Irigaray en Julia Kristeva. Die Franse literêre teoretici kan kortliks soos volg weergegee word: Hélêne Cixous ^ het veral bekendheid verwerf vir haar ondersoeke na die verhouding tussen vroue, vrouiikheid, feminisme en teksproduksie. Sy is skepper van die Franse êcriture féminine, wat resulteer uit haar ondersoeke na patriargale binêre denke. Volgens haar kom taal in ‘pare’ voor: aktief/passief, son/maan, man/vrou, en dergelike meer. Dis om ’t ewe watter ‘paar’ gekies word; die verskuilde man/vrou-opposisie met sy onont- kombare positief/negatief-waarde kan altyd as onderliggende paradigma nagespeur word. In hierdie binêre denke vind gedurig stryd plaas waarin die manlike of die aktiewe as oorwinnaar uittree. Daaruit volg dat die vrou altyd 6f passief is, 6f nie bestaan nie. Hierdie ‘ideologie’ moet, volgens Cbtous, deur feministe omgekeer word deur die vrou as bron van lewe, krag en energie te verklaar en deur ’n nuwe ‘vroulike’ taal (écriture féminine) te skep waarin binêre denke soos dit in die taalgebruik manifesteer, ondermyn word, ’n Vroulike skryfstyl "strive in the direction of difference, struggle to undermine the dominant phallogocentric logic, split open the closure of the binary opposition and revel in the pleasures of open-ended textuality" (vertaal deur Moi, 1985:108). Cixous ontken die moontlikheid om ooit ’n feministiese skryfstyl te definieer omdat taal vanuit die liggaam vloei en omdat dit wat vloeibaar is, nie vasgevang (gedefinieer) kan word nie: "The speaking woman is entirely her voice. She physically materializes what she’s thinking; she signifies it with her body." (1980:170.) Skiyf is slegs die verlenging van hierdie self-identifiserende spreekaksie. Cixous bepleit ’n spontane verhouding tussen vroulike taaluiting en die jouissance van die vroulike liggaam - ’n utopiese visie van vroulike kreatiwiteit in ’n ware nie-onderdrukkende en nie-seksistiese samelewing. Luce Irigaray* wat haar veral besig hou met die teorieë van Freud, by name sy beroemde uitsprake oor ‘penis-jaloesie’ by vroue, kom tot die slotsom dat die vrou slegs spieël vir die man se manlikheid is. ‘ Luce Irigaray het haar teorieë uiteengesit in 'Speculum of the other woman' (1974) waardeur sy uit Lacan se École freudienne geskors is - ’n bewys van dié werk se feministiese impak (Moi, 1985:140). ^ Homme beteken ‘man’ in Frans. 3.1 Die Anglo-Amerikaanse benadering ’n A ndersoortige benadering is dié van Myra Jehlen (1981:585) wat ’n radical comparativism in feministiese studie as geheel bepleit. Hiervolgens verwerp sy die eensydige fokus op ’n vroulike tradisie in die literatuur en stel sy ’n "investigation, from women’s viewpoint, of everything" (577) voor. Sy is nie te vinde vir ’n ideologiekritiek nie, maar streef na objektiwiteit - ’n siening wat haar die gramskap van baie feministiese literatuurkritici op die hals haal juis omdat feministe nie glo dat enige literêre kritiek objektief kan wees nie. Bogenoemde literatuurkritici is myns insiens verteenwoordigend van die Anglo-Ameri­ kaanse benadering tot die feministiese literêre kritiek. Dit maak egter nie voorsiening vir kritici wat hulle toespits op swart skryfsters of op ‘lesbiese’ teksproduksies nie. In die woorde van Humm (1986:16) is ’n feministiese literatuurkritiek slegs volledig indien dit rekening hou met "gender and class and race and sexual preference." ’n Volledige onder- soek na al hierdie aspekte is te omvattend vir hierdie artikel. Daarom volstaan ek met bo- staande bree representasie. 77 * Hélêne Cixous se tcorieê is o.a. uitcengesit in T h e laugh of the Medusa" (1980) en 'Castration or decapitation?" (1981). ^ Homme beteken ‘man’ in Frans. ’ Die Simboliese is in Kristeva se terme, die fase wat volg ná die pre-Oedipale fase. In hierdie fase begin die kind taal te verwerf en word hy/sy deel van die geordende strukture waarvan man/vrou een is. Die chora is ’n soort geslote ruimte waarin die kind in die pre-Oedipale fase verkeer en waarin alle trillings eindeloos opgevang word. Sodra die kind taal bemeester, word die chora opgehef en beweeg hy/sy in die Simboliese waarin hy/sy die vooraf bepaalde geslagsrol moet uitleef. 'i2 Die Franse benaderíng Representasie van die vrou spruit uit hierdie ‘hom(m)oseksualiteit’ bedoelende sowel eenselwigheid as manlikheid.”^ Omdat alles aan die man gemeet word, is die vrou afgesny van alles wat eie is aan háárself. Vasgevang in die spieëllogika van die patriargie kan vroue kies om te swyg, of onbegryp- baar te stamel. (Enige uiting wat buite die logika van die manlike mee^/erdiskoers val, is 78 per definisie onverstaanbaar.) Die vrou kan, volgens Irigaray, ook haar representasie as minderwaardige ‘man’ uitleef waardeur sy niks meer as ’n mimikus is nie. Die mimikus leef haar seksualiteit op manlike wyse uit ten einde iets te red van haar eie begeerte. Hierdie opsie is ’n vorm van histerie, volgens Irigaray. Volgens Irigaray het ’n vrou in ’n patriargale samelewing geen eie taal nie, maar kan sy ten beste ‘manlike’ diskoers imiteer. Haar skryfwerk moet dit onafwendbaar reflekteer. Moi vertaal en haal die implikasie hiervan soos deur Irigaray geformuleer, soos volg aan: She cannot pretend to be writing in some pure feminist realm outside patriarchy; if her discourse is to be received as anything other than incomprehensible chatter, she must copy male discourse. The feminine can thus only be read in the blank spaces left between the signs and lines of her own mimicy. (Moi, 1985:141.) Irigaray se strategic is om manlike diskoers aan die kaak te stel en met ’n vroulike diskoers te vervang. In hierdie sin sluit sy by Cixous aan. Die chora is ’n soort geslote ruimte waarin die kind in die pre-Oedipale fase verkeer en waarin alle trillings eindeloos opgevang word. Sodra die kind taal bemeester, word die chora opgehef en beweeg hy/sy in die Simboliese waarin hy/sy die vooraf bepaalde geslagsrol moet uitleef. ’ Die Simboliese is in Kristeva se terme, die fase wat volg ná die pre-Oedipale fase. In hierdie fase begin die kind taal te verwerf en word hy/sy deel van die geordende strukture waarvan man/vrou een is. Irigaray se strategic is om manlike diskoers aan die kaak te stel en met ’n vroulike diskoers te vervang. In hierdie sin sluit sy by Cixous aan. Anders as haar landgenote, glo Julia Kristeva nie aan ’n vroulike taaluiting of écriture féminine nie omdat sy nie aan ’n definisie van vroulikheid glo nie. Niks in die vrou se produksies van vandag of gister dra, volgens Kristeva, enige tekens van ’n vroulike skryfwyse nie Dit is wel moontlik om repeterende stilistiese en tematiese eiesoortighede op te spoor, maar dit wil nie sê dat hierdie kenmerkende eienskappe van die vrou se produksies net tot vroulike teksproduksies beperk is nie. Uit haar teorieë omtrent die chora^ en die Simboliese^ volg dat sy die vrou se onderdruk- king nie sien as essensieel van haar vroulikheid nie, maar as posisioneel: "What is perceived as marginal at any given time depends on the position one occupies." (Vertaal en geinterpreteer deur Moi, 1985:166.) Omdat die semiotiese nooit die Simboliese kan vervang nie, is dit slegs moontlik om die vroulike posisic binne die simboliese sigbaar te maak deur verdrywing (expulsion) of verwerping {rejection). In tekstuele terme beteken dit negatiwiteit: "The poet’s negativity is then analysable as a series of ruptures, absences and breaks in symbolic language, but it can also be traced in his or her thematic preoccupations." (Moi, 1985:170.) Franse feministiese literêre kritiek fokus dus hoofsaaklik op taalgebruik soos ook afgelei kan word uit ander Franse feministe (soos Chantal Chawaf en Xaviëre Gauthier), wat aanvoer dat vroulike seksualiteit ’n ondergrondse, onbekende entiteit is en dat die vrou dit juis in haar skryfwerk moet uitbuit. Manlike diskoers word verwerp en vervang deur ’n esoteriese taalaanwending waardeur die vrou die diskoers betree deur haar eie taalgebruik. Uit bpgenoemde bespreking van diverse teorieë blyk dit dus dat feministiese literêre kritiek geen eenvormige tegniek is nie. Die groot diversiteit binne hierdie gebied skep nie 79 alleen venvarring in feministiese kringe nie, maar bemoeilik ook die teoretiese begronding van hierdie veld, ’n Grondslag vir ’n moontlike feministiese literêre kritiek is deur Adrien­ ne Rich soos volg geformuleer: A radical critique of literature, feminist in its impulse, would take the work first of all as a clue to how we hve, how we have been hving, how we have been led to imagine ourselves, how our language has trapped as well as liberated us; and how we can begin to see - and therefore live afresh. ( Aangehaal deur Flowers, 1982:17.) 33 ’n Algemeen feministiese krities-teoretiese benadering Bostaande formulering van die Anglo-Amerikaanse en Franse benaderings asook ander sienings wat nie in dié artikel bespreek word nie, benadruk die volgende aspekte: ’n feministiese literêre kritiek sal • ondersoek instel na ’n definisie van feministiese kritiek; • ondersoek instel na ’n definisie van feministiese kritiek; • ’n teorie daarstel van waaruit alle literatuur benader kan word; • manlike en vroulike ervaring ondersoek én die vergestalting daarvan in die genre, beelding, ensovoorts; • die gevestigde literêr-kritiese norme ondersoek met die oog op herkenning, napratery en die morele aard van literatuur; • norme formuleer waaraan die literêre en sosiale ervaring van vroue geevalueer word; • ondersoek instel na die skryfster se stryd om haar eie ‘taal’ te skep en haar dus te ontworstel aan die patriargale diskoers; • spesifiek werke deur skryfsters bestudeer met die oog op hulle besondere representasie; • bekende skryfsters se teksproduksies herbestudeer en herinterpreteer; • skryfsters wie se bydrae deur die geskiedenis verswelg is, ‘herontdek’; • werke deur manlike skrywers herlees ten einde hulle uitbeelding van die vrou te evalueer as deel van hulle totale wêreldbeskouing; • nuwe rigtings vir verwerwing van toekomstige kennis in verband met vroulike teksproduksies formuleer. Alhoewel daar reeds baie bereik is, lê die veld nog braak wat veral die formulering van feministiese kritiese norme en die daarstelling van ’n teorie betref. Dié leemte spruit veral uit die uiteenlopende menings wat gehuldig word, soos aangetoon. Alhoewel daar reeds baie bereik is, lê die veld nog braak wat veral die formulering van feministiese kritiese norme en die daarstelling van ’n teorie betref. Dié leemte spruit veral uit die uiteenlopende menings wat gehuldig word, soos aangetoon. Opsommend kan dus gesê word dat die feministiese literêre kritiek agterdogtig is jeens alle tradisionele kritiese meganismes en waardes. Die minste waarop hierdie kritiek tot dusver aanspraak maak, is om ’n eensydige kritiek te probeer balanseer. Opsommend kan dus gesê word dat die feministiese literêre kritiek agterdogtig is jeens alle tradisionele kritiese meganismes en waardes. Die minste waarop hierdie kritiek tot dusver aanspraak maak, is om ’n eensydige kritiek te probeer balanseer. 80 Die feministiese literêre kritici beskou literatuur as ’n sosiale fenomeen wat hoofsaaklik die waardes van die dominant manlike kuituur reflekteer en gaan van die veronderstelling uit dat geen literêre kritiek of teorie lewensbeskoulik neutraal kan staan nie. Alle kritiek, ook die feministiese kritiek, is volgens hulle ideologies gebaseer. ''’Daar is slegs gekonscntrccr op dié kriteria waar die ‘tradisionele’ en ’n ‘feministiese’ kritiese oordeel baie van mekaar vcrskil. ’n VoUedige uiteenselting van Boonstra se model is opgeneem in Du Plessis (1991:236-242). 4. Feministiese literêre kritiek in Suid-Afrikaanse konteks Soos in die geval van die literêre kritiek op die Sestigers, blyk die Suid-Afrikaanse prosakritiek met weinig uitsonderings, onvoorbereid op, selfs onkundig te wees oor die ontwikkeling, sienswyses en vergestaltingswyses van die feminisme. Combrink (1987:192) stel dit dat die "feministiese literatuurkritiek as ’n onafhanklike Veld’ in die literatuurteorie (nog) veg om ’n bestaau". Hierteenoor is die feministiese literatuurkritiek as dissipline in die VSA, asook in Brittanje, Wes-Duitsland, Nederland en ander Wes-Europese lande as onafhanklike dissipline lank reeds stewig gevestig. Dat daar in Suid-Afrika in dié verband dus ’n leemte bestaan, kan nie weggeredeneer word nie. Daarom is dit allereers nodig dat daar weer na die bestaande literêre kritiek gekyk sal word ten einde vas te stel watter norme tans geld en hóé dié norme van toepassing gemaak word op feministiese produksies. Hieruit sal daar afgelei kan word of daar ’n behoefte aan ’n nuwe invalshoek bestaan of nie. 33 ’n Algemeen feministiese krities-teoretiese benadering Die oogmerke van die feministiese literêre kritiek is nie om ’n benadering daar te stel om sekere probleme op te los of aspekte te aksentueer wat deur ander benaderings uit die oog verloor is nie, maar om die ingewikkelde verhouding tussen literatuur en samelewing (waarbinne die vrou haar rol uitleef) te omskryf en daardeur die literêre verlede te herkonstitueer, die literêre hede te deurgrond en die literêre toekoms te bereik waarin die vrou moontlik ’n ander rol sal vervul. "n Literêre werk is geslaagd as dit betrokke is by die sosiale of politieke aktualiteit (engage- ments-argument) "n Literêre werk is geslaagd as dit betrokke is by die sosiale of politieke aktualiteit (engage- ments-argument) Dit gaan hier veral om die geëngageerde aard van ’n literêre teks. Omdat betrokkenheid ’n sleutelgedagte binne die feministiese denkkring is, behoort dit besondere aandag in ’n literêre kritiek oor ’n feministiese teks te kry. Die tradisionele kritiek stel in dié opsig nogal teleur. Smuts (1985:69) sien naas die kommentaar wat Die kremetartekspedisie lewer op die menslike gesteldheid, ook ’n "bemoeienis met die rol van die kunstenaar en by name die skrywer in die maatskappy". Hy herken geen verband tussen hierdie bemoeienis en die stryd van die feminis om erkenning binne ’n patriargale literêre tradisie nie, maar beskou hierdie betrokkenheid as ’n rebelsheid by die skrywer wat "uiteindelik op grond van sy sukses onvermydelik deel van die gevestigde gesagsorde word". (En dit terwyl die feminisme juis in opstand teen die gevestigde gesagorde is!) Andersins kan ’n teks ook negatief beoordeel word omdat die outeur nie aan die verwagtinge van die resensent ten opsigte van betrokkenheid voldoen nie. Dit is byvoorbeeld Brink (1976:11) se kritiek teen Uitdraai wanneer hy sê dat daar van die "kleurverhoudinge eintlik maar min tereg" kom. Kennis van die aanwending van die kleurverhoudinge in assosiasie met die posisie van die vrou, sou die resensent tot ander uitsprake gedwing het. 4.1 ’n Mode! vir ‘tradisionele’ kritiekbeoefening Alhoewel die kritikus grootliks op sy eie siening, waarde-oordele en norme aangewese is, bestaan daar nogtans groot en minder relatiewe prinsipes wat deel van elke kritikus se toerusting behoort te wees, ’n Sistematiese model van die hele verskeidenheid waarde- oordele, is deur Boonstra (1979:246-249) saamgestel aan die hand waarvan literêre norme wat in die moderne kritiek toegepas word, agterhaal kan word. Die model wat hieronder in verkorte^O vorm uiteengesit word, is op Boonstra s’n gebaseer. Boonstra se voorbeelde van literêr-kritiese uitsprake oor die Nederlandse prosa, is vervang deur literêr-kritiese uitsprake uit verskeie resensies van verskillende Suid-Afrikaanse kritici oor Uitdraai en Die kremetartekspedisie deur Wilma Stockenstrom en Klipkus deur Marlise Joubert. Die doel hiervan is om die ondersoeker (en leser) ’n idee te gee van die dilemma van ’n Afrikaanse feministiese teks binne die raamwerk van ’n tradisioneel manlike literêre kritiek. 81 * ’n Literêre werk is geslaagd as dit die realiteit goed weergee (<tfspieëlingsargumení) Literêre werk is geslaagd as dit die realiteit goed weergee (<tfspieëlingsargumení) Hierdie argument spruit uit die opvatting dat die literatuur die bekende werklikheid waarheidsgetrou moet weergee. ’n Mens vind hierdie argument in baie gedaantes terug, maar steeds is daar sprake van ’n vergelyking met die werklikheid. Alhoewei hierdie kriterium nie meer so baie relevant in die huidige literêre kritiekbeoefening is nie, is daar steeds die soeke na ’n assosiasie met die realiteit. Uitdrukkings soos ''dié tonele maak werkhk ’n onbeholpe indruk en bly volkome onoortuigend" (Brink, 1976:11), o f’n werk wat tematies so "onwerklik voorkom as Adri se wonderland ... toon geen werklike insig in die realiteit” nie (Odendaal,1979:3) is in werklikheid ’n verdoeming van die werklikheidsgehalte van die werke. Smuts (1985:65) teken byvoorbeeld beswaar aan teen die onrealistiese (ironiese) dood van die vreemdeling in Die kremetartekspedisie wat vir hom "nie ’n oortuigende episode binne die geheel" (68) is nie, terwyl dié episode uit feministiese oogpunt van kardinale belang is! Omdat dié oordele dikwels spruit uit ’n gebrek aan kermis van die simboliese substratum van ’n feministiese teks, is sulke uitsprake ongeldig. ’n Literêre werk is geslaagd as die persoonlikheid van die outeur daarin tot uitdrukking kom {ekspressiewe argument) ’n Literêre werk is geslaagd as die persoonlikheid van die outeur daarin tot uitdrukking kom {ekspressiewe argument) Die ekspressiewe argument verwag van die outeur dat hy/sy en die teksproduksie mekaar nie moet weerspreek nie, met ander woorde die outeur moet glo aan dit wat hy/sy neerpen. Dit raaJc ook die oorspronklikheid waarmee die outeur sy/haar stof hanteer. Alhoewei hierdie argument baie relevant is vir feministiese tekste (feministe moet immers in feminisme glo!), word daar in die tradisionele kritiek nie veel gewag gemaak van hierdie norm nie. Vae verwysings na vernuwing (Smuts, 1985:64) of "diep-deurleefde ervaring" (Linden- berg, 1981:8) sonder om te meld waarin hierdie vernuwing lê of wat die skryfster er- vaar het, is net nie goed genoeg nie. Die leemte in hierdie redenasies is dat dit aan die 82 uniekheid van die feministiese uitdrukking verbygaan. Wanneer ’n teks bowendien met ander (gewoonlik manlike) skrywers vergelyk word, word die spesifiek vroulike misgekyk. ’n Literêre werk is geslaagd as dit komposisioneel en stilisties slaag {komposito- riese/stilistiese argument) ’n Baie populêre norm in al die bestudeerde resensies en kritieke raak die werk as outonome geheel en handei oor struktuur en styl. In die kompositoriese argument verwag die kritikus ’n bepaalde struktuur of dat struktuur en kernargument moet saamhang. Ernst Lindenberg (1976:14) het waar- dering vir Uitdraai se "knap tydsverdeling"; Van der Merwe beskou die verhaaltegniek as dié roman se "grootste enkele bate" (1976:2); Grobler verwys na die ‘hoe’ as die belangrikste element, "die tegniek ... die hegte geheel..." (1976:26). Smuts (1985:68) spreek sy bedenkinge uit oor verskeie strukturele aspekte van Die kremetartekspedisie: die ordeskeppende organisasie word te lank teruggehou; die chronologiese afwykings maak ’n herlees nodig; die vaagheid ten opsigte van die benoeming van persona skep verwarring en sekere dinge word te kursories gehanteer. Kannemeyer (1988:415) verwys na die a-chronologiese verloop van die verhaal, maar motiveer dit nie. Soortgelyke uitsprake is uiteraard volop in die Suid-Afrikaanse literêre kritiek. Die probleem met hierdie norm lê in die onkunde omtrent die feminisme se misnoegdheid met ’n geordende struktuur - ook in die literêre kunswerk. Die stilistiese argument sluit taalgebruik, sinswendinge en woordgebruik in en is in haas enige verhaalteks sterk subjektief gekleurd. Lindenberg (1976:14) het lof vir Uitdraai se direkte en eerlike taal en styl, maar die perspektief is "oorwegend visueel ingestei en enumerasie ... oorwoeker (soms)". Brink (1976:11) meen weer dat die taal (woordorde) "verstar tot irriterende lompheid". ’n Literêre werk is geslaagd as die persoonlikheid van die outeur daarin tot uitdrukking kom {ekspressiewe argument) Huisamen (1979:9) rig sy kritiek teen "die oordaad van vergelykings en veral... die oordaad aan adjektiewe" in Klipkus, wat hy as ’n "voortploeterende mooi-skrywery" beskou. Ernst Lindenberg (1981:8) verwelkom Stockenstrom se deurbreking van die ‘taboe’ op ‘poëtiese’ prosa in Die kremetartekspedisie en vind in al die styltruuks ’n motief om ’n "selfspottende ‘beskaafde’ styl" (satiries) daar te stel. Daarteenoor is la van Zyl (1982:78) "nie heeltemal oortuig dat die afwisselende style funksioneel gebruik word nie". Die teenstellende uitsprake is myns insiens die gevolg van ’n onkunde oor die motief agter die aanwending van taal deur feminlste. Dit is seker op die viak van hierdie argument waar die tradisionele kritiek die verste te kort skiet. ’n Literêre werk is geslaagd as dit 'n emosionele effek by die leser teweegbring / die leser homself daarin herken/dit die leser se kennis verbreed of sy ervaring verryL ’n Literêre werk is geslaagd as dit 'n emosionele effek by die leser teweegbring / die leser homself daarin herken/dit die leser se kennis verbreed of sy ervaring verryL Lesersresepsie as kritiese norm het tot onlangs nie baie prominent in die kritiek gefigureer nie. Resensies van ’n dekade of wat gelede, bevat uitsprake soos: 'Teen die einde voel die leser onbevredigd gelaat” (I.W., 1976:32) of die verteller word verwyt dat sy veroorsaak dat "die leser nie werklik betrokke kan raak by die gebeure nie" (Van 83 der Merwe, 1976:2)H. Omdat die feminisme juis betogend wil wees én ’n sekere gevoel van onbehaaglikheid by die leser wil skep, is lesersresepsie van kardinale belang. Dat dit oor die hoof gesien word in die tradisionele kritiek, blyk duidelik uit die volgende uitsprake wat, indien die resensente op hoogte was van die feministiese kodes, seker nooit op skrif sou verskyn het nie. Huisamen kan horn byvoorbeeld nie identifiseer met die manlike karakters in KJipkus nie: Vink word as ’n "hopelose manlike chauvinis geteken" en Robin is ’n "karikatuur" (1979:9); (sic! -JWDP) Jakes Gerwel weer het vol verwagting - en nuuskierigheid - die nuwe tema van "lesbiese liefde" in Klipkus gelees en merk teleurgesteld op: "Dit kon ewe goed oor ’n heteroseksuele verhouding gehandel het." (1979:1.) der Merwe, 1976:2)H. Omdat die feminisme juis betogend wil wees én ’n sekere gevoel van onbehaaglikheid by die leser wil skep, is lesersresepsie van kardinale belang. Dat dit oor die hoof gesien word in die tradisionele kritiek, blyk duidelik uit die volgende uitsprake wat, indien die resensente op hoogte was van die feministiese kodes, seker nooit op skrif sou verskyn het nie. Huisamen kan horn byvoorbeeld nie identifiseer met die manlike karakters in KJipkus nie: Vink word as ’n "hopelose manlike chauvinis geteken" en Robin is ’n "karikatuur" (1979:9); (sic! -JWDP) Jakes Gerwel weer het vol verwagting - en nuuskierigheid - die nuwe tema van "lesbiese liefde" in Klipkus gelees en merk teleurgesteld op: "Dit kon ewe goed oor ’n heteroseksuele verhouding gehandel het." (1979:1.) Hierdie kort steekproef uit die kritiek oor vroeë feministiese tekste, dui op duidelike leem- tes in die tradisionele kritiekbeoefening. ’n Literêre werk is geslaagd as dit 'n emosionele effek by die leser teweegbring / die leser homself daarin herken/dit die leser se kennis verbreed of sy ervaring verryL Daar blyk veral drie probleme te wees: • Die tradisionele literêre kritiek maak nie voorsiening vir feministiese ideologie- kritiek nie; • Die tradisionele literêre kritiek maak nie voorsiening vir feministiese ideologie- kritiek nie; • algemene norme word van toepassing gemaak op spesifiek ideologiese aspekte in tekste; en • die tradisionele literêre kritici is nie bekend met die feministiese kodes nie. 4.2 ’n Model vir feministiese kritiekbeoefening Om tot ’n realistiese feministiese interpretasie van ’n teks te kom, is dit allereers nodig dat die leser (resensent, kritikus, ondersoeker) bekend moet wees met die feministiese kodes. Soos die ernstige leser hom /haar moes vergewis van die vernuwing wat in Sestig plaasgevind het en ’n nuwe kritiese benadering moes volg, moet die ernstige leser van feministiese tekste ook bekend wees met wat die feminis besig hou. Dit behels ’n helder begrip van die feminisme as ideologie asook die wyse waarop hierdie denkbeelde in die literatuur neerslag vind. Belangrik is dat die tradisionele literêre kritiek soos dit algemeen beoefen word, nie totaal veroordeel of verwerp word nie. Ek kan dus nie saamstem met Koos Human van Human & Rousseau wat aan Kannemeyer sou gesê het dat die "Afrikaanse kritici ‘ ’n self- versekerde klomp bliksems’ is" (Slabber, 1987:28) nie, bedoelende die negatiewe kritiek wat Die kremetartekspedisie te beurt geval het, in vergelyking met die ontvangs daarvan in die buiteland. Volgens hierdie uitspraak van ’n prominente uitgewer, sou die Suid-Afrikaanse letterkundige kritiek ’n lae peil handhaaf. Deal van die probleem is dat die buiteland Suid- Afrika ver voor is met betrekking tot die idees en beoordeling van die feminisme; aan die ander kant sal daar ’n paar klemverskuiwings binne die bestaande kritiekbeoefening moet plaasvind om feministiese tekste te akkommodeer. Alhoewel die meeste argumente wat binne die ‘tradisionele’ kritiekbeoefening aangewend word (abstraheringsargument, morele argument en relatiwiteitsargument, byvoorbeeld), bruikbaar is vir ’n feministiese kritiekbeoefening en daar aan ander ligweg geskaaf kan "A lbei uitsprake handel oor Uitdraai. 84 word, is daar tog ’n paar kritiese argumente wat nie binne ’n feministiese kritiekbeoefening sal deug nie: dit is naamlik die afspieëlingsargument, engagements-argument, die strukturele en stilistiese argumente en die argumente waarin ’n werk beoordeel word na aanleiding van die resepsie. word, is daar tog ’n paar kritiese argumente wat nie binne ’n feministiese kritiekbeoefening sal deug nie: dit is naamlik die afspieëlingsargument, engagements-argument, die strukturele en stilistiese argumente en die argumente waarin ’n werk beoordeel word na aanleiding van die resepsie. Die afspieëlingsargument skiet verai te kort omdat die werklikheid of ‘waarheid’ binne ’n teks geen invloed meer uitoefen nie. Hiermee word nie ’n werklikheidsgetroue beeld van die omringende wêreld bepleit nie, maar word die werklikiieid van die vrou binne die teks geevalueer. 4.2 ’n Model vir feministiese kritiekbeoefening Dit is naamlik ’n strategie van die feminisme om die werklikheid van vrouwees aan die orde te stel met die doel om hierdie werklikheid in haar guns te omvorm. Die geslaagdheid van ’n werk sal dan afhang van die mate waarin die outeur daarin geslaag het om die vrou se werklikheid só te vergestalt dat dit geloofwaardig is en kan aanmoedig tot verbetering. Die afspieëlingsargument raak ook in sekere sin die ruimte as deel van die vrou se werklik­ heid. Om tot ’n ryker interpretasie te kom, sal die modelleser groter ag moet slaan op die situering binne die teks wat hom interpretatief laat geld. Engagement of betrokkenheid by die problematiek van die tyd is ’n feministiese ‘opdrag’. Synde self ’n ideologie, is die feminisme betrokke by kwessies soos apartheid, onderdrukking, aborsie, huweliksregte, vrye liefde en ander kwessies waar dit in besonder die vrou raak. Dat hierdie betrokkenheid in literêre vorm gestalte sal kry, is vanselfsprekend. Kritici sal daarop bedag moet wees voordat daar tot interpretasies gekom word wat nie die hoofsaak, naamlik die vrou se stryd om erkenning op verskiliende lewensterreine, van die werk vertolk nie. ’n Goeie voorbeeld is die artikel "Die kremetart- ekspedisie: ’n Marxistiese dekonstruksie" deur Ampie Coetzee (1984:39-49) waarin hy sy "verwarring met hierdie teks” (49) toedig aan die lees van Marx gelyktydig met die lees van Derrida. Myns insiens het die feministiese impak aan Coetzee verbygegaan. Omdat hy hom blind gestaar het op geld as ruilmiddel (kapitalisme), het hy nie raakgesien dat dit eintlik die vroulike liggaam as ruilmiddel is waarop gesinspeel word nie. Wanneer die intensie van die feminisme nie begryp word nie, kan ’n kritikus nie sonder meer self bepaal wat die motief of doel agter die werk is nie. Indien ander motiewe ook uitkristalliseer, dien dit as verryking van die werk; word die feministiese intensie egter verontagsaam, is dit ’n verskraling van die moontlikhede van die teks. Die grootste leemte in die tradisionele literêre kritiek lê myns insiens by die aksiomatiese daarstelling van strukturele en stilistiese norme. Dit is ’n kenmerk van die feministe dat hulle, getrou aan hulle vroulike aard en afkerigheid van die manlike eise, ‘ordeloos’ skryf. Met hierdie aspek moet rekening gehou word. Ten slotte sal ’n realistiese feministiese literêre kritiek meer aandag bestee aan die lesers- resepsie. Synde ’n ideologie, streef die feminisme na ’n bepaalde verandering binne die gemeenskap waarin die skryfster skryf. 4.2 ’n Model vir feministiese kritiekbeoefening As die leser die ‘boodskap’ nie ondervang het nie, kan die teks nie aanspraak maak op geslaagdheid nie. Die toets sal dus wees of die teks die leser tot sodanige nadenke gestem het dat dit moontlik ’n veranderde gedragswyse tot gevolg kan hê. Van die feministiese teks word dus vereis om ’n emosionele impak op die gehoor te hê; die leser te laat identifiseer met die persona of saak en sy/haar kennis, veral selfkennis, te verryk. 85 85 5. Slotsom Die beskuldiging vanaf feministiese kant dat die tradisionele literêre kritiek nie bevoeg is om vroulike teksproduksies te beoordeel nie, hou slegs gedeeltelik water. Die navorsing ten opsigte van verskeie resensies oor die behandelde tekste toon dat die literêre kritiek ’n baie goeie evaluering van hierdie tekste maak. Dit sluit egter nie uit dat daar wel aan baie aspekte verbygegaan word nie. ’n Aanpassing van die bestaande literêre kritiek is dus wel geregverdig en word verkies bo ’n afsonderlike feministiese kritiekbeoefening. ’n Feminis­ tiese kritiekbeoefening sal allereers deeglik gefundeer meet wees. Tans bestaan daar geen duidelike riglyne of teorieë nie. Dit is juis ’n klag teen die feministiese wetenskapbeoefe- naars dat hul nie tot ’n vergelyk kan kom nie. Aan die ander kant is die feminisme nie staties nie en beweeg dit, synde ’n ideologie, saam met die tyd. Dit sou dus rigied en verstarrend op die kritiekbeoefening inwerk indien vaste riglyne neergelê word. Die femi­ nisme sal in hierdie geval van die kritiekbeoefening ’n baie groter vloeibaarheid/aanpas- baarheid in denke vereis. 6. Bibliografie al, M., Van Dijk-Hemmes, F. & Van Ginneken, G. 1984. En Sara in haar tent lachte... Patriarchaat en verzet in Bijbelverhalen. U trecht: H&S. Boonstra, T. 1979. Van waardeoordeel tot litcratuuropvatting. De Gids, 4:243-253, April. Brink, A.P. 1976. Begaafde digteres stel telcur met roman. Rapport : 11, Jul. 11. Cixous, HélÊne 1980. The laugh of the medusa. In: Marks, E. & Courtivron, I., (reds.) New French feminisms. Brighton : Harvester, p. 254-264. Cixous, Hétóne 1981. Castration or decapitation. Sipis, 7(l):41-45. Coetzee, A. 1984. Die kremetartekspedisie: 'n Marxistiese dekonstruksie. Siana^unie, 37(3):39-49, J Coetzee, A. 1984. Die kremetartekspedisie: 'n Marxistiese dekonstruksie. Siana^unie, 37(3):39-49, Jun. Combrink,A. 1987. Feminisme en Uteratuurkritiek: die vrou in die letterkunde. In: Venster op die vrou. Potchefstroom : Instituut vir Refonnatoriese Studie. p.192-202. p ( ) ombrink,A. 1987. Feminisme en Uteratuurkritiek: die vrou in die letterkunde. In: Venster op die vro Potchefstroom : Instituut vir Refonnatoriese Studie. p.192-202. Combrink,A. 1987. Feminisme en Uteratuurkritiek: die vrou in die letterkun Potchefstroom : Instituut vir Refonnatoriese Studie. p.192-202. Potchefstroom : Instituut vir Refonnatoriese Studie. p.192-202. De Beauvoir, S. 1972. The second sex. London : Jonathan Cape. D i D 1982 F i i li i i i I R R & V Driver, D. 1982. Feminist literary criticism. In: Ryan, R. & Van Zyl, S., (reds.) A n introduction to Driver, D. 1982. Feminist literary criticism. In: Ryan, R. & Van Zyl, S., (reds.) contemporary literature. Johannesburg: A.D. Donker. p. 203-213. Du Plessis, J.W. 1991. Feminisme in die oeuvres van enkele vroueprosaSste ná Sestig. Potchefstroom. (Proefskrif (D. Litt) PU vir CHO.) Eagleton, M. 1989. Feminist literary theory - a reader. Oxford : Basil Blackwell. Ellman, M. 1968. Thinking about women. New York : Harcourt. Felperin, H. 1985. Beyond deconstruction. Oxford : Clarendon. Flowers, B.S. 1982. The T in Adrienne Rich; individuation and the androgyne archetype. In: Mora, G. & Van Hooft, K., (reds.) Theory and practice offeminist literary criticism. Michigan : Bilingual Press, p. 14-35. p Gilbert, S. & Gubar, S. 1979. The madwoman in the attic: the woman w literary imaginalion. New Haven : Yale University Press. Gilbert, S. & Gubar, S. 1979. The madwoman in the attic: the woman writer and the nineteenth<entu literary imaginalion. New Haven : Yale University Press. ilbert, S. & Gubar, S. 1979. 6. Bibliografie The madwoman in the attic: the woman writer and the nineteenth<entury lit i i li N H Y l U i it P Gerwel, J. 1979. Klipkus laat mens onvervuld. Oggendblad: 7, Jul. 27. 9. Klipkus laat mens onvervuld. Oggendblad: 7, Ju Grobler, H. 1976. Andersoortige plaasroman. H oofstad: 9, Jul. 2. Huisamen, T. 1979. Klipkus. Rapport : 9, Feb. 4. , p pp , Humm, M. 1986. Feminist criticism. Brighton : The Harvester Press. mm, M. 1986. Feminist criticism. Brighton : The Humm, M. 1986. Feminist criticism. Brighton : The Harvester Press. Humm, M. 1986. Feminist criticism. Brighton : The Harvester Press. Humm M 1989 The dictionary o ffeminist theory New Y ork: Harvester Wheatsheaf Humm, M. 1989. The dictionary o f feminist theory. New Y ork: Harvester Wheatsheaf. Humm, M. 1989. The dictionary o f feminist theory. New Y ork: Harvester Wheatsheaf. Irigaray, Luce 1974. Speculum de I’autre femme. P aris: Editions de Minuit. p. 463. Irigaray, Luce 1974. Speculum de I’autre femme. P aris: Editions de Minuit. p. 463. I.W. 1976. Digteres stel teleur met roman. Die Vaderland: 32, Okt. 14. Jehlen, M. 1981. Archimedes and the paradox of feminist criticism. SiffU, 6(4):575-601, Summer. Kannemeyer, J.C. 1988. Die Afrikamse literatuur 1652-1987. Pretoria : Academica. Kolodny, A. 1975. Some notes on denning a feminist literary criticism. Critical Inquiry, 2(l):75-92, Autumn. Kolodny, A. 1980. Dancing through the minefield: some observations on the theory, practice and politics of a feminist literary criticism. Feminist Studies, 6(l):l-25, Spring. y, A. 1980. Dancing through the minefield: some observations on the theory, practice and politics of a feminist literary criticism. Feminist Studies, 6(l):l-25, Spring. 86 Lindenberg, E. 1976. Fyn becid van skande. Beeld : 11, Jun. 21. g y Lindenberg, E. 1981. Prosa-ekspedisie is verrykend. B eeld: 8, Nov. 9. Mackinnon, C. 1982. Feminism, marxism, method and the state: an agenda for theory. In: Keohane, N.O., Rosaldo, M.Z. & Gelpi, B.C., (reds.) Feminist theory: a critique o f ideology. Brighton : Harvester Press. Harvester Press. Messer-Davidow, E. 1989. The philosophical bases of feminist Uterary criticisms. In: Kaufmann, L., (red.) Gender & theory: Dialogues on feminist criticism. New York : Basil Blackwell, p. 63-10 a veste ess. Messer-Davidow, E. 1989. The philosophical bases of feminist Uterary criticisms. 6. Bibliografie In: Kaufmann, L., ( d ) G d & h Di l f i i i i i N Y k B il Bl k ll 63 106 p p y (red.) Gender & theory: Dialogues on feminist criticism. New York : Basil Blackwell, p. 63 ( ) y g f , p tt, K. 1%9. Sexual politics. London : Virago. Millett, K. 1%9. Sexual politics. London : Virago. p g Moers, E. 1976. Literary women: the great writers. N p g Moers, E. 1976. Literary women: the great writers. New York : Doubleday. y g y Moi, T. 1985. Sexual/textualpolitics: Feminist literary theory. London : Methuen. Odendaal, W. 1979. Klipkus bied niks nuut. Die Oosteriig: 3, Feb. 22. Rogers, K. 1966. The troublesome helpmate: A history o f misogyny in literature. Seattle : University of Washington Press Potchefistrooinse Universiteit vir CHO. Washington Press g osenfelt, D. 1984. What woman’s studies programs do that mainstreaming can’t. Women’s Studies International Forum, 7(3): 167-75. , ( ) alter, E. WTJ. A literature o f their own: British women novelists from Bronte to Lessing. Princeton: Princeton University Press. y Showalter, E. 1979. Towards a feminist poetics. In: Jacobus, M., (red.) Women writing and writing about women. London : Croom Helm. p. 22-41. p Showalter, E. 1981. Feminist criticism in the wilderness. Critical Inquiry, 8(l):179-205, Winter. humway, D.R. 1989. Solidarity or perspectivity? In: Kaufmann, L., (red.) Gender <i theory: Dialogu on feminist criticism. Oxford : Basil Blackwell, p. 107-117. Shumway, D.R. 1989. Solidarity or perspectivity? In: Kaufmann, L., (red. on feminist criticism. Oxford : Basil Blackwell, p. 107-117. f p Slabber, C. 1987. Koos Human kan nou weer glimlag. Rapport: 28, Mei 10. Smuts, J.P. 1985. Burgerband - beskouings oor die nuwerAfrikaanse prosa. Kaapstad : Tafelberg. Smuts, J.P. 1985. Burgerband beskouings oor die nuwerAfrikaanse prosa. Kaapstad : Tafelberg. Stamperius, H. 1980. Vrouwen en literatuur - een inleiding. Amsterdam : Wetenschappelijke Uitgeverij. Straub, K. 1989. Women, Gender, and criticism. In: Davis, R.C. & Fmke, L., (reds.) Literary criticism Stamperius, H. 1980. Vrouwen en literatuur - een inleiding. Amsterdam : Wetenschappelijke Uitgeverij. S b K 1989 W G d d i i i I D i R C & F k L ( d ) Li i i i Straub, K. 1989. Women, Gender, and criticism. In: Davis, R.C. & Fmke, L., (reds.) Literary and theory: the Greeks to the present. New York : Longman, p. 855-876. y and theory: the Greeks to the present. New York : Longman, p. 855-876. anAlphen, E. 19S1. Bang voor schennis? Inleiding in de ideologiekritiek. U trecht: H&S. Van der Merwe, R. 1976. Imposante werk met beperkings. Die Volksblad: 2, Jun. 16. Van Zyl, I. 1982. Boekbesprekings: Die kremetariekspedisie deur Wilma Stockenstrom. Tydskrif vir Utterkunde (Nuwe reeks), 20(l):76-78, Feb. 87 87 87

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/781/951

Afrikaans

Abstract In a transcriptual approach to the literary discourse, the text as artefact is regarded as a creation of the scriptor. The artificiality of the poetics implies conscious or unconscious structuring - Cloete terms it dreamful thinking (“die dromende denke”) In a transcriptual approach to the literary discourse, the text as artefact is regarded as a creation of the scriptor. The artificiality of the poetics implies conscious or unconscious structuring - Cloete terms it dreamful thinking (“die dromende denke”) - by inevitably exploiting language conventions and the poetic devices, the sole purpose being that the organised composition can be the only (as well as measurable) indication of authorial intention. Likewise, in as far as language presents the relevant possibilities, authorial intention is imprinted upon the textual composition or is transposed lingually. Moreover, a transcriptual reading of Cloete texts has shown clearly that the text as language presentation exhibits a wilfulness, a creative language potency or energy which has to be activated by the reader. This dynamic, significatory potency is not constricted by the authorial intention; rather, it offers a framework within which language may claim to determinate actualisation. Realisation by the reader is therefore nothing more than a transcript of the possibilities and presentation of language. Added to this is the following qualification that this transcriptual process brings about an aesthetically realised object which is the imprint of the reader’s understanding. By reading Cloete’s poetry through transcriptually tinted glasses, the richness of this reading strategy becomes clear. ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 Ten geleide Soos die titel van Cloete se tweede digbundel, Jukstaposisie, aandui, word jukstaponering op alle taalvlakke in sy werk bewustelik ontgin. Taal impliseer noodwendig jukstaposisie, byvoorbeeld die naasmekaarstel van klanke om ’n woord te vorm, woorde om ’n sin te vorm en so meer. Die digter kan ook deur jukstaposisie komposisionele wetmatighede daarstel, byvoorbeeld deur stro- fering. Daarbenewens is intertekstualiteit ook by uitstek ’n jukstaponering, 31 dié van tekste. Brink (1983:31) wys daarop dat Cloete dikwels sy teks in jukstaposisie naas dié van ander digters plaas. Hy omskryf dit as: “iets wat veel verder gaan as net eggo of verwysing: dit word ’n visenteer van die ander digter se dig-aard, ’n dig vanuit daardie gegewe woordwêreld om dit nog verder te verdig”. dié van tekste. Brink (1983:31) wys daarop dat Cloete dikwels sy teks in jukstaposisie naas dié van ander digters plaas. Hy omskryf dit as: “iets wat veel verder gaan as net eggo of verwysing: dit word ’n visenteer van die ander digter se dig-aard, ’n dig vanuit daardie gegewe woordwêreld om dit nog verder te verdig”. Die Cloetegedig “Impasse” is ’n gewilde keuse om intertekstualiteit te illustreer, en in dié verband is Scholtz (1984:108-116) se lesing van dié en aanverwante tekste die volledigste. Vanweë Scholtz (1984) se taamlik uitvoe- rige analise van “Impasse” sal daar nie volledig op die gedig gekonsentreer word nie. Enkele gevolgtrekkings en implikasies van Scholtz sal betwyfel word, omdat hy die onderhawige gedig nie jukstaposisioneel lees met “Stories”, die voor-die-hand-liggende gejukstaponeerde teks, en ook ander transkripsietekste nie. Die Cloete-transkripsie van “Impasse” lui soos volg: Ik weet het niet? Dit is egter net verbale vertoon - hy is van háár afhanklik (daarom juis dat sy Voorsitster et al. is!). Sy behoort te weet wat in die gedig hoort, en daardie inligting moet hy van haar afbedel. Die feit dat die vrou “Doktor Ciclopia” genoem word, is myns insiens nie net om te dui op haar eenogigheid of “beperkte visie” soos Visagie (1986:176) dit wil hê nie. Dit in ’n mindere mate miskien ook, veral indien ’n mens haar half (oppervlakkige) (lees)behoeftes later in die gedig as motivering gebruik. Visagie (1986:178) beweer myns insiens verkeerdelik dat hier sprake is van “die selfversekerde en uitgesproke verlange na die oppervlakkige . . .”. Hy sien die impasse van die titel in die Cloetegedig in die Hg van die motto as sou dit slaan op die vrou se “selfversekerde en uitgesproke verlange na die oppervlakkige”. Die “ik weet het niet?” van die gedig is egter ’n metataal- gegewe en kan nie, as sodanig, in die mond van óf die digter-spreker óf die vrouefigurant geplaas word nie. Die aanhaling/verwysing het ’n kommenta- riërende funksie (of dit nou as sogenaamde interteks beskou word of nie) en kan nie soseer as deel van die gespreksituasie (dit is tussen die gedigfigurante, man en vrou) beskou word nie. Scholtz (1984:111) ken weer aan die vrou allerlei formele literêre vaardighede toe, maar dié bespiegeling moet in die ligte “gatskeer”-atmosfeer (soos hy dit noem) van die artikel gelees word. Wat egter van belang is, is dat die vrou as leseres haar bepaalde leesverwag- ting onomwonde wil stel. Al is sy formeel opgelei om tipies literêre elemente te onderskei, wil sy nie ’n swaar, intellektuele, moeilik verstaanbare gedig hê nie. (En ’n mens is geneig om te sê dat dié vrou by voorbaat nie Cloete se poësie sou wou lees nie - vergelyk byvoorbeeld Cecile Cilliers (1981:12) se uitspraak oor sy poësie: “Hy word . .. deur die woord verlei tot die gebruik van ongewone, onbekende en vreemde woorde .. . wat soms irriterend pretensieus voorkom, uit pas met die ligte inslag van die poësie.”) Sy wil “moeiteloos lees”; sy wil in tekstase gaan: ’n seksuele ekstatiese belewing van tekstualiteit - sy is gerig bloot op the pleasure o f the text. Ik weet het niet? Ik weet het niet? Ons staan in die kombuis, ’n vrou en ek. “Waaroor, Kokkie, wil jy dat ek moet skryf, Voorsitster van die Reg van Vrou en Wyf, kom sê so ongeveer in die bestek Ons staan in die kombuis, ’n vrou en ek. “Waaroor, Kokkie, wil jy dat ek moet skryf, Voorsitster van die Reg van Vrou en Wyf, kom sê so ongeveer in die bestek van veertien verse, slim Doktor Ciclopia, kom se, wat wfl jy he?” “’n Strak sonnet, metries, vol leestekens, en ek belet dat jy swaar woorde kies, skryf dom, ek vra dat jy my nié moet irriteer nie - vir my ook géén Latyn nie, net wat moeiteloos kan lees terwyl ek afval voorberei. Street my, maak my plesierig, my ou bielie, en geen erns, net teer emosies soos ’n veer wat prettig oppervlakkig kielie.” Die titel van die gedig slaan, op letterlike vlak, op doodloopstraat, cul-de-sac. Figuurlik beskou, kan dit dui op ’n moeilike situasie, ’n vasgevangwees, ’n point of no return. Met die eerste oogopslag lyk dit of die digter-spreker in die gedig ’n kreatiewe impasse het - hy het met ander woorde nie inspirasie nie, of dalk ontwyk die tema of woorde hom. Hy keer hom na ’n vrou wat in die kombuis doenig is. Dit is nie ’n onwyse besluit nie. Die kombuis is tradisioneel die plek van omsetting, digterlike transfigurasie, soos Sheila Cussons se Die swart kombuis getuig, ook Jeanne Goosen se Louoond en die kombuisgedigte van Antjie Krog in Otters in bronslaai. Hierdie kombuismuse, as ’n mens haar so kan noem, word gevra wat haar sal plesier, wat sy sal wil lees. Wat interessant is, en waarop niemand nog klem gelê het nie, is dat die digter-spreker, in sy vraag aan die vrou, sy antwoord/inspirasie in terme van digterlike konvensies wil hê. Die digterlike muse moet a s ’t ware vir die inspirasielose digter die gedig dikteer, en boonop in sonnetvorm, asseblief. A1 32 lyk dit op die oog af of die digter-spreker ietwat neerhalend na die vrou kyk (hy is immers digter, en sy hou haar besig met die banale aardse dinge, soos onder andere afval voorberei) veral deur die gebruik van woorde soos “Kokkie”, “Voorsitster van die Reg van Vrou en W yf’ en “slim Doktor Ciclopia”. Ik weet het niet? In ’n ander gedig, met ’n duidelike ars poëtikale titel: “Digter II”, ook uit dié bundel, sê die digter-spreker die volgende: In ’n ander gedig, met ’n duidelike ars poëtikale titel: “Digter II”, ook uit dié bundel, sê die digter-spreker die volgende: Eenoog-kind jy is toe niks anders nie as ek wie dig en in ’n slaap dan droom van die sikloopkind aanskou die belofte van ’n self wat hy in die woord sal vind, Eenoog-kind jy is toe niks anders nie as ek wie dig en in ’n slaap dan droom van die sikloopkind aanskou die belofte van ’n self wat hy in die woord sal vind, Ik weet het niet? Daarom dan ook die sterk erotiese inslag van die laaste strofe: Streel my, maak my plesierig, my ou bielie, en geen erns, net teer emosies soos ’n veer wat prettig oppervlakkig kielie. Die impasse van die titel kan dus in ’n mate dui op die literêre impotensie van die man as digter, maar die vrou as leser - én as muse - wil waak teen ’n resepsie-impasse: ’n teks wat die leser in ’n doodloopstraat wil laat beland. Sy vra eerder vir ’n impasse, soos die Franse dit bedoel: in + passe = stam van “passer” wat deurgaan: indringing, selfs falliese penetrasie. Is dit miskien nie hoekom sy “Voorsitster van die Reg van Vrou en W yf’ is nie, en hierdie eintlik ’n dwingende onderwerping wil wees aan ’n patriargale en chauvinis- 33 tiese oorheersing, ’n oorgee daaraan, ’n tekstatiese onderwerping aan die diep bevrediging van tekstuele omgang. tiese oorheersing, ’n oorgee daaraan, ’n tekstatiese onderwerping aan die diep bevrediging van tekstuele omgang. In dié lig gesien moet die Doktor Ciclopia juis nié baie oë hê nie; sy stel nie belang in meningvuldige leesmoontlikhede nie. In aansluiting by wat vroeër gesê is oor die vrou as muse, ’n verdere kwalifisering. Daar is vroeër verwys na Cussons se Die swart kombuis se voorbeeld van die gebruik van die kombuis as plek van digterlike omsetting en transfigurasie. Die verband met die Cloeteteks is egter ook sterker as bloot op dié vlak. In die gedig “Kombuis van Hera” moet die “ek” in die gode se kombuis gaan leer hoe bak jy met “dom bestanddele” in die “toorkombuis” se “omtoorvuur” die digterlike “besweringskoek”. Die “eenoogkind” is deel van die galery van poêsiema- kers, die gode van die woord, die muses. Radice (1971:38) noem hulle byvoorbeeld “skilled craftsmen”. As die voornemende digter uit die digter­ like swoon ontwaak, kom sy “tot die besef dat sy self en haar “menslikheid” die bestanddele is vir die “omtoorvuur”. En die “neutvars kind” wat aan die einde te voorskyn tree, is die herbore mens” (Kannemeyer, 1983:202). Ek sal eerder wil sê: “herbore digter”, of selfs: “gereinkarneerde muse”: ek is nou met die sikloopkind wonderlik behep en weet dis eintlik sy wat sin maak van die resep. Intensie-impasse As hy dus verbaas is oor die dromende denke wat in ’n amalgamerende sound view gedink is, sal hy des te meer verbaas moet wees oor wat die gedig van die digter verklap, en dan nie noodwendig T.T. Cloete die digter nie, miskien ook, maar die digter-spreker van “Impasse”. Van die belangrikste segginge van dié teks is dat die digter van sy leser afhanklik is - presies die teenoorgestelde as wat Cloete wou hê die teks moet oordra. Dat Cloete se “Impasse” iets van sy eie ars poëtica verklap, was nie die digter se bedoeling nie - tog wil die teks dit kommunikeer. Om dié rede is daar soveel gekonsentreer op die vrou in sy gedig as synde ’n gestalte van die muse, en van die kombuis as digterlike omstookplek, en van die sikloopkind wat nie kameleonties kan kyk nie, maar wat só wil inspireer dat die digter in haar behoefte wil voorsien. In dié lig is dit besonder insiggewend om Cloete (1980:211) - as literator - se bespreking van Cussons se Die swart kombuis na te gaan. Hy sê: Die bundeltitel en die onderskeie kombuisgedigte staan direk in verband met hierdie omsettingsproses, die kombuis te verstaan as plek van omstoking, en hoewel dit nie invloed op Sheila Cussons hoef te geliad het nie, is dit ’n sonderlinge venvantskap met Marthinus Nijhoff se “Impasse” wat Venus en die Helicon laat plek maak vir die gewone huisvrou en die kombuis as ontstaanplek of eerder omsettingsplek van die poësie. Dit is asof die digter Cloete hierdie gedagtes onbewustelik van die literator Cloete oorgeneem het sonder dat laasgenoemde wou. Dit is miskien juis ’n belangrike rede waarom Cloete nie as ’n studeerkamerdigter uitgekryt kan word, soos Libertyn (1983), dit wil hê nie: Cloete die digter debunk Cloete die literator! Wat nou hier veral opval, is dat Cloete in die bespreking van Cussons ’n eksplisiete parallel met die Nijhoffteks trek. Sy verwysing na die Helicon (dit is die heilige berg van die muses, vergelyk Radice, 1971:93) lê ook ’n noodwendige verband met die sikloopoogkind, die muse, die Voorsitster van die Reg van Vrou en Wyf. Sy teks was bedoel om die spot te dryf met ’n beterweterige kritika, maar die teks laat haar transformeer tot muse, die godin van inspirasie van wie sy afhanklik is. Intensie-impasse In dié opsig dwing die Cloetetranskripsie al hoe nader aan die Nijhoffteks, wat Cloete (1959:67) genoem het ’n gedig oor die ontstaanswyse van die poësie. Intensie-impasse Vir eers die teks net daar gelaat om bietjie oor die digter se intensie met sy teks te besin. In ’n lesing oor sy eie werk, getiteld “Die dromende denke van die digter” (Cloete, 1984:12-13) het die digter die volgende oor “Impasse” gesê: Ek het die gedig “Impasse” geskryf toe ek voor my die beeld gehad het van ’n beterweterige kritika, wat te min geweet het om my reg te lees; sy het byvoorbeeld nie geweet dat die festina lenle in een van my gedigte Latyn is nie - sy het dit as my eie taalmaaksel beskou en die Latynse lente dus gelees as die Afrikaanse lente (Engels “spring”). Dit onder andere. Goed dan. Ek wou ’n gestalte a s ’t ware reproduseer, en parodieer . .. Cloete wys dan verbaas uit hoedat daar in die gedig ’n vooropstelling van [fr]-klanke is, en dat die woorde wat dié klanke bevat die ruggraatstruktuur van sy teks uitmaak, én dat hy dit nie bewustelik so beplan het nie. Uit hierdie 34 hoek is dit moontlik om Visagie en selfs Scholtz se lesings van die gedig te aanvaar, veral ten opsigte van die uitkryt van die Wyf as eenogig en oppervlakkig. Die mens Cloete wou ’n bietjie venynig wees en sy angel in die kritikus steek - dit was sy intensie: parodie. Maar die teks pas eiesinnig iets gans anders, en dié keer het selfs Cloete as digter dit nie kon raakvat nie. As hy dus verbaas is oor die dromende denke wat in ’n amalgamerende sound view gedink is, sal hy des te meer verbaas moet wees oor wat die gedig van die digter verklap, en dan nie noodwendig T.T. Cloete die digter nie, miskien ook, maar die digter-spreker van “Impasse”. Van die belangrikste segginge van dié teks is dat die digter van sy leser afhanklik is - presies die teenoorgestelde as wat Cloete wou hê die teks moet oordra. hoek is dit moontlik om Visagie en selfs Scholtz se lesings van die gedig te aanvaar, veral ten opsigte van die uitkryt van die Wyf as eenogig en oppervlakkig. Die mens Cloete wou ’n bietjie venynig wees en sy angel in die kritikus steek - dit was sy intensie: parodie. Maar die teks pas eiesinnig iets gans anders, en dié keer het selfs Cloete as digter dit nie kon raakvat nie. LXXX. THstia en haar vouyou LXXX. THstia en haar vouyou 1 Wat? Sped hy balltnkie in Pontus? 2 dit wil die Latiniste weet. 3 en: oor tegnielc en oor ‘verband’. 4 got laat ons dié vergeet. 5 ‘Jou laat ek buite die gesnot: 6 jy wag daar op die stoep, my teef! 7 ek: kwak-profeet per renommée 8 en balling-van-beroep.’ 9 Mag ek in hierdie kroeg praat? 10 en mág - wie gaan belet? 11 het iemand trug latyn teen my 12 Nee? Mooi. ‘Kom hier, my slet, 13 Kom in hier. Brandewyn en bier. 14 En geen geweet en geen Latyn! 15 Vee die dnippels uit jou kop uit. 16 Hullo, Tristia! Gaan dit fyn.’ 13 Kom in hier. Brandewyn en bier. y 14 En geen geweet en geen Latyn! 15 Vee die dnippels uit jou kop uit. pp j p 16 Hullo, Tristia! Gaan dit fyn.’ Dié gedig van Louw in die bundel Tristia is die eerste gedig wat dit eksplisiet het oor die figuur Tristia. Dit is die afsluitingsgedig van die afdeling getiteld “Verse”, en lei die gedeelte “Tristia - elegiese verse” in. Volgens Burchfield (1986:1193) beteken die Franse woord vouyou: “A street urchin; a lout or hooHgan”. Dit is die metgesel van die dame Tristia. Die titel dui aan dat die man Tristia se vouyou is, haar eiendom, dit waaroor sy seggenskap het. En dit staan in direkte kontras met die inhoud van die gedig, waar die vrou - soos in Cloete se “Impasse” - op ’n intieme wyse sleggesê word. Sy word hier “teef’ (reel 6) en “slet” (reël 12) genoem, terwyl sy in die Cloetegedig bloot “Voorsitster van die Reg van Vrou en W yf’ was, maar in die lig van Louw se meer erotiese benaming, verkry die “Vrou en W yf’ ook betekenismodusse van [eroties] by. As ’n mens dan praat van die “Reg van Vrou en W yf’ is dit die geëmansipeerde vrou wat haar behoeftes nie langer wil onderdruk nie. En al lyk dit in hierdie Louwgedig of die man in totale beheer is van die situasie, wys die titel op selfrefleksiewe metataalvlak uit; Tristia is in beheer. Dit is ook die geval in Cloete se “Impasse”. Muse as vouyou Scholtz (1984:111) het in Cloete se “Impasse” ook die interessante opneem van Van Wyk Louw se “Tristia en haar vouyou” (uit Tristia in Louw, 1981) raakgelees. Hy merk ten opsigte hiervan egter net op dat die reëlgedeelte 35 “geen Latyn” amper té maklik deur Cloete oorgeneem word, en dat daar ’n transkripsieverband op sematiese vlak tussen “skryf om” en “geen geweet” is nie. Hy sluit af met die volgende; “Sy is die slet, sy wil gekielie en oppervlakkig gestreel word deur haar ou (b)ielie. Dit alles rafel uit die intertekstuele drade tussen verskeie meestertekste los.” LXXX. THstia en haar vouyou In ’n skerpsinnige artikel oor die Louwgedig maak Lindenberg (1969:6) die volgende opmerking: deur die gebruik van diakritiese tekens, wat die direkte rede aandui, word geimpliseer dat hier ’n dialoog tussen Tristia en haar vouyou plaasvind, maar neem “’n mens egter die betekenis, toon en gevoelswaarde van die woorde in ag, kom jy agter dat die vouyou dwarsdeur 36 praat, dus ook buite die aanhalingstekens”. Die man probeer, en laat ’n mens dit maar so noem, verbale despoot wees. Hy wil voorgee asof hy volmag het, maar die realiteit van die saak is presies die omgekeerde. praat, dus ook buite die aanhalingstekens”. Die man probeer, en laat ’n mens dit maar so noem, verbale despoot wees. Hy wil voorgee asof hy volmag het, maar die realiteit van die saak is presies die omgekeerde. Die leser behoort ook nou te sien waarheen die argument mik. Die opmerking hierbo, naamlik dat Tristia in die gedig as ’n karakterfiguur voorgehou word, maar dat dit eintlik ook slaan op die poësie, die teks, is in dié opsig van groot belang. Tristia word in die gedig ook meer as figuur; Tristia word/is teks. Dit sluit daarby aan dat Tristia se identiteit nie dié van “’n afsonderlike individu, ’n spesifieke vrou is nie (om dié rede is die vrou in die Cloeteteks “’n vrou”!)” maar “die spreker, die vouyou, se alter ego of dubbelganger” (Lindenberg, 1969:6). En dan maak Lindenberg dié belang- rike opmerking: “In sy dronkverdriet nooi die vouyou ‘haar’ binne in ‘hierdie kroeg’, die poësiewêreld waarbinne die digter-vouyou . . . sy sê kan sê” (Ibid., my kursivering). “In ’n heeltemal ander sleutel het ons hier te make met ’n invokasie van die muse, die songodin!” (Ibid., my kursivering), en invokasie dan soos WAT dit leksikaliseer: “1. In-, aanroeping, afsmeking, veral, aanroeping van ... om hulp, seën, tussenkoms, ensovoorts. 2. Woorde, gebed, gedeelte in ’n gedig, veral aan die begin daarvan, aan ’n godheid, ’n muse .. . gedig om hulp te vra . . . ” (Schoonees, 1961:677). Ik weet het niet die Nijhoffteks is die digter-spreker in dieselfde situasie as die digter-spreker in die Cloeteteks, maar laasgenoemde toon sy opregte afhanklikheid van die muse, waar dit in die ander gedig op die oog af andersom is. Dit is, soos hierbo aangetoon, slegs op die oog af, oppervlakkig gesien. Alles wat vroeër oor kombuis en digterlike “omzetting” (soos Marsman dit sou noem, of “allotropie” in Cloete se idiolek) gesê is, is ook hier van toepassing. Die groot verskil tussen die twee tekste is dié van stylaard. Waar die digter-vouyou in die Cloeteteks despoties voorgekom het, is die digter- spreker in dié gedig nederig en afhanklik, skaam ook. Wat so mooi van die teks is, is dat die delikate verhouding tussen man en vrou, of dan tussen digter en muse, ook in ’n sound view (soos Cloete in sy gedig ontdek, het, of Hewers soos dit aan horn uitgewys is) voltrek word. Maar waar dié sound view in sy gedig net, soos hy sê, die aandag vestig op “die vrou waarom dit gestaltematig vir my gegaan het” (Cloete, 1984:12), vestig die Nijhoffgedig die aandag op die verhouding. Omdat die man die handelende en verbaalaktiewe figuur in die teks is, ten spyte daarvan dat ál sy aksies deur die vrou gerig, en ’n mens kan selfs sê, bepaal word, word baie van sy aksies deur haar aksies gekwalifiseer, en ook andersom. Sy berekende benadering van die muse is eintlik “langzaamaan” (reel 12), en hare - al lyk dit vir hom soos ’n ewigheid voor sy uitsluitsel gee - meer impromptu. Dit word gesuggereer deur kort a-klanke [a] by haar en lang a-klanke [a;] by hom. By haar: dacht, al, lang, vandaag, wachhtte, antwoorden, vangt, dan, langzaamaan, antwoord; by hom: dagen, vraag, vandaag, schaamd, langzaan, water. By hom word vraag herhaal; by haar word antwoord herhaal. Dit wys in die besonder die digter se afhanklikheid van die muse uit. In strofe drie, die wendings- of toepassingsgedeelte van ’n sonnet, is daar nie net ’n totaal ander gebeurtenis as in die Cloetegedig nie, die verwysingsraam- werk verskil ook hier. In die Cloeteteks word die totale sekstet (ook bykans die helfte van die oktaaf) aan die voorskrifte van die vrou gewy. Selfs hierdie kwantitatiewe verhouding is veelseggend - dit wat aanvanklik soos ’n dialoog geklink het, kry die karakter (soos by “Tristia en haar vouyou”) van ’n eenstemmige oorheersing. Ik weet het niet Om terug te keer na Cloete se lesing van Cussons: in die bespreking maak hy melding van die verwantskap tussen haar teks en Nijhoff se “Impasse”. Dié dan: 1 Wij stonden in de keuken, zij en ik. 2 Ik dacht al dagen lang: vraag het vandaag. 3 Maar omdat ik mij schaamde voor mijn vraag 4 wachtte ik het onbewaakte ogenblik. 5 Maar nu, haar bezig ziend in haar bedrijf, 6 en de kans hebbend die ik hebben wou 7 dat zij onvoorbereid antwoorden zou, 8 vroeg ik: waarover wil je dat ik schrijf? 9 Juist vangt de fluitketel te fluiten aan, 10 haar hullend in een wolk die opwaarts schiet 11 naar de glycine door het tuimelraam. 12 Dan antwoordt zij, terwijl zij langzaamaan 13 druppelend water op de koffie giet 14 en zich de geur verbreidt: ik weet het niet. 1 Wij stonden in de keuken, zij en ik. 2 Ik dacht al dagen lang: vraag het vandaag. 3 Maar omdat ik mij schaamde voor mijn vraag 4 wachtte ik het onbewaakte ogenblik. 5 Maar nu, haar bezig ziend in haar bedrijf, 6 en de kans hebbend die ik hebben wou 7 dat zij onvoorbereid antwoorden zou, 8 vroeg ik: waarover wil je dat ik schrijf? 9 Juist vangt de fluitketel te fluiten aan, 10 haar hullend in een wolk die opwaarts schiet 11 naar de glycine door het tuimelraam. 12 Dan antwoordt zij, terwijl zij langzaamaan 13 druppelend water op de koffie giet 14 en zich de geur verbreidt: ik weet het niet. 9 Juist vangt de fluitketel te fluiten aan, 10 haar hullend in een wolk die opwaarts schiet 11 naar de glycine door het tuimelraam. 12 Dan antwoordt zij, terwijl zij langzaamaan 13 druppelend water op de koffie giet 14 en zich de geur verbreidt: ik weet het niet. Scholtz (1984) bespreek dié gedig taamlik uitvoerig, behalwe dat hy soms ietwat vergesogte afleidings maak en van die belangrikste implikasies en verwysings van die gedig nie rekonstrueer of opvolg nie. Cloete beskou hierdie gedig, tereg ook, as ’n gedig oor die ontstaanswyse van die poësie. In 37 die Nijhoffteks is die digter-spreker in dieselfde situasie as die digter-spreker in die Cloeteteks, maar laasgenoemde toon sy opregte afhanklikheid van die muse, waar dit in die ander gedig op die oog af andersom is. Dit is, soos hierbo aangetoon, slegs op die oog af, oppervlakkig gesien. Ik weet het niet Dit staan ook in kontras met die enkele sin wat die vrou in die Nijhoffgedig uitspreek. In hierdie gedig is dit nie soseer wat die vrou sê wat belangrik is nie, maar wat die digter-spreker raaksien en beskryf. Sy oë bepaal die poëtiese stramien, en wat hy sodoende (dan in die twee laaste strofes) beskryf, is ’n aanduiding van sy ars poëtikale kyk op sy werklikheid. Die feit dat hierdie bepaalde aksie op dié bepaalde oomblik plaasvind (die digter-spreker plaas ekstra relevering op die woordjie “juist” deur dit aan die begin van die versreël én as inleiding tot die sekstet te gebruik), is van groot belang. Omdat die intieme ruimte hier die kombuis is, kan die fluitende ketel en die gepaardgaande stoomwolk ’n aanduiding wees van ’n romantiese waas waarin die vrou gehul word. In dié lig gesien, kan die koffiegegewe op twee kompleterende wyses gelees word: enersyds as, soos De Vries (1974:106) dit 38 stel, ’n (be)dwelmingsmiddel “arousing sexual desire”, waar seksuele energie metafoor word vir kreatiewe energie; dit kan andersyds ook gelees word as “(it) may cause impotence, and act as a general anti-aphrodisiac” (ibid.: 106), wat dan duidelik slaan op die kreatiewe impasse. So ’n lesing belig die komplekse gee-en-neem-verhouding van die man en die vrou, of noem dit dan maar die digter en die muse. Hier is nie sprake daarvan dat die muse aan die digter dikteer nie; inteendeel - sy wys hom af: “Ik weet het niet”, maar in haar handeling, dit wat sy voor die digter laat gebeur, lê ’n inspirasieswê- reld vir die digter opgesluit. Scholtz (1984:113) sê oor die fluitende ketel die volgende: “Die fluitketel wat fluit is die verskuilde, aktiewe digter in die gedig. En, hy hul die vrou in ’n wolk. En dis uit die wolk dat die gode en die profete spreek. In die antieke Christelike simboliek is die wolk sinoniem met die profeet”. Benewens die feit dat die Christelike simboliek in die gedig nie ’n modusgegewe is nie en myns insiens bietjie ver gaan haal is, is Scholtz se gelykstelling ook nie juis nie. Dit is duidelik dat die ketel hier werktuig van die vrou word - die man is bloot toeskouer, of sê dan maar die digter staan ietwat los van die mistieke waas waarin die muse gehul is. Hierdie “mistieke waas” dui myns insiens eerder op wat Nijhoff (1970:11) bedoel het met “toewaaisels van buiten”. Ik weet het niet Die fluitketel wat begin om te fluit (“juist vangt de fluitketel te fluiten aan,”) is nie net ikonies van die fluitgeluid nie, maar vestig die leser se aandag in die besonder op fluit, wat in die Nijhoffoeuvre ’n sleutelgegewe is. In sy manifes De pen op papier (1961) het Nijhoff dit oor die inspirasie-impasse: “Nadat ik nog enige uren zonder resultaat aan mijn schrijftafel had zoek gebracht.” (ibid.:1069.) Dit is dan dat die Fluitspeler van Hameln, sender dat die digter hom geroep het, hom (ongevraagd) kom aanbied: “’Waarmee kan ik je van dienst zijn, Nijhoff, dat je me geroepen hebt?”’ Volgens die patroon van die voorafgaande gedigte is dit nie moeihk om in te sien dat dié Fluitspeler inderdaad, soos Kokkie, Nijhoff se “vrouw” en Tristia, ’n manifestasiegestalte van die muse is nie. En die digter - eens deel van die digterskare wat deur die soet belofteklanke van die muse na die Koppelberg gelei is - onthou: “toen de donkere grot achter ons dichtsloot”, en hoe belangrik is dit nie dat dit juis dichtsloot moet wees nie!; hy onthou wat die muse beloof het: “hy beloofd . . . altijd ons te zullen bijstaan als wij het verleidelijke wijsje zouden fluiten” (ibid.: 1071) - dit is kuns maak. Daarom is die opstel getiteld: “De pen op papier” - die pen, soos die fluit, word instrument in die hand van die muse. Die digter is bloot sekretaris (vgl. Nijhoff, 1961:1065), noteerder, kopieerder, transkribeerder. Die fluitketel het dus ’n definitiewe verband met Nijhoff se fluit. Die ketel word egter, volgens De Vries (1974:382), dikwels in die konvensionele simboliek gelyk gestel aan “the kettle of inspiration, which contains the poetic mead”. Hierdie eksplisiete korrelasie bevestig die sterk ars poëtikale strek- king van die gedig, veral as hy voorts sê: “when Odkin stole it, a few drops feel on the earth, making poets spring up here and there”. 39 Die troueloosheid van sy broer se vrou en van sy eie vrou oortuig Sjahriar, die keiser van Persie en Indie, dat alle vroue ontrou is. Hy sweer dus om elke dag met ’n nuwe Stories van “Impasse” Hy sweer dus om elke dag met ’n nuwe 40 vrou te trou en haar die volgende oggend tereg te laat stel. Slegs Scheherazade, wat wysheid sowel as skoonheid besit, het die moed om die meisies van Persie te probeer red. Op die aand van haar huwelik met Sjahriar begin sy hom ’n verhaal vertel wat so interessant is dat hy haar dood uitstel sodat sy die verhaal kan voltooi. ’n Duisend-en-een nagte lank vertel Scheherazade vir die keiser verhale. Teen daardie tyd is hy oortuig van haar waarde. Hy laat haar toe om te lewe en maak haar sy gemalin. Die verhale van Scheherazade is volksbesit, die outeur(s) daarvan onbekend - kortom: adespota. Die eerste transkripsie van die verhale is in die vyftiende eeu gedoen, maar dit is die Fransman Antoine Galland wat in 1704 die verhale begin kompileer het en uiteindelik in twaalf volumes uitgegee het. Yust (1953:157) maak dié belangrike opmerking cor dié man: “Galland was a born story teller ... It cannot be claimed that he was a faithful translator . . ..” Wat oorgelewer is, wat oorvertel moes word, kon nie net so in die transkripsie weergegee word nie. Magill (1983:1383) poneer derhalwe: “Eeue lank is hulle (die stories - TG) mondehngs oorgedra, aangepas en afgerond deur storievertellers.” Die wesensaard van taal en die eiesinnigheid van die teks maak dit adespota. Daarom kan daar stories vertel word, ook dan in die sin van leuens, verdigsels, skinderpraatjies. Net nóóit ’n presiese weergawe nie - alles moet “leuens verbeel” (reel 7) wees. Daarom ook dat die baie roofoornames en eie toevoegings tot die teks altyd weer ’n ryker palimpses gemaak het, ’n veelvlakkiger transkripsie. Wat Yust (1953:157) dan verder opmerk, word des te meer van groot belang: die stories van “Duisend-en-een nagte” is nooit as “polite” (ons sal sê: formele) letterkunde gereken nie: “it fell rather into the class of recitations in the coffeehouse and indicated an uncultivated, almost depraved taste in those who cared for it” (my kursivering). In dié lig gesien - al het dit weinig met Nijhoff se bedoeling te doen gehad - is dit nog meer gemotiveerd hoekom daar in sy “Impasse” van koffie sprake is. Dit is ook veelseggend dat Cloete in sy transkripsie juis die koffie weggelaat het in sy “Impasse”. Omdat dit egter impUsiet in “Stories” terugsluip, wys dit so duidelik uit dat Cloete se “Impasse”-teks sy eie gang gaan. Stories van “Impasse” Die ketel, en ’n mens kan dit dan tereg die ketel van inspirasie noem, is die aanleidende moment tot die gejukstaponeerde gedig van “Impasse”, “Sto­ ries”; . . . vangt de fluitketel te fluiten aan . . . vangt de fluitketel te fluiten aan 1 1001 wintersaande klein voor 2 die stoof, die ketel sing 3 bestendig en laag, is daar getoor, 4 is stories gestoom van Vereeniging 5 en transportry, van steel 6 en roof, van konsentrasiekamp 7 en rebellie, is leuens verbeel. 8 Dit is verdamp. 9 Die mond wat ons geroer 10 het is nou ongetuit oorgegee 11 aan die koue klei. Fragmente sloer 12 in ons ore, draal in ons geheue, 13 word wit op wit 14 maar het ’n planeet 15 in ons gehemelte versit, 16 maanhelder, sterheet. 13 word wit op wit 14 maar het ’n planeet 15 in ons gehemelte versit, 16 maanhelder, sterheet. Oor die gedig het Marais (1984:13) gesê dat dit gaan oor “die wonderlike ambag of kuns van die storieverteller”, wat sy dan die “digter se vader” noem. Tereg maak sy ook daarvan melding dat Cloete die fluitketel uit Nijhoff se gedig as metafoor gebruik vir die storieverteller. Marais bly egter in gebreke om die samehang van die gedigte, ook die Sheherazadeteks, uit te lees. Marais, en Schutte (1984:100) het albei reg as hulle beweer dat die spreker in die gedig se vader, die storieverteller, metafories aan die ketel gelyk gestel kan word. In dié lig gesien, is die ketel soos die fluit, die vader soos die muse - dit inspireer, dra voor, versin, toor, ver-beel-d: kortom, sit om in kuns. Daarom ook dat dit geëksplieer word dat dié ketel sing (reel 2): daar word lyra, poësie voortgebring. Die gedig begin met ’n verwysing na die 1001 nagte, en dit verruim onmiddellik die tekstitel: “Stories”. “Die Arabiese nagte”, ook genoem “Die duisend-en-een nagte” is ’n groep verhale in ’n verhaal, ’n verhaalraam waarin ’n meningvuldigheid ander verhaalrame opgeneem is. Dit sal ook ’n raamvertelling, soos Multatuli se Max Havelaar of Een lied van schijn en wezen van Cees Nooteboom, genoem kan word. Magill (1983:1383) som die eerste raam só op. Die troueloosheid van sy broer se vrou en van sy eie vrou oortuig Sjahriar, die keiser van Persie en Indie, dat alle vroue ontrou is. Stories van “Impasse” Cloete as mens, of dan as intensionele digter, wou - soos ons vroeër ook verneem het - dit hê teen die oppervlakkige leser, juis dié een wat só sal tuishoort in die koffiekroeë tussen die prul van die “Duisend-en-een nagte”! Cloete se teks debunk die digter keer op keer. ’n Mens kan net na die teenspraak van nog ’n ander Cloetegedig luister: “gagaballade van die blootstelling” (uit Allo- troop: uiteindelik word ek ’n prulpulpballade magies bevry van die gaga soos Sjeherazade Dit is dan bevryding deur die fluit, ook deur die singewing van die leser; maar dit is veral bevryding van die dood. As die spreker, en op hierdie stadium is dit duidelik ook ’n digter-spreker, in strofe drie van “Stories” die storieverteller bloot sinekdogeies ’n mond noem, 41 is dit opmerklik dat die figurant van die storieverteller deurentyd ’n funksie van sy hoorders en van sy stories geword het: hy is nooit op die voorgrond nie. Soos die Fluitspeler van Hameln is dit nie hy wat lok nie, maar die fluit, is dit nie hy wat vertel nie, maar word deur horn vertel. Daarom sal die Rottevan- ger as muse hier duidehk teruggespeel kan word na “(d)ie mond wat ons gevoer/het” (reëls 9,10). Maar mond én fluit word opgehef (“mond ... is nou ongetuit oorgegee”) deur die dood: dit word “aan die koue klei” (reël 11) oorgegee. Dog, taal en teks is adespota, eiesinnig. In dié verband sê Foucault (1980:58) oor “Die Arabiese nagte”: at its center, the work holds out a mirror , .. where it appears like a miniature of itself and preceding itself, since it tells its own story as one among the many wonders of the past, among so many other nights. And in this privileged night . . . a space is opened which seems to be that in which it merely forms an insignificant aberration, and it reveals the same stars in the same sky. We could say that there is one night too many, that a thousand would have been enough; . . . It seems clear, in any event, that in the same dimension there exists . .. one night too many: the fatal space in which language speaks for itself. Dit is hierdie “speaks for itself’, die selfrefleksiwiteit wat die dood ophef, wat verseker dat daar geen einde aan die stories gaan kom nie. Stories van “Impasse” Soos Foucault (1980:117) dit later dan ook stel: “Scheherazade’s story is a desperate inversion of murder; it is the effort, throughout all those nights, to exclude death from the circle of existence.” Die mond word ongetuit aan die klei oorgegee, en klei in die sin wat Coulson et al. (1984:154) dit voorhou: “Earth, esp. the earth covering a dead body when buried; earth as the material of the human body, hence, the body.” Wat die wonderbaarlike van dié teks is, is dat strofe drie uit die perspektief van die digter én uit die perspektief van die leser gelees kan word. Dit is alreeds ook moontlik in strofe 1, want die luisteraar kan tweeledig gesien word. Maar dit is in strofe 3 dat die kreatiewe maakproses, die afdrukking van gebeurtenisse en tekste, in die digter as transkriptor en in die leser as transkriptor, onteenseglik voltrek word. ’n Teks is ’n blote fragment, ’n onvoltooide eiesinnigheid wat in die mond tot betekenis gerond moet word. Wit op wit: (inter)tekstualiteit Wit op wit: (inter)tekstualiteit Strofe 4 van die “Stories” is ’n problematiese strofe. Die oorloop van die vorige strofe in dié strofe is veelbetekenend. Sintakties geherkonstrueer moet dit SÓ lees: Fragmente sloer in ons ore ..................................................................... (a) (Fragmente) draal in ons geheue............................................................ (b) (Fragmente) word wit op wit .................................................................. (c) (Fragmente) het ’n planeet in ons gehemelte versit............................. (d) 42 (a) en (b) word homologies of gelykstellend gebruik (hulle hoort ook strofegewys bymekaar) en (c) en (d) word antilogies of teenstellend gebruik (hulle hoort ook strofegewys bymekaar). Deur die versweë woord (“Frag- mente”) in (b), (c) en (d) uit te lig sodat dit ’n visuele appél tot die leser maak, kom ’n mens agter dat dit ’n ikoon vir (inter)tekstuahteit word. Fragment op fragment, sloerend en dralend, word op mekaar en oor mekaar geplaas, word “wit op wit”, onherkenbaar, versweë, geimpliseer, weggelaat, bygevoeg. Maar die “wit op wit” (reel 13) aktiveer ’n ander teks: Leopold (1951:155- 156): Duisend en een nacht 1 Zij kwam en droeg een wa melkwit en -zacht 2 en hare oogen waren ingevangen 3 in mijmering; de rozen harer wangen 4 zegenden Hem, Die ze had voortgebracht. 5 En ik: gij gaat voorbij en ziet mij niet, 6 terwijl dat ik mij geef in uwe handen 7 als het gewillig lam der offerande, 8 dat zelf zijn gorgel aan den slachter biedt 9 En zij: laat af van spreken en geniet 10 des Scheppers gave in stilte van bezit; 11 wit is mijn lijf en wit is mijn gewaad, 12 wit mijn gezicht en wit mijn levensdraad 13 en dit is wit op wit en wit op wit. 1 Zij kwam en droeg een wa melkwit en -zacht 2 en hare oogen waren ingevangen 3 in mijmering; de rozen harer wangen 4 zegenden Hem, Die ze had voortgebracht. 5 En ik: gij gaat voorbij en ziet mij niet, 6 terwijl dat ik mij geef in uwe handen 7 als het gewillig lam der offerande, 8 dat zelf zijn gorgel aan den slachter biedt 9 En zij: laat af van spreken en geniet 10 des Scheppers gave in stilte van bezit; 11 wit is mijn lijf en wit is mijn gewaad, 12 wit mijn gezicht en wit mijn levensdraad 13 en dit is wit op wit en wit op wit. 14 Zij kwam en droeg een stroomend vlammenkleed 15 rood als haar hoogmoed zonder mededoogen 16 en ik riep uit venvonderd en bewogen: 17 gij, die u blanker dan het maanlicht weet, 18 hoe durft gij komen met een wangenpracht, 19 waarop de druppels onzes harten tronen 20 en met het trotsch satijn der anemonen! 21 En zij: de morgen leende eerste zijn dracht, 22 nu werd de middagzon mijn bondgenoot; 23 rood zijn mijn wangen, rood het bloedsatijn, 24 rood is mijn mond, rood de gedronken wijn 25 en dit is rood op rood op rood op rood. 14 Zij kwam en droeg een stroomend vlammenkleed 15 rood als haar hoogmoed zonder mededoogen 16 en ik riep uit venvonderd en bewogen: 17 gij, die u blanker dan het maanlicht weet, 18 hoe durft gij komen met een wangenpracht, 19 waarop de druppels onzes harten tronen 20 en met het trotsch satijn der anemonen! 1. Dit val juis te meer op omdat dit ’n seleksionele afwyking van dié patroon is. Waar daar Duisend en een nacht 21 En zij: de morgen leende eerste zijn dracht, 22 nu werd de middagzon mijn bondgenoot; 23 rood zijn mijn wangen, rood het bloedsatijn, 24 rood is mijn mond, rood de gedronken wijn 25 en dit is rood op rood op rood op rood. 14 Zij kwam en droeg een stroomend vlammenkleed 15 rood als haar hoogmoed zonder mededoogen 16 en ik riep uit venvonderd en bewogen: 17 gij, die u blanker dan het maanlicht weet, 18 hoe durft gij komen met een wangenpracht, 19 waarop de druppels onzes harten tronen 20 en met het trotsch satijn der anemonen! 21 En zij: de morgen leende eerste zijn dracht, 22 nu werd de middagzon mijn bondgenoot; 23 rood zijn mijn wangen, rood het bloedsatijn, 24 rood is mijn mond, rood de gedronken wijn 25 en dit is rood op rood op rood op rood. 26 Zij kwam en droeg nachtzwart een slippenkleed 27 en sloeg haar oogen afwaarts van mijn schande 28 en ik: ziet gij dan niet, hoe mijn vijanden 29 uitbundig zijn over mijn diepste leed? 30 O nu besef ik al mijn wanhoopssmart! 31 Zwart zijn uw oogen en zwart zign uw haren 32 Zwart is uw kleed, swart zijn mijn levensjaren 33 en dit is zwart op zwart en zwart op zwart. Die gedig van Leopold is ’n transkripsie met ’n nuwe perspektief. Waar bykans al die oorleweringe konsentreer op Scheherazade, is hierdie transkrip­ sie gerig op Sjahriar, die keiser van Persië en Indië. Wat nou wonderbaarlik is, is dat dieselfde perspektiefprobleem wat in Cloete se “Impasse” en Louw 43 se “Tristia en haar vouyou” was, ook hier voorkom. Die dialogiese word ’n eenstemmigheid: die spreekbeurt van Scheherazade, byvoorbeeld reels 5 -8 , waar sy as die “ik” praat, kan nie met sekerheid onderskei word van byvoorbeeld Sjahriar se spreekbeurt in reëls 28-29, óók as ’n “ik”, nie. Wat hierdie besondere dialogiese monoloog egter kwalifiseer, ten opsigte van die aard van die literêre artefak ’n palimpseskonstruksie is, is dat dit ’n labirint is waarbinne só baie stemme eggo en weerklink. Dit is impasse in die Franse betekenissin: ’n deurdringing, ’n penetrasie van baie stemme in een stem. se “Tristia en haar vouyou” was, ook hier voorkom. Duisend en een nacht Die dialogiese word ’n eenstemmigheid: die spreekbeurt van Scheherazade, byvoorbeeld reels 5 -8 , waar sy as die “ik” praat, kan nie met sekerheid onderskei word van byvoorbeeld Sjahriar se spreekbeurt in reëls 28-29, óók as ’n “ik”, nie. Wat hierdie besondere dialogiese monoloog egter kwalifiseer, ten opsigte van die aard van die literêre artefak ’n palimpseskonstruksie is, is dat dit ’n labirint is waarbinne só baie stemme eggo en weerklink. Dit is impasse in die Franse betekenissin: ’n deurdringing, ’n penetrasie van baie stemme in een stem. Wat Cloete oorneem uit die Leopoldteks en op sy teks afdruk, is ’n gedeelte van versreël 13. Maar in dié hoogs gepatroniseerde gedig kan versreël 13 nie sonder versreëls 11-12, 23-25 en 31-33 gelees word nie. Die jukstaponering van kleure en verwante sake is besonder belangrik vir die verstaan van die gedig. Skematies kan dit soos volg voorgestel word: /wit/ lyf gewaad gezicht levensdraad /rood/ wangen bloedsatijn mond wijn /zwart/ oogen haren kleed levensjaren Omdat elkeen van die drie strofes terugherlei kan word na dié chromatiese hiërargie, is die aangesnyde sake van groot belang - dit vorm die semantiese steunpunte van die gedig. Dié steunpunte kan ook in bepaalde paradigmas of dan isotopieë verdeel word. Wat onmiddellik opval, is die sterk verteenwoor- diging van lyfseme: [wangen; oogen; hare; mond; gezicht], én die komple- ment hiervan: bedekkingseme [gewaad; kleed]. Dié is ’n belangrike gegewe, want elke strofe begin met ’n waarneming van klere en kleure. ’n Ander paradigma is wat ’n mens seme van lewensverwagting kan noem: [levensdraad; levensjaren]. Die homoloë bevat ’n antilogiese implikasie: “levensdraad” en “levensjaren” sê eintlik dieselfde ding, maar eersgenoemde resoneer ’n groter doodsbewusssyn as laasgenoemde. In aansluiting hierby kan die titel van die gedig ook hierby aangesny word. Die opvallende is dat dit die “duizend en een nacht” is, wat die indruk skep van langdurige donkerte, of soos die Keiser (?) dit teen die einde van die gedig in ’nselfbeklag uitspreek: “zwart zijn mijn levensjaren” (reel 32).i Die rolver- 44 deling in die oeroue Arabiese nagte word omgekeerd: die keiser word afhanklik van Scheherazade se stories - hy sal sterf as die storie nie vertel word nie. deling in die oeroue Arabiese nagte word omgekeerd: die keiser word afhanklik van Scheherazade se stories - hy sal sterf as die storie nie vertel word nie. Duisend en een nacht Die res van die semantiese steunpunte vorm die opposisiepaar: [lyf; wijn], wat onmiddellik ’n metaforiese (reHgieuse) kompleteringskorrelaat by elkeen oproep.2 Dit sluit met die enigste oorblywende semantiese steunpunt: die woord “bloedsatijn”. Die feit dat “satijn” ’n klankverband met “wijn” het, en “bloed” metafories aan “wyn” gekoppel kan word, kan ’n mens daartoe lei om “satyn” as vehicle vir die tenor “liggaam” te lees, maar ook meer; ook as vehicle vir die tenor teks, wat in Latyn “texere”: om te weef, beteken. Die liggaam is teks, die baie stemme en die baie stories, ja selfs duisend-en-een, is in die teks geweef. En as daar in die Leopoldteks staan: “wit is wit” (reel 13), sê dit onomwonde: lyf en gewaad, digter en teks, is nie meer los te maak nie (of soos Leopold (1951:199) dit elders sê: “Ik wil gaan schuilen in mijn eigen woorden, onzichtbaar zijn in mijn verUefd gedicht,”); in die eiesinnige gang van die teks word ook die digter opgeneem as weefseldraad en kan hy soos koning Cheops in sy “gekloofd juweel” die aard van die despotiese teks sien: Dan door den samenhang en het verband, den onontkomen dwang eerlang geslagen om het geschapene, waar alle kracht zijn gansch bestand uitgaf in den balans met anderen en eerst de voile brand der elementen was, . .. Dan door den samenhang en het verband, den onontkomen dwang eerlang geslagen om het geschapene, waar alle kracht zijn gansch bestand uitgaf in den balans met anderen en eerst de voile brand der elementen was, . .. daar neven kringende manen en een blauwe schijn dreef van hun wezen af, in zijn bewegen natalmende; en rondom was het wenken, de stille polsslag en het snikkend licht der enkelsterren, die hun labyrinth von kronkeiingen en van bonte paden bewandelden, . . . met vasten trek gezet het grootsche plan van de planeten Dán eers vertoon “Stories” se laaste strofe sy sterhelderte: word wit op wit maar het ’n planeet in ons gehemelte versit maanhelder, sterheet. Soos Nijhoff (1970:12) in Over eigen werk gesê het: “Dat was het dus, wat de Soos Nijhoff (1970:12) in Over eigen werk gesê het: “Dat was het dus, wat de deurentyd sprake was van “wit is mijn . .. rood is mijn . . word dit nou “Zwart zijn uw oogen en zwart zijn uw haren/zwart is uw kleed, swart mijn levensjaren .. 2. 2. Dit het weer aansluiting by die religieuse kode in die gedig. Vergelyk versreël 4, asook die Bybelse verwysings in reëls 6 -8 en 28-29. Duisend en een nacht Dit het weer aansluiting by die religieuse kode in die gedig. Vergelyk versreël 4, asook die Bybelse verwysings in reëls 6 -8 en 28-29. 45 taal teweegbracht: een verheldering van bewustheid binnewaarts, en tevens van het doel buitenwaarts. Twee werelden over en weer gelikjtijdig ontsloten: de inwendige en de uitwendige, en dit alles in het moment van een ademstoot.” (My kursivering.) taal teweegbracht: een verheldering van bewustheid binnewaarts, en tevens van het doel buitenwaarts. Twee werelden over en weer gelikjtijdig ontsloten: de inwendige en de uitwendige, en dit alles in het moment van een ademstoot.” (My kursivering.) In die mond van die digter én in die mond van die leser kan alles ster word: De mens heeft een technische structuur over de wereld aangelegd, en deze structuur werkt even perfect als de jaargetijden, als dacht en nacht, als geboorte en dood in die natuur. De tram is een ster, de politieagent is een ster, al zijn het sterren langs hun banen voortbewogen door een door mensen, massa’s van mensen, geslachten van mensen, geschapen drijfkracht. (ibid., my kursivering.) Dit is hierdie “geschapen drijfkracht”, hierdie kreatiewe energie, dit is hierdie dromende denke wat digter en leser, soos Breytenbach sê “van hondedrolle sterre maak”. Of soos Robert Browning dit so onvergeetlik gesê het: “Out of three sounds he doesn’t frame a fourth, but a star.” Bibliografie Bertyn, L.I. (pseud) 1983. Olielamp-poesie. Die Burger-3, April 14. Bertyn, L.I. (pseud) 1983. Olielamp poesie. Die Burger 3, April 14. Brink, A.P. 1983. Ongetwyfeld dié digbundel van 1982. Rapport:3l, Februarie 20. Burchfield, R.W. 1986. A supplement to the Oxford English dictionary. Oxford: Claredon Press (Vol IV.) Burchfield, R.W. 1986. A supplement to the Oxford English dictionary. Oxford: Claredon Press. (Vol IV.) ( ) Cilliers, C. 1981. Poetiese plesierigheid van Potchefstroom. Die TransvalerAl, Februarie 9. ( ) Cilliers, C. 1981. Poetiese plesierigheid van Potchefstroom. Die Transva p g Cloete, T.T. 1959. J.H. Leopold oor die dromende denke. (In: Cloete, T.T. 1970. Kaneel: opstelle oor die letterkunde. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. p. 167-196.) T.T. 1970. Kaneel: opstelle oor die letterkunde. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. Cloete, T.T. (red.) 1980. Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig. Goodwood: Nasou. T. (red.) 1980. Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig. Goodwood: Nasou. Cloete, T.T. 1980. Poësie. (In: Cloete, T.T., (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig. Goodwood: Nasou. p .115-317.) Cloete, T.T. 1980. Poësie. (In: Cloete, T.T., (red.) Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig. Goodwood: Nasou. p .115-317.) p ) Cloete, T.T. 1982. Jukstaposisie. Kaapstad: Tafelberg. p ) Cloete, T.T. 1982. Jukstaposisie. Kaapstad: Tafelberg. p p g Cloete, T.T. 1984. Die dromende denke van die digter. (In SAVAL-Kongresreferate IV. Pretoria: SAVAL. p. 1-20.) p ) Cloete, T.T. 1985. Allotroop. Kaapstad: Tafelberg. p ) Cloete, T.T. 1985. Allotroop. Kaapstad: Tafelberg. Coulson, J., Carr, C .T , Hutchinson, L. & Eagle, D. 1984. The Oxford illustrated dictionary. London: Book Club Associates. Cussons, S. 1980. Die swart kombuis. Kaapstad: Tafelberg. p g De Vries, A. 1974. Dictionary o f symbols and imagery. Amsterdam: North-Holland. De Vries, A. 1974. Dictionary o f symbols and imagery. Ams Foucault, M. 1980. Language, counter-memory, practice: selected essays and interview Cornell University Press. y Kannemeyer, J.C, 1983. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Pretoria: Academica. (Band II). ) Leopold, J.H . 1951. Versameld werk I. Brussel: Van Oorschot. Lindenberg, E. 1969. Eenstemmige gesprekke. Standpunte, 23(1):5-10, Oktober. Louw, N.P. van Wyk. 1981. Versamelde gedigte). Kaapstad: Tafelberg, Human Magill, F.N. 1983. Duisend beste boeke. Kaapstad: Rubicon. (Boekdeel III.) Marais, R. 1984. Gesins- en familiegedigte in die poesie van T.T. Cloete. Ensovoort, 4(1):12-16, Mei. Nijhoff, M. 1970. Over eigen werk (In: Nijhoff, M. 1970. Lees maar, er staat niet wat er staal. Daamen: Bert Bakker, p.7 -3 2 .) p ) Nijhoff, M. 1961. Verzameld werk. Den Haag: Bert Bakker. Dele 1 & 2. Bibliografie 46 Radice, B. 1971. W ho’s who in the ancient world: a handbook to the survivors o f the Greek and Roman classics. London; Anthony Bland. Scholtz, M .G. 1984. Die digter as leser. {In: Viljoen, H ., et al., (reds.) In teen die groot vergeet: ’n bundel opstelle opgedra aan T. T. Cloete by geleentheid van sy sestigste verjaardag op 31 Mei 1984. Potchefstroom: PU vir CHO. Wetenskaplike bydraes van die PU vir CHO, Reeks A44. p.108-116.) Schoonees, P.L. 1961. Woordeboek van die Afrikaanse taal. Pretoria: Die Staatsdrukker. (Vierde deel, H-I.) Schutte, H.J. 1984. ’n Poetika van korrespondensies: Angelliera en Jukstaposisie. {In: Viljoen, H ,, et al., (reds.) In teen die groot vergeet: ’n bundel opstelle opgedra aan T.T. Cloete by geleentheid van sy sestigste verjaardag op 31 Mei 1984. Potchefstroom: PU vir CHO. Wetenskaplike bydraes van PU vir CHO, Reeks A44. p.93-107.) Viljoen, H ., et al., (reds.) 1984. In teen die groot vergeet: 'n bundel opstelle opgedra aan T.T. Cloete by geleentheid van sy sestigste verjaardag op 31 Mei 1984. Potchefstroom: PU vir CHO. Wetenskaplike bydraes van die PU vir CHO, Reeks A44. Visagie, J.A .G . 1986. T.T. Cloete as eksponent van die moderne Afrikaansepoesiesoos hy dit self gekarakteriseer het in Die Afrikaanse literatuur sedert Sestig. Potchefstroom. (Verhandeling (MA)-Unisa.) Yust, W. (red.) 1953. Encyclopedia Brittannica: new survey o f universal knowledge. Chicago: Encyclopedia Brittannica. (Vol. 22.) Yust, W. (red.) 1953. Encyclopedia Brittannica: new survey o f universal knowledge. Chicago: Encyclopedia Brittannica. (Vol. 22.) Universiteit van Pretoria 47 47

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/834/1008

Afrikaans

Opsomming Tot dusver is die terme algehele assimilasie en l<onsonant- weglatlng min of meer ongedifferensieerd gebruli<, indien nie as sinonieme nie. Daar is egter ook argumente aangevoor waarom daar ’n onderst^eid gemaak moet word (Wis­ sing, 1982:188 e.v.). Dié argumente gaan hoofsaakiik om kwes- sies soos verskille in produktiwiteit en die aantal konso- nante wat betrokke is. Suike argumente steun egter op in- trospektiewe oordeie van die fonoioog self. In hierdie bydrae word hierdie onderskeid tussen konsonant- weglating en algehele assimilasie op streng eksperimenteel- fonetiese gronde ondersteun. Deur die spraak van ‘n aantal proefpersone spektografies te ontleed, kon bepaal word of daar spore van 'n verdwene konsonant aanwesig is. Indien wei, is die konsonant nie eenskiaps weggelaat nie, maar het dit deur 'n proses van assimilasie geskied. Die resuitate van die eksperiment het, met dié argument in gedagte, getoon dat daar inderdaad sprake van assimmilasie in gevalie (soos in 3a) is, maar siegs van konsonantweglatings in ander gevalie (soos in 3b). Konsonante verdwyn dikwels in woorde, nie net in Afrikaans nie maar in baie (alie?) tale van die wêreld. Voorbeelde hiervan word hieronder ge- gee, maar vergelyk net eers die baie bekende Afrikaanse lipes [d]-verlies. soos in [Dmi] (‘om die’), [hansak] (‘handsak) en [handuk] (‘handdoek’). Na hierdie soort konsonantweglating word gewoonlik as algehele as­ similasie verwys (vgl. bv. Le Roux en Pienaar, 1927:165 e.v., De Villiers, 1965:67, Landman 1981, 1983 ) Die vraag is egter of dit wel so 'n homogene verskynsel is (Venter, 1983:672) en of ons nie dalk hier met twee verskillende verskynsels te make het nie. Daar is (Wissing, 69 1982:188-189) reeds op twee sulke soorte verskille gewys, naamlik ten opsigte van produktiwileit en die beperktheid van die klankomgewings waarin hierdie twee soorte klankverdwynings hulle voordoen. (Verge- lyk ook Combrink en De Stadler (1986) hfst.4, par. 2.2.1 vir ’n kritiek op hierdie onderskeid.J Voordat hierdie verskille vlugtig behandel word, kyk eers na die volgende voorlopige omskrywings van assimilasie en van konsonantweglating: 1982:188-189) reeds op twee sulke soorte verskille gewys, naamlik ten opsigte van produktiwileit en die beperktheid van die klankomgewings waarin hierdie twee soorte klankverdwynings hulle voordoen. (Verge- lyk ook Combrink en De Stadler (1986) hfst.4, par. 2.2.1 vir ’n kritiek op hierdie onderskeid.J Voordat hierdie verskille vlugtig behandel word, kyk eers na die volgende voorlopige omskrywings van assimilasie en van konsonantweglating: 1. Opsomming Assimilasie is die gedeeltelike of aigehele gelykmaking van die dis- tinktiewe kennnerke van aangrensende konsonante aan mekaar, met ’n uiteindelike (opsionele) verlies van een van die twee konsonante. 2. Konsonantweglating is die proses waarvolgens 'n aantoonbaar- aanwesige (onderliggende) konsonant nie uitgespreek word nie oftewel heeltemal wegval. Vergelyk nou die volgende twee stelle voorbeelde, wat, soos reeds gesê, gewoonlik albei as gevalle van assimilasie beskou word: 3. [kbbak] [pladak] [dra ivil] [azdt] jpooigolf] (■klipbak’) (‘platdak’) ('dryfwiel’) (‘is dit ’) (‘puik gholf’) [andr] [ktl^r] [hara] ('ander’) (‘kelder’) (‘harde’) In Wissing (1982:188 e.v.) word geargumenteer dat, omdat die gevalle soos die in (3a) in 'n baie groter reeks omstandighede voorkom (bv. in samestellings en in sinne, oftewel oor sowel morfeem- as woordgrense heen) en tussen ’n veel groter verskeidenheid soorte konsonante as wat die geval in (3b) is, hier moontlik sprake kan wees van twee verskillende soorte verskynsels. Die vorme in (3a) is as die resultaat van ‘n proses van assimilasie gesien, en die van (3b) as die resultaat van ‘n konsonant­ weglating. 'n Verdere argument waarom hier tussen aigehele assimilasie en konsonantweglating onderskei sou kon word, is die volgende: Uit- 70 gaande van die definisie van assimilasie soos in (1) hierbo gegee, is dear by die gevalle in (3a) sprake van assimilasie maar nie by die gevalle in (3b) nie, omdat daar in (3a) wel aanduidings is van kenmerkgelyk- making maar nie by die voorbeelde in (3b) nie. Dus word aangeneem dat daar by byvoorbeeld (‘klipbak’) ‘n tussenvorm bestaan: [kl&pbak kidbbak kl&bak] maar sodanige tussenvorm by byvoorbeeld ('ander’) afwesig is, dus [and»r >andr] (sonder [annar] lussenin). Anders gestel; gaande van die definisie van assimilasie soos in (1) hierbo gegee, is dear by die gevalle in (3a) sprake van assimilasie maar nie by die gevalle in (3b) nie, omdat daar in (3a) wel aanduidings is van kenmerkgelyk- making maar nie by die voorbeelde in (3b) nie. Dus word aangeneem dat daar by byvoorbeeld (‘klipbak’) ‘n tussenvorm bestaan: [kl&pbak kidbbak kl&bak] maar sodanige tussenvorm by byvoorbeeld ('ander’) afwesig is, dus [and»r >andr] (sonder [annar] lussenin). Anders gestel; [kUpbak kidbbak klabak] maar [and^r ‘annjr an&r] [kUpbak kidbbak klabak] maar [and^r ‘annjr an&r] Die tussenvorm in (3a) is telkens 'n geminaat of sogenaamde dubbelkon- sonant, en telkens die resultaat van kenmerkgelykmaking, hier via stemassimilasie (vgl. Wissing, 1982:183 e.v. vir ’n bespreking en 'n fonologiese reel hiervan). Opsomming So ’n oordeel, wat in die vorm van ’n hipotese [(6) hieronder)] geformuleer kan word, kan op ’n non- introspektiewe wyse getoets word, en wel deur middel van ’n fonetiese eksperiment, waaroor meer in die volgende paragraaf (“ Eksperimen- tele opset en oogmerke”). 6. Daar bestaan spore van homorgane geminate in Afrikaans, maar geen spore van ’n (weggevalie) [d] in Afrikaans nie. 6. Daar bestaan spore van homorgane geminate in Afrikaans, maar geen spore van ’n (weggevalie) [d] in Afrikaans nie. Indien hierdie fiipotese aanvaar word, kan die volgende gevolgtrekking gemaak word: Indien hierdie fiipotese aanvaar word, kan die volgende gevolgtrekking gemaak word: Indien hierdie fiipotese aanvaar word, kan die volgende gevolgtrekkin gemaak word: 7. [d]-skrapping [{soos in bv. (3b)] is ’n vorm van konsonantweglatin maar nie van assimilasie nie, omdat daar geen wisselvorm bestaa waarin daar ’n spoor van ’n geassimileerde [d] bestaan nie. Die vor,m van (3a) is wel gevalle van assimilasie, omdat sodanige spore we aanwesig is. Voordat oorgegaan word tot die toetsing van Hipotes (6), ’n enkele opmerking: Dit is opvallend dat Landman, wat terloop baie tot die begrip van die verskynsel assimilasie in Afrikaans bygedr het (1978,1980,1981), sodanige tussenvorme(soos [obbtrx], wat du spore van geassimileerde konsonante is, ignoreer, of eerder die be staan daarvan ontken. In sy bantering het hy twee F-reëls nodig, ee wat identiese dubbelkonsonante soos in [oppak] ('oppak’) en [affa (‘afval’) tot een konsonant reduseer, en ’n tweede F-reël, wat respek tiewelik die [p, t, f] in [opbtrx, blutdrock, afve:x] weglaat of direk skrap Landman is dus ook van mening dat hier ook geen sprake van as similasie is nie. Sou hy wel in laasgenoemde drie vorme, en soortge lykes, die genoemde tussenstap aanvaar, word een van die twee reels reel 9 (p.23) onnodig. Reel 7 (p. 21) sal dan een van alle aangren sende identiese konsonante skrap. Hierdie voorstel is dus ook mee bevredigend in die sin dat dit die fonologie van Afrikaans vereenvou dig en ’n groter en betekenisvolle veralgemening tot gevolg het. ISSN 0258-2279 = Literator 7 (1986) nr. 72 7. [d]-skrapping [{soos in bv. (3b)] is ’n vorm van konsonantweglating maar nie van assimilasie nie, omdat daar geen wisselvorm bestaan waarin daar ’n spoor van ’n geassimileerde [d] bestaan nie. Die vor,me van (3a) is wel gevalle van assimilasie, omdat sodanige spore wel aanwesig is. Opsomming By die (3b)-gevalle skyn dit asof die geminaat- vorme afwesig is. Die verdwene konsonant het as ‘t ware weggeval voor- dat of sonder dat dit ‘n invloed in die vorm van kenmerkgelykmaking op sy buurkonsonant kon fiê. Die tussenvorm in (3a) is telkens 'n geminaat of sogenaamde dubbelkon- sonant, en telkens die resultaat van kenmerkgelykmaking, hier via stemassimilasie (vgl. Wissing, 1982:183 e.v. vir ’n bespreking en 'n fonologiese reel hiervan). By die (3b)-gevalle skyn dit asof die geminaat- vorme afwesig is. Die verdwene konsonant het as ‘t ware weggeval voor- dat of sonder dat dit ‘n invloed in die vorm van kenmerkgelykmaking op sy buurkonsonant kon fiê. Hierdie waarneming word implisiet ondersteun deur Le Roux en Pienaar (1927:166), waarin voorbeelde soos [poddlksal] (‘potdeksel’), [kabbbk] (‘kapblok’) aangetref word, maar net [amal] (‘almal’), (val-i] (‘wil nie’) en [de:sfcm»r] (‘Desember’) maar nie [ammal],[vdl-íi) of [de:stmmdr] nie. Op grond van die bespreking tot hiertoe kan die volgende kondisie op algefiele assimilasie gestel word: 5. By algehele assimilasie moet daar sprake wees van 'n wisselvorm waarin spore van die geassimileerde konsonant terug te vind is. Uit fioofde van hierdie kondisie kan nou gesê word dat die (3a)-vorme wel egte assimilasie genoem kan word maar die (3b)-vorme nie. Uit fioofde van hierdie kondisie kan nou gesê word dat die (3a)-vorme wel egte assimilasie genoem kan word maar die (3b)-vorme nie. Die oordeel dat die vorme van [d]-skrapping in (3b) nie ‘n wisselvorm met ’n geminaatvorm het nie maar die van (3b) wel berus egter hoof- 71 saaklik op ’n impressionistiese en/of introspektiewe waarneming. Besware teen en kritiek op sodanige introspektiewe metodes (Roux, 1979) noop mens om weer na die status daarvan te kyk, of om ten minste alternatiewe daarvoor te oorweeg. So ’n oordeel, wat in die vorm van ’n hipotese [(6) hieronder)] geformuleer kan word, kan op ’n non- introspektiewe wyse getoets word, en wel deur middel van ’n fonetiese eksperiment, waaroor meer in die volgende paragraaf (“ Eksperimen- tele opset en oogmerke”). saaklik op ’n impressionistiese en/of introspektiewe waarneming. Besware teen en kritiek op sodanige introspektiewe metodes (Roux, 1979) noop mens om weer na die status daarvan te kyk, of om ten minste alternatiewe daarvoor te oorweeg. 1.1 Oogmerke Dit is moontlik om met behulp van byvoorbeeld ‘n spektrograaf die lengte van konsonante te meet, dus ook van die lengte van die geminate in (3a) en van die d in (3b). Sou daar ‘n aanmerklike afwyking in die lengte van die konsonante van (3a) voorkom maar nie in die van (3b) nie, kan (in hierdie geval, vooriopig) aanvaar word dat Hipotese (6) gegrond is; anders nie. 'n Spektrogram (of klankspektrogram) gee ’n spektrografiese voorstel- ling van die fisiese (akoestiese) eienskappe van spraakklanke. Dit be- tel<en, ruweg gestel, dat daar ‘n visuele voorstelling van die duur, frek- wensie en intensiteit van klanke gegee word. Vir ons doeleindes is slegs die duur van klanke belangrik. Dit kan in millisekondes afgelees word: Sodoende kan die lengte van [n] in verskillende uitsprake van [ander] en die lengte van byvoorbeeld[v] in [afwas] gemeet word, en kan ver­ skillende uitsprake van een en dieselfde klank met mekaar vergelyk word. Gevolglik kan ook bepaal word of daar ook spore van verdwene konsonante in die uitspraak van woorde aanwesig is of nie. Uit die aard van die voorlopigheid van hierdie ondersoek word geen spektrogramme of lesings daarvan gegee nie. Dit hoef pas gedoen te word nadat 'n be- hoorlik gekonstrueerde eksperiment, wat aan alle vereistes voldoen, uit- gevoer is. Die ideaal sou wees om ’n (groot genoeg) hoeveelheid natuurlik gesproke sinne van ’n (groot genoeg) aantal manlike en vrou- like proefpersone, verteenwoordigend van alle sosiale en ander lae, te verkry. Opsomming Voordat oorgegaan word tot die toetsing van Hipotese (6), ’n enkele opmerking: Dit is opvallend dat Landman, wat terloops baie tot die begrip van die verskynsel assimilasie in Afrikaans bygedra het (1978,1980,1981), sodanige tussenvorme(soos [obbtrx], wat dus spore van geassimileerde konsonante is, ignoreer, of eerder die be­ staan daarvan ontken. In sy bantering het hy twee F-reëls nodig, een wat identiese dubbelkonsonante soos in [oppak] ('oppak’) en [affal] (‘afval’) tot een konsonant reduseer, en ’n tweede F-reël, wat respek- tiewelik die [p, t, f] in [opbtrx, blutdrock, afve:x] weglaat of direk skrap. Landman is dus ook van mening dat hier ook geen sprake van as­ similasie is nie. Sou hy wel in laasgenoemde drie vorme, en soortge- lykes, die genoemde tussenstap aanvaar, word een van die twee reels, reel 9 (p.23) onnodig. Reel 7 (p. 21) sal dan een van alle aangren- sende identiese konsonante skrap. Hierdie voorstel is dus ook meer bevredigend in die sin dat dit die fonologie van Afrikaans vereenvou- dig en ’n groter en betekenisvolle veralgemening tot gevolg het. 72 1.2 Metode In die huidige ondersoek is ‘n aantal sinnetjies met en sonder klem op die betrokke woorde (d.i. woorde waarin daar moontlike spore van weggelate konsonante, (m.n. [n]) en stemhebbende eksplosiewe en frikatiewe aanwesig was) deur ’n aantal manlike en vroulike proefper­ sone van ongeveer dieselfde ouderdom, agtergrond en opieiding op 73 band gelees. Die sinne is: band gelees. Die sinne is: * Jy moet die ander boeke opberg * Jy moet die ander wiele afwas * Jy moet die ander druiwe uitdruk y p g * Jy moet die ander wiele afwas y * Jy moet die ander druiwe uitdruk Die klem is eers op [and r] in elke sin gelê, en daarna op die laaste woord van elke sin, dus respektiewelik op opberg, afwas, uitdruk, waarin die klankkombinasie [pb], [fv] en [td] van belang is. Die proef- persone is gevra om nie die [d] van [andar] uit fe spreek nie, en om nie die [pj, [f] en [t| van ‘opberg’, ‘afwas’ en ‘uitdruk’ nadruklik uit te spreek nie. Hierdie sinnetjies is dan spektrografies ontleed. Die volgende tendense blyk uit die analisering daarvan: Dit is duideiik dat die lengte van [n] in [ander] nie noemenswaardig wissel nie, of dit nou met of sonder klem uitgespreek is. Dieselfde geld die uitspraak van [d] in [mu-di] (‘moet die’) in a! drie die sinne. Aan die ander kant kan dit wel deeglik van die ek- splosiewe en frikatiewe in ‘opberg’, ‘afwas’ en ‘uitdruk’ gesê word, ver- al van die [b] in [opberg]. Aan die ander kant is daar ’n duidelike wisseling in die lengte van [v] in [avas], [d] in [ct ydrotk] en [b] in [ob t rx] te bespeur Belangwekkend is verder dat sodanige wisseling nie in die [b], (d) en [v] van respek­ tiewelik die woorde ‘boeke’, ‘wiele’ en ‘druiwe’ in die drie sinnetjies te bespeur was nie. 2 Gevolgtrekking en aanbeveling Daar is reeds op die voorlopigheid van enige gevolgtrekking gewys maar die gegewens van hierdie eksperimentele ondersoek wys wel deeglik in die rigting van die juistfieid van die gestelde hipotese in (5). Dit sou die moeite loon om fiierdie ondersoek, soos reeds aangetoon, op ’n meer uitgebreide en wetenskaplik volledig verantwoorde wyse uit te voer Die uitkomste van die huidige ondersoek kan dus ook, in soverre dit die aanwesigheid van genoemde spore of tussenvorme eksperimenteel ISSN 0258-2279 = Literalor 7 (1986) nr. 74 aandui, ondersteunend wees vir die wysiging wat hoer op op Landman se voorstel aangebied is. Die onderskeid wat in Wissing (1982) tussen assinnilasie en konsonantwegiating gemaak is, word hiermee [(in weer- wii van die kritiek wat in Combrink en De Stadler (1986, hfst.4, par. 2.2.1) op hierdie soort onderskeid uitgebring is)] in die lig van hierdie nuwe bevindinge gehandhaaf, en selfs versterk. BIBLIOGRAFIE COIVIBRINK, J. & DE STADLER, L.G. 1986. Afrikaanse Fonologie. DE VILLIERS, M. 1965. Afrikaanse Klankleer. Baikema: Kaapstad. LANDIVIAN, K.J.H. 1978. Sillabiese verskynsels in Afrikaans. Ongepub- liseerde proefskrif. UN ISA. 1980. Degeminasie en nie-degeminasie of gewoon segmentwegla- ting. Taalfasette 27, dee! 2: 15-25. 1981. Assimiiasie: progressief en regressief? (In SINCLAIR, A.J.L. ( d ) K f di 1 d N i l K COIVIBRINK, J. & DE STADLER, L.G. 1986. Afrikaanse Fonologie. DE VILLIERS, M. 1965. Afrikaanse Klankleer. Baikema: Kaapstad. LANDIVIAN, K.J.H. 1978. Sillabiese verskynsels in Afrikaans. Ongepub- liseerde proefskrif. UN ISA. COIVIBRINK, J. & DE STADLER, L.G. 1986. Afrikaanse Fonologie. DE VILLIERS, M. 1965. Afrikaanse Klankleer. Baikema: Kaapstad. DE VILLIERS, M. 1965. Afrikaanse Klankleer. Baikema: Kaapstad. LANDIVIAN, K.J.H. 1978. Sillabiese verskynsels in Afrikaans. Ongepub- liseerde proefskrif. UN ISA. , p LANDIVIAN, K.J.H. 1978. Sillabiese verskynsels in Afrikaans. Ongepub- liseerde proefskrif. UN ISA. 1980. Degeminasie en nie-degeminasie of gewoon segmentwegla ting Taalfasette 27 dee! 2: 15 25 1981. Assimiiasie: progressief en regressief? (In SINCLAIR, A.J.L. (red.) Kongresreferate van die 17de Nasionale Kongres, 1981:217-28.) 1981. Assimiiasie: progressief en regressief? (In SINCLAIR, A.J.L. (red.) Kongresreferate van die 17de Nasionale Kongres, 1981:217-28.) ) LE ROUX & PIENAAR. 1927. Afrikaanse fonetiek. Juta: Kaapstad. LUBBE, H.J. 1981. Voorspelling van die rigting van assimiiasie. {In SIN­ CLAIR, A.J.L. (red.) Kongresreferate van die 17de Nasionale Kongres, 1981: 235 - 250). LE ROUX & PIENAAR. 1927. Afrikaanse fonetiek. Juta: Kaapstad. LE ROUX & PIENAAR. 1927. Afrikaanse fonetiek. Juta: Kaapstad. LUBBE, H.J. 1981. Voorspelling van die rigting van assimiiasie. {In SIN­ CLAIR, A.J.L. (red.) Kongresreferate van die 17de Nasionale Kongres, 1981: 235 - 250). ROUX, J.C. 1979. Labializion in Sesotho: the role of phonetic data in phonological analyses. Ongepubliseerde proefskrif. SINCLAIR, A.J.L. (red.) 1981. Kongresreferate van die 17de Nasionale Kongres. Universiteit van Wes-Kaapland : Bellville. g p VENTER, H. 1983. Assimiiasie in Afrikaans {In SINCLAIR, A.J.L. (red.) GS Nienaber - ‘n huldeblyk. p. 671 - 4) WISSING, D.P. 1982. Algemene en Afrikaanse generatiewe fonologie. MacMillan: Johannesburg. ISSN 0258-2279 = Literator 7 (1986) nr. 75 ISSN 0258-2279 = Literator 7 (1986) nr. 75 75 75

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/876/1050

Afrikaans

ISSN 0258-2279 Literator 7 (1986) no. ISSN 0258-2279 Literator 7 (1986) no. 1. Lombard (1984:36) slaan op Cloete (1985). ABSTRACT In this article the author voices some objections against the so called substitution procédé as method in understanding the poetry of Breytenbach. This method was devised by Cloete and followed up by Lombard in her doctoral study and in article(s). The author is adamant that the substitution procédé is unnecessary for the understanding of Breytenbach’s poem “Klanke vir daeraad” (sounds for break of day). Furthermore; this method spurs a naive logic that actually hinders the understanding and can lead to far-fetched interpretation. In conclusion the reader is made aware of the pitfall of “reception” and that substitution actually distorts the text. Luidens ’n artikel van Lombard (1984:34) oor “Vervanging en aanver- wante verskynsels” steun sy op ’n uitgangspunt van Cloete, te wete sy “metode (. . .) om ongewone woordkombinasies en beelde in Breyten­ bach se poësie deur ’n vervangingsmetode te verklaar.”' Die vraag wat 13 vir my hier ter sake is, is tweeledig; is so ’n leeswyse wericliii nodig, en bevorder dit die verstáán van die gedig? Hierop gee Lombard (Cloete) ’n effense antwoord in die woorde “(d)ie vervangings ‘ontpoëtiseer’ die gedig, maar dit demonstreer weer andersyds dié poëtiese krag van wat wél daar staan” (Lombard, 1984:37). Dit is veral oor hierdie metode waaroor ek in die volgende paragrawe enkele bedenkinge moet uit- spreek. vir my hier ter sake is, is tweeledig; is so ’n leeswyse wericliii nodig, en bevorder dit die verstáán van die gedig? Hierop gee Lombard (Cloete) ’n effense antwoord in die woorde “(d)ie vervangings ‘ontpoëtiseer’ die gedig, maar dit demonstreer weer andersyds dié poëtiese krag van wat wél daar staan” (Lombard, 1984:37). Dit is veral oor hierdie metode waaroor ek in die volgende paragrawe enkele bedenkinge moet uit- spreek. Op die uitspraak van Lombard (Cloete) af, vind ek met die iogika van die argument nie fout nie; immers, dit laat die fokus op die onvervang- baarheid van die (poëtiese) woord (plus sy betekenis) wat juis aan die gedig sy “statuur” gee, val. Hierdie onvervangbare woord(e) gee egter (skynbaar) leesprobleme aan die (oningewyde?) leser. Dit is dan om hierdie rede dat “tekstueel aanvaarbare vervangingsmoontlikhede” (Lombard, 1984:37) as metode aan die hand gedoen word, om aldus met hierdie literêre handgreep (of handvatsel) sogenaamde beeldspraakpro- bleme op te los. Dit sou dan ’n metode wees om verskuilde betekenis te agterhaal, en die leser skynbaar op dié wyse help. ABSTRACT Omdat Lombard juis Cloete se bantering van “Klanke vir daeraad” (Breytenbach se gedig uit Lotus, 1970) as vóórbeeld neem, volstaan ek met enkele opmerkings oor dié gedig.2 Eers dan die gedig: 2. Lombard pas vervanging toe op ’n gedig uit Voetskrif (1976). Dié toepassing bespreek ek nie. 3. Aldus Lombard, 1984:37. Kyk ook my opmerking voetnoot 4, KLANKE VIR DIE DAERAAD (1) vaak in die laatnamiddag (2) vou ons vroom ons woorde toe; (3) die dag loop soet-soet (4) uit by die raam, (5) mossies fluister (6) op die denneboom se tong, (7) ’n beenmaan proe (8) reeds aan die eerste skywe duister; (9) ek pak die vuur, (10) jy maak die kos, (11) dis die wolwe-uur (12) maar daar’s wagtervoëls en mure (13) tussen ons en die bos; (1) vaak in die laatnamiddag (2) vou ons vroom ons woorde toe; (3) die dag loop soet-soet (4) uit by die raam, (6) op die denneboom se tong, (7) ’n beenmaan proe (8) reeds aan die eerste skywe duister; (9) ek pak die vuur, (10) jy maak die kos, (11) dis die wolwe-uur (12) maar daar’s wagtervoëls en mure (13) tussen ons en die bos; 2. Lombard pas vervanging toe op ’n gedig uit Voetskrif (1976). Dié toepassing bespreek ek nie. 14 (14) netnou gaan soek ons ons sin (15) en frases van ’n bed (16) en lê daar witter woorde in, (17) of alleen laggende klankies vir more Volgens Cloete/Lombard lewer byvoorbeeld reëi 2 die volgende ver- vangingsmoontlikhede: 2a: maak ons vroom ons woorde stil of 2b: bëre ons vroom ons woorde weg. Verder word daar gesê: “Woorde kan egter self vervang word: vaak in die laat namiddag (sic) sluit ons vroom onsself toe Die vervanging: sluit ons vroom onsself toe in plaas van vou ons vroom ons woorde toe kom daarop neer dat woorde en onsself, dit wil sê die sprekers van die woorde, identies word.”^ As ons hierdie (myns insiens naiewe) logika nog verder voer, kry ons: 2c: maak/bêre/sluit . . . onsself stil/weg/toe met interessante kombinasies: ons sluit onsself stil ons maak onsself weg, en so meer! Volgens hierdie soort (skynbaar kreatiewe) lees word (“word”): beenmaan > beenwitmaan (denneboom se) tong > top, tak, en so aan. KLANKE VIR DIE DAERAAD 3 Aldus Lombard 1984:37 Kyk ook my opmerking voetnoot 4 (14) netnou gaan soek ons ons sin (15) en frases van ’n bed (16) en lê daar witter woorde in, (17) of alleen laggende klankies vir more (14) netnou gaan soek ons ons sin (15) en frases van ’n bed (16) en lê daar witter woorde in, (17) of alleen laggende klankies vir more ( ) (17) of alleen laggende klankies vir more Volgens Cloete/Lombard lewer byvoorbeeld reëi 2 die volgende ver- vangingsmoontlikhede: 2a: maak ons vroom ons woorde stil of 2b: bëre ons vroom ons woorde weg. Verder word daar gesê: “Woorde kan egter self vervang word: vaak in die laat namiddag (sic) sluit ons vroom onsself toe Die vervanging: sluit ons vroom onsself toe in plaas van vou ons vroom ons woorde toe kom daarop neer dat woorde en onsself, dit wil sê die sprekers van die woorde, identies word.”^ As ons hierdie (myns insiens naiewe) logika nog verder voer, kry ons: 2c: maak/bêre/sluit . . . onsself stil/weg/toe met interessante kombinasies: ons sluit onsself stil ons maak onsself weg, en so meer! Volgens hierdie soort (skynbaar kreatiewe) lees word (“word”): beenmaan > beenwitmaan (denneboom se) tong > top, tak, en so aan. 3 Aldus Lombard 1984:37 Kyk ook my opmerking voetnoot 4 Volgens Cloete/Lombard lewer byvoorbeeld reëi 2 die volgende ver- vangingsmoontlikhede: 15 Hierdie soort (myns insiens eerder ’n verskraalde tipe) lees is beslis nie verhelderend vir die werklike verstaan van die gedig nie. Dit lê eintliic voor die hand: die leser lees nie “wat er staat” nie - hy lees al “om” die gedig (been). Nou moet ek erken dat hiérdie (eenvoudige) gedig van Breyten vir my geen lees/verstaan probleme gelewer het nie. En ek meen die rede is dat die gedig genoegsaamlselfverklarend is en gevolglik nié om ’n vervan- gingsprocédé vra nie; trouens, ek meen juis Lombard se “verklaring” van reël 2 doen die gediginhoud geweld aan. Dit is dus op die gevaar van hierdie tipe in-leeskunde af dat “vervanging” as (literêre) handgreep vir my verdag word. Vervanging (as tegniek) wil skynbaar gesien word as deel van die inter-aksie tussen die teks en die leser. Nou is dit so dat die teks (resepsie-gewys) eers deur die leser se betekenistoekenning (resepsie- ontsluitings) “gerealiseer” word. Dog - en dit is belangrik - substitusies moet tekstueel gemotiveer (kan) word. KLANKE VIR DIE DAERAAD En juis hier lê die knoop in die woorde van Malan (1985:15): “Om by die ‘ideale’ lesing (resepsie) uit te kom, moet ons die teks so sistematies en kontroleerbaar as (sic) moontlik beskryf en samehange aantoon.” Ek meen die teks, met as afspringpunt die gedigtitel “Klanke vir daeraad”, bevat voldoende “leidrade” om die leser op die sisteem en samehange in die teks bedag te maak. Die klanklike (vokale) en die tydsaspek (temporale) is twee duidelike drade met die volgende woorde as knooppunte: TYD KLANK (tong, taal) (1) vaak laatnamiddag . . . (2) vou toe woorde (3) die dag loop soet-soet (4) uit (5) . . . fluister (6) . . . tong (7) maan proe (8) reeds duister . . . (Rustige toonaard a.g.v. lang vokale, “trae” klanke, sagte frikatiewe e.d.) Dit lyk vir my ’n baie bruikbaarder “metode” as ’n “bedinkte” vervan- gingstabel! (Rustige toonaard a.g.v. lang vokale, “trae” klanke, sagte frikatiewe e.d.) Dit lyk vir my ’n baie bruikbaarder “metode” as ’n “bedinkte” vervan- gingstabel! 16 Ten opsigte van die beeldspraak in reëls 7 en 8 wat moontlik “duister” kan wees: (7) ’n beenmaan proe (8) reeds aan die eerste skywe duister; dit lyk vir my heel onnodig om “beenmaan” (volgens Lombard, 1984:38) “uit te brei”‘‘ tot “beenwitmaan” omrede die (kleur-) betekenis (van) wit reeds (by implikasie) in die betekenisgeheel van “been” en “maan” ingebed is. (Ook uit reel 8, in die opposisie met “duister”, is die geimpliseerde “wit” duidelik.) dit lyk vir my heel onnodig om “beenmaan” (volgens Lombard, 1984:38) “uit te brei”‘‘ tot “beenwitmaan” omrede die (kleur-) betekenis (van) wit reeds (by implikasie) in die betekenisgeheel van “been” en “maan” ingebed is. (Ook uit reel 8, in die opposisie met “duister”, is die geimpliseerde “wit” duidelik.) Ten slotte moet ek op die gevaar van growwe interpretasie wys wat myns insiens deur die vervangingsprocédé in die hand gewerk word. Lombard sê oor proe: “Na proe in 7 kan ’n mens iets verwag soos vrug in plaas van duister: ’n beenwitmaan proe reeds aan die eerste skywe (van ’n) vrug Deurdat die duister soos ’n vrug geëet kan word, verloor dit sy bedreiging.” (My kursivering - H.leR.S.) Hierdie interpretasie val heel uit toon met die rustigheid (en speels- heid!) van hierdie vers. Weliswaar word daar later (in reel 11) genoem: “dis die wolwe-uur” (weer eens: tydverloop) dog dit is dié soort wolf van die Rooikappiesprokie. 4. Is uitbreiding ook identies aan vervanging?! KLANKE VIR DIE DAERAAD Die “ons” is hierbinne, by die vuur, veilig, want: (12) (. . .) daar’s wagtervoëls en mure (13) tussen ons en die bos;(.) (12) (. . .) daar’s wagtervoëls en mure (13) tussen ons en die bos;(.) Uiteraard kan ek dus ook nie met ’n uitspraak soos die volgende saamgaan nie: In die titel “Klanke vir daeraad” kán klanke deur lig vervang word: (lig vir daeraad). My stelling is dus klink en klaar: woorde kán nie net vervang word omdat dit die léser pas nie - dan máák die leser die gedig óór, en waninterpreteer hy/sy. Op hierdie wyse word 17 die literatuurwetenskap nie gedien nie. Breytenbach se poësie vra dalk (soos wat die artikelskrywer betoog) dikwels ’n toevoegende of ’n weglatende lees, of wat sy noem ’n voltooide lees van die halfvoltooide (sic), maar in die eerste plek vra dit ’n lees van die meester self, en nie ’n toepassing van ’n literêre foefie nie. die literatuurwetenskap nie gedien nie. Breytenbach se poësie vra dalk (soos wat die artikelskrywer betoog) dikwels ’n toevoegende of ’n weglatende lees, of wat sy noem ’n voltooide lees van die halfvoltooide (sic), maar in die eerste plek vra dit ’n lees van die meester self, en nie ’n toepassing van ’n literêre foefie nie. CLOETE, T.T. red. 1985. Gids by die literatuurstudie. Pretoria: HAUM -Literêr. MALAN, C. 1985. Die wetenskaplike werkwyse {In T.T. Cloete red. Gids by die literatuur. Pretoria: HAUM -Literêr.) LOM BARD, M. Vervanging in die poësie van Breyten Breytenbach. Literator, 5(2): 34-43. BIBLIOGRAFIE 18

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/885/1059

Afrikaans

J. Swanepoel D epartem ent Latyn STAAT ER WAT ER STAAT? RESEPSIES VAN CATULLUS SE CARMEN XLIX J. Swanepoel D epartem ent Latyn 1. INLEIDING G aius V alerius C atullus (c. 84-c. 54 v.C.), die Rom einse digter w at vcral bekend is vir sy verse aan sy geliefde Lesbia, hct benewens liefdesgedigte ook ’n hele aantal verse gcskryf w aarin van sy lydgenote figureer. H ierdie gedigie wat aan spcsifieke pcrsone gerig is, is wyd uiteenlopend en die toon en strekking daarvan wissci van toegeneentheid en liefde enersyds (vgl. Carm en IX ) tot felie invektief (C arm ina C V III, X C III) en spot (Carm en L X X X IV ) andersyds. Die leser kan gewoonlik maklik vasstel of hy in ’n gcdig m et vricnd of vyand te doen liet. M aar d aar is een uitsondering, en dit is C atullus se gedig aan die Romeinse staatsm an, retor en skrywer, M arcus Tullius Cicero. H ierdie gedig, wat soos die meeste van Catullus se gedigte heel kort en kragtig is, is deur die eeue op uitcenlopende en botsende wyses gem terpreteer. Enersyds word dit beskou as ’n opregte dankbetuiging en lofprysing aan Cicero, terwyl ander lesers dit weer sien as ’n gedig wat ironies bedoel is. Aangcsien die resepsies van hierdie gedig so uiteenlopend is, en die een interpretasie die ander logieserwys uitsluit, moet daar in die eerste plek gevra word op grond van w atter onderliggende aannam es, literatuur- beskouing, beskikbarc gctuienis en bewysvoering daar tot sulke teenstrydige lesings van dieselfde gedig gekom word. Voortvloeiend hieruit moet die vraag ook gestel word w atter van hierdie botsende interpretasies die beste verantwoord en dus die waarskynlikste is. O f is die gedig op so ’n m anier geform uleer d at d aar ’n saak vir albei die lesings uigcniaak kan word? H ierdie vraagstuk vestig die aandag prom inent op die rol en funksie w at die leser indie ontsluiting cn interpretasie van ’n literere teks vcrvui. Dit laat die vraag ontstaan in w atter m ate die betekenis van ’n literere teks in die teks self gespesifiseer is. O f is dit .so d at ’n leser redelik willekeurig ’n betekenis aan ’n teks kan oplê? Is bloot dit w at in ’n gestruktureerde teks gesê word genoegsaam vir die verstaan daarvan? O f is sekere buite-tekstuele inligting onontbeerlik vir insigdaarin? Is die betekenis van ’n literêre w erka-histories en tydloos? 1. INLEIDING Speel die leser se kennis van die werklikheid, sy vertroudheid 21 met die literatuur, sy literatuiirbcskouing en verw agtingspatroon ’n deur- slaggewende rol in sy interprelasie van die gedig? O f Ic die w aarheid erens tussenin? So kan die vrae vei mrnigv uldig word. In die bespreking sal van die standpunt uitgegaan word dat enige interpretasie van ’n teks slegs ’n voorstel is, al is dit dan ’n beredeneerde voorstel. Ek sal in die artikei probeer aantoon hoc die argum enle ten gunste van elk van die interpretasies van C atullus sc gedigopgebou is. D aarsal ook gepoog word om aan te toon w aiter litcratuurbeskouingdaaraan ten grondslag le en w attcr konsekwensies dit inhou vir die leser se om gaan met die teks. 2.1 Ironie Aangesien die begrip ironie sentraal staan in hierdie dispuut, m oet daar kortliks stilgestaan word by die aard, soorte, tipiese tegnieke en funksies van Die teksboekdefinisie van ironie dateer reeds uit die klassieke retoriese teorie, nl. d at ironie daarin bestaan dat ’n spreker/skryw er een ding se terwyl hy iets anders (dikwels die teenoorgestelde daarvan) bedoel. As sodanig is dit verw ant aan sarkasm e, m aar tog onderskeie daarvan, aangesien ironie gewoonlik subtieler is, terwyl sarkasm e direk en maklik herkenljaar is. In sarkasme kan dit wat gese word onm oontlik dit wees wat bedoel word, terwyl die hoorder/leser van ’n stuk ironie soms sal twyfel of w erklik gesê word wat bedoel word en of gesê word w at juis nié bedoel word nie. Alhocwel ironie gewoonlik subtieler te werk gaan as sarkasm e is die elTek daarvan dikwels des te skerper. L iberm anen Foster (1968:63) toon aan dat diestandaarddefm isie hierbo nie alle manifestasies van ironie dek nie, en dat dit nuttiger is om ironie te beskou as die bestaan van ’n sekere tweede perspektief op ’n taaluiting of handeling w aarvan die leser bcwus gem aak word. D aar is dan ook verskillende soorte ironie w aarvan nie alm al verbaal is nie. Soonderskei van G orp (1980:84-85) tussen sokratiese ironie, verbale ironie, situasionele (of dram atiese) ironie en rom antiese ironie. Een van die metodes w aardeur verbale ironie bewerkstellig word, is dat w oorde uit hul norm ale konteks gelig word, w aardeur hulle dan ’n ander 22 bftckenis kry as wat die oppervlakuiting laat verm oed. D aar is dus ’n sekcre “am bigue kw aliteit” (Van Gorp: 1980:84) in die taaluiting. Situasionelc ironic bcrus op ’n meerkennis by die leser. Hy kan byvoorbeeld van m eer bewus wees as die persoon aan wie ’n ironiese uiling gerig is of as die een deur wie dit gem aak word. O nder rom antiese ironic word verstaan d at ’n spreker/outeur homseif bcwustelik relativecr, id s wat duideiik word uit ’n bcwuste ironiese spreek-Akryniouding. Die leser herken ’n taaluiting as ironies op grond van ’n dubbclsinnigheid in die taalstruktuur van die boodskap, ol'op grond van die feit dat dit w at gesê word nie klop m et dit wat die hoorder/leser weet aangaande die situasie w aarop die taaluiting betrekking het nie. 2.1 Ironie Ironic is gewoonlik ’n wapen in die hand van ’n satiris, m aar ook dram aturge m aak graag daarvan gebruik. Twee van die standaardtegnieke van die ironikus is hiperbool (’n oordrewe en aangedikte stelwyse) en sy tcenhanger meiosis of onderbetoning w aar juis m inder gesê word as wat bedoel word. Ironic kan vcle funksies vcrvul. O m m et C uddon (1979:339) tc praat: “ It is often the w itting or unw itting instrum ent of truth. Itchidcs, purifies, refines, deflates, scorns, and ‘sends up’ ” . 2.2 Teksbeskouing V oorstanders van die Rcsepsie-estetika, veral H ans Robert Jauss, het aangetoon dat die literatuur dcur die loop van die ceue vir Icsers om verskiiiende redes gci'nteresseer het en dat literêre tckste deur die lens van verskiilcnde teoreticsc “ brille” of paradigm as bestudcer is. Ook in die wetcnskapsteorie word die belangrikheid ingesicn van die paradigm a w aarbinne die wetenskaplikc wcrk. Die wetcnskapshistorikus T.S. K uhn se wcrk “ T he S tructure of scicntific revolutions” (1962) het die aandag baie prom inent hicrop gevestig. Die rcscpsics van C atullus se gcdig wat in hierdie artikel besprcek word, datcer uit die negenticndc en t wintigste ecu. D aarom is dit belangrik om na tc gaan hoe die literatuur in hierdie tydpcrk benader is. Drie benadcrings- wy.scs kan onderskei word, te wcte ’n beskouing van die literêre teks as dokum cnt, as m onum ent en as tckensisteem (kyk V an Coller, 1983). Hierdie bcnadcringswyses kan natuurlik nic w aterdig van m ckaar afgeskei word in 23 tyclpcrkc nic, aangcsien soinmige navorscrs steeds kan voortwerk biiine ’n ou paradigm a, self's w anneer ’ii tuiwe paradigm a die heersende geword het. M aar ’n ruwe vcralgem cning kan geniaak word. O ndei die invlocd van die positivisme kry ons sedert die tweede hell'te van die negenticnde ecu ’n bclangslclling in die teks as dokument van of die skrywer ol die tyds- om slandighcde (sosiaal, polities, intellektueel, ekonomies, ens.) w aaruil dit ontstaan het. Die teks eis nie soseer die aandag vir lioinself op nie; dit gaan eintlik om wat “ ag ter” o fbuite die teks le, w aaroor die litcrêre werk iets wil sc. Dikwels is die verband tussen liierdie agtcrliggende faktore (ofdit nou die psige van die skrywer of sekere fasette van die tydsgewrig is) cn die literêre werk as ’n kousale verband gesien: dit veroorsaak die spesifieke teks, cn — om gekeerd — die teks is weer belangrik om dat dit vir die lescr iets ,sc oor die Sedert die vroee twintigste ccu tot en met die scstiger-/sew cntigcrjare kry ons ’n belangstelling in die teks as monument. Die fokus is nou op die teks as teks, sonis met ’n groot jjrem ie op die sg. outonom ie daarvan. Die New Critics, Ru,ssicsc Form alistc en die voorstanders van die werkimmanenlt Inlerpretatinn was die vernaam ste eksponente van hierdie benadering. 2.2 Teksbeskouing Dit gaan in hierdie skole vcral oin dit w at litcratiteit konstitueer, om die uitwysing van die organisasic van die taalm iddele in ’n literere teks tot ’n sam ehangendc gehcci cn die bcwysvoering is hoofsaaklik intratekstnecl. Sedert die ja re sestig is daar ’n belangstelling in die teks as semiotiese sisteem, met groot kicm op die Icscrse aktualiscring van die tekens in ’n teks, m aar w aarby ook die hele kom m unikasiesituasie in berckening gebring word, filer word ook gegewcns oor die skrywer, die sosiale en literere konteks w aarbinne ’n werk ontstaan, m aar veral oor die leser met sy waardesistem e en verwagtingshorison in berckening gebring, alhoewel dit op ’n gesofistikeerdcr wyse as in die ouere koiisalistiese teorieë gcskied. Ek sal in die verdere bcsprcking probcer aantoon d at die voorstanders van ’n nie-ironiese interprctasic van C atullus se gcdig die werk prim er benader as dokum ent. A an die ander kant kan die argum cnte van diegene wat ’n ironiese lesing voorstaan (sells al is dit nic eksplisiet so gedoen nic) ingeordcn word binne die raam werk van ’n Ix-nadcring van die teks as ’n gcstrukturccrde tekensisteem wat dcur die Icscr gcaktuali.seer word. Alhoewel die teks ook in hierdie benadering in ’n sekere sin dokum ent is van iets l)uite die gcdig, gaan dit eerder om die Iccsavontuur as om die agterliggendc situasie. In die anali.sc van die argum cnte ten gunste van elk van die interpretasies. 2.3 B ew ysplase In die anali.sc van die argum cnte ten gunste van elk van die interpretasies. 24 sal onclerskci word tusscn inlratekstucle, inter tckstuele en konteksiuele grtuienis. sal onclerskci word tusscn inlratekstucle, inter tckstuele en konteksiuele grtuienis. Inlralckstiicle getuionis is die getuienis wat aangcvoer word m et 'n beroep slcgs op die tcks. Die beroep op intertekstuele geluicnis gaan uit van die veronderstelling dat gcen teks insulêr is nie, niaar dat dit gesitueer is Insscn ancler tekste. H ier ag ek dit nodigom ’n onderskcid te trcf tusscn intertekstuele getuienis uit werke van dieselfde outeur (in emu. uiv die res van die oeuvre van Catullus) en intertekstuele gctuicuis uit die werke van ander outeurs, bv. die van tydgenoDtlike skrywers. O nder kontekstuele getuienis sal !iicr daardie getuienis verstaan word wat die navorser betrek op grond van sy keunis van die tydvak w aarin die gedig onlsiaan hei, m aar wat nie in soveel woorde in n teks uitgespel is nie, inaar berus op rekonstruksie cn konjektuur. Carmen X IA X Carmen X IA X 1. Discrtissime Rom uli nepotum , 2. quot sunt quoK|ue fueic, M arct Tulli, 3. quolque post alii? crunt in annis, 4. gratias tibi nsaxiinas Catullus 5. agit {x;5simus om nium poeta, 6. tanto pessimus ornnium pocta V. quanto iu optim us om nium patronus. 3.2 Letterlike vertaling daarvan T er wille daarvan dat diegene wat Latyn nie m aglig is nie die latere argunientasie kan volg, cn orndat party van die argum ente gebascer is op die spesiliekc taalvorm e w at in die gedig gebruik w oni, probeer ek nie om hicr ’ii «linaniies ekw ivalenie vertaling le bied nie, m aar ’n vertaling wat uiters lellerlik en woord vir woord te work gaan. Die resullaai van so ’n vertaling is uiteraard stram en onpoeties. 25 25 1. W cls|)rckcndste van die klcinscuns van Romiiliis, 2. Iiocvecl*'* claar is, cn liocvcci'''* daai' was, M arcus 'riillius, 3. cn liocvcci '■'* daar later in ander jarc sal bcslaan/w ees, 4. die allcrgrootstc dank Ijctuig Catullus r). aan jou, (liy) die allerslegste digter van alm al, 6. (hy wat) in so ’n m ale die allerslegsle digter (is) van almal 7. as wat Jy die heel beste advokaat van/vir*'’' alm al (is). 1. W cls|)rckcndste van die klcinscuns van Romiiliis, (a) Die Latynsc Vkioorde “ ((uot” cn “quotque” is liier vcrlaal met “ liocvcci” en “en lioeveel” . ’n M inder siram vertaling sou wees: “ sovecl as wat d aar is, cn soveel as w at d aar was, M arcus Tullius, en soveel as wat daar later in ander jare sal wees” (a) Die Latynsc Vkioorde “ ((uot” cn “quotque” is liier vcrlaal met “ liocvcci” en “en lioeveel” . ’n M inder siram vertaling sou wees: “ sovecl as wat d aar is, cn soveel as w at d aar was, M arcus Tullius, en soveel as wat daar later in ander jare sal wees” “ sovecl as wat d aar is, cn soveel as w at d aar was, M arcus Tullius, en soveel as wat daar later in ander jare sal wees” (b) Die gram m atikaie konstruksie “optim us om nium patronus” kan in Latyn twee betekenisse lie (1) “die beste advokaat nan alm al” of (2) “die beste advokaat/pleitbesorger i'tr alm al” (kyk 5.3.2). (b) Die gram m atikaie konstruksie “optim us om nium patronus” kan in Latyn twee betekenisse lie (1) “die beste advokaat nan alm al” of (2) “die beste advokaat/pleitbesorger i'tr alm al” (kyk 5.3.2). (e) CJcdecltes tu.sscn hakies is ter wille van duidelikheid in die Afrikaanse vertaling ingevoeg. (e) CJcdecltes tu.sscn hakies is ter wille van duidelikheid in die Afrikaanse vertaling ingevoeg. 4. VERSORGANISASIE Die vraag mag onwillekeurig by die leser van hierdie artikel opkom of die botsende inter()retasies van hierdie gcdig dalk nic die gevolg daarvan is dat die outeur dit wat liy wou sê nic dui(1elik geform ulecr het nic. O m aan tc toon dat dit nic die geval is nic, sal die aandag kortliks gevestig word op .sekerc fa.sctte van die strukturcring van die gcdig — dit wil sê die organisasie van taalm iddele in die vers — w at so ’n opvatting baieonw aarskynlik maak. Die hoolklem sai hier nic prim er op,semanticse fasctlc val nic (hoewel dit ook bclrck word) inaar op sintaktiese en l'onie.se organisasieprinsipes. Die gcdig bcstaan uit slegs cen sin, wat in scwe versreëls ontplooi word, en wel met ’n sekerc ordcning. Vcrsrcels ecn tot drie is ’n uitgcbreide aansprcking van Cicero. Versrccls twee en drie vorm ’n kleiner eenlieid binne hierdie aansprcking, cn wel as uitbrciding tot wat in dieeerste vei sreci gesc is. Dit word sintakties gem arkcer deur die lierhaling van “ ((not” (2), “ quot(|uc’’ (2) en “cpiotquc” (3). Ewenecns is vcrsrcels ecu en twee aan rnekaar verbonde. Dit geskied d eu r die p lasing van die vokatiel' “ Disertissime” in die aanvangsposisie in versrcël cen, w at gebalanseer 26 word (Iciir (lie aposlrool “ Marc.c ’I'ulli” (iiitcraarci cwenccns in die vokalicf) ill die ciiidposisic van v n six rl Iwcc. Al|[{fsicri van liul posisir in die vers is daar ook (oniese verw antskap tiisscn ecrs- en laasgcnocnidc woorde. word (Iciir (lie aposlrool “ Marc.c ’I'ulli” (iiitcraarci cwenccns in die vokalicf) ill die ciiidposisic van v n six rl Iwcc. Al|[{fsicri van liul posisir in die vers is daar ook (oniese verw antskap tiisscn ecrs- en laasgcnocnidc woorde. Ons kan dit skeinatics so voorslcl: Ons kan dit skeinatics so voorslcl: Discrtissime Ronniii ncpotnni, 2. quotque post aiiis crunt in annis, D aarna volfi die lioolsin as rniddelsluk w aar rondom die res van die gedi|^ geranf^skik is: Die tweede, derile en vierde woorde is identies, en ons liel dus te make met sintaktiese koppeling, as iiitlireiding o|) die sinsonderwerp “C'.atuiius” (4), en wel deur a|)|)osisie. Dit is analoog aan die uitbreiding van versreel een deiir twee en drie. 4. VERSORGANISASIE I'/ii net soos versreëls een en twee sintakties en Ibnies in verband geliring is deur die vokaliewe, net so is versreels ses en sewe gekoppel deur Hie korelatiewe “ tanto” (6) en “quanto” (7) in aanvangsposisies. W aar die li ases “ pessiimis om nium poeta” in (5) en (6) semantics, sintakties en Ionics identies is, d aar word iiierdic woorde via die korrelatiewc tanto ... quanto in f)pposisie gestel tot “optim us om nium patronus” in (7). Die sem antiese op|)osisie tiissen “ pessim us” en “ optim us” , w ord veider gcintensivecr deurdal d aar van 'n identicse sintaktiese ordening geliruik 27 gcm aak word, w aarin claar w ccrccnssterk fonicsc oorccnkom stc aan Ic wys is. gcm aak word, w aarin claar w ccrccnssterk fonicsc oorccnkom stc aan Ic wys is. Skcinatics lyk dit dan so: pcssimus om nium pocia tanto pcssimus om nium pocta quanto tu | oplim us om nium palronus | 'n V crderc betrckking van opposisies binne dicselfde klankvcid is die hcrhaling van “ tu ” in "TuWi" (2), “Ca/«llus” (4) cn “/«” (7). 'n V crderc betrckking van opposisies binne dicselfde klankvcid is die hcrhaling van “ tu ” in "TuWi" (2), “Ca/«llus” (4) cn “/«” (7). O m die klankorganisasic in hierdie gedig volledig te eksplisecr sou te vcel ruinite beslaan. Die leser kan gcrus let op die herhaling van die “ t” , “s” en “ i” in elke versrcel, en hicrm ee is d aar nog lank nie uitgcpraat oor die klankorganisasic nie. W at wcl duidelik bclioort te wees, isdat ons hier met ’n strong gcorganisccrde vers te docn he! — cn dit met die behoud van eenvoud en onopgcsm iikthcid. Juis die deurgckom ponecrdlicid van die vei-s maak die lx)tsende interpretasies daarvan des te opvallender, aangesicn die digter dit w at hy sê op baie gcordende wyse docn. 5. RESEPSIES VAN CARMEN XLIX 5.1 As ons die term van die Tsjeggiese Struktiiralis, Ja n M ukarovsky, gebruik, kan gese woi d d at C atullus se C arm en XLFX as artefakt — as dit wat dcur die kunslenaar tot stand gcbring is, as tekcns op papier — identics is vir alle ondcrsoekers. M aar intcrpretasic vcronderstel noodw endig ’n kensubjck en dit is ’n hisloriese I’eit dat vcrskillcnde lesers se aktualisering van hierdie artefakt tot estetiese objck in die resepsiegeskicdcnis daarvan nie identies verloop het nie. 'I’eoretiese bcsinning oor die rol van die Icser in die ontsluiting van die literêre wcrk lict in die twintigste ecu al ’n liele aantal lesers opgelewer, bv. 28 die geïm pliseerdc Icser, die ideale leser, die “inform ed reader” ens. Teenoor hierdie abstrakte leser staan die werklike of reële leser, en dit is aan die opgetckende resepsies van hierdie lesers w aarin daar in die volgende onder- afdeling (5.2) aandag geskcnk sal word. In die daaropvolgende onder- afdelings (5.3) sal daar ook gebruik gem aak word van resepsies van reële lesers, niaar die net sal daar wycr gcspan word om ook ’n abstrakter leser te belrek, n.a.v. die m oontlikhede wat die teks bied. 5.2 Er staat w at er staat Vir le.sers w at C atullus se gedig as ’n opregte d a n k b c t u i g i n g o f actio beskou, is die gedig eenvoudig en die interpretasie daarvan voor-die-hand- liggend. Die leser m oct eenvoudig net lees wat daar staan en dit op sigwaarde aanvaar. Die gedig word deur voorstanders van hierdie interpretasie prim er gesien as iets wat verwys na ’n wêreld buitc die gedig, of te wel die sogenaam de ekstralinguale werklikheid. En — so kan tekstueel aangetoon word met ’n beroep op die oorwegings wat in paragraaf vier genoem is — die dankbetuiging is vol eenvoud en helderheid verpak. Die gedig noem tog duidelik vir Catullus en M arcus Tullius op die naam . En as dicpraennmen en tinmen nie genoeg is om die persoon na wie met die woorde “ M arce T ulli” verwys word met Cicero te identifiseer — icts w at in elk geval tc betwyfel is — dan stel die eerste versreël; “ W elsprekendste van die kleinseuns van R om ulus” die identifikasie bo enige twyfel vas. “ M arce T ulli” is niem and anders as die historiese figuur, M arcus Tullius Cicero, een van die (of sells die) begaafdste van Rom einse retors. En, sover dit die dankbetuiging aangaan, d aar staan tog uitdruklik “ ... gralias lihi maximas (!alidlus/agit” (4-5). 'I’rouens, die gedig as weerspieëling van C atullus se dank en erkentlikheid werk deurgaans met superlatiewe. Cicero word aangespreek as die wel- sprekendste van alle Rom eine, en dit sluit nie alleen die verlede en die hede in nie, m aar ook die toekoms. En wat m eer is: “ C atullus’ prophecy proved true” (W illiamson 1969:104). Voorts betuig Catullus “pralias maximas" (4) en is Cicero eksplisiet die “obtimus” ... palronu.f” (7). Die feit dat Catullus twee m aal ietwat onvleiend na homself as “hessimia omnium pneta” verwys, is f)f te wyte aan opregte nederigheid, of dit is ’n stukkie speelse hum or, of dit plaas by wyse van kontras Cicero se uitnem endheid in relief. 5.2 Er staat w at er staat As d aar enigiets is wat verdere aandag vereis of as daar enige onduidelikheid is wat opgeklaar moet word, dan is dit die opdieping van die ontstaansrede 29 vir hicrdie gcdig, cn dit is juis op hierdic punt dal kom m entatorc wat rekcn “dal er staal wat er .slaal” hiil dccglike (hoewel gevariecrdc) historiese spcurw erk cn vindingrykhcid ten toon stcl. H ulle poog om die rede vir die l)cdanking op te diep. Son so ’n rede met steliighcid gerekonstrueer kon word, dan is dit terselfderlyd stawing vir ’n nie-ironiese interpretasie. M y uiteensetting van hierdie hipotcse bcrus op Fordyce (1965:213-214) sc sam evatting daarvan. V ir ons doel is nie die gegewens as sodanig bclangrik nie, m aar die cksplisering van die m etode waarvolgcns intcrtekstiiele en kontekstuele getuienis aangew cnd word in hicrdie bewysvoering. As die teks dan prim er as dokum ent benader word, is ’n historiese intcresse te verw agte. W aarop ’n mens m inder voorbcrcid is, is die uitecnlopcndheid van die hipoteses wat uit die beskikbare (en geselekteerdc!) gegewens opgeboii word. Dit is duidelik d at self's a! sou beide hierdie aannam es korrek wees die Dit is duidelik d at self's a! sou beide hierdie aannam es korrek wees die 5.2.3 * Hipotese 2 W estphal m aak ’n heel ander historiese rekonstruksie en wel op grond van intertekstuele getuienis van ander outeurs (Plutarchos, Cic. 29; Cicero: Ad Fam iliares v.2.6). Hieriiit blyk dit dat Cicero in 62 v.C. vir Clodia besoek het toe haar m an, M etellus Celer, in Gallic was. O p grond hiervan spekuleer hy dat Cicero bedank word om dat hy C atullus in C lodia se vriendekring voorgestel het. Die argum ent berus op die reeds verm elde identifikasie van Lesbia met Clodia Pulcher asook op intertekstuele getuienis van ander outeurs en ’n stuk konjektuur. 5.2.2 * Hipotese I, variant 2 5.2.2 * Hipotese I, variant 2 Baehrens bring die gedig eweneens in verband m et Clodia se hofsaak teen Ciaelius en Cicero se optrede as advokaat in die gcding. Hy rafTineer die hipotese vender Jeu r te stel dat Cicero bedank word om dat hy Catullus se naam uit die hofsaak gchou het. 2. Dit is ook duidelik dat die opdieping van gegewens uit die werkc van 5.2.1 * Hipote.se /, variant I Schw abe is van m ening d at C atullus Cicero bedank om dat laasgenoemde vir Caclius suksesvol verdedig het teen ’n aanklag wat L. Sem pronius A tratinus op aanstigting van Clodia teen hom ingcbring het. Clodia was die (ecrtyd.se) bem inde van C atullus. Cicero word nou bedank om dat hy in hierdie geding vir Clodia uitgcwys het vir w at sy werklik is. H ierdie hipotcse bcrus ten m inste op die volgende aannam es: 1. Die Lesbia van C atullus se gedigte m oet ge'identifi.sccr word m et Clodia Pulcher, die dogter van A ppius Clodius Pulcher en suster van die bcrugte tribuun cn aartsvyand van Cicero, P. Clodius Pulcher. D at Lesbia die skuilnaam was vir ’n C lodia berus op die getuienis van Apuleius (Apologia 10). D at Lesbia geidentifiseer moet word met hierdie spcsillcke C lodia berus op ’n recks ander argum cnte wat in Fordyce (1965:xiv-xvi) nagelees kan word. Die meestc kom m entatorc is van m cning dat alhoewcl hierdie identifikasic nie as bewese beskou behoort te word nic dit in elk geval nie bots met beskikbare getuienis nie en daarom redclik waarskynlik is. 2. Dit berus voorts op die veel m eer problem atiesc idcntifikasie van Caelius met M. Caclius Rufus. H ierdie identifikasie is gegrond op moeilik met m ekaar rym bare intertekstucle getuienis (kyk Fordyce, 1965:xv-xvi). 2. Dit berus voorts op die veel m eer problem atiesc idcntifikasie van Caelius met M. Caclius Rufus. H ierdie identifikasie is gegrond op moeilik met m ekaar rym bare intertekstucle getuienis (kyk Fordyce, 1965:xv-xvi). Dit is duidelik d at self's a! sou beide hierdie aannam es korrek wees die 30 navorser steeds ’n sprang moet m aak vanaf hierdie gegewens tot die verknoping daarvan aan Catullus se gedig. navorser steeds ’n sprang moet m aak vanaf hierdie gegewens tot die verknoping daarvan aan Catullus se gedig. 5.2.2 * Hipotese I, variant 2 Dit is ook duidelik dat die opdieping van gegewens uit die werkc van 5.2.4 * Hipote.se 3 Kroll is op sy beurt van m ening dat C atullus Cicero bedank vir een van sy toesprake, waarskynlik die In Vatinium van 56 v.C., w at hy aan Catullus gestuur het. 5.2.5 Soos Fordyce (1965:214) droogweg opm erk: “ These theories, some wilder than others, arc only guesswork, and guesses can be m ultiplied” . Hy is van m ening d at dit nutteloos is om sulke hipoteses te stel, om dat ons nie kennis dra van die persoonlike verhouding tussen Catullus en Cicero nie. 5.2.6 V ir ons doel is dit belangrik om op die volgende sake te let. 1. D aar word deur hierdie kom m entatore aangencem dat hul rekonstruksie van die om standighede wat aanleiding gegee het tot die skryf van die gedig vir die leser nuttig is om die gedig te verstaan. As dit dan ’n In-dankingsgedig is, dan weet die nou danksy die “ historische Forschung” glashclder w aarom Catullus Cicero m et soveel oorgawe bedank. 31 dieselfde en ander outeurs nie noodw endig vir die navorsers lei tot ’n enkelduidige verklaring van die ontstaaiirede en daarm ee ook van die teks nie. Die uiteenlopendheid van die hipotcses hierbo is klinkklare bewys daarvan. Terw yl nie betwis word d at ’n teks tussen andei tekste en ook in ’n sekere konteks gesitueer is nie, is dit ook duidelik dat die rekonstruering van ’n konteks afhanklik is van die bcskikbare gegewens wat opgeteken is, van die interpreteerder se seleksie van die gegewens w at hy as relevant beskou en ook van sy ordening daarvan lot ’n argum ent. O m ’n teks bloot op grond van ’n rekonstriiksie van sodanige agterliggende faktore uit te lê, lyk na ’n gevaarlike spel. 5.3 Er staat niet w at er staat 5.3.1 M aar nie alle lesers is tevrede m et die interpretasie hierbo nie, en mense soos W olfflin en Schm idt beskou dit as ’n ironiese gedig. Ek sal vervolgens die vernaam ste argum ente ten gunste van hierdie interpretasie uiteensit; en in die loop van hierdie uiteensetting probeer aantoon d at ’n ander benadering tot die literatuur/literere werk hieraan ten grondslag lê. 5.3.2 Som m ige van die voorstanders van hierdie interpretasie gaan delf ook na ’n ontstaansrede, m aar hierdie soektog word van stapel laat loop op grond van ’n dubbelsinnigheid in die teks. D aar word d aarop gewys d at die slotwoorde van die gedig “oplimus omnium palronus” am bivalent is en dat dit in die standaardgebruik van Latyn kan beteken of 1) “die beste advokaat van alm al (d.w.s. van alle advokate) of 2) die beste advokaat/pleitbesorger vir alm al. Die “omnium” word hiervolgcns nie neutraal opgeneem as bloot “ vir alm al” nie, m aar as “v ir’n ieder en ’n elk” , “ vir Ja n R ap en sy m aat” of op Engels “for all and sundry” . Die sintaktiese parallelism e tussen "pessimus omnium poeta” (5 en 6) en "optimus omnium patronus" laat dit by ’n eerste lees voorkom asof die eerste lesing in hierdie om gew ing die toepaslike een is, m aar op grond van ander sleutels of wenke in die gedig (kyk 5.3) kan ’n sterk saak vir die tweede lesing uitgem aak word. As “oplimus omnium palronus” dan beteken “ beste advokaat vir Ja n R ap en sy m aat” dan gaan soek party van die voorstanders van ’n ironiese interpretasie na so ’n situasie in Cicero se loopbaan. En wie soek sal vind, al is dit dan weer eens spekulatief. Die hipotese sien so daaruit; Ciccro het in 54 v.C. vir V atinus, ’n berugte karakter, suksesvol verdedig teen ’n aanklag van Calvus, C atullus se m ededigter en vriend. Dit het C atullus aanstoot gegec en daarom sou ’n klag van “ indiscrim inate advocacy” dan geregverdigd wees, en steun dit nie alleen op ’n dubbelsinnigheid in die sintaksis van die gedig nie, m aar is die 32 situasic w aarop dit betrekking het dan ook uilgewys. situasic w aarop dit betrekking het dan ook uilgewys. 5.3 Er staat niet w at er staat Dit is belangrik om daarop te let d at selfs as "optimus omnium patronus” die befekenis van “die beste advokaat van alm al” het, die uitdrukking steeds ironies kan wees. D an berus die ironie nie op ’n dubbelsinnigheid in die sintaksis nie, m aar op die diskrepansie tussen w at op die oppervlak gesê word en w at bedoel word. Die "optimus omnium partronus" verteenwoordig dan net so m in die werklike toedrag van sake as die betiteling van Catullus se “pessimus omnium poeta". 5.3.3 ’n A nder rede vir die ironisering in C atallus se gedig word gesoek in Cicero se geringskatting van Catullus se poësie. Dit is goed bekend dat Cicero nie ’n bew onderaar was van die avant-garde digters, die sg. “novi poelae”, w aarvan C atullus een van die hooHigure was nie. Die bewysplase hiervoor kan gevind word in C irero se brief aan sy vriend A tticus (Cicero, Ad A tticum V II) asook in sy filosofiese geskrif, die Tusculanae Disputationes (III, 45). H ier verwys Cicero nie baie vleiend na hierdie nuwe digters nie. Voorts is dit ook bekend dat Cicero ’n bew onderaar was van die ou digters, die “ establishm ent” -skrywers soos Q uintus Ennius, en hy het ook self in sy eie werk hierdie ouer tradisie voortgesit. O p die oog af lyk hierdie hipotese dus redelik oortuigend, m aar ook hier is d aar ’n probleem , aangesien hierdie twee geskrifte van Cicero eers na die dood van C atullus geskryf is. M aar ’n teenargum ent is m oontlik, naam lik dat dit nie uitgesluit kan word dat Cicero as ’n redelike uitgesproke m an en as ’n prom inente figuur in die litercre wêreld van sy tyd sy opinie oor die “novipoetae" reeds vroeër m ondelings te kenne gegee het voordat hy dit later op skrif gestel het. Dit is inderdaad m oontlik, m aar eweneens is dit geen bewese feit nie. A1 raak die argum entasie ook in hierdie geval die wereld agter die gedig, is daar weer ’n aanknopingspunt met ’n tekstuele gegewe, naam lik m et die ironies bedoelde teenstelling tussen “pessimus omnium poeta” (5 en 6) en “optimus omnium patronus” (7). Dit is egter duidelik in die volgende argum ente w aar strenger m et tekstuele gegewens om gegaan word w aarin ’n ander literatuurbenadering duideliker blyk. 5.3.4 Die aanspreekvorm 5.3.4 Die aanspreekvorm H i e r d i e g e t u i c n i s is n i e o j) s i g s e l l ' d e i M s l a g g e w e n d n i e , a a n g e s i e n d i l n i e te sc is d a l i w c e g e l y k s o o r t ig e li a s e s in a f s o i H i e r l i k e g e d i g l e n o o d w e n d i g d i e s c i l d e I'u iik sie o l ' s e n i a i i l i e s e l a d i n g d r a iiic , v c r a l n i e a s lu n g e d i g ’n i r o n i s e r i t i g v a n ( / ( l a n k l ) e l i i i g i n g a a n ) ’n r e t o r is, e n d i e a i u U 'r ’n u i t b e c l d i n g v a n d i e d e g r a d a s i e v a n ’ii ( c e n s ) g e l i e r d e is n ie . 5..'14.3 (ialiilliis en die a n d e r novi pnctac neig h aie lot die g ew o n e .s|)nx-ktaal, tol dil w at C l'i'im “ iIh' language- o f eonversalioti inii)roved u p o n " OÏ jnous noeiu ( 1979: 15.5). l)it is m in d e r lio o g d ra w e n d as die nieei' hcw uslclik “ p o ëlicse” cn o ia to rie s e ta a lg c b ru ik v a n liul v o o rg an g ers. 5.3.4 Die aanspreekvorm 5.3.4.1 Die aanspreking van Cicero beslaan drie van die totaal van sewe versreëls van die gedig. D it is gelaai m et gloeiende superlatiewe. D it wil dus voorkom asof ons hier m et ’ n hiperboliese stelwyse te doen het, en soos reeds opgcm erk is, is hiperbool een van die mees algem ene tegnieke om ironie te t>ewerkstellig. 33 Voorslaiuli’i s van die nic-iioiiicsc iiilcrpictasic \'oiT aaii dal (lie lii|)crl)olicsf aaiisprcckvortii iiic onvaiipas is iiic as in ag gcnccin word dal (iaiulliis, ii joiig (iigcr, lioni hirr rig tol 'n vcrnam c |)crsooii in die Ronicinsc sam rlcwing fii lilcrcrc “cstall)isinncnl” . M aar as die volgcndc gcluicnis ()ol< in ÍK-rckcning gcijring word, lyit die si<aal iji’slis gcswaai in die rigling van 'n ironicsc intrrprclasic. D ir vcrsrci'i "I)i.\crlis.\imr R ninuli rirlw lnin" roc|) in tc rlck stn rc ! 'n assosiasii- o|) n irl (la lu ih is sc C ian n cn L V l lI , w a a r “ iiiu^naninii R m ii nepolc.s" k e n n elik ironies g e b rn ik is. i ’orctye.c (1 !)(i5;321) no en i dil d a n ook ri “ t|uasi- epie g ra n d io s e p h ra s e ” . 5.3.4 Die aanspreekvorm B inne tlie k o n lek s v a n (la lu llu s se o e u v re v e r tc c n w o o rd ig (lit beslis ’n alw ykiiig, nie net v a n sy eic s l a n d a a r d g e b r u ik nie, in a a r oo k v a n ’n lit(;rcre konvciisie v a n die luiw e digtcrs. ,5.3.4.4 Voorts getuig (iatullns se [joësie van 'n a-nasionale ingestcldlicid, en is ’n vaderland.se lra.se soos "D isnii.s.sim e H am uli n ffxilu tn " baie skaars in sy gedigle, en dit in leenslclliiig lot die praklyk van sowcl sy voorgangers as latere Ronicinsc diglers (kyk W illiamson, l!)6i):]0). 4..') Die gedagle dat ieniand sy lydgenote^ voorgangers en diegenc wat laU-r sal k(jni oortrer(vergelyk versreëls 2 en 3) kom ook in die gcskriltc van aiider Ronicinsc skrywcrs voor. 4..') Die gedagle dat ieniand sy lydgenote^ voorgangers en diegenc wat laU-r sal k(jni oortrer(vergelyk versreëls 2 en 3) kom ook in die gcskriltc van aiider Ronicinsc skrywcrs voor. So vind ons by die kom edicskrywer Plautus (Pcrsa 777) die woorde qui m in i (iiiiinir fucruiU (Jliiguf. I'<liiri sii>il Im slliac'' (my ondcrst reping). I' ordycc (19()5:2l.'j) noeni dil lereg “ nioek solemn cxlravaganee” . Ook in die wcrk van ( ’ieero word hierdie gedagle verwoord, byvooi beeld as liy vir I’ompeius lol' loeswaai en se: "Cn. Pom fx'ius rir om nium (jui_ ju eru n t m in i iiirlule .snjncnlia g h n ia p rin c e p s” (post Red. ad Q uir. l(i). Ook in sy bricwe (Ad Fam iliares XI, 21, I) tref ons ’n soorlgclyke I'rasc aan, die keer as ’n beswaddering: ;h "... nequi.ssimn omnium qm sunt qm fuenint tjiú futuri sunt” (oiK lrrstrcp in g v a n niy). "... nequi.ssimn omnium qm sunt qm fuenint tjiú futuri sunt” (oiK lrrstrcp in g v a n niy). D ie n n rk T strcc|)tp woorclc qui on quiqur in die sitatc h ie rb o v c rlc cn w o o rtlig (lie Doi rnalc cn in crs a ig c m c n c g c b n iik v a n clif rclalicw c vooi tiaatiiw oord in soHatiÍKc L aly n sc sinne. 5.3.4 Die aanspreekvorm M a a r in p iaas v a n qui cn quique skryf C’atiillu.s die m in d e r gelji uiklikc (iioowcl nic o n g r a n in ia lik a le j quol en quntque. So w o rd d a a r m .i. 'n h ip erb o iiese cliek hew erkslellig, e n d it in ’n recfis hi|jerboliese aansi>reckwyse. r)..'5.4.6 13ie aanspreekvorrn “Maire Tulli” iiicd 'n verdere iniei pretatiewe leiciraad, aangesien so ’n aans|)reekvorm “ the cerem onial style ol address used in (lie Senate” (Fordyce, l% 5:215) verleenwoordig. As sodanig siiiit dit aan by die vernaam doenerigiieid van die res van die eerste dric versreëls. Dit is ook moontlik dat iiierriie aanspreekvorm 'n snbteks oproep naamlik die woorde wat Clicero in die m ond van die staat le: “,fi omnis res puhlica sic loqutilur: ‘Mtirce 'IuUi, quida^is?" (In C atilinam 1,27). Cicero laat hom liier op ’n baie I'ormele wyse aaiispreek. C atullus gebruik die identicse vorm, m aar met irotiiserende ellek, enersyds vanweë die graad van lorm aiiteit en andersyds (indien dit inderdaad ’n toesi)eling op C'icero se woorde is) vanwTC die spanning tussen teks en subteks. 5.3.4.7 Sommige onteurs bcskou die betiteling van (Jicero as 'n kicinseim van Rom ulus ( I) as 'n sarkastiese toes|)eling op ( ’iccro se provinsialc aikoms, m aar tlit is onwaarskynlik in die lig van die I’cit dal Cicero homselfdikwels op sy provinsiale alVoms beroem het. As verder in gedagte geliou word dat ook C atullus nie 'n geljore Rom ein was m aar eweneens nit die provinsies gekom liet lyk die argum ent !iie baie oortuigend nie (Fordyec 196.'j;214-215). 5.3.4.8 Die woord "Hiserlissimus" het gewoonlik ’n baie positiewe kon- nolasic. Ellis (187(i:13,5) vestig egter die aandag op sekere jjassasies w aar “disntus'' in teensleliing tot “rloqurns” gebruik word, 'n Retor wat i/wr/H.t is Ix'skik oor tegniese vaardigheid, terwyl een wat eloqurns is nie net tcgnies goed is nie, m aar 'n natuiulike aanleg vir die welsprekendheidskuns het. Kllis (1876: IS,"») toon egter ook aan dal hierdie woorde in ander omgewings sinoniem gebruik word en daarom lyk dit nie vir my o ï "diseilissime” in die eerste versreiM om hierdie spesilleke rede as ironies opgencem belioort te word nie. Dit is egter moontlik dat dit om ’n ander rede ’n sleek in die rigting van Cicero mag wees (kyk par. 6). 5.3.4 Die aanspreekvorm 5.3..'i C altillus ,se verw'ysing na homself (en dit in die verwyderde derde persoon) as “prssimus omnium fmela” is “a hm nility so exaggerated as hardly to 35 csrapc the suspicion orprrsillaR c” (Ivllis 1 i!7(>: 135). Hit C atullus se oeuvre is (lit diiiclclik (lat hy, ailioevvel liy somssy skrylvvei k irouiscer ((’am ieri 1.4), ’n baie sellbewiiste cligtei' is. D ir koMtra|)init van die iroiiicse "l)c.s.\vmis onwiuiu l>nrla" (vvat boonop iiog liei haal vvotd) is “oplinim ntnniiitii fxilronm " (7). Die viaag is net of ('atullus sc srillroni.sciing noodw endig ook Ijctckcn dat omnium jmlronus" ironies bedoel word. Dit lyk vir my waarskynlik en wel op gri)iid van die vcriiinding van liierdie twee I'rases dcur/««/o ... (/unnlo (kyk egt(M' Fordyce 1965:214). 5.3.() (J)p die dubljclsinniglieid van “ol>limii.r omnium pnlrnnus” is iceds ingcgaan (kyk 5.!5.2). Al wat hieraan loegevoeg inoet word is dat die digtei' detir die siiitakticsc [jarallelisme tu.sscn versrecls ses eii scwe die lescr om die bos lei, totdat hy die dubbelsinniglieid van versreël sewc insicn. lin juis flic fcit dat daar van ooreenstcnnnende sintaktic.se ordening gebruik gcniaak word oin ’n teenstelling te niarkccr, verlioog die trelkrag daarvan. 5..1.7 Die argunientasiestratcgic ten gtniste van liierdie lesingsien dus soos volg daarnit: as die gedig ironies is, nioet icts anders bedoel word as vvat o]) die o|)pcrvlak gcsc word. O m so 'n Icsing tc rcgverdig, moet .sekcre sleutcls tot 'n nie-voor-die-hand-liggcndc intcrpretasie gcsoek word. l>n dit word dan prim er gcsoek in tlie tcks, in ’n vergelyking van die t(;ks met tersaaklike tekslc en (in ’n m indere m ate) ook in die tcks se verliouding tot die wêreld buite die tcks. 5..1.7 Die argunientasiestratcgic ten gtniste van liierdie lesingsien dus soos volg daarnit: as die gedig ironies is, nioet icts anders bedoel word as vvat o]) die o|)pcrvlak gcsc word. O m so 'n Icsing tc rcgverdig, moet .sekcre sleutcls tot 'n nie-voor-die-hand-liggcndc intcrpretasie gcsoek word. l>n dit word dan prim er gcsoek in tlie tcks, in ’n vergelyking van die t(;ks met tersaaklike tekslc en (in ’n m indere m ate) ook in die tcks se verliouding tot die wêreld buite die tcks. D aar word gewys o|) am bivalensies in die tcks asook op die benutting van stylm iddclc (veral liijjcrbool) wat tipies is aan ironic. D aar word ook iiilcrtckstncle argum cnte aangevocr, veral met betrckking tot die alwyking van sekerc litercrc konvcnsics. 5.3.4 Die aanspreekvorm W aar d aar gc[)oog word oni die wêrcld agtcr tlic tcks te rckonslruccr, geskied dit op grond van s|)csiliekc tckstncle gegewciis. Kortom : d aar is in hicrdic bcnadering ’n groler klcm op die bcwustclikc benutting van taal cn sy m ooiitlikliede. Die gedig word in 'n sekerc sin beskou as ’n -soort legkaart: die Icser m oct kyk hoc die vcrskillende stukkc daarvan in m ekaar stcck cn ’n patroon daarvan maak. Alliocwcl nic al die argunicntc wat liierbo genocm is o]) sigsell genom e ewe oorluigcnd is nic, is die konsteliasie ilaarvan cn die ieit dat hnllc inckaar kom plem entecr en aanvul ’n belangrikc oorweging ten gunste van hicrdic intcrpretasie. Die tcks is dus nic bloot die dokum ent van 'n historie.se gegewe nic, m aar is ids vvat die lesei sc aandag opcis ook en sell's ])i inter vir die tekensisterm .sell, Die benaderingswyse en argum entasiestrategic is nicer lit(;rêr as die bcnadc^ring wat aangctrel vvord by die voorstanders van ’n nic-ironiesc intcrpretasie wat veral geiiitcresscerd is in die rckonstruksic van dicgeskicdenis agtcr die tcks. 3f) 6. KONKLUSIE Aangcsicn iroiiii-dikwclssubticl tc wcrk gaan, hoel’dit 'n mens niele vcrhaas dal hicrdic U-ks oji twee uitcciilopende wyses uitgclc word nie. Die gedig is o]) sy minstc am bivalent, maai' op grond van die Icserswenke in die teks lyk ’n ironiesc interpretasie vir my die waarskynlikstc. So ’n inlerpi etasic is ook nslee.íernarin^ boeiender. M yns insiens word nie net Cicero nie, m aar ook die leser se been getrek. Die gedig is ook in die opsig ironies dat die spreker wat lioniseirelikelteer as die slegsle digler van alm al en honi in relief slel lot die uitersle w elsprekende retor dit op ’n wyse doen wat self uiters ‘disertus' is. Kortom: “ he is beating him at his own gam e” . Hoe dit ookal sy, die uiteensetting hierbo laat duidelik blyk hoe ’n belangrike rol die leser en die paradigm a w aardenr hy tlie literere werk benader in die aktnalisering van die gedig speel. M aar eweneens is die gedig ook nie sonder meer ’n “oop plan” w aarm ee die leser na willekeiir kan om gaan nie. En hier le die knoop: in die estetiese ervaring (asook in en die wetenskaplike verantw oording daarvan) is daar nie net ’n leser/kensubjek nic, ook nie net ’n objek wat sonder m eer sy betekenis meedeel nie. D aar word in die leeshandcling 'n brug gebou tussen die kensubjek met sy teoretiese raainw erk, sy heuristiese en hermeneiitiese vernioe en die objek m et sy struktuur, of — as dit ’n te groot woord is — sy wegwysers en aandiiidings vir die aktualisering daarvan. BIBLIOGRAFIE C U D D O N , J.A . 1979. A Dictionary of literary terms. André Deiitsch, London. RLLIS, R. 1876. A C om m entary on Catullus. Claredon Press, Oxford. FORDYCiE, C..J. 196.‘’>. Catullus. Clarendon Press, Oxford. K U H N , 'I'.S. 1962. T he Structure of scientific revolutions. 2nd ed. enl. University of Chicago Press, (Miicago. LIBKRM AN, M .M . & FOS TER, E.E. 1968. A M odern lexicon of literary terms. Scott, Foresm an and O jm pany. Glennview, Illinois. Q U IN N , K. 1979. 'I'exts and contexts. T he rom an writers and their audience. Routeledge & Kcgan Paul; London, Boston and Henley. g & g ; , y VAN CX)LLER, H.P. 1983. reoretiese benatlerings van die letterkunde in die jare tagtig. Lileralor, 4(3); Potchefstroom. VAN C O R P H (red ) 1980 Lexicon van literairc term en Wolters VAN CX)LLER, H.P. 1983. reoretiese benatlerings van die letterkunde in die jare tagtig. Lileralor, 4(3); Potchefstroom. VAN C O R P , H. (red.) 1980. Lexicon van literairc term en. Wolters, N oordholf G roningen. W ILI.IA M SO N , G.A. 1969. Poems of Catullus. Bell, London. 37

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/894/1066

Afrikaans

DIE GODSDIENSGEGEWE IN ENKELE HOOGTEPUNTE IN DIE PROSA VAN J. VAN MELLE Die prosawerk van Johannes van Melle is groot in kwantileit, m aar nie altyd kw aliteit nie. O ndanks die ongelyke gehalte van sy oeuvre is die rom an Bart Net en van die kortverhale soos “ Oom K arel neem sy geweer saani” , Oom D aan en die dood” , en “Oom Diederick leer om te huil” , litercre pieke in die O ner Afrikaanse Prosa. Hiille sal selfs ’n toets aan liuidige standaarde goed deurstaan. Van M elle het geskryfin die tyd loe Afrikancrw eesoutom atiesChristcnwees veronderslel het, en die kerk met wat daarby hoort, sentraal in die lewe van die Afrikaner gestaan het. Jonckheere (1968:181) tioem dit die “ Calvinisties- puriteinse lewensgesindheid” . 'n Historiese resepsie-ondersoek sal w aar- skynlik aantoon dat die implisiete en die werklike Icser by die O uer Afrikaanse Prosa meestal — en veral in die geval van V'an Melle — saamval. Mev. E.A. van der Elst Dcpartem ent Algem ene Taal- en Literatuurw etenskap Mev. E.A. van der Elst Dcpartem ent Algem ene Taal- en Literatuurw etenskap A anhaliiiRs iiit die rom an kom iiit V A N M E L L E , ,]. 1972. Hart .Nel. Pretoria: V an Schaik. 1. DIE GODSDIENSGEGEWE IN B A R T N E L In hierdie uitspraak, in teenstelling m et die slot van die werk, spcel God vir Bart nog geen noem ensw aardige rol op die pad w at hy alleen loop nie. gesprck met Fransina agterkom dat hulle siening van sy plig in die Rebellie lieeltem al verskil, dink hy; “ H ierdie paadjie sal ek alleen moet loop” (16). Die gedagtc kom deur innerlike m onoloog na vore, tcrwyl dit ook in die direkte rede verw oord word w anneer Bart later in die werk na aanleiding van ’n m ede-gevangene se geloof in die siener, se: “ Ek loop nie agter profesiee nie; ek loop m et my eieoë by die lig w at ek h et” (147). Die klimaks van hierdie siening kom in die erlcbte Rede nadal Bart Fransina se brief ontvang het w aarin sy om ’n egskeiding vra: “ Ek kan alleen wees. Ek kan allcenstaan. Alleen sal ek m y pad deur die beroerde wêreld loop” (149). Die w oord “ alleen” klink soos ’n akkoord en word nie net beklem toon deur herhaling nie, m aar ook deur die ongewone sintaktiese plasing in die laaste sin. In hierdie uitspraak, in teenstelling m et die slot van die werk, spcel God vir Bart nog geen noem ensw aardige rol op die pad w at hy alleen loop nie. ’n A nder stem w at hierdie m otief herhaal, is die verteller w anneer hy by Bart se vertrek van die kom m ando van Rooi M artiens m eld d at Bart nou weer sy eie pad gaan (54). Die woorde dra hier letterlike sowel as figuurlike betekenis. ’n D erde artikulator van die alleen-loopm otief is Fransina. W anneer sy Bart vir die eerste keer na sy vrylating sien, kom sy tot die insig dat hy ’n m an is “ w at m oeiiikeen gevaarlike paaie alleen geloop h et” (166). Later, tydens ’n gesprek m et haar vader, kom die alleen-m otief weer aan die orde w anneer Fransina vir haar pa se d at Bart alleen sal probeer deurkom (180). 1. DIE GODSDIENSGEGEWE IN B A R T N E L Bari Mel speel, behalw e vir die periode in die tronk, af teen die tradisionele tydruim te van plaas en plaltelandse dorpie. In hierdie wereld is ’n egskeidingongewoon en onaanvaarbaar, soosook “ ’n dubbele hoereerdery” (183). A1 is die Christelike geloof 'n onlosm aaklike deel van hierdie tydruim te is die figuur Bart tog nie, soos Jakob d e ja g e r in Anderkanl die berge deur C .M . van den Heever, van die begin van die gebeure gedrongedeur sy geloof nie. Hy word egter allerm ins as onverskillig en ongelowig ge- karakteriseer; troucns, die outeur beeld sy ontwikkeling déiír ’n proses van afstroping en verdieping van geloofslevve. D at Bart hoër kyk as die inter­ menslike kom al gou na vore. I n ’n gesprek met Fransinase hy: “ E ksw eernie by ’n mens nie” (13), en teen oom Giel se argum ente sê hy: “ D aar is hoër bevele as dié van jou regeringf, O om ” (35).* Die figuur Bart Nel word gekenm erk deur ’n sterk individualism e, w at ’n belangrike m otief en struktuurm iddel word, in bc.sonder weens die herhaling van die m otief van ’n pad wat Bart alleen m oet loop. Dit word deur verskeie stem m e herhaal, die meeste deur Bart self. W anneer hy gedurende ’n 55 gesprck met Fransina agterkom dat hulle siening van sy plig in die Rebellie lieeltem al verskil, dink hy; “ H ierdie paadjie sal ek alleen moet loop” (16). Die gedagtc kom deur innerlike m onoloog na vore, tcrwyl dit ook in die direkte rede verw oord word w anneer Bart later in die werk na aanleiding van ’n m ede-gevangene se geloof in die siener, se: “ Ek loop nie agter profesiee nie; ek loop m et my eieoë by die lig w at ek h et” (147). Die klimaks van hierdie siening kom in die erlcbte Rede nadal Bart Fransina se brief ontvang het w aarin sy om ’n egskeiding vra: “ Ek kan alleen wees. Ek kan allcenstaan. Alleen sal ek m y pad deur die beroerde wêreld loop” (149). Die w oord “ alleen” klink soos ’n akkoord en word nie net beklem toon deur herhaling nie, m aar ook deur die ongewone sintaktiese plasing in die laaste sin. 1. DIE GODSDIENSGEGEWE IN B A R T N E L In die epiese gebeure is d a a r tw ee oppo n eren d e bew egings in die ontw ikkeling van Bart; ’n gestadigde afstropingsproses, wat in menslike term e ’n negatiewe beweging is, en ’n groei in die geloof w at uitloop op die positiewe beweging na “die ver ruim hg” soos w at Bart in ’n visioen sien. O ndanks die afstropingsproses tree Bart seëvierend uit die lewenstryd met “ sy siel in horn” . H y is dus gestroop van alles totdat slegs die essensie oorbly. W anneer d aar alleenlik gekonsentreer word op w at hy verloor het in menslike term e, dan is Bart ’n tragiese figuur, w ant hy verloor dit deur sy eie toedoen, deur ’n karaktertrek, sy onw rikbare eiesoortigheid. Die klem val egter op sy groei tot geloofsmens w at hom volgens die Christelike visie wat uit die werk blyk, allerm ins as tragies tipeer. Tussen die twee pole van die * binêre opposisie van aan die een kant m inder word en aan die ander kant meer word, groei ’n spanningselem ent. D aar is verskillende trappe in die afstropingsproses w at in die lewe van Bart voltrek word, ’n G root teleurstelling is die onbevredigende alloop van die rebellie. ’n Belangrike deel van sy lewe voor die rebellie w at van hom afgeneem word, is sy vrou. Sy plaas, K afferkraal word verkoop, en uiteindelik verloor hy ook vir Annekie. 56 Die woord “hel” wat op besit dui, staan in verband met die afstropingsproses, en word ’n molicf, vcral in die laaste vyf-en-veertig biadsye van die roman. W anneer Bart uit die tronk kom, en die oud-rebelle weer wegry nadat hulle horn geesdriftig verwelkom hct, dink hy: “ My A nnekie,... Jou het ck darem nog” (155). W anneer A nnekie se tantc haar kom haal, is die woorde “ Ons het nou alles” , sw aar aan ’n dieper betekenis. Die het-m otiefeggoook in die buurm an, M aritz, se stelling: “N ouA i/jy niks m eernie ...” (199). D an volg die klirnaks van hierdie motief: “ Hulle hel nou alles,” se hy liall'uitdagend, “ hulle hel my grond, my vrou, my kinders. M aar my hel hulle nie” (199). 1. DIE GODSDIENSGEGEWE IN B A R T N E L H ierdie uitspraak word vroeër voorberei w anneer Bart dink dat die mooi van huis en grond, van alles, ai is as m an en vrou nie m eer vir m ekaar omgee nie (145). In die laaste woorde van die werk, “en sy siel in hom ” (200), is “ het” implisiet Icenwoordig; Uy het nogsy siei. W aar B artse begrip van besit uitstyg tot ’n geestclike vlak, bly dié van Fransina op aardse, menslike niveau w anneer sy aan Bassonsc: “Jou Aí’íek darem ” (184). Bart en Fransina kan nie weer bym ekaar uitkom nie, om dat sy nie geloofsgroei ondergaan nie. Sy bly eksistensieel, terwyl Bart geestelik weg en hoer beweeg. V oordat Bart saam m et die rebelle vertrek, kom daar weinig van enige godsdiensbelewing na vore. Eers in die veld begin die ander groot beweging in die werk, die groei in die geloof téén die afstroping in. Dit is die beginpunt en Bart luister nog m aar met ’n halwe oor na die diens w at deur ’n ouderling gelei word. Hy is dan ook “een van die agterstes” van dié w at luister. Tog is hy nie onverskillig nie en “ bring die aand vir hom nog ’n troos” (55), en voordat hy aan die slaap raak, m om pel hy die laaste twee reels van die psalmvers wat die rebelle vroeër in die aand by die goflsdiensoel'ening gesing het. W anneer Bart gevang w ord, gaan die afstropingsproses voort, m aar ook die geloofsgroei. In die tronk luister hy, m aar nog nie in oorgawe nie, na iem and wat staan en preek. Tog raak dit Bart, w ant hy vra wie die m an is. In hierdie stadium van sy lewe sien hy nog die dinge “ sonder hulle goed te begryp” (137). O om Gawie m et sy sakbybeltjie is ’n instrum ent op Bart se pad na geloofsmens. Toe hy van die huis af weg is, was godsdiens so ver van sy gedagtes d at hy nie ’n Bybel saam geneem het nie: “ die gedagte daaraan het nie by hom opgekom nie” (139). Ook Fransina hel nie daaraan gedink nie. Bart se besluit om oom Gawie se Bybel af en toe te leen, m otiveer hy deur m iddel van innerlike monoloog. W anneer oom Gawie se tyd verstreke is en Bart agterbly, is dit duidelik dat Bart w at godsdiens betref, verander het. O om Gawie laat sy Bybel agter. 1. DIE GODSDIENSGEGEWE IN B A R T N E L Hy voer nie aan dat hy vertroosting in die W oord soek nie, m aar sien dit as iets om te lees teen die verveling in die tronk. W anneer oom Gawie se tyd verstreke is en Bart agterbly, is dit duidelik dat Bart w at godsdiens betref, verander het. O om Gawie laat sy Bybel agter. 57 D aar word deur die verlcllcr gcsuggercer dat Bart in die lyd w at verby is, wel uit die Bybel geices het, w ant na oom (Jawie sc vcrtrck, lees Bart “mcer as vroeer” daaru it (151). Nou word d aar vir die ecrste keer gem eld dat Bart vertroosting uit die Bybelwoord put. D cur die verteller word indirck aangedui dat Bart troos in die Bybel vind: “ ... in die Bybel vind ’n rebel troos, mcer nog as andcr mense” (151). Die binêre opposisie kom duidelik na vore w anneer Bart w eicr om Fransina terug te neem. Die een groot beweging, die afstropingsproses, is so ver voltrek d at Bart sy vrou en sy eiendom verloor het. Tog is d aar duidelike tekens van die ander groot beweging, die groei in die geloof. Die feit d at hy Fransina nie weer wil terugneem nie, m otiveer hy uit die Skrif. Hy isoortuig daarvan d at die H ere so ’n daad nie sal goedkeur nie, w ant dit sal “ ’n dubbele hoereerdery” wees (183) en “die een gruwel op die ander” (183). “ H oereerdery” en “ gruw el” is woorde w at nie vreetnd is aan Bybelse taal nie. Hoewel Bart se trots en koppigheid herhaaldelik beklem toon word, speel sy christelike Icwenshouding ’n belangrike rol w anneer hy Fransina afwys. Die enigste persoon w at Bart uit sy lewe voor die rebellie oorhou, is Annekie, cn in hulle vcrhouding speel godsdiens ’n rol. Die verteller meld d at hulle saam boekevat en d at dit nie daarby bly nie, m aar d at dit uitloop op gesprekkc oor Bybelse sake en oor die wil van God. Die afleiding kan gem aak word d at dit ook gaan oor die doel van God m et Bart en Annekie sc lewens. 2. GODSDIENS EN DIE DOOD IN ENKELE KORTVERHALE Nog sterker as in die beelding van die weerbare, strydende karakter, figureer die godsdiensmotiel'in die beelding van karakters in hulle weeriooshcid voor die dood. Dit is die geval in die kortverhale “ O oin D aan en die dood” , “ Ooni K arel neem sy gevveer saam ” en “O om Diederik leer om tc luiil” . In die kortverhale, soos ook in die langer verhalcnde werke van V an Melle, hang die tem a van die tydelikheid en die broosheid van menslike verhoudinge, saam m et die verganklikheid van allcs. Dit is dus nie verrassend dat die dood dikwels in die skrywer se werke voorkom nie. Jonckheere (I968:r}0) beskou die verhale met die dood as “dram atisch handelingsm om ent” , as ’n hoogtepunt in V an M elle se prosa. In al drie bogcnoem dc kortverhale bespiegel die hoofpersonasies, die drie ooms, oor die dood. Ooin D aan (“ O om D aan en die dood” ) word gekarakteriseer as iem and wat nie norm aalw eg oor geestelike dinge peins nie. Trouens, hy word geskets as hard, onbetroubaar en onregverdig, kenm erke wat nie by die ware C hristen hoort nie. Gedagtes aan die dood word by hom aangew akke’' deur sy seuntjie w at bonatuurlike vermoens besit deurdat hy voorbodes van mense se dood sien. Oom D aan praat van die kind se “ vooruitsiendheid” . Al word hy nie as Christen gekaraktiseer nie, word dit gesuggereer dat hy in elk geval aan ’n lewe na die dood glo: “ ’n M ens weet nie hoe dinge is ná jou dood nie. D aar anderkant is miskien dinge w aarvan ons hier geen verm oede het nie” (136).* O om D aan se inkeer kom nie uit geloofsoortuiging nie, m aar gaan suiwer om homself. Dit word in soveel woorde gesê: “Ja , so is hy nou. Hy het nie na ander gekyk nie; hy het net na homself gekyk” (137). Die Christelike naasteliefde ontbreek by hom, en hy het ook nie die gelowige se gerusstelling dat hy na sy ewige huis gaan nie. O om D aan is bang vir die dood, w ant hy vrees dat hy verantw oording m oet doen vir dinge w at hy in sy lewe verbrou het. • A aiihalings iilt “ C)oni D aan cn d ir dood” rn “ C)om K arel nrcm sy gcw ccr saam ” kom uit VA N M E L L E , ). 1938. (hm Daan e.n dir dood. Bloem fontein: N asionale Pers. 1. DIE GODSDIENSGEGEWE IN B A R T N E L D at dit nie vir Bart m eer om die samesyn m et Annekie gaan as om die inhoud van die gesprekkc nie, word bewys deurdat hy by hul afskeid vra: “ Sal jy elke dag in jou Bybel lees?” (198). A an die eindc van die werk assosieer Bart sy lewe m et die van Job: “ K aal het ek op die wereld gekom cn kaal sal ek d aaru it gaan” (200). Die woorde vcronderstel ’n kcnnis van die geskiedenis van Jo b by die wcrklike leser. D aarsonder gaan die suggestie verlore d at Bart, soos Job, dcur God gctoets is, m et ander woorde d at w at m et Bart gebeur het in die hand van God was. Soos die Bybelfiguur kom hy gclouter deur die beprocwinge anderkant uit, gestroop van die dinge w at eers vir hom bclangrik was. M aar die belangrikstc, die Christclik esscnsiele, sy siel, het hy behou. “Die ver ruim lig” w at hy in die visioen tegem oet loop, kan gesien word as die tockoms, o f ’n nuw e lewe w aarin hy al die ou dinge afgeskud het. Teen die agtergrond van Bart se geestelike verdieping en sy groei tcén die afstropings- proscs in na geloofsmens, het “die ver ruim lig” egter ook ’n religieuse konnotasie, naam lik die ewige lewe. 58 Dit kan voorkom asof die klcm in die wcrk val op lioe allcs van Bart weggeneem word. Die kruks is egter dat Bari ’n oorw innaar in die geloof is. 2. GODSDIENS EN DIE DOOD IN ENKELE KORTVERHALE Al word d a a r nêrens gesê dat hy ’n C hristen is of sell's d at hy in ’n Christelike wereld staan nie, weet hy w at volgens Bybelse norm e reg en verkcerd is. 59 A nders asooin D aan, isoom K arel uit “ O om K arel neeinsy gew eersaant” , nie bang vir die dood nie. D at d aar ’n liemel is, en d at hy na sy dood die saliglieid gaan beërvve, betwyfel hy vir gecn oornblik nie: “ D at hy hemel loe gaan, is vir horn ’n uitgeniaakte saak; dil was altyd vir honi ’n uitgem aakte saak gewees vandat hy ’n kind was” (151). O om K arel word gekarakleriseer as gelowige met kennis van die Bybel soosonder andere blyk uit die woorde uit Jo b w at hom te binne skiet w anneer hy aan sy om standighede en aan die naderende dood dink: “ En Job w asoud en der dagen sat” (148). D at hy die Bybel ken en graag lees, kom in een van die talle vergelykings wat oom Karel gebruik, na vore, w anneer hy dink hoe goed hy die Bosveld ken: “ Hy ken dit alles so goed as hoofstukke in die Bybel, nog altyd fris, altyd brkoorlik” (154). Sy vertroue in die Here blyk uit sy bespiegelinge oor die hemel, w aar soos liy rcdenecr, die H ere mense soos hy nog kan gebruik, en in die gevegte w aaraan hy in die hemel gaan deelneem , sal belioed: “ M aar altyd word luille deur die H ere beskerni” (156-157). D aar kom nog ’n Bybelse verwysing voor w aar die ou prcdikant aan oom K arel wil duidelik m aak dat daar vrede in die hemel heers, en Jes. 11:6 en 7 aanhaal. Die krisis w aarvoor oom Karel staan, is die vraag of d aar in die hemel ook vir iem and soos hy, Jagter en krygsnian, plek sal wees. Hy voel eensaam, nutteioos en oorbodig, m aar huiw er ook vir die naderende dood om dat iiy vrees dat die hemel nie vir iem and soos hy voorsiening m aak nie. ’n Sleutelbegrip in hierdie kortverhaal is die dood. Die woord self en uitdrukkings wat daarop dui, kom herhaaldelik voor. O p die eerste bladsy klinkdit al drie keer nam ekaar: “Sy ou vrou is dood. Die kortverhaal begin met ’n beskrywing van die veld. Dit is in oorcen- 2. GODSDIENS EN DIE DOOD IN ENKELE KORTVERHALE Sy ou jagmaats is dood; sy ou krygsniakkers is dood en weg” (147). Die naderende dood word herhaaldelik deur m iddel van vergelykings wat in die ruim tc van die verhaal geïntegreer is, beklem toon, deur onderskeidelik oom Karel en die verteller. Die verteller meld byvoorbeeld d at oom K arel leef soos “ ’n vat wat leegloop; ’n dam wat aan die opdroë is” (149). H erhaling van woorde speel ’n belangrike rol by die suggestie van oom K arel se naderende dood. Belangrik hier is die woord “ou” en “oud” wat teen ’n hoe frekwensie voorkom. “ O u d ” impliseer n a a a n dieeindc, dit wil se die dood: “oud en der dagen zat” (148), “ou perd” , “ou vrou” , “oud en oorbodig” , “ ou pad” , “ou jagm aats” , “ ou m an” (149), “ou m an", “ou m an” , “ jy moet self oud wees” , “ou m ens” (150 — alles in ’n p aragraafvan vyf reels), “soos 'n ou hond” , “jo u ou hond” , “ soos ’n ou hond” , “soos ’n ou perd ” (151), “my ou m aat” (152), “ou m aat” , “ou skietveld” , “ou plekke” (153), “ou om gew ing” (155), “ou m an” , “ou jagm aats” (156), “ou m an” (159). 60 slcintnlii.n rncl oorn Karel sc j;cc.ste.sgcslelciheid cn gesicii vaiiuil sy IKTspc'klicI': “ cm ooin K arel Slone sil in die koelle langssy Iniisen kyk na die veld ...” (147) (n)y kursivering). Die bcskrywing hcl die doodsgedagle as ondcrt()f)ii gesiiggcrcer deur woorde soos “ leeg” , “eensaam ” , “droevvig” . Die veriiaal begin met “ O u oom Karel Stone ...” en dan word liy onniidflellik in die winterse niinite geplaas: “geelwil gras” , “ilie bleekblou winterliem el, “ bleek lieinel” (147). Hierdie woorde staan in die eerste paragraal. Die tweede paragraal'slaan ’n brug tns,sen die nienslike figuur cn die naluur, w ant die naluur word non dciir middel van personillkasie beskryl': “sprakeloos” en “ ilroewig” . In die vierdc paragraal word die nienslike liguur, oorn K arel, se gevoelens beskryl'. Die liegte strnktunr van die kortverliaal wat onder andere de\ir lierhaling bewerkstellig word, is in hierdie paragraw e opvallcnd. 2. GODSDIENS EN DIE DOOD IN ENKELE KORTVERHALE Die dood het vir hom die assosiasie van “ Iniisloc trek” (1.')()); sy aardse luiis w aar hy tuisvoel, is nic by 61 sy kiiulcrs nic, niaar die Hosvrlfl w aaraan hy dink as “die hiiis” w aar liy dag iia dag m ecr tuis vocl ( 134), A1 is oom Karel sc opiossing van dio problccm icdclik onkonvciisioiicrl, koiii dit vanuil sy Ctirislcnwrrs. sy kiiulcrs nic, niaar die Hosvrlfl w aaraan hy dink as “die hiiis” w aar liy dag iia dag m ecr tuis vocl ( 134), A1 is oom Karel sc opiossing van dio problccm icdclik onkonvciisioiicrl, koiii dit vanuil sy Ctirislcnwrrs. O ndaiiks dicsclldc tydruinilc cn ’n vrrw ante |>n)l)lecin vcrskil ootii Daaii cii oom K arri liciiiclsi)r(*ril. Die ccn word Godloos gclckeii cn dip andcr as icwciislangc gclowigc. Die bcskrywiiig van iudic eindc illnslrecr hicrdic konlras. O om D aan vvorstcl en praat ylcndc “van dingc wal hy moct regm aak” (14fj). ()oni K arri strrfin dir v rrd r van dir griowigr: “ Hy lyk mooi soos iiy non d aa r Ir. ’n M ooi on m an, kalm, vrcdig nirt iris wal na lilydskap lyk oor sy gcsig” (159). O om rjirdrrik (“ Oom D irdrrik Irrro m tr hnil” ) val in dirsrll'dc kalrgorir as oom K arri, in d ir sin dat albri oorlnigde (Ihi islrn-griowigrs is, al kom dit in rrrsg rn o rm d r korivrrhaal ecrs in die iaasir helftr na vorr. Dat oom l^irdci ik ’n prol)lrrm lict w aaroor liy picker, word al gou diiidelik w anneer genorrn word dat hy “w rer in gepeins” vrrval (142). O om D irdrrik selfhesrl flat hy nic m rer met sy vrou praat nic om dat hy “so met sy rie gedagtes brsig is dat hy die gesriskap vrrw aarloos” (143). Soos oom Karel is liy rensaam tussen sy mense. D aar woi'd nic gcsc w aaroor hy so baie dink nie, m aar dil word gesuggrrrer dal dit oor die onderw erp van sy droom tydens sy sickle is. In die droom loop .sy denke “een rigting” (144): w atter vereisle gaan daar aan hom gestel word om die ewige lewc te brërw r. Soos oom D aan en oom K arri, is oom D irderik diis ook besig met gedagtes aan dir dood. 2. GODSDIENS EN DIE DOOD IN ENKELE KORTVERHALE Oom K arel voel ’n leegte in horn w at dcur middel van ’n vergelyking verbind word aan die natuiir; “soos in die veld en in die lieniel” . Die woord “ leegte” in liierdie paragraafskakcl met “ lecg” in die vei bindingstuk liKssen mens en natuur. “ Leegte” word geassosieer met eensaam licid. Eers word ’n natuurgcgcw c as eensaam geskets: “ Die biilte le daar eensaam ...” , en dan skakel dit met die hoolliguur wat niks hct om na uit tesieti belialwe “ leegte en eensaam licid” nie. H ierw ord die twee woorde saam gebruik. Diccensaam lieidsm otieriicrlm al later in die paragraafvanuit die gedagles van oom Karel, dal liy elke ja ar ecnsam er word. Die parallel tussen mens cn natunr word nie net gesiiggereer nie, m aar ook nitgcspcl: “ ... en sladigaan word liy soos die winlcrveld, stil, leeg” (148). ’n Veiclere woord wat dein' herlialing struktuiirm iddel word, is “droevvig” cn variantc, wat wecr die oorcenkoms tnssen die naluur en die liooll’igunr se gemoedsgesleldlicid oiuicrslrcep. Ecrs is dit die lugen die veld wal vam iit oom K arel sc pcrspcklief“droew ig” is. D an voel oom K arel ’n droelnis om die dinge wat nie nicer d aar is nic, en onniiddellik word dit geskakel met die natuur, want in die ecrstc deel van die sin dink iiy dal liy 'n leegte in liom voel “soos in die veld cn in die liemel” . 'I’wcc |)aragraw e verdcr konm iunikccr hierdie molicl wecr w anneer d a a r’n “vac weem oed” by oom Karel opkom (148). Hocwcl die natiiur by V'an M clle ’n belangrike rol sped, word dit nooil ’n m ag wal aanbiddensw aardig is nic, soos by Cl.M. van den H cevcr in sy wcrke mel pantcisliesc liekke. Oom Karel se krisis word teen die agtcrgrond van die w inter geskets. Hy kom lot klaarheid in die Bosveld w anneer dit lente word. V anuil oom Karel sc perspektief het Hosveld cn hcnicl raakpim tc. 2. GODSDIENS EN DIE DOOD IN ENKELE KORTVERHALE H irrclir kortverhaal is ’n soort kaderverliaal met sy siekte cn die lydperkc daarvoor en daarna as die buitensle verhaal, en die droom as d ir binneste. Sy rris met k aren perdr na die mooi groot kerk met sy venslers wat blink in die son, i.s ’n I’el^ritn xe rets na die ewig/icifi in die kirine. Die brstem m ing word aangrdui deur oom D irdrrik .sr antw oord op dir vraag w aarheen iiy ry: Hy antw oord dat hy o|) pad is na d ir pirk “ w aar alm al h rrn ry” , dit wil sê die dood (I4(i). Die werk m et sy duidclike rcligieuse inslag is grplaas in die Christelike ruim te wal so lipies van die (iu er A lrikaanse Frosa is. ’n O orrrnkom s m rt oom D aan is dal oom D irdrrik ook angs ervaar o|) sy pelgi imstog na die ewigheid. Hier hoii dit egter op, want daar word nooit gesiiggereer dal oom D aan ’n oortuigdr C hrisirn is nir, terwyl dit by oom D ird rrik l)rslis die geval is. O p sy rris na d ir ewige Irw r kom hy hrkw aglers tee, wal besliiit o fh y aan srkere vereistes voldocn om drnrgclaat le word. VVeer lijjics van die O ner A lrikaansr Prosa is die saam gaan van goeie A lrikanerskap en goeie C'hristenskap. Aan die vereistr van vaderlandslieCde voldocn oom Diederik. Aan d ir volgrnde voldocn hy ook, m aar nie so m aklik nie. W aar flic vorige vereisle om licltle tot joii cie men.se gaan, is flic 62 noi'm hicr licldc lot ’ii aiiflcr nasic, in liicrclic fi;cval ooiii Dicdcrik se “swart ska])('” wat liy niocs laal \vt-i. Hicrclic woordc vcrwys iia Jesus sc gcspi ck met Simon I’ctnis in Joiianncs 21. noi'm hicr licldc lot ’ii aiiflcr nasic, in liicrclic fi;cval ooiii Dicdcrik se “swart ska])('” wat liy niocs laal \vt-i. Hicrclic woordc vcrwys iia Jesus sc gcspi ck met Simon I’ctnis in Joiianncs 21. Oom Dicdci'ik lift wcl id s aan die scndingsopdrag van die gclowigc gedoen deur sommigí' van sy swart werkers die luiisgodsdicns Ic laat hywoon. Met tw(;e van sy werksmense het hy vcrder gegaan cn oor geloofsake gepraat. Met VVindvoël liet oom Dieilerik gefaal, want ondanks lang gespekke het VVindvoël “ le min verstand geliad om veel daarvan te hegryp” (149). Gebruikte tekste VAN M ELLE, J. 1972. BarlNel. Pretoria: V an Schaik. VAN M ELLE, J. 1938. “ O om D aanenclieclood” . (In Oom Dam en die dood). Bloemfontein: Nasionale Pers. VAN M ELLE, J. 1938. “O om K arel ncem sy geweer saam ” . (In Oom Daan en die dood). Bloemfontein: Nasionale Pers. VAN M ELLE, J. 1938. “O om D iederik leer om te liuil” . (In Vergesigle). Pretoria; V an Schaik. BIÍBL20GRAFIE BIÍBL20GRAFIE 2. GODSDIENS EN DIE DOOD IN ENKELE KORTVERHALE Met Vaatjie, die Sw artm an saam met wie hy grootgeword liet, het hy dikwclsoor die gelool gepraat. Tot hier het oom Diedcrik aan die gehod van licfde tot Jon naastc voldoen. liy die laaste hek word hy egter weggewys om dal hy nog nie geleer hnil het nie. Die antw oord op hierdie raai.selagtigc norm , kry oom Diederik in die gedeelte van die Bybel wal die dom inee voorlees: “ lin als 1 lij nabij kwam en de stad zag, w eende llij over h aa r” (Van M elle word hier op ’n onnoukem igheid belrap. My noeni dat die wooi de nit Matthei'is 19:41 kom nil slaan egter in Lukas 19:41). Die sondige Jerusalem waaroor Jesus gehuil het, word in die V an M ellc-verhaal simhool van die hele sondigc wêreld. Dit word gesuggereer dal die liel'de tot die naaste, wat spruit uit liefde tot God, nie volrloenrle is as rlie (Ihristen nie lielde en verdriet vocl vir die ganse mensdom nie. Die trane nioel “aanlion vloei solank die mensdom in nood en sonde le ef’ (15(i). Aan die einde van die verhaalgebeure in “ Oom Karel neem sy geweer •saam” is die probleem (jpgelos, maai in die geval van oom I )iederik nie. Hy word wel deur 'n groot droellieid vcrvul, m aar dit is om dat hy nog nooit geleer het om die regie trane le Iniil nie. W are CJhristen wal hy is, sock hy iroos in diegebed cn bid hy om “ilaardic di oellicid wal sal aanhou; aanlion solank die son o]j ’n onveranderde aarde skyn” (157). Die kern waaroj) hierdie koi tverhaal gebou is, is ’n ( Ihristelikc norm; licfdc lot Cod en liel'de tot die naaste. Jonekheere (I9()8;54) jjraal in hierdie vcrband van “ dc eenlralc, inlens christelike idee” . Anders as hy oom Daan sprnii oom Dieilerik sowel as oom K arel .sc besiim ing oor die dood uil ’n denrleefde Cihristelike lewenshonding. Soos die godsdiensgcgewe ’n rol spcel in Hart .Kei en die drie bespreekle korlverhale, is dil ook die geval in die mecstc werke van Van Mellc. Hoewcl hy in sy verhaalknns sy lydgenote in sommige opsigtc vooruit is, is hy wal die (Jhristelike tydruinite van sy prosa belrel', kind van sy tyd. Sekondêre bronne B O TH A , E. 1960. O ordele in oënskou 1. J. van Melle: Bart Mel - die vraag na Fransina se goeie trou. Slandpmte. 13(6): 18-23, Aug. B R IN K , A ndré P. 1976. “ A lgaande na die ver ruim lig” : A antekeninge by Bart Mel. Tydskrif vir Ijtlterkunde. Nuwe reeks X IV : 3,35-45, Aug. JA N SE VAN R EN SB U R G , L. (samest.) 1976. Johannes van M elle (1887- 1953). Bibliografie. U niversiteit van Stellenbosch. D epartem ent Biblioteek- kunde. (Mikrofiche). JO N C K H E E R E , VV.F. 1968. Johannes van Melle. Realist tussen twee werelden. Pretoria; V an Schaik. 'I'R U T E R , H.W . 1965. O om D aan en oom Diederik. Standpunte. 18 (3);44-49. VAN D E R W A LT, P.D. 1966. Die wye eensaam heid in Bart Nel. Standpunte. 20 (2): 16-18. V E N T E R , L.S. 1982. Die topologiese verhaalruim te in V an M elle .se Bart Mel. ^ n Ruimte as epiese kategorie. ’n Ondersoek aan die hand van Afrikaan.se en Mederlandse romans). Proefskrif (D.Phil.) PU vir C H O . 64

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/900/1072

Afrikaans

Prof. Carl Lohann Prof. Carl Lohann — ’n behoefte aan liefde, om dit te gee én te ontvang: KINDERLEKTUUR EN BIBLIOTERAPIE Daar is baie mense, en onder hulle selfs opvoeders, letterkundiges en bibliotekarisse, wat kinderlektuur sien as ’n blote middel vir die kind om die tyd mee te verdryf of om te gebruik vir die genot wat 'n storie ge- woonlik bied. In die akadenniese wêreld is dit eweneens niks vreemds dat die mening soms bestaan dat die kinderlektuur 'n terrein is wat darem nie werklik geskik is vir ernstige studie of navorsing nie. By die moderne universiteit is dit dikwels vir studente ’n verleentfieid om kinderlektuur te bestudeer, omdat hulle die spot van maats moet ver- duur as hulle hul met kinderstories ophou. In al hierdie gevalle is die uitgangspunt min of meer die voigende; Watter intelligente en regdenkende mens, wat akademies en intellektueel al 'n bepaalde vlak bereik het, sou verkies om hom met hierdie beuselagtige, eenvoudlge dinge van die kind op te hou as hy in staat is om veel belangriker en ingewikkelder terreine te bestudeer? Hoe verkeerd is hierdie houding nie! Die lewe leer ’n mens dat dit dikwels juis in die oënskynlik eenvoudige en nietige dinge is wat groot waarde opgesluit lê. In wat nou volg, gaan ek aantoon dat kinderlektuur nie som- mer maar net daar is vir tydkorting nie, maar dat dit as dit reg gebruik word, ’n nuttige middel in die hand van die volwassene kan wees vir die gesonder ontwikkeling en opvoeding van die kind. Dit moet egter baie duidelik gestel word dat die lees van kinderboeke vir die genot daar- van nog steeds baie belangrik bly, en dat dit vir ’n baie groot dee! van die kinders in die meeste gevalle niks méér as net dit sal of hoef te wees nie. Maar onder bepaalde omstandighede móét die kinderboek meer bied as net ’n genotvolle leeservaring. Omdat die kind, soos die volwassene, midde in die lewe staan, word hy aan die lewe in sy geheel blootgestel, die lewe met sy positiewe sowel as sy negatiewe sy. Dat die kind dus ook geraak word deur die negatiewe (soos onregverdigheid, onenigheid veral tussen ouers, jaloesie, onder- duimsheid, oneerlikheid, gebrek aan sekuriteit, gebrek aan liefde) moet ons aanvaar Daarby moet ons onthou dat kinders hierdie dinge nog moeiliker vind om te verwerk as wat voiwassenes dit kan doen. Hulp is dus nodig. KINDERLEKTUUR EN BIBLIOTERAPIE Daar is verskeie vorms van hulp beskikbaar (dink maar aan die rol wat sielkundiges, predikante, welsynsorganisasies en die 46 onderwys speel), maar hulp in die vorm van leesstof l<an baie doeltref- fend wees, juis omdat dit spontaan, sonder dwang, aangewend kan word. Die kind kan dus terapie ontvang selfs sonder dat hy bewus daar- van is dát hy dit ontvang. In ander gevalle is dit miskien juis wear nodig dat die terapie met sy voile medewete (en samewerking) plaasvind. onderwys speel), maar hulp in die vorm van leesstof l<an baie doeltref- fend wees, juis omdat dit spontaan, sonder dwang, aangewend kan word. Die kind kan dus terapie ontvang selfs sonder dat hy bewus daar- van is dát hy dit ontvang. In ander gevalle is dit miskien juis wear nodig dat die terapie met sy voile medewete (en samewerking) plaasvind. Voordat ’n voorbeeld van bibiioterapie met kinderlektuur gegee kan word, is dit egter eers nodig cm na bibiioterapie as sodanig te kyk. Wat is hierdie vorm van terapie? Word dit al algemeen toegepas? Wat is die situasie in Suid-Afrika? Op hierdie vrae moet kortliks geantwoord word. Die woord terapie beteken behandeling. So is arbeidsteraple behande- iing van 'n probleem met behulp van arbeid. Deur die uitvoer van ’n sinvolle daad word bepaalde probleme oorbrug. In musiekterapie word van klank gebruik gemaak om byvoorbeeld spanning te verlig of ’n sekere gemoedstoestand te weeg te bring. Met bibiioterapie word dan weer gepoog om sekere probleme op te los deur lektuur te gebruik om die leser tot kennis, waaronder selfkennis, te laat kom; begrip te bevorder; insig te vergroot en gesindhede te verander Bibiioterapie is ’n begrip wat ’n wye toepassing kan he. Met bibiioterapie kan bedoel word die behandeling van werklike probleme soos 'n oor- maat spanning, of ’n gevoel van vrees wat die normale kwota te bowe gaan. Hierdie soort probleme kan vergelyk word met identifiseerbare siektetoestande wat deur geneeshere behandel word. Daar is egter ook ander toestande wat met bibiioterapie verhelp of verminder kan word, nl. die sogenaamde behoefte-toestande. Elke mens het sekere basiese behoeftes. Dit is normale behoeftes wat by elke mens in 'n mindere of meerdere mate voorkom en nie op 'n siektetoestand dui nie. Om in hier­ die behoeftes te voorsien is ’n vorm van behandeling. Hierdie basiese behoeftes is — 'n behoefte aan sekuriteit. KINDERLEKTUUR EN BIBLIOTERAPIE Dit kan wees dat die persoon 'n gebrek aan besittings het, en dit lei dat tot 'n behoefte aan materiële sekuriteit. Emosionele sekuriteit kan ontbreek as 'n persoon byvoorbeeld gebrek aan ’n gesin of aan sekere gesinslede het. Geestelike sekuriteit word gebied deur die mens se geloofslewe, en by gebrek daaraan word 'n behoefte in hierdie verband geskep; — 'n behoefte aan sekuriteit. Dit kan wees dat die persoon 'n gebrek aan besittings het, en dit lei dat tot 'n behoefte aan materiële sekuriteit. Emosionele sekuriteit kan ontbreek as 'n persoon byvoorbeeld gebrek aan ’n gesin of aan sekere gesinslede het. Geestelike sekuriteit word gebied deur die mens se geloofslewe, en by gebrek daaraan word 'n behoefte in hierdie verband geskep; 47 — ’n behoefte om deel van ’n sosiale groep te wees; — ’n behoefte aan inligting; — ’n behoefte om te presteer; — ’n behoefte aan die estetiese; — ’n behoefte aan ontspanning. in al bogenoemde behoeftes kan biblioterapie ’n rol speel. Geskikte leesstof kan veroorsaak dat die behoeftes kieiner word. Dit kan selfs dien om sekere behoeftes tydeiik te laat verdwyn. Hoewel biblioterapie miskien vir ons iets nuuts is omdat ons in Suid- Afrika nog maar slegs daarvan gehoor en gelees het maar dit nog nie self toegepas gesien het of self toegepas het nie, is dit in der waarheid niks nuuts nie. In die antieke tyd was daar bokant die deur van die biblioteek van Thebes ’n inskripsie wat gelui het: Die plek waar die siel gesond gemaal< word. Die grootste bewys van die terapeutiese waarde van leesstof deur die eeue vind ons in die gebruik van die Bybel. Nie alleen bied hierdie wonderlikste Boek van alle tye kennis van die mens en kennis van God nie, maar dit gee rus aan die vermoeide, troos die lydende, bemoedig die mismoedige, gee krag aan die swakke, hef die gees op van die neergeboënes, en dit gee sin aan die lewe vir dié wat geen sin daarin sien nie. Die gebruik van die Bybel verteenwoordig die twee tipes biblioterapie, naamlik eerstens die spontane, selftoegepaste biblioterapie waarin die leser sonder enige voorskrif of dwang van buite, terapie toepas (soos wat ’n mens self medisyne vir liggaamlike kwale neem wanneer hy dit nodig vind), en tweedens die meer formele, voorgeskrewe biblioterapie waar ’n leser onder ’n verpligting geplaas word om dié tipe terapie te ondergaan. KINDERLEKTUUR EN BIBLIOTERAPIE In die geval van kinders is daar in die meeste gevalle ’n “voorskrif” van buite nodig voordat daar van biblioterapie enigsins sprake kan wees, om die blote rede dat die kind gewoonlik nie in staat is om 'n diagnose van sy probleem te maak nie, en nie in staat is om behandeling (terapie) self toe te pas nie. 48 En dit is waar die taak van die biblioterapeut begin. Hy word bewus daar- van dat 'n leser 'n sielkundige, persoonlike, emosionele of gedragsprobleem het. Hy kom dit op verskeie maniere te wete (deur waarneming, deur gesprekke, deur die media), en hy besluit dat dit aan- dag verdien. Hy diagnoseer die probleem, hy mask 'n keuse van bronne wat gebruik kan word (meesai verhalende lektuur) en hy sorg dat die leser en die bron, of te we! die “ pasient” en die “ medisyne”, op 'n sin- volle, taktvolle en doeltreffende wyse bymekaar uitgebring word. In waiter mate hy die behandeling van die leser gaan toelaat om sy eie gang te gaan, en in watter mate hyself betrokke moet wees in die vorming van begrip, die kom tot selfkennis, die aanvaarding van die onvermydelike, die insig in water optrede of houding of siening in dié geval korrek is, d Í t sal afhang van die individu met wie hy werk en die aard van die probleem. Dit is nie maklik om hieroor te besluit nie. Vir die doel van hierdie bespreking word nie verder op moontlike prosedures en besluite ingegaan nie. Die aandag word liewers bepaal by die lektuur wat in biblioterapie gebruik kan word. Dit is verái nodig om tot die besef te kom van die moontlikhede wat kinderlektuur bied om biblioterapie te laat realiseer As daar ’n analise gemaak word van 'n bepaalde kinder- boek is die vele moontlikhede ten opsigte van biblioterapie waartoe so 'n boek hom leen gewoonlik verrassend. Om hierdie stelling te bewys, kan gekyk word na 'n boek wat op die oog af ’n baie eenvoudige verhaal bied en niks meer nie, maar wat, as dit geanaliseer word, verskeie moontlikhede na vore laat tree. Die kleuterboek met die titel Die Kinderbrug deur Max Bolliger, is in Afrikaans vertaal deur Freda Linde. Dit is in 1981 in Afrikaans deur HAUM gepubliseer. Dit vertel die verhaal van twee gesinne wat weerskante van ’n rivier woon. KINDERLEKTUUR EN BIBLIOTERAPIE Die ouers leef in onmin met die bure oorkant, maar die kinders steur hulle nie aan die onmin nie en speel gesellig saam. Op die ou end besef die ouers dat hulle onenigheid geen doel dien nie en hulle word vriende. Dis ’n eenvoudige verhaal, maar dit bied baie moontlikhede vir biblioterapie. In die eerste plek kan hierdie werk aangewend word om die kind se behoefte aan die estetiese te bevredig. Die skoonheid en eenvoud van die taal is opvallend. Die idilliese van die rivier- en oewerlewe skep by die leser ’n genoegdoening: 49 Langs ’n rivier het twee boere gewoon: die een aan die regteroewer, die ander aan die linkeroewer. In die river het eende en swane geswem. Hulle was bly dat die son soggens opkom en saans weer ondergaan. Die eende en swane het die son gesoek, soggens aan die linker- en saans aan die regteroewer Uit hierdie aanhef blyk ook die funksionele gebruik van ruinfite, funk- sioneel omdat deur die kontras tussen links en regs ook die linkse en regse optrede van die karakters geaksentueer word. Die kleiner kind se oordeel is nog nie sodanig dat hy tussen méér as skerp kontraste kan onderskei nie. Goed en sieg, mooi en leiik is vir horn duidelik, nnaar nie die talle tussenskakeringe wat daar tussen hierdie uiterstes bestaan nie. Die verhaal deug dus vir kinders en werklike begrip vir dié uiterstes is moontlik. Dit siuit ook ten nouste aan by die kind se morele ontwik- keiing. Die kerngedagtes wat Bolliger met hierdie verhaal oordra, is die volgende: Maar die twee boere was afgunstig op mekaar Die een wou Hewer aan die regter- en die ander Hewer aan die linkeroewer woon. Wanneer hulle soggens ploeë, skel die een omdat sy buurman se lande in die son en syne in die skaduwee lê. En wanneer hulle saans hout kap, skel die ander een weer omdat sy buurman se plek nog son kry 50 en syne al in die skaduwee is. Ook die twee boervroue was ontevrede, die een in die oggend en die ander in die aand. Een oggend toe albei hui wasgoed ophang, skree die een op die regteroewer vir die vrou wat aan die iinkeroewer woon. En toe hulle albei die aand wasgoed afhaal, beledig die vrou op die Iinkeroewer weer hear buurvrou aan die oorkant. KINDERLEKTUUR EN BIBLIOTERAPIE Uit hierdie gedeelte is dit duidelik dat die afguns van die boere en die ontevredenheid van die boervroue die dryfvere vir hulle optrede word. So, byvoorbeeld, tree die boere dan op: Hulle tel groot klippe op en probeer om mekaar daarmee te gooi. Maar die rivier is te breed. Hulle mik, maar gooi mis, en die klippe plons in die water Hulle tel groot klippe op en probeer om mekaar daarmee te gooi. Maar die rivier is te breed. Hulle mik, maar gooi mis, en die klippe plons in die water Die kerngedagte is dus: afguns en ontevredenheid lei lot rusie. Hierdie waarheid word beklemtoon as die kind verder lees, want nou leer hy die kinders in die verhaal ken, en watter teenstelling is daar nie met die ouers nie! Maar die boere se twee kinders sit langs die water en verveel hulle. 51 Die een staar na die iinker- en die ander na die regteroewer. Ag, as ek maar ’n eend was, dink die een. Ag, as ek maar 'n swaan was, dink die ander. Maar een mooi dag toe die kinders weer by die rivier kom, het die waterviak gesak. SÓ baie van die groot klippe steek uit, dat hulle van die een na die ander kan spring. Hulle ontmoet in die middel van die rivier Hulle kyk lank na mekaar, bly dat hulle kinders Is, die een ’n seun en die ander 'n meisie. Toe gaan sit hulle op ’n groot klip en beskou die eende en die swane Maar daarna begin hulle vir mekaar stories vertel, stories van die linker- en stories van die regteroewer Die meisie en die seun verstaan mekaar so goed, dat hulle nou elke dag oor die klippe spring om mekaar te ontmoet in die middel van die rivier Hier is daar nie net rus en vrede nie, maar selfs lewensblyheid en ware kameraadskap. Die positiewe gesindheid by die kinders bring 'n kente- 52 ring by die ouers te weeg: ring by die ouers te weeg: So ontdek die ouers eindelik die middaggeheim van die kinders, en die ouers begin om na te dink. om saam met die kinders 'n brug te bou met die klippe wat oor is. om saam met die kinders 'n brug te bou met die klippe wat oor is. ’n Brug net so rond en so mooi soos die boog wat die son in die heme! maak. KINDERLEKTUUR EN BIBLIOTERAPIE Sonder ’n empiriese ondersoek is dit natuurlik nie moontlik om presies te bepaal wat die terapeutiese waarde van hierdie verhaal vir kinders sal wees nie. Met die leiding van die biblioterapeut (in ’n mindere of meerdere mate) is dit egter moontlik dat kinders een of meer van die volgende afleidings uit die verhaal kan maak: — dat afguns verkeerd is en tot verdere negatiewe optrede kan lei; — dat bakleiery verkeerd is en dat woede dikwels veroorsaak dat jou optrede onverantwoordelik is; — dat kinders hulle liefs uit grootmense se rusies moet uithou; — dat dit nuttig is om na te dink oor jou probleme; — dat vriendskap groot waarde kan hê, baie probleme kan oorbrug en sekuriteit verskaf. Dit is nie ongevroon dat kinders met rusie en afguns in aanraking kan kom nie, en dis ook niks ongewoons dat kinders daardeur negatief Dit is nie ongevroon dat kinders met rusie en afguns in aanraking kan kom nie, en dis ook niks ongewoons dat kinders daardeur negatief 53 geraak word nie. In sulke gevalle kan Die kinderbrug van Max Bolliger in die hande van ’n ervare biblloterapeut ’n middel wees om by die kind 'n gebalanseerde lewensuitkyk te help ontwikkel. geraak word nie. In sulke gevalle kan Die kinderbrug van Max Bolliger in die hande van ’n ervare biblloterapeut ’n middel wees om by die kind 'n gebalanseerde lewensuitkyk te help ontwikkel. BOLLIGER, MAX. (vert. F. Linde) 1981. Die kinderbrug. Kaapstad: HAUM. Primêre bron BOLLIGER, MAX. (vert. F. Linde) 1981. Die kinderbrug. Kaapstad: HAUM. BOLLIGER, MAX. (vert. F. Linde) 1981. Die kinderbrug. Kaapstad: HAUM. BOLLIGER, MAX. (vert. F. Linde) 1981. Die kinderbrug. Kaapstad: HAUM. 54 54

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/910/1082

Afrikaans

Prof. Ina Grabe Prof. Ina Grabe Ol ck daarin gcslaag lict om te illustrccr wat ck won illiislreer, is natuurlik ’n o|x- KOMMENTAAR OP J. SWANEPOEL: METATEKS Oil gcl)ciir nic clkf (lajr da( ’n im-iis sf lit<;rêi-kri(iesc analisc van ’ii krt-aticwc tfks, wat al klaar as iiiclatcks ’ii interpretasie van ’n f'eneraliewc teks v(‘rti-t;nw()or(lig, sell kritics Ix'kyk word in wat die skrywcr spitsvondig ’n “ Metatcks"” nocin nic. Laal ons iTiaar (sekerlik naicwelik) iioop dat Plato sc verniftigciidc oordccl oor “naliootsings van nalx)Otsings van nabootsings” wat al vcrdcr cm vcrdcr van die waarhcid !)cweeg, nic te erg op ons van tocpassing sal wees in nioontlikc vcrdcre “nieiatekstiicie de(kon)struksies” van liierdic nietalckstc in l.ileialor nie. In my koinmentaar o|) SwancpocI sc koniincntaar sal t k nictcinin liaic kortliks prol)eeroni opcnkele piinte — Plato sc oordccl ten s|)vl — vcrlicldcrcnde opnierkings te niaak. Oor die algeinccti kan ck (lit cens wees met Swanepo<'l se knap ekspliseriug van die ondci liggcnde aannames en “nietodologicsc aangclccntlicde” van niy analise. In cnkclc gcvallc is toeligtcndc kominentaar cn/of kiiticse o|)!ncrkiiigs — veral waarck van sy oordccl vcrskil, natiiin lik — log wel ter sake. Ciericlshalwc sal Swanepoel se hetoog liicrna chronologies gevoig word. I. In aldcling waar my model licspreek word, sê Swanepoel (09) tcreg dat daar proporsioncci min aandag geskenk word aan die beredenering van die aannames wat aan die analisemodcl ten grondslag lê. Gcsicn teen die agtergrond waaruit liierdic analises van Strydom se ‘Droogte” ontslaan liet, is die al'wesiglieid van dcrgelike bcrcderings op meso- en makrovlak en die iiitgebrcidlicid van die analise op mikrovlak natuiirlik enigsins opsetlik: dit hct vir my primer gcgaan om ’n poging tot verli(;ldering van die gedig se iridircktc kommiinikasie dciir ’n analise cii interpretasie van tcksintcrne of inlratekstiicle rclasics (Lotniaii 1977). ' Kyk niy piocfskril on onlaiiKSC sliidics: IÏÍHI... aiui ^lubal asprrlsof'inU'rarliiiii procossi's in (x>riics and nirtaplior. IV vrrskyn in I'Oi; TICS. 30 p. M rlafoiicsc kdnslriiksios in poiiicsc laalRcbniik — 'n Icksluric hnadcrinR. {In Ci.S. Nirnalx-i — 'n Inildchlyk. Bcllvillc: llnivcrsilcil W 'rs-Kaapland): ÍÍ07-224. 1984a. Sintaksis in die poosir/.Synlax in [xiclry. {In Ina tiriilx- (m l. .Sinlaksis in [««‘sic. Horl I'ili/.ahrtli: UPK, Navor.sin^spnblika.sic lu'. 21.) p. 1!)H41). Aspckn- van poclicsc taalg rh i nik. r<'()irli<-sc vci kcnning cn loi-passing. I'olchcl’strooni: WtMrnskaplikr !>ydrat's van die Polclu'lslioonisf Univcrsilcit, rrcks A4(). 703p. KOMMENTAAR OP J. SWANEPOEL: METATEKS W aardeur ck natuurlik gelioop hct om te illustrccr dat ’n teksckstcrne model (soos dié van Dooycweerd byvoorbceld): (i) ’n teksvrcemdc rescpmaiigheid op poësieanalise al'driik; (ii) i i l di di i lii di (i) ’n teksvrcemdc rescpmaiigheid op poësieanalise al'driik; p g p p (ii) sonis irrelcvante vrae oor die gedig via weens liierdie teksvrecmde rcscp; (iii) dik i l l i li i i di di b i b k i l d p g p p (ii) sonis irrelcvante vrae oor die gedig via weens liierdie teksvrecmde rcscp; (iii) dikwcis relcvanle inligting in die gedig buite beskouing laat, omdat die interprelasicstrategiite van die rcscp nicdaarvoor voorsicning maak nie; (iii) dikwcis relcvanle inligting in die gedig buite beskouing laat, omdat die interprelasicstrategiite van die rcscp nicdaarvoor voorsicning maak nie; (iv) tcgoii lot vcralgcmenings op makrovlak oorgaan voordal die iiiligling ( ) g g g g g die interprelasicstrategiite van die rcscp nicdaarvoor voorsicning maak nie; (iv) tcgoii lot vcralgcmenings op makrovlak oorgaan voordal die iiiligling in die gedig rcdclik niipiitiend op mikrovlak gcintcrpreteer is. tcgoii lot vcralgcmenings op makrovlak oorgaan voordal die iiiligling ie gedig rcdclik niipiitiend op mikrovlak gcintcrpreteer is. (iv) tcgoii lot vcralgcmenings op makrovlak oorgaan voordal die iiiligling in die gedig rcdclik niipiitiend op mikrovlak gcintcrpreteer is. Ol ck daarin gcslaag lict om te illustrccr wat ck won illiislreer, is natuurlik ’n o|x- 96 vraag on vii- die lescr(s) van liici tlic sit ing nic(alci<sl(- oin Ic cvahiccr. V'lac van dcurslaggcwcnclc l)clang sou niyns insiens in hicrdic vcrband die volgcndc niocs wees: vraag on vii- die lescr(s) van liici tlic sit ing nic(alci<sl(- oin Ic cvahiccr. V'lac van dcurslaggcwcnclc l)clang sou niyns insiens in hicrdic vcrband die volgcndc niocs wees: vraag on vii- die lescr(s) van liici tlic sit ing nic(alci<sl(- oin Ic cvahiccr. V'lac van dcurslaggcwcnclc l)clang sou niyns insiens in hicrdic vcrband die volgcndc niocs wees: * Bevat die uilgebrcidcr analise ’n noukeuriger en/ol vollecligcr onlsluiting van die inligting binne die gedig? Ol' * Se Kuschkc wcsenlik diesclfde met beliulp van ’n model wat myns insiens in belangrike opsigte nie “pas” op liierdie gedig nic? * Se Kuschkc wcsenlik diesclfde met beliulp van ’n model wat myns insiens in belangrike opsigte nie “pas” op liierdie gedig nic? lik mecn Swanepocl kon en nioes in die bean(woording van liierdie vrae ’n eksjjlisieler oordeel gegee het. lik mecn Swanepocl kon en nioes in die bean(woording van liierdie vrae ’n eksjjlisieler oordeel gegee het. 2. Ten opsigte van 3.3.1 sien Swanepoel (69-70) korrek in dat my analisemodel tuishoorl binne die kader van “die linguist iek en die in 'n groot mate daarmee samehangendc ontwikkelinge in die literatuurwetenskap” . 'J'og mecn ek dat Swanepoel die linguistiese komponeni miskien te lioog aanslaan (en koste van resente literatunrwetenskaplike ontwikkelinge. Asek selfdie teoretiese kader van my anali.semoflel moes ontskry I, sou ek sê dat dit primer strukturalisties-semioties georienteerd is en dal die winste van ’n adekwate(r) beskrywing en Ibrmalisering binne resente rigtings in die linguistiek gcbruik word om verifieerbare uitsprake oor die intra- en ekstraktekstuele relasies van literêre tekstc te maak. 'n Gebruikmaking van linguistiese beskrywingskategorieë impliseer egter nie ’n onkritiese onder- skrywing van linguistiese uitgangspunte oor literere tekste nie. In hierdie verband het ek dit trouens deurgaans nodig gevind om linguistiese formaliserings van aspekte van literere taalgebruik aan te pas en ook om die leemtes uit te wys in linguistiese analises van literere tekste.' 1 )ie.selfde geld vir ’n onderskry wing van Jakobson ( 1960) .se ekwivalensiebegin- sel ten opsigte van veral sintaktiese en klankmalige relasies in poesietekste —'n onderskry wing van die ekwivalensiebegin.sel impliseer nie noodwendig 97 ’n navolging van Jakohsoniaansc analises van poësielekse nie. (’n Vergelyking van Jakobson en Lévi-Strauss se analise van “ Lcs Chats” , waarna Swancpocl (70) verwys, en niy analise van Droogte belioort hienlie slelling al'doende te illustrecr.) Wal niiskien ook hier duidelik gestel moet word, is dat vooropstflling idealiler gcsproke ’n konlrolemaatreël belioort te wees by á'it.'.keu.se van waller relasies in ’n poësieteks beskrywingen analise legverdig. Die onderiiggcnde aannanie iiier is natuurlik dat ’n toereikende interpretasie van ’n (iiterêrc) leks sal berus op die beskrywing en analise van die vir ’n bepaalde teks relevanie relasies. Later meer oor die taak van die poësieleser in hierdie verbaiid.'^ 3. In 3.3.2 liet Swariejjoel (71) die aannames in my analise goed geïdentiílseer. ^ ln((‘r(-s.saiiili(‘itlslial\vr kaii hifi' gcnicUl vvijrt! dal ilaar pas ’n (KidiTSfick onflfniccm is iia ondiT an()(‘rt‘ die aspcku- ronrloiii dir waarncming van v(M)ro|)st(‘lliii^. K.yk: V A N I*|:i:K , I9H4. Ol' Ten oj)sigie van 3.3.2.2 son ek dan net in ooreensteniming met my opmerkings in 2 liierbo won byvoegdat d it'\\ aaniiepaste lingnisties- gebaseerde teorie is. Aaniiefiiis onidat lingiiistiese modeile meesal lily steek in die beskrywing van sinlakiiese eenhede en dns nie ongekwalifiseerd as basis kati dieti vir ’n analise en interpretasie van bowesinmatige leksluele relasies nie. Die aannames vvai Swanepoel in 3.3.2.1 en 3.3.2.6 uitlig, kan hier uitgesoiuler woril, aangesieii hierdie aannames ten grondslag lê aan my skeptisisme oor die relevansie van ’n Dooyeweerdiaanse analisemodel vir die interpretasie van |)i)ësieteksle. Die konirnunikasie in ’n gedig is nie net indirek nie, niaar die semantiese digtlieid van pot‘liese taalgebrnik vereis rnyns insiens ’n indringende analise van die wyse waarop die poeliese spesillsering van die semantiese inhond in ’n bepaalde teks artistiek gestruktureer is. ’n Stniktiuiranalise wat die intratekstuele relasies in ’n poësieteks ekspliseer mag egter nie bly steek in ’n bloot gesofistikeercie beskrywing nie, maai' mod lei tot ’n so nmikeiirig moontlike interpretasie van die inligling in die leks. Die vraag is dan of die aangepaste Dof>yeweerdiaanse model soos deiir Ktisclike (1!)8‘4) ten opsigte van hierdie gedig geilhistreer is, wel gelei hel lot ’n so volledig moon! like onlshiiting van die inligting in die gedig. Inilien nie, moel tialnnrlik gevra word wtitirom nie; indien wel, rnoel uilgewys wonl waiter kwalileilc in dii- model vooisiening maak vir ’n adekwate begrip van die artistitrke stnikliirering van poeliese tekste. (Later meer hieroor wanneer Swanepoel (74-iil) se evahiring van die twee analises bekyk <»« word.) Dirck in aansluiling hicrljy mod niy cic aannainc soos deur Swancjjoel (73-74) in 3.3.4.4 uilgclig word, naluurlik heoordccl word. Hct die iiilgi'breidc ekspliscritig van intratcksUicIc rciasics op niikrovlak we! gclci lot ’n adekwate ontsluiting van die inligting in die gedig? Indicn wel, betcken dil dat slrukluuranalise soos ton opsigte van “ Droogte” gcillustrcer we! 'nsinequanon is virdieadekwante interprelasie van ’n gedig? Indicn nie, is ’n aangepaste l)ooyeweerdiaanse model ’n geskikte(r) model vir poësieinter- prelasic ofmoet ’n strukturalisties-semioticse model wat gebruik maak van lingiiisticse beskrywing gedeellelik ol'in diegclieel vervang word met ander modeile? Les bes: waller model(le) sou kon lei tot ’n adekwale(r) interprelasie van poesieleksle? 4. Swanepoel (74) merk liecllemal lereg in 3.3.5 op dal ck my nie so direk uillaat oor die norme wat vir bcoordeling geld nie. Ek sou egler nie sê dat “produkliewe meerduidigheid”, “semantiese verryking” en die “graad van gestruklureerdlieid” noodwendig evaluatiewe kriteria lioeflc wees nie. Ol' Kk sou eerder sê dal die bogenoemdc kalegoriec taamlik algemeen-geldige beskrywings van die aard van pocliese tekste verteenwoordig. Evaluatiewe oorwegings sou vir my eerder berus op enersyds funksionele interne gestruklureerdheid wat semantiese verryking in die hand werk; andersyds sou insig en interprelasie van die wcrkliklieid waarna so ’n artistiek gestruktureerde en semanties |)rodukl iewe tcks verwys, die waarde daarvan verlioog. Dit gaan dus sowel om die/í(«' as die;<v;/, niaar grade van (Wvhoe en dic;c«/ word egter nie aangewend f>m poëliese tekste te klassifiseer as meer of minder goed nie. Vansellsprekend ligureer die elas van die leks in ’n Dooyeweerdiaanse siti ook nie vir my as ’n waardeki iterium nieen veral nie as dit veronderstel isom ooreen testem met Tuy eie lewens- en wei kliklieidsbe- skouing voordal dil “goed” kan wees nie. 5. Swanepoel (76) lig ’n interessante probleem uit wanneer liy wys op verskillende patronc wat binne die twee analises uitgewys word en wat dan lei tol verskillende interpretasies van die I'a.ses in die gedig. Ek stem saam dal ’n algemeiie probleem ten opsigte van struktuuranalise bier belig word: “dal daar verskillende palrone onderskei kan word, maar dat die leser dil as lilerere palrone identifiseer op grond van sy seleksie van waiter gegewens hy relevant ag vir die strukluur” . Die belangrike is egter nog allyd dal interprelasie(s) wal gcgiond is op die uilwys van strukturele palrone en relasies kontroleerbnar is. Wanneer daar verskillende inlerprelasies van dieselfde leksgedeelles voorkom, is daar myns insiens die volgende moonllik- hede: (i) die inlerprelasies vul mekaar aan, omdat t’cen van die lesers al die rel(;vanteslruklurele relasiesgeidenlili.seer en beliooiiik ge'interpreleer hct nie; 9!) (ii) die interpretasics wcerspn;ek nifkaar, omdatsornmige van die lesers nie al die relevanie relasies gfidenlilisccr en geïnterpreleer het nie. (ii) l d In die eersle f^eval word die moontlikheid in die vooruitsip; gestcl dat meerdere inlerpretasies van ’n poësieteks meer inligting omtrent die gedig salontsluil. In die tvveede geval lielioort dit in prinsipe moontlikte weesoni ’n beredeneerde kciise te maak tussen uiteenlopende inlerpretasies. Dit is jamm er dat .Svvanepoel (74) hom nie direk uitspreek oor waller inierpretasie otn waller rede(s) minder oCmeeraanvaarbaar is nie. Ek meen sell niedal die prol)leem iiier soscer Ic by struktuuranalise as sodanig nie. Dil lê myns insiens eei cler by die (on)loereikendheid van die leoreliese apparaal met behulp waarvan die sii ukliiiiranalise uilgevoer word. Ol' As ek liier weer my eie voorondersieliitig en slandpiintinname lydens die bespreking(s) van die vakgroep mag lierhaal; die aard van poëtiese taalgebruik vereis ’n verl'ynde leoreliese apparaal vir die l)eskrywing en inierpretasie van die poHictcks op tnikrui'lak. Dil iyk my onvermydelik dat ’n groteraksenl op die eksplisering van die tmikrtwlak ten koste van indringende anaiise van die mikrovlak, maklik kan lei tot ’n te kursoriese bestudering van die mikrovlak, en gevolglik ’n onvoldoende en/ofsells ontoereikende ontsluiling van die semantiese inligting in die gedig. Dil lyk my verder onvermydelik dat die geldiglieid van abslraherings op die makrovlak beinvloed sal word deur die ontsluiling van semantiese inligting op die mikrovlak. Diesellde beginsel geld vir die balans en interaksie tussen enersyds intratekstuele en andersyds inter- en ekslratekstuele relasies: alhoewel daar lydens die prosesse van anaiise en inierpretasie noodwendig ’n gedurige wisselwerking plaasvind tussen die bogenoemde relasies, is dil myns insiens iiiteindelik die noukeuriglieid waarmee teksinlcrneorintratekstuele relasies geinterpreleer is wat insigle in die inter- en ekslratekstuele relasies van ’n teks sal bejjaal. 6. Die “teoriegeleide verskil” in ilie uiteenlopende inlerpretasies wat Swanepocl (77) in 4.2.4 uitwys, belig een van my prinsipiele besware teen die gebruik van ’n Dooyeweerdiaanse model vir die anaiise en inierpretasie van literêre tekste. Numeriese simboliek is naamlik myns insiens niV ter sake in die onderhawige gedig nie. Daar is geen enkele verwysing na ’n getal in die gedig nie (slegs die veralgemenende “menige ou ...” in die tiende vers) en om allerlei alleidings te maak nil die aanlal versreëls waaruit die gedig beslaan, lyk my gewoon vergesog. Hier moes die leser hom laal lei het deur die vraag of’gctalle o|) een of aiuler manier binne die gedig funksioneer — laal slaan nog vooropgestel is en dus.opvallend gemaak word — voordat inlerprelatiewe alleidings aan die hand van ekslerne gegewens oor numeriese simboliek gemaak word. Die numeriese ondersoekvlak in Kusehke se aangepaste Dooyeweerdiaanse model is duidelik deel van ’n teksvreenule resep 100 wat irrclcvantc vrac oor die gcdig vra cn in liicrdic gcval niyns insicns ook as gcvolg van die vrac lot ’n onvcrdedigl)ai c intcrprctasie gcraak. Allioew'ci die gei)ruik van numericsc simÍKiiiek in liicrdic gedig irrelevant is, is dit nie so dat getal- en kieursimboliek in my analise ontlireek omdat “die teoretiese konstrukle met behulp vvaarvan siilke gegeuens ontdek kan word nie in liaar model'voorkom nie” (Swanepocl 77). 8. Al'gesien van enkelc punte wat reeds ler sprake gekom het, soos byvoorbeeld Ol' Indicn enige simboiick ol' siniboliese waarde(s) ler sake was vir die interprelasie van die teks, sou daar diiideiikc aanwysings in die teks self in dier vocge gewees het. Vergelyk hierdie byvoorbeeld die funksie van wit in metal'oriese konstruksies soos “wolke nielkit»!/” en “wolHnVwoike” in die gedig, waar die bekende siniboliese waarde van reinheid ofsuiweriieid egter l)inne die konslruksie gekwaiiliseer word deur die Ibkusse melk cn wo!. Sell's al sou simbolicse waardes dus ter sake wees, wil dit nog nie sê dat die leser horn sou kon verlaat op die geyktc simbolicse inhoud van begri|)pe nie aangesien dergelike begrippe ’n veranderde betekenisinhoud binne die getlig kan kry. Weer eens: ekstratekstuele gegewens moet binne in( ratekstuele relasies geinterpreteer word voordat hulle werklike funksie binne ’n literêre teks agterhaal kan word. 7. Hierdie lialans tus.sen eksterne en intertie relasies word ook ten opsigte van die aandag aan die bekend veronderslelde Bybelse gegewens in my analise korrek deur Swanepocl (80) in 4.2.5 geklcntiliseer. Kk verstaan egter nie sy stelling oor die balans tussen teks en leser in my analise in hierdie verbanri nie: “maar omdat sy die Ibkus veral laat val op die teks en niesoseer op die leser nie, is die verskil in aandag wat sy aan teks en die leser sc kennis van diesubteksalstaan heel opmerklik” (Swanepocl 80). Dit gaan nieom ’n verskil in aandag tussen teks en leser nie, maar wel om die balans tussen enersyds die bekend veronderslelde subtcks en andersyds die artistiekc omskepping van hierdie subtcks tot ’n poësieteks. I‘jk stem wcl saam dat die relasie tussen subtcks en pocsietcks mcer aandag moes gckry het. Maar dan nie om die pocsietcks beter te kan intcrprcteer vanuit kennis van die Bybelse gegewens nie; wcl om die “kommcntaar” van die geintcrprcteerde pocsietcks op die bekende Bybelse gegewens beter te kan cksplisecr. Anders as Swancpoel (80) glo ek byvoorbeeld nie dat die verband tussen droogte cn seksualiteit, .soos ilit veral in die metal'oriese konstruksies in hierdie gedig gespcsiliseer word, sonder meer uit die subtcks al'gelei sou kon word nie. Wel is dit so dat die ineengestrengeldhcid van hierdie begrippe in die gedig die leser noop om die Bybelse gegewens rondom die sondcval in ’n nuwe lig te sien. 8. 101 die kwalilisei iiig van die sogenaamde “linguistiese georiënteerdheid” van my analiseinodel, kan ek Swancpoei (85-09) se “sisteemkritiek” grootiiks onderskryl'. Op die vraagol'“nielalingiiistiese verskynsels” soos lyd, ruimte, perspekticf, ens. Ol' nie ook iiUcrprelaliewe leidrade kan bied nie, is die antwoord natuuiiik bevestigend. li^k ineenegterdat dergelike verskynsels in elk geval ol'semanties (in iTietaloriese konstruksies byvoorbeeld) óf'siniakties in (poesie) tekstc gemanifesleer word, sodat dit myns insiens nie nodig is oni hierdie verskynsels alsonderlik te bckyk nie. 'I'yd en veral ruimte word in my analise bespreek; die “perspektiel” in ’n konvensionele sin moes aandag geki y het juis omdat daar in hierdie gedig nie ’n spreker geidentiliseer word nie, wat strydig is met poëtiese konvensie(s). Ek stem saain dat die verskil tiissen poëtiese en alledaagse taalgebruik nie absoluut nie maar bioot gradueel is. Nogtans is die semantiese spesilisering van die gedigonder bes|)reking onlosmaaklik verbind aan die struktiirering van die taalgebruik en myns insiens alleen interpreteerbaar indien die intralekstuele relasies van die gedig na behore geanaliseer word. My leser is sekei lik ’ii soorl “ ideale lesei ” as met ideale leser bedoel word ’n leser wat di(‘ teorcliese apparaat bemeester bet om die intralekstuele relasies van ’n (poësie) teksso noukeurig mooiulik te kan analiseer. Interessantbeids- halwe kan hier genoem word dal die idioom “jou amandel sal kraak” deur voorgraadse sludeiUe aan tlie UPE uitgewys is (kyk Círábe 1984a). Nogtans verstaan ek nie mooi waaroni .Swanejjoel (8()) meen dat ek ook aandag aan die “ konkrete leser” moel skenk nie. Walter lipe konkrete leser met waiter lipe parate kennis? I'^n in waiter runksie(s) ten opsiglc van die analiliese en inlerprelaliewe |)rose.sse? Hopelik sal “konkrete lesers” my (ideale?) lesing van DruojJte interessani of insiggewend vind. In hierdie verband kan bygevoeg word dat die arlelak sekerlik ’n belangrike kontrolemaatreël was in my konkrctisering van die esteiiese objek, maar dit wil natuurlik nog nie se dat die “belatigrikhcid” wai ek aan die teks loeken daarom reduksionisties is nie. .Swan('|)oel (87) skyii Ix-kotiinierd te wees oor die leser se “voorkennis” waataau nir gciio( ^ crkciiiiiiiH \( riccii is in my analise nie. My vraag is i : hoc l)i'|);i;il ji iiicns l i i c i (li<- "s'oiirkcunis” en veral: wat .sou ’n grolcr eikcniiini; aan ( l i e konkrcic jcscr(s} sc vooikcnnis kon locvocg aan die inlci |)rctasi( V'r)()nlal die liiiiksie van ’n dei'gelike voorkeiuiis nie vir die onderhawige gedig iiilgcspcl woi'd nie, bly dit onmoonllik oin hierdie sidling van Swancpoei ic evahicer. Ol' I'ik stem saani dat init i pieiasie vansellsprekend (ook) lesersvaaiiligheid verleenwoordig en dat die sprong vanal striiktiiuranalise en inlerprelasie 102 iiitcraaixl nie mcganics is nic. My hedoeling was juis oin Ic illustrccr hoc ’n bcmccslcring van pocticsc struktuur (wat vanscllsprckciKl Icsersvaardigheid vcrcis) ’n ingcliglc Icser lot intcrprclasic sou koii Ici. 'I'roiiens, analise cn interprdasickan nicstrenggcskei word nie, maar is as’t ware ineengeslrengcld lydcns die lees cn iierlecs van ’n pocliese leks. My opnicrking dal struktniiranalise vanselflei tot interprctasic moct in hicrdie liggcsicn word. Ek helwylci ook nic die leit dat nie eikc lees van ’n gedig “wetcnskaplik” genoem kan word nie. Wei hct ck gclioop om te illustrccr dat ’n “wclcnskaplikc lees” noodsaaklik is vir die toercikende bcgrij) van ’n ingewikkcldc teks soos Strydom se “Droogte” . Ten slottc: Swanepoel (90) hevind hoin natuurlik in gocie gcsclskaj) as liy •skeptics is tlaaroor “ol ’n linguistics gcuricnteerde tcoric alle litcrrr-relcvante vcrskynsels kan verreken” . 'n Aangewese nianier oni so 'n aannamc Ic toets, is om te kyk waller ander tcoricë verreken kan word. Hopclik dicn liierdie “inclatcksluclc ocfeningc” in I.ilerator\yúí, lot ’n vrugl)arc vcrgclyking met die result ate van ander modcllc. Dr. Ku.sclike cn ck lict ons nooycweerdiaansc cn sirukturalislics-scmioticsc modcllc — waarskynlik onwys, maar in icdcr geval liecl mocdig — op die tai'cl gcsit vir l)coordcling. Hclialwc kritiese o|)mcrkings sou ’n ekspliscring van die resultate van ander modcllc soos die rcsc|)sic-esletiese, ens., tot ’n vrughaic litcraluurwclciiskaplikc gcsprck kon lei. Pretoria, 1!)84 )AK()HS()N, R. 19()0. C'.oticluding statemcni: Linguisiic s and poetics. {In 'I'liomas Scl)cok, fí/. Style in language. Cambridge, Mass: M.I.T. Press.) ) ) V’AN IM'^ICR, W. 1984. Siylisiics and I’syc liology: Investigations of Ibrcgoimding. Kcnt:Ciroom Helm. (Iroom Helm Linguistic Jones. ) , y g g g , ) LO'I'MAN, ,).M. 1977. 'I'ekstlypologic cn dc lypologic van (ckstcxtcrnc vcrhandcn. (/« W. j.M. Bronzwaer, D.VV. Kokkcrnaen I',lrud Kunnc-Ihscli. red. Baaiii:Aml)o: 107-120.) BIBLIOGRAFIE )AK()HS()N, R. 19()0. C'.oticluding statemcni: Linguisiic s and poetics. {In 'I'liomas Scl)cok, fí/. Style in language. Cambridge, Mass: M.I.T. Press.) LO'I'MAN, ,).M. 1977. 'I'ekstlypologic cn dc lypologic van (ckstcxtcrnc vcrhandcn. (/« W. j.M. Bronzwaer, D.VV. Kokkcrnaen I',lrud Kunnc-Ihscli. red. Baaiii:Aml)o: 107-120.) V’AN IM'^ICR W 1984 Si li ii d I’ li l I i i f 'I'liomas Scl)cok, fí/. Style in language. Cambridge, Mass: M.I.T. Press.) LO'I'MAN, ,).M. 1977. 'I'ekstlypologic cn dc lypologic van (ckstcxtcrnc vcrhandcn. (/« W. j.M. Bronzwaer, D.VV. Kokkcrnaen I',lrud Kunnc-Ihscli. red. Baaiii:Aml)o: 107-120.) ) ) V’AN IM'^ICR, W. 1984. Siylisiics and I’syc liology: Investigations of Ibrcgoimding. Kcnt:Ciroom Helm. (Iroom Helm Linguistic Jones. 103

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/947/1119

Afrikaans

TAALHANDELING EN VOORONDERSTELLING Uilireksel uil 'n artikel in: VANJAARSVELD , G.J. (Red.). 1982. Watsê jy? Studies oor taalhandelinge in Afrikaans. Johannesburg, McGraw-Hill. Frys: R24, 95. Volgens die gangbare opvatting kan gesê word dat vooronderstellings te doen het met gedeelde kennis — kennis wat spreker en hoorder gemeen- skaplik het ten tye van ’n uiting. Die maak van ’n uiting beteken om ’n daad, ’n taaidaad te verrig. ’n Taaldaad word verdeel in onderafdelings van lokusie (dit in die taal wat fonetiek, i'onologieen sintaksis peroluksie (dienewe-eirekol'resultaat) van die uiting) en illokusie wat die gedeelte van die spraakhandeling benoem waarin die spreker sy voorneme om ’n sekere handeling uit te voer oordra. Di d i di l d il p y Dit word in die volgende wyse geïilustreer: (1) Ek belowe jou ek sal jou help (2) Ek kl di i l (2) Ek verklaar die wapen is lecg (3) Ek b l j k di d (3) Ek beveel jou maak toe die deur j (4) Ek waarsku jou die berg is steil. Die gekursiveerde woorde in (l)-(4) dra die spreker se eintlike bedoeling en die betrokke werkwoorde staan as performatiewe bekend. Daar word geredeneer dat in elke gespreksituasie elke uiting so ’n perf'ormatiel bevat, dikwels onderliggend. Dit beteken dat ’n uiting soos Daar word geredeneer dat in elke gespreksituasie elke uiting so ’n perf'ormatiel bevat, dikwels onderliggend. Dit beteken dat ’n uiting soos g perf'ormatiel bevat, dikwels onderliggen (5) Ek sal jou help eintlik die oppervlakstruktuur is van (6) Ek sê jou ek sal jou help. Skematies kan dit soos volg lyk; Dr. P.S. de Bruyn Departement Afrikaans-Nederlands TAALHANDELING EN VOORONDERSTELLING Uilireksel uil 'n artikel in: VANJAARSVELD , G.J. (Red.). 1982. Watsê jy? Studies oor taalhandelinge in Afrikaans. Johannesburg, McGraw-Hill. Frys: R24, 95. Dr. P.S. de Bruyn Departement Afrikaans-Nederlands TAALHANDELING EN VOORONDERSTELLING Uilireksel uil 'n artikel in: VANJAARSVELD , G.J. (Red.). 1982. Watsê jy? Studies oor taalhandelinge in Afrikaans. Johannesburg, McGraw-Hill. Frys: R24, 95. (7) Ek wil hê jy moet die deur toernaak. (8) Is dit miskien vir jou moontlik om die deur toe te maak? (9) Sal jy omgee om die deur toe te maak? (10) Dit sal dalk help as jy die dcur toemaak. Dit kan met die volgende sin geillustreer word: (12) A1 Jan se hoenders is siek. i b d b k i i (12) A1 Jan se hoenders is siek. Die beweerde betekenis is (13) Jan se hoenders is siek en die betekenis wat daaruit voortvloei is dus (14) Jan het hoenders. Die vooronderstelde betekenis sal dan wees (15) Jan bestaan. ’n Volgende tipe is die sogenaamde pragmatiese vooronderstelling. Dit maak nie deel uit van die eienskappe van die uiting selfnie. Van ’n uiting soos ’n Volgende tipe is die sogenaamde pragmatiese vooronderstelling. Dit maak nie deel uit van die eienskappe van die uiting selfnie. Van ’n uiting soos Daar is nog meer moontlikhede. O m die betrokke uitingskrag oor te dra, is die grammatikale vorm van die uiting dus nie noodsaaklik nie; ’n belangrike faktor sal wees die situasie waarin die uiting plaasvind. Identiteit van spreker, hoorder, tyd en plek sal dus hier ’n rol speel. As situasie ’n rol sped, is dit noodsaaklik om indringend na vooronderstellings te kyk. Daar word verskillende tipes vooronder- stellingsonderskei (Vgl. Bates 1976:20). Dieeerstesoort wat onderskei word, is die sogenaamde semantiese vooronderstellings. Die informasie wat deur ’n uiting verskaf word, kan verdeel word in: beweerde betekenis betekenis voortvloeiende uit die uiting vooronderstelde betekenis. beweerde betekenis betekenis voortvloeiende uit die uiting vooronderstelde betekenis. vooronderstelde betekenis. Dit kan met die volgende sin geillustreer word: (5) Ek sal jou help eintlik die oppervlakstruktuur is van eintlik die oppervlakstruktuur is van (6) Ek sê jou ek sal jou help. Skematies kan dit soos volg lyk; Skematies kan dit soos volg lyk; 64 Dit befeken clat elkc iiiting wat soos Si lyk, die oppcrvlakstruktuur sal wees van wat die hele figuur voorstel. Dit befeken clat elkc iiiting wat soos Si lyk, die oppcrvlakstruktuur sal wees van wat die hele figuur voorstel. I Jitingc soos die iicle figiiur voorstel, is nie baie volop nie en dit is die basis van sekere kritiek teen die teorie van die performatief. Waarom die uiting, met performatief en al, nie baie volop is nie, isomdat dit eenvoudigso is dat by kommimikasie ’n beginsel van samewerking teenwoordig is wat dit onnodigmaak. Dit isegtersodat ’n bedocling telkens agterliaalbaar is en die krag van ’n uiting gevind kan word in die performatiewe werkwoord wat dikwels nie eers geuit word nie. Die bedoeling van ’n spreker met wat hy sê, die krag van die uiting, is dikwels indirek teenwoordig en gebonde aan die letterlike betekenis van wat gesê word. Dit is by sulke geleenthede dat die vooronderstellings, die kennis gedeel deur spreker en hoorder in die betrokke situasie, die kommunikasie laat slaag. Om te kenne te gee dat 'n spreker ’n sekere dcur toe wil he, kan hy enigeen van die volgende sitme gebruik; (7) Ek wil hê jy moet die deur toernaak. di i ki i j lik di jy (8) Is dit miskien vir jou moontlik om die deur toe te maak? (9) S l j di d k? (9) Sal jy omgee om die deur toe te maak? (10) i l d lk h l j di d k (10) Dit sal dalk help as jy die dcur toemaak. 65 (11) Sal jy baie omgee as ek jou vra om die deur toe te maak? Daar is nog meer moontlikhede. AUS'riN, _J.C. 1972. Performative-constative. In: Searle 1972. BATES, E. 1976. Language and context. The aquisition of pragmatics. Academic Press. BCKJAARTS-DE GLAS, Y. 1981. Discourse analyse en de Communi- (18) Dit is ’n man! Alhn hure he! p.ugologies van die veronderstelling uitgegaan wat deur ’n naam opgeroep is — hierdie terrein is waarskynlik ’n bron van meninge misverstand in kommunikasiesituasies. Wat bctrcf vooronderstellngs in saamgestelde sinne, inoet daarna gekyk word of die vooronderstellings van ondergeskikte sinne ook die voor­ onderstellings van die matrikssin is. Om diesaak te ondersoek, moet gekyk word na ’n voorbeeld soos die volgende: (19) Piet het opgehou om Sina te beskuldig dat sy haar man slaan. Hier m od uitgemaak word hoe die vooronderstclling en bewering van (19) in totaal verwant is aan die vooronderstelling en bewering van die werkwoord ophou in die hoofsin en werkwoord beskuldig in die ondergeskikte Dit blyk dat die vooronderstellings van die ondergeskikte sinne nie saamsmelt met die vooronderstellings of die bewerings van hoersinsdele nie. Bewyse vir die bewering word gemaak in die artikel waarvan hierdie uittreksel is. Die kwessie van “stoppers” “gapings” en “filters” sluit hierby aan en kan in die betrokke literatuur nagegaan word — dit word hier doelbewus weens die gebrek aan spasie nie verder nagegaan nie. (16) Tannie, het Tannie kom kuier? kan afgelei word dat die toegesprokene ’n vroulike volwassene is, die spreker se meerdere. Nog ’n voorbeeld waar informasie oorgedra word wat nie deel van die taalgegewe is nie, word gevind in kan afgelei word dat die toegesprokene ’n vroulike volwassene is, die spreker se meerdere. Nog ’n voorbeeld waar informasie oorgedra word wat nie deel van die taalgegewe is nie, word gevind in Hier is die toegesprokene waarskynlik ’n baie jong kind. Hierdie soorl vooronderstellings is eintlik voorwaardes wat nodig is om ’n uiting geskik te maak vir sy konteks. Hierdie soorl vooronderstellings is eintlik voorwaardes wat nodig is om ’n uiting geskik te maak vir sy konteks. 66 Die derde tipc vooronderstclling word moontlik gemaak deur die bestaan van die semantiese en pragmatiese vooronderstellings en die konleks, situasie of diskoers wat daarmee gepaard gaan. Dit is die sogenaamde psigologiese vooronderstellings wat ’n spreker en ’n hoorder in staat stel om te kommunikeer oor sekere informasie wat decl is van hulle wete. Dit gaan dus nie hier oor ’n spesilleke taalitem wat in die uiting teenwoordig is nie, maar ’n wete (’n stukkie gedeelde kennis) wat spreker en hoorder deel. Ter illustrasie moet ’n situasie geskets word: mensc verwag besoek van iemand wat huUe Anna noem en bure wat dit hoor en by die gasheer aankom vind dat Anna manlik is, sal seker (in verbasing) teenoor mekaar sê; (18) Dit is ’n man! BIBLIOGRAFIE 67 catiewe Syllabus. Levende Talen. Nr. 359. Februarie. CO O GA d 19 5 S d y COLE, P. en J.L. M ORGAN (Red.) 1975. Syntax and semantics 3: Speech acts. Academic Press. FILLM ORE, C.J. en D.T. LANGENDOEN (Reds.) 1971. Studies in Linguistic Semantics. Holt, Rinehart en Winston. g GAZDAR, G. 1979. Pragmatics: Implicature, presupposition and logical form. Academic Press. GRICE, H.P. 1975. Logic and conversation. In: P. Cole and J.L. Morgan. 1975. K ARTUNNEN, L. 1973. Presupposition of Compound Sentences. In: Linguistic Inquiry Vol. iv. (2). KATZ J J D T LANGENDOEN 1976 P i d P g q y ( ) KATZ, J.J. en D.T. LANGENDOEN. 1976. Pragmatics and Presup­ positions. In: Language. Vol. 52 (1). LANGENDOEN D T H B SAVIN 1971 Th j i bl f p g g ( ) LANGENDOEN, D.T. en H.B. SAVIN. 1971. The projection problem for presuppositions. In: Fillmore en Langendoen, 1971. LEECH G 1975 S i P i p pp g LEECH, G. 1975. Semantics. Penguin. SADOCK J M 1974 T d li i i g SADOCK, J.M . 1974. Towards linguistic theory of speech acts. Academic Press. SEARLE,J.R. (Red.) 1972. The philosophy of language. Oxford University Press. U R M SO N ,J.O . en M. SBISA. (Reds.). 1976. J.L. Austin; How to do things with words. Oxford University Press. 68 68

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/978/1150

Afrikaans

LITERÊRE VERW EER TEEN SENTIMENTALITEIT: ONTGINNING VAN OERMOTIEW E IN M E L K (ELSA J O U B E R T ) Elsa Jo u b e rt hou h a a r in M elk besig m et lasette van die saam bestaan van verskillende groepe mense in Afrika, dikwels Suid-Afrika. A1 die verhale in hierdie bundel het duidelike lokale v erw ysing en by heelw at is rasseproble- m atiek o nd er die vergrootglas. Tem aties bied die verhale dus uit en uit aktualiteitsprosa en d aa rb y is dit aktualiteite m et gevoelige assosiasies, temas w at m aklik oorgevoelig b en ad er kan word. H ierdie slaggat word egter ku nd ig in die eerste twee verhale verm y d e u r die gebruik van ’n oer-biologiese stram ien: lewe. As gevolg hiervan bly die verhale nie in die lokale prob lem atiek steek nie, m a a r w ord d a a r ruim er ontgin. Die verhale raak nie slegs die Suid-Af'rikaanse m ens of sell’s die mens in Afrika nie, m a ar die mens. So w ord, d e u r ’n betreklik eenvoudige basiese verhaalgegewe, algem eenm enslike reaksies, houdings en o ptred e ongenadig en verbete aan die kaak gestel, terwyl subjektiewe emosionaliteit uitbly. Die litel " M e lk ” is dadelik ’n voorbeeld hiervan. Die algem ene betekenis \ an die w oord, melk, is a an die een kant “ basiese lewensvoedsel” en aan die an d er kant “ nog nie vaste spyse nie” . In die lig van die verh aaltem as lyk dit my nie vergesog om h ierd ie^ lg em en e betekenis ook aan die bundeltitel te heg nie, H ierdie verhale is oor die algem een besig om te verken en nie om die vaste spyse van 'n oplossing te probeer bied nie. D at dit nodig is om hierdie basiese lewensvoedsel te kan verteer voo rd at vaste spyse a a n g e d u rf word, is ook w aar. Tem aties dus onm isken baar melk, m a a r taaltegnies veel meer. Binne die verhaalkonteks van die titelverhaal kry “ m elk” verder kwalifi- sering. In “ M elk ” wys die litel uiteindelik uit na die bloot biologiese, w aar emosies en vooi keure, sell's onreg, geen rol speel nie. Dit gaan im m ers in hierdie verhaal om die basiese liggaamsfunksies ongeag die mens as volledige (dus ook geestelik-bewuste) wese. Ena Jooste Departement Afrikaans-.Nederlands Ena Jooste Departement Afrikaans-.Nederlands LITERÊRE VERW EER TEEN SENTIMENTALITEIT: ONTGINNING VAN OERMOTIEW E IN M E L K (ELSA J O U B E R T ) So ’n basiese liggaamsfunksie is die gebooi te byvoorbeeld: ten spyte van die onreg “ stoot die lig g aam ” die kind “ met verligting” uit. N et so is die eerste kontak van m oeder en kind d a a rn a wedersyds instinktief, onwillekeurig: sy voed en hy "... die lippe w at reeds in ai'wagting bew eeg... Die halfblou lippe het gretig toegeklani|) en begin suig. Sy het die trekbew eging aan h a a r tepel gevoel en ook hoedat die vogtigheid. nog nie melk 33 nie, m oedervog, w at die kind nog deel m aa k van die moedei lyf, uitsyg...” (p. 3)*. D ie “ suig” en die “ g ry p ” is oer-lewensfunksies. Selfs w ann eer M aria teen die vierde d a g n a die geboorte die werklikheid in v erb an d m et die b ab a herken en erken, soek die m o nd jie nog “ gretig” , “ klou” hy en iiet by M a ria self “ die eerste drup pels dankhaar begin sypel uit die tepelvate” (p. 5). Die verrassende en voor-die-hand-liggend ironiese in die titelverhaal is dat die “ lew ensvoedsel” die dood bring. O ok hierin loop die lyn van die biologiese: lewe en docd. Selfs die tektoniek in “ M e lk " sentreer c m die biologiese: ’n A lw etende verteller is a an die w oord m et 'n nugter, saaklike relaas van die skokkende gebeure. T o g is d a a r sprake v an wisselende perspektief (dié van die m an en dié van M aria). Enkele kere w ord selfs die direkte rede, sonder aanhaiings- tekens, gebruik. So is die belevv-ing van die kind se geboorte, en wat d a a rn a g eb eur het, nie om dow e neu te vanuit die m oeder se oogpunt verhaal nie, T en spyte van die oënskynlik sober, byna emosielose term e bring die m oed erpersp ektief !iier die on tsettend e groei tot herkenning. By nadere ondersoek blyk die n u g te r taa lg e b ru ik fyn bedag te wees en met emosie gelaai. Ek dink a a n die doeltreffende herhaling van w oorde m et sterk suggestiewe w aarde. * B ladsynom m ers vcrvvys na Jo iib e rl, Elsa, 1980. .\lclk. K aapM ad. l .ik-lbciy. LITERÊRE VERW EER TEEN SENTIMENTALITEIT: ONTGINNING VAN OERMOTIEW E IN M E L K (ELSA J O U B E R T ) Die suigaksie van die b o uer in “ hy suig die kos m et sy lippe in" (p. 30) en “ hy suig aan die pyp met klein klapgeluidjies van sy lippe" (p. 32) dui op die biologiese (instinktiewe) w at gerusstellend of paaiend werk w an n eer die b o u er die lewe geestelik te veeleisend vind. Dit dui op ’n soort oer-funksie w aarheen onwillekeurig teruggekeer word. Soortgelyk is ook die gryp-aksie: “ hy klou aan h a a r \-as” (p. 35) of w aar verhaal w ord hoe “ hy h a a r ro k p an te beetkry om h a a r te probeer teru g h o u ” p. 31 en ten slotte: “ Die ou m a n het nog aan h a a r vasgeklou; die greep om h aar been het eers na ’n rukkie verslap” . \'e r d e r is dit nie slegs w oordbetekenis, assosiasies en herhaling w at hierdie biologiese stram ien vorm nie, m a a r ook die skuld-\ rees-t wyfelmotiewe word in tei ine van die biologiese weergegee. Die detailbeskryw ing van die moord, hoe die \ oetjies teen " h a a r teer buik skop in woede en die arm s slaan teen haai- \ ol borste” ip. 5; het sterk assosiatiewe w aarde ten opsigte van die ongebore baba. Selfs die “ gedruk en ged ru k ’" van die klokkie (p. 5) kan, binne konteks, nie alleen op die d rin g en d h eid en emosie na die m oord dui nie. m a a r miskien d ra dit ook assosiasies van die pas afgelope geboorte en \ e rh o o g d a a ro m (in nugtere term e) die emosionele appél o pd ieleser. So pas ook die herak tiv erin g van 'n w oord soos “ d ru p p els” , deur die kontam inasie van "di'uppels” en ■'sypel” “ w at “ drupsels” word, in by die biologiese. Dieselfde kan van die "poetiese streep” in die oensk\nlik nugtere ge- bruikstaal gesê word. Alliterasies soos “ tepel met "n tu it" ip. 4). of M aria se arm s wat "b ree d en b ru in en bonkig” op die deken lê ;p. LITERÊRE VERW EER TEEN SENTIMENTALITEIT: ONTGINNING VAN OERMOTIEW E IN M E L K (ELSA J O U B E R T ) W o orde soos “ bors" en “ lippe” het geslagtelike sowel as erotiese assosiasies. V'erder staan die lippe hier as o ntvan ger v an dit wat die lewe gee: “ ... die lippe w at reeds in afw agting bew eeg” en "die halfblou lippe” wat gretig toek lam p en begin suig (p. 3). Dit is ironies dat die lippe, w at d e u r die bors gevoed word, juis dié deel van die b ab a is w at eerste die an d ersh eid toon: "E ers die tw eede d ag het sy die kind no u k eu rig beskou. D it het gelyk op h a a r twee an d e r babas; net die lippe was effe dikker, effe m eer getuit...” (p. 3,1. Selfs die stam elende verw ysing van die verslaggew er n a “ bors” (“ Die kind teen jou bors” en “ die kind o n d er jo u b ors” ) is bin n e konteks m eerd uid ig ten opsigte van die voorgeboortelike toestand in ’n o n keerbare biologiese siklus. D a a r w ord ook in die verhaal gebruik g em aa k van v e rb an d e soos "geswolle borste” (p. 6) en “ geswolle lipp e” (p. 1) — v e rb a n d e wat deur herhaling van die woord “ geswolle” gelê w ord. O o k die w oord “ stoot" w ord met verskillende assosiasies herh aal en lê so v e rb a n d e soos ook die woord “ suig” . 34 Dit is veral die h erh alin g v an “ suig” w at opvallende verband e ook met an d er verhale in die b u n d el lê. “ suig” ko m in ’n hele p a a r van die an d er verhale voor (byvoorbeeld “ Bloed” en “ K a a p ” ), m a a r dit is veral in “ Die B ouer" w aar die h erh aald e gebruik v an die w oord saam met die herhaalde gebruik van “ g ry p ” ooreenkom s vertoon m et die instinktiewe assosiasies d aa rv an in “ M e lk ” . LITERÊRE VERW EER TEEN SENTIMENTALITEIT: ONTGINNING VAN OERMOTIEW E IN M E L K (ELSA J O U B E R T ) 6) en die haarw rong w at soos 'n "do oie don ker d ier" langs h a a r lê. die melk wat op die "d ek en 'n d o n k er kol" m a a k (p. 6) en n atuu rlik p. 1 se " h a a r hare was los; h aar lippe was geswel m et bloedm erke o p ’’ — al hierdie liriese laalgebruik, wat o])vallend met betrekking tot M aria gebruik word, word ingeweef in die patro on van die lewe, wat instinktief sy gang gaan. H iern icf het ek slegs 'n enkele aspek van " M e lk " aangeraak. terwyl \ erdienstes van die \ erh a a l soos tem po idie m oeisam e tem po aanvanklik en weer ten slotte). ru im te \ an die verhaal en karakters buite die \e ld van hierdie bespreking val. Die doel van m\- betoog was slegs om te probeer aantoon dal ons in " M e lk " 'n k o rt\e rh a a l het wat, met sy tipiese a:t‘konsentreerdheid \ an segging, heelwat m eer bied as m aar nog n aktuele \ ei haaltjie. In hierdie v erh aal word duidelik uitgespel hoe \ ergeefs die pogiiigs van die mens kan u ees om die nuw e in die plek \ an die \ ci skeurde te 3.5 prob eer stel en d a n veral hoe, tem idd e van gevoelloosheid v an buite- staanders en o nreg en skuld, die oer-wese van die mens on m isken baar is; hoe d a a r selfs geen plek is vir emosies, huidskleur, skok, onreg, a a n v a a rd in g nie, m a a r slegs vir die onverstoorbare gang van lewe. prob eer stel en d a n veral hoe, tem idd e van gevoelloosheid v an buite- staanders en o nreg en skuld, die oer-wese van die mens on m isken baar is; hoe d a a r selfs geen plek is vir emosies, huidskleur, skok, onreg, a a n v a a rd in g nie, m a a r slegs vir die onverstoorbare gang van lewe. LITERÊRE VERW EER TEEN SENTIMENTALITEIT: ONTGINNING VAN OERMOTIEW E IN M E L K (ELSA J O U B E R T ) O ok die tv\ eede verhaal in die bundel kan as illustrasie dien van Elsa Jo u b e rt se \ erm oc oni ak iu aliteit vin dingryk te verw eef met iets wat nie a an tyd geboiide is nie. In “ B loed” het ons n aam lik met 'n verh aal te doen w aarin die ruim te beslis nie blote ag terg ro n d is nie, m a a r w a a r elke ruim tebelew ing in die mosaiek van gebeure pas cm ten slotte 'n tem a nit te spel. H ierm ee probeer ek nie bew eer d?t die verhaal sonder gebreke is nie (dink byvoor- beeld a a n die o o rm a a t ! lein besondei hede. vvaardeur die grotet verloop \ ersteur w ord en die verh aal misisien o nnodig verduister word), m a a r dit gaan in hierdie betoog veral om die biologiese stram ien as verw eer teen die te persoonlike elem ent by aktuele tem as soos hierdie. H ierd eu r hoop ek im m ers om g aandew eg te illiistreer hoe juis deiir hierdie besondere b en aderin g stiiistiese vondste ontstaan. X eem byvoorbeeld die klim aat se u itu e rk in g op die mens in hierdie verhaal: g p S\ \o el "d ie lug w arm om haar. met 'm oetheiil w tt h aar \ el byna a a n ra a k ..." en en "S\- ken die toon in sy stem, dis die >oelle om ons” (p. 8). en "S\- ken die toon in sy stem, dis die >oelle om ons” (p. 8). H ierdie soelheid \ a n klim aat wek in die tw eede voorbeeld duidelik assosiasies met die oer-instinktiew e drang, hoewel die w oord "w ellustig" eerste voorbeeld', nie herh aal w ord nie. Dit w ord onderstreep d eu r talle verw \sings na led em ate en o rgane hande. bors, neusgate, tande, \e r- hem elte, tong, sluk, lippe, arm s en h erh aa ld e gebruik van " d y ” ) w at diii op die basiese sam estelling\-an die menslike liggaam. LITERÊRE VERW EER TEEN SENTIMENTALITEIT: ONTGINNING VAN OERMOTIEW E IN M E L K (ELSA J O U B E R T ) Die h erhaalde sintuiglike w aarnem in gs sluit hierby aan o m d at dit ook dui op ’n sekere oer- instinktiewe belew ing \ a n die on n\êreld ; hoor. voel. proe, sien en luik, trouens om m a a r net die verskillende reuke v\ a a r\ an in die verhaal sprake is, op te noem, \ eroorsaak n lang iys. Dit is egter nie net w o o rd g ed rag wat in die rigting van die oer-aard.se neig nie, m a a r ook die hoof'motiewe. Die eerste hiervan kom reeds \a n u it die titel. n aam lik '"bloed” , wat simbolies staan \ i r passie, oll'er en vriig- baarheid**. Die \ olgende wat dni op basiese lewe is die h erh aald e gebruik \ a n " s t o f met die assosiase "v a n stof is jy... natiiurlik daarby ) asook " g r o n d ” met sy kontekstuele assosiasies \ a n ■'bevrngting” , “ v erro ttin g ” . " \e rry k in g ” ,p. 8 . O ok "k lip ” kom dikuels \oo r, b y\ooi beeld ,|x i)i: 36 “ Sy klim oor klippe en miershope totdat sy oplaas op ’n rantjie kom w at oop is van bos en w aar vol sonlig v al” . Die h e rh aald e gebruik van “ klip” is veelseggend in die lig van Dc W ies** sc verklaring v an klip as “ som etim es the source of h u m an life". In b o s ta a n d c aan h alin g uit “ Bloed” het ek vier van hierdie oer-begrippe onderstrccp. Naas “ klip” is d a a r in flie betrokke sitaat sprake van die “ m iere” , wat tradisioneel die em bleem vir instink is** asook die "son ” , wat verbind word aan lewe. D a a rb y het son ook ’n verdere implikasie in die ligx an De X'riesse eksplisiete verw ysing na “ cm in die son te loop" wat. volgens hom, sou dui op bevrugting en ontvangenis**. Die vierde onderstreepte woord hierbo, n aam lik “ bos” , vind aansluiting by die oer-bos-gedagte. wat m eerm ale n die verhaal voorkom . •* De \'rie s. Ad: D ictionary of .Symbols and lmaet - r\ . N o r t h Ho ll a nd l’til)li'liini’ ( Company. Anistctclam L o n d o n . 1974. LITERÊRE VERW EER TEEN SENTIMENTALITEIT: ONTGINNING VAN OERMOTIEW E IN M E L K (ELSA J O U B E R T ) Die w oord “ bo o m " het natuurlik self oer-assosiasies, d a a r dit staan vir kosmiese lewe, menslike n a tu u r en dii is selfs 'n falliese sekssimbool**. ’n Belangrike leid raad met betrekkine: tot die tem a van die \e r h a a l is d at boo m ook tradisioneel met organiese eenheid geassosieer word**. Die “ tydlose stilte” , “ roerloosheid" en selfs "w a te r” (die ritueel in Hester se droom byvoorbeeld) is oer-begrippe; w ater word tradisioneel geassosieer m et o er-m aterie (prim a m ateria . "dit w aaruit alle lewe kom "**. In die lig h ierv an is die wasritueel \ oor dieolVerritueel betekenisvol in hierdie verhaal. Dit is opvallend hoc twee duidelike lyne in "B loed" onderskei kan word, naam lik die vassuig-donker-sw aar-stilte-roerloosheid-oer-\reem de-lvn en die (los-v an-die-grond)-wit-lig-beweging-beska\\ ing-bekende-lyn. M et hierdie twee lyne in gedagte is d a a r nie alleen \ an kokntras sprake nie, m a a r ook van parallel en selfs vn verw eefdheid \ an die twee, 'n O oglopende kontrasvoorbeeld is w aa r die “ sw arte wit lag", n Parallel van die hoender- episode m et H ester se blocdskenking is weer onmiskenbaai' te trek. LITERÊRE VERW EER TEEN SENTIMENTALITEIT: ONTGINNING VAN OERMOTIEW E IN M E L K (ELSA J O U B E R T ) So is daar die \o lg c n d e parallcllc: die ooreenkom s in uiiei likc \ an die vrou wat die ho ender slag en die sw art verpleegster: "groot en sw aar" en "vingers soos :^7 stom pe h o u t"; die bloed w at “ spuit en spuit” of “ onvtrpoos loop” ; die h oender wat n a die slagting “ slap en w it” soos ’n "ofTer” lê, parallel aan H ester se “ ofTer” , w a a r h a a r a r m “ on tblo ot en gereed — slap langs h a a r sy” lê, stom pe h o u t"; die bloed w at “ spuit en spuit” of “ onvtrpoos loop” ; die h oender wat n a die slagting “ slap en w it” soos ’n "ofTer” lê, parallel aan H ester se “ ofTer” , w a a r h a a r a r m “ on tblo ot en gereed — slap langs h a a r sy” lê, 'n L aaste lyn is die gelyktydige hu iw ering ten opsigte van en hu nk erin g na die prim itiew e. H ierd ie konflik w ord progressief d eu r die verhaal voltrek, tot a a n die einde w a a r sprake is van ’n sekere insig, wat dui op vereenselwiging v an hierdie tw ee uiterstes, by implikasie o m d a t dit so in die lewe ingeskape is. D aaro m die een w ordin g met oer-dinge, w aarin die roerloosheid bew eging w ord (vroeër het H ester al "roerloos bew eeg” — p. 18 . So w ord die twee ko n trasteren de lyne se natuurlike verweef'dheid gebeeld. Dit lyk dus o f dit in hierdie tw eede v erh aal g aan om die grondslae van die bestaan. bestaan as oerfunksie, L E W E . D a a rm e e saam gaan die gedagte \ an •opgeneem w ord in die groter stroom , hierdie in-en-uitbew eging van lewe" ;p. 28). Soos in die titelverhaal g a an dit in dié \ erhaal dus nie basies om \ oorkeure of eie emosies nie, selfs nie om primitiwiteit of beskawing nie, niaar om die biologiese begrip, L E W E . J8

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/1016/1186

Afrikaans

FONIESE VERSKYN SELS IN E LJ.VE V E R E (LOUIS COUPERUS) Louis C o u p eru s is seker een v an die N ederlandse skiywcrs wie se werk die meeste a a n d a g v a n kritici ontvang. Dit is 'n belangstelling wat nog steeds toeneem . E en v an die aspekte w at in ’n studie van sy wei kc bekiem toon word, is die taalverskynsels. Die bekendste artikeis wat hierom trent verskyn het, is dié van P .H . Rit er (1952), M .C . van den T o o rn ;1958), K. Reijnders 1960) en M a r th a Elia sen-de K a t (1972). E ersgenoenide drie persone wys hoofsaaklik op die w o ordplasing in Louis C o up erus se werk terwyl Eliassen- de K a t die “ w o o rd m u ziek ” d a a rin bespreek. Dit het beirekking op die klankgolw ing in sy prosa. C ou perus het dikwels op enb are \ oorlesings uit sy werke gehou en ’n m ens kan geredelik aa n n e e m dat h\ a a n d a g a a n die ouditiew e elem ent in sy prosa geskenk het. By al die g eno em de verskynsels kan dié van die ibniek gevoeg word, Dit is 'n verskynsel w at d w arsd eu r C o u p eru s se o e u \re voorkom; EUne \'ere as sy eersielingrom an Itw er reeds geiuienis hiervan. • Bladsynom m crs na aanhalings vcr u\.s na; ( • O l'P E R t S, I„ 1974. Kline N'eic; ccii H aai;«' nm ian, .\rii>ii r(lam . \ 'an K am pen, 579 Anna-M arie Bisschojf .Xagraads, Departement Afrikaans-.Xederlands Anna-M arie Bisschojf .Xagraads, Departement Afrikaans-.Xederlands FONIESE VERSKYN SELS IN E LJ.VE V E R E (LOUIS COUPERU I. Ritme en optrede beweging Die herhaling van die vokale is volgens 'n p atro o n gerangskik w a a rd e u r die roerloosheid’ van Eline se siel viets abstraks) beklem toon word. Die liriese klank \ an die reels pas goed aan b\ die ekstase wat uit die w oorde spreek: 1. M A A r toch was het hA A r o f h e u r ziel a a 2. w egglEEd in E E n stil, blauw m E E r e e e 3. dat roerlO O s zijn w A teren O v er hA A r slO O t, o a o a o 4. en w A A r E E n E E uw ige vrE de schE E n te hE Ersen, E E n N irw A na a e e e e e e a 5. w.AArvan de zAligheid hA A r gehE El nieuw was” (192). a a a e Die volgende reel is hoogs fonies-ritmies. Die herhaling van die vokale is volgens 'n p atro o n gerangskik w a a rd e u r die roerloosheid’ van Eline se siel viets abstraks) beklem toon word. Die liriese klank \ an die reels pas goed aan b\ die ekstase wat uit die w oorde spreek: e e e 3. dat roerlO O s zijn w A teren O v er hA A r slO O t, o a o a o 4. en w A A r E E n E E uw ige vrE de schE E n te hE Ersen, E E n N irw A na a e e e e e e a 5. w.AArvan de zAligheid hA A r gehE El nieuw was” (192). a a a e In reel 1 w ord “ a ” tw ee m aal herhaal, in reël 3 ook; die “ a ” w ord in reël 3 re ë lm a tig d e u r ’n " o " aí'gewissel. In reel 4 w ord die e’s begrens d eu r a ’s. Die ■■e"-klanke (wat wel Tonies varieer) daartussen w ord ses m aal herhaal. In reël 2 w ord dit ’n ongelyke a a n ta l kere herhaal (drie maal). I. Ritme en optrede beweging \ ’an den 7’oorn '1958:319) het 'n grafiek opgestel w aarin hy aan too n in w atter werke C o u p eru s die meeste van inversie gebruik gem aak het. Eline I’ere kom die heel laagste o p die grafiek voor. Dit blyk dat ritm e en m etru m die meeste in die werke a a n g etre f w ord wat hoog op die inversiegrafiek verskyn. N ogtans w ord ’n hele a an ta l voorbeelde \ a n alliterasie en assonansie in Eline I’ere aangetref. Enkele voorbeelde word a an geh aal — die klanke wat h erh aal w ord w ord telkens d eu r hoolletters aangedui: g “ L A ng zA A M , lA ngzA A m AAn, (...; liet zij hA A R melAncholie W eG- W ieG elen, Als een VVemeling vA n rozenblA deren op een \'l ie t” *. Die herh alin g van die “ a ” - en “ a a ” -klanke versterk die langsam e tem po w aa rteen bo staand e reël gelees word. 44 Die nu-triese p atro o n blyk onreelm atig te wees en sodoende w ord ’n ‘w iegelende’ ritm e verkry w at versterk word deur die “ w /v ” -herhaling; " L a n g z a a m , / lan g za am / aan , / (...) liet zij. h a a r m elancholie / wegwie / gelen, / als een / w e m e /lin g van / rozen blade / ren op / een vliet’V. D eu r die ritm e en klankherhaling “ verziclitbaar” die “ wiegelen” byna en word dus ’n plastiese elTek bewerkstellig. In die volgende geval vorm die herhaling \ an die frikatiewe 'n kontras met die gebrokenheid in bew eging van iets wat flikker: “ (...) m a a r licht alS Schiiim en Zeepliellen en Flikkerend alS \ uur\V erk” (50) In die volgende geval vorm die herhaling \ an die frikatiewe 'n kontras met die gebrokenheid in bew eging van iets wat flikker: “ (...) m a a r licht alS Schiiim en Zeepliellen en Flikkerend alS \ uur\V erk” (50) Die volgende reel is hoogs fonies-ritmies. 2. Vergeslalting van die woordhelekenis deur klankherhaling Die w oordbetekenis is van kardinale bclang ten opsigte van die klank. K lank is nooit in die goei literêre w erk d a a r net ter wille van homsell nie. O p grond van die w oordbetekenis kan d a a r in die volgende geval van 'sagte' klanke g ep raat w ord — dit w ord vergestalt in die ‘‘z/s"-heriialiiig en sodoende word H en k se stem ook vir die leser hoorbaar: “ (...I O p de \olle Z achte toon Z ijner Z w are Stem {...)” Ew eneens kan d a a r in die \ olgende sitaat net d eu r die w oordbetekenis van ‘niisen de’ klanke gepraat word: er ruiSte een gekreuk van Zijde en Satijnen (...)” (54;. Die w oordbetekenis is in alle gevalle van p rim êre betekenis en die klanke \ an sekondêre betekenis, m a a r o m d a t elke strukturele clem ent iets van 'n an d er elem ent bevat, kan die klank aan die w oordbetekenis ’n bykom ende dim ensie verleen: of zij vouw de K R e u K e n d en K R a K e n d het \'a d e r la n d open ( .../ ' (91). O p gron d van die w oordbetekenis kan van ’krak end e' klanke gepraat word; verd er m a ak die p a tro o n m a tig e herhaling van die " k ’' en “ r” fK -R -K , K -R -K ), die kraak van die koerant ouditieí'. Die klanke k raak ’ so duidelik d at Eline se han delin g d aarb y byna visueel word. O m d a t die klank se efTek afh an g van die w oordbetekenis, kan dieselide klanke verskillende elTekte he. I. Ritme en optrede beweging In reel 5 word die " a ” -klanke drie m aal herhaal (óók 'n ongelyke aantal kere), die helf'te aantal kere m in d er as wat " e ” in reel 4 herhaal word. In die volgende sitaat word die styging en daling van die pad d eu r die ritm e vergestalt — 'n 'klim nien de’ en 'dalende' ritm e word verkry: ■■ De weg) klom en d aald e / tussen blonde velden van tussen blonde velden van 4.‘) haver en vlas, / (...)” (229). haver en vlas, / (...)” (229). B ostaande sitate bewys dat dit nie net poësie en versdram as is wat 'n geskakeerdheid v an k lan k h erh alin g en ritmiese p atro ne besit nie, ook prosa is ryk daaraan. 2. Vergeslalting van die woordhelekenis deur klankherhaling In die vorige voorbeeld het die herhaling van die “ r ” -klanke die kraak van die k o eran tp ap ier verkonkretiseer; in die volgende sitaat m aak dit die gerom m el van die aleksandryne hoorbaar, sodat mens \ a n 'ro m m e le n d e ’ klanke kan praat: "D e alexandR ijnen R olden d a v e R e n d en d R e u n e n d oveR de hoolden deR gasten, met een h a R d geRommel (eie kursivering) van r-klanken” (^495). 'n Patroon word gevorm: d-R , R -d, d-R , d-R , R -d, d-R , R-d, g-R. K lankherhalings het in Eline I'ere n ie alty d 'n deflnitiewe funksienie. Dit kan ook nie as bloot toevallig beskoii word dat m eer as een woord dieselfde klank patroo n vertoon nie — dit is te opvallend: 'Eline had h a a r hart w etEN te \ V i \ . \ E . \ (43). O ok in die volgende aa n h a lin g versterk die "z s"- h erh aling hoogstens die poetiese efiek — dit dien geen strukturele doel nie; ... Z a g Z e ZichZ eK e w eerkaatSt, Schitterend in haar roZe rip.S (...)"' 166 . 4() W a n n eer die foniese verskynsels in C ou peru s se oeuvre noukeurig bestudeer w ord, besef m ens d a t dit nie onv an pas was nie d at hy ’n gasteboek op ’n keer onderteken het as “je suis le prince des poetes. Louis C ouperus” . BIBLIOGRAFIE E L IA S S E X -D E K A T , M arth a H, 1972. N o geens stijlverschijnselen bij C ouperus. D e \ieu w e Taalgids, 65{4):287-302. g , { ) R E IJN D E R S . K. 1960. C ouperus \ ’erkennen: b arbarism en en im pressionism e. D t \ieu w t Taalgids. 53:10-20. g R IT T E R , P .H .7>. 1952. O ver de stijl van Louis C ouperus. (In Bordewijk. F. el a i O ver Lo C ouperus. .Am sterdam , S am enw erkende U itgevers, p. 6 ~ -~ i . p g p \ '. \ S D E N T O O R N , M .C . 1958. Enige stijlverschijnselen bij Louis C ouperus. De .\ieuwe Taalgiil,. 51:312-322. g \ '.\ N T R IC H T . H.VV. 1960. Louis C ouperus; een verkenning. D aam en. Bakker, 224 p. 47 47

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/1020/1190

Afrikaans

Prof. T.T. Cloete Departement Afrikaans-Nederlands BREYTENBACH SE VERLIES: N VERHAAL IN SPREEKWOORDE Prof. T.T. Cloete Departement Afrikaans-Nederlands BREYTENBACH SE VERLIES: N VERHAAL IN SPREEKWOORDE Prof. T.T. Cloete Departement Afrikaans-Nederlands BREYTENBACH SE VERLIES: N VERHAAL IN SPREEKWOORDE Breyten B reytenbach se „V erlies” (in Katastrofes) is effens langer as „Die boenk” uit dieselfde bundel, op die oog af effens m eer verhalend as laasge- noem de m aar nogtans ’n kom pakte, moeilik deurdringbare vertelling. Sy kom paktheid lê gedeeltelik daarin dat die verhaal grootliks saamgestel is uit spreekw oorde of ander vaste uitdrukkings. D eurdat dit uit spreekw oorde saamgestel is, is dit ’n weinig deskriptiewe verhaal. „D oor het aanhalen van een kort gezegde kan men vaak een lange redenering uitw innen” , se Van Dale in sy H andwoordenboek der Nederlandse taal van die gesegde — en dit is presies w^at gebeur in ,,V erlies” : ’n aantal kort gesegdes wen in hierdie ver­ haal lang beskrywings uit, en sekerlik skakel dit alle redenering uit — dit gee aan die verhaal ’n maksim ale direktheid. Die verteller beleef ’n geveg w aarby die Japanners en Vietnam ese betrok- ke is; hy is aan laasgenoemde se kant van die gcvegsfront. Hy sou 'n soldaat kon wees — dit maak nie so presies saak nie — w at ’n m innares by horn het, al is hy getroud. Die verteller se vrou is in die dorp. By horn en sy minnares is ook 'n Japanse priester. Dit is die paar duidelike verhaalelem ente w at ons as vertrekpunt het. Die res van die verhaal is taam lik ondeurdringbaar dig as taalgegewe. As ons in gedagte hou dat die tyd en ruim te aktiew e epiese elem ente is, dan m oet hulle vir ons belangrike vindingswaarde hê. Dan m erk ons, afgaan- de eerstens op die tyd, dat daar drie onderskeibare stadium s in die gang van die verhaal is. Ek nom m er die sinne vir die gemaklike aanduiding hiervan en druk die verhaal in sy geheel hier af: VERLIES (1) 1. Die Japanners se kamp was teen die oorkantse heuwel. 2. Tussen ons was ’n lang vlakte harig van bom e en rowwe slote en slaggate. 3. Alles was in rep en roer. 4. Aan ons kant was die Vietnam ese a a n ’t hoPm et flitsende tan- de. 5. Ons wou so graag vrede en rus he. 6. En ons begeef ons dus na ’n vlak loopgraaf net buite die kam p op ’n effense hoogtetjie. 7. Ek het voor gelê en agter my my m innares en agter haar die Japanse priester gekokon in sy 7 7 sw art gewaad. 8. Hou die koppe laag op die grond soos kwaai ganse. 9. Skie- lik was daar ’n helse ontploffing skuins bo ons ’n knal w at die lug skerf ge- paard m et 'n lig w at m ens laat besef hoe bleek en pow er daglig in der waar- heid is. (II) 10. Ek het hoendervleis op m y kruis. 11. ’n Klein atoom bom - m etjie. 12. Soos m olle lê ons op die grond en bewe, aa aa aa. 13. As sak soos skilfers sneeu oor ons uit. 14. As ek my hand oor my kopvel vee trek ek pol- le hare mee w at soos gras tussen my vingers kom spruit. 15. Aa aa aa. 16. O m draai en kyk die Japanse priester skoert weg w ord rap kleiner m et sy kleed w at om hom swel soos ’n swerm muggies om ’n donkie in som eraand, 1 7. 'n Afdeling V ietnam ese hardloop nerveus verby ons loopgraaf en steek vas en besaai die lee lug m et masjicngeweerkoeëls. (Ill) 18. Skielik kry ek ’n verlange om terug te draai na die dorp toe en na my vrou gaan soek. 19. P^k dink daaraan hoe sy miskien gelukkig iewers in ’n straat loop en lag. 20. Ek probecr m yself troos m et die gedagte dat dit alles m aar net ’n growwe grap is aa aa aa. 21. Maar ek is grys van kop to t sole. 22. Ons staan op die hoog- tetjie en kyk af na die geel dorp. 23. Mense hardloop deur die strate. 24. Ek vryf m et m y gevoellose hande oor m y gesig en m y oë peul uit en val soos ertjies en lê klikkend in m y palms. VERLIES 25. Ek staar verlam d na m y oë in m y hande. Die eerste stadium is in die verledetydsvorm geskryf (sin 1-9). Onverwags w ord in 10 oorgeslaan na die teenw oordige tyd, w at ons inlei in die tw eede stadium . Die teenw oordige tydsvorm van die tw eede stadium is baie skerp w aarneem baar in 16: „O m draai en kyk...” . Die norm ale vorm : „E k het om- gedraai en gekyk...” sou die teenw oordige tyd verbreek het. Daar kon na- tuurlik gestaan het: ,,Ek draai om en kyk...” of nog baie m eer m om enteel: „E k draai om. Ek kyk. Ek sien” . Soos dit nou egter daar staan, is dit nog baie m eer m om enteel, veral om dat die ek-verteller hom self uitskakel, daar- deur die mededelingsvorm wegsyfer en die illusie skep van ’n handeling sélf konkreet waargeneem in plaas van ’n handeling aangehoor soos vertel deur die ek. Ook die afwesigheid van die kom m a na ,,om draai” en na „ k y k ” , ook na „w eg” en selfs die afwesigheid van die ,,en” na weg en van die lidw oord voor „som eraand” gee aan die sin sy konkreet duratiew e karakter. Die derde en laaste stadium van die verhaal, w at begin m et 18, ontstaan deur die w en­ ding m et die w oord skielik (dieselfde w oord w aarmee die sin begin wat staan aan die einde van die eerste gedeelte). Sin 18, aan die begin van die derde stadium , w at steeds in die teenw oordige ty d geskryf is, is deur sy on- gram m atikale vorm net soos 16 konkreet teensw oordig: iets ontbreek in die slotgedeelte ,,en na my vrou gaan soek” , w at norm aal moes gelui het: ,,en na my vrou te gaan soek” , w at egter van die sin ’n blote voom em e, dus iets toekom ends sou gemaak het. Mens kan die sin soos hy daar staan duratief 8 8 lees as ,,Skielik kry ek ’n verlange om terug tc draai dorp toe, en na m y irrou gaan soek en (nou en hier)''. VERLIES Hierdie tydsverdeling verloop ooreenstem m end m et die ruim telike orien- tering en ontw ikkeling in die verhaal: Die gebeure begin in die eerste stadium veraf (,,teen die oorkantste heuw el” ) en kom dan nader. Met die aanvang van die tw eede stadium (sin 10) w aar die tcenwoordige tydsvorm van die verhaal begin, is die gebeure nie m eer veraf nie m aar in die onmid- dellike om gewing van die verteller en selfs nog nader as dit: „op my kruis" (die verteller het dus platgeval op sy maag), dit is aan sy lyf voelbaar. Aan die einde van die tw eede stadium is daar weer ’n verder wegbeweeg van die gebeure, w at oor die begin van die derde bewreging been volgehou w ord, to td at alles w eer handtastelik naby aan die verteller is in die slot; ,,in my hande” . Die ruim telike aanduidings is dw arsdeur die verhaal nogal baie pre- sies. Die alternering (a) ver (b) naby (c) ver (d) naby gee uiteindelik ’n baie noue betrokkenheid van die verteller by die gebeure. Die drie stadia w at ons in die verhaal kan onderskei w ord dus oor en weer bevestig deur verskillen- de struktuurm om ente. Dit is integraal m instens tweevoudig (deur tyd en ruim te) gestruktureer, soos hierbo uiteengesit — sover ons to t op hierdie stadium kon vasstel. Maar daar is derdens ook ’n kw antitatief-kom posisionele strukturerin Maar daar is derdens ook ’n kw antitatief-kom posisionele strukturering — die drie stadia is min o f m eer ewe lank: p g — die drie stadia is min o f m eer ewe lank: 1 (a) 1-9 (9 sinne) II. (a) 10-17 (8 sinne) III. (a) 18-25 (8 sinne) (b) verlede tyd (b) teenw oordige tyd (b) tcenw oordige (eindig m et skietik) tyd (begin m et skielik) (c) van ver to t naby (c) van naby to t ver (c) van ver tot naby 1 (a) 1-9 (9 sinne) II. (a) 10-17 (8 sinne) III. (a) 18-25 (8 sinne) (b) verlede tyd (b) teenw oordige tyd (b) tcenw oordige (eindig m et skietik) tyd (begin m et skielik) (c) van naby to t ver (c) van ver to t naby Tyds-, ruim telike en kw iintitatiewe struktuurelem ente is almal toegangs- wee to t die literêre werk. VERLIES Binne hierdie drieledige strukturele verloopplan beweeg die figure en die vreem de beelde en m etafore, en die bring ons uit by die hierbo genoem de spreekw oorde en vastc uitdrukkings. Mens vra jou dadelik af w at die priester op die gevegsfront m aak, en mens m oet daar ’n verklaring voor vind. M oontlik is die priester ’n krygsgevange- ne, m aar waarom dit wesenlik gaan, is dat hy die religie op die slagveld sim- boliseer. Die priester hardloop op ’n bepaalde tydstip egter weg op ’n taam- lik onwaardige wyse — hy is self dus nie weerbaar nie, m ilitêr en moreel nie paraat nie en hy kan dus niks teen die oorlog doen nie, nie geestelik, iirics- terlik of hoe dan ook nie. Oorlog vernictig die priestcrlike. Sy aanwesigheid op die slagveld bly egter vreem d. Tog; in die klassieke mites hou die religieu- se fíguur m et oorlog verband (Ares, Mars; Zeus, Jup iter). Dieselfde geld vir die ongew one teenw oordigheid van die m innares op die gevegsfront. Gaan m ens na die m ites, dan ontdek jy daar die verband tussen ook erotiek en oorlog; Zeus en Ju p iter is gode van donder én liefdesverhoudings, ook Ares/ Mars. Breytenbach se verhaal gaan dus terug op iets oerkonvensioneels. Maar nog m eer; die kom binasie oorlog en erotiek is behalw e in die m ites nie ongew'oon en nie vreem d in bekende gesegdes en uitdrukkings nie: versoe- nend in war, (wine, and) w om en, teenstellend in make love no t war. Mars en Eros hoort idiom aties bym ekaar (Eros is trouens die kind van Zeus of Ares). Dit is dan ook opvallend dat sodra die verteller ’n sterk tecnsin in die oorlog ontw ikkel, het die priester reeds geskoert en w ord die m innares m in­ der belangrik, w ant dan w ord ons vir die eerste keer ingelig dat die verteller getroud is, en dan skielik (18) begin hy verlang om terug te keer na sy vrou in die dorp. Die priester en m innares is albei weg as fase 3 m et 18 begin. Die dorp sim boliseer soos die vrou die gevestigde en die norm ale gemeenskap. C. Daar is heelw at sinne w at m et gesegdes oor die hand in verband ge- bring kan w ord: 2) „Hoendervleis hê” is ’n vorm van hare vi'at regop staan: ..Horripilation: Erection of the hairs on the skin by contraction of the cutaneous muscles (caused by cold fear etc.)” (Oxford Dictionary), trek ek polle hare mee wat soos gras tussen my vingers spruit. 2) „Hoendervleis hê” is ’n vorm van hare vi'at regop staan: ..Horripilation: Erection of the hairs on the skin by contraction of the cutaneous muscles (caused by cold fear etc.)” (Oxford Dictionary), 1) Mens hoor iets van ritm iese, klankryke en rym endc verse in; 13 As sak soos skilfers sneeu oor ons uit.. 14 As ek met my hand oor my kopvel vee trek ek polle hare mee wat soos gras tussen my vingers spruit. VERLIES Die verlange om weg te beweeg van die oorlogsfront of -situasie en die terug- verlange na die vrou (in plaas van die m innares) val saam, en dit is tew ens die presiese begin (18) van die derde stadium . Dit wys ons terloops daarop dat die verhaal ook op selfs ’n vierde m anier gestruktureer is, deur die verander- like gesindheid van die verteller teenoor die oorlog. N ietem in, die gcval van die priester en m innares aan die gevegsfront kan uit konvensionele voorstel- lings of opvattings van oorlog verklaar w ord, konvensies so ver terug reikend as die klassieke mites. Die priester en m innares het dus iets spreekw oordeliks aan hulle. D it is nuttig om die vaste uitdrukkings en die spreekw oordelike van die verhaal te rubriseer. Om dit te kan doen, kom ons to t die ontdekking hoe diggeweef die verhaal w erklik is, w ant ons m oet die sinne eers vereenvoudig om die gesegdes te kan herkom poneer o f te kan herstel. Ons begin by die m inder saam gestelde gevalle: A. i. Alles was in rep en roer (3) ii. (Ons w ou...) vrede en rus (he) (5) B. ’n A lleenstaande m aar veelkantige uitdrukking is die volgende: i. (Die V ietnam ese was a a n ’t hoi) m et flitsende tande (4) C. Daar is heelw at sinne w at m et gesegdes oor die hand in verband ge- b i k d C. Daar is heelw at sinne w at m et gesegdes oor die hand in verband ge- bring kan w ord: C. Daar is heelw at sinne w at m et gesegdes oor die hand in verband ge- bring kan w ord: 10 10 i. As ek m y hand oor my kopvel vee (trek ek polle hare mee) (14)^) ii. soos gras tussen m y vingers (14) iii. Ek vryf m et m y gevoellose hande... (24) iv. My oe... lê klikkend in m y palm s (24) V . Ek staar verlamd na my oe in my hande (25) D. V olop is ook die sinne wat m et gesegdes oor hare en kop in verband gebring kan word: i. ’n Lang vlakte harig van borne (2) ii. Hou die koppe laag op die grond soos kwaai ganse (8) iii. As sak soos skilfers sneeu oor ons uit (13) iv. 1) Mens hoor iets van ritm iese, klankryke en rym endc verse in; 13 As sak soos skilfers sneeu oor ons uit.. 14 As ek met my hand oor my kopvel vee trek ek polle hare mee wat soos gras tussen my vingers spruit. 2) „Hoendervleis hê” is ’n vorm van hare vi'at regop staan: ..Horripilation: Erection of the hairs on the skin by contraction of the cutaneous muscles (caused by cold fear etc.)” (Oxford Dictionary), VERLIES 2) „Hoendervleis hê” is ’n vorm van hare vi'at regop staan: ..Horripilation: Erection of the hairs on the skin by contraction of the cutaneous muscles (caused by cold fear etc.)” (Oxford Dictionary), 11 Die eerste van die tw ee gesegdes van groep A, naam lik „Alles was in rep en ro ep ” (3), is die heel eerste gesegde en van álm al die m eeste intakt. Dat alles in rep en roer geraak deur die oorlog, slaan heel gepas ook op die geseg­ des self w at in die verdere verloop van die verhaal in w anorde oorgaan. lets van die dekom ponering het mens reeds indie tw eede: ,,Ons wou so graag vre- de en rus he” (5), m et die om ruiling van die norm ale volgorde rus en vrcde. Deur dié omruUing vind daar egter nog nie disintegrasie van die gesegde plaas nie, wel w ord daardeur vorrang gegee aan die kosbare vrede bo die rus, waar- deur laasgenoem de afhanklik gestel w ord van eersgenocmde. Terloops wys ek daarop dat in ’n teks w aarin gesegdes so ’n intensiewe rol speel, selfs die geringste konvensionele uitdrukking nuw e w aarde kry. D at die lug m et koeëls „besaai” w ord in 17 (die slot van die tw eede sta­ dium ) roep die teendeel op, naam lik die saadloosheid, d it wil sê die vrugte- loosheid van die oorlog. B. Tande. Vroeg in die verhaal, tussen „rep en ro er” en „vrede en rus is daar die hollende V ietnam ese ,,m et flitsende tande” (4). Dit is die eerste gedisintegreerde gesegde. Flitsende dinge (helms, gewere o f ander wapens, vuurpyle, kodes) is gew oon in 'n oorlogsituasie, m aar die kom binasie ,,flit­ sende tan d e” is onsam ehorig. Die spreekw oordelike brokstuk waaraan ons iets kan vasknoop in hierdie uitdrukking is die tande. Dit is m oeilik aanneem lik dat die beeld van die flitsende tande in ’n oor­ logsituasie op lag of grynslag sal slaan, alhoew el die grynslag nie uitgesluit is nie. Aanneem lik is dit egter dat die V ietnam ese spreekw oordelik tande wys. Tande slyp of op die tande b y t kan ook geimpliseer wees. Deur te sub- stitueer kan die beeld nog m eer aanneem lik gemaak w ord. VERLIES As ek m y hand oor m y kopvel vee (14) V. trek ek polle hare mee (14) vi. Ek is grys van kop to t sole (21) vii. Ek het hoendervleis^^ op my kruis (10) E. Die verhaal sluit m et sinne v^fat m et gesegdes oor oe in verband gebring kan vtiord: i. My oe peul uit (24) i. As ek m y hand oor my kopvel vee (trek ek polle hare mee) (14)^) ii. soos gras tussen m y vingers (14) iii. Ek vryf m et m y gevoellose hande... (24) iv. My oe... lê klikkend in m y palm s (24) V . Ek staar verlamd na my oe in my hande (25) V olop is ook die sinne wat m et gesegdes oor hare en kop in verband gebring kan word: ii. Hou die koppe laag op die grond soos kwaai ganse (8) iii. As sak soos skilfers sneeu oor ons uit (13) E. Die verhaal sluit m et sinne v^fat m et gesegdes oor oe in verband gebring kan vtiord: E. Die verhaal sluit m et sinne v^fat m et gesegdes oor oe in verband gebring kan vtiord: i. My oe peul uit (24) ii. Ek staar verlamd na my oe (25). ii. Ek staar verlamd na my oe (25). Dit blyk dat ’n hele aantal gesegdes en vaste uitdrukkings deurm ekaar- gehaal is, to t brokstukke gedekom poneer en toe weer anders geherkom po- neer is. Ons kan hulle herstcl deur hulle w eer in hulle eintlike vorm saam te stel, m aar dan vind ons in verskeie gevalle dat ’n brokstuk hom leen to t m éér as één herstelling. G roep A is die enigste gesegdes w at in hulle norm ale vorm behou word. Let wel dat hulle aan die begin van die verhaal voorkom , veelseggend, dus vóór die disintegrasie plaasvind w at die oorlog meebring. Hulle geintegreeiúc vorm is ’n korrektiew e teenspeler van die gedisintegreerde gesegdes w at ná hulle volg; as norm aal behoue gesegdes maak hulle ons baie goed bewus van die onbehoue vorm e van die ander, latere gesegdes. VERLIES As ons tande ver- vang m et iets w at m eer gepas is, byvoorbeeld ,,m et flitsende gew eerlope/ gew ere/bajonette” , bring dit ons by die eintlike gesegde: die Vietnam ese het flitsende tande, w ant hulle is to t die tande gewapen. Dan is die beeld dub- beld beeldend: dit is die tande w ys van die to t die tande gewapende mens. Daar ontstaan ook ’n teenstrydige, ironiese verband tussen die flitsende tande van 4 en die lig w at deur die oorlog verbleek w ord in 9; en daar o n t­ staan selfs ’n analogiese verband tussen die flitsende tande (4) en die klik- kende oe van 24, ligtelik deur die klankverband gewek. Die enkele geval van die flitsende tande in 4 is m aar n onderdeel van n uiterm ate veelsydig beeldende en verbeeldingryke uitdrukkingsw yse wat dw arsdeur die verhaal loop. Op ’n m erkwaardige m anier het ’n gedekom po- neerde gesegde hier ’n dubbele w aarde, ’n positiew e en ’n negatiewe: dit is ’n uitnem ende voorbeeld van ’n gebroke gesegde w at as brokstuk verskeie nuw e verband kan aangaan en dus vcrrykend is, m aar w at aan die ander kant die in duie stort van alles deur die toedoen van die oorlog taalgestalte gee. 12 C. Hand. Die aantal uitdrukkings w at m et die hand verband hou, k deur twee gerekonstrueerde gesegdes kort saamgevat w ord, as ons ook uit­ drukkings m et betrekking to t die hoof/hare van D gedeeltelik en vooruit hierby betrek: (a) die verteller sit m et sy hand in sy hare as gevolg van die oorlog. (b) Hy sit ook m et sy h o o f in sy hande. Trouens, hy het ’n hand in die oorlog, hy is eiehandig daarby betrokke (vgl. die slot). Veral 14 is in hierdie opsig ’n veelsydig saamgestelde sin. As die verteller sy „hand oor (sy) kopvel vee” , trek hy „polle hare mce w at soos gras tussen (sy) vingers kom sp ruit” . Hy is dus ook besig in 14 om sy hare uit sy hop te trek, van spyt, ontnugtering... VERLIES Maar daar vind ook weer ’n releverende om kering plaas: in plaas daarvan dat hy m et sy hand in sy hare sit, sit hy m et sy hare in sy han­ de (later sit hy m et sy oë in sy hande). So ’n om kering m anifesteer die ver- reikende ontbinding en om w enteling wat die oorlog bring. Die polle hare w at soos gras tussen sy vingers kom spruit, klink tewens na ’n Bybelse ver- wysing (Psalm 90) waarin die versweëne geimpliseer is: soos gras wat uit- spruit — én verdor, deur die toedoen van die oorlog, waarin die verteller ’n hand het. Gras tussen die vingers klink na ’n substitusie vir gras tussen die tone. Daar is dus by die oorlogvoerende verteller ’n verwarring tussen hoof en hand en voet, nog m eer konkreet gestel deur w at in 21 staan; „ek is grys van kop to t sole” . Dat die verteller m et sy hoof in sy hande sit en eiehandig by die oorlog betrokke is, w ord ten slotte ook gesê in 24-25 w aar sy oë in sy palm s lê, in sy hande w at gevoelloos geword het. Die verlies van die gesigsintuig deur die uitval van die oë en die verlies van die tassintuig in die gevoellose hande is deel van die totale persoonlikheidsdistintegrasie as gevolg van die oorlog, soos ook gesimboliseer in die verwarring tussen h o o f en hand en voet, hare en gras, ensovoorts — ’n geestehke verwarring verkonkretiseer deur die spreekw oordelike verwarring. As ons die hand- en tandgesegdes op m ekaar betrek in ons rekonstruksies, is daar nog ’n spreekw oord w at m eespreek: die mens kan hom m et hand en tand verdedig - tog verlóór hy (vergelyk die titel, Verlies). Dit is asof ’n hele legioen taalgetuienisse opgeroep w ord — sónder vrug, as wysheid w at vasgelê is in vaste uitdrukkings en w at onvas geword het in ’n ontbindingsituasie; m et vrug, as getuienisse van ontbinding. D. Hare. Die gesegdes van die hare en kop kom die m eeste en dw arsde die verhaal voor. O nder C hierbo is na aanleiding van die hande reeds heelw at oor die hare gesê. Daarby m oet nog die volgende gevoeg w ord: die oorlog het die verteller grys hare gegee. VERLIES Hare is hoofbedckking, kopbedekking, en hierdie oorlogvoerende vertel­ ler h et kop verloor. Dit weer skakel direk m et die titel: verlies. Dat die ver- 13 teller kop verloor het, het onder andere reeds hierbo ook geblyk uit sy ver- warring o f identifikasie van hare en gras, hoof en hand, kop en voet en uit sy gedisorienteerde gebruik van spreekw oorde in die algemeen. Hy het kop ver­ loor, nadat hy of ten spyte daarvan dat hy hom self in 8 aangem oedig het om kop te h o u ^ y Beslis het hy ook nie sy kop hoog gehou as hy gras uit sy h o o f trek nie. In 13 sak as soos skilfers sneeu oor die verteller uit. Dit val dus in sy hare, op sy hoof: lly kry dit op sy kop. As op die hoof is bow endien ’n bekende uitdrukking in die Bybel: in ellendige om standighede het die Jo d e as op huUe h oof gestrooi. Sin 2 bevat 'n belangrike beeld, dié van die harige vlakte"^), w at saam m et 13 se „polle hare ... soos gras” ’n identifikasie is van die h oof en daarm ee saain van die totale persoon m et die land. Die logiese gevolg, soos dit ook uit die totale verhaal blyk, is dat wie die land in ’n oorlog betrek, tas sy eie hoof en totale persoon aan. J y kan nie oorlog m aak sonder om jou persoon skade aan te doen nie. Trouens, die persoonlike verw oesting is in hierdie verhaal die eintlike verw oesting, nie die van die land nie. Maar dit gaan nie om die m orele les nie — dit gaan om sy verbluffende spreekw oordelike gestalte. V erskeie ander haar-gesegdes is ter sake in die verhaal: by im plikasies is die hare op die h o o f van die verteller nie getel nie. Ook die uitdrukking haar op sy h o o f sal aangeraak w ord nie is to t leuen gemaak. Ook: hy het geen bang haar op sy h o o f nie is to t leuen gem aak, wfant in 10 het die vertel­ ler hoendervleis, om dat die hare van sy liggaam orent staan. 8) Daar is iets realisties maar absurds in die manier waarop die aanmoediging om kop te hou met ganw vergelyk word: „hou die koppe laag op die grond soos kwaai ganse”. Is daar m hierdie sm oor die ganse, net na die noem van die minnares in 7, ’n satiriese vcr- wysing na die miticse swaangedaante van Zeus toe hy Leda besoek het? Of is dit gewoon n ..realisticse" en banale vergelyking soos die van die skoertende priester met n donkie? 4) Gew^se kan natuurlik ook so dig soos hare op 'n hand staan. VERLIES N et daam a begin die spreekw oordelike hare waaL Hy sou ten slotte ook kon se: ek het m eer sp yt as hare op m y hoof. D at daar so baie spreekw oorde van die hare in die verhaal is, hoef ons nie te verbaas nie. Nie net spreekw oordelik nie m aar gew oon as bekende lewens- feit is dit so dat die m ens se hare m et sy geestestoestand verband hou, soos dit die beste to t uitdrukking kom in die spreekw oord w at ook ’n gewone le- w enswaarheid bevat: dit gee m y grys hare, w at in 13 en 21 uitgedruk staan. 14 Die m etaforiek van 13: ,,As sak soos skilfers sneeu oor ons u it” , is deur die gcbruik van skilfers én sneeu by as baie gekom pliseerd. Die skilfers wys dui- delik dat die as op die kop val, en daardeur is ons by die hele aantal Bybel- tekste w at in die Ou Testam ent verwys na die gebruik om in ellendige om- standighede as op die hoof te gooi (Dawid by die dood van Absolom , Jo b , Jerem ia by die bekla van Israel, ensovoorts). Die sneeu verwys na die bo- menslike of bo-aardse herkom s van die bestrawwing. O m dat die as soos skil­ fers sneeu oor die verteller en sy metgeselle uitsak, is hy in 21 ,,grys van kop to t sole” . Sole®), as vervanging van tone, betrek die aarde, v^rat deur die voet aangeraak w ord, baie m eer konkreet as w at die al te spreekw oordelike tone dit kon gedoen het — die om vorm ing van die spreekw oord het ’n geweldige konkretiserende uitw erking. Waarmee dan gesê w ord: m y ganse persoon van kop to t tone en m y ganse habitat, waar ek ook al my voet sit, w ord deur die oorlog geraak, en dit alles kan afgelees w ord aan my grys hare. Dan nog: hierdie mens is ten voete uit in sy ellende geteken. En om in die beeld- spraak van die hare en hoof te bly, die verteller se gebruik van brokstukke idiom atiek skep die indruk dat ons hier m et ’n warkop te m ake het, as ge- volg van die oorlog. E. 5) In Jesaja 1:6 staan: „Van die voetsool af tot die hoof toe is daar gcen heel plek aan nie”. VERLIES Die ertjieroer of blaasroer, die ertjie as koeel (nie as vrug nie) en die uitdrukking hy laat horn nie m et blou ertjies of m et 'n blaas m et ertjies op loop ja nie pas op ’n absurde m aar netjiese m anier in die oorlogs- idioom van die totale verhaal. Hierdie m an, w at deel h et aan die oorlog, sit m et sulke ertjies aan die einde in sy hande. Daar is ’n waardevoUe betekenis in die klikken d lê van die oe in die hand- palms. Dit m aak die oe m etaalagtig, verstar in 'n em stige graad. Dit roep die analogie op van geweersnellers w at getrek w ord o f iets dergeliks, o f dit het die geluid van koeels. Daar is hierbo op talle funksies van die gebruik van spreekw oorde in Ver- lies gewys: ontfiguurliking en daardeur verkonkretisering van die spreek- w oordelike, ironisering, identifikasie van verskillende dinge, m anifestasie van die vertelde katastrofe in die verbrokkelde taalliggaam van die vertelsel. D it is onnodig om alles hier te herhaal. Veral die konkrete w aarde w at uit die ontfiguurliking van die spreekw oordelike ontstaan, is merkwaardig. Nie uit beskrywings w at die verteller gee nie m aar uit w at hy praat en hóé h y dit praat, direk en konkreet, kom ons agter die verhaal. D aarom ook: Verlies is ’n verfynd funksionele ek-vertelling, van ’n stam elende ek, ’n sta- meling direk w aarneem baar uit die m ond van die verteller. Dit is die ver­ haal van 'n persoonlikheidsverlies, en so ’n verlies van die ek kan nie m éér konkreet en direk vergestalt w ord nie as deur die gedekom poneerde spraak van die ek self. W aarop m eer in die besonder nog gewys m oet w ord, is die eienaardige dubbele funksie w at die gesegdes het. Ten eerste is gesegdes en spreekw oor­ de alom erkende w aarhede en w yshede of karakteristieke van die mens. Dis van die kosbaarste besit van die mens, en van sy mees bestendige waardes en w yshede — daarom ook dat spreekw oorde dikwels die bestendige vorm aanneem van die rym ende vers van die gedig. VERLIES Daar is net ’n paar verwysings na oe, maar die is baie belangrik. Hul staan in die slotgedeelte en bring ons die naaste aan die titel Verlies. Hierdie m an het ’n oorlog verloor, m aar dit is nie sy grootste verlies nie. Ons het reeds hierbo gesien dat hy sy kop verloor het. As ons die verlies van die verhaaltitel en die uitpeul en val van die oe in 24 in verband m et me- kaar lees, bring dit ons by die gesegde iets uit die oog verloor. Die ergste vorm van iets uit die oog verloor, is om soos die verteller jou oe uit die oog te verloor, deur die paradoks van 15: ,,Ek staar... na my oe in m y hande” ; die spreekw oordelike is hier weer eens geweldig sterk verkonkretiseer deur oe w at uit die oe verloor w ord. Die verteller het ’n blinde geword. Hoewel dit nie uitdruklik so gesê w ord nie, is die oorlogslig van 9 reeds verblindend. Die verteller het die kosbaarste van sy menswees verloor. Die uitdrukking jy kan jou hand nie voor jo u oe sien nie w ord hier opgeroep in die ver- w ronge vorm „jou oe in jou hand sien” in 25: ,,Ek staar na my oe in my hande” . Mens verloor ook jou oe wanneer jy spreekw oordelik jo u oe uit jo u kop skaam, en inderw aarheid peul die verteller se oe uit sy kop in 24, asof 15 in skaam te o f verbasing. Mens kan ook aan die kortsigtige vra: het jy geen oë in jo u kop nie? Om to t insig te kom , lui spreekw oordelik: dit het m y oë oopgem aak. Dit is ’n em stige graad van ironie dat die verteller in die slot staar na sy oe w at hy uit die cog verloor het — die ergste vorm van iets uit die oog verloor. Die oog vsrat hy uit die oog verloor het, lê in die hand waar- mee die m ens horn spreekw oordelik m et hand en tand verdedig het. Die oe w at in 24 ,,soos ertjies” val, is ’n hoogs ongew one vergelyking. Tog ook nie. VERLIES Dat hulle in hierdie verhaal gedekom poneer en gedestruktureer w ord en as brokstukke deurm ekaarge- haal w ord, is enersyds ’n konkrete taaim anifestasie van die destruktiew e en verw arrende krag van oorlog. Gesegdes is Wer, hier in U m w ertung gegee. Die oorlog skep verw arring en disintegrasie, to t in die mees vaste dinge van die m ens; alles w ord aangetas, to t die taal self in sy mees bestendige vorme. 16 Die taalliggaam self w ord „geskerP’ (9)®) en geskend. Die taalliggaam self w ord „geskerP’ (9)®) en geskend. Ten tweede, m et ’n teenoorgestelde funksie, skep die verteller uit die ont- bonde gesegdes ’n nuw e, verrykte kom m unikasie en nuwe sintese: die een, skemerige en verbrokkelde gesegde roep een of m eer verw ante gesegdes op, verm enigvuldigend, en verryk die verhaal, m aak daarvan ’n digte weefwerk, am per asof die verhaal wil sê: wat in die taal bestaan, kuns geword het, kan tog nie verarm w ord nie, kan nie vernietig word nie. Uit die restante van ge­ segdes w ord nuwes en m eer as een nuwe opgebou. Dus weer soos in baie an- der literêre w erke, ’n heel vertelling van ’n vertelsel van disintegrasie. Wat van die bekende verskynsel in Verlies voortreflik is, is dat heel vertelling en stukkende vertelsel uit dieselfdc taalgegewe stam : die spreekw oord. Eintlik is die vertelling tegelyk stukkend en heel. Wat in die w erklikheid vernietig w ord, bly in die kuns behoue. Die kuns- werk het ’n soort plaasvervangende waarde; w at verlies in die w erkhkheid is, w ord omgesit to t wins in die kunswerk. Die vem ietiging van gesegdes en uit- drukkings, van die bestendige, duursam e, van die wyse, w ord vermenigvul- dig in die kunswerk. Die U m w ertung in die w erklikheid w ord Wert in die kunswerk, deur die transfiguratiew e krag van die literatuur. Die briljante van Verlies is die veelvoudige m anifestasiekrag van die gesegdes, to t in die teen- strydige toe. Dit mag onversoenbaar lyk dat die spreekw oorde in Verlies ’n manifesta- sie van die destruktiew e van die oorlog is (dus ’n verlies) en tegelyk kon- struktief iets m aak w at onaangeraak bly, dus ’n wins is. 6) ’n Woord wat ook in Blum se „Man wat mal word” voorkom en waarvan Breyten- bach se verhaal 'n meesterlike prosapcndant is. 7) Daarop is uitvocrig ingegaan deur dr. 1. Grabe in haar proefskrif „Tcoricë oor hoof- aspektc van poetiese taalgcbruik” (Potchefstroomsc Universiteit, 1979). VERLIES Tog is dit grondig literêr dat een saak twee en m eer dinge sê, selfs tw ee skynbaar onversoen- baarhede. D aardeur onderskei die literatuur hom . Dat hy m et inkongruen- sies werk, sien mens in die kleiner vorm van die m etafoor^) of in die literêre vorm van van die ironie. ’n Paar eienaardighede vra nog verduideliking: 11 is in vet letters gedruk. Die tipografiese versterkende vorm is strydi m et die verkleiningsvorm klein en atoom bom m ei/ie. Die verkleiningsvorm is nie alleen strydig m et die tipografiese emfase nie m aar ook m et die groot en 17 gcwcldige gebeure van die hele verhaal. Dit is deel van die absurde en ironie- se idiom atiek van die verhaal. D aarby hoort die drie maal aa van 12, 15 en 20. In 12 druk dit angs uit, in 15 pyn of ontnugtering en 20 ’n laggeluid, w at in ironiese verhouding staan to t die vorige tw ee gevalle. Dus ook in hier- die geval ’n konsolidering van verskeie dinge in een gegewe. gcwcldige gebeure van die hele verhaal. Dit is deel van die absurde en ironie- se idiom atiek van die verhaal. D aarby hoort die drie maal aa van 12, 15 en 20. In 12 druk dit angs uit, in 15 pyn of ontnugtering en 20 ’n laggeluid, w at in ironiese verhouding staan to t die vorige tw ee gevalle. Dus ook in hier- die geval ’n konsolidering van verskeie dinge in een gegewe. Ek het vroeër aangedui hoedat die drie stadia in die verhaal op m instens vier m aniere gestruktureer is: volgens die tyd, volgens die ruim te, volgens kw antitatiew e beginseis en volgens die veranderende gesindheid van die ver- teller tcenoor die oorlog. Maar daar is m instens nog ’n vyfde struktuurbe- ginsel w at die drie afdelings konstitueer. „V erlies” is ’n ek-vertelling. Die ek- verteller w ord egter op natuurlike wyse m et die ons geidentifiseer; ek en ons w ord ewe vecl keer (nege maal) in die verhaal gebruik. In die eerste sta­ dium oorheers die ons totaal; daar w ord net in 7 vir die eerste en enigste keer in die ek-vorm gepraat, sodat die ek horn self één keer kan bevestig as betrokkene in die eerste stadium . VERLIES In die tw eede stadium oorheers die ons nog steeds, m aar die ek kom m eer kere na vore, alhoew el nog nie soveel keer as die ons nie. In die derde stadium oorheers die ek totaal en kom die ons slegs een keer voor, in 22, sodat die ons één keer die bo-individuele betrokkenheid in die slotdeel kan bevestig — die verhouding ons-ek o f ek- ons is in die 3de stadium dus presies die om gekeerde van dié van die eerste stadium . U itgesonderd 22 is die derde stadium suiwer ’n ervaring van die individuele ek. Die oorlogsverlies het die ek al m eer persoonlik aangetas. Ons m oet dit ook vanuit 'n ander hoek sien; hoe m eer die ek van hom self bewus gcraak het, hoe m eer het hy sy persoon verloor. Of: hoe m eer hy van die verlies bewus geraak het, hoe m eer het hy van sy eie persoon bevms geraak. Die tw ee ervarings is korrelatief. Kierdie ek-ervaring en hicrdie struktuur- prinsipe strook ook m et die ander struktuurprinsipes: hoe nadcr die oorlog o f die verlies in die ty d en in die niim tc aan die ek gekom het, hoe m eer het sy eie persoon op die voorgrond gekom — en vcrlore gcgaan. Die kw aliteit van die beste verhale in B reytenbach se Katastrofcs is die- selfdc as die van sy beste gedigte. En tog het dit to t dusver taam lik onopge- m erk gebly. 18

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/1023/1193

Afrikaans

Mcv. S.M. Cameron Mcv. S.M. Cameron DIE IDEAAL VAN DIE SPREKER IN DIE SA I IRIESE (ÍEDK'.: M.M. WALTERS Uittreksel uit 'n verhandeling Die saliriesc dig- kuns van M.M. Walters vir die MA in Afrikaans- Nederlands, toegeken in April 1980. 1. Die satirikus in die gedig Wanneer van die satirikus gepraat word, word eintlik die spreker in die satiriese gedig veronderstel. “For the Muse ought always to be our reminder that it is not the author as man who casts these shadows on our printed page, but the author as poet ” (Mack, 1971:193). In die biografiese benaderingswyse word die satirikus met die digter as pcrsoon geidentifiseer. In die historiese benaderingswyse word die beeld wat hy aan die werklikheid gep, as 'n poging tot presiese weergawe van die werklikheid gesien. “The satirist must be regarded as but one poetic device used by the author to express his satiric vision, a device which can be dispensed with or varied to suit his purpose” (Kernan, 1971:259). Die rol wat die satiriese spreker se houding speel, is deurslaggewend in die satire: “Folly, like beauty exists in the eye of the beholder and a much more accurate way of describing a satire from the audience’s point of view is to say it is a work in which the author moves aggressively against what is MADK TO SKKM worthy of blame” (Nichols 1971:24). * Kyk in verband hiermcc ook na die uitspraak van Nichols (1971:33). “ Vcrgclyk Mack 1971:198; Frye 1971:236 cn Kernan 1971:260. 2. Intensie, funksie en rol van satire Die spreker in die satiriese gedig is uit die aard van hierdie tipe kuns ingcstel op kritiek. Uit die kritiek blyk sekerc intensies, naamlik 'n estetiese, idealistiese of didaktiese, ’n sosiale en profetiese intensif. Wanneer Nichols (1971:30) se dat satire didaktiese kuns is, beklemtoon hy ook die moraliserende intensie. Hy sien die satiriese spreker as die moralis, wie se taak dit is om die dwase, die bedorwe cn venynige aan die kaak te stel. Hoewel hervorming maar ’n ondergeskikte strewe is, kan tog deur die satire ’n wel hervorming maar ’n ondergeskikte strewe is, kan tog deur die satire ’n 7 groter kennis van die mensdom opgedoen word. Die vorm van die satiriese vers bied ’n estetiesc uitdaging. “Any writer who sets out to use them (the patterns of satire) must be attracted by their difficulties. He needs a huge vocabulary, a lively flow of humor combined with a strong serious point of view, an imagination so brisk that it will always be several jumps ahead of his readers, and taste good enough to allow him to say shocking things without making the reader turn away in disdain” (Highet, 1962:242). Die meeste kunstenaars verheerlik graag die mooi dinge, byvoorbeeld sterk mans en skone dames, mooi landskappe, heldedade enso- voorts. “The senseless boasting of a dandiprat and the serpentine evasions of a politician enthrall him more than a wise man teaching a lovely girl singing”. Hoewel die onderwerp van satire dus kritiek verdien, put die satirikus genot uit die manipulasie van die taal.' In satiriese verse word verkeerde gewoontes gebrandmerk, en onbesonne optre- des word bespotlik voorgestel met die intensie om die verkeerde gewoontes te bekamp of te probeer verwyder. Die spreker in satire betig op so ’n manier dat hy kan waarsku en afskrik. Horatius het reeds die funksie van die satirikus gesien in die lig daarvan dat dit didakties maar ook genotvol moet wees. In alle satires kan beide elemente aanwesig wees, maar dikwels kom hulle nie gelyk voor nie. Wanneer die skuilvorm van die naif of inge'nu, die onkundige, gebruik word, o wil hy leer deiu- baie vrae te vra. Uit die didaktiese intensie vloei die ideaal wat voorop gestel word. Daar is juis kritiek omdat die werklikheid soos deur die satirikus gebeeld, afwyk van die ideale werklikheid. 2. Intensie, funksie en rol van satire ’n Intensie wat aanvullend by die didaktiese intensie is, is die sosiale of mora- liserende intensie: “He (the satirist —S.M.C.) is in short a moral man appalled by the evil he sees around him, and he is forced by his conscience to write satire” (Klliott, 1960:265 266). Die sprekcr in tlie satire is die bewaker van die tradisies of die soeker na vryheid. 'n Belangrike byvoeging wat Klliott maak om hierdie kritiek to kwalifiseer, is: “the satirist usually claims that lie does not attack institutions; he attacks perversions of institutions" (1960:271). satire” (Klliott, 1960:265 266). Die sprekcr in tlie satire is die bewaker van die tradisies of die soeker na vryheid. 'n Belangrike byvoeging wat Klliott maak om hierdie kritiek to kwalifiseer, is: “the satirist usually claims that lie does not attack institutions; he attacks perversions of institutions" (1960:271). Oor die gaping wat tussen die werklikheid, soos deur die satiriese spreker ge- beeld, en die ideaal bestaan, laat Pollard (1970:73) horn soos volg uit: “Ilis aim is to move his readers to criticize and condemn and he will seek to do so by moving them to various emotions ranging from laughter to hatred. ITie feelings evoked will depend on the seriousness of the faults attacked as well as on the stance which the author himself adopts, the view he takes of the gap between the ideal and the reality.” Hierdie tipe spreker in die satire word deur Mack (1971:204) vir bonus genoem. “He wins our confidence in his personal moral insight.” Auden (1971:204) beweer dat satire in ’n homogene gemeenskap floreer omdat die satiriese spreker en die lesers ’n eenderse opvatting het van hóé mense be- hoort op te tree. Elliott (1971:213) sien die intensic van die satiriese spreker op sosiale gebied so: “He operates within the established framework of society, accepting its norms, appealing to reason (or to what his society accepts as rational) as the standard against which to judge the folly he sees.” Selfs in die Bybel word diere as voorbeelde geneem om die mens te leer. Mora- liste gebruik die mens se ooreenkoms met dicre om te leer en op sosiale euwels te wys.^ Hedendaagse kritici is geneig om die klem op die doel of die tegniek van satire te laat val. Volgens Mack (1971:360—377) was die satiriese moraliserende in- tensie in die agtiende ecu van kardinale belang. * VLrgclyk ill liicrdie vcrbaiul H(.d(5art 196<):'J4il. 1 70 17 7 tii U y b u rn 197 1 1 7 L’:U. 2. Intensie, funksie en rol van satire Gedurende die negentiende eeu het die Byronse satire gcen program vir hcrvorming geimpliseer nie. “And tweiitieth-century definitions, abandoning the idea of satire’s necessary moral purpose, try to locate its special techniques.” Mack wys daarop dat Kernan die agtergrond, verhaal en karakters uitsonder in sy studies; Rosenheim beklem- rgclyk ill liicrdie vcrbaiul H(.d(5art 196<):'J4il. 1 70 17 7 tii U y b u rn 197 1 1 7 L’:U. toon hierdie historiese feite en tegniek. Highet sien die satiriese intensie slegs om die waarheid met humor te vertel. Northrop Frye wil in satire slegs gees- tigheid sien, gebaseer op fantasie of die groteslte of absurde, en ’n voorwerp vir kritiek of aanval. Bogenoemde skrywers gee geen erkenning daaraan dat die sosiale intensie teenwoordig is in satire nie. Hoewel die morele standaarde nie pertinent genoem word nie, is dit teenwoordig. “The author’s moral awareness becomes a component of his work” (Mack 1971:362). Daar was ’n verskuiwing sedert Pope se satires, waar daar altyd 'n figuur is “who embodies the author’s moral norms and reminds us of his moral purpose; twentieth- century satire rarely includes such figures.” Mack wys ook op die naif! ingénu, wat wel voorkom. Soos Brecht gedroom het dat die teater die oor- saak van handeling daarbuite sal wees, so wil satire ook deur sy lesers veran- dering bewerk. “Personal change, in his (Brecht’s — S.M.C.) view, leads to social change; he insists that bad men make bad societies. He shows us our­ selves and our world; he demands that we improve both. And he creates a kind of emotion which moves us toward the desire to change” (Mack, 1971; 363). toon hierdie historiese feite en tegniek. Highet sien die satiriese intensie slegs om die waarheid met humor te vertel. Northrop Frye wil in satire slegs gees- tigheid sien, gebaseer op fantasie of die groteslte of absurde, en ’n voorwerp vir kritiek of aanval. Bogenoemde skrywers gee geen erkenning daaraan dat die sosiale intensie teenwoordig is in satire nie. Hoewel die morele standaarde nie pertinent genoem word nie, is dit teenwoordig. “The author’s moral awareness becomes a component of his work” (Mack 1971:362). Daar was ’n verskuiwing sedert Pope se satires, waar daar altyd 'n figuur is “who embodies the author’s moral norms and reminds us of his moral purpose; twentieth- century satire rarely includes such figures.” Mack wys ook op die naif! ingénu, wat wel voorkom. 2. Intensie, funksie en rol van satire Soos Brecht gedroom het dat die teater die oor- saak van handeling daarbuite sal wees, so wil satire ook deur sy lesers veran- dering bewerk. “Personal change, in his (Brecht’s — S.M.C.) view, leads to social change; he insists that bad men make bad societies. He shows us our­ selves and our world; he demands that we improve both. And he creates a kind of emotion which moves us toward the desire to change” (Mack, 1971; 363). Mack (1971:363) beskou hierdie soort emosie as die belangrikste kenmerk van satire: “perhaps a more dependable guide than any characteristic pattern of plot, scene or character or any special technique”. Die enigste kritikus wat enigsins aan hierdie probleem aandag gegee het, is Highet. Mack beskou sy siening as onvolledig en stel voor dat die belangrikste kenmerk van die satiriese emosie die ongemaklikheid is wat die leser ervaar: “The kind of uneasiness Brecht wished to introduce in his audiences by re­ fusing them the security and satisfaction of emotional release in the theater” (Mack, 1971:364). In satire, soos in die teater van Brecht, wil die leser of hoor- der nie met die karakters geidentifiseer word nie. “We identify the victims as others and feel our superiority, only to find ourselves trapped a moment later, impaled by the scorn we have comfortably levelled against the rest of the world” (Mack, 1971:364). Frye (1971:235) beweer dat doeltreffende aanval en kritiek ’n norm impliseer; “We must reach some kind of impersonal level and that commits the attacker if only by implication, to a moral standard”. Die profetiese intensie het min aandag by Kngelse en Amerikaanse kritici ge- kry. Coetzee (1976:19—23) bespreek die veranderde rol van die digter, en wys daarop dat die vroeer Afrikaanse digters, soos Reitz, Neser, Melt J. Brink, 10 Har])er Martin, A.G. Visser en I.D. du Plcssis geleidelik verander het. \'roecr moes hulle die leiers prys, lojaal wees tecnoor land en volk. Daar kom egter 'n geleidelike verandering, en reeds in Leipoldt se poesie is daar kritiek teen die volk se houding. Geleidelik kom dit meer voor in die poesie van Marais, \ ’an Wyk Louwi.W.K.G. Ix)uw. “Maar kritiek bestaan selde sonder vermaning, en vermaning en waarskuwing is gerig op die toekoms. Daarom sal die volkskritikus ook die profetemantel aantrek. En die digter as profeet is geen ongekende verskynsel nie: by I.D. 2. Intensie, funksie en rol van satire du Plessis is daar verwysings na die vv'aarskuwende rol van die digter (“Sanik oor troebadoers? /Geen skrif aan die inuur”); Van Wyk Louw bid om krag, en, gaan roep vernietiging neer, op ’n volk wal konings geword het”. Klliott (1971:215) is van die vi^einige kritici w-at op die profetiese intensie dikwels oorgaan in rebelsheid: “He is of society in the sense that his art must be grounded in his experience as social man; but he must be apart, as he struggles to achieve proper distance. His practice is often sanative, as he proclaims; but it may be revolutionary in w-ays that society can not possibly approve.” Mack (1971:377) beklemtoon dat as die satirikus die leser ongemaklik wil laat voel, die satire moet oortuig of ten minste onomstootlik en meeslepend moet wees. Omdat die ideaal van die satiriese spreker dikwels aan die digter as mens toe- gedig word, word ons aandag van die gedig self weggelei en bespiegel ons oor die aard van die digter as mens. “In this way satire is denied the independence of artistic status and made a biographical and historical document, while the criticism of satire degenerates into discussion of an author’s moral character and the economic and social conditions of his time” (Kernan, 197 1:250). Die aanwending van die eerstepersoonsvertelling is ’n stilistiese truuk en dui nie op die ware “ek”, naamlik die digter self nie. Die “ek” word eintlik nog 'n skuilvorm. Kernan erken wel dat kritici op die twee belangrikste aspekte van satire gefokus het, naamlik die spreker (die biografiese) en die prentjie van die gemeenskap (die historiese). Hy pleit egter daarvoor dat satire nes ander poesie benader moet word “as an art; that is, not a direct report of the author’s feelings and the literal incidents which aroused these feelings, but a construct of symbols situations, scenes, characters, language put together to express some particular vision of the world’’ (Kernan, 1971:251). I 1 Dit bly egtcr waar clat satire ’n pcrsoonlike kuns is, dat die digter die oortui- ging van sy optrede moat he oin met gesag te praat deur die skuilvorme. 3. Intensie van die spreker in Walters sc satiriese gedigte In die poesie van Walters is die estetiese, didaktiese, sosiale en profetiese in- tensies in mindere of meerdere mate eng veru'eef. 2. Intensie, funksie en rol van satire Dit is nie vergesog om te beweer dat satiriese poesie ’n sterk didaktiese intensie het nie, en dat die ander intensies ondergeskik is. Die sosiale of moraliserende intensie is ook sterk vcrteenwoordig in al drie die bundels, terwyl die profetiese intensie eintlik slegs in Heimdall voorkom. “Icarius” (Cabala: 3) is ’n heildronk. Icarius “sal die wyn met vreugde skink! ” Die digter het die kuns geleer en beoefen dit met vreugde. “Marsyas” (Cabala: 39) was ’n sater. Van agter hierdie skuilvorm word verwys na die “optelfluit” wat hy op die proef wil stel deur “satiriese pret” te verskaf. Die estetiese intensie blyk ook uit verskeie gedigte in Apocrypha. In "Apocrypha XVIII” word diesee'nende invloed van digters erken as daar na Peter Blum, D.J. Opperman en C.L. Leipoldt verwys word. “Apocrypha XXIII’ kan as ’n ambaggedig geihterpreteer word: “die koperaar van die gedagte/ moet sterk en geil loop in die rots,/ Sy draad moet die lewe roesvry/tot in elke kragpunt van die verse dra.” Daar moet nie net “gepoleerde woorde” wees nie maar veral “die diep glans van die denke”: En soos ek sock elkeen nou op sy manier bevrediging in kammastories op papier’ (“Apocrypha XXVII”). bevrediging in kammastories op papier’ (“Apocrypha XXVII”). Van die terloopse afmaak van die poesie as ’’kammastories” is daar die sug “om die Groot Meester van die kuns te sock” (“Apocrypha XXX: 38”). Dat dit nie ’n maklike taak is nie, is duidelik: Van die terloopse afmaak van die poesie as ’’kammastories” is daar die sug “om die Groot Meester van die kuns te sock” (“Apocrypha XXX: 38”). Dat dit nie ’n maklike taak is nie, is duidelik: en het hy geweet dat die oes slegs aan hóm behoort wat onophoudelik arbeid in die wingerd van die woord. en het hy geweet dat die oes slegs aan hóm behoort wat onophoudelik arbeid in die wingerd van die woord. Omdat die satiriese spreker se benadcring tot die werklikheid anders is, sien hy die wereld ook anders: 12 die ou beeldskrif is uitgedien en ek moet nuwe patrone soek. Kk trek my dan trapsoetjies bang agter my ronde oe in - ’n poging om die woord te vang na denke, peins en diep besin (“Apocrypha LI”; 66). die ou beeldskrif is uitgedien en ek moet nuwe patrone soek. Die uiteinde is: “ek moet nog skoor-skoor deur die groen land loop” (“Apocrypha XLIX”: 63). 2. Intensie, funksie en rol van satire Heimdall begin met ’n opdraggedig waarin die digter deur die skuilvorm van Heimdall “ver sien” en “fyn kyk” en “luister”. Hy drink ’n heildronk, hierdie keer op Bragi, die god van poesie. Die god wat hy wil vereer, is ’n satiriese god “wat skertsend kan kasty en kielie met sy veer” (Prosit! ” Heimdall: 3). Agter die masker van “’n gewone man” sit die spreker wat die moderne neiging om juis boheems-sonderling te wees as jy digter is, of “kultuur luid/in die voorste ry” te bly, aan die kaak stel (“Waarom is ek tog 'n gewone man ...”, Heimdall: 63 64). In “Satire nr. 1 7” {Heimdall: 73 — 75) se die spreker dat hy nie geihteressecrd is in die tipe kuns “wat kwansuis verborge tussen reels geskrywe staan” nie. “My koringoes is klein en daarom is ek oorversigtig” kan dui op sy werkwyse. Deur die beminde aardse dinge word die i)oesie in oënskou geneem: Uit my aarde het die sap gestoot tot druif-kristal aan die wingerdloot. r.k ht geplan gespit gesnoei gewonder oor die groen geheim van groei want buitc my toedoen was die somer gocd en elke korrel geel en soet. Aanstons is dit herfs en ek is moeg maar vir my was die gebaar gcnoeg (“Natros”, Heimdall: 91). Uit my aarde het die sap gestoot tot druif-kristal aan die wingerdloot. r.k ht geplan gespit gesnoei gewonder oor die groen geheim van groei want buitc my toedoen was die somer gocd en elke korrel geel en soet. Aanstons is dit herfs en ek is moeg maar vir my was die gebaar gcnoeg (“Natros”, Heimdall: 91). Die satiriese spreker in Walters se poesie leer dirck cn indirek ten opsigte van die Afrikaner sc oordadige leefwyse, skynheiligheid cn sportbeheptheid. Om die didakticse en sosialc intcnsie te skei, is nie altyd prakties moontlik nie, omdat dit so ineengestrengcld is in die saiiriese poesie van Walters. 13 Die “filosotíese pil” van Walters se satiriese poesie, is juis die kritiek teen sosiale, maar ook godsdienstige ongerymdhede. Daar moet ’n “nuwe lig” op “ou heiligdom” val (Cabala: 20). Daar word didakties gewaarsku deur die stem van Seraja: 4 Die myne is nou stil omdat die volk nooit geleer het om vir hulself te delf nie (Apocrypha XXVII”: 32—34). Soms is die aanslag ligter om aan te pas by die onderwerp. ^ Nadat Lucrctius hierdie teorie verder uitgcbrei het, het 'n verdcre kwahfikasic bygckom: "Through the ages since, poetry has been deemed the gilt on the philosophic pill” (Shipley, 1972:103). 2. Intensie, funksie en rol van satire Sportaanbidding is irriterend en so effens belaglik; daarom behandei Walters dit ook in die gees in sy satiriese gedig “Jaarvergadering van die rugby Sub- unie” (Cabala: 58). Omdat hy op die belaglikheid wys deur fyn woordkeuse byvoorbeeld “rustige beesbak-bacchante”, “afgesakte rugbyborste, binne- bande van genot”, “besembekmoestas en blomkoolore”, wek dit by die leser ook ’n goedige lag met kritiek - dat rugby so belangrik kan wees! ! Die ge- sindheid van die leser verander egter drasties na die mate wat die digter die on­ derwerp as ernstiger beskou en sy manier van aanbieding dienooreenkomstig verander. “Het woord des Heeren dan geschiede tot mij zeggende ... Jere- mia 1:4” (Apocrypha: 103^107). Hierdie gebed kan eintlik as venynige sosiale kritiek getipeer word. Die satiriese spreker roskam die mense oor hul afvallige sondige leefwyse en roep swawel en vuur oor hulle. Die aanhef van die tweede strofe wys reeds op die satirikus se houding: Ek weet jul staan verslae: en jul lag vir my wat nou welsprekend raak: Noag nommer twee, met dieselfde sondvloedstories — Ek weet jul staan verslae: en jul lag vir my wat nou welsprekend raak: Noag nommer twee, met dieselfde sondvloedstories — Ek weet jul staan verslae: en jul lag vir my wat nou welsprekend raak: Noag nommer twee, met dieselfde sondvloedstories — Ek weet jul staan verslae: en jul lag vir my wat nou welsprekend raak: N t t di lfd ^ Nadat Lucrctius hierdie teorie verder uitgcbrei het, het 'n verdcre kwahfikasic bygckom: "Through the ages since, poetry has been deemed the gilt on the philosophic pill” (Shipley, 1972:103). 14 Hy striem die mense in direkte aanklag: Hy striem die mense in direkte aanklag: Hy striem die mense in direkte aanklag: Jul pronk en se jul is die uitverkore volk met Boek-in-die-wakis-voorsate, maar jul beloofde land het nou gekrimp tot voorstedelike tuine (kompleet met vieisbraaiplek en kroeg) waar jul droewyn drink op groen terrasse, of bier in blikkies .... Die mense word gekritiseer oor wat hul as die “paradys” aanvaar: aandele wat styg, strandhuis, renboot, “tweede vrou/luukse wat jul in die woonstel hou, blink Mercedes”. Horatius se uitspraak,^ naamlik dat satire didakties of genotvol kan wees, kry soms ’n grimmigheid by die humor, byvoorbeeld waar daar sprake is van ’n tweede vrou in ’n woonstel. Didaktiek bly nie uit nie. ^ “Horace ncvcrthlcss, with Roman practicality, made the diHatic motive important, thou’h not fxrluslv»-. In thf Ars Poctica, lu* asMTls that ilu* pod is to tt*a(b. to please, or to do both” (Shipley, 1972:102). 2. Intensie, funksie en rol van satire Die gesindheid van die satirikus en die erns wat die onderwerp vir horn het, blyk uit van die laaste reels: Berou? Ja die kom altyd periodiek totdat die pestilensie eers verby is. Oor jul moet ek swawel roep en vuur, maar ook die hande strek en bid, want in jul kraal moet ek my skape ja. Berou? Ja die kom altyd periodiek totdat die pestilensie eers verby is. Oor jul moet ek swawel roep en vuur, maar ook die hande strek en bid, want in jul kraal moet ek my skape ja. Berou? Ja die kom altyd periodiek totdat die pestilensie eers verby is. Oor jul moet ek swawel roep en vuur, maar ook die hande strek en bid, want in jul kraal moet ek my skape ja. ant in jul kraal moet ek my skape ja. Die uitspraak in Encyclopedia Britannica (1929:6) wys ook die sosiale inten- sie van die satiriese spreker uit: “The humour of Bernard Shaw has always an essential character of satire — the sharpest social lash.” Hierdie skerp géselhoue blyk duidelik uit “Apocrypha LIV” waar die satirikus bely: “Ek voel altyd ir> effens selfbewus en skuldig/ dat ck ook die sosialc gode huldig”, en dan spaar hy die josiale opset nie. Hy begin by die “Dekor”; na die "\erwelko- ming”; “Seremoniemeesier”; “Wyntafel”: “Skinkbord”; “Gas-spreker”; “Gas-patrone"; ‘•Selcbrileit"; "Boere”; “Les Madames"; “Prinse van die handel” en eindig met "Afskeid”. Enige van hierdie afdelings illustreer die “social lash”: Cas-sprckcr Cas-sprckcr Eers ’n paar woordjies uit die vuis: ’n vol program cn onverhoeds gevang, maar ek liet so lank na die Boland verlang. Wieg van beskawing, tradisie, handhawing — en dan kom papiertjie, om verder te gaan net iets wat in die koerant kan staan. Eintlik kan hy maar onsin praat, wat maak dit saak hy’s maar één van die olyfies wat die cocktail maak. Eers ’n paar woordjies uit die vuis: ’n vol program cn onverhoeds gevang, maar ek liet so lank na die Boland verlang. Wieg van beskawing, tradisie, handhawing — en dan kom papiertjie, om verder te gaan net iets wat in die koerant kan staan. Eintlik kan hy maar onsin praat, wat maak dit saak hy’s maar één van die olyfies wat die cocktail maak. Reeds in die spelling van gas-spreker le ’n sekere kritiek. Dis miskien 'n ironiese toespeling op die gas-gedeelte wat die spreker maar sekonder maak, veral ge- sien in die lig van die slot. Uit ’n samevatting van Kreuzer (19r).5;3) blyk die waarde van die estctiese, maar ook sosialc intensie: “The aesthetic experience is only part of the total experience involved in the reading of poetry. Poetry exists in a large number of forms embracing an almost inexhaustible variety of content. I'rom this content, the reader of poetry can gain much of value. He can remarkably increase and refine his sensitivity to the natural world about him. lie can learn to see more accurate­ ly, more penetratingly; he can increase his awareness of himself in relation to his world. Me can develop and clarify his insight into human behaviour and hence into his own behaviour”. Dit doen die satirikus aan die leser. Met hoeveel meer deernis bejeen ’n mens nie die advertensies in die tydskrifte na die Ices van “Hoekie vir eensames” (Hcimtiall: 41) nie. In “Die wereld is hul woning nie” (Heimdall: 47-48) word die moderne jeug getipeer en wel op so ’n wyse dat die leser “can develop and clarify his insight into human behaviour”. Agter al die “musiek maak/by voorkeur op 'n kragdraad” bly 16 hieniic “klinknael-kinders van vandag" “ccnsaain niedcclcelsaam gcc/alles vir sy naaste dra/sy kruis en die van al die ander/jeans en kaalvoet deur die lewe ..." Walters se satiriese spreker profeteer vir die Afrikanervolk. Hy bevestig sy ge- loof in die profetiese amp van die digter deur die aanname van die Heimdall- figuur. Cas-sprckcr Die profetiese intensie van die satiriese spreker is soms skerp: Die profetiese intensie van die satiriese spreker is soms skerp: . . . die koning sock geen profete nie. Die cues is deed . . . Die jonges sukkel word beskuldig: eet oneerbiediglik priesterlike brood sit op ’n rots en braak suur sing nie soos engele heldedigte nie: lialleluja halleluja amen se my siel op alles en verder: spieeltjie spieëltjie aan die wand wiaar is daar 'n beter land as ons s'n? ("Omdat die grys vifolf begin huil”, Heimdall: 7 — 10). Hier het Walters goed die veranderde rol van die digter saamgevat: van volks- digter tot profeet wat nie meer gehoor word nie — tot galbrakende jongeres” (Coetzee, 1976:26-27). Volgens Coetzee sou mens amper kon se dat die nuwere digters nie meer namens die volk praat nie; dit help ook nie meer om te waarsku nie. Dit verhinder hom egter nie om van sy mense se foute uit te wys nie. Daar is verset ook by die spreker in die gedig teen gevestigde gebruike, maar kan hy deur die gedig effektief verset lewer en tot die leser spreek? Coetzee (1976:54) gee 'n indrukwekkende lys van wit digters wat direk of geihipliscerd in openlike verset of by wyse van bedekte kritiek apartheid die onderwerp van hulle verse maak. M.M. Walters se “S(i)node snuitsels” word pertinent genoem. Coetzee wys daarop dat die verset op verskillende maniere by verskillende dig­ ters tot uiting kom. By Walteis, soos ook by Wilma Stockenstrom, Breyten Brcytcnbacli en Fanic Oliveir, is die opstand tern die politikus cn spcsifieke politieke figure. Ook die “gracious living" van die Afrikaner het vir die digters 17 17 ’n Steen des aanstoots geword. ’n Steen des aanstoots geword. ’n Teenreaksie het egter by byvoorbeeld Walters en George Weideman ontstaan naamlik dat hulle ook die sogenaamde versetdigters kritiseer, vergelyk maar gedigte soos "Sestiger” en “Waarom is ek tog ’n gewone man” (Hcimdall). Die jonger digters wat versetpoësie skryf, maak onder andere ook van satire gebruik. In plaas van die skeldtaal van die ouer digters het daar ’n “meer ge- stile< rde aanklag" (Coetzee, 1976:72) gekom. Coetzee (1976:82) sien satire as ‘"n literêre middel wat op indirekte wyse direkte verset kan ondersteun en versterk ... as wapen teen ideologiee en heersers Satire word deur Hodgart (1969:33) as die algemeenste vorm van politieke letterkunde beskou, veral omdat dit die publiek probeer beiiivloed. Cas-sprckcr “Apocrypha XLIX” som die satirikus se werkwyse op. Die volgende kan uit die teks afgelei word: “Apocrypha XLIX” som die satirikus se werkwyse op. Die volgende kan uit die teks afgelei word: a) Die satirikus is die bringcr van onvrede en die swaard; b) hy is ’n skoorsoeker en praat by wyse van ‘sermoene’ en “parabels’; c) hy is die uitwyser van die verkeerde in die samelewing; d) hy vcrmoed ook dat sy woord geen effek sal he nie. e) Die satirikus leef binne die aktualiteite van sy tyd: hy kan horn nie romanties verdroom in die “rose van herinnering” of ontvlug in die natuur nie (Coetzee, 1976:83). Dit is insiggewend dat Coetzee M.M. Walters dus ook in ’n “politieke” lig sien, naamlik dat hy versetvcrse met ’n politieke inslag skryf en dan veral gebruik maak van satire. Omdat die satiriese spreker didaktikus is, ontwikkel die sosiale, politiese en profetiese intensies daaruit. Die profetiese intensie neig soms na rebelsheid. Dit is belangrik dat die satiriese spreker in Walters se poesie meestal slaag; immers “in order to evoke uneasiness, satire must be convincing, or at least compelling” (Spacks, 1971:377). Die satirikus is dus so oortuig van sy saak wat hy as tema van sy satire kies, dat die leser ook die gevoel kry dat so ’n saak werklik kritiek verdien. In Walters se poesie dek dit ’n wye spektrum van onderwerpe, maar hoofsaaklik het hy dit oor ons leefwyse, ons mense en ras- 18 18 severhoudings, paradokse in die Bybcl en die man-vrouverhouding of blool die seksuele. Hy skroom egter geensins om mede-Sestigers, gryse geleerdes, die moderne jeug, ons afvalliglicid van ons kultuur en 'n menigte ander onderwerpe te kritiseer nie: (“Nuwe altaar”, Cabala: 20). KERNAN, A.B. 1971. A theory of satire. (In Paulsen, R. rcrf. Satire: modern essays in criticism. New Jersey, Prentice-Hall, si 7 — 232 p.) BIBLIOGRAFIE AUDEN, V .H. 1971. Satire. (In Paulson, R. rerf. Satire; modern essays in criticism. New Jersey, Prentice-Hall, 202 - 204 p.) COETZEE, A.J. 1976. Poesie en politiek. Kaapstad, Printpak, 118 p. ELLIOT, R.C. 1960. The power of satire; ritual, art. Princeton, New Jersey, Princeton University Press, 300 p. ELLIOT, R.C. 1971. The satirist and society. (In Paulson, R. rerf. Satire: modern essays in criticism. New Jersey, Prentice-Hall, 205 — 216 p.) FRYE, N. 1971. The mythos of winter; irony and satire. (In Paulson, R. ríc/. Satire; modern essays in criticism. New Jersey, Prentice-Hall, 233 — 248 p.) HIGHET, G. 1962. The anatomy of satire. Piineton, New Jersey, Princeton University Press, 301 p. HODGART, M. 1969. Satire. London, World University Library, 255 p. KERNAN, A.B. 1965. The plot of satire. New Haven, Yale University Press, 227 p. KERNAN, A.B. 1971. A theory of satire. (In Paulsen, R. rcrf. Satire: modern essays in criticism. New Jersey, Prentice-Hall, si 7 — 232 p.) 19 KREUZER.J.R. 1955. Klcments of poetry. New York, Macmillan, 256 p. LKYBURN, L.L. 1971. Animal stories. (In Paulson, R. red. Satire: modern essays in criticism. New Jersey, Prentice-Iiall, 217 - 232 p. ) MACK, M. 1971. The muse of satire. {In Paulson, R. rec/. Satire: modern essays in criticism. New Jersey, Prentice-IIall, 190 - 201 p.) NICHOLS, J.W. 1971. Insinuation: the tactics of Knglish satire, 'nie Hague, Mouton, 412 p. SHIPLEY, J.T. 1972. Dictionary of world literature; criticism, forms, tech­ nique. Totowa, New Jersey. Littlefield, Adams & Co., 452 p. SPACKS, Patricia M. 1971. Some reflections on satire. (In Paulson, R. rerf. Satire: essays in criticism. New Jersey, Prentice-Hall, 360 - 378 p.) Gebruiktc tekste Gebruiktc tekste WALTERS, M.M. 1967. Cabala. Kaapstad, Tafelberg, 83 p. 1969. Apocrypha. Johannesburg, Nasionale boekhandel. I ll p. 1974. Heimdall. Kaapstad, Tafelberg, 91 p. 1974. Heimdall. Kaapstad, Tafelberg, 91 p. 20 20

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/1027/1197

Afrikaans

1 Verwerkte weergawe van ’n bydrae wat deel gevorm het van twee paneelbesprekings oor die skryf van navorsingsartikels. Hierdie byeenkomste was gereël deur die Navorsingskomitee en die Onderrigkomitee (Fakulteit Lettere en Wysbegeerte – PU vir CHO) en is in 2001 aangebied op die Potchefstroom- en Vaaldriehoekkampus van die PU vir CHO. Publikasiegereed? Oor die aanbiedingswyse, keuringsprosedure en teksversorging van navorsingsartikels1 Mariana Venter Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] Mariana Venter Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM E-pos: [email protected] Abstract Ready to publish? On the presentation, refereeing process and text editing of scholarly articles .1 Lees die tydskrif se “Voorskrifte vir skrywers” baie noukeurig • Vra die tydskrif waarin jy graag wil publiseer se “Voorskrifte vir skrywers”/“Style sheet” aan. In die voorskrifte word dikwels inligting gegee oor die aanbiedingswyse en die aard van die artikels. • Lees ook die inhoudsopgawes van ’n paar jaargange van die tydskrif waarin jy wil publiseer. Tydskrifte indekseer dikwels ’n jaargang se artikels onder trefwoorde of artikeltitels. Lees dit aandagtig. So ’n voëlvlug oor ’n paar jaar se artikels gee dikwels ’n aanduiding van die aard van artikels wat ’n spesifieke tydskrif graag publiseer. • Lees ook die inhoudsopgawes van ’n paar jaargange van die tydskrif waarin jy wil publiseer. Tydskrifte indekseer dikwels ’n jaargang se artikels onder trefwoorde of artikeltitels. Lees dit aandagtig. So ’n voëlvlug oor ’n paar jaar se artikels gee dikwels ’n aanduiding van die aard van artikels wat ’n spesifieke tydskrif graag publiseer. Ready to publish? On the presentation, refereeing process and text editing of scholarly articles This article is an attempt to present authors planning to write a scholarly article with practical guidelines for submitting the article to a specific journal. The following aspects are also discussed: typical points of criticism usually raised in referees’ reports, and the necessity for clarity of expression and lucid scholarly style. Specific examples of how to enhance the technical and language finish of an article are included. This article is the outcome of many years of practical work within the Bureau for Scholarly Journals; hence the publication of it in Literator, one of the journals processed by the Bureau. Die uitsluitlike doel van hierdie bydrae is om op praktykgerigte wyse wenke deur te gee – wenke wat moontlik kan bydra tot ’n bewusmaking van sekere aspekte van artikelskryf. Want om ’n artikel “publikasie- gereed” te kry, veronderstel ’n veelheid insette. Die aanpak en aanbiedingswyse wat in dié artikel gevolg word, is egter nie primêr akademies nie. Eerder moet dit gesien word as enkele Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 123 ISSN 0258-2279 Publikasiegereed? gedagtes wat voortgespruit het uit die stiplees, herlees en teksversorging van artikels wat oor ’n tydperk van dertien jaar vir drie vaktydskrifte aangebied is. Voorbeelde wat gebruik word, het die praktyk self verskaf. Omdat hierdie teksversorging en wat daarmee gepaard gaan, onder andere vorm aangeneem het teen die agtergrond van keurders- kommentaar wat gelewer is op honderde navorsingsartikels, word algemene aspekte van tipiese keurderskommentaar ook aangeraak. Insae in so ’n groot gemene deler van kritiekpunte kan die voornemende skrywer help in die beplande aanbiedingswyse van artikels omdat moontlike negatiewe keurderskommentaar vooraf uitgeskakel kan word. Aspekte wat vervolgens in hierdie artikel aangeraak word, is dus die volgende: • Wenke vir die publikasievoorbereiding van ’n navorsingsartikel nog vóór dit aan ’n vaktydskrif voorgelê word. • Tipiese keurderskommentaar wat voorkom kan word. • Hoe gepoog kan word om die stelwyse helder en verstaanbaar te • Hoe gepoog kan word om die stelwyse helder en verstaanbaar te hou. • Enkele spesifieke foute wat uitgeskakel kan word. • Hoe gepoog kan word om die stelwyse helder en verstaanbaar te hou. • Enkele spesifieke foute wat uitgeskakel kan word. • Enkele spesifieke foute wat uitgeskakel kan word. • Enkele spesifieke foute wat uitgeskakel kan word. 1. Wenke by die voorbereiding van ’n manuskrip voordat dit vir keuring aan ’n tydskrif gestuur word 1. Wenke by die voorbereiding van ’n manuskrip voordat dit vir keuring aan ’n tydskrif gestuur word 1.1 Lees die tydskrif se “Voorskrifte vir skrywers” baie noukeurig 1.2 Skenk aandag aan die formulering van die titel Die titel van ’n artikel is die leser se eerste inklimplek in die artikel. Jy wil immers hê dat die artikel gelees word. ’n Prikkelende en fyn gefor- muleerde titel kan ’n leser stimuleer om die artikel te lees. Jou titel moet reklamewaarde hê anders gaan niemand dit lees nie. En verder: as die titel ’n besliste en afgebakende invalshoek het, weet die leser dadelik waaroor dit gaan. Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 ISSN 0258-2279 124 Mariana Venter As jy dus die stof wat jy in die artikel wil behandel, reeds afgebaken het, bedink ’n gepaste titel. As jy finaal op ’n titel besluit het, vra jouself die volgende vrae: • Dek die vlag die lading? Met ander woorde: word die lesersverwagting wat deur die titel geskep word, deur die artikel self ondersteun? • Dek die vlag die lading? Met ander woorde: word die lesersverwagting wat deur die titel geskep word, deur die artikel self ondersteun? • Is dit titel selfverduidelikend? Sou ’n subtitel die leser nie kon help om agter te kom waaroor die artikel handel nie? • Is dit titel selfverduidelikend? Sou ’n subtitel die leser nie kon help om agter te kom waaroor die artikel handel nie? • ’n Titel wat te wyd en te algemeen geformuleer is, sal geen leser se belangstelling prikkel nie • ’n Titel wat te wyd en te algemeen geformuleer is, sal geen leser se belangstelling prikkel nie Voorbeelde Voorbeelde • ’n Titel wat te wyd en algemeen geformuleer is: “Onderwys in die nuwe Suid-Afrika” • ’n Meer afgebakende titel kon byvoorbeeld lui: “Rekenaargesteunde onderwys in die nuwe SA” • ’n Titel wat ’n spesifieke fokuspunt het, kon dalk so gestel word: “Rekenaargesteunde onderwys vir taalonderrig aan hoërskool- leerlinge” • Waak daarteen dat die titel nie soveel inligting bevat dat dit verwarrend word nie. Kyk die volgende voorbeeld: “Die betekenis van konsepte in die Opvoedkunde met verwysing na teoretiese diversiteit met betrekking tot enkele pedagogies-antropo- logiese standpuntverskille” • ’n Titel moet ook nie te lank wees nie Kyk byvoorbeeld na die volgende titel wat ’n artikelskrywer gekies het: “Kan die Suid-Afrikaanse Nasionale Weermag sy plig wat grond- wetlik bepaal is in die konteks van vandag se omstandighede nakom?” “Die internasionale reg en ouer-kindverhoudings” (die titel) “Die internasionale reg en ouer-kindverhoudings” (die titel) Hierdie artikel bied enkele perspektiewe op … (’n inleidende sin) Die internasionale reg en ouer kindverhoudings (die titel) Hierdie artikel bied enkele perspektiewe op … (’n inleidende sin) Hierdie artikel bied enkele perspektiewe op … (’n inleidende sin) 1.3 Strukturering van stof • Struktureer die artikelstof en maak gebruik van subparagrawe met gepaste opskrifte – so ’n raamwerk is nie alleen ’n dissipline om jou gedagtes te sistematiseer en te orden nie – dit bied vir die leser van jou artikel ook ’n paar springklippe deur die rivier. • Struktureer die artikelstof en maak gebruik van subparagrawe met gepaste opskrifte – so ’n raamwerk is nie alleen ’n dissipline om jou gedagtes te sistematiseer en te orden nie – dit bied vir die leser van jou artikel ook ’n paar springklippe deur die rivier. • As die leser byvoorbeeld net die paragraafopskrifte lees, het hy ook al ’n idee waaroor die artikel handel. • As die leser byvoorbeeld net die paragraafopskrifte lees, het hy ook al ’n idee waaroor die artikel handel. • Aan die ander kant, moet die artikel ook nie so opsnipper deur klein afdelinkies dat dit naderhand soos ’n notule lyk nie. • Aan die ander kant, moet die artikel ook nie so opsnipper deur klein afdelinkies dat dit naderhand soos ’n notule lyk nie. 1.4 Die inligting wat in die abstract gegee moet word Die abstract moet die artikelinhoud saamvat. Moet die abstract nie gebruik as ’n “inleiding” wat informasie gee wat nie in die artikel self aan die bod kom nie. Doen moeite met die formulering van die abstract. Dit is die deel van ’n artikel wat in internasionale tydskrifindekse gebruik word. Laat die abstract vooraf taalversorg. Die Suid-Afrikaanse Weermag en sy grondwetlike plig (as titel) Die Suid-Afrikaanse Weermag en sy grondwetlike plig (as titel) ’n Vraag wat dikwels geopper word, is of die Nasionale Weermag sy grondwetlike plig in die konteks van vandag kan nakom. Op dié vraag kan moontlik só geantwoord word: Die … (bostaande gedeelte as inleidende paragraaf). ’n Soortgelyke voorbeeld “Enkele perspektiewe aangaande die internasionale reg wat op die ouer-kindverhouding van toepassing is” Die … (bostaande gedeelte as inleidende paragraaf). Kommentaar: Afgesien van die formulering wat verkort kan word, sou hierdie titel as dit in ’n groter lettertipe en as titel geformateer moet word, oor bykans drie reëls strek. Boonop is so ’n bladspieël ook effens steurend op die oog. ’n Moontlikheid om die probleme met ’n titel soos hierdie te oorkom, is om die titel te verkort en ’n deel van die vraag wat in die oorspronklike titel gestel is, in ’n inleidende paragraaf te inkorporeer. Of dit die ideale oplossing is, kan gedebatteer word, maar inhoudelik Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 125 ISSN 0258-2279 Publikasiegereed? het die informasie dieselfde gebly en is die bladspieël meer lesersvriendelik. Die herskrywing sou soos onderstaande gedoen kon word: het die informasie dieselfde gebly en is die bladspieël meer lesersvriendelik. Die herskrywing sou soos onderstaande gedoen kon word: Die Suid-Afrikaanse Weermag en sy grondwetlike plig (as titel) ’n Soortgelyke voorbeeld “Enkele perspektiewe aangaande die internasionale reg wat op die ouer-kindverhouding van toepassing is” ’n Korter titel met ’n inleidende sin soos onderstaande sou gebruik kon word: ’n Korter titel met ’n inleidende sin soos onderstaande sou gebruik kon word: 1.5 Lengte van artikel Kyk vooraf wat die woordtelling van jou artikel is. Die tydskrif self het ook gewoonlik ’n voorgestelde bladsylengte vir artikels. Die meeste tydskrifte Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 126 ISSN 0258-2279 Mariana Venter kan dit nie finansieel bekostig om daardie ekstra bladsye namens die outeur te subsidieer nie. En dit help nie om te kierang deur die artikel byvoorbeeld te formateer in ’n 10-punt sodat dit minder bladsye beslaan nie. As die tydskrifformateerder jou artikel op dieselfde wyse as ander artikels in ’n tydskrifnommer gaan formateer, sal die ekstra bladsye nie verdoesel kan word nie. Ook het die meeste fakulteite ’n afsnypunt vir die betaling van bladgeld. ’n Dekaan gaan nie baie vriendelik wees as jy aansoek doen om bladgeld van R1800 en die afsnypunt is R1000 nie. 1.6 Bibliografiese styl; gebruik van bronne Baie van die dinge wat ek hier beklemtoon, mag dalk voor die hand liggend wees, maar dit veroorsaak dikwels agterna baie navrae en heen- en-weerkorrespondensie wat tydrowend is en na albei kante irritasie veroorsaak. • Kontroleer dat alle bronne waarna in die artikel self verwys word, in die bronnelys ingesluit is. • Kontroleer dat alle bronne waarna in die artikel self verwys word, in die bronnelys ingesluit is. • Maak seker dat daar nie ekstra bronne is wat wel in die bronnelys genoem word, maar waarna nie in die artikel self verwys word nie. ’n Keurder sien hierdie “vertoon” van ekstra bronne as window dressing. • Maak seker dat daar nie ekstra bronne is wat wel in die bronnelys genoem word, maar waarna nie in die artikel self verwys word nie. ’n Keurder sien hierdie “vertoon” van ekstra bronne as window dressing. • Kruiskontroleer dat ’n bron se publikasiedatum in die artikel oor- eenstem met die datum in die bibliografie. Dit is baie lastig as weersprekende verskyningsdatums eers weer later reggestel moet word. • Maak seker dat alle bibliografiese inskrywings absoluut volledig is. Jy sal verbaas wees hoeveel tyd jy agterna moet bestee om weer eens biblioteek toe te gaan om onvolledige gegewens te gaan soek. Maak seker dat jy alle besonderhede van tydskrifartikels, internetartikels, bydraes in versamelbundels, ensovoorts het. Onvolledige bibliogra- fiese besonderhede is een van die dinge wat die publikasiegereed- making van ’n artikel die meeste kan vertraag. • Maak seker dat die bibliografiese inskrywings geformateer is in die bibliografiese styl van die tydskrif self. Kyk na die voorbeelde van bibliografiese inskrywings: hoofletters wanneer dit hoofletters moet wees, kursiewe druk waar dit kursiewe druk moet wees. Baie afhandelingstyd en agterna-irritasie kan uitgeskakel word indien die artikel uit die hek uit reg geformateer word. 2.1 Handhaaf anonimiteit Artikels word gewoonlik anoniem na keurders gestuur. Ter wille van objektiewe keuring, moet jy jouself ook nie in die artikel op allerlei wyses identifiseer nie. • Vermy byvoorbeeld ’n sin soos die volgende: “By die Potchef- stroomse Universiteit is ’n navorsingsprojek geloods oor ‘Skadelike afvalstowwe’. Ekself (MV) was verantwoordelik vir die sistematisering van die empiriese gegewens”. Ten eerste het jy nou al verklik aan watter universiteit jy verbonde is, die onderwerp verraai dat dit waarskynlik uit die Department Chemie kom en die parafering na “ek’” kan jou moontlik volledig identifiseer. • Laat ook aanvanklik daardie voetnoot op bladsy een waarin jy die titel van jou proefskrif en jou promotor of studieleier se naam noem. So ook jou eie naam en universiteit aan die einde van die artikel. Hierdie gegewens kan in die finale weergawe wat gepubliseer gaan word, bygevoeg word. 1.7 Formatering van die artikel • Die tydskrifpersoneel sal jou artikel keurig probeer formateer. Volg egter sover moontlik die formateringswyse wat in die tydskrif gebruik • Die tydskrifpersoneel sal jou artikel keurig probeer formateer. Volg egter sover moontlik die formateringswyse wat in die tydskrif gebruik Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 127 ISSN 0258-2279 Publikasiegereed? word (bv. die lettertipe, voorkeure ten opsigte van die gebruik van kursief of vetdruk, die gebruik van voetnote, al dan nie, ens.). Inligting hieroor staan dikwels ook in die “Voorskrifte vir skrywers”/ “Style sheet”. word (bv. die lettertipe, voorkeure ten opsigte van die gebruik van kursief of vetdruk, die gebruik van voetnote, al dan nie, ens.). Inligting hieroor staan dikwels ook in die “Voorskrifte vir skrywers”/ “Style sheet”. word (bv. die lettertipe, voorkeure ten opsigte van die gebruik van kursief of vetdruk, die gebruik van voetnote, al dan nie, ens.). Inligting hieroor staan dikwels ook in die “Voorskrifte vir skrywers”/ “Style sheet”. • As grafika in die artikel gebruik, maak vooraf seker dat dit in die formaat is wat die tydskrif verkies. • As grafika in die artikel gebruik, maak vooraf seker dat dit in die formaat is wat die tydskrif verkies. • Save jou artikel as ’n doc.lêer en nie as byvoorbeeld text only nie. • Save jou artikel as ’n doc.lêer en nie as byvoorbeeld text only nie. 2. Oor die keuringsproses 2.3 Samevattende keurdersverslag • Wanneer al drie keurders se keurderskommentaar terugontvang is, maak die redakteur ’n aanbeveling en word die keurders se kommentaar aan die outeur deurgegee. • Wanneer al drie keurders se keurderskommentaar terugontvang is, maak die redakteur ’n aanbeveling en word die keurders se kommentaar aan die outeur deurgegee. • Alle artikels word terugverwys na die outeurs vir finale hersiening en redigering. • Alle artikels word terugverwys na die outeurs vir finale hersiening en redigering. • In die saamstel van die keurderskommentaar word gepoog om nie kwetsende kritiek na die outeur deur te gee nie. As ’n keurder egter met goeie gronde negatief oor ’n artikel oordeel, is dit nie altyd moontlik om sy kritiek in sulke voeë te lê dat dit klink of die keurder die artikel eintlik aanprys nie. 2.2 Die keuringsproses self ’n Artikel word vir evaluering gewoonlik aan drie keurders gestuur sonder om die artikelskrywer se naam te vermeld. Die keurders weet ook nie die identiteit van die ander keurders nie. Vandat die artikel uitgestuur word totdat die artikelskrywer die kommentaar terugkry, duur enigiets van drie tot ses maande. Tydskrifredaksies beskik nie oor die middele om keurders te betaal nie en omdat ’n redaksie afhanklik en eintlik verleë is oor ’n keurders se insette, kan daar nie druk uitgeoefen word om verslae “gou” af te handel nie. Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 ISSN 0258-2279 128 Mariana Venter 2.4 Tipiese keurderskommentaar As ’n mens al ’n hele aantal jare sulke keurdersverslae saamgestel het, val dit jou op dat die volgende kritiekpunte byna refreinagtig in keurders- verslae voorkom: • Wat wil die skrywer eintlik sê? • Die outeur sê nie wat hy met die artikel beoog nie. • Die outeur maak aannames wat hy nie motiveer nie – sweeping statements. • Die artikel weerspieël ’n eensydige en voorafingenome standpunt- inname. Daar moet ook in gesprek getree word met voorstanders van ander uitgangspunte. • Die outeur noem interessante feite, maar tree nie daarmee in gesprek nie. • Wat is die outeur se eie standpunt? • Wat is die outeur se eie standpunt? • Die navorsing lyk verouderd. Die outeur is nie op hoogte met die nuutste vakliteratuur nie; te min resente bronne in die bibliografie. • Die navorsing lyk verouderd. Die outeur is nie op hoogte met die nuutste vakliteratuur nie; te min resente bronne in die bibliografie. • Te min resente tydskrifartikels oor die onderwerp is gebruik. • Die artikel het nie ’n stewige teoretiese onderbou nie. • Die artikel het nie ’n stewige teoretiese onderbou nie. • Die argumentasielyn het “gate” – die logiese skakels in die opbou van die argument ontbreek hier en daar. Daar is spronge in die gedagtelyn. • Te veel veronderstelde voorkennis word van die leser vereis. • Die outeur se gevolgtrekkings is te algemeen en ontwikkel nie organies uit die voorafgaande beredenering nie. • Die outeur se gevolgtrekkings is te algemeen en ontwikkel nie organies uit die voorafgaande beredenering nie. Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 129 ISSN 0258-2279 Publikasiegereed? • Die stelwyse en formulering is hier en daar ’n leesbelemmering. Sinne moet korter wees. • Die stelwyse en formulering is hier en daar ’n leesbelemmering. Sinne moet korter wees. • Die artikel bied nie ’n nuwe perspektief nie. Die navorsingsgegewe bied nie ’n eie en unieke bydrae tot die vakgebied nie. • Die artikel bied nie ’n nuwe perspektief nie. Die navorsingsgegewe bied nie ’n eie en unieke bydrae tot die vakgebied nie. 3. Helderheid van formulering, stelwyse Naas inhoudelike veranderinge wat die artikelskrywer weer aanbring voordat sy artikel finaal as publikasiegereed aanvaar kan word, is daar ook aanpassings ten opsigte van stel- en aanbiedingswyse waarop ’n mens bedag moet wees. 2.4 Tipiese keurderskommentaar Wat hierdie laaste kritiekpunt betref, probeer verhoed dat ’n keurder sy evaluering verwoord soos in die onderstaande nota wat ’n keurder saam met sy verslag gestuur het: “Hierdie artikel is soos om Marie-beskuitjies te eet; dit maak nie juis saak of dit Bakers Marie Biscuits of Blue Label of No Name Brand is nie; ’n mens eet dit en vergeet gou hoe dit gesmaak het.” So ’n uitwyding van die kant van ’n keurder impliseer natuurlik dat ’n artikel niks nuuts of verrassends gebring het nie. Maak vooraf seker dat jou artikel nie ’n ope skyf word vir bostaande tipe opmerkings nie. 3.1 Algemeen • Wat formuleringswyse betref, is die stelreël: formuleer so duidelik en so ondubbelsinnig as moontlik! Geleerde vaktaal beïndruk niemand nie. ’n Mens skryf immers om verstaan te word. • Wat formuleringswyse betref, is die stelreël: formuleer so duidelik en so ondubbelsinnig as moontlik! Geleerde vaktaal beïndruk niemand nie. ’n Mens skryf immers om verstaan te word. Voorbeelde • As jy byvoorbeeld ’n hoofstuk uit ’n verhandeling vir ’n artikel verwerk, moet nie van die leser verwag om die voorkennis van die vooraf- gaande hoofstukke van jou verhandeling te hê nie. ’n Individuele artikel moet op sy eie pote kan staan en homself as selfstandig, geloofwaardig en oortuigend aandien. 3.2.1 Sinne wat te swaar dra aan hulle eie bagasie Hiermee bedoel ek stellings wat so oorgedokumenteer word dat ’n leser die sinsfokus heeltemal verloor. Die aangehaalde formulering wat hieronder afgedruk word, is formeel “korrek”, maar lees so moeilik dat dit die leser uiteindelik verwar. Ook die feit dat al hierdie inligting in slegs een sin gegee word, veroorsaak ’n leesbelemmering. Voorbeelde ’n Artikelskrywer wou waarskynlik sê dat ’n huisgesin wat bestaan uit ouers en kinders op grond van bloedbande van mekaar familie is. Ouers en kinders kan egter eers as ’n gesin getipeer kan word wanneer hulle ook deur ’n liefdesband gebind word. Die ingewikkelde formulering wat dié skrywer gebruik het, is egter vir die leser ’n verstaansbelemmering: “Die huisgesin fundeer in bloedverwantskap op grond van die lede daarvan se genetiese verbondenheid as gevolg van die biotiese lewewekking (kinders) wat basies dan van huis uit familieskap konstitueer. Maar ’n gesin word as sodanig eers deur die liefdesband werklik as ’n egte, per definisie ideale, gesin gekwalifiseer.” ’n Volgende skrywer wou waarskynlik sê dat tieners dikwels lui is en liewer passief sou wou sit as om aan sport of liggaamlike oefening deel te neem. Dit is dan die ouer se plig om hierdie tieners aan te moedig om Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 130 ISSN 0258-2279 Mariana Venter liggaamlik te ontwikkel deur byvoorbeeld aan sport deel te neem. Die formulering wat die artikelskrywer gekies het, het die saak egter onnodig ingewikkeld gestel: “Die ouer moet die onontslote adolessent wat na ’n sedentêre be- staanswyse neig, liefdevol begelei tot die hoogste moontlike vlak van motoriese geskiktheid.” • Dit is die kenmerk van ’n meester dat hy ingewikkelde stof op ’n bevatlike wyse kan deurgee. • Onduidelike en onhelder formulering is dikwels ’n teken dat die outeur nog nie self die feite genoegsaam verteer het om dit verstaanbaar weer te gee nie. Alvorens jy nie self duidelikheid het oor wat jy wil sê nie, kan jy dit gewoon nie noukeurig onder woorde bring nie. • Gee jou artikel vir ’n kollega om te lees. Gee dit ook vir iemand wat ’n oningewyde in jou vakgebied is – albei moet in staat wees om die hooflyn van die argument te kan volg, al is die oningewyde nie volledig bekend met die vakjargon nie. • Verduidelik vakterme – moenie aanvaar dat dit vir jou leser bekend gaan wees nie. • Verduidelik vakterme – moenie aanvaar dat dit vir jou leser bekend gaan wees nie. • As jy byvoorbeeld ’n hoofstuk uit ’n verhandeling vir ’n artikel verwerk, moet nie van die leser verwag om die voorkennis van die vooraf- gaande hoofstukke van jou verhandeling te hê nie. ’n Individuele artikel moet op sy eie pote kan staan en homself as selfstandig, geloofwaardig en oortuigend aandien. Oorspronklike formulering: Daar is inderdaad ook ’n geleidelike progressie by die sentrale, naamlose vrouepersonasie in al die verhale teenwoordig, vanaf verliefde, naïewe meisie (“Conversation piece” [p. 18], “Dansmaat” [p. 24] en “Die maaltyd” [p. 27]) en onskuldige slagoffer van geweld (“Die familiefees” [p. 12]) tot ongelukkig getroude vrou (“Die Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 131 ISSN 0258-2279 Publikasiegereed? Rachelsporsie” [p. 37] en “Die gesprek” [p. 42]), tot geskeide vrou (“Dulle Griet” [p. 48], “Onder ’n skuilnaam” [p. 52] en “COMMAND: COPY DELETE...” [titel deur my verkort, p. 64]), tot lesbiër, molesteerder, moordenaar en prostituut (“Die medleys, intussen, het opgehou swem” [p. 81], “Coitus interruptus” [p. 85], “Uit twee rigtings” [p. 87] en “Poison” [p. 92]). Geredigeerde weergawe In die geredigeerde weergawe wat uiteindelik gepubliseer is, moes nood- gedwonge van voetnote gebruik gemaak word, maar dit het waarskynlik die leesproses vergemaklik. Die oorspronklike lang sin is ook onder- verdeel in twee sinne. Daar is inderdaad ook ’n geleidelike progressie by die sentrale, naamlose vrouepersonasie in al die verhale teenwoordig: vanaf verliefde, naïewe meisie1 en onskuldige slagoffer van geweld2 tot ongelukkig getroude vrou3. Hierdie lyn word ook verder voortgesit vanaf geskeide vrou4 tot lesbiër, molesteerder, moordenaar en prostituut5. Inligting wat in die geredigeerde weergawe in voetnote gegee is: gting wat in die geredigeerde weergawe in voetnote gegee is: 1 “Conversation piece” (p. 180), “Dansmaat” (p. 24) en “Die maaltyd” (p. 27). 2 Kyk “Die familiefees” (p.12). 3 Kyk “Die Rachelsporsie” (p. 37) en “Die gesprek” (p. 42). 4 Kyk “Dulle Griet” (p. 48), “Onder ’n skuilnaam” (p. 52) en “COMMAND: COPY DELETE …” (titel verkort; p. 64). 5 Kyk “Die medleys, intussen, het opgehou swem” (p. 81), “Coitus interruptus” (p. 85), “Uit twee rigtings” (p. 87) en “Poison” (p. 92). 1 “Conversation piece” (p. 180), “Dansmaat” (p. 24) en “Die maaltyd” (p. 27). 2 Kyk “Die familiefees” (p.12). 3 Kyk “Die Rachelsporsie” (p. 37) en “Die gesprek” (p. 42). 4 Kyk “Dulle Griet” (p. 48), “Onder ’n skuilnaam” (p. 52) en “COMMAND: COPY DELETE …” (titel verkort; p. 64). 5 Kyk “Die medleys, intussen, het opgehou swem” (p. 81), “Coitus interruptus” (p. 85), “Uit twee rigtings” (p. 87) en “Poison” (p. 92). Geredigeerd g Die toeligting wat oorspronklik in die een sin geïnkorporeer was, is in onderstaande paragraaf in ’n aparte sin gestel. Ook is ’n ruspouse in die vorm van ’n dubbelpunt in die eerste sin ingevoeg: As die bewindstydperke van die Israelse eerste ministers wat mekaar opgevolg het, asook hulle hantering van die Palestynse kwessie bekyk word, is die volgende gou duidelik: die politieke en algemene suksesse van diegene wat as die sogenaamde hawks beskryf sou kon word, is nie beter as dié van die sogenaamde doves nie. (Die hawks is naamlik militaristies georiënteerd, meer ingestel op geweld as politieke instrument en het ’n onversetlike onderhandelingstyl. Die doves plaas nie so ’n hoë premie op militêre geweld nie, verkies onderhandelinge en is geneig tot groter billikheid.) Ongeredigeerd “As die bewindstydperke van opeenvolgende Israelse eerste Ministers en hulle hantering van die Palestynse kwessie bekyk word, is dit gou duidelik dat die politieke en algemene suksesse van diegene wat as hawks (militaristies georiënteerd, meer ingestel op geweld, onwrikbare onderhandelinstyl) beskryf sou kon word, nie beter is as die doves (plaas nie so ’n hoë premie op militêre geweld nie, verkies onderhandelinge, geneig tot groter billikheid) s’n nie.” 3.2.2 Te veel inligting in een lang sin saamgetrek Let op hoe die sinsvloei belemmer kan word indien inligting te ge- konsentreerd gegee word. 3.2.2 Te veel inligting in een lang sin saamgetrek 3.2.2 Te veel inligting in een lang sin saamgetrek “Hoewel daar nie statistieke oor die buite-egtelike geboortes in die swart stedelike gebiede bestaan nie, blyk die voorkoms van buite- egtelikheid duidelik uit die gesinstrukture soos in ’n onlangse opname onder 1 300 swart gesinne in stedelike gebiede waar die enkel-ouergesin en die vrou-kindgesinstruktuur met die vrou as hoof van die gesin met 25% heel meeste onder die swart mense voorkom.” “Hoewel daar nie statistieke oor die buite-egtelike geboortes in die swart stedelike gebiede bestaan nie, blyk die voorkoms van buite- egtelikheid duidelik uit die gesinstrukture soos in ’n onlangse opname onder 1 300 swart gesinne in stedelike gebiede waar die enkel-ouergesin en die vrou-kindgesinstruktuur met die vrou as hoof van die gesin met 25% heel meeste onder die swart mense voorkom.” Weer eens: die sin is nie “verkeerd” nie, maar as dit in meer sinne verdeel sou gewees het, sou dit makliker kon lees. Hierdie een sin kon byvoorbeeld in ses sinne verdeel gewees het: • Hoewel daar nie statistiek oor buite-egtelike geboortes in swart stedelike gebiede bestaan nie, vertoon stede ’n duidelike voorkoms van buite-egtelikheid. • Hoewel daar nie statistiek oor buite-egtelike geboortes in swart stedelike gebiede bestaan nie, vertoon stede ’n duidelike voorkoms van buite-egtelikheid. Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 ISSN 0258-2279 132 Mariana Venter • ’n Opname is onlangs onder 1 300 swart gesinne in stedelike gebiede gedoen. • ’n Opname is onlangs onder 1 300 swart gesinne in stedelike gebiede gedoen. • Uit hierdie opname het dit geblyk dat buite-egtelikheid binne spesifieke gesinstrukture voorkom. • Uit hierdie opname het dit geblyk dat buite-egtelikheid binne spesifieke gesinstrukture voorkom. • Van die gesinstrukture waarbinne buite-egtelikheid ’n kenmerk is, is die enkelouergesin en die vrou-kindgesinstruktuur duidelik uitgewys. • Van die gesinstrukture waarbinne buite-egtelikheid ’n kenmerk is, is die enkelouergesin en die vrou-kindgesinstruktuur duidelik uitgewys. • Binne hierdie gesinstrukture is die vrou in 25% van die gevalle die gesinshoof. • Ook was dit opvallend dat die vrou as gesinshoof ’n verskynsel is wat die heel meeste onder swart mense aangetref word. • Ook was dit opvallend dat die vrou as gesinshoof ’n verskynsel is wat die heel meeste onder swart mense aangetref word. Voorbeeld 2 Let op hoe die sinsvloei belemmer kan word indien inligting te ge- konsentreerd gegee word. Let op hoe die sinsvloei belemmer kan word indien inligting te ge- konsentreerd gegee word. Voorbeeld “Daar was teen dié tyd ’n veel breër laag van ontwikkelde Afrikaanssprekende lesers as vroeër. Hulle het ’n behoefte gehad aan iets meer as onderhoudende vermaak, hoe knap en geestig dit ook al was, ’n behoefte wat hulle – veral diegene met gevorderde studie, in baie gevalle elders in die wêreld opgedoen – bevredig gekry het in ander tale, veral Engels, en wat hulle ook in hul eie letterkunde en denke oor die letterkunde – maar ook oor meer as dié – gesoek het.” – gesoek het.” Voorbeeld: Deur sy verwoestingswerk poog Satan daagliks om Deur sy verwoestingswerk poog Satan daagliks om Deur sy verwoestingswerk poog Satan daagliks om • sy eie koninkryk op aarde te vestig; (1) • Gods kinders afvallig te maak; (2) • te verhoed dat die Verlosser gebore word; (3) • die Koning van sy onderdane te beroof; (4) • die herstel van die skepping te voorkom; (5) • Satan wil ’n houvas op die gelowige te verkry; (6) • hy poog om die versoeningslyn deur te sny. (7) • Gods kinders afvallig te maak; As ’n mens na hierdie voorbeeld kyk, is dit duidelik dat die woord- ordepatroon tot by frase 5 volgehou is, maar daarna is die bewoording van die inleidende gedeelte vergeet. Dit is ook vir ’n leser moeilik om sulke sinsvoltooiings altyd eers weer saam met die inleidende gedeelte te lees ten einde die sin enduit te volg. 3.2.3 Uitasemsinne Hierdie tipe sinne vermoei die leser en behoort weer bedink te word. Probeer verhoed dat jy jouself as ’t ware in die rede val met addisionele inligting. Sulke onderbrekings strem die sinsvloei. Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 133 ISSN 0258-2279 Publikasiegereed? 3.2.4 Opstapelingtegniek wat oordryf word Artikelskrywers begin ’n sin dikwels met ’n soort “sambreelfrase” of -sin as inleiding en gebruik dan ’n hele aantal uitbreidings van die aan- vanklike gedagte. Hierdie uitbreidings sluit by die inleidende gedeelte aan en moet dit as ’t ware voltooi. Formeel is dit nie verkeerd nie, maar daar is sekere slaggate: as die sambreelfrase of -sin nie die heeltyd in gedagte gehou word nie, kan dit lei tot onder andere woordorde- steurings. 3.2.6 Oorweeg verskillende woordkeusemoontlikhede ’n Skrywer val soms vas in sy voorkeur vir dieselfde woord, maar veral in geskrewe vorm werk dit eentonigheid in die hand. ’n Werkwoord soos volbring kan byvoorbeeld afgewissel word met die volgende, afhangende van die sinskonteks: voltooi, afhandel, afrond, voleindig, volvoer, bereik. In hierdie verband kan ook onthou word dat die eenvoudigste woord- keusemoontlikheid dikwels die mees aangewese keuse is. Vergelyk byvoorbeeld die volgende sinne: God het die aarde gekreëer God het die aarde geskape God het die aarde geskep God het die aarde gemaak 3.2.7 Aanhalings wat nie funksioneel geïntegreer is nie In die onderstaande voorbeeld het die skrywer aanhalings uit ver- skillende tale saamgebondel. Nie alleen is die lees van so ’n stuk moeilik nie; die deurmekaargooi van verskillende tale is ook redelik “onverteer- baar”. Die artikelskrywer kon ewe gemaklik die meeste van hierdie frases in sy eie woorde gestel het. (Vir die doeleindes van hierdie voorbeeld is die oorspronklike outeurs- name vir die bronverwysings verander.) 3.2.5 Varieer die sinskonstruksies In plaas daarvan om te sê: “Die Satan vestig sy eie koninkryk op aarde. Hy probeer verhoed dat die Verlosser gebore word. Die Satan probeer om die verlossingslyn deur te sny”, varieer die sinne om eenselwigheid te voorkom, byvoorbeeld: Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 ISSN 0258-2279 134 Mariana Venter Deur sy verwoestende werk poog Satan daagliks om sy eie koninkryk op aarde te vestig. Ook wil hy verhoed dat die Verlosser gebore word. Die deursny van die verlossingslyn bly die einddoel van Satan se vernietigingswerk. 3.2.8 Lomp en omslagtige sinskonstruksies In onderstaande voorbeeld het die sin so uitgebrei geraak dat sinsdele wat bymekaar hoort, geskei geraak het en sodoende is die sin se vloei en betekenis belemmer. “Meganisasie en outomatisasie kan ook werkhumaniserend van aard wees. Die grassnyeroperateur van die Plaaslike Owerheid se werk is byvoorbeeld deur middel van ’n waentjie, waarop die operateur staan, wat agter aan ’n selfaangedrewe grassnyer gehaak word, gehumaniseer omdat dit die fisiese vermoeienis van die operateur verminder en produktiwiteit verhoog.” “Meganisasie en outomatisasie kan ook werkhumaniserend van aard wees. Die grassnyeroperateur van die Plaaslike Owerheid se werk is byvoorbeeld deur middel van ’n waentjie, waarop die operateur staan, wat agter aan ’n selfaangedrewe grassnyer gehaak word, gehumaniseer omdat dit die fisiese vermoeienis van die operateur verminder en produktiwiteit verhoog.” Ongeredigeerde weergawe “Geloof is ‘in principle something fixed and definite’. Daar is nie iets soos ‘vague and indefinite faith’ nie (Bron A, 1987:23). Werklike geloof wat mense tot ’n kerk saambind, is iets anders ‘dan ja zeggen op de leer van de kerk of instemming betuigen met de inhoud van de Bijbel’ (Bron B, 1976:43). Die Twaalf Artikels is dus as ‘Glaubens- bekenntnis als die formelhafte zusammenfassen des christlichen Glaubens’ en ‘die Richtsnur des Glaubens’ (Bron C, 1981:56) saam met die Wet en die Kategismus gebruik. So het die Twaalf Artikels ‘gleichsam das zweite Dogma der Kirche’ (Bron C, 1981:58) geword. In die krisis van ’n ingrypende reformasie kon gewone mense die belydenisskrifte in ‘a popular movement’ gebruik om geloof ‘from individual, from one family and community to another’ (Bron A, 1987:32) uit te dra”. Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 135 ISSN 0258-2279 Publikasiegereed? • Vermy dit ook om so in oorvloed aan te haal. Jou bladspieël lyk naderhand soos ’n speldekussing van al die aanhalingstekens en jy frustreer jou leser. • Vermy dit ook om so in oorvloed aan te haal. Jou bladspieël lyk naderhand soos ’n speldekussing van al die aanhalingstekens en jy frustreer jou leser. 4. ’n Paar spesifieke jakkalsies in die wingerd ’n Paar moenies • “Dit”: Moenie ’n sin met “Dit” begin nie. Hierdie “Dit” verwys gewoonlik terug na ’n gedagte wat in die vorige sin of sinne gebruik is. Jy as skrywer weet presies waarna hierdie “Dit” verwys. Jou leser moet dikwels raai of kan die verkeerde afleiding maak. Herhaal of omskryf eerder die woord of begrip waarna hierdie “Dit” terugverwys. • “Dus”: Vermy dit om die woord “dus” te dikwels te gebruik. Dus dui gewoonlik op ’n gevolgtrekking wat gemaak word. En jy kan gewoon nie vyf gevolgtrekkings in een paragraaf maak nie. • “Dus”: Vermy dit om die woord “dus” te dikwels te gebruik. Dus dui gewoonlik op ’n gevolgtrekking wat gemaak word. En jy kan gewoon nie vyf gevolgtrekkings in een paragraaf maak nie. • Moenie die passiewe vorm van die werkwoord onnodig gebruik nie. In plaas om te sê “Ons word deur die kruisdood van Christus gered, sê gewoon: “Christus red ons deur sy kruisdood”. • Let op dat die betreklike voornaamwoord “wat” nie in die verkeerde sinsposisie gebruik word nie – dit moet liefs direk na die woord waarop dit betrekking het, gebruik word: Voorbeeld: “Die versoening is reeds in sig, wat Christus vir ons bewerk het”, in plaas van: “Die versoening wat Christus vir ons bewerk het …”. Voorbeeld 3 “Dit word ter oorweging gegee dat die beste belang van die kind juis verg dat in alle aangeleenthede wat hom/haar raak, ’n deeglike oorweging van al hierdie faktore gemaak moet word.” Moontlike wysiging: “Die beste belang van die kind vereis juis dat hierdie faktore deeglik oorweeg word in alle aangeleenthede wat hom/haar raak.” Voorbeeld: • Waak daarteen om onversoenbare woorde saam in ’n sin te gebruik: Voorbeeld 1: “Die hoogtepunt van Christus se lyding was die kruisdood”, in plaas van “Die dieptepunt van Christus se lyding ...”. Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 136 ISSN 0258-2279 Mariana Venter Voorbeeld 2 “Daar moet prioriteit verleen word aan hierdie krisis met die oog op die bereiking van ’n skikking.” “Daar moet prioriteit verleen word aan hierdie krisis met die oog op die bereiking van ’n skikking.” Moontlike wysigings: “Gee prioriteit aan hierdie krisis sodat ’n permanente skikking bereik kan word.” Moontlike wysigings: “Gee prioriteit aan hierdie krisis sodat ’n permanente skikking bereik kan word.” Voorbeeld 2: “Die Israel-Palestynse krisis het ‘n bousteen in ’n ontluikende wêreldkrisis geword.” Die woorde “bousteen” en “ontluikend” het albei positiewe konnotasies wat nie tuishoort in die negatiewe konteks van “krisis” nie. “Die Israel-Palestynse krisis het ‘n bousteen in ’n ontluikende wêreldkrisis geword.” Die woorde “bousteen” en “ontluikend” het albei positiewe konnotasies wat nie tuishoort in die negatiewe konteks van “krisis” nie. • Vermy ’n “deftige” stelwyse – dit is gewoonlik omslagtig: Voorbeeld 1 “Die deklarasie is aanduidend van ’n groeiende bewuswording dat …” “Die deklarasie is aanduidend van ’n groeiende bewuswording dat …” Die sin kan soos volg gewysig word: “Die verklaring dui op ’n groeiende bewuswording dat …” Die sin kan soos volg gewysig word: “Die verklaring dui op ’n groeiende bewuswording dat …” Die sin kan soos volg gewysig word: “Die verklaring dui op ’n groeiende bewuswording dat …” 5. Samevattend Wanneer jy artikel beplan, oorweeg hierdie wenke: • Hou in gedagte wat ’n spesifieke tydskrif verlang. • Lees die stylvereistes. • Laat genoeg tyd vir tegniese afronding. • Wees noukeurig met bibliografiese gegewens. • Jy gaan wyd lees oor die artikelonderwerp. Selekteer egter net die mees tersaaklike inligting en moenie in die saamstel van die uit- eindelike artikel op allerlei afdraaipaadjies ronddwaal bloot omdat jy interessante inligting wil inkorporeer nie. En as jy sulke inligting in ’n voetnoot wil stel, vra jouself af of dit werklik funksioneel is. Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 137 ISSN 0258-2279 Publikasiegereed? • Lees jou eie formulering baie krities. Vra jouself af of ’n oningewyde jou beredenering en formulering sal kan verstaan. • Lees jou eie formulering baie krities. Vra jouself af of ’n oningewyde jou beredenering en formulering sal kan verstaan. • Formuleer so duidelik en so ondubbelsinnig as moontlik. Formuleer so duidelik en so ondubbelsinnig as moontlik. • Hou die taalregister wetenskaplik, maar formuleer helder en verstaan- baar. • Hou die taalregister wetenskaplik, maar formuleer helder en verstaan- baar. • Bly by die fokus en toespitsingspunt van jou artikel-onderwerp. (Kyk onderstaande addendum.) • Bly by die fokus en toespitsingspunt van jou artikel-onderwerp. (Kyk onderstaande addendum.) Om ’n artikel vir ’n akademiese tydskrif te skryf, is ’n veelfasettige proses. ’n Artikel wat egter goed deurdink, logies gestruktureer en tegnies en taalmatig fyn afgerond is, behoort vir die artikelskrywer ’n prioriteit te wees. “Publikasiegereed” impliseer baie ure se nougesette werk. En vir die leser wat so ’n artikel as ’n verfynde eindproduk onder oë kry, behoort die lees daarvan ’n stimulerende ervaring te wees. Behou die fokus van die artikel Op ’n keer het ek ’n artikel aan ’n keurder gestuur. Dit was ’n swaar- wigtige, breedsprakige artikel, vermoeiend wat inhoud en trant betref. Dit was vir die leser moeilik om te besluit wat die outeur eintlik wou sê omdat die artikel nie eintlik ’n spesifieke fokus gehad het nie. Na ’n ruk het ek hierdie brief van ’n keurder gekry; Mev. Venter, ek sien hoegenaamd nie kans om hierdie artikel te beoordeel nie. Hier is my motivering: Die pryswenners onder kunsskilders van die verlede het ons meer as eens getrakteer met massas kos wat uitgebeeld word. As ’n mens voor so ’n skildery staan, vind jou oog nêrens ’n sentrale fokuspunt nie. Jy kan die verskeidenheid eenvoudig nie onder een grond- noemer tuisbring nie. Jy sê vir jouself: Dis tegnies donners goed, maar wanneer gaan ek aan die einde kom van al die informasie waarmee ek gevoer word? ’n Mens kry ongeveer dieselfde ervaring in ’n Barok-kerk. Jy word met ’n spiraalpyler opgesuig na bo, fladder tussen gebeeldhoude engele rond, land in die oorvol koepel tussen heiliges en besluit die geselskap is morbied en gly dan weer met goue ranke na onder – om mislik te raak van al die vloerteëlpatrone. Daar is te veel wat ingeneem moet word en daarom word niks geniet nie. Maar dis goed! Die artikel wat ek moes lees, is ’n uitstalling van geleerdheid in die styl van die agtiende eeu toe hierdie brokaattaal en Kaapse draaie Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 ISSN 0258-2279 138 Mariana Venter nog gepas het. … Die tema van die artikel kon ek nie volg nie – die styl is net te pretensieus. En die gedistilleerde waarheid is altyd eenvoudig. Kernbegrippe: keuringsprosedure van navorsingsartikels navorsingsartikels: aanbiedingswyse teksversorging Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 Key concepts: Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 Literator 22(3) Nov. 2001:123-139 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 139

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/1057/1226

Afrikaans

Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII Naòmi Morgan Departement Afrikaans, Nederlands, Duits & Frans Universiteit van die Vrystaat BLOEMFONTEIN E-pos: [email protected] y BLOEMFONTEIN E-pos: [email protected] From the Temple to the cathedral: the calvary of Louis XVII In 2004, more than 200 years after his death in the Temple prison, the heart of Louis XVII, the successor to France’s last king of the Ancien Régime, Louis XVI, was buried in the royal necropolis of Saint-Denis. Despite numerous publications on the destiny of the Little Prince, the chronology of his short life was not determined by historians and biographers, but by scientists who, in 2000, performed DNA tests on the petrified organ, which was miraculously preserved. Before this date, the biographies of the many pretenders to Louis XVII’s throne (that of Naundorff in particular) were better-known than the life- history of Marie Antoinette’s youngest son. Since then, various publications have changed this state of affairs, including an historical novel by one of France’s most knowledgeable authors on the monarchy of the 17th and 18th centuries and a biographical novel by a member of the Bourbon family. Antonia Fraser’s (2001) biography on Marie Antoinette and Sofia Coppola’s (2006) film on her life have rekindled interest in the events of the French revolution. The story of Louis XVII, who was used as a pawn by the revolutionaries, is one the most tragic of that period in the country’s history. This article provides an overview of key events gleaned from various sources, translated into Afrikaans for the first time. Literator 28(2) April 2007:47-69 ISSN 0258-2279 47 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII 1 Ek bedank graag dr. E.M. Visagie van die Afdeling Frans, UVS, vir die proeflees van die vertalings van Frans na Afrikaans. 2 Die twee spellings van Saint-Denis/Denys in hierdie artikel volg die konvensie van die bronne: eersgenoemde verwys na die Basilika-katedraal, en laas- genoemde na die privaat-organisasie wat omsien na die koninklike nekropolis binne dieselfde katedraal. 3 C’est ici que le petit prince a apparu sur terre, puis disparu. [...] Et, s’il vous arrive de passer par là, je vous en supplie, ne vous pressez pas, attendez un peu juste sous l’étoile! (Alle vertalings uit Frans na Afrikaans deur N. Morgan.) 4 Die Tempeltronk in Parys was oorspronklik ’n dertiende-eeuse Tempelier- klooster wat ook as vesting gebruik is. Gedurende die Rewolusie is die koninklike familie daar gevange gehou. Opsomming Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII1 In 2004, meer as 200 jaar na sy dood in die Tempeltronk, is die hart van Lodewyk XVII, die troonopvolger van die laaste Franse koning van die Ancien Régime, Lodewyk XVI, in die koninklike nekropolis van Saint-Denis2 te ruste gelê. Ten spyte van ’n groot aantal publikasies oor die lot van die Klein Prinsie, was dit nie historici en biograwe wat uiteindelik die chronologie van sy kort lewe vasgelê het nie, maar wetenskaplikes wat in 2000 DNS-toetse uitgevoer het op die versteende orgaan, wat won- derbaarlik bewaar gebly het. Voor hierdie datum was die biografieë van die vele aanspraakmakers op die troon van Lodewyk XVII (veral dié van Naundorff) meer bekend as die lewensgeskiedenis van Marie Antoinette se jongste seun. Sedertdien het verskeie publikasies die lig gesien, onder andere ’n historiese roman deur een van Frankryk se grootste kenners van die sewentiende- en agtiende-eeuse monargie, en ’n biografiese roman deur ’n lid van die Bourbon-familie. Antonia Fraser (2001) se biografie oor Marie Antoinette en Sofia Coppola (2006) se film oor haar lewe het opnuut belang- stelling aangewakker in die gebeure van die Franse Rewolusie. Die verhaal van Lodewyk XVII, wat as ’n pion deur die rewolusionêre gebruik is, is een van die mees tragiese van daardie tydperk in die geskiedenis. In hierdie artikel word ’n oorsig gegee van daardie sleutelgebeure, afkomstig uit verskeie bronne wat vir die eerste keer in Afrikaans vertaal is. Dis hier waar die klein prinsie op aarde verskyn en toe weer verdwyn het. […] As jy miskien daarlangs gaan, moet asseblief nie haastig wees nie, talm ’n rukkie onder die ster!3 (De Saint-Exupéry, 1979) 1 Ek bedank graag dr. E.M. Visagie van die Afdeling Frans, UVS, vir die proeflees van die vertalings van Frans na Afrikaans. 2 Die twee spellings van Saint-Denis/Denys in hierdie artikel volg die konvensie van die bronne: eersgenoemde verwys na die Basilika-katedraal, en laas- genoemde na die privaat-organisasie wat omsien na die koninklike nekropolis binne dieselfde katedraal. 3 C’est ici que le petit prince a apparu sur terre, puis disparu. [...] Et, s’il vous arrive de passer par là, je vous en supplie, ne vous pressez pas, attendez un peu juste sous l’étoile! (Alle vertalings uit Frans na Afrikaans deur N. Morgan.) Literator 28(2) April 2007:47-69 48 ISSN 0258-2279 Naòmi Morgan 5 ’n Term wat gebruik word om Frankryk se monargistiese politieke régime vanaf April 1814 tot Julie 1830 te beskryf. 1. Inleiding Op 8 Junie 2004 is die hart van Lodewyk-Karel van Bourbon tydens ’n plegtige seremonie in die Saint-Denis-katedraal in Parys, in die mausoleum van die Franse konings ter aarde bestel – 200 jaar na sy dood. Na die teregstelling van die koning op 21 Januarie 1793, is die enigste oorlewende seun van Lodewyk XVI en Marie Antoinette op beskeie wyse as Lodewyk XVII deur familielede in die Tempeltronk4 erken. Sy “troonsbestyging” is verwelkom deur onder andere Spanje, Engeland, Oostenryk, Rusland, die Verenigde State van Amerika en die Pous. Dit sou Lodewyk-Karel se enigste eerbetoon wees. Sy liggaam is op 10 Junie 1795 om nege-uur die aand in ’n ongemerkte graf in die Sainte-Marguerite-begraafplaas (wat vandag onder die Saint-Bernard-straat lê) begrawe. Kort daarna is hy “gereïnkarneer” deur ’n horde vals kroonprinse (honderd-en-een, volgens die webwerf van die Mémorial de France à Saint-Denys; Cadbury, 2002:218 verwys selfs na ’n “Dauphin epidemic”) wat sou aandring op ’n onderhoud met Marie-Thérèse of Madame Royale, sy enigste oorlewende suster. Dit sou die hoop van ’n wonderwerk by koningsgesindes en Europese anti-rewolusionêre magte laat op- vlam, naamlik dat die tempelweeskind nie dood was nie, dat dit moontlik was om die tyd terug te draai en te verhinder, soos die Franse spreekwoord lui, dat die Rewolusie sy kinders, en veral Die Kind, eet. Op agt jaar het Lodewyk-Karel as adellike en koninklike die ergste misdaad gepleeg deur ’n leuen te vertel en sodoende sy moeder en tante te verraai. Sy getuienis teen veral sy moeder (wat aan hom voorgesê is deur dieselfde rewolusionêre wat die seuntjie op 3 Julie 1793 van haar weggeskeur het) was bedoel om die beeld van ’n skaamtelose, losbandige vrou verder te versterk. Marie-Thérèse, wat in 1814 met die Restauration5 na Frankryk sou terugkeer, sou nooit vergeet dat haar broer se woorde hulle moeder en tante na die guillotine gestuur het nie. 4 Die Tempeltronk in Parys was oorspronklik ’n dertiende-eeuse Tempelier- klooster wat ook as vesting gebruik is. Gedurende die Rewolusie is die koninklike familie daar gevange gehou. 5 ’n Term wat gebruik word om Frankryk se monargistiese politieke régime vanaf April 1814 tot Julie 1830 te beskryf. 1. Inleiding Literator 28(2) April 2007:47-69 49 ISSN 0258-2279 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII Die seremonie van 2004 het gevolg op die uitslae van DNS-toetse in 2000 wat bewys het dat die hart, wat tydens die lykskouing op 9 Junie 1795 deur dr. Pelletan6 gesteel is, geneties tot die Bourbon- Habsbourg-lyn behoort. Die lot van Lodewyk-Karel is een van die Rewolusie se mees tragiese verhale. 6 Die chirurg Philippe-Jean Pelletan is kort voor Lodewyk-Karel se dood deur die rewolusionêre Comité de sûreté as die kroonprins se arts aangewys. 7 Die Rewolusionêre vergadering wat op 21 September 1792 in die lewe geroep is, die Eerste Republiek uitgeroep het en Frankryk regeer het tot 26 Oktober 1795. 2. Kroniek van ’n vroeë dood Daar bestaan verskeie portrette van Lodewyk-Karel van Bourbon, waarvan sommige selfs geteken is tydens sy gevangenskap in die Tempeltronk. Daar is Kucharski se portret van ’n jong volwassene in uniform (sien portret 1 aan die einde van hierdie artikel), ’n pragtige portret deur David (portret 2) en een deur Vien (portret 3) wat in die Tempeltronk geskilder is: Lodewyk-Karel is skaars herkenbaar, sy wenkbroue is gelig soos iemand wat permanent op sy hoede is, en die streng haarstyl van ’n vyftiende-eeuse Florentynse edelknaap kontrasteer met sy verwilderde uitdrukking. Die mees verontrus- tende beeld is egter die sepia-portret wat Moriès (portret 4) in die Tempeltronk geskilder het van ’n volwasse gesig wat byna agter die kraag van ’n kindermantel verberg word. Hoewel die maak van afbeeldings binne die Tempeltronk verbode was, is die meeste van hierdie portrette in opdrag van die rewolusionêre Convention7 ge- doen, miskien om die publieke mening met die beeld van ’n verswakte, gedegenereerde kroonprins te beïnvloed. Lodewyk-Karel van Bourbon sou ’n kwart van sy lewe in die tronk deurbring. Hy sou nooit die troon bestyg nie. Van sy geboorte af is die kind omring deur goewernantes, hofdames, geselskapsdames, kleedsters en voedsters. Sy opvoeding was modern vir daardie tyd en sosiale klas: teen die tradisie in sou albei sy ouers waak oor sy skoling en welstand. Gedurende sy leeftyd was daar reeds botsende berigte oor sy gesondheid: die enfant de paysan of “boerseun” (volgens Mercy-Argenteau, die Oostenrykse ambassadeur in Frank- ryk; Petrie, 1995:21) is ook beskryf as “ragities”, ’n “sifilislyer” (’n xe- nofobiese verwysing na sy Habsburgse herkoms) en selfs as “epilepties” (volgens sy moeder het hy “sedert sy inenting [teen pokke] senu-aanvalle gekry wat soos epilepsie lyk”; Petrie, 7 Die Rewolusionêre vergadering wat op 21 September 1792 in die lewe geroep is, die Eerste Republiek uitgeroep het en Frankryk regeer het tot 26 Oktober 1795. Literator 28(2) April 2007:47-69 50 ISSN 0258-2279 Naòmi Morgan 1995:63). Verbasend genoeg het sy fisiese en psigiese gesondheid staande gebly tydens dramatiese gebeure in sy lewe. 8 Marie-Thérèse Louise de Savoie-Carignan, een van Marie Antoinette se beste vriendinne, wat gedurende die September 1792-massamoorde wreedaardig ge- martel en om die lewe gebring is. 9 […] jamais ce piton n’avait été destiné à l’habitation. C’était d’abord un mirador. Puis un coffre-fort. On y entassait des lingots, des archives … Literator 28(2) April 2007:47-69 2. Kroniek van ’n vroeë dood Hierdie gebeure was onder andere die koninklike familie se gedwonge vertrek van Versailles na Parys in 1789; die vlug na Varennes en die moeilike terugkeer na die Franse hoofstad nadat die ontsnappings- poging gefnuik is; die gepeupel se bestorming van die Tuileries terwyl Marie Antoinette met haar twee oorblywende kinders onder ’n tafel weggekruip het; die opsluiting in die Tempeltronk en die makabere parade van terreurslagoffers voor hulle tronkvensters, waarvan die skokkendste die erbarmlike oorblyfsels van die prinses van Lamballe8 was. Die klam, bedompige toring, die kind se nuwe tuiste, het uiteindelik sy brose gestel verswak. Die beskrywing van die historiese romanskryfster Françoise Chandernagor (2002:36) lui soos volg: dit was nooit die bedoeling dat hierdie bergtop bewoon moes word nie. Dit was eers ’n uitkyktoring. Toe ’n brandkluis. Dit was ’n opgaarplek vir goudstawe en argiewe …9 Hier sou Lodewyk-Karel leer om eensaamheid te verduur. In die Tempeltronk het Lodewyk XVI aanvanklik vir hom lees-, skryf- en aardrykskundelesse gegee wanneer die gesin met etenstye bymekaar gekom het. Vanaf 11 Desember 1792 is Lodewyk XVI van sy gesin en veral van sy seun afgesonder. “Klein Lodewyk”, ’n intelligente, ondeunde, blonde seuntjie met blou oë, die enigste lid van die koninklike familie wat die volk se hart kon vermurwe, moes aanleer om geluidloos te lewe en hy sou uiteindelik ’n uiters senuweeagtige kind word. Aanvanklik is ’n uur wandeltyd aan die gevangenes toegestaan, ’n toegewing wat later teruggetrek is. Gevolglik kon Lodewyk-Karel op tienjarige ouderdom nie meer loop nie. Die laaste van sy bewaarders moes hom buite in die arms ronddra nadat sekere toegewings weer na Robespierre se dood gemaak is. Die tweede deel van sy biografie vertel die verhaal van ’n eensame, mishandelde kind. Pogings om die Bourbons te bevry (deur onder andere Toulan, die Baron van Batz, maarskalk Jarjayes en Lady Charlotte Atkins), sou misluk. Louis d’Andigné (1765-1857), ’n Literator 28(2) April 2007:47-69 51 ISSN 0258-2279 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII kontra-rewolusionêre generaal uit die Vendée, het vanaf 1794 tot 1795 maniere ondersoek om die kind te bevry, maar het gou besef dat dit nooit sou slaag nie. Indien Lodewyk XVII sou sterf, sou sy ooms, Provence en Artois, aanspraak kon maak op die troon. Daar was selfs onverifieerbare gerugte dat Provence ’n komplot gesmee het om die kroonprins om die lewe te bring. 2. Kroniek van ’n vroeë dood Hoewel daar na 1793 nog “Lank lewe Lodewyk XVII!” langs die valbyl gehoor is, is Lodewyk-Karel deur almal in die steek gelaat. Sy naasbestaandes was onseker of hy nog lewe; die Parysenaars het hom die laaste keer in Junie 1793, op pad na die Tempeltronk, gesien. Miskien het die lot van ’n “verraaier” niemand meer geïnteresseer nie. Daar is verskeie bronne wat Lodewyk-Karel se sogenaamde “her- opvoeding” deur die skoenmaker Antoine Simon en sy vrou Marie- Jeanne dokumenteer. Daar kan met ’n paar voorbeelde volstaan word om ’n beeld van die Simon-egpaar te skets. Deur hulle toedoen ondergaan Lodewyk-Karel ’n metamorfose: sy rouklere word deur ’n Jakobynse uniform vervang en sy aristokratiese krulle word afgesny. Die rewolusionêre Convention se vrygewigheid ten spyt, word Lodewyk-Karel se klere al hoe minder gewas, sodat hy later oortrek is van ongediertes. Hy moet sy vader se lesse “afleer” (bladsye uit sy boeke word gebruik om Antoine se pyp aan te steek) en vulgêre soldateliedjies memoriseer. Na drie maande van dreigemente en vernederings was sy denkbeelde só vervorm dat hy “erken” het (deur die gebruik van onwaarskynlike terme soos “her- haaldelike bloedskande”, wat onnatuurlik geklink het in die mond van ’n agtjarige kind) dat hy sedert sy sesde jaar seksueel deur sy moeder misbruik is. Gedurende sy “regeringstydperk” het die jong “koning” net een dokument geteken, naamlik sy aanklag teen Marie Antoinette. Lode- wyk-Karel se oefeningboeke toon dat hy ’n mooi handskrif gehad het; op die verdoemende dokument wat sy moeder na die guillotine sou stuur, is niks daarvan te bespeur nie. Dié agteruitgang is waarskynlik toe te skryf aan vrees of dronkenskap. Marie-Thérèse skryf in haar Mémoire (Cadbury, 2002:116): Simon made him eat horribly and forced him to drink much wine, which he detested. All this gave him a fever ... and his health became totally out of order. Ná Marie Antoinette se teregstelling in Oktober 1793, was die klein prinsie se enigste beloning vir sy verraad ’n verlaging in status: die koning van Frankryk sou soos ’n kneg stewels poets, bedpanne leegmaak en mense aan tafel bedien. Die sieklike seun se tydsaam- Literator 28(2) April 2007:47-69 52 ISSN 0258-2279 Naòmi Morgan heid is gestraf met skoppe en slae. Hy sou al hoe minder praat, en uiteindelik byna afaties word. […] un vice scrofuleux, existant depuis longtemps. 12 La maladie était la seule coupable; une maladie informe et mystérieuse qui existait depuis longtemps dans ce corps inconnu, bien avant son arrivée à la prison. C’était d’ailleurs la même tuberculose osseuse qui avait emporté son frère en 1789, d’une contagion héréditaire à l’autre, il n’y avait que l’épaisseur du sang. 11 En latin, “scrofulae” signifie écrouelles. Le sacre donnait au roi le pouvoir de guérir cette maladie très répandue dans le royaume. L’enfant Capet a succombé à ce vice scrofuleux qu’il aurait dû guérir. Bien plus que de maladie, Louis XVII est mort de n’avoir pas su qu’il était roi. 2. Kroniek van ’n vroeë dood Toe die Simon-egpaar op 19 Januarie 1794 die Tempeltronk se diens verlaat het, het ’n legende ontstaan waarvolgens die kroonprins gered is deur sy bewaarder, wat hom in ’n wasgoedmandjie sou versteek het (’n onmoontlike scenario in die lig van die streng, onafgebroke bewaking van die potensiële troonopvolger; in September 1794 was daar byvoorbeeld, volgens Cadbury, 2002:155, vyfhonderd wagte om Lodewyk-Karel en sy suster te bewaak). Niemand sou Antoine se pos vul of ver- antwoordelikheid aanvaar vir die agtjarige seuntjie wat voortaan soos ’n gewone misdadiger behandel sou word nie: Louis-Charles was to have all semblance of humanity stripped from him and had to face the most nightmarish treatment possible for a young child. As security was greatly increased around him, the child was effectively entombed alive (Cadbury, 2002:137). Ná Robespierre se val in Julie 1794 is Lodewyk-Karel se kamerdeur uiteindelik oopgemaak. Die simpatieke nuwe bewaarder, Laurent, het verdunde sop voorgeskryf, en velroom vir die sterwende kind se ekseem. Lodewyk-Karel het toe nog nie geweet dat sy moeder en tante intussen tereggestel is nie. Op 8 Junie 1795, teen kwart voor drie die middag, het hy volgens oorlewering vir sy laaste bewaarder, Lasne, gefluister dat hy iets gehad het om vir hom te sê, maar “Meneer Karel” is kort daarna oorlede. Marie-Thérèse, wat in ’n sel bokant dié van haar broer aangehou is, was onbewus van die lykskouing wat die artse besig was om op haar broer uit te voer. Sy is nie gevra om die liggaam uit te ken nie: sy was nie mondig nie, en die dekreet waarvolgens broer en suster verbied is om mekaar te sien, was steeds van krag. Sy sou eers op 20 Julie 1795 van haar broer, moeder en tante se dood hoor. Haar bondige beskrywing van sy lyding en dood in haar Mémoire (“I believe that no researches can show such barbarity to any other child”, aangehaal in Cadbury, 2002:155) is waarskynlik gebaseer op gesprekke met bewaarders (veral Lasne en Gomin). Die twee artse (Jean-Baptiste-Eugénie Dumangin en Philippe-Jean Pelletan, by- gestaan deur hulle kollegas Lassus en Jeanroy) het tot die ge- volgtrekking gekom dat die kind dood is aan ’n “kliersiekte waaraan hy lank reeds gely het”10 (Petrie, 1995:247). 2. Kroniek van ’n vroeë dood ’n Bourbon- 10 Literator 28(2) April 2007:47-69 ISSN 0258-2279 53 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII afstammeling sou in 2001 opmerk dat dit ’n hoogs simboliese diag- nose was: Die Latynse term ‘scrofulae’ beteken skrofulose. ’n Gesalfde koning het die vermoë gehad om hierdie siekte, wat wydver- spreid in die koninkryk voorgekom het, te genees. Die Capet- seun het beswyk aan ’n kliersiekte wat hy self sou kon genees. Lodewyk XVII is nie dood aan ’n siekte nie; hy is dood omdat hy onbewus van sy koningskap was11 (De Bourbon Parme, 2001:104). Die lykskouingverslag verwys na ’n abnormale groeiproses: Lodewyk-Karel het ’n tenger borskas, uitermate lang arms en uit- groeisels aan sy bene gehad; hierdie misvormde liggaam sou vir die rewolusionêre die inkarnasie wees van ’n regeringsvorm wat na 1 000 jaar tot ’n einde gekom het. Die verslag het die Rewolusie vry- gespreek van alle blaam, asook van die klag van kinder- mishandeling: Die enigste skuldige was die siekte self; ’n vae, geheimsinnige siekte wat lank reeds deel was van hierdie onbekende liggaam, selfs voordat hy in die tronk opgesluit is. Dit was trouens dieselfde beentering waaraan sy broer in 1789 oorlede is; die oorerflike infeksie is maar net van een kind na die volgende oorgedra12 (De Bourbon Parme, 2001:232). Jeanroy, wat geassisteer het, het wel ’n betekenisvolle opmerking oor Lodewyk-Karel se brein gemaak: [...] in more than forty years’ exercise of his art, he had never seen the brain so well developed in a child that age (Cadbury, 2002:164). Op 29 Maart 1817 (dus gedurende die Restauration) het Pelletan ’n verklaring in die teenwoordigheid van die Minister van Justisie, E.D. Pasquier, onderteken waarvan die terminologie aansienlik verskil 54 Literator 28(2) April 2007:47-69 ISSN 0258-2279 Naòmi Morgan het van die rewolusionêre woordeskat wat die kind gedurende sy gevangeskap moes aanhoor. Pelletan verwys daarin na die “deurlugtige spruit”, “koninklike kind” en “jong koning” 13 (Petrie, 1995:247) wat weens mishandeling aan sy “skrofuleuse toestand”14 (Petrie, 1995:248) beswyk het. Pelletan bely ook sy orgaanroof: “[…] ek was stoutmoedig genoeg om die hart te buit. Ek het dit in die saagsels gerol waarmee die tafel bedek was en dit in my sak ge- druk”.15 Sy bedoeling was om dit te “bewaar as ’n kultusvoorwerp, vir vereringsdoeleindes”16 (Petrie, 1995:248). 2. Kroniek van ’n vroeë dood Sodoende het Pelletan onbedoeld ’n eeu oue Franse ritueel uitgevoer: For centuries it had been a tradition for the heart of a king to be embalmed and placed in the crypt of Saint Denis. It seems likely that Pelletan wanted to conserve this important relic of what he believed would be the last little king of France – after all, Louis XVI had been beheaded, his brothers had fled and the Republic was established (Cadbury, 2002:167). Die hart is in gedistilleerde wyngees gedompel en die fles op die hoogste rak in Pelletan se studeerkamer versteek waar die on- gebalsemde, vergete orgaan mettertyd kliphard geword het. Literator 28(2) April 2007:47-69 13 illustre rejeton, royal enfant, jeune roi. 17 Die régime waarvolgens Frankryk vanaf 26 Oktober 1795 tot 9 November 1799 regeer is. Daarna is dit vervang deur die Consulat. 3. Die koning is nie dood nie, lank lewe die klein koning Daar is drie verskillende datums by die Lodewyk-Karel-raaisel be- trokke: die amptelike datum, waarvolgens die kroonprins op 8 Junie 1795 in die Tempeltronk oorlede is; ’n beweerde sterfdatum in 1794, waarna sy plek ingeneem is deur ’n plaasvervanger wat in 1795 die lewe gelaat het; laastens het die kroonprins (volgens die oor- lewingsteorie) glad nie in die Tempeltronk gesterf nie en leef die Franse monargie deur sy nasate voort. Die verskillende hipoteses oor die dood van Lodewyk XVII kan kortliks soos volg uiteengesit word (Petrie, 1995:11-12): • Die amptelike doodsertifikaat (gedateer 8 Junie 1795) weerspieël die historiese werklikheid: Lodewyk XVII is dus wel in die Tempel- tronk oorlede. • Die amptelike doodsertifikaat (gedateer 8 Junie 1795) weerspieël die historiese werklikheid: Lodewyk XVII is dus wel in die Tempel- tronk oorlede. 13 illustre rejeton, royal enfant, jeune roi. 14 état scrophuleux. 15 [...] j’osai m’emparer du cœur. Je le roulai dans le son qui couvrait la table et je le serrai dans ma poche. 15 [...] j’osai m’emparer du cœur. Je le roulai dans le son qui couvrait la table et je le serrai dans ma poche. 16 […] conserver comme un objet de culte et de vénération. Literator 28(2) April 2007:47-69 ISSN 0258-2279 55 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII • Die kroonprins het aan siekte en mishandeling beswyk; ’n plaas- vervanger het sy plek ingeneem. (Hierdie teorie berus op die ontdekking van ’n kindergeraamte wat aan die voet van die Tempeltronk in ongebluste kalk begrawe is.) • Die kroonprins is waarskynlik vóór 1794 ontvoer; een of meer plaasvervangers het sy plek ingeneem. (Hierdie weergawe berus op ’n vergadering van die Directoire17 wat in 1796 in die geheim gehou is; in 1920 is bewys dat die daaropvolgende “verslag” ’n vervalsing was.) • Lodewyk XVII het ’n nuwe identiteit aangeneem, dié van Carl Wilhelm Naundorff. • Naundorff is die Pruisiese soldaat Carl Benjamin Werg en dus ’n bedrieër. • Naundorff is die Pruisiese soldaat Carl Benjamin Werg en dus ’n bedrieër. 18 Die begraafplaas van die Heilige Marguerite. • Naundorff is ’n bedrieër. • Naundorff is ’n bedrieër. Daar is verskeie opgrawings in die Sainte-Marguerite-begraafplaas gedoen waar Lodewyk XVII vermoedelik ter aarde bestel is: tussen 1805 en 1809, in 1816, 1846, 1894, 1904, 1970 en in 1979 – maar almal sonder sukses. Die verskyning van Regnault-Warin se roman, Le cimetière de la Madeleine,18 het bygedra tot die legende dat die klein prinsie die Rewolusie oorleef het. Hierdie legende was die inspirasie vir ’n verskeidenheid boeke en gravures oor dié onder- werp: [...] en als hij gered was, dan was de moord niet gepleegd. Zou hij zich nu bekendmaken, dan werd de schuld van wie hem erkenden gedelgd en daalde een miraculeuze kwijtschelding op het rouwmoedige Frankrijk neer (Zaal, 1995:42). Die meeste tekste wat op verifieerbare bronne gebaseer was (soos dié van die historikus Alcide de Beauchesne) sou eers vanaf 1850 verskyn, sodat vals aanspraakmakers op die troon meer as ’n halfeeu lank carte blanche gehad het. Die geskiedenis sou veral die name van die bedrieërs Jean-Marie Hervagault, Mathurin Bruneau en die Baron van Richemont onthou. Mélanie en Maximin, kinders uit Grenoble, het voorgegee dat die Heilige Maria by La Salette geheime inligting oor Lodewyk XVII aan hulle toevertrou het. Karl 18 Die begraafplaas van die Heilige Marguerite. 18 Literator 28(2) April 2007:47-69 ISSN 0258-2279 56 Naòmi Morgan Wilhelm Naundorff sou homself laat herdoop as Karel-Lodewyk van Bourbon: die inversie van die voorname was ’n idee van sy monargistiese vriende. Toevallig was dit ook die naam wat in Regnault-Warin se roman gebruik word. Naundorff (wie se moedertaal Duits was) is die eerste bedrieër in die geskiedenis wat die vertroue kon wen van mense wie se taal hy nie eens gepraat het nie – sodanig dat tolkdienste nodig was. Sy Frans was ’n brabbeltaal, terwyl Lodewyk XVII dit gepraat en gehoor het tot sy tiende lewensjaar. Met sy kastaiingbruin krulhare en grys oë het Naundorff nie juis na die kroonprins gelyk nie; wat veral opval- lend was, was die afwesigheid van enige Habsburgse gelaatstrekke of die Bourbonse neus (Petrie, 1995:140). In teenstelling hiermee verwys Cadbury (2002:257) na Naundorff se “remarkable physical resemblance to the Bourbons”. Petrie het sy Ph.D. verwerf met ’n studie oor Naundorff en het die DNS-toetse geïnisieer wat tot die oplossing van die Lodewyk XVII-raaisel gelei het. • Naundorff is ’n bedrieër. Cadbury (2002:224) gee besondere erkenning aan Petrie in haar biografie, maar verklaar desnieteenstaande: his credentials were to prove so compelling that he effectively founded a rival royal dynasty and his case was to be more disturbing to Marie-Thérèse than any of the others. Naundorff en Lodewyk XVI het wel ’n belangstelling in uurwerke gedeel: in Duitsland het Naundorff horlosies op straat verkoop. Gedurende die Ancien régime het die aristokratiese Bourbon-profiel die waarde van die Franse geldeenheid gewaarborg; in 1824 is Lodewyk XVI se “seun” weens geldvervalsing gearresteer. In 1825 gebruik hy vir die eerste keer die naam Ludwig Bourbon, foneties gespel as “Ludewig Burbong” (Petrie, 1995:117). Vervolgens sou die doopname van sy aansienlike kroos sy metamorfose as Franse kroonprins bevestig: Amélie (Marie-Thérèse se skuilnaam op die vlug na Varennes), Karl Eduard (verfrans tot Karel Édouard) en Berta Juliane. Vanaf 1829 word die Habsburgse assonansie duidelik hoorbaar: Marie Antoinette, Ludwig Karl en Maria Theresa. Lodewyk XVI was ’n begaafde slotmaker; sy “seun” Naundorff was ’n ontwerper van onsinkbare militêre skepe en vuurspuwende torings. In 1845 vestig hy hom in die Nederlande, waar hy sy “Bourbonse bom” demonstreer voor offisiere van die Militêre Akademie van Breda. Hy word ’n goed-besoldigde pos in Rotterdam aangebied, maar sterf skaars vier maande later (waarskynlik aan tifuskoors). Sy grafsteen in Delft (wat sedert 2000 apokrief is, net soos dié van die Baron van Richemont naby Lyon) lees: “Hier rus Literator 28(2) April 2007:47-69 57 ISSN 0258-2279 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII Lodewyk XVII, koning van Frankryk en Navarre, gebore te Versailles op 27 Maart 1785, oorlede te Delft op 10 Augustus 1845”.19 (De Bourbon Parme, 2001:29) Volgens sy Nederlandse doodsertifikaat was Naundorff inderdaad Lodewyk XVII. Sy nasate het hulle aan- vanklik in Nederland gevestig en daarin geslaag om hulle geleende “Bourbon”-naam te wettig. Die Naundorff-mite word in stand gehou deur die publikasies van die Librairie de la Survivance in Saint- Sulpice, Parys, en deur die Institut Louis XVII wat in 1990 in die Rue des Moines, Parys, gestig is. Sedert 2000 word Naundorff se verhaal eerder as ’n anekdote beskou en sy ondersteuners byna as ’n sekte. Historici en biograwe het talle publikasies oor die Naundorff-geval die lig laat sien: in sy proefskrif20 van 1995 maak Petrie ’n lys van 2 000 boeke en artikels oor hierdie onderwerp. 19 Ici repose Louis XVII, roi de France et de Navarre, né à Versailles le 27 mars 1785, décédé à Delft le 10 août 1845. 20 Universiteit van Groningen, Nederland. 22 Il n’existe donc aucune possibilité d’erreur: le cœur expertisé en 2000 est bien celui de Louis XVII, âgé de dix ans et mort à la prison du Temple après une captivité de trois ans dont Françoise Chandernagor a fait récemment un récit bouleversant dans son roman La chambre. Et tout le reste est littérature ... (Mémorial, 2004). Daar bestaan dus geen moontlikheid van ’n vergissing nie: die hart wat in 2000 ondersoek is, is definitief dié van die tienjarige Lodewyk XVII wat in die Tempeltronk oorlede is na ’n gevangeskap van drie jaar. Françoise Chandernagor het onlangs dié aangrypende verhaal vertel in “Die kamer”. Die res is egter fiksie. • Naundorff is ’n bedrieër. Naundorff self sou geen “openbarings” maak wat nie na kontemporêre publikasies herlei kon word nie; sy grondige kennis van die tuine van Versailles, die binnekamer van Marie Antoinette se kamer en sy beskrywing van een van Lodewyk-Karel se kinderjassies het wel beïndruk. Bewerings dat hy sekere van Marie Antoinette se briewe asook Lodewyk XVI se trouring en seël in sy besit gehad het, kon nooit gestaaf word nie. Die Engelse aktrise Charlotte Atkyns-Walpole is een van die talle ondersteuners van die Franse monargie wat hulle persoonlike fortuin gebruik het om die Bourbons van die guillotine te red en is sodoende deur genadelose opportuniste (wat meer in hulle geld as in ontsnappingspogings belang gestel het) uitgebuit. Lodewyk XVII se twee ooms, wat as Lodewyk XVIII en Karel X sou regeer, was nie haastig om die raaisel van die Tempelweeskind op te los nie – indien die kroonprins nog gelewe het, sou dit hulle die troon kos. Hulle het ook gesloer om monargiste soos Atkyns-Walpole en Albouys (’n regter van Cahors en later ’n Naundorff-ondersteuner) te vergoed vir die koste wat hulle aangegaan het om die kind (of sy liggaam) te vind. Kort ná sy terugkeer uit ballingskap in Mei 1814, laat Lodewyk XVIII die (moontlike) oorblyfsels van sy broer en skoonsuster opgrawe en in die koninklike grafkelder van Saint-Denis herbegrawe. In Januarie 1815 word sy minister van binnelandse sake, die Hertog van Vaublanc, beveel om ’n ondersoek te loods na 19 Literator 28(2) April 2007:47-69 ISSN 0258-2279 58 Naòmi Morgan die lot van Lodewyk XVII. Danksy die pleidooie van Chateaubriand21 in die Chambre des Pairs (Franse Senaat) op 9 Januarie 1816, neem opgrawings in die Sainte-Marguerite- begraafplaas ’n aanvang op 21 Februarie 1816, maar sonder sukses. Die liggaam het vir altyd in ’n ongemerkte graf verdwyn. In 1832 spreek Chateaubriand in ’n brief aan Albouys die mening uit dat Lodewyk XVII waarskynlik lank reeds dood was en nooit sy identiteit sou kon bewys indien hy nog gelewe het nie. Die sterfdatum van Lodewyk XVII is nie in die Restauration se rou- kalender van die Ancien Régime herdenk nie; ’n gedenkteken vir die kroonprins is wel bestel, maar het nooit gerealiseer nie. 21 François René de Chateaubriand, Franse skrywer, ambassadeur en minister van buitelandse sake gedurende die Restauration. 4. Van biografie tot historiese roman Daar is min biografieë oor Lodewyk XVI, maar ’n oorvloed daarvan oor sy seun Lodewyk-Karel, hoewel dit in baie gevalle dié van vals kroonprinse is. Navorsing oor die lot van Lodewyk XVII is bemoeilik deur die verdwyning van een van die belangrikste bronne, die Tempeltronkregister, ná 8 April 1796, toe Étienne Lasne (die laaste bewaarder van Lodewyk XVII) dit aan die Minister van Binnelandse Sake, Bénézech, oorhandig het. Historici en historiese romanskrywers staan voor dieselfde uit- daging, naamlik om figure uit die geskiedenis en hulle tydperk te laat herleef. Op die webwerf van die Mémorial22 word Françoise Chandernagor se La chambre (wat as “roman” op die omslag van die 2002-Gallimard uitgawe getipeer word) in dieselfde asem as die DNS-resultate van 2000 genoem. Die terreine van die historikus en die historiese romanskrywer oorvleuel uiteraard, soos blyk uit die spesiale uitgawes van akademiese tydskrifte rondom hierdie tema (vgl. bronne aangehaal in Morgan, 2001). 21 François René de Chateaubriand, Franse skrywer, ambassadeur en minister van buitelandse sake gedurende die Restauration. 22 Il n’existe donc aucune possibilité d’erreur: le cœur expertisé en 2000 est bien celui de Louis XVII, âgé de dix ans et mort à la prison du Temple après une captivité de trois ans dont Françoise Chandernagor a fait récemment un récit bouleversant dans son roman La chambre. Et tout le reste est littérature ... (Mémorial, 2004). Daar bestaan dus geen moontlikheid van ’n vergissing nie: die hart wat in 2000 ondersoek is, is definitief dié van die tienjarige Lodewyk XVII wat in die Tempeltronk oorlede is na ’n gevangeskap van drie jaar. Françoise Chandernagor het onlangs dié aangrypende verhaal vertel in “Die kamer”. Die res is egter fiksie. Literator 28(2) April 2007:47-69 59 ISSN 0258-2279 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII ’n Historiese en ’n biografiese roman deur twee Franse vroue- skrywers sou uiteindelik die volle verhaal van Frankryk se mees tragiese kroonprins vertel. 23 D’ailleurs, il n’entrera pas dans l’Histoire comme le fils de ses parents, il y entrera comme le fils de ces murs: on dira “l’Enfant de la Tour”, “l’Enfant du Temple” … 4. Van biografie tot historiese roman Chandernagor (2002:210) skilder die portret van ’n weeskind wie se ouers deur die vier mure van ’n tronkkamer vervang word en waar hy in donker afsondering die laaste maande van sy lewe deurbring: Chandernagor gee ’n literêre ekwivalent van Lodewyk-Karel se fisiese en sielkundige lyding en illustreer deur middel van die tema van verlies hoe hy geleidelik sy menslikheid verloor: die vier hoof- deugde (regverdigheid, krag, matigheid, behoedsaamheid) wat sy vroeë opvoeding gekenmerk het, het hulle betekenis verloor; sy verlede is ’n verbode onderwerp; die buitewêreld is onbegaanbare terrein; herinnerings aan sy geliefde vader vervaag (“hy kan nie meer die kleur van sy oë onthou nie, maar wat sy buitelyn betref, meen hy dat daar miskien ’n ronding onder sy baadjie was” 24 (Chandernagor, 2002:32); hyself is naamloos (“hy het nie ’n naam gehad nie. In elk geval nie ’n naam waarvan hy absoluut seker was nie, een wat almal tegelykertyd sou tevrede stel nie”25 (Chander- nagor, 2002:25). De Bourbon Parme (2001), ’n afstammeling van Lodewyk XVII, on- dersoek die genetiese band tussen haarself en die kroonprins se versteende hart. Wat hierdie biografiese roman en genealogiese meditasie iets besonders maak, is dat die outeur daarvan nood- wendig van dieselfde bloedlyn moes wees. Lodewyk-Karel se hart (waarvan enkele millimeter met moeite afgesaag is) is in die eerste plek ’n stukkie versteende geheue waarin herinneringe aan die veldslae van Hendrik IV en die gloriedrome van die Sonkoning26 (De Bourbon Parme, 2001:25) sluimer: 23 D’ailleurs, il n’entrera pas dans l’Histoire comme le fils de ses parents, il y entrera comme le fils de ces murs: on dira “l’Enfant de la Tour”, “l’Enfant du Temple” … 24 […] il ne retrouve plus la couleur de ses yeux, mais, pour ce qui est de la silhouette, il lui semble, en effet, qu’il était un peu gros sous sa veste. 24 […] il ne retrouve plus la couleur de ses yeux, mais, pour ce qui est de la silhouette, il lui semble, en effet, qu’il était un peu gros sous sa veste. 25 Il n’en avait pas. Pas de nom sûr du moins, et aucun qui pût plaire à tout le monde à la fois. 25 Il n’en avait pas. Pas de nom sûr du moins, et aucun qui pût plaire à tout le monde à la fois. 26 […] le souvenir des batailles d’Henri IV et les rêves de gloire du Roi-Soleil [...]. 24 […] il ne retrouve plus la couleur de ses yeux, mais, pour ce qui est de la silhouette, il lui semble, en effet, qu’il était un peu gros sous sa veste. 27 Se souviendrait-il que son père tenait son pouvoir de Dieu, par l’intermédiaire de l’archevêque de Reims et des saintes espèces? et que sa grand-mère était impératrice d’Autriche? 4. Van biografie tot historiese roman Literator 28(2) April 2007:47-69 ISSN 0258-2279 60 Naòmi Morgan Sou die hart onthou dat die mag van [Lodewyk-Karel] se vader van God afkomstig was, en dat die aartsbiskop van Reims en die gedaante van brood en wyn as bemiddelaars opgetree het? En dat sy grootmoeder keiserin van Oostenryk was?27 28 […] a été prélevé et enterré chrétiennement, selon un rite immuable et lié à l’essence même de la Monarchie; l’autre a été prélevé à la sauvette lors d’une autopsie, par un médecin de réputation douteuse et aux motivations complexes. Literator 28(2) April 2007:47-69 30 Gravures van ’n hart omring met sonstrale, die naam “Lodewyk XVII”, ’n kroon en 17 klein sterretjies verskyn op die vaas, terwyl die Franse lelie op die deksel gegraveer is. 5. Die wetenskap gee die deurslag Tussen 1999 en 2000 is ’n genetiese eksperiment in België, Frankryk en Duitsland uitgevoer wat bepaal het dat die versteende hart wel afkomstig was van ’n familielid van Marie Antoinette. Naundorff-ondersteuners beskou dit egter as die hart van die eerste kroonprins, Lodewyk-Josef, wat in 1789 oorlede is. Die geskiedenis van die twee harte verskil egter hemelsbreed. Lodewyk-Josef se hart is op Christelike wyse verwyder en begrawe volgens ’n onver- anderlike ritueel wat deel uitmaak van die Monargie se ware essensie; die tweede hart is in alleryl tydens die lykskouing verwyder, deur ’n arts wie se reputasie twyfelagtig en motiverings kompleks was28 (Mémorial, 2004). Vir die sensasiepers en die Naundorff-ondersteuners is daar nog onbeantwoorde vrae: “2 vase 2 harte waar is die kristalskerfies?”29 (http://www.louis-xvii.com/plaquette.html, p. 3). Die pro-Naundorff- webwerf van die Lodewyk XVII-Instituut verwerp die amptelike bevinding en bevraagteken die egtheid van die orgaan asook die mening van die historikus Alain Decaux, Franse Akademielid en voormalige Naundorff-kampvegter. DNS-toetse word al vir meer as vyftig jaar uitgevoer en het die deurslag gegee in opspraakwekkende sake soos die vasstelling van dokter Mengele se ware identiteit. Daar kan selfs gesê word dat identiteitskwessies soms meer oortuigend opgelos word deur DNS- toetsing as deur biografiese navorsing, soos in die geval van Naundorff en Lodewyk XVII: ’n bedrieër sou dus beskryf kon word as ’n ouderwetse rariteit uit ’n voor-wetenskaplike era. 27 Se souviendrait-il que son père tenait son pouvoir de Dieu, par l’intermédiaire de l’archevêque de Reims et des saintes espèces? et que sa grand-mère était impératrice d’Autriche? 28 […] a été prélevé et enterré chrétiennement, selon un rite immuable et lié à l’essence même de la Monarchie; l’autre a été prélevé à la sauvette lors d’une autopsie, par un médecin de réputation douteuse et aux motivations complexes. 29 2 urnes 2 cœurs où sont les morceaux de cristal? Literator 28(2) April 2007:47-69 61 ISSN 0258-2279 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII 31 Die Mémorial de France à Saint-Denys is verantwoordelik vir die mausoleum (praalgraf) van die Franse konings in die Saint-Denis katedraal en meer spesi- 6. Die vertraagde teraardebestelling Die Franse publiek van 1795 was onbetrokke by die begrafnis van die kroonprins: daar was geen gebede of blomme nie, slegs ’n veertigtal handtekeninge onderaan ’n versameling dokumente wat bevestig het dat die “koning” hierdie keer werklik dood was. Gravures en aandenkings met afbeeldings van gebreekte lelies en skoenlappers wat hemelwaarts vlieg, is wel per hand versprei. Vanaf 1814 is herhaaldelike pogings aangewend om die kristal- vaas30 met die hart van Lodewyk XVII aan die Franse staat te skenk. Die reaksie was een van onverskilligheid en algemene wan- troue. Pelletan is deur ’n oud-student beswadder en verdag gemaak by Lodewyk XVIII, wat die onbenydenswaardige posisie van op- volger van ’n vermiste martelaarkoning beklee het. Lodewyk XVIII was bedag op swendelaars en vals relikwieë en het (soos sy broer Karel X, wat hom sou opvolg) geweier om die versteende orgaan in ontvangs te neem. In 1828 het ’n sterwende Pelletan die hart toe- vertrou aan die aartsbiskop van Parys, sy hoogwaardige eksellensie De Quélen. Gedurende die 1830-plundering van die aartsbisdom deur die Paryse gepeupel, is die vaas deur ’n sekere Lescroart gesteel. Hy het dit in stukke laat breek. Lescroart het Pelletan se seun (wie se naam in die bygaande dokumentasie vermeld is) van die verlies in kennis gestel, wat die versteende hart teruggevind het tussen die vullis waarmee die binnehof van die aartsbisdom bestrooi was. Die versteende hart en die skerwe van die eerste vaas is saam in ’n nuwe kristalhouer bewaar. Met die dood van die jonger Pelletan in 1879, sou die hart aan die wettige troonopvolger geskenk word; die graaf van Chambord is egter oorlede voordat hy dit in ontvangs kon neem. Die nuwe erfgenaam, Édouard Dumont, skenk dit aan Don Carlos, die oudste van die Spaanse Bourbons, wat dit aan sy seun Jaime bemaak. Laasgenoemde bewaar die relikwie in die kapel van sy kasteel in Frohsdorf, Oostenryk. 6. Die vertraagde teraardebestelling Die ongetroude Jaime bemaak die relikwie aan sy suster Béatrice, prinses Massimo, wie se dogter Marie-des- Neiges dit skenk aan die Mémorial de France à Saint-Denys.31 31 Die Mémorial de France à Saint-Denys is verantwoordelik vir die mausoleum (praalgraf) van die Franse konings in die Saint-Denis katedraal en meer spesi- ISSN 0258-2279 Literator 28(2) April 2007:47-69 62 Naòmi Morgan Inligting oor die teraardbestelling is byna eksklusief deur die elektroniese media versprei.32 Die seremonie is deur 2 500 mense bygewoon; gebeure in die katedraal kon deur middel van reuse- skerms op die kerkplein gevolg word. Ruikers wit blomme (lelies, rose en aronskelke: die kleur van die monargie) kon ook op die webwerf bestel word.33 ’n DVD van die plegtigheid is kort daarna deur die Mémorial beskikbaar gestel. Die seremonie het oor twee dae gestrek: op Maandag 7 Junie 2004 is die versteende hart van die laaste kroonprins van die Ancien Régime na die kerklike gemeente van die Franse konings (Saint- Germain l’Auxerrois) gebring, waar ’n requiem-mis gehou is. Op 8 Junie is die relikwie deur die klerus van die koninklike nekropolis van Saint-Denis op die kerkplein in ontvangs geneem. ’n Plegtige mis is bygewoon deur sy Hoogeerwaarde Eminensie, Kardinaal Jean Honoré, emeritus Aartsbiskop van Tours en sy Hoogwaardige Eksellensie, Fortunato Baldelli, die apostoliese Nontius in Frankryk. Om drie-uur dieselfde middag het die hart uiteindelik sy plek in die Bourbon-kapel in die grafkelder van die basilika katedraal van Saint- Denis gevind. Dit is dieselfde hart wat eeue vantevore deur dokter Pelletan gesteel, in ’n sakdoek toegedraai en in sy sak gedruk is; wat in die loop van meer as tweehonderd jaar vermis geraak en weer teruggevind is en ’n voorwerp van verering en van spot was. ’n Postume “kroning”? Nouliks denkbaar! In ’n polities korrekte era het ’n régime wat deur sy ordetekens gedefinieer is geen reg op simbole nie. Op 8 Junie 2004 is geen vlae gehys nie: nie die wit vlag van die monargie óf die republikeinse driekleur nie. Die enigste vlae wat toegelaat is, was dié van “die betrokke families of die stede of streke van oorsprong van die vlagdraers”34 (http://www. memorialdefrance.org/venir.html). De Bourbon Parme (2001:24) merk egter tereg op dat vergete seremonies, waar mense ’n enkele fiek vir die jaarlikse mis ter herdenking van die dood van Lodewyk XVI en Marie Antoinette. 32 Webwerf en e-posadres van die Mémorial de France à Saint-Denys: http://www.memorialdefrance.org en [email protected]. 35 […] parfois, dans des circonstances exceptionnelles, des cérémonies oubliées, où chacun n’a qu’un seul geste à faire, s’ordonnent presque spontanément autour d’une relique. 6. Die vertraagde teraardebestelling 33 Die ruikerkatalogus het terme bevat wat 200 jaar laas gebruik is, soos die bloemiste Valérie Heim de Balsac se amp as “amptelike leweransier”. ’n Keuse van drie ruikers is aangebied: 20 aronskelke (€20), 30 wit lelies (€30) of 40 wit rose (€30). 34 […] hors ceux des familles concernées ou villes et régions de provenance des personnes les portant. Literator 28(2) April 2007:47-69 ISSN 0258-2279 63 fiek vir die jaarlikse mis ter herdenking van die dood van Lodewyk XVI en Marie Antoinette. 32 Webwerf en e-posadres van die Mémorial de France à Saint-Denys: http://www.memorialdefrance.org en [email protected]. 33 Die ruikerkatalogus het terme bevat wat 200 jaar laas gebruik is, soos die bloemiste Valérie Heim de Balsac se amp as “amptelike leweransier”. ’n Keuse van drie ruikers is aangebied: 20 aronskelke (€20), 30 wit lelies (€30) of 40 wit rose (€30). 33 Die ruikerkatalogus het terme bevat wat 200 jaar laas gebruik is, soos die bloemiste Valérie Heim de Balsac se amp as “amptelike leweransier”. ’n Keuse van drie ruikers is aangebied: 20 aronskelke (€20), 30 wit lelies (€30) of 40 wit rose (€30). 34 […] hors ceux des familles concernées ou villes et régions de provenance des personnes les portant. 34 […] hors ceux des familles concernées ou villes et régions de provenance des personnes les portant. Literator 28(2) April 2007:47-69 63 ISSN 0258-2279 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII gebaar moet maak, in buitengewone omstandighede byna spontaan rondom ’n relikwie begin afspeel.35 36 Il est question chez le peuple ou une partie du peuple d’une attente utopique, d‘un dynamisme messianique sécularisé, qui se réalise en la personne du faux prétendant. 37 Franse skryfster (1766-1617) en dogter van Necker, die Switsers-gebore direkteur-generaal van Finansies van Lodewyk XVI. 7. Gevolgtrekking Die geskiedenis het geen tekort aan bedrieërs nie, maar die oor- sprong van ’n volk se geloof in die onverganklikheid van ’n koningshuis is selfs interessanter as individuele gevalle van bedrog: Onder het volk, of bij grote delen daarvan, is sprake van een utopisch wachten, van een geseculariseerd messiaans dyna- misme, dat in de figuur van de valse pretendent zijn vervulling vindt36 (Petrie, 1995:12). Mense reageer verskillend op die Tempeltronkraaisel en op die naam van Lodewyk XVII. Belangstelling word dikwels geïnterpreteer as ideologiese oortuiging of geringskatting van rewolusionêre wel- dade. Belangstelling word ook as onfatsoenlik beskou, in die lig van die groot aantal slagoffers van daardie stormagtige jare. Die lot van Lodewyk-Karel is egter tekenend van hoe terreur ontspoor het, en wys reeds vooruit na een van die euwels van die moderne tyd, naamlik kindermishandeling. Lodewyk-Karel se ouers het moedig gesterf; die kroonprins het stoïsyns die lewe gelaat: sonder howelinge, sonder familie en son- der om ’n geluid te uiter. Op tienjarige ouderdom spreek dit van prinslike gedrag: miskien sou hy ’n goeie koning gewees het, wie weet? Lodewyk XVII se hart is in Saint-Denis en sy liggaam in Sainte-Marguerite. Terugskouend kan hierdie twee onthoofde heiliges wat die oorblyfsels van die laaste kroonprins van die Ancien régime bewaar, as ikone van die rewolusionêre periode beskou word. Madame De Staël37 (1996:58) het gesmeek: 36 Il est question chez le peuple ou une partie du peuple d’une attente utopique, d‘un dynamisme messianique sécularisé, qui se réalise en la personne du faux prétendant. 37 Franse skryfster (1766-1617) en dogter van Necker, die Switsers-gebore direkteur-generaal van Finansies van Lodewyk XVI. Literator 28(2) April 2007:47-69 64 ISSN 0258-2279 Naòmi Morgan Verdedig die Koningin met alle wapens waaroor die natuur beskik; gaan red daardie kind: hy sal sekerlik sterf as hy [die moeder] moet verloor wat hom so verskriklik liefgehad het.38 Al wat Marie Antoinette op haar selmuur in die Tempeltronk geskryf het, was hoe lank haar seun was. Toe hy van haar af weggeneem is, het die koningin ure lank voor ’n klein venstertjie gestaan vanwaar sy hom in die binnehof kon sien speel. Toe sy in Augustus 1793 die Tempeltronk vir die Conciergerie39 moes verruil, wou sy haar seun vir oulaas omhels, maar die versoek is deur die sipiers geweier. 7. Gevolgtrekking Haarmonsters van Marie Antoinette, Maria-Josepha en Johanna-Gabriela (twee van haar susters, wie se haarlokkies be- waar gebly het in die medaljons van ’n gebedsnoer), wat die mitokondriale DNS (afkomstig van die moeder) aan Lodewyk-Karel en aan ’n veraf afstammeling, Anna van Roemenië, oorgedra het, het gelei tot die identifikasie van sy versteende hart. Lodewyk XVII sou nooit weet dat dit vir sy moeder veel moeiliker was om haar geliefde chou d’amour (liefste skatjie) te verlaat as om die skavot te bestyg nie. Ironies genoeg sou die raaisel rondom die lot van die laaste kroonprins van die Ancien Régime nie opgelos kon word sonder dokter Pelletan se orgaanroof nie: Whatever the motive that prompted dr. Philippe-Jean Pelletan to steal the child’s heart – whether royal fervour, curiosity, or a desire to make money – it is ironic that an act of thievery should lead, two hundred years later, to such a satisfactory resolution. As Pelletan had consistently maintained, the child who lived and died alone and in such misery in the temple, unrecog- nisable as a royal prince and heir, his sickly body covered in sores and ulcers, was indeed the ten-year-old Dauphin. At last, the tragic circumstances of Louis-Charles’ death had been proved to the world (Cadbury, 2002:283). 39 Die Middeleeuse deel van die Paleis van Justisie in Parys, vanwaar Marie Antoinette na die guillotine geneem is. Literator 28(2) April 2007:47-69 Geraadpleegde bronne CHANDERNAGOR, FRANÇOISE. 2002. La chambre. Paris: Gallimard HANDERNAGOR, FRANÇOISE. 2002. La chambre. Paris: Gallimard. 38 Défendez la Reine par toutes les armes de la nature; allez chercher cet enfant, qui périra s’il faut qu’il perde celle qui l’a tant aimé. 38 Défendez la Reine par toutes les armes de la nature; allez chercher cet enfant, qui périra s’il faut qu’il perde celle qui l’a tant aimé. 39 Die Middeleeuse deel van die Paleis van Justisie in Parys, vanwaar Marie Antoinette na die guillotine geneem is. 39 Die Middeleeuse deel van die Paleis van Justisie in Parys, vanwaar Marie Antoinette na die guillotine geneem is. Literator 28(2) April 2007:47-69 65 ISSN 0258-2279 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII COPPOLA, SOFIA. 2006. Marie Antoinette. Columbia Pictures. DVD 0520. (ISBN/ISSN: 3388330030902.) COPPOLA, SOFIA. 2006. Marie Antoinette. Columbia Pictures. DVD 0520 (ISBN/ISSN: 3388330030902.) É ( ) DE BOURBON PARME, AMÉLIE. 2001. Le sacre de Louis XVII. Pari Gallimard. DE SAINT-EXUPÉRY, ANTOINE. 1979. Le petit prince. Paris: Gallimard. Ë DE SAINT-EXUPÉRY, ANTOINE. 1979. Le petit prince. Paris: Gallimard. DE STAËL MADAME GERMAINE 1996 Réflexions sur le procès de la reine DE SAINT-EXUPÉRY, ANTOINE. 1979. Le petit prince. Paris: Gallimard. DE STAËL, MADAME GERMAINE. 1996. Réflexions sur le procès de la reine. Paris: Mercure de France. DE STAËL, MADAME GERMAINE. 1996. Réflexions sur le procès de la rein Paris: Mercure de France. FRASER, ANTONIA. 2001. Marie Antoinette. London: Weidenfeld & Nicolson. FRASER, ANTONIA. 2001. Marie Antoinette. London: Weidenfeld & Nicolson. http://www.expatica.com/source/site_article.asp?subchannel_id=58&story_id =8305 Date of access: 5 Feb. 2007. http://www.expatica.com/source/site_article.asp?subchannel_id=58&story_id =8305 Date of access: 5 Feb. 2007. L’INSTITUT LOUIS XVII. 2007. Contre le projet d’inhumation sous une fausse identité du cœur de l’enfant du Temple. http://www.louis-xvii.com/ plaquette.html [5 fév. 2007]. p q [ ] MÉMORIAL DE FRANCE À SAINT-DENYS. 2004. Cérémonies solennelles – déposition du cœur de Louis XVII dans la Chapelle des Bourbons en la cathédrale basilique de Saint-Denis. DVD, Éditions Longs & Merveilles. http://www.memorialdefrance.org/science/html [23 fév. 2004]. p q [ ] MÉMORIAL DE FRANCE À SAINT-DENYS. 2004. Cérémonies solennelles – déposition du cœur de Louis XVII dans la Chapelle des Bourbons en la cathédrale basilique de Saint-Denis. DVD, Éditions Longs & Merveilles. http://www.memorialdefrance.org/science/html [23 fév. 2004]. g MORGAN, NAÒMI. 2001. Die roman maak geskiedenis: Jozef Simons se Eer Vlaanderen vergaat. Acta Academica, 33(3):67-109. MORGAN, NAÒMI. 2001. Die roman maak geskiedenis: Jozef Simons se Eer Vlaanderen vergaat. Acta Academica, 33(3):67-109. Literator 28(2) April 2007:47-69 Geraadpleegde bronne g ( ) PETRIE, J.H. 1995. Lodewijk XVII – Naundorff: een mysterie ontrafeld. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw. ZAAL, WIM. 1995. Onnozele kinderen – Lodewijk XVII, Victor van Aveyron, Kaspar Hauser. Amsterdam: De Arbeiderspers. Kernbegrippe: biografie Franse Rewolusie historiese roman Lodewyk XVII Marie Antoinette Key concepts: biography French Revolution historical novel Louis XVII Marie Antoinette Kernbegrippe: biografie Franse Rewolusie historiese roman Lodewyk XVII Marie Antoinette Key concepts: biography French Revolution historical novel Louis XVII Marie Antoinette ISSN 0258-2279 66 Naòmi Morgan Literator 28(2) April 2007:47-69 Portretbylaag Portret 1: Lodewyk XVII deur Kucharski (faksimilees van die vier portrette in Petrie, J.H. 1995. Lodewijk XVII – Naundorff. Een mysterie ont- rafeld. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw) Literator 28(2) April 2007:47-69 67 ISSN 0258-2279 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII Literator 28(2) April 2007:47-69 Literator 28(2) April 2007:47-69 Literator 28(2) April 2007:47-69 Portret 2: Portret 3: Lodewyk XVII deur Vien Portret 3: Lodewyk XVII deur Vien Portret 3: Lodewyk XVII deur Vien Portret 3: Lodewyk XVII deur Vie Portret 3: Lodewyk XVII deur Vien Lodewyk XVII deur Vie Literator 28(2) April 2007:47-69 68 ISSN 0258-2279 Naòmi Morgan Portret 4: Lodewyk XVII deur Moriès Portret 4: Lodewyk XVII deur Moriès Lodewyk XVII deur Moriès y Literator 28(2) April 2007:47-69 ISSN 0258-2279 69 Van Tempeltronk tot katedraal: die kruisweg van Lodewyk XVII 70 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/150/123

Afrikaans

Die digter in transito: reisverse en liminaliteit in Lykdigte en Ruggespraak van Joan Hambidge dit was my bestemming en hierin lê die reis van my begeerte Pablo Neruda Adéle Nel Skool vir Tale Vaaldriehoekkampus Noordwes-Universiteit VANDERBIJLPARK E-pos: [email protected] Adéle Nel Skool vir Tale Vaaldriehoekkampus Noordwes-Universiteit VANDERBIJLPARK E-pos: [email protected] The poet in transit: travel poetry and liminality in Joan Hambidge’s Lykdigte and Ruggespraak The poet in transit: travel poetry and liminality in Joan Hambidge’s Lykdigte and Ruggespraak In the poem “Versugting” the first person narrator confesses: “reis na reis het ek in gedigte gekarteer, / in woorde opgevang elke slopende liefdeservaring”. The most important themes in Hambidge’s poetry converge in these two lines, namely the travel experience, reflection on the writing process, and love. These themes are the focus of this article. In both volumes under discussion the poet is presented as a traveller in real life. This concrete experience of reality becomes the isolated journey of the psyche and is “translated” and mapped in verse form. The journey as a liminal experience, the poet as the traveller and the writing process as the journey are some of the aspects that will be examined. For the poet the travel experience also implies the search for the beloved/love/the poem, while the transferral of the self causes a feeling of displacement. The city as destination also plays a role in the travel experience, which is experienced in a spatial-poetic manner, and finally becomes a poem itself. Literator 27(7) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 189 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge Opsomming Die digter in transito: reisverse en liminaliteit in Lykdigte en Ruggespraak van Joan Hambidge In die gedig “Versugting” bely die skrywende ek: “reis na reis het ek in gedigte gekarteer, / in woorde opgevang elke slopende liefdeservaring”. In hierdie twee versreëls word die belangrikste temas in Hambidge se digkuns ondervang, naamlik die reiservaring, die refleksie op die skryfproses en die liefde. Hierdie temas is die fokus van hierdie artikel. In albei die bundels onder bespreking word die digter as reisiger in die werklike lewe voorgehou. Die konkrete werklikheidservaring word ’n alleenreis van die psige en word “vertaal” en gekarteer in versvorm. Die reis as liminale ervaring, die digter as reisiger en die skryfproses as reis, is aspekte wat onder andere ondersoek word. Vir die digter impliseer die reiservaring ook ’n soektog na die geliefde/liefde/die gedig, terwyl die verplasing van die self ’n gevoel van ontheemding tot gevolg het. Die stad as bestemming speel ook ’n rol in die reiservaring en word ruimtelik-poëties ervaar, maar word uiteindelik self ook ’n gedig. 1. Inleiding In die gedig “Versugting” (Hambidge, 2000:41) bely die skrywende ek: “reis na reis het ek in gedigte gekarteer, / in woorde opgevang elke slopende liefdeservaring”. In hierdie twee versreëls word die belangrikste temas in Hambidge se digkuns ondervang, naamlik die reiservaring, die refleksie op die skryfproses en die liefde. Daar word terselfdertyd ook ʼn besliste verband tussen ruimte (konkreet en abstrak) en die digterlike proses gelê. Hierdie temas kan as liminaal beskryf word, omdat daar in elkeen by implikasie ʼn drempel tussen die konkrete of reële ervaring en die innerlike of metafisiese ervaring, of tussen ervaring en abstrakte woord, ingebed is. Hambidge (2002b) se verseksterne uitspraak kan in hierdie verband aangehaal word, as sy die skryfproses as argitektoniese konstruksie verduidelik: [V]ir die digter begin hierdie argitektoniese proses wanneer iets in die werklike lewe waargeneem, in ʼn gedig vasgelê word. Iets uit die konkrete werklikheid word ‘vertaal’ in versvorm. Hierdie proses is ʼn ingewikkelde een wat dikwels op my vele reise in die buiteland ontstaan het. Snyman (1998:510-511) wys in die profiel oor Hambidge in Perspektief en profiel op enkele belangrike fasette van Hambidge se digkuns wat by die lees daarvan in gedagte gehou moet word. Hy maak onder andere die stelling dat Hambidge by uitnemendheid ʼn Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 190 Adéle Nel simbole-digter is, en hy toon ook Hambidge se obsessie met die woord aan: ʼn Groot deel van hierdie digteres se werk is ʼn ondersoek na die moontlikhede van die woord: die lyflikheid daarvan, die potensiaal daarvan as teken, die beskerming wat dit bied én die blootstelling, en die simboliese krag wat die mistieke element ingesluit hou. [...] Want die simbool weerspreek die logos, dit abstraheer die ‘realiteit van die woord’ en dit bevry die woord van sy betekenis. Die simbool is die oorgang tot die primordiale wêreld, dit is die ritueel van taal. Hambidge se poësie benut hierdie teenstelling van logos teenoor simbool om enersyds die aktuele en die poësie in ʼn een:een-verhouding te kry, en andersyds om die mens (persoon) met sy brutale menslikheid te herlei tot die primitiewe wêreld van die psige met sy onderbewuste en duister skoonheid (kursivering – AN). Die proses wat Snyman hier beskryf, die oorgang en die ritueel het óók betrekking op liminaliteit. Vir Aguirre et al. (2000:6) is ʼn limen ʼn drempel tussen twee ruimtes; ʼn opening wat deurgang van die een ruimte na die ander bied. 1. Inleiding Hulle definieer liminaliteit formeel soos volg: A definition of liminality invites or requires the postulation of an open, plural system the constituents of which include a known area A and, at least, a poorly understood area B, plus a recognition of a threshold separating but also relating A and B, the threshold itself having a variable breadth. By “liminal” we will understand texts or representations generated between two or more discourses, a transition area between two or more universes which thereby shares in two or more poetics. In a second sense, we will also apply the term “liminal” to texts, genres or representations centred around the notion of the threshold, or whose fundamental theme is the idea of a crossover, a transgression or an entry into the Other. Smith (2004:49) se opvatting oor die drempelervaring as tussentoestand of as liminale ruimte kan in hierdie verband ter stawing aangehaal word: A threshold is something which is fundamental to the construction of ‘meaning’ through the existence of difference. It marks a passage from one state to another. In psychoanalytic terms, thresholds define the very process of subjectivity and of meaning” (kursivering – AN). ʼn Drempel is dus ʼn oorgang, ʼn grens wat oorgesteek word om van een ruimte na ʼn ander te beweeg, hetsy in letterlike of figuurlike sin. Literator 27(1) April 2006:189-210 191 ISSN 0258-2279 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge Smith [2004:49] meen ook dat die grense van die drempel ʼn problematiese begrip is, omdat die drempel ʼn tussentoestand is wat deurdrenk is van ongelyke belangrikheid of betekenis. Juis omdat dit ʼn oorgangsruimte of grens is, is dit as’t ware ʼn niemandsland wat nie aan die een of die ander kant behoort nie, maar op ’n paradoksale wyse is dit tog óók die terrein van albei kante – daar kan per slot van rekening geen drempel wees sonder ʼn ruimte aan elke kant nie. Hierdie ondersoek wil nagaan op watter wyse liminaliteit ʼn rol speel in enkele gedigte in spesifiek Lykdigte (Hambidge, 2000) en Ruggespraak (Hambidge, 2002a). As vertrekpunte vir die betoog geld die volgende kwessies: Hambidge gebruik telkens liminale beelde om die temas van reis, die liefde en die digproses in haar digkuns te bevestig. In die gedig “E-Pos aan D.J. 1. Inleiding Opperman” (Hambidge, 2000:51) word die problematiek van die tussentoestand byvoorbeeld by implikasie verwoord: Is dit waar dat as ʼn mens reis na daardie plek (adres onbekend) of verhuis, jy tydelik vasgevang – soos in ʼn gedig – bly, onwetend: dis alles onherroeplik verby? Talle gedigte toon egter ook liminale eienskappe in sigself. In die gedig “Gebreekte sonnet” (Hambidge, 2002a:51) word die problematiek van die tussengebied in die gedig self byvoorbeeld eksplisiet uitgespel: Wat gebeur tussen die oktaaf en sekstet? Die sogenaamde “wit in die gedig”? In geen handleiding, Ottone M. Riccio inkluis, vind ek enige aanwysing oor wat tussen droom en harde werklikheid gebeur. Daar sal dus ondersoek ingestel word hoe hierdie fasette van liminaliteit in die gedigte aan die bod kom. In ʼn beduidende aantal gedigte in die Hambidge-oeuvre word daar ʼn verband gelê tussen die reiservaring en die skryfproses, en/of die liefdeservaring en die skryfproses. Dit sluit by implikasie in die wyse waarop die gedig hom aan die digter opdring en die wyse waarop die digter die gedig opskryf, asook die motivering vir die dig-/ skryfambag; kortom, die ars poetica van ʼn spesifieke digter soos wat dit in die gedigte self verklap word. Die vraag ontstaan ook watter rol die reiservaring en die metafore wat met reis verband hou in die Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 192 Adéle Nel poëtika van Joan Hambidge speel. Enkele van hierdie aspekte sal in oënskou geneem word. 2. Reis as liminale ervaring Vir James Clifford in sy aantekeninge Notes on travel and theory (1989) is die term reis ʼn beeld vir die verskillende maniere van verblyf én verplasing, vir trajekte en identiteite, vir verhale wat vertel word en vir teoretisering in ʼn postkoloniale wêreld met globale kontakte. Reis is voorts ook ʼn reeks praktyke om die self voortdurend te verplaas in ʼn ruimte of ruimtes wat te groot geword het – ʼn vorm van sowel verkenning/ontdekking as dissipline. Uit die reiservaring kan ʼn aantal vrae gekonstrueer word: Waarheen word gereis? Wat is die doel van die reis? Watter metafore word met reis in verband gebring? Watter soort kennis, verhale en teorieë word geproduseer? Volgens Clifford (1992:107) is die reisiger per definisie iemand wat die sekuriteit en die voorreg geniet om op relatief ongedwonge wyses te kan beweeg. Dit is in elk geval die mite van ons tyd. Een van die eienskappe van die hedendaagse reiskultuur word ook by implikasie deur Clifford (1992:109) uitgewys as hy die voortdurende dialektiek tussen tuiskoms en vertrek beklemtoon met die volgende stelling: “Everyone is more or less permanently in transit ... Not so much ‘where are you from?’ but ‘where are you between?’ (The intercultural identity question.)” (kursivering – AN). Said (1983:226-227) lê in sy essay Travelling theory ʼn verband tussen reis en die sirkulasie van idees en kennis. Hy onderskei vier stadia van reis, naamlik ʼn oorsprong, ʼn afstand wat afgelê word, ʼn stel voorwaardes vir aanvaarding of verwerping, en ten slotte ʼn getransformeerde (geïnkorporeerde) idee wat ʼn nuwe posisie binne ʼn nuwe tyd en ruimte okkupeer. Sowel Clifford as Said beklemtoon dus die plekbepaling ten opsigte van die nosie van reis, want elke reis begin en eindig immers êrens. Vanweë die feit dat daar by die reiservaring die veronderstelling is dat grense oorgesteek word, sowel as van ʼn transformasieproses, soos uit bogenoemde argumente blyk, kan die afleiding voorts gemaak word dat reis by uitstek ʼn liminale ervaring is. Selfs in die roetine van reis is daar by implikasie ʼn rituele handeling ingebed. Tussen afskeid van die tuiste en tuiskoms bevind die reisiger hom/haar in die lughaweterminaal as (liminale) ruimte van vertrek, daarna in die vliegtuig as vervoertuig tussen herkoms en bestemming, en uiteindelik in die vreemde as verkenningsruimte. 2. Reis as liminale ervaring In dié proses word ʼn aantal drempels of grense oorgesteek wat ʼn ritueel van transformasie tot gevolg het as gevolg van ʼn proses van Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 193 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge (tydelike) ontheemding. Viljoen (2003:82) in navolging van Porter, wys daarop dat reis dikwels: ʼn vorm van ondersoek is wat lei tot selfondersoek en selfontdekking. Die reis, sowel as die representasie daarvan in taal, is ook potensieel transgressief: die oorsteek van die letterlike grense tussen die bekende en die onbekende lei dikwels tot die oorsteek van ʼn verskeidenheid ander grense. ʼn vorm van ondersoek is wat lei tot selfondersoek en selfontdekking. Die reis, sowel as die representasie daarvan in taal, is ook potensieel transgressief: die oorsteek van die letterlike grense tussen die bekende en die onbekende lei dikwels tot die oorsteek van ʼn verskeidenheid ander grense. Die hedendaagse reisiger wat stede en kontinente wil ontdek reis hoofsaaklik per vliegtuig, en in dié verband is die lughawe ʼn belangrike oorgangsruimte van aankoms en vertrek. Chambers (1990:57) omskryf die liminale eienskappe van die moderne lughawe, wat hy ook bestempel as die miniatuurstede van ons tyd: As a simulated metropolis it is inhabited by a community of modern nomads: a collective metaphor of cosmopolitan existence where the pleasure of travel is not only to arrive, but also not to be in any particular place ... to be simultaneously everywhere. This is a condition experienced not only by the contemporary traveller but also by many a contemporary western intellectual: the flâneur becomes a planeur. 3. “In die aankoms- en vertreksaal van die poësie”: die digter as reisiger Susan Sontag (2003:258) lê eksplisiet ʼn verband tussen die reiservaring en skryf, sowel as tussen skryf en reis as geestelike ervaring, met die sentrale vraag: ”What is a writer but a mental traveller?” Hierdie verband tussen skryf en reis, oftewel die digterlike ambag en reis word in die gedig “Ars poetica” (Hambidge, 2000:33) reeds deur die titel en aanvangsreël gereflekteer. Hambidge stel boonop die digter as reisiger onomwonde aan die bod: Hoe dikwels het ek nie gereis, my paspoort gestempel met noord, oos, wes en suid? Hoe dikwels het ek nie gereis, my paspoort gestempel met noord, oos, wes en suid? Uit die banale en gevaarlike, nie die verhewene, spruit poësie! Verrotting in Hong Kong, ʼn vlugvertraging in Dallas weens ʼn bom aan boord, of ʼn lugbesoedelde Santiago de Chile. ʼn Gedig vergesel jou soos ʼn vrypas; is ʼn diplomatieke vergunning: ʼn paspoort tot onnoembare, onherstelbare berou. Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 194 Adéle Nel Een van die opvallendste kenmerke van Hambidge se poësie is die feit dat sy telkens in die poësie besin oor die poësie. Daar is dus sprake van ʼn eksplisiete versinterne poëtika. Hambidge se poëtika kan volgens Van den Akker (1985) se model in die eerste plek bestempel word as ʼn ekspressiewe literatuuropvatting, naamlik waar die verhouding teks-digter die belangrikste is. Snyman (1998:504) staaf hierdie stelling, want hy bestempel Hambidge se poësie as ʼn “epos van die psige” waarin die “intieme wêreld van die gees” verken word. Crous (2000:8) is egter óók in die kol as hy die stelling maak dat die obsessie met die woord sentraal binne haar oeuvre is, asook ʼn besinning oor die digter se worsteling met die woord wat noodwendig lei tot selfkennis. Daar is dus in die tweede plek sprake van ʼn outonomistiese literatuuropvatting waarin die verhouding teks- sigself oorheers. In dié poësie is die poësiekonsepsie dikwels die onderwerp van die gedig self, en hierdie selfbewuste digterskap impliseer ʼn bewustelike omgaan met die ontstaanswyse van die gedig, die inherente probleme of moontlikhede van die kreatiewe proses, en die verband tussen die gedig as taalmaaksel en die werklikheid waaruit dit gekonsipieer word. Die reiskode staan inderdaad sentraal in Hambidge se oeuvre, want deur die reiservaring ervaar die digter/spreker verskeie modusse van bestaan. In talle bundels word die digter as reisiger voorgehou wat verskeie geografiese terreine in die wêreld verken. 3. “In die aankoms- en vertreksaal van die poësie”: die digter as reisiger Hierdie konkrete werklikheidservaring word egter terselfdertyd ʼn interne reis, of wat Hambidge (2002b) in ʼn verseksterne uitspraak “ʼn alleenreis van die psige” noem. Versintern verwoord sy in die gedig “In transit” (Hambidge, 1988:25) soos volg: Want meer word bereis as ʼn land en sy mense – ʼn innerlike landskap verken soos miere grawend in los tonnels. In ʼn onderhoud met Hanlie Retief (2003:25) voer Hambidge aan dat reis die sentrale metafoor van haar lewe geword het. “Dis wonderlik om die wêreld te sien, maar daar’s ook die innerlike reis, om tot ʼn soort persoonlike klaarheid te kom.” Edmund Husserl (soos aangehaal deur Kickasola, 2004:30) se opvatting is veral ook relevant in hierdie verband. Hy het geglo dat werklike betekenis nie in die verstand alleen, of in die wêreld alleen gesetel is nie, maar in die opsetlike verhouding tussen die twee. Die konkrete, sowel as interne reiservaring, word dus deur die digter met betekenis gelaai, “vertaal” en gekarteer in versvorm. Die topografie van die vreemde Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 195 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge determineer met ander woorde die topografie van die gees en albei manifesteer in die taalhandeling. Hambidge (2002b) verduidelik soos volg: Die gedig stol, behou en vries emosies. En hoe verder ʼn mens reis in ʼn nuwe, onbekende landskap in, des te meer raak jy bewus van die hartlandskap van jou taal. Miskien hierom het die meeste van my bundels in ʼn vreemde land ontstaan: Hartskrif aan die Oos-Kus van Amerika; Ruggespraak in New York en Japan; Geslote baan in die Skandinawiese lande ... Juis binne ʼn vreemde omgewing raak ek altyd bewus van die mag wat Afrikaans oor my het. 3.1 Die skryfproses as reis Dit is egter nie net die digter wat as reisiger getipeer word nie, maar die skryfproses self word ook as ʼn reis uitgebeeld. Ter stawing kan Chambers (1994:10-11) in dié verband aangehaal word: ... for to write is, of course, to travel. It is to enter a space, a zone, a territory ... The point of the author, the point of arrival, becomes the point of departure, and the boundary of the sentence is breached by the surplus of language. In this manner writing can become a travelogue, a constant journeying across the threshold between event and narration, between authority and dispersal, between repression and representation, between the powerless and power, between anonymous pre- text and accredited textual inscription. Die verband tussen die skryfproses en reis word telkens in Hambidge se poësie eksplisiet uitgespel. Die gedig ontstaan as gevolg van die drempelervaring wat reis bied: dit ontstaan uit die spanning van die liminale verhouding tussen ʼn verslag van die reis (die reële ervaring) én ʼn besinning oor die reis (die innerlike ervaring). Reis word ʼn metafoor, maar selfs ook ʼn voorvereiste vir die skryf van ʼn vers, soos blyk uit die slotstrofe van ”Vlugvertraging” (Hambidge, 2000:19): Die gedig is ʼn wagkamer vol versreëls onrustig wagtend op die digter: “Sal alle versreëls nou aan boord gaan.” Dus: geen vlugvertraging, geen vers. Daar is in Hambidge se oeuvre ook sprake van ʼn reis deur die landskap van die literatuur; ʼn reis deur die eie oeuvre, asook deur Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 196 Adéle Nel die literatuur van ander skrywers en digters; met ander woorde daar is telkens sprake van intertekstualiteit, of wat Hambidge in ʼn verseksterne uitspraak ʼn tussentaal noem. In die gedig “By die opruiming van my kantoor” (Hambidge, 2000:48) verwoord sy dit soos volg: die literatuur van ander skrywers en digters; met ander woorde daar is telkens sprake van intertekstualiteit, of wat Hambidge in ʼn verseksterne uitspraak ʼn tussentaal noem. In die gedig “By die opruiming van my kantoor” (Hambidge, 2000:48) verwoord sy dit soos volg: Of is daar geen onbewuste so ooreis, gegrif dié van ʼn digter nie net intertekstueel, maar ook letterlik, in transito? Soos wat die digter op reis gaan, is die omgekeerde ook waar: die gedig gaan self ook op reis. 3.1 Die skryfproses as reis Hambidge (2002b) verduidelik hierdie proses aan die hand van die gedigte wat sy oor New York en spesifiek die gebeure van 11 September 2001 geskryf het. Vanweë die feit dat dié gedigte oorspronklik in Afrikaans geskryf is, reflekteer dit reeds ʼn spesifieke ideologie en taal. Omdat dit egter vertaal is, kan dit ook buite die terrein van Afrikaans of Afrikaanse literatuur gelees of verstaan word. Op hierdie wyse reis die gedig dus ook. Hierdie opvatting word weereens eksplisiet verwoord in die gedig “Vorm en inhoud is nie een nie” (Hambidge, 2002a:57): Net soos daar ʼn paar tydsones oorgesteek word deur ʼn lang internasionale vlug is ʼn gedig op reis: tussen aankoms en vertrek; tussen skryf en lees; tussen misverstand en reg begryp; tussen hier en ontsettend ver, daar. (Kursivering – AN.) Net soos daar ʼn paar tydsones oorgesteek word deur ʼn lang internasionale vlug is ʼn gedig op reis: tussen aankoms en vertrek; tussen skryf en lees; tussen misverstand en reg begryp; tussen hier en ontsettend ver, daar. (Kursivering – AN.) 4. “Dat die reëls elders bestaan”: die reis as soektog Vir die hart Vir die hart se landskap bestaan geen kaart. In haar intreerede haal Hambidge (2002b) die volgende veelseggende reëls van Rainer Maria Rilke aan waarin hy die doelwit van die reiservaring verwoord, en waarmee sy haar as digter identifiseer: For the sake of a single verse, one must see many cities, men and things ... One must be able to think back to roads in unknown regions, to unexpected meetings and to partings one had long seen coming ... One must have memories of many nights of love ... Literator 27(1) April 2006:189-210 197 ISSN 0258-2279 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge Die reiskode dien as metafoor vir die ondersoek na betekenis- gewing. Cloete (2003:9) wys tereg daarop dat die reisgedigte, ʼn belangrike komponent in Ruggespraak, basies soekgedigte is. Hy meen voorts dat die gedig of lied as sodanig ʼn soektog is, en die soektog word gedig, soos blyk uit die gedig “Op soek na ʼn verlore vers”. In “Tankas”, die voorlaaste gedig van die bundel, verwys die digter ook spesifiek na “’n reis andersoortig” ... “na plekke waar vervulling / ʼn fata morgana bly”. Die feit dat vervulling uitbly, word dus by implikasie die stukrag vir die soeke, die reis, die skryf van die gedig. Hambidge (2002b) wys voorts self ook in ʼn verseksterne uitspraak op die soeke in en deur die poësie. Na aanleiding van die uitnodiging om ʼn reisrubriek vir Die Burger te skryf, maak sy die volgende uitspraak: This forced me to re-read my former volumes of poetry which almost always deal with poetry as the ultimate journey, and the specific country or continent becomes the backdrop for a bigger, primordial search. Verdraaide Raaisels – a journey through South America – represents the loss of a relationship and a search for the ultimate truth through the medium of poetry. Die gedig “Dit het my nog nooit verlaat nie” (Hambidge, 2002a:36) bevestig die opvatting van die reis as soektog. Poëties verwoord Hambidge dit soos volg: Dit het my nog nooit verlaat nie. Dit het my nog nooit verlaat nie. Dit was altyd by my. ʼn Paspoort, ʼn soort ID van die siel. Deur elke doeane of kontrolepunt kon ek dit toon: Digter van die hart. Daar is vele visas toegestaan: jeugherinneringe, familieskap, esverse en ander stempels afgedruk. 4. “Dat die reëls elders bestaan”: die reis as soektog Vir die hart ʼn reis vir liefdesverdriet geëndosseer, In dié gedig word die verband tussen reis, die liefde en die gedig, sowel as die reis en/of liefde as liminale ervaring weereens bevestig. Literator 27(1) April 2006:189-210 198 ISSN 0258-2279 Adéle Nel Die paspoort vir die reise word bestempel as die “ID van die siel”, en dit toon die spreker se identiteit as “Digter van die hart”, en gee “toegang” (dus die drempel as opening) tot die onbereisde streke. Sintaktiese patroonvorming beklemtoon die paspoort as toegangspermit en identiteitsdokument: “Dit het ...” (r. 1), “Dit was ...” (r. 2), “Dit mag ...” (r. 14), “Dit moet ...” (r. 15). Opvallende sintaktiese patroonvorming, die herhaling van die frase “nog ʼn reis”, sowel as die rymwoorde in versreëls 10-13 dien as uitheffings- tegnieke om die rituele aard van die reiservaring, sowel as die dryfvere vir die reise te beklemtoon. Soos die landskap van die vreemde in talle bundels verken word, word ook die landskap van die liefde verken, en word die soeke met die liefde in verband gebring, soos ook uit die aangehaalde gedig blyk. Hambidge se bemoeienis met die liefde en die geliefde is dwarsdeur haar oeuvre ʼn konstante gegewe. Snyman (1998:507) waarsku egter dat die liefdespoësie by Joan Hambidge nie op sigwaarde slegs as liefdespoësie gelees moet word nie. Hy verduidelik voorts: [D]ie liefdesgedigte by Hambidge betrek die idee van liefde in ʼn veel ruimer konteks: dit belig die liefde van vrou tot vrou, dit word beurtelings en afwisselend metafoor en simbool vir en van die wipplank van emosionele wins en verlies, dit belig die verhouding tussen digter en gedig en selfs tussen gedig en leser, dit word die brandpunt vir en van psigiese ontbloting, en dit word die spieël vir die siel waar die gesprek tussen ʼn geliefde en ʼn gewese geliefde as alter ego’s die rasionele en irrasionele komponente van menswees in reliëf bring. Indien Snyman se argument met die nosie van liminaliteit in verband gebring word, blyk dit duidelik dat die liefde telkens die limen of drempel is waardeur toegang tot die ander of anderkant verkry kan word. Die skryf van gedigte en om lief te hê, is dieselfde liminale belewenis, soos blyk uit “Gedig tussen aanhalingstekens” (Hambidge, 2002:46): Alles wat ons beleef, is al iewers opgeteken. Daar is niks nuuts onder die son nie. ʼn Gedig het ʼn begin, middel en geen einde nie. 4. “Dat die reëls elders bestaan”: die reis as soektog Vir die hart Jy en ek is ʼn ons, ʼn gedig tussen aanhalingstekens of iets soos kriptomnesia, die erkenning dat die reëls elders bestaan [ ] Literator 27(1) April 2006:189-210 199 ISSN 0258-2279 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge De Lange (2003:24) maak die geldige stelling dat “die gedig nooit voltooi word nie, net versaak. By Hambidge is dit die geliefde wat telkens versaak word vir die grootste liefde van almal: die poësie. Dis telkens dieselfde gedig wat oorgeskryf word, met ‘’n begin, middel en geen einde’”. Dáárom dus is die geliefdes sélf net ʼn “gedig tussen aanhalingstekens”. Die implikasie is gevolglik dat die liefdeservaring, soos die reiservaring ʼn liminale ervaring, ʼn telkense tussengebied is. Kriptomnesia is ʼn Freudiaanse konsep waar- volgens die geliefde geïnkripteer word op die gees; dat ʼn mens as’t ware ʼn foto van die geliefde in jou onderbewuste saamdra. Volgens die WAT is kriptomnesia “ʼn toestand waarin geheue-inhoude tot die bewussyn kom asof hulle inhoude en oorspronklike skeppings is”. Verlies en afwesigheid van die liefde of die geliefde laat egter volgens die aangehaalde gedig die wete “dat die reëls wel elders bestaan”. Verlies en afwesigheid is egter onherroeplik ook verbind aan begeerte, en is terselfdertyd die waarborg dat die begeerte sal voortduur. Die volhoubaarheid van begeerte en van die soeke, is dus afhanklik daarvan dat die objek van die begeerte nie verkry word nie, maar dat die afstand behou word. In die slotgedig van die bundel En skielik is dit aand (Hambidge, 2005:158) sluit die digteres die gedig en die bundel af met versreëls wat herinner aan dié van die Nederlandse digter Gerrit Achterberg: “Met hierdie vers / verval alle vorige verse.” Hierdie uitspraak gee met ander woorde die mandaat om by herhaling die soeke na die begeerde liefde/ geliefde/gedig opnuut te hervat. Vanweë die feit dat reis/liefde/gedig veel met mekaar in gemeen het, kan die afleiding óók gemaak word dat begeerte ʼn konstante dryfveer ook vir die reis is. Hierdie aanname word onderskryf deur Porter, wat begeerte as psigologiese dryfveer wat die reis onderlê, erken: [M]ost forms of travel at least cater to desire: they seem to promise or allow us to fantasize the satisfaction of drives that for one reason or another is denied us at home. As a result, not only is travel typically fuelled by desire, it also embodies powerful transgressive impulses (Porter, soos aangehaal deur Viljoen, 2003:83). 5. Reis en ontheemding en kulturele identiteit Reis en die verplasing van die self het dikwels ʼn gevoel van ontheemding tot gevolg. Viljoen (2003:81) maak die geldige stelling: “Die reis, word daar gesê, is by uitnemendheid daardie soort ervaring wat ʼn mens konfronteer met die vreemde en die ander”. In die opstel “Questions of travel” beklemtoon Sontag (2003:276) ook die feit dat daar in literatuur oor reis, sedert die klassieke tyd en die Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 200 Adéle Nel Middeleeue, klem gelê is op die verhouding “ons” (ek) teenoor “hulle” (die ander). Om te reis impliseer per slot van sake om letterlik en figuurlik ʼn grens oor te steek en die ruimte van die ander te betree. Die stelling kan myns insiens egter ook gemaak word, dat om te reis selfs ook beteken om (tydelik) migrant te wees. Soos die migrant, lewe die reisiger op die spanningslyn “tussen hier en ontsettend ver, daar”; “tussen aankoms en vertrek” (Hambidge, 2002a:57). Die vertrekpunt of oorsprong van die reis veronderstel ʼn wegbeweeg van die tuiste of plek van oorsprong. Kearney (1988:14) skryf insiggewend oor die kompleksiteite en paradokse rondom die begrip tuiste (home), en verwys na sommige Ierse skrywers as “emigrante van die verbeelding” – ʼn stelling wat ook op sommige Afrikaanse skrywers/digters en selfs op die Afrikaner in die algemeen van toepassing is: It is striking how many modern Irish authors have spoken of being in transit between two worlds, divided between opposing allegiances. They often write as émigrés of the imagination, conveying the feeling of being both part and not part of their culture, of being estranged from the very traditions to which they belong, of being in exile even while at home. Kearney argumenteer voorts dat die ervaring van in transito te wees, van verplasing en vervreemding, ’n onherroeplike staat is, nie net van die Ierse kultuur nie, maar van die hedendaagse wêreldkultuur. Chambers (1994:26-27) onderskryf hierdie stelling as hy beklemtoon dat beweging en migrasie ʼn komplekse transformasie tot gevolg het: “The migrant’s sense of being rootless, of living between worlds, between a lost past and a non-integrated present, is perhaps the most fitting metaphor of this (post)modern condition.” (Kursivering – AN.) Wasserman (2001:302-303) sluit by implikasie aan by hierdie argument as hy wys op die talle openbare debatte in Suid-Afrika oor waarhede aangaande begrippe soos kulturele identiteit of nasie of plek of ontheemding, selfs oor die begrip werklikheid. 5. Reis en ontheemding en kulturele identiteit Wie ons is en waar, en op watter manier ons hoort, is uitdagende vrae waarmee die Afrikaner voortdurend worstel, veral in die era van postapartheid. Bydraend is die beweging van (Suid-)Afrikaners oor die landsgrense heen, wat nou op ʼn nuwe manier benoem word, naamlik as “Afrikaner-diaspora”. Wasserman maak die voorstel dat diegene wat gebly het “onsself ook kan sien as migrante wat kon ontkom aan die swaartekrag van apartheid Suid-Afrika, en aangekom het in ʼn land ISSN 0258-2279 Literator 27(1) April 2006:189-210 201 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge waarin ons onsself moet oriënteer aan die hand van ʼn nuwe kulturele geografie”. Hy wys voorts ook daarop dat die migrant (lees ook reisiger/digter; eie invoeging – AN) se herinnering aan herkoms in gesprek begin tree met nuwe impulse, nuwe kulturele geluide wat opgevang en ingeneem word. Die implikasie is dus ook dat daar geen absolute “tuiste” is nie. Wasserman se redenasie korrespondeer met Stuart Hall se opvatting oor kulturele identiteit. Vir Hall (1994:394) is kulturele identiteit a matter of ‘becoming’ as well as of ‘being’. It belongs to the future as much as to the past. It is not something which already exits, transcending place, time, history and culture. Cultural identities come from somewhere, have histories. But, like everything which is historical, they undergo constant transformation. Far from being eternally fixed in some essentialised past, they are subject to the continuous ‘play’ of history, culture and power. In ʼn artikel getiteld “No place like Heimat: images of (home)land in European culture” voer Morley en Robins (1993:27) die argument selfs verder en betoog: “Heimat is a mythical bond rooted in a lost past, a past that has already disintegrated.” Heimat is met ander woorde ʼn utopiese begrip, gefundeer in ʼn begeerte na heelheid, eenheid en integriteit. Dit het ook betrekking op gedeelde tradisies en herinneringe. In ʼn wêreld wat egter toenemend gekenmerk word deur ballingskap, migrasie en diasporas, en debatte oor die politiek van plek, met gevolge soos hibriditeit, globalisering en ontheemding, is daar dus geen regverdiging vir die verabsolutering van ʼn begrip soos Heimat of tuiste nie. Vir Caren Kaplan (1996) is vrae rondom die problematiek van reis onlosmaaklik verbind aan die diskoers van verplasing, soos reeds af te lei is van die titel van haar boek Questions of travel: postmodern discources of displacement. Poëties verwoord Hambidge (2000:44) dié digterlike aard soos volg: Poëties verwoord Hambidge (2000:44) dié digterlike aard soos volg Die een kant van die Januskop kyk terug na wat was; die ander vooruit na wat woorde kan vermag. Hierdie uitspraak oor die digterlike identiteit korrespondeer op sý beurt met Hall se opvatting ten opsigte van die migrant (reisiger/ digter) se kulturele identiteit – ʼn identiteit gegenereer in die tussengebied van verlede en toekoms. 5. Reis en ontheemding en kulturele identiteit Die klem in die literatuur op reis as ruimtelike verplasing, en die gepaardgaande ontheemding, genereer ook verwysings na terme soos plek, tuiste, grense, kaarte en diasporas, sowel as ballingskap, swerwerslewe en migrasie. In die reeds aangehaalde intreerede verwoord Hambidge (2002b) haar persoonlike gevoel van vervreemding, wat aansluit by Kearney se argument: My poetry reflects a sense of displacement. Of writing in a ‘tussentaal’. My Afrikaans criticizes the Afrikaans canon. It is packed with English references, slogans, and intertexts. The architecture of my poetry reflects a sense of desolateness/ In ʼn artikel getiteld “No place like Heimat: images of (home)land in European culture” voer Morley en Robins (1993:27) die argument selfs verder en betoog: “Heimat is a mythical bond rooted in a lost past, a past that has already disintegrated.” Heimat is met ander woorde ʼn utopiese begrip, gefundeer in ʼn begeerte na heelheid, eenheid en integriteit. Dit het ook betrekking op gedeelde tradisies en herinneringe. In ʼn wêreld wat egter toenemend gekenmerk word deur ballingskap, migrasie en diasporas, en debatte oor die politiek van plek, met gevolge soos hibriditeit, globalisering en ontheemding, is daar dus geen regverdiging vir die verabsolutering van ʼn begrip soos Heimat of tuiste nie. Vir Caren Kaplan (1996) is vrae rondom die problematiek van reis onlosmaaklik verbind aan die diskoers van verplasing, soos reeds af te lei is van die titel van haar boek Questions of travel: postmodern discources of displacement. Die klem in die literatuur op reis as ruimtelike verplasing, en die gepaardgaande ontheemding, genereer ook verwysings na terme soos plek, tuiste, grense, kaarte en diasporas, sowel as ballingskap, swerwerslewe en migrasie. In die reeds aangehaalde intreerede verwoord Hambidge (2002b) haar persoonlike gevoel van vervreemding, wat aansluit by Kearney se argument: My poetry reflects a sense of displacement. Of writing in a ‘tussentaal’. My Afrikaans criticizes the Afrikaans canon. It is packed with English references, slogans, and intertexts. The architecture of my poetry reflects a sense of desolateness/ Literator 27(1) April 2006:189-210 202 ISSN 0258-2279 Adéle Nel desolation. Of not belonging to Afrikaans literature or its history. It writes against the grain of ‘korrekte Afrikaans’. desolation. Of not belonging to Afrikaans literature or its history. It writes against the grain of ‘korrekte Afrikaans’. 6. Die stad as bestemming Die bestemming van die talle reise wat deur die digter onderneem word, is meestal wêreldstede. Argitektuur, wolkekrabbers, die uitleg van ʼn stad, asook die verkenning en ontdekking daarvan, is aspekte wat onder meer aan die bod kom. Dit is belangrik om in hierdie konteks in gedagte te hou dat die beskrywing van die stad as literêre ruimte nie slegs die blote agtergrond vir die gebeure of handeling is nie, maar dit is dikwels die uiting van opvattings oor sosiale strukture en die lewe in die algemeen. Kortom, daar word meestal in die literatuur doelbewus betekenis aan die stadsgebied toegeken, hetsy positief of negatief. Crang (1998:52) se opvatting in hierdie verband is relevant, as hy daarop wys dat “(the) city is not a two-dimensional mental map ... but a complex multi-dimensional map including the lives, loves and histories of people”. Chambers (1994:92) se kommentaar oor die ervaring van die stad of metropool is veral relevant vir die literatuur in die algemeen, maar kan ook op Hambidge se stadsgedigte van toepassing gemaak word: The city, the contemporary metropolis, is for many the chosen metaphor for the experience of the modern world. In its everyday details, its mixed histories, languages and cultures, its elaborate evidence of global tendencies and local distinctions, the figure of the city, as both a real and an imaginary place, apparently provides a ready map for reading, interpretation and comprehension. Vanweë die feit dat die stad ʼn gekarteerde ruimte is wat gelees, geïnterpreteer en verstaan kan word, word dit ook ruimtelik-poëties ervaar. Ten opsigte van Hambidge se verse is myns insiens die 203 Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge volgende stelling ook geldig: stede word ruimtelik-poëties ervaar, maar stede is self ook gedigte. De Certeau (2000:128) se siening van die stad is in hierdie konteks ter sake. Hy beklemtoon die simbiose van ʼn stad as realiteit en die konsep (idee) van ʼn stad, dit wil sê die stad as sowel konkrete as verbeelde ruimte. In die artikel The city and the imaginary redeneer Mazzoleni (1993:285) ook dat die stad veel meer is as die materiële konstruksie van geboue, strate en pleine, dit wil sê die sigbare en tasbare gedeelte van habitasie. Agter en in die binneste van die sigbare en tasbare, is ingebed die verbeelde stad of die ruimtelikheid van eksistensie. 6. Die stad as bestemming Die stad as innerlike gebied is moeilik om weer te gee deur middel van woorde of konsepte, omdat dit hoort by ʼn prelogiese gebied van belewing, by nie-verbale kommunikasie, of wat Snyman (1998:511) noem die “primordiale wêreld” (vgl. punt 1). Daar is wel ʼn osmotiese wisseling tussen die innerlike en uiterlike belewing van die stad as ruimte. In ʼn ander konteks stip Hambidge aan wat sy bestempel as “ʼn bloudruk vir alle reiservaringe”, naamlik “wat ʼn mens dink jy weet van ʼn land, wat jy uiteindelik ervaar, en wat jy nooit werklik sal kan begryp of dekodeer nie”. Dít wat met ander woorde nie begryp of gedekodeer kan word nie, kan dus ook nie volledig verwoord of verdig word nie. Sowel De Certeau as Mazzoleni se idees kan op Hambidge se stadsgedigte van toepassing gemaak word, want die wisselwerking tussen woord en wêreld, tussen innerlike belewing en die woord, word telkens in die gedig verken. In “Memorial day: New York 25/5/2000” (Hambidge, 2002a:55) word die stad as tekstuele én werklike (referensiële) verwysing, sowel as idee voorgehou. In die gedig word die stad nie alleen eksplisiet gelykgestel aan die gedig nie, maar die belewing van die stad word ook metafoor vir die poësie-konsepsie. Uit die onbewuste, dus innerlike belewing van die stad, sowel as ʼn sterk sintuiglike bewustheid, ontstaan die gedig. daar ʼn rusplek soos Central Park is die kern of hart van die gedig (ek sal jou nooit vergeef of kan vergeet); dit begin met ʼn opslag- of toevalsreël soos “’n stad besluit oor die roete vir ʼn reisiger”. Die ritme soos ʼn jazz-weergawe van “start spreading the news” bedui dat die digter die eerste weergawe moet ken. Dan die metrum en die wete dat ʼn grootse gedig hom nie eenvoudig laat skandeer. Dit dra immers die hele wêreld in die palm van sy hand. Teen die NY skyline sy tuimelende tweelingtorings ... ʼn Vloed van indrukke oorval die digter. Soek na ʼn holte vir die voet. In die hotel Prosody grendel die digter haar onbewuste teen ʼn gedig wat broei uit bloedsweet. daar ʼn rusplek soos Central Park is die kern of hart van die gedig (ek sal jou nooit vergeef of kan vergeet); dit begin met ʼn opslag- of toevalsreël soos “’n stad besluit oor die roete vir ʼn reisiger”. Die ritme soos ʼn jazz-weergawe van “start spreading the news” bedui dat die digter die eerste weergawe moet ken. Dan die metrum en die wete dat ʼn grootse gedig hom nie eenvoudig laat skandeer. Dit dra immers die hele wêreld in die palm van sy hand. Teen die NY skyline sy tuimelende tweelingtorings ... ʼn Vloed van indrukke oorval die digter. Soek na ʼn holte vir die voet. In die hotel Prosody grendel die digter haar onbewuste teen ʼn gedig wat broei uit bloedsweet. In Hambidge se reeds genoemde reisrubriek haal sy die volgende reëls van Wallace Stevens aan: “Life is an affair of people not of places. But for me life is an affair of places and that is the trouble”. Sy bevestig ook ten slotte: “Ek moet Stevens gelyk gee: die grootste verhoudings is met stede” (Hambidge, 2004a:3). Hambidge (2002c:12) bely in ʼn ander uitspraak dat New York een van haar allergunsteling stede is. Sy beklemtoon voorts ook die feit dat New York ʼn mitiese stad is, wat as’t ware die hele wêreld in hom saamvat. Pike (1981:8) skryf op sy beurt insiggewend oor die mite van die stad, en sy opvattings kan ter toeligting met Hambidge se uitspraak in verband gebring word. Die bifokale blik op die werklike én die mitiese stad kan verklaar word vanuit die feit dat alle mites pogings is om sekere realiteite te verklaar. Basiese oorgelewerde mites is in wese pogings om rekenskap te gee van sekere natuurverskynsels en -gebeure. Die mite van die stad, daarenteen, moet poog om ʼn objek te rasionaliseer wat deur die mens tot stand gebring is, en wat as gevolg van sy grootte en konsentraat van ritueel en mag (religieus, staat, militêr, finansieel), die natuur in die natuurlike wêreld vervang het. Die visuele panorama van die stad met sy strate, sy geboue en sy wolkekrabbers, sowel as die kinetiese energie van sy bewoners is waarskynlik by uitstek die mens se mees imponerende argitektoniese en visuele prestasie. Barthes (1982:160) wys ook in ʼn ander konteks op die slim geometriese uitleg van New York se strate, wat die mens in staat stel om afstand en oriëntasie toe te eien. Memorial day: New York 25/5/2000 Gedenk die einde van die oorlog want dit gee lewe aan die poësie! New York self is ʼn grootse gedig vol teenstrydighede soos dat ʼn bestemming op Wes iets anders beteken as dieselfde adres op Oos; dat die gedig sy uitskot in Soho en Bowery uitwerp as oortollig, onnodig, onaansienlik; boonop dat die subway die onbewuste, nooit gesêde is soos ʼn gedig spreek dít aan wat onherstelbaar of verganklik is; dat iewers in al hierdie teenstrydighede tekens Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 204 Adéle Nel daar ʼn rusplek soos Central Park is die kern of hart van die gedig (ek sal jou nooit vergeef of kan vergeet); dit begin met ʼn opslag- of toevalsreël soos “’n stad besluit oor die roete vir ʼn reisiger”. Die ritme soos ʼn jazz-weergawe van “start spreading the news” bedui dat die digter die eerste weergawe moet ken. Dan die metrum en die wete dat ʼn grootse gedig hom nie eenvoudig laat skandeer. Dit dra immers die hele wêreld in die palm van sy hand. Teen die NY skyline sy tuimelende tweelingtorings ... ʼn Vloed van indrukke oorval die digter. Soek na ʼn holte vir die voet. In die hotel Prosody grendel die digter haar onbewuste teen ʼn gedig wat broei uit bloedsweet. “This is the purpose of New York’s geometry: that each individual should be poetically the owner of the capital of the world” (kursivering – R. Barthes). Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 205 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge Hambidge verwoord bogenoemde opvattings poëties soos volg in die eerste drie strofes van die gedig “New York” (Hambidge, 1985:43): Hambidge verwoord bogenoemde opvattings poëties soos volg in die eerste drie strofes van die gedig “New York” (Hambidge, 1985:43): Geëerde geagte nooit volprese veel besonge stad van menige mites in jou onherbergsame kakofoniese vuis het ek ʼn maand vertoef verwonderd (eers bevrees) oor jou hemelhoë strekkende vingers tot waar die oog net ʼn stippel sien van toppe deurkruis dan jou simmetriese palm vind links en regs is hier gelyk (dus oos op wes) met Hudson en East jou duim ʼn nimlike trotse marmervrou hand in die lug die vertes in jou kneukelhand is ook ʼn hel (as ons na patrone kyk) jou kneukelhand is ook ʼn hel (as ons na patrone kyk) In albei aangehaalde gedigte oor New York blyk duidelik die digterspreker se persoonlik interaksie met dié stad. Enersyds word daar aan die stad menslike eienskappe toegedig, maar die emosies wat die spreker ervaar is op paradoksale wyse ook dié van begeerte en vrees. In ʼn poëtiese essay getiteld “Milton Friedman’s smile: travel culture and the poetics of a city”, skryf Osborne (1993:331) inleidend soos volg: “Wandering and travelling appear driven by transgression and lack, that is, by fear and desire – fear and desire drawn by the attraction of cities.” Ook Robins (1993:326) skryf insiggewend oor die aard van die hedendaagse stedelike flâneur as simboliese figuur van die nuwe stedelike droom. Hy lê voorts ʼn verband met die gevoelige ingesteldheid van die Duitse Ekspressio- nistiese poësie, wat ʼn soortgelyke figuur oproep, vasgevang in die kompleksiteit – die gevare én die opwinding – van die stad. Anders as die tradisionele flâneur, is hierdie figuur nie langer slegs ʼn passiewe ontvanger van indrukke nie. Sy/haar verbeelding bring die poëtiese diskoers in beweging in ʼn samevattende ordening van indrukke, wat ʼn onderliggende bewuswees van spanning, bedreiging en konflik weergee. Hierdie figuur vind geen toevlug in ʼn esoteriese bepeinsing nie, maar word voortdurend gekonfronteer met die stedelike opwinding en onrus waarmee hy/sy deurentyd uitgedaag word. daar ʼn rusplek soos Central Park is die kern of hart van die gedig (ek sal jou nooit vergeef of kan vergeet); dit begin met ʼn opslag- of toevalsreël soos “’n stad besluit oor die roete vir ʼn reisiger”. Die ritme soos ʼn jazz-weergawe van “start spreading the news” bedui dat die digter die eerste weergawe moet ken. Dan die metrum en die wete dat ʼn grootse gedig hom nie eenvoudig laat skandeer. Dit dra immers die hele wêreld in die palm van sy hand. Teen die NY skyline sy tuimelende tweelingtorings ... ʼn Vloed van indrukke oorval die digter. Soek na ʼn holte vir die voet. In die hotel Prosody grendel die digter haar onbewuste teen ʼn gedig wat broei uit bloedsweet. In albei aangehaalde gedigte oor New York blyk duidelik die digterspreker se persoonlik interaksie met dié stad. Enersyds word daar aan die stad menslike eienskappe toegedig, maar die emosies wat die spreker ervaar is op paradoksale wyse ook dié van begeerte en vrees. In ʼn poëtiese essay getiteld “Milton Friedman’s smile: travel culture and the poetics of a city”, skryf Osborne (1993:331) inleidend soos volg: “Wandering and travelling appear driven by transgression and lack, that is, by fear and desire – fear and desire drawn by the attraction of cities.” Ook Robins (1993:326) skryf insiggewend oor die aard van die hedendaagse stedelike flâneur as simboliese figuur van die nuwe stedelike droom. Hy lê voorts ʼn verband met die gevoelige ingesteldheid van die Duitse Ekspressio- nistiese poësie, wat ʼn soortgelyke figuur oproep, vasgevang in die kompleksiteit – die gevare én die opwinding – van die stad. Anders as die tradisionele flâneur, is hierdie figuur nie langer slegs ʼn passiewe ontvanger van indrukke nie. Sy/haar verbeelding bring die poëtiese diskoers in beweging in ʼn samevattende ordening van indrukke, wat ʼn onderliggende bewuswees van spanning, bedreiging en konflik weergee. Hierdie figuur vind geen toevlug in ʼn esoteriese bepeinsing nie, maar word voortdurend gekonfronteer met die stedelike opwinding en onrus waarmee hy/sy deurentyd uitgedaag word. Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 206 Adéle Nel In ʼn essay oor New York wys Hambidge (2002c:12) daarop dat New York ʼn stad vol paradokse is en dat vrees argetipies deel van dié stad is. Dit is trouens juis New York se negatiewe aspekte wat aan hom ikoonstatus verleen het deur al die jare. Vrees en die stad het egter deur die eeue alles met mekaar in gemeen. Pike (1981:4) skryf weereens insiggewend in hierdie verband. In die geskiedenis van die Westerse kultuur is die stad herhaaldelik as retoriese topos gebruik. Die mens se toe-eiening en beheersing van sy omgewing verhul egter ook ʼn ander aspek, naamlik ʼn diepgewortelde angs ten opsigte van die mens se verhouding met sy geskape wêreld. Die stad kristalliseer daardie bewustelike en onderbewustelike spanning wat van die begin af die stad in die Westerse kultuur karakteriseer. Dit is hierdie kristallisering wat die mens se preokkupasie met die stad verklaar, of die byna hipnotiese aantrekkingskrag vir sy vernietiging sedert Troje, Sodom en Gomorra, en Kartago verantwoord. 7. Ten slotte In hierdie artikel is enkele geselekteerde reisverse in Joan Hambidge se bundels Lykdigte en Ruggespraak ondersoek, sowel as die verband tussen die reiservaring en liminaliteit. Volgens die getuienis van hierdie gedigte, is die reis as liminale ervaring of tussentoestand enersyds ’n proses wat by uitstek geskik is om die persoonlike en digterlike identiteit te verken, ’n ondersoek na betekenisgewing te loods, en tot ’n (her)ontdekking van die self te kom deur middel van die digterlike woord. Andersyds ontstaan die gedigte juis uit dié reiservarings, en gevolglik toon talle gedigte ook liminale eienskappe en word liminale beelde gebruik om die temas van reis, die liefde en die digproses te beskryf. Hambidge se reisgedigte bevestig voorts ook haar volgehoue bemoeienis met populêre kultuur en die aktualiteit van die dag, soos blyk uit die stadsgedigte oor New York. daar ʼn rusplek soos Central Park is die kern of hart van die gedig (ek sal jou nooit vergeef of kan vergeet); dit begin met ʼn opslag- of toevalsreël soos “’n stad besluit oor die roete vir ʼn reisiger”. Die ritme soos ʼn jazz-weergawe van “start spreading the news” bedui dat die digter die eerste weergawe moet ken. Dan die metrum en die wete dat ʼn grootse gedig hom nie eenvoudig laat skandeer. Dit dra immers die hele wêreld in die palm van sy hand. Teen die NY skyline sy tuimelende tweelingtorings ... ʼn Vloed van indrukke oorval die digter. Soek na ʼn holte vir die voet. In die hotel Prosody grendel die digter haar onbewuste teen ʼn gedig wat broei uit bloedsweet. Vir die stad New York, vir sy inwoners sowel as sy besoekers, het hierdie onderliggende vrees waar geword met die gebeure van 11 September 2001. Baudrillard (2002:59) som inderdaad die kollektiewe ervaring raak op as hy sê: “So, at Ground Zero, in the rubble of global power, we can only, despairingly, find our own image”. Die digterlike interpretasie van dié gebeure verwoord Hambidge (2002a:68-69) in die gedig “Start spreading the news”: So kom jou Oordeelsdag, New York ʼn dag waarop jy geweeg en te swaar bevind is deur jou eie reputasie, jou oopgesteldheid, jou onopgesmukte groter as lewensgroot dáár wees, veral jou hubris: New York is die hele wêreld in een dag. ... So kom jou Oordeelsdag, New York ʼn dag waarop jy geweeg en te swaar bevind is deur jou eie reputasie, jou oopgesteldheid, jou onopgesmukte groter as lewensgroot dáár wees, veral jou hubris: New York is die hele wêreld in een dag. ... Miskien sou jy die meeste wens dat jy hulle wat in jou hart was, kon beskerm teen die vlammehel, die toorn van só ʼn dag. Kon jy hul angs registreer? Daardie paartjie wat hand aan hand uitspring? Hul cul de sac voel tussen vuur en vuur? Miskien sou jy die meeste wens dat jy hulle wat in jou hart was, kon beskerm teen die vlammehel, die toorn van só ʼn dag. Kon jy hul angs registreer? Daardie paartjie wat hand aan hand uitspring? Hul cul de sac voel tussen vuur en vuur? In die ontroerende gedig “Ground zero” wend Hambidge (2002a:71) op ironiese wyse die reismetafoor aan om die lewensvernietiging in digterlike terme te beskryf: Hierdie reisigers had nie nodig om ʼn tas te pak, ʼn visum te verleng, of deur ʼn doeanegebou te stap. 207 Literator 27(1) April 2006:189-210 ISSN 0258-2279 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge Daar is geen jet lag of frustrasies met ʼn vreemde taal, wisselkoers, of vreemd slaap. Want die vliegtuig het geland voor hul ongevraagde vertrek. Geraadpleegde bronne AGUIRRE, M., QUANCE, R. & SUTTON, P. 2000. Margins and thresholds: an enquiry into the concept of liminality in text studies. Madrid: The Gateway. BARTHES, R. 1982. Buffet finishes off New York. (In Sontag, S., ed. A Roland Barthes reader. London: Vintage. p. 158-161.) BAUDRILLARD, J. 2002. The spirit of terrorism and other essays. (Translated by Chris Turner.) London: Verso. BAUDRILLARD, J. 2002. The spirit of terrorism and other essays. (Translated by Chris Turner.) London: Verso. y ) CHAMBERS, I. 1990. Border dialogues: journeys in postmodernity. London: Routledge. CHAMBERS, I. 1990. Border dialogues: journeys in postmodernity. London: Routledge. g CHAMBERS, I. 1994. Migrancy, culture, identity. London: Routledge. g y y g CLIFFORD, J. 1989. Notes on travel and theory. Inscriptions, 5:177-188. CLIFFORD, J. 1989. Notes on travel and theory. Inscriptions, 5:177-188. CLIFFORD, J. 1992. Traveling cultures. (In Grossberg, L., Nelson, CLIFFORD, J. 1992. Traveling cultures. (In Grossberg, L., Nelson, C. & Treichler, P.A., eds. Cultural studies. London: Routledge. p. 96-116.) g ( g Treichler, P.A., eds. Cultural studies. London: Routledge. p. 96-116.) CLOETE, T.T. 2003. “Ruggespraak” groot verfynde vlegwerk. Beeld: 9, 13 J CRANG, M. 1998. Cultural geography. London: Routledge. CROUS, M. 2000. Weer interne verhuising vir Hambidge. Die Burger: 8, 16 Aug. DE CERTEAU, M. 2000. Walking in the city. (In During, S., ed. The cultural studies reader. London: Routledge. p. 126-133.) DE LANGE, J. 2003. In dié verse hoor jy Auden saggies lag. Rapport: 14, 6 April. Literator 27(1) April 2006:189-210 208 ISSN 0258-2279 Adéle Nel HALL, S. 1994. Cultural identity and diaspora. (In Hall, S. Colonial discource and post-colonial theory: a reader. New York: Columbia University Press. p. 392-403.) p ) HAMBIDGE, J. 1985. Hartskrif. Kaapstad: Human & Rousseau. HAMBIDGE, J. 1988. Geslote baan. Kaapstad: Tafelberg. HAMBIDGE, J. 2000. Lykdigte. Kaapstad: Tafelberg. HAMBIDGE, J. 2002a. Ruggespraak. Pretoria: Protea Boekhuis. HAMBIDGE, J. 2002b. Whose inaugural is it anyway? Modern criticism in crises. Kaapstad. (Ongepubliseerde manuskrip.) ( g ) HAMBIDGE, J. 2002c. NY: hele wêreld in stad vol paradokse. Die Burger: 12, 14 Sept. HAMBIDGE, J. 2004a. Verhoudings met stede is groots. Die Burger: 3, 28 Feb HAMBIDGE, J. 2004b. Desperately seeking Susan Sontag: ’n essay-verhaal. http://www.litnet.co.za/seminaar/jhsont.asp Datum van gebruik: 5 Julie 2005. HAMBIDGE, J. 2005. En skielik is dit aand. Pretoria: Protea Boekhuis. HAUPTFLEISCH, D.C. 1991. Woordeboek van die Afrikaanse Taal. Deel VIII. Stellenbosch: Buro van die WAT. KAPLAN, C. 1996. Questions of travel: postmodern discourses of displacement. Geraadpleegde bronne 297-308.) WAT kyk HAUPTFLEISCH, D.C Kernbegrippe: Hambidge, Joan liminaliteit en reis reisverse stadsgedigte Key concepts: Hambidge, Joan liminality and travel travel poetry urban poetry p. 297 308.) WAT kyk HAUPTFLEISCH, D.C. p 9 308 ) WAT kyk HAUPTFLEISCH, D.C. kyk HAUPTFLEISCH, D.C. Geraadpleegde bronne Durham: Duke University Press. KEARNEY, R. 1988. Transitions: narratives in modern Irish culture. Dublin: Wolfhound. KICKASOLA, J.G. 2004. The films of Krzysztof Kieslowski: the liminal image. New York: Continuum. MAZZOLENI, D. 1993. The city and the imaginary. (In Carter, E., Donald, J. & Squires, J., eds. Space and place: theories of identity and location. London: Lawrence & Wishart. p. 285-302.) MORLEY, D. & ROBINS, K. 1993. No place like Heimat: images of home(land) in European culture. (In Carter, E., Donald, J. & Squires, J., eds. Space and place: theories of identity and location. London: Lawrence & Wishart. p. 3-32.) OSBORNE, P. 1993. Milton Friedman’s smile: travel culture and the poetics of a city. (In Carter, E., Donald, J. & Squires, J., eds. Space and place: theories of identity and location. London: Lawrence & Wishart. p. 331- 356.) PIKE, B. 1981. The image of the city in modern literature. Princeton: Princeton University Press. RETIEF, H. 2003. Die gevaarlike lewe van ’n digter. Rapport: 25, 26 Jan. ROBINS, K. 1993. Prisoners of the city: whatever could a postmodern city be? (In Carter, E., Donald, J. & Squires, J., eds. Space and place: theories of identity and location. London: Lawrence & Wishart. p. 303-330.) SAID, E. 1983. Traveling theory. (In Said, E. The world, the text and the critic. London: Vintage. p. 226-247.) SMITH, K. 2004. The emptiness of zero: representations of loss, absence, anxiety and desire in the late twentieth century. Critical Quarterly, 26(1): 40-59. SNYMAN, H. 1998. Joan Hambidge. (In Van Coller, H.P., red. Perspektief en profiel. Pretoria: Van Schaik. p. 503-513.) SONTAG, S. 2003. Where the stress falls. London: Vintage. SONTAG, S. 2003. Where the stress falls. London: Vintage. VAN DEN AKKER, W. 1985. Een dichter schreit niet: de poetica van M. Nijhoff: aspecten van M. Nijhoffs versexterne poetica. Utrecht: Veen. Literator 27(1) April 2006:189-210 209 ISSN 0258-2279 Die digter in transito: reisverse en liminaliteit ... Joan Hambidge VILJOEN, L. 2003. Die digter as reisiger: twee gedigsiklusse van Leipold en Krog. Stilet, 15(1):80-100. VILJOEN, L. 2003. Die digter as reisiger: twee gedigsiklusse van Leipold en Krog. Stilet, 15(1):80-100. VILJOEN, L. 2003. Die digter as reisiger: twee gedigsiklusse van Leipold e Krog. Stilet, 15(1):80-100. g ( ) WASSERMAN, H. 2001. Om hergeboorte te verbeel. (In Van Heerden, E., red. Briewe deur die lug. LitNet-skrywersberaad 2000. Kaapstad: Tafelberg p. 297-308.) WAT Briewe deur die lug. LitN p. Kernbegrippe: Literator 27(1) April 2006:189-210 210 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/186/159

Afrikaans

.............................................................................. Essay Joan Hambidge In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes van ’n onophoudelike trom 189 Gedigte T.T. Cloete wêreldbekersokkerspan vir 2010 201 volksheld en -leier 203 Die Dakarkewer 204 Martie Muller Geraamte 208 Stil smaak 209 Danie D. Tussen die acacias 210 P. Verster Sig 212 Bloemfontein 212 H. le R. Slabbert Ballade van Reading jail (Oscar Wilde) 213 Haidee Kruger She traces the slope of cheek to chin 214 How to make the word 214 .............................................................................. Essay Joan Hambidge In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes van ’n onophoudelike trom 189 Gedigte T.T. Cloete wêreldbekersokkerspan vir 2010 201 volksheld en -leier 203 Die Dakarkewer 204 Martie Muller Geraamte 208 Stil smaak 209 Danie D. Tussen die acacias 210 P. Verster Sig 212 Bloemfontein 212 H. le R. Slabbert Ballade van Reading jail (Oscar Wilde) 213 Haidee Kruger She traces the slope of cheek to chin 214 How to make the word 214 Essay 189 Gedigte Literator 27(2) Aug. 2006:183-188 ISSN 0258-2279 183 Parodie 215 215 221 Literator 27(2) Aug. 2006:183-188 184 ISSN 0258-2279 Rubriek vir skeppende werk Litera is ’n rubriek vir die publikasie van skeppende werk in al die tale wat gewoonlik in Literator gebruik word. Die Redaksie wil daarmee ’n geïntegreerde beeld skep van die verskeidenheid nuwe skryfwerk wat Suid-Afrikaanse skrywers kan bied. ’n Kontantprys word toegeken aan die beste bydraes wat in die loop van ’n jaar gepubliseer word. Skrywers word daarom uitgenooi om korter skeppende werk voor te lê vir plasing in hierdie rubriek. Dit kan gedigte of kortverhale wees, maar drama- of romanfragmente en eksperimentele tekste is ook welkom. Vier kopieë van elke bydrae, in dubbelspasiëring getik, moet voorgelê word, asook ’n elektroniese kopie. Die naam en adres van die insender moet regs bo-aan die eerste blad van gekramde tekste en op elke los vel vermeld word. Verstrek ook ’n telefoonnommer, faksnommer en e-posadres waar u bereik kan word. Elektroniese bydraes kan gestuur word aan [email protected] Bydraes kan gepos word aan die Burohoof, Literator, Personeelbussie 251, Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. Vier kopieë van elke bydrae, in dubbelspasiëring getik, moet voorgelê word, asook ’n elektroniese kopie. Die naam en adres van die insender moet regs bo-aan die eerste blad van gekramde tekste en op elke los vel vermeld word. Verstrek ook ’n telefoonnommer, faksnommer en e-posadres waar u bereik kan word. Elektroniese bydraes kan gestuur word aan [email protected] Bydraes kan gepos word aan die Burohoof, Literator, Personeelbussie 251, Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. Literator 27(2) Aug. 2006:183-188 Literator 27(2) Aug. 2006:183-188 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 185 Contributions can be posted to the Head of the Bureau, Literator, Staff Box 251, Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Section for creative writing Litera is a section for the publication of creative writing in all the languages that Literator usually caters for. Through this section the Editorial Board wants to present an integrated image of the diversity of new writing by South Africans. A cash prize will be awarded for the best contributions published in a specific year. Writers are therefore invited to submit shorter creative work for publication in this section. Poems and short stories are welcome, but also plays and novel fragments and experimental texts. Four copies of each contribution, typed in double spacing, should be submitted as well as an electronic version. The name and address of the author should appear at the top right of the first page of stapled texts and on every loose sheet sent in. Please include a telephone number, a fax number and an e-mail address where you can be contacted. Electronic submissions can be send to Susan. [email protected] Contributions can be posted to the Head of the Bureau, Literator, Staff Box 251, Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Literator 27(2) Aug. 2006:183-188 186 ISSN 0258-2279 Reglement: Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns Die Redaksie van Literator ken jaarliks twee pryse toe vir die beste bydraes vir ’n kalenderjaar in die rubriek “Litera”. Hierdie pryse sal bekend staan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds ’n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (dit wil sê wat as debutante beskou word). Die Redaksie bepaal aan wie die pryse toegeken word, maar die Redaksie kan buitebeoordelaars gebruik om met die beoordeling behulpsaam te wees. Die beslissings van die Redaksie is finaal en geen korrespondensie sal daaroor gevoer word nie. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir ’n spesifieke jaar of vir ’n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie, of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. Die name van die skrywers aan wie die pryse toegeken is, sal bekendgemaak word in die eerste uitgawe van Literator van die daaropvolgende kalenderjaar. Literator 27(2) Aug. 2006:183-188 ISSN 0258-2279 Literator 27(2) Aug. 2006:183-188 ISSN 0258-2279 187 1 Tom Dreyer, ’n student van Van Heerden “antwoord” op hierdie roman met betrekking tot die okapi-motief in Ekwatoria, net soos ’n ander student, Jaco Botha se roman, Miskruier “antwoord” op die geweldmotief. Onbewustelik. Of in Dreyer se geval dalk meer bewustelik: in die nawoord word daar geskryf dat hy ’n manuskrip van die teks onder oë gehad het. Rules: Litera Prizes for Creative Writing The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section “Litera”. These prizes will be known as the Litera Prizes for Creative Writing. Two prizes will be awarded, one for writers who have already published a collection in the genre concerned, and one for writers who have not yet published a collection (that is, who are regarded as making their début). The Editorial Board determines to whom the prizes will be awarded, and it may appoint external judges to help with the evaluation of contributions. The decisions of the Editorial Board are final and no correspondence on this matter will be entered into. The Editorial Board reserves the right to make no award for a particular year or in a particular category, or to divide a prize among different authors. The names of the authors to whom the awards have been made, will be published in the first issue of Literator of the subsequent calendar year. Literator 27(2) Aug. 2006:183-188 188 ISSN 0258-2279 Van Heerden – Dreyer – Botha is nog ’n driemanskap. In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes van ’n onophoudelike trom Joan Hambidge Dept. Afrikaans & Nederlands Universiteit van Kaapstad KAAPSTAD E-pos: [email protected] Seminaarkamer: LitNet Etienne van Heerden se roman In stede van die liefde is ’n roman oor verglyding; oor geweld; oor artefakte en kuns; oor paranoïa; oor dwelmmisbruik; oor die familiewe-lewe; oor die okapi; oor selfmoord; oor kinderdiefstal – ’n volledige mise-en-abyme waardeur die leser van een vertelling tot ’n ander oorbeweeg.1 In In stede van die liefde word daar besoek gebring aan Freud se stad, Wenen. Die stad van psigoanalise. Hierdie stad is onder andere al deur Nicolas Roeg in Bad timing (1980) te berde gebring waar die psigoanalis (vertolk deur Art Garfunkel) sy eie minnares psigologies manipuleer deur sy meerdere kennis. Die rol word vertolk deur Roeg se vrou, Theresa Russel, wat die proses nog meer verwikkeld maak – met Harvey Keitel as die speurder wat die ongerymdhede in die verhouding aan die kaak probeer stel. Van Heerden en ek is al vir meer as tien jaar lank kollegas en as ’n gereelde deelnemer aan LitNet, het ek al dikwels omstrede en kritiese menings uitgespreek wat hy geplaas het. Daar is wedersydse gesprekke, waardering en ofskoon dit nie korrek is dat Van Heerden – Dreyer – Botha is nog ’n driemanskap. Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 ISSN 0258-2279 189 Essay – In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes ... kollegas mekaar resenseer nie, is sodanige subjektiewe reaksies dikwels juis om hul intimiteit uiters openbarend – soos Etienne Britz se bespreking van Marlene van Niekerk se Memorandum in Insig getuig het. My bydrae is egter geen resensie of waardebepaling nie. Dit is eerder ’n ontfutseling van ’n triadiese patroon wat van Heerden aktiveer in mý leeservaring van sy roman: Freud se besonderse persoonlikheid en hantering van navolgers/studente/dissipels/ emuleerders/“groupies”. Daar is vele komplekse verhoudings aan te stip. Hiervan is die bekendste die verhouding tussen Freud en Jung en die brief- wisseling waarin ’n versuurde vriendskap-cum-mentorskap vir die leser ten toon gestel word; met Jung se haas frenetiese pogings om dit deur die jare te probeer regstel. ’n Minder bekende verhouding is die verhouding tussen Freud en Victor Tausk en die uiteindelike selfmoord van laasgenoemde. Wat verklap Van Heerden van hierdie verhouding? Van Heerden sowel as hierdie skrywer lei jong studente op in kreatiewe skryfkursusse. 2 Claire Verstraete het ’n uitmuntende M.A. oor die debakel tussen Antjie Krog en Stephen Watson voltooi onder my. Die tesis se titel is: Plagiarism: the cultural outbreak (M.A. University of Cape Town. 2006). In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes van ’n onophoudelike trom In my roman Die Judaskus ontgin ek ’n komplekse student-mentorsverhouding, terwyl die geval Wilhelm du Plessis ná ’n plagiaat-aanklag eweneens dui op ’n komplekse reaksie op die mentorskap. Hierdie verhale is gebundel deur Van Heerden onder die ironiese titel: Die mooiste liefde is verby.2 En oorhaastig verpulp ná ’n plagiaataanklag waarin die jong skrywer voet by stuk gehou het dat hy nie die oorspronklike teks geken het nie, nog minder geplagieer het. Hierdie hele debat is te lese in die onbewuste van LitNet, te wete die argief (www.litnet.co.za). Repressie of verdringing, ’n uitwys van die ooreenkomste deur ’n skrywer wat jare later ’n ander skrywer sou verdedig, maak van sodanige aanklagte uiters boeiende en gevaarlike leesstof. Tausk se pogings om Freud tot psigoanalis te hê, is deur Freud afgewys. Waarskynlik, sou ’n mens kon aanvoer, uit Freud se vrees dat sy idees gekaap kon word deur Tausk. Tausk is dus deur Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 190 ISSN 0258-2279 Joan Hambidge Helene Deutsch oorgeneem, ’n ander dissipel van Freud, vir terapie. Hy het dus as’t ware ’n tweedehandse Freud ervaar. Helene Deutsch oorgeneem, ’n ander dissipel van Freud, vir terapie. Hy het dus as’t ware ’n tweedehandse Freud ervaar. III Wat presies behels die verhaal van Freud en Tausk? Paul Roazen het ’n studie gepubliseer oor hierdie verhouding: Brother animal: the story of Freud and Tausk. In al die biografiese studies oor Freud en navolgelinge, dissipels en studente is dit duidelik dat hy ’n besondere groot ego gehad het en afwykings of kritiek persoonlik opgeneem het. Die geval Jung is hier uiters beduidend. Tausk het egter op ’n ironiese wyse die triadiese verhouding tussen Mama-Papa-Baba met Freud uitgespeel in die komplekse relasie tussen Freud – Lou Andreas-Salomé (ook die vriendin van Nietzsche en Rilke) en homself. Hy het ’n kortstondige liefdesverhouding met Lou Andreas-Salomé bedryf en ’n poging aangewend om ’n pasiënt van Freud te word. Freud het dit geweier, waarskynlik uit vrees dat sy idees deur Tausk in transferensie oorgeneem kon word en dat dit uiteindelik onmoontlik sou wees om eienaarskap van idees te bewys. Hierom het hy hom na ’n ander “student”, Helene Deutsch verwys. Op 3 Julie 1919 nadat Freud versoek het dat Deutsch haar terapie met hom opskort, het hy selfmoord gepleeg en in ’n brief aan Lou Andreas-Salomé het Freud verwys na die “gevaar” wat hy vir psigoanalise sou inhou. Tausk (1880-1919), ’n Hongaar van geboorte, het veral op skisofrenie gewerk: On the origin of the “influencing machine” in schizophrenia is ’n titel van ’n artikel waarin hy aantoon dat skisofrene na die siektetoestand verwys as ’n masjien wat hulle beheer – (vir ’n kort biografiese nota verwys ek die leser na die wikipedia. http://en.wikipedia.org/wiki/Viktor_Tausk). IV IV In navorsing vir ’n literatuurteoretiese kongres waaroor ek uitgebreid begin lees het, kom ek “per ongeluk” af op Neil Hertz se skitterende essay oor Freud se lesing van “The Sandman” wat opgeneem is in die bekende Textual strategies wat al sedert 1980 ’n verwysingsbron in my studeerkamer is. Hierin vertel hy die verhaal van die drie rolspelers (Freud/Tausk/Lou Andreas-Salomé) na aanleiding van Roazen se boek waaroor hy nie hoog opgee nie. Maar hy kom by die kernpunt uit van ’n verhouding tussen die mentor en student/dissipel/navolger. Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 ISSN 0258-2279 191 Essay – In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes ... Hertz, soos Harold Bloom in sy uitgebreide en fassinerende studies oor “The Burden of the Past” en “The Anxiety of Influence” – met hoofletters geskryf natuurlik! – wys op al die begeertes en vrese van die skrywer: die soeke na oorspronklikheid, die vrees vir plagiaat, die stryd tussen skrywers, ensovoorts. Hy begin sy fassinerende essay met Freud se klassieke (en ironiese!) opmerking: “I invented psychoanalysis because it had no literature”. En ’n mens kan verder gaan en Freud Freudiaans lees. Of soos Harold Bloom al gedoen het: ’n Shakesperiaanse lesing van Freud aanbeveel, soos hy dan aanvoer in The Western canon. Die “unheimliche” en die toevallige afkom of raaklees van ’n bepaalde beginsel is alreeds ’n Freudiaanse beginsel. ’n Mens dink hier aan die uitgebreide hofsaak waarin Janet Malcolm betrokke was in die sage met Masson en die toevallige ontdekking van ’n verlore dokument. (K.R. Eissler, Jeffrey Masson en Peter Swales se polemiek oor Freud se argief is ’n ander triadiese verbintenis. Malcolm se hofsaak het elf jaar geduur en het ongeveer elf miljoen dollar gekos.) In Neil Hertz se essay waarin die repetisie-kompulsie eweneens belig word, keer ek terug na die bronnelys van In stede van die liefde, ’n teks oor verglyding. Die Freudiaanse dimensie van die boek is nog na my mening nie genoegsaam ontgin of bespreek nie. Die leser neem kennis van die uitgebreide bronnelys – amper oordadig – van die outeur. Die volgende bronne word oor Freud vermeld: • “Freud and the ‘cocaine episode’” van Jean Chirac (http://www. freudfile.org/cocaine/html) • “Freud and the ‘cocaine episode’” van Jean Chirac (http://www. freudfile.org/cocaine/html) • Oor die lewe van Freud is daar ’n verwysing na Peter Gay se Freud: a life for our times (Norton, New York en Londen). IV • Oor die lewe van Freud is daar ’n verwysing na Peter Gay se Freud: a life for our times (Norton, New York en Londen). • Edmund Engelman se portefeulje foto’s in Sigmund Freud: Berggasse 19, Vienna (Verlag Christian Brandstätter, Wene, 1988). • Edmund Engelman se portefeulje foto’s in Sigmund Freud: Berggasse 19, Vienna (Verlag Christian Brandstätter, Wene, 1988). • Hy erken verder die rol van Sabiena Spielrein in psigoterapie en die artikel hieroor is “Jung’s femme fatale returns” in The Sunday Independent van 20 Desember 2002 deur A.C. Grayling. • Hy erken verder die rol van Sabiena Spielrein in psigoterapie en die artikel hieroor is “Jung’s femme fatale returns” in The Sunday Independent van 20 Desember 2002 deur A.C. Grayling. Sabina Spielrein se verhouding met Jung en Freud is weer ’n ander triadiese verbintenis en haar aanklag teen Jung dat hy idees van Sabina Spielrein se verhouding met Jung en Freud is weer ’n ander triadiese verbintenis en haar aanklag teen Jung dat hy idees van Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 192 ISSN 0258-2279 Joan Hambidge haar gekaap het, bewys hoe “gevaarlik” die verhouding tussen pasiënt en analis kan word, veral as dit ’n liefdesverhouding word. Dit is ook bekend dat Freud gemeen het dat Jung hier al die beginsels van psigoanalise oortree het deur met haar te slaap, omdat sy haar verwikkelde verhouding met haar vader nooit sou kon oplos nie. haar gekaap het, bewys hoe “gevaarlik” die verhouding tussen pasiënt en analis kan word, veral as dit ’n liefdesverhouding word. Dit is ook bekend dat Freud gemeen het dat Jung hier al die beginsels van psigoanalise oortree het deur met haar te slaap, omdat sy haar verwikkelde verhouding met haar vader nooit sou kon oplos nie. Die belangrikste triadiese verhouding vir die letterkundige bly teks- leser-outeur. En die “outeur” laat hier in sy uitvoerige “erkennings” vir hierdie leser belangrike sleutels op ’n psigoanalitiese speurtog. Waarom verkies Van Heerden hierdie triade (te wete Freud/ Jung/Spielrein) bó Freud/Tausk/Lou Andreas-Salomé? Waarskynlik omdat die onbewuste hier aan die werk was: Spielrein is nie alleen die “femme fatale” nie, sy is die boodskapper van plagiaat (teen Jung) en dit wat ’n skrywer deur erkennings wil uitweer. Boonop moes die mentor Van Heerden ’n student (Du Plessis) se plagiaat hanteer, ’n boek verpulp – ’n ónopgeloste konflik dus in die onbewuste. IV Die mentor wat deur ’n Freudiaanse teks te skryf die gegewe probeer sublimeer en onbewustelik uitwerk. (Indien Van Heerden hiervan bewus sou wees, sou die teks daar anders uitgesien het!) Só benader word die hoofstuk oor Wenen ’n fassinerende afdeling. Die ander film wat eweneens hier afspeel, is Orson Wells se The third man (1949)! Drome is boodskappe uit die onbewuste. Tekste ook. Op bladsy 291 (“15, Die Kraker) verwys Christian na drie vroue wat by Freud in terapie was: Sophie, Lou, Marie Bonaparte: “vroue wat binne die Freudiaanse mitologie ewige lewe gekry het”. Nogmaals ’n drie. VI Daar is egter ’n ander triadiese verhouding onderliggend aan hierdie boek: die skrywer van hierdie essay, Etienne van Heerden en Chris van der Merwe, kollegas verbonde aan die UK, se Afrikaanse seksie binne die Skool vir Tale en Letterkundes. Van der Merwe is ’n besonder gevoelige leser van Afrikaanse romans (vide LitNet se onbewuste, die argief) en die erkennng aan hom in die naskrif oor Herinnering & Trauma, aktiveer ’n ander leesmoontlikheid, naamlik die kreatiewe skrywer se vertolking van heersende modes gedoseer deur hul kollegas. Trouens, die verhoudings tussen kollegas aktiveer myns insiens dikwels tersaaklike navorsingsmoontlikhede. Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 ISSN 0258-2279 193 Essay – In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes ... Byvoorbeeld: as Boerneef nie bó Opperman bevorder is nie, sou hy die UK vir Stellenbosch verruil het? Tekste geskryf binne bepaalde departemente verraai immers (onbewustelik) iets van die bepaalde tydsgees of kultuur van ’n universiteit. In stede van die liefde aktiveer immers ’n belangrike kwessie oor navorsing aan die moderne universiteit: kreatiewe skryfwerk word gesien as relevante navorsing op dieselfde vlak as akademiese navorsing. VII Met ’n volgende lees met hierdie psigoanalitiese kennis ter ondergrond/agtergrond, raak die boek fassinerend. Onder andere. die siening van die geheue (p. 15), die siening van aggressie (p. 18), die ego-stryde – soos die jong Christian se gevoel dat hy hom lewenslank moet verweer teen jaloesie, die atletiekresies, die verhouding met sy opstandige seun Siebert, wat dui op die Oedipus- kompleks, met Christine as Jokaste. Ook Miss Edelweiss – hoe klink die naam dan op uit The sound of music, die film oor Oostenryk waarin die Nazi’s betrek word en deel uitmaak van tydgenootlike lesers se onbewustes! – as die draer van oer-kennis teenoor die moderne internet-junkie. Ook die versameling van Afika-kuns speel weer in op Freud se kennis hiervan – onder andere Totem and Taboo word opgeroep. Daar word voortdurend teruggekeer na die “scene of the primal” – Christian gaan na Paul Roos en herbeleef sy jeug; Christine se verlede word ook oopgekrap in die onbewuste van die boek: die verhaal van die mense op Matjiesfontein. So word die twee romans/vertellinge in een boek die bewuste en onbewuste wat skommel. Ook stad teenoor platteland wat die Afrikaner se obsessie en die kritiek se sienings van die romankuns vertolk. Van Heerden lewer so sydelingse kommentaar op die stromings in ons kritiek en probeer hier sy “great Afikaans novel” weergee. Die ego van die skrywer kom op subtiele wyses deur, maar soos by Flaubert wat glo die skrywer moet soos God orals aanwesig wees in sy skepping, maar nie sigbaar nie. Dit herskep die outeur met die verwysing na Sutherland – die sterrekykers is oorweldig deur die stilte van God … Later die hoofkarakter se binnespraak: “Hy is in ’n fase van sy lewe dat als simbolies is. Oral vind hy patrone. ’n Groot, bedreigende netwerk verbandhoudende gebeurtenisse en tekens. Dalk slaap God nie” (p. 234). Die ekstensies van die ego – soos ’n selfoon wat gesteel word in Johannesburg – dwing die ego in die dieper lae van sy onbewuste in. Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 ISSN 0258-2279 194 Joan Hambidge Dit is egter ook ’n boek oor paranoïa – die rotmotor dui op Freud se studies oor die rotman en Christian is ’n intens paranoïede figuur – weens kokaïene wat hom laat terugkyk, aldus Okapi, die prostituut wat blaai deur ’n Insig en niks verstaan nie. Insig beleef nou ook sy dood – die onbewuste se voorwete? VII Die duiweresies op Matjiesfontein word gesinkopeer met Himmler se duiwe in die oorlog: draers van wapens – twee onse plofstof (p. 248) wat die dubbelloopkyk verder bevestig in hierdie teks. Die voorblad aktiveer eweneens die dimensie van vervolgingswaan: Hitchcock se The birds (1963), onder andere. Johan van Wyk se voorblad met duiwe skakel weer met Van Wyk se ryk studies oor die onbewuste en die baanbrekende werk oor Ingrid Jonker. Die duiwe word verbind aan die internet – met die seun as die kuberkraker, die oortreder van die Wet van die Vader. Hier word posduiwe, psigoanalise en die internet verbind in ’n ander triadiese formasie wat afstuur op die “geheim” van die teks: Chistine se geheueverlies. Gekoppel aan selfvernietiging – selfmoord, die grensoorlog en die verblyf in Pretoria – aktiveer die teks die spanning tussen eros en thanathos – met laasgenoemde as die dieper drif. Hierom is die besoek aan die okapi – ’n dier met ’n eksotiese en eiesoortige patroon – so belangrik asook die gesprek met Joachim Zonneveld, die kunstenaar (p. 303). Dit wat in die verborge geheue wroet en dan spesifiek in Christine se gemoed, word eweneens verbind met Kipling/Raspoetin (!) en kwasi-hipnose-sessies wat op Matjiesfontein afspeel. (Eaglejohn se transformasies is ’n ander belangrike sleutel in die teks: identiteite wat oorgeneem en beleef kan word.) ’n Mise- en-abyme, dus. Die leser beweeg vorentoe, agtertoe – op dieselfde wyse as wat Christine se terapeut sy frustrasies met Christine bely en versoek dat Christian – en die leser – hul moet gereed maak vir ’n openbaring. Hier speel die kwessie van trauma en herinnering ’n markante rol binne die opset van die teks. Hoe verpak ons pyn? Of eerder: hoe verander, yk, verlam of verryk pyn ons? Christian ervaar sy bestaan as ’n dubbele bodem (p. 352) en verwys na die lieg- bekers uit sy verlede: ’n verlede waaruit Syster, sy toenmalige opponent, hulp aanbied in die hede om hom te beskerm teen die aanvalle op hom, werklik en verbeeld. Weens ’n geheimsinnige siekte wat uitgebreek het, word die Suiderkruisderby onderbreek – ’n vooruitwysing na al die ander ineenstortings in die teks: ’n teks wat opsigself inbuig met Christian se dwelmverslawing en angste wat ’n geordende bestaan Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 195 ISSN 0258-2279 Essay – In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes ... ondermyn. 3 Of Van Heerden hierdie prosesse goedkeur, of dit bewustelik sou uitgewerk het, is nie tersaaklik nie. Dit staan in die teks. Of dan: in die teks soos gelees deur hierdie leser. VII Die kunshandelaar en kenner van die internet, word ondermyn deur sy eie psigiese prosesse en patrone wat hom oorweldig. Die verwysing na die Noagsduif en die primordiale vloed in die teks is hierom dan relevant (p. 491), wat vir ’n Jungiaanse leser sal dui op ’n soeke na individuasie. Dieselfde geld die Bermuda-driehoek (p. 496). Die vloed van e-posse wat Christian daagliks moet beantwoord, word met ’n tsoenami vergelyk! Christine se verlede skakel op ’n ironiese wyse met die diefstal van ’n kind en die soektog na hierdie kind. Wanneer Christine egter weet wie die poskaarte aan haar gestuur het, is sy paradoksaal eensamer (p. 808). Sy het deur die jare nie briewe ontvang nie, maar poskaarte: boonop ’n poskaart sonder ’n boodskap wat die leser saam met haar invul ... ’n Hoofstuk heet “Id” en die obsessie met patrone loop reg deur die teks: “’n Mens moet een ding probeer doen: jy moet patrone probeer sien” (p. 433). En dit is wat die speurende leser (psigoanalities) probeer doen: jy soek patrone en in hierdie geval is daar telkemale ’n triadiese een. Christian gaan sy geheime deel met Christine – en die leser het so pas (as derdemannetjie!) dit meegemaak. Ego/ superego/id word eweneens ’n ander triadiese verhouding. waarskynlik aan teoretici, romankarakters en werklike mense dieselfde funksies toeken.4 4 Thomas Pynchon: Die volgende samevatting/oorsig bevat inligting wat ek deur die jare versamel het en die biografiese opsommngs en mites kan jy aflees op die Wikipedia. J.D. Salinger en Thomas Pynchon is twee skrywers wat oënskynlik nooit met die media in gesprek tree nie. Daar is nie onderhoude nie, nie foto’s nie. Juis hierom was dit so interessant toe Pynchon na vore getree het in ’n plagiaataanklag rondom Ian McEwan as sou hy ’n werklike dagboek gekaap het vir sy roman Atonement (www.telegraph.co.uk). En nou onlangs was daar ’n foto van Pynchon met sy kind in Time en Salinger het al in opstand gekom oor biografiese vergrype. Noem ’n mens die naam Pynchon dan dink jy aan komplekse romans met verwysings, soos by Etienne Leroux. V (1963), The crying of Lot 49 (1966) en Gravity’s rainbow (1973) is kultusromans. Hierna het gevolg: Vineland (1990), Mason & Dixon (1997) en Against the day (2006). Trouens, iemand behoort nog die werkswyses by Leroux en Pynchon te vergelyk. Pynchon gee niks prys nie. Die leser moet self die ingewikkelde sisteem uitwerk wat verwysings uit die geskiedenis, wetenskap en veral wiskunde betrek. Daar is sekere temas en motiewe wat regdeur sy werk loop, soos vreemde naamgewing met simboliese implikasies, die absurditeit van die alledaagse lewe, vervolgingswaan en ’n obsessie met die vloot. Pynchon het aanvanklik gestudeer in die Ingenieurswese en sy belangstelling in fisika blyk uit die vreemde toespelings in sy romans. Hy het egter nooit sy graad voltooi nie en aangesluit by die US Navy. Pynchon het aan Cornell gestudeer en in hierdie tyd het Nabokov sy beroemde Cornell-lesings gegee en Pynchon het dit glo bygewoon. Uit hierdie lesings word dit duidelik dat Nabokov geweldig klem geplaas het op besonderhede en struktuur in ’n roman. Een van sy eksamenvrae was onder andere hoe Flaubert die woord “en” aanwend! Die invloed van sy beroep as tegniese skrywer vir Boeing kan afgelees word in veral V en Gravity’s rainbow. The crying of Lot 49 word onder andere deur die Wikipedia gesien as ’n gesprek met Nabokov. Oedipa Maas (Oedipa my ass) is waarskynlik ’n opstand teen en antwoord op Lolita, die roman wat alle grense van beroemdheid oortref het en wat myns insiens een van die mees diggeweefde romans is. VIII Met hierdie insae tot die teks, In stede van die liefde, word daar dus ’n nuwe dimensie oopgemaak. Christian, die fokalisator se waarneming van Wenen en sy worsteling met die stad word dan ’n openbarende en kreatiewe gesprek met Freud en al die ander skimme agter hom: soos dat Wilhelm du Plessis deur sy plagiaat geweier het om die gesag van die Vader (Van Heerden) te aanvaar en dus in ’n bloedige oedipalisasie-proses hom losgemaak van sy mentor. Victor Tausk se oedipalisasie was egter meer grieselig. Hy het homself letterlik uitgewis. Maar daar is ook ander triadiese verhoudings in hierdie roman uit te wys. Dit is dus ’n roman oor verglyding en verdringing.3 Oor driemanskappe. Oor ’n boek wat soos Thomas Pynchon se Against the day ander tekste in hom dra. Dit is ’n roman waarin hierdie leser, as ’n soort post-Freudiaan sekere interpretasies toedig aan die roman en die (buite)roman wat Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 ISSN 0258-2279 196 Joan Hambidge waarskynlik aan teoretici, romankarakters en werklike mense dieselfde funksies toeken.4 waarskynlik aan teoretici, romankarakters en werklike mense dieselfde funksies toeken.4 By Pynchon is die parodie, in-verwysings, obskure en selfs fiksionele historiese gebeurtenisse, simboliek (die “muted post horn” van die “Trystero”-vereniging in The crying of Lot 49), kritiek op die Amerikaanse samelewing, en ’n metarefleksie oor die belang van skryf in ’n moderne gemeenskap wat al hoe meer mediagedrewe raak. Sy jongste roman betrek onder andere die Bybel as ’n verwysingsbron. Douglas Fowler in A reader’s guide to “Gravity’s rainbow” (Ardis Press, 1980) verwys na die entropiese struktuur van Gravity’s rainbow. Hierom buig die verhaal in op sigself en is sinkronisiteit eweneens opvallend van die teks. V speel af in Londen en Europa in die laaste paar maande van die Tweede Wêreldoorlog. Dit is ’n roman geplaas binne die frenetiese historiese oomblik met die leser wat weet wat alles nog gaan gebeur post-Wêreldoorlog II. Hierdie gebeure is opgesluit in jou as leser wat waad deur komplekse verwysings en simbole asof jy Openbaring lees. Een van die mites wat bestaan, is dat Gravity’s rainbow volledig met die hand geskryf is, terwyl hy werksaam was by Boeing – op ingenieurspapier! Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 197 ISSN 0258-2279 Essay – In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes ... Waarskynlik kan geen kultusskrywer sy pas volhou nie. Jy skryf eenmalig, dalk tweemalig ’n groot boek en dan verwag die kritiek iets nuuts. Om hierdie rede is Vineland onder andere deur die kritiek afgemaai en word die beswaar gehoor dat Pynchon sy tegnieke futloos herhaal. Dit gebeur dikwels met ’n skrywer wanneer hy bewus word van sy tegniek, of, die tyd verander gewoon. Die gevaar van self- parodie word dan geloop. Tog word Pynchon deur Harold Bloom gesien as een van die groot romanskrywers neffens Philip Roth, Don DeLillo en Cormac McCarthy. Die jongste roman, Against the day, is voorafgegaan deur ’n Pynchon- opsomming en belofte van wat kom op amazon.com. Die roman speel af tussen 1893 en Wêreldoorlog I met die belofte van ’n ramp wat gaan afspeel. In Pynchon se woorde: “... it is a time of unrestrained corporate greed, false religiosity, moronic fecklessness, and evil intent in high places. No reference to the present day is intended or should be inferred”. Die afwesige Pynchon – die grootste mediastelling, kyk maar na Karel Schoeman! waarskynlik aan teoretici, romankarakters en werklike mense dieselfde funksies toeken.4 – neem dus deel aan die voorafpublisiteit van die roman en hy bring sy leser op allerlei spore en dwaalspore – soos dat Groucho Marx ook in die roman gaan wees. Die belofte dat Sofia Kovalevskaya sal optree, word geëer in die roman van oor die 1 000 bladsye. (Die roman is in 2006 genomineer vir die Bad Sex Fiction-Toekenning vir die uitbeelding van seks met ’n spanjoel!) Daar bestaan iets soos Pynchon-mania. Die soeke na obskure verwysings: die uitpluis van hoe een stukkie “useless bit of information” iets anders sal help verklaar. ’n Gekskeerdery met die kritikus wat verwysings uithaal, maar nie weet wat om daarmee te doen nie en dalk ook ’n spel met die moderne lewe se vloed van onbenullighede. Die roman vra om soos Ulysses gelees te word in sy eie terme en volgens sy eie verwysingsisteem. So gesien is dit ’n modernistiese werkswyse waar alles weer terugbuig op die teks as die finale baken. James Wood tipeer Pynchon se werk as “histeriese realisme”. Lees gerus ook Jules Siegel se “Who is Thomas Pynchon, and why did he take off with my wife?” ([email protected] Discussion List (http://lulu.com). Siegel vertel van Pynchon se obessie met sy lelike tande, sy verhouding met Siegel se vrou en hoe hy niks kon uitmaak van Vladimir Nabokov se lesings nie weens sy Russiese aksent! Waar of vals? By die ontvangs van ’n prys in 1974 het ene professor Corey dit namens Pynchon in ontvangs geneem met ’n kaalnaeler wat die gebeure omvergewerp het. Robert Clark Young het in die tagtigerjare op Pynchon se bestuurslisensie afgekom – weens sy vader se beroep, by die Kaliforniese departement. Toe was Pynchon woonagtig in Aptos, Kalifornië, maar ons vermoed hy woon tans in NY. Sy verkleurmannetjie-identiteit stem ooreen met die rol van die karakters in sy romans. Transmutasies en transformasies is aan die orde van die dag in sy babbelende tekste. Die kritikus Janette Hospital is van mening dat Pynchon eintlik in sy tekste verdwyn het. Dat hy een van sy eie romankarakters geword het en nie meer tussen fiksie en werklikheid kan onderskei nie. Is dit waar dat hy met sy literêre agent getroud is? Dat hy Salman Rushdie ontmoet het? Was dit werklik sy stem op die episode, “Diatribe of a mad housewife”, van die Simpsons? Of is sy lewe inderdaad net nog ’n roman? waarskynlik aan teoretici, romankarakters en werklike mense dieselfde funksies toeken.4 Dit is onder andere relevant dat hy kritiese analises geskryf het van Donald Barthelme se romans, vgl. www.wikipedia vir Biografiese feite. Ek verwys die leser ook na die skitterende resensie van Paul Cilliers op Litnet (www.litnet.co.za). Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 198 ISSN 0258-2279 Joan Hambidge Geraadpleegde bronne BLOOM, HAROLD. 1994. The Western canon., London: Macmillan. HAMBIDGE, JOAN. 1998. Die Judaskus. Johannesburg: Perskor. HERTZ, NEIL. 1980. Freud and the Sandman. (In Harari, Josué V., ed. Textual strategies: perspectives in post-structuralist criticism. London: Methuen.) MALCOLM, JANET. 1984. In the Freud archives. New York: Knopf. MALCOLM, JANET. 1992. The Purloined clinic. New York: Knopf. PYNCHON, THOMAS. 2006. Against the day. London: Jonathan Cape. ROAZEN, PAUL. 1969. Brother animal: the story of Freud and Tausk. New York: Knopf. VAN HEERDEN, ETIENNE. 1999. Die mooiste liefde is verby. Kaapstad: Tafelberg. VAN HEERDEN, ETIENNE. 2005. In stede van die liefde. Kaapstad: Tafelberg. Essay – In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes ... Geraadpleegde bronne BLOOM, HAROLD. 1994. The Western canon., London: Macmillan. BLOOM, HAROLD. 1994. The Western canon., London: Macmillan. HAMBIDGE, JOAN. 1998. Die Judaskus. Johannesburg: Perskor. HERTZ, NEIL. 1980. Freud and the Sandman. (In Harari, Josué V., ed. Textual strategies: perspectives in post-structuralist criticism. London: Methuen.) MALCOLM, JANET. 1984. In the Freud archives. New York: Knopf. MALCOLM, JANET. 1992. The Purloined clinic. New York: Knopf. AMBIDGE, JOAN. 1998. Die Judaskus. Johannesburg: Perskor. ERTZ, NEIL. 1980. Freud and the Sandman. (In Harari, Josué V., ed. Textual strategies: perspectives in post-structuralist criticism. London: Methuen.) g p p p MALCOLM, JANET. 1984. In the Freud archives. New York: Knopf. MALCOLM, JANET. 1984. In the Freud archives. New York: Knopf. MALCOLM JANET 1992 Th P l i d li i N Y k K f MALCOLM, JANET. 1992. The Purloined clinic. New York: Knopf. PYNCHON, THOMAS. 2006. Against the day. London: Jonathan Cape. ROAZEN, PAUL. 1969. Brother animal: the story of Freud and Tausk. New York: Knopf. VAN HEERDEN, ETIENNE. 1999. Die mooiste liefde is verby. Kaapstad: Tafelberg. VAN HEERDEN, ETIENNE. 2005. In stede van die liefde. Kaapstad: Tafelberg Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 ISSN 0258-2279 Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 ISSN 0258-2279 199 Essay – In stede van ’n psigoanalise: narkotiese ritmes ... Literator 27(2) Aug. 2006:189-199 200 ISSN 0258-2279 wêreldbekersokkerspan vir 2010 ruk op in 2010 na die 10 stadions in die 10 roetes wat daarheen lei verby julle krotte en sinkkaias en garages in agterplase julle skerms van plastiek en koerantpapier ruk op in julle miljoene teken punte aan en sokker met julle voete met julle hande en lywe met julle koppe gebruik julle barre voete stap met julle skurwe voete sonder skoeisel sonder soolknopskoene stap op die barre grond sonder groen kitsgrastapyte julle mag julle werkershande julle bedelaarshande gebruik gebruik julle leë hande gebruik julle hande hou julle leë hande bak vat julle leë papskottels met ou emalje met die swart sproetesplinterkolle die swart sinkteebekers met die groot oor gemaak van ou laails goulden sirrupblikke Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 201 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems kinders tot oumense manne en vrouens gebruik julle lywe julle verhongerde lywe met die dun maer hals en knopkierie-skouerknoppe die lywe wat die ribbebene wys en die sokkerbolmae met die uitpeulnaeltjies kinders tot oumense manne en vrouens gebruik julle lywe julle verhongerde lywe met die dun maer hals en knopkierie-skouerknoppe die lywe wat die ribbebene wys en die sokkerbolmae met die uitpeulnaeltjies julle geteisterde lywe julle uitgeteerde lywe julle is ’n span gaan in julle vodde gaan sonder spankleure sonder nommers op julle rug julle is meer as getalle gaan sonder die name van borge op julle bors gaan met julle kaal harte gaan opgekikker deur julle ellende julle leë mae gaan daar is geen kwotas nie gebruik julle koppe wat die skedel wys met die hoë wangbene en die hol oogkasse daar is water daar is spoeltoilette daar is sagte stoele daar is malse groen gras ruk op na die tien stadions met die sagte sitplekke en ’n oorvloed water vir geurige spoeltoilette daar is koeldrank en koskioske daar is ys- en vrieskaste en mikrogolfoonde daar is groen gras Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 202 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems volksheld en -leier die baard is nog daar maar waar die bandolier gehang het hang nou ’n kitaar hy het uit die loopgraaf geklim en staan voor op die verhoog met ’n gapende gulp in verweerde jeans voor ’n rasende gehoor hy het uit die loopgraaf geklim en staan voor op die verhoog met ’n gapende gulp in verweerde jeans voor ’n rasende gehoor die mond wat bitter was teen die vyand mieks nou die taal van sy shows en bands met die taal van die veroweraar mikrofoon in die hand in plaas van volksliedere oor die republiek sing hy kitschpoësie opgekikker deur blêrmusiek hoe jy dit ook al ont- of ver- of inklee elke tyd in my vaar- en moerland het sy a gee visser en sy jee êf siljee Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 203 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems vir eerbied en vir heiligheid is die woestyn bestem en daarvoor afgesonder. dit sluit uit vir eerbied en vir heiligheid is die woestyn bestem en daarvoor afgesonder. dit sluit uit één uitgesonder die dapper Dakarkewer die gogga met die blinde glasoë wat die groot uitdagende wedloop teen die tyd loop één uitgesonder die dapper Dakarkewer die gogga met die blinde glasoë wat die groot uitdagende wedloop teen die tyd loop op die chitien van hulle rug, teen hulle sye voorop en agterop staan elke naam gedoop in spogkleure van die spektrum staalblou Mitsubishi. akrielgroen Ya Maha Toyota kletsrooi van bloed en hemelsblou Volkswa lemoengeel geskryf is BMW ’n Ford V8 in poupers pienk en violet superbaaiks ’n leë indigo bus vir 50 passasiers en ’n leë geïriseerde 10-tontrok die gifige rats Dakarkewers met die pote wat stink van die wrede sand los grasgroen petrochemiese gasskeute die vinnige Dakarkewer gekoester deur die reuse-moeder Totaltor trap vir pure pret en genoeglike machismo plat Literator 27(2) Aug. vir eerbied en vir heiligheid is die woestyn bestem en daarvoor afgesonder. dit sluit uit 2006:201-214 204 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems by die herstelwerk saans en by die lek van wonde onder sprei- en skerp kopligte teen die swaar nag van die uitmergelende woestyn word hoog gestem ’n inventaris van nagmerries en uitputting van weerstande en uithouvermoë teen die dom en dooie landskap in groot taal onderling uitgeruil by die herstelwerk saans en by die lek van wonde onder sprei- en skerp kopligte teen die swaar nag van die uitmergelende woestyn word hoog gestem ’n inventaris van nagmerries en uitputting van weerstande en uithouvermoë teen die dom en dooie landskap in groot taal onderling uitgeruil die oop triomferende monde van die mikrofone spoeg oor die aarde die suksesse uit van die roekelose Dakarkewer die Dakarkewer trap die nietige vetplante die yl graspolle, die skaars skerpioen en slang, die geitjie en die spinnekop, die Dakarkewer trap die frangipani met sy spaarsaam blom en die toktokkie plat die Dakarkewer vreet en drink en vreet en drink in tydelike tentdorpies se skaduwee Coke en Whisky en Red Bull bo skroef deurentyd die moedertor sy dra voorrade in haar buik ’n jaar vooruit is alles fyn beplan in besonderhede voorberei help sy om sand en dood en die son self uit te daag en te trotseer met ingevoerde water salf en medikasie, pille en energiedranke slaapsakke warm en knus lyfolies en fisioteurapeute sagtehand-masseerders kokke met kaas en kerriekos pasteie, wyn en brandewyn kondome, kameras en rekenaars sigare met ingevoerde water salf en medikasie, pille en energiedranke slaapsakke warm en knus lyfolies en fisioteurapeute sagtehand-masseerders kokke met kaas en kerriekos pasteie, wyn en brandewyn kondome, kameras en rekenaars sigare Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 205 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems dis skemer een waaghals het in ’n kamikaze gesterf die koppe hang en staan in die gewyde woestynstilte een minuut af die gekko’s bly blaf en insekte swerm om die vreemde ligte die blink sedan-kewer. die trok-kewer in elkeen skommel ’n brein en ko-brein. die baaik-kewer dra een brein. die kewers blink verblindend uit teen die woestynsand en in die -son met sy golwende hitte die Dakarkewer die goed geoefende Dakarkewer die gulsige onversadigbare Dakarkewer die Dakarkewer laat die dooie landskap lééf die Dakarkewer systap die goedhartige kremetart met sy smekende groteske sappige kaal takke en sta en die barre rots wat trots en bruin gebak regop in die fossielsandlandskap onversetlik ópstaan. vir eerbied en vir heiligheid is die woestyn bestem en daarvoor afgesonder. dit sluit uit die eensame arend vlieg beangs swaar weg. die kewer pypkan ou motorwrakke, kameelskelette en rotse, versteende spokige sandkolosse, verskrik die ape en maer kuddes van die bedoeïene verskrik die voorhistoriese kamele en die esels en jaag deur die rondawels van gehuggies en skop sand in die oë van die woestynbewoners by die kosbare watergate klein klonkies skarrel soos hoenders uitmekaar en klouter verskrik in die yl boompies die Dakarkewer. lank leef die Dakarkewer. hy knal die dak van Afrika vol kweekhuisgas. lank lewe die Toyotakewer die Mazdakewer die BMW- en Volkswakewer die Dakarkewer. lank leef die Dakarkewer. hy knal die dak van Afrika vol kweekhuisgas. lank lewe die Toyotakewer die Mazdakewer die BMW- en Volkswakewer Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 206 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems die Mitsubishi- die Ya Maha- die Fordkewer die kewers van die Total-broederskap die Mitsubishi- die Ya Maha- die Fordkewer die kewers van die Total-broederskap van Die Beste Staal gemaak helde uit die boonste rakke il capo di tutti capi die venynige Dakarkewer die venynige Dakarkewer die Dakarkewer se desibels bars deur oortromme vanaf die Dak van Afrika tot in die Kaap gehaailaait tot binne in my sitvertrek die Dakarkewer se gedender en sy stank hang dwarsoor Afrika en soek die suidpool hulle rol bo-oor Marokko en Mauretanië, oor Mali en Senegal, hulle rol deur Nador verby Rabat en Er-Rachidiar. van Quarzazate waar hulle die eerste Saharaduine tref, deur Tan-Ta waar hulle eers rus tot Zouérat trap hulle sonder gps hulle pad oop, trap Tidjikja onder stof en Atár, rus weer ’n dag, loop Tichit, loop Nouakchott onder stof. hulle kronkel daarvan ’n lang slang verderaf deur Kiffa, rus weer, hulle kartel soos ’n weerlig af na Kayes en Bamako, oor Labé Tambacounda tot in Dakar vir die groot parade hulle rol bo-oor Marokko en Mauretanië, oor Mali en Senegal, hulle rol deur Nador verby Rabat en Er-Rachidiar. van Quarzazate waar hulle die eerste Saharaduine tref, deur Tan-Tan waar hulle eers rus tot Zouérat trap hulle sonder gps hulle pad oop, trap Tidjikja onder stof en Atár, rus weer ’n dag, loop Tichit, loop Nouakchott onder stof. hulle kronkel daarvan ’n lang slang verderaf deur Kiffa, rus weer, hulle kartel soos ’n weerlig af na Kayes en Bamako, oor Labé Tambacounda tot in Dakar vir die groot parade die Dak van Afrika se kewer die uitdagende superkewer die uitmergelende Dakarkewer jaag teen die tyd in ’n land van tydloosheid en meet kragte teen die magteloosheid die minagtende Dakartor die trotse tor Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 207 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Martie Muller Geraamte ’n skoenlapper vlug uit die geraamte spiraal hoër en hoër fyn vlerke sif kleure van die son hiënas tjank al verder weg die termiete kruip vet terug in die grond kleiner miere loop fronse oor die kopbeen vind niks en dwaal teen die kante af die geraamte lê alleen selfs van jeuk verlaat die voëls gaap uit leë kele en die reënboog blom nie net die wind vertroetel sy beendere en sy intiemste maat is die bleek vorm van die gras onder hom die skoenlapper weet sy warrel terug deur die lug en hurk op die handbeentjies haar vlerke liefkoos die oogbank en die wangbene en sy lê ’n duisend eiers waar die mond was en in die holte van die hart se kas Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 208 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems die stil smaak van soutlose kos lê arm op ’n ou tong toemaar toemaar die sproeiklank van ’n brander bring die smaak weer terug en al kan jy nie meer soet draf nie net deur die motorruit aan die bosse ruik dobber die heuning van die leeu se glip oor jou tong soet, o so sout. Hierdie twee gedigte se toonsettings vir stem en kitaar is ook beskikbaar. As iemand sou belangstel, kontak my by 083 283 4412. Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 209 Gedigte/Poems Sig In die nag leef u oë nog, wanneer die voorhangsel fladderend skeur en verflenterd neersif soos duifvere in die wind. In die nag leef u oë nog, wanneer die voorhangsel fladderend skeur en verflenterd neersif soos duifvere in die wind. U sien ons steeds en bind ons aan dié God wat iemand iewers weer laat sien. Tussen die acacias Aan Petra Aan Petra wat maak ’n mens tussen acacias waar dorings diép in die borskas insteek diep in die kamers? jy spit goed om saai lei nat jy waak dag en nag jy slaap snags net daar op die grond na maande en maande, soms jar sing jy saam met die sonbesies die tiptolle die loeries die blare die blomme die peule glimlag en ween en dans jy tussen die doringbome na maande en maande, soms jare sing jy saam met die sonbesies die tiptolle die loeries die blare die blomme die peule glimlag en ween en dans jy tussen die doringbome Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 210 Gedigte/Poems wat is liefde vra ek die hael :die liefde is werk werk werk: die liefde is skaaf en skuur en timmer toe klim ek af die kelder in (die tik(-)tok in my oor) om bymekaar te maak :die liefde is ’n kaggelvuur wat daagliks brandhout, lug en kole vra en daagliks lig en warmte in die huis indra Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 211 Gedigte/Poems P. Verster Sig h. le r. slabbert h. le r. slabbert Bloemfontein My stad was plattelands met tuine wat ’n berg omsingel – die wit perd geskilder teen die hang. Nou runnik die doodsperde oor ons in ons verlate verlange na die rus wat nog net God ons kan gee. Glaspanele, grafstene van vervloë onreg, kaats die leë drome van gister en vandag weg. Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 212 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Haidee Kruger She traces the slope of cheek to chin She traces the slope of cheek to chin as the afternoon stretches itself like a skin hi b d Like a petulant child she tugs at the day until it comes undone. Like a petulant child she tugs at the day until it comes undone. Ballade van Reading jail Oscar Wilde (circa 1880) Sy bloedrooi mantel het hy nié gedra, Want bloed en wyn is rooi, En bloed en wyn was aan sy hand Toe hul hom vind in haar kooi, Die arme vrou wat hy wou bemin, En vermoor’t, soos ’n vlooi. OF Nié gedra het hy, die mantel só bloedrooi, Want rooi is wyn en bloed, En wyn en bloed was aan sy hand Toe hul hom vind by haar goed – Hy wou haar net bemin / dié vrou, arm, dog moes haar vermoor, só soet. OF Die mantel so bloedrooi, nié gedra het hy, Want rooi is bloed en wyn En aan sy hand was wyn en bloed Toe hul hom vind, by haar bed, in pyn, Háár wou hy net liefhê, dié arme vrou, Dog het haar vermoor – uit venyn? OF Sy mantel, bloedrooi, het hy nie meer gedra Want wyn en bloed had dié kleur, En bloed en wyn het sy hande bevlek Toe hul hom vastrap binne haar deur, Dié arme vrou wat hy liefgehad het, En vermoor het in haar fleur. dog moes haar vermoor, só soet. OF Die mantel so bloedrooi, nié gedra het hy, Want rooi is bloed en wyn En aan sy hand was wyn en bloed Toe hul hom vind, by haar bed, in pyn, Háár wou hy net liefhê, dié arme vrou, Dog het haar vermoor – uit venyn? OF Sy mantel, bloedrooi, het hy nie meer gedra Want wyn en bloed had dié kleur, En bloed en wyn het sy hande bevlek Toe hul hom vastrap binne haar deur, Dié arme vrou wat hy liefgehad het, En vermoor het in haar fleur. He did not wear his scarlet coat, for blood and wine are red, And blood and wine were on his hands when they found him with the dead, The poor dead woman whom he loved, And murdered in her bed. Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 213 Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems French funeral mass, Cathedral, Brussels How to make the word French funeral mass, Cathedral, Brussels French funeral mass, Cathedral, Brussels Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 Literator 27(2) Aug. 2006:201-214 214 ISSN 0258-2279 Grietjie en Hansie ’n Bos parodie Net nou die ander dag rock Grietjie en Hansie op by die McD’s en lek hulle lippe af. Dis McFlurry tyd. En dis fokken laat. (Die son kom oor twee ure op en die Bos draai al klaar.) “Fokkit!” sê Grietjie. “McDonalds is toe. Wie de fok het die fokken plek toegemaak?” Die vraag hang in die lug. “Dis fokken fucked up!” Hans knik sy kop inskiklik. “Dit is so,” sê hy en wag dat die wêreld ophou draai/sy kop met sy brein opvang. Grietjie smeer haar makeup-gesig teen die glasdeur wat nie wil oop nie. Daar’s ’n overall tannie wat rondbeweeg binne. “Hey, fucking bitch!” skree sy en skop teen die glas. Dit maak ’n spinne- koppie/kring uit in ’n web. “Fokken maak oop!” probeer sy weer, maar die cleaner verdwyn agter in die kombuis met ’n besem. “Fokken heks!” skree sy agterna. (Die BP-petroljoggies werk ongestoord voort. Die glasruit hy word elke week vervang en die studente hy is nie mooi.) Hans sukkel met sy balans. Sy vroeëre kopknik-beweging vang hom nou. Hy gryp in die lug en val onelegant neer op sy knie. Hy voel naar. (Veels te veel rosyntjiesap.) “Fok, staan op!” “Fok, staan op!” “Ek moet badkamer toe ...,” mompel Hansie. Hy besef sy fyn moto- riese vaardighede is in hul moer. Hy het net pyn-moroniese vaardighede oor. “Fokkit, jy’s fucked,” sê Grietjie ... “Jou klein doos.” “Fokkit, jy’s fucked,” sê Grietjie ... “Jou klein doos.” Literator 27(2) Aug. 2006:215-219 215 ISSN 0258-2279 Parodie “Ja ...,” kreun hy. Hy weet nie van die doos-deel nie, maar wat dronkheid betref, is hy inderdaad fucked. Grietjie kyk onsimpatiek na hom terwyl hy so beskaafd as moontlik op die grond probeer spoeg om sy naarheid weg te kry. “Waa’s’ie badkamer?” “Fok jou! Fok off ...” Hansie stut mettertyd homself regop en sien vaagver ’n Klippies-en- Cola-poster teen die lamppaal swem. Hy swaaistap sukkelrig daarheen en hoor Grietjie verlangs vloek. By die baieste Klippies- lamppaal sien hy die pub en strompel by die trappe op. Êrens verbeel hy homself hy hoor ’n sirene. Die dansbaan het net ’n uitgedunde groepie bittereinders en hy vleg maklik deur tot by die badkamer. Ná ’n ruk bibber sy selfoon. Hy vat ’n laaste sluk water, plas sy gesig wakker en lees Grietjie se SMS: “fok kom mcds toe.” Hy maak so. Of altans, hy probeer. Grietjie en Hansie ’n Bos parodie Buite die kuierkroeg volg hy die lamppale met die rooi-en-swart Klippies-en-Cola-Touch-Rugby-plakkate. Nou effe nugterder, is die pad heelwat korter. Grietjie het nog nie moeg geraak van skop en skree nie. (Dit herinner hom aan kleintyd.) “Die plek is toe, Grietjie ...,” probeer Hansie toe hy naby is. (Dit was die verkeerde ding om te sê.) (Dit was die verkeerde ding om te sê.) Op die volgende oomblik is daar glasskerwe oral en Hansie se lyf volg sy kop, of meer spesifiek, sy oor wat driftig deur sy suster gekoeksuster word. “Ék sal fokken besluit wanneer die plek toe is!” (Of, meer spesifiek, wanneer dit oop is.) (Of, meer spesifiek, wanneer dit oop is.) “HAYI, SUKA WENA!” skree die skoonmaakster. Iets is duidelik nie lekker met haar oë nie, want sy is boeglam geskrik oor dié skielike geraas. Sy hou die besem beskermend voor haar bors. “EK GAAN HOM DIE BOERE (DIE POLISIE) BEL!” waarsku sy. Hansie se kop suis van die oordraai. “Ons gaan in die sop beland, Grietjie!” skree hy. Hy verbeel weer hy hoor ’n alarm of ’n sirene of Literator 27(2) Aug. 2006:215-219 216 ISSN 0258-2279 André Müller iets, maar dis waarskynlik die radio wat hard binne die McDonalds weergalm. iets, maar dis waarskynlik die radio wat hard binne die McDonalds weergalm. “Maak my ’n chicken McMeal, ’seblief,” sê Grietjie, amper beleefd (soos wanneer sy vir haar ouers vir nog sakgeld vra). “Nie vir my nie, dankie!” chip Hansie in. “Ek’s op ’n dieet.” “HAYI, WHAO! SUKA WENA! DIE KOMBUIS HY IS TOE! GA’ HYSTOE! VOETSEK! DIE POLISIE, HY GAAN JULLE VANG!” “HAYI, WHAO! SUKA WENA! DIE KOMBUIS HY IS TOE! GA’ HYSTOE! VOETSEK! DIE POLISIE, HY GAAN JULLE VANG!” Grietjie grinnik grimmig. Grietjie grinnik grimmig. “Daar het jy dit nou, Grietjie ...,” probeer Hansie so diplomaties en sober as moontlik. “Ons kan net-nou ontbyt eet.” Hy kners op sy tande. “Kom ons gaan ...” “Fokkit!” sê Grietjie en kyk na die glasskerwe wat oral lê. Die glasoog cleaning lady dans bewerig soos ’n sangoma op ecstacy, alkohol en ongeëtiketteerde happy pills. Self gebeur als in Grietjie se kop in slow motion. Hansie krul onder haar duim-en-voorvinger- greep en kerm kort tjankgeluidjies. Buite kyk die petroljoggies soos opgewipte meerkatte na die hele petalje en duskant sien sy drie dronk ouens wat plakkate van die lamppale steel. “Fokkit, Hansie ...,” sê sy weer. Die skoonmaakster steier stadig terug en val oor ’n stoel wat agter haar staan. Dit vat ’n ewigheid. Hansie wring Grietjie se voorvinger langsamerhand van sy oorlel af en ploeter lomp op die grond rond. Hy het glas in sy bene en op sy wang. Tyd staan amper stil. ’n Dik bedompigheid vermolm Grietjie se moed, so asof sy gaan uitpass. Sy voel half-doodnugter. “McFuckit, Hansie!” probeer sy weer en sien in haar gekraakte weerkaatsing te veel rooi. En toe is dit dit. ’n Ruk later toe die wit ambulans aankom, was dit gans te laat. Hansie is hospitaal toe en het kort daarna vir McDonalds gesue oor té gevaarlike glas en miljoene uit ’n settlement gekry. (Dis hoekom daar deesdae waarskuwings op glasdeure en vensters is.) Literator 27(2) Aug. 2006:215-219 ISSN 0258-2279 217 Parodie Die heks het nog tot laat wakker gebly, die cash register leeg- gesteel, die skerwe met ’n skoppie en borsel opgevee en al die bloed van die teëls opgemop. Die storie oor daai twee stink vuil kinders Net-net netnou, kort voor netnou, in ’n woud wat baie baie baie naby is, met blommetjies en bytjies en boompies en ander wouderige dinge wat ’n mens sou verwag in ’n woud sal wees, was daar ook mense – maar nie baie nie. Bosmense, of mense van die bos. (Hulle was nie dwergies of iets nie, ook nie feetjies nie, maar heel moontlik iets anders.) Oftewel, mense. Bosmense. Wat is Hansie en Grietjie se pa se naam? Oom Bos ... In elk geval, dit maak seker nie saak nie, sy twee vuil stink kinders wat nooit iets reg kon kry in hulle lewe nie, ja hulle was uit die dorpie gejaag, want die mense het gedink hulle is twee vuil stink kinders wat nooit iets sal kan regkry nie, maar dis nie eintlik deel van die storie nie ... En die storie gaan ook nie oor Oom Bos wat weens omstandighede sy kinders mishandel het en sy vrou weggejaag het nie ... Dit gaan oor die twee kinders wat iets regkry, want hulle kry nooit iets reg nie. Maar wat sal twee kinders wat in die Bos bly wat nooit iets regkry nie en vuil en stink is ooit regkry? Heel moontlik iets. (Of andersins niks.) Dus op ’n dag hardloop hulle weg sodat die storie kan begin. In die bos in. En dan gebeur daar ’n klomp goed wat oorvertel kan word en verdraai kan word, maar dit maak nie juis saak nie. Die feit van die saak is Hansie en Grietjie (dis nou die twee vuil stink kinders se name) het verdwaal. In die bos. Toe kry hulle, of nee wag ... toe kry ’n Slim Plan hulle (hulle sou dit nooit self kon kry nie, so die Slim Plan moes hulle kry). En hulle besluit om by ’n rivier af te spring sodat hulle kan verdrink. Maar omdat hulle niks kon regkry nie, versuip hulle nie, al kon hulle nie swem nie. Gelukkig of ongelukkig spoel hulle toe uit op ’n oewerbank en word wakker. Maar Aaa! Nou was hulle skoon (want hulle was in die water gewees) ... Literator 27(2) Aug. 2006:215-219 218 ISSN 0258-2279 André Müller Wat sal twee skoon kinders wat vuil en stink was en nooit iets kon regkry nie, in die middel van die bos doen? Die storie oor daai twee stink vuil kinders (Dit was nie eintlik die presiese middel van die bos nie, maar hulle het gedink hulle was in die middel – soos met die heelal en mense ...) Dus maak hulle ’n besluit ... Kom ons doen iets verkeerd, want dis al wat ons kan doen. En gaan na die Heks toe wat oorkant die rivier bly of nee, naby in die huisie wat naby is. Maar nou ja, daai deel van die verhaal is vir ’n ander tyd ... Die einde. Die einde. Literator 27(2) Aug. 2006:215-219 ISSN 0258-2279 Literator 27(2) Aug. 2006:215-219 219 ISSN 0258-2279 Parodie Literator 27(2) Aug. 2006:215-219 220 ISSN 0258-2279 Die vorm van Afrika ’n Herinnering aan die donkerte: die meisie in Queen’s Bar. Ek het haar raakgeloop waar sy al huilende oor Leicester Square geloop het en waar die sypaadjies toe glipperig was van die blare wat al afgeval het; sy het by die ingang van die Empire Cinema ingegaan en driftig weer omgedraai (dit was nie goed genoeg nie) en toe uiteindelik op ’n kroegstoeltjie in Queen’s Bar tot rus gekom, haar gesig opgemaak, ’n gin en tonic gedrink; ek het nie die moed gehad om enigiets te sê of die details uit te vind nie. Buitendien, dit gebeur altyd oral. Mens huil nie as jy nie eers gelukkig was nie; trane beteken altyd iets te beny. Die vliegtuig het geskud bokant Hanover, met die laaste van die storm wat daaragter uitmekaar spat, en het toe skielik vyfhonderd voet afgeduik na die klein lughawetjie toe en toe weer ooswaarts opgestyg. Agter die vliegtuig het die son tussen die wolke gesak; ons was bokant die sonsondergang; so met die terugkyk het dit na onder gelê, die lang bleek rimpels gekleurde wolke. Die lug was grys bokant die mere; die mere versink in die grond, soos stukke lood; die dorpsliggies tussenin. Dit was heeltemal donker nog lank voor Berlyn, en die stad het die vliegtuig tegemoetgekom uit die donkerte soos wat brandende doringstruike maak as vlamme aaneenskakel deur die donkergroen nag. ’n Reklamebord in die lug was die grootte van ’n posseël; mens kon die uitleg van die hele stad sien, soos ’n verligte kaart van die moltrein as jy die knoppie druk om die roete te sien. Rooi en geel liggies het die groot reghoek van die Tempelhof gemerk; die vliegtuig het verbygeswaai oor die breedte van Berlyn, teruggedraai en afgesak; die ligte in die kajuit is gedoof, en mens kon die kopligte oor die teerpad sien vee, die vonke wat agter die grys Lufthansa-vlerk uitspat soos wat die wiele die grond geraak het, Literator 27(2) Aug. 2006:221-223 ISSN 0258-2279 221 Literêre vertaling weer opgewip het en uiteindelik die grond vasgegryp het. Dit was geluk, daardie blitsige indruk; maar op die grond, so tussen die swastikas, daar het mens met elke tree pyn gesien. weer opgewip het en uiteindelik die grond vasgegryp het. Dit was geluk, daardie blitsige indruk; maar op die grond, so tussen die swastikas, daar het mens met elke tree pyn gesien. Het omtrent nege-uur by die Gare St. Die vorm van Afrika Lazare aangekom. Dit was Paasfees, 1924. Het hotel toe gegaan, toe na ’n casino om Mistinguette te sien, daardie dun, versekerde, beroemde bene, die skerp “aantreklike” gelaatstrekke soos die papiergesig van ’n Ugly- Wugly in The enchanted castle. “(‘Loop op jou tone, liefie,’ het die Ugly-Wugly met die kappie op gefluister vir die een met die krans; en selfs tydens die spannende krisis het Gerald gewonder hoe sy dit kon doen, want die een voet se tone was niks anders as die onderent van ’n gholfstok nie en die ander een s’n was die onderent van ’n hokkiestok.)” Die volgende aand het die Kommuniste in die agterbuurt aan die onderpunt van ’n doodloopstraat byeengekom: van die platform af het hulle aangehou lees uit telegramme, en almal het die Internationale gesing; toe’t hulle ’n bietjie gepraat, en toe’t nog ’n telegram daar aangekom. Hulle was arm en gekwel en luidrugtig; mens het gewonder hoe dit moontlik was dat hulle soveel goeie nuus kon kry wat geen verskil hoegenaamd gemaak het nie. Al daardie goeie nuus en gesing was aan die onderkant van ’n stegie in ’n groot, koue saal; hulle kon nie uitkom nie; in die klein vierkantjie het soldate met blikhelms op tussen hulle opgestapelde gewere gestaan. Daardie nag het ek uit die hotelvenster gesien hoe ’n man en ’n vrou kopuleer; hulle het onder ’n straatlamp teenmekaar gestaan, soos twee mense wat mekaar ondersteun en vertroos in die pyn van een of ander siekte. Die volgende dag het ek in die koerant gelees hoe die Rooies probeer ontsnap het, maar dat die soldate hulle gekeer het; ’n paar mense is beseer, ’n paar is tronk toe. Die eerste ding wat ek kan onthou, was ’n dooie hond onderin my stootwaentjie; die hond is doodgery by ’n kruispad buite die dorp, waar ek later ’n Jack-in-the-Green gesien het, en die oppaster het die hond onderin die stootwaentjie gesit en na my huis toe gestoot. Daar was geen emosie in die gesig nie. Dit was net ’n feit. Op daardie stadium in die lewe het mens ’n bewonderenswaardige objektiwiteit. Nog ’n feit was die man wat uit die huisie naby die kanaalbrug by die huis langsaan ingestorm het; hy het ’n mes in sy hand gehad; mense het skreeuend agter hom aangehardloop; hy wou homself doodmaak. Die vorm van Afrika Soos ’n openbaring het ek toe ek veertien was, die plesier van wreedheid besef; ek het toe nie meer daarin belanggestel om in die dorp rond te loop of op die strand krieket te speel nie. Daar was ’n Literator 27(2) Aug. 2006:221-223 222 ISSN 0258-2279 Sandra Nortjé meisie wat daar naby loseer het aan wie ek goed wou doen; ek het buite die deur rondgehang in die hoop om haar te sien. Ek het niks daaromtrent gedoen nie, ek was nie oud genoeg daarvoor nie, maar ek was gelukkig; ek kon aan pyn dink as iets begeerliks en nie as iets om voor bang te wees nie. Dit was asof ek ontdek het dat die manier om die lewe te geniet daarin geleë was om te weet hoe om pyn te waardeer. meisie wat daar naby loseer het aan wie ek goed wou doen; ek het buite die deur rondgehang in die hoop om haar te sien. Ek het niks daaromtrent gedoen nie, ek was nie oud genoeg daarvoor nie, maar ek was gelukkig; ek kon aan pyn dink as iets begeerliks en nie as iets om voor bang te wees nie. Dit was asof ek ontdek het dat die manier om die lewe te geniet daarin geleë was om te weet hoe om pyn te waardeer. Ek het haar van die anderkant van die kroeg af dopgehou; sy het gehuil en kon nie ’n snars omgee nie; sy het almal verleë gemaak; hulle het om haar plek gemaak asof daar ’n geveg aan die gang was, en sy het daar gesit en gin en tonic drink en huil met leë stoele weerskante van haar; die kroegman het aan die ander kant aanhou drankies bedien. Ek het selfs tóé om een of ander rede aan Afrika gedink, nie aan ’n spesifieke plek nie, maar aan ’n vorm, ’n vreemdheid, die behoefte om te weet. Die onderbewuste gees is dikwels sentimenteel; ek het geskryf ’n “vorm”, en die vorm is, natuurlik, so rofweg, dié van die menslike hart. Literator 27(2) Aug. 2006:221-223 Literator 27(2) Aug. 2006:221-223 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 223 Literêre vertaling Literator 27(2) Aug. 2006:221-223 224 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/198/171

Afrikaans

Gedigte / Poems T.T. Cloete kremetartboom die taal van ’n skilder dagbreekmense volwasse geboorte ambraal-woordeboek dave lubbe lugleegtebestaan Pieter Verster Sonsonnet Ommekeer Manne Joan Hambidge Klaagsange (vir Lisbé) 1. Mini vers 2. Tussen-in 3. “This number is curre 4. Driemalig verskyn 5. Die mens soos gras 6. “Gereedskapgesels le 7. Murder she wrote 8. Slotte is ook sleutels 9. Dood is ’n harde ding 10. Droom: moord 11. Drome is ook wonde 12. Lost in translation Betsie van der Westhuizen Broers Deborah R. Diedericks In the aftermath 2. Tussen-in 5. Die mens soos gras 10. Droom: moord 11. Drome is ook wonde 12. Lost in translation Literator 26(1) April 2005:159-162 ISSN 0258-2279 159 Literator 26(1) April 2005:159-162 Rubriek vir skeppende werk Litera is ’n rubriek vir die publikasie van skeppende werk in al die tale wat gewoonlik in Literator gebruik word. Die Redaksie wil daarmee ’n geïntegreerde beeld skep van die verskeidenheid nuwe skryfwerk wat Suid-Afrikaanse skrywers kan bied. Die Redaksie kan met vreugde aankondig dat ’n kontantprys toegeken gaan word aan die beste bydraes in die loop van ’n jaar. Een prys sal toegeken word vir die beste bydrae deur ’n debutant en ’n tweede vir die beste bydrae deur ’n meer gevestigde skrywer. Skrywers word daarom uitgenooi om korter skeppende werk voor te lê vir plasing in hierdie rubriek. Dit kan gedigte of kortverhale wees, maar drama- of romanfragmente en eksperimentele tekste is ook welkom. Bydraes word deur die redaksie gekeur, maar geen korrespondensie kan daaroor gevoer word nie. Vier kopieë van elke bydrae, in dubbelspasiëring getik, moet voorgelê word. Die naam en adres van die insender moet regs bo-aan die eerste blad van gekramde tekste en op elke los vel vermeld word. Verstrek ook ’n telefoonnommer, faksnommer en e-posadres waar u bereik kan word. Stuur alle bydraes aan die Hoofredakteur, Literator (629), Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. Kortverhale / Short stories Gretel Wybenga ’n Brief aan Braam de Vries Ingrid Glorie Claire Riette Rust Pieter, my seun Errol Collen Impressions of childhood by E.C. Jo 183 193 201 160 ISSN 0258-2279 Reglement: Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns 1. Die Redaksie van Literator ken jaarliks, uit geld bewillig deur die Nasionale Kunsteraad, twee pryse toe vir die beste bydraes vir ’n kalenderjaar in die rubriek “Litera”. 1. Die Redaksie van Literator ken jaarliks, uit geld bewillig deur die Nasionale Kunsteraad, twee pryse toe vir die beste bydraes vir ’n kalenderjaar in die rubriek “Litera”. 2. Hierdie pryse sal bekendstaan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. 2. Hierdie pryse sal bekendstaan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. 3. Die waarde van die pryse hang af van die grootte van die toekenning deur die Nasionale Kunsteraad. 3. Die waarde van die pryse hang af van die grootte van die toekenning deur die Nasionale Kunsteraad. 4. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds ’n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (d.w.s. wat as debutante beskou word). 4. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds ’n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (d.w.s. wat as debutante beskou word). 5. Die Redaksie bepaal aan wie die pryse toegeken word, en die Redaksie kan buitebeoordelaars gebruik om met die beoordeling behulpsaam te wees. Die beslissings van die Redaksie is finaal en geen korrespondensie sal daaroor gevoer word nie. 5. Die Redaksie bepaal aan wie die pryse toegeken word, en die Redaksie kan buitebeoordelaars gebruik om met die beoordeling behulpsaam te wees. Die beslissings van die Redaksie is finaal en geen korrespondensie sal daaroor gevoer word nie. 6. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir ’n spesifieke jaar of vir ’n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. 6. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir ’n spesifieke jaar of vir ’n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. 7. Die name van die skrywers aan wie die pryse toegeken is, sal bekendgemaak word in die eerste uitgawe van Literator van die daaropvolgende kalenderjaar. Section for creative writing Litera is a section for the publication of creative writing in all the languages that Literator usually caters for. Through this section the Editorial Board wants to present an integrated image of the diversity of new writing by South Africans. The Editorial Board is pleased to announce that a cash prize will be awarded for the best contributions for a specific year. One prize will be awarded for the best debut contribution and one for the best contribution by a more established author. Writers are therefore invited to submit shorter creative work for publication in this section. Poems and short stories are welcome, but also play and novel fragments and experimental texts. Contributions are refereed by the Editorial Board, but we cannot enter into correspondence about the work submitted. Four copies of each contribution, typed in double spacing, should be submitted. The name and address of the author should appear at the top right of the first page of stapled text and on every loose sheet sent in. Please include a telephone number, a fax number and an e-mail address where you can be contacted. Send all contributions to the Editor-in-Chief, Literator (629), Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Literator 26(1) April 2005:159-162 161 ISSN 0258-2279 Rules: Litera Prizes for Creative Writing 1. The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section “Litera” from money granted by the National Arts Council. 1. The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section “Litera” from money granted by the National Arts Council. 2. These prizes will be known as the Litera Prizes for Creative Writing. These prizes will be known as the Litera Prizes for Creative Writing. The size of the prizes will depend on the grant received from the National Arts Council. 3. The size of the prizes will depend on the grant received from the National Arts Council. 4. Two prizes will be awarded, one for writers who have already published a collection in the genre concerned, and one for writers who have not yet published a collection (that is, who are regarded as making their début). 4. Two prizes will be awarded, one for writers who have already published a collection in the genre concerned, and one for writers who have not yet published a collection (that is, who are regarded as making their début). 5. The Editorial Board determines to whom the prizes will be awarded, and it may appoint external judges to help with the evaluation of contributions. The decisions of the Editorial Board are final and no correspondence on this matter will be entered into. 6. The Editorial Board reserves the right to make no award for a particular year or in a particular category or to divide a prize among different authors. 7. The names of the authors to whom the awards have been made, will be published in the first issue of Literator of the subsequent calendar year. 7. The names of the authors to whom the awards have been made, will be published in the first issue of Literator of the subsequent calendar year. Literator 26(1) April 2005:159-162 162 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems kremetartboom die kemetartboom is ’n boom hy laat nie sommer mense in hom klim nie hy laat jou in hom óp kyk hy laat jou om hom loop die olifante het hom bygekom sy bas gestroop dit laat hom ongeroer die kremetartboom is ’n boom die ape mag maar in hom klouter baljaar en hom beskyt dit laat hom ongeroer hy laat die slang en vlermuis in hom boer die leeus mag aan sy basis pis hy bly maar wat hy is die kremetartboom is ’n boom diep in sy ou-ou sagte bruin ou bas het harteloses hulle éie harte uitgesny dit laat hom ongeroer sy holtes is deur bye vol van hulle blommesoet gemaak die spinnekoppe span hul sterrerak en radar daar die kremetartboom is ’n allerboomste boom hy is meer kaal meer stam as tak en blaar min vrug meer aarde toe terug en ín as in die lug mens sien hom as hy oud is raker raak vol rimpels sag vol vog en sap geen ander boom lyk naasteby so enig bomelik soos hy alleen die Groot Voet kan hom trap sy swaar liggaam totaal toemaak die kremetartboom is my boom hy is meer kaal meer stam as tak en blaar min vrug meer aarde toe terug en ín as in die lug mens sien hom as hy oud is raker raak vol rimpels sag vol vog en sap geen ander boom lyk naasteby so enig bomelik soos hy alleen die Groot Voet kan hom trap sy swaar liggaam totaal toemaak die kremetartboom is my boom Gedigte/Poems Literator 26(1) April 2005:163-181 die taal van ’n skilder jy praat nog met my mense kyk na jou Fook en Zook sonder om te hoor wat jy sê ek hoor jou praat kort voor jy sterf: thank you heart, for being so good to me to keep me alive for so long. sterfbedwoorde is sonder ydelheid, geloofwaardig jy sê: I want to be a glorious failure, not a little success. not a little success that is a big ambition. why? because all the great men i have known have all been failures in a great way. failures in a great way. in a great way na al die wonderlike woorde wat ek onhou uit ’n leeftyd onthou ek dit van jou kort voor jou dood: i want to be a glorious failure. jy sê: a great artist is a very simple human being. jy voel op 76 jy is ’n sesjarige – wat iets verwag … maar dan weer : youth can fly. old age is fly, soos Monet en Renoir soos water deur jou vingers what do you do with medals? i want to be a glorious failure. that is a big ambition. why? because all the great men i have known have all been failures in a great way soos walter battis ISSN 0258-2279 164 Gedigte/Poems Literator 26(1) April 2005:163-181 T.T. Cloete T.T. Cloete dagbreekmense dié voëls met die grootste oë is die teerste toegerus vir gevoelige lig en sing eerste en maak met die eerste kriek van die dag die mooiste musiek naby die oorsprong gloei die karmosynuur mense wakker met die voëls wat sing met stokkies vryf hulle vuur uit stompe vlak voor die grot ver kring die aarde uit dan later stap hulle skouerhoog deur goudbruin gras met pyl en boog in ’n dun klein neuriestreep horisontaal en diep in hulle oë in straal die vars geel lig hulle vee die spinnerakke dun strikke silwer lusse in die takke voor hulle oë weg insekte vonk klein vlokkies goud tot die oudstes is jonk hulle versamel in eierdoppe kos en loop en lag terwyl hulle eet en drink en jag ’n bok ’n voël en maak bymekaar in kalbasse ’n bessie hier ’n tsamma daar en onderbreek hulle eet en drink en lag met jag en eet met drink koïtus lag Literator 26(1) April 2005:163-181 ISSN 0258-2279 165 Gedigte/Poems Literator 26(1) April 2005:163-181 volwasse geboorte ek het duim gesuig in my moeder se skoot uit gewoonte later fopspeen uit ’n fabriek gesuig uit gewoonte met karretjies begin speel en met propgewere met windbukse en .22’s en met balle ek het gimnas geword en atleet uit gewoonte uit gewoonte het ek seks gehad tussendeur in alle erns vir ’n beroep gekwalifiseer uit gewoonte jammerlik met ywer en toewyding het ek ’n lewe ’n lewe lank as ’n gewoonte verloor toe het ek toevallig gelees hoe ’n digter ’n meisie Mei volwasse uit die slaap verlos uit ’n lieflike landskap van water en blomme en gesien hoe Botticelli Venus volgroeid verlos in die wieg van ’n skulp uit seewater en wind en slaap ek het gesien hoe Michelangelo die mens volledig teen die vinger van God volmaak laat opbuk met ’n kwas en verf teen die dak van ’n kapel en vreemd begin droom hoe ek een oggend nadat ek ’n lewe lank blind en doof was skielik sien en skielik hoor my tong en lippe genees van ageusie van my anosmie genees van my melaatsvel genees en voor ek sterf uit my gewoontes bevry word terwyl ek volgroeid is by my volle verstand in ’n reinigende genesende amnesia anterograde retrograde pseudomnesie volwasse ontstaan met ’n helder tabula rasa hoe ek voor ek sterf voor begin skaf met die hand wat nuwe lentes straal die lewe is ’n gewoonte af 166 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems ambraal-woordeboek roep aphrodite pudenda muliebria bring al die slim uile van Athena roep al die geneeshere bymekaar nooi die dolosgooiers uit steel nektar van die gode roep eros en al die sangomas en toordokters roep venus dra sakke vol sak en as aan lees boererate kweek bloedrooi rose kweek tulpe eet lotusse dien narkose toe vir die pyn droog die trane met al die sakdoeke uit al die koopsentrums af koop op die straathoeke morfien en geneeskruie toor met amnesia koop opium alle pynstillers draai zolle vestig julle hoop op alkaloïde bring watte sit salf op bring ambroos roep morpheus drink ’n slaapmus pluk ’n klaproos en berei dit vir ’n diep droomlose slaapkuur koop hypnotoksine koop barbituursuur al die narkotika op vestig julle hoop daarop bring al die tiemie bring al die hisop gaan haal die aardbol se sjamane uit die vier windstreke wyse manne al die kontinente se genieë en kardioloë kruip rond op julle knieë bring al julle woordeboeke en woordelyste tesourusse se troostaal bring al julle medelye hang al die mooi landskapskilderye voor my op deel luukse motors deel pryse en geskenke uit gee mooi huise verniet weg kyk na die mooi wolke geniet die mooi weer dra al die blou berge aan lê welige tuine vol reënboogblomme aan boorde met appels bloupers moerbeie skink liefdesdranke en berei geurige speserye roep orpheus murmer kalipso’s en ander musiek requiems minne- en poplirieke om die pyn uit die liefde wat ambraal speel met wat ons ongeneeslik liefhet te haal Literator 26(1) April 2005:163-181 167 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Literator 26(1) April 2005:163-181 Sonsonnet ’n Son sink meteories deur geskape stelsels, lispel met die lewende spel van eerste lig aan wêrelde, komete en ysplanete, verwagtinge wat wink na menslike wete. Spektra van koel kleure omsluit nou en bewaar die skepping wat ligte mense verwonderd laat oor die spel van flonkers en flitse lig in kleur- en vonkwit vreugde uit die bron reik na mekaar. In my tuin val nou valskermpies silwer-wit drome, vrolik uit die genadige son se straalstrome, die wonderlig pastelle dryf koel in bome. En U as Skepper van prisma en reënboogkring, laat Agaat en blou Topaas en Tansaniet sing met laserligte wat die asemrowende môre bring. bo ’n sonnestelsel skrikwekkend ligjaaronverstaanbaargroot maar ’n spikkeltjieniks teenoor ander galaksies magelaanse wolke kwasarnewels supernovas en sterwende rooireuse alles omsoom met onmeetbare stukke swartniks onder ’n onsigbaarkrioelendemikrokosmos doolhof van die kwantumfisika atome kwarke leptone en gluone net denkbaar deur verbeeldingsvlugte van die kwantummeganika tussenin homo erectus kroon van die oerknal selfvoldaanalwetend akrobaties gebalanseer op sy agterpote maar verstaan fokkolniks bo ’n sonnestelsel skrikwekkend ligjaaronverstaanbaargroot maar ’n spikkeltjieniks teenoor ander galaksies magelaanse wolke kwasarnewels supernovas en sterwende rooireuse alles omsoom met onmeetbare stukke swartniks onder ’n onsigbaarkrioelendemikrokosmos doolhof van die kwantumfisika atome kwarke leptone en gluone net denkbaar deur verbeeldingsvlugte van die kwantummeganika tussenin homo erectus kroon van die oerknal selfvoldaanalwetend akrobaties gebalanseer op sy agterpote maar verstaan fokkolniks 168 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Pieter Verster Pieter Verster Pieter Verster Literator 26(1) April 2005:163-181 Skerpneus wysneus Jona sit meerkatregop en snuffel die lug vir vuur en swael; wil kattemaai van plesier as die dood mens en dier maai. Maar aweregs is God mos op genade en vergifnis versot. Literator 26(1) April 2005:163-181 Literator 26(1) April 2005:163-181 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 169 Gedigte/Poems Nooit is ek ingewag met witskerp mes om besny te word en bloed te bevry terwyl my angs voor gemaskerdes sweterig blink nie. Nooit is ek voor die prefek uitgestal in die koshuis om lyfstraf te verduur nie – boude teen die staalkas gedruk om pyn te besweer – die onderwys van heerskappy. Nooit is ek in ’n put gegooi – Dit nie eers by 2 SAI in die woestyn gesien nie – om my met yswater te reining vir die oerstryd waar urine en drek meng en manne van die seuns skei nie. Nooit is ek in ’n put gegooi – Dit nie eers by 2 SAI in die woestyn gesien nie – om my met yswater te reining vir die oerstryd waar urine en drek meng en manne van die seuns skei nie. 170 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems P.S. Ek sou hierdie dag soos ’n aaklige e-pos wou delete. Literator 26(1) April 2005:163-181 2. Tussen-in Geen internet, geen e-pos, geen sms òf telepatie sal jou glo bereik, sê die wat weet … Daar waar jy nou is: tussen-taal, tussen aarde en hemel, tussen-in … Net twee maniere van praat, word saans met besoektyd toegelaat: ’n suiwer gebed sonder omhaal van letters, en, so meen die Boeddhiste, ’n gedig sonder fieterjasie, dubbel- spraak òf sketter ironie. So excuse the pun! As ek dus vanaand, sonder om te pla iets klein en eerlik mag versend, net dit mag jy buite ons verlies en verlange tussen-taal, tussen aarde en hemel, tussen-in … Net twee maniere van praat, ’n suiwer gebed sonder omhaal So excuse the pun! As ek dus vanaand, sonder om te pla iets klein en eerlik mag versend, net dit: mag jy buite ons verlies en verlange 171 ISSN 0258-2279 Literator 26(1) April 2005:163-181 Gedigte/Poems (jou komputer se nuwe monitor het terloops sopas gearriveer en jou oggendpos – met jou naam – lê koelbloedig voor jou toe deur) vredig en in stilte finaal vertrek. P.S. Ek sou hierdie dag soos ’n aaklige e-pos wou delete. (jou komputer se nuwe monitor het terloops sopas gearriveer en jou oggendpos – met jou naam – lê koelbloedig voor jou toe deur) vredig en in stilte finaal vertrek. 3. “This number is currently unavailable” Ons laaste gesprek onverwags onderbreek en toe ek terugbel, is jou foon glo tydelik onbeskikbaar. ’n Blikstem dalk ’n voorbode? Onverwags onderbreek onbeskikbaar en hierby onmoontlik om ooit weer na te dink oor woorde met die prefiks on- te dink: boonop sal ek jou helder stem nooit weer op my selfoo ontvang. 172 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems 4. Driemalig verskyn jy aan my. Eers beur jy deur iets soos glas. Jy staan en klop, maar ek hoor jou nie. Onmagtig om jou binne te laat in my aardse huis. Hier benede is alles ontheg. Toe maak jy jou opwagting in ’n tobbende droom. Jy verklaar jou ongerief, selfs opstand met jou ontydige vertrek. Tot hoor en sien vergaan. Toe sien ek jou op ’n middag- trein by ’n venster uithang: jy staan by die venster en waai verbete, ónvrolik na my. Tot hoor en sien vergaan. Toe sien ek jou op ’n middag- trein by ’n venster uithang: verbete, ónvrolik na my. En ek? Met wie gaan ek nou my drome, die woordelose video’s uit die onbewuste bekyk? Wie gaan help redigeer en sny (ek hoor jou steeds roep na ’n pynlike opbreek: “Cut it out!”) aan hierdie footage? My regisseur, altyd op stand by. Wat sou jy maak van ’n droom (by herhaling, eentonig) sedert jou dood? ’n Palindroom? Ons staan in lang rye in ’n hospitaalgang met ’n fotograaf: sy priemende blik maak inbreuk: voetjie-vir-voetjie skuifel ek nader … Die gedig sit vol halfryme, onsekerhede, veral onafhede. Want sedert jou vertrek, breek my drome soos woordelose glas. My regisseur, altyd op stand by. Die gedig sit vol halfryme, onsekerhede, veral onafhede. Literator 26(1) April 2005:163-181 173 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems 5. Die mens soos gras 5. Die mens soos gras Soos gras was ons dae saam; pluksaadgras wat weerloos waai teen die winde ja die winde Soos gras was ons dae saam pluksaadgras wat saad skiet; sal uitwaaier oor rotse en sandduine: om onverwags in Bybelse vrugbare grond te groei nes in die Gelykenis van die Saaier, net soos. Literator 26(1) April 2005:163-181 jy eiehandig die fout regstel. Daar was ’n skroewedraaier ja, en ’n wurggreep toe jy die dood teen wil en dank moes omhels. En ek? Ek raam my herinneringe, al my onthou’e – maar my tong sit loodswaar in my mond, ónwennig om te sing. jy eiehandig die fout regstel. Daar was ’n skroewedraaier ja, en ’n wurggreep toe jy die dood teen wil en dank moes omhels. En ek? Ek raam my herinneringe, al my onthou’e – maar my tong sit loodswaar in my mond, ónwennig om te sing 6. “Gereedskapgesels lei tot omhels” Op ’n dag meen jy: “Jy leef gevaarlik, aan die rand van jou eie afgrond.” Een laatmiddag neem ons foto’s van mekaar (ons raam die oomblik). Ek staan neffens ’n plastiekmodel met ’n dik tong om al die klinkers en medeklinkers, frikatiewe, diftonge aan te toon. Ons praat oor die ewebeeld van dié proses; die vuurtong brand vir dié wat glo: daar is geen digters nie, alleen maar die digkuns. Op jou lessenaar lê ’n stuk gereedskap (die printer het alw loop staan) waarmee Literator 26(1) April 2005:163-181 174 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems 7. Murder she wrote My uiters private toegedoekte stil op die agtergrond, wars van die kalklig, soeklig, ‘boksmaat en skermmaat’ se lewe word gehang aan die groot klok: asof sy in ’n TV-speurverhaal optree, (met die digter as die speurende Jessica). Haar bruilof op die voorblad van ’n dagblad uitgestal. Om haar nek, as jy mooi kyk, hang die doodskleed waarin ons haar later sou toedraai. Dalk dit die ergste? Hoe die binneste uitwaaier na die ruimte van die buitenste? Met hierdie vers vra ek vergifnis vir die betreding (liggaamlik en geestelik) èn oortreding: ’n Durende uitkenningsparade. Om haar nek, as jy mooi kyk, Literator 26(1) April 2005:163-181 175 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Literator 26(1) April 2005:163-181 8. Slotte is ook sleutels Kort dan voor sluitingstyd begin jy met opruiming: jy pak jou kantoor reg; gooi ou papiere weg in ’n swart sak en boonop asof met ’n voorgevoel raak jy woedend toe iemand ’n boek optel in jou private boekruimte. ’n Forensiese speurder bepaal ook hoe jy sterf; ruim die gebied op nadat hulle voetjie-vir-voetjie jou dood rekonstrueer en jou ten slotte in ’n sak opmaak wegpak toemaak. In sak en as soek ek na sluiting, na sin, na ’n slot. Dood begin nie by die voete nie, nee. Dit begin met voorwetes, drome. Met sleutels wat afbreek in slotte. 9. Dood is ’n harde ding 9. Dood is ’n harde ding om te verstaan, waarsku ’n digter iewers. En sedert jou dood, word intertekstualiteit en ander geleerde woorde om hierdie proses te beskryf, iets soos ’n wete dat ek nooit weer ’n gedig sal kan lees sonder om te weet: wat verlore gaan, nie in rym of metrum sy beslag kan kry. Wat buite ironie of spel lê, is dat ek jou lank vóór jou uittog jou verloor het aan die dood van woorde. ISSN 0258-2279 176 Gedigte/Poems 10. Droom: moord Gisternag stap ons saam in ’n winkelsentrum, ek en jy. Jy beweeg weg van my met die belofte dat ons nou-nou weer ontmoet. Maar ek wag alleen in ’n donker, uitsiglose droom. Jy daag nie op. Ek wag vergeefs. Toe ek wakkerskrik, ontdek ek dié proses het ’n palindroom. Ek sou jou tog wou vra: hoe gaan ek uit hierdie doolhof kom sonder die draad van jou insigte en begrip? As ek, as ek net nog eenmaal met jou, Ariadne kon vertoef. Toe ek wakkerskrik, 11. Drome is ook wonde Kort voor jou dood kyk ons na ons drome: in my droom is ek ’n gebou wat brandend staan sonder vuurblussers met ’n wenteltrap verroes en sonder stutte … n keer terug na jou geboortedorp. My voete loop na Montagu, maar ek gaan woester toe. 177 Literator 26(1) April 2005:163-181 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Literator 26(1) April 2005:163-181 12. Lost in translation Daar waar jy nou is, sou hul weet wanhopig, verdrietig, onvredig ons verlies en verlange jou lot ook vooruit bepaal. of jou voetstappe in die gang kon hoor klink, terwyl jy laggend aanmeld, sou ek vol kon staan: die mens is metafoor èn dus vermeld. In wit-en-swart hou is ook totem teen die smart, om wat jý, net jý eenmalig, éénmaal, enkeld was te eer én die bose af te weer. 178 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Broers Laatmiddag in ons straat ry Anton blinkoog op sy selfgeboude grootwiel-en-kleinwielfiets, byna twee meter hoog, met die wind en die son in sy hare – ’n uitgelate tiener wat jare later as ingenieur sou emigreer na Australië. Met ’n digte bos donkergroen loof vasgebind tot ’n ruiker staan sy ouboet Johanz een môre op ons voorstoep: “Tannie, ek ... ek weet nie of Tannie dalk spinasie wil hê nie ... dit groei daar agter in ons tuin.” Twintig jaar later – Johanz skigtig by die voordeur: “Oom, ek wil net ... van Anton kom sê ...” Ons simpatiseer met ons bure oor die verlies van ’n seun; koerantberigte die wêreld oor vertel hy het in nat sement versmoor. Twintig jaar later – Johanz skigtig by die voordeur: “Oom, ek wil net ... van Anton kom sê ...” Ons simpatiseer met ons bure oor die verlies van ’n seun; koerantberigte die wêreld oor vertel hy het in nat sement versmoor. Johanz skigtig by die voordeur: ’n Paar jaar later, die nuus – Johanz is op pad van die werk af huis toe vermoor. Hoe het hulle hom – so ’n sagte teiken – dié dag ingewag? Hoe wou hy dalk keer toe hulle sy fiets afvat? By die fietsbrug oor die Mooirivier is sy liggaam gekry, later daardie nag. ’n Paar jaar later, die nuus – Johanz is op pad van die werk af huis toe vermoor. Hoe het hulle hom – so ’n sagte teiken – dié dag ingewag? Hoe wou hy dalk keer toe hulle sy fiets afvat? By die fietsbrug oor die Mooirivier is sy liggaam gekry, later daardie nag. Literator 26(1) April 2005:163-181 179 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Literator 26(1) April 2005:163-181 Ons maak klaar vir Johanz se begrafnis. En ons wonder of ons dubbelhande helderblink blare sal uitstrooi terwyl hy met sy fiets vry uitry saam met die wind na die lig waar Anton vir hom wag. 180 ISSN 0258-2279 Gedigte/Poems Literator 26(1) April 2005:163-181 Literator 26(1) April 2005:163-181 Gretel Wybenga Gretel Wybenga ’n Brief aan Braam de Vries Beste Braam Deborah R. Diedericks In the aftermath silence finds me, I put my head down and ponder the fleeting imagery of us. Ebony beads on smooth skin; your eyes after I’ve kissed you as if you’d just been in another dimension; your words oh Lord the vastness of your words within which I lost my soul. Ebony beads on smooth skin; your eyes after I’ve kissed you as if you’d just been in another dimension; your words oh Lord the vastness of your words within which I lost my soul. I wrote and was written but now the slate is clean. Literator 26(1) April 2005:163-181 ISSN 0258-2279 181 Gedigte/Poems 182 ISSN 0258-2279 Beste Braam Ek en Daan ís toe na my dogter in die Kaap ná my operasie en voor die behandelings in Bloemfontein sou begin. Maar dis nou nie waaroor ek wil skryf nie: dis oor ’n ervaring waarmee hierdie reis suidwaarts geseën was. Ja, uit storie-oogpunt dan ’n seëning … Veral terwyl dit alles met ons gebeur het, maar ook daarna in die broeifase het jy gedurig oor my skouer geloer, soms selfs iets in my oor gefluister. Maar ek verstaan hoekom jy so voyeur moes speel, jou neus uit my sake nie kon hou nie – dis eintlik jóú storie wat daar vir my op ’n skinkbord aangegee is. Nou ja, hier kom hy dan: Nou ja, hier kom hy dan: Na ’n frustrerende besoek aan die Nederlandse konsul in Maseru – te veel toeters en mense en administratiewe harekloof – ry ons tot op Verliesfontein aan die voet van die Arendsberg. Hoog op byna aan sy kruin het die berg ’n gat in wat die mense daar “Die Oog” noem. Ons is taamlik pootuit en stilswyend vir baie kilometers al toe ons die dorpie inry. In die sterk skemer draai ons in by die eerste beste leesbare naambord, ’n gastehuis met die naam Avondrus. Soos ons met die tweespoorpaadjie aankruie, kom dit by my op dat ’n mens die plek sou kon beskryf, soos in Katrientjie van Keerweder, as ’n “plaas in die middel van die dorp”. Die dorp het hom gewoon ingehaal. ’n Ent verby die hek ry ons verby ’n horingou boord. Die stoere ou stamme gee swaar mee onder ’n sterk rukwind wat van êrens af opgesteek het en nou al die omliggende struike plat druk. Ons tamheid ten spyt, vang ons oog tegelyk ’n blerts helderrooi in die warm lig van die laatmiddag. Dis ’n man met ’n rooi hemp aan. Literator 26(1) April 2005:183-103 183 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Lomperig vleg hy heen en weer al tussen die verknotte stamme deur. Tien teen een laat sy groot skoene hom so sukkelend beweeg, reken Daan. “Of dalk gooi die ding in sy hande hom van balans af,” opper ek. Sou dit ’n groot stuk karton wees waarmee hy kort-kort so verbete op en af swaai? Na niks in besonders wat ek kon sien nie. Maar met ons oë nog so op hom, sluk die skemer hom in. Beste Braam Miskien het sy missie hom dieper die donker tuin ingeneem. ’n Paar maal loer ek nog deur die agtervenster, maar sien hom nie meer nie. Weerskante van die paadjie staan die struike en plante van ’n ou tuin soos ’n muur, ruig selfs in die snerpwinter. In die halfdonker nader aan die huis onderskei ons ook ’n nuwe boord, netjies gesnoei met die bome in rye. Die gekalkte stamme glim wit in die skemer soos kadette se kamaste. Na ’n skerp kronkel in die paadjie breek ons onverwags deur die ruigte. Daar voor ons staan in die laaste strale van die son ’n opstal uit die jare her, diep in en aangeleun teen die donker berghang. Bokant die dakrand bol windverwaaide wolke verby. Ek leun vooroor om die gloeiende gewels nie uit die oog te verloor nie. Dis ’n skitterende gesig, veral in die lig van die rye na-oorlogse eenderse huise met hulle kikoejoegrasperkies waarby ons in die dorp verbygery het. Daan hou stil by ’n trap wat in boë van wyer na nouer oplei na die huis. ’n Lang stoep vol varings in blikke en twee riempiesbanke lê tussen die gewels. Soos ons uitklim, wys hy na die regterkantse vleuel wat soos ’n moesie op ’n vel aan die ou gewelhuis hang. “Dis is ’n later aanbouing. Tog so jammer.” Met sy hoekige boustyl lyk dié vleuel iets soos die dek van ’n skip ter see, relings en al. Jy kan jou die plesiermakers voorstel wat met drankies in die hand daaroor hang met iewers agter hulle ’n blouselblou swembad. Om die illusie van tropiese vakansies te versterk, staan daar boonop ’n hoë palmboom. Dekade op dekade lê teen sy stam afgeteken, só hoog op, geen leer sal meer by sy onderste blare kan bykom om dit af te saag nie. Literator 26(1) April 2005:183-103 ISSN 0258-2279 184 Kortverhale / Short stories Maar terwyl ons so, byna in vervoering, na die skouspel van die gloeiende huis staan en kyk, bars iemand deur die donker struikgewas agter ons. Die rooihempman seil verby Daan en pyl reg op my af. Wat my laat stilstaan het, weet ek nie, want ek skrik my yskoud. “Vingersvleg! Vingersvleg!” roep hy met sy regterarm uitgestrek na bo. Wat ’n mens se brein binne sekondes vir jou deurlaat, is tog verstommend. Dadelik besef ek dié man het een of ander versteurdheid, maar is skadeloos. Beste Braam Seunsagtige wit hare en onskuldige oë, blou ook nog, om daarby te pas. Terselfdertyd merk ek sy waaiding makeer én sy broek is te groot. Sonder raad lig ek maar my arm omhoog soos hy. Dadelik druk hy sy vingers deur myne. Toe weet ek wat is vingersvleg. “Drukkie,” sê hy. Ek druk hom teen my lyf vas. kie,” sê hy. Ek druk hom teen my lyf vas. Hy trek los met ’n klein skermutseling vrae. Wat is tannie se doopname? En geboortedatum? Hoeveel kinders? Name? Waarheen op pad? Na laasgenoemde antwoord rammel hy die kortste pad George toe af, kilometerafstande en al. Korrek, ek het later op die padkaart gaan kontroleer. Oplaas sê hy: “Julle is hartlik welkom hier by ons!” en strek sy arm uit na die stralende huis. Amper ongemerk tree hy vorentoe en raak met sy voorvinger my neuspunt en ken liggies aan. Toe draai hy om en buk weg deur die halfdonker tuin. Ek skreef my oë, en verbeel my ek sien hom beweeg, maar in die vals lig weet ek nouliks nog wat ek sien. Sou hy dalk sy waaiding gaan oppik het, wonder ek. ’n Deur gaan iewers naby ons toe. ’n Ou man is onder die huisvlak by ’n kelderdeur doenig. Hy kom nader, maak verskoning vir sy stowwerige klere en steek sy hand na my uit: “Wim van Rooy, aangenaam.” ’n Goedige skraal gesig met verkreukelde oë. Gesels-gesels stap hy met ons saam die geboë trappe op, wei uit oor die onverwagse koue en wind, oor sy verblyf in ’n ysige Lesotho, sy perde-stoetery, oor veediefstalle op die grens … Literator 26(1) April 2005:183-103 185 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Met die formaliteite van betaal en sleutels skaars afgehandel, sien ek my kans om ons gasheer uit te vra na die teenwoordigheid in sy tuin. “Jan Makkapan sal nie ’n vlieg skade aandoen nie,” gooi Van Rooy voortydig wal. Die jongman woon by sy ma ’n paar huise laer die sandstraat af, maar hy is maar meestal met sy vlerke al hier om die gastehuis doenig. “Nie ‘doenig’ nie,” glimlag Van Rooy, “maar ‘aan die vlieg’.” Jan kry maar swaar as die weer nie saamspeel nie en word skoon rasend as jy hom tussen vier mure inhok. Dít weet die hele dorp. Beste Braam Tot standerd nege was hy op skool, glo ’n slim kind, hoor hy, maar daarna het hy die spoor skoon byster geraak. Ons gasheer tik met sy voorvinger teen sy kop. “Dis nie altyd goed vir besigheid nie,” sê hy, “maar die seun doen niemand kwaad nie.” Hy wei uit oor die ongevoelige optrede van party dorpsmense. Selfs sy vrou se geduld het mettertyd opgeraak veral na haar gesondheid begin verswak het. Hy onthou soos gister hoe sy vir Jan op ’n dag uit haar slaapkamer wou boender. “Van Rooy,” roep sy, “gryp hierdie kind en smyt hom in die kelder!” “Maar voor ek nog kon hand bysit, laat hy spaander en vir weke sien ons hom net af en toe in die ou boord,” vervolg Van Rooy. Maar die ergste was die Duitse toeriste wat so aanstoot geneem het. “Die vrou was half histeries, man, sy sê die mal seun waai sy karton om haar rok opgelig te kry.” Hy draai na Daan: “Kan jy glo? So stewige dikketjie, en sy dink sy’s Marilyn Monroe met die wind van onder?” Stoute giggel. “Ja, ek het maar hulle geld teruggegee. Good riddance.” Hy skud sy kop: “Dis ook van toe af wat ou Jan sy vlerke so wegsteek.” Versigtig pols ek oor sy toesig. “Makkapan se ma is streng met hom. Sy hou hom in ’n vaste roetine, maar ’n mens kan ook begryp: íémand moet die leisels van dié wilde perd houvas.” Bakhande staan hy asof hy ’n vraag vra. Literator 26(1) April 2005:183-103 186 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Toe maak Daan verskoning, ons moet nog die bagasie in die slaapkamer kry en ons tamheid ’n bietjie gaan afspoel. Maar ek weet hy is bang ek oorspeel my hand. Gang-langs merk ek hoe oorvol met meubels en behangsels die huis is – en alles redelik lukraak langs mekaar staangemaak. Teen een muur hang ’n plakaat met Suid-Afrikaanse voëls, ’n mistige Engelse landskap met perde, rye geraamde kwalifikasies en prestasies, ’n onbeholpe waterverf met kosmosse, en daartussen op gesette afstande, ’n paar spitshoede uit Lesotho. Maar tog vang my oog byna weggesteek verder die gang af ook die magiese sonsondergang op see – onmiskenbaar ’n Turner-afdruk – én ’n Maggie Laubser met grootoogkinders tussen wit eende. Daan staan en tik teen die glas van ’n ou ronderaamfoto by die kamerdeur toe ek naderkom. Beste Braam Hy wys my dat die man-met-krawat- en-strikdas se elmboog rus op dieselfde ronde tafeltjie waarby Wim van Rooy pas ons kwitansie uitgeskryf het. Van Rooy praat van sy kantoordeur af. “Ja, ons Van Rooys boer al geslagte in hierdie ou huis, spoke en al.” Hy grinnik. “Dis my oupa en ouma Van Rooy. Die jong vrou kyk skuins verby die kameralens. Dit lyk asof sy staan tussen die oorgrootte blare en lustige takke van ’n wêreldvreemde bos, die kunsmatige agtergrond by die foto. Van Rooy gaan rustig verder: “En daar aan die anderkant van die kamerdeur is Ouma se handewerk. Vir my ma gemaak as kind.” Haar “handewerk” hang langs ’n knopkierie vol kralewerk. ’n Alfabet in fyn blou kruisstekies uitgewerk. Ná die letter “z” staan daar in die middel ’n geborduurde huisie met ’n vrolike blomtuin en die opskrif: “Naar school”. Voor my geestesoog sien ek die jong vrou op die breë stoep in die oggendson sit, starende na die hek, haar borduurwerk in haar skoot vergete. Sy is hoog swanger. Opeens dring Daan se stem uit die slaapkamer tot my deur. Ook híér is dit ’n mengelmoes van style en smaak: leergebinde klassieke titels agter glas staan langs die dubbelbed met sy materiaalgewelf vir ’n kopstuk en ’n blinkwit deken vol pers strikke en frille waarvan ’n mens wil steier. Twee vet geslaglose engeltjies hou die lampe op die bedtafeltjies omhoog en in die kollig pryk ’n geraamde Bybelteks. Maar langs die Literator 26(1) April 2005:183-103 187 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories stukkie stigtelikheid merk ek ’n bundel afgerolde A4-bladsye met op die voorblad ’n lomp penskets van ’n ou man met deurmekaar hare. “Reynier de Winnaar”, lees ek die titel hardop. “Reynier de Winnaar”, lees ek die titel hardop. “Reynier de Winnaar”, lees ek die titel hardop. “Reynier de Winnaar”, lees ek die titel hardop. Al die skerp indrukke van tevore is meteens vergete. ’n Opgewondenheid neem my beet, want in my hande lê die aangetekende liegstories van De Winnaar wat sy laaste jare in dié geweste deurgebring het. Eers lees ek staan-staan, maar gou syg ek neer op die gemakstoel om my oor te gee aan dié legende en sy sappige stories. Stuk-stuk begin ek voorlees aan Daan. Tamheid ten spyt, raak ons al meer opgelug. Later swig Daan voor die slaap, maar ek bly lees tot lank na die huisgeluide gaan lê het. As bejaarde en armlastige kom De Winnaar op sy broer se plaas, Verliesfontein, aan. Uit dié “ellendige bestaan”, sê die onbekende optekenaar, is sy stories gebore. Gelukkig kon hy ’n versinsel sommer so uit die bloute gaan haal en van die aalmoese van sy toehoorders oorleef. In sy omswerwinge deur vele verhale is sy verkyker, sy hond, Flenters, en Sterloop, sy wonderbaarlike geweer, altyd aan sy sy. Dikwels sit hy bo-op Arendsberg en tuur deur sy verkyker. Hier sien hy een Sondag hoe dominee Albertyn van Rensville, 60 kilometer verder, “met waardige treë” aanstap kerk toe; danksy die einste verkyker kon hy daardie Sondag elke psalm mét orrelbegeleiding goed hoor en lustig saamsing. Net twee moeilikhede het oom Renier op aarde: die een is dat die “ou Sensdraer” kort-kort aan sy deur kom klop, en die ander dat die duiwel tog so ’n “sagte plekkie” vir hom het. Maar gelukkig herinner Die Oog in Arendsberg die mense van Verliesfontein aan die dag toe oom Reynier dié “Mister” met een hou kis geslaan het. Maar ook sy eie hoë ouderdom – op 100 jaar sit hy steeds in die saal met ’n saalsak vol nuwe stories – is bewys van hoe goed hy die Sensdraer kon uitoorlê. Niemand, behalwe seker sy vrou, en háár mond was gesnoer, het geweet dat hy sy ouderdom suutjies met twintig jaar aangeskuif het nie. Daarvan getuig die foutiewe inskripsie op sy grafsteen. Toe ek die laaste bladsy neersit, het die swaar mistroostigheid, die unbearable heaviness of being, wat ná die spesialis se geselsie daagliks my metgesel was, skietgegee. “Reynier de Winnaar”, lees ek die titel hardop. Literator 26(1) April 2005:183-103 188 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Ek loop op die groot stoep uit en wag geduldig in die stikdonker totdat my oë begin onderskei aan die vae vorms van pilaar, trap, stam en pad. Ysig stil strek die landskap voor my uit. Die stofpaadjie los binne treë op in ’n swart muur van struik en boom en die ou boord se stamme staan soos wesenlose arms op uit die grond. Ek kyk op. Die wye uitspansel se sterre hang opeens teen my voorkop. Sou die seun nou ook rustig slaap, wonder ek, sy kop sywaarts gedraai op die kussing, sy mond effens oop, sy vlerke opgevou. En sou dié diepnag hom verlos van sy teistering? *** *** Met ons terugkeer ná die vakansie ry die normaalweg wets- gehoorsame Daan dat die stowwe so staan – in teenstelling met die driedagse gekruie toe ons reis suidwaarts was. Teen laatmiddag kry ek hond se gedagte. “Is jy op pad Verliesfontein toe?” “Dis mos waar jy wil wees,” sê hy droogweg. “Dis mos waar jy wil wees,” sê hy droogweg. Dis al byna heeltemal donker toe ons indraai by Avondrus se slingerpad. Maar in die opstal is elke kamer verlig – kompleet jou Pendennis Castle in die Karoo, Braam. Arendsdberg se hoekige bo-rand rys bokant die huis uit en sy oog kyk met die laaste skynseltjie lig uit die weste op ons af. Ek merk vir die eerste keer teen die halflig ook die buitelyne van ’n baie hoë kerkhofsipres langs die draaitrap. Maar ons kom voor dooimansdeur aan. Wim van Rooy sal later terug wees, sê die vrou uit die kombuis en gee aan ons die woonstel in die regtervleuel se sleutels. Ek is teleurgestel. Wat word nou van al my opgegaarde vrae? Daan sleep ons bagasie binnetoe, ek brou tee en begin soek na die beskuit. Gou sit ons lekker ingesak in die rusbanke van die sitkamertjie, ek nogmaals met die De Winnaar-stories wat ook hiér langs die Bybelteks lê, en Daan met ’n stapel vioolpartiture wat hy onder ’n klomp boekklubboeke op die rak ontdek het. Toe kom die kloppie aan die deur. Dis seker nou Van Rooy, meen Daan, en staan op om oop te maak. Literator 26(1) April 2005:183-103 189 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Maar daar staan die jongeling met dieselfde rooi hemp en wye broek aan, sy wange en neus bloesend van die vroegaandkoue. “Waar is die tannie?” vra hy, maar sien my op dieselfde oomblik op die bank sit en druk by Daan verby. In die middel van die vloer gaan hy staan, hande in die lug. “Ek is ook lief vir tannie,” kondig hy aan. Ek lig my arms. Ons vleg vingers. Ek lig my arms. Ons vleg vingers. Soos ’n ridder van ouds kniel hy by my en vat my hand. Daan gaan sit, ietwat waaksaam, sien ek. Maar die jongman is oënskynlik totaal onbewus van hom. Dis net ek en hy nou. “Drukkie,” sê hy, slaan sy arms om my lyf en kom lê met sy kop teen my bors, nou sonder hulle moederlike rondings, soos jy weet. Aanvanklik soek ek skrikkerig na tekens van ’n erotiese toenadering. Tevergeefs. Sy oë lê sag toe en sy oor is styf gedruk teen my hartslag. Ek sit my arms om sy rug en wag. “Dis mos waar jy wil wees,” sê hy droogweg. Naderhand sê hy: “Sit tannie se hand oor my oor.” Ek vou sy oor toe met my hand, die hitte gaar daarin op. Hy bly daar lê salig soos ’n kind net voor die slaap hom vang. Maar so maklik kom hy nie weg nie, want ek móét weet: Waar is jou ma? Waar het jy skoolgegaan? pols ek met tussenposes en probeer my stem so rustig moontlik hou. Maar daar is nie ’n wag voor sy mond nie. Oor sy vroeë skoolverlating sê hy: “Die kinders was baie onvriendelik, hulle het my gespot. ‘Die duiwel jaag hom aan, die duiwel jaag hom aan,’ sê hulle. Op 3 April 1994 is ek uit die skool uit, op ’n Dinsdag.” Toe ek nie verder uitvra nie, lê hy gewoon doodstil, sy asemhaling rustig. Sou hy weggedommel het teen my, wonder ek later. Maar toe begin hy onverwags praat, helder en duidelik. “Oom Wim is baie vriendelik,” sê hy, “maar sy vrou was baie, baie onvriendelik – weet tannie sy is verlede jaar dood aan kanker?” Die sensitiefste vraag los ek willens en wetens vir laaste: “Waar is jou pa?” Literator 26(1) April 2005:183-103 190 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories “My ma en pa is geskei. My pa is al deur sy derde vrou en ek het ’n span halfboeties en -sussies.” Stilte. “Maar nou sit hy alleen in ’n kamertjie in Klerksdorp.” Nugter kom sy antwoorde, byna soos dié van ’n gewone volwassene, sy blou baba-oë steeds bottoe en sy kop ’n swaar teenwoordigheid teen my borskas. Toe laat ek dit, en hy lê nog ’n klein ewigheid stil voor hy self stadig opstaan. ’n Oomblik staan hy regop voor my, ek sien sy broekspype oor sy skoene bol. Maar toe buk hy weer af, en sy vingerpunt gaan sit lig soos ’n mot op my neuspunt en ken. Hy kyk gewoon na my, maar met dodelike erns, soos net ’n kind kan. Sonder om vir Daan te groet, draai hy om, maak die deur sag oop en stap die donker in. Iewers, weet ek, pik hy eers sy vlerke op. Vroeg die volgende oggend, ons was nog aan die slurp aan ons eerste koppie koffie, is hy daar. Kom as’t ware saam met die wind by die oop deur ingewaai, sy vlerke in sy hand. Dié lê hy doodluiters neer op die ontbyttafel langs my en Daan. Literator 26(1) April 2005:183-103 “Dis mos waar jy wil wees,” sê hy droogweg. “Ek kom net groet,” sê hy. Dit geskied op die gebruiklike manier, met vingersvleg, ’n stewige druk en sy vingerpunt teen my neus en ken. Maar ek kan my oë van sy vlerke nie afhou nie. Dit bestaan uit ’n magdom kartonne van alle kleure en groottes stewig aan mekaar vasgeplak met breë blink kleefband. Los letters en woorde, hier en daar sinsnedes, lê kruis en dwars gesaai: … witste was …,16% alc, Pyrex, klas 1 moere, Bokomo, Kleynfaan, reënbo …, versterk die innerl …, Joko … “Veilig ry, tannie, en kom gou weer,” is sy afskeidwoord. Hy raap sy vlerke voor my oë weg. Ek kyk op na hom. Daar is ’n neutraliteit in sy blik, sy luike maak toe. Vir hom is ons reeds weg. Hy raak self nou weg, dink ek. Toe staan ek op, hou sy blou oë met myne vas, terwyl ek na hom toe aanloop. Ek lig my vinger en raak aan sy neus en ken. “Jan, wat beteken dit?” vra ek. Sy oë sien my weer en hy lyk ingenome. Voldaan en ’n bietjie verbaas sê hy: “Dit is elemente drie en vier van my vriendelik- heidskode, tannie!” *** Literator 26(1) April 2005:183-103 191 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Toe ek met ontbyt vir Wim van Rooy vra waar in die dorp ek afdrukke kan maak van die De Winnaar-stories, kry ek dit present. “Ek maak weer nuwes,” sê hy op my verraste reaksie, “dis mos niks nie …” *** Nou ja, daar’s my fluit nou uit. Miskien kan jy iets daarvan maak, maar jy mag maar in dié gegewe perd se bek ook kyk. ’n Storie laat hom mos nie teuels aansit nie. Groetnis, ook vir Han. Gretel. Literator 26(1) April 2005:183-103 192 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories “De deur stond open,” zei ze. “Dus ben ik naar binnen gegaan.” We vonden een stapel lege juten zakken en lieten ons er uitgeput op neervallen. Op onze rug liggend keken we naar de reepjes licht die tussen de planken van het dak door kierden. De zwarte leegte tussen de hanenbalken leek eindeloos. Van buiten drong het gejoel van de anderen, die een tuinslang hadden bemachtigd en elkaar daarmee natspoten, slechts vaag tot ons door. Binnen heerste een diepe rust. Het gezoem in mijn hoofd, veroorzaakt door de brandende zon en het onophoudelijk geknisper van schelpengruis onder onze fietsbanden, ebde weg. Ik luisterde naar het geluid van onze ademhaling en vroeg me af of Claire kon horen hoe het bloed door mijn aderen joeg. Plotseling werd ik me bewust van haar hand, die als een kruipend diertje over de zakken bewoog. Ik schoot overeind. “Ik wil juffrouw worden”, zei ik. “En jij?” “De deur stond open,” zei ze. “Dus ben ik naar binnen gegaan.” Weggedoken in Daafs doorgezakte clubfauteuil naast het aquarium volgde ze met een bedachtzame frons tussen haar wenkbrauwen al mijn bewegingen. Ik greep naar de afstandsbediening en schakelde de televisie af, waarop ik tijdens het schoonmaken de nieuws- berichten had gevolgd. De reclame was begonnen. Het laatste beeld dat ik zag, was dat van een stoere jongen die na een lange zoektocht met intense voldoening in een chocoladereep beet. In een hoekje van het scherm herinnerde het tandenborstelvignet de kijker eraan dat niets in dit leven volmaakt is. Ze had haar benen onder haar lichaam gevouwen, de uitgeschopte espadrilles rustten voor haar op de grond. Met één hand draaide ze krulletjes in haar haren, de andere hing over de leuning van de stoel alsof hij niet bij haar hoorde. De vergeten sigaret tussen haar magere vingers stuurde vergeefse rooksignalen naar het plafond. In het trillende staalblauwe schijnsel van de neonbuizen in het aquarium leek haar gezicht nog bleker dan het in mijn herinnering altijd al was geweest. Claire was in mijn huis neergestreken met dezelfde vanzelf- sprekendheid die er vanaf de eerste dag tussen ons had bestaan. Een werkweek aan het begin van de tweede klas atheneum had ons bij elkaar gebracht en in de vijf jaren daarna waren we onafscheidelijk geweest. Het moet door de inhaalmanoeuvres van een paar klasgenoten zijn gebeurd, dat we naast elkaar kwamen te rijden op het smalle fietspad door de duinen. We zeiden niet veel, ik denk dat we ons allebei verlegen en onwennig voelden. De karavaan van zestig bestofte en verhitte scholieren hield stil bij een boerderij, waar we onze choppers neergooiden en ons verdrongen bij een kraantje aan de stalmuur. Nadat we ons hadden verfrist, waren Claire en ik van de lawaaierige troep afgedwaald en hadden we de schaduw opgezocht van een oude bollenschuur. Na de schittering van het zonlicht op het schelpenpad hadden onze ogen moeite om aan het donker te 193 Literator 26(1) April 2005:183-103 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories wennen. De koele lucht deed ons huiveren in onze mouwloze hemdjes. We vonden een stapel lege juten zakken en lieten ons er uitgeput op neervallen. Op onze rug liggend keken we naar de reepjes licht die tussen de planken van het dak door kierden. De zwarte leegte tussen de hanenbalken leek eindeloos. wennen. De koele lucht deed ons huiveren in onze mouwloze hemdjes. “Ik wil juffrouw worden”, zei ik. “En jij?” Haar zwijgen begon op mijn zenuwen te werken. Nog steeds in gedachten verzonken nam ze af en toe een trekje van haar sigaret. Ze blies de rook niet uit, maar liet hem krachteloos aan haar mond ontsnappen en langs haar gezicht omhoog glijden. Haar stem was hees geworden, had ik bij de eerste begroeting gehoord, en klonk nog matter dan tevoren. Alsof ze het liefst wilde spreken zonder geluid te maken of de lucht in trilling te brengen. Alsof ze de wereld al bij voorbaat om verontschuldiging wilde vragen voor haar bestaan. Ik verschikte het stapeltje vaktijdschriften op de salontafel en probeerde ongemerkt de gevallen blaadjes van een plant weg te vegen. Toen de ketel op het fornuis in de keuken snerpend begon te fluiten, sprong ik op. Terwijl ik het hete water op de koffie liet druppen en het aroma zich verspreidde, sloeg de wasem tegen mijn wangen en voorhoofd aan. Vanaf die eerste fietstocht deden Claire en ik alles samen. We ontmoetten elkaar ’s ochtends aan het eind van de straat en repeteerden definities op weg naar school. We zaten naast elkaar in de banken en kozen hetzelfde vakkenpakket, zodat we nooit van elkaar gescheiden zouden worden. ’s Middags ging Claire mee naar mijn huis, waar we ons huiswerk maakten, praatten, naar muziek luisterden en boeken uitwisselden. ’s Zomers maakten we lange fietstochten door de polder. In het hoge gras tegen de helling van de oude slaperdijk dronken we onze limonade, starend naar de Literator 26(1) April 2005:183-103 ISSN 0258-2279 194 Kortverhale / Short stories lichtgetinte libellen die over de dichtgeslibde groene sloten scheerden. Toch hield Claires liefde voor mij een element van wreedheid in dat ik moeilijk kon begrijpen en dat me juist daarom angst inboezemde. Ik herinner me hoe ze me in het zwembad eens wilde dwingen om van de hoge duikplank te springen, hoewel ze wist dat ik dat niet durfde. We klemden ons vast aan de rand van het bad en dobberden wat op de warme stroming die beneden ons het bassin werd ingepompt. Ik legde mijn hoofd in mijn nek en schatte de afstand van de smalle springplank tot het wateroppervlak. Ik kromp in elkaar toen een grote jongen zich als een kogel in de diepte stortte en het water hoog liet opspatten. “Als je het doet, krijg je het sneeuwdoosje dat op mijn vensterbank staat,” beloofde Claire. “Ik wil juffrouw worden”, zei ik. “En jij?” Ze keek me niet aan, bestudeerde met geveinsde onverschilligheid de blauwe nagellak op haar tenen. Op school had onze geschiedenisleraar die week een fragment over de omzwervingen van Odysseus voorgelezen. Scylla en Charybdis. Het verlokkende gezang van de Sirenen. Zoals ze haar ranke, witte benen door de warme onderstroom liet opstuwen, deed Claire me denken aan een zeemeermin die haar lange staartvin op de golven liet drijven. Ik voelde me betrapt. Wanneer we op Claires kamer zaten, werd mijn blik onwillekeurig steeds weer in de richting van dat kleine perspex bolletje getrokken. Een landschap omsloten door water. Als je het schudde, dwarrelden fijne sneeuwvlokjes boven een zomers alpenweidje rond. Zonder dat ik het precies kon verklaren, moet ik de botsing der seizoenen die zich daarbinnen afspeelde, ook toen al als een symbool voor de tegenstrijdigheden in Claires karakter hebben gezien. Hoopte ik om de onheilspellende macht die zij soms over mijn leven leek te hebben, te kunnen doorbreken als ik dat sneeuwdoosje maar eenmaal in mijn bezit had? In elk geval verontrustte het me dat ze mijn begeerte had opgemerkt. Zuchtend hees ik me op de kant. Mijn lichaam voelde zwaar na de gewichtloze toestand van het water. Ik sloot aan in de rij duwende en trekkende jochies bij de trap van de duikplank en klom toen het mijn beurt was naar boven. De jongen voor mij liet de plank doorveren en opspringen. Ik greep me vast aan de reling, een paar druppels hete plas vermengden zich met het water dat uit mijn badpak langs mijn benen liep. Met knikkende knieën schuifelde ik naar het uiteinde. Daar beneden zag ik Claires ogen strak op mij gericht. De plank begon opnieuw te trillen. Achter me nam iemand Literator 26(1) April 2005:183-103 195 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories een aanloop. Voordat zijn handen me konden raken, wierp ik me voorover. Toen ik terugkwam met koffie en koekjes op een dienblad, zag ik dat ze zich had opgericht in haar stoel. Opmerkzaam keek ze rond naar de meubels, de planten, de schilderijen en de namen van de schrijvers in mijn boekenkast. Haar ogen vernauwden zich even, toen ze bij het raam mijn verzameling sneeuwdoosjes ontdekte. Ik realiseerde me dat ze hier nog nooit was geweest. Natuurlijk had ik Claire van mijn studieplannen verteld. “Ik wil juffrouw worden”, zei ik. “En jij?” We hadden allebei in onze schooljaren een hartstocht voor literatuur ontwikkeld, en wat was er mooier dan die passie aan de universiteit in verantwoorde banen te leiden? Maar Claire wilde niet. Ze was zelfs niet gekomen om me uit te zwaaien, toen we op één van de laatste warme augustusdagen mijn nieuwe meubeltjes in een busje laadden en mijn zelfstandige leven begon. Dat eerste jaar probeerde ik Claire nog zoveel mogelijk bij mijn nieuwe bestaan te betrekken. Ik ging bij haar langs als ik een weekend thuis was en drong erop aan dat ze bij mij in de stad kwam logeren. Maar die ene logeerpartij was geen succes. Ik troonde haar mee naar een feestje in de gemeenschappelijke keuken van een andere eenheid in onze studentenflat, waar ze de hele avond ineengedoken in een hoek bleef zitten. Was ik haar echt vergeten? Ik genoot van de muziek, het dansen en de verhitte discussies als we op het balkon, in de prikkelende vrieslucht van de nacht, even een biertje dronken, met de lichtjes van de stad aan onze voeten. Het was op zo'n feest, dat ik Daaf leerde kennen. Claire en ik hadden nooit over jongens gepraat. We moeten allebei ’s avonds, in het verhullende donker van onze slaapkamers, onze fantasieën hebben gehad. Maar overdag haalden we vol minachting onze schouders op over de meisjes die in de kantine bij elkaar klitten en steelse blikken wierpen naar de tafel waar de jongens volledig opgingen in hun kaartspel, en over de paartjes die in osmotische toestand bij de koffieautomaat rondhingen. Later die avond, toen ik Claire met een kussen en dekens op de bank had geïnstalleerd, barstte ze plotseling in snikken uit. Ik nam haar in mijn armen en streelde haar haren. Met haar hoofd tegen mijn borst viel ze in slaap. Ik moet ook ingedut zijn, want ik werd pas wakker toen de zware deur van de afdeling dreunend in het slot viel. Ze was weg. Literator 26(1) April 2005:183-103 ISSN 0258-2279 196 Kortverhale / Short stories Van mijn moeder hoorde ik dat Claire een baantje had gevonden in de plaatselijke bibliotheek. Daar zocht ik haar af en toe op, waarbij onze gesprekken zich steeds vaker beperkten tot de boeken die we gelezen hadden. Geleidelijk aan viel ook die gemeenschappelijke basis weg. Het viel me op dat Claire sterk empathisch las. “Ik wil juffrouw worden”, zei ik. “En jij?” Ze leek voortdurend op zoek naar herkenning, naar rolmodellen bij wie ze zich kon aansluiten. Ze maakte uitstapjes naar de psychologie, de sociologie, de theologie, maar omdat ze al haar boeken uit de kleine dorpsbibliotheek bleef betrekken, was haar kennis verbrokkeld en al bij voorbaat verouderd. Zelf ontwikkelde ik tijdens mijn studie een sterk analytische literatuurbenadering. Mijn visie op een boek was, zo hoopte ik, streng en objectief. Voortdurend was ik me bewust van methodologische problemen die Claires onbevangen manier van lezen in mijn ogen iets naïefs gaven. Zo verliepen ook die gesprekken steeds moeizamer en uiteindelijk gaf ik het op. Ik kreeg een tijdelijke post op het instituut, die na een jaar werd omgezet in een vaste aanstelling. Ik werd 'juffrouw', zoals ik altijd al had beweerd. “Je hebt het mooi voor elkaar,” zei ze. Ik wist niet zeker hoe ik haar woorden moest opvatten en knikte kort. We hadden een ruim pand in de binnenstad gevonden; Daaf had de onderste verdieping als dokterspraktijk ingericht. En toen begon ze bijna onhoorbaar zacht te praten. Over de hooggespannen verwachtingen uit haar kinderdagen, de idealen die in latere jaren als vanzelf hun noodzakelijkheid verloren leken te hebben. Over de maatschappij die geen eisen aan haar stelde, geen richting wilde geven aan haar bestaan. Over haar verlangen om zich met iets of iemand te verbinden en de leegte om haar heen. De leegte in haar ziel. Niets drong zich op, niets verplichtte haar tot stellingname. Er was geen doel om aan haar dagen inhoud te geven. Alles was tegelijkertijd waar en onwaar, wat zeker leek kon elk moment in zijn tegendeel verkeren. Haar hele bestaan leek zo zinloos dat ze soms lust voelde om iets gruwelijks aan te richten, alleen maar om haar lethargische toestand te doorbreken. Ook het denkbeeld de zee in te zwemmen en zich door de golven te laten verzwelgen, trok haar meer aan dan dit. Dit leven waarin elk woord, elke beweging pijn deed. Elke inspanning was als het dansen op zwaarden. Steeds vaker werd ze ’s nachts bezocht door dezelfde nachtmerrie. Dan droomde ze dat ze bezig was te verdrinken. Ze maaide met haar armen om zich heen, maar zonk alleen maar dieper weg. 197 Literator 26(1) April 2005:183-103 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Ranken taai zeewier sneden in haar enkels en trokken haar omlaag, naar de bodem van de zee. Pieter, my seun Ek is 25 en was al ’n paar keer verlief. Dis tyd om vir pa-hulle te sê ek is gay. Pa se byl vries in die lug, die hout vergete. Sy mooi oë wat altyd effe nat lyk, word droog en geel. En hy mik na my kop. “Jou ma het drie dogters gehad, ’n dooie seun en toe jý,” skree hy. “Wie dink jy, MOFFIE, moet eendag na die plaas kyk, na die beeste omsien? … Die bleddie meisies?” Maar toe gebeur dit nie só nie. Ma praat eerste: “Ag, my kind. Jy was maar 13 toe weet ek jy’s gay …” Ma praat eerste: “Ag, my kind. Jy was maar 13 toe weet ek jy’s gay …” En toe praat Pa. Sag. Hy sug eers, skud sy kop en sê: “Ek sal vir Pieter vra om vir jou te bid.” En toe praat Pa. Sag. Hy sug eers, skud sy kop en sê: “Ek sal vir Pieter vra om vir jou te bid.” Pieter, die dominee. Pieter, die helpende handyman. Pieter, pa vir ons beeste. Pieter, die dominee. Pieter, die helpende handyman. Pieter, pa vir ons beeste. En Pieter, die seun wat my pa altyd wou gehad het. En Pieter, die seun wat my pa altyd wou gehad het. Ek kan nie wag vir Woensdagaande nie. Want Pieter vou my hande in syne toe. Maar dan bid hy. Laaaank. Ek luister nie. Hou tog net op! Ek wil vir jóú kyk, wil ek sê. Ek wil vat aan jou hare, met die natuurlike highlights op presies die regte plekke. En ek wil jou ronde boudjies vashou. Maar toe gebeur dit nie so nie. Pieter vat nie meer aan my hande nie. Hy’t ook ophou bid vir my. Maar toe gebeur dit nie so nie. Pieter vat nie meer aan my hande nie. Hy’t ook ophou bid vir my. Vandag staan hy op die kansel. Die kerk sit vol vir die begrafnis. Al het Pa mettertyd meer verdraagsaam teenoor my geraak, huil ek nie. Ek hou vir Ma regop. Al het Pa mettertyd meer verdraagsaam teenoor my geraak, huil ek nie. Ek hou vir Ma regop. “Jan was ’n besondere mens. ’n Mooi mens,” sê Pieter, sy stem wil- wil wegslaan. Hy sluk en gaan voort: “Sy hande was groot en grof, soos ’n boer s’n moet wees ... Maar hulle kon sag vat. “Ik wil juffrouw worden”, zei ik. “En jij?” Haar mond spalkte zich open, maar haar schreeuw werd vervormd en teruggekaatst door het water dat genadeloos haar mondholte binnengulpte. De zoute smaak deed haar kokhalzen. De zekerheid dat niemand haar kon horen, drong zich met grote stelligheid aan haar op. Terwijl ze worstelde om wakker te worden en zich boven deze verstikkende droomwereld te verheffen, zag ze luchtbellen aan haar samengeperste lippen ontsnappen en langs haar gezicht omhoog glijden. Haar blik volgde het spoor van belletjes dat opsteeg naar het wateroppervlak. Daarboven werd het steeds lichter. Terwijl het laatste restje zuurstof uit haar longen werd geperst, had ze nog net een besef van lucht en ruimte en de blauwige gloed van algen die fluorescerend oplichtten waar het schuim van de golven aarzelend door het maanlicht werd aangeraakt. Ze ging even geruisloos weg als ze gekomen was. De deur bleef op een kier staan en een koude tochtvlaag liet de blaadjes van de kamerplanten sidderen. Ik huiverde en stond op om de deur te sluiten. Daarna ruimde ik de kopjes weg en wiste de sporen van haar aanwezigheid uit. Nu wist ik waarom haar nabijheid me zo dikwijls met een onbestemde angst had vervuld. Ik zette het televisietoestel weer aan en vulde de ruimte om me heen met klank, het deed er niet toe wat. Reclames voor spijkerbroeken en auto's. Een spelprogramma. Dansmuziek. Iemand legde uit hoe ik watergruwel moest maken. Ik wachtte op het nieuws en liet me door de oorlogsbeelden overspoelen. Daarna draaide ik het volume terug en ging aan het werk. Ik had mijn routine hervonden. Maar in de weken daarna speurde ik elke dag de overlijdens- advertenties in de krant na. Wat bracht me ertoe, steeds weer als eerste de pagina met familieberichten op te slaan? Claires naam werd nooit genoemd. Nam ik het haar kwalijk, dat ze ergens, waar dan ook, doorging met leven? De gedachte dat ze elk moment weer kon opdagen om mijn beweegredenen in twijfel te trekken en mijn bestaan te ondergraven, zou me nooit meer loslaten. En soms, 's nachts, droom ik van mijn eigen verdrinkingsdood. Dan voel ik hoe taai zeewier mijn benen samensnoert en me meesleurt, de onbekende diepten in. Literator 26(1) April 2005:183-103 ISSN 0258-2279 198 Kortverhale / Short stories Literator 26(1) April 2005:183-103 Pieter, my seun En uit sy mond, sy sagte, sagte mond, het min woorde …” Pieter, die seun wat Pa altyd wou gehad het. Literator 26(1) April 2005:183-103 ISSN 0258-2279 199 Kortverhale / Short stories Literator 26(1) April 2005:183-103 200 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Impressions of childhood by E.C. John by E.C. John This is my story. I wrote the story of my dog and showed it to my sister. I don’t know why. Maybe I thought she’d be impressed, amused, whatever. I was proud of it, I suppose. But she mocked it. Not very funny, she said, sounds like a schoolboy essay. You’d better practise some more, boetie. My dog didn’t have a name. He was black. We called him Blackie. But I didn’t know the right language. And, besides, I couldn’t remember everything, so I had to make up parts as I went along. Now it’s my story. Or I thought I could tell it in drawings, because I could draw quite well. But my sister was very sarcastic about them. What’s that meant to be, she said with a sneer, a ietermago? Maybe I should’ve expected it though. She was an artist herself, so she didn’t like the idea of anyone else being good at drawing. But I never had a sister. But I never had a sister. But I never had a sister. I always thought it would be nice to have a sister. A soft sister to lie on when my head hurt too much. To rest my head and my hands on. No, not then. Those were the times when I’d lie in my dark room with an ice pack on my head. Not moving or eating or seeing anyone for three days, while the flashes of pain ripped through my head, and streaks of light burst on the insides of my eyelids. But after that, after the three days, when the soft blue light appeared and the buzzing in my ears died away, then it was nice to curl up in a cool painless cocoon resting my head on my sister’s soft chest, as she stroked the demon footprints from my temples. Or, if it was cold, she’d unbutton her shirt and hold me against her warm body. I nearly had a sister once. I was 15. I can’t remember if I loved her. I’m having difficulties remembering whether she existed or not. There was a new teacher at the farm school. At the Van der Linde’s. It was actually just one room – with the misvloer and the zinc roof and no ceiling. Next to the camelthorn tree. The new teacher arrived in our dry, dusty world from the lush, green Cape. Miss 201 Literator 26(1) April 2005:183-103 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Ramsbottom. How we laughed when she sneezed as the dust rose from the floor on sweaty summer days. Her slender nose so fine. Not like the farm children’s, a blob of stywe pap stuck on their faces. And her long fingers so caressing when she held my hand. They called her Tieties. But they were just jealous. The dust didn’t bother me. I liked to watch the gomtorre that came through the window and went crawling across the floor. If one crawled too far, I’d put my foot down in front of him. He’d stop, stare at it in confusion for a few minutes, then turn around and come back. At play time, I sat behind the wall of the kraal and watched the miskruiers rolling their ball of dung. The other children asked me what I was doing there. I can walk like a miskruier, I told them. You mad, man, they said. But I never had a sister. No, it is, I said, because I could. I showed them. I walked leaning forward with bakbene and my arms moving up and down just as if I was pushing a big ball of mis. Of course, I walked on my legs, not on my hands like a proper miskruier would. You couldn’t do that. The children were horrible to me. They said, Jy’t op jou kop geval toe jy ’n bybie was, man. Jy’s so mal soos ’n fokken haas. I can’t remember if I went to school or not. Maybe that’s why Ma said, You’re different, boetie. Just sit on the stoep there and play with Wagter. On the farm was the kuilvoergat, the silage pit. One of the boys fell down it once. It’s so deep when you’re down there, you can only see a little hole of light far up in the sky. You and the meerkats and the other little creatures that have fallen in. There’s no way to get out. When the silage comes pouring down, you just have to keep tramping to stay on top. The dust is so thick you can hardly breathe, but you have to keep stepping. It’s the worst nightmare you can imagine. The dust gets in your shoes, in your socks in your clothes. You can’t open your mouth to call out. You can’t look up, because the silage is raining down on you. You can’t rest. You’ve got to keep stepping. You dare not stop for fear of being buried alive. The feeling of helplessness can’t be described. Only someone who’s been there can know what it’s like. I’ve never been near the silage pit. I’m not allowed to go there, because one of the boys fell down it once. Getting visitors on the farm. That was a big event. I liked to lie on the floor. When Ma had ladies visiting, I went to the lounge. I’d say, Literator 26(1) April 2005:183-103 202 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Middag, Tannie. There was a nice thick carpet in the lounge. I’d lie on the carpet at the door playing with a toy car and roll around the floor with quick and slow and unobtrusive manoeuvres until I’d positioned myself directly in front of the visitor. Then I’d casually play with the car and follow its movements until I could look right up her skirt. Literator 26(1) April 2005:183-103 But I never had a sister. The young ones were best. The higher up I could see, the longer I’d look. Afterwards I’d roll carefully back to the door and then run off to have other hormone adventures. The lady visitor would cross her legs and say, Hoe gaan dit met die kind, Hanna? I was 15. I didn’t have a sister. Literator 26(1) April 2005:183-103 I was 15. I didn’t have a sister. The most special time was when his adolescent Brigitte Bardot visited him. She aroused him to great excitement – when her nearly naked limbs in tight black shorts and tight white tops flashed goldenly around inside and outside his mind. And wound themselves around his round body and bounced succulently up and down on the saddle. Or perhaps her thighs parted and she manipulated the steel gear lever between her legs, because the farm generated power by means of both mechanical and flesh-and-blood engines. For we lived in the country. Right in the heart of it. And this is the story. My sister came to me. Follow me, Boetie, she said. She took me into her darkened bedroom and turned the key in the lock. You’ll tog never have a girlfriend, she said. Take your clothes off. Then she took hers off too. Literator 26(1) April 2005:183-103 203 ISSN 0258-2279 Kortverhale / Short stories Literator 26(1) April 2005:183-103 204 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/224/197

Afrikaans

Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling Marné Pienaar Departement Linguistiek en Literatuurwetenskap Randse Afrikaanse Universiteit AUCKLANDPARK E-pos: [email protected] Abstract The value of cognitive semantics in the analysis phase of translation The value of cognitive semantics in the analysis phase of translation One of the most challenging tasks facing the trainee translator relates to the analysis phase of translation. If the analysis is inadequate it is unlikely that the subsequent translation will be acceptable. This article takes Cognitive Semantics as point of departure and focuses on the theoretical aspects of force dynamics (Talmy, 1985 and 2000) by indicating that the understanding of schematic categories and schematic meaning does not only contribute to the pre-translation analysis phase in the translation process but could also enhance the understanding of the process per se. Force dynamics is discussed in relation to subjectification, perspective and grounding. It is argued that the principles of force dynamics are applicable to the way in which the translator should approach a text in the analysis phase. The principles of force dynamics are illustrated by making use of the short story “Voorgevoel” by John Miles. The text is in the first instance analysed by placing the focus on the role of the narrator as con- ceptualiser. Subsequently, the working of force dynamics in the texts is discussed. Finally it is indicated how the principles of force dynamics also act as metaphor for the process of translation as such. Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling Een van die grootste uitdagings waarmee ’n aspirantvertaler te kampe het, hou verband met die analisefase van vertaling. Indien die analise onvoldoende is, is dit onwaarskynlik dat die daaropvolgende vertaling aanvaarbaar sal wees. In hierdie artikel word die Kognitiewe Semantiek as vertrekpunt geneem en word gefokus op die teoretiese Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 63 ISSN 0258-2279 Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling aspekte van kragdinamika (Talmy, 1985 en 2000) ten einde aan te dui dat die begrip van skematiese kategorieë en skematiese betekenis nie alleen ’n bydrae kan lewer in die voorvertalinganalisefase van die vertalingsproses nie, maar ook kan bydra tot begrip van die proses as sodanig. Kragdinamika word bespreek teen die agtergrond van subjektifikasie, perspektief en begronding. Die aanname dat die beginsels van kragdinamika van toepassing is op die wyse waarop die vertaler ’n teks behoort te benader in die analisefase word in dié artikel beredeneer. Die beginsels van kragdinamika word geïllustreer aan die hand van die kortverhaal “Voorgevoel” deur John Miles. Die teks word in die eerste instansie geanaliseer deur die fokus te plaas op die rol van die verteller as konseptualiseerder. Die optrede van kragdinamika in die teks word vervolgens bespreek. Ten slotte word aangedui hoe die beginsels van kragdinamika ook as metafoor kan dien vir die vertaalproses as sodanig. 1. Inleiding: die analise van die bronteks Een van die grootste uitdagings wat ’n aspirantvertaler van literêre tekste in die gesig staar, hou verband met die analise van die bronteks. ’n Swak analise lei bykans sonder uitsondering tot ’n swak vertaling. Newmark (1995:11) wys byvoorbeeld daarop dat die vertaalproses in die eerste instansie begin met die lees van ’n teks en wel om twee redes: eerstens om te verstaan waaroor dit handel, en tweedens om dit vanuit ’n vertaler se perpektief te analiseer. Die analise is onder meer daarop gerig om die intensie van die teks te agterhaal. Volgens Newmark is die intensie van ’n vertaler ge- woonlik dieselfde as dié van die outeur van die oorspronklike bronteks (Newmark, 1995:12). Hieruit volg dit dus dat ’n vertaler ’n intieme kennis van die outeursintensie moet hê ten einde dit wat die outeur in gedagte gehad het, akkuraat te kan weergee. Daar moet egter in gedagte gehou word dat Newmark gewoonlik as ’n voor- stander van die ekwivalensiebenadering tot vertaling gesien word en dat die terme akkuraat en ekwivalent kontensieus binne die veld van vertaalteorie is (vgl. Kenny, 2001:77-80 vir ’n opsommende be- spreking van verskillende standpunte oor ekwivalensie). Ander benaderings tot vertaling, soos die funksionele benadering of skoposteorie plaas ook klem op ’n deeglike analise van ’n teks alvorens met die vertaling begin word. Monday (2001:82) wys byvoorbeeld daarop dat Nord se Text Analysis in Translation primêr daarop gerig is om aan studente in vertaalkunde ’n model van bronteksanalise te gee wat van toepassing is op alle tekstipes en vertaalsituasies. In Nord se latere werke val die klem veral op die Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 ISSN 0258-2279 64 Marné Pienaar vertaalopdrag, die rol van die bronteksanalise en die funksionele hiërargie van vertaalprobleme. Een van die vrae wat ’n vertaler haarself volgens Nord se model reeds moet afvra wanneer die vertaalopdrag bestudeer word, hou verband met die vraag: Waarom is die bronteks geskryf en hoekom word dit vertaal? Hierdie vraag slaan dus weer op die intensie van die outeur en daarmee saam ook die intensie van die vertaler. Die intensie van die oorspronklike outeur hou egter verband met ’n bepaalde perspektief en alhoewel die vertaler daarna streef om die outeursintensie te agterhaal en die perspektief van die outeur in die vertaling te reflekteer, bly dit ’n subjektiewe proses. In dié verband sê Bush (2001:127) die volgende: Literary translation is the work of literary translators. 1. Inleiding: die analise van die bronteks That is a truism which has to serve as a starting point for a description of literary translation, an original subjective activity at the centre of a complex network of social and cultural practices. The imaginative, intellectual and intuitive writing of the translator must not be lost to the disembodied abstraction which is often described as ‘translation’. Die opmekaarplasing of passing van die oorspronklike outeur en die vertaler se perspektiewe is egter nie sonder probleme nie. Veral in literêre tekste waar faktore soos tydsgees en wêreldbeeld ’n belangrike aspek van ’n teks vorm, is die uitdaging wat aan die vertaler gestel word besonder veeleisend en kan dit net met sukses aangepak word indien die teks deeglik geanaliseer word (vgl. Potgieter, 2003:39 e.v. vir ’n bespreking van die impak wat perio- disering op die vertaler het). Ervaring het egter geleer dat die analise van literêre tekste met die oog op die vertaling daarvan, veral vir aspirantvertalers (studente), besonder moeilik is. Konsepte soos perspektief en subjektifikasie word dikwels vaag hanteer en studente vind dit problematies om die verskil tussen hulle eie perspektiewe en dié van outeurs raak te sien. Hierdie tipe probleme lei dan tot ’n vlak van vertaler- subjektiwiteit wat die kwaliteit van vertalings drasties en negatief beïnvloed. Een manier waarop dié konsepte aan studente verduidelik kan word en wat prakties aan hulle gedemonstreer kan word, is deur gebruik te maak van beskrywingsraamwerke van die kognitiewe linguistiek en spesifiek die kognitiewe semantiek waar konsepte soos subjektifikasie, perspektief en begronding sentraal staan. Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 65 ISSN 0258-2279 Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling 2. Kognitiewe linguistiek 2004:63-78 ISSN 0258-2279 66 Marné Pienaar begin deur die outeur en haar eie rol as konseptualiseerder te verstaan. Een van die primêre aannames van die KL is dat taal ’n weer- spieëling van ’n mens se werklikheidsbelewing is. Dit gaan in die besonder om die rol van die konseptualiseerder: taal verwoord bloot dit wat deur die individu gekonseptualiseer word. Hieruit ontwikkel die konsep subjektifikasie (Langacker, 1990:5) waarvolgens elke individu subjektief vanuit sy eie beheersende punt na die wêreld om hom/haar kyk. 2. Kognitiewe linguistiek In haar artikel, “Image in translation: a case study of three Polish Hamlets”, maak Tabakowska (1997:3) die stelling dat die Kognitiewe Linguistiek (KL) belowende perspektiewe inhou vir vertaalkunde in dié sin dat dit enersyds die gaping tussen letterkundige studies en die linguistiek kan oorbrug en tweedens dat dit moontlikhede bied vir ’n koherente teoretiese raamwerk vir ’n oorkoepelende vertaalteorie. Dit volg op ’n vroeëre ondersoek (Tabakowska, 1993:128) waarin sy onder meer tot die gevolgtrekking kom dat vertaalekwivalensie hoogstens kan dui op ’n ekwivalensie in die (lees)ervaring van deelnemers waar die term “deelnemers” verwys na die lesers van die oorspronklike teks (en die vertaler is hierby ingesluit) enersyds, en lesers van die vertaalde teks andersyds. Alhoewel dié ervaring op lesersresepsie dui, sluit ervaringsekwivalensie noodwendig ook ervaring voor teksresepsie, naamlik ’n prekonseptuele ervaring- struktuur of konseptualiseringskapasiteit in. Om dus te sê dat ’n oorspronklike en ’n vertaalde teks ekwivalent is, impliseer die ekwivalente status van twee konseptualiserings. Die bereiking hier- van is egter nie so eenvoudig nie aangesien konseptualisering die resultaat is van ervaring en gevolglik sou ’n mens dus moet aanvaar dat vertaalekwivalensie slegs kan volg op ekwivalensie in ervaring. Dit kan egter selde die geval wees – ervaring verskil wat betref individue, maatskaplike groepe, taalgemeenskappe en so meer. Nieteenstaande die feit dat konseptuele stelsels verskil, is die konseptualiseringskapasiteit van die mens egter universeel en word dit gedeel deur sprekers van alle tale. Daar is nie ’n beperking op die moontlikheid om te verstaan nie en verskille tussen individuele konseptuele stelsels tree nie noodwendig as struikelblokke op nie. Wat wel problematies is vanuit ’n vertalersperspektief, is die oor- kartering van konsepte en ervaring in ’n ander taal. Volgens Tabakowska (1993:129) is ’n nie-ekwivalente vertaling gevolglik óf die resultaat van ’n gebrek aan begrip deur die vertaler, óf as gevolg van ’n objektiewe onmoontlikheid om die gaping tussen twee verskillende konseptuele stelsels (tale) te oorbrug. Dit is veral die eerste moontlikheid wat hier van belang is. ’n Vertaling kan nie suksesvol wees as die bronteks nie verstaan word nie. ’n Deeglike analise van die teks is onontbeerlik. Dit is egter een ding om te sê dat ’n teks geanaliseer moet word, maar hoe moet die aspirantvertaler die analise aanpak? Vervolgens sal beredeneer word dat een moontlike vertrekpunt vir so ’n analise ’n duidelike begrip van konseptualisering behels. ’n Vertaler moet Literator 25(2) Aug. 2.1 Die begrip subjektifikasie Subjektifikasie hou onder meer in dat ’n uitdrukking se betekenis nie gereduseer kan word tot ’n objektiewe kenmerk van ’n beskryfde situasie nie: die wyse waarop die konseptualiseerder die situasie konstrueer en vir kommunikasiedoeleindes uitbeeld, moet in ag geneem word. Langacker (1994:1) omskryf betekenis vanuit ’n kognitiewe raamwerk soos volg: “Meaning is identified with conceptualization (i.e. mental experience) which compromises not only conceptual content but the construal of that content”. ’n Uitdrukking se presiese semantiese waarde word bepaal deur verskeie konstruksie-aspekte, waaronder die vlak van spesifiekheid waardeur die situasie gekenmerk word, agtergrondaannames en -verwagtings, die relatiewe prominensie wat aan verskeie entiteite toegesê word en die perspektief van waaruit na die situasie gekyk word (vgl. Langacker, 1990:5). Die semantiese waarde van ’n uitdrukking word dus bepaal deur die volledige spektrum van aspekte (of semantiese domeine) wat die konteks van die uitdrukking vorm. Daar is reeds vroeër daarop gewys dat ’n vertaler by ’n eerste lees van ’n bronteks die teks lees met die oog daarop om betekenis en die intensie van die teks (en die outeur) te agterhaal. Langacker (2002:3) wys daarop dat betekenis vanuit ’n kognitiewe hoek, in die eerste instansie verband hou met konseptualisering (of mentale ervaring). Dit sluit sensoriese en motoriese ervaring asook die spreker se konsepsie van die sosiale, kulturele en linguistiese konteks in. Hy wys ook daarop dat daar nie ’n duidelike begrensing tussen linguistiese en buite-linguistiese kennis kan wees nie. As vertrekpunt vir betekenis roep ’n uitdrukking ’n reeks oop konsepsies op wat op een of ander manier verband hou met die entiteit waarop dit dui. Enige faset van die kennis (dit wat oor die entiteit bekend is), mag op ’n gegewe punt van belang wees vir ’n spesifieke linguis- tiese doelwit. Betekenis is volgens hom absoluut afhanklik van ons Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 67 ISSN 0258-2279 Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling kapasiteit om dieselfde situasie op verskillende maniere te kon- septualiseer. Hierdie konseptualisering maak egter die moontlikheid oop dat uitdrukkings wat dieselfde objektiewe situasie en dieselfde konseptuele inhoud oordra, nietemin semanties heelwat kan verskil. Dit is natuurlik presies die probleem waarvoor die aspirantvertaler te staan kom en moet oorbrug. Dit is haar taak om seker te maak dat die vertaalde teks juis nie semanties verskil van die oorspronklike nie. 2.1 Die begrip subjektifikasie In hierdie verband behoort kennis van die wyse waarop taalkragdeterminante funksioneer, moontlik ’n nuttige instrument te wees in die analise van ’n literêre teks. 2.1.1 Subjektifikasie en taalkragdeterminante Johnson (1987:51-53; vgl. ook Gibbs, 1999:45) wys daarop dat sekere gestalts of beeldskemas in terme waarvan konsepte beskryf word, terugherleibaar is na die mens se herhaalde belewing van kragte in sy/haar interaksie met sy omgewing. (Dit gaan dus steeds oor die mens se belewing van sy/haar bestaanswerklikheid en dus subjektifikasie.) Hierdie kragdinamiese aspekte is net so basies as wat deiktiese oriëntasie is. Talmy (2000:10) omskryf taalkrag- deteminante soos volg: Force dynamics covers the range of relations one entity can bear to another with respect to force. This range includes one entity’s intrinsic force tendency, a second entity’s opposition to that tendency, the first entity’s resistance to such opposition, and the second entity’s overcoming of such resistance. It further includes the presence, absence, imposition, or removal of blockage of one entity’s intrinsic force tendency by a second entity. In force dynamics, causation thus now appears within a larger conceptual framework in systematic relationship to such other concepts as permitting and preventing, helping and hindering. Sewe verskillende tipes kan hiervolgens (vgl. ook Talmy, 1985 en Strydom, 1994:33) onderskei word, naamlik: Sewe verskillende tipes kan hiervolgens (vgl. ook Talmy, 1985 en Strydom, 1994:33) onderskei word, naamlik: • Kompulsie: Hierdie beeldskema verteenwoordig die inwerking van ’n krag waarteen die individu hom skynbaar nie kan verset nie. • Kompulsie: Hierdie beeldskema verteenwoordig die inwerking van ’n krag waarteen die individu hom skynbaar nie kan verset nie. • Blokkasie: In ’n poging om kragdadig met dinge en mense om te gaan, kom daar dikwels struikelblokke voor wat die krag stuit. • Teenwerkende krag: Twee ewe sterk kragte kom teen mekaar te staan met die gevolg dat nie een van die kragte verder kan beweeg nie. Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 68 ISSN 0258-2279 Marné Pienaar • Afwyking: As gevolg van toevallige interaksie tussen twee of meer kragte verander die rigting van die krag. • Verwydering van versperring: ’n Struikelblok word uit die weg geruim en gee gevolglik vrye toegang. • Verwydering van versperring: ’n Struikelblok word uit die weg geruim en gee gevolglik vrye toegang. • Potensiële krag: Hierdie beeldskema is van toepassing op kragte wat potensieel geaktiveer kan word. • Potensiële krag: Hierdie beeldskema is van toepassing op kragte wat potensieel geaktiveer kan word. 2.1 Die begrip subjektifikasie • Aantrekkingskrag: Dit dui op kragte soortgelyk aan gravitasie wat daartoe lei dat iets deur iets anders aangetrek word. • Aantrekkingskrag: Dit dui op kragte soortgelyk aan gravitasie wat daartoe lei dat iets deur iets anders aangetrek word. Bostaande gestalts dui egter nie net op fisiese of waarneembare kragte nie. Dit dien ook as basis vir metaforiese oordrag waarin dié kragte as brondomeine optree wat verhelderend inwerk op nuwe doeldomeine. ’n Vertaler kan bostaande beginsels aanwend om die perspektief van die outeur of verteller (die oorspronklike konseptualiseerder) te analiseer. Hy/sy moet egter ook ag slaan daarop dat die konsep- tualiseerder ook semantiese verandering kan bewerkstellig deurdat hy/sy hom/haar in ’n bepaalde verhouding tot die proposisie stel ten einde die situasie vir kommunikasiedoeleindes maksimaal volgens sy/haar eie interpretasie en belewing daarvan uit te beeld. Dit gaan dus daarom dat ’n vertaler ’n bepaalde vorm van subjektiwiteit, naamlik die perspektief van die konseptualiseerder, moet kan agterhaal. 2.2 Perspektief Volgens Langacker (1990:6) veronderstel perspektief faktore soos oriëntasie en beheersende punt. Oriëntasie dui op aspekte soos die links-/regs-, voor-/agter-, bo-/onder-oriëntasie van ’n spreker en beheersende punt op die plek waar die spreker staan of kies om te staan ten opsigte van ’n situasie. In hierdie verband word dus nader beweeg aan aspekte van die deiktiese sentrum. ’n Uitdrukking is noodwendig altyd ingebed in ’n bepaalde besigtigingsorganisasie (al die faktore wat die perspektief beïnvloed). Die uitwerking van dié organisasie op die voorkoms van die situasie vorm ’n inherente aspek van die uitdrukking se semantiese waarde. Die beheersende punt wat deur ’n uitdrukking vergestalt word, is direk gekoppel aan die graad van subjektiwiteit of objektiwiteit waarmee ’n konsep- tualiseerder ’n bepaalde entiteit of situasie konstrueer. Linguisties beskou, is elke linguistiese uitdrukking of predikasie gekoppel aan ’n konseptualiseerder. Die verskillende aspekte van Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 69 ISSN 0258-2279 Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling die waarnemingsveld word egter deur die perspektief bepaal wat weer ten nouste saamhang met die begronding. Langacker (1994:5) omskryf begronding soos volg: Langacker (1994:5) omskryf begronding soos volg: … the term ground is used for the speech event, its participants, and its immediate circumstances. The term grounding predication is used for certain elements that relate a profiled ‘thing’ or process to the ground ... Begronding sluit die perspektief en deiktiese aspekte in. Die be- gronding van ’n predikasie moet egter wyer gesien word as net verwysend na ’n taalhandeling plus aspekte soos die tyd wanneer en plek waarop die uiting plaasvind en ook die deelnemers wat betrokke is. Die begronding van ’n predikasie moet noodwendig ’n uitwerking op die semantiese waarde daarvan hê. Die blote feit dat linguistiese uitdrukkings hier ter sprake is, impliseer ’n potensiële gebruiker en daaruit volg dit ook dat die spreker en hoorder ten minste vaagweg bewus moet wees van hulle betrokkenheid in die konstruering van ’n bepaalde konsep. Die mate waartoe hulle betrokke is, mag egter wissel. Begronding word dus subjektief gekonstrueer en is direk gekoppel aan die posisie van die konseptualiseerder. Langacker (1990:135) stel dit egter duidelik dat die konseptualiseer sy/haar eie posisie kan aanpas: (I)t is perfectly possible for the speaker, in construing a situation involving himself (or the ground overall) to assume a conceived position in relation to it wherein he can view himself as an objective entity that be observed, discussed, and designated on a par with others. Die konseptualiseerder kan sy/haar perspektief op dit wat hy/sy waarneem, verander deur sy/haar posisie aan te pas. Insgelyks kan die een wat waargeneem word, ook van posisie verander en so- doende die perspektief op hom/haar verander. Die feit daar daar ’n verhouding tussen die konseptualiseerder en die gekonseptuali- seerde is, impliseer beweeglikheid of ten minste potensiële beweging. In relasionele uitdrukkings word die fokuspunt gevorm deur ’n bepaalde verhouding. Voorbeelde van woordsoorte wat onder hierdie groep val, is adjektiewe, bywoorde, voorsetsels, lidwoorde Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 70 ISSN 0258-2279 Marné Pienaar en werkwoorde. In ’n relasionele uitdrukking is daar ’n asimmetrie waarin een deelnemer uitgesonder word as synde dit te wees wat gelokaliseer of vasgestel is en wie se interaksies deur tyd heen gevolg sou kon word. Daar word ook na dié deelnemer verwys as die trajektor. Die trajektor staan teenoor ’n ander opvallende entiteit wat ook bekend staan as die landmerk. In ’n uitdrukking soos “Die man staan voor die struik” sal die man dus as trajektor optree en die struik as die landmerk. Langacker (1994:5) omskryf begronding soos volg: Talmy (1985:297) onderskei ook tussen ’n agonis, die entiteit waarop daar gefokus word en ’n antagonis, die kragelement wat die fokale element opponeer. Omdat kragdinamiese uitings ook as oorsaaklike uitinge beskryf kan word, sluit dit nou aan by relasionele verhoudings: twee entiteite staan in ’n asimmetriese verhouding tot mekaar. Dié asimmetriese verhouding geld natuurlik ook vir die oorspronklike teks en die vertaalde teks en veral ook die outeur en die vertaler. ’n Duidelik begrip van die konsepte subjektifikasie, perspektief en begronding behoort die aspirantvertaler egter te help in die analise van ’n teks en sou kon bydra tot die opheffing van die asimmetrie (of ten minste dan die verwydering van sekere versperrings) tussen die oorspronklike konseptualiseerder en die aspirantvertaler. Samevatting ’n Swak analise van ’n bronteks lei bykans sonder uitsondering tot swak vertalings. Aspirantvertalers vind veral die analise van literêre tekste, onder meer weens die rol wat tydsgees en wêreldbeeld op die perspektief van die oorspronkilike outeur het, problematies. Studente moet leer om hulle eie rol as konseptualiseerders te verstaan en begrip ontwikkel vir die impak wat hulle eie subjektiewe sieninge op ’n teks kan hê. Die kognitiewe linguistiek se hantering van konsepte soos subjektifikasie en perspektief bied aan die opleier van aspirantvertalers ’n nuttige opleidingsinstrument. Dit is veral taalkragdeterminante wat hier van belang is, aangesien ’n vertaler dié beginsels kan aanwend om die perspektief van die outeur of verteller (die oorspronklike konseptualiseerder) te anali- seer. [Premonition (pre-feeling)] 1. Ek het die man die straat sien oorsteek van die kafee se kant af. Hy het óór die I saw the man crossing the street from the café. He stepped across the 1. Ek het die man die straat sien oorsteek van die kafee se kant af. Hy het óór die I saw the man crossing the street from the café. He stepped across the 1. Ek het die man die straat sien oorsteek van die kafee se kant af. Hy het óór die I saw the man crossing the street from the café. He stepped across the 2. voor getrap, óp na die sypaadjie en moet ’n blomknop of twee sien lê het – furrow up onto the pavement and must have seen a flowerbud or two lying – 3. die vorige nag het die wind nogal erg gewaai – want hy het vinnig opgekyk na the night before the wind blew rather badly – because he quickly looked up to 4. my tuin en toe sy oë die groot struik vind, kon ek sien hoe vorm sy lippe die vier my garden and when his eyes found the shrub, I could see his lips forming the four 5. sillabes van kamelia. syllables of camelia 6. Ek ken sy gesig al. Daagliks kom hy van die kafee se kant af as ek my tee staan I know his face by now. Daily he comes from the café’s side when I stand drinking my 7. en drink, hier voor die venster. En elke keer volg ek sy figuur se stokkerige tea, here, in front of the window. And every time I follow his body’s stocky 8. bewegings deur die ou ruit, half onbewus, terwyl ek besig bly met een of ander movements through the old window pane, half unconsciously, whilst occupied with 9. formulering vir my proefskrif. Dis amper ’n soort dwangaksie om so te speel met one or the other formulation for my thesis. It’s almost a kind of compulsion to play 10. die distorsies van die ou ruit: Ek draai my kop net baie effens en merk hoe sy with the distortions of the old pane. I turn my head ever so slightly and notice how his 11. 3. Toepassing: “Voorgevoel” deur John Miles Die kort kortverhaal “Voorgevoel” deur John Miles leen hom goed daartoe om die aspekte wat hierbo uiteengesit is, op ’n praktiese wyse vir aspirantvertalers te illustreer. Die teks word geanaliseer deur in die eerste plek te fokus op die rol van die verteller as Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 71 ISSN 0258-2279 Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling konseptualiseerder. Die optrede van taalkragdeterminante in die teks word vervolgens bespreek. Ten slotte word aangedui hoe die beginsels van kragdinamika ook as metafoor kan optree vir die vertaalproses as sodanig. (’n Moontlike vertaling van die teks word vir volledigheid ook verskaf). “Voorgevoel” – John Miles [Premonition (pre-feeling)] “Voorgevoel” – John Miles [Premonition (pre-feeling)] “Voorgevoel” – John Miles 18. Hy wou net-net by die volgende huis wegraak maar met my effense beweging He was about to disappear behind the next house but with my slight movement 18. Hy wou net-net by die volgende huis wegraak maar met my effense beweging He was about to disappear behind the next house but with my slight movement 18. Hy wou net-net by die volgende huis wegraak maar met my effense beweging He was about to disappear behind the next house but with my slight movement 18. Hy wou net-net by die volgende huis wegraak maar met my effense beweging He was about to disappear behind the next house but with my slight movement 19. van so ewe het hy skielik oor die hele onderkantste helfte van die ruit versprei. of a moment ago he suddenly spread over the bottom half of the pane. 19. van so ewe het hy skielik oor die hele onderkantste helfte van die ruit versprei. of a moment ago he suddenly spread over the bottom half of the pane. 19. van so ewe het hy skielik oor die hele onderkantste helfte van die ruit versprei. of a moment ago he suddenly spread over the bottom half of the pane. 20. Hy’t die kamer ingestroom met sy kleur, op my stoele gaan sit, deur die He flowed into the room with his colour, went and sat on my chairs, paged 20. Hy’t die kamer ingestroom met sy kleur, op my stoele gaan sit, deur die He flowed into the room with his colour, went and sat on my chairs, paged 20. Hy’t die kamer ingestroom met sy kleur, op my stoele gaan sit, deur die He flowed into the room with his colour, went and sat on my chairs, paged 21. naslaanwerke vir my proefskrif geblaai en gevra of hy sy pyp mag stop. through the reference works of my thesis and asked if hy may stuff his pipe. 21. naslaanwerke vir my proefskrif geblaai en gevra of hy sy pyp mag stop. through the reference works of my thesis and asked if hy may stuff his pipe. [Premonition (pre-feeling)] voete buite verhouding is met die res van sy lyf; dan dans sy kop weer glaserig feet are in disproportion to the rest of his body; and then again his head dances 12. ’n ent voor sy lyf uit. glassy – clear from his body 12. ’n ent voor sy lyf uit. glassy – clear from his body 13. Maar dié keer het ek my werk geheel en al vergeet: hy ken dus ook die kamelia. But his time I forgot my work completely: he also knows the camelia. 14. Vir wie sou hy werk? Hy was nogal goed versorg. Ek het gewonder of hy Who would he be working for? He was rather well groomed. I wondered whether 15. Sotho of Zoeloe is. En hy ken die kamelia. he was Sotho or Zulu. And he knows the camelia 16. Ek het dadelik besluit om ’n geselsie met hom aan te knoop en het reeds I immediately decided to chat to him and had already turned away from the 17. begin wegdraai van die ruit ..., in my spore verstyf. En net daar bly staan. window ..., stalled in my steps. And remained standing there. Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 72 ISSN 0258-2279 Marné Pienaar 3.1 Analise van die teks Die verteller tree op as konseptualiseerder. Die beheersende punt (wat insluit die begronding en die deiktiese elemente) is direk gekoppel aan die posisie van die konseptualiseerder. In ooreen- stemming met Langacker (1990:135) neem die konseptualiseerder ’n gestelde posisie in waarin hy homself as ’n objektiewe entiteit in die verhaal in die vorm van die “ek” wat as landmerk optree, waarneem. Hierdie “ek” staan egter in ’n bepaalde verhouding tot “die man” wat as trajektor optree aangesien dit hy is wat ge- lokaliseer of vasgestel word en wie se interaksies deur tyd heen gevolg word. Die onmiddellike waarnemingsveld hou verband met die tekswerklikheid (die studeerkamer en dit wat deur die ruit sigbaar is) terwyl die breër waarnemingsveld ook die buite-tekstuele werklikheid sal insluit, byvoorbeeld die veronderstelde sosio- politieke milieu waarin die verhaal afspeel (vgl. Swanepoel, 1988:55- 58, vir ’n omvattende bespreking van die bepaalde kulturele waarde- sisteem in die verhaal). Die verhouding tussen die landmerk en die trajektor is egter uit die staanspoor asimmetries en word nominaal gedra deur onder meer die voornaamwoorde, ek, hy, my, sy, en kragdinamies uitgebou deur onder andere die gebruik van voor- setsels: vergelyk byvoorbeeld reeds die titel Voorgevoel en ook die eerste twee reëls waar die man óór die voor en óp na die sypaadjie trap en dus van die oorkant af na die verteller toe beweeg. Die taalkragdeterminante in die verhaal kan soos volg uiteengesit gesit word: • Kompulsie: r. 9: “’n soort dwangaksie” • Blokkasie: r. 10: “die distorsies van die ou ruit” • Teenwerkende krag r. 17: “in my spore verstyf. En net daar bly staan” Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 73 ISSN 0258-2279 Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling • Afwyking: r. 3-5: “want hy het vinnig opgekyk na my tuin” • Verwydering van versperring: r. 19 en 20: “… maar met my skielike beweging van so ewe het hy skielik oor die hele onderkantste helfte van die ruit versprei. Hy’t die kamer ingestroom”. • Potensiële krag: r. 10 en 11:” Ek draai my kop net effens en merk hoe sy voete buite verhouding is met die res van sy lyf …” • Aantrekkingskrag: r. 16: “Ek het dadelik besluit om ’n geselsie met hom aan te knoop …” Die verskillende kragte word egter ook onderlê deur twee handelinge: sien en beweeg. Vergelyk die volgende: Die verskillende kragte word egter ook onderlê deur twee handelinge: sien en beweeg. 3.1 Analise van die teks Vergelyk die volgende: Sien r. 1: “Ek het die man die straat sien oorsteek” r. 2: “en ’n blomknop of twee sien lê het” r. 3: “hy het vinnig opgekyk” r. 4: “toe sy oë die groot struik vind, kon ek sien hoe vorm sy lippe …” r. 7: “En elke keer volg ek sy figuur se stokkerige bewegings” r. 10: “Ek draai my kop net effens en merk hoe sy voete …” r. 1: “Ek het die man die straat sien oorsteek” r. 2: “en ’n blomknop of twee sien lê het” r. 3: “hy het vinnig opgekyk” Beweeg r. 10: “Ek draai my kop net baie effens” r. 16” “… en het my reeds begin wegdraai van die ruit …” Die volg van die trajektor (met ander woorde die kyk na wat die trajektor [die man] raaksien – die kamelia – en hoe hy daarop reageer) lei uiteindelik tot ’n afwyking in die blokkasie waardeur die landmerk (ek) doelbewus besluit om van posisie te verander (hy begin reeds wegdraai). Die versperrings word dus uit die weg geruim deurdat die landmerk van posisie verander (LW: Hy beweeg net twee maal: eers deur sy kop net effens weg te draai en dan deur te begin om weg te draai). ’n Aantrekkingskrag ontstaan dus en dit maak letterlik die deur (ruit) oop vir wedersydse identifisering met die ander se posisie. Die asimmetrie word dus opgehef. (Vergelyk byvoorbeeld die intieme aard van die hy wat op my stoele gaan sit, deur die naslaanwerke van my proefskrif [waarin niemand behalwe ek waarskynlik in geïnteresseerd is nie]) begin blaai en hy wat sy pyp wil stop.) Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 74 ISSN 0258-2279 Marné Pienaar Deur die onderskeid tussen landmerk en trajektor te gebruik, is dit moontlik om aan te toon hoe daar vanuit die karakter-fokalisator- vertellersposisie vanuit ’n punt wat buite die strorievlak lê, ge- konseptualiseer word. Die verteller verbaliseer nie net sy eie waarnemings nie, maar ook dié van die ander karakter, die swart man. Die sekondêre fokalisator se waarnemings word via dié van die primêre instansie na die leser gereflekteer (Swanepoel, 1988: 55). Deur gebruik te maak van kragdinamiese aspekte is dit moontlik om aan aspirantvertalers ’n instrument te gee om die verhaal te analiseer deurdat dit enersyds die asimmetrie tussen die landmerk en die trajektor aandui, maar ook die beweging van die krag wat uiteindelik die asimmetrie ophef, uitwys. Sien Die konsepte onmiddellike en breër waarnemingsveld kan ook bydra tot die aspirantvertaler se begrip van die teks. Sy moet kan sien wat die verteller sien – nie net deur die ruit nie, maar ook wyer en buite die teks. Om die teks te verstaan moet sy ook die kultureel-ideologiese onderbou van die teks onder die knie kry. Tabakowska (2003:225) stel byvoorbeeld dat In a literary text the induced reader attention comes as the result of the author’s choice, and maintenance, of a particular point of view. One of the basic categories of literary theories, in cognitive linguistics POV (point of view) has been discussed in terms of the semantic opposition between objectification and subjectification. Die vertaler moet kennis neem van die outeur se keuse, in- standhouding en verandering van ’n spesifieke perspektief (en begronding) en moet as ’t ware dieselfde posisie kan inneem in die analise van die teks met die oog op die vertaling daarvan. Kennis van die werking van objektivering en subjektifering en die wyse waarop taalkragdeterminante onder meer hierdie opposisie rig, kan veral die aspirantvertaler help om die posisie van die verteller beter te verstaan, in stand te hou, te volg indien dit verander en uiteindelik akkuraat in die vertaling weer te gee. Begrip van die beginsels van kragdinamika behoort dit vir ’n aspirantvertaler moontlik te maak om haar eie rol as konsep- tualiseerder duideliker te verstaan en kan bydra tot ’n bepaalde vereenselwiging of opmekaarplasing van die perspektief van die outeur enersyds en die van dié vertaler andersyds. 3.2 Implikasies vir die vertaalproses Naas die gebruikmaking van kognitiewe semantiek as ’n instrument in die analisering van die bronteks, kan die konsepte konseptuali- seerder, landmerk, trajektor, onmiddellike en breër waarnemings- velde, asook die werking van taalkragdeterminante as metafoor dien om aan aspirantvertalers ’n duidelike beeld van die vertaalproses te gee. In die vertaalproses neem die vertaler die posisie van kon- septualiseerder in, die doelteks kan as die trajektor en die bronteks as landmerk beskou word. Die talige en kulturele aspekte sou deel uitmaak van die onmiddellike waarnemingsveld van die konseptuali- seerder terwyl die breër waarnemingsveld die volledige vertaal- tradisie en -teorie inkorporeer. Die vertaalopdrag sou as kompulsie beskou kon word, blokkasie sou kon dui op bepaalde gebreke in die vertaler se mondering, byvoorbeeld ’n onvermoë om ’n teks behoorlik te kan analiseer. Die vertaler se eie subjektiewe konseptualisering van die mentale ervaring kan as teenwerkende kragte beskou word. Afwyking dui op die moontlikheid dat uitdrukkings wat dieselfde objektiewe situasie en dieselfde konseptuele inhoud oordra, nietemin semanties heel- wat kan verskil – iets waarop die vertaler altyd bedag moet wees. Die verwydering van versperring dui op die vind van ’n geskikte vertaalstrategie om ’n bepaalde versperring mee uit die weg te ruim, en potensiële krag op die moontlikheid om altyd ’n meer geskikte Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 75 ISSN 0258-2279 Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling vertaalekwivalent te vind. Aantrekkingskrag kan in hierdie sin gesien word as die bereiking van die uiteindelike doel van die vertaling, naamlik die opheffing van ’n asimmetriese verhouding tussen die bron- en doelteks, of dan ekwivalensie. 4. Gevolgtrekking Die kognitiewe semantiek hou nie alleen interessante moontlikhede in vir die bestudering van literêre tekste (vgl. Pienaar, 1996) nie, maar die beginsels soos hierbo geïllustreer, is ook van toepassing op die wyse waarop ’n vertaler ’n teks behoort te benader. Dit kan ook as metafoor gebruik word om die vertaalproses aan aspirant- vertalers te verduidelik. Geraadpleegde bronne BUSH, P. 2001. Literary translation. (In Baker, M., ed. Routledge Encyclopedia of translation studies. London/New York: Routledge. p. 127-130.) GIBBS, R.W. 1999. Researching metaphor. (In Cameron, L. & Low, G., eds. Researching and applying metaphor. Cambridge: Cambridge University Press. p. 29-47.) Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 76 ISSN 0258-2279 Marné Pienaar JOHNSON, N. 1987. The body in the mind. The bodily basis of meaning, imagination and reason. Chicago: University of Chicago Press. g g y g KENNY, D. 2001. Equivalence. (In Baker, M., ed. Routledge Encyclopedia of translation studies. London/New York: Routledge. p. 77-80.) LANGACKER, R.W. 1990. Subjectification. Cognitive Linguistics, 1(1):5-38. LANGACKER, R.W. 1994. Viewing in cognition and grammar. Unpublished conference hand-out. 19th International LAUD Symposium on ‘Language and Space’. Duisburg. LANGACKER, R.W. 2002. Deixis and subjectivity. (In Brisard, E., ed. Cognitive linguistic research 21: Grounding. The epistemic footing of deixis and reference. Berlin/New York: De Gruyter. p. 1-28.) y p ) MONDAY, J. 2001. Introducing translation studies. Theories and applications. London/New York: Routledge. g NEWMARK, P. 1995. A textbook of translation. New York: Phoenix ELT. PIENAAR, M. 1996. Subjektifikasie en metaforiek: Struktureringsmeganismes in (drama)diskoers, met verwysing na Christine deur Bartho Smit. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit. (D. Litt. et Phil.-proefskrif.) g ( p ) POTGIETER, M.K.A. 2003. Die verrekening van ’n tydsgees in die vertaling van die sprokies van Herman Hesse. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit. (M.A.-verhandeling.) ( g ) STRYDOM, L. 1994. Taalkragdeterminante in die drama Leuens deur Corlia Fourie. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit. (M.A.- verhandeling.) SWANEPOEL, E. 1988. Aspekte van fokalisering in die bundel Liefs nie op straat nie van John Miles. Stellenbosch: Universiteit van Stellenbosch. (M.A.-verhandeling.) ( g ) TABAKOWSKA, E. 1993. Cognitive linguistics and poetics of translation. Tübingen: Gunter Narr Verlag. TABAKOWSKA, E. 1997. Image in translation. A case of three Polish Hamlets. (In Smieja, B., Tasch, M., eds. Human contact through language and linguistics. Duisburg Papers on research in Language and Culture 31. Frankfurt: Lang. p. 167-186.) TABAKOWSKA, E. 2003. Subjectification of meaning in a (literary) text. (In Abstracts of 8th conference of the Cognitive Linguistics Association on “Cognitive linguistics, functionalism, discourse studies: Common ground and new directions”. Longono, Spain: International Cognitive Association. p. 225.) TALMY, L. 1985. Force dynamics in language and thought. (In Papers from the parasession on Causatives and Agentivity at the twenty-first regional meeting of the Chicago Linguistic Society. Chicago: Chicago Linguistic Society. p. 293-337.) TALMY, L. 1985. Geraadpleegde bronne Force dynamics in language and thought. (In Papers from the parasession on Causatives and Agentivity at the twenty-first regional meeting of the Chicago Linguistic Society. Chicago: Chicago Linguistic Society. p. 293-337.) y p ) TALMY, L. 2000. Towards a cognitive semantics. Cambridge: MIT. TALMY, L. 2000. Towards a cognitive semantics. Cambridge: MIT. Kernbegrippe: Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 ISSN 0258-2279 77 ie waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling Die waarde van kognitiewe semantiek in die analisefase van vertaling Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 Key concepts: force dynamics subjectification text analysis in literary translation Literator 25(2) Aug. 2004:63-78 78 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/256/229

Afrikaans

Literator 24(1) April 2003:159 Resensies / Reviews • Mouton, A. 2002. Voorloper – die lewe van Schalk Pienaar. Kaapstad : Tafelberg. (J. van der Elst) ......................................................................... 161 • Hugo, Daniel. 2002. Die twaalfde letter. Pretoria : Protea Boekhuis. (Fanie Olivier) ........................................................................... 163 • Hambidge, Joan. 2002. Ruggespraak. Pretoria : Protea Boekhuis. (Marthinus Beukes) ................................................................... 166 • De Wette, Julian. 2002. Tussen duine gebore. Pretoria : Protea Boekhuis. (Marthinus Beukes) ................................................................... 170 • Fourie, Pieter. 2002. Elke duim ’n koning. Pretoria : Protea Boekhuis. (J.L. Coetser) ............................................................................ 172 • Sell, Roger D. 2000. Literature as Communication. Amsterdam : John Benjamins. (Loes Nas) ................................................................................ 176 • Sell, Roger D. 2001. Mediating Criticism. Literary Education Humanized. Amsterdam : John Benjamins. (Attie de Lange) ........................................................................ 179 Literator 24(1) April 2003:159 ISSN 0258-2279 159 160 ’n Visie op oorlewing en geregtigheid Mouton, A. 2002. Voorloper – die lewe van Schalk Pienaar. Kaapstad : Tafelberg. 191 p. Prys: R124.95. ISBN 0 624 03942 0. Mouton, A. 2002. Voorloper – die lewe van Schalk Pienaar. Kaapstad : Tafelberg. 191 p. Prys: R124.95. ISBN 0 624 03942 0. J. van der Elst (PU vir CHO) Resensent: Getuie van groot tye (1979) is die titel van die boek wat Schalk Pienaar se eie herinneringe aan sy veelbewoë loopbaan bevat. Tien dae nadat hy die laaste paar reëls van die boek aan sy dogter gedikteer het, is hy op 12 Oktober 1978 oorlede. Byna ’n kwarteeu later verskyn bogenoemde biografie van Mouton in ’n tydsgewrig van ’n totaal nuwe Suid-Afrika. AI twee publikasies lewer verslag van Pienaar se botsings met die Afrikaner-establishment, die politici en die belangrike kultuurleiers. Getuie van groot tye bied Pienaar se eie beskeie perspektief op sy eie tydsgewrig en ’n mens vra jou af of die titel van die werk werklik gepas is. Was dit werklik “groot tye”? Of was dit tye waarin die onheilswolke bo die Afrikaner saamgepak het en apartheid tot sy uiterste en dwaasste konsekwensies deurgevoer is? In daardie troebel tye waarin verkrampte denke toegeneem het, was Pienaar dalk ’n stem roepende in die woestyn. Daarvan getuig Mouton se biografie. Pienaar het soms vingeralleen gestaan in sy vlymskerp ontleding van die gebeure van die dag. Ton Vosloo het Pienaar dan ook inderdaad die karwats van die Afrikaner se gewete genoem. Hy het egter nooit radikaal afskeid geneem van “groot apartheid” nie. ’n Mens wonder wat sy kommentaar sou gewees het op F.W. de Klerk se Februarie- toespraak van 1990. Dat Schalk Pienaar van vroeg af aan ’n rebel en ’n selfstandige gees was, blyk duidelik. Van sy Oxford-loopbaan het hy ’n mislukking gemaak Literator 24(1) April 2003:161-181 161 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews – nie omdat talent ontbreek het, maar omdat hy gewoonweg gedink het dat “die Engelse hom niks kon leer nie …” (p. 17). Sy veelbewoë en boeiende loopbaan as joernalis het op 19 Mei 1937 as proefverslaggewer by Die Burger begin en sy base het gou vasgestel dat Pienaar vir hulle ’n bate was. Merkwaardig genoeg was sy eerste groot opdrag verslaggewing oor die simboliese ossewatrek van 1938. Dit was ’n grootse manifestasie van Afrikaner-nasionalisme. Die negatiewe konsekwensies van Afrikaner-nasionalisme het hy later met hand en tand beveg en daardeur baie vyande gekry. Van sy staatmakervriende het selfs hulle rug op hom gedraai. In sy latere loopbaan, aldus Mouton, is Pienaar gedryf deur die gedagte dat die Afrikaner wat so hewig vir sy vryheid geveg het, daardie vryheid vir die onderdrukking van sy swart en bruin landgenote misbruik het. Resensent: Die wurggreep wat Verwoerd op die Afrikanerdom en -denke gekry het, was vir Pienaar ’n doring in die vlees en hy en Verwoerd (“die wit god”, p. 36) was geswore vyande. Pienaar was daarvan bewus dat Verwoerd hom wou verwoes (p. 65). Mouton beskryf boeiend Pienaar se stryd teen die Herzogiete, hulle leiers en die verkrampte faksies in die algemeen. Hulle, as die bepleiters van sogenaamde “hysbak-apartheid”, is deur Pienaar bestempel as “die werklike verraaiers van die Afrikaners se erfenis in Afrika” (p. 94). Mouton skroom nie om ook op Pienaar se foute te wys nie. Hy meen dat Pienaar dit misgekyk het dat die sogenaamde beleid van “aparte vryhede” onuitvoerbaar was, tensy die apartheidstaat nog meer outo- kraties sou word. Hy het by die euwels van gedwonge verskuiwings (p. 111-112) verbygekyk en was selfs gekrenk deur die morele eerlikheid van die Anglikaanse kerk om apartheid te verwerp. Het hy dan steeds aan blanke baasskap geglo? In 1974 se verkiesing wys hy daarop dat ’n stem vir die Verenigde Party en die toenmalige Progressiewe Party ’n stem sou wees vir ’n “veelrassige parlement” en die einde van wit self- beskikking sou beteken (p. 131). Gedagtig aan 1990/4 en 2000 kan ’n mens jou nie ’n groter ironie indink nie! Nietemin wys Mouton ook op Pienaar se profeetskap (hoofstuk 12). In 1973 bepleit Pienaar naamlik al die totstandkoming van ’n raad vir rasseskendings wat die mag moes hê om te bepaal of iemand kwetsend opgetree het. Uiteindelik het Pienaar op sy eie unieke wyse daarin geslaag om die Afrikaner oor die moraliteit van apartheid te laat nadink en oop te wees vir verandering en die totstandkoming van 1994 se demokratiese bestel. Literator 24(1) April 2003:161-181 162 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews Sy denke het die Afrikaner tot by die grens van 1990 en die totstandkoming van 1994 se radikaal-nuwe demokratiese bestel gebring. Mouton bevestig hierdie siening van Pienaar in sy epiloog wanneer hy die volgende sê: Schalk Pienaar se visie van oorlewing in geregtigheid het tot die gewete van talle Afrikaners gespreek en hulle laat nadink oor hoe hulle swartmense behandel. Die onthulling van ongeregtighede teen- oor die meerderheid van Suid-Afrikaners … het bygedra tot die ont- wikkeling van ’n Afrikanergewete en die besef dat sy behandeling van swart en bruin verfoeilik was. Hugo, Daniel. 2002. Die twaalfde letter. Pretoria : Protea Boekhuis. 59 p. Prys: R79.95. ISBN 1 919825 98 3. Fanie Olivier (Dept. Afrikaans, Universiteit van Venda) Resensent: Belangrik ook was die feit dat Pienaar daartoe bygedra het dat die Afrikaner ’n kritiese en minder onderdanige houding teenoor hulle volks- leiers ingeneem het. Mouton is reg in sy oordeel oor Pienaar se nalatenskap – selfs Nelson Mandela (p. 164) het erkenning verleen aan die baanbrekersroI wat Pienaar gespeeI het. Byna ’n kwarteeu na sy oorlye is sy spore nie uitgewis nie. Mouton se biografie is ’n waardige monument vir ’n belangrike koerantman wat in die demokratiese Suid-Afrika van vandag nie vergeet behoort te word nie. Liefde met ’n hoofletter Hugo, Daniel. 2002. Die twaalfde letter. Pretoria : Protea Boekhuis. 59 p. Prys: R79.95. ISBN 1 919825 98 3. Resensent: Teen hierdie tyd weet lesers van Afrikaanse poësie reeds wat om van Daniel Hugo te verwag: stewige, knap gedigte, formeel maar met ’n speelse inslag, en guitig genoeg sodat jy dit dadelik kan eien. Sy jongste bundel, Die twaalfde letter, sluit met die 49 gedigte wat daarin opgeneem is, direk by sy oeuvre aan, ook tematies. Daar is ’n groot aantal gedigte oor die vakmanskap van digter-wees, enkele verkennings rondom persoonlike ervarings, en ’n laaste afdeling van 26 gedigte waar- in die liefde voorop kom staan. Literator 24(1) April 2003:161-181 163 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews Die liefde is, binne die konteks van hierdie bundel, die woord wat ’n mens moet spel met ’n hoofletter “L” – dit is dan die twaalfde letter van die alfabet waarna die titel van die bundel wil verwys. Die liefde, die geliefde en die liefdesverse self word vroeg deur die digter geïdentifiseer, en na waarde (of, liewer: na woorde) geskat: “Vir Carina, die Geliefde” lees die opdrag van die bundel; in die vooraf-vers, “Kolofon” (’n begrip wat normaalweg die bestaansgeskiedenis van ’n boek vir publikasiedoeleindes aandui), word die eienskappe van hierdie geliefde verwoord. Hierna word die bundel in twee afdelings verdeel, maar diegene wat nuuskierig is oor die gedaante(s) van die liefde, sal geduldig moet wees! Die eerste 22 gedigte is naamlik ’n breë verkenning van die geskiedenis en die bestaansnood van ’n spreker wat homself, ook as digter, in die Suid-Afrikaanse werklikheid van die nuwe millennium betrap vind. Eers in die 26 gedigte van die tweede afdeling kom die twaalfde letter aan bod en bot: dit is deur en deur liefdesgedigte, lofsange op die per- soonlike manifestasie van hierdie vreemde verskynsel by die spreker in die verse. Die openingsgedig van die eerste afdeling, “Liewe leser”, verklaar tong in die kies: ’n slap cliché is nie iets wat jy op rym verwag nie: helderheid beslis en ’n eenvoud wat ’n mens jou asem laat ophou. Hiermee skep die digter vir hom ’n maatstaf waaraan hy self die bundel wil meet, en dit bly myns insiens ’n vraag of die digter daarin geslaag het om daardie eenvoud en helderheid te skep waaroor hy aan die leser ’n onderneming gegee het. Die rym self kan natuurlik maklik ook ’n slap cliché word, en dit is duidelik dat Hugo hiervan bewus is. Resensent: Daar is ’n paar gedigte waarin hy probeer om ’n minder formele gedig te skryf (die drietal alternatiewe sonnette “Wintervakansie, 1966”, “Kersvakansie, 1968” en “Familiegesprek, 1974” is hiervan voorbeelde) en elke nou en dan ontdek ’n mens dat die rym wel anders funksioneer. Die knapste benutting van die moontlikhede wat die rym-dilemma inhou, kry ’n mens in die gedig “Idille” in die tweede afdeling. Die paradyslike in die eerste twee strofes staan stewig op rym, maar wanneer dinge agter die “Tuinier” se rug begin gebeur, syfer die volryme weg. Literator 24(1) April 2003:161-181 164 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews Die slotgedig van die eerste afdeling, “Die skryfspook”, bevestig egter dat Hugo die muse se aandrang op die rym nie eenkant toe gaan skuif nie! Die gedig, en die bundel, moet bewys lewer daarvan dat die spreker “haar kuns steeds op prys/ stel en bowenal die rym nie spaar nie”. Wie dus verwag om ’n “ander” Daniel Hugo raak te lees, kom maar bedroë daarvan af. Daar is ’n groepie gedigte in die eerste afdeling wat los staan van die speelse verse wat so maklik as Hugo se enigste soort gedig verstaan word. Die groep begin met die teleurstellende “Wintervakansie, 1966” en strek tot by “Stormnag”, en kyk so ’n bietjie na die besef in “Telkom en kliënt”: tog, my getelde tyd gaan uitloop op daai dubbelnul: die dood tog, my getelde tyd gaan uitloop op daai dubbelnul: die dood tog, my getelde tyd gaan uitloop op daai dubbelnul: die dood Die vier insek/dier-gedigte wat hierop volg, moes eintlik nie hier verskyn het nie – dit val totaal buite die toonaard van die afdeling en is buitendien nie eers goeie gedigte nie. Resensent: Wanneer hy daarna terugkeer na gedigte rondom die skrywerskap, kom die beduidende Hugo egter meteen weer na vore, veral as gevolg van sy vermoë om dit wat hy doen, te relativeer, in gedigte soos “Digters”, “Dat pyn bestaan, is nodig” (en alles wat daarmee saamklink), die reeds- vermelde “Skryfspook” en die klein kwatrynjuweel “Aandete”: as dit tussen twee mense skryn hoor hoe skraap staal op porselein – die kersvlam flikker, die stilte sidder – wag, wag, wag vir die rymwoord pyn Baie van die dinge wat ons in die tweede afdeling, die liefdesgedigte, raaklees, is nie nuut nie: in “Nog ’n liefdesgedig” bely die digter trouens die uiteindelike cliché van alle liefdesgedigte wat geskryf word: “en kyk: ’n verliefde digter wat swyg/ dit, my liefste, dit is uniek”. (Kyk ook na die gevolgtrekking in die gedig “Granaat”.) Maar natuurlik kan die digter nie swyg nie: die liefde word by uitnemend- heid “’n rymgebied”, en daarmee saam kom die gevare van die geykte segging of van ’n nuwe sentimentaliteit. Ten opsigte van laasgenoemde, trap Hugo wel deeglik in die slag- yster wat hy so duidelik uitwys: vir hom as ’n gevestigde digter is verse Literator 24(1) April 2003:161-181 165 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews soos “Bolandse troos”, “Wiggelroede” [die speelsspulsheid ten spyt], “Geskenk”, “Afrorisme” en “Troos” net nie op peil nie. soos “Bolandse troos”, “Wiggelroede” [die speelsspulsheid ten spyt], “Geskenk”, “Afrorisme” en “Troos” net nie op peil nie. Stel ’n mens daarteenoor die ligte “Die liefde vra vernuf”, of “Kodeks”, of “Tuiste”, kom jy agter hoe ongelyk hierdie bundel eintlik vertoon. Daar word te veel vertel, en te min gewys; miskien is die pogings om die bedenkinge oor die nuwe geliefde te besweer deur al die antwoorde te hê, dalk die spreker in baie van die gedigte se probleem. Hugo se “weergawe” van Martinus Nijhoff se bedrieglike klein huislike geluk in “Die digter en sy bruid” demonstreer dalk hierdie faset die duidelikste. Tussen Hugo en Nijhoff se gedigte is daar eintlik geen verskil tot en met die slotreël nie. Op die vraag “Waaroor wil jy dat ek skryf?” antwoord die vrou in Nijhoff se gedig dat sy nie weet nie, en maak daar- mee die deur oop op die aard van die gedig wat gaan volg. In Hugo se gedig, daarenteen, antwoord die vrou “’n bruilofslied”, waarmee die angswekkende onsekerheid én die heerlikheid, van die verstafel gevee word. Marthinus Beukes (Randse Afrikaanse Universiteit) Marthinus Beukes (Randse Afrikaanse Universiteit) Resensent: Dit beteken nie dat Die twaalfde letter as ’n bundel nie saampraat in Daniel Hugo se eiesoortige en beduidende oeuvre nie. Maar dit beteken wel dat daar te veel gedigte is wat nie bydra tot die uitbou van sy digterskap nie, en wat die betekenis van die gedigte ondermyn. Dit kon maklik voorkom geword het as daar iewers op pad na die publikasie toe, kritieser na die gedigte gekyk is. Op stuk van sake wys die digter self in die gedig “Die digter en sy invloede” daarop, en dus sou ’n mens wou gesien het dat ’n skerper strik gespan is vir “die aangeklamde stomme- rik”, dronk van, en in sy omgang met, die twaalfde letter. Resensent: Met Ruggespraak, Joan Hambidge se jongste toevoeging tot die reeds bestaande stapeltjie bundels, besing sy soos in Lykdigte weer eens Literator 24(1) April 2003:161-181 166 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews verganklikheid. In hierdie opsig is dit méér as die loflied aan ’n geliefde of bekende, maar eerder ’n sterflied vir die poësie soos dit in die gedig “Oordeel” [58] gestel word: verganklikheid. In hierdie opsig is dit méér as die loflied aan ’n geliefde of bekende, maar eerder ’n sterflied vir die poësie soos dit in die gedig “Oordeel” [58] gestel word: Die son skroei hierdie versreël weg en die gedig word geweeg en te lig bevind. Inderdaad ’n Oordeelsdag vir die poësie. Die bundel tree dan ook in gesprek of oorleg met die vorige bundels, ander digters en tekste. Sodoende is die ruggespraak ’n terugpraat met die verlede, maar ook ’n vooruitgesprek met nuwe tekste. Hierdie proses skyn ’n poging van die spreker te wees om mét poësie die poëtiese onvermoë en ontoereikendhied te oorbrug om die geliefde te berym [18] en in/deur die woord gestalte te gee: Die meeste liefdesdigters het al sedert Salomo die liefde (en verlange) holrug berym. As ek aan jou dink, boonop ’n vers saamflans, kom ek telkemale voor geykte stellings en leë woorde te staan. Boonop het ander dit al veel beter gestel ... In weersprekende taal (ruggespraak met die self?) verklaar die spreker haar metaforiese verknogtheid aan die geliefde by wyse van poëtiese vorme en middele wat haar aanvanklik tekort geskiet het (21): Soms word sy ’n lang ballade. Ander kere ’n sonnet of uitgerekte distigon ... Vanoggend sukkel ek om haar ingeperk te kry in die strofes van my huis ... Juis deur die opnoem van digvorme is die spreker in diens van die digterlike ambag wat dien as ’n moontlike verweer teen digterlike on- vermoë. Haar gevoel dat poëtiese middele tekort skiet, eindig in ’n soeke na rymwoorde en woorde om die geliefde mee te berym (te verstaan?). Sy kom egter “telkemale voor geykte stelling/ en leë woorde te staan” [18]. Gedigvorme word ikonies van die liefdesverhouding, byvoorbeeld “Distigon” (50) en “Gebreekte sonnet” (51). Met die “Vyf haikoes uit Japan” (72) en die “Tankas” (75) is die aan- en afwesigheid van die (ge)liefde digonderwerp. En ook in die gedig “Eat your heart out, A.G. Resensent: Visser” [25] kan die spreker verklaar: Ja, sy is die roos van my hof en die roos van my hoof. Uit haar ontspruit vele verse. ISSN 0258-2279 167 Literator 24(1) April 2003:161-181 Resensies/Reviews Die beste gedigte in die bundel is die reeks “Ars proetica” [49-51] met ’n merkbaar dubbelbetekenismoontlikheid saamgesnoer rondom “proe- tica”. Só poog die spreker om die geliefde te berym in ’n voortdurende stryd teen die ontglippende woord: “Hoe sal ek jou ooit berym?” [49]. Die worsteling met taal en die onvermoë van poësie om te verwoord, word in hierdie bundel op ’n aantal wyses oorbrug, byvoorbeeld deur inter- tekstuele gesprekvoering wat ’n direkte aanleuning met die bundeltitel suggereer. In “Die anatomie van melancholie” [56] is die aanleun van gedigte só vertaal: “te veel verse (is) op ander se rugge berym”, want verklaar die digter met die gedigtitel “’n Gedig plagieer die werklikheid”: “(d)aar is niks nuuts in die digterlike kryt nie!” [59]. En soos Breytenbach en Krog, wat ekskresie digterlik versgestalte gee, is Hambidge bewus van die uitskotfunksie en disfunksie. Gedigte pleeg oorleg met mekaar, rug aan rug, bundel teen bundel in intratekstuele en intertekstuele verband om die onvermoë van die poësie sodoende te kierang. Maar helaas is die spreker te angsvallig bewus van die ruggespraak wat nie in erkenning vermeld word nie en “stol alle liggaamsfunksies” (59). Gedigte se teruggryp is voortspruitend uit die spreker wat hierdie dualiteitsproses in die volgende woorde stel (42): Vanoggend kyk ek terug die digter het ’n Januskop: enersyds betrokke geliefde; andersyds verwyderde skriba. Dat praat, gesprek, skrif, geskrif, geskrewenes die ruggraat van Ruggespraak vorm, is ’n volgehoue werkwyse. Sommige van die gedigte is nie alleen “op ander se rugge berym” (56) nie, maar ook op mekaar. “Ars poetica” (34) op “Ars p(r)oetica” (49) op “Aarselende poetica” (62) met “intertekste en slim verwysings” (35) is terugsprekend ook in Lyk- digte (p. 33; 37) ingeskryf op ander tekste. Talle verwysings na ander tekste en skrywers kom voor in die bundel. So byvoorbeeld eggo Bybelverse [31] Ps. 23 en [65]; Hooglied, Langenhoven se Die Stem, “Hebban olla vogala” (p. 46 en 66), Sylvia Plath, Auden, Elisabeth Eybers, A.G. Visser, Van Wyk Louw en Opperman in die bundel. Die spreker se verweer: “(d)aar [is] niks nuuts in die digterlike kryt” (59) nie, bevestig die verweefdheid tussen tekste en die noodwendige gesprek daartussen. Resensent: Só word die woordspel voltrek met digonderwerpe soos die (ge)liefde(s), reise, Ground Zero, huishoudelike dinge, Louis Washkans- ky se hart, die kuberruimte, God in die internet en rekenaarbegrippe. ’n Verdere wyse waarop die digterlike taak aangepak word om bo- genoemde doel te bereik, is deur die gebruik van ’n aantal digvorme. Die bundel is gerubriseer in vier afdelings wat ingelei word met ’n ode as opdragvers waarin op soortgelyke wyse as Antjie Krog in haar ont- Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 168 Resensies/Reviews roerende en grootse “skryfode” uit Kleur kom nooit alleen nie, óók oor die problematisering van poësieskryf besin word. Hambidge stel dan duide- lik: “Oor die misverstane woord/ is daar nooit weer ’n gedig te skryf nie” (11) waarin Van Wyk Louw uit sy “Ars poetica” nagepraat of mee rug- gespreek word: Uit die gevormde literatuur is nooit weer poësie te maak nie uit die ongevormde wél Uit die gevormde literatuur is nooit weer poësie te maak nie uit die ongevormde wél Dit is juis ’n groot beswaar teen hierdie bundel: daar ontspruit te veel verse oor die kuns van poësie wat nie deur meesleurende, nuutseg- gende beelde woordlyf kry nie. Die spreker merk inderdaad op: “die uitsê van woorde wat net by benadering, / so naastenbyerig, ampers-ampers” (62) kon slaag. Kon die digter as “’n visser van woorde / ’n diepseeduiker / van die beeldende woord” (31) (ook in “Skryfode” kom dieselfde beeld voor) nie langer en durender na woorde en beelde gesoek het nie? Met die aanvangswoorde uit “The shape of my heart” (65) merk sy op: “My woorde gaan mank aan beelde” en voel die leser dat talle gedigte in hierdie bundel gelaat kon gewees het, byvoorbeeld: “Intertyd” [24], “Eat your heart out, A.G. Visser” [25] en die (miskien speels-bedoelde?) “Op soek na ’n verlore vers” [28] en “Jakkals trou met wolf se vrou” (38). Gefabriseerde alliterasies soos in “Gewoonlik skryf minnedigters” [19] is ook hinderlik: ’n smeulende sonnet, ’n kosbare kwatryn, ’n ballade sonder berou ’n smeulende sonnet, ’n kosbare kwatryn, ’n ballade sonder berou ’n smeulende sonnet, ’n kosbare kwatryn, ’n ballade sonder berou Miskien is Johann de Lange se raad en uitnodiging geldig vir die spreker (34) om in die bedoeling van die bundeltitel ruggespraak mee te hou: “‘... Literator 24(1) April 2003:161-181 ’n Verwagting van wording De Wette, Julian. 2002. Tussen duine gebore. Pretoria : Protea Boekhuis. 64 p. Prys: 69,95. ISBN 1 919825 70 3. Marthinus Beukes (Randse Afrikaanse Universiteit) Resensent: Kom, gee jou finaal oor aan die digterlike tug / en skryf sonder interteks of beheer ’n gedig.’” Is die digter én uitgewer nie in die volgende woorde aan te maan nie: “... ons moet stadiger werk ...” (63)? Ná Lykdigte wat in Hambidge se oeuvre ’n hoogtepunt was, is Ruggespraak ’n teleurstelling. Hierdie bundel hét momente van onthou, maar die oorlegpleging tussen tekste, die spreker en die geliefde het “in breekbare verse kom stulp” (12). Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 169 Resensies/Reviews Resensent: Na Julian de Wette se bundels Die koning in die buiteland (1977) en Verban: verbinne (1980) verskyn Tussen duine gebore. Wat as protes- poësie of in Charles Fryer se terme, sonbesiepoësie, bekend gestaan het, het nou by De Wette ’n verruiming ondergaan. Tussen duine gebore is in talle opsigte ’n meer beleë bundel as die voriges. ’n Verwagting van wording, begin, vernuwing, geboorte word met die bundeltitel, Tussen duine gebore, veronderstel. Dié idee word verder gesteun deur die bundelbou wat ’n opvallende wordingstruktuur besit. Die gedigte word in ses afdelings gegroepeer en telkens, behalwe vir die laaste twee afdelings, deur Bybelgedeeltes ingelei. ’n Definitiewe reli- gieuse raamwerk word daargestel en versterk deur die openingsteks “Die wonder van die uittog” (direk uit die 1954-Bybelvertaling gebruik) wat hoop en nuwe lewe veronderstel, parallel aan die Egiptenare se uittog uit Egipte. Word dié psalmteks gelees as credo vir vryheid en vernuwing, slaag De Wette daarin om met die Tussen duine gebore die suggestie te laat dat hier ’n geboorte tussen die duine van ’n onder- drukte/miskende volk plaasvind, soos wat die diere in verwondering was oor die vryheid. In die tweede afdeling van die bundel, “Familietrekke” word die motief van voortplanting of wording verder uitgebou met die Jesaja 41:19- teksgedeelte. Die generatiewe ruimtes van woestyn en wildernis waaruit seder, akasia, mirt, olyfboom, sipres, plataan en denneboom sal voort- spruit, word as verwagting daargestel. In die eerste gedig van die afdeling, naamlik “Teeltkeuse” (17), word voortplanting van diere gelyk gestel aan die geboorte van ’n aia se klong wat in hierdie nuwe ruimte van hoop sal woon: Maar kyk tog die wonderwerk: die bloedstolp en noodhulp kom vir die krete van ’n boggelrige aia en haar pasgebore klong. In hierdie gedig eggo die bundeltitel, “(h)ul kinders word tussen duine gebore, gebêre/buike styf gespan en bleek ...”. ’n Enumerasie van meer- Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 170 Resensies/Reviews voudighede kom kohesief aan die telingsmotief voor. Die diere in strofe een genoem, is almal in die meervoudsvorm: wildbokkies, seekoeie, kraanvoëls, ooievaars en muile. Ook die gebruik van die besitlike voor- naamwoord “hul/le” in strofe drie en vier bevestig die kumulatiewe aspek. ’n Hoogtepunt van hierdie afdeling, maar beslis ook van die bundel, is “Boorlinge sonder etnisiteit” (28). Soos die gebruik in hierdie bundel, word ’n gedig of afdeling rondom ’n Bybelteksgedeelte geweef. Resensent: Matteus 13:47 dien as motto waarin die motief van ’n hemelse koninkryk met allerhande soorte vis voorkom. Dat die boorlinge waaroor hierdie gedig handel, veelsydig is, word deur die eerstepersoonspreker geproklameer: Ons is mos ons met die korrelkop, alles en nog wat, veelsydig Die herhaling van die identiteitsfrase: “Ons is mos ons” in strofe drie versterk die hibriditeitstema: Afstammelinge uit ieder kleur en nasie, ons uit vryheid en slawerny. Die familietrekke uit dié teeltkeuse verdiep in die volgende afdeling wat dui, oor die aanwakker van liefde tussen die geliefdes handel en, voor die hand liggend, met ’n motto uit Hooglied 6:11 ingelei word. Tog is al die verse in hierdie afdeling nie geslaagd nie. Wat as hoogtepunt van die generatiewe en wordingstema van bundel kon dien, word deur “In die Bolandse berge” (34) en “Die liefde ken geen perke” (36) teleurgestel. Maar die ritmiese krag en beweeglikheid van “My bokkie en ek” (35) is ’n demonstrasie dat De Wette wel poëtiese beelding en stylmiddele geslaagd kan aanwend. ’n Roerende verslag en optekening is “(d)ie diender, ’n makelaar van sy God” se werk in “Die waterkraan” (39) en waterhaal van die waterdraers. Ook is die gedig “Jager, vergaarder, spoorsnyer” (40) ’n uitstaande gedig in die bundel. Die leser kan in hierdie twee verse “die nasmaak van ekstase” sintuiglik meevóél. Hedendaagse en tersaaklike gebeure word in die gedigte “Gedenk- naalde wat haak” (41) en “Nagmerriepraatjies: Armed Response” (47) verwoord. Die natuurgedigte, veral in die laaste twee afdelings van die bundel, is nie meer as blote verslag van waarnemings nie. Die omdigting van die swart kraai (52), voëlskyk in die voëlseisoen (54) en El Niño (61) en die vernietigende krag van vuur in Kleinrivierberg (62) is nog te veel 171 Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews verslagdoening sonder vers-making. Dit is jammer, want De Wette het in hierdie bundel getoon van sy beste verse in sy oeuvre te skryf. verslagdoening sonder vers-making. Dit is jammer, want De Wette het in hierdie bundel getoon van sy beste verse in sy oeuvre te skryf. Die sterkste beswaar teen hierdie bundel berus in die gestruktureerdheid en rubrisering van die afdelings wat aanvanklik as rigtingduider van vitaliteit, wording en voortplanting gesien is. Die gedigte in die onder- skeie afdelings word nie geslaagd verweef met die afdelingsmotto’s uit Bybel- en ander tekste nie. ’n Herinnering aan brokke toneelgeskiedenis Fourie, Pieter. 2002. Elke duim ’n koning. Pretoria : Protea Boekhuis. 80 p. Prys: 69.95. ISBN 1-86919-015-7. Fourie, Pieter. 2002. Elke duim ’n koning. Pretoria : Protea Boekhuis. 80 p. Prys: 69.95. ISBN 1-86919-015-7. Fourie, Pieter. 2002. Elke duim ’n koning. Pretoria : Protea Boekhuis. 80 p. Prys: 69.95. ISBN 1-86919-015-7. J.L. Coetser (Afrikaans & Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika, Pretoria) Resensent: ’n Religieuse atmosfeer word aanvanklik op hierdie wyse geskep, maar wat niks meer as slegs plastiese en stof- feringsdoel dien nie. Die aanvanklike verwagting van geboorte van ’n onderdrukte of miskende volk word nie enduit volgehou nie. Mens- en natuurgedigte blyk dus nie in bundelverband ’n simbiotiese leefsfeer te besit nie. ’n Herinnering aan brokke toneelgeskiedenis Fourie, Pieter. 2002. Elke duim ’n koning. Pretoria : Protea Boekhuis. 80 p. Prys: 69.95. ISBN 1-86919-015-7. Resensent: Elke duim ’n koning is nogeens daarvan bewys dat die kunstefeeste, in die besonder die Klein Karoo Nasionale Kunstefees (KKNK) en die Aard- klop Kunstefees, ten opsigte van die Afrikaanse drama en teater die ou kunsterade vervang het. Nie net inisieer die KKNK en Aardklop reeds oor die afgelope dekade die skep van nuwe tekste nie, maar bied ook aan dramaturge die nodige gehore en opvoeringsruimtes. Fourie se teks is die eerste keer op 2 April 2001 by die KKNK opgevoer, met Gavin van den Bergh in die rol van André Huguenet en Rolande Marais as Aktrise. Aktrise speel die rol van ’n student wat pas ’n navorsingsprojek oor die lewe en werk van toneelpionier André Huguenet voltooi het. Sy doebleer in ander rolle, onder andere as Huguenet se moeder. Haar navorsings- verslag is die aanleiding om Huguenet op die verhoog terug te roep, en om hom aan sy eie woorde te toets (ook die motto van die teks). Kort Literator 24(1) April 2003:161-181 172 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews voor sy dood op 15 Junie 1961 aan ’n hartaanval, het hy op sy eie “afskeidspartytjie” (Neethling-Pohl, 1961:141) gesê: voor sy dood op 15 Junie 1961 aan ’n hartaanval, het hy op sy eie “afskeidspartytjie” (Neethling-Pohl, 1961:141) gesê: Daar is ’n wet wat eis dat mate en gewigte altyd weer getoets moet word en dié wet behoort ook op dokters en onderwysers toegepas te word, maar veral op toneelkunstenaars. Aktrise sal slegs tevrede wees as “ons reis deur die verlede [...] op die verhoog en van die verhoog af [sal] wees” (12). Haar eis het tot gevolg dat Elke duim ’n koning tot ’n ondersoek van Huguenet as mens en as akteur groei, maar ook van opvattings oor die toneelkuns en drama- teorie. Die historiese Huguenet het byvoorbeeld ten opsigte van speel- en spreekstyl aanvanklik sterk onder die invloed van Paul de Groot gestaan (Binge, 1969:165-167). Dit vind ons in die teks terug in die bombastiese spreekstyl wat Fourie by tye – ’n mens kry die indruk, soms parodiërend – in Huguenet se mond plaas (12): Jongeling, die private lewe van ’n arties is die heilige katakombes van die sinvolle malligheid in sterflikheid: onaanvaarbaar en streng verbode vir die suurstofdiewe wat ons planeet verskroei en besoedel met materialisme, megalomanie en Magaliesberg-mampoer. Soos een van die rekwisiete, naamlik die “primitiewe grimeertafel met ’n spieël” (11), funksioneer die personasie Huguenet as verhoogmetafoor. Resensent: Die toneelganger/leser vind die dramatiese ondersoek van gedeeltes van sy lewe terug in die analogie van die teater as spieël van die werklikheid (14, 15). Dit geld veral van die ondersoek na Huguenet se seksuele identiteit in die tweede bedryf. Die teks is gevolglik ook ’n ondersoek van een van die eerste premisse van teater, naamlik die verhouding tussen spel (skyn) en werklikheid. Verder vertoon Elke duim ’n koning kenmerke van die teater van herin- nering (Aucamp, 1989), met ’n sterk biografiese kleur. In aansluiting by Nora (1989:7) se stelling dat moderne herinnering toenemend op be- waarplekke van herinnering aangewese is, het die dramaturg opvallend van gepubliseerde bronne gebruik gemaak om die handelingsverloop te skep. Van die outobiografiese bronne is die belangrikste Huguenet (1950) se eie Applous! Die kronieke van ’n toneelspeler, wat op bladsy 22 van die dramateks vermeld word. Ander biografiese grondstof kom onder meer uit die huldigingsbundel André Huguenet (Van Schoor, 1961). Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 173 Resensies/Reviews Uit hierdie bronne word woordeliks aangehaal of anekdotes daaruit verwerk. Dit bring mee dat die teks vir die leser of toneelganger ’n intertekstuele gebeurtenis en daardeur ’n herinnering aan of ’n ontdek- king van brokke toneelgeskiedenis word. ’n Voorbeeld is die bekende episode toe Paul de Groot aan Gerhardus Petrus Borstlap sy verhoognaam Felix Huguenet wou gee (Fourie, 2002:17, 21 en Huguenet, 1950:20). Omdat Felix vir Huguenet aan ’n kat laat dink het, het hy daarop aangedring dat Felix eerder André moet word. Die drama se grondstof leen hom gevolglik tot ’n anekdotiese, bio- grafiese handelingsverloop, wat verwysings na voorvalle soos die vol- gende insluit: Akteur Johann Nell breek Huguenet se neus en skend daardeur sy profiel (nou verbind met sy ego!) op Noupoort (19/20); talle botsings met die gereg, onder andere oor Huguenet se berugte bestuursvermoë (24); Huguenet se hofverskyning in Clanwilliam en die Slag van die Griekse gebaar (na Van Reenen, 1961) waarmee hy volgens die magistraat “alles in ’n kleedkamertjie kon wegvee, wat nog te sê ’n arme inspekteur” (31); ensovoorts. ’n Gevolg van die invloed van outobiografiese bronne waarvan die perspektief dikwels vergoeilikend en soms sentimenteel is, is ’n sekere onvolledigheid in die voorstelling (vgl. verder Binge 1969:142 e.v.). Laas- genoemde geld onder andere van sy verhouding met ander, vroeë pioniers van die Afrikaanse toneel. Resensent: As gevolg van die bekendheid van die grondstof, mag persone met kennis van Huguenet verwag dat hierdie aspek in die teks meer aandag sou kry. Daarteenoor kom ’n ondersoek van Huguenet se seksuele identiteit aan die einde van die eerste en in die tweede bedryf aan die bod. Laas- genoemde ontvang in die vermelde intertekste selde, indien enige, aan- dag. Tewens, as personasie kan Huguenet se eerste spreekbeurt (“Nefertiti sonder tieties!”) en die gepaardgaande toneelaanwysing (“selfspottend”) reeds as ’n verwysing na seksuele identiteit gelees word (11). Met die uitsondering van die einde van die eerste bedryf konsentreer die teks egter eerder op ’n verklaring van Huguenet se seksuele identiteit as op die voorstelling daarvan. Daar kyk Aktrise, in die rol van Johann Nell (44), tydens ’n motorrit saam met Huguenet na ’n foto van Michelangelo se naakte Dawid-beeld. Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 174 Resensies/Reviews As personasie verklaar Huguenet dat die arties in hierdie verband “moet [...] interpreteer, eksploreer” (38), terwyl die (“abstrakte”) dramaturg se verklaring lui dat Huguenet se seksuele identiteit die gevolg was van ’n onopgeloste Oedipus-kompleks. Dit is bekend dat die werklike Huguenet baie geheg was aan sy moeder (vgl. Kruger, 1961). Die dramaturg het hierdie gegewe soos volg in die teks verwerk (63): AKTRISE: [...] Nie oor die vrou per se nie, maar betreffende die oordrewe liefde vir die moeder, en hier, die onder- bewussyn aan eersgenoemde gekoppel. [...] En met u belydenis van so pas maak u my finale lokval tot niet. AKTRISE: [...] Nie oor die vrou per se nie, maar betreffende die oordrewe liefde vir die moeder, en hier, die onder- bewussyn aan eersgenoemde gekoppel. [...] En met u belydenis van so pas maak u my finale lokval tot niet. ANDRÉ: En dit sou wees? Nee wag, laat ék jou sê: Oedipus. Soos Sophokles se Oedipus kom hy tot insig (66), en speel dan sy finale exit (71 e.v., gebaseer op Neethling-Pohl, 1961:139-142). So verwoord Huguenet-die-karakter sy insig oor sy seksuele en kunstenaarsidentiteit (66): Dalk weet ek nóú. As akteur sou jy [Johann Nell] my moontlik kon ... onttroon. Nee, nie moontlik nie, jy sou. [...] Vergewe my: die dood- smoor van jou loopbaan, die weiering om met jou seksuele keuses vrede te maak. Die laaste toneel en die karakter se exit herinner aan die groot slot- monoloog in D.J. Opperman se Periandros van Korinthe, waarin Perian- dros tot tragiese insig (anagnorisis) kom en sterf. Nie net Periandros se monoloog nie, maar veral Shakespeare se woorde weerklink deur die teks in die vorm van aanhalings. Soos in Shakespeare se Hamlet stel Huguenet vrae oor sy eie identiteit, en die redes vir sy bestaan. Shakespeare se vraag “To be or not to be” word by Fourie in die slottoneel die vraag “Wie en wat is ek?” (78). Lear se antwoord (“Ay, every inch a king”) op Gloucester se vraag (“Is ’t not the king?”) word by Fourie die titel, en in die slotsin die toneelarties se parafrase daarvan: Mý sal niemand ken nie. Ek is ’n misterie, soos al die grotes ’n misterie is – altyd sal wees. (79) Elke duim ’n koning is ’n besonder digte, maar toeganklike teks. As ge- volg van die plesier van die ontdekking van tekste in gesprek én Fourie se sprankeldialoog, sal toneelliefhebbers en kenners van Huguenet die drama in opvoering en as leesdrama ewe genotvol vind. Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 175 Resensies/Reviews Bibliografie Aucamp, Hennie. 1989. Die herinneringspel het sy stekelrige gevare – en sy eie belonings. Die Burger, 3 Julie. g g Binge, L.W.B. 1969. Ontwikkeling van die Afrikaanse toneel (1832 tot 1950). Pre- toria : Van Schaik. Huguenet, André. 1950. Applous! Die kronieke van ’n toneelspeler. Met ’n voorwoord van regter H.A. Fagan. Kaapstad/Pretoria : HAUM/De Bussy. Kruger, Sally. c.1961. My broer, soos ek hom geken het. In: Van Schoor, A.M. (red.) André Huguenet. Johannesburg : Afrikaanse Pers-Boekhandel. p. 5-9. Neethling-Pohl, Anna. c.1961. ’n Pelgrim. In: Van Schoor, A.M. (red.) André Huguenet. Johannesburg : Afrikaanse Pers-Boekhandel. p. 131-142. Nora, Pierre. (Tr. by Marc Roudebush.) 1989. Between memory and history: Les Lieux de Mémoire. Representations, 26:7-25. Van Reenen, Rykie. c.1961. “Dit was een van my Griekse gebare, Edelagbare”. In: Van Schoor, A.M. (red.) André Huguenet. Johannesburg : Afrikaanse Pers- Boekhandel. p. 116-118. p Van Schoor, A.M. (red.) c.1961. André Huguenet. Johannesburg : Afrikaanse Pers- Boekhandel. The need to develop a pragmatics of literature Sell, Roger D. 2000. Literature as Communication. Amster- dam : John Benjamins. 352 p. Prys: NLG75.00. ISBN 90-2725097-9. Sell, Roger D. 2000. Literature as Communication. Amster- dam : John Benjamins. 352 p. Prys: NLG75.00. ISBN 90-2725097-9. Sell, Roger D. 2000. Literature as Communication. Amster- dam : John Benjamins. 352 p. Prys: NLG75.00. ISBN 90-2725097-9. Reviewer: Loes Nas (Dept. of English, University of the Western Cape) Reviewer: Loes Nas (Dept. of English, University of the Western Cape) Bibliografie Aucamp, Hennie. 1989. Die herinneringspel het sy stekelrige gevare – en sy eie belonings. Die Burger, 3 Julie. Reviewer: Loes Nas (Dept. of English, University of the Western Cape) “In practice, one of the most valuable services performed by literary critics has been that of mediation”, reads the opening sentence of Roger D. Sell’s Literature as Communication. Sell, who teaches in the English Department at the Åbo Akademi University in Finland, and who is known as the editor of the influential Literary Pragmatics (Berlin, Mouton de Gruyter, 1986), starts off by arguing that the role of literature has been reduced to that of a facilitator of meaning explicating the text to the reader, as opposed to a more poststructuralist look at literary criticism as a separate genre. In his book Sell proposes a new way of looking at literary writing and reading as forms of interpersonal activity as a form of communication. He proposes communicative pragmatics as a bridge between the tensions offered by postmodernism and new criticism. Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 176 Resensies/Reviews At the outset Sell makes its quite clear that literary writing and reading are seen as uses of language capable of bringing about a change in the status quo. Triangular communicative situations are taken as a point of departure, whereby the triangle consists of two parties, which could be two halves of one entity, in communication about some third entity. This view of communication as bi-directional within a given situation that is basically triangular, is borrowed from Hans-Georg Gadamer. Communi- cation is seen as a semiotic process leading to a “mental readjustment” of the entity perceived. The view of communicators as jointly negotiating within a basically triangular situation is crucial, writes Sell. He perceives a vascillation between, on the one hand, the idea that “if the context of reading dominates, the author may be deemed irrelevant, and not be read at all, or may acquire relevance only by being forced into an in- appropriate mould” (143) and the idea, on the other hand, that “if the context of writing takes the overhand, the result is an arid historical and/or cultural purism, which may deny the validity of the current reader’s own responses altogether, and deny, too, the very possibility of communication across lines of difference” (143). Reading is therefore, Sell argues, by necessity a meeting of two minds, whereby the readers’ grasp of the author’s words within the context of writing is constantly affected by their sense of themselves and their own current context of reading, and vice versa. Reviewer: Loes Nas (Dept. of English, University of the Western Cape) Hence the need for a historical, yet non- historicist literary pragmatics which is a matter of both the situationalities and the idiosyncracies of literary experience (157), whereby criticism is seen as having a mediating role. Sell considers the current distinction between literary scholarship and linguistics artificial and thus sees a need to develop pragmatics of literature, whereby literature is seen within the framework of a general theory of communication. His book should be seen as an attempt to explore aspects of writing and reading within actual politics that were earlier ignored. In literary pragmatics prominence is given to historical positionality of all readers, including literary scholars and critics. Sell sets out to synthesize the two disciplines, being aware of the danger of oversimplification from a linguistic point of view because it is unclear how texts or an author or periods are mediated in their entirety. He sees a need for a general communicative theory that is historical without being historicist. The book starts off with a discussion of literary tensions within the literary culture of the present, where difference of situationality of both sender and receiver are stressed. Sell argues that in postmodernism any sense of a common human nature has been seriously destabilised. To use his Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 177 Resensies/Reviews shorthand: there are centrifugal (domestic) vs. centripetal (foreign) forces at work, but a balance must be achieved between the two. shorthand: there are centrifugal (domestic) vs. centripetal (foreign) forces at work, but a balance must be achieved between the two. In his book Sell advocates a careful negotiation of differences, in the form of positive mediation, being self-conscious, fair-minded and future- oriented. The sameness-that-is-difference of the human condition is what underwrites our aptitude for interpersonal communication. Coming to terms with those who are not ourself, we gain a clearer idea of where we stand in the world, and become conscious of our own situationalities, that is, we begin developing a strong sense of ourselves as seen from the outside, as somebody else’s other. The purpose of positive mediation, Sell argues, between different situat- ionalities is being self-critical in that the self and the other are brought into full relationship. Sell thus proposes a historical, yet non-historicist theory of literary pragmatics. The basic matters of situationality and psy- chological disposition are the most important pragmatic factors. Reviewer: Loes Nas (Dept. of English, University of the Western Cape) Litera- ture is seen as non-essentialist, and views both writing and reading as at once historically positioned, voluntaristic and interpersonal. Sell pleads for a restoration of the author-reader relationship, one-to-one, with all of its collective implications as a way of opening up rather than the restrictive paradigm of contemporary thinking in which, he says, the individual is assimilated into a sociocultural transformation transferring agency from real readers and writers to pure abstractions, which has given way to rhetoric of blame, reducing the potentialities of an extension of self-hood. Literary interaction is explained by stressing that human beings are very strongly social characters. Sell’s ultimate goal is that of a mediating criticism which has become on integral part of multicultural social prac- tice, a practice that could even change the readers’ own life-world. The advantage of this theory of literature as communication is in Sell’s view that it recognizes that individual readers are not always bound by the norms of communal readerships, as they as readers can distinguish themselves from their own community (157) and are capable of em- pathising with sociohistorical formations which are alien to them. Com- munication in the form of literary interaction is thus seen as a dynamic process mediating between writers and readers belonging to different historical periods or social groupings; fundamentally it is a continuous dialogue between outside and inside (265), in which the last world will never be spoken. Sell’s book should be of interest to anyone interested in a more historical interdisciplinary pragmatic linguistic approach to literary criticism. It also Literator 24(1) April 2003:161-181 178 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews comes with a handy glossary offering linguists and literary scholars in- formation about each others’ field of expertise. comes with a handy glossary offering linguists and literary scholars in- formation about each others’ field of expertise. Correcting the “undervaluing” of human achievement Sell, Roger D. 2001. Mediating Criticism. Literary Education Humanized. Amsterdam : John Benjamins. 431 p. Prys: $33.95. ISBN 90-272 2583 4. Sell, Roger D. 2001. Mediating Criticism. Literary Education Humanized. Amsterdam : John Benjamins. 431 p. Prys: $33.95. ISBN 90-272 2583 4. Sell, Roger D. 2001. Mediating Criticism. Literary Education Humanized. Amsterdam : John Benjamins. 431 p. Prys: $33.95. ISBN 90-272 2583 4. Reviewer: Attie de Lange (Potchefstroom University for CHE) Reviewer: Attie de Lange (Potchefstroom University for CHE) This volume puts into practice the theoretical ideas propounded in Sell’s Literature as Communication. The Foundations of Mediating Criticism (John Benjamin, 2000). Sell’s new book is primarily concerned with correcting the “undervaluing” of “human achievement” resulting from the “[d]e-historicizing, de-personalizing and pessimistically de-centring critiques of literature” (p. 11). Arguing that the profession of criticism has become insular and pessimistic as a result of a new form of scholasti- cism which developed in the 20th century, Sell hopes to suggest a new approach to the teaching and mediation of literature that would expose school pupils and university students to a “generously humanizing literary appreciation” (p. 13). This approach is not a sentimental return to the age of Saintsbury, but takes from the critical and pedagogical approaches following in the wake of cultural materialism and poststructuralism the concern with history to build a new form of “literary appreciation” that will combine the “Saintsburian energy, enthusiasm and breadth” (p. 13) with and intellectual self-consciousness. The three pillars of this approach are discussed in three sub-sections of the introduction, entitled “Human nature” (p. 13-17), “Communicative interaction and writer-reader parity” (p. 17-22), and “Changes to readers and their life world” (p. 22-26). Theorizing literature as a form of communicative interaction whose “co- adaptations between the social and the individual do actually change a human life-world” and which sees “the world as humanly meaningful, [thereby] potentially forging a powerful bond between people of widely differing backgrounds and experience” (p. 25), the hallmarks of the Literator 24(1) April 2003:161-181 179 ISSN 0258-2279 Resensies/Reviews mediating form of criticism and literary pedagogy resulting from this view are “an empathy that is sensitive to differences between one grouping or époque and another; a recognition of writers’ historical achievements of communication, understood as an inspiration whose precise valency is always new in every new set of historical circumstances; and a responsiveness to literature’s underlying hopefulness” (p. 28-29). Correcting the “undervaluing” of human achievement Such an “emphatic” form of mediating commentary will not, argues Sell, “confine humanity to a single mould”, but is “postmodern in the most rewarding sense” (p. 354) as it uses differences between historical periods, differences between cultural and sub-cultural groupings existing in the same period as an “endless resource” (p. 354) for interpretative options. The practical exploration of these ideas are set out in three sections entitled “Empathizing”, focusing on the work of non-canonical writers such as William Gerhardie and Andrew Young as examples of authors and poets whose initial readers, influenced by the predominant Modernist reading mode could not appreciate their work at the time as they did not take cognizance of biographical and literary historical information that would lead to more nuanced readings. The second part, “Recognizing Achievement”, attempts a rereading of T.S. Eliot, Henry Vaughan, Dickens and Robert Frost, focusing on what Eliot’s poetry “did” and “does”, rather than on what it “is” or “says”(p. 103). In contrast to the dehistoricized and de-personalized reading of Vaughan’s work in the 20th century, Sell returns to it as a specific response to the “Puritan Commonwealth’s repression of the Anglican Church” (p. 104). His reading of Dickens’s Dombey and Son follows a similar pattern to his re- reading of Vaughan, showing that Dickens’s novel was no less de- humanized and aestheticized in the 20th century than the poetry of Vaughan. The chapter on Frost’s poetry is based on a cultural analysis of the social contexts which both the New Critics and the ideologists of the “republican melting pot” (p. 105) tended to neglect. Part III, “Responding to hopefulness”, uses Frost, Dickens and Fielding as examples of writers whose work are a form of literary communication which presupposes a “hope of experiential, emotional and intellectual fellowship” (p. 215), a fellowship which arises from the contrast between the moods of “‘old fashioned’ stoicism or delightful idyll and a more ‘modern’ grimness” (p. 215). Primarily counteracting the Modernist read- ings of these authors with his method of mediating criticism, Sell concludes that while the Modernist readings of these writers reveal some “very murky inner chambers”, a rereading based on his method ensures that “the human yearning for meaning, dignity, fellowship, and joy” (p. 216) is never dismissed. Literator 24(1) April 2003:161-181 Literator 24(1) April 2003:161-181 Correcting the “undervaluing” of human achievement Literator 24(1) April 2003:161-181 ISSN 0258-2279 180 Resensies/Reviews Valentine Cunningham, in a provocative book entitled Reading After Theory (Blackwells, 2002), argues that theory has made texts secondary to issues of ideology, oppression and power (important as these may be), and that literary studies need to be “rescued” by a return to “close” and “tactful” reading, by a restoration of the “human” to literary studies. Sell’s book is a sensitive and balanced attempt at working out precisely such a practice which acknowledges the value of certain Modernist and postmodernist theoretical insights, but which also restores the “human”. As such it offers a timely warning, viz. that if we as literary scholars and teachers are to help guarantee a flourishing literary culture in future, we need to develop a form of mediating appreciation which would assist our students to deal with the increasing social fragmentation and globalisation of the world of the 21st century. While such a form of mediation will most certainly be met by disagreement, disapproval and even disdain, it is a form that we at least need to take cognizance of if we as university teachers of literature are serious about what and how we teach our students, about the future of our profession, and about the future of literature. ISSN 0258-2279 181 Resensies/Reviews ISSN 0258-2279 182

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/286/259

Afrikaans

2 Vergelyk o.a. Fabb, N. 2002. Language and Literary Structure. Cambridge : Cam- bridge University Press; Carter, R. & Burton, D., reds. 1995. Literary text and language study. London : Arnold; Fabb, N. 1997. Linguistics and literature. Oxford : Blackwell; etlike hoofstukke in Cloete, T.T., red. 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria : HAUM-Literêr, en so meer. 1 Vgl. Carstens, W.A.M. 1997. Afrikaanse Tekslinguistiek, Pretoria : Van Schaik. p. 40, 61-69 vir verwysings in hierdie verband. Inleiding/Introduction Die interaksie tussen taalkunde en letterkunde bly ’n aktuele studie- en navorsingsterrein, bloot geoordeel op grond van die hoeveelheid publi- kasies wat gereeld vanuit tekslinguistiese, diskoersanalitiese, stilistiese, literêr-semantiese, vertaalkundige, ens. hoek hieroor verskyn.1 Heelwat ander publikasies hieroor het ook al die lig gesien.2 Die redaksie van Literator het geoordeel dat daar ’n temanommer behoort te verskyn om plaaslike akademici die kans te gee om opnuut na hierdie terrein te kyk en nuwe insigte te verreken. Die temanommer is wyd bekendgestel en uiteindelik is elf artikels aanvaar. Kenmerkend van hierdie artikels (agt in Afrikaans en drie in Engels) is die veelheid van hoeke waaruit die interaksie benader is: • Botha skryf oor die konteks as ’n metafoorskeppende veranderlike; Buscop beskou die diskoers van T.T. Cloete se Job-gedigte struktureel-semanties; Esterhuizen ondersoek betekeniskonstruksie as kreatiewe proses vanaf ’n tekslinguistiese hoek; Prinsloo gee aandag aan die wyse waarop tekslinguistiese konsepte ingespan kan word in die onderrig van skryfvaardighede; Van Coller ontgin probleme vanuit vertaalkundige hoek ten opsigte van Antjie Krog se vertaling van Henk van Woerden se roman Een mond vol glas; Van den Berg doen ’n taalkundige analise van die leksikale kohesie in ’n geselekteerde literêre teks; Van der Westhuizen wys op die waarde wat ’n sintaktiese analise van ’n gedig (van Wilma Stockenström) kan hê in die interpretasieproses en hoe dit ’n rol kan speel in ekokritiek; Van Schalkwyk, Du Plooy en Carstens doen ’n ruimtelik-koherente lesing van Lettie Viljoen se teks Karolina Ferreira (1993) en Vincent van Gogh se “Die Nagkafee” (1888). • Botha skryf oor die konteks as ’n metafoorskeppende veranderlike; Buscop beskou die diskoers van T.T. Cloete se Job-gedigte struktureel-semanties; Esterhuizen ondersoek betekeniskonstruksie as kreatiewe proses vanaf ’n tekslinguistiese hoek; Prinsloo gee aandag aan die wyse waarop tekslinguistiese konsepte ingespan kan word in die onderrig van skryfvaardighede; Van Coller ontgin probleme vanuit vertaalkundige hoek ten opsigte van Antjie Krog se vertaling van Henk van Woerden se roman Een mond vol glas; Van den Berg doen ’n taalkundige analise van die leksikale kohesie in ’n geselekteerde literêre teks; Van der Westhuizen wys op die waarde wat ’n sintaktiese analise van ’n gedig (van Wilma Stockenström) kan hê in die interpretasieproses en hoe dit ’n rol kan speel in ekokritiek; Van Schalkwyk, Du Plooy en Carstens doen ’n ruimtelik-koherente lesing van Lettie Viljoen se teks Karolina Ferreira (1993) en Vincent van Gogh se “Die Nagkafee” (1888). Inleiding/Introduction 2 viii • Butler gives a research report on an English course at the University of the North West and in this process shows the integration of language and literature in ESL/EFL teaching; Hubbard investigates conversation, characterisation and corpus linguistics in Jane Austen’s Sense and Sensibility; Jeffrey explores register-analysis as a means for eliciting the meaning of literary texts This wide variety is indeed an indication that the interaction between the study of language and literature today still attracts good and relevant research. The editorial board of Literator trusts that this special edition will contribute to continued research in this field. There is still a lot to be done! Die skrywers en keurders van die onderskeie artikels word van harte bedank vir hulle bydraes om hierdie temanommer te kon saamstel. Die personeel van die redaksionele kantoor van Literator word in die besonder bedank vir heerlike samewerking. Prof. W.A.M. Carstens (gasredakteur/guest editor) Skool vir Tale/School of Languages Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM Prof. W.A.M. Carstens (gasredakteur/guest editor) Skool vir Tale/School of Languages Potchefstroomse Universiteit vir CHO POTCHEFSTROOM ix ix

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/326/295

Afrikaans

Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk Susan Prinsloo Departement Afrikaans Universiteit van die Noorde POLOKWANE E-pos: [email protected] Text linguistics: From theory to practice In this article it is argued that theory and practice are reconcilable in the case of text linguistics and the teaching of writing skills. First, text linguistics as a theoretical discipline is explained. Text linguistics, according to De Beaugrande and Dressler (1981), focuses on the seven constitutive principles, as well as the three regulative principles of textuality that determine the linguistic quality or standard of a text. The constitutive principles are cohesion, which in its turn, can be obtained by means of reference, ellipsis, substitution, conjunction and lexical cohesion, coherence, intentionality, acceptability, information, contextuality and intertextuality. The three regulative principles are efficiency, effective- ness and appropriateness. This is followed by a discussion of the re- lationship between text linguistics and the teaching of writing skills. Knowledge of the principles of text linguistics enables the teacher of writing skills to evaluate texts and to make learners aware of the properties of a “good” text, resulting in effective communication. Text-linguistic concepts are then applied to texts created by Afrikaans second-language speakers. It is then indicated how knowledge of text-linguistic concepts can be an aid in the teaching of writing skills. Abstract Text linguistics: From theory to practice 1. Inleiding In hierdie artikel word geredeneer dat kennis van die tekslinguistiek, wat in wese ’n teksanalitiese model is, ook aangewend kan word by die onderrig van skryfvaardighede, in die besonder akademiese skryf- vaardighede. Die beginsels waaraan ’n suksesvolle teks gemeet word, kan ook by die skep van ’n teks reeds as belangrike rigsnoer dien. Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 ISSN 0258-2279 105 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk Du Plessis (2000:133-134) sê dat taal in wese ’n kommunikasiemiddel is en dat die teks die gebruiksmiddel is waarmee gekommunikeer word. Carstens (1997:104) wys byvoorbeeld op die volgende: Kommunikasie met behulp van taaltekste is nie noodwendig ’n gewaarborgde aktiwiteit nie. Dit is naamlik nodig dat die verwagtinge ten opsigte van ’n teks as ’n sinvolle kommunikasiemiddel nagekom moet word en dat die beginsels van tekstuele kommunikasie in hierdie proses gehoorsaam moet word. Sekere verwagtinge word ten opsigte van “sinvolle kommunikasie” gestel en indien hieraan voldoen word, sal die teks slaag in sy beoogde doel. Du Plessis (2000:133) stel ook dat die wetenskap in die moderne wêreld nuwe eise stel aan die beoefenaar en leermeester daarvan. In hierdie artikel word vanuit ’n minder tradisionele oogpunt gekyk na die onderrig van Afrikaans as tweede taal (voortaan T2) met die oog op die verbete- ring van die kommunikatiewe kwaliteit van tekste wat deur hierdie spre- kers geskep is. Daar sal gepoog word om aan te toon dat teoretiese kennis aangaande die tekslinguistiek met vrug in die praktyk aangewend kan word in tweedetaalonderrig. Die volgende aspekte sal aandag ge- niet: • Die terrein van die tekslinguistiek sal kortliks toegelig word. • Die verband tussen tekslinguistiek en die onderrig van skryfvaardig- hede sal onder die loep geneem word. • Aandag sal geskenk word aan teksanalise vanuit ’n tekslinguistiese oogpunt. • Laastens sal gelet word op die nut wat die toepassing van tekslinguis- tiese beginsels vir T2-onderrig inhou. • Laastens sal gelet word op die nut wat die toepassing van tekslinguis- tiese beginsels vir T2-onderrig inhou. 1. Inleiding Wessels (1994:123) sê byvoorbeeld: Wessels (1994:123) sê byvoorbeeld: Any teacher or lecturer who has marked student essays, whether English compositions or essay-type assignment answers in any given subject, would agree that, especially in the case of ESOL students, one often finds grammatical errors in the essays … Any teacher or lecturer who has marked student essays, whether English compositions or essay-type assignment answers in any given subject, would agree that, especially in the case of ESOL students, one often finds grammatical errors in the essays … Dieselfde geld ook waar die studente T2-sprekers van Afrikaans is. Ten einde te kan bepaal in watter mate kennis aangaande die tekslinguistiek kan meehelp in die onderrig van skryfvaardighede, is tekste ontleed wat geskep is deur studente wat T2-sprekers van Afrikaans is en meestal Noord-Sotho as moedertaal het. In enkele gevalle was die moedertaal Xitsonga of Tshivenda. Die studente moes ’n opstel skryf oor een van die volgende onderwerpe waarvan ’n ongeredigeerde voorbeeld van elk hierby ingesluit is: Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 106 ISSN 0258-2279 Susan Prinsloo • Vertel hoedat jy die afgelope vakansie deurgebring het (Bylaag 1). • Vertel hoedat jy die afgelope vakansie deurgebring het (Bylaag 1). • Waarom het jy by die Universiteit van die Noorde kom studeer? (Bylaag 2). • Waarom het jy by die Universiteit van die Noorde kom studeer? (Bylaag 2). • Vertel van ’n baie aangename of onaangename gebeurtenis wat jy beleef het (Bylaag 3). • Vertel van ’n baie aangename of onaangename gebeurtenis wat jy beleef het (Bylaag 3). Sowel lesergerigte as teksgerigte modelle (vergelyk in hierdie verband Van Tonder, 2000:135) is in die analise gebruik, alhoewel daar meer gekonsentreer is op die teksgerigte benadering, aangesien dit hier gaan om T2-onderrig met die oog op die verbetering van die leerders se kommunikatiewe vaardighede. Daar is gekyk na die sienings teks-as- produk en teks-as-proses. Volgens die teks-as-produk-siening word ’n teks gesien as “… a written product, the coherence of which is determined by textual features” (Wessels, 1994:125). Ten einde te bepaal of die teks koherent is, word gefokus op teksinterne elemente, byvoorbeeld die rol van koherensie. Volgens die teks-as-proses- benadering word ’n teks gesien as ’n poging deur die teksprodusent om ’n boodskap aan die teksontvanger of teksgebruiker te kommunikeer en die koherensie van die teks hang in ’n groot mate af van die leser se interaksie met die teks. 1. Inleiding (Vir verdere inligting aangaande genoemde twee modelle, raadpleeg Wessels, 1994.) 2.1.1 Konstitutiewe beginsels Onder konstitutiewe beginsels word die volgende sewe beginsels van tekstualiteit onderskei: kohesie, koherensie, intensionaliteit, aanvaar- baarheid, informatiwiteit, kontekstualiteit en intertekstualiteit. Hierdie beginsel bepaal ’n teks se geldigheid al dan nie. Ten opsigte van hierdie beginsels sê Carstens (1997:105): “(H)ulle skep en definieer die vorm van taalgedrag wat as tekstuele kommunikasie (kommunikasie deur middel van ’n teks) bekend staan”, dit wil sê hulle lei tot die totstand- koming van ’n teks. 2. Die terrein van die tekslinguistiek Volgens Donnelly (1994:18) is die tekslinguistiek “… devoted to de- scribing how texts are created and understood”. Dit werp dus lig op die eienskappe van tekste wat bydra tot hul tekstualiteit. Uit ’n literatuuroorsig blyk die problematiek rondom die definiëring van die begrip “teks” wat hoofsaaklik ontstaan vanweë die groot aantal tekstipes wat voorkom. Vir die doel van hierdie artikel sal volstaan word met die definisie wat Carstens (1997:82) vir tekslinguistiese studies voorstel, naamlik: “’n Teks is ’n stuk taalgebruik wat deur die betrokke deelnemers as EENHEID ervaar en aanvaar word op sintaktiese, semantiese en pragmatiese gronde.” Hierdie taaluiting of stuk taal- gebruik kan mondeling sowel as skriftelik wees (sien Du Plessis, 2000:139). Carstens (1997:82) sê verder dat dit die taak en doel van die tekslinguistiek is om hierdie eenheid te ondersoek. ’n Teks kan beskou word as geslaagde kommunikasie indien dit ’n samehangende eenheid vorm waar die inhoud op so ’n wyse oorgedra word dat die verlangde reaksie verkry word. ’n Kernbegrip van die tekslinguistiek is “tekstualiteit”. Volgens De Beaugrande en Dressler (1981:21) hang die kommunikatiewe sukses van ’n teks af van die Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 107 ISSN 0258-2279 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk nakoming van sekere bepalende teksbeginsels wat ingedeel word onder konstitutiewe en regulerende beginsels. nakoming van sekere bepalende teksbeginsels wat ingedeel word onder konstitutiewe en regulerende beginsels. … ek skrik my boeglam toe ek hom sien (Bylaag 3, verwysend na die spook). 2.1.1.1 Kohesie Kohesie het te doen met die samehang in ’n teks waardeur die teks as ’n betekenisvolle eenheid ervaar word. Dit ontstaan op grond van “the way certain words or grammatical features of a sentence can connect that sentence to its predecessors and successors in a text” (Hoey, 1991:3). Carstens (2000:6) stel byvoorbeeld die volgende: “Kohesie het breedweg te doen met die wyse waarop die oppervlakskomponente van die sinne wat in tekste voorkom, dit wil sê die onderskeie woorde, onderling verwant … is.” Halliday en Hasan (1976:8) sien kohesie as “a semantic relation between an element in the text and some other element that is crucial to the interpretation of it”. Leksiko-grammatiese elemente van die taal word gebruik om semantiese verhoudings sintakties in die opper- vlakteteks te vergestalt. Carstens (2000:6) wys op die kardinale rol wat die sintaktiese kennis van ’n taalgebruiker speel by die totstandkoming van sodanige verhoudings. Konjunksiemerkers word byvoorbeeld ge- bruik om bepaalde verbande tussen gedagtes bloot te lê en ’n gebrek- kige sintaktiese kennis kan daartoe aanleiding gee dat konjunksie- merkers verkeerdelik gebruik word en die aangewese verbande nie gelê word nie. Bylaag 2 begin byvoorbeeld met die volgende sin: Wanneer ek by die Universiteit kom studeer het ek gedink om ’n verpleegster student te wees omdat ek hou baie van gesondheid. Die konjunksiemerker wanneer word gewoonlik in ’n tydsaanduidende hoedanigheid ten opsigte van toekomstige gebeure in ’n voorwaardelike verband gebruik (sien Carstens, 1997:292). In bostaande voorbeeld word daar egter verwys na ’n gebeurtenis wat reeds plaasgevind het wat dus nie toekomstig “voorwaardelik” kan wees nie. Hierdie foute kan toegeskryf word aan ’n gebrekkige sintaktiese kennis. ’n Verdere Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 ISSN 0258-2279 108 Susan Prinsloo voorbeeld wat ook toegeskryf kan word aan ’n gebrekkige kennis van die verwysingsisteem van Afrikaans, is die foutiewe gebruik van voornaam- woorde wat dikwels in die tekste van T2-sprekers van Afrikaans voorkom, byvoorbeeld: voorbeeld wat ook toegeskryf kan word aan ’n gebrekkige kennis van die verwysingsisteem van Afrikaans, is die foutiewe gebruik van voornaam- woorde wat dikwels in die tekste van T2-sprekers van Afrikaans voorkom, byvoorbeeld: Sy vertel sy man van die gebeure. 2.1.1.1.3 Ellips Ellips hou verband met die weglating van ’n element en in die plek van die weggelate element ontstaan ’n gaping. Hierdie gaping moet dan ter wille van interpretasie met ’n element elders in die teks geassosieer word. In Bylaag 2 kom die volgende voorbeeld van ellips van die persoonlike voornaamwoord ek asook die hulpwerkwoord wil voor: Hierdie jare, ek beplan om eendag ’n joernalis te wees, ek wil ’n geleerde persoon met mooi huisie, motor en ’n goeie werk hê en [ek wil] ’n goeie salaris kry om my kinders by die hoër skole toe stuur. 2.1.1.1.2 Substitusie In die geval van substitusie word een element in ’n teks deur ’n ander vervang. Carstens (1997:220) stel dit soos volg: Een element in ’n sin word onder sekere grammatikale en konteks- tuele omstandighede vervang deur ’n ander (ruil)element wat in die betrokke element se plek kan optree. Die antesedent en anafoor verwys in hierdie geval nie na dieselfde referent nie, maar na “verskillende eksemplare van dieselfde tipe saak of toestand” (Carstens, 1997:222). Vergelyk byvoorbeeld Bylaag 3: ’n groot hand x daardie een waar na verskillende eksemplare van dieselfde saak verwys word. Sy vertel sy man van die gebeure. ’n Aantal tekste wat deur T2-sprekers van Afrikaans geskep is en vir die doel van hierdie artikel ontleed is, toon dat dit dikwels juis ’n gebrekkige sintaktiese kennis is wat onsuksesvolle kommunikasie tot gevolg het. (Vergelyk Afdeling 5 vir meer besonderhede aangaande die data wat ontleed is.) Aangesien die konsep kohesie reeds deeglik in die literatuur ver- antwoord is (vgl. byvoorbeeld Halliday & Hasan, 1976 en Carstens, 1997), sal hier slegs kortliks daarop ingegaan word. Aangaande kohesie sê Halliday en Hasan (1976:13) “… the concept of cohesion accounts for the essential semantic relations whereby any passage of speech or writing is enabled to function as text”. Daardie elemente in die teks wat die essensiële semantiese verhoudings vorm, dus semanties met mekaar skakel, word ’n kohesieketting genoem. Die funksie van ko- hesiekettings is om die verhouding tussen sinne of sinsdele in die oppervlakteks aan die lig te bring (vgl. Carstens & Van Schalkwyk, 1994:46). Die volgende vyf tipes kohesiekettings word onderskei: verwysing, substitusie, ellips, konjunksie en leksikale kohesie. 2.1.1.1.1 Verwysing Verwysing het te make met die beginsel dat twee of meer elemente in dieselfde teks semanties met mekaar geassosieer kan word omdat beide na dieselfde referent (die persoon of ding ter sprake – eie toevoeging) in die werklikheid verwys (Carstens, 1987:22). Een item, die anafoor, is vir korrekte interpretasie aangewese op ’n ander item, die antesedent (Prinsloo, 1994:151). Deur middel van die antesedent word die referent geïdentifiseer en geïndividualiseer (by- voorbeeld ’n selfstandige naamwoord, soos ’n spook – Bylaag 3). Na hierdie referent kan weer (anafories of katafories) verwys word deur middel van ’n leksikale item waarvan die inligtingsinhoud te laag is om die funksie van identifikasie en individualisasie te vervul, naamlik die anafoor, byvoorbeeld ’n voornaamwoord, soos: … ek skrik my boeglam toe ek hom sien (Bylaag 3, verwysend na die spook). Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 ISSN 0258-2279 109 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk Hubbard (1994:77) gee ’n uiteensetting van die belangrike rol wat verwysing speel ten opsigte van die verkryging van ’n koherente teks en haal in hierdie verband Sanford en Garrod aan, naamlik: “(r)eference resolution in all its forms constitutes the cornerstone of successful comprehension in terms of the reader’s task of building an appropriate mental model of what is being said”. 2.1.1.1.5 Leksikale kohesie By leksikale kohesie gaan dit om semantiese relasies wat tussen verskillende leksikale items in ’n teks ontstaan. ’n Semantiese verwant- skap kan byvoorbeeld ontstaan tussen woorde in die geval van sinonieme, antonieme, meronieme, hiponieme en superordinate, kollokasie, ensovoorts. Die volgende woorde (Bylaag 2) kom by- voorbeeld dikwels in dieselfde omgewing voor, dit wil sê dit vorm ’n kollokasie: universiteit, studeer, student, studie, vak, hoofvak. Semantiese velde wat rondom die leksikale item “universiteit” bestaan, is hier ter sprake. Carstens (1997:132) beklemtoon die feit dat kohesie nie gesien moet word as die vernaamste beginsel van tekstualiteit nie. In hierdie verband sê hy: Tekstualiteit word wel teweeggebring deur die linguistiese struktuur van ’n teks, maar dit word beslis nie daardeur bepaal en beperk nie. … (K)ohesie is slegs ’n middel tot ’n doel (die skep van ’n kommunikatiewe teks) en nie die doel op sigself nie. Kohesie lewer egter ’n belangrike bydrae tot die duidelik volgbare struktuur van ’n teks en bevorder sodoende effektiewe kommunikasie. 2.1.1.1.4 Konjunksie By konjunksie gaan dit nie om die skakeling van leksikale items met mekaar nie, maar wel om die skakeling van proposisies in verskillende sinne. Skakeling vind plaas deur middel van konjunksiemerkers wat gebruik word om bepaalde semantiese relasies (byvoorbeel teenstellend, temporeel, aaneenskakelend, ensovoorts) uit te druk. In Bylaag 3 word die konjunksiemerker want in die tweede sin gebruik in ’n redegewende verband om oorsaak aan te dui: Daardie dag het ek ’n spook gesin, want dit was ’n skaduwee soos ’n persoon nie ’n gewoonlike mens nie. Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 110 ISSN 0258-2279 Susan Prinsloo 2.1.1.2 Koherensie Koherensie word gesien as die mees sentrale begrip in die teks- linguistiek (sien Van Schalkwyk & Carstens, 2000:109, asook Hubbard, 1993:55, 57). Koherensie het te doen met dit wat bydra dat ’n teks vir taalgebruikers sin maak, asook “… the way in which information ‘hangs together’ or coheres in texts” (Pretorius, 1994:84). Dit gaan dus in hierdie opsig om ’n semantiese eenheid en hou verband met die “verstaan” van ’n teks. Onderlinge begrippe in die teks moet met mekaar verband hou. Bylaag 1 is ’n voorbeeld van ’n teks wat ’n gebrek aan koherensie toon. Die derde paragraaf begin byvoorbeeld met die sin: Hierdie sin hou geen verband met die voorafgaande of daaropvolgende teksgedeeltes nie en dit versteur die semantiese eenheid van hierdie teks. Carstens (2000:7) sê dat as ’n teks nie verstaan word nie, is ’n “goeie teks” nie geproduseer nie. Volgens Bamberg (1984:305) is koherensie essensieel “if writing is to communicate its intended meaning to a reader, and teaching students to write coherently has been and Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 111 ISSN 0258-2279 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk continues to be an important aspect of writing instruction”. In die navorsing wat vir hierdie artikel gedoen is, is gepoog om vas te stel waarom een teks meer aanvaarbaar is as ’n ander deur verskillende tekste te analiseer aan die hand van die standaarde wat gestel word vir tekstualiteit (vergelyk die voorafgaande Afdeling 2). In hierdie verband kan Neubert en Shreve se siening, soos aangehaal deur Carstens (2000:7), as gids dien: “A coherent text has an underlying logical structure that acts to guide the reader through the text”, sodat ’n sinvolle eenheid gevorm word. 2.1.1.4 Aanvaarbaarheid Aanvaarbaarheid hou verband met die voorafgaande beginsel, naamlik intensionaliteit, aangesien albei te doene het met die deelnemers aan die teksgebeurtenis, dit wil sê die teksproduseerder sowel as die teks- ontvanger of teksgebruiker. Carstens (1993:8) stel dat sowel intensionali- teit as aanvaarbaarheid te doene het met “… die bydraes wat die deelnemers aan ’n teksgebeurtenis moet lewer om die teks as ’n taalhandeling te laat slaag”. Die teksontvanger of -gebruiker se houding teenoor die teks is hier van belang. Laasgenoemde moet aanvaar dat die teks bedoel is as ’n kommunikatiewe teks en dui ook, in De Beaugrande en Dressler (1981:129) se woorde, op “… active willingness to partici- pate in a discourse”. Die sogenaamde “samewerkingsbeginsel” wat deel vorm van die “gespreksbeginsels” wat deur Grice, soos aangehaal deur Carstens (1997:363-364) opgestel is, is hier ter sprake. Dit hou in dat sowel die teksproduseerder as die teksontvanger of -gebruiker moet saamwerk om van die kommunikasiegeleentheid ’n sukses te maak. Die teksontvanger of -gebruiker moet van sy kant af ’n gewilligheid toon om deel te neem aan die kommunikasieproses (sien in hierdie verband Carstens, 1997:379-384). 2.1.1.3 Intensionaliteit Die klem val hier op die teksproduseerder en sy bedoeling met die teks. Die produseerder wil eerstens ’n kohesiewe, koherente teks tot stand bring, maar by die totstandkoming van ’n teks is ook ander besondere intensies betrokke wat deur die teksstruktuur na vore gebring moet word (vgl. in hierdie verband De Beaugrande & Dressler, 1981:113-126, asook Carstens, 1997:370-379.) 2.1.1.5 Informatiwiteit Die vyfde beginsel is dié van informatiwiteit waar gefokus word op die aard en wyse waarop inligting met behulp van die teks oorgedra word sodat belangriker inligting van minder belangrike inligting onderskei Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 112 ISSN 0258-2279 Susan Prinsloo word. Carstens (1997:435) se standpunt is dat dit te doen het met die wyse waarop die bedoeling en inhoud van ’n sekere taalteks oorgedra word. Aangesien sekere inligting in ’n teks van groter kommunikatiewe belang is as ander inligting in daardie teks, sal die aanbieding van die inligting verskil. Nuwe inligting in ’n teks is byvoorbeeld belangrik ten einde die hoorder se belangstelling in ’n teks te behou en dit is van groter kommunikatiewe waarde. Die teksproduseerder poog om die inligting wat hy wil oordra, dit wil sê die boodskap, op so ’n wyse te organiseer dat die kommunikatiewe oordrag inderdaad sal slaag. 2.1.1.6 Kontekstualiteit Taal kan nie losgemaak word van die konteks waarin dit gebruik word nie. ’n Teks hou verband met die omstandighede waarin die teks- handeling plaasvind. Situasionele faktore speel in hierdie opsig ’n belangrike rol, byvoorbeeld die teksdeelnemers en die verhouding tussen hulle. Die kwaliteit en effektiwiteit van kommunikasie word in ’n groot mate bepaal deur gedeelde kennis tussen die teksproduseerder en die teksontvanger of -gebruiker. (Ten opsigte van kontekstualiteit, vergelyk De Beaugrande & Dressler, 1981:161-181, asook Carstens, 1997:386-425 en Carstens & Van Schalkwyk, 1994:556.) 2.1.1.7 Intertekstualiteit Reeds bestaande kennis oor ’n bepaalde teksstruktuur speel hier ’n belangrike rol. Die vorming en interpretasie van een teks kan beïnvloed word deur die kennis van die struktuur van ’n ander soortgelyke teks. Carstens (2000:9) wys daarop dat ’n persoon byvoorbeeld op grond van sy bestaande kennis aangaande nuusberiggewing ’n koerant aanvaar as ’n koerant. Hy (Carstens, 2000:14) sê voorts dat intertekstualiteit ver- band hou met “… kennis van tekstipes, kennis van die eise wat aan besondere tekste gestel word, kennis van die wyse waarop een teks ’n ander kan beïnvloed”. 2.1.2 Regulerende beginsels De Beaugrande en Dressler (1981:21) definieer die regulerende be- ginsels, doeltreffendheid, effektiwiteit en geskiktheid, as kriteria “which distinguish the quality of a sample already admitted as a text”. 2.1.2.1 Doeltreffendheid 2.1.2.1 Doeltreffendheid Carstens (1997:106) som hierdie beginsel soos volg op: “Die doel- treffendheid (efficiency) van ’n teks word bepaal deur die mate van inspanning wat aan die kant van die teksdeelnemers vereis word om die teks te laat slaag as kommunikatiewe handeling”, dit wil sê hoe maklik of Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 113 ISSN 0258-2279 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk moeilik ’n teks geproduseer of geïnterpreteer word. Hubbard (1989:104) wys daarop dat alhoewel dit by De Beaugrande en Dressler (1981) hoofsaaklik gaan om die inspanning wat van die leser geverg word om die teks te interpreteer, hierdie beginsel daarop gerig is “to accommo- date the perspective of both writer and reader”. moeilik ’n teks geproduseer of geïnterpreteer word. Hubbard (1989:104) wys daarop dat alhoewel dit by De Beaugrande en Dressler (1981) hoofsaaklik gaan om die inspanning wat van die leser geverg word om die teks te interpreteer, hierdie beginsel daarop gerig is “to accommo- date the perspective of both writer and reader”. In die geval van T2-onderrig sal die onderwyser of dosent met sy hoër vlak van taalkennis daarop bedag moet wees dat die teksproduseerders ’n teks daarstel wat verstaanbaar is en vloeiend lees sodat die lees daarvan nie soveel inspanning van die leser verg dat hy belangstelling daarin sal verloor nie. Die gebruik van foutiewe voornaamwoorde of konjunksiemerkers kan byvoorbeeld aan die teksprodusente uitgewys word en deur die verbetering hiervan kan ’n teks se leesbaarheid vergemaklik word (vergelyk Afdeling 5). 2.1.2.2 Effektiwiteit Die effektiwiteit van ’n teks hang volgens De Beaugrande en Dressler (1981:11) daarvan af of dit ’n goeie indruk laat en of gunstige om- standighede geskep is ten einde ’n bepaalde doel te bereik. In ’n poging om in hierdie doel te slaag, kan by die skep van ’n teks van woorde- boeke gebruik gemaak word en woorde waarvan die betekenis nie aan die teksgebruikers bekend is nie, kan in die teks gebruik word. Hierdeur kan die leesproses sodanig bemoeilik word dat dit daartoe aanleiding gee dat die kommunikasieproses nie slaag nie. 2.1.2.3 Geskiktheid Die beginsel geskiktheid hou verband met die gepastheid van ’n sekere teks in ’n bepaalde konteks. Kruger (2000:111) wys daarop dat “… efficiency tends to work in the direction of easy processing but trite content … while effectiveness tends to go with powerful content but can lead to text that is unduly difficult to process”, terwyl geskiktheid “… must mediate between these opposed factors to indicate the proper balance between the conventional and the unconventional in each situation” (De Beaugrande & Dressler, 1981:34). By T2-onderrig sal die taalvaardig- heidsvlak van die teksproduseerders in ag geneem moet word. Daar moet gewaak word teen die skep van ’n teks wat in so ’n mate vereen- voudig is dat dit vervelig is en geen indruk op teksonvangers sal maak nie. Aan die ander kant moet ook daarteen gewaak word dat woord- gebruik van so ’n hoë vlak is dat dit die verstaanbaarheid van die teks bemoeilik, of soos Kruger (2000:110) dit stel: “… the sheer oddity of the language may put a reader off altogether”. Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 ISSN 0258-2279 114 Susan Prinsloo 3. Tekslinguistiek en skryfvaardighede By die onderrig van skryfvaardighede aan T2-studente is die hoofdoel om die studente in staat te stel om ’n verstaanbare teks te kan produseer met die oog op geslaagde kommunikasie deur middel van aanvaarbare taalgebruik. Die tekslinguistiek spits hom daarop toe om die tekstualiteit, dit wil sê die aanvaarbaarheid al dan nie van ’n teks te bestudeer deur middel van die genoemde beginsels van tekstualiteit. By die teks- linguistiek gaan dit om “… how texts are created and understood …” (Donnelly, 1994:18). By sowel die skep as die verstaan van ’n teks gaan dit om die produksie van ’n aanvaarbare teks wat sal lei tot geslaagde kommunikasie. Carstens (1997:7) sê dat dit by die tekslinguistiek nie net gaan om die vorm en struktuur van die linguistiese teks nie (dit wil sê kohesie) nie, maar dat ander faktore ook ’n rol speel, naamlik die spreker wat die bedoeling het om inligting te kommunikeer, die aangesprokene wat die inligting moet aanvaar, die sosiale konteks waarbinne die kommunikasie plaasvind en die kennis van vroeëre soortgelyke tekste. Al hierdie faktore speel ’n rol ten opsigte van die inhoudelike samehang (koherensie) van ’n teks. 4.1 Intertekstualiteit By intertekstualiteit gaan dit om genrekennis en die persoon wat die skryfvaardighede onderrig, moet kennis dra van hoe die bepaalde teks struktuurgewys behoort te lyk. Die struktuur van ’n brief verskil byvoor- beeld van dié van ’n opstel of ’n gedig. Die bepaalde vorm en struktuur wat ’n verlangde teks moet aanneem, sal dus vooraf aan die leerders verduidelik moet word en die onderwyser of dosent sal moet toesien dat die tekste in ooreenstemming met hierdie struktuurvereistes gegenereer word, aangesien ’n produk wat aan die struktuurverwagtinge van die leser voldoen, bydra tot geslaagde kommunikasie 4.2 Intensionaliteit en aanvaarbaarheid 4.2 Intensionaliteit en aanvaarbaarheid Waar ’n teks geproduseer word, het die produsent ’n bepaalde doel daarmee voor oë. Die produsent wil bepaalde inligting of ’n boodskap oordra en ten einde die kommunikatiewe handeling te laat slaag, moet die aangesprokene ’n aanduiding gee dat hy die aanbod aanvaar, of soos Carstens (2000:12) dit stel: “… hy moet ... gewillig wees om die goeie bedoeling van die teksproduseerder te aanvaar as ’n geldige oordrag van inligting”. Die onderwyser of dosent speel hier ’n belangrike Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 115 ISSN 0258-2279 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk rol aangesien hy moet toesien dat ’n teks gegenereer word wat die bedoeling van die teksprodusent oordra. Dit wat die effektiewe oordrag van ’n boodskap belemmer, moet uitgewys en gekorrigeer word. Dit is belangrik dat die onderwyser of dosent die intensie van die teks- produsent sal snap en waar T2-sprekers soms in gebreke bly om die boodskap doeltreffend te formuleer, moet die onderwyser of dosent die leerder hiermee behulpsaam wees. Bylaag 1 is ’n voorbeeld waar die teksprodusent nie daarin geslaag het om sy boodskap effektief oor te dra nie as gevolg van oneffektiewe taalgebruik, byvoorbeeld onverstaanbare, onsamehangende sinne, soos, onder andere, die sin aan die einde van die eerste paragraaf, naamlik: Dit was heerlik swaar vir my om my toekomsplanne te kan voorkom Dit was heerlik swaar vir my om my toekomsplanne te kan voorkom. asook die tweede sin in Paragraaf 2, naamlik: asook die tweede sin in Paragraaf 2, naamlik: asook die tweede sin in Paragraaf 2, naamlik: Hard soos wat dit was, het ek my planne voorkom. Hard soos wat dit was, het ek my planne voorkom. 4.3 Kontekstualiteit Enige stuk taalgebruik ontstaan binne ’n bepaalde konteks en die teks- deelnemers in die bepaalde konteks speel ’n belangrike rol. Daar moet daarmee rekening gehou word dat die teksprodusent ’n T2-spreker is en die onderwyser of dosent moet bedag wees op foutiewe taalgebruik en sinskonstruksies, asook op spelfoute wat kan lei tot die foutiewe oordrag van inligting of die leesproses sodanig kan belemmer dat die leser belangstelling in die teks kan verloor. Binne hierdie gegewe konteks word daar van die onderwyser of dosent verwag om ’n leidende rol te speel ten opsigte van die verbetering van die taalaanbod sowel as die struktuurfoute, deur die leerlinge of studente daarop bedag te maak. Gedeelde agtergrondkennis is van groot belang met die oog op ge- slaagde kommunikasie. Sekere sosiale faktore speel ook in hierdie opsig ’n belangrike rol. Indien die leerders op skool is, moet die leerstof, byvoorbeeld temas vir opstelle, aanpas by hul ouderdom en ervarings- wêreld. Die onderwyser of dosent moet rekening hou met die taal- vaardigheidsvlak van die leerder, wat byvoorbeeld vooraf deur middel van toetse wat vir hierdie doel opgestel is, bepaal is, en dan daarby aanpas. Die sosiale agtergrond van die leerder (byvoorbeeld die tipe gemeenskap waaruit die leerder kom) moet ook in aanmerking geneem word en kan ’n belangrike rol speel wanneer dit kom by kennis aan- gaande bepaalde onderwerpe. In hierdie geval moet nie soseer rekening gehou word met die teksontvanger se situasie nie, maar eerder met dié van die teksprodusent, aangesien dit hier hoofsaaklik gaan om die onderrigsituasie. Die rol van die onderwyser of dosent is om leiding te gee ten opsigte van die verbetering van die taalstruktuur van die teks Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 116 ISSN 0258-2279 Susan Prinsloo sodat die bedoelde boodskap daardeur oorgedra word en die kommuni- kasieproses slaag. sodat die bedoelde boodskap daardeur oorgedra word en die kommuni- kasieproses slaag. 4.4 Informatiwiteit Die onderwyser of dosent sal teksgerig te werk moet gaan en aandag moet skenk aan hoe die leerder die teks konstrueer sodat belangrike inligting van minder belangrike inligting onderskei word en dat die teks sodanig gekonstrueer is dat die verskil in die informasie daardeur oorgedra word. In Bylaag 3 begin Paragraaf 3 met ’n beskrywing van die lig wat só helder was dat die gedaante nie behoorlik waargeneem kon word nie. Dit is belangrike inligting wat reeds vroeër in die teks in Paragraaf 2 die tweede sin ingevoeg moes gewees het. By die uitlig van belangrike inligting speel kennis aangaande sekere sintaktiese strategieë wat vir dié doel aangewend kan word, byvoorbeeld plasing, splitsing, beklemtoningsadjunkte, ensovoorts (vgl. Ponelis, 1979:537-559) ’n be- langrike rol. Die effek van hierdie strategieë op ’n taalaanbod kan aan die leerders uitgewys word. In Bylaag 3, Paragraaf 1 is in die tweede sin van die normale stelsinvolgorde afgewyk en die sin begin met ’n adjunk van tyd, naamlik daardie dag waardeur klem geplaas word op die tyd toe die nagmerriegebeurtenis plaasgevind het. Nuwe inligting moet op so ’n wyse aangebied word dat dit help om die hoorder se aandag te behou. Die inligting in die teks moet sodanig georden wees dat die inhoud die bedoeling van die produsent weergee. Belangrike of nuwe inligting moet sodanig aangebied word dat dit uitstaan en onmiddellik onder die aandag van die hoorder sal kom. 4.5 Koherensie Van Tonder (2000:136) wys in hierdie verband byvoorbeeld op die volgende: “Part of the study of coherence centres around how texts are organised in terms of the presentation and development of concepts within the context of the task with which the writer is presented.” In die geval van die navorsing wat hierdie artikel onderlê, moes die studente opstelle skryf oor bepaalde onderwerpe en dit is te wagte dat die “… choice of lexical cohesion items in the introductory and concluding statements of the essays would be influenced by the question to which the essays were a response”. Bylaag 4 is byvoorbeeld ’n respons op die opdrag om ’n opstel te skryf oor ’n baie onaangename gebeurtenis. Die opskrif is “’n Nagmerriegebeurtenis” en hierdie leksikale items word in die openingsin, asook in die slotsin herhaal, waardeur koherensie in die hand gewerk word. Die onderwyser of dosent sal die nodige leiding aan die studente of leerlinge moet verskaf sodat die leerders ’n verstaanbare teks produseer Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 117 ISSN 0258-2279 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk wat ook ’n sinvolle eenheid vorm. Die teksprodusent se bedoelde betekenis moet op ’n logiese wyse deur middel van die teks oorgedra word. Daar sal byvoorbeeld sorg gedra moet word dat daar ’n deurlopende tema in die skryfwerk is en dat paragraafindeling logies en sinvol opeenvolg. Daar sal gewaak moet word teen sinne wat op onlogiese plekke in die teks geplaas word en die tekseenheid versteur. Sinne wat nie verband hou met die inhoud van die paragraaf nie, lei dikwels by die tekste van T2-sprekers daartoe dat lesers belangstelling verloor as gevolg van ’n onlogiese geheel, soos byvoorbeeld in Bylaag 1, die laaste sin van die eeste paragraaf, die tweede sin van die tweede paragraaf en die eerste sin van die derde paragraaf. By die onderrig van skryfvaardighede aan T2-sprekers is dit baie belangrik dat die onder- wyser of dosent moet toesien dat die leerders in staat is om ’n sinvolle, samehangende teks daar te stel sodat die teksproduseerder die gewensde inligting deur middel van sy teks sal oordra. 4.7 Doeltreffendheid Soos uit die ingeslote tekste blyk, veral Bylaag 1 en 2, word effektiewe kommunikasie bemoeilik deurdat dit baie inspanning van die leser verg om die teks te verstaan. ’n Gebrek aan taalvaardigheid is hiervoor verantwoordelik, soos die talle onlogiese sinskonstruksie in Bylaag 1, byvoorbeeld die derde sin van die eerste paragraaf en die eerste sin van die derde en vierde paragraaf. Spelfoute bemoeilik ook die leesbaarheid van die tekste, byvoorbeeld dranks en dagliks in Bylaag 1 en kis in Bylaag 2. ’n Gebrekkige woordeskat soos die gebruik van preparee in Bylaag 1 kan ook in hierdie verband genoem word. Die ondersoekte tekste het dikwels voorbeelde bevat van wat bestempel kan word as “the sheer oddity of the language” (Kruger, 2000:110), byvoorbeeld: • Bylaag 1: “Alles van koopbar.” • Bylaag 2: “Ek was baie teleurgesteld omdat die gesondheidspasie in die Universiteit van die Noorde was vol …” • Bylaag 2: “Ek was baie teleurgesteld omdat die gesondheidspasie in die Universiteit van die Noorde was vol …” • Bylaag 3: “Ek kon nie praat nie, my stem was loos.” Ondoeltreffende taalgebruik in die ondersoekte tekste bemoeilik die lees- proses en gee daartoe aanleiding dat Afrikaanssprekendes belang- stelling in hierdie tekste verloor en dit lei dus tot onsuksesvolle kommunikasie. 4.6 Kohesie Kohesie lewer ’n belangrik bydrae in die totstandbrenging van ’n koherente teks. Aangesien dit by kohesie gaan om die oppervlak- struktuur van ’n teks, speel taalbeheersing ’n belangrike rol. Semantiese verhoudings word in die teks deur middel van leksiko-grammatiese elemente vergestalt. Die betekeniswaarde wat aan woorde geheg word, die plasing van woorde in sintaktiese verband, die wyse waarop sinne onderling verbind word en die plasing van die sinne in die teksgeheel, hou verband met die skepping van ’n oppervlakstruktuur wat die kwaliteit van die kommunikatiewe oordrag beïnvloed. Kennis van die verskillende kohesiemerkers en hul werking sal vir die onderwyser of dosent van groot waarde wees by skryfonderrig en die beoordeling van die tekste van T2-sprekers. In die taalgebruik van T2-sprekers is dit veral ten opsigte van die kohesiemerkers verwysing en konjunksie waar probleme ontstaan. In Afrikaanse tekste wat deur T2-sprekers geskep is, is voor- naamwoordgebruik dikwels foutief as gevolg van ’n gebrekkige kennis van die verwysingsisteem van Afrikaans. As voorbeeld in dié verband geld die gebruik van sy in plaas van haar/hy en konjunksiemerkers, veral dié wat verband hou met tydsvergestalting, wat dikwels foutief gebruik word, byvoorbeeld dan (wat verband hou met ’n tydstip in die toekoms) in plaas van toe (wat verwys na ’n tydstip in die verlede). Kyk byvoor- beeld Bylaag 3 in die tweede en derde sin van Paragraaf 2: “… dan hoor ek …” en “… dan ek skrik …” (vergelyk ook Afdeling 5). Hierdie foute be- moeilik die teks se leesbaarheid en lei daartoe dat foutiewe semantiese skakels ontstaan. Kohesie speel ’n belangrike rol om die korrekte semantiese skakels te vorm in die totstandbrenging van effektiewe, geslaagde kommunikasie. Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 ISSN 0258-2279 118 Susan Prinsloo 4.8 Effektiwiteit Soos uit die voorafgaande bespreking blyk, laat die ondersoekte tekste dikwels nie ’n goeie indruk nie as gevolg van genoemde redes. Dit lei daartoe dat die kommunikasieproses onsuksesvol is. 4.9 Geskiktheid In hierdie verband speel die onderwyser of dosent in T2-onderrig ’n belangrike rol om te verseker dat daar ’n balans is tussen doel- treffendheid en effektiwiteit. Die onderwerpe waaroor teksprodusente moet skryf en hul taalvaardigheidsvlak moet geskik wees vir bepaalde teksproduseerders. Daar moet dus ’n balans wees tussen die vermoëns van die teksproduseerders en die geproduseerde tekste. Deur die standaarde van tekstualiteit nie net by die beoordeling van ’n teks nie, maar veral ook by die totstandkoming van ’n teks in gedagte te hou, kan verseker word dat ’n teks wat sal lei tot effektiewe kom- munikasie, geskep word. Kennis van die beginsels van tekstualiteit verskaf nie net aan die onderwyser of dosent ’n raamwerk van vereistes waaraan ’n effektiewe teks moet voldoen nie, maar is ook ’n hulpmiddel by die bepaling en uitwys van gebreke by die onsuksesvolle teks. Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 119 ISSN 0258-2279 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk 5. Teksanalise Die tekste wat ontleed is (vergelyk Afdeling 1), is geproduseer deur Afrikaans-T2-sprekers wat Afrikaans as hoofvak vir graaddoeleindes aan die Universiteit van die Noorde neem. Daar is reeds genoegsaam aandag geskenk aan die regulerende beginsels in die voorafgaande gedeelte en in hierdie afdeling sal slegs gelet word op aspekte wat verband hou met die konstitutiewe beginsels. Daar is reeds in Afdeling 2.1.1 gewys op die belangrikheid wat kennis aangaande die sisteem van ’n taal inhou vir die teksproduseerder. Kohesie het juis te doen met “die wyse waarop woorde volgens die struktuurpatrone van ’n besondere taal gekombineer word om effektiewe sinne te vorm, wat weer tot die oordrag van effektiewe kommunikasie kan lei” (Carstens, 2000:11), dit wil sê kommunikasie waardeur die beoogde inligting wel oorgedra word. In die ondersoekte tekste het gebrekkige sinsformulering veral opgeval, soos in Bylaag 1 en 2. Verder kom foutiewe betekenisskakels ook dikwels voor waardeur die teks inboet aan tekstuele kontinuïteit en verstaanbaarheid (vergelyk Bylaag 1, Paragraaf 1). Verwysing vind plaas waar twee of meer naamwoordelike elemente met mekaar geassosieer word en albei na dieselfde referent verwys. In die tekste is gevind dat die antesedent wat die nuwe inligting bevat meestal eerste genoem word en daarna die anafore, dit wil sê vooruitwerkende anaforiek het meestal voorgekom. In Bylaag 3 kom die antesedent ’n spook in die tweede sin voor, gevolg deur die anafore iets in die derde sin, die skaduwee en hom in die tweede paragraaf en hom, sy, hy, hy, en sy in die derde paragraaf, asook hom in die vierde paragraaf. Hierdie antesedent en anafore verwys almal na dieselfde referent. As gevolg van gebrekkige taalkennis moes die leser soms op grond van eie taalkennis afleidings maak oor die antesedentnaamwoordstukke, byvoorbeeld: Bed kamer in plaas van slaapkamer Stadaanklaer in plaas van staatsaanklaer Dit bring aanvanklike verwarring mee en bemoeilik die leesproses. Persoonlike voornaamwoorde van die derde persoon word meestal as anafore gebruik en daar is gevind dat voornaamwoorde dikwels nie ten opsigte van geslag en getal ooreenstem met die antesedent nie, byvoorbeeld haar in plaas van sy waar verwys word na ’n manlike referent of sy in plaas van haar in geval van vroulike referente. Saam Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 120 ISSN 0258-2279 Susan Prinsloo met die lidwoord ’n word dikwels meervoudsvorme gebruik, byvoorbeeld ’n soorte dinge, ook vorme soos elke dinge. 5. Teksanalise met die lidwoord ’n word dikwels meervoudsvorme gebruik, byvoorbeeld ’n soorte dinge, ook vorme soos elke dinge. Die beginsel waarvolgens daar vir die eerste maal in ’n teks deur middel van die onbepaalde lidwoord as bepaler (determineerder) binne die naamwoordstuk (voortaan NS) na ’n nuwe referent verwys word en daarna deur middel van die bepaalde lidwoord die as determineerder binne of van die NS, word meestal oorboord gegooi, byvoorbeeld: Ek glo nie aan spoke nie maar daardie nag ek glo dat die spook was daar. Die onbepaalde lidwoord ’n word dikwels verkeerdelik saam met nie- telbare selfstandige naamwoorde gebruik, byvoorbeeld: sinvolle semantiese skakeling tussen proposisies tot gevolg nie, soos in die onderstaande sinne. In hierdie verband sê Carstens (1997:272): sinvolle semantiese skakeling tussen proposisies tot gevolg nie, soos in die onderstaande sinne. In hierdie verband sê Carstens (1997:272): As die produseerder die merker(s) so kies dat die aangesprokene nie die nodige mentale verbinding kan maak nie, sal die aange- sprokene belang verloor en kan die bedoelde teks as kommunikasie- gebeurtenis misluk. Dit is veral temporele konjunksiemerkers wat hier ter sprake kom, byvoorbeeld: Bylaag 3: Dan ek skrik my boeglam. Hulle moet ’n tronkstraf kry. Hulle moet ’n tronkstraf kry. Epiteta is in enkele gevalle gebruik. Ten opsigte van epiteta sê Carstens (1997:175): “… hulle [dien] as etikette, dit wil sê as waarnemings of oordele oor die referent gesien vanuit ’n bepaalde hoek (positief of negatief)”. (Vir ’n verdere uiteensetting van epiteta sien Prinsloo & Seshoka, 2000:98-99.) Die gebruik van epiteta (byvoorbeeld snuitertjie), asook afwisselende leksikale naamwoordstukke (byvoorbeeld spook, iets bonatuurliks, wit gedaante, gees) was beperk en het in talle tekste ontbreek. Dit kan waarskynlik toegeskryf word aan ’n gebrekkige woor- deskat. Die kohesiekettings substitusie en ellips lewer ’n uiters beperkte bydrae in die ondersoekte tekste. Ellips kom byvoorbeeld voor in die sin: Ek wou skree maar _____ kon geen woord uit nie. Ek wou skree maar _____ kon geen woord uit nie. Ek wou skree maar Waar ellips voorkom, is dit dikwels eerder die foutiewe weglating van elemente, byvoorbeeld: Die meeste van hulle gebruik hierdie vuurwapens om ander mense dood te skiet en ______ gebruik _____ ook in diefstal. Ten opsigte van konjunksie is gevind dat sommige tekste gekenmerk word deur ’n opvallende gebrek aan konjunksiemerkers sodat daar nie ’n logiese vloei tussen tekssinne ontstaan nie. In hierdie gedeelte word verbande nie tussen gedagtes in sinne gelê nie en ’n duidelike same- hangende eenheid word nie gevorm nie. In ander tekste is gevind dat baie van konjunksiemerkers gebruik gemaak is, maar die konjunksiemerkers wat gebruik is, het nie altyd Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 121 ISSN 0258-2279 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk sinvolle semantiese skakeling tussen proposisies tot gevolg nie, soos in die onderstaande sinne. In hierdie verband sê Carstens (1997:272): Bylaag 3: Dan ek skrik my boeglam. (Dan in ’n opeenvolgende verband wat verwys na ’n tydstip in die toekoms in plaas van toe wat verwys na ’n tydstip in die verlede.) Bylaag 2: Wanneer ek by die Universiteit kom studeer het ek gedink om ’n verpleegster student te wees omdat ek hou baie van gesond- heid. (Wanneer, wat gewoonlik in ’n voorwaardelike verband gebruik word, is hier verkeerdelik gebruik in plaas van toe wat ’n bepaalde tydstip aandui.) Behalwe vir die foutiewe keuse van konjunksiemerkers, is daar ook gevind dat die ondersoekte tekste meestal dui op ’n gebrek aan kennis by die teksproduseerders ten opsigte van aanvaarbare sinsvolgordes by saamgestelde sinne in Afrikaans. Dit is veral die volgorde van sowel neweskikkende as onderskikkende sinne met voegwoorde vooraan, wat foutief is. Dit bemoeilik die leesproses en benadeel die semantiese eenheid van die teks, byvoorbeeld: Ek glo nie aan spoke nie, MAAR daardie nag ek glo DAT die spook was daar. TOT vandag ek glo die spook was hier. Daar is gevind dat leksikale kohesie die dominante bindingsketting in die ondersoekte tekste is en dat hierdie tipe kohesieskakel die meeste in die ondersoekte tekste voorkom. Verskillende tipes leksikale kohesie is aangetref, byvoorbeeld: herhaling van woorde: spook x spook sinonieme: bang, angs, vrees; spook, iets bonatuurliks, ’n wit gedaante, gees, huis, opstal, spookhuis, meronieme: huis, vensters, ruite, geordende reekse: jaar, maand, dae Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 122 ISSN 0258-2279 Susan Prinsloo As gevolg van die belangrike rol wat leksikale kohesie in die totstand- koming van tekste speel, kan hierdie komponent ondersteun word deur die onderrig daarvan. Daardeur kan byvoorbeeld aandag geskenk word aan sinonieme, antonieme, hiponieme, ensovoorts, in teorie wat aan- gevul word deur oefeninge. Wessels (1994:134) wys ook op die verwant- skap wat daar bestaan tussen leksikale kohesie en koherensie in die akademiese skryfwerk van studente. Alhoewel kohesie nie as ’n verpligte element ten opsigte van tekstualiteit gesien word nie, vervul dit ’n belangrike bindingsfunksie in die teks. Ten opsigte van die beginsel koherensie is gevind dat in die ondersoekte tekste van T2-sprekers van Afrikaans, hierdie beginsel dikwels proble- maties is aangesien opeenvolgende sinne in ’n teks nie altyd logies bymekaar inskakel om ’n sinvolle geheel te lewer nie. Vergelyk by- voorbeeld die onderstaande gedeelte uit ’n weergawe oor die verloop van die leerder se Paasvakansie: Vir my eerste naweek het ek gedink aan my skoolwerkies. Hard soos dit was, het ek my planne voorkom. Bylaag 3: Dan ek skrik my boeglam. Selfs het ek nie genoeg tyd om saam met my vriende en familie te kan sit en gesels nie. Waar het ek gekry. Dit was tyd dat ek kan my vriende en my gesinne besoek. Dagliks was ons besig om te prepareer vir die paasfees. Ons was by oom Mike se plek. Daar was ook ’n skou in Malvern skou gronde. Paragraafindelings is dikwels onlogies en daar is soms nie aandag geskenk aan die belangrikheid van ’n deurlopende tema nie. Die teks- eenheid word daardeur benadeel en die logiese vloei van die teks word versteur. Indien hierdie probleem dikwels voorkom, verloor die teks- gebruiker belangstelling (byvoorbeeld by die skryf van ’n opstel of waar vrae wat oor spesifieke onderwerpe handel, soos geskiedenisvrae in opstelvorm beantwoord moet word) en die kommunikasie is nie geslaag nie. 6. Die nut van ’n tekslinguistiese benadering Kennis aangaande die tekslinguistiek bied ’n gesistematiseerde raam- werk waarbinne nie net gebreke in T2-tekste op ’n geordende wyse blootgelê kan word nie, maar dit speel veral ook ’n belangrike rol by die skep van ’n sinvolle, logiese teks. (In hierdie opsig kan ook verwys word na skryfprosesteorieë om skryf te bevorder, maar in hierdie artikel word nie hierop verder ingegaan nie.) Logiese denke word ook bevorder deurdat eenheid in ’n teks beklemtoon word. Die beginsels koherensie en kohesie speel veral ’n belangrike rol. Koherensie beklemtoon same- Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 123 ISSN 0258-2279 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk hang en semantiese eenheid wat die teks meer verstaanbaar vir die ontvanger maak en dus lei tot suksesvolle kommunikasie. Kohesie beklemtoon nie alleen teksbinding nie, maar lewer ’n bydrae deurdat die korrekte woordgebruik in die oppervlakteks beklemtoon word, byvoor- beeld die korrekte gebruik van voornaamwoorde, konjunksiemerkers, ensovoorts. Die regulerende beginsels lewer veral ’n bydrae ten opsigte van die kwaliteit van die geproduseerde teks. Die rol van die teks- deelnemers ten opsigte van die geproduseerde teks word beklemtoon. Teoretiese kennis aangaande die tekslinguistiek vind dus ’n nuttige, sinvolle toepassing in die totstandkoming van geslaagde kommunikasie. Bibliografie Bamberg, B. 1984. Assessing coherence: a reanalysis of essays written for the national assessment of educational progress, 1969-1979. Research in the Teaching of English, 18(3):305-319. g g ( ) Carstens, W.A.M. 1987. De Beaugrande en Dressler (1981) se ‘standaarde van tekstualiteit’. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 5(2):17-32. Carstens, W.A.M. 1993. Die studieterrein van die tekslinguistiek. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 15:1-14. y pp Carstens, W.A.M. 1997. Afrikaanse tekslinguistiek. ’n Inleiding. Pretoria : Van S Carstens, W.A.M. 1997. Afrikaanse tekslinguistiek. ’n Inleiding. Pretoria : Van Schaik. Carstens, W.A.M. 2000. Tekslinguistiek en teksversorging. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 37:4-17. g g Carstens, W.A.M. 2000. Tekslinguistiek en teksversorging. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 37:4-17. Carstens, W.A.M. & Van Schalkwyk, P.L. 1994. Standaarde van tekstualiteit en Breyten Breytenbach se “Die Boenk”. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 22:43-61. pp De Beaugrande, R.A. &. Dressler, W.U. 1981. Introduction to textlinguistics. London : Longman. g Donnelly, C. 1994. Linguistics for writers. Buffalo : SUNY Press. Du Plessis, Hans. 2000. Teksheid: Die kreatiwiteitsgraad van ’n teks as aanduiding van die grense tussen taaldissiplines. Literator, 21(2):133-144. Halliday, M.A.K. & Hasan, R. 1976. Cohesion in English. London : Longman. Hoey, M. 1991. Patterns of lexis in text. London : Oxford University Press. Hubbard, E.H. 1989. Reference cohesion, conjunctive cohesion and relational coherence in student academic writing. Pretoria : Universiteit van Suid-Afrika. (D.Litt. et Phil.-proefskrif.) ( p ) Hubbard, E.H. 1993. Some coherence correlates in expository writing. Suid- Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 15:55-74. Hubbard, E.H. 1994. A process-orientated analysis of reference errors. Suid- Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 22:63-79. Kruger, A. 2000. Lexical cohesion and register variation in translation: The Merchant of Venice in Afrikaans. Pretoria : Universiteit van Suid-Afrika. (D.Litt. et Phil.- proefskrif.) p ) Ponelis, F.A. 1979. Sintaksis. Pretoria : Van Schaik. Ponelis, F.A. 1979. Sintaksis. Pretoria : Van Schaik. .A. 1979. Sintaksis. Pretoria : Van Schai Pretorius, E.J. 1994. A text-linguistic perspective on causality in discourse: toward a taxonomy of causal relations. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 22:81-122. pp Prinsloo, S.M.C. 1994. Kohesiewerking in die spontane mondelinge vertelling in Afrikaans. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 22:149-165. Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 124 ISSN 0258-2279 Susan Prinsloo Prinsloo, S.M.C & Seshoka, M.L. 2000. Verwysing binne ’n kontekstuele raamwerk. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 37:90-107. Van Schalkwyk, P.L. & Carstens, W.A.M. 2000. Paradokse van koherensie. Suid- Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 37:108-132. Van Tonder, S.L. 2000. Kernbegrippe: diskoersanalise onderrig van skryfvaardighede T2-onderrig tekslinguistiek Key concepts: discourse analysis L2-teaching teaching of writing skills text linguistics Key concepts: discourse analysis L2-teaching teaching of writing skills text linguistics Bibliografie Lexical cohesion between an examination question prompt and its answers. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 37:134- 148. Wessels, E.M. 1994. Lexical cohesion and the teaching of academic skills. Suid- Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 22:123-148. Wessels, E.M. 1994. Lexical cohesion and the teaching of academic skills. Suid- Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement 22:123-148. Hoe ek my paasvakansie deurgebring het Die eerste tyd toe ons toe gesluit het by die Universiteit, het ek gedink hoe lekker is die paasvakansie. Ek het gedink van my skoolwerk wat ek het. Dit was heerlik swaar vir my om my toekomsplanne te kan voorkom. Vir my eerste naweek het ek gedink van my skoolwerkies. Hard soos dit was, het ek my planne voorkom. Selfs het ek nie genoeg tyd om saam met my vriende en familie te kan sit en gesels. Waar het ek gekry. Dit was tyd dat ek kan my vriende en my gesinne besoek. Dagliks was ons besig om te prepareer vir die paasfees. Ons was by oom Mike se plek. Daar was ook ’n skou ’n Malvern skou gronde. Lekker soos dit was kan ek nie vergeet. Al die speletjies was daar vir kinders en groot mense. Hulle het alles daar verkoop, ou dinge, nuwe en allersoorte kos en dranks was daar. Alles van koopbar. Ek het ’n verjaarsdag persent vir my vriend gekop. Vroeg was ons by die kerk. Die hele dag was ons by die kerk tot op ses uur toe ons by oom se plek gegaan. Al my vriende was daar. Allersoorte dranks en kos was daar. Ons het die hele nag gesing en dan tot ’n tyd Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 125 ISSN 0258-2279 Tekslinguistiek: van teorie tot praktyk waar elkeen van ons was moeg. Hierdie jaar se paasfees sal ek nooit vergeet want die hele gesinne en vriende was bymekaar. Waarom ek by die Universiteit van die Noorde kom studeer Wanneer ek by die Universiteit kom studeer het ek gedink om ’n ver- pleegster student te wees omdat ek hou baie van gesondheid. My plan was om ’n suster te wees om die siek kinders en volwassenes oppas. Ek het vorige jare by verskillende hospitaals die aansoek doen en hulle my antwoord sê dat al die spasie is vol. Dit is wanneer ek dink om by Universiteit kom studeer. Die ander ding wat ek hierdie universiteit kis in plaas van die anders is dat ek het klein kinders wat ek moet oppas. Hulle is nog nie so groot om hulle-self kan bly. Ek was baie teleursteld omdat die gesondheid spasie in die Universiteit van die Noorde was vol, ek was so deurmekaar omdat ek was nog nie gedink van ander studie. Daar was geen kans wat ek kan doen omdat ek lankal die registreer-geld betaal het, ek moet die ander ding kis. Later hoor ek van die vak “Media Studies” ek was beslis om dit te vat. Ek het later die vak baie geniet en hou van. Ek het na Mevrou Mabale toe gaan om te vra watter ander vakke moes ek kis, sy het eers gevra wat ek wil doen as my hoof vak, en ek sê Media en sy het my gewys watter eens te kis. Hierdie jare, ek beplan om eendag ’n joernalis te wees, ek wil ’n geleerd persoon met mooi huisie, motor en ’n goeie werk hê en ’n goeie salaris kry om my kinders by die hoër skole toe stuur. Ek wil hulle geleerd word omdat hulle kan hulle kinders wel oppas. Ek wil my man help ensovoorts. Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 ’n Nagmerriegebeurtenis Ek het verlede jaar ’n nagmerriegebeurtenis. Daardie dag het ek ’n spook gesin, want dit was ’n skaduwee soos ’n persoon nie ’n gewoonlike mens nie. Iets met groot hande en ’n snaakse helder lig wat nie van die lamp gekom nie. Ek was vas in die slaap toe ek iets hoor wat fluister saggies in my bed kamer, dan hoor ek ’n paar woorde sonder betekenis nie. Daar kom die skaduwee naby my bed en ’n snaakse lig, dan ek skrik my boeglam toe Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 126 ISSN 0258-2279 Susan Prinsloo ek hom sien. Ek gaan onder die komberse in en begin skree. Die kamer was so stil dat niemand kan my help. Die lig was so helder dat ek kon nie hom reg kyk nie. As ek luister na sy woorde, hy gryp my komberse af, ek was baie geskrik. Ek sien groot hande en lank vingers met vuur. Ek hoor my bed gaan kant tot kant. Ek was bang om op te staan ek skree hardop, hy hou my mond toe met sy groot hand met vuur. Ek hoor hom saggies lag. Ek kon nie asemhaal nie, my keel was toe gemaak. Ek weet nie wat het gebeur met my, dan later ek was wakker my bene en hande was so styf. Ek kon nie praat nie, my stem was loos. Dan ek besef om op die bed gestaan. My beddegoed was nie meer op die bed nie maar op die vloer. Daar was nie meer die lig nie, alles was donker. Ek hoor my hart tik soos ’n horlosie. Ek het nie meer geslaap nie tot in die môre. Dit was nie ’n restige slaap wat ek gehad nie. Ek het nie ’n groot hand soos daardie een gesien nie my kamer was verlig met ’n lig wat nie van die lamp gekom het nie, dit was ’n snaakse lig. Dit is hoekom ek sê dit is ’n nagmerriegebeurtenis. Literator 23(2) Aug. 2002:105-127 127 ISSN 0258-2279 128

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/333/302

Afrikaans

Abstract Also spracti Treppie; Language and narrative as wall paper in Marlene van NIekerk's Triomf (or, “it's all in the mind") In Marlene van NIekerk’s Triomf “wall paper"’ becomes a central metaphor for the Idea that language, nan-atlves, Ideologies, religion etc. are lies, because It leads to generalisations. These generalisations deny “reality” and are in Treppie’s words “all in the mind”. Treppie’s efforts to tear down the wall paper could be described in Nietzschean terms as resistance to Apollinian veils (especially the veils of Christian national ideology) in order to expose Dionysian chaos. It is a resistance to any form of generalisation and a distrust of language. In the end Treppie turns to language (poetic language) in order to make sense of life, to lay bare the particular In poetry (literature) an intersubjectivity is discovered which subverts the possibility to deny the specificity of individuals like the Benade’s of Triomf. Also sprach Treppie: Taal en verhaal as muurpapier in Marlene van Niekerk se Triomf (of “It’s all in the mind”) Willie Burger Departement Afrikaans Randse Afrikaanse Universiteit JOHANNESBURG E-pos: [email protected] Willie Burger Departement Afrikaans Randse Afrikaanse Universiteit JOHANNESBURG E-pos: [email protected] 1. Muurpapier O ’ S d Op ’n Saterdagaand staan Treppie en Lambert op die stoep van liulle huis in Triomf en kyk na die huise rondom hulle. Lambert staar in die lioop om meisies te sien wat aantrek vir hulle uitgaanaand, maar Treppie se dat hy vir die muurpapier in hulle kamers kyk: Hy weet nie hoe Treppie so fyn kan sien nie, maar hy sê dit is net boompies en dammetjies en bruggetjies en hasies wat spring op groen grassies en eendjies en goed. Biou bergies in die verte. Dis nou op die muurpapier. Uterator 21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 For fucking crying in a bucl<et, sê hy dan, lioe kan mense hulleself so voorlieg met mure vol mock paradise (851). Also sprach Treppie: taal en verhaal as muurpapier in Marlene van Niekerk se Triomf_____ For fucking crying in a bucl<et, sê hy dan, lioe kan mense hulleself so voorlieg met mure vol mock paradise (851). Treppie is voortdurend in verset teen dit wat iiy “muurpapier” noem. Daar is ’n hele aantal begrippe wat in Triomf met “muurpapier” in verband gebring word (o.a. stories, “perspektiewe”, gediggies en liedjies, koerant- stories, “life support system”, “bubbles”, “white wash”, die naam van die woonbuurt “Triomf, televisieprogramme, “painting sonder einde”, ge- skiedenis en godsdiens). Telkens word met hierdie begrippe verwys na die onvermoë of onwii van mense om die waarheid, die lewe soos dit werklik is, in die oë te kyk. Muurpapier verwys na ’n verontagsaming van die individuele mens of gebeurtenis deur dit onder ’n veralgemening te verdoesel. Die titel van die roman dui op die woonbuurt, Triomf (nou weer Sophia- town). Triomf is so genoem ná die gedwonge verskuiwings van swart mense uit die destydse Sophiatown. Sophiatown is platgestoot en op die puin daarvan is die sub-ekonomiese woonbuurt vir blankes, Triomf, gevestig. Volgens Lambert is daar net “rubble” onder hulle huis (1). Treppie wys op die ironiese betekenis van die naam Triomf: Maar dit kom daarvan, sê hy, as jy ’n plek soos die, vol prefabwiele en aalwyne, vrot van die rubble, ’n naam gee soos Triomf. Dan dink mense mos hulle het licence om vir hulleself te lieg. Maar dis kak daai, want al licence wat tel, is poetic licence (86). Treppie verduidelik dat “poetic license” is om dinge met mekaar te laat rym wat nie met mekaar kan rym nie. 1 Bladsynommers tussen hakies, sonder outeur of datum, verwys na: Van Niekerk, M. 1994. Triomf. Kaapstad : Queillerie. 1. Muurpapier O ’ S d ’n Bietjie later sê hy ook dat niks eintlik rym nie: “Eintlik rym daar niks van die hele wêreld of die sterre nie” (86). Om te rym, om woorde, name aan dinge toe te ken, om die werklikheid te bemiddel deur taal, is eintlik om te lieg. Hierdie uitspraak van Treppie herinner aan Nietzsche se idee dat elke begrip 'n leuen is omdat dit ontstaan uit die gelykstelling van die nie-gelyke {“Jeder Begriff entsteht durch Gleichsetzen des Nicht-Gleichen" - vgl. Megill, 1987:49). Dit is interessant dat die muurpapier-beeld ook deur Martin Versveld gebruik word in sy opstel “Oor patriotisme” (Versveld, 1975:107), Versveld verwerp denkstrukture wat op abstraksies geskoei is: Omtrent hierdie dinge het ek bale by daardie groot pro-Boer G.K. Chesterton geleer. Die filosofie van sy Boergesindheid lê alles In hierdie paar woordjles opgesluit: ‘Tennyson was right about the Uterator 21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 2 Willie Burger flower in the crannied wall, but most people don’t look at the flowers in a wall, but only in a wall-paper. If you generalise them they are dull, but if you see them they are always startling.’ As jy ’n ding generalise, dan sit jy hom onder ’n generaal. (...) Wat dit alles vir my geleer het, is dat die keuse nie tussen liberalisme en nasionalisme lê nie. Dit waartussen jy moet kies, is abstraksie en werklikheid. Dit waartussen jy moet kies, is ’n idee wat met emosionele vooroordele besmet is, en liefde vir werklike dinge en werklike mense. Vir Versveld (soos vir Treppie) is muurpapier dus 'n veralgemening wat 'n mens verhoed om die besondere raak te sien. Liberalisme en nasionalisme is veralgemenings wat ’n ontkenning van die individuele mens is. Triomf is ’n roman waarin veralgemening ten koste van die individuele, die verberging van die individuele onder muurpapier, ten sterkste ondermyn word. Treppie beskou onder andere godsdiens en politiek as veralgemenings wat die individualiteit van die Benades, die arm inwoners van Triomf, ontken. In hierdie bespreking van Triomf wil ek, na aanleiding van die aan- gehaalde sleutelfrase (p. 85-86), die klem laat val op die volgende aspekte: • ’n Ondersoek van die “muurpapier-metafoor”, die idee dat taal, verhale, ideologieë eintlik leuens is aangesien veralgemenings daar- deur ontstaan (“all in the mind”) waardeur die werklikheid ontken word. 1. Muurpapier O ’ S d • ’n Ondersoek van die “muurpapier-metafoor”, die idee dat taal, verhale, ideologieë eintlik leuens is aangesien veralgemenings daar- deur ontstaan (“all in the mind”) waardeur die werklikheid ontken word. • Die wyse waarop Treppie in verset is teen die bedekking van die werklikheid met leuens, en hoedat hy daarop uit is om die muurpapier af te trek en die chaos (die “rubble”) daaragter bloot te lê. • Die wyse waarop Treppie in verset is teen die bedekking van die werklikheid met leuens, en hoedat hy daarop uit is om die muurpapier af te trek en die chaos (die “rubble”) daaragter bloot te lê. • Die w^se waarop die (woord)kuns (“poetic licence”) tog ’n manier is om met die werklikheid om te gaan, aan die hand van Treppie se toevlug tot (poetiese) taal. • Die w^se waarop die (woord)kuns (“poetic licence”) tog ’n manier is om met die werklikheid om te gaan, aan die hand van Treppie se toevlug tot (poetiese) taal. In hierdie bespreking wil ek aandui dat Triomf ten nouste gemoeid is met die twintigste-eeuse taalteorie en uiteindelik onder andere gaan oor die rol van kuns (hier spesifiek die woordkuns) om die wêreld vir ons ’n leefbare plek te maak. Enersyds word, aan die hand van Treppie se idee van muurpapier, uitgebeeld hoedat taal tekort skiet om die werklikheid te medieer; hoedat elke vorm van ideologie en godsdiens eintlik maniere is waarop mense hulleself “voorlieg” met “mock paradise”. Andersyds word getoon hoedat kuns uiteindelik ons enigste greep is op die werklikheid. Uterator21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 lso sprach Treppie: taal en verhaal as muurpapier in Marlene van Niekerk se Triomf__ Binne hierdie verband is die werk van Nietzsche2, veral sy opvatting van die Dionisiese en Apolliniese, verhelderend. Treppie (wat dikwels deur Mol as ’n “dywei” beskryf v\/ord3) kan in ’n sekere sin beskou word as ’n “Dionisiese monster” of Zarathustra (Nietzsche, 1992:26). Nietzsche stel in sy eerste werk, The Birth of Tragedy (1992:1-145), die Dionisiese teenoor die Apolliniese^. Binne die estetika en die kultuur- filosofie dui die terme Appolinies en Dionisies volgens Van Gorp (1984:30) op twee polêre geestestipes, wêreldbeskouings of kunste- naarstipes. ’n Dionisiese instelling (afgelei van die god Dionisus) is een van “roes, extase en bedwelmend zinnelijke beieving. Felle bewogen- heid, expressieve vormgeving en het verlangen naar ontgrenzing creeren”. Nietzsche word dikwels beskou as voorloper van die denke wat oortieersend geword het in die twintigste eeu - vergelyk onder andere Megiil (1987) en Vattimo (1988). Louise Viljoen (1994:54) noem Treppie 'n “soort Mefistofeles’’. In sy latere werk staan die twee nie meer skerp teenoor mekaar nie maar word die Apolliniese as't ware opgeneem binne ’n beskouing van die Dionisiese as die kreatiewe ordening van passie en 'n aangryp van die lewe - lets waarop aan die einde van hierdie bespreking weer teruggekeer sal word aangesien dit ook 'n aspek is wat in verband met Treppie gebring kan word. 2. Muurpapier en die Apolliniese / realisme vs. idealisme “Muurpapier”, in die sin waarin Treppie die term in Tr/omf gebruik, hou verband met die Apolliniese houding van sluiers wat oor die werklikheid getrek word, met die gevolglike beperking van die mens se ervaring van die lews. Deur veralgemenings (in Versveld se terminologie) word die individuele werklikheid ontken. Hierdie veralgemenings, muurpapier, is die leuens wat voorgehou word om mense te manipuleer, om hulls die werklikheid anders te laat ervaar as wat dit in der waarheid is. Muurpapier is misleiding, die verdoeseling van die realiteit, ’n realiteit wat, in Treppie se woorde, “’n pokput” is (359). In Triomf is daar ’n skerp teenstelling tussen die muurpapier, die idealisme, dit wat “all in the mind” is (en wat in verband gebring kan word met Nietzsche se beeld van die Appolliniese) aan die een kant, en die realisme, “die suiwer onverdunde en ewige waarheid sonder woorde” (322) aan die ander kant. Ook in die aanhaling uit Versveld se opstel (hierbo) lê die keuse tussen abstraksie en werklikheid. Weens die beperkte ruimte van ’n artikel wys ek as voorbeeld slegs na die Christelike-nasionale ideologie as muurpapier en dan kortliks na ander “soorte” muurpapier. 1. Muurpapier O ’ S d Hierteenoor dui Apollinies (afgelei van die god Apollo) op "een houding waarop rede, begrenzing en evenwicht hun stempel drukken”. In sy studie van die tragedie (The Birth of Tragedy) gaan Nietzsche (1992:33) uit van die idee dat die ontwikkeling van kuns ten nouste verbonde is aan die Apollinies-Dionisiese dualiteit. In hierdie werk redeneer Nietzsche dat die ou Grieke ’n Apolliniese beskawing gehad het wat hulle onderskei het van die “barbare” rondom hulle. Die barbare rondom hulle het “dionisies” geleef. Vir die Grieke het die Apolliniese die Dionisiese getemper. Die barbare bly barbare omdat die Dionisiese onbeperk voortgaan. In die Griekse beskawing word die Dionisiese deur die Appolliniese aangewend - die impulse van Dionisus word gebruik, getransformeer om ’n bestanddeel van kultuur te word eerder as 'n uitdrukking van natuur. Apollo beskerm dus die Grieke teen barbaarsheid - maar dit beteken dat die Grieke in ’n illusie geleef het - dat alle kultuur op illusie gegrond is. Apollo beskerm ons dus met illusies teen die harde realiteit van bestaan. Dit wat Treppie “muurpapier” noem, kan dus in verband gebring word met die Apolliniese, die versluiering van die skrikwekkende werklikheid. Die werklikheid, wat voortdurend deur allerhande vorms van muurpapier bedek word, impliseer vir Treppie dat ons bestaan eintlik sinloos is: Uterator21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 Willie Burger “Asem in, asem uit, eet, kak, eet, kak, tjorts, weg! Niemand het daarvoor gevra nie” (358). 3. Christelik-nasionale muurpapier Ná sy pa hom geslaan het, kon Treppie nooit weer “God van Jakob” en “Afrikaners landgenote” sing nie, want “dit was nou muurpapier daardie” (300). Sowel godsdiens as (Afrikaner-)nasionalisme is dus vir Treppie muurpapier. Die verwysing na juis ’n gesang en ’n volksliedjie hier in een asem, dui op die Christelik-nasionale ideologie wat vir Treppie bloot muurpapier is. Die Christelik-nasionale is ’n vorm van ’n Apolliniese sluier oor die werklikheid, ’n sluier wat mense blind maak vir die realiteit. Hierdie “-isme” is ’n veralgemening, 'n keuse vir ’n abstraksie, ’n idee bo die werklikheid. 3.1 Godsdiens Dit is nie bloot godsdiens in die sin van die Christelik-nasionale ver- bintenis wat deur Treppie as muurpapier beskou word nie. Treppie verset hom ten sterkste teen godsdiens omdat dit voortdurend oordele uitspreek en beloftes maak wat nie waar word nie, wat nie verband hou met die werklikheid nie. Hy merk byvoorbeeld op dat ’n Kersfeesboom Literator 21(1) April 2000:1-20 5 ISSN 0258-2279 Also sprach Treppie: taalen verhaal as muurpapier in Marlene van Niekerk se Triomf_ (weer ’n simbool, muurpapier) misleidend is, omdat dit nie na 'n “electri­ cal trick” is wat mense soek nie, maar na Jesus (254). Ook die vergifnis van sonde wat deur godsdienste verkondig word, beskou Treppie as muurpapier, as iets wat die kerke verkoop. Die kerk is vir hom “’n tak van Morkels. Vergifnis op ’n special. Halleluja, prys die Heer. One payment down, elke kollekte” (364). Treppie stel vergifnis inderdaad gelyk aan muurpapier (363). Vergifnis bied geen verbetering in die hier en nou van die iewe nie. Hy vergelyk vergifnis met 'n motreën na dertig jaar se droogte. Die motreën laat almal beter voel maar het nie regtig 'n effek op die droogtetoestand nie (363-364). Treppie se verset teen godsdiens as muurpapier, as versluiering van die werklikheid, vind ook neerslag in sy travesterende beskouing van die “yskasboek” as die familiebybel (315). Treppie se travestie van kat- kisasie en belydenis van geloof dien om verder te bevestig dat gods­ diens met die metafisiese gerigtheid daarvan net woorde is - muurpapier en versiering, valse hoop. Op dieselfde manier wat kennis van die yskasboek die hoop op verlossing uit hulle armoedige, ellendige bestaan gebied het (hulle sou ryk word deur yskaste te herstel), bied godsdiens ook ’n hoop, om die hemel te bereik. Die Benades se hoop om in Triomf ’n “hemel op aarde” te vind, beskaam - is muurpapier. Die hoop wat godsdiens bied, is eintlik hopeloos, juis omdat dit nie rekening hou met die werklikheid nie maar gerig is op ’n hiernamaals. Deurgaans in die roman blyk dat godsdienstige beloftes nie die lewe (die hier en nou) vir mense beter maak nie. Alles bly maar net soos dit is. Woorde is leuens - dié van die politiek en dié van die godsdiens. Uiteraard reeds 'n verwysing na godsdiens: Jesus se bergpredikasie in Matteus 5-7. 3.1 Godsdiens Die NP’s en Jehovas se gereelde besoeke bevestig dat godsdiens en politiek beloftes van hoop bring, beloftes van Triomf en Hemel bring, maar die hoop word (nie alleen deur Treppie se konfrontasies met die NP’s en die Jehovas nie maar ook deur die romangebeure) blootgelê as “muurpapier”, “all in the mind”. Die godsdiens bring ook moraliteit ter sprake. Tydens die “berg- predikasies”5 word Treppie deur Pop gekonfronteer met die vraag wat mens behoortXe doen (359): (...) as daar nou een woord is wat jy nie voor Treppie moat sê nie, is dit ‘behoort’". Nou, toe’s dit of hy terpentyn op sy stert gekry het. ‘Behoort,’ sê hy, 'behoort se moer! As jy doodgaan, gaan jy dood, punt, uit. Maar jy skuld niemand nikse gebehoort nie. Want jy't dit nie Uterator21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 _ Willie Burger bestel nie, nie om gebore te word nie en ok nie om jou lewe lank te lewe in hierie pokput nie.’ bestel nie, nie om gebore te word nie en ok nie om jou lewe lank te lewe in hierie pokput nie.’ Hiermee word Treppie se verset teen enige metafisiese beloftes (nnuurpapier) bale duidelik. In hlerdie lewe, die "pokput”, kan daar nie sprake wees van ’n moraliteit wat bepaal word deur ’n metafisiese maatstaf van buite hierdie wêreld nie. Dit is waarom Treppie ook vir Mol en Pop dwing om na die letsels op sy lyf te kyk - hy bevestig daarmee sy verankerdheid in die liggaamlike belewenis, die hier en nou as vertrek- punt, eerder as in ’n veralgemenende abstraksie. Sy letsels en pyn is nie muurpapier nie. Treppie se verset teen die sluier van ’n godsdiens, of van 'n moraliteit en ’n verantwoordelikheid wat bepaal word deur ’n hiernamaals, staan ook in ’n nou verband met Nietzsche se werk. The Birth of Tragedy is, volgens Nietzsche self (in die voorwoord wat hy dertien jaar later vir die heruitgawe geskryf het), ’n filosofie wat dit waag om moraliteit te beperk tot die domein van fenomene, met ander woorde ’n moraliteit wat nie berus op 'n maatstaf van buite hierdie wêreld nie. 3.1 Godsdiens Vir Nietzsche behoort moraliteit egter nie net tot die domein van fenomene nie, maar The Birth of Tragedy is ook ’n ondersoek na moraliteit as misleiding en bedrog: (...) a philosophy that dares to move, to demote morality to the realm of appearance - and not merely among 'appearances’ or pheno­ mena (in the sense assigned to these words by Idealistic philosophers), but among ‘deceptions’, as semblance, delusion, en’or, interpretation, contrivance, art (Nietzsche, 1992:22-23). Hierdie aanvaarding van ’n antimorele houding staan direk teenoor die Christelike leer. Die Christelike leer gaan uit van ’n moraliteit wat reeds voor die skepping bestaan. Volgens Nietzsche het die Christelike leer absolute standaarde wat kuns beoordeel, relegeer en ignoreer. Volgens so ’n redenasie is die ganse lewe gebaseer op misleiding, voorstelle en perspektiewe. Hierdie lewe word afgewys ten gunste van ’n ander, beter lewe. Dit lei tot die afwysing van genot en passie en tot vrees vir skoonheid en sensualititeit. Die “ander lewe” word die maatstaf vir hierdie lewe en lei gevolglik tot haat van hierdie lewe. Vir Nietzsche is die erkenning van slegs “morele waardes” soos deur die Christelike leer toegepas, die gevaarlikste “wil tot ondergang”. Dit lei tot ’n verarming van die huidige lewe: For confronted with morality (especially Christian, or unconditional, morality), life must continually and inevitably be in the wrong, be­ cause life is something essentially amoral - and eventually, crushed by the weight of contempt and the eternal No, life musf then be felt to be unworthy of desire and altogether worthless (Nietzsche, 1992:23). Literator 21(1) April 2000:1-20 7 ISSN 0258-2279 Also sprach Treppie: tea/ en vertiaal as muurpapierin Marlene van Niekerk se Triomf___ Also sprach Treppie: tea/ en vertiaal as muurpapierin Marlene van Niekerk se Triomf__ Also sprach Treppie: tea/ en vertiaal as muurpapierin Marlene van Niekerk se Triomf_ Moraliteit (gegrond op ’n “ander” wêreld) is dus ’n wil tot die ignorering van die lewe, ’n beginsel van agteruitgang. Daarom is moraliteit so gevaarlil< vir Nietzsche. Treppie wys ook moraliteit - veral die Christelike moraliteit - voortdurend af. Treppie stel nie belang in die woorde “goed en sleg” nie. Hy sê “dinge is soos hulle is en klaar” (56). Hy sê sells dat die hemel ’n plek is waar hy nie wil wees nie - dit sal immers ’n plek sonder enige kuns wees, sonder enige kans om met woorde te speel. 3.2 Politieke retoriek (en geskiedenis) as muurpapier 3.2 Politieke retoriek (en geskiedenis) as muurpapier Treppie leer nie net af om “God van Jakob” te sing nie, maar ook om “Afrikaners landgenote” te sing, ’n Verheerliking van die Afrikaner- geskiedenis en die opsweping van gemoedere deur “geborduurde” politieke retoriek, is vir Treppie muurpapier. Dit was gedurende die 1938- ossewatrek dat hulle “God van Jakob” en “Afrikaners landgenote” “so aanmekaar moes sing in die skole” (300). Treppie sê dat dit nie sy “scene daai” was nie: “Dit was nou vir jou muurpapier daai if you ever wanted interior decoration” (300). Treppie het ook nie deelgeneem aan die feesvierings soos die res van sy familie nie. Hy was skaars tien jaar oud maar het toe al besef dat dit alles “muurpapier” is. Oor die res van sy familie sê hy: “Een vir een fok hulle mos soos skape agter die vuur in die wolk aan. En in sy familie kom dit al van vér af, die fokken hans houding” (300). Treppie sê dat hy die dag met die Ossewatrek geleer het: ... jy kan van enige fokken ding ‘simbolies’ maak as jy wil, vanaf ’n piepot tot 'n posbus. En dit hang net af of jy genoeg mag het, dan kan jy nog ’n verkiesing ok wen met 'n simboliese piepot. Of ’n hose­ pipe op ’n kruiwa of bobbejaanspanner. It’s all in the mind (301). Treppie is sinies oor die idee van 'n simboliese trek, maar brei hierdie sinisme ook uit na alles wat in die Afrikanergeskiedenis opgeneem is: “Mense moenie met daai tipe kak by hom kom nie. Met Jopie Fourie en Racheltjie de Beer en Johanna van der Merwe nie” (301). Die manier waarop Treppie die republiekwording in 1961 benader, getuig ook van sy wantroue in enige politieke bestel (44-45). Hy spot vir Pop en Mol omdat hulle die verkoop van blomme met Republiekdag sien as “’n saak”. Treppie verwys telkens neerhalend na Pop of Mol (soos Oupop voor hulle) se geloof in die Nasionale Party of optrede van die regering. Hy sê vir Lambert dat die twee lede van die NP wat hulle gereeld kom besoek, nie beter is “as huisagente wat agter kommissie aan is” nie (288-289). Vir Treppie is dit duidelik dat al die politieke retoriek misleidend is en hy neem vir Pop en Mol kwalik daarvoor dat hulle in 1948 “geval het, hook line and sinker, vir Malan se storie. 3.1 Godsdiens Triomf \s daarom veel meer as bloot 'n afwysing van apartheid. Eintlik is die afwysing van apartheid, die effek van apartheid wat hier gedemon- streer word, ’n illustrasie van wat gebeur as daar nie meer kuns is nie - as die moraliteit in ’n absolute verander sodat dit nie meer moontlik is om aan ander moontlike wêrelde te dink nie. Die skrikwekkende teenoor- gestelde van kuns word dan waar - muurpapier. Muurpapier impliseer meer as bloot die toeplak van die werklikheid - dit is ’n vernietiging van die oorspronklike denke, van die vermoe om ander perspektiewe te he. Muurpapier lei tot die skrikwekkende enkele afwysing van die lewe, afwysing van die kreatiewe antwoord op ons bestaan. Muurpapier is (soos die Christelike moraliteit vir Nietzsche is) die begin van die einde, 'n wil om die lewe te negeer: “a secret instinct of annihilation, a principle of decay, diminution, and slander - the beginning of the end (...) Hence the danger of dangers?” (23). Vir Nietzsche (1992:24) is die Dionisiese ’n gerigtheid teen moraliteit. Nietzsche beskou sy verset teen moraliteit as ’n instink wat aan die kant van die lewe staan - wat ’n waarde in die lewe ontdek. It was against morality that my instinct turned with this questionable book (The Birth of Tragedy - WDB), long ago; It was an Instinct that aligned itself with life and that discovered for itself a fundamentally opposite doctrine and valuation of life - purely artistic and anti- Christian. What to call it? (...) I called it the Dionysian. In Triomf word die gevolge van 'n geloof in die moraliteit van 'n “ander wêreld”, wat ’n miskenning van hierdie wêreld is, blootgelê. Mense wat geloof het in een of ander saak wat met woorde “uitgeborduur” is, sal enigiets vir dié saak doen, redeneer Treppie. Wanneer Lambert luister na ’n goed uitgeborduurde saak, w/s Treppie op die effek van hierdie “geloof in woorde: “... hy (Lambert) sal nou fokken ladybirds vreet as jy dit vir hom sê” (316). Uterator21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 _ Willie Burger 4. Stories, drome, advertensies, televisie ... Mol vertel graag stories om beter te voel, soos haar goeie herinneringe aan die verkoop van rose (40). Die verkoop van die blomme was eintlik net om weg te kom van al die sleg van haar bestaan (42/43). Sy verkies om nie aan die slegte sy te dink nie. Sy ontsnap dus van die realiteit deur haar positiewe herinnehnge, deur ook vas te hou aan drome oor byvoorbeeld die hemel. Pop help om haar drome te onderhou. Hy onthou byvoorbeeld Mol se verjaarsdag en gaan koop vir haar ’n roosboom as geskenk (302). Wanneer Treppie vir Mol sê hulle moet Newer die roosboom nêrens plant nie aangesien dit in elk geval sal doodgaan, begin Mol huil. Treppie vertel haar dan van hemelse roosbome wat verskillende kleure rose dra en al hoe beter groei hoe meer “hemelse hondepie” hulle kry: “Een aanmekaar nimmereindigende storie embroi­ der hy vir haar”, hy “spin [...] vir haar ’n klomp kak” (303). Deur hierdie (onwaar) stories te vertel, troos Treppie vir Mol. Treppie weet dat hierdie stories leuens is maar dat dit vir haar troos bring. Die TV-advertensies is ook vir Mol ’n droom van ’n wêreld waar sy alleen op haar eie bed kan slaap, sonder dat iemand met haar lol, 'n voorreg wat sy nooit in haar lewe gesmaak het nie (165). Hierdie drome en stories is leuens, muurpapier waardeur die werklikheid verdoesel word. Lambert sien homself soos ’n karakter in films. Mol moet vir hom “stories” vertel van die cowboys en daarop improviseer ten einde sy bloed- skandige seks met haar te laat anders lyk. Ook sy verwagting van die meisie wat hulle vir hom bring, word geraak deur sy idees van wat in die “movies” aangaan; 'n movie waarin hy “die unknown hero” is (371). Lambert droom van sy “mermaid” wat nie sal wees soos die almanak- meisies nie. Dit is vir haar wat hy alles “opfix”. Dit is ’n droom wat sy bestaan rig maar dan word dié lugborrel geprik. Lambert droom om ’n “ordentlike huis” van die plek te maak - “met lampshades” (352). Hy glo in sy drome dat wanneer hy die “girl” kry, alles sal regkom. Sy hoop is gevestig op ’n droommeisie - al werk die droom nie so goed uit nie, want die meermin se verf dop voortdurend af en sy ma vertel nie die stories reg na sy sin nie. 3.2 Politieke retoriek (en geskiedenis) as muurpapier Wéér ’n Groot Trek-storie” (306). Die “nuwe” van die Nasionale Party is vir Treppie “dieselfde gemors, gerecycle onder ’n ander naam. Maar die gemors self is ’n brandless substance” (307). Steeds val die klem op die “name” wat aan dinge gegee word en wat, volgens Treppie, ’n “brandless substance” is, met ander woorde ’n werklikheid wat nie ’n naam het nie, wat nie deur woorde teenwoordig gestel word nie maar wat bedek word, versluier word deur die veralgemenende name wat daaraan gegee word. Wanneer Treppie die “mathematics of history gekliek” het (307), besef hy ook dat alles wat die politici se, bloot name is wat lieg: “Die hele wêreld Uterator21(1) April2000:1-20 9 ISSN 0258-2279 so sprach Treppie: taalen vemaal as muurpapier in Marlene van Niekerk se Triomf is net name en niks is wat dit is nie en alles is wat dit nié is nie, it’s all in the mind! En die mind is 'n bottomless pit” (309). Treppie besef dat die regering nog nooit iets daadwerkliks gedoen het om hulle posisie te laat verbeter nie, maar dat die Naslonale Party nietemin probeer om hulle stemme te werf. Al die retoriek oor die Afrikanergeskiedenis, die op- sweping van emosles deur simboliek (om uiteindelik stemme te werf) is vir Treppie bloot muurpapier, ’n Apolliniese siuier oor die werkllkheid. 4. Stories, drome, advertensies, televisie ... Uiteindelik kan hy egter nie met die meisie (reg)kom nie. Die leuens van dinge wat nie werklik is nie, word ook geillustreer Uterator 21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 10 _ Willie Burger deur die bubbles wat Lambert se Fuchs maak. In die weerkaatsings van hierdie “bubbles”, lyk sy hele kamer anders - selfs die lendelam, vuil bed lyk soos ’n “lovenesf. Dan bars die “bubble” van sy drome en daar is niks daarvan oor nie (339). Uit hierdie insident blyk ook die misleiding van drome en stories w/at vertel wrord - dat verhale en drome ook eintlik muurpapier is. 4.2 Rympies, koerantlees, woorde Treppie is voortdurend besig om rympies te maak, te verdraai en met woorde te speel. Lambert noem Treppie immers met trots 'n “poet”. Treppie se beskouing van woorde herinner aan Derrida se radikalisering van die Saussureaanse idee dat woorde slegs na woorde verwys, slegs in terme van woorde beskryf kan word en voortdurend finale betekenis uitstel: Dis sy fokken end, die alewige geneuk met woorde. In hierdie land het elke ding mos 'n naam wat eintlik ’n ander ding se naam is. Pik Botha, VIeis Visagie, Slang van Zyl, Brood van Heerden. En vat nou maar húlle name. Pop het wragtag nooit enige pop in hom gehad nie. En Mol kan traai soos sy wil, maar sy sal nooit ’n hopie geskop kry nie. (...) Lambertus Benade, klink na ’n ambassadeur of iets met ’n ruiker in sy knoopsgat, maar almal kan sien dis meer as 'n misnomer, dis 'n fokken mlsgebóórte. Sy eie naam is ’n totale fokop. (...) waar moet dit eindig? Die hele wêreld is net name en niks is wat dit is nie en alles is wat dit nié is nie, it’s all in the mind (308-309). Wanneer Treppie op die toilet sit en koerantlees, besef hy dat die mens deur ’n stortvloed van niksseggende woorde mislei word: Wanneer Treppie op die toilet sit en koerantlees, besef hy dat die mens deur ’n stortvloed van niksseggende woorde mislei word: Legio soos die varke van Gadara is die name van goed, en hulle moer by die troppe aanmekaar bo-op mekaar af in daai put. ’n Losgemaal in die dieptes. Nie die asem werd wat hulle mee gesê word nie. never maaind die papier waarop hulle geskryf is! (309). Legio soos die varke van Gadara is die name van goed, en hulle moer by die troppe aanmekaar bo-op mekaar af in daai put. ’n Losgemaal in die dieptes. Nie die asem werd wat hulle mee gesê word nie. never maaind die papier waarop hulle geskryf is! (309). Treppie gooi al die koerante teen die plafon in ’n daad van magteloos- heid teen die stroom van nuttelose woorde, Wanneer hy die koerante opskeur, “woordconfetti” daarvan maak (310), lei dit daartoe dat sy maag werk. Also sprach Treppie: taal en verhaal as muurpapier in Martene van NiekerU se Triomf__ Also sprach Treppie: taal en verhaal as muurpapier in Martene van NiekerU se Triomf__ Nie muurpapier dié nie. Ok nie 'n tabernakel nie. Net die blues van Marthastraat 127. Fine print van fokol. Droesem van Triomf! (306). Om die huis af te wit, is dus dieselfde as om ’n nuwe dorp op Sophia- town se “rubble” te bou en dit dan Triomf te noem. Dit is ’n leuen. 4.1 Perspektiev/e Die grootste stuk muurpapier in die lewe van die Benades is die leuen wat hulle voorhou, naamlik dat hulle 'n gesin is. Hierdie leuen noem Treppie hulle “perspektief’. Die perspektief wat hulle vir Lambert gee oor wie sy ouers werklik sou wees, hoe die familiebande in mekaar steek, is ’n leuen waarin hulle self naderhand op 'n manier glo. Dit is volledig uitgewerk en ingeoefen met selfs ’n toespraak wat Treppie op die troue sou gelewer het (163). (Dit kan ook allegories geinterpreteer word as die land se geskiedenis wat deur die ouer generasies aan 'n jonger een voorgehou (en ingeoefen) word maar wat onwaar is.) Die onthulling van hierdie “perspektief as muurpapier, as bedekking van die waarheid van die gesinsamestelling, lei tot die katastrofale slot van die roman. Wanneer die Apolliniese sluier vir ’n oomblik gelig word en Lambert gekonfronteer word met die werklikheid, is hierdie realiteit vir hom te angswekkend om te hanteer en hy reageer soos hy altyd reageer wanneer hy gekonfronteer word met die (vir hom) onverstaanbare: hy gebruik geweld om alles te probeer regsien en vererger die situasie in die proses. Lambert maak ook die “painting sonder einde” waarin al sy drome saamgevat word. Die skildenwerk is teen die muur en kan daarom ook as ’n vorm van muurpapier beskou word. Wanneer dinge nie uitwerk soos hy dit in die muurskildery gevisualiseer het nie, skiet hy die pleister van die muur af. Uiteindelik is die wit waarmee hulle huis geverf word ook in der waarheid muurpapier. Die werklikheid word deur die verf bedek, maar eintlik verander dit niks aan hulle situasie nie. Treppie dink aan die herstelwerk van die huis: Met 'n face-lift gaan daar tog altyd iets verlore, en wat kan hulle tog nou verloor in any case? Nou nie wat jy museum pieces sal noem nie, net collected works of wear and tear. Die bietjie baggage van die Groot Trek van die Benades, vuil gevat, swart gebrand, gekoek, taai, blink gesit, gekraak, uitgeton-ing. Mot en roes met hondehare oor alles. Uterator21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 11 4.2 Rympies, koerantlees, woorde Die vernietiging van die woorde lei tot dit wat hy graag realiteit noem, die een woord wat “all side same side" is, “kak”; “die maan is ’n naam, lag is gal, our lord is ’n drol, net kak is all side same side” (273). Teenoor die woordimperialisme van die idealisme staan die inkarnasie in die vorm van Treppie se hardlywigheid. 'n Mens is juis liggaamlik en daarin is die primêre belewing van die werklikheid geleë. Dit blyk duidelik dat dit onmoontlik is om te ontsnap van hierdie realiteit waaraan hulle uitgelewer is: “Anything you say, Triomf of Doris Day, ons is hier om te blyl” (273). Dit is swaartekrag wat hulle in Triomf vashou en daar is nie uitkomkans nie (119). Utemtor 21(1) April 2000:1-20 12 ISSN 0258-2279 _ Willie Burger 5. Verset teen muurpapier Treppie is ten sterkste in verset teen “muurpapier. Hy beskou dit as sy taak om almal voortdurend daaraan te herinner dat hulle beskouinp veralgemenings is wat nie verband hou met die individuele ervaring nie. Die waarheid is dat die lewe “kak” is. Vir Treppie is die manier lioe dinge bloot is, van belang. Die manier waarop die dinge beskryf word, is “all in the mind”: Cloud Nine is die woik se naam waarop hy sy hele lewe a! wil gewees het, maar hy’t geleer (...) hy't geleer it’s all in the mind, die ins an outs van dinge, dit hang net af watter name jy dinge gee (173). Cloud Nine is die woik se naam waarop hy sy hele lewe a! wil gewees het, maar hy’t geleer (...) hy't geleer it’s all in the mind, die ins an outs van dinge, dit hang net af watter name jy dinge gee (173). Die verset teen muurpapier is ’n verset teen die veralgemening, die masker van die Apolliniese. In Nietzscheaanse terme is hierdie verset geleë in die moment wanneer Dionisus die sluier van Apollo wegtrek. Die aftrek van die muurpapier is dus die ontmaskering van die Apolliniese as blote sluier. ’n Belangrike insident in hierdie verband is wanneer Treppie sy hemp opiig en vir Pop en Mol dwing om na die letsels te kyk (361). Dit is die realiteit geanker in die persoonlike ervaring. Geen verhaal kan dit beter maak, anders laat lyk, of wegneem nie. Dit sal ’n ontkenning van die pyn en werklikheid van die lewe wees. Dit is nie ’n werklikheid waarvoor mens kan wegkruip of kan terugdeins nie. Die “shame” van Mol (woorde) help nie. Also sprach Treppie: taal en vemaal as muurpapier in Marlene van Niekerk se Triomf Treppie begin om geheime, leuens wat oor jare opgebou is, te ont- masker - dit breel< Lambert se wêreld en hulle kyl< na mekaar oor “’n vioer vol stukkende Coke-bottels tussen hulle” (60). Treppie probeer om die “perspektief te “bebogger” (407). Hy besef dat die waarheid moet uitkom - dat Lambert die hele storie moet hoor sodat daar 'n einde aan die muurpapier kan kom. Wat Treppie aan die gang hou, is om hulle almal se gevoelens (met die hulp van Lambert) bloot te lê sodat hy “hulle kan sien vir wat hulle is” (108). Treppie is op soek na ’n ongemedieerde werklikheid, om te sien soos dinge werklik is. Hy wil van die Apolliniese sluier ontslae raak, die muurpapier aftrek en die individue, elke Benade, raaksien, nie veralge- menings nie. Uiteindelik is dit ook wat met die leser gebeur. Die leser leer nie armblankes in Triomf ken nie, maar vir Treppie, Pop, Mol en Lambert. 5.1 Aftrek van muurpapier Volgens Lambert het Treppie 'n liedjie wat hy altyd sing as “hy wil he mense moet hulle oë oopmaak” (438). Vir Treppie is dit van die aller- grootste belang dat mense “hulle oë moet oopmaak”, dat die werklikheid, die (liggaamlike) lewe van pyn en lyding, die hier en nou, bepalend moet wees vir handeling en nie een of ander metafisiese troos nie. Hy wil die wêreld probeer sien soos dit is, nie toelaat dat woorde soos muurpapier die werklikheid bedek nie. Daarom voer hy ook uiteindelik aan dat hy moeg is vir die “geheim”, die “perspektief op/van die gesin. Hy beskr^ hierdie perspektief as ’n “life support system” (423) en “’n life support system” is 'n “leuen teen die waarheid van die dood en dit red jou nie uit jou definitiewe einde nie” (423). Muurpapier bied geen verlossing uit die werklikheid van ons lewens nie. Dit is nie die moeite werd om in die aangesig van die dood enigiets te ontken en te gryp na “life support systems” nie. Die hele skepping is “’n automatic cycle en ’n closed circuit, perpetual motion" (400). Uterator21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 13 Also sprach Treppie: taal en vemaal as muurpapier in Marlene van Niekerk se Triomf__ 5.2 Teenstrydigheid in Treppie se verset Dit word 'n demonstrasie daarvan dat elkeen net sien wat in sy/haar eie denke is, “it’s all in the mind”. Vir Lambert staan daar byvoorbeeld “fokol” (329). Op pad huis toe van die stad af, besef Treppie dat hy ook iets nodig het om homself met die “aandster in lyn te kry” (106). Hy erken dus dat ’n visie nodig is, hy het ook behoefte aan ’n perspektief, al is daar niks op aarde of in die sterre wat rym nie. Treppie is dus bewus daarvan dat ’n mens wel ’n perspektief (taal / verhaal) nodig het om homself “in lyn te kry”. 'n Mens is in daardie sin afhanklik van die Apolliniese. Dit is egter noodsaaklik om voortdurend daarvan bewus te wees dat so ’n perspek­ tief, verhaal of storie, nie die werklikheid is nie. Taal veralgemeen, dit bring nie kontak met die reallteit nie. Dit is van tyd tot tyd nodig dat ’n mens weer bewus gemaak moet word van die chaos, van die “kak”, en dat mens moet onthou dat die Apolliniese bloot 'n sluier is. Daarom is Treppie die nar wat mense laat lag en hull, wat vir die Benades “perspektiewe” gee en dit dan weer “pap moer”. Daarom is Treppie ’n Dionisiese “Dywel”. Treppie se erkenning dat ’n “visie” noodsaaklik is, die troos wat Treppie vir Mol bied deur haar te vertel van die hemel, of die troos wat al die Benades vind in die “perspektief op die gesin, kan beskou word as voorbeelde van Treppie se kreatiewe ingrype op die “vormlose”, Dionisiese realiteit. Die probleem met enige van dergelike perspektiewe is vir Treppie daarin geleë dat dit uiteindelik so ernstig opgeneem kan word op 'n rigiede wyse, dat dit alle kreatiwitieit, alle pogings om ’n eie visie op die werklikheid af te dwing, ondermyn. Om hierdie rede laat hy nie toe dat enige van sy gesinslede gemaklik raak met ’n bepaalde visie nie, maar karring hy voortdurend aan hulle om weer “spark” uit hulle te kry (367). Nietzsche stel in “Beyond Good and Evil” (1992:275) dat daar nie werklik “morele fenomene” is nie, maar bloot morele interpretasie van fenomene. Vir Nietzsche moet die keuse tussen goed en kwaad op estetiese grond geneem word en daarom is die vrye kreatiwiteit van die kunstenaar vir Nietzsche belangrik. Die persone wat morele kodes begin, is nie vir hom venwerplik nie. 5.2 Teenstrydigheid in Treppie se verset Ten spyte daarvan dat Treppie homself enersyds rig op die aftrek van muurpapier, lyk dit andersyds of hy ook ’n skepper van muurpapier is. Dit is ’n paradoks wat Treppie self verklaar deur aan te voer dat hy “lieg om waarheidsontwille” (434). Pop se Treppie moes ’n clown geword het “wat lag en huil vir dieselfde ding solat mense nie hulle minds kan opmaak nie. En dis ’n goeie ding want hierie wêreld het nie mense nodig wat hulle minds om elke hoek en draai staan en opmaak oor boggerol nie ...” (319). Dit is wel so dat Treppie telkens nuwe “angles” gee op die werklikheid, dat hy muurpapier skep, maar dan ondergrawe hy telkens weer hierdie perspektiewe. Wanneer Treppie vir Lambert in 'n hoek dryf op die oggend na die nag met die prostituut, besef Mol Treppie “gee vir hulle ‘perspektiewe’ en goed om hulle baste te red, maar dan moer hy dit weer pap en dan lag hy vir hulle” (408). Treppie skep voortdurend narratiewe om moontiikhede uit te druk. Hy skep byvoorbeeid die “perspektief - dit wat sin moet gee aan Lambert se bestaan. Ook die “noorde” waarheen hulle kan vertrek op die dag wat “die kak spaf, is ’n voorbeeld van ’n narratief wat Treppie skep om die werklikheid te versluier. Hy vertel vir Mol van die hemel waar die rose in al die kleure groei. Treppie vernietig ook voortdurend hierdie narratiewe. Treppie maak gebruik van die onsekerheid wat taal tot gevolg het. Die woorde van Treppie se “profesie” is vir hulle almal onleesbaar - dit is ’n rympie waarin Treppie sê dat daar nie genoeg “druk” (yskastaal) in Lambert is nie en dat Lambert nie in staat sal wees om iets met die Uterator 21(1) April 2000:1-20 14 ISSN 0258-2279 _ Willie Burger meisie uit te rig nie. Treppie lê klem daarop dat hy presies bedoel wat “daar staan” (329). Hiermee word weer kommentaar gelewer op die bedrieglikheid en onvermoe om aan die werklikheid uitdrukking te gee deur taal. Dit word 'n demonstrasie daarvan dat elkeen net sien wat in sy/haar eie denke is, “it’s all in the mind”. Vir Lambert staan daar byvoorbeeld “fokol” (329). meisie uit te rig nie. Treppie lê klem daarop dat hy presies bedoel wat “daar staan” (329). Hiermee word weer kommentaar gelewer op die bedrieglikheid en onvermoe om aan die werklikheid uitdrukking te gee deur taal. 5.2 Teenstrydigheid in Treppie se verset Hierdie persone was immers kreatief en het ’n eie idee van hoe die wêreld behoort te lyk op die “vormlose” realiteit afgedwing - dit was ’n kreatiewe daad. Die probleem ontstaan vir Nietzsche wanneer enige visie verval in ’n rigiede sisteem waarteen daar geen opstand geduld word nie - dan word kreatiwiteit gedood en dit is vir Nietzsche immorele optrede - om nie skeppend om te gaan met die wêreld nie. Uterator21(1) April 2000:1-20 15 ISSN 0258-2279 Also sprach Treppie: taal en vemaal as muurpapierin Marlene van Niekerk se Triomf_ Kuns het dus vir Nietzsche “ontogenetiese betekenis” (Megill, 1987:31). Wat ontstaan, is die gevolg van die artistieke wil. Die gegewe, die werklikheid, is bloot die doek waarop geskilder word. Die wêreld is dus menslike skepping. Vir Nietzsche is die wêreld waarin ons leef iets wat voortdurend geskep en herskep word - en daar is niks agter hiedie “web van illusies” nie. Treppie skep voortdurend nuwe visies, maar op ’n wrede manier herinner hy ook honnself en en sy gesin daaraan dat dit bloot visies is. Dit herinner aan Nietzsche se opvatting van die selfvernietigende aard van die kunstenaar waaruit skoonheid ontstaan: This secret self-ravishment, this artist’s cruelty, this delight in im­ posing a form upon oneself as a hard, recalcitrant, suffering material and in burning a will, a critique, a contradiction, a contempt, a No into It, this uncanny, dreadfully joyous labor of a soul voluntary at odds with itself that makes itself suffer out of joy In making suffer (...) also brought to light an abundance of strange new beauty and affimation, and perhaps beauty itself (Nietzsche, 1992:524). 5.3 Treppie se vredesgedig Indien Treppie se projek bloot is om ander se muurpapier af te trek, “perspektiewe en goed” “pap te moer”, kan uiteindeiik geredeneer word dat Treppie op sy beurt glo dat sý visie van die werklikheid, sy weergawe daarvan waar is (en dat hierdie weergawe inderdaad weer net woorde is, steeds nie die realiteit nie). Pop keer inderdaad hierdie redenasie so om op Treppie tydens die bergpredikasies. Pop verduidelik dat Treppie altyd ’n “angle” het op 'n saak: “Hy sien altyd ’n hoek of ’n draai of 'n kant of ’n kleur aan ’n ding, al is daai ding hoe plat en wit en niks” (367). Pop lê verder ook klem op die belang van Treppie se vermoë om die wêreld op hierdie wyse uit ’n ander hoek te kan sien. Dit is, volgens Pop, belangrik dat Treppie voortdurend met almal skoor te soek en “trap en skop en lieg en [te] kere gaan in daai grondelose gat in, (...) totlat hy ’n spark uit dit uit kry” (367). Pop beskryf dus Treppie se rol as die een wat die “grondelose gat", die chaos van die werklikheid, voortdurend blootlê en verduidelik dat hierdie Dionisiese rol absoluut essensiee! is vir sy eie voortbestaan maar ook vir die bestaan van die Benades. Juis omdat hy hierdie Dionisiese rol vervul, is hy die Benades se “vital ingredient” (366) en hulle “generator” (367). Na Pop se “preek” se Treppie dat dit nou te laat is vir trane en hy sit agter in die Volkswagen met ’n glimlag: “its never too late for a laugh” (370). Treppie is voortdurend besig om te vermaak, om in die aangesig van die mees afgryslike werklikheid te bly lag. Wanneer Lambert in die finale oomblikke (nadat hy die waarheid ontdek en Pop oor die kop met Uterator 21(1) April 2000:1-20 16 ISSN 0258-2279 _ Willie Burger die laai geslaan het) sy aggressie (soos gewoonlik) teen die gesin rig, vir Mol met ’n mes steek en Treppie se vingers almal breek, lê Treppie “gebreekte vingers en al” en “huil soos hy lag” (444). Dit is in hierdie stadium wat Treppie boonop kwytraak: “Een dood, drie beseer” en “One down, three to go!” (444). Die iaaste deel van Nietzsche se voonwoord tot The Birth of Tragedy is in dialoogvorm geskryf. Also sprach Treppie: taal en vemaal as muurpapierin Manene van Niekerk se Triom Zarathustra, uit Nietzsche se later werk, word aangedui as die een wat “die kroon van lag” dra^. Treppie probeer om, soos Zarathustra, meta- fisiese hoop deur die lag af te wys. Die metafisiese, hetsy in die vornn van godsdiens of politiek, word verwerp. Treppie maak dit letterlik belag- lik: Hy maak grapples van godsdiens se vergifnis deur na die belydenis van sonde te verwys as “one payment down” elke Sondag. Hy maak politieke retoriek belaglik deur die wyse waaarop hy die twee Naslonale Party-verteenwoordigers daar wegkry. Hy wys op die belaglikheid van die Ossewatrek en die republiekwording. (Hierdie beskouing herinner aan Milan Kundera se klem op die rol van die lag in romans^.) Aan die een kant veg Treppie teen die “muurpapier” en is hy voortdurend besig om almal rondom hom se drome te prik. Maar aan die ander kant is dit hy wat ’n versie oor die lente langs die Westdenedam skryf. Treppie wend hom tog tot woorde wanneer hy die mooi dag langs die West­ denedam beskryf. Versveld (1975:110) redeneer dat veralgemenings (muurpapier) ’n “wêreld van ontpersoonlike objekte” tot gevolg het - ’n wêreld waarin alles “dood-gewoon” raak en die mens verveeld word. In werklikheid is niks egter net “gewoon” nie: “Gewone water is 'n abstrak- sie: daar bestaan nie so iets nie. Die digter moet oor gewone dinge skryf, en wat hy vir ons leer, is om binne hulle te woon, en ’n mede- subjektiwiteit daar te vind ...” (Versveld, 1975:110). Dit is inderdaad wat T rip le met sy gedig aan die einde doen. “DIT IS NIE MUURPAPIER DIE NIE" (268) is ’n gedig oor die gewone - ’n gewone lentedag langs die gewone Westdenedam (juis nie 'n plek van buitengewone natuur- skoon nie). Boonop plak Mol hierdie gedig teen die muur by die lugfoto van Johannesburg en sodoende word die gedig met die Benades se identiteit verbind. Hulle eie individualiteit, hulle eie plek binne die wêreld (die groter Johannesburg) waarbinne hulle versweig word deur veralgemenings (hetsy as subekonomiese klas, as stemvee of “tipe”). Met hierdie gedig probeer Treppie om, soos Versveld van die digter verwag, ons te leer om “’n medesubjektiwiteit” te vind eerder as om deur muurpapier verblind te word vir die individuele. 5.3 Treppie se vredesgedig Die skrywer van The Birth of Tragedy (as kuns- vergoddeliker en pessimis) w/ord aangespreek en afgevra of dit nie eintlik ’n diep vi/il tot destruksie is wat onderliggend aan die hele werk is nie; Is it not a deep bass of wrath and the lust for destruction that we hear humming underneath all of your contrapuntal vocal art and seduction of the ear, a furious resolve against everything that is ‘now", a will that is not too far removed from practical nihilism and seems to say: ‘sooner let nothing be true than that you should be right, than that yourtruth should be proved right!’ (25). Deur aan te haal uit The Birth of Tragedy vra hierdie stem die skrywer of hy nie eintlik maar probeer om ’n romantiek met pessimisme te verberg nie. (In Triomfse terme kan gevra word of Treppie nie ook maar muur- papier plak nie; glo hy nie ook maar in muurpapier - ’n romantiese bedekking - nie? Het hy nie 'n geloof wat weggesteek word agter pessimisme, ’n defaitistiese pretensie, nie? Hy skryf immers self ook gedigte en speel met woorde en lees koerante en versamel woorde en skep perspektiewe?) Die vraag aan die skrywer van The Birth of Tragedy is eintlik of die skep van kuns nie maar weer ’n romantiese ideaal is nie. Dit is ook die vraag wat ons van Treppie kan vra. Die aanhaling getuig dat dit eventueel weer nodig gaan wees om ’n nuwe kuns, ’n metafisiese vertroosting, te begeer. Nietzsche se antwoord is negatief. Hy sê dat dit nie nodig gaan wees vir so ’n nuwe geloof nie, maar dat dit waarskynlik weer in ’n geloof sal eindig. Nietzsche se raad is dat dit noodsaaklik is om te leer lag indien mens die pessimisme wil behou. Lag word deur hom voorgehou as die afwiysing van metafisiese vertroostings. Deur te lag kan die metafisiese verleidings verdoem word: No! You ought to leam the art of this-worldly comfort first; you ought to leam to laugh, my young friends, if you are hell-bent on remaining pessimists. Then perhaps, as laughers, you may some day dispatch all metaphysical comforts to the devil - metaphysics in front (Nietzsche, 1992:26). Uterator21(1) April2000:1-20 17 17 ISSN 0258-2279 so sprach Treppie: taal en vemaal as muurpapierin Manene van Niekerk se Triomf Uterator 21(1) April 2000:1-20 6 Deel IV van AIzo sprach Zarathustra (vgl. Nietzche, 1969). 7 Kundera (1995:3-33). 6 Deel IV van AIzo sprach Zarathustra (vgl. Nietzche, 1969). 8 Binne die konteks van Versveld se raamwerk dui die “Persoon” op Christus. Waar Nietzsche dus abstraksies afwys deur onder andere die lag van Zarathustra, wys Versveld abstraksies af ten gunste van die Indivlduele persoon - waarin Versveld vir Chrisus as vieesgeviforde v«rkllkheid binne die wêreld sien. Bibliografie Kundera, Milan. 1995. Testaments Betrayed. London : Faber & Faber. Megill, A. 1987. Prophets of Extremity: Nietzsche. Heidegger, Foucault, Derrida. Berkeley : University of Califomia Press. Nietzsche, W.F. 1969. Thus Spoke Zarathustra. (Vertaal deur R.J. Hollingdale.) London : Penguin Books. Nietzsche, W.F. 1992. Basic Writings of Nietzsche. (Vertaal deur Walter Kaufmann.) New York : The Modem Library, Also sprach Treppie: taal en vemaal as muurpapierin Manene van Niekerk se Triom ’n Deel van die triomf van Triomf \s dat die roman juis die Benades uithef uit die veralgemenende groep van armblankes, van 'n “soort” mens, en hulle as unieke individue aan lesers bekendstel - mense met ’n eie posbus (die posbus word ’n belangrike merker van hulle identiteit in die roman). Uterator 21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 18 Willie Burger Versveld (1975:110) voer ook aan dat niks wat bewoon word, gewoon kan wees nie. Die huisie wat uiteindelik afgewit word, wis die unieklieid van die Benades uit, maak hulle gewoon. Treppie se verset teen die groot gewoonmaak, die konformering volgens ’n sekere Apolliniese sluier, neem die vorm aan van ’n Dionisiese lag, die aftrek van die Apolliniese. Daarom is hy die “vital ingredient” wat, ten spyte van die pyn, die Benades in staat stel om hulle eie unieke self te wees. Versveld redeneer in sy artikei dat die mens deur tegniese vaardigheid en ontwikkeling homself tussen hakies plaas en slegs aan die wêreld buite horn aandag gee. Hierdie modernistiese neiging is egter ’n on- moontlikheid en die mens is altyd onderworpe aan ’n “antropomorfisme, die afdruk van die menslike beeld op die heelal” (Versveld, 1975:114). As 'n mens jouself versmaai, so redeneer Versveld, sien jy die heelal skeef. Treppie waak voortdurend daarteen dat die Benades vergeet wie en wat hulle is. Daarom is hy gedurig aan die “karring” met elkeen van hulle en daarom is hy bekommerd daaroor dat hy al hoe meer sukkel om “spark” uit hulle te kry. Die leuens van die muurpapier kan te maklik die veralgemenende manier word waarop hulle die wêreld sien - daarom moet hy die muurpapier aftrek. Hy probeer om voortdurend van hulle onmiddellike situasie uit te gaan - vanaf hulle huisie, vanuit die Groot Trek van die Benades die werklikheid te sien - eerder as om te swig voor die veralgemenings van godsdienstige of politieke retoriek. In hierdie retoriek is almal, veral die armes, die Benades, bloot abstraksies. Treppie besef dat sulke abstraksies leuens is. Versveld (1975:115) stel dat die waarheid ’n persoon, nie ’n abstraksie is nieS. Ook Treppie probeer die individu as waarheid, as vertrekpunt neem en verwerp alle abstraksies. Abstraksies, Apolliniese sluiers, moet “papgemoer” word sodat die allerindividueelste werklikheid gekonfronteer kan word. Bibliografie Kundera, Milan. 1995. Testaments Betrayed. London : Faber & Faber. Megill, A. 1987. Prophets of Extremity: Nietzsche. Heidegger, Foucault, Derrida. Berkeley : University of Califomia Press. Also sprach Treppie: taal en verhaal as muurpapienn Marlene van Niekerk se Triomf_ Viljoen, Louise. 1994. Skroewe en brackets spat in Triomf. Die Suid-Afrlkaan, 49:53- 54, Julie. , y y Versveld, Marthinus. 1975. Klip en klei. Kaapstad : Human & Rousseau Uterator 21(1) April 2000:1-20 Also sprach Treppie: taal en vemaal as muurpapierin Manene van Niekerk se Triom Nietzsche, W.F. 1969. Thus Spoke Zarathustra. (Vertaal deur R.J. Hollingdale.) London : Penguin Books. Nietzsche, W.F. 1992. Basic Writings of Nietzsche. (Vertaal deur Walter Kaufmann.) New York : The Modem Library, Uterator21(1) April 2000:1-20 19 ISSN 0258-2279 Kernbegrippe: kuns as uitdrukking van die individuele Nietzsche taal / verhaal as illusie Triomf (roman van Marlene van Niekerk) veralgemening, in teenstelling tot die individuele Key ccxicepts: Art as expression of individuality generalisation, in juxtaposition to individuality language / story as illusion Nietzsche Triomf {novel by Marlene van Niekerk) kuns as uitdrukking van die individuele Nietzsche taal / verhaal as illusie Triomf (roman van Marlene van Niekerk) veralgemening, in teenstelling tot die individuele Key ccxicepts: Art as expression of individuality generalisation, in juxtaposition to individuality language / story as illusion Nietzsche Triomf {novel by Marlene van Niekerk) Key ccxicepts: Uterator 21(1) April 2000:1-20 ISSN 0258-2279 20 20

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/437/598

Afrikaans

Voorwoord In die twintiger-, dertigerjare van die vorige eeu skryf C.J. Langenhoven en E C. Pienaar ’n artikel oor hoe om te skryf, maar ek kon die bron nie weer opspoor nie. Hoe ook al: jare daarna, in 1960, verskyn Ernst van Heerden se artikel oor skryfkuns as graadvak in Standpunte, maar daar gebeur steeds nie regtig iets in Suid-Afrika wat daarop dui dat skryfkuns universiteitsvak gaan word nie. Die toneel word in daardie jare oorheers deur D.J. Opperman se letterkundige laboratorium, waaruit verskeie bekende digters kom. Maar van die vak self is daar steeds nêrens sprake nie, al bly iemand soos Hennie Aucamp horn deurgaans uit- spreek ten gunste van die totstandkoming van ’n skryfskool. In die twintiger-, dertigerjare van die vorige eeu skryf C.J. Langenhoven en E C. Pienaar ’n artikel oor hoe om te skryf, maar ek kon die bron nie weer opspoor nie. Hoe ook al: jare daarna, in 1960, verskyn Ernst van Heerden se artikel oor skryfkuns as graadvak in Standpunte, maar daar gebeur steeds nie regtig iets in Suid-Afrika wat daarop dui dat skryfkuns universiteitsvak gaan word nie. Die toneel word in daardie jare oorheers deur D.J. Opperman se letterkundige laboratorium, waaruit verskeie bekende digters kom. Maar van die vak self is daar steeds nêrens sprake nie, al bly iemand soos Hennie Aucamp horn deurgaans uit- spreek ten gunste van die totstandkoming van ’n skryfskool. Dit is egter eers in die middel tagtigerjare dat die PU vir CHO saam met die ATKV met die eerste nie-formele skryfkursusse in prosa begin. Die sukses hiervan lei tot die stigting van die eerste volwaardige skryfskool aan ’n Suid-Afrikaanse universiteit op 1 Januarie 1990: die ATKV- skryfskool van die PU vir CHO. In 1993 word skryfkuns aan die PU vir CHO ook volwaardige voor- en nagraadse vak. Etienne van Heerden begin aan die Universiteit van Rhodes ook met die nagraadse onderrig van skryfkuns en hy sit hierdie belangrike werk later aan die Universiteit van Kaapstad voort. Sedert die negentigerjare begin verskillende universiteite ook op verskillende vlakke belangstel in die aanbied van skryfkuns op formele en nieformele vlak. Die vak skryfkuns groei dus in Suid-Afrika sedert die middel tagtigerjare, en die Redaksie van Literator het dit goedgedink, veral in die lig van die feit dat die ATKV-skryfskool van die PU vir CHO sy tiende verjaarsdag vier, om ’n nommer van Literator aan die skryfkuns af te staan. Literator21(2) Aug 2000 ix-x Voorwoord Die artikels en kreatiewe bydraes in hierdie uitgawe is op uitnodiging voorgelê, en dit bied 'n oorsig van wat op dié betreklike jong vakgebied in Suid-Afrika aan die gang is. Die artikels in die rubriek oor skryf- kunsteorie is onderwerp aan Literator se normale keuringsproses deur buitekeurders. Literator 21(2) Aug 2000 /x-x ISSN 0258-2279 ix Voorwoord Voorwoord Die medewerkers het in die Suid-Afrikaanse skryfwêreld nie bekend- stelling nodig nie. Die reaksie op ons versoek om by te dra, was oorweldigend. Hiermee probeer ons ’n bydrae tot dié jong vakgebied te lewer. Die nommer fokus op die teorie van die skryfkuns, die praktyk daarvan, en op die toepassing daarvan deur kreatiewe bydraes. Hans du Plessis Potchefstroom Augustus 2000 Literator21(2) Aug 2000 ix-x ISSN 0258-2279 X

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/458/619

Afrikaans

Rubriek vir skeppende werk Litera is ’n rubriek vir die publikasie van skeppende werk in al die tale wat gewoonlik in Literator gebruik word. Die Redaksie wil daarmee ’n gei'ntegreerde beeld skep van die verskeidenheid nuwe skryfwerk wat Suid- Afrikaanse skrywers kan bied. Die Redaksie kan met vreugde aankondig dat ’n kontantprys toegeken gaan word aan die beste bydraes in die loop van 'n jaar. Een prys sal toegeken word vir die beste bydrae deur ’n debutant en ’n tweede vir die beste bydrae deur ’n meer gevestigde skrywer. Skrywers word daarom uitgenooi om korter skeppende werk voor te lê vir plasing in hierdie rubriek. Dit kan gedigte of kortverhale wees, maar drama- of romanfragmente en eksperimentele tekste is ook welkom. Bydraes word deur die redaksie gekeur, maar geen korrespondensie kan daaroor gevoer word nie. Vier kopieë van elke bydrae, in dubbelspasiëring getik, moet voorgelê word. Die naam en adres van die insender moet regs bo-aan die eerste blad van gekramde tekste en op elke los vel vermeld word. Verstrek ook ’n telefoonnommer, faksnommer en e-posadres waar u bereik kan word. Stuur alle bydraes aan die Hoofredakteur, Literator (629), Buro vir Wetenskaplike Tydskrifte, Privaatsak X6001, Potchefstroom 2520. G e d i g t e / p o e m s G e d i g t e / p o e m s Hein Viljoen vergewe en vergeet 147 Wally H. Willies Horace 148 [I would create god] 151 Gisela Weingartz Grond 152 Haidee Kotze polaroids & hymns #25 153 polaroids & hymns #34 154 polaroids & hymns #37 156 hell 158 A.J. van Tonder Mastektomie 159 Leonardo da Vinci 160 G e d i g t e / p o e m s Hein Viljoen vergewe en vergeet 147 Wally H. Willies Horace 148 [I would create god] 151 Gisela Weingartz Grond 152 Haidee Kotze polaroids & hymns #25 153 polaroids & hymns #34 154 polaroids & hymns #37 156 hell 158 A.J. van Tonder Mastektomie 159 Leonardo da Vinci 160 G e d i g t e / p o e m s Hein Viljoen vergewe en vergeet Wally H. Willies Horace [I would create god] Gisela Weingartz Grond Haidee Kotze polaroids & hymns #25 polaroids & hymns #34 polaroids & hymns #37 hell A.J. van Tonder Mastektomie Leonardo da Vinci NATIONAL A R T S COUNCIL O F S O U T H A F R I C A Die rubriek Litera word finansieel gesteun deur die Nasionale Kunsteraad / The section Litera is financially supported by the National Arts Council/ Literator 21 (3) Nov 2000:143-146 Literator 21 (3) Nov 2000:143-146 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 143 Send all contributions to the Editor-in-Chief, Literator (629), Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Reglement: Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns 1. Die Redaksie van Literator ken jaariiks, uit geld bewillig deur die Nasionale Kunsteraad, twee pryse toe vir die beste bydraes vir ’n kalenderjaar in die rubriek "Litera”. 2. Hierdie pryse sal bekendstaan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. 2. Hierdie pryse sal bekendstaan as die Litera-pryse vir kreatiewe skryfkuns. 3. Die waarde van die pryse hang af van die grootte van die toekenning deur die Nasionale Kunsteraad. 3. Die waarde van die pryse hang af van die grootte van die toekenning deur die Nasionale Kunsteraad. 4. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds 'n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (d.w.s. wat as debutante beskou word). 4. Twee pryse word toegeken, een vir skrywers wat reeds 'n bundel in die betrokke genre gepubliseer het, en een vir skrywers wat nog nie ’n bundel gepubliseer het nie (d.w.s. wat as debutante beskou word). 5. Die Redaksie bepaal aan wie die pryse toegeken word, en die Redaksie kan buitebeoordelaars gebruik om met die beoordeling behulpsaam te wees Die beslissings van die Redaksie is finaal en geen korrespondensie sal daaroor gevoer word nie. 6. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir 'n spesifieke jaar of vir 'n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. 6. Die Redaksie behou hom die reg voor om vir 'n spesifieke jaar of vir 'n spesifieke kategorie nie ’n prys toe te ken nie of om ’n prys onder verskillende skrywers te verdeel. 7 Die name van die skrywers aan wie die pryse toegeken is, sal bekendgemaak word in die eerste uitgawe van Literator van die daaropvolgende kalenderjaar. 7 Die name van die skrywers aan wie die pryse toegeken is, sal bekendgemaak word in die eerste uitgawe van Literator van die daaropvolgende kalenderjaar. Section for creative writing Litera is a section for the publication of creative writing in all the languages that Literator usually caters for. Through this section the Editorial Board want to present an integrated image of the diversity of new writing by South Africans. The Editorial Board is pleased to announce that a cash prize will be awarded for the best contributions for a specific year. One prize will be awarded for the best debut contribution and one for the best contribution by a more established author. Writers are therefore invited to submit shorter creative work for publication in this section. Poems and short stories are welcome, but also play and novel fragments and experimental texts. Contributions are refereed by the Editorial Board, but we cannot enter into correspondence about the work submitted. Four copies of each contribution, typed in double spacing, should be submitted. The name and address of the author should appear at the top right of the first page of stapled text and on every loose sheet sent in. Please include a telephone number, a fax number and an e-mail address where you can be contacted. Send all contributions to the Editor-in-Chief, Literator (629), Bureau for Scholarly Journals, Private Bag X6001, Potchefstroom 2520. Literator 21(3) Nov 2000:143-146 ISSN 0258-2279 145 Rules: Litera Prizes for Creative Writing 1. The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section "Litera” from money granted by the National Arts Council 1. The Editorial Board of Literator yearly awards two prizes for the best contributions for a calendar year in the section "Litera” from money granted by the National Arts Council 2. These prizes will be known as the Litera Prizes for Creative Writing. 2. These prizes will be known as the Litera Prizes for Creative Writing. 2. These prizes will be known as the Litera Prizes for Creative Writing. 3 The size of the prizes will depend on the grant received from the National Arts Council. 3 The size of the prizes will depend on the grant received from the National Arts Council. 4. Two prizes will be awarded, one for writers who have already published a collection in the genre concerned, and one for writers who have not yet published a collection (that is, who are regarded as making their début). 5. The Editorial Board determines to whom the prizes will be awarded, and it may appoint external judges to help with the evaluation of contributions The decisions of the Editorial Board are final and no correspondence on this matter will be entered into. 6. The Editorial Board reserves the right to make no award for a particular year or in a particular category or to divide a prize among different authors. 6. The Editorial Board reserves the right to make no award for a particular year or in a particular category or to divide a prize among different authors. 7 The names of the authors to whom the awards have been made, will be published in the first issue of Literator of the subsequent calendar year. Literator 21(3) Nov 2000 143-146 146 ISSN 0258-2279 Hein Viljoen vergewe en vergeet En helder sangvoëls in sy takke kon oor verre horisonne die mórelig sien daag met sonop lustig kwinkeleer. En helder sangvoëls in sy takke kon oor verre horisonne die mórelig sien daag met sonop lustig kwinkeleer. Maar eendag kom daarlanges ’n grys masjien verby wat met sy skerpe lemme dwarsdeur die boompie sny. “Jy’t te duur geword, doringstruikie ons moet nou rasionaliseer; daarom het my skerpe lemme jou stammetjie afgeskeer." Al sy poeierkwassies bewe, tril tot in sy laaste loot, langsaam kantel hy om; word nugter opsy gestoot. Die grys masjien laat val hom argeloos langs die pad; die goudgeel blommetjies verwaai, verpoeier in die gras. Uit ’n dorre saadjie ongemerk sal eendag 'n worteltjie spruit; splyt die klip, breek die masjien groei tot ’n reusboom uit. Uit ’n dorre saadjie ongemerk sal eendag 'n worteltjie spruit; splyt die klip, breek die masjien groei tot ’n reusboom uit. Literator21 (3) Nov 2000:147-160 ISSN 0258-2279 147 Gedigte / Poems Wally H. Willies Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 Horace Wise old voice, aeons of crisp comment, he is loath to say what’s on his mind. “Don’t drag me into any so-called post-modern meanderings,” he says. “I’ve said my thing.” “But Horace,” say I, “please come on into my world. There’s a dearth of pithy punch.” “Fuck off,” says he. “I say no Greek or Roman wisdom for you. I'm dead, remember, and only the muse who is perpetually in flight in you and me swoops through the twilight of our dialogue. It’s neither you nor I who say anything in this ant-column of twisting text, it’s our respect for the greater wheels, the cogs of universal gears. We bow, and accept.” His face is a dark mouth in which fireworks flare against silent gods. I hang his words carefully in my cupboard and wish for shoulders strong enough to wear his weight. Wise old voice, aeons of crisp comment, he is loath to say what’s on his mind. But Horace, say I, please come on into my world There’s a dearth of pithy punch.” “Fuck off,” says he. “I say no Greek or Roman wis I'm dead, remember, and only the muse who is perpetually in flight in you and me swoops through the twilight of our dialogue. It’s neither you nor I who say anything in this ant-column of twisting text, it’s our respect for the greater wheels, the cogs of universal gears. We bow, and accept.” His face is a dark mouth in which fireworks flare against silent gods. I hang his words carefully in my cupboard and wish for shoulders strong enough to wear his weight. “Horace," I beg, “accompany me through what I wish to fin I am aghast at my own slender stream.” He glares at me. “Don’t piss against the wind, then,” he says, crude and clear. I think in dumb dismay. “Horace,” I say, made malleable by his eyes; they are liquid and loud in their stare. “Horace I am ashamed and don't know why. Tell my why.” He is quick and quiet: “Dead poets have fingers of light and tongues that touch cold thoughts of silent skulls. Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 Horace When they say the smells of decaying dust and pull chariots of change, irreversible, through skies of gazing arches, ISSN 0258-2279 148 seaigte i Foems only the alert can taste what’s in the cup that catches the concentrated flick of water in the eye.” "Bloody hell, Horace,” say I. “That’s a run.” He becomes a door, and oceans rush from him, washing against my unbelieving feet. His eyes birth suns, hands fling forests and from his loins leap salmon, silver lightning against the quick curtain of water, laughing at the gods of gravity. “Prove me wrong,” he says. Piteously I say, “Logic’s had its day, Horace. Give us a break.” “Goddam Greeks knew well the logos,” he growls. “There’s no chuckle in chaos and no laughter in logic. It was my kind of poet that caught the wry wraith hiding behind the obvious trees, and taught it how to speak. It is your shadow: make it talk”: “I am too full of light,” I reply. “I am slopped full of rational reaction.” Horace snorts. “Try to make love like that. She’ll ask for the formula, no doubt, want to know the criteria, then try to equate, and the eaglet will be kicked out while it’s still in the egg.” “Horace, please,” say I, “forget the metaphorics, and frame the wisdom that I need.” He’s enraged. “Wisdom? Wisdom? A philosopher’s dream! Don’t come to me snivelling for certainty. Believers are the worst, and philosophers a close second. Be a poet, man and swim where there’s no hope of shore, no end of monsters staring at your flailing feet, and nothing between you and the first man. What do you think I see from here, where life has flung away all fences?” “I’m not dead yet, Horace,” I say. “Have mercy on my words.” 149 Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 ISSN 0258-2279 bedigte / Hoems Fuck off, he says again, contemptuously. “You make me laugh, you grow like a creeper, hoping for more onto which you can hang. You’ve lost the way, fool, why, you deny any meaning at all, thanks to Derrida and his likes. Gods above, what a mess!” “Hang on, Horace,” I say. Horace “Thought has left you in the past.” “Not a hell,” says he, laughing, “Don’t forget the wraith, now, waiting just behind your back for a moment to be seen, when you least expect it.” I turn, quickly, to see slipping into the dark my own face, unknown even to myself, except for odd punctuations of cold purpose. I look down, wondering if I am barefoot on this holy ground of disrespect. My feet are taken by mud, turning and slipping, pulled by primal tides that tug my guts, sucking away the inner face until only an empty skin is left mouthing words that sound more important than their source. Sensations find a horror: a turning of the inside out; their roots stretch into nothing and their messages leap and meet, grasping themselves: a slow worship of disappearance begins. “Come back, in the name of Jupiter,” says Horace. “That stuff is for beginners who don’t know any better. Learn to find a voice that won’t go away so quickly. Have some strength.” I grow again, a phallus, a migrant desire, and Horace sighs. “Don’t come with the sex thing,” he says. “Pardon the pun. Get this: thanks to Derrida and his likes. Gods above, what a mess!” “Hang on, Horace,” I say. “Thought has left you in the past.” “Not a hell,” says he, laughing, “Don’t forget the wraith, now, waiting just behind your bac for a moment to be seen, when you least expect it.” I turn, quickly, to see slipping into the dark my own face, unknown even to myself, except for odd punctuations of cold purpose. I look down, wondering if I am barefoot on this holy ground of disrespect. My feet are taken by mud, turning and slipping, pulled by primal tides that tug my guts, sucking away the inner face until only an empty skin is left mouthing words that sound more important than their source. Sensations find a horror: a turning of the inside out; their roots stretch into nothing and their messages leap and meet, grasping themselves: a slow worship of disappearance begins. “Come back, in the name of Jupiter,” says Horace. “That stuff is for beginners who don’t know any better. Learn to find a voice that won’t go away so quickly. Have some strength.” I grow again, a phallus, a migrant desire, and Horace sighs. Horace “Don’t come with the sex thing,” he says. “Pardon the pun. Get this: there’s nothing new that isn’t old.” “Horace,” say I, “give me a line.” “Better to be properly dead than half-alive,” says he, “can we go, now?” And his wraith steps out at last, grimacing in the light, closing its mouth in the effort to pick him up. They flow, one swift smell, into the nose, and linger, like memory, deft and distant; my hands are empty once more. “Hang on, Horace,” I say. g y “Thought has left you in the past.” I grow again, a phallus, a migrant desire, “Don’t come with the sex thing,” he says. “Pardon the pun. Get this: p there’s nothing new that isn’t old.” g And his wraith steps out at last, ISSN 0258-2279 150 jT O jg w rrw m y Wally H. Willies Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 [I would create god] I would create god: god who sees me as I see my world. It burns and bares bones that dance slowly in valleys. I would make god. A god who believes always in my life. Who would not let me die. Who knows what my heart hears in the subtle, terrible signals in all seasons. God who is in my moments, all, great and small: god whom I cannot catch, god who in my death waits I have created a bed, a cradle, a tomb that fills and empties of images. They fly, ascend, twist into disappearance that is mine. I would make god as I go, would fill up my trail of departure with surprises running on lizards' legs into pockets of strong, hopeless purpose. I would love god once, with perishable hands, so that my eternal perishing may follow a touch that is complete. Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 ISSN 0258-2279 151 Gisela Weingartz Grond Grond die grond gedenk die uitgeblomde jasmyn in ou kleipotte. soms sit hulle op ’n agterstoep: hulle skedels vergete soos Anna Karenina. Moederowerste verrig die Heilige Mis in haar wit bruidskleed: neem hierdie brose liggaam en breek dit, drink hierdie wyn sonder witbloed of selle neem die naald in bleek handpalms en voos are: ’n ritueel van te veel sonsondergange. Eet Drink Man Vrou. soms gedenk die pers irisse dié op verlate agterstoepe. soms die rooigrond sonder kleipotte of dolosse. soms blom jasmyn nog. die grond gedenk die uitgeblomde jasmyn in ou kleipotte. die grond gedenk die uitgeblomde jasmyn in ou kleipotte. ’n ritueel van te veel sonsondergange. Literator21(3) Nov 2000 147-160 Haidee Kotze Haidee Kotze Eet Drink Man Vrou. soms gedenk die pers irisse dié op verlate agterstoepe. soms die rooigrond sonder kleipotte of dolosse. ISSN 0258-2279 152 Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 polaroids & hymns #25 #25 capsized but not drowning yet we drift across oceans of our own making hooked on horizons and hearts at half-mast we while away our hollow days playing scrabble with crumbling letters on a dead calm surface but just underneath beckon little hands and watery deaths in between algae and starfish and mermaid memories that torturetwist through empty portholes and abandoned wrecks so ISSN 0258-2279 153 Literator 21(3) Nov. 2000:147-160 Gedigte /Poems Haidee Kotze Literator 21(3) Nov 2000:147-160 Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 polaroids & hymns #34 daddy dear you should, be proud, your little girl has finally opened, her eyes wide enough to toss a kiss at the dingy desires of those sweetmouthing wolves who slither their seduction with no. shame at all from which i crawl on hands and knees until, finally mushroomed out of lust and honey, darling, cream and leather i crash into my 2am starfields garden planting omens for posterity and smiling plastic bliss for the cameras but. we better cut it again because, pussycat, these surfaces are treacherous and you were bound, for a fall anyway still, at least those stilettos sure kick up some glamourdust buying enough time for an escape from their, dirty claws. so sure it is a little late i know but. damaged as i am i must face that mirror mocking how much, foolish child, have you sacrificed only, to arrive here in a blue lounge of stillborn galaxies and. halfworld dolls only, to know you’ve sacrificed only, to understand that truth doesn’t grow on trees after all and yet. to know you’re born complete for him but not whole enough for him whom you have called your sugar. 154 ISSN 0258-2279 now here we float up and away glued to the ceiling dodging those derby dogs cause, i gotta get high to find my spark, honey, while the banshee girls wail under my window just, keep still as it hits then, go go go. inhale and catch, your breath to. keep while. the spring heist assassins leopardcrawl out of their bunkers watch out. poppet, cause we gotta go murder us some memories for an anaesthetic shoot up calibrate the. red of a mars desert welling up over, ice to build you a castle with a tall tower and a bluebellbaby nursery instead. the spring heist assassins leopardcrawl out of their bunkers watch out. poppet, cause we gotta go murder us some memories for an anaesthetic shoot up calibrate the. red of a mars desert welling up over, ice to build you a castle with a tall tower and a bluebellbaby nursery instead. so if you maybe fake yourself some binoculars to see. forever you might glimpse me pinning my body to the space needles where only turtledoves get laid and I drift skyscraping against the sunset like a. watchword, or a prayer. Literator 21(3) Nov 2000:147-160 ISSN 0258-2279 155 Gedigte /Poems Haidee Kotze Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 polaroids & hymns #37 hanging out with the spelunking girls honey going hiking going marching going digging through the abbey walls through the rainforests down into the belly of this place where we meet virgins and saints walking close behind us so we pin our hands together dressed in boots and flashlights and blue violet dresses to confuse the butterfly boys who hide in trees waiting for a victim to cling to for a free sugar ride all the way to bliss and back baby yes back baby yes dragging picnic baskets packed with ice-cream and tequila to feed us through the hungry deserts and flash flood valleys we tramp our own secret little crusades whistling hallelujahs and Christmas carols ringing bells holding hands to scare away the dark where swampy monsters hiss and steam and snarl and we are going down so far going in so deep that there is no up or down just here and now where we go to bury the not yet children with the sin-eaters waiting the nuns praying dragging picnic baskets packed with ice-cream and tequila to feed us through the hungry deserts and flash flood valleys we tramp our own secret little crusades whistling hallelujahs and Christmas carols ringing bells holding hands to scare away the dark where swampy monsters hiss and steam and snarl and we are we go to bury the not yet children with the sin-eaters waiting the nuns praying Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 ISSN 0258-2279 156 ueaigtë t Foems ursula my dear if 11 000 virgins weren’t enough to make it through back then how will i? ursula my dear if 11 000 virgins weren’t enough to make it through back then Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 ISSN 0258-2279 Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 ISSN 0258-2279 157 Gedigte / Poems Haidee Kotze Haidee Kotze Literator 21 (3) Nov. 2000:147-160 Haidee Kotze hell in hell we burn nine to five with smoke and sarmies while at night charred brides serve eternal dinner behind prefab smokescreens Literator 21 (3) Nov. 2000:147-160 ISSN 0258-2279 158 ueuigie / roems A.J. van Tonder Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 Mastektomie Haar twee hande kelk om die leegtes verberg deur die rok wat verwelk om haar hang ... Sy staan voor die spieël en bang maak sy die knope los, maar nie die groot verlang ... Literator21 (3) Nov. 2000:147-160 ISSN 0258-2279 159 Gedigte / Poems A.J. van Tonder Literator21 (3) Nov 2000 147-160 Leonardo da Vinci met meesterhand lyn op lyn nuwe wêrelde ontgin sintuie fyn geslyp geniaal besin getransendeer om by die draai van hierdie eeu millenniumbrúe te bou blyjy tydloos in sale aan mure hang volg oë jou steeds in sirkelgang anatomie, argitektuur, artillerie aan ruimtes wou jy vlerke gee met voëlvlugdrome wou jy in die blou lug swem maar jy het eensaam bly sweef jou hart in Mona Lisa se klein glimlag vasgevang jou kleurryke vingerpunte strelend oor haar wang het jy gaan aansit by die Laaste Avondmaal ISSN 0258-2279 160

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/506/667

Afrikaans

Resensies/Reviews Foster, Ronel & Viljoen, Louise (íamesí.) 1997. Poskaarte- Beelde van die Afrikaanse poësie sedert I960. Kaapstad : Tafelberg. Prys: R69.95. (Resensent: Heilnadu Plooy) 111 Foster, Ronel & Viljoen, Louise (íamesí.) 1997. Poskaarte- Beelde van die Afrikaanse poësie sedert I960. Kaapstad : Tafelberg. Prys: R69.95. (Resensent: Heilnadu Plooy) 111 Du Plooy, Heilna. 1997. Die dotiker is nooit leeg nie. Kaapstad: Tafelberg. Resensent: T.T Cloete) 117 De Vries, A. & Weideman, G. (samest.) 1997. Nuwe stemtne I. Kaapstad : Tafelberg. Prys: R54.95. (Resensent: Heilna du Plooy) 123 Carstens, W.A.M. 1997. Afrikaanse Tekslinguistiek: 'n Inleiding. Pretoria : Van Schaik 547 p. Prys: R89.00. ISBN 0-627-02276-6. (Resensent: G.J. van Jaarsveld) 127 Stotesbuiy, J.A. 1996. Apartheid, liberalism and romance: A critical investigation o f the writing o f Joy Packer. Uppsala, Sweden : Swedish Science Press. 547 p. (Resensent: A.L. Combrink) 131 Carstens, W.A.M. 1997. Afrikaanse Tekslinguistiek: 'n Inleiding. Pretoria : Van Schaik 547 p. Prys: R89.00. ISBN 0-627-02276-6. (Resensent: G.J. van Jaarsveld) 127 Stotesbuiy, J.A. 1996. Apartheid, liberalism and romance: A critical investigation o f the writing o f Joy Packer. Uppsala, Sweden : Swedish Science Press. 547 p. (Resensent: A.L. Combrink) 131 Stotesbuiy, J.A. 1996. Apartheid, liberalism and romance: A critical investigation o f the writing o f Joy Packer. Uppsala, Sweden : Swedish Science Press. 547 p. (Resensent: A.L. Combrink) 131 Llterator19l1]Aprll1998:109 109 ISSN 0268-2279 no Poskaarte - Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960 Soos baie karakters in twintigste-eeuse romans, aanvaar die leser tans ook dat daar geen eenheidsbeeld uit die werklikheid af te lei is nie. 0ns weet en aanvaar dat skrywers nie in ’n samehangende wêreld leef nie en dat lesers nie met absolute konsensus lees nie. Dit is dus vanselfsprekend dat hierdie opvattings ook in die samestelling van poesiebundels gereflekteer sal word. Poskaarte is ’n uitgesproke postmodemistiese bundel. Dit beteken nie dat a! die gedigte in die bundel postmodemisties is nie, maar dat die wetenskapsbeskouing op grond waarvan die samestelling gemaak is, postmodemisties is. Die bundel wil dus nie ’n groepering van buite op die versameling afdwing nie, wil trouens nie eers die (steeds veranderende en ontwikkelende) oeuvres van digters as uitgangspunt neem nie, maar weerspieël die gang van die Afrikaanse poësie soos wat dit van jaar tot jaar in bundels manifesteer. Wat daardeur gereflekteer word, kan en moet deur ondersoekers bestudeer en beredeneer word. Die beskouing ten grondslag van die bundel stem ooreen met die beskouinge wat tans ook in die literêre geskiedskrywing gevolg word. Daar is nie meer een werk wat die literatuurgeskiedenis is nie; daar is verskeie geskiedenisse, aangesien daar aanvaar word dat elke insig en visie ’n deelinsig of deelvisie is, dat elke feit multi-interpretabel is en dat ’n geheelbeeld eintlik onmoontlik is. Vandaar die verskyning van ’n boek soos Nederlandse lileratuur, een geschiedenis onder hoofredakteurskap van M.A. Schenkeveld-Van der Dussen. Hierdie boek bevat baie interessante en ongewone inligting, maar jy soek daar tevergeefs na die basiese gegewens van ’n skrywer se lewe, soos sy geboortedatum en die omvang en totale inhoud van sy oeuvre. Dié boek moet dus gebruik word saam met ander literatuurgeskiedenisse soos die beproefde Knuvelder, Ton Anbeek se weergawe van die (Noord-) Nederlandse literatuur en vele ander. En Poskaarte moet myns insiens ook so gesien word - dit is ’n verdere bundel verse, ’n verdere samestelling met ’n bepaalde struktuur en ordening. Dit kan en moet gebruik word saam met ander bimdels, vanselfsprekend saam met die volledige bundels van digters wie se oeuvres uitvoeriger gelees of bestudeer wil word, saam met ander deelsamestellings soos byvoorbeeld Groen van Johan Lodewyk Marais, Bloeityd van Johann Johl en Rika Cilliers, Liggaamlose taal van Koos Human, 5./4. in Poësie/S.A. in Poetry en natuurlik saam met die Groot Verseboek wat steeds ’n omvattende beeld gee van die ouer Afrikaanse poësie. Poskaarte - Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960 Foster, Ronel & Viljoen. Louise (samest.) 1997. Poskaarte - Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960. Kaapstad : Tafelberg. Prys; R69,95. Foster, Ronel & Viljoen. Louise (samest.) 1997. Poskaarte - Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960. Kaapstad : Tafelberg. Prys; R69,95. Die bespreidng van ’n versameliiig Afrikaanse gedigte wat verteenwoordigend van ’n tydperk moet wees, kan tot eindelose redenasies lei. Ek wil my in hierdie resensie bepaal tot die basiese verantwoording vir die aard en struktuur van die samestelling en tot die praktiese wiaarde van die bundel Poskaarte, saamgestel deur Ronel Foster en Louise Viljoen. Dat die postmodemisme met ons is, kan deur niemand meer ontken word nie. Trouens, die postmodemisme is al veel langer met ons as wat ons gedink het. Die sterkste eienskap van die postmodemisme is egter die aanvaarding van meervoudigheid op alle terreine wat logics ook die meervoudigheid van sieninge oor hoe die postmodemisme daar uitsien en wat die werklike parameters daarvan is, insluit. Die uiteenlopende sieninge van die postmodemisme kom reeds na vore in die beskouing van die oorgange tussen modemisme en postmodemisme. Sommige teoretici beskryf twee duidelik onderskeibare strominge, ander glo dat die oorgang haas ongemerk plaasgevind het, terwyl nog ’n ander groep aanvaar dat die postmodemisme die noodwendige voortsetting en afloop is van die modemisme. ’n Mens sou selfs kon dink dat die postmodemisme van die begin af inherent deel was van die filosofiese onderbou van die literêre stroming wat ons as modemisme leer ken het kort na die vorige eeuwending. Vir die deursneemens is die postmodemisme ook nie meer vreemd nie. Heel eenvoudig gestel, beteken dit dat mense in die praktyk van die lewe aanvaar dat daar nie net een manier is om na ’n saak te kyk nie. As hierdie opvatting so algemeen is in die gemeenskap, beteken dit dat die wetenskaplike besinning oor die onderwerp reeds deurgewerk het na die breë lae van die publiek - dit wat hulle lankal onnadenkend ervaar, het nou ’n naam en ’n benoembare identiteit verkry: die saak en die implikasies daarvan het gemeengoed geword. Uterator19(1]Apfll199a:111-133 111 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews In die literatuurstudie is die postmodemisme ’n toonaangewende rigting omdat daar oor die afgelope paar dekades in literêre tekste sowel as in die teorie daarmee gewerk en daaroor besin is. Poskaarte - Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960 Die boek pretendeer onder geen omstandighede om die een en al van versamelbundels te wees nie en in die “Verantwoording” word die aanpak en aard van die samestelling so gemotiveer. Die oop boodskap van ’n poskaart is die metafoor waarop die titel berus en die vrye clu-onologiese aanbod skram dus '12 Llterator 19(1) Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews doelbewus weg van ’n stnikturering wat een of ander manipulasie van inligting sou suggereer. doelbewus weg van ’n stnikturering wat een of ander manipulasie van inligting sou suggereer. Die historiese afbakening vanaf sestig word verduidelik en daar word eksplisiet gesê dat die gevarieerde beeld van die Afrikaanse poesie voorkeur kry bo ’n bloemlesing in die tradisionele sin wat juis op die mooiste of beste verse ingestel is. Dit is trouens in die bepaling van wat die mooiste en beste is wat samestellers se vooronderstellinge dilnvels ’n manipulerende rol speel. Hier word die moontlikheid van gesprek met gedigte en tussen gedigte aangemoedig omdat alles wat in ’n jaar verskyn het, oorweeg is vir opname. Natuurlik moes daar steeds keuses gemaak word en sal ’n mens steeds kan aantoon dat bepaalde keuses bepaalde voorkeure en vooronderstellinge openbaar (die samestellers gee dit self toe) - maar die intensie om - postmodemisties - die vrye gang van tyd en opvattings te weerspieel, is tog in ’n groot mate bereik. Die bundel word so self ’n vorm van literatuurgeskiedskrywing en wel op twee maniere. Enersyds gee dit ’n beeld van die geskiedenis in die dokumentering van die verse wat op bepaalde tye geskryf en gepubliseer is. Dit gee ’n beeld van die verlede deur sekere verse te selekteer en te bewaar. Andersyds is dit ook ’n tydsdokument van die hede, wat aantoon hoe daar op die huidige tydstip na die verlede gekyk word. Die keuses en die struktuur van die bundel reflekteer nie net die inhoud wat in die bundel opgeneem is nie, maar ook die tydgenootlike beskouing op grond waarvan keuses gemaak en struktuur bepaal is. Die inleiding oor tendense in die Afrikaanse poësie wat die laaste deel van die verantwoording uitmaak, is inderwaarheid ’n uiteensetting van die prominentste eienskappe van die postmodemisme. Poskaarte - Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960 Hier sou ’n mens wel kon vra of daar nie indirek gesuggereer word dat die poësie sedert sestig hoofsaaklik post­ modemisties is nie, en indien dit wel die indruk is wat geskep word, sou daar gevra moes word of ander subtieler tendense nie dan in hierdie klemplasing verdwyn nie. Met die postmodemistiese indeling self, die weerspieëling van die uiteenlopende verskynsels van elke jaar en elke dekade vind ek nie fout nie, maar met die implisiete suggestie dat die meeste poësie na sestig postmodemisties is, sou ’n mens wel in gesprek kon tree. Heelwat verse van sestig en sewentig is steeds sinsoekend en wentel wel rondom bepaalde idees en beginsels wat nie as postmodemisties beskryf sou kon word nie. Aan die ander kant moet ’n mens juis uit die postmodemistiese kookpot leer dat ander nuwe tendense op enige onaangekondigde tydstip kan begin ontwikkel en manifesteer. Om te sterk klem op die postmodemisme te plaas kan die oë verblind vir ander (nuwe of herlewende ouer) tendense wat sigbaar word - iets wat nogal waarskynlik is aangesien daar deur verskeie teoretici tans aangedui word dat die post­ modemisme die voorspel of oorgang is tot iets anders, dat die eindelose verplasing en uitstel van betekenis as’t ware ’n soort betekenishonger by mense 113 Lnerator19(1]Aprll1998:111-133 ISSN 0250-2279 Resensles / Reviews bewerkstellig, dat die oneindige variasie ’n behoefte aan sekuriteit skep, ’n sekuriteit wat nie bereik kan word nie, maar wat wel in die vorm van verlange of uitreik of strewe merkbaar kan word. bewerkstellig, dat die oneindige variasie ’n behoefte aan sekuriteit skep, ’n sekuriteit wat nie bereik kan word nie, maar wat wel in die vorm van verlange of uitreik of strewe merkbaar kan word. Oor die praktiese waarde van die bundel het ek geen twyfel nie. Vir studente het ’n mens hier ’n verteenwoordigende bundel van die afgelope dertig jaar, ’n tydperk wat deur groot sosiale en ekonomiese polarisasie gekenmerk is en ’n tydperk waarin verskillende soorte poëtikale opvattinge digters en skrywers geinspireer het, Hierdie variasie word deeglik in die bundel verreken. Dit is wel so dat daar ’n soort bontheid na vore kom as ’n mens bladsy vir bladsy sou lees. Afgesien daarvan dat so ’n bontheid inderdaad tipies van hierdie periode was, is dit ook so dat ’n mens selde so ’n dik bundel sistematies van A-Z, in daardie volgorde deurlees. Poskaarte - Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960 Die wins van dié soort samestelling en ordening is dat dit by uitstek geskik is om tydperke te tipeer, om te kan sien wat in bepaalde periodes gebeur het, Dit is wonderlik om Elisabeth Eybers by 1994 aan te tref, om S.J. Pretorius en Ernst van Heerden tussen jonger digters te vind en dit bring ’n mens by die feit dat daar in Afrikaans digters is wat merkwaardig is óók omdat hulle vir lang tydperke (tot meer as sestig jaar lank) bly skryf. Die spektnmi van gedigte wat gedek word, is belangrik, Jonger en ouer digters staan langs mekaar, die werk van professionele digters verskyn saam met werk van mense wat minder maar ook relevante of selfs baie goeie verse geskryf het. Die opname van gedigte uit werkswinkelprojekte weerspieel nie net die inhoud en aard en belang van die gedigte self nie, maar ook die belangrike historiese feit dat die werkswinkels plaasgevind het en indirek ook die rede en doel daarvoor. Hierdie sosio-politieke agtergronde vorm ’n belangrike deel binne die literêre konteks sedert sestig en moet verreken word omdat literatuur nooit in ’n vakuum ontstaan of bestaan nie, Dit is verder asof die gedigte wat uit verskillende dele van die Suid-Afnkaanse gemeenskap kom, met mekaar in gesprek tree en op dié wyse kom daar interes- sante inligting na vore. ’n Mens sou die proses van uiteenbeweeg en die nader- beweeg oor dertig jaar kon nagaan en kyk hoe dié bewegings korreleer met die sosio-politieke atmosfeer. So kan daar ook verskillende ander sosio-literêre verskynsels bestudeer word. Hierdie bundel gee ’n indruk van die gevoelens en gedagtewêrelde van ’n breë taalgemeenskap en is as sodanig meer gemeenskaps- gerig as wat dit gemoeid is met die tradisionele “belletrie”. Dit is ook gepas aangesien die hele literêre tradisie in die laaste helfte van die twintigste eeu uit die ivoortoring uitbeweeg het in die rigting van die gemeenskap, na die vlak en lewe tussen gewone mense. En dit kan net goed wees, want is die poësie ’n verhewe gesprek tussen ingewydes of is dit die taal in sy rykste en sprekendste vorm? Poskaarte - Beelde van die Afrikaanse poësie sedert 1960 Eddy van Vliet noem in sy essay Poëzie - een pleidooi dat die beste poësie geskryf is in die tradisie van die volkstaal, dat die konkrete aard van die 114 Ltterator19(1) April 1998:111-133 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews poësie sy natuurlike medium vind juis in die taal van die gewone mens wat verwonderd staan voor die werklikheid en daardie verwondering, van watter aard ook al, in beeldryke taal verwoord. poësie sy natuurlike medium vind juis in die taal van die gewone mens wat verwonderd staan voor die werklikheid en daardie verwondering, van watter aard ook al, in beeldryke taal verwoord. Vir die student van die literatuur is dit tans belangriker om die letterkunde te sien as deel van die breë kultuurlewe van die gemeenskap as wat dit van hom verwag word om tegniese analises te maak. Hierdie breër benadering in die onderrig van die literatuur word deur ’n publikasie soos Poskaarte vergemaklik terwyl die moontlikheid van die ontleding van tegnieke glad nie uitgesluit word nie. Miskien kan dit juis ’n interessante studie word om te kyk in hoe ’n mate digters hul eie styl bewaar en hoe hulle saam met die ritmes van ’n tydperk ontwikkel. ’n Ander aspek is ook dat dit soms uitputtend is om ’n hele bundel van een digter deur te lees, om heeltemal in ’n enkele psige vas te val. Die groter variasie en die kontraste van ’n bundel soos hierdie sal vir gewone lesers dalk lekkerder wees aangesien daar iets vir elkeen se smaak is. Ek wens hierdie bundel ’n goeie en uitgebreide mark toe! Heilna du Plooy Potchefstroomse Universiteit vir CHO Llterator19l1)Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 Llterator19l1)Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 115 116 ISSN 0258-2279 Resensles / Reviews Om te laat opgaan in die grenslose Die debuutbundel van Heilna du Plooy’ Du Plooy, Heilna. 1997. Die donker is nooit leeg nie. Kaapstad ; T f lb Du Plooy, Heilna. 1997. Die donker is nooit leeg nie. Kaapstad ; Tafelberg. Die donker is nooit leeg nie is ’n bundel waarin verskeie onderskeie dinge in mekaar ingebou is, van mekaar deel word, in baie gevalle van klein na groot, en dikwels is dit twee teenoorgesteldes wat saamgaan. Party van hierdie onderskeie dinge word deur die digter self “teëpartye” genoem. Die individu, byvoorbeeld, gaan op in die algemeen-menslike, of in die land, die land gaan op in die kontinent, en laasgenoemde gaan weer op in die kosmos. I Geleentlieidswoord deur prof. T.T Clocte by die bekendstelling van Heilna du Plooy sc digbundcl Die donker is nooil leeg nie op Potchefstroom, 13 Januarie 1998. LH0rator19(1)Aprll199a:111-133 ISSN 0258-2279 117 LH0rator19(1)Aprll199a:111-133 • Die koppeling van ongelykhede Geen wonder nie dat ons ’n titel met ’n paradoks teenkom - ’n titel soos “geliefde teëpaity”, ’n teëparty, maar wat omgaan met die ander party in die diepste soort verbintenis wat ons as mense ken: in liefde. As ’n mens na die (soms vermomde) liefdesgedigte kyk, dan is dit treffend hoe Heilna du Plooy die beer (“Nabyheid”) beskryf as wreed en geweldig en tegelyk “oneindig sag” in die vervulling van die oerdaad van paring, inderdaad koppeling, nie net van twee diere nie maar van twee skerp onderskeie eienskappe. As ek die woord “paring” dan mag toepas op wat ek wil duidelik maak, wil ek sê: in hierdie gedigte gaan die wrede gepaard met die tere - die teëpartye, in hulle groot verskeidenheid in die bundel, gaan bowendien handelend gepaard met mekaar, en soos in die paringsdaad van die bere gaan hulle kreatief gepaard: dan is die geweldige dier aangrypend teer en Bonder verweer, Om hierdie paring van dikwels ongelyke of teendelige pare duidelik te probeer maak, kan ons kyk na die hooffiguur in die gedigte, Daar is ’n duidelik geprofileerde “ek”, ’n verganklike “ek”, soos alles om die “ek” heen verbygaan - ’n individu dus, en juis ’n geringe, nie ’n oorskatte een nie, want hierdie individu gaan op in die groot menslikheid - wat ook maar weer ’n koppeling is, deur die ironie van die menslike sterflikheid. Ek het probeer aandui hoe die enkele of geringe opgaan in die grotere, maar soos dikwels in hierdie gedigte, is die omgekeerde proses ook aan die gang: uit die groot ongemerkte tyd en niimte kom die gemerkte, geprofileerde ek na vore (“Merke”): En tog, in tyd en ruimte ongemerk is my merke ek. Llterator 19(1) Aprll1998:111-133 • Beweeglikheid en groei Die onderskeie dinge, die teenoorgesteldes of die pare waarvan ek praat, staan nie in ’n statiese verhouding tot mekaar nie maar juis in ’n dinamiese, hulle is ’n “tegelyk” (“donkerblom”), hulle vorm saam ’n beweeglike “kronkelrank”. Ek hoop dat dit duidelik sal word in die reisgedigte wat hieronder ter sprake gaan kom, in die versitgedigte of die omloopgedigte, as ek ’n beeld uit een van die verse mag kies. Die motief van die beweeglike en groei kom byvoorbeeld uit in die gedig “Skulp”, veral in die slotstrofe: rondom die stewige kern groei - steeds fyiier gefokiis om die sentrale pilaar - in een golwende lyn ’n gang vir ’n lewe in ewewig. rondom die stewige kern groei - steeds fyiier gefokiis om die sentrale pilaar - in een golwende lyn ’n gang vir ’n lewe in ewewig. LH0rator19(1)Aprll199a:111-133 117 ISSN 0258-2279 Resensles / Reviews_ • Die opios van die enkelvoudige in die meervoudige Die oplos van die ek in die omgewing geskied soms onopvallend, gekamoefleer, soos in “beskerming”, deur twee natuurbeelde, waar die gekamoefleerde patrys en slang deel word van hulle omgewing, van gras en boomtak: 118 Resensies / Reviews Dit is veral die natuurgedigte wat skuilvorme bied en wat verbeeld hoe die enkelvoudige opgaan in die meervoudige, hoe die individuele deel word van die groot geheel (“Rivier”); daar teen die helling se skurwe wang dans die jong druppels saam daar teen die helling se skurwe wang dans die jong druppels saam en die druppels word rivier en die rivier gaan weer op in iets groters: en die druppels word rivier en die rivier gaan weer op in iets groters: uiteindelik suiwer geamalgameer in die see van gesoute individualiteit. uiteindelik suiwer geamalgameer in die see van gesoute individualiteit. • Tyd en ruimte - opgeneem in verskeie groothede Die digter is baie skerp bewus van die tyd en ruimte. Dié twee konsepte kom deurgaans in die gedigte voor, tnaar die hier en nou word, sóós en saam met die individu of individuele, opgeneem in verskeie groothede daaromheen. Een van hierdie groothede kom veral ter sprake in die gedigte van die tweede afdeling, naamlik die land waarin die digter gebore is en waaraan sy “behoort” (dit is die digter se woord; vergelyk “Tuiskoms”, maar ook “Bevrore transkripsie”) Van die mooiste gedigte het voortgekom uit hierdie behoort van ’n individu aan die grootheid van die land. Lees “Wintervloekpsalm”, ’n gedig oor die hardheid van die land, tot in sy harde lig, maar dit is die digter se land, en teenoor hierdie hardheid staan weer ’n ander eienskap wat ’n nuwe tweeheid laat ontstaan: die soberheid en die onversierdheid van hierdie harde land (“Tuiskoms”) - en hierdie soberheid en onversierdheid is attribute wat op hierdie gedigte self van toepassing is. Die eienskappe van die land behoort aan die gedigte sélf Die merkwaardige is dat liierdie land van hardheid sober gedigte gevorm het wat vol dierbare klein details is, van plante, diere en so meer - lees gems “Reis”, onder meer, met dinge van die land wat “verruk” en wat daartoe bydra dat die digter hierdie land lief het ten spyte van sy klimaat, sy natuur, sy geskiedenis, Soos die koppeling van ongelykhede in die geval van die twee bere kreatief is, is ook die paring van digter en land kreatief dit loop op lieflike gedigte uit. Wat ’n vreemde mooi paring. Dit is ook die hardheid van haar land wat die digter laat veriang in haar “Kanttekeninge” na die teenoorgestelde - na ’n sagter milder plek waar dinge en gedagtes lesser en vriendeliker hang en na ’n stiller ... lewe. Uterator19(1}Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 119 Resensles / Reviews Dit is die digter se land wat haar gevorm het tot wat sy is, maar wat haar tog ook weer prysgee aan ’n groter non-self, wat haar uit die hie et nunc uit laat loop oor grense heen, “deur ’n groot onbegrensde gebied” (“Tintinnabulasie”). Op sy beurt vorni hierdie land ’n teengestelde maar tegelyk weer geïntegreerde dee! • Tyd en ruimte - opgeneem in verskeie groothede van die groter Afrikakontinent, of die land word teen die kontinent gesien (“Tuiskoms”), en die land gaan trouens ’n verbintenis aan met ’n nog groter niimte agter die hier, naamlik Nederland in Europa, wat ook ’n sagter land vir die digter is. Ook in “Kerk” word sy teruggelei “ver terug in ’n land van herkoms”. • Die opgaan van die individu en omwêreld in die kosmos Op hierdie manier van integrasie van die ek, die hier, die nou en die land met groothede daaromheen, kry die gedigte dimensie, en uiteindelik staan die individu en haar ganse wêreld binne die kosmos. Dink aan “die lig wat deur die hele kosmos skyn” (“1917 ...”) en wat op haar as enkeling afskyn. 0ns moet kyk hoe hierdie individu telkens in die ruimte en tyd versit. In so ’n versitgedig, “Verslag van ’n wandeling”, lees ons van die diep verbintenis van die tans en die tóé: en diep uit haar kom beelde op wat nou m et lankal terug verbind ... M aar sy moet nou weer verder loop ’n nuwe tuiste vind - êrens o f coit. Ons het hier nie gedigte van ’n eenrigtingverkeer nie, soos al moes geblyk het: die verbindingslyne loop nie aileen van die enkeling wat in ’n bepaalde plek en tyd gesitueer is na die afgeiefine nie maar dit loop ook die omgekeerde weg, dit loop uit die grootse of oneindige “terug” na die enkeling toe, soos in "Impressies”, waarin hierdie heen en weer baie duidelik is, as die son as groot- heid die geringe voorwerpe in hom opneem: en in dié groenste middag laat gryp hierdie diep en oorryp son neonflitse uit elke blaar en blom maar daar word omgekeerd binne die groot herfsdag op wonderlike klein besonderhede gekonsentreer: en in dié groenste middag laat gryp hierdie diep en oorryp son neonflitse uit elke blaar en blom maar daar word omgekeerd binne die groot herfsdag op wonderlike klein besonderhede gekonsentreer: klein lampe van gekonsentreerde kleur: knooppunte in ’n dikwels eindelose dag In “Luister ver weg” (luister al na die titel) word die “hier” van vers een teen die einde verbind met “die grenslose sfeer”, met “die omloop van lewende lug”, maar tog word omgekeerd weer iets uit die verte op die individu gerig: Llferator 19(1] April 1998:111-133 120 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews die smal onsigbare strook lug is van iewers af op my gerig, verlenging van iets groot en ver wat ’n vinger veerlig op my lê. Dit is baie delikaat gesê. Die eiikelvoudige staan op soveel mooi plekke verbind met dit wat in tyd en ruimte afgeleë is, dat dit moeilik is om party daarvan oor te slaan. • Die opgaan van die individu en omwêreld in die kosmos Ek dink byvoorbeeld ook aan “Afskeidsiklus”; ek voel die lig hier teen my oë onmiskenbaar koel: ek sien die lig hier om my kom van verskriklik ver a f aangespoel. en dan word die proses weer eens omgekeer; en dan word die proses weer eens omgekeer; En als word ver En als word ver en ek is afgeleë en ek is afgeleë g met sout wat in my mondhoek dam. 0 ns sit hier weer met ’n stuk harde ironie, in die sout wat met die oplossing gepaard gaan. Wei, as u “Die mot” gaan lees, ’n merkwaardige gedig, sal u sien Die mot is klein en kan verdwaal in wat te groot is. Die mot is klein en kan verdwaal in wat te groot is. en kan verdwaal in wat te groot is. ons (beweeg) steeds die groter onbekende in ons (gaan) voortdurend vreemd bedelings biime ... ons (beweeg) steeds die groter onbekende in ons (gaan) voortdurend vreemd bedelings biime ... • Voortdurende omkering Ja, dit ook. Dit is hierdie voortdurende omkering in die gedigte wat saam met hulle delikate ritme stuwing aan die verse gee en wat hulle onderling laat saamstroom in een groot eb en vloed. Terug na “Afskeidsiklus” van hierbo: as ons dan verder in die gedig lees, word dit weer eens duidelik dat hierdie verbinding van die ek en die ander, van die hier en die daar, van die nou en netnou ’n dinamiese beweging is, en dat die verbindingslyne weer eens nie net van hier na daar en van nou na so ewe loop nie maar ook omgekeerd beweeg, ook vorentoe loop, die toekoms in: jy m eet déúr die donker kyk vir die dwaallig se geheim. jy m eet déúr die donker kyk vir die dwaallig se geheim. jy y vir die dwaallig se geheim. dwarsdeur die donker gaan om óór die vrees te kom (“Ligte lag”) dwarsdeur die donker gaan om óór die vrees te kom (“Ligte lag”) dwarsdeur die donker gaan om óór die vrees te kom (“Ligte lag”) en om by die lig uit te kom. Die titelgedig (“Chiaroscuro”) sê: en om by die lig uit te kom. Die titelgedig (“Chiaroscuro”) sê: Llteralor 19(1) Aprll1998:111-133 • l,ig en donker: teengesteldes én vermenging ’n Baie belangrike “teëparty” kom reeds in die bundeltitel ter sprake, naamlik die lig en die donker, egter ook weer nie net as teengesteldes nie maar as ’n vermenging, ’n chiaroscuro, ’n clair-obscur. Lig en donker skyn deur mekaar. Die gevoelige digter (vgl. “Teenval”) moet Llterator19(1]Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 121 Resensies/Reviews • Saamdink oor en saamvoel met teenoorstaande sake ’n Gedig wat ’n merkwaardige saamdink en saamvoel van twee teenoorstaande sake is, is “Mahler se vierde”. Mahler het naamlik sy vierde simfonie gekomponeer in die tyd toe die Anglo-Boereoorlog geduur het, Wat ’n geweldige kontras het ons nie hier nie! Musiek van Mahler in dieselfde tyd toe geweerskote in ons land geknal het. Dieselfde tyd, maar in twee ruimtes, met twee gans verskillende resultate. Tog weer, die twee teengesteldes word versoen en Mahler se simfonie laat “ontplof in my brein / ’n blom”. Walter pragtige stuk ironie weer, Om hierdie tegelykhede van ongelykhede en hulle saamhang op te som; die bundel vat homself (of is dit haarself?) saam in die titelgedig (“CWaroscuro”); Uiteindelik is dit die diepste donkerte wat alles met mekaar laat saamhang in ’n mistieke spel van duistemis en lig, En dan is daar ten slotte die slotgedig wat ook weer alles saamvat van hierdie merkwaardige ryp debuut met sy merkwaardige laat opgaan van die besondere, van watter aard ook al, in die grenslose en die vasknoop van besonderhede binne die grootse: die lug is grensloos ruim in blou en grys die water durend wyd ek loop hier in ’n landskap sender raam en in die terugspoel op die spieëlnat sand loop die late wolke hemelend saam die lug is grensloos ruim in blou en grys die water durend wyd ek loop hier in ’n landskap sender raam en in die terugspoel op die spieëlnat sand loop die late wolke hemelend saam Ek het maar lets probeer duidelik maak van hierdie besonderse gedigte. Mag die enkele bundel self opgaan in die groter Ainkaanse literatuur, T.T. Cloete Potchefstroomse Universiteit vir CHO T.T. Cloete Potchefstroomse Universiteit vir CHO T.T. Cloete Llteralor 19(1) Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 122 Resensies/Reviews Nuwe stem me 1 De Vries, A. & Weideman, G. (ía/nesí.) 1997. Nuwe siemme 1. Kaapstad : Tafelberg. Prys: R54,95. Dit is deesdae moeiliker vir uitgewers om digbimdels van jong of debuterende digters te publiseer as ’n dekade of twee gelede. Die druk van finansies en die beperkte mark meet deur die verstandige uitgewer in ag geneem word, want hy is ook ’n sakeman. Hy moet iramers die uitgewery as ’n besigheid beskerm anders gaan geen enkele boek meer die lig sien nie. A1 is hierdie toedrag van sake te begrype, is dit nogtans ’n groot jammerte, want sedert die aanvaiig van die negentigerjare is die stroompie poësiebundels werklik dun. En dit terwyl ’n mens se aanvoeling vir jou sê dat in tye van groot en ingrypende veranderinge die poësie dalk juis die medium of genre is wat die viugtigheid van die werklikheid kan gryp. Omdat poësie konkreet is, omdat die metafoor, die talige beeld ’n nuwe assosiasie kan skep, kan daar via die poësie nuwe bane vir die denke ontstaan. Hoe sal ons later weet hoe die digters in ’n bepaalde periode gedink het en hoe hulie werk gelyk het, as hulle wel skryf, maar nie gepubliseer word nie? En bly daar nie dan ’n dee! van die belewenis van ’n era ongesê nie? Daarom is die verskyning van hierdie saamgestelde bundel met werk van digters wat nog nie voorheen op hul eie gepubliseer het nie, iets waaroor ’n mens baie bly is. Die deurlees van die bundel was net ’n verdere vreugde. Daar is elf digters se werk verteenwoordig in die bundel en elkeen verdien die ruimte wat aan sy/haar verse afgestaan is. In die algemeen wil ek sê dat die verse in die bundel ’n wye verskeidenlieid vertoon waaruit afgelei kan word dat Afrikaans springlewendig is in verskeie gedaantes en variasies en dat mense die veranderende wêreld met kreatiwiteit benader en hanteer. ’n Mens behoort meer spesifiek en in detail oor elkeen van die digters se werk te skryf, maar binne die ruimte van ’n resensie kan ’n mens natuurlik nie aan alles LIteralor 19(1 jAprll1998:111-133 123 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews vattend gestel, oor Afrika en wel oor verskeie aspekte van die land. Die baie mooi gedig “Soektog van die eenhoom” beskryf die eensame soektog van die eenhoom in die “skone, lee land” waar sterk mense op oorlewing en avontuur ingestel is. Nuwe stem me 1 Die mitologiese dier se soektog na ’n “koel hiin”, na ’n “ledige hand” om sy “bestaan te noteer” is in dié harde land vrugteloos. Daar is vir hom geen tuiste nie: vattend gestel, oor Afrika en wel oor verskeie aspekte van die land. Die baie mooi gedig “Soektog van die eenhoom” beskryf die eensame soektog van die eenhoom in die “skone, lee land” waar sterk mense op oorlewing en avontuur ingestel is. Die mitologiese dier se soektog na ’n “koel hiin”, na ’n “ledige hand” om sy “bestaan te noteer” is in dié harde land vrugteloos. Daar is vir hom geen tuiste nie: Traag hat hy ten laaste weggedraai, dwalend na die somber berge gesw erf en teen die donker grotmure sy maer silhoeët laat sterf. Tilla Diedericks se gedigte handel hoofsaaklik oor die vrou, die huisvrou en die modeme vrou in die dilemmas en dramas van elke dag, waar frustrasie, roetine en innigheid vreemd naby mekaar kan lê. Susan Smith se werk sluit tematies hierby aan en in die gedigte kom ’n beeld van die ervaringe van die hedendaagse wit vrou in Afrika na vore. Daarteenoor skryf Henk Havenga oor die modeme professionele man se lewe en ontspanning. Tom Dreyer se verse het my werklik beindnik vanweë die vermoë om inhoudelik ’n verrassende wending te bewerkstellig sonder om aan verstegniek in te boet, veral soos in “Klein gebeurtenis” en “Dans van die verkleurman”: Tot die more kom; dan is ek weer krom, pootseer en styf, gespikkelde oumanslyf. Tot die more kom; dan is ek weer krom, pootseer en styf, gespikkelde oumanslyf. Marthi Louwrens se verse is kort, direk in segging en verkry so ’n besondere aantreklikheid: Die stryd van die lewe vir die werklose, die werkers in die oorvol treine en taxi’s, oorlewing vir diegene wat deur vreemdelinge van werkgeleenthede ontneem word - dit is die onderwerpe vir Magmoed Martin se verse. Hierdie verse is in Kaapse Afrikaans en beeld die sosiale en politieke werklikhede van die verlede en die hede skynbaar ongekompliseerd uit. In werklikheid gaan dit hier om die slim 124 ISSN 0268-2279 Llferator19(1] Aprll1998:111-133 Resensles / Reviews gebruik van onderbeklemtoning wat sowel die taal as die toonaard betref. Vemie Plaatjies se gedigte sluit gedeeltelik tematies aan by dié van Martin, maar van horn is ook liefdesgedigte ingesluit. Hannatjie Schreck se gedigte onder die titel “dors” is sterk verse, liefdesgedigte waarin religieuse metaforiek gebruik word. Llferator19l1]Aprll1998:111-133 Nuwe stem me 1 Die liefde tussen vroue is ’n soort nagmaalsviering, ’n wyding, ’n absolusie maar die religieuse groei in die laaste verse sterker uit. Pieter Strauss se siklus verse het ’n historiese inslag en die geskiedenis van Hendrik Witbooi en Jonker Afrikaner word die agtergrond vir die dilemma van die dienspligstelsel in die modeme Suid-Afrika. Reeds in die verse wat direk oor die historiese gebeure en figure handel, word kommentaar gelewer, maar die lioogtepunt van die kritiek lê in die slotstrofe van die gedig “dienspligtig”, ’n gedig waarin die emosies en ervaringe van die dienspiigtige metafories ineenvloei met die geluide van die wilde voëls van die Afiikalandskap: ek fluister: amok, amoreel, amnestie intemasionaal maar die wagwoord, amnesia, skor janfiskaal Die bundel sluit met verse van Kirby van der Merwe wat die voorstedelike lewe uitbeeld in die items van ’n huis of die meubels wat die liefde omring, maar die teebeeld is ook daar: in die veroudering van geliefdes en die geweld van die land. Vanselfsprekend is al die gedigte in die bundel nie ewe goed nie. Hier en daar kan ’n mens sien dat die digters nog kan werk aan die verse en dat daar tegnies en inhoudelik nog gegroei kan word. Nogtans is dit ’n lekker bundel, wat in die verskeidenheid van temas en style vir verskillende soorte lesers almal iets bied. ’n Mens sien uit na die res van die reeks publikasies. Heilna du Plooy Potchefstroomse Universiteit vir CHO Lnerator 19(1) April 1998:111-133 Heilna du Plooy Llferator19l1]Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 Llferator19l1]Aprll1998:111-133 125 ISSN 0258-2279 Resensles / Reviews Lnerator 19(1) April 1998:111-133 ISSN 0258-2279 126 Resensies / Reviews Afrikaanse Tekslingulstlek: ’n Inleiding Carstens, W .A .M . 1991. Afrikaanse Tekslinguisliek: 'n Inleiding. Pretoria; VanSchaik. 547 p. Prys: R89.00. ISBN 0-627-02276-6. Carstens, W .A .M . 1991. Afrikaanse Tekslinguisliek: 'n Inleiding. Pretoria; VanSchaik. 547 p. Prys: R89.00. ISBN 0-627-02276-6. As ’n mens by ’n kongres of ’n samekoms van taalkundiges in Suid-Afrika sou vra wat die verskil is tussen tekslinguistiek en teksgrammatika\ kohesie en koherensie\ gespreksanalise en diskoersanalise dan sou jy waarskynlik ’n paar vae opmerkings as antwoorde kry. Toe taalstudie wegbeweeg het van die onder- soek na formele, geabstraheerde strukture, soos die sintaksis en morfologie, liet taalkunde enersyds baie interessanter geword, maar ook ongelooflik gevarieerd. Die rede daarvoor is dat die uitgangspunt by laasgenoemde verskuif het vanaf taal as abstrakte strukture na taal as gebruik, soos dan ook in die publikasie van Carstens in Hoofstuk 1 beskryf word. Die gevarieerdheid van taalstudie blyk ook uit die ontstaan van studierigtings soos die Pragmatiek, Diskoersanalise en Tekslinguistiek, wat in sekere opsigte oorvleuel, maar as gevolg van die verskillende perspektiewe op taalgebruik tog nie dieselfde is nie. Die probleem is verder dat selfs binne dié dissiplines uiteenlopende aannames en uitgangspunte bestaan wat dit vir die oningewyde baie moeilik maak om sin te maak uit die oerwoud van begrippe, uitgangspunte, perspektiewe en benaderings. Een van die probleme wat byvoorbeeld in die Pragmatiek ondervind word, is die atbakening tussen Pragmatiek en Semantiek. Met Tekslinguistiek is die afbakening teenoor ander dissiplines nie minder wesenlik nie. Omdat die onderwerp van studie by Tekslinguistiek die teks is, bestryk dit alle soorte tekste, dus ook literêre tekste wat die studieveld baie wyd maak, veral as die taalkunde daarvan beskryf moet word. Dit was dus dringend noodsaaklik vir die Afrikaanse taalondersoek dat iemand sin maak uit hierdie verwarring. In Tekslinguistiek (547 bladsye) behandel Wannie Carstens in die bestek van 14 lioofstukke onderwerpe soos die volgende: wat tekslinguistiek behels, hoe die aaiidag verskuif het van ’n studie van die sin na ’n studie van die teks, hoe die Llterator19[1jAprll199a:111-133 127 ISSN 0258-2279 Resensles / Reviews tekslinguistiek as vakgebied ontwikkel het, die verskil tussen begrippe soos tekslingiiistiek en teksgrammatika, diskoersanalise en gespreksanalise, teks­ linguistiek en pragmatiek. Die groot vraagstuk oor wat teks is, word uitvoerig bespreek en die probleme daaraan verbonde om dit eenvoudig te definieer lei tot ’n werksdefinisie van wat ’n teks is. Die beginsels van tekstualiteit, byvoorbeeld kohesie, koherensie, kontekstualiteit, en dies meer word in afsonderlike hoofstukke bespreek. Afrikaanse Tekslingulstlek: ’n Inleiding Uitstaande kenmerke van die werk kan soos volg saamgevat word: Dit is ’n omvattende werk. Hierdie publikasie is ’n volledige dekking van al die aspekte wat in die Tekslinguistiek voorrang geniet. Dit is ook ’n volledige dekking van al die belangrike figure wat bygedra het tot die ontwikkeling en uitbouing van Tekslinguistiek. Ek het veral waardering daarvoor dat alles wat in Afrikaans verskyn het, ook verreken word - of in die bespreking óf in die verwysings daama. Dit is ’n deeglike stuk werk. Nie alleen bestryk dit alle begrippe en uitgangspunte wat in die hedendaagse Tekslinguistiek aan die bod kom nie, maar dit gee ook blyke daarvan dat ’n gesoute akademikus hier aan die werk was. Die volledige verwysende voetnote asook die uitgebreide bronnelys van 47 bladsye getuig hiervan. Carstens is ’n deeglike taalkundige en die verskillende onderwerpe word wetenskaplik benader, deurdink en beskiyf. ’n Hoë standaard van wetenskaplikheid word deurgaans gehandhaaf. Tog slaag hy daarin om uiters ingewikkelde stof eenvoudig en logies aan te bied. Dit is ’n nuttige werk. Dit is ’n eerlike poging cm vir die oningeligte sowel as die ingeligte oorsigtelik die verskillende probleme en terme in die tekslinguistiek duidelik te maak. Daar word telkens in die teks volledige verwysings gegee van die belangrikste bronne waarin verder oor die betrokke tema gelees kan word. Dit maak die boek geskik vir gebruik deur voor- graadse studente, maar veral deur nagraadse studente wat hierin of een of ander verwante rigting belangstel en vinnig verby die ingewikkeldhede van oorvleuelende terminologie en uitgangspunte wil kom. Dit is ’n inleidende werk. Die strydpunte tussen verskillende uitgangspunte selfs binne die Tekslinguistiek word aangesny, maar uit die aard van die opset van die boek nie uitputtend bespreek nie sodat die oningewyde nie weer verdwaal tussen verskillende argumente nie. Dit slaag daarin om ’n moeilike terrein oop te dek en vir verskillende soorte lesers verstaanbaar en toeganklik te maak. Dit is ’n inleidende werk. Die strydpunte tussen verskillende uitgangspunte selfs binne die Tekslinguistiek word aangesny, maar uit die aard van die opset van die boek nie uitputtend bespreek nie sodat die oningewyde nie weer verdwaal tussen verskillende argumente nie. Dit slaag daarin om ’n moeilike terrein oop te dek en vir verskillende soorte lesers verstaanbaar en toeganklik te maak. Llterator19[1)Aprllim:111-133 Llterator19(1] Aprll1998:111-133 Afrikaanse Tekslingulstlek: ’n Inleiding LIterator 19(1) Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 128 Resensles/Reviews Die manuskrip is ’n mylpaal in die Afrikaanse taalkunde en kan in dieselfde asem genoem word as ander omvattende werke oor die Afrikaanse taalkunde, soos byvoorbeeld Ponelis se Sinlaksis en De Stadler se Semantiek. Nuttige werke van hierdie gehalte is baie skaars in Afrikaans. Baie min taalkundiges het die tyd of die kennis om ’n fenomenale bron soos hierdie byeen te bring, ’n Mens moet Carstens gelukwens met die deeglikheid, omvattendheid en nuttigheid van die boek G.J. van Jaarsveld Universiteit van die Vrystaat Llterator19[1)Aprllim:111-133 Llterator19[1)Aprllim:111-133 ISSN 0258-2279 ISSN 0258-2279 129 Resensies / Reviews Llterator19(1] Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 130 Resensies / Reviews Apartheid, liberalism and romance: A critical investigation of the writing of Joy Packer It is probably most fruitful to read the present study with that perspective in mind, and in this the author succeeds veiy well in the academic sense of the word, as the study is meticulously documented and thoroughly researched, providing fascinating insights into the field of South Africa popular fiction, a collection of material not otherwise readily accessible to the student of this genre (and indeed more “serious” fiction in South Africa). The study has as a motto two quotes - one from Gillian Slovo; “In a new South Africa the past will still live with us” {The Betrayal, 1991, London : Virago, p. 85) and from Nelson Mandela: “We must deny the past its attempt to enslave us” (as quoted by Hugo Young in Altered State: South Africa 1990, London: Fourth Estate, p. 31). This creates a ftuther backdrop for Stotesbury’s study of Packer, and Stotesbury completes it by placing it against Dorothy Driver’s assertion that “in the British context women act as mediators between the classes; in the colonial context they mediate between the races” (p. 7) - and in the study of Packer’s work this provides an interesting challenge, for Stotesbury maintains that because “Packer’s fictional writing is also prefaced - rather than con­ ventionally complemented and summarised - by a substantial quantity of auto­ biography serves to emphasize a further aspect of that stance, in that she insists on her ability and right as a woman to the conundrum of her white female self in an Afiican colonial (and hence political) environment” (p. 7). The study then traces with careful attention to detail the development in Packer’s career from her being a memoirist to being a novelist (and he points out how this development was to a large extent contingent on the exigiencies of being a colonial wife - “In 1953 ... she was no longer obliged to pack and follow her husband around the world,. . . if she wished to continue writing [after having been a memoirist because of her access to Establishment figures through her husband’s career moves - ALC] she would be obliged to find an alternative literary genre, and also an alternative platform for viewing the world around her” (p. 125). Apartheid, liberalism and romance: A critical investigation of the writing of Joy Packer Stotesbury, J.A. 1996. Apartheid, liberalism and romance: A critical investigation o f the writing o f Joy Packer. Uppsala, Sweden : Swedish Science Press. 547 p. This book started life as a thesis on the work of Joy Packer, and from the author’s Abstract one learns that “This is the first full-length study of the writing of the South African Joy Packer (1905-1977), whose 17 works of autobiography and romantic fiction were primarily popular [my italics - ALC], Packer’s writing, which appeared mainly between 1945 and 1977, blends popular narrative with contemporary social and political discourses ... Her subsequent production, ten popular novels and a further three volumes of memoirs, is notable for the density of its sociopolitical commentary on contemporary South Africa” (Abstract, preliminary to the book). The writer has chosen a popular writer to comment on - one who is conspicuously absent from the substantial Southern African Literatures by Michael Chapman (Longman, 1996), and he chooses to situate her within the dilemma formulated by Dorothy Driver, “of the white woman writing within a colonial environment which compels her to adopt contradictory, ambivalent and oblique discursive stances and strategies” (Abstract to the book). He ftirtlier typifies the works as politicised romans a these, and it is an interesting journey to pursue as he rereads Packer’s fiction - somebody who is a contemporary of Nadine Gordimer, and who is yet relegated to an ahnost complete deafening silence within the South African canon, in spite of a fairly substantial oeuvre - and despite the fact that Packer’s books “captured an impressively large readership for a period of some thirty years from the end of the Second World War, a readership which dispersed almost as swiftly as it appeared ... while it can now fairly be said that her work, for all its qualities, has made no detectable or lasting impact on the fabric of Western or, more specifically. South Afiican 131 Uterator19l1]Aprll1998:111-133 ISSN 0258-2279 Resensies / Reviews Cherry Clayton’s observations on the value of the ‘critical recovery of “lost” [South African] women authors, filling in a broader social and literary context for the most familiar names’, an activity, she suggests, which helps to restore ‘minor’ authors and texts, and often revises an explicit or implicit literary canon ” [my italics] (p. 3). 'llie dust cover of the book could not be more “colonial" in the idealised garden setting, with the author in floral cotton cutting roses in the wami Soutli African sun. Apartheid, liberalism and romance: A critical investigation of the writing of Joy Packer This led to the development of her novels, and within the popular getu'e for which she had a large and enthusiastic readership, she also went further, so that it could be asserted of her later fiction that “Packer was intent on creating a hybrid between the popular romance and the ‘serious’ protest novel becomes apparent once more in the final pages of [The High Rooj]” (p. 177). What emerges from the analysis is the failure in one sense of Packer’s project: “What emerges with increasing frequency from this analysis of her writing is the extent to which she underestimated the incompatibility of the two modes of discourse which her fiction repeatedly attempts but fails to wed: on the one hand, an idealised mode Llterator19(1)Aprll1998:111-133 132 ISSN 0258-2279 Resensles / Reviews of popular romance, ... and on the other hand, a pohticised polemic that is fundamentally aware of its impotence in the face of the impending assault on its very existence by the ‘invaders’ from the nortli” (p. 187) - assaults on what Stotesbury calls “the constructs of a precarious colonial survival” (p. 187). He then concludes the study by averring that “the humane potential of Packer’s liberalism ... was great, but tlie ideological contradictions and the discursive ambiguities, encoded in her chosen modes of writing reveal a world-view which, of necessity, remained essentially as it had started - the product of apprehension and insecurity in the face of a post-colonial future wliich in large measure could not be articulated for fear of losing an only too tenuous grasp on the past significance and present continuity of the historical moment of colonialism* ” (p. 219). Ill summary, then, one might say of Stotesbury’s rereading of Packer that it is a valuable assessment and placing of Packer within the wider context of South African writing, giving due consideration to her importance at the time as a popular novelist, pointing out with great clarity that she could not join the ranks of the great South African novelist, thus be “newly canonized” because of the discursive ambiguities that he points out in her work. Llterator19(1)Aprll1998:111-133 Apartheid, liberalism and romance: A critical investigation of the writing of Joy Packer One could thus conclude that while tlie book makes a valuable contribution to scholarship on South Aiiican writing, it would not be instrumental in reviving a popular readership for Joy Packer - but it does succeed in its objective of attempting to ensure that “a fuller awareness of Packer’s writing will contribute to a filling-in of a ‘broader social and literary context for the more familiar names’” [such as Paton, Gordimer, Millin, Rooke, Drummond, etc. - ALC] (p. 5). Ill summary, then, one might say of Stotesbury’s rereading of Packer that it is a valuable assessment and placing of Packer within the wider context of South African writing, giving due consideration to her importance at the time as a popular novelist, pointing out with great clarity that she could not join the ranks of the great South African novelist, thus be “newly canonized” because of the discursive ambiguities that he points out in her work. One could thus conclude that while tlie book makes a valuable contribution to scholarship on South Aiiican writing, it would not be instrumental in reviving a popular readership for Joy Packer - but it does succeed in its objective of attempting to ensure that “a fuller awareness of Packer’s writing will contribute to a filling-in of a ‘broader social and literary context for the more familiar names’” [such as Paton, Gordimer, Millin, Rooke, Drummond, etc. - ALC] (p. 5). Annette L. Combrink Potchefstroom University for CHE Llterator19(1)Aprll1998:111-133 Llterator19(1)Aprll1998:111-133 133 ISSN 0258-2279

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/516/677

Afrikaans

Abstract The travelogue of a post-colonial traveller: The travels of Isobelle by Elsa Joubert D ie reise van Isobelle (The travels o f Isobelle) written by Elsa Joubert is regarded as one o f her best novels. In many respects this novel can be considered as an overview o f an extensive and impressive oeuvre. This article attempts to indicate that this novel not only relates to the important tradition o f travel writing in Afrikaans literature, but also comments on this tradition from a fem inist and post­ colonial perspective. In a certain sense this novel can also be read as a continuance (or rewriting) o f Joubert's own travel journals that have still been em bedded in a colonial consciousness. Once again a sym biotic relationship exists between the above-m entioned novel and several o f Elsa Joubert's other travel journals. In this article the intertextual ties with Water en woeslyn and D ie verste reLs are explored in particular. The prem ise o f this hypothesis is that the characteristic aspect o f travel literature is the unseverable tie between centrifugal and centripetal fo rces To a great extent the structure o f this extensive work, with its extraordinarily solid m otif structure, already determines this. Die relsverslag van ’n post-kolonialistlese reisiger: Die reise van Isobelle deur Elsa Joubert H.P, van Coller Departement Afrikaans & Nederlands Universiteit van die Vrystaat BLOEMFONTEIN E-pos; fgvc@rs,uovs.ac.za H.P, van Coller Departement Afrikaans & Nederlands Universiteit van die Vrystaat BLOEMFONTEIN E-pos; fgvc@rs,uovs.ac.za 1. Die reisbeskrywing; 'n historiese en genologiese ekskursie Elsa Joubert se Die reise van Isobelle stei in die titel reeds die reisgegewe sentraal. Dat dit nie slegs gaan om die reise van karakters nie, word spoedig duidelik: Joubert ondemeem in hierdie kroniek van “’n eeu van onreg” as ’t ware haar eiesoortige “post-koloniale” reis deur die Suid-Afrikaanse geskiedenis Ltterator19[3) No/. 1998:53-08 ISSN 0258-2279 53 Die reiwerslag van 'n post-kolonlalistiese relslger: Die raise van Isobelle dear Elsa Joubert van die afgelope honderd jaar. Deur die sinkretisering van verskeie geno- logjese tradisies (onder andere die reisjoemaal, dokumentêre realisme, visioenêre romantiek an betrokke literatuur) word dit ook bykans ’n “reisverslag” van die Afrikaanse literere tradisie. Wat buite kyf staan, is dat Die reise van Isobelle in ’n hoe mate ook ’n verkennende kommentaar is op Joubert se eie skryfwerk: naas kanttekeninge ook ’n samevatting. Dit is daarom allermins verwonderlik dat ver­ skeie resensente gewag gemaak het van die ambisieuse aard van hierdie roman (vgl. onder andere Venter, 1996:8, wat opmerk dat hierdie roman kennelik bedoel is om “die groot roman oor die Afrikaner te wees”). Die titel wek herinneringe van ’n (bykans) gelyknamige vorstin, koningin Isabel van Portugal, vir wie die ontdekkingsreise van Columbus en andere die surrogaat was vir haar eie reise. In die eerste instansie gaan dit in hierdie roman oor die reise van die karakter, Isobelle, dogter van Agnes en Stuart. Haar grootouers is enersyds Josias van Velden en Emma Anderson en andersyds (waarskynlik) Braam Nel (p. 55) en juffrou Marais (p. 143; 254 - hoewel daar geglo en ge- handel word asof Daniel Greyling en Irma haar grootouers sou wees). Die “reise” in die titel slaan eerstens op die letterlike reise wat Belle ondemeem - na Afrika en Europa (en later na en deur Johannesburg, p. 379), maar ook die politieke reis wat sy ondemeem weg van haar verlede en van geykte Afrikaner-sentimente. Reis dui egter ook op simboliese reise: na die verlede, na binne en óók na die dood (vgl. byvoorbeeld die verwysing na Leonora op p. 598: “(d)is asof sy klaar op haar reis vertrek het”). 1. Die reisbeskrywing; 'n historiese en genologiese ekskursie Ook verskeie van die ander newe-karakters is voortdurend besig om te reis: Josias van Velden reis na die konsentrasiekampe; Daniel verhuis na Kenia; Irma vlug na Frankryk; Agnes reis moeisaam na Suid-Afrika en later hoopvol na die Voortrekkermonument; Hennie en Jessie reis vol idealisme na die sendingveld; Leonora reis na Europa, Robert na Duitsland, Ossie na Afrika; Fred is “onlangs terug uit Europa” (p. 545) en Barry emigreer na Kanada (p. 541). Die motivering vir Isobelle se reise is nie net om haar broer Ossie se graf te gaan besigtig nie, maar ook om besoek te bring aan haar “oupa”. Dit doen sy verai omwille haar moeder wat nie eers “één kiekie” het om haar aan haar jeug te herinner nie (p. 178). So staan reise nie net in verband met bevryding, verande- ring en vemuwing (die vervlugtende) nie; dit hou paradoksaal juis ook verband met bestendiging omdat reise veelal gedokumenteer word deur onder andere joemale en foto’s. Hierdie selfde geiimpliseerde kontras speel ook ’n belangrike rol in die titel. Klaarblyklik slaan die titel veral op Isobelle, wie se geboorte in die slotsinne van die roman in die vooruitsig gestel word. Geheel hierdie omvangryke relaas - van oor die seshonderd bladsye - is alles die reise (geskiedenis) van hierdie jongste spruit wat, soos ’n blaar aan ’n boom, ook onlosmaaklik verbonde is met die 54 Llterator 19(3) Nw. 1998:53-68 ISSN 0258-2279 H.P. van Coller oerwortels. Die ironie is ten slotte dat hierdie Isobelle (deur die besluit van haar moeder om in Suid-Afrika te bly) se moontlike vertrek (reis\) voorlopig on- gerealiseer gaan bly. Juis deur haar vereenselwiging met al die vroue van hierdie land (en in die konteks van die boek strek dit van die boerevrouens in die konsentrasiekamp tot die swart vroue in die townships), besluit Leo om die geloofsprong te waag en te bly. So kom sy uiteindelik haar verantwoordelikheid na teenoor “die geslagte wat verby is” (p. 616) en teenoor die geskiedenis self. Hoewel Robbins (1992:181) se opmerking dat “the notion that certain classes of people are cosmopolitan (travellers) while the rest are local (natives) is only the ideology of one (very powerful) travelling culture”, waar mag wees, is dit so dat die argetipiese kolonialiseerder ook reisiger was (Grossberg, 1996). Leo se keuse om te bly, is derhalwe nie ideologies neutraal nie. 1. Die reisbeskrywing; 'n historiese en genologiese ekskursie Dit is inderwaarheid ’n keuse vir die lokale bo die universele en daarom ook ’n rugkeer op die tipiese kolonialistiese mentaliteit van sovele van haar voorouers. Wanneer ’n mens die stadsbeskrywing teen die einde van die roman lees (p. 614 e.v.), val dit op hoe die beskrywing fokus op die kleurvolle verskeidenheid, die bykans chaotiese veelheid van kulture. Dit roep Triulzi (1996:79) se woorde op: It is there [the post-colonial cities] that we must look for the new urban rites and languages, the multiple memories and a rediscovered identity. These are not to be found in the ‘traditional’ culture, nor in the ‘modem’ one inherited from colonialism, but in the ‘apparent chaos of the everyday’, produced by the so-called informal economy: small traders ... and all the numerous forms and means of urban survival. Van Gorp (1991:341) maak ’n onderskeid tussen reisbeskrywing en reisverhaal. Eersgenoemde genre is die beskrywing van ’n werklike reis wat meegemaak is, gestaaf aan die hand van presiese besonderhede oor die land, kaarte, foto’s en dergelike meer. Die reisverhaal daarenteen, is skynbaar meer fiktief, omdat die reis volgens Van Gorp slegs die uitgangspunt is waaraan “verbeeldings- elementen” toegevoeg word. Binne die reisbeskrywing as sub-geiu-e bestaan daar breedweg twee rigtings: die literêre reisbeskrywing en praktiese reisgidse (soos dié van Michelin en Baedeker). In die reisverhaal speel die reiservaring vanselfsprekend ’n belangrike rol, maar is nie altyd die hoofrnotief daarvan nie. Ook werke waarin die reis slegs as simbool fiiiiksioneer, word tot hierdie subgenre gereken. Veral bekend is die Middeleeuse queeste, soos die soektogte na die Heilige graal, waarop bekende Afnkaanse romans soos die van Etienne Leroux, Alexander Strachan en Lettie Viljoen terugspeel. Leroux se werke behoort ook tot die sogenaamde peregrimsie- literatuur omdat sy hoofkarakters telkens reisende karakters is. Gysbrecht Edelhart wat in Die mugu (1957) op soek gaan na sy loterykaartjie, is hiervan ’n 55 Llterator 19(3) Nw. 1998:53-68 ISSN 0258-2279 ie reis\/erslag van 'n post-kolonlallstiese reisiger: Die relse van Isobelle deur Elsa Joube sprekende voorbeeld. ’n Ander variant van die reisverhaal is die gefantaseer- de reisverhaal, soos Swift se Gulliver's travels (1726) en Voltaire se Candide (1759). Hierdie variant val ook onder die benaming satiriese reisverhale, omdat daarin dikwels die draak gesteek word met die tipiese eietydse reisbeskrywings en ’n satiriese aanval geloods word op kontemporêre maatskaplike toestande. 1. Die reisbeskrywing; 'n historiese en genologiese ekskursie Etienne Leroux se werk Isis, Isis, Isis (1969) is een van die beste voorbeelde van hierdie subgenre in Afrikaans. 2. Die reisbeskrywing en reisverhaal in die Afril<aanse letterkunde Kannemeyer (1983:316) verwys spesifiek na Elsa Joubert se sosio-politieke belangstelling en haar “informatiewe mededelings van geskiedkundige, geografiese of volkekundige aard”. Té dikwels word egter vergeet dat veral ook Sangiro se Op safari dieselfde kenmerke vertoon. Sangiro openbaar horn in hierdie boek as ’n geleerde persoon met kermis van onder andere literatuur, politiek en dierkmide, maar desondanks verval hy nooit in ekkerigheid nie. Saam met sy vriende (onder andere J.F.W. Grosskopf) onder- neem hy ’n tog na Afrika om die natuur te sien “soos die eerste reisigers van Afiika hom gesien het”; dieselfde avonture te belewe; die stof en gewoel van Kaapstad te ontvlug en “onsself in daardie wildemisse heeltemal te verloor” (p, 8). Die motivering vir die agtema neerskryf is nie net om die leser deel te maak van die belewinge nie, maar om deur die vertelproses self antwoorde te verskaf op kwelvrae oor jag en dierelewe. Sangiro is hier deurgaans aan die woord as verpersoonliking van die wit bwana, die jagter en ontdekkingsreisiger wat, met sy kolonialistiese vooroordele, die primitiewe swartes moeisaam probeer begryp, hulle nog moeiliker verdra, en moeiteloos volhard in sy rasse- vooroordele. In Uit oerwoud en vlakte (p. 267, 270, 272 ) word die swart jagters in neutrale terme beskryf as “swartes”, “swart gedaantes” ensovoort. In Op safari is die trant veel meer rassisties en terme soos “Majoeta” (anti-semitistiese benaming vir ’n Jood) op p. 12, “Koelies” en “kerrievreters” (p. 14) en “kaffers” (bv. p. 50 en 185) lê vir die gryp. Ten spyte van Madelein van Biljon se vergoeilikende woorde (1996:130) strek Sangiro se rassisme ongelukkig veel verder as blote ana- chronistiese terme, veral waimeer die episodes op p. 14-19, 50, 56, 179 en 194 as voorbeelde geneem word. Maar net soos die grootwildjagter stadig ruimte begin baan vir die jagter met die kamera (p. 131), is hier ook reeds talle episodes waarin die simplistiese siening van blankes as beter as ander rasse (bykans teen die sin van die skrywer), bevraagteken word. Die Indiese matrose word beskryf as “skilderagtig” (p. 13) en die “vemame Indiese vroue” se drag as fantasties-mooi en elegant (p. 13). Ook die hele passasie op p. 17-19 is tekenend hiervan: die “drie musketiers” besluit selfs om hul twee gekleurde gashere later in beskerming te neem, as hul ooit op grond van hul ras sou beledig word in Kaapstad! Tog bly die trant meestal pater- nalisties en rassisties. 2. Die reisbeskrywing en reisverhaal in die Afril<aanse letterkunde Die reisbeskrywing speel al van vroeg af in die Afiikaanse literatuurgeskiedenis ’n belangrike rol en die verslae van Portugese ontdekkingsreisigers is van die vroegste literatuur oor Suidelike Afrika. Net so is beskrywings van binnelandse reise van die eerste stukke inheemse literatuur, geskryf volgens die topoi van die ars apodemica (vgl. Huigen, 1991; 1993). In die spore van die groot reis­ beskrywings van Herodotus en Julius Caesar, waarin feit en fiksie dikwels vermeng raak, is heelwat van dié Suid-Afrikaanse reisbeskrywings voi fiktiewe elemente. André P. Brink se roman Inteendeel (1993) speel op intertekstuele wyse ook op hierdie verdigsels in. Dit is frappant dat een van die eerste suksesvolle literêre produkte in Afrikaans, Di koningin fan Skeba, of Salomo syrt oude goudfelde in Sambesia (1898) deur S.J. du Toit, nie net die reis as tema gebruik het nie, maar ook ’n hewige polemiek ontlok het vanwee die deureen- vloei van feite en fiksie. Dat Du Toit heel doelbewus die verwagtinge van sy lesers deurbreek het, kan afgelei word uit die feit dat hy ook rasegte reis­ beskrywings {Op reis, 1881 en Bijbellanden doorreisd, 1883) in Nederlands die lig laat sien het (vgl. Kannemeyer, 1978:64). ’n Belangrike variant van die reisbeskrywing as ontdekkingsverhaal tref ons veral aan in die werk van Sangiro {Uit oerwoud en vlakte, 1921 en Op safari, 1925) en P.J. Schoeman (byvoorbeeld Op ver paaie, 1949). In hierdie werke is die hoof- figuur telkens outobiografies getint, word veral gefokus op Afrika en sy mense en natuur en word dikwels uit ’n antropologiese en manlike perspektief gekyk na hierdie vreemde ruimte. As primêre fokaliseerder vind ons hier ’n jagter-skrywer wat in verskillende permutasies ook in die werk van Hemingway, Geeraerts en Strachan voorkom. Sangiro (A.A. Pienaar) debuteer in 1921 met Uit oerwoud en vlakte en dit word een van die gewildste boeke ooit in Afrikaans (vgl. Kannemeyer, 1978:214). Soos Kannemeyer opmerk (Kannemeyer, 1978:216) is die opvolgwerk, Op safari (1925), ’n beter werk, frouens deur die fyn humor en goeie opbou word dit ’n reisbeskrywing van die hoogste orde (vgl. ook Van Biljon, 1996:129-131). Deur sy joemalistieke aanslag, sy skerp waamemingsvermoe en subtiele ensiklopediese Llterator 19(3) Nov. 1998:53-68 ISSN 0258-2279 56 H.P. van Caller ingesteldheid, word Sangiro in velerlei opsigte die (manlike) voorloper van Elsa Joubert wat oor bykans dieselfde lande veel later ook ’n reisbeskrywing publiseer {Water en woestyn, 1956). 2. Die reisbeskrywing en reisverhaal in die Afril<aanse letterkunde Vergelyk byvoorbeeld hierdie stukkie rassistiese “humor” op p. 38: “0ns was hier in die omgewing waar twee berugte - ’n mens kan amper sê beroemde - mensvreter-leeus met die bou van die spoor, twintig jare vroeër, sowat dertig Koelies gevang en opgevreet het. Dit word beweer dat hulle ten spyte daarvan bly lewe h et...” Uterator19(3) Nev. 1998:53-68 ISSN 0258-2279 57 Die reiwerslag van 'n post-kolonialistlese relsiger: Die relse van Isobelle deur Elsa Joubert In die veel latere Simba (1944) het skynbaar niks wesenliks verander wat die skrywer se ideologic betref nie. Die beskrywings is steeds rassisties: “My kafFers beskou dit as een van die mallighede van die witmens waarvoor ’n peper- koixelkop moeilik redes kan vind ...” (p. 7). Ook optrede (vergelyk bloot die feit dat die swartes sonder beskerming van muskietnette moet slaap, p. 224) gee nog genoeg blyke van ’n kolonialistiese mentaliteit. Algaande skemer egter deur dat die skrywer weet dat die wêreld rassistiese optredes begin afkeur (vergelyk die optrede van die Amerikaanse neger, p. 90 en 91). I Ek kon hierdie beskrywing nie terugvind by Sangiro nie. Hy praat van Kilimandjaro as “manlik”, p. 35 e.v. - boonop in verwarde beeldspraak: “Scx)s ’n koningin ... en sy magtige sneeukoepel. .” 3. “Met kamera en tikmasjien” - Elsa Joubert se reisbeskrywings Volgens Aucamp (in Van der Berg, 1993:86) verwoord Elsa Joubert in Suid van die wind (1962:178) haar “magnificent obsession” - die roeping van almal in Afrika “om mekaar as ewemense te aanvaar”. Elsa Joubert se antropologiese belangstelling in Afiika - wat uiting vind in talle reisbeskrywings, ’n beskrywing in haar eerste werk van die plekke wat sy aan- gedoen het, asook intertekstuele skakels - noop ’n mens byna om dit te vergelyk met die werk van haar bekende voorganger, Sangiro. Elsa Joubert kondig haarself in haar reisverhale bewustelik aan as “reisiger” wat “familie, vriende, werkkring, sekuriteit en alles wat bekend is” agterlaat en op pad is na ’n donker onbekende, sonder “grense van tyd of plek” {Water en woestyn, p. 5). Wat haar getrek het, is die ongekaarte Afrika en sy mense, hul voorkoms en gewoontes. Daarvan sou sy verslag doen dear middel van kamera en tikmasjien. Waama sy ook hunker, is om vas te stel of alles daar dieselfde lyk en is as by “ons tuis”. Reeds op p. 21 is daar ’n kempassasie wat bevestig dat alles en ahnal wel dieselfde is. Elsa Joubert word dus aangedryf deur ’n sosiologiese belangstelling en sy profiteer haarself duidelik as ’n alleenstaande én jong vrou; die skynbare struikelblok - haar afhanklikheid - word deur haar as deug verklaar omdat jy daardeur juis meer ontvanklik raak. Die skryfster kan egter ook nie verberg dat avontuurlus haar aanspoor nie (p. 9). Nes Sangiro is sy ook akademies opgelei (vgl. venvysings na Grimm, p. 25) en belese, en net soos daar by Sangiro die bewuswees is van ’n totnietgaan van ’n ou orde {Op safari, p. 17), kom hierdie kataklismiese besef ook na vore in haar werk (p. 19). Op ’n enkele plek (p. 22) verwys Elsa Joubert pertinent na haar voorganger: “Sangiro se ‘bruid’ het haar sluier omgehang”i. Aanvanklik lyk dit asof Elsa Joubert redelik vry is van rassistiese vooroordele, veral in haar optrede (vgl. die toneel waar sy byvoorbeeld geredelik die klein Indiërseuntjie vergesel, p. 10). Opvallend is ook hoe haar bykans liriese be­ skrywing van Mombasa (p. 8-15) verskil van die uiters negatiewe beskrywing daarvan deur Sangiro {Op safari, p. 20-26). Die rede is waarskynlik nie net omdat Elsa Joubert veel meer ingestel is op die eksotiese van die vreemde kulture nie, maar omdat sy veel minder rasse-vooroordele het. 3. “Met kamera en tikmasjien” - Elsa Joubert se reisbeskrywings Elsa Joubert se eie reise (en reisbeskrywings) speel ’n belangrike rol in verskeie van haar romans, soos trouens ook die geval is in Die reise van Isobelle (1995). Hierdie roman se boustof is klaarblyklik gedeeltelik ontleen aan eie ervaringe van die outeur en veral aspekte van die lewensloop van die vrouehooffigure (soos Agnes, Leonora, Isobelle en Leo) toon merkwaardige ooreenkomste met die skryfster se eie lewe. Elsabé Antoinette Joubert is op 19 Oktober 1922 gebore as kleindogter van onderskeidelik ’n predikant en ’n wynboer. Sy behoort aan die CSV en Voortrekkers en ervaar ook die groeiende nasionalisme ten tye van die simboliese Ossewatrek in 1938. Na die verwerwing van die B.A. en S.O.D. aan die Universiteit van Stellenbosch, word sy onderwyseres en behaal later ook ’n M.A.-graad aan die Universiteit van Kaapstad, voordat sy as joemalis begin werk by Die Huisgenoot. In 1948 vertrek sy op haar cerste oorsese reis langs die Ooskus van Afrika, al met die Nyl langs, tot waar hierdie rivier uitmond in Kalro. Daama reis sy twee jaar lank in Europa, waartydens sy vir vyf wekc in Geneve werk by die W O en later drie maande lank by die S.A.-Ambassade in Lissabon in diens is. Ná haar terug- keer trou sy in 1950 met Klaas Steytler (latere redakteur van Die Huisgenoot) en woon en werk vyftien jaar lank in Johannesburg. Haar Afrika-reise word beskryf in Water en woestyn (1956), terwyl Europa neerslag vind in Die verste reis (1959) en haar Johannesburg-vcrblyf beskiyf word in Son op die land (1967). Daama volg daar verdere reise én beskrywings daarvan (sien Van der Berg, 1993:144). Presiese verbande tussen Elsa Joubert se reisbeskrywings en romans word redelik uitvoerig bespreck deur Van der Berg (1993). In ’n gesprck met Dieter Welz (Van der Berg, 1993:85) beweer die skryfster dat sy nog altyd geobsedeer was met die “saamleef ’ van mense van verskillende rasse, die sogenaamde “living- together pattern”; “(t)hat has been the primary moving object in all my writing”. Ook Hennie Aucamp word deur Van der Berg aangehaal (1993:86) waar hy beweer dat daar geen strong skeiding bestaan tussen Elsa Joubert se reisboeke en Uterator 19(3] Nov. 1998:53-68 ISSN 0258-2279 58 H.P. van Caller romans nie. Volgens Aucamp (in Van der Berg, 1993:86) verwoord Elsa Joubert in Suid van die wind (1962:178) haar “magnificent obsession” - die roeping van almal in Afrika “om mekaar as ewemense te aanvaar”. romans nie. 3. “Met kamera en tikmasjien” - Elsa Joubert se reisbeskrywings Tog vergelyk Elsa Joubert ook die swartes, Ojal en Obado, met “twee swart ape” (p. 23). Dat sy haar eie rassistiese blik wat nog plek-plek in hierdie reis- beskrywing voorkom, korrigeer in Die reise van Isobelle, blyk onder meer uit die Literatar 19(3] Na/. 1998:53-68 59 ISSN 0258-2279 el^erslag van 'n posf-kolonlallstlese relsiger: Die relse van Isobelle dear E1sa Joubert feit dat Agnes se lot in die roman toevertrou word aan twee getroue Kikuyus - waarvan een juis ook Ojal heet (p. 61) - en wat haar met nougesetheid beskerm! Uit Elsa Joubert se aanvanklike fokalisasie van Afrika (in Water en woestyn, byvoorbeeld), blyk maar selde dat daar ’n registrasie van armoede (bo-aan p. 34 wel) of verbasing oor die koloniale weelde is (vgl. byvoorbeeld die beskrywing van die gholfbaan op p. 32). Op p. 34 tref ons selfs ’n heel rassistiese beskrywing aan; “Behalwe dat die nature] geleer word om met ’n mes en vurk te eet en dat dit sy groot ideaal is om ’n fiets te besit”. In die res van die paragraaf word ook (goedkeurend) fel rassistiese sienings aangehaal. Vergelyk ook p. 44; die geestige (maar ook patroniserende) beskrywing; “daar is sekerlik nie ’n naturelletoon wat nog nie naaimasjien getrap het nie”. Uit die neutrale beskrywings van die luukse “rye lee spierwit kajuite” blyk dat sy dit nie werklik op ideologiese vlak vreemd vind dat alles wentel om ryk besoekers terwyl swartes swaarkry nie. ’n Frappante ironie is dat Elsa Joubert en Sangiro eintlik presies dieselfde plek inneem biraie die sosiale stratifikasie; hy is een van die rykes (bv. p. 27 e.v., p. 40) en ook sy is een van die bevoorregtes wat nie in trekskuite ry nie, maar as eersteklas- passasiers (p. 38) luilekker op ’n luukseboot rondlê (p. 63) en eersteklas treinry (p. 77). Elsa Joubert se verwysing na “ons Kaapse bruinmense” (p. 56) wek die indruk van identifikasie, maar kan goedskiks ook as ietwat patemalisties geïnterpreteer word. Die hele beskrywing op p. 61-62 van die maer Dinkas wat soos kraanvoels lyk met hul “dun, verlengde nek - asof iemand by geboorte daaraan getrek en dit verrek het”, kan ook kwalik neutraal genoem word. In werklikheid is sowel haar as Sangiro se perspektiewe op Afrika en sy bewoners bykans eksemplaries van ’n kolonialistiese mentaliteit. Dit is opvallend hoe dikwels Elsa Joubert in Die reise van Isobelle intertekstueel in gesprek tree met haar vroeere werk. 3. “Met kamera en tikmasjien” - Elsa Joubert se reisbeskrywings Op p. 66 van Water en woestyn lees ons van die taboe wat bestaan dat ’n Arabiese vrou nie met ’n Negerman mag trou nie, hoewel die omgekeerde wel mag. In Die reise van Isobelle word op ’n soortgelyke taboe gesinspeel wanneer blyk dat die (seksuele) verhouding tussen ’n blanke vrou en ’n Indiërman by die Britse soldate veel meer van ’n taboe- deurbreking is as die saamwoon van Latifa en Daniel Greyling. Die huis van die Khalifa uit die dae van die Mahdi-opstande word in Water en woestyn (p. 72) doelbewus in verband gebring met die Vrouemonument. So kom ’n frappante (en verrassende) parallel tot stand tussen Christen-Afrikaners en Moslemvryheid- stryders van die Soedan - die voorloper van die parallel wat Elsa Joubert in Die reise van Isobelle trek tussen die Boervroue in die konsentrasiekampe (p. 42 e.v.) en die swart vroue in die tronke (p. 568 e.v.). Die toneel op p. 109 in Water en woestyn van die opstandige mense in die strate van Kairo, herinner weer aan die tonele op p. 537 en 562 in Die reise van Isobelle. Ali se woorde; “Ek het dit nie LIterator 19[3) Nw. 1998:53-68 ISSN 0258-2279 60 H.P. van Coller van my eie mense gedink nie” (p. 110), kon net sowel later die woorde van Leonora gewees het. van my eie mense gedink nie” (p. 110), kon net sowel later die woorde van Leonora gewees het. Die slot van Water en woestyn (p. 126) is beiangrik. Ook hierdie slot staan, bykans soos dié van Die reise van Isobelle bykans dertig jaar later, in die teken van ’n keuse tussen Afrika en Europa. A la Van Wyk Louw hoor die skryfster Elsa Joubert die akkers op die dak val (as beeld van die tipiese en vertroude) en voel haar in tradisionele terme op patriotiese wyse een met haar geskiedenis en met haar vaderland. In Die reise van Isobelle word ook gepraat van “ons” land, maar dan veel eerder as inklusiewe begrip (nie meer net die blanke s’n alleen nie); ook verdwyn die patriargale (“neefs en ooms”, p. 126) en vroue staan nou voorop (p. 616). Indien ruimte dit toegelaat het, sou ek net so in besonderhede kon wys op die talle parallelle tussen Verste reis (veral die gedeeltes in Genéve) en die bydrae in Son op die land (veral die tonele op die woonsteldak) met Die reise van Isobelle. 2 Die wyse waarop Elsa Joubert probeer om bykans al die belangrikste “feite” in die geskiedenis van die Afrikaner te boekstaaf (die Anglo-Boereoorlog, die Rebcllie, die Ossewatrek, die Ossewabrandwag, die simpatie vir Nasionaal-sosialisme, die Tweede Wêreldoorlog, die oor- winning van die Nasionale Party in 1948, tot by die swart opstande, die grensoorloe en uiteindelik die aanbreek van die nuwe Suid-Afrika), doen dalk ietwat meganies aan. 3. “Met kamera en tikmasjien” - Elsa Joubert se reisbeskrywings 1998:53-68 61 ISSN 0258-2279 e rels^erslag van 'n post-koloniallsttese relsiger: Die relse van Isobelle deur Elsa Jouber vooruitsig gestel word nie, maar ook die aanbreek van ’n nuwe “dag” (p. 597), die “geboorte” (p. 604) van die nuwe politieke bedeling in Suid-Afrika. 3. “Met kamera en tikmasjien” - Elsa Joubert se reisbeskrywings Dit is duidelik dat die latere roman eintlik ’n (post-kolonialistiese) antwoord op haar eie werk is eerder as net op die manlike chauvinisme van Sangiro, en daarin speel die reis van Belle ’n kemrol. Indien ruimte dit toegelaat het, sou ek net so in besonderhede kon wys op die talle parallelle tussen Verste reis (veral die gedeeltes in Genéve) en die bydrae in Son op die land (veral die tonele op die woonsteldak) met Die reise van Isobelle. Dit is duidelik dat die latere roman eintlik ’n (post-kolonialistiese) antwoord op haar eie werk is eerder as net op die manlike chauvinisme van Sangiro, en daarin speel die reis van Belle ’n kemrol. Belle se dramatiese ommekeer en haar plotselinge diep liefde vir ’n onbekende man is vir my ietwat onoortuigend. Ook oorgange geskied iets te vinnig. Op p. 289 is Belle nog (in ’n stuk interne fokalisering) skrikkerig vir die “meid”(!); op p. 301 is sy al intens bewus van Hussein se lyf en enkele bladsye later dol- verlief! Dat hierdie dramatiese ommekeer binne dae geskied, wil dit verder ge- manipuleerd laat lyk. Uit ’n persoonlike gesprek met die skryfster het egter ge- blyk dat hoewel die Hussein-episode versin is, sy self dieselfde dramatiese politieke ommekeer as Belle ervaar het tydens haar eerste Afiika-reis. Binne die duidelike boodskap van die teks is die besoek aan Kenia ook ’n kemgegewe: die ou sterwende man versinnebeeld die sterwe van die ou blanke, manlik-chauvinistiese orde (hy is oudstryder en jagter!); die aangetrokkenheid tot Hussein is uitdrukking van die nuwe bewussyn, vry van rassevooroordele, en die “feministiese” verset van Belle is die eerste saadjie van (vroulike) verset teen ’n onbillike politieke bestel wat in al sy vergestaltings (van die konsentrasiekampe tot die latere tronk) veral vroue as slagoffers het. Die uitgebreide aandag aan die ete is ook beiangrik en verskil wesenlik van die denigrerende beskrywing van Sangiro op p. 14-16 van Op safari. Boonop bied dit vir Elsa Joubert die geleentheid om Mohammed Iqbal, die Persiese digter, te betrek. Veral die woorde “In my skoot is daar ’n honderd daerade” (p. 307 en 319) resoneer deur die hele teks (vgl. ook p. 366-367). Iqbal self versinnebeeld een van die belangrikste motiewe (besetenheid). Verder dui sy woorde op die ongebore nuwe toekoms. Dit wys in die slot nie net heen na die geboorte van Isobelle wat in die Uterator19[3) Nw. 4. “Om die vervlietende vas te vat...” die kerkdiens, p. 3 e.v.; die nagbesoek aan Hester Prinsloo se tent, p. 45; die piekniek in die populierbos, p. 87 e.v,). In elke geval word byna in ’n vertraagde nabyskoot gefokus op elke detail van beweging, elke plooiing van ’n rok, elke stemnuanse. Deur die afwisseling van nabyopnames en filmagtige panoramiese opnames word die essensie van ’n hele eeu vasgevang op ’n wyse wat bewondering wek. Uiteraard het so ’n werkwyse ook nadele:storiegegewens lyk soms gemanipuleer; stolling van gebeure geskied soms te bewustelik. Voorbeelde van die manipulasie van die storiegegewens lê letterlik vir die gryp - en hier praat ek nie van “toeval” as bykans goddelike ingrype op die mens se lewe nie. Die hele geskiedenis van Agnes (op p. 113) en die skielike vind van ’n baba wat net so oud is, is redelik ongeloofwaardig. Belle se besoek aan Kenia staan (soos reeds bespreek) in die teken van ’n ongelooflik viimige politieke ommekeer wat moeilik oortuig (ten spyte daarvan dat moeite gedoen word om haar “besetenheid” van vroeg af te teken - p. 188-189, 204, 222 - soos trouens ook haar politieke “bekering”). ’n Toneel soos dié “metaforiese” toneeltjie op p. 378 van die swart en wit voëls, is na my gevoel ook ietwat geforseerd. Leo se latere totale onbetrokkenheid by die straatkinders (p. 505) is eweneens ongeloofwaardig; die Nagmaal onder die sterre (p. 594) met die brood en die koffie raak ietwat oordrewe - soos trouens die soeke na ’n hergeboorte; én die positiewe slot raak bykans soetsappig. Daar is ook ’n hinderlike neiging om voortdurend met parallelismes te werk. Vergelyk Agnes se treinrit (p. 214 e.v.) met dié van Belle (p. 266 e.v.). Op p. 339 word gepraat van “wankelende ewewig”, dan gee Belle al haar geld as aalmoese aan ’n meisie en ietwat later sien sy ’n ou ahnanak met die datum 31 Februarie. In die slottoneel (p. 615-616) gooi sy al haar kleingeld in die pet van die drie swart straatmusikante; “[w]ankelende ewewig, sê die twyfel in haar hart”; en dan draai die vroutjie die ahnanak tot by 31 Februarie! Op p. 461 gesels Leonora met Frikkie oor fotografie as manipulasie en as peiling van die vervlietende; dan stap hulle by die trap af (p. 464) en praat later (p. 467) oor die fotografie as leuens asook oor die rol van die fotograaf. Op p. 4. “Om die vervlietende vas te vat...” Die reise van Isobelle is ’n duidelike poging om aan die hand van ’n vierdelige struktuur, waarin ’n vroue-stamboom sentraal staan, “’n eeu van onreg” te boek te stel: eers die onderdrukking van die Afrikaner deur die Engelse, waama ’n uitbeelding van die Afrikaner as verdrukker volg. Die honderd jaar wat deur die storie gedek word (van Josias en Emma se huwelik in November 1894 tot vlak na die inhuldiging van Nelson Mandela in Mei 1994) val ook bykans uiteen in twee helftes: van 1894 tot 1948 en van 1948 tot 1994.2 ^ a my gevoel word die storie in die laaste gedeelte van die roman gemanipuleer en word karakters soos Hendrik (p. 275 en 447), Robert (p. 220 en 406) en Philip (p. 394-395 en 543) karikaturaal voorgestel, terwyl die sukses van die eerste gedeelte juis daarin gelee was dat alle karakters as mense van vlees en bloed uit die verf tree (selfs die oenskynlik onmenslike Engelse konmiandant; p. 51), Hierdie eiesoortige reis deur die Suid-Afrikaanse geskiedenis skep ’n besondere uitdaging aan enige skrywer vanwee die omvang van die stof wat beheers moet word. Elsa Joubert se opiossing is nie net kreatief nie, maar hou weer eens direk verband met die reistema. ’n Reis beteken altyd verplasing in die ruimte en tyd. In ’n sin kan gepraat word van ’n middelpuntvliedende wegbeweeg na die on- bekende en universele, maar daarteenoor ’n voortdurende middelpmtsoekende terugverwysing na die bekende en lokale. In hierdie reis na die toekoms word daar derhalwe gedurig verwys na die verlede, dáár waar die reis begin het. En dat dit in die geval ook dui op Elsa Joubert se eie skrywersverlede, is in die vorige afdeling reeds uitvoerig aangetoon. Ook in die titel word implisiet hiema verwys: Isobelle, wat nog gebore moet word, is nie net ’n sametrekking van al die vroue voor haar nie; sy is resultaat van veral die Afrikaner se reis {verlede). Hierdie metonimiese werkwyse vorm ook skering en inslag van die roman self: ’n foto, een toneel, een brief of berig vat die essensie van ’n hele era vas. Sodoende kry die bykans ritmiese afwisseling van middel­ puntvliedende en -soekende kragte, tipies van die reisgegewe, ook struktureel beslag in hierdie roman: naas die middelpuntvliedende opsommings en uit- weidings kry ons telkens die middelpuntsoekende vertraging of pouse waar LIterator 19(3) No/. 1998:53-68 62 ISSN 0258-2279 H.P. van Colter gefokus word op een toneel (bv. 5. Motiewe en motiewekomplekse Van die belangrikste narratiewe bindmiddele is motiewe wat al beskryf is as die kleinste literêre betekenisdraende eenheid wat tot stand kom deur herhaling. Verskeie van die motiewe in Die reise van Isobelle sou in groter samebundelings ondergebring kon word sodat daar eintlik sprake is van motiewe-komplekse wat soms op verbysterend vemuftige wyse met mekaar in verband gebring word. Ek sou veral vyf sodanige hoofinotiewe kon onderskei wat elkeen (soms op subtiele wyse) saamhang met die reisgegewe: - Noodlot - Geloof en liefde - Hartstog - Die fotografie - Die speurtog na die verlede 4. “Om die vervlietende vas te vat...” 584-588 is dit Leo en Fred wat die vroeere gesprek herhaal, natuurlik ook weer praat oor manipulasie, leuens en verantwoordelikheid en weer met die trap ondertoe klim! Die motief van die groenoognooi, waar Agnes, Belle én Leo so beskryf word (p. 202, 206, 227, 280, 488, 526 en 545), asook die ooreenkomste tussen Agnes en Leo word daarby ietwat oordryf. Vergelyk ook die doelbewuste gelykstelling van die optrede van die Engelse soldate (p. 41) met dié van die Engelse soldate in Kenia (p. 295 & 329) en hoe dit gelykgestel word met die optrede van die Suid- Afrikaanse polisie (p. 409 en 562). ’n Veel geslaagder parallel is die tonele op p. 155 en 595 waar Leonora na die uitspansel kyk en getroos word deur haar geloof- geslaagder omdat hierdie twee Llterator19(3] Nw. 1998:53-68 63 ISSN 0258-2279 Die reisverslag van 'n post-kolonlalistiese reisiger: Die raise van Isobelle deur Elsa Joubert sverslag van 'n post-kolonlalistiese reisiger: Die raise van Isobelle deur Elsa Joubert tonele “gemedieer” word deur die tonele op p. 260 waar die hele natuur en die sewejaartjies die latere hergeboorte voorafskadu. tonele “gemedieer” word deur die tonele op p. 260 waar die hele natuur en die sewejaartjies die latere hergeboorte voorafskadu. Wat opvallend is, is dat die gedeeltes oor die resente verlede juis swaar gebuk gaan onder die manipulatiewe ingryp van die verteller, miskien omdat die verre verlede vertel word terwyl die resente verlede geëvalueer word. Feit is; wanneer die roman neig om ’n betrokke roman te raak, begin die nate lostrek. Dan raak die karakterisering onoortuigend (p. 280 en 321), oordrywings kom voor (p. 347), te opsigtelike simboliek steek kop uit (p. 378) en die skep van karikature raak opvallend soos gesien kan word op p. 540 en 581. In die uitspreek van kritiek moet deurgaans verreken word dat so ’n omvangryke roman noodsaaklikerwys van ’n verskeidenheid bindmiddele (soos parallelle tonele en ’n verskeidenheid motiewe) gebruik moet maak en dat wat in die her- lees opval as geforseerd, waarskynlik in die lineêre proses van lees as nood- saaklike binding oorkom. • Die noodlotsmotief Die noodlotsmotief loop soos ’n goue draad deur die roman, en ook in variantevorme soos toeval en beskikking. Omdat dit bykans so beskik is, kom praat Braampie nie met die dominee nie, rebelleer hy, word hy gehang, word Agnes na Daniel gestuur, word sy geobsedeer deur haar verlede, vertrek Belle later na Afrika ... Op p. 53 is daar die toneel waar Irma “toevallig” by Josias van Velden verbyry in die trein en die lotsbestemming van twee families vlugtig kruis. In elkeen van die hoofverhale word telkens getoon hoe “toevallighede” mense se lewens ten diepste raak (Hennie en die leeu, Agnes se neerval by die leeuvel, p. 119; Belle se saamry met Hussein, p. 295, en haar aanskouing van die Lilerator 19(3] Nw. 1998:53-68 64 ISSN 0258-2279 H.P. van Coller polisiebrutaliteit in die woonstel, p. 409; Leo se ontdekking van die straatkinders, p. 501 e.v. én haar skielike swangerskap, p. 613). Wat gesuggereer word, is dat God alles - ook lyding - so bestem het (p. 165) en dat daar aJtyd ’n doel is wat die mens nie kan begryp gedurende sy aardse reis nie (p. 239). polisiebrutaliteit in die woonstel, p. 409; Leo se ontdekking van die straatkinders, p. 501 e.v. én haar skielike swangerskap, p. 613). Wat gesuggereer word, is dat God alles - ook lyding - so bestem het (p. 165) en dat daar aJtyd ’n doel is wat die mens nie kan begryp gedurende sy aardse reis nie (p. 239). • Lyding, liefde en geloof Lyding, liefde en geloof is as kompleks een van die hoofinotiewe in hierdie roman. Elke mens “het sy leeus” (p. 16) of probleme, en dikwels dra hy ook die letsels van sy worstelinge (p. 120, 193, 239). Dit is byvoorbeeld opvallend hoeveel van die karakters verwond is aan hul arms: Daniel, Hennie, Hussein (p. 24, 60, 120, 239, 305, 313, 321). Dit is lyding wat jou nader bring aan God (p. 56) en sy heerlike teenwoordigheid, dit wil sê sy liefde laat ervaar (vergelyk byvoorbeeld p. 45, 50 aangaande die oorlog; die moeder se “vision”, p. 102 en Leonora se eie visioene, p. 155, 260 en 595). Veral Hennie moet dit op ’n pynlike manier leer aanvaar (p. 165 en 239). Lyding kan egter ook ’n innerlike ervaring wees, en dit is eintlik eers die geloofsprong wat die reddende hergeboorte bring. Agnes is een van die karakters wat die swaarste dra aan innerlike letsels omdat sy die wegstuur deur haar vader (op ironiese wyse juis uit liefde) ervaar het as verwerping en omdat sy steeds na haar vader verlang het (p. 63, 75, 83, 122, 227). Juis die reuk van haar vader (p. 70, 122, 201) bly vir haar ’n ewige gemis. Ook Belle gaan lewenslank gebuk onder haar liefdeservaring. Die ontredderde mens behoort te besef dat God se liefde soos water om jou is (p. 10); jy moet net skep en drink (p. 93, 156: “drink”; “sluk”; 182-183, 192, 464). Daarom is dit ook nie toevalig dat die slot soveel “waterwoorde” bevat nie: dit reen; dit maak die sluise in haar los (p. 613); “uit die saxofoon stroom'" musiek (p. 616); daar is ’n gemurmel en lae gedreun van stemme (p. 615). Dit is die geloof in die toekoms wat vir Leo oplaas die moed gee om in Suid-Afrika te bly met “geloof in die moontíike verby die onmoontlike” (p. 616), omdat sy ’n verantwoordelikheid dra teenoor die voorafgaande geslagte. En hierdie geloof­ sprong is nie ver verwyderd van die geluksalige toestand waarin “’n soet, ander werklikheid” (p. 256) ervaar word soos Josias van Velden inderdaad vroeer op sy sterfbed beleef het nie. Hoeseer die aardse liefde ook ’n belangrike rol speel in hierdie roman, en selde so bepalend as in die geval van Belle, vervaag dit voor die liefde van en vir God. • Hartstogtelike liefde Hartstogielike liefde vir die eie volk word aanvanklik deur Josias van Velden as ideaal gesien (p. 15), maar hy dink later “(v)erset teen onreg, veral as jy self nie onder die onreg ly nie, en verset om ander se onthalwe”, is die hoogste offer, soos Christus se sterwe ook was. In die roman word hierdie strewe veral beliggaam in Belle en Leo se optredes. Wat as die ideaal voorgehou word, is die Uterator 19(3] Nw. 1998:53-68 ISSN 0258-2279 65 “waansin vir God” (p. 186, 203). Dié waansin is moeilik onderskeibaar van self- sugtige en partikuliere hartstog (p. 191,211, 222) hoewel dit ook goed is om dit te belewe (p. 357, 368, 464). Leonora noem die hartstog selfs die “heilige drif’ (p. 490). “waansin vir God” (p. 186, 203). Dié waansin is moeilik onderskeibaar van self- sugtige en partikuliere hartstog (p. 191,211, 222) hoewel dit ook goed is om dit te belewe (p. 357, 368, 464). Leonora noem die hartstog selfs die “heilige drif’ (p. 490). Selfsugtige hartstog is in hoe mate verantwoordelik vir die vyandigheid tussen mense (die Boere en Engelse, p. 12, 88, 93, 133-134, 238; Duitsland en die Geallieerdes; die Britte en die Indiers; die blankes en swartes in Suid-Afrika; selfs tussen man en vrou, p. 6-7, 24, 86). Rassehaat word trouens een van die belangrikste motiewe in die tweede helfte van die roman (p. 220, 257, 267, 286, 295, 299, 309, 331, 352, 390, 391, 395, 429 e.v., 439 en die hele laaste ge- deelte). Daarom waarsku Josias later teen enige ander hartstog as vir God en bejeen hy die Afrikaner se groeiende hartstog vir sy eie kultuur met argwaan (p. 211 en 231). Leo se eie reis is ’n reis weg van die partikuliere (die eie volk en eie belang) na die universele: “ek is hef vir julle. Vir almal” (p. 614). • Die speurtog na die verlede Hierdie roman sou dalk genoem kon word die rekonstruksie van ’n stuk verbygegane verlede. Hierdie rekonstruksie geskied moeitevol deur die “weergawe” van foto’s, kontroleerbare dokumente, briewe, sitate, datums en name (p. 7). Tog besef die verteller deurgaans dat sy besig is met fiksie: alles sou so maklik ook anders kon gebeur het as wat sy haar voorstel (p. 21-22). In essensie is geskiedskrywing en die romanmatige weergawe van die verlede nie so verskillend nie: albei berus op die interpretasie van gegewens en “feite”. Die leser is hom deurgaans bewus van ’n verteller wat die feite evalueer, orden en weergee, en wat karakters - soos met die toverlantaam - lewend voorstel. Hierdie “reis” die verlede in is ’n waagstuk: “Moet ’n tyd eers versplinter voordat ons sy idioom kan eien?” vra Frikkie, die fotograaf, op p. 103. Kan ’n skrywer werklik oor die pasverbye verlede skryf? Wat egter duidelik is, is dat Elsa Joubert ook besig is met wat al die postkolonialistiese proses genoem is: “a decentred, diasporic or ‘global’ rewriting of earlier, nation-centred imperial grand narratives” (Hall, 1996:246). Dit geld nie net Sangiro en Elsa Joubert se eie “meestemarratiewe” nie, maar ook historiografiese diskoerse oor die verlede. Die reise van Isobelle is ’n belangrike en goeie boek met stukke sublieme prosa. Dalk wou dit te veel wees, wou dit te veel motiewe gelyk ontwikkel, wou dit alles uitpers. Dalk trap dit ook in die slaggat waarin André P. Brink al beland het met sy ewe ambisieuse roman, Houd-den-Bek. Daar was dit duidelik dat die “geslote” politiek-betrokke roman moeilik paar met die “relatiwistiese” interiori- sering van die meervoudige ek-roman (vgl. Van Coller, 1989). Die reise van Isobelle is enersyds ’n betrokke roman met ’n duidelike boodskap. Dit pretendeer dus dat dit ’n waarheid beet het. Tog is dit óók ’n roman van innerlike perspektiewe - meestal van vroue - waarin waarheid (veral aanvanklik) bevraag- teken word. Boonop is dit vol van tentatiewe besinnings deur ’n verteller wat ook weet dat die waarheid wegkruipertjie speel met mense. Hierdie twee subgenres (inderwaarheid voorbeelde van respektiewelik die “oop” en “geslote” teks - Van Coller, 1989) vorm selde ’n suksesvolle hibried. So oortiiig die visie van die roman ten slotte nie volledig nie omdat die respek vir historisiteit en die relatiwiteit (aangaande die verre verlede) ondermyn word deur die meer bevooroordeelde (evaluatiewe) siening van die onlangse geskiedenis. • Fotografie Fotografie is ook een van die deuriopende motiewe. Dit begin teen die einde van die vorige eeu met Frikkie se lomp apparaat (p. 85), die toverlantaam as vroee vorm van die bioskoop (p. 28), Belle se kamera (p. 266), bioskope (p. 382), projektors (p. 417), TV (p. 454) en rekenaarfotografie (p. 585 e.v.). Fotografie word in die roman beskryf as “schrijven in licht”; die fotograaf máák eie prentjies en kan derhalwe ook vervals en manipuleer (p. 28, 123, 234, 240): “miskien nie heg nie, maar skeeftrek kan hy ...” (p. 371). Dit is ’n vorm van ydelheid (p. 232) en tydverdryf (p. 382, 401, 411, 417, 454) en daarom ’n gevaarlike medium, maar tewens bied die toverlantaam, die rolprent en die TV ’n manier van ontsnapping én ooriewing. Tog bestendig dit ook (p. 497); dit lê iets in beeld vas vir die hele wêreld, vir die nageslag (p. 560) en dien as herinnering (p. 178), selfs as bewys van wat was. Daarmee “besit” jy vir ’n vlugtige moment iets wat anders verlore sou gaan. Fotografie is verwant aan die bestendiging van vlugtige indrukke in enige reis- beskrywing. In die geval van Belle is die gebrek aan foto’s gelyk aan die verlies aan identiteit (p. 178). In sy suiwerste vorm is die fotografie die vaslê van die essensie van mense en momente (p. 95); van die “vervlietende, die onsigbare iets wat ons nie kan vasvat nie” (p. 461). Die ware reisiger (en skrywer) is ’n kamera wat in flitsbeelde die essensiële vaslê. In essensie is die foto soms ook ’n visioen van die goddelike alomteen- woordigheid (p. 463-5). “Fotografie” sou goedskiks vervang kon word met “skryf’, en “fotograaf’ met “skrywer”, omdat albei in neo-Platoniese sin “afgeleide” aktiwiteite is. Elsa Joubert se opmerkinge oor die fotografie kan Literator 19(3} Na/. 1998:53-68 ISSN 0258-2279 66 H.P. van Caller daarom ook gelees word as metafiksionele kommentaar oor die etiek van skrywerskap. daarom ook gelees word as metafiksionele kommentaar oor die etiek van skrywerskap. • Die speurtog na die verlede Dit verhoed dat hierdie groot werk net nie die grootse werk word wat dit kon en moes wees nie. Uterator 19[3] Nev. 1998:53-68 ISSN 0268-2279 67 Die reisverslag van 'n post-koloniallstiese reislger: Die relse van Isobelle dear Elsa Joubert Bibliografie g Grossberg, Lawrence. 1996. The space of the cuhure, the power of space. In: Chambers, Ian & Curti, Lina (eds.) The post-colonial question: common skies, divided horizons London & New York : Routledge. p. 169-188. Hall, Stuart. 1996. When was “the post-colonial”? thinking at the limit. In: Chambers, Ian & Curti, Lina (eds.) The post-colonial question: common skies, divided horizons. London & New York : Routledge. p. 242-260. g p Huigen, Siegfried. 1991. Jarige meisjes, ‘Hottentotten’ en het zand van Robbeneiland: Pieter de Neyn aan de Kaap (1672-1674). De Zeventiende Eeuw, 7(2): 149-158 Huigen, Siegfried. 1993. Op zoek naar Monomotapa: De representatie van Zuidelijk Afrika in de zeventiende eeuw. Literatuur. Tydschrift over Nederlandse Letterkunde, 10(5):280- 286. Joubert, Elsa. 1956. Water en woestyn. 'n Reis deur Afrika van die oorsprong van die Nyl tot bysymond. Johannesburg : Dagbreek-Boekhandel. Joubert, Elsa. 1967 Die vriendelike begin. In: Schoeman, P.J. e.a. vertellings. Kaapstad : Tafelberg-Uitgewers. p. 97-108. Joubert, Elsa. 1967 Die vriendelike begin. In: Schoeman, P.J. e.a. Son op die land. Sketse en vertellings. Kaapstad : Tafelberg-Uitgewers. p. 97-108. Joubert, Elsa. 1995. Die reise van Isobelle. Kaapstad : Tafelberg. ert, Elsa. 1995. Die reise van Isobelle. Kaapstad : Tafelberg. nemeyer, J.C. 1978 en 1983. Die geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur, Band 1 en 2 , p g Kannemeyer, J.C. 1978 en 1983. Die geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur, Band 1 en 2 Kannemeyer, J.C. 1978 en 1983. Die geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur, Band 1 en 2 Pretoria, Kaapstad, Johannesburg : Academica Kannemeyer, J.C. 1978 en 1983. Die geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur, Band 1 en 2 Pretoria, Kaapstad, Johannesburg : Academica Pi A A K k S i Kannemeyer, J.C. 1978 en 1983. Die geskiedenis van d Pretoria, Kaapstad, Johannesburg : Academica Pretoria, Kaapstad, Johannesburg : Academica Pienaar, A.A. Kyk Sangiro Pienaar, A.A. Kyk Sangiro g Robbins, Bruce. 1992. Comparative cosmopolitanism. Social Text, 31/32:181. Sangiro 1921. Uit oenvoud en vlakte. Kaapstad : Nasionale Pers. Sangiro 1921. Uit oenvoud en vlakte. Kaapstad : Nasionale Pers. Sangiro. 1944 (1925). Op safari (met tekeninge van H.A. Aschenbom). Tiende druk. Pretoria : Van Schaik. Schoeman, P.J., e.a. 1967. Son op die land. Sketse en vertellings. Kaapstad : Tafelberg- Uitgewers. Triulzi, Alessandro. 1996. African cities, historical memory and street buzz. In: Chambers, Ian & Curti, Lina (eds.) The post-colonial question: common skies, divided horizons London & New York : Routledge. p. 78-91. Van Biljon, Madeleine. 1996. Geliefde leesgoed. Llterator 19(3] Nov. 1998:53-68 Bibliografie Kaapstad : Quiellerie. Van Coller, H P. 1989. Houd-den-Bek as meervoudige ek-roman. Acta Academica, 21(2):41- 83. 83. Van der Berg, D.Z.J. 1993. Elsa Joubert: 'n kommunikatiewe benadering. Pietermaritzburg : Universiteit van Natal. (Ph.D.-proefskrif) ( p ) Van Gorp, H., e.a. 1991. Lexicon van literaire termen. Zesde druk. Wolters : Leuv Venter, L.S. 1996. Net ten dele groot Afrikaner-roman. Beeld. 8, Januarie 8. Llterator 19(3] Nov. 1998:53-68 ISSN 0258-2279 68

https://literator.org.za/index.php/literator/article/download/557/727

Afrikaans

OPSOMMING Hierdie studie handel oor die rol wat psigofortigene faktore speel in die handhawing van lewenskwaliteit deur bejaardes wat gediagnoseer is met rumatoïede artritis of Alzheimer se siekte. Psigofortigenese het te make met die sielkundige faktore wat sielkundige sterktes in die teenwoordigheid van stressore onderlê. Lewenskwaliteit word, teen die agtergrond van die onderskeiding tussen ‘n hedonistiese en eudaimoniese perspektief, gedefinieer as die subjektiewe ervaring van ‘n suksesvolle strewe na die bereiking van belangrike doelwitte. Die ondersoekgroep het bestaan uit 14 bejaardes woonagtig in ‘n ouetehuis of ‘n aftree-oord. Die ondersoekgroep is in drie groepe verdeel, een met rumatoïede artritis, een met Alzheimer se siekte en ‘n derde groep relatief gesonde bejaardes. Hierdie artikel fokus op die kwalitatiewe ontleding van ongestruktureerde onderhoude met die bejaardes. ‘n Ontleding van die resultate het ‘n belewenis van welstand by hulle aangedui. Die rol van hulle persepsie van lewensgebeure as verstaanbaar, beheerbaar en betekenisvol, die drie elemente van Antonovsky se Koherensiesin, is toegelig. Volgens die ondersoek het ‘n sosiale ondersteuningsnetwerk en ‘n spirituele geloofsisteem ook betekenisvol bygedra tot die handhawing van hulle lewenskwaliteit. LEWENSKWALITEIT TE MIDDE VAN ‘n ERGE STRESSOR: ‘n STUDIE VAN BEJAARDES MET ALZHEIMER SE SIEKTE OF RUMATOïEDE ARTRITIS Pieter M Heyns D Phil Professor, Departement Sielkunde, Universiteit van die Vrystaat Korresponderende outeur: [email protected]. Michelle Viljoen M Sc (Kliniese Sielkunde) Kliniese Sielkundige SANW Dirk C Odendaal M Soc Sc; MBL Lektor, Universiteit van die Vrystaat Sleutelterme: Lewenskwaliteit; psigofortologie; bejaardheid; rumatoïede artritis; Alzheimer se siek NAVORSING NAVORSING INLEIDING uitkomste wat ‘n persoon nastreef, welstand tot gevolg het nie. Eudaimonie, ‘n konsep waarvan Aristoteles die vader is, assosieer welstand met die uitlewing van ‘goedheid’, om dus dít te doen wat moreel reg is en die moeite werd is om te doen (Strümpfer, 2003). Dit geskied wanneer ‘n persoon se aktiwiteite kongruent met diepgesetelde waardes en holisties geïntegreerd is. Elke mens word van tyd tot tyd aan een of ander buitengewone stressor onderwerp. Die identifisering van faktore wat ‘n mens help om in sodanige omstandighede goeie lewenskwaliteit te handhaaf, is dus van besondere belang. Alzheimer se siekte en rumatoïede artritis is erge stressore wat dikwels bejaardes se lewenskwaliteit bedreig. Hierdie studie het ten doel gehad om die handhawing van lewenskwaliteit te midde van hierdie stressore by bejaardes onder oë te neem. Die hedoniese perspektief staan dus in verband met begrippe soos ‘lewenstevredenheid’ en ‘lewensgeluk’ terwyl die eudaimoniese perspektief ‘betekenisvolheid’ beklemtoon. Die definisies van lewenskwaliteit mag verskil, maar dit word dikwels met goeie gesondheid geassosieer. Gesondheid, en selfs geestesgesondheid, is ook vir baie jare bloot beskou as ‘n toestand gekenmerk deur die afwesigheid van liggaamlike of geestesiekte. Daar het egter in dié verband in die sielkunde, veral in die afgelope dekade, ‘n bykans dramatiese kentering gekom. In hierdie nuwe benadering, wat as die positiewe sielkunde bekend staan, word daar geworstel met vrae oor die werklike aard van konstrukte soos optimale sielkundige gesondheid, sielkundige volwassenheid, sielkundige welstand, veerkragtigheid en lewenskwaliteit (Seligman & Csikszentmihalyi, 2000:5- 14). Die selfdeterminasie-teorie van Ryan en Deci (2000:68- 78) sluit by die eudaimoniese perspektief aan. Dit koppel sielkundige welstand aan die vervulling van drie basiese behoeftes te wete outonomie, bekwaamheid en om in verhoudings te staan. Hierdie teorie onderstreep die belangrikheid van behoeftevervulling as ‘n primêre lewensdoel wat baie van die betekenisse en doelstellings van menslike handelinge onderlê. Op grond van die verskillende perspektiewe op welstand meen Ryan en Deci (2001:141-166) tereg dat welstand ‘n multidimensionele fenomeen is wat beide hedoniese en eudaimoniese elemente, te wete elemente van ‘geluk’ en ‘betekenis’ insluit en dat heelwat navorsing nog nodig is om dit te differensieer. Die konstruk ‘welstand’ (well-being) geniet veral tans heelwat aandag. Ryan en Deci (2001:141-166) beskou welstand as ‘n komplekse begrip wat in verband staan met optimale ervarings en funksionering. SUMMARY This study addresses the role of psychofortigenic factors in maintaining quality of life in elderly people diagnosed with either rheumatoid arthritis or Alzheimer’s disease. Psychofortigenesis pertains to psychological factors underlying psychological strengths in the presence of stressors. Quality of life is defined, with the distinction between a hedonistic and eudaimonic perspective as backdrop, as the subjective experience of a process of successful striving towards achieving important goals. The subjects were 14 elderly people residing in either an old age home or a retirement village. Three subgroups were studied, one group diagnosed with Alzheimer’s disease, one group with rheumatoid arthritis and another group of relatively healthy elderly persons. A qualitative analysis of interviews with the subjects confirmed their general sense of well-being. The role of their perception of life events as comprehensible, manageable and meaningful, the three elements of Antonovsky’s Sense of Coherence, is highlighted. According to the study a supportive social network and a spiritual belief system also contributed significantly to maintenance of their quality of life. HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 47 INLEIDING Volgens hulle is daar tans twee algemene perspektiewe aan die orde van die dag naamlik: a) die hedonistiese perspektief wat op geluk fokus en welstand definieer in terme van plesier en pynvermyding en b) die eudaimoniese perspektief wat op betekenis en selfverwesenliking fokus. ‘n Eudaimoniese lewensbenadering dui op ‘n persoon wat sy of haar innerlike waardes en oortuigings en dus die eie ware self (of daimon) ten volle uitleef (Waterman, 1993:678-691). Die volgende definisie van lewenskwaliteit, oftewel sielkundige welstand, word dus aan die hand gedoen: Lewenskwaliteit is ‘n subjektiewe ervaring van welstand en tevredenheid wat bewerkstellig word deur tevredenheid oor wat in die verlede bereik en ervaar is, deur tans (hede) ervarings te hê wat harmonieer met belangrike lewenswaardes asook deur die ervaring dat daar doeltreffend gestreef kan word na realistiese eie doelwitte van ‘n hoë ‘waarheidsgehalte’ (toekoms). Aanverwant aan die vraag oor wat die kernelemente van ‘lewenskwaliteit’ uitmaak, is ook die vraag wat dit is wat ‘n persoon staande hou te midde van stressore. Konstrukte soos veerkragtigheid (resilience) (Glantz & Johnson, 1999; Kumpfer, 1999; Strümpfer, 2003) en salutogenese en koherensiesin (Antonovsky, 1979, 1987) probeer antwoorde hierop bied. Ofskoon hedonie histories ‘n negatiewe konnotasie het, geassosieer met geluk wat uit ‘n oppervlakkige plesiersoekery voortspruit, word dit in die konteks van die navorsing oor welstand geïnterpreteer as geluk wat verkry word uit die bereiking van doelwitte en uitkomste wat hoog getakseer word (Diener, Sapyta & Suh, 1998:33-37). Die eudaimoniese perspektief kritiseer egter die hedonistiese perspektief omdat nie alle Volgens Antonovsky stel ‘n koherensiesin (sense of Volgens Antonovsky stel ‘n koherensiesin (sense of HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 48 coherence) ‘n persoon in staat om terugslae te bowe te kom en stressore suksesvol te kan hanteer. ‘n Koherensiesin word beskou as ‘n gesindheidsoriëntasie met kognitiewe, emosionele en motiveringselemente. Dit omvat ‘n ingesteldheid om omgewingstimuli (stressore) waar te neem as a) verstaanbaar, naamlik dat dit op kognitiewe vlak sin maak; b) beheerbaar, naamlik onder eie kontrole of onder die beheer van betekenisvolle ‘ander’ soos byvoorbeeld die eggenoot, vriende, gesagsfigure of God; en c) betekenisvol sodat dit ‘n motiverende appèl rig om die situasie as ‘n uitdaging te beskou en die moeite werd geag word om daarby betrokke te raak (Antonovsky, 1979, 1987). verhoudings en aangename aktiwiteite, is die suksesvolle hantering van verandering en die betekenis of diepte van ervarings vir die bejaarde belangrik. Jeugdiges daarenteen, fokus meer op verbredende ervarings soos meer selfkennis, meer bekwaamheid en groter selfaanvaarding (Carstensen, 1998:341-346; Diener & Lucas, 2000:325-337; Ryff, 1989:195-210, 1991:286-295; Ryan & La Guardia, 2000:145-172). Die vraag kan vervolgens gestel word hoe psigofortigene faktore op lewenskwaliteit inspeel wanneer daar erge stressore, soos Alzheimer se siekte of rumatoïede artritis, by bejaardes teenwoordig is. Strümpfer (1995:81-89) het egter die konstruk ‘salutogenese’ uitgebrei om dit nie net op fisieke gesondheid van toepassing te maak nie, soos Antonovsky dit oorspronklik in gedagte gehad het nie, maar op sielkundige krag of sterkte in die algemeen. Hy gebruik daarom die term ‘fortigenese’ (Latyn: fortis = sterkte). Wissing en Van Eeden (1998:379-393) gaan ‘n stap verder en skep die term ‘psigofortologie’ (psychofortology) wat op die wetenskap van sielkundige sterktes dui. Alzheimer se siekte kan beskryf word as ‘n progressiewe, neuro-degeneratiewe versteuring met ‘n stadige aanvangstempo gevolg deur ‘n geleidelike deteriorasie in korttermyngeheue, intellektuele en kognitiewe funksionering en algemene funksionele vermoëns (Edwards, Boucher, Haslett & Chilvers, 1995). Die DSM IV (American Psychiatric Association, 1994) se diagnose van Alzheimer se siekte wys op die ontwikkeling van veelvuldige kognitiewe inkortings wat oor tyd heen na vore tree, asook die inperking van uitvoerende funksies soos beplanning en organisering. Dit lei onvermydelik ook tot inkorting van die persoon se sosiale en beroepsfunksionering en uiteindelik tot die dood. ‘n Verdere vraag is watter faktore hierdie sielkundige sterktes onderlê en onderhou. Antonovsky (1979) beklemtoon in dié verband die sogenaamde algemene weerstandshulpbronne wat die vermyding of hantering van ‘n verskeidenheid stressore fasiliteer. HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 Goeie gesondheid, materiële hulpmiddele, ‘n goeie intelligensie, ‘n goeie selfbeeld, gesonde waardes en houdings, spirituele faktore en ‘n sosiale ondersteuningsnetwerk is voorbeelde van sodanige weerstandshulpbronne. Uiteraard het ‘n diagnose van Alzheimer se siekte katastrofale implikasies vir die pasiënt en veral ook vir sy of haar versorger. Daar word bereken dat meer as die helfte van die versorgers van pasiënte met demensie, gewoonlik huweliksmaats, kinders en ander familielede, uiteindelik klinies depressief raak (George, 1984:261). Hierdie studie fokus op bejaardes met Alzheimer se siekte of rumatoïede artritis se handhawing van hulle lewenskwaliteit. Bejaardheid as sodanig kan egter ook ‘n bedreiging vir lewenskwaliteit inhou. Ryan en Deci (2001:141-166) verwys in dié verband na die paradoks van veroudering. Ten spyte van bejaardes se vele verlieservarings en nuwe (dikwels onoorkomelike) uitdagings, is die getuienis egter dat hulle gevoel van subjektiewe welstand toeneem (Carstensen, 1998:341- 346, Mroczek & Kolarz, 1998:1333-1349). Die fokus van behoeftes verskuif egter met die ouderdom. Terwyl alle ouderdomsgroepe waarde heg aan basiese sielkundige behoeftes soos goeie interpersoonlike ‘n Ander siekte met erge funksioneringsimplikasies vir die pasiënt is rumatoïede artritis. Rumatoïede artritis (RA) is ‘n kroniese, sistemiese, progressiewe, inflammatoriese siekte van die sinoviale gewrigte en kom algemeen voor in die perifere gewrigte, byvoorbeeld die hande en voete, maar kan ook die bindweefsel in die oë, longe en bloedvate aantas (Beare & Myers, 1994). Die pasiënt ervaar in die siekte se akute fase aanhoudende pyn vanweë die gewrigsontsteking. Die kroniese verloop van die siekte het ook ‘n ernstige sielkundige uitwerking op die pasiënt, veral vanweë versteurde slaappatrone, moegheid, inkorting van beweging en selfbeeldversteurings as gevolg van HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 49 Slegs een was manlik (getroud). Een dame was getroud en een was geskei. Die res was weduwees. gewrigsvervorming (Beare & Myers, 1994; Viljoen, 2000). Whalley, McKenna, De Jong en Van der Heijde (1997:884-888) het in ‘n ondersoek na die lewenskwaliteit van die rumatoïede-artritispasiënt gevind dat pasiënte se ingeperkte beweeglikheid gelei het tot ‘n groter mate van afhanklikheid van ander mense en ‘n gevolglike gevoel van hulpeloosheid. Emosies van frustrasie, woede en depressie het ook algemeen voorgekom. Die mediese personeel betrokke by die aftree-oord en tehuis vir bejaardes het meegewerk om die ondersoekgroep te identifiseer en vir deelname aan die studie te nader. Deelname aan die ondersoek was op ‘n vrywillige grondslag en anonimiteit is gewaarborg. Die ondersoekgroep is in drie groepe onderverdeel. DOEL EN METODE VAN DIE ONDER- SOEK Die doel van hierdie studie was ‘n ondersoek van die rol van psigofortigene faktore by die behoud van lewenskwaliteit by bejaardes gediagnoseer met Alzheimer se siekte of rumatoïede artritis, met spesiale verwysing na die psigofortigene faktore wat deur Antonovsky (1979, 1987) identifiseer is. HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 Een groep was gediagnoseer met Alzheimer se siekte (n=5), ‘n ander groep (n=5) het rumatoïede artritis gehad en ‘n derde groep (n=4) was, sover bekend aan die mediese personeel van die inrigtings, vry van enige siekte wat hulle funksionering ernstig belemmer het. Beide Alzheimer se siekte en rumatoïede artritis is dus erge stressore wat die potensiaal het om die lewenskwaliteit van bejaardes intens te bedreig. Die vraag is vervolgens hoe psigofortigene faktore, veral dié geïdentifiseer deur Antonovsky (1979, 1987), sodanige bejaardes in staat stel om hulle lewenskwaliteit te behou. Praktiese oorwegings het die grootte van die ondersoekgroep beperk. Diegene wat aan Alzheimer se siekte gely het, moes steeds in ‘n vroeë fase van die siekte gewees het om onderhoudvoering moontlik te maak en slegs vyf persone het aan hierdie kriterium voldoen. Daar is nietemin seker gemaak dat ‘n dataversadigingspunt wel bereik is en dat die bybring van meer persone onwaarskynlik nuwe inligting sou oplewer. Die verkennende resultate van kwalitatiewe studies, tradisioneel op klein steekproewe gebaseer vanweë die intensiewe aard van die ontledingsproses, moet egter altyd met omsigtigheid hanteer word. Data-insamelingstegnieke en data- ontledingsprosedures Die ondersoek was van ‘n kwalitatiewe aard. Kwalitatiewe metodologie kan as verkennend- beskrywend beskryf word en fokus gewoonlik op die unieke betekeniskonstruksies van die navorsingsubjekte (Patton, 1990). In hierdie ondersoek is die daaglikse subjektiewe lewenservaringe van die ondersoekgroep onder oë geneem. ‘n Gevallestudie-benadering gerig op ‘n indiepte-begrip is derhalwe gevolg (Berg, 1995). Die benadering is van pas aangesien min kandidate in veral die vroeë fase van Alzheimer se siekte beskikbaar is. Ongestruktureerde onderhoude van ongeveer 90 minute is deur een van die navorsers (MV) met al die lede van die ondersoekgroep gevoer. Die bejaarde is uitgevra na sy of haar lewensverhaal. Die navorser het in hierdie oop gesprek faktore wat met lewenskwaliteit verband hou probeer identifiseer en waar nodig, verdere vrae ter opheldering gevra. Die ontleding van die getranskribeerde onderhoude het geskied aan die hand van die riglyne verskaf deur onder meer Miles en Hubermann (1994) en die gegronde teorie (grounded theory) soos beskryf deur Strauss en Corbin (1998). Die ontledingsproses het dus berus op die kodering en indeksering van betekenisvolle data- elemente en die soeke na onderliggende temas en patrone. Waar Strauss en Corbin (1998) egter die data- ontledingsproses vanuit ‘n suiwer fenomenologiese uitgangspunt benader is die kernkonstrukte van die Impak van die siektes Die siektes waarmee hierdie bejaardes gediagnoseer is, is gewis as erge stressore ervaar. Die inperkende effek wat kognitiewe inkorting in bejaardes met Alzheimer se siekte te weeg bring kom duidelik na vore in die volgende aanhalings: “You just sometimes can’t remember ordinary things that you know very well…”. “Jong as ek sien ek kan dit nie behartig nie, dan vertel ek vir haar (eggenote); ek kry hulp of sy vat my na ‘n plek waar ek hulp kry”. Vertrouenswaardigheid van die resultate speel by kwalitatiewe navorsing die rol wat geldigheid en betroubaarheid by kwantitatiewe metings speel (Patton, 1990:464). Hierdie vertrouenswaardigheid kan ondermeer deur triangulasie bekom word. Triangulasie van data is in hierdie ondersoek bekom deur die benutting van data afkomstig van drie verskillende ondersoekgroepe. Triangulasie van ontledings is bewerkstellig deur die kritiese insette van die verskillende outeurs van hierdie ondersoek in die ontledingsproses. Triangulasie van navorsingsmetodes is nagestreef deur die toepassing van psigometrie op die ondersoekgroep. Die resultate van hierdie kwantitatiewe ondersoek is egter elders beskryf (Viljoen, 2000). Vertrouenswaardigheid kan ook bevorder word deur die doelgerigte ondersoek van sogenaamde negatiewe gevalle. Sodanige gevalle se data staan in kontras met die patrone en tendense wat uit die res van die resultate spreek, maar kan juis benut word om die sterkte van die geïdentifiseerde patrone te toets. Dit gaan dus oor die vind van uitsonderings wat die reël bevestig (Patton, 1990:463). Nietemin is kwalitatiewe navorsing, vanweë die subjektiewe aard daarvan, gewoonlik slegs verkennend van aard en lewer dit tentatiewe resultate op wat met omsigtigheid hanteer moet word hoewel dit ryk aan betekenisinhoud kan wees. Die pynlike saamleef met rumatoïede artritis eis ook sy tol: “Die pyn vreet my nou op. Dit voel ek kan soos ‘n klein kindjie staan en skree”. “Jy kan nie meer doen wat jy gedoen het nie, dan raak jy natuurlik ‘n bietjie gefrustreerd, soos party dae het ek nie die krag om ‘n koeldrankbottel oop te draai nie, dan word jy maar half opstandig”. Die ondersoekgroep Die ondersoekgroep het bestaan uit 14 hoofsaaklik middelklas Afrikaanssprekende (een was Engelssprekend) blanke bejaardes. Die jongste was 72 jaar oud en die oudste 88 jaar. Hulle was almal in Bloemfontein woonagtig, óf in ‘n aftree-oord bestaande uit selfversorgende wooneenhede óf in ‘n tehuis vir bejaardes waarin hulle voltydse versorging gekry het. HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 50 psigofortologie en die lewenskwaliteitliteratuur in hierdie ondersoek in die koderingsproses verreken. ontleed word met spesifieke verwysing na die rol van die drie elemente van ‘n koherensiesin naamlik, verstaanbaarheid, hanteerbaarheid en betekenisvolheid. Die betekenis van die neiging van die bejaardes om hulle siekte te relativeer sal kortliks aangeraak word waarna die rol van weerstandshulpbronne vir die handhawing van lewenskwaliteit bespreek sal word. Die NUD*IST-rekenaarprogram (NUD*IST, 1999) is in die ontledingsproses as administratiewe hulpmiddel benut. Die “Non-numerical, Unstructured Data Indexing, Searching and Theorizing” (NUD*IST) sagteware- rekenaarprogram is juis vir die doel ontwikkel en vergemaklik by nie-numeriese ongestruktureerde data die proses van kodering, indeksering en uiteindelike teoretisering. Aanduidings van lewenstevredenheid Ten spyte van die teenwoordigheid van bogenoemde stressore, was dit opvallend dat bykans al die bejaardes in hierdie ondersoek te kenne gegee het dat hulle wel lewenstevredenheid ervaar. (Die diagnose van die betrokke bejaarde word telkens soos volg tussen hakies aangedui: A - bejaardes wat aan Alzheimer se siekte ly; R - bejaardes met rumatoïede artritis; G - gesonde bejaardes). “We had a hard life, but it turned out all right … I am quite happy” (A). “As ek my lewe kon oorkry, dan is daar miskien ‘n paar punte wat ek definitief sou wou verbeter, maar ek kan regtig nie kla nie” (R). “Ek is baie gelukkig, daar is nie klagtes nie, ons pas goed aan” (G). RESULTATE Vir die bejaardes met rumatoïede artritis maak ‘n begrip van die siekte en van die effek van die medikasie die situasie verstaanbaar: “… die pyntablette drink ek nie elke dag nie, net as ek weet, soos nou dat ek nie ‘n bediende het nie en dis al die skottelgoed, potte en panne, dan drink ek maar ‘n pynstiller of twee, dan gaan ek die dag deur” (R). Die afwesigheid van belemmerde faktore is ook ‘n bron van dankbaarheid: “Weet jy ek kry nooit, nooit hoofpyn nie, ek het geen pyn van ‘n aard nie. Al wat ek het is: ek is bietjie onvas op my voete en die gehoor, maar wat my eetgewoontes betref, ek slaap soos ‘n bom. As ek gaan lê in die aand weet ek nie hoekom ek so gelukkig is nie …” (G). Van die pasiënte het ook ‘n baie sterk geloof in die wil van God in hul lewens. Hul geloof dat God hulle lewe beheer, lei daartoe dat elke dag as georden waargeneem kan word: “Weet jy, ek glo toe ek die dag gebore is, het die Here my pad vir my beplan. Hy het geweet waarlangs Hy vir my lei en as persoon dink ek nie ek kan iets daaraan doen nie, wat oor my kom dit voel ek, het die Here mee ‘n doel waarom Hy dit doen” (R). Die aanduidings was dat hierdie opmerkings eerlik en openhartig was want waar een van die bejaardes wel ontevrede was het sy sonder skroom daaraan uitdrukking gegee. Die betrokke dame se ongelukkigheid sentreer om die gebrek aan lewensmiddele: “As jou kinders jou nie help nie, of jy besonders goed nagelaat is nie, kan jy nie hier leef nie” (R). “Jy kan nie eens meer vir jouself klere maak nie en jy kan ook nie bekostig om te koop nie, dis maar moeilik in die dae”(R). Op kognitiewe vlak help die pasiënte se lewensfilosofieë hulle in ‘n begripsvorming en ordening van die daaglikse gebeure. Hierdie lewensfilosofieë verskaf riglyne van hoe elke situasie hanteer behoort te word, wat dus ‘n mate van voorspelbaarheid van die situasie bewerkstellig. RESULTATE Die volgende temas wat in die ontleding van die gespreksdata na vore gekom het sal vervolgens bespreek word: Eerstens sal die impak van die siektes op die bejaardes in die algemeen, maar veral ook op hulle ervaring van lewenstevredenheid, onder oë geneem word. Daarna sal die rol van die psigofortigene faktore in die behoud van ‘n ervaring van hoë lewenskwaliteit Daar is sterk aanduidings dat die voorsiening in basiese behoeftes ‘n belangrike bydrae tot die lewenstevredenheid lewer: “… ek kry ‘n redelike pensioen, ons kan ordentlik lewe, ek is eintlik bly … “ (A). “Nee, dit was ‘n lekker ou lewetjie gewees wat ek HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 51 tot dusver gehad het, want ek het nou ‘n seun wat baie vir my omgee” (A). is vanuit sy of haar eksterne en interne omgewing in die daaglikse lewe, gestruktureerd, voorspelbaar en gelykmatig is. Die bejaardes met Alzheimer se siekte in hierdie ondersoek het uiteraard probleme hiermee ervaar vanweë die kognitiewe inperkings wat reeds aanwesig was. Derhalwe was ‘n geordende leefwêreld, ook geskep deur ‘n roetine, vir hulle belangrik: “Ja, ek het vanoggend ‘n hele ent gestap hier na die winkelsentrum toe en ek het my goedjies gekoop, toe is dit etenstyd, toe het ek gaan lê en slaap en toe wou ek nou net my goedjies begin wegpak” (A). Die uitlewing van eie belangstellings en die realisering van eie potensiaal in die verlede en hede speel klaarblyklik ‘n belangrike rol: “... ek het maar al die dinge gedoen wat ek wou, ek is universiteit toe, ek het my graad gekry, en het gewerk en uhm, toe getrou … ek het min of meer gedoen wat ek wou in die omstandighede, jy weet” (A). “Ag, nee ek het nou genoeg gelewe, ek verlang nie om so oud soos tannie Sannie te word nie, mens voel as jy klaar is, is jy klaar … ek het my kinders grootgemaak, twee van my kleinkinders al gesien trou en ek het sewe van hulle, nee wat ek is doodtevrede” (R). Rol van psigofortigene faktore Die vraag is in watter mate psigofortigene faktore tot hierdie lewenstevredenheid van die bejaardes bydra. Die konstrukte wat deel vorm van Antonovsky (1997, 1987) se koherensiesin, te wete ‘verstaanbaarheid’, ‘hanteerbaarheid’ en ‘betekenisvolheid’ is vir hierdie doel gebruik as ‘n verwysingsraamwerk vir die ontleding van die transkripsies. Ook die gesonde bejaardes se aanpassing is afhanklik van hulle begrip (verstaan) van die situasie: “Ek kan regtig nie kla nie, die susters is almal baie goed vir ons en, hm, dit is nou nie soos wanneer jy jou eie huis het, maar dit moet ons ook nou maar verstaan. Dit kan nie nou meer so wees nie” (G). RESULTATE Dit kan trouens ook tot die ervaring van sinvolheid bydra: “Mens moet nooit te gou gaan sit nie, jy weet, as jy eers gaan sit dan dink jy jy kan nou niks meer doen nie … ‘n mens moet ‘n belangstelling hê, dit is wat ek natuurlik glo, mens moet belangstelling hê, ek is lief vir brei en bak, dit maak die lewe sinvol jy weet, jy sien dat jy darem kan” (R). Hanteerbaarheid van eie lewensituasie as kognitiewe wyse, sin maak. Dié komponent dui op eise wat ‘n uitdaging daarstel en wat ‘n emosionele verbintenis tot die uitdaging die moeite werd maak, selfs in moeilike tye (Antonovsky, 1979, 1987). Hanteerbaarheid van eie lewensituasie Die kern van die hanteerbaarheidskomponent is die wete dat die nodige hulpbronne beskikbaar en onder die beheer van die persoon self of van belangrike ander is (Antonovsky, 1979, 1987). By die bejaardes was daar nie verwysings na lewensuitdagings nie, eerder ‘n stille berusting in hulle situasie. Die meerderheid van die pasiënte ervaar hul geheue en gesondheid as baie goed, wat hulle in staat stel om betrokke te bly in die besluitnemingprosesse van hul lewe: “Ek is baie dankbaar dat ek so gesond is soos wat ek is,… ek brei en hekel nog en maak somtyds rokke” (A). Alzheimer se siekte lei tot ‘n verlies van outonomiteit. Elkeen van hierdie pasiënte het dus tot ‘n mindere of ‘n meerdere mate versorging nodig. Hierdie versorging word in ‘n tehuis vir bejaardes gebied soos blyk uit die volgende aanhaling: “... dis die ideale plek vir oumense om te bly … ons het ‘n siekeboeg hier, as iets verkeerd is, dan kan ons net siekeboeg toe gaan” (A). Die gesinslede se ondersteuning word ook waardeer: “Herman, hy is ‘n wonderlike kind vir my gewees … dan sê hy: ‘Mamma moet nie bekommer nie, ek sorg vir jou’. Dan los ek dit net, ek los dit tot my seun kom, dan sê ek vir hom: ‘Draai vir my die bottel oop of doen dit of doen dat’, wat ek nie kan doen nie, help hy my mee, jy weet as hy kom, sal hy my kom help” (A). Caplan (1990) se teorie word dus ook bevestig, naamlik dat dit nie noodwendig die neem van groot en ingrypende besluite is wat die gevoel van outonomie versterk nie, maar die alledaagse besluite oor lewensaktiwiteite. Die oorvleueling tussen die komponente van die koherensiesin word ook duidelik. Die voorafgaande aanhaling sou ook betrekking kon hê op die beheerbaarheidskomponent. Kaufman (1986) se siening dat sosiale ondersteuning as emosionele buffer dien wat aan die persoon die wete verskaf dat hulpbronne beskikbaar is in stresvolle lewensituasies, word dus bevestig. Die geloof in die teenwoordigheid van God in die ondersoekgroep se lewe dra daartoe by dat die lewe op ‘n emosionele vlak sin maak: “Ek wil net sê, die Here is baie goed vir my ... Hanteerbaarheid van eie lewensituasie ek het nog baie om voor dankbaar te wees” (A). Hierdie geloof verskaf vir vele van die bejaardes ‘n bron van sekuriteit: “Die Here het my gemaak en ek is so. Ek is deur my lewe gelei en as ek dink hoe wonderbaarlik ‘n mens gelei word. Jy word beskerm en as dit nie Genade van Bo is nie” (A). Die pasiënte vergelyk hulself met ander bejaardes, meestal met bejaardes wat meer beperkinge as hulself ervaar. Hierdie proses lei tot die positiewe evaluering van hul eie gesondheid en dra dus by tot die positiewe emosionele belewenis van eie beheer: “ ... maar wat hierdie klomp hierso, is net sulke ou goed soos ek, jy weet, opgeroes en ek dink partykeer, ek onthou beter as party van hulle” (A). Uit bostaande blyk dit reeds dat Antonovsky se konstruk ‘koherensiesin’ ‘n betekenisvolle rol in die lewens van die bejaardes van hierdie ondersoekgroep speel. Hierdie bevinding verleen dus legitimiteit aan die konstruk. Hierdie bevinding is in ooreenstemming met die teorie van Salovey, Rothman, Detweiler en Steward (2000:110- 121) wat postuleer dat positiewe affek ontlok kan word deur jouself te vergelyk met ander wat slegter daaraan toe is. Dit bring mee dat die persoon beter oor hom- of haarself voel en die positiewe affek wat daarmee saamgaan verskaf die nodige sielkundige hulpbronne om sy of haar siektetoestand doeltreffender te hanteer. Relativering van die siekte ‘n Vraag is egter of daar nie ook ander faktore is, bo en behalwe die elemente van ‘n koherensiesin, wat ‘n psigofortigene rol in die lewens van die bejaardes speel nie. ‘n Opvallende verskynsel by die bejaardes met Alzheimer se siekte sowel as dié met rumatoïede artritis was, in die verband, die neiging tot die relativering van hul siektes. Die neiging is bespeur om die siektes as iets ‘apart’ van hulle gesondheid in die algemeen te sien. Die manlike deelnemer met Alzheimer se siekte Verstaanbaarheid van die eie lewen- situasie Antonovsky (1979) definieer ‘verstaanbaarheid’ as die mate waarin ‘n persoon ervaar dat stimuli wat afkomstig HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 52 Betekenisvolheid van eie lewensituasie Betekenisvolheid van eie lewensituasie Die betekenisvolheidselement van die koherensiesin dui op die motiveringskomponent daarvan. Dit verwys na die mate waarin die lewe op emosionele wyse, eerder HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 53 het gemeld dat sy geheue net nie meer so goed is nie, maar dat hy net gou vir sy vrou vra as hy iets wil onthou. Daarmee was hy tevrede. ‘n Bejaarde met rumatoïede artritis het weer gesê: “…ek dink nie, ek glo nie die artritis is my grootste probleem nie, my hande voel styf en warm en seer en die knoppe is bietjie pynlik en so, maar ek steur my nie baie aan die artritis nie” (R). ‘n Ander bejaarde het dit só uitgedruk: “Man, met my gesondheid gaan dit eintlik goed, behalwe as dit onweer is, dan is my vingers bietjie seer, maar nie so erg dat ek nie my werk kan doen nie…” (R). verband die belangrike rol van weerstandshulpbronne by die handhawing van ‘n koherensiesin. Die belangrikste weerstandhulpbronne wat in hierdie ondersoek na vore gekom het was klaarblyklik die bejaardes se dankbaarheid vir goeie gesondheid, ongeag hulle siektes, die ondersteuning van gesinslede, familie en vriende en hul geloof in God. Die fasiliteite van die aftree-oord en tehuis vir bejaardes word ook as van besondere waarde geag soos uit van die voorafgaande aanhalings geblyk het. Voorbeeld van ‘n negatiewe geval Ten einde die vertrouenswaardigheid van bogenoemde waarnemings te toets is spesiale aandag aan die uitlatings van ‘n relatief ongelukkige bejaarde gegee. Van die 14 bejaardes in hierdie ondersoek was daar net een (met rumatoïede artritis) wat op interpersoonlike vlak relatief onvergenoegd voorgekom het. Haar ongelukkige kinderjare en versteurde familieverhouding speel klaarblyklik ‘n oorsaaklike rol hierin. Daar is reeds voorbeelde gegee oor hoe sy kla dat sy niks kan bekostig nie. Tog meld sy: “Ek moet vir baie dinge dankbaar wees”. “Die Here het my gemaak en ek is so. Ek is deur my lewe gelei en as ek dink hoe wonderbaarlik ‘n mens gelei word. Jy word beskerm en as dit nie genade van Bo is nie, jy kan jouself nie beskerm nie”. Die bevinding dat hierdie bejaardes oor die algemeen deur ‘n relatief hoë vlak van lewenskwaliteit gekenmerk word, bevestig Ryan en Deci (2001:141-166) se paradoks van veroudering en die resultate van verskeie ander navorsers in hierdie verband (Carstensen, 1998:341-346; Diener & Lucas, 2000:325-337; Mroczek & Kolarz, 1998:1333-1349; Ryff, 1989:195-210; Ryff, 1991:286-295; Ryan & La Guardia, 2000:145-172). Die feit dat selfs die bejaarde wat haarself van die ander onderskei het in terme van haar onvergenoegdheid, wel blyke van dankbaarheid en relatiewe tevredenheid toon, bevestig die lewenstevredenheid wat die ondersoekgroep as geheel demonstreer. Die komponente wat Antonovsky (1979, 1987) identifiseer as die grondslag van ‘n koherensiesin, speel kennelik ‘n groot rol in die ervarings van die bejaardes in hierdie ondersoek. Die waarde van Antonovsky se teorie word dus duidelik geïllustreer. Die noue verwantskap tussen die komponente van die koherensiesin blyk ook uit die aanhalings waar dieselfde aanhaling op meer as een komponent betrekking kan hê. Dit is ook duidelik dat weerstandshulpbronne wat die sterkste figureer, die bejaardes se sosiale BESPREKING EN GEVOLGTREKKING Die onderskeid wat getref word tussen die indekssiekte en die res van hul gesondheid help die bejaardes skynbaar om ‘n positiewe opvatting oor hulle gesondheid te handhaaf ten einde steeds hulle dagtaak te kon voltooi. Die opvatting van Antonovsky (1987) word dus bevestig dat ‘n goeie gesondheidsbeeld gehandhaaf kan word deur die probleem te isoleer en ‘buite’ te plaas. Die indruk het dus na vore gekom dat feitlik al die bejaardes, ongeag hulle onomkeerbare inperkende siektes, ‘n relatiewe hoë mate van lewenskwaliteit openbaar. Voortdurende spontane verwysings na ‘n waardering vir eie outonomie, die vermoë om nog dinge self te kan doen en die waarde van ‘n sosiale ondersteuningsnetwerk dui op ‘n eudaimoniese lewenskwaliteit soos beskryf deur Ryan en Deci (2001:141-166). Hierdie lewenskwaliteit word ook deurgaans gekenmerk deur ‘n tevrede terugskou op die verlede en ‘n waardering van die huidige situasie. Verwysings na toekomsverwagtinge is egter opvallend afwesig. Dit is egter te wagte by ‘n bejaarde ondersoekgroep (Potgieter, 2003). Die aanvaarbaarheid van die voorgestelde definisie van lewenskwaliteit word dus wel gedeeltelik bevestig. BRONNELYS AMERICAN PSYCHIATRIC ASSOCIATION 1994: Diagnostic and statistical manual of mental disorders; 4th edition. Washington, DC: APA Press. Dit is vir die debat oor die filosofiese aard van sielkundige welstand van belang om daarop te let hoe ineengestrengel die hedonistiese en eudaimoniese elemente van hierdie bejaardes is. Hulle geluk of welstand lê meestal op die vlak van ‘n gevoel van tevredenheid dat hulle uit die lewe gekry het wat hulle wou, dat hulle hul eie aard kon realiseer, dat hulle behoeftes dus bevredig is (verlede) en tans bevredig word (hede). Dit bevestig Ryan en Deci (2001:141-166) se siening omtrent die oorvleueling van die begrippe. Die idiosinkratiese, multidimensionele en kultuurspesifieke aard van welstand (Ryan & Deci, 2001:141-166) kom ook veral na vore in hierdie bejaardes se waardering vir spirituele geloof en belewenisse, asook die fasiliteite wat ‘n aftree-oord of ouetehuis bied. ANTONOVSKY, A 1979: Health, stress and coping. New perspectives on mental and physical well-being. San Francisco: Jossey-Bass. ANTONOVSKY, A 1987: Unravelling the mystery of health: How people manage stress and stay well. San Francisco: Jossey- Bass. BEARE, J & MYERS, H 1994: Principles and practice of adult health nursing. St Louis, Missouri: Mosby-Year. BERG, BL 1995: Qualitative research methods for the Social Sciences. London: Allyn & Bacon. CAPLAN, AL 1990: The morality of the mundane: Ethical issues arising in the daily lives of nursing home residents. (In: Kane, RA & Caplan, AL eds. 1990: Everyday ethics. Resolving dilemmas in nursing home life. New York: Springer). CAPLAN, AL 1990: The morality of the mundane: Ethical issues arising in the daily lives of nursing home residents. (In: Kane, RA & Caplan, AL eds. 1990: Everyday ethics. Resolving dilemmas in nursing home life. New York: Springer). CARSTENSEN, LL 1998: A life-span approach to social motivation. (In: Heckhausen, J & Dweck, C eds 1998: Motivation and self- regulation across the life-span. New York: Cambridge University Press, pp 341-346). CARSTENSEN, LL 1998: A life-span approach to social motivation. (In: Heckhausen, J & Dweck, C eds 1998: Motivation and self- regulation across the life-span. New York: Cambridge University Press, pp 341-346). Dit is egter duidelik dat doelwitbereiking nie meer ‘n sterk motiverende krag uitoefen op hierdie bejaardes nie, maar dat daar by hulle eerder ‘n terugskouende tevredenheid is ten opsigte van doelstellings wat wel bereik is. BRONNELYS Die beklemtoning in die voorgestelde omskrywing van lewenskwaliteit van die najaging van ‘n doel in die lewe en van hoop as elemente van lewenskwaliteit, word dus skynbaar by die bejaarde gerelativeer. Die belangrikheid van die waarheidsgehalte van dit wat die mens nastreef, blyk egter uit die klem wat hierdie bejaardes op spirituele ervarings plaas en ondersteun die sieninge van Myers (2000:56-67) en Schwartz (2000:79-88). CSIKSZENTMIHALYI, M & PATTON, JD 1997: Happiness, the optimal experience and spiritual values: An empirical study of adolescents. Revue Quebecoise de Psychologie, 18:167-190. Revue Quebecoise de Psychologie, 18:167-190. DIENER, E & LUCAS, RE 2000: Subjective emotional well-being. (In: Lewis, M & Haviland, JM 2000: Handbook of emotions; 2nd edition. New York: Guilford, pp 325-337). DIENER, E; SAPYTA, JJ & SUH, E 1998: Subjective well-being is essential to well-being. Psychological Inquiry, 9:33-37. Revue Quebecoise de Psychologie, 18:167-190. DIENER, E & LUCAS, RE 2000: Subjective emotional well-being. (In: Lewis, M & Haviland, JM 2000: Handbook of emotions; 2nd edition. New York: Guilford, pp 325-337). DIENER E; SAPYTA JJ & SUH E 1998: Subjective well being is DIENER, E & LUCAS, RE 2000: Subjective emotional well-being. (In: Lewis, M & Haviland, JM 2000: Handbook of emotions; 2nd edition. New York: Guilford, pp 325-337). DIENER, E; SAPYTA, JJ & SUH, E 1998: Subjective well-being is essential to well-being. Psychological Inquiry, 9:33-37. EDWARDS, CRW; BOUCHER, IAD; HASLETT, C & CHILVERS, ER 1995: Principles and practice of medicine. Edinburgh: Churchill Livingstone. GEORGE, LK 1984: The burden of caregiving: Center reports of advances in research (Vol 8). (In: Barlow, DH & Durand, VM eds. 1984: Abnormal psychology. Dallas, Texas: American Health Publishing, p 621). GEORGE, LK 1984: The burden of caregiving: Center reports of advances in research (Vol 8). (In: Barlow, DH & Durand, VM eds. 1984: Abnormal psychology. Dallas, Texas: American Health Publishing, p 621). Rol van weerstandshulpbronne Die vraag kom na vore watter faktore op hulle beurt weer die faktore onderliggend aan sielkundige sterktes onderlê. Antonovsky (1979) beklemtoon in hierdie HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 54 met vrug verder ondersoek word. ondersteuningsnetwerk en hulle spirituele ervarings is. Dit bevestig Antonovosky (1979, 1987), Csikszentmihalyi en Patton (1997:167-190), Masten (1994:3-25), Ryan en Deci (2000:68-78) en Ryff en Singer (1998:1-28; 2000:30-44) se standpunte in hierdie verband. ondersteuningsnetwerk en hulle spirituele ervarings is. Dit bevestig Antonovosky (1979, 1987), Csikszentmihalyi en Patton (1997:167-190), Masten (1994:3-25), Ryan en Deci (2000:68-78) en Ryff en Singer (1998:1-28; 2000:30-44) se standpunte in hierdie verband. AANBEVELINGS VIR VERDERE NAVORSING Ofskoon hierdie studie grootliks die bestaande navorsingresultate op hierdie terrein ondersteun, is daar steeds ‘n behoefte aan omvangryker en meer gefokusde navorsing om die dinamika van die onderliggende prosesse duideliker te ondersoek. ‘n Skerper differensiasie tussen die hedonistiese en eudaimoniese formulering van welstand op praktiese vlak kan ondersoek word. Die impak van ‘n toekomsperspektief by die bejaarde op sy of haar lewenskwaliteit kan ook GLANTZ, MD & JOHNSON, JL 1999: Resilience and development: Positive life adaptations. New York: Kluwer Academic/Plenum. KAUFMAN, S 1986: The ageless self: Sources of meaning in late life. Madison: University of Wisconsin Press. KUMPFER, KL 1999: Factors and processes contributing to resilience. The resilience framework. (In: Glantz, MD & Johnson, JL eds. 1999: Resilience and development. Positive life adaptations. New York: Kluwer Academic/Plenum). MASTEN, AS 1994: Resilience in individual development: Suc- HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 55 STRÜMPFER, DJW 1995: The origins of health and strength: From “salutogenesis” to “fortigenesis”. South African Journal of Psychology, 25:81-89. STRÛMPFER, DJW 2003: Resilience and burnout: A stitch that could save nine. South African Journal of Psychology, 33:69- 79 VILJOEN, M 2000: Fortologiese dimensies by bejaardes met Alzheimer se siekte of rumatoïde artritis. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat (M Sc-verhandeling). WATERMAN, AS 1993: Two conceptions of happiness: contrasts of personal expressiveness (eudaimonia) and hedonic enjoyment. Journal of Personality and Social Psychology, 64:678-691. WHALLEY, D; MCKENNA, SP; DE JONG, Z & VAN DER HEIJDE, D 1997: Quality of life in rheumatoid arthritis. British Journal of Rheumatology, 36:884-888. WISSING, MP & VAN EEDEN, C 1998: Psychological well-being: A fortigenic conceptualization and empirical clarification. (In: Schlebusch, L ed South Africa beyond transition: Psychological well-being. Proceedings of the 3rd Annual Congress of the Psychological Society of South Africa, pp 379-393). STRÜMPFER, DJW 1995: The origins of health and strength: From “salutogenesis” to “fortigenesis”. South African Journal of Psychology, 25:81-89. cessful adaptation despite risk and adversity. (In: Wang, MC & Gordon, EW eds 1994: Educational resilience in inner-city America. Hillsdale, NJ: Erlbaum, pp 3-25). STRÛMPFER, DJW 2003: Resilience and burnout: A stitch that could save nine. South African Journal of Psychology, 33:69- 79 MILES, MB & HUBERMAN, AM 1994: Qualitative data analysis. Thousand Oaks: London. MYERS, DG 2000: The funds, friends, and faith of happy people. 79 MYERS, DG 2000: The funds, friends, and faith of happy people. American Psychologist, 55:56-67. AANBEVELINGS VIR VERDERE NAVORSING VILJOEN, M 2000: Fortologiese dimensies by bejaardes met Alzheimer se siekte of rumatoïde artritis. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat (M Sc-verhandeling). MROCZEK, D & KOLARZ, C 1998: The effect of age on positive and negative affect: A developmental perspective on happiness. WATERMAN, AS 1993: Two conceptions of happiness: contrasts of personal expressiveness (eudaimonia) and hedonic enjoyment. Journal of Personality and Social Psychology, 75:1333-1349. NUD*IST 1999: Qualitative solutions and research (Pty) Ltd. Melbourne: La Trobe University. Journal of Personality and Social Psychology, 75:1333-1349. NUD*IST 1999: Qualitative solutions and research (Pty) Ltd. Melbourne: La Trobe University. PATTON, MQ 1990: Qualitative evaluation and research methods; 2nd edition. Newbury Park: Sage. POTGIETER, CJ 2003: Tydsperspektief as potensiële psigofortigene konstruk by die rouproses van versorgers van Alzheimer-pasiënte. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat (Ph D-proefskrif). RYAN, RM & DECI, EL 2000: Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well- being. American Psychologist, 55:68-78. RYAN, RM & DECI, EL 2000: Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well- being. American Psychologist, 55:68-78. RYAN, RM & DECI, EL 2001: On happiness and human potentials: A review of research on hedonic and eudaimonic well-being. Annual Review of Psychology, 52:141-166. RYAN, RM & LA GUARDIA, JG 2000: What is being optimized over development? A self-determination theory perspective on basic psychological needs across the life span.(In: QUALLS, SH & ABELES, N eds 2000: Psychology and the aging revolution. Wash- ington, DC: APA Books, pp 145-172). RYFF, CD 1989: In the eye of the beholder: Views of psychological well-being among middle-aged and older adults. Psychological Aging, 4:195-210. RYFF, CD 1991: Possible selves in adulthood and old age: a tale of shifting horizons. Psychological Aging, 6:286-295. RYFF, CD & SINGER, B 1998: The contours of positive human health. Psychological Inquiry, 9:1-28. RYFF, CD & SINGER, B 2000: Interpersonal flourishing: A positive health agenda for the new millenium. Personality and Social Psychological Review, 4:30-44. SALOVEY, SE; ROTHMAN, AJ; DETWEILER, JB & STEWARD, WT 2000: Emotional states and physical health. American Psycholo- gist, 55:110-121. SCHWARTZ, B 2000: Self-determination: The tyranny of freedom. American Psychologist, 55:79-88. SCHWARTZ, B 2000: Self-determination: The tyranny of freedom. SC , 000 Se dete at o e ty a y o eedo American Psychologist, 55:79-88. American Psychologist, 55:79-88. SELIGMAN, MEP & CSIKSZENTMIHALYI, M 2000: Positive psychology: An introduction. American Psychologist, 55:5- 14. STRAUSS, A & CORBIN, J 1998: Basics of qualitative research. AANBEVELINGS VIR VERDERE NAVORSING Techniques and procedures for developing grounded theory. Thousand Oaks: Sage HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 HEALTH SA GESONDHEID Vol.9 No.1 - 2004 56

https://hsag.co.za/index.php/hsag/article/download/155/147

Afrikaans

We as health professionals are facing multiple challenges in our changing South African society. Some of these challenges and possible solutions are described by authors in different articles in this edition ofHealth SA Gesondheid. Daar is verskeie uitdagings in ons veranderende Suid- Afrikaanse samelewing wat ons as gesondheids- beroepsgroepe in die gesig staar. Sommige van hierdie uitdagings en moontlike oplossings word beskryf deur skrywers inverskillende artikels in hierdie uitgawe van Health SA Gesondheid. Daar is verskeie uitdagings in ons veranderende Suid- Afrikaanse samelewing wat ons as gesondheids- beroepsgroepe in die gesig staar. Sommige van hierdie uitdagings en moontlike oplossings word beskryf deur skrywers inverskillende artikels in hierdie uitgawe van Health SA Gesondheid. As always educational challenges are on top of the list of issues we need to address in the health sciences. The paradigm shift from traditional lecturing to problem- based learning and community based education makes more demands on facilitatorsat the School of Nursing at the University of the Orange Free State. The authors of this article come to the conclusion that re-education and continuous support of academic staff are essential for this programme. At this same School ofNursing the developmental level ofblack first year nursing students was determined. The authors are of the opinion that once deficiencies in the student's developmental level have been pinpointed, meaningful support should be offered that could contribute to the student's development. Ondenvysuitdagings is soos altyd bo-op die lys van sake wat ons hehoort aan te spreek in die gesondheidswetenskappe. Die paradigma skuif vanaf tradisionele klasgee na probleemgebaseerde leer en gemeenskapsgehaseerde ondenvys plaas meer eise op fasiliteerders by die Skool van Verpleegkunde by die Universiteit van die Oranje Vrystaat. Die skrywers van die artikel kom tot die slotsom dat her-ondenig en deurlopende ondersteuning van akademiese personeel essensieel is vir hierdie program. By hierdie selfde Skool van Verpleegkunde is die ontwikkelingsvlak van swart eerste jaar verpleegstudente vasgestel. Die skrywers is van mening dat sodra tekortkominge in die student se ontwikkelinzsneil vaseestel is. - - betekenisvolle ondersteuning gebied moet word wat kan bydra tot diestudent seontwikkeling. In a country with multiple cultures, the challenge is there for health professionals to provide culture congruent information based on the patient's communicated needs. This is especially so in preventing the spread of HIVlAids. In the article on condom use among junior secondary pupils it was found that subjective norms about condoms were found to predict condom use intention and thus also risk to get infected by HIVIAIDS. An appropriate health educational programme needs to be developed to address this issue in a culture congruent manner. In 'n landmet veelvoudige kulture, is die uitdaging daar vir gesondheidsberoepsgroepe om kultuurkongruente inligting te verskaf gebaseer op die pasient se gekommunikeerde behoeftes. Dit is veral so in die voorkoming van die verspreiding van MIVNIGS. In die artikel oor kondoomgebruik by junior sekondgre leerlinge is hevind dat subjektiewe norme oor kondoomgebruik, kondoomgebruik intensie voorspel en dus ook die risiko om gei'nfekteer te word met MIVIVIGS. 'n Toepaslike gesondheidsonderrig programbehoort ontwikkel te word om hierdie saak aan te spreek in 'n kultuurkongruente wyse. As always there is the challenge to facilitate the practice of western as well as traditional health practices to the benefit of our people. Nurses are positioned in such a manner in the health practice that they can function as advocates between western and traditional healthpractices. Soos altyd is daar ook die uitdaging om die praktyk van westerse sowel as tradisionele gesondheidspraktyke te fasiliteer tot die bate van ons mense. Verpleegkundiges is so geposisioneer in die gesondheidspraktyk dat hulle as advokate tussen westerse en tradisionele gesondheidspraktyke kan funksioneer. Lastlv there is the challenge of under-utilisation of the - advanced practitioner in midwifery and neonatology because of a lack of knowledge in the population and other disciplines in the health field There is an ex~ressed view bv the authors of this article that the fu&e holds prodse for these advanced practitioners, where they canbe utilised in curative as well as primary health care. Laastens is daar die uitdaging van die ondergebruik van die gevorderde praktisyn in verloskunde en neonatologie orndat daar 'n gebrek aan kennis is in die bevolking en ander dissiplines in die gesondheidsveld. Die skrywers lig die mening dat die toekoms belofte inhou vir hierdie gevorderde praktisyns. Hulle kan gemobiliseer word in kuratiewe sowel as primbe gesondheidsorg. Well, at least we can state that we as South Afican health professionals lead interesting lives with all the challenges we face. Wel, ten minste kan ons s& dat ons as Suid-Afrikaanse gesondheidsberoepsgroepe interressante lewens lei met a1 die uitdagings wat ons in die gesig staar. Marie Poggenpoel Editor Annatjie Botes Assistant 2 HEALTH SA GESONDHEID Vol. 5 NO. 2 - 2000 HEALTH SA GESONDHEID Vol. 5 NO. 2 - 2000 HEALTH SA GESONDHEID Vol. 5 NO. 2 - 2000

https://hsag.co.za/index.php/hsag/article/download/25/368

Afrikaans

ABSTRACT The aim of this stlid>, ~vtis to investigrrfe the personality correlcites ofpost-tralimatic stress clisorrler (PTSD) nmorrg police 08icer.s. This s t ~ ~ ~ l y was considered necessnv because (a) personality traitsplay an irrrportant role in an indivicliia1:s vulnernbility for the rlevelopment of PTSD, and (b) police oficers are consiclered a high-risk gm~ip,fi)r the clevelopmerrt of PTSD. The PTSD Inferview Schedlile was lfsecl to divide 120 police f?ficers into avo groups, namely (1) those complying vvith the criteria,for n clingnosis of PTSD (n = 41), arzrl (23 those nor complying with the criteria (n = 79). The scores ofthe hvo groups for the Comrey Personalit?, Scales were subseqnently subjected to a rliscriminant analysis. The discrirninanf function signflcnntly clisting~fished behveen the hvo groups. The correlations between the Comrey Personality Scales and the discrintirznizrfiirlction reverrled that tlze PTSD group shui.ved grenter nelfroticism, introverc.ion, orderlirze.ss, cleJ1.rz.sivenes.s and emotion~il sensitivit?,. NAVORSING NAVORSING Gideon P de Bruin Gideon P de Bruin M.A. (Voorligtingsielkunde); D. Litt. et Phil. (Sielkunde); N.H.O.D. Senior Lektor: Departement Sielkunde, Randse Afrikaans Universiteit Gideon P de Bruin M.A. (Voorligtingsielkunde); D. Litt. et Phil. (Sielkunde); N.H.O.D. Senior Lektor: Departement Sielkunde, Randse Afrikaans Universiteit Die rloelstelling van die onclerhawige stlidie i.vri.s om die per,soonliklzeid.skorrelate van posttrnlirn~rtiese stresverstelfring (PTSV) by polisieherimptes te onrlersoek. Hierclie stiirlie is nodig geng aa~z~esien (nj persoonlikheiilstrekke 'n belcingrike rol speel in 'n individli se hvesbanrheirl vir die onnvikkeling van PTSI! en (6) po1i.siebeamnpte.s cis 'n hoe risikogroep vir rlie onh.vikkeling van PTSV beskou >vor~i Die PTSV onderhoiirl.skednle is gebriiik onz 120 po1isiebenmpte.s in twee groepe te verdeel, nnamlik ( I ) die wat n~7n die kriterin vir '71 eliagrzose van PTSVvolrloen (n = 411, en (2) die +vat nie ann (lie kriterin volcloen nie (n = 79). Die tellings van die hvee groepe vir die Comrey Persoonlikhei~lsknle is vervolgens ann 'n diskriminnmzt- ontleding onrlercverp. Die diskriminnnrefimksie het op statisties betekenisvolle wyse tr~ssen (lie hvee groepe onderskei. Die korre1asie.s tussen die Comrey Per,soonlikheicI.~kanl en die rliskrimimzant<fitnksie het ilfiarop gedlri rlc~t [lie PTSV gmrp meer neilroties, introversiej ordelik, rvantmnenrl en emosioneel sensitiff is. PERSOONLImEIDSKORRmATE VAN POSTTRGUMATIESE STRESVER- STEURING BY POLISIEBEAMPTES Schreiber, 1996:219). Die versteuring word gekenmerk deur terugkerende gedagtes en terugflitse rakende die traumatiese ervaring. Persone wat met PTSV gediagnoseer is, rapporteer ook dikwels nagmerries, emosionele afgestompdheid, vermindercle responsiwiteit tot die w&reld en doelhewuste pogings om gedagtes of emosies rakende die traumatiese Posttraumatiese stresversteuring (PTSV) word besktyf as 'n omvattende angsversteuring wat OP blootstelling aan 'n buitengewone traumatiese ervaring mag volg (Shalev, Peri, Canetti & C Sophia Henning M.A. (Sielkunde); Departement Sielkun :-, Rand% Afrikaanse Universite~t G M S OPSOMMING Gideon P de Bruin M.A. (Voorligtingsielkunde); D. Litt. et Phil. (Sielkunde); N.H.O.D. Senior Lektor: Departement Sielkunde, Randse Afrikaans Universiteit HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 40 Ten opsigte van inherent stressore blyk dit dat blootstelling aan skietvoorvalle enstige gevolge vir polisiebearnptes kan inhou. Blau (1994) het in die V.S.A. aangetoon dat tot 80% van polisiebeamptes war aan skietvoorvalle blootgestel is, die polisiediens da'ama verlaat het. Martin, McKean en Veltkamp (1986:99) het aangetoon dat 26% van die polisiebeamptes in hulle studie na afloop van 'n traumatiese gebeurtenis (waaronder skietvoorvalle) aan die kriteria vir PTSV voldoen het. ervaring te vermy. Verdere simptome is onder meer hiperwaaksaamheid, oordrewe skrikresponse en outonomiese wekking wanneer die individu in aanraking kom met stimuli wat horn of haar aan die traumatiese gebeurtenis herinner (Joseph, Williams & Yule, 1997). Verskeie studies dui daarop dat die lewensbedreigende situasies waaraan polisiebeamptes uit die aard van hulle werksaamhede blootgestel word (en ook die antisipasie van sodanige situasies), hulle as 'n groep kwesbaar maak vir die ontwikkeling van PTSV (Manolias & Hyatt-Williams, 1993:392; Martin, McKean & Veltkamp, 1986:98; Robinson, Sigman &Wilson, 1997:835). Benewens die belewing V ~ I I situasies waarin hulk eie lewens bedreig word, kom polisiebeamptes ook dikwels in aanraking met brutaliteit en gn~weldade wat deur ander mense gepleeg word. Volgens Yehuda, Southwick en Giller (1992504) se navorsing wat met veteraan-soldate van die Vietnam oorlog gedoen is, mag blootstelling aan sodanige brutaliteit en gruweldade soms 'n beter voorspeller van PTSV wees as blootstelling aan situasies waarin die individu se lewe self bedreig word. Alhoewel daar reeds baie navorsing oor die aard en etiologie van PTSV gedoen is, is daar min navorsing wat spesifiek op die verwantskap tussen die versteuring en basiese normale persoonlikheidstrekke fokus. Die doe1 van die onderhawige studie is om verdere lig op hierdie verwantskap te werp. Comrey (1995:2) se taksonomie van agt basiese persoonlikheidstrekke word as verwysingsraamwerk gebruik. Na 'n omvattende program van faktoranalitiese navorsing, het Comrey (1970) agt basiese persoonlikheidstrekke gei'dentifiseer. Hierdie persoonlikheidstrekke word deur die Comrey Persoonlikheidskale (Comrey, 1995) gemeet en staan bekend as (1) Vertroue versus Verdediging, (2) Ordelikheid versus Gebrek aan Kompulsiwiteit, (3) Sosiale Konformiteit versus Rebelsheid, (4) Aktiwiteit versus Gebrek aan Energie, ( 5 ) Emosionele Stabiliteit versus Neurotisisme, (6) Ekstroversie versus Introversie, (7) Emosionele Gehardheid versus Emosionele Sensitiwiteit en (8) Empatie versus Egosentrisme. Hierdie trekke is reeds in verskeie lande en in verskillende tale (waaronder Afrikaans) ge~dentifiseer en gerepliseer (De Bruin, Nel & Comrey, 1997:874). HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 Die konstnkgeldigheid van die trekke is ook reeds deur gesamentlike faktorontledings van die Comrey Persoonlikheidskale en ander bekende persoonlikheidsrneetinstr~~mente, waaronder die Sestien Persoonlikheidsfaktorvraelys (De Bruin, 1998; Noller, Law & Comrey. 1987:780), die Eysenck Persoonlikheidsinventaris (Noller, Law & Dit blyk dat polisiebeamptes in Suid-Afrika kwesbaar is vir blootstelling aan lewensbedreigende situasies en die aanskouing van brutaliteit. Suid- Afrika is 'n land met 'n hoe geweldsmisdaadsyfer. Polisiebeamptes is ook dikwels die teiken van sodanige geweldsmisdade. Hierdie faktore dra daartoe by dat polisiebeamptes moontlik as 'n hoe sisiko groep vir die ontwikkeling van PTSV beskou kan word (Nel & Burgers, 1998:17). Gulle, Tredoux en Foster (1998:129) tref 'n onderskeid tussen inherente stres en organisatoriese stres in die Suid-Afrikaanse Polisiediens. Eersgenoemde het op die gevaarlike aard van polisiewerk betrekking en laasgenoemde het op stres wat deur die streng burokratiese aard van polisie-organisasies veroorsaak word, betrekking. HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 Comrey, 1987:780), en die NEO- Persoonlikheidsinventaris (Caprara, Barbaranelli & Comrey, 1995: 198; Hahn & Comrey, 1994:364) ondersteun. versteuring, (3) vermydende persoonlikheids- versteuring en (4) paranolede persoonlikheids- versteuring (Southwick, Yehuda & Giller, 1993: 1028). Die een basiese persoonlikheidstrek wat met al vier gemelde persoonlikheids- verstenrings geassosieer word, is neurotisisme. Hierbenewens word obsessief-kompulsiewe persoonlikheidsversteuring gekenmerk deur hoe ordelikheid (of konsensieusheid), vermydende persoonlikheidsversteuring deur hoe introversie, en paranoyede en grenslyn persoonlikheidsversteuring deur uitermatige wantroue in ander mense (Comrey, 1995:52). Die navorsing van Southwick et al. (1993) oor die verwantskap van PTSV met persoonlikheidsversteurings, suggereer dus dat die volgende persoonlikheidstrekke met PTSV verband mag hou: neurotisisme, ordelikheid, introversie, en wantroue. Dit is relevant om die verwantskap tussen persoonlikheid en PTSV te ondersoek, aangesien dit hlyk dat individuele verskille ten opsigte van persoonlikheid 'n rol kan speel by persone se kwesbaarheid vir die ontwikkeling van PTSV (Joseph, Williams, & Yule, 1997). Hierhenewens is dit ook moontlik dat traumatiese ervarings tot veranderings in 'n persoon se persoonlikheids- eienskappe kan lei. Enkele studies waarin 'n verband tussen basiese persoonlikheidstrekke en PTSV aangedni is, word vervolgens kortliks bespreek. Ln die eerste plek blyk verhoogde trekangs (of nenrotisisme in Comrey se terminologie) 'n positiewe verband met PTSV te h&. In 'n onlangse studie met Hollandse oorlogsveterane van die Tweede WEreldoorlog, het dit geblyk dat veterane met PTSV, hoer tellings vir trekangs en depressie behaal het as veterane sonder PTSV (Hovens, Falger, Op den Velde, De Groen & Van Duijn, 1994:284). Deelnemers Die deelnemers was 120 Afrikaanssprekende hlanke, manlike onderoffisiere wat ten tye van die studie werksaam was in die Pretoria-gebied van die Suid-Afrikaanse Polisiedieus. A1 die deelnemers was funksionele polisiebeamptes wat aktiewe polisieringsfunksies verrig het. Die deelnemers was verteenwoordigend van die volgende onderoffisiersrange: konstabels (n = 12), sersante (n = 78) en inspekteurs (n = 30). Die gemiddelde ouderdom van die deelnemers was 2658 jaar en die gemiddelde aantal diensjare was 7,87. Die huwelikstatus van die deelnemers was as volg: ongetroud (n = 39), getroud (n = 74) en geskei (n = 7). Die interne konsekwentheid betroubaarheid van die PTSV onderhoudskedule vir die onderhawige deelnemers kan as hoogs bevredigend beskou word (a = 0,91). Watson et al. (1991a:185) rapporteer 'n toets-hertoets betroubaarheids-koeffisient van 0,95 vir die totaaltelling van die PTSV onderhoudskedule. Hienlit blyk dit dat betroubare tellings aan die hand van die PTSV onderhoudskedule verkry kan word. Ten opsigte van die samevallende geldigheid van die PTSV onderhoudskedule, toon dit korrelasies van tussen 0,79 en 0,94 met die Mississippi Scale for Combat- related PTSD (Keane, Caddell & Taylor, 1988:88), die Minnesota Multiphasic Personality Inventory PTSD Skaal (Keane, Malloy & Fairbank, METODE Die PTSV onderhoudskedule bestaan uit (a) 'n afdeling waarin daar bepaal word of 'n individu aan een of meer traumatiese situasies blootgestel is of nie en (b) 17 items wat betrekking het op PTSV simptome soos beskryf in die DSM-IU-R. Vu elkeen van hierdie 17 items moet die respondent op 'n sewe-punt skaal aandui hoe dikwels hy of sy die betrokke simptoom ervaar of nie. 'n Faktorontleding van die simptome wat deur die PTSV onderhoudskedule geassesseer word, her vyf faktor opgelewer, naamlik: (1) Indringende gedagtes en hulle gevolge, (2) verhoogde wekking, (3) verarmde interpersoonlike verhoudings, (4) skuldgevoeiens en nagmerries, en (5) geheue en konsentrasie (Watson, Kucala, Juba, Manifold & Anderson, 1991b:Z 12). Meetinstrumente Sensitiwiteitskaal behoort te behaal. Die eerste instrument was die PTSV onderhoudskedule (Watson, Juba, Manifold, Kucala & Anderson, 199 la: 179). Hierdie instrument is gebruik om die deelnemers aan een van twee groepe toe te wys, naamlik 'n groep wat aan die kriteria van PTSV voldoen (n = 41) en 'n groep wat nie daaraan voldoen nie (n = 79). Die PTSV onderhoudskedule is gebaseer op die DSM- 111-R kriteria vir PTSV. Die algemene hipotese wat in die onderhawige studie ondersoek is, is dat polisiebeamptes met PTSV verskil van polisiebeamptes sonder PTSV ten opsigte van die persoonlikheidstrekke in Comrey se taksonomie van persoonlikheidstrekke. Vervolgens word die navorsingsmetode wat in die studie gebmik is uiteengesit. HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 Breslau, Davis, Andreski en Peterson (1991 :221) het ook aangetoon dat neurotisisme 'n risikofaktor vir die ontwikkeling van PTSV is. Benewens verhoogde neurotisisme, hlyk dit dat introversie 'n betekenisvolle voorspeller van stressimptome na blootstelling aan 'n stresvolle situasie, by polisiebeamptes is (Carlier, Lamberts & Gersons, 1997:505). Dit is egter moontlik dat van die oorblywende trekke in Comrey se taksonomie, naamlik sosiale konformiteit, aktiwiteit, emosionele gehardheid en empatie ook betekenisvolle korrelate van PTSV kan wees. In hierdie verhand is dit veral emosionele gehardheid wat 'n hetekenisvolle korrelaat van PTSVkan wees. Comrey (1995:39) wys daarop dat hierdie persoonlikheidstrek baie sterk met tradisionele manlike en vroulike stereotipes korreleer. Individue met hoe tellings vir die Emosionele Gehardheid versus Emosionele Sensitiwiteit skaal van die Comrey Persoonlikheidskale toon onder meer 'n toleransie vir bloed, vnlgtre taalgebruik en ongediertes. Hierbenewens huil hierdie individue nie maklik nie en hulle toon oak nie veel belangstelling in romantiese aspekte van die liefde nie (Comrey. 1995:3). Individue met hoe tellings is geneig om hulle emosies te onderdnik i n sal volgens Comrey baie huiwerig wees om hulp van ander mense aan te vra. Comrey (1995:39) rapporteer ook dat individue met hoe tellings vir hierdie skaal hulleself as imuun teen stres beskou. Dit is klaarblyklik dat manlike polisiebeamptes waarskynlik hoe tellings vir die Emosionele Gehardheid versus Emosionele Navorsing wat oor die verband tussen persoonlikheidsversteurings en PTSV gedoen is, kan ook meer lig werp op die verwantskap tussen persoonlikheidstrekke en PTSV, aangesien dit bekend is dat persoonlikheidsversteurings gekenmerk word dew ekstreme hoe of lae tellings ten opsigte van basiese persoonlikheidstrekke (Comrey, 199552). Dit hlyk dat die volgende persoonlikheidsversteurings met PTSV kovarieer: (1) grenslynpersoonlikheidsversteuring, (2) obsessief-kompulsiewe persoonlikheids- HEALTH SA GESONDHEID Vo1.5 N0.4 - 2000 Prosedure Die insameling van die data het in 1997 plaasgevind. Toestemming is by stasiekommisarisse of verantwoordelike offisiere verkry om die data in te samel. Slegs persone wat gewillig was om skriftelike toestemming vir deelname aan die studie te gee, is as deelnemers gebruik. Die deelnemers is verseker dat die toetsresultate vertroulik hanteer sou word en dat dit slegs vir navorsingsdoeleindes gebruik sou word. Al die deelnemers is egter uitgenooi om insae te verkry in hulle toetsresultate. HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 vreemdelinge en sosiale onttrekking. Emosionele gehardheid versus Sensitiwiteit: Hoe tellings dui op eienskappe wat met die tradisionele manlike stereoptipe geassosieer word. Empatie versus Egosentrisme: Hoe teliings dui op simpatieke houdings jeens ander persone, behulpsaamheid en onselfsugtigheid. Lae tellings dui op onbesorgdheid oar die welstand van ander persone. 1984:888), en Robins en Helzer (1985) se Diagnostic Interview Schedule PTSD module (Watson, Plemel, Deillons, Howard, Tuorila, Moog, Thomas &Anderson, 1994:XO). Hierdie korrelasies ondersteun die geldigheid van die PTSV onderhoudskedule. 1984:888), en Robins en Helzer (1985) se Diagnostic Interview Schedule PTSD module (Watson, Plemel, Deillons, Howard, Tuorila, Moog, Thomas &Anderson, 1994:XO). Hierdie korrelasies ondersteun die geldigheid van die PTSV onderhoudskedule. Die Comrey Persoonlikheidskale (Comrey, 1995) is gebruik om metings van die polisiebeamptes ten opsigte van agt persoonlikheidstrekke te verluy. Benewens die agt persoonlikheidskale, het die Comrey Persoonlikheidskale ook 'n respons- sydigheidskaal en 'n geldigheidskaal. Vervolgens word 'n kort beskrywing van elkeen van die agt penoonlikheidskale gegee. 'n Afrikaanse vertaling van die Comrey Persoonlikheidskale is in die onderhawige studie gebruik (de Bruin, 1998). Die betroubaarheid van die Comrey Persoonlikheidskale kan as bevredigend beskou word. De Bruin (1998:91) rapporteer die volgende interne konsekwentheid betroubaarheidskoeffisiente vir Afrikaans- sprekendes: Vertroue versus Verdediging, 0,71; Ordelikheid versus Gebrek aan Kompulsiwiteit, 0,82; Sosiale Konformiteit versus Rebelsheid, 0,66: Aktiwiteit versus Gebrek aan Energie, 0,82; Emosionele Stabiliteit versus Neurotisisme, 0,83; Ekstroversie versus Introversie, 0,92; Gehardheid versus Sensitiwiteit, O,62; en Empatie versus Egosentrisme, 0,89. Die geldigheid van die Comrey Persoonlikheidskale is reeds kortliks in die voorafgaande paragrawe bespreek. Vertroue versus Verdediging: Individue wat 'n hoe telling vir hierdie skaal behaal, beskou ander mense as vertrouenswaardig. Lae tellings dui op wantroue en die vewagting dat mense geneig is om misbruik te maak van ander mense. Ordelikheid versus Gehrek aan Kompulsiwiteit: Hoe tellings dui op hardwerkendheid, pligsgetrouheid, georganiseerdheid, netheid en stiptelikheid. Lae tellings dui op onver- antwoordelikheid, sorgeloosheid, onnetheid en 'n onvermoe om stiptelik te wees. Prosedure Sosiale Konformiteit versus Rebelsheid: Hoe tellings dui op samewerking met persone in outoriteitsposisies en aanvaarding van gesag. Lae tellings dui op weerstand teen die sosiale sisteem en 'n vyandige houding teenoor gesag. 7<iof~z.' gs. = 118. Die PTSV-s~oep bestasrr uit 41 persone en die Nie-PTSV goep uit 79 persone RESULTATE EN BESPREKING Op grond van die respondente se response vir die PTSV onderhoudskedule is hulle in twee groepe verdeel, naamlik (a) 'n groep wat aan die kriteria vir PTSV voldoen (n = 41) en (b) 'n groep wat nie aan die kriteria voldoen nie (n = 79). As daar in ag geneem word dat die voorkoms van PTSV in die algemene populasie tussen 1 en 2,6% is (Helzer, Robins & McEvoy. 1987: 1632), blyk dit dus dat 'n betekenisvolle hoeveelheid van die poiisiebearnptes in die onderhawige studie (34%) aan die kriteria voldoen het. Hierdie hoe syfer kan moontlik aan die buitegewoon stresvolle aard van polisieringstake toegeskryf word. Dit is egter ook moontlik dat 'n aantal polisiebeamptes juis Aktiwiteit versus Gebrek aan Energie: Persone Inet hoe tellings kan vir lang periodes werk, beskik oor stamina en is ambisieus. Persone met lae tellings beskik oor lae energievlakke en vind dit moeilik om alledaagse probleme die hoof te sien. Emosionele stabiliteit versus Neurotisisme: Hoe tellings dui op emosionele stabiliteit. Lae tellings dui op 'n geneigdheid tot angstigheid, depressie, skuldgevoelens en gemoedskommelings. Ekstmversie versus Intl-oversie: Hoe teliings dui op 'n voorkeur vir sosiale interaksie. Lae tellings dui op ongemak in die teenwoordigheid van HEALTH SA GESONDHEID V01.5 N0.4 - 2000 ingesluit is, kon slegs een kanoniese diskriminante funksie aan die hand van die Comrey Persoonlikheidskale gevorm word. Hierdie kanoniese diskriminante funksie slaag daarin om op 'n statisties beduidende wyse tussen die twee groepe te onderskei (A = 0,77; x2 = 30,06; g.v. = 10; p = 0,001). Die waargenome kanoniese korrelasie van 0,48 dui daarop dat 23% van die tussengroepvariansie aan die hand van die diskriminante funksie verklaar kan word. Hieruit blyk dit dat die diskriminante funksie op 'n statisties betekenisvolle en prakties betekenisvolle wyse tussen die twee groepe onderskei. vrywilliglik aan die studie deelgeneem het omdat hnlle vermoed het dat bulle we1 aan die kriteria sou voldoen. 'n Direkte diskriminantontleding is vervolgens uitgevoer ten einde vas te stel of die PTSV-groep en die nie-PTSV-groep in 'n meer veranderlike konteks ten opsigte van die Comrey Persoonlikheidskale verskil. Die gemiddeldes en standaardafwykings van die twee groepe vir die afsonderlike Comrey Persoonlikheidskale verskyn in Tabel 1. Aangesien daar slegs twee groepe by die ontleding Tabel 1 : Ge middeldes en standaardafkykings vir die C o m ~ y Persoonlikheidskale PTSV-goep Nie-PTSU-goep T = Vart-roue versw Verderdiging 0 = Ordelikhsid versus Gebrek a m Ko~~ipulsiwiteit, C = Sosiale Korhrtniteit versus Rebelsheid, A = Ah<iu~iteit versus Gebrek a m Etlergie, S = Enlosionele Stahiliteit vtrsus tieurotisisme, E = Ekstrwersie verw Ir&cn;ersi~, M = Ernosimele Grhardheid versus Smsitit~hteit Tabel 1 : Ge middeldes en standaardafkykings vir die C o m ~ y Persoonlikheidskale T = Vart-roue versw Verderdiging 0 = Ordelikhsid versus Gebrek a m Ko~~ipulsiwiteit, C = Sosiale Korhrtniteit versus Rebelsheid, A = Ah<iu~iteit versus Gebrek a m Etlergie, S = Enlosionele Stahiliteit vtrsus tieurotisisme, E = Ekstrwersie verw Ir&cn;ersi~, M = Ernosimele Grhardheid versus Smsitit~hteit HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 45 Ten einde die aard van die diskriminante funksie te begryp, word die gestandaardiseerde kanoniese diskriminante funksie-koeffisiente en die korrelasies tussen die Comrey Persoonlikheidskale en die diskriminante funksie in Tabel 2 gelys. Die gestandaardiseerde kanoniese diskriminante funksie koeffisiente verteenwoordig die gestandaardiseerde gewigte wat aan die Comrey Persoonlikheidskale toegeken is vir die berekening van die diskriminante funksie-tellings. Ten einde te begryp wat die aard van die verskille tussen die twee groepe is, is dit egter meer nuttig om die korrelasies tussen die Comrey Persoonlikheidskale en die diskriminante funksie te inspekteer. Hieruit blyk dit dat die belangrikste veranderlikes (in dalende rangordej wat tot die onderskeid tussen die twee groepe bygedra het, die volgende was: Ordelikheid versus Gebrek aan Kompulsiwiteit (r = -0,45j, Ekstroversie versus Introversie (r = 0,45), Emosionele Stabiliteit versus Neurotisisme (r = Persoonlikheidskale, naamlik Sosiale Konformiteit versus Rebelsheid, Aktiwiteit versus Gebrek aan Energie, Empatie versus Egosentrisme en die responssydigheid-skaal het nie betekenisvolle bydraes tot die onderskeid van die twee groepe gelewer nie. Hierdie resultate is in ooreenstemming met vorige studies wat op 'n verwantskap tussen PTSV en neurotisisme en introversie dui. Die resultate ondersteun ook die afleidings wat op grond van die verwantskap tussen PTSV met persoonlikheids- versteurings gemaak is, naamlik dat PTSV verband hou met neurotisisme, ordelikheid, introversie en wantroue. Die waargenome verskille tussen die twee groepe dui op 'n betekenisvolle verband tussen PTSV en persoonlikheidstrekke by polisiebeamptes. Daar dien egter op gelet te word dat 'n groot hoeveelheid Tabel 2: Gesiandaardismrde kanonkse diskriminante fink.Fie kc&ffisiinte en ko~~vlasies -sen die Comre J. Persoanljkheidskale en die diskriminante fiurksie F. -0,15 -0,02 0,42), Vertroue versus Verdediging (r = 0,41), die variansie in PTSV (67%) in die onderhawige st~tdie Geldigheidskaal (r = 0,35) en Gehardheid versus nie deur persoonlikheidstrekke verklaar kon word Sensitiwiteit (r = 0,35). nie. Hierdie variansie kan moontlik deur faktore soos diensjare, sosiale ondersteuning, aard van die Dit blyk dus &at polisiebeamptes wat aan die kriteria stressore waaraan die polisiebeampte blootgestel vir 'n diagnose van PTSV voldoen, (a) meer ordelik is, finansiele status, metingsfoute en ander nie- en kompulsief is, (b) meer introversief is, (c) meer beheerbare foute verklaar word. Die huidige studie neuroties is, (d) meer wantrouend is, (e) meer werp ook nie lig op die vraag of daar 'n kousale ongeldige profiele lewer en (f) meer emosioneel verwantskap tussen PTSVen persoonlikheidstrekke sensitief is. HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 Die oorblywende Comrey is nie. Dit mag moeilik wees om 'n klinklare 46 HEALTH §A GESONDHEID Vo1.5 No.4 - 2 Tabel 2: Gesiandaardismrde kanonkse diskriminante fink.Fie kc&ffisiinte en ko~~vlasies -sen die Comre J. Persoanljkheidskale en die diskriminante fiurksie F. -0,15 -0,02 0,42), Vertroue versus Verdediging (r = 0,41), die variansie in PTSV (67%) in die onderhawige st~tdie Geldigheidskaal (r = 0,35) en Gehardheid versus nie deur persoonlikheidstrekke verklaar kon word Sensitiwiteit (r = 0,35). nie. Hierdie variansie kan moontlik deur faktore soos diensjare, sosiale ondersteuning, aard van die Dit blyk dus &at polisiebeamptes wat aan die kriteria stressore waaraan die polisiebeampte blootgestel vir 'n diagnose van PTSV voldoen (a)meer ordelik is finansiele status metingsfoute en ander nie Gesiandaardismrde kanonkse diskriminante fink.Fie kc&ffisiinte en ko~~vlasies -sen die Persoanljkheidskale en die diskriminante fiurksie 0,42), Vertroue versus Verdediging (r = 0,41), die Geldigheidskaal (r = 0,35) en Gehardheid versus Sensitiwiteit (r = 0,35). 0,42), Vertroue versus Verdediging (r = 0,41), die Geldigheidskaal (r = 0,35) en Gehardheid versus Sensitiwiteit (r = 0,35). variansie in PTSV (67%) in die onderhawige st~tdie nie deur persoonlikheidstrekke verklaar kon word nie. Hierdie variansie kan moontlik deur faktore soos diensjare, sosiale ondersteuning, aard van die stressore waaraan die polisiebeampte blootgestel is, finansiele status, metingsfoute en ander nie- beheerbare foute verklaar word. Die huidige studie werp ook nie lig op die vraag of daar 'n kousale verwantskap tussen PTSVen persoonlikheidstrekke is nie. Dit mag moeilik wees om 'n klinklare variansie in PTSV (67%) in die onderhawige st~tdie nie deur persoonlikheidstrekke verklaar kon word nie. Hierdie variansie kan moontlik deur faktore soos diensjare, sosiale ondersteuning, aard van die stressore waaraan die polisiebeampte blootgestel is, finansiele status, metingsfoute en ander nie- beheerbare foute verklaar word. Die huidige studie werp ook nie lig op die vraag of daar 'n kousale verwantskap tussen PTSVen persoonlikheidstrekke is nie. Dit mag moeilik wees om 'n klinklare Dit blyk dus &at polisiebeamptes wat aan die kriteria vir 'n diagnose van PTSV voldoen, (a) meer ordelik en kompulsief is, (b) meer introversief is, (c) meer neuroties is, (d) meer wantrouend is, (e) meer ongeldige profiele lewer en (f) meer emosioneel sensitief is. Die oorblywende Comrey HEALTH §A GESONDHEID Vo1.5 No.4 - 2000 46 disorder in an urban population of young adults. Archives of General Psychiatry, 48:216-222. antwoord op hierdie vraag te verkry, aangesien die vraag sigself nie tot eksperimentele manipulering verleen nie. HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 Caprara, GV; Barbaranelli, C & Comrey, AL 1995: Factor analysis of the NEO-PI Inventory and the Comrey Personality Scales in an Italian sample. Personality and Individual Differences, 18: 193- 200. Toekomstige studies van 'n longitudinale aard mag help om verdere lig op die kousale verwantskap tussen persoonlikheidstrekke en PTSV te werp. In hierdie verband is 'n ~noontlike navorsingsontwerp om 'n hele inname nuwe polisiebeamptes ten opsigte van persoonlikheidstrekke met 'n instrument soos die Comrey Persoonlikheidskale te assesseer. Na 'n bepaalde tydsverloop (byvoorbeeld vyf jiiar en dalk weer op 10 jaar) kan die verwantskap tussen die beamptes se aanvanklke tellings vir die persoonlikheidstrekke en PTSV- status net soos in die onderhawige studie aan die hand \,an '11 diskriminantontleding ondersoek word. 'n Belangrike voorvereiste vir so 'n studie is dat die aanvanklike persoonliktleidsmetings nie as 'n keuringsinstrument gebruik moet word nie, aangesien die keuring tot 'n inperking van die variansie kan lei. Sodanige inperking van die variansie kan tot gevolg he dat die verwantskap tussen persoonlikheidstrekke en PTSV swakker voorkom as wat werklik die geval is. 'n Verdere belangrike navorsingsterrein wat in die toekoms ontgin kan word is die identifisering van faktore wat die weerbaarheid van polisiebeamptes (en ander persone wat dikwels aan intense stressore blootgestel word) teen die ontwikkeling van PTSV verhoog. In hierdie verband mag sosiale veranderlikes (byvoorbeeld sosiale ondersteuning en sosio-ekonomiese status), sowel as sielkundige veranderlikes (byvoorbeeld 'n positiewe selfkonsep, optimisme en selfdoeltreffendheids- verwagtings) belangrike rolle speel. Carlier, IVE; Lamberts, RD & Gersons, BPR 1997: Risk factors for posttraumatic stress symptomatology in police officers: A prospective analysis. Journal of Nervous and Mental Disease, 185:498-506. Comrey, AL 1970: Manual of the Comrey Personality Scales. San Diego. CA: Edits. Comrey, AL 1995: Manual and Handbook of Interpretations for the Comrey Personality Scales. San Diego, CA: Edits. De Bruin, GP 1998: Die psigometriese eienskappe van die Comrey Personality Scales vir Afrikaanssprekendes [The psychometric properties of the Comrey Personality Scales for Afrikaans speakers]. Ongepubliseerde D.Litt. et Phil: proefskrif. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit. De Bruin, GP 1998: Die psigometriese eienskappe van die Comrey Personality Scales vir Afrikaanssprekendes [The psychometric properties of the Comrey Personality Scales for Afrikaans speakers]. Ongepubliseerde D.Litt. et Phil: proefskrif. Johannesburg: Randse Afrikaanse Universiteit. De Bruin, GP; Nel, ZJ & Comrey, AL 1997: Factor analysis of an Afrikaans translation of the Comrey Personality Scales. Psychological Reports, 8 1 :867-876. HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 De Bruin, GP; Nel, ZJ & Comrey, AL 1997: Factor analysis of an Afrikaans translation of the Comrey Personality Scales. Psychological Reports, 8 1 :867-876. Gulle, G; Tredoux, C & Foster, D 1998: Inherent and organisational stress in the SAPS: an empirical survey in the Western Cape. South African Journal of Psychology, 28:129-134. VERWYSINGS Blau, TH 1994: Psychological services for law enforcement. New York: Wiley. Hahn, R & Comrey, AL 1994: Factor analysis of the NEO-PI and the Comrey Personality Scales. Psychological Reports. 75:355-365 Breslau, N; Davis, GC; Andreski, P &Peterson, E 1991: Traumatic events and posttraumatic stress Breslau, N; Davis, GC; Andreski, P &Peterson, E 1991: Traumatic events and posttraumatic stress HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 47 Helzer, JE; Robins, LN & McEvoy, L 1987: Posstraumatic stress disorder in the general population: Findings from the Epidemiologic Catchment Area survey. New England Journal of Medicine, 317: 1630- 1634. Helzer, JE; Robins, LN & McEvoy, L 1987: Posstraumatic stress disorder in the general population: Findings from the Epidemiologic Catchment Area survey. New England Journal of Medicine, 317: 1630- 1634. Noller, P; Law, H & Comrey, AL 1987: Cattell, Comrey andEysenck personality factors compared: More evidence for the five robust factors? Journal of Personality and Social Psychology, 53:775- 782. Hovens, JE; Falger, PRJ; Op den Velde, W; De Groen, JHM & Van Duijn, H 1994: Posttraumatic stress disorder in male and female Dutch resistance veterans of World War I1 in relation to trait anxiety and depression. Psychological Reports, 74:275- 285. Robins, LN & Helzer, JE 1985: Diagnostic Interview Schedule (DIS). Version IIIA. St. Louis, MO: Washington University School of Medicine, Department of Psychiat~y. Robinson, HM, Sigman, MR & Wilson, JP 1997: Duty-related stressors and PTSD symptoms in suburban police officers. Psychological Reports, 81 335-845. Joseph, S; Williams, R & Yule, W 1997: Understanding post-traumatic stress: A psychosocial perspective on PTSD and treatment. Chichester: Wiley. Shalev, AY; Pen, T; Canetti, MA & Schreibel; S 1996: Predictors of PTSD in injured trauma survivors: A prospective study. American Journal of Psychiatry, 153:219-225. Keane, TM; Caddell, JM & Taylor, KL 1988: Mississippi Scale for Combat-reIated Post- traumatic Stress Disorder: Three studies on reiiability and validity. Jour~~al of Consultingand Clinical Psychology, 5635.90. Southwick, SM; Yehuda, R & Giller, EL 1993: Personality disorders in treatment seeking combat veterans with posttraumatic stress disorder. American Journal of Psychiatry, 150:1020-1030. Keane, TM; Malloy, PC & Fairbank, JA 1984: Empirical development of an MMPI subscale for the assessment of combat-related post-traumatic stress disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 52:888-891. Keane, TM; Malloy, PC & Fairbank, JA 1984: Empirical development of an MMPI subscale for the assessment of combat-related post-traumatic stress disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 52:888-891. VERWYSINGS Watson, CG; Juba, MP; Manifold, V, Kucala, T & Anderson, PED 1991a: The PTSD Interview: rationale, description, reliability, and concurrent validity of a DSM-I11 based technique. Journal of Clinical Psychology, 47: 179.188. Manolias, MB & Hyatt-Williams, A 1993: Effects of postshooting experiences on police authorized firearms officers in the United Kingdom. (In: JP Wilson & B Raphael eds. International handbook of traumatic stress syndromes. New York: Plenum.) Watson, CG; Kucala, T; Juba, MP; Manifold, V & Anderson, PED 199Ib: A f'actor analysis of the DSM-I11 post traumatic stress disorder criteria. Journal of Clinical Psychology, 47:205-214. Martin, CA; McKean, HE & Veltkamp, LJ 1986: Posttraumatic stress disorder in police and working with victims: A pilot study. Journal of Police Science and Administration, 14:98- 101. Martin, CA; McKean, HE & Veltkamp, LJ 1986: Posttraumatic stress disorder in police and working with victims: A pilot study. Journal of Police Science and Administration, 14:98- 101. Watson, CG; Plemel, D; DeMotts, J; Howard, MT; Tuorila, J; Moog, R; Thomas, D & Anderson, D 1994: A con~parison of four PTSD measures' convergent validities in Vietnam veterans. Journal of Traumatic Stress, 7:75-82. Nel, J & Burgers, T 1998: Stress and trauma in the work environment: The South African Police Service. Unisa Psychologia, 25:17-25. HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 Yehuda, R; Southwick, SM & Giller, EL 1992: Exposure to atrocities and severity of chronic posttraumatic stress disorder in Vietnam combat veterans. American Journal of Psychiatry, 148:499-504. HEALTH SA GESONDHEID V01.5 No.4 - 2000 49

https://hsag.co.za/index.php/hsag/article/download/44/40

Afrikaans

  
 

 
  Die artikels in hierdie uitgawe van Health SA Gesondheid spreek sake van tradisionele– en geloofsgenesers to politiek in verpleging aan. ‘n Wye verskeidenheid onderwerpe wat relevant is in die voorsiening van kwaliteit onderrig, praktyk en navorsings in die gesondheidsdiensopset word aangespreek. Belangrike gevolgtrekkings word gemaak in hierdie artikels. Dit kom voor vanuit navorsingsbevindings dat tradisionele genesers meer gewillig is as geloofgenesers om saam met die regeringsgesondheidsdienste te werk. Dit bied ‘n uitdaging aan navorsers om opvolg navorsing uit te voer om vas te stel waarom geloofgenesers nie so gewillig is om saam te werk nie. ‘n Ander belangrike bevinding betreffende voorkoming van kanker by swart Suid- Afrikaanse universiteit studente is dat daar op’n wyer skaal kanker self-ondersoek en toetse onderneem behoort te word. Dit is ‘n baie belangrike bevinding vir die primêre gesondheidsorgveld omdat hulle by kan dra om gemeenskapsonderrig aan te bied om kanker te voorkom. 
















 
















 The articles in this issue of Health SA Gesondheid address issues from traditional and faith healers to politics in nurs- ing. A wide variety of topics are discussed that are relevant to providing quality education, practice and research in the health service setting. Important conclusions are reached in these articles. It seems from research findings that tradi- tional healers are more willing than faith healers to work within government health service. This poses a challenge for researchers to conduct follow-up research to ascertain the reasons why faith healers are not so willing to cooper- ate. Another important finding regarding cancer preven- tion among black South African university students is that cancer self-examination and tests should be adopted on a wider scale. This is very important finding for profession- als involved in primary health care as they could contrib- ute in providing community education to prevent cancer. Another important finding is that both clinical decision- making based on the nursing process and intuition are nec- essary in order to facilitate better and more complete prob- lem solving in ICU. Educators and practitioners can utilise this finding to promote quality health care in ICU. The im- portance of the foundation of a proposed curriculum, an educational plan and an implementation strategy is emphasised in the article on a Model for Curriculum De- velopment in Nursing. These dimensions in the curriculum can contribute to improving the quality of nursing educa- tion.   
 

 
  On post-graduate level of nursing education the im- portance of quality assessment of doctoral programmes are described. Admission criteria, progression and graduation of students are core components in providing quality doc- toral programmes. Continuous assessment of the doctoral curriculum, faculty, and resources are part and parcel of providing quality doctoral programmes. Ongoing self-as- sessment, improvement and comparison with other doc- toral programmes in nursing are the evaluation goals. In- ternational collaboration in assessment of doctoral programmes can contribute to the quality of these programmes. In the last article politics in nursing is ad- dressed. This is a topic most nurses avoid. The time has come for nurses to be educationally prepared to participate in the game of power and politics so that health issues can be reformed, facilities for effective higher education in nursing, as well as facilities to enable nurses to render ef- fective patient care in any given situation can be promoted. What a wide variety of issues to reflect on! Maybe one can come to the conclusion that there are more challenges than solutions facing us today in providing quality health ser- vice, education and research. ‘n Ander belangrike bevinding is dat kliniese besluitneming gebaseer op die verpleegproses sowel as intuïsie noodsaaklik is om beter en algehele probleemoplossing in die ISE te fasiliteer. Opvoedkundiges en praktisyns kan hierdie bevinding gebruik om kwaliteit sorg in die ISE te bevorder. Die belang van die grondslag van ‘n voorgestelde kurrikulum, ‘n onderrigprogram en ‘n implementering- strategie word benadruk in die artikel wat handel oor ‘n Model vir Kurrikulumontwikkeling in Verpleegkunde. Hierdie dimensies in die kurrikulum kan bydra tot verbetering in die kwaliteit van verpleegonderwys. Op die vlak van nagraadse verpleegonderwys word die belang van kwaliteit evaluasie van doktorale programme beskryf. Toelatingskriteria, vordering en afstudering van studente is kernkomponente in die voorsiening van gehalte doktorale programme. Deurlopende evaluasie van die doktorale kurrikulum, personeel en hulpbronne maak deel uit van die voorsiening van gehalte doktorale programme. Deurlopende self-evaluasie en verbetering en vergelyking met ander doktorale programme in verpleegkunde is die evaluasie doelstellings. Internasionale samewerking in evaluasie van doktorale programme kan bydra tot die kwaliteit van hierdie programme. In die laaste artikel word politiek in verpleging aangespreek. Dit is ‘n onderwerp wat meeste verpleegkundiges vermy.   
 

 
    
 

 
    
 

 
  Die tyd het aangebreek dat verpleegkundiges opvoedkundig voorberei moet word om deel te neem in die spel van mag en politiek sodat gesondheidsake hervorm kan word, fasiliteite vir effektiewe hoër onderwys in verpleging, sowel as fasiliteite om verpleegkundiges in staat te stel om effektiewe pasiënte sorg te bied in enige gegewe situasie bevorder kan word. Wat ‘n wye verskeidenheid van sake om oor te reflekteer! Miskien kan mens tot die slotsom kom dat daar meer uitdagings as oplossings is wat ons in die gesig staar om gehalte gesondheidsdiens, onderrig en navorsing te voorsien. Marie Poggenpoel Professional Editor/Professionele Redakteur HEALTH SA GESONDHEID Vol.6 No.2 - 2001 HEALTH SA GESONDHEID Vol.6 No.2 - 2001 2

https://hsag.co.za/index.php/hsag/article/download/61/55

Afrikaans

Dates: Hierdie artikel is ‘n verslag oor ‘n gefokusde empiriese studie wat in opdrag van die NGK se Wes-Kaapse Sinode en Communitas, in samewerking met die NGK van Noord-Kaap onderneem is in 10 gemeentes in ’n bepaalde geografiese area.3 Die betrokke gemeentes was almal reeds besoek in 2009. Die leraar van Carnavon het die inisiatief geneem en die Plattelandse Gemeente Ondersteuningsaksie geloots en deur Communitas die navorser se besoeke as opvolgbesoeke gereël. Dit het uitgeloop op drie besoeke in 2011. Die eerste twee was gemeentebesoeke waar die navorser en sy vrou eers agt gemeentes in April en tien in September 2011 besoek het. Dit is in Oktober opgevolg deur ‘n gesamentlike konferensie in Calvinia. How to cite this article: Hendriks, H.J., 2012, ‘Die toekoms van die klein plattelandse gemeente’, HTS Teologiese Studies/ Theological Studies 68(2), Art. #1287, 8 pages. http:// dx.doi.org/10.4102/hts. v68i2.1287 Die opdrag aan die navorser was ‘n pastorale besoek aan die gemeentes, en om na soveel as moontlik mense of identifiseerbare groepe te luister. Ons is versoek om die leraar en sy vrou te ondersteun asook om die interaksie tussen die gemeente en leraarspaar te versterk. Die betrokke gemeentes was in ‘n minder en meerdere mate getraumatiseer, finansieel en in terme van onderlinge verhoudinge. Note:i This article was initially presented as a paper at the annual meeting of the Practical Theology Society of South Africa on June 21, 2012. It was one of six papers presented as: ’The critical interaction between small rural communities – six case studies within the South African context.’ Original Research Page 1 of 8 Original Research Page 1 of 8 Original Research Page 1 of 8 3.Die gemeentes is, van wes na oos: Nieuwoudtville, Loeriesfontein, Calvinia Moeder en Calvinia Hantam, Brandvlei, Sutherland, Williston, Carnavon, Vosburg en Loxton. Die toekoms van die klein plattelandse gemeente Author: H. Jurgens Hendriks1 Affilation: 1Department Practical Theology and Missiology, Stellenbosch University, South Africa Author: H. Jurgens Hendriks1 Affilation: 1Department Practical Theology and Missiology, Stellenbosch University, South Africa The future of the small rural congregation. The article addressed the plight of small rural congregations by relating the results of three visits to ten congregations in the Western Cape and Karoo region of South Africa. The research goal was to help these congregations theologically become missional and kingdom focussed. As such it implied a transformation process, moving from a nationalistic-denominational and maintenance-institutional stance to that of getting the whole community’s involvement to address the burning local issues that affect all. The issues that surfaced and the process that was followed are described. 2.Lees byvoorbeeld Jung en Agria (1997); Dudley en Ammerman (2002). 1.Daar is baie literatuur oor klein gemeentes waarvan ’n lys verskyn in die verslag oor klein gemeentes wat in Oktober 2011 voor die Algemene Sinode gedien het (kyk http://kleingemeentes.co.za/wp-content/uploads/as2011verslag/verslag-kleingemeentes-as2011.pdf). 2.Lees byvoorbeeld Jung en Agria (1997); Dudley en Ammerman (2002). Inleiding Die problematiek van die klein plattelandse gemeente is vir ’n geruime tyd op die radarskerm van die Nederduitse Gereformeerde Kerk (NGK). Opdragte van sinodes, werk van kommissies en navorsing is in al die sinodes gedoen (Kleingemeentes 2012).1 Die verskynsel is globaal en hang saam met internasionale veranderingsprosesse.2 Die ontvolking van die platteland het tot gevolg dat die gemeentes finansieel nie meer ’n leraar kan bekostig nie. Finansies is dus oënskynlik die probleem. Enigeen vertroud met die gemeentes sal egter weet dat ‘n meer genuanseerde verstaan van die probleem nodig is. Die doel van die navorsing is om die gemeentes en gemeenskappe te help. Hierdie spesifieke ondersoek en die spanverband waarin dit gedoen word, vra tans ‘n meer genuanseerde vraag, naamlik: Hoe sien die klein plattelandse gemeente sigself? As die gemeente sigself sien as ‘n gemeente van ‘n bepaalde denominasie of rassegroep, is dit die begin van die einde. As die gemeente sigself egter as ‘n missionale gemeente sien wat op die hele gemeenskap gefokus is en wat geloofonderskeidend voor die Drie-eenheid staan en van God sy roeping en opdragte kry, is dit die begin van ‘n nuwe verhaal. Die hipotese is dus eenvoudig: as die klein plattelandse gemeente missionaal op die totale gemeenskap gefokus is, gaan nuwe moontlikhede oop en is haar bestaansdoel die koninkryk van God, nie die lotgevalle van een seksie mense van die gemeenskap nie. Die uitdaging is om gemeentes op hierdie pad te begelei. This article is published in the section Practical Theology of the Society for Practical Theology in South Africa. Die aanknopingspunt by die gesprekke Die navorsing is missionaal gemotiveerd4 met ‘n bepaalde hermeneutiese en teologiese invalshoek. Die kerk is God se instrument om sy koninkryk te laat kom. Die inleiding by al die gesprekke was Psalm 127:1: As die Here die huis nie bou nie, swoeg dié wat daaraan bou, tevergeefs. As die Here die huis nie bou nie, swoeg dié wat daaraan bou, tevergeefs. Die doel was om te luister. Die gemeentes wou almal verstaan wat die makro faktore is wat hulle omgewing beïnvloed en verander. Die navorser het dit dan verduidelik (temas word later vermeld). Teologies was die vraag dan wat God se roeping in hulle omstandighede behels. Geen voorstelle is voorskriftelik gemaak nie want dit sou hulle van die eienaarskap van wat gedoen moet word, vervreem. Die hulp wat aangebied is, was fasiliteringshulp wat nie onderskraging, bystand en blywende betrokkenheid sou uitsluit nie. Die teologiese vertrekpunt was: dit is God se kerk en gemeentes. Die proses van hulp en ondersteuning moet ‘n geloofonderskeidingsproses wees waarin die gemeente self die sleutelrol speel. Selfs die wetenskaplike navorsingsprosesse waar van interdissiplinêre navorsingstegnieke gebruik gemaak is, bly hieraan onderhewig. Dit is deel van ‘n geloofsgebaseerde soeke na die wil van God. In navorsingstaal is die studie deskriptief-etnografies van aard. Die verslagtrant beskryf die heersende kultuur in die fenomeen wat ondersoek word (Babbie & Mouton 2010:80–81). Gevolgtrekkings word op grond van die beskrywing gemaak. As die Here die stad nie beskerm nie, waak dié wat dit beskerm, tevergeefs. As die Here die stad nie beskerm nie, waak dié wat dit beskerm, tevergeefs. Die Aprilverslag5 lees dan (effens geredigeer). Die Aprilverslag5 lees dan (effens geredigeer). Die Bybel is vol voorbeelde van tye in die geskiedenis van Israel waarin God en godsdiens gebruik is as ‘n soort laaste bastion. Die veronderstelling is dat jy God se guns kan verdien met goeie werke of vroom gewoontegodsdiens (’n instandhoudingsbediening). Dit is tragies as die dissipels self na Jesus se opstanding uit die dood, by sy hemelvaart, vra wanneer Hy die Koninkryk van Israel gaan oprig (Hand 1:6). In hulle koppe was ‘n onuitgesproke wens van ‘n eie nasionale staat, ‘n situasie waar hulle van ’die ander’, in hulle geval die Romeine, verlos sou word. Hulle wou praat van ’ons kerk’ en sien Jesus as iemand tussen Superman en ‘n versekeringspolis teen die ergste ongelukke. Metodologie Die gemeentes het vooraf kennis van die besoek gekry en is gevra om self te reël dat soveel as moontlik groepe en mense met die luisterspan gesprekke voer. Daar was geen vaste agenda © 2012. The Authors. Licensee: AOSIS OpenJournals. This work is licensed under the Creative Commons Attribution License. 3.Die gemeentes is, van wes na oos: Nieuwoudtville, Loeriesfontein, Calvinia Moeder en Calvinia Hantam, Brandvlei, Sutherland, Williston, Carnavon, Vosburg en Loxton. doi:10.4102/hts.v68i2.1287 http://www.hts.org.za Page 2 of 8 Original Research deur ‘n kort oorsig van wat by die gesamentlike konferensie gebeur het en die artikel se finale gevolgtrekkings. deur ‘n kort oorsig van wat by die gesamentlike konferensie gebeur het en die artikel se finale gevolgtrekkings. deur ‘n kort oorsig van wat by die gesamentlike konferensie gebeur het en die artikel se finale gevolgtrekkings. nie. Ons het doodeenvoudig in die styl van informele dataversameling in die vorm van semi-gestruktureerde onderhoude en fokusgroeponderhoude na die verskillende groepe geluister. Hulle is gevra om ons te vertel van die lief en leed, die probleme en uitdagings van die gemeente (De Vos et al. [1998] 2011:341–375). Temas was gou duidelik en dié temas is in die vorm van semi-gestruktureerde vrae in opeenvolgende gemeentes herhaal. Elke gemeente het na elke besoek ‘n verslag oor die besoek aan die gemeente ontvang asook die algemene en oorsigtelike verslag waarin tendense en bevindinge uitgelig is. Die aanknopingspunt by die gesprekke Dat hierdie geloof ‘n groot versoeking vir gelowiges in klein plattelandse gemeentes is, staan nie te betwyfel nie. Dit is egter hierdie geloof wat die finale doodskisspyker vir enige mens en gemeente is. Mens sien dit tragies geïllustreer in ultra- konserwatiewe kerke. Dit is ‘n godsdiens sonder vreugde, ‘n sektariese onttrekking van ‘n roeping oneindig groter en wonderliker. Die opstanding uit die dood van hierdie godsdiens vra altyd ‘n sterwe aan die self. Na die eerste besoek het elke gemeente ‘n persoonlike verslag van die gesprekke en besoek in die gemeente ontvang. Deel (b) van die verslag was ‘n samevatting van die tendense wat in al die gemeentes duidelik geword het. Die verslae is met groot waardering ontvang en het die opvolgbesoek meer doelgerig gemaak met meer gefokusde vrae en bespreking. Die algemene verslag van die Aprilbesoek is aangebied by die Algemene Sinode se beraad oor Klein Plattelandse Gemeentes in Mei 2011 te Kemptonpark. Dit het ‘n bepalende invloed gehad op die verslag wat vir die Algemene Sinode opgestel is. Die Algemene Sinode verslag is voor die Septemberbesoeke aan al die gemeentes gestuur. Al die gemeentes kon dus sien dat daar baie deeglik van hulle bydraes kennis geneem is en dat die kerk in sy sinodale verband erns maak met die sake op die agenda. Die samewerking en gesindheid was dus uiters positief in September- en by die Oktoberkonferensie. Die aanhaling vertolk duidelik die navorser(s) se geloof en die navorsing se hipotese dat klein plattelandse gemeentes dikwels misbruik word vir nasionalisties-politiese redes. Dit is eers wanneer hierdie gemeentes vry word en God self deur die Heilige Gees vir hulle in hulle gemeenskap begin gebruik, dat alles sal verander. 4.Kyk Guder (1998); Hendriks (2004) en Niemandt (2007). Vir ‘n baie goeie oorsig kyk Sheridan(2012). 5.Kyk Hendriks (2011a:26−27). 4.Kyk Guder (1998); Hendriks (2004) en Niemandt (2007). Vir ‘n baie goeie oorsig kyk Sheridan(2012). 5.Kyk Hendriks (2011a:26−27). Finansies Finansies is by al tien gemeentes ‘n saak van kommer. Plattelandse lidmate gee ‘n hoër gemiddelde dankoffer as lidmate in voorstedelike gemeentes. Elke gemeente is uniek en probleme om die boeke te laat klop is een of ander tyd elkeen se voorland. Daar is egter merkwaardige inisiatief en oorspronklikheid in die wyse waarop die gemeentes fondse insamel en by meer as net hulle eie voortbestaan betrokke is. Die volgende faktore speel ‘n rol: Vanuit ’n teologiese hoek is finansies ‘n sekondêre faktor. Die Koninkryk van God gaan nie in die eerste plek om besittings nie. Dit is altyd ‘n slegte teken as ‘n kerkraad se agenda deur die finansiële komitee se sake oorheers word. Natuurlik sê die Nuwe Testament baie duidelik dat ons goeie ekonome moet wees. Ekonomie in sy Bybelse betekenis verwys na die goeie bestuur van die huishouding van God, dié soort bestuur wat lei tot ‘n bedeling waarin daar geregtigheid, vrede en liefde is en mense met God en skepping versoen is. 1. Die konteks: Die landbou het tans hoër insetkostes as vroeër. Die regering is onsimpatiek teenoor die landboubedryf. Die agteruitgang van paaie en dergelike infrastruktuur asook die koste van kinders se opvoeding, vra veel groter finansiële insette. Dit word algemeen aanvaar dat jy nie in hierdie streek binne ‘n leeftyd die kapitale waarde van ‘n plaas, implemente en vee kan uitboer nie. Ten einde die boeke te laat klop raak die aantal bewoonde plase minder en die boerderyeenhede raak groter. Die daling in lidmaatgetalle en die aantal plaaswyke in elkeen van die gemeentes, toon dit duidelik aan. Die klein plattelandse gemeente voel dikwels skuldig dat feitlik al hulle geld in die betaal van ‘n dominee se salaris, medies en pensioen ingaan – so asof dit selfsugtig net om geestelike selfversorging gaan. In sommige gevalle kan dit so wees. Indien ‘n gemeente egter missionaal Koninkryksgerig lewe en ‘n verskil in sy omgewing maak, hou die siening nie water nie. Deur iemand voltyds af te sonder vir die werk wat ‘n leraar in die gemeente en gemeenskap doen, lewer die gemeente ‘n groot bydrae aan die hele omgewing en is dit tot voordeel van almal wat daar woon, ongeag hulle kerkverband. Ek het dit besef deur waar te neem wat meeste van die leraars doen en beteken. Mens kan sê dat hulle die gemeente se sout-wees in die omgewing koördineer en moontlik maak. 2. Original Research anker jaar neem en jy gaan 17 jaar terug na 1977 (NGK 1977) en kyk na die getalle, is die tendens duidelik. Die huidige 3229 totale lidmatetal van die tien gemeentes is maar 60% van wat dit in 1995 (NGK 1995) was (5402) en 39% van wat dit in 1977 was (8257) (NGK 1977). Een rede vir die dalende getalle is die dalende geboortesyfer. In 1977 was dooplidmate 31% van die totale lidmaattal, 25% in 1994 en 17% in 2011 (NGK 2011). Boerderyeenhede word ook groter, die meeste boere het óf grond bygekoop óf huur grond by. Baie plaaseienaars woon elders, telkens nie eers op die naaste dorp nie. Leë plaashuise is oral te sien. Plae soos jakkalse, rooikatte en sprinkane neem toe. oploop om – as dit die dag nodig is – groot uitgawes te dek. Van die mooiste en oudste kerkgeboue met ‘n trotse geskiedenis staan in hierdie plattelandse gemeentes. Op ‘n gemiddelde Sondag is daar baie selde meer as 10% van die sitplekke in die kerk gevul. Gemiddeld is die totale lidmaattal van die gemeentes minder as 40% van die sitplekke van die kerkgebou waar hulle aanbid. ‘n Jong diaken op Brandvlei sê vir my: ’Dominee, ek voel die hele tyd skuldig. Ek voel skuldig dat ons kerk so leeg is en agteruitgaan en ek voel skuldig dat ek my geld gee vir die instandhouding van geboue as daar soveel ander nood om ons is. Ons het veel sinvoller kerk in ‘n groot sitkamer.’ Die gevolg hiervan op die al tien die dorpe is dramaties. Die koshuise en skole op meeste van die dorpe, met die uitsondering van Calvinia, is feitlik volledig deur kleurlinge oorgeneem. Verwaarlosing het oral opsigtelik ingetree. NGK- lidmate se kinders gaan grotendeels na goeie skole buite die gebied en skoolkar ry het deel van die kultuur geword. Daar word van tuisonderrig en privaatskole deur die meer gegoede mense van die gemeenskappe gebruik gemaak (hier is nie ‘n kleurverdeling nie). 4. ‘n Predikant op topskaal raak moeilik bekostigbaar: As alles goed gaan kan dit soms haalbaar wees, maar gewoonlik is die topskaal-dominee meer as 20 jaar in die gemeente en is daar soveel opgehoopte frustrasie, dat dankoffers daal. Hieraan sal die kerkverband ernstig aandag moet gee. Daar is ander opsies. 5. Die mees destruktiewe faktor vir enige gemeente se finansies is onenigheid en verdeeldheid in die gemeente en gemeenskap. Finansies Droogte: Die meeste gemeenskappe het oor jare ’n spaar- filosofie met die oog op moeilike tye ontwikkel. Geld op belegging is egter geestelik gevaarlik as die uitsluitlike doel selfhandhawing is. Sonder dat hierdie tipe belegging as sodanig veroordeel word, bly dit ’n vraag of kerke met groot beleggings kan sit as daar in hulle midde diepe hartseer en nood is en as hulle hul leraar onderbetaal. Original Research Die voortbestaan van die klein plattelandse gemeente en gemeenskap hou verband met die aanwesigheid al dan nie van leierskap wat die totale gemeenskap kan help om hulle probleme en uitdagings aan te spreek. Verdeeldheid onder byvoorbeeld die blanke gedeelte van ‘n gemeenskap is dus katastrofies. Maar selfs as dié sektor van die gemeenskap goed saamwerk, is die totale gemeenskap lotsgebonde en is almal se samewerking nodig. Daar is ooglopende agteruitgang in al die dorpe duidelik. Besighede en professionele dienste verminder. Die meeste dorpe word swakker bestuur en agteruitgang van dienste is duidelik. Vosburg en Loxton doen baie om hulle dorpies netjies te hou. Dit het ‘n positiewe uitwerking op toerisme. Lidmaatskaptendense Hierdie afdeling en die volgendes is geredigeer uit die April- en September 2012 verslae aan die tien gemeentes. Die navorser ag dit noodsaaklik om dit so weer te gee aangesien dit die tipe kommunikasie wat met die gemeentes gevoer is, illustreer. Vyf van die tien gemeentes het brug- of aflospredikante gehad. Een gemeente het pas ‘n nuwe predikantspaar ontvang en vier se predikante was onderskeidelik 2, 5, 7, en 23 jaar in hul onderskeie gemeentes. Laasgenoemde leraar het einde 2011 ‘n beroep aanvaar. Slegs drie van die vyf permanente leraars ontvang op skaal vergoeding. Die volgende rubrieke van die artikel is ‘n samevatting van die twee algemene verslae wat aan die tien gemeentes gestuur is. Dit sal gevolg word Agt van die tien NGK gemeentes is voor 1900 afgestig! Die ontvolking van die platteland en die daling in dooplidmate (dalende geboortekoers) is opvallend. As mens 1994, die jaar waarin die nuwe bedeling 17 jaar gelede ingelui is, as jou http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i2.1287 Page 3 of 8 Page 3 of 8 Original Research Belhar Die Belhar Belydenis is die Vrye Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika (VGKSA) se belydenisskrif waarin die kerk onomwonde die Bybel se standpunt oor rassisme uitgespel het. Ondanks die feit dat omtrent alle Gereformeerde kerke wêreldwyd die belydenis aanvaar het, skep dit sonder uitsondering spanning in die NGK se plattelandse gemeentes. Ek het in elke gemeente hieroor vrae gevra. Teenstrydighede is aan die orde van die dag. Die inhoud van die belydenisskrif verwoord die Bybelse standpunt wat ook die Blanke mense beskerm teen die omgekeerde rassisme wat tans so sterk in Suid-Afrika aanwesig is. Nogtans is die emosionele bagasie wat saam met die belydenis gaan soos ‘n sneller wat in hierdie gemeentes net verset oproep. Vir die plattelandse leraar is huisbesoek by sy lidmate ononderhandelbaar. Jy moet by die vendusie wees en die koöperasie ken, die polisie besoek en die ouetehuis nie vergeet nie! Ek het opgemerk hoe gemeenskappe dit waardeer as die leraar uitreik en oor grense beweeg. Hy moet al die kerke en die dominees wat een keer in ‘n aantal maande ‘n paar lidmate kom besoek, ken. Hy is die brugbouer, die een wat versoening bewerkstellig en gesamentlike projekte help loots. Hy moet die voorbeeld stel van wat dit beteken om ‘n Koninkryksvisie te hê. Geen Suid-Afrikaanse gemeenskap kan rassisme in sy geledere ontken nie, ook nie die gemeentes en gemeenskappe wat ek besoek het nie. Nogtans sou dit baie eensydig wees om net dit te sê. Die prentjie het ‘n ander kant. Ek wil dit verduidelik na aanleiding van wat ek waargeneem het. Stedelike gemeentes wat Belhar se aanvaarding voorstaan, doen dit gewoonlik uit die gemaklike posisie van vêr verwyderd leef van ’die ander’ in gerieflike en netjiese voorstedelike woonbuurte. In die platteland is daar geen mens wat nie elke dag ten nouste saamwerk met Kleurlingemense nie. Trouens, hulle bly naby mekaar, al hoe meer ook langs mekaar in die klein dorpies. Amper al tien die gemeentes wat ek besoek het, het goeie verhoudings met die VGKSA. In baie van die gemeentes Diversiteit Die mense is op mekaar aangewese van skoolkar ry, sprinkane spuit, vure veg tot die hantering van elke vorm van krisis. Verhoudings en diversiteit Hier lê die sleutel tot die verstaan, probleme en uitdagings van die bediening in die plattelandse gemeente. Ek het 3. Groot uitgawes aan die kerk of pastorie: Die verantwoordelike ding om te doen is om ‘n instandhoudingsfonds te hê wat doi:10.4102/hts.v68i2.1287 http://www.hts.org.za Page 4 of 8 Original Research selfs in klein plattelandse gebiede. Ek moes dit telkens in meer detail aan die gemeentes verduidelik. gevind dat waar ek versoek is om ‘n teoretiese inset te maak om die samelewingsveranderinge te verduidelik (sien hierna wat dit behels het), dit tot ‘n veel beter insig en bespreking aanleiding gegee het. Die rol van die leraar Tipies van alle klein plattelandse gemeentes die wêreld oor, speel die leraar die sleutelrol as gemeenskapsleier, as ‘n ietwat onafhanklike inkommer, as die een wat die diversiteit in die gemeente en gemeenskap moet bestuur. ‘n Verhoudings- sensitiewe leraar wat die gemeente deur sy swaarkrytye kan help om in geloofsvertroue op God te bly fokus en in voorspoedtye die gemeente kan help om nie die Here te vergeet nie (Deut 8) en wat as apostolêre leier profetiese, koninklike en priesterlike funksies vervul, is onontbeerlik. Geen salaris kan hiervoor vergoed nie want dit gaan om veel meer as net ‘n salaris. Dit gaan om die gemeente te help om missionaal op God se agenda gefokus te bly en nie te verval in ‘n instandhoudingsbediening nie. Laasgenoemde is die stadige-sterf opsie wat begin met skeurings en die verloor van die jonger geslag. Sonder God se genade oor ‘n leraar kan niemand dit in eie krag vermag nie. Diversiteit Diversiteit het baie vorme. Ras, taal en kultuur is verantwoordelik vir die groot groeperinge. Diversiteit het egter veel kleiner skakerings. In die platteland is die volgende skerp op die voorgrond: spiritualiteit, ouderdom of generasies, geslagte, geloof, klas of opvoeding en vele meer. Die NGK-gemeentes betrek grotendeels Afrikaanse Blanke gelowiges. Binne die groep is daar baie diversiteit maar in die platteland word diegene wat Afrikaans is saamgebind en word daar hard probeer om tussen hulle eenheid te verkry. Hierdie groep het die meeste ekonomiese en intellektuele mag. Die NGK-lidmate het die politieke mag in 1994 verloor. Die getalsterkste groep in die gemeentskappe wat besoek is, is hoofsaaklik arm Kleurlingmense. Swart mense speel nie enige rol in die gemeentes wat besoek is nie, behalwe in die polisie. ‘n Klein plattelandse gemeente het ‘n groter verantwoordelikheid as net teenoor sy eie lidmate. Om as gemeenskap vrede te hê en te kan saamwerk en saamleef vra onvermydelik dat daar mense moet wees wat oor grense kan beweeg en kan saamwerk. Die NGK het tradisioneel nie sy rol in hierdie opsig goed verstaan nie. Apartheid het nie net teen die wese van die Skrif ingedruis nie, dit het ook mense en gemeenskappe van mekaar vervreem, iets wat die platteland besonder destruktief getref het. Om in ‘n dienskneggestalte in hierdie opsig leiding te neem is een van die heel grootste uitdagings van klein plattelandse NGK gemeentes. Stedelike gemeentes het die luukse dat gelowiges na ‘n gemeente kan gaan waar hulle inpas in terme van sake soos spiritualiteit, teologie of wat ook al. Die karakter van ‘n plattelandse gemeente word gewoonlik vergelyk met die beeld van ‘n uitgebreide familie. Die kerk en gemeenskap het al sy lede nodig om te oorleef want samewerking is essensieel vir die voortbestaan van die kleiner gemeente, finansieel sowel as in baie ander opsigte ook. Die mense is op mekaar aangewese van skoolkar ry, sprinkane spuit, vure veg tot die hantering van elke vorm van krisis. Stedelike gemeentes het die luukse dat gelowiges na ‘n gemeente kan gaan waar hulle inpas in terme van sake soos spiritualiteit, teologie of wat ook al. Die karakter van ‘n plattelandse gemeente word gewoonlik vergelyk met die beeld van ‘n uitgebreide familie. Die kerk en gemeenskap het al sy lede nodig om te oorleef want samewerking is essensieel vir die voortbestaan van die kleiner gemeente, finansieel sowel as in baie ander opsigte ook. Patriargie ‘n Saak wat diep versluier in meeste plattelandse gemeentes voorkom, het te make met die unieke situasie van die boerdery en erfplase. Daar is baie gevalle waar daar groot ongelukkigheid is tussen pa’s en seuns. Hier is dit ‘n geval van die pa wat nie die plaas oorgee na hy ’aftree’ nie en die seun wat telkens soos ‘n slaaf bly werk en aan ‘n lyntjie gehou word. Naas dit is daar die situasie dat die seun wat die plaas erf dikwels broers en susters in gelyke dele moet uitbetaal wat hom in ‘n situasie plaas dat hy eintlik nooit finansieel op sy voete kan kom nie. So ‘n vererwing beteken dat die kind wat boer eintlik tot finansiële ondergang of swaarkry verdoem word. Die verskil tussen boerdery voor 1994 en boerdery na 1994 is aansienlik. Hier is diep seer. Dit sal baie help as dit in die oopte gebring en aangespreek kan word. • Aan die hand van die sosioloog Manuel Castells se boek The Power of Identity (2004) het ek verduidelik hoe die informasietegnologie en globalisering die wêreld verander. Twee veranderings staan uit: eerstens, MAG kry al hoe meer ‘n nuwe inhoud. Mag was oor millenia fisiese mag – die mag van die sterkste, die mag van wapens. Dit is aan die verander. Inligting en kennis word al hoe meer ‘n sterker mag as fisiese krag en wapens (Castells 2004:421, 424–425). Tweedens: mense en groepe se identiteit word nou anders gevorm. Identiteit, sê hy, word op drie wyses gevorm. Tradisioneel het dit van bo na onder plaasgevind – legitimizing identity formation (ibid:8). Die sterkere het sy mag gebruik om sy ideologie te vestig. Hierdie top-down manipulasie kan geïllustreer word met hoe in die apartheidsperiode • Aan die hand van die sosioloog Manuel Castells se boek The Power of Identity (2004) het ek verduidelik hoe die informasietegnologie en globalisering die wêreld verander. Twee veranderings staan uit: eerstens, MAG kry al hoe meer ‘n nuwe inhoud. Mag was oor millenia fisiese mag – die mag van die sterkste, die mag van wapens. Dit is aan die verander. Inligting en kennis word al hoe meer ‘n sterker mag as fisiese krag en wapens (Castells 2004:421, 424–425). Tweedens: mense en groepe se identiteit word nou anders gevorm. Identiteit, sê hy, word op drie wyses gevorm. Tradisioneel het dit van bo na onder plaasgevind – legitimizing identity formation (ibid:8). Die verlies van verhoudingsvaardighede Dit is opvallend dat dit die koshuiskinders uit die platteland is, wat op universiteit en in die werkplek die beste aanpas. Die platteland se groot familiekonteks leer kinders en mense verhoudingsvaardighede. Nogtans is hierdie vaardighede vandag onder druk. Die woord ’individualisme’ is tiperend van die DNA van die Westerse beskawing. Die media se invloed is goed bekend. Dit word egter gebalanseer met die ongelooflike groei van sosiale netwerke. Hiervoor is daar talle voorbeelde: van selfone tot Facebook en talle ander. Die wyse van sosialisering verander ook in die platteland. Nogtans is die nettoresultaat tans ‘n toename in diversiteit doi:10.4102/hts.v68i2.1287 http://www.hts.org.za Page 5 of 8 Original Research vind kanselruiling gereeld plaas en bedien VGK leraars die sakrament in NGK gemeentes as daar nie ‘n NGK predikant is nie. My indruk is dat al hoe sterker verhoudings tussen die kerke in die Afrikaanssprekende gemeenskap gebou word. Hulle besef algaande beter in watter mate hulle mekaar nodig het. Om van bo af Belhar op hierdie gemeenskappe af te druk gaan kontra-produktief wees. Meer van Belhar se beginsels word waarskynlik in hierdie gemeenskappe prakties waar gemaak as in stedelike gemeentes. ’n Rouproses ’n Aspek van die plattelandse bediening wat mens help om die ouer mense te verstaan is om in te sien dat hulle verlies ervaar en terug hunker na wat onthou word as ’die goeie ou dae’. Hulle onthou die tyd toe kerke gebou is en toe die Afrikaner uit sy armoede opgestaan het. Dit was dae van harde werk en saamwerk. Vir hulle is die nuwe bedeling in Suid-Afrika sonder waardes en sekuriteit. Hulle ervaar dat alles nou op losse skroewe staan en hulle verstaan nie die jonger geslag en die onherroeplike veranderinge wat wêreldwyd ingetree het nie. Dié realiteit moet met groot empatie hanteer word. Angus Buchan Ek het in elke gemeente gevra wat die invloed van die KwaZulu-Natal evangelis, Angus Buchan, se optrede in die gemeenskap was. Sonder uitsondering was NGK- lidmate by van sy byeenkomste. In twee van die gemeentes het dit spanning veroorsaak, deels omdat die gemeentes probleme met hulle eie predikante gehad het. Agt uit die tien gemeentes kon lidmate wat die byeenkomste bygewoon het goed akkommodeer en positief getuig oor verdieping wat lidmate ondergaan het. Spanning in die verband is nou verwant aan spiritualiteitverskille asook die spanning tussen die ouer meer tradisionele lidmate en die jonger geslag wat transformasie in eredienste en aanbidding voorstaan. Die twee groepe het mekaar nodig om ‘n balans te vind. Elke gemeente het ‘n sogenaamde ’kamp’-groep. Dit is hierdie lidmate wat voorkom dat ‘n gemeente vasgevang raak in ‘n instandhoudingsbediening omdat hulle maklik oor grense beweeg en oop is vir nuwe insigte. Gemeentes wat sulke lidmate verloor, verstok maklik en verloor heel eerste die jonger geslag. Matteus 28:16–20 se opdrag het nie verval nie en om dit te ignoreer is om geestelik jou doodsvonnis te teken. Ek oordeel dat dit uiters noodsaaklik is om hieraan aandag te gee. Teoretiese insette Teoretiese insette het baie gehelp om groter duidelikheid te bring oor wat om ons en met ons aan die gebeur is. Die volgende onderwerpe is spontaan gebruik na aanleiding van die gesprekke: • Die wêreld gaan deur die grootste en mees ingrypende aanpassingfase ooit. In die laaste 50 jaar het meer veranderinge plaasgevind as alle veranderinge saamgevat voor dit. Dit het ‘n direkte verband met die situasie in die plattelandse gemeente. In die verband kan Thomas Friedman (2007) se The world is flat help om insig te bring. • Die Westerse kerk is sterwend en verloor lidmate. In die suidelike (armer) lande groei die kerk egter fenomenaal. Die hartland van die Christelike kerk verskuif uit die weste na nuwe tuistes. Waarom gebeur dit en hoe raak dit die NGK? Die verskuiwings kan verduidelik word na aanleiding van verskeie boeke in die verband (kyk Tickle 2008) en illustrasies uit byvoorbeeld die Lausanne III byeenkoms in Oktober 2010 in Kaapstad. • Ons is aan die einde van die Christendom periode wat in 400 n.C. ’n aanvang geneem het. Dit is gebaseer op die skeiding tussen die kerk en die staat – so asof elkeen sy eie terrein het om te bestuur en hom uit die ander een se sake moet hou. Die kerke van die Westerse lande het gevolglik diep teologiese foutlyne. Soos met ‘n skaapras se teling is daar teologiese foute in ons ingeteel. Dié punt is met groot belangstelling bespreek. Die missionale kerkbeweging se literatuur is hier van toepassing en ’nuwe’ Christene wat die Bybel vars lees help ons om te sien (Walls 2002). Die finale konferensie Veertig mense uit agt van die tien gemeentes het die finale konferensie in Oktober in Calvinia bygewoon. Die hele Communitas-span was daar. Terugskouend is die navorser se indruk van dié konferensie een van vreugde, hoop en geloofsversterking. Die grootste deel van die oggend was gewy aan ‘Wandel in die Woord’ uit Esegiël 47, die examen- gebedsoefening7 en gesprekke aan die tafels in groepe van vier waar ’Karoo-stories’ oor wat God aan die doen is, vertel en met die groter groep gedeel is. Dit was eenvoudig aangrypend om te hoor wat oral aan die gebeur is. Daar was ‘n vraag-en-antwoord geleentheid waar indringende vrae wat intussen opgeduik het of oor gewonder is, gevra en bespreek is. 7. Skep ruimtes om na mekaar te luister en mekaar te ondersteun. Luister na mekaar. Hê respek vir almal, selfs die wat van jou verskil. Daar is ‘n diep besef dat ons mekaar nodig het: as gemeentes in die Karoo, as mense in ‘n groot gemeenskap. Gemeentes wat hulle isoleer en net met hulleself besig is raak die moerasse wat genoem word in Esegiël 47. 7. Skep ruimtes om na mekaar te luister en mekaar te ondersteun. Luister na mekaar. Hê respek vir almal, selfs die wat van jou verskil. Daar is ‘n diep besef dat ons mekaar nodig het: as gemeentes in die Karoo, as mense in ‘n groot gemeenskap. Gemeentes wat hulle isoleer en net met hulleself besig is raak die moerasse wat genoem word in Esegiël 47. 8. Tegnologie: Storie van Calvinia – gesteelde telefoonlyne lei daartoe dat hulle maste opgesit het en nou kry al hoe meer mense internet en selfoonontvangs. Skielik kan die kerk baie meer gereeld en baie makliker by mense uitkom. Bogenoemde is in terme van Esegiël 47 die water wat uit die tempel vloei en momentum optel. Die finale evaluerende gesprek was ingelei met die volgende vraag: ‘Hoe kan julle die lewende water wees en hoe kan ’n fokus op God in julle gemeentes plaasvind?’ En aanvullend: ‘Wat wil julle van die PGO/Communitasspan vra vir die pad vorentoe?’ Dit is duidelik dat hierdie gemeentes alles behalwe neerslagtig is en dat daar ‘n nuwe en positiewe gees te bespeur is. Daar is hoop en ‘n fokus op God. Die missionale hermeneutiek is duidelik. Die gemeentes het aan tafels gesit en die volgende antwoorde is gegee. Die finale konferensie Om die gees van die geleentheid weer te gee, word dit onveranderd uit die notule aangehaal8: Page 6 of 8 Vroue maak egter ‘n al groter verskil in die kerk. LW dit gaan nie om die instandhouding van programme en agendas nie, maar wat ook al God op vroue se agenda plaas. Page 6 of 8 Original Research Blanke Afrikaners bymekaar gehou (gemaak) is. Teen sodanige dominasie en manipulasie het resistance identity formation (Castells 2004:8) wêreldwyd ontstaan. Oral oor die wêreld is daar opstande teen regerings, diktature en verskillende vorms van oorheersing – die nuutste is in Egipte, Tunisië, Libië en die Arabiese wêreld, te sien. Islam fundamentalisme is ‘n vorm van legitimizing identity formation waar fundamentalistiese godsdiens ‘n baie groot rol speel (Castells 2004:12–23). Daar is opstand teen die manipulerende mag van mans oor vroue en kinders. Derdens is daar project identity formation (Castells 2004:8, 422–423). ‘n Voorbeeld van laasgenoemde is die ekologiese beweging en die missionale kerkontwikkeling (Castells 2004:168–191, 423). Communitas en die Suid- Afrikaanse Vennootskap vir Gestuurde Gemeentes (SAVGG) se leiding en materiaal is in die verband genoem hoe hierdie verskuiwings onder leiding van die Woord en Gees verwerk kan word.6 Kerke wat van bo veranderinge probeer forseer met behulp van dogmatiese uitsprake val in die legitimizing identity formation kategorie en verloor nou angswekkend vinnig veld. Die koninkryk van God is God se projek en plaas die kerk op ‘n project identity formation pad waar dissipelskap en die navolging van Christus in die krag van die Gees nuwe hermeneutiese prosesse ontsluit. Blanke Afrikaners bymekaar gehou (gemaak) is. Teen sodanige dominasie en manipulasie het resistance identity formation (Castells 2004:8) wêreldwyd ontstaan. Oral oor die wêreld is daar opstande teen regerings, diktature en verskillende vorms van oorheersing – die nuutste is in Egipte, Tunisië, Libië en die Arabiese wêreld, te sien. Islam fundamentalisme is ‘n vorm van legitimizing identity formation waar fundamentalistiese godsdiens ‘n baie groot rol speel (Castells 2004:12–23). Daar is opstand teen die manipulerende mag van mans oor vroue en kinders. Derdens is daar project identity formation (Castells 2004:8, 422–423). ‘n Voorbeeld van laasgenoemde is die ekologiese beweging en die missionale kerkontwikkeling (Castells 2004:168–191, 423). Communitas en die Suid- Afrikaanse Vennootskap vir Gestuurde Gemeentes (SAVGG) se leiding en materiaal is in die verband genoem hoe hierdie verskuiwings onder leiding van die Woord en Gees verwerk kan word.6 Kerke wat van bo veranderinge probeer forseer met behulp van dogmatiese uitsprake val in die legitimizing identity formation kategorie en verloor nou angswekkend vinnig veld. Die koninkryk van God is God se projek en plaas die kerk op ‘n project identity formation pad waar dissipelskap en die navolging van Christus in die krag van die Gees nuwe hermeneutiese prosesse ontsluit. 2. Page 6 of 8 Ontdek God se droom: Geestelike leiers moet van God ‘n visie kry. Kyk na Esegiël 47 dit is ‘n droom! Hierdie besef groei al hoe sterker in die NGK. g 3. Geloofsonderskeidende leierskap: Bogenoemde gebeur waar daar geloofsonderskeidende leierskap is. Hier moet mens leer om die beheer terug te gee aan God ... wandel in die woord en luister na stories oor wat in die gemeentes gebeur. Hier is die belang van LUISTER so belangrik ... ons default heeltyd na praat en raadgee. Die ding wat in ons Kerkraadsvergadering moet gebeur is om God self aan die Woord te stel – dit kan jy net doen as dit as’t ware ‘n oop Bybel vergadering is en daar altyd ‘n tipe gebedshouding is om oop te wees vir foute wat jy gemaak het, en om dinge op te vang wat God alreeds aan die doen is. Skielik kom daar visie ... iets wat jy nie self ’kraam’ nie, maar wat jy eintlik net helder besef omdat Christus se Gees jou oë daarvoor oopmaak. 4. Afhanklike gebed: Gebed is nie net voorbidding nie (nie inkopielys gebed nie). Gebed is om stil te word en te luister. Vergelyk die tabernakel gebedseminaar van Anita en Gert Hattingh; die gebedstasies van die tabernakel items is simbole wat ons almal baie gaan help. 4. Afhanklike gebed: Gebed is nie net voorbidding nie (nie inkopielys gebed nie). Gebed is om stil te word en te luister. Vergelyk die tabernakel gebedseminaar van Anita en Gert Hattingh; die gebedstasies van die tabernakel items is simbole wat ons almal baie gaan help. 4. Afhanklike gebed: Gebed is nie net voorbidding nie (nie inkopielys gebed nie). Gebed is om stil te word en te luister. Vergelyk die tabernakel gebedseminaar van Anita en Gert Hattingh; die gebedstasies van die tabernakel items is simbole wat ons almal baie gaan help. 5. Geestelike toerusting vir geestelike opbou vir roeping wat ontdek word: Lidmate het al hoe meer ‘n behoefte aan dominees of geestelike leiers wat hulle kan help om self te ontdek wat God op hulle harte lê. 5. Geestelike toerusting vir geestelike opbou vir roeping wat ontdek word: Lidmate het al hoe meer ‘n behoefte aan dominees of geestelike leiers wat hulle kan help om self te ontdek wat God op hulle harte lê. 6. Vrouediens: Dis nie meer die koekies en tee ding nie. 7.Vir meer oor die gebedsoefening, kyk Ignatian Spirituality.com (n.d). Patriargie Die sterkere het sy mag gebruik om sy ideologie te vestig. Hierdie top-down manipulasie kan geïllustreer word met hoe in die apartheidsperiode ’n Tweede gestalte van patriargie is waar vroue wat van elders kom en met plaaslike mans getrou het, ervaar dat hulle hul hele lewe in kommer bly. Hulle moet sorg dat die plaas ‘n erfgenaam kry en verder moet hulle aan die tradisionele rol van die onderdanige vrou beantwoord (wat feitlik net ‘n huis- en plaaswerker is). Dit lei tot huwelikspanning, egskeiding en baie hartseer. http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i2.1287 Page 6 of 8 6.Kyk Communitas (s.a.). Finale gevolgtrekkings In hierdie beskrywende studie is die resultate van drie besoeke aan ‘n aantal Karoo-gemeentes beskryf. Die kontekstuele en teologiese problematiek waarmee daar in die gemeentes geworstel word, is gesistematiseer en aangetoon. In hierdie beskrywende studie is die resultate van drie besoeke aan ‘n aantal Karoo-gemeentes beskryf. Die kontekstuele en teologiese problematiek waarmee daar in die gemeentes geworstel word, is gesistematiseer en aangetoon. Die skrywer het basies na die gemeentes geluister en daarna bepaalde insette gemaak wat die gemeentes gehelp het. Die eerste oorsigtelike resultate van die hulp was duidelik by die finale konferensie. Ten slotte word die beskrywende verslag afgesluit met drie voorstelle wat ‘n samevatting is van die konklusie waartoe gekom is. 1. Terug na God: Kerklike leierskap is geestelike leiers wie se taak is om mense na God te lei en by God te help uitkom. Kyk na julle kerkraadsnotules en kyk wat oorheers daar. k d d d d Maak aanpassings soos nodig dat God en sy agenda weer die kerk se agenda word. 6.Kyk Communitas (s.a.). 7.Vir meer oor die gebedsoefening, kyk Ignatian Spirituality.com (n.d). http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i2.1287 Page 7 of 8 Original Research Mededingende belange Die outeur   verklaar dat hy geen finansiële of persoonlike verbintenis het met enige party wat hom nadelig kon beïnvloed in die skryf van hierdie artikel. 9.Leon Venter (2010); Hannes Peens (2011) en Louis Smith (2011). Verander die beroepstelsel Uit die verslag is dit duidelik hoe ‘n wesenlike rol die leraar in die plattelandse gemeente speel en hoe leraars en gemeentes feitlik ten gronde gaan as konflik in ‘n gemeente – om watter rede ook al – sy tol begin eis. Elkeen van die gemeentes wat besoek was, sal dus pleit vir ‘n hersiening van die huidige beroepstelsel. Ek kan nie sterk genoeg woorde hiervoor vind nie. Ek dink dit is onverantwoordelik en ‘n onreg dat leraars en gemeentes in onverkwiklike situasies vasgevang raak en mense geestelike en sielkundige letsels opdoen net omdat die kerkverband nie die saak kan aanspreek en leraars in oorleg met gemeentes kan verplaas nie. ’n Nuwe hermeneutiese sleutel tot die bediening: Missionale teologie FIGUUR 1: Lidmaattal tendense van tien klein plattelandse gemeentes. 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Lidmaattal Jaar 1977 1995 2011 8257 5402 3229 Totaal Belydend Doop Teologies is daar in terme van die toekoms van klein plattelandse gemeentes een pad om te volg en dit is om die wil van die Here te soek. As Hy die huis nie bou nie, bou ons tevergeefs. Ons sal moet begin om die wyse waarop kerkrade besluite neem aanpas om ‘n meer geloofonderskeidende kultuur te vestig wat daarop ingestel is om met die Woord te wandel en die wil en agenda van God te soek. Die debatstyl waarop die kerklike agenda gewoonlik ingestel is om ‘n instandhoudingsbediening te ondersteun, lei tot die geestelike dood van ‘n gemeente. In die verband is by die gemeentes aanbeveel om te kyk na Frederick Marais (2007) se boek God praat – leef luisterryk vir vergaderings. Gemeentes is verwys na verskeie MTh tesisse wat die omswaai van die instandhoudings­kultuur in plattelandse gemeentes beskryf.9 FIGUUR 1: Lidmaattal tendense van tien klein plattelandse gemeentes. Die doel hiermee is eenvoudig: ‘n sterker fasiliteringsrol by die vasstel van pakkette. Bogenoemde skuiwe sal heelwat tyd neem om in te faseer. Dit is myns insiens dringend dat op sinodale vlak ‘n kommissie aangestel sal word om die vasstel van salarisse en toelaes op gemeentevlak te fasiliteer. Die huidige onderhandelingsproses tussen ‘n kerkraad se diensverhoudinge kommissie en ‘n leraar of brugleraar skep te veel ongesonde spanning. Te veel mense word te na gekom. Leraars, brugleraars of selfs leraars wat op kontrak werk, is te uitgelewer aan die huidige situasie. Brugpredikante Die aanstel van ‘n brugpredikant in gemeentes waar daar konflik was, is die regte ding om te doen. Gemeentes het hiervoor leiding nodig en die kerk behoort in sinodale verband asook oorkoepelend tussen streeksinodes hieraan aandag te gee. In drie van die tien gemeentes het brugpredikante uitstekende werk gedoen en is daar in 2012 oorgegaan tot beroeping. Die volgende vraag is telkens gevra: hoe sou u voorstel moet die plasing van leraars en hulle salarispakkette gereël word? By meer as een geleentheid is voorgestel dat die kerk met ‘n algemene salarisfonds sal werk. Alle gemeentes dra dan volgens ‘n bepaalde formule by en alle leraars ontvang hulle salarisse volgens ‘n vasgestelde skaal daaruit. As sekere gemeentes hulle leraars meer as die skaal wil gee, doen hulle dit bo en buite die stelsel. Dit voorkom die ongesonde tendens dat leraars nie plattelandse gemeentes toe gaan nie, omdat hulle daar onderbetaal word en ook omdat daardie gemeentes soveel kleiner is. Klein gemeentes se lidmate gee per persoon in elk geval die hoogste dankoffer. Literatuurverwysings Die volgende kan bydra tot die begin van ‘n gesprek en ‘n voorstel: Babbie, E. & Mouton, J., 2010, The practice of social research, Oxford University Press, Cape Town. • Elke sinode het ‘n Beroep- en Plasingkommissie wat elke vyf jaar alle leraars se standplase nagaan met die verstek opdrag dat hy of sy skuif tensy goeie redes aangevoer word waarom nie. Tussen-sinodale skakeling vra ‘n bepaalde persentasie oor-grens-skuiwe. Alle partye word geken in die proses. Castells, M., 2004, The power of identity: The information age: Economy, society and culture, vol. 2, 2nd edn., Blackwell, Oxford. Communitas, s.a., ‘SAVGG: Venootskap vir Gestuurde Gemeentes, Nuwe Clusters 10 2009’, besigtig 02 April 2012, by http://www.communitas.co.za/vennootskap- savgg?lang De Vos, A.S., Strydom, H., Fouche, C.B. & Delport, C.S.L., [1998] 2011, Research at grass roots for social sciences and human service professions, 4th edn., Van Schaik, Cape Town. • In elke sinode, gesinkroniseer in Algemeen Sinodale verband, word die salarisse en toelaes en/of kontrakte van alle leraars deur ‘n objektiewe paneel van deskundiges onderhandel. Alle partye (leraars en kerkrade) kan vertoë lewer, maar die finale aanbeveling berus by die kommissie. Dudley, C.S. & Ammerman, N.T., 2002, Congregations in transition: A guide for analyzing, assessing, and adapting in changing communities, Jossey-Bass, San Fransisco. Friedman, T., 2007, The world is flat: A brief history of the twenty-first century, Picador, New York. Guder, D.L. (ed.), 1998, Missional Church: A vision for the sending of the church in North America, Eerdmans, Grand Rapids. 9.Leon Venter (2010); Hannes Peens (2011) en Louis Smith (2011). 9.Leon Venter (2010); Hannes Peens (2011) en Louis Smith (2011). Hendriks, H.J., 2004, Studying congregations in Africa, Lux-Verbi-BM, Wellington. http://www.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i2.1287 Page 8 of 8 Original Research Sheridan, T.M., 2012, ‘Being a hermeneutic of the gospel: Hermeneutical & epistemological foundations for a missional ecclesiology’, DTh dissertation, Department Praktiese Teologie en Missiologie, Stellenbosch University. http:// scholar.sun.ac.za/handle/10019.1/19913 Hendriks, H.J. 2011a, ‘Plattelandse Gemeente Ondersteuningsinisiatief’, verslag van besoeke aan agte gemeentes, ongepubliseerd. Hendriks, H.J. 2011b, ‘Plattelandse Gemeente Ondersteuningsinisiatief 2’, verslag van opvolgbesoeke, ongepubliseerd. Smith, L., 2011, ‘Kerkbegrip en Rolverwagtinge in die NG Gemeente Murray (De Doorns)’, MTh tesis, Departement Praktiese Teologie en Missiologie, Universiteit van Stellenbosch. http://scholar.sun.ac.za/handle/10019.1/6741. Ignatian Spirituality.com, n.d., ‘The Daily Examen’, viewed 02 April 2012, from http:// www.ignatianspirituality.com/ignatian-prayer/the-examen/ Jung, L.S. & Agria, M.A., 1997, Rural Congregational Studies, Abingdon, Nashville. Tickle, P., 2008, The great emergence: How Christianity is changing and why, Baker, Grand Rapids. Literatuurverwysings Kleingemeentes, 2012, ‘Initiatief om plattelandse gemeentes te ondersteun’, besigtig 02 April 2012, by http://kleingemeentes.co.za/ Venter, L., 2010, ‘Dans met Triniteit’, MTh tesis, Departement Praktiese Teologie en Missiologie, Universiteit van Stellenbosch. http://scholar.sun.ac.za/ handle/10019.1/5355i Venter, L., 2010, ‘Dans met Triniteit’, MTh tesis, Departement Praktiese Teologie en Missiologie, Universiteit van Stellenbosch. http://scholar.sun.ac.za/ handle/10019.1/5355i Marais, F., 2007, God praat – leef luisterryk vir vergaderings: Handleiding vir gemeenteleiers op soek na God se agenda vir gemeentes, Bybelkor, Wellington. Walls, A.F., 2002, The cross-cultural process in Christian History, Orbis, Maryknoll. Nederduits Gereformeerde Kerk (NGK), 1977, ‘Jaarboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerke ’ Jaargang 128, Tydskriftemaatskappy, Braamfontein. Nederduits Gereformeerde Kerk (NGK), 1995, ‘Jaarboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerke’, Jaargang 146, Tydskriftemaatskappy, Goodwood. Addendum Lidmaatgetalle Nederduits Gereformeerde Kerk (NGK), 2011, ‘Jaarboek van die Nederduitse Gereformeerde Kerke’ Uitgawe 162, Tydskriftemaatskappy, Wellington. Niemandt, N., 2007, Nuwe drome vir nuwe werklikhede, Lux Verbi, Wellington. Die 2011 lidmaat getalle kom uit die gemeentes self. Die 1995 en 1977 NGK Jaarboeke is gebruik om die getalle vir die bepaalde groep gemeentes uit te kompileer. Peens, H., 2011, ‘Implikasies van ’n missionale transformasieproses vir die NG Gemeente Marken se voortbestaan’, MTh tesis, Departement Praktiese Teologie en Missiologie, Universiteit van Stellenbosch. http://scholar.sun.ac.za/ handle/10019.1/6629 ww.hts.org.za doi:10.4102/hts.v68i2.1287 doi:10.4102/hts.v68i2.1287 http://www.hts.org.za

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1287/2561

Afrikaans

Abstract The church as an event: A perspective from Systematic Theology This article argues that, over against the idea of the church as an institu- tion, the church should be characterized as an event that does not live from the being and will of Jesus Christ as historical figure, but from the existence of the present C/trist. The present Christ is the constitutive fac- tor of the church. The church is determined by the present Christ, called by him into life and maintained by him. This characterizes the church also as a waiting church. Die kerk as gebeure: 'n Dogmatiese perspektief J H Koekemoer Universiteit van Pretoria Dekaan: Fakulteit Teologie (Md A) J H Koekemoer Universiteit van Pretoria Dekaan: Fakulteit Teologie (Md A) 1. INLEIDENDE OPMERKINGS Die besluit van die dosentevergadering van die Fakulteit Teologie (Afd A) aan die Universiteit van Pretoria, naamlik dat die verskillende teologiese dissiplines in 'n navorsingsprojek wat oor die ekklesiologie handel, die onderskeie vakwetenskaplike standpunte oor kerkwees na vore moet roep, was 'n aanleidende oorsaak tot die skryf van hierdie artikel. Die bedoeling met die besluit was enersyds om die teologiese gesprek binne die Fakulteit Teologie oor die onderwerp te stimuleer en andersyds om by die voortgesette teologiese toerusting van predikante deur die Sentrum vir Teologie- se Navorsing en Toerusting, die gesprek met die predikante van die Nederduitsch Her- vormde Kerk verder te voer, sodat die kerk se selfverstaan en bediening daardeur ver- ryk kan word. Die feit dat daar tans in die Nederduitsch Hervormde Kerk hard gewerk word aan die herskrywing van die kerkwet beteken verder dat bogenoemde navorsing tegelyk ook op die terrein van betekenis kan wees. Uiteraard is dit nie moontlik om binne die vakgebied van die Dogmatiek die hele veld van die ekklesiologie in een artikel te behandel nie. Dit was immers ook nie die bedoeling van die besluit van die dosentevergadering nie. Wat weI moontlik is, is om vanuit 'n bepaalde grondperspektief van kerkwees enkele sake so aan te stip dat die teologiese gesprek gedien kan word en tegelyk 'n pleidooi gelewer word dat binne bepaalde insigte 'n raamwerk vir die skryf van 'n kerkwet verdiskonteer sal word. As 'n belangrike uitgangspuntis in hierdie verband 'n opmerking van Ott (1981:393) van ISSN 0259-9422 = HTS 51/3 (1995) 595 Die kerk as gebeure kardinale betekenis. Hy oordeel dat die werklikheid van die bestaan van die kerklike instituut en organisasie (waarvoor 'n kerkorde onontbeerlik is) verski1lende konkrete vrae na vore roep. Om te keer dat daar nie bloot op 'n pragmatiese wyse na 'n antwoord beweeg word nie, is dit noodsaaklik dat daar in die beantwoording van die vrae na 'n riglyn gesoek moet word. So 'n riglyn sou volgens Ott, in die kerk se selfverstaan gevind kan word. Indien die kerk homself sien as draer en uitdeler van die heil wat deur Jesus Christus gestig is, ook wat sy vorm betref, sal dit uiteraard 'n invloed uitoefen op die saak onder bespreking. Indien die kerk homself as creatura verbi sien - waar die Woord gehoor, werklik verstaan en geglo word - sou dit impliseer dat waar die Woord verkondig en geglo word en waar die sakramente bedien word, die kerk is, of nog beter gese: die kerk voortdurend word. Hierdie verstaan van hom self open uiteraard andersoortige perspektiewe as wat in die vorige opmerking na vore getree het. In hierdie artikel word 'n doelbewuste keuse vir die tweede opsie uitgeoefen, en daarom sal gepoog word om vanuit die perspek- tiewe wat hieruit voortvloei, die saak te beredeneer en so 'n bydrae tot die gesprek te lewer. 2. BEREDENERING In die Banner Theologischen Erkllirung (1934) word die kerk gesien as die 'Gemeinde von Briidern, in der Jesus Christus in Wort und Sakrament durch den Heilige Geist gegenwfutig handelt' (Ott 1981: 395), 'n verklaring waaruit dit duidelik is dat die grond van die kerk as 'n gebeurtenis verstaan word. Wanneer Heinrich Ott (1981 :396) in die verband na E Brunner verwys, interpreteer hy Brunner se standpunt oor hierdie saak dat vir Brunner die kerk daar na vore tree waar die mens deur die Woord van God aangespreek, gegryp en in 'n persoonlike gemeenskap met God gebring word. Om aafl te sluit by Ott se interpretasie van Brunner se beskouing oor die saak, kan verder gestel word dat Brunner (1960:38) oordeel dat die drie klassieke beskrywings van kerkwees, naamlik dat die kerk coetus electorum, corpus Christi, en communio sanctorum is, 'n aanduiding kan wees in watter rigting gedink behoort te word as die grondvraag na kerkwees beantwoord moet word. In hierdie drie aanduidinge is immers iets van 'n lewende bestaanswyse te bespeur. Om te waak teen 'n institusionele verstar- ring in die neerle van reels waarbinne die kerk hom self moet wees, is dit nodig dat bogenoemde perspektief by die skryf van sulke reels (kerkwet) duidelik voor die gees geroep sal word. Natuurlik tree in hierdie drie beskrywings die wese van die kerk so na vore dat dit alleen in die geloof en nie vir gewone oe sigbaar is nie (Brunner 1960:43). Dit neem die feit dat hierdie kerk van die geloof 'n sigbare empiriese grootheid is, nie weg nie. Digitised by the University of Pretoria, Library HTS 51/3 (1995) 596 sity of Pretoria Library HTS 51/3 (1995) rsity of Pretoria Library HTS 51/3 (1995) J H Koekemoer Die gevaar bedreig die kerk egter voortdurend dat die sigbare empiriese grootheid so losgemaak word van die kerk as gebeurtenis, met die gevolg dat daar 'n verstarring intree wat eindig in 'n lewelose instituut waarin wette en bepalings die oorheersende rol speel. Brunner (1960:45) wys tereg daarop dat hierdie gevaar vermy moet word omdat die Nuwe Testament nie so 'n kerkbegrip ken nie. Die lewende geloofsgemeenskap wat alleen in die geloof kenbaar is, is tegelyk ook vir almal sigbaar. Die kerk bestaan immers in die wereld; en alhoewel die kerk vir die wereld vreemd is, mag die wereld vir die kerk nooit vreemd word nie (Koekemoer 1992:326). Ook Peters (1992:259) is van oordeel dat hierdie gebeure-karakter van die kerk duidelike Nuwe-Testamentiese wortels het. In hierdie verband is dit insiggewend om ook kennis te neem van die gedagtes van Beker & Hasselaar (1990:24) wat in die vol- gende hoofmomente na vore tree: * De kerk geschiedt in Gods verkiezend en aanroepend handelen; * De kerk geschiedt in Gods verkiezend en aanroepend handelen; * de kerk geschiedt in de unio mystica; * de kerk geschiedt in het belijden van de naam des Heren; * de kerk geschiedt in de dienst van haar ambten en charisma's; en de kerk geschiedt in haar eenheid, heiligheid en katholiciteit. Vir 'n goeie verstaan van die gebeure-karakter van die kerk wat inherent deel van die wese van die kerk is, moet die gedagtegang van Ott (1981 :397) in ons eie teologiese diskussie pertinent genoem word. Dit sal die gedagtegang dat die kerk 'n onrustige gemeenskap is wat nooit in selftevrede isolasie kan verval nie, lewend hou; en dit is noodsaaklik dat dit lewend gehou moet word. Volgens Ott (1981: 397) is die kerk na sy wese 'n gebeure. In hierdie gebeure word die kerk altyd weer terwyl dit tog ook reeds daar is. Dit is alleen op die wyse dat die kerk werklik kerk kan wees. Op die wyse is die kerk op die aarde dan ook tegelyk dit waarna dit vooruitgryp. Dit is met ander woorde wat dit is terwyl dit ook voortdurend word wat dit is. Hierdie wordingsgebeure tree egter nooit uit die kerk self na vore nie, dit is nie 'n inherente onvervreembare reg nie; dit bestaan alleen in relasie tot die Here. sity of Pretoria Library HTS 51/3 (1995) Om dit anders te se: In die bestaan en wording van die kerk is God in Christus deur die Heilige Gees werklik teenwoordig. Hierdie uitspraak is natuurlik net gel dig in relasie, en is nie waar van die kerk in abstraksie nie. Dat dit in die bestaan van die kerk om 'n relasie met die Here gaan, tree alreeds in Augustinus se besondere bydrae tot die gesprek oor die kerk na vore. Volgens Kelly (1968: 413-416) is Augustinus se besondere bydrae die volgende: Hy maak baie van die Christelike gemeenskap as mistieke liggaam van Christus. Vir hom het Christus 'n driedubbele bestaansmodus naamlik as ewige Woord, as God-mens of Middelaar en as kerk, waarvan Christus die Hoof en die gelowiges die lede is. Christus ISSN 0259-9422 = HTS 51/3 (1995) 597 Digitised by the University of Pretoria, Library Services 597 Die kerk as gebeure en die gelowiges is een persoon en die lewensbeginsel van hierdie mistieke liggaam is die Heilige Gees. Terwyl die Heilige Gees gesien moet word as vergestalting van die liefde (die produk van wederkerige liefde tussen Vader en Seun) kan die lewensbeginsel ook as liefde gekwalifiseer word. Hy dui juis hierdie samebindende liefde as wese van die kerk aan (Velthuysen 1988:496). Velthuysen (1988:496) dui verder tereg aan dat in hierdie opvatting van Augustinus 'n amper ondraaglike spanning aanwesig is wat dit onmoontlik maak om ' n versoening te bewerk tussen die kerk as historiese realiteit wat uit sondaars bestaan en 'n ideele werklikheid. Histories het die spanning dan ook in die standpunte van Rome en die Reformasie in die sestiende eeu tot uitbarsting gekom toe albei hulle op Augustinus beroep het vir die verdediging van hulle onderskeie stand- punte. Die vraag is alleen of dit moontlik is om sonder hierdie spanning sinvol oor die kerk na te dink. Dit tree nerens beter na vore as in die beskouings van Bonhoeffer (1972:39) nie. Hy beskou die kerk as 'Christus eksisterend as gemeente'. Dit is die wyse waarop Christus in die wereld teenwoordig is. Dit impliseer dat om in die kerk te wees beteken om in Christus te wees en om in Christus te wees beteken om in die kerk te wees. Hierdie uitsprake van Bonhoeffer wat skynbaar daarop dui dat hy buite die spanningsveld beweeg en by 'n Christus prolongatus tereg kom, word in die regte per- spektief gestel as hy tegelyk ook van Christus as Heer van die gemeente en broeder in die gemeente praat (Bonhoeffer 1972:42). Dit word nog duideliker wat hy bedoel as hy se dat die begrippe wat hy gebruik, net af te lei is uit die begrip plaasbekleding. Om die begrip plaasbekleding binne per- spektief te kry moet daar na sy Christologie beweeg word (Bonhoeffer 1982:8). Hy werk immers in die aanpak van sy Christologie ook met 'n lewende Christus wat in 'n lewende kerk teenwoordig is. Hy is van oordeel dat die teenwoordigheid van Christus temporeel en ruimtelik vertoon moet word. In verband met hierdie teenwoordigheid van Christus as persoon in die kerk, sou die basiese vraag wees: op grond van welke persoonlike struktuur is hy teenwoordig? Volgens Bonhoeffer (1981: 21) is Christus se ontologiese struktuur pro me. ISSN 0259-9422 = HTS 51/3 (1995) Derhalwe kan Christus alleen maar eksistensieel bedink word. Christus dus nie vir homself nie, maar pro me. Hierdie pro me impliseer drie dinge wat veral ook ten opsigte van die verstaan van die kerk van betekenis is: * Jesus Christus pro me is die voorloper, die eersgeborene van al die gelowiges wat hom volg; en * Jesus Christus pro me is die voorloper, die eersgeborene van al die gelowiges wat hom volg; en * Jesus Christus is pro me in die sin dat Hy in my plek (plaasbekledend dus), in die plek van die gelowige staan. So is Hy dan ook die nuwe mensheid. Hy staan waar die ganse mensdom moes staan. Hy tree nie alleen op ter wille van die mensdom nie, Hy is die mensdom. Omdat Hy optree as die nuwe mensheid is dit in Hom en Digitised by the University of Pretoria, Library HTS 5113 (1995) sity of Pretoria Library HTS 5113 (1995) sity of Pretoria Library HTS 5113 (1995) 598 J H Koekemoer is Hy dit. Omdat die nuwe mensdom in Hom is, is God genadig teenoor die nuwe mensdom in Hom. Hierdie een God-mens persoon, Jesus Christus, is nou teen- woordig in die kerk in sy pro me struktuur; as Woord, as Sakrament en as gemeenskap. So leef die kerk in die wereld. Uit voorafgaande sal dit weI duidelik wees dat die lewe van die kerk, die daad van kerkwees, vir Bonhoeffer wesenlik belangrik is. Hy dink egter te genuanseerd om hom te beskuldig dat hy by 'n Christus prolongatus tereg kom. Bonhoeffer maak eintlik van dieselfde terrninologie as Barth gebruik, alhoewel hy dit anders uitwerk. Barth (1953:738) werk ook met die kerk as die aards-historiese bestaanswyse van Jesus Christus. Hy stel dat wanneer daar van Jesus Christus as hoof van die gemeente gepraat word, word daar gepraat 'von seiner himlischen Existenzforrn', en wanneer daar van die gemeente as sy liggaam gepraat word, word daar van sy 'irdisch- geschichtliche Existeru:forrn' gepraat (Barth 1953: 739). H Y stel dit eintlik nog sterker as dit: 'Man muB es aber :;tiirker sagen: so ist, weil und inden er ist, auch sie; so ist sie, weil und inden er ist' (Barth 1953:738; my beklemtoning). Hy kan selfs se: 'Jesus Christus ist die Gemeinde' (Barth 1953:741). Tog moet toegegee word dat hy, ietwat skerper as Bonhoeffer, Jesus Christus in sy gestalte as hemelse Hoof in sy verborgen- heid in God, in wie die gemeente as Here glo en op wie die gemeente hoop, ook be- klemtoon. Dit maak dat hy ook nie daarvan beskuldig kan word dat hy 'n Christus prolongatus leer nie. Weber (1961:576) verwys ook hierna as hy se dat die eenheid van die kerk met Jesus Christus, soos dit in die Nuwe Testament betuig word, op die oog af baie daarna lyk of hier van 'n identiteit sprake is. Hy waarsku teen 'n wesensidentiteit omdat die kerk inderdaad ook 'n menslike gemeenskap is wat menslike sonde vertoon. Daarom moet daar ook na die kerk gekyk word vanuit 'n pneumatologiese perspektief. Die kerk is immers wat hy is deur die Heilige Gees: . .. wo der Geist Gottes waltet, da und eben da besteht weder IdentWit noch Polaritat. Der Geist Gottes, der Geist Jesu Christi ist gerade das Geheimnis jener Einheit, in der weder das eine noch das andere besteht. (Weber 1961:576; my beklemtoning) (Weber 1961:567) Digitised by the University of Pretoria, Library Servic HTS 51/3 (1995) sity of Pretoria Library HTS 5113 (1995) Bestunde zwischen Jesus Christus und der Gemeinde Identitat, so ware dam it die Geschichte - die Geschichte Jesu Christi und die Geschicht:" lichkeit der Gemeinde - in einer verrneintlich hoheren Einheit aufge- hoben. Bestunde andererseits eine Polaritat, so stunden 'die Christen', je als Subjekt, dem 'Objekt' Jesus Christus gegenuber, und von einer personal en Gegenwart Jesu Christi in der Gemeinde konnte nicht die Rede sein. Oder anders: bestunde Identitat, so gabe es keine mensch- ISSN 0259-9422 = HTS 51/3 (1995) 599 Die kerk as gebeure liche Verantwortung in der Gemeinde; bestiinde eine Subjekt-Objekt-Po- laritat, so ware das 'in die Entscheidung gestellte' Ich das seiner selbst machtige. Die Gegenwart des Christus in seiner Gemeinde aber ist seine Gegenwart im Geist. (Weber 1961:576; my beklemtoning) (Weber 1961:576; my beklemtoning) Bogenoemde beklemtoning van die gemeente as die aards-historiese bestaanswyse van Jesus Christus en die gelyktydige aanduiding daarvan dat Hy Here van die kerk is, behoort in ons gesprek duidelik na vore te tree. In hierdie gesprek moet dit immers ook gaan om die lewende gemeente, die kerk as gebeurtenis wat die instituut vooraf- gaan. Veral in die daarstel van 'n kerkorde is bogenoemde opmerkings van wesenlike belang. Barth het hieroor immers ook sekere opmerkings gemaak wat ons nie kan laat ver- bygaan nie, omdat dit ons sal help om die gebeure - die aard van die kerk - in 'n kerkorde vas te hou. Dit is belangrik omdat kerkreg, eintlik geestelike reg is wat alleen 'in der Gemeinshchaft des Heiligen Geistes Jesus Christi aufzusuchen, zu finden, auf- zurichten und zu handhaben ist' (Barth 1953:772). Omdat Jesus Christus self die 'Gesetz' van die gemeenskap van gelowiges is, daarom moet die reg wat hier geld, in beweging wees (Barth 1953:806). Daar moet iets van die lewe in en uit die evangelie hierin na vore tree. 'n Kerk wat sy bestaansgrond in die Woord-gebeure vind en der- halwe onder die Woord-gebeure steeds 'n kerk in wording (in beweging dus) is, sal steeds waak teen alles wat hom hiervan kan vervreem en kan veroorsaak dat hy daartoe oorgaan om sy bestaan in homself as 'n inherente reg te beskou. Die enigste wyse waarop die kerk immers steeds sy legitimiteit kan behou, is deur die Here wat die kerk realiseer en aktualiseer deur sy Gees (Weber 1961: 565). Daarom is dit dan ook belangrik dat die kerk steeds in berekening sal bring dat die term 'instituut' nie 'n volledige prentjie bied van wat die kerk wesenlik is nie. Alhoewel hierdie term iets se van die Een wat die instituut in aansyn geroep het, se dit niks oor die teenwoordige Christus nie. Wie dus die kerk hoofsaaklik as 'n instituut sien, maak van die teenwoordigheid van Christus verlede tyd (Weber 1961: 566). Dat so 'n be- skouing skrikwekkende gevolge vir die lewe van die kerk inhou, hoef nie eers beredeneer te word nie: Gemeinde als 'Stiftung' werden wir von all em betonen miissen, das die Gemeinde nicht aus dem Sein oder Willen eines vergangenen Chri~tus lebt, sondem ons dem Dasein des fUr sie gegenwartigen. Der Christus praesens ist das konstititutive Moment jeder urchristlichen Gemeinschaft. rsity of Pretoria Library HTS 51/3 (1995) rsity of Pretoria Library HTS 51/3 (1995) 600 J H Koekemoer As die kerk nie daarvan oortuig kan wees dat die teenwoordige Christus steeds in en by hom is nie, is sy kerkwees daarmee heen. Dit is juis hierdie 'teenwoordige Christus' wat die kerk steeds weer kerk laat word. Daarom is dit ook betekenisvol dat die Nuwe Testament steeds na die kerk verwys as 'n eskatologiese heilsgemeenskap. Pannenberg (1969:74) en Braaten (1969:109) verwys dan ook na die kerk as 'n eskatologiese gemeenskap. Verder praat Kung (1986:96) van die kerk as 'an anticipa- tory sign of the definitive reign of God' en se Moltmann (1977: 164) dat die kerk nie ter wille van die kerk self bestaan nie, maar vir die komende koninkryk van God. Vir ons eie gesprek is dit nou belangrik dat bogenoemde uitsprake nie alleen daarop dui dat die kerk op pad is deur die wereld na sy eindbestemming toe nie, maar ook dat die kerk as hierdie heilsgemeenskap oop is na die wereld toe. Die teenwoordigheid van Christus maak 'n geslote kerk in wese 'n onmoontlikheid. Hierdie argument dui ook verder op die universele aard van die kerk en het betekenis vir ekumeniese betrokkenheid (5chlinck 1985:559). 'n Afleiding wat uit bogenoemde beredenering gemaak kan word, is dat die wese van die kerk derhal we nie in 'n konstante vorm wat as 'n metafisiese gegewenheid ge- ~ien moet word, na vore tree nie. Vanwee sy gebeure-aard wat gestalte kry in die Woord-gebeure, waar Christus deur die Gees teenwoordig is, is die gestalte van die kerk nie 'n konstante gegewenheid nie, maar tree dit juis in 'n voortdurend veranderen- de historiese vorm na vore. 'n Mens sou dus kan se dat die wese van die kerk eerder dinamies as staties is. Wanneer die kerk met 'n teologiese gesprek oor homself besig is, sal hy sy eie tra- disie binne so 'n dinamies veranderende vorm steeds opnuut waar moet maak of veran- der. 50 alleen sal daar vir die huidige dag teologies sinvol oor die ekkiesiologie geargumenteer kan word. Daar moet immers ook rekening gehou word met die feit dat die kerk deur die loop van die geskiedenis in 'n gedaanteverwisseiing soms 'n karakterverandering ondergaan het. In plaas van 'n gemeenskap van gelowiges wat sy grond in die gemeenskap met Christus vind, het dit 'n starre instituut geword. rsity of Pretoria Library HTS 51/3 (1995) Dit is juis hieroor dat Brunner (1960:34) gese het dat die identifIkasie van die Nuwe-Testamentiese ekklesia met die kerk as instituut, 'n misverstand is. Vir hom moet die kerk beleef word eerder as dat dit 'n objek van geloof moet wees. Dit is ook weI waar dat die kerk binne die wereld waarin hy leef, 'n sosiologiese paradoks is. Dit is 'n gemeenskap van mense binne bepaalde verbande en tegelyk 'n gemeenskap van mense wat geen grense ken nie. Onder mense, as menslike vergade- ring en samelewing, as ruimte binne die menslike werklikheid, word die kerk werklik- heid, is die kerk aanwesig as 'n daad van die verhoogde Christus wat Homself aan sy ISSN 0259-9422 = HTS 5113 (1995) Libra 601 Die kerk as gebeure volgelinge gee deurdat Hy sy Gees aan hulle gee. Die Heilige Gees aktualiseer wat Christus gedoen het, in Hom is Christus teenwoordig en so word die sanctorum com- munio voortdurend binne die peccatorum communio geskep. volgelinge gee deurdat Hy sy Gees aan hulle gee. Die Heilige Gees aktualiseer wat Christus gedoen het, in Hom is Christus teenwoordig en so word die sanctorum com- munio voortdurend binne die peccatorum communio geskep. 3. SLOTOPMERKING Wanneer 'n kerk oor sy eie bestaan nadink en dit ook binne ordereels wil verwoord, sal hy op grond van voorafgaande beredenering ook in gedagte moet hou dat 'n kerk wat net vir homself en sy eie uitbreiding lewe, 'n getuienis teen die evangelie is en nie in diens van die evangelie staan nie. Die kerk lewe. immers nie vir homself nie of vir sy lidmate nie, maar in diens van God. Daarom is dit vir die kerk onmoontlik om getuie van die evangelie te wees en dan onverskillig te staan teenoor hulle wat honger en siek is en slagoffers van onmenslikheid is. Wanneer Bonhoeffer (1982:28) se dat Christus as Woord, Christus as sakrament en Christus as gemeente in die wereld teenwoordig is, en die kring weier laat uitdy na Christus as middelpunt van die menslike bestaan, Chris- tus as middelpunt van die geskiedenis en Christus as middelpunt tussen God en die na- tuur, wil dit voorkom asof die uitbreiding soos 'n legkaart op die eerste pas. Wanneer ons dan die prentjie voltooi deur die munus triplex hierop van toepassing te maak, en van daaruit na die Christen as profeet, priester en koning te kyk, is dit dui- delik watter groot verantwoordelikheid die kerk in die wereld het om te volvoer en hoe 'n aktuele gebeure die kerk wet;klik is. Hierdie verantwoordelikheid mag tegelyk 'n opwindende lewe voor God wees. Hieraan moet die teologie en die ordereels van die kerk diensbaar wees. Ott, H 1981. Die Antwort des Glaubens. Berlin: Kreuz Verlag Stuttgart. Pannenberg, W 1969. Theology and the kingdom of God. Philadelphia: Westminister. Peters, T 1992. God - the world's future: Systematic Theology for a postmodem era. Minneapolis: Fortress. Schlinck, E 1985. Okumenische Dogmatik. Gottingen: Vandenhoeck. Velthuysen, G C 1988. Die wese van die kerk: 'n Teologiese antwoord op 'n fIlo- sofiese vraag. HTS 44, 489-513. Weber, 0 1961. Grundlagen der Dogmatik. Gottingen: Moers. Weber, 0 1961. Grundlagen der Dogmatik. Gottingen: Moers. Literatuurverwysings Barth, K 1953. Kirchliche Dogmatik IV/i. ZUrich: EVZ. Beker, E J & Hasselaar, J M 1990. Wegen en kruispunten in de Dogmatiek, Deel5. Kampen: Kok. Beker, E J & Hasselaar, J M 1990. Wegen en kruispunten in de Dogmatiek, Deel5. Kampen: Kok. Bonhoeffer, D 1972. Het wezen van de kerk. Baarn: Ten Have. Bonhoeffer, D 1972. Het wezen van de kerk. Baarn: Ten Have. - 1982. Christologie, vertaal deur F van der Heijden. Baarn: Ten Have. - 1982. Christologie, vertaal deur F van der Heijden. Baarn: Ten Have. Brunner, E 1960. Die Christliche lehre von der Kirche vom Glauben und von der vol- lendung. ZUrich: Zwingli-Verlag. Brunner, E 1960. Die Christliche lehre von der Kirche vom Glauben und von der vol- lendung. ZUrich: Zwingli-Verlag. Kelly, J N D 1968. Early Christian doctrines. London: Black. Koekemoer, J H 1992. Dogmatiek en Christelike etiek binne die Fakulteit Teologie (Afd A) van die Universiteit van Pretoria. HTS 48, 315-328. Koekemoer, J H 1992. Dogmatiek en Christelike etiek binne die Fakulteit Teologie (Afd A) van die Universiteit van Pretoria. HTS 48, 315-328. KUng, H 1985. The church. London: Search Press. KUng, H 1985. The church. London: Search Press. KUng, H 1985. The church. London: Search Press. Moltmann, J 1977. The church in the power of the Spirit. San Francisco: Harper & Row. sit of Pretoria Librar HTS 51/3 (1995) 602 J H Koekemoer ISSN 0259-9422 = HTS 51/3 (1995) 603

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1416/2710

Afrikaans

* Voordrag gelewer voor die Predikantevergadering van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika op ] 3 September 1995. Abstract Building up the local church: A ministry of reformation Building up the local church is not simplistic. It is a comprehensive ministry. The challenge is to return the ministry to the people of God and to equip them to be faithful as God's representatives in this world. Any local body of believers is called to seek the coming of the Kingdom of God within its own context and in this world. This is our (the body of believers, including the offices) calling - not only to seek the coming of the Kingdom but also to be a showcase of and for. the Kingdom. There is, however, often a disturbing discrepancy between the so-called defined and empirical subjects when it comes to any given local church. The academic discipline as well as the ministry of building up the local church has everything to do with helping the local church to become what it is supposed to be. In this sense it is nothing less than a ministry of reformation - facilitating, guiding, equipping believers to become in an increasing way who they already are in Christ. Gemeentebou: 'n Reformatoriese bediening Malan Nel Afdeling: Kontekstuele Bediening Universiteit van Vista 2. GEMEENTEBOU EN EKKLESIOLOGIE Gemeentebou is nie 'n simplistiese saak nie. Die wese, doel en funksionering van die gemeente is hier ter sprake. Dit beteken dat gemeentebou hom telkens aan veral die ekklesiologie orienteer1. Hierdie orientering ten opsigte van die kerk in sy trinitariese oorsprong is vir die verstaan van die begrip gemeentebou van uiterste belang. Die bediening raak die opbou van die gemeente wat die Vader op grond van Christus se versoeningswerk en deur die Heilige Gees tot stand gebring het. Die bestaan van die kerk is nie 'n terloopse werklikheid nie. Die kerk vind sy bestaansgrond in die wil van die drie-enige God. Die kerk is hier, deel van hierdie werklikheid, omdat God langs hierdie weg, deur sy gemeente, uitdrukking gee aan sy heerskappy oor en in die Iewens van mense. Terwyl die wereid hierdie Heer en sy heerskappy ontken, verwerp en teen- staan, bely, aanvaar en dien die kerk hierdie Here as die Enigste. Dit is waar dat die kerk 'tussentyds' is, en met die voleinding ophou om as sodanig te funksioneer, maar dit is ewe waar dat die kerk en eike gemeente binne die kerk in hierdie tussentyd belangrik is - omdat God die kerk belangrik ago Dit behaag Hom om in hierdie tus- sentyd, tot en met die voleinding, in en deur die kerk sy koninkryk ten toon te stel en aan te toon hoe dit lyk waar God regeer en mense as sy eiendom sy koningskap bely, geniet, eerbiedig en dien. Die bestaan van eike gemeente en sy funksionering behoort 'n deursigtige vertoonvenster op die koninkryk van God te wees. Die gemeente is nie 'n toegeplakte vertoonvenster met 'n geheime uitstalling wat eers op die laaste dag oop- gemaak sal word nie. Nee, nou reeds is eike gemeente 'n openbare vertoonvenster in sy omgewing midde in 'n God-vervreemde wereld: so lyk dit waar God regeer. Wat weI ook waar is, is dat die gemeente vertoonventers is op 'n sypaadjie waar gesekulariseerde mense met hulle rug op God (en sy vertoonvenster) funksioneer. Juis in bogenoemde sin is die gemeente die voertuig vir die koms van die konink- ryk in hierdie wereld. Die gemeente is God se subjek deur wie Hy na die wereld toe kom - nie omdat Hy nie op ander wyses ook na die wereld kan kom nie, maar omdat hierdie manier sy geopenbaarde wil is. 1. INLEIDING Die onderwerp 'gemeentebou' is op baie mense se lippe. Soos dit gaan met baie begrippe wat bekend geword het, is daar verskeie reaksies. Sommige se dit is nuut en vreemd en moet minstens met agterdog bejeen word. Ander gryp daarna omdat hulle 'nuwigheidjagters' is. Ander verwerp dit omdat dit verandering impliseer en omdat hulle status quo mense is. Ander dink daaroor na, probeer verstaan wat daarmee bedoel word, raak krities betrokke en begin met verantwoordelikheid meedink en mee- doen. Hoe u oor die konsep en die bediening voel en dink sal ek nie eens probeer raai nie. En al sou ek ook weet, sal ek nie daaroor wou oordeel nie. Ek sien my opdrag 858 HTS 5113 (1995) Malan Nel vandag om iets(ie) met u te dee} oor hoe ek oor gemeentebou dink. Vir 'n meer vol- ledige uiteensetting van hoe daar meer wetenskaplik oor hierdie konsep en bediening gedink word (en miskien ook gedink behoort te word) verwys ek u graag na my boek in hierdie verband (NeI1994). Ek bely egter da;mnee ook meteens dat ek nie dink dat ek klaar of korrek daaroor dink en geskryf het nie. Wat hieronder volg, is natuurlik ook grootliks in my boek te lees. 2. GEMEENTEBOU EN EKKLESIOLOGIE God kom nog steeds na sy wereld en gemeentewees is op sy beste om hierdie koms van God te dien en bevorder. Wie van die gemeente die eindpunt van God se koms wil maak, bou nie gemeente nie, maar waarskynlik 'n gemeenskap of 'n klub van eendersvoelendes. Die gemeente wat sy 3. GEMEENTEBOU 'N REFORMATORIESE BEDIENING 3. GEMEENTEBOU N REFORMATORIESE BEDIENING Om hierdie gemeente gaan dit in gemeentebou. Hierna word verwys as die gedefini- eerde subjek2. Daarmee word bedoel: die gemeente beskryf vol gens die doel wat God daarmee het - die gemeente soos die Bybel dit 'definieer'. Die gemeente soos wat dit oral op aarde voorkom, lyk egter dikwels anders. Na hierdie gemeente word verwys as die empiriese subjek. Daarmee word bedoel: die werklike gemeente soos dit op 'n bepaalde plek en tyd bestaan en funksioneer. Hierdie gemeente is in mindere of meer- dere mate anders, lyk anders, funksioneer anders as wat God bedoel het dat sy gemeen- te moet wees. Tussen die gedefinieerde en die empiriese subjek kan daar dus op 'n be- paalde plek en tyd 'n groot kloof wees. Kortweg kan gestel word dat gemeentebou juis gemoeid is met hoe. die empiriese subjek nader kan kom, meer kan word soos dit be- doel is om te wees. Hoe word die kloof tussen empiriese en gedefinieerde subjek oor- brug? Daar is tog immers geen bestaansreg vir 'n kerk (en gemeente as deel van die universele kerk) anders as die een wat God bedoel het nie. Daar is geen plek vir 'n kerk wat nie steeds meer word soos hy reeds in Christus en deur die Gees is nie, en soos hy deur God geroep is om te wees nie. Gemeentebou is daarom nie om maar net restoratiej met die empiriese subjek besig te wees nie. Dit is nie 'n bewaringsaksie van gemeentes as historiese monumente nie. In die mate wat 'n bepaalde gemeente in ooreenstemming met sy bestaansdoel funksio- neer, kan daar baie wees wat 'bewaar' moet word. Maar gemeentebou is nie net 'n 'paar marginale verstellings of aanpassings om die 'historiese monument' meer na die oorspronklike te laat lyk nie. Soms is die kern siek en sal enkele funksionele ver- stellings nie help nie. In die Duitse kerklike wereld byvoorbeeld is en word meermale aan gemeentebou gedink as werk op die terreine buite die erediens. Dit raak die 'middelveld' tussen die erediens en die individuele pastoraat - die terreine van die lid- mate se aktiwiteite, van groepe, kommissies en verenigings3. In so 'n geval word gemeentebou 'n soeke na meer aktiwiteite vir lidmate en 'n bewuste en beter organise- ring van diegemeente. Gemeentebou sluit hierdie dinge in, maar gaan nie daarin op nie. ISSN 0259-9422 = HTS 5113 (1995) 859 Gemeentebou: 'n Reformatoriese bediening trinitariese oorsprong verstaan, wat sy orienteringspunt in sy Hoof, Christus vind, wat sy pneumatiese bestaanswyse ernstig opneem, vind sy vervulling in diensbaarheid aan God as mense wat oor God en sy koninkryk dieselfde dink, glo en bely. 4. 'N WERKSFORMULE Die materiaal waaruit 'n werksformule gereedgemaak kan word, kan soos volg opgesom word. Die materiaal waaruit 'n werksformule gereedgemaak kan word, kan soos volg opgesom word. * Die Vader, Seun en Heilige Gees bou die gemeente en doen dit deur die diens van mense. * God bou sy gemeente, omdat Hy deur die gemeente die koms van sy koninkryk in hierdie wereld laat plaasvind. * God bou sy gemeente, omdat Hy deur die gemeente die koms van sy koninkryk in hierdie wereld laat plaasvind. * Die bestaansdoel van die gemeente is sentraal belangrik. * Die empiriese gemeente op 'n bepaalde plek ~n tyd moet begelei word om te word wat hulle reeds in Christus en deur die Gees is. Die kloof tussen gedefinieerde en empiriese subjek moet vernou en sover moontlik uit die weg geruim word. * Die totale gemeente in sy wese, bestaan, funksionering en strukturering is ter sprake. Omvattende en voortdurende reformasie (vernuwing) is en bly noodsaak- lik. * Die totale gemeente in sy wese, bestaan, funksionering en strukturering is ter sprake. Omvattende en voortdurende reformasie (vernuwing) is en bly noodsaak- lik. Uit bogenoemde is dit duidelik dat 'n omvattende benadering tot gemeentebou voorge- staan word. Die indruk kan geskep word dat gemeentebou dan alles wi! oordoen wat in alle ander bedieninge en vakafdelings van die Praktiese Teologie gedoen word. Dit is nie die bedoeling nie, en dit kan in elk geval ook nie. Geen praktiese teoloog is meer in staat om die hele vakgebied op 'n spesialiswyse te behartig nie. Net so min as wat dit in die bediening gebeur dat 'n mens die afsonderlike bedieninge net maar bymekaar kan tel en dan se dat die gemeente gebou is, net so min kan jy 4ie vakafdelings optel en se dat dit gemeentebou (of oilwdomiek) is. Die eie dimensie van die vakafdeling en die bediening Ie grootliks daarin dat die gemeente self tot effektiewe deelname aan sy eie opbou en funksionering begelei moet word. Dit is juis hierdie dimensie wat nie altyd genoegsaam in die ander vakafdelings en bedieninge aan die bod kom nie. Indien dit so sou wees, behoort daar na sovee1 eeue van kerkwees meer voorbeelde van opgebou- de gemeentes te wees. Voorts moet daar in. gemeentebou besondere aandag geskenk word aan die integrering en Iwordinering van die bedieninge aan, in en deur die ge- meente. 3. GEMEENTEBOU 'N REFORMATORIESE BEDIENING Tereg moet in dieselfde asem gewaarsku word teen 'n bepaalde massogisme wat strukture en tradisies betref. Afbreek en verander is nie op sigself bou nie. Dit mag op bepaalde plekke en tye in die geskiedenis vir 'n gemeente of selfs 'n denominasie nodig wees. Reformasie is soms radikaal. Ruines is nie noodwendig opboubaar nie. Dit beteken egter nie dat 6f afbreek 6f enkele nuwighede 6f 'n paar veranderings (ver- Digitised by the University of Pretoria, Library HTS 51/3 (1995) sity of Pretoria, Library HTS 51/3 (1995) sity of Pretoria, Library HTS 51/3 (1995) 860 Malan Net stellings) gemeentebou genoem kan word nie. Gemeentebou is IwmprehensieJ-intensio- neel (omvattend en met spesifieke bedoeling) gerig op die reformasie (vernuwing) van die gemeente - in wese, bestaan enfunksionering. stellings) gemeentebou genoem kan word nie. Gemeentebou is IwmprehensieJ-intensio- neel (omvattend en met spesifieke bedoeling) gerig op die reformasie (vernuwing) van die gemeente - in wese, bestaan enfunksionering. Gemeeotebou: '0 Refonnatoriese bedieoing Gemeeotebou: '0 Refonnatoriese bedieoing Die sleutelwoord in die begrip is gemeente. Dit gaan nie net daarom dat iets aan, vir en met die gemeente gedoen word nie. Meermale is die voorafgaande, selfs meer as vierhonderd jaar na die Reformasie, die tradisionele beskouing van bedieninge. In die die lig van die Skrif en die Reformasie en Vatikanum 114 moet die gemeente, eie aan sy wese, self aan sy opbou deelneem. God bou. Hy doen dit deur die diens van mense. Hierdie mense wat Hy opbou, is ook die mense wat bou. God bou deur diegene wat Hy in Christus, deur die Gees tot sy eiendom gemaak het. Hoe die gemeente by hier- die aktiewe aandeel ingetrek word, is nie 'n eenvoudige saak nie. In'n bepaalde gemeente mag daar byvoorbeeld geen lidmaatkultuur bestaan nie - alles word deur die ampte, meesal die leraar, gedoen: Op ander plekke is daar weI baie aktiewe lidmate, maar byna in die betekenis dat hulle 'werknemers' van die ampte is. Op nog ander plekke bestaan 'n sterk lidmaatkultuur, maar geen 'besondere dienste' (gewrigte, Ef 4), wat kan oplei en effektiewe funksionering fasiliteer nie. 'n Gemeentebou-omskrywing kan nie vir elke individuele gemeente ontwerp word nie. In 'n werksformule is dit nodig om te soek na daardie wetenskaplike kern waaroor. praktiese teoloe so wyd moontlik saamstem. Wat hieronder volg, is 'n poging wat oor jare in my navorsing hier en in die buiteland by my gegroei het. In' n endnota word na enkele ander en baie bruikbare omskrywings verwys - die meeste wat na my eerste omskrywirg (1986) geformuleer isS. In die volgende endnota word ook 'n werksformule vir die vakafde- ling wat hierdie bediening bestudeer, gegee6. Gemeentebou is die bediening waarbinne die gemeente opgelei en begelei word o emeentebou is die bediening waarbinne die gemeente opgelei en begelei word om * sy eie wese en bestaansdoel te verstaan; * self, as gemotiveerde gemeente, sy eie junksionering te evalueer, doelWitte vir sy doelgerigte junksievervulling te formuleer en op beplande "yse te bereik; * self, as gemotiveerde gemeente, sy eie junksionering te evalueer, doelWitte vir sy doelgerigte junksievervulling te formuleer en op beplande "yse te bereik; * self, soos nodig, op 'n voortgaande basis strukture, wat die heilshandelinge van die drie-enige God in kerk en wereld dien, vir die gemeentelike junksionering te ontwikkel. ENDNOTE 1 Dit is een van die positiewe bydraes van die publikasies van Burger (1991) dat hy die dinamika van die geloofgemeenskap telkens 'meet' aan die eienskappe van die kerk. 1 Dit is een van die positiewe bydraes van die publikasies van Burger (1991) dat hy die dinamika van die geloofgemeenskap telkens 'meet' aan die eienskappe van die kerk. 2 Vergelyk in hierdie verband die goeie artkels van Schippers (1982a, 1982b, 1982c). 2 Vergelyk in hierdie verband die goeie artkels van Schippers (1982a, 1982b, 1982c). 3 Vergelyk Te Velde (1992:21). Met die koms van Moller (1987, 1990) se twee bande is juis veral die erediens in die besinning bygetrek. 3 Vergelyk Te Velde (1992:21). Met die koms van Moller (1987, 1990) se twee bande is juis veral die erediens in die besinning bygetrek. 4. 'N WERKSFORMULE Sonder om weer oor te doen wat in die vakafdelings en bedieninge self as die beste beskou word, moet wat gedoen word in belang van die funksionering van die ge- meente self (ter vervulling van sy godgegewe doel) geintegreer en gekoordineer word. ISSN 0259-9422 = HTS 5113 (1995) ISSN 0259-9422 = HTS 5113 (1995) 861 Digitised by the University of Pretoria, Library Services 861 4 Vergelyk Bosch (1982:181vv) en Collins (1990:5vv) * die ontwikkeling van bedieningstrukture wat sy funksionering in lyn met sy bestaansdoel dien (morfologies-teleologiese dimensie). Literatuurverwysings Bosch, D J 1991. Transforming mission. Mary Knoll: Orbis. Burger, C 1991. Die dinamika van 'n Christelike geloofsgemeenskap. Kaapstad: Lux Verbi. Collins, J N 1990. Diakonia. New York: Oxford University. Collins, J N 1990. Diakonia. New York: Oxford University. Goedhart, G L 1984. Gemeenteopbouw. Kampen: Kok. Goedhart, G L 1984. Gemeenteopbouw. Kampen: Kok. Goedhart, G L 1984. Gemeenteopbouw. Kampen: Kok. Hendriks, H J 1992. Strategiese be planning in die gemeente. Wellington: Hugenote. Hendriks, H J 1992. Strategiese be planning in die gemeente. Wellington: Hugenote. ISSN 0259-9422 = HTS 5113 (1995) sity of Pretoria Library HTS 51/3 (1995) 862 Malan Nel 4 Vergelyk Bosch (1982:181vv) en Collins (1990:5vv) 5 Hier word na slegs vier omskrywings verwys. Vir perspektiewe op dieselfde saak word die leser ook na Burger (1991) en Goedhart (1984) verwys. Omskrywing I: Gemeentebou werk aan koordinasie, funksionalisering en optimalisering van alles wat daar in die verskillende vertakkinge van die kerklike werk gebeur. Dit het 'n ondersteunende en aanvullende funksie ten opsigte van die amptelike ville (Praktiese Teologie). Dit kan 'n sewende sektor van hierdie vak uitmaak onder die naam 'gemeenteopbou' of 'oikodomiek' (Te Velde 1992:52). 5 Hier word na slegs vier omskrywings verwys. Vir perspektiewe op dieselfde saak word die leser ook na Burger (1991) en Goedhart (1984) verwys. Omskrywing I: Gemeentebou werk aan koordinasie, funksionalisering en optimalisering van alles wat daar in die verskillende vertakkinge van die kerklike werk gebeur. Dit het 'n ondersteunende en aanvullende funksie ten opsigte van die amptelike ville (Praktiese Teologie). Dit kan 'n sewende sektor van hierdie vak uitmaak onder die naam 'gemeenteopbou' of 'oikodomiek' (Te Velde 1992:52). Omskrywing II: Hendriks (1992:85). Omskrywing II: Hendriks (1992:85). Omskrywing III: Van ons kant gesien, is gemeentebou 'n planmatige handeling - in opdrag van Jesus Christus - met die doel om die saamkom 'vormverkryging' en die gestuurdheid van die gemeenskap van gelowiges te dien. Gemeentebou geskied in teonome resprositeit: Jesus Christus is die eerste Subjek van gemeentebou; van Hom ontspring egter 'n bepaalde en doelgerigte mens- like meedoen (Herbst 1987:66-67). Omskrywing N: Gemeentebou is aile handelinge wat op die ontstaan (skepping) en vormgewing van die ekklesia gerig is (Schwarz & Schwarz 1984:61). 6 In aansluiting by die ontwikkeling in Nederland en Duitsland, en veral na aanleiding van 'n per- soonlike onderhoud met Schippers in hierdie verband, word die naam 'oikodomiek' hier gekies as naam vir die vakdissipline waar hierdie bediening bestudeer word. Oikodomiek of gemeentebou is die wetenskaplike bestudering van die begeleiding van die gemeente tot: * groeiende insig in en verstaan van sy wese (identiteit) en bestaansdoel (teologies-her- meneutiese dimensie van die vakafdeling); * groeiende insig in en verstaan van sy wese (identiteit) en bestaansdoel (teologies-her- meneutiese dimensie van die vakafdeling); meneutiese dimensie van die vakafdeling); * voortgaande verandering of vemuwing tot funksievervulling in ooreenstemming met die gemeente se bestaansdoel (agogies-teleologiese dimensie); en * voortgaande verandering of vemuwing tot funksievervulling in ooreenstemming met die gemeente se bestaansdoel (agogies-teleologiese dimensie); en * die ontwikkeling van bedieningstrukture wat sy funksionering in lyn met sy bestaansdoel dien (morfologies-teleologiese dimensie). Herbst, M 1987. Missionarische Gemeindeaujbau in der Volkskirche. Stuttgart: Cal- wer. Schwarz, F& S~hwarz, C A 1984. Theologie des Gemeindeaujbaus. Neukirchen- Vluyn: Aussaat. ISSN 0259-9422 = HTS 5113 (1995) Library 863 Gemeeotebou: '0 Refonnatoriese bedieniog --- 1990. Lehre vom Gemeindeaujbau, Band 2. Gottingen: Vandenhoeck. Schippers, K A 1982a. Werken aan de gewone gemeente, 1. Praktische Theologie 2. Herbst, M 1987. Missionarische Gemeindeaujbau in der Volkskirche. Stuttgart: Cal- wer. Moller, C 1987. Lehre vom Gemeindeaujbau, Band 1. Gottingen: Vandenhoeck. --- 1990. Lehre vom Gemeindeaujbau, Band 2. Gottingen: Vandenhoeck. Nel, M 1994. Gemeentebou. Halfway House: Orion uitgewers. Schwarz, F& S~hwarz, C A 1984. Theologie des Gemeindeaujbaus. Neukirchen- Vluyn: Aussaat. Schippers, K A 1982a. Werken aan de gewone gemeente, 1. Praktische Theologie 2. --- 1982b. Werken aan de gewone gemeente, 2. Praktische Theologie 3. --- 1982c. Werken aan de gewone gemeente, 3. Praktische Theologie 4. Te Velde, M 1992. Gemeenteopbouw, 1. Barneveld: De Vuurbaak. Gemeeotebou: '0 Refonnatoriese bedieniog Herbst, M 1987. Missionarische Gemeindeaujbau in der Volkskirche. Stuttgart: Cal wer. Moller, C 1987. Lehre vom Gemeindeaujbau, Band 1. Gottingen: Vandenhoeck. --- 1990. Lehre vom Gemeindeaujbau, Band 2. Gottingen: Vandenhoeck. Nel, M 1994. Gemeentebou. Halfway House: Orion uitgewers. Schwarz, F& S~hwarz, C A 1984. Theologie des Gemeindeaujbaus. Neukirchen Vluyn: Aussaat. Schippers, K A 1982a. Werken aan de gewone gemeente, 1. Praktische Theologie 2. --- 1982b. Werken aan de gewone gemeente, 2. Praktische Theologie 3. --- 1982c. Werken aan de gewone gemeente, 3. Praktische Theologie 4. Te Velde, M 1992. Gemeenteopbouw, 1. Barneveld: De Vuurbaak. Herbst, M 1987. Missionarische Gemeindeaujbau in der Volkskirche. Stuttgart: Cal- wer. Moller, C 1987. Lehre vom Gemeindeaujbau, Band 1. Gottingen: Vandenhoe --- 1990. Lehre vom Gemeindeaujbau, Band 2. Gottingen: Vandenhoeck. --- 1990. Lehre vom Gemeindeaujbau, Band 2. Gottingen: Vandenhoeck. Nel, M 1994. Gemeentebou. Halfway House: Orion uitgewers. Schwarz, F& S~hwarz, C A 1984. Theologie des Gemeindeaujbaus. Neukirchen- Vluyn: Aussaat. Schippers, K A 1982a. Werken aan de gewone gemeente, 1. Praktische Theologie 2. Schippers, K A 1982a. Werken aan de gewone gemeente, 1. Praktische Theologie 2. --- 1982b. Werken aan de gewone gemeente, 2. Praktische Theologie 3. --- 1982c. Werken aan de gewone gemeente, 3. Praktische Theologie 4. Te Velde, M 1992. Gemeenteopbouw, 1. Barneveld: De Vuurbaak. 864 Digitised by the University of Pretoria, Library Ser HTS 51/3 (1995) sity of Pretoria Library HTS 51/3 (1995)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1443/2737

Afrikaans

Pont, A D 1994 - Algemene kerkgeskiedenis: 'n Inleiding tot die Nederlandse Kerkgeskiedenis: Van die beginjare tot 1795. Pont, A D 1994 - Algemene kerkgeskiedenis: 'n Inleiding tot die Nederlandse Kerkgeskiedenis: Van die beginjare tot 1795. Pont, A D 1994 - Algemene kerkgeskiedenis: 'n Inleiding tot die Nederlandse Kerkgeskiedenis: Van die beginjare tot 1795. Pretoria: Universiteit van Pretoria. (HTS Suppl 6.) 207 Bladsye. Prys: RSO,OO Pretoria: Universiteit van Pretoria. (HTS Suppl 6.) 207 Bladsye. Prys: RSO,OO Resensent: Prof P J Strauss. Resensent: Prof P J Strauss. Die inhoud van hierdie werk in die Supplementum-reeks van die Hervormde Te%giese Studies maak - getrou aan die doel van hierdie reeks - waarskynlik lesings uit wat aan Hervormde studente in die Kerkgeskiedenis aan die Universiteit van Pretoria aangebied is/word. Dat emeritus-professor Pont by hierdie geleentheid aan die woord kom, is ook nie verbasend nie. Reeds in die reeksvoorwoord stel die redakteur, professor Andries van Aarde, dat Pont tot en met die eerste uitgawe van die Hervormde Te%giese Studies in 1994 die meeste artikels (67 in 50 jaargange!) vir hierdie blad gelewer het. Gemeet aan die inhoud hiervan en die feit dat Pont steeds teologies aktief is, kan daar met hierdie boek 'n gerypte produk uit die pen van 'n deurwinterde kerkhistorikus verwag word. Pont stel hierin nie teleur nie. Ten aanvang bedien die skrywer ons kortliks van sy antwoord op die vraag na wat kerk- geskiedenis is. Opgesom kom dit vir hom daarop neer dat dit hier gaan om die geskiedenis van die liggaam van Christus en sy Hoof wat, geiei deur die WONd en Gees van Christus, deur die wareld beweeg. In sy tekening van hierdie proses probeer Pont 'n saak uitmaak vir die aanwesigheid van die • handelinge' van God (in die invloed van menslike en eietydse fak- tore. Sy definisie verskaf waardevolle aanknopingspunte ~n prikkel tot verdere gesprek. Sy stelling dat die geskiedenis van die handelinge van Christus in en deur die kerk (die • vertikale Iyn' in die kerkgeskiedenis) . nie sondermeer histories wetenskaplik vasstelbaar is nie', skep egter die vraag of hyself nie hier die slagoffer van 'n neo-Kantiaanse boedelskei- ding is wat hy aan die einde van sy boek by imr!ikasie afwys nie. In sy hantering van sy eintlike tema staan Pont kortliks by die beginjare van die kerk in Nederland stil. Vanuit sy eie Calvinisties-hervormde agtergrolld is dit verklaarbaar waarom hy so gou as moontlik deurstoot na die intrede van die 1 6e eeuse kerkhervorming in hierdie geweste. Metodologies korrek skets hy telkens die bree samelewings- en kultuurhistoriese aytergrond ~n die bepalende konfessionele, dogmahistoriese en kerkregtelike aspekte van die kerkgeskiedenis wat hy teken. In sy aanloop tot die kerkhervorming in Nederland gee hy 'n kort oorsig van afwykende strominge wat saam met die invloed van Luther na Nederland kom: die sakramentariers en doperse groepe. Resensent: Prof P J Strauss. In diese!fde aanloop gaan haal hy die saak 564 HTS 51/2 (1995) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Boekbesprekings I Book Reviews tereg, via ondermeer die Nederlandse vlugtelinggemeentes en die belangrike invloed van kerklike verwikkelinge rondom 1 560 in die Duitse Paltzgebied, by sy bree Calvinistiese agtergron:::l wat teruggaan tot op Calvyn en Gen~ve. Die belangrikste temas wat Pont kronologies aansny, is: die vestiging van die . Hervormde' kerk in Nederland in die 16e eeu; die verhouding van hierdie kerk tot die staat in hierdie en latere jare; die stryd tussen Remonstrant en Kontra-Remonstrant en die Sinode van Dordrecht 1618-1619; die opkoms van die Coccejane en Nadere Reformasie na hierdle Sinode; en die invloed van die Aulklarung op die Nederlandse Hervormde Kerk. Sy afsnypunt is nie-kerklik van aard en byna stomp: die opkoms van die Betaafse Republiek in Nederland in 1795. Sy skynbare motivering hiervoor is dat hierdie staatkundige verimdering 'n radikale samelewingsverandering verteenwoordig waarin die ortodokse teokratiese visie (soos verwoord in artikel 36 NGB)' met die gereformeerde kerk as bevoorregte kerk, sy dominansie verloor het. Dit is natuurlik 'n vraag of hierdie staatkundige verandering nood- wendig onmiddellike kerklike veranderinge ingehou het. Opvallend afwesig is 'n oorsig van die geskiedenis van die Rooms-Katolieke Kerk n~ die intrede van die kerkhervorming in Nederland. Hierdie kerk kom net aan die bod in die stryd met die Calviniste. Vir die gereformeerde Afrikaanse teologiese student (op wie Pont uiteraard gerig is) sal die bespreking van die inhoud van die Drie Formuliere van Eenheid binne hulle onderskeie ontstaansgeskiedenisse verhelderend en insiggewend wees. Op hierdie stadium van sy akademiese loopbaan het Pont sy vermoe om dogmahistoriese Iyne op 'n verstaanbare manier (die baie onnodige Latynse terme ten spyt!) te trek, tot 'n fyn manier van teologise- ring ontwikkeL Hierdie fases -- ook wanneer hy die Verligting en sy invloed op die . Hervormde' teologie en samelewing in Nederland en byvoorbeeld die invloed van die Nadere Reformasie skets _. vorm or.teenseglike hoogtepunte in hierdie boek. In die hele proses la Pont histories-kousale verbande wat oortuig en verantwoord teen 'n breer filosofies-sosiologiese agtergrond afspeel. 'n Verdera moontlike verklaring vir Pont se konsentrasie op die gereformeerde kerke in Nederland is die feit dat dit - vergelyk sy inleiding - ook 'n kerkhistoriese agtergrond vir die Afrikaanse gereformeerde kerke is. Digitised by the University of Pretoria, Library Services Resensent: Prof P J Strauss. Trouens, die skrywer wys by meer as een geleentheid op die kerklike hantering van die kulturele verskeidenheid by die gereformeerde v3ders in Nederland en trek die bespreking van die ontstaan en ontwikkeling van die gereformeerde doopsformulier ook deur na die gebruik daarvan in die drie tradisonele Afrikaanse kerke. Sy vrae by die ontleding van die Dordtse Leerreels is analities-skerp, maar ook Suid-Afrikaans relevant. Dit allesbring mee dat die voornemende leser hierdie werk nie as 'n blote Nederlandse kwessie kan beskou nie. Van die belangrikste kritiese vrae wat aan die outeur gerig kan word, is die volgende. Waarom stel hy dit bloot dat Graafland die stryd rondom Dordt tipeer as 'n stryd wat in sy kern oor die regverdiging gaan (bl 87)? Stem hy saam? Indien wei, waarom kom vJeinig daarvan in sy eie bespreking van die saak tereg? L~ daar in die verskillende fases van die Nederlandse kerkgeskledenis werklik 'n immer wederkerende etiese aspek in die geloof wat noodwendig uit die Nederlandse 'volksaard' (Idealisme!) verklaar moet word (bl 143)? En, as hy terugkyk, gaan sy tekening van die jare na die Dordtse Sinode van 1 61 8-1 619 nie op in 'n konsentrasie op teologies-filosofiese in plaas van kerkhistoriese verwikkelinge in Neder- 565 ISSN 0259-9422 = HTS 51/2 (1995) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Boekbesprekings I Book Review Boekbesprekings I Book Review land nie? Vorm laasgenoemde nie ook die rede vir die opvallende afwesigheid van 'n grondige bespreking van byvoorbeeld die kerkregtelike posisie van die gereformeerde en ander kerke in Nederland in hierdie tyd nie? Het die uitoefening van die ius patronatus van die staatsowerheid oor die gereformeerde kerk nie 'n teelaarde geskep vir die geredelike aan- vaarding deur laasgenoemde van die Verligting-georienteerde Algemene Reglement van 1816 nie? Hoe dit ook al sy, vir die Afrikaanse leser/student sal die lees van hierdie werk van A 0 Pont 'n insiggewende en verrykende ervaring wees. AI is hierdie leser nie vanuit gerefor- meerde • huis' nie. Groupe Des Dombes, 1993 - For the conversion of the churches Geneva: wee Publishers Geneva: wee Publishers Reviewer: Dr D J Smith This document is the fruit of discussions and studies by an independent group of French Roman Catholic and Protestant ministers. The group has existed for more than fifty years and was founded in 1 937, meeting annually. In this publication the group puts forth some challenging ideas about the movement towards ecumenical unity built on the key motive of the conversion of the churches. The book is structured along the following lines: firstly there is an introductory part giving an outline of the argument used in the book. Secondly the book is divided into four parts. The first part deals with the two words on which the whole issue hinges: identity and conversior and gives a clarification of the terminology used. The second chapter takes a look at examples form church history and seeks histo'rical clarification for their main theses concerning the pivotal role of conversion. The third chapter deals with the witness of scrip- ture and goes into the biblical vocabulary bearing on the subject. The fourth chapter gives practical suggestions for conversions that pave the way towards ecumenical unity. It also gives suggestions of how this unity can be expressed in a common confession. The heart of this suggested confession is the church's confession of itself as . one holy catholic and apostolic' . The main question to be answered for the divergent churches on their converging way towards ecumenical unity is: what gives a specific church its identity - is it its confession or what? The answer given by the group is: Christian identity is given by conversion to God. The group concedes that we are so accustomed to live on the basis of a specific con- fession that to interfere with it causes disorientation and poses a threat to identity. The question arises whether a specific expression of faith that identifies one as, say, Roman HTS 51/2 (1995) HTS 51/2 (1995) 566 Digitised by the University of Pretoria, Library Services

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1466/2760

Afrikaans

Resensent: Ds Yolanda Dreyer Die Instituut vir Reformatoriese Studies het vanaf 27 April tot 1 Mei 1992 'n konferensie gehou met die tema 'Africa beyond liberation; reconciliation, reformation and development'. Die referate van die kon- ferensie is gepubliseer in 'n reeks studiepamflette. Die tweedelaaste boekie in die reeks Women in Africa bevat 'n referaat van G Shope, getitel 'Liberation of the African woman' met response deur T Moja, asook die lesing van D Ackermann 'Context, challenge and change; perspectives on women in South Africa', met respons deur H A Kamkhwani. Volgens sowel Shope as Ackermann het die bevryding van Afrika nog nie genoegsaam deurgewerk tot bevryding vir die vrou van Afrika nie. Hulle opsomming van die situasie gee bIyke van dieselfde probleem as wat ervaar is met die opkoms van sosialisme en kommunisme en die revolusies in Suid- Amerika. Die nasionale stryd teen die onderdrukker geniet voorrang en vroue ontvang beloftes dat hulle saak sal verbeter as hulle help om die nuwe orde aan bewind te kry. Maar dit gebeur nie. Die saak van vroue bly altyd minder belangrik en op die agtergrond. G Shope meen ware demokratisering en ontwikkeling sal nie in Afrika plaasvind voordat vrout>..sake meer bevredigend hanteer word nie. Volgens haar is die patriargale aard van Afrikatradisie 'n groot struikelblok in die weg van die regstelling van die eeuelange onreg ten opsigte van die vrou in Afrika. Sy wys daarop dat verskeie Afrikaregerings aandag gee aan vroueregte. Sake wat op papier goed Iyk, kom egter nie in die praktyk uit nie en vroue beklee steeds 'n minderwaardige plek in die samelewing. In haar respons waasku T Moja dat, hoewel mans en vr.oue in Afrika saam leef en werk, daar nog geen sprake van ware versoening tussen man en vrou is nie. . D Ackermann wys daarop dat die bevryding van die vrou in Afrika 'n komplekse aangeleentheid is. Vroue in Afrika is nie 'n homogene groep nie. Daar is groot verskille in die kontekste van verskillende vroue. Ook staan seksisme nie in isolasie nie, maar probleme op grond van geslag, ras en klas is nou verweef en dra by tot die kompleksiteit van die situasie. Die stryd om bevryding moet al hierdie sake insluit voordat dit ware betekenis kan be. Sy maak kortliks 'n sosiale analise van swart en blanke vroue se ervaring en haa! aan uit interessante navorsingswerk wat reeds gedoen is met Suid-Afrikaanse vroue in verskillende lewensomstandigehede. Potchefstroom: Instituut vir Reformatoriese Studies. Prys onbekend. Potchefstroom: Instituut vir Reformatoriese Studies. Prys onbekend. Boekbesprekings / Book Reviews Boekbesprekings / Book Reviews Boekbesprekings / Book Reviews Shope, G, Ackermann, D, Moja, T & Kamkhwani, H A 1994 - Women in Africa Resensent: Ds Yolanda Dreyer Sy gee ook vlugtig 'n kykie in agt dekades van protesaksies deur swart vroue en die organisasies wat daaruit gebore is. Ackermann benader die saak van die bevryding en ontwikkeling van Afrika vanuit 'n Christelike perspektief. Die bevryding van mense wat onderdruk en onregverdig behandel word, is noodwendig die belang van mense wat die bevrydende boodskap van Jesus Christus verkondig. Sy rig 'n uitdaging tot die kerk om hierdie beginsels nie net in die verkondiging nie, maar ook in die kerklike praktyk deur te voer. Liefde en kennis van God vereis 'n praktyk van regverdigheid en geregtigheid. Sy sluit af met die terreine waar sy meen verandering nodig is, vanaf die bewus wees van ons gemeenskaplike mensheid tot veranderinge in die kerk en praktiese sake, soos 'n beter verteenwoordiging vir vroue op alle vlakke. Vanuit'n vrou se perspektiefbeteken 'n Afrika na bevryding, waar versoening, hervorming en ontwikkeling kan plaasvind, dat mans en vrou die vryheid sal be om as gelyke vennote met mekaar in verhouding te tree te midde van alle sosiale prosesse. Dan sal bevryding ware betekenis be. Bevryding beteken sowel persoonlike vryheid as om verantwoordelikheid te neem vir die gemeen- skap. ISSN 0259-9422 = HTS 51/3 (1995) a, Library Services 887 ISSN 0259-9422 = HTS 51/3 (1995) Libra 887 Digitised by the University of Pretoria, Library 887

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1480/2774

Afrikaans

Van Wyk, J H 1994 - God sorg en regeer: Die voorsienigheid van God in dog- matiese diskussie Van Wyk, J H 1994 - God sorg en regeer: Die voorsienigheid van God in dog- matiese diskussie Potchefstroom: Departement Sentrale Publikasies, PU vir CHO. 48 Bladsye. Prys onbekend. Boekbesprekings I Book Review Boekbesprekings I Book Review Resensent: Dr J J Steenkamp Die skrywer hanteer die leer oor die voorsienigheid van God in vyf hoofstukke. Die skrywer hanteer die leer oor die voorsienigheid van God in vyf hoofstukke. In die eerste inleidende hoofstuk stel hy die probleem dat die voorsienigheidsleer gekritiseer word vanwee 'n verandering wat ingetree het in die modeme wetenskapsbeeld, die Godsbeeld, die wereldbeeld, die mensbeeld en die gesagsvisie. Vervolgens bespreek hy sewe teoloe, vanaf Augustinus tot Adrio Konig, se beskouings oor die voorsienigheidsleer. Derdens stel hy 'n aantal standpunte wat deur die teologie afgewys word, byvoorbeeld die monisme, die fatalisme, pessimisme ensovoorts. Die vierde hoofstuk is 'n evaluasie van die voorafgaande. Van Wykbied dit aan in die vorm van agt stellings wat geformuleer is oor verskillende teenstellende loci, byvoorbeeld liefde en oordeel. Die vyfde hoof- stuk is 'n samevatting waarin hy die voorsienigheidsleer tipeer as 'n geloofsbelydenis, 'n trinitariese belydenis, 'n aktiverende belydenis en 'n hoopvolle belydenis. Die skrywer laat in sy weergawe op 'n bekwame manier reg geskied aan die kritiese standpunte asook die standpunte wat deur die teologie afgewys word. Die evaluerende stellings wat hy aanbied, is 'n poging om op 'n baie bondige manier 'n balanS te bring tussen ekstreme eindpunte van die dieselfde saak. Hoewel die leser die ongemaklike gevoel kry dat die bewyslas nog steeds op die skrywer rus, kan die bondige skryfwyse rustig die skuld daarvoor dra. Die tipering wat Van Wyk gee, kwalifiseer die werk as 'n stuk apologetiek wat sowel vrugbaar vir die teologie as aanleidend vir diskussie benut kan word. Is Van Wyk se gelykskakeling van apartheid met die Nazilsme werklik korrek en nodig of soos in baie ander gevalle ook maar net 'n poging tot geloofwaardigheid.in die Nuwe Suid-Afrika? 888 Digitised by the University of Pretoria, Library S HTS 5113 (1995) ity of Pretoria Library HTS 5113 (1995)

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1481/2775

Afrikaans

Die houding van die Open baring van Johannes teenoor kultuur J J Engelbrecht Departement Bybelkunde Universiteit van Pretoria J J Engelbrecht Departement Bybelkunde Universiteit van Pretoria Abstract The attitude of the Apocalypse of John towards culture The last book of the Bible was not written in the first instance to say something about the believer's attitude towards and use of culture as such. However, between the lines important information is to be found. Those who really· believe in Him who is proclaimed in this book do not need to exchange the culture of their people for the culture of another group. It should always be borne in mind, however; that if a certain aspect of one's culture is contrary to the gospel or is a hindrance to the passing on of the gospel to all human beings, the. gospel should have priority over one's beloved culture and traditions. 1. INLEIDING Op die vraag waarom so '0 tema by '0 geleeotheid soos hierdie ter sake is. kan geantwoord word dat baie meose io Suid-Afrika klaarblyklik die politieke, ekooo- miese, maatskaplike, kulturele eo veral godsdieostige situasie soos dit gedureode die afgelope jare verloop het, as traumaties beleef. Dit lyk asof baie van oos meose, met oame oos Afrikaner-kerkmeose, 'n gevoel het dat alles wat die moeite werd was om voor te lewe, besig is om inmekaar te tuimel, as dit oie in elk geval reeds fioaal verdwyn het nie. '0 Verdere rede waarom oor hierdie tema gehandel word, is dat daar altyd die gevaar bestaan dat kerkmeose wanneer daar volgens hulle persepsie '0 botsing van belange dreig tusser. hul persoonlike, kulturele of politieke ideale enersyds eo die evangelie van Jesus Christus andersyds, laasgenoemde maar tweede viool moet speel. Hierdie soort ervariog eo voorstellings herioner aan die leweosituasie waario som- mige, of da1k die meeste Joodse eo Christelike apokaliptiese geskrifte waarskynlik ont- staan het: '0 Groep mense wat voel dat hulle 'n magtelose mioderheid teenoor 'n mag- tige eo vyandige meerderheid is. Alles wat vir hulle die moeite werd was om voor te leef, word bedreig en hulle het nie die vermoe om die situasie te verander nie. Om sulke meose, meose wat te midde eo teo spyte van hulle kleiogeloof eo moedeloosheid, 894 HTS 5214 (1996) HTS 5214 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services J J ERg~lbT~chl tog graag in die regte verhouding met God willeef, 'n ander perspektief en nuwe moed te gee, is minstens sommige apokaliptiese geskrifte geskryf - waarskynlik ook die laaste Bybelboek (Russell 1964; Rowley 1963; Prevost 1993:59-60; Charlesworth 1993). tog graag in die regte verhouding met God willeef, 'n ander perspektief en nuwe moed te gee, is minstens sommige apokaliptiese geskrifte geskryf - waarskynlik ook die laaste Bybelboek (Russell 1964; Rowley 1963; Prevost 1993:59-60; Charlesworth 1993). Voordat verder hieroor gehandel word, is dit nodig om ook daarop te wys dat som- mige navorsers meen dat die omstandighede van die veronderstelde lesers van die Openbaring van Johannes darem nie so moeilik was nie (vgl verskillende medewerkers in die tydskrif Listening 28/3, 1993). J M Ford (1993:246-257) stel dat die simboliese getal sewe vir die kerke aandui dat Johannes wil M dat ons moet dink aan die univer- sele kerk, die 'universele in die parti,lruliere' ('the universal in the particular'). 1. INLEIDING Syns insiens het opposisie ISSN 0259-9422 = HTS 52/4 (1996) 895 ISSN 0259-9422 = HTS 52/4 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die houding van die Openbaring van Johannes teenoor kultuUl" teen die Christene hoofsaaklik gekom van hulle bure wat waarskynlik 'n renons gehad het daarin dat die Christene se waardes, vooronderstelhngs en houdings nie met hulle eie ooreengestem het nie. Met verwysing na Leonard Thompson, se Ford dat Thompson aanvaar dat dit die agtergrond van Openbaring was, en dit vanuit 'n sosiologiese hoek analiseer. Hy be- vraagteken dit of Openbaring 'n wereld vertoon van onoplosbare konflik, en stel dat die siener (Johannes) 'n omvattende visioen konstrueer wat all~gse sosiale realiteite in Klein Asie aan die leser toon. Hy sien die oorsteek van grense nie as gevaarlik nie, maar as transformerend, dit wil se, mense wat grense oorsteek, word getransformeer. 'n Grens word dus 'a place where differences can be transformed into each other'. Die siener 'envisions reality as a world in process, a flow of becoming, a sequence of trans- formations that unfolds into various planes, eras, qualities, and objects (volgens Ford 1993:247). Ford (1993:248) meen dat ons nie moet dink aan 'n eenvormige situasie in Klein Asie nie. Openbaring kon ontstaan het in 'n groep wat geteister is of uit 'n groep met besonder 'konserwatiewe' en lof rigiede standpunte (vgl die 'swakke broeders' in Rom 14). Die Exodus-motief loop soos 'n goue draad deur die boek. Die kerk word uitge- beeld as die verloste, priesterlike, koninklike gemeenskap. Gelykbeid en privilege geld dus vir almal. Fiorenza (in Ford 1993:249) meen dat die outeur van Openbaring sy idee van die koninklike priesterdom nie alleen op Eksodus 19:6 en Jesaja 61:6 gebaseer het nie, maar ook ontleen het aan die motiewe van die keiserkultus van soewereinteit van destyds ('imperial cult of soverdgnty of his time'). In die Ou Testament was dit die taak van die hoepriester om God nader aan God se mense te bring. In Openbaring is dit die werk van al die verlostes, die nuwe priesterlike volk van God. Die Lam is die sleutelfiguur in die Eksodus-motief in Openbaring. As Paaslam (Ram), inisieer Christus sowel die straf van die goddeloses as die beloning van die goeies. Deur die Lam word die vier-en-twintig ouderlinge in die teenwoordigheid van God gebring. 1. INLEIDING Vol- gens haar sal min akademici argumenteer dat hierdie gemeenskappe politieke, sistema- tiese vervolging onder keiser Domitianus in die gesig gestaar het. Die 'vervolging' het eerder die vorm aangeneem van konflik en opposisie wat die Christene teengekom het in hulle daaglikse lewe te midde van hulle ekonomiese en kulturele omgewing. Hulle woonplekke was gelee op die belangrike hoofweg, die Via Egnatia, en was belangrik vanuit ,industriele, politieke en godsdienstige hoek gesien. Vanuit'n sosio- logiese hoek gesien, het die woon-en werkplek baie konflikpotensiaal vir Christene be- vat, omdat byvoorbeeld die omvangryke heidense kultiese instellings en praktyke, groot finansiele en arbeidsimplikasies vir Christene ingehou het. Kemagtig gestel: Die Christen was in hierdie omgewing gekonfronteer met ' n dilemma wat nie net gevolge vir hom/haarself ingehou het nie, maar ook vir sy/haar hele gesin. 'n Christen kon in die skande kom ('suffer loss of face') deur nie die regte gode en godinne te aanbid nie, of deur nie in te val by bepaalde gebruike nie (vgl McVann 1993:180 oor die benade- ring van die sosiaal-wetenskaplike interpretasie van Bybeltekste). Volgens Jeske kon sommige Christene dalk eiendom verloor het (vgl Heb 10:32-4). Daar kon dalk druk van die kant van die' keiserkultus gewees het, uitbanning van Christen-Jode uit die sinagoge en algemene bespotting in die samelewing. Teen hierdie agtergrond, so rede- neer Ford, moet 'n mens die politieke situasie, die sterk- en swakpunte van hierdie ge- meentes beoordeel. Hulle getuienis het miskien nie dikwels tot die dood gelei nie, maar hulle was waarskynlik gekonfronteer met vervreemding, ostrasering en selfs hongersnood. Ford wys egter daarop dat alle akademici nie saamstem dat die situasie van ge- noemde gemeentes werklik so uitdagend was nie. Met'n beroep op Tertullianus (Apol 42) waarvolgens Christene daar betrokke was by verskeie ekonomiese aktiwiteite, byvoorbeeld die skeepvaart, die leer, ensovoorts, word gese dat daar nie bewyse voor is dat daar ' n volledige skeiding tussen Christene en heidene was nie. R M Grant stel dit so: ' ... the differences must not blind us to the general coincidence between the life- styles and attitudes of non-Christians and Christians alike'. 1. INLEIDING Christus is die Paaslam van die eschaton wat gelowiges sal verlos van die verwoesting van die wereld, net soos die Israeliete verlos is uit die slawemy van Egipte. It is to be hoped that the situation of the seven churches of the Apoca- lypse can speak to Christians today, that they will be transformed as they stand on the boundary between the earthly and the heavenly, and ,that they will feel the calling to be prophets, priests, and sovereigns in the service of God and humankind. (Ford 1993:257) 2. 'N PAAR DEFINISIES V AN KULTUUR Ter prikkeling van die denke, volg nou eers 'n 'omskrywing of twee van die begrip kul- tuur. In 'n artikel oor Evangelie en cultuur: Hun onderlinge verhouding haal Vroom (1995:4-5) C Geertz se omskrywing van kultuur aan, en dit lui so: 'an historically transmitted pattern of meanings embodied in symbols, a system of inhereted [sic!] con- ceptions expressed in symbolic forms by means of which men communicate, perpe- tuate, and develop their knowledge about and attitudes toward life'. Vroom verduide- lik dan dat dit blykbaar gaan om oorgelewerde insigte en em aangeleerde houdinge, om 'n proses waarin mense uit die tradisie waarin 'n mens staan, insigte en houdinge ont- yang, maar wat 'n mens ook bewustelik onderneem om weer aan ander oor te Iewer. Wat oorgelewer word, is 'n patroon van betekenisse, byvoorbeeld wat 'n tafel is en waarvoor dit gebruik word. Die Verklarende Afrikaanse Woordeboek (Kritzinger & Labuschagne 1980:493) het die volgende inskrywing onder die term kultuur: 'die geestelike besit van 'n yolk op alle moontlike gebiede; produkte, uitkomste, skeppinge, maaksels van menslike werksaamhe"id en vernuf; beskawing, ontwikkeling; veredeling; aankweking; verbouing'. HTS 5214 (1996) ersity of Pretoria Libra 896 J J Engelbrecht U lt bogenoemde deb at is in elk geval duidelik dat Christene veronderstel word om nie sonder meer identies soos nie-Christene te glo en te leef nie. Prevost (1993:59-60) se dat om van goeie nuus te praat in verband met die boek Openbaring, nie 'n aprioriese uitspraak is nie en ook nie 'n geforseerde gevolgtrekking nie. Syns insiens word die goeie nuus van Openbaring by ons tuisgebring danksy die krag' van die teks self. Die voorwaarde is egter dat ons ons moet laat lei deur hierdie teks, eerder as deur verbeel- dingryke en alarmistiese spekulasies oor ons huidige geslag en die onsekere lot van die mensdom op die drumpel van die derde millennium. The happiness which derives from participation in the mystl'ry of the Risen Christ is a happiness which fulfils all expecta- tions. Bogenoemde is die groot saak of sake waaroor Openbaring handel. Openbaring is nie primer geskryf om leiding te gee oor die houding teenoor en hantering van kultuur nie. Daarom moet direkte uitsprake en reels oor die saak nie in die geskrif verwag word nie. Tus~en die reels en by wyse van afleiding kan egter dalk waardevolle inlig- ting hieroor gevind word. 3. AANDUIDINGS DAT DIE SKRYWER V AN OPEN BARING DEUR DIE EEN OF ANDER SPESIFIEKE KULTUUR BEINvLOED IS? Op bogenoemde vraag sal elke. teoloog waarskynlik sonder huiwering 'ja' wi! ant- woord. Die blote feit dat hy die skryfkuns beoefen, in 'n bepaalde taal skryf, is al 'n kulturele verskynsel! Tog kan dit dalk iriteressant en sinvol wees om hier en daar 'n 897 ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die houding van die Openbaring van Johannes teenoor kultuur bietjie dieper te delf, om 'n antwoord te probeer kry op die vraag na die houding van die skrywer van die boek Openbaring teenoor kultuur. Met die oog op die regte ver- staan van tekste, moet met 'n paar dinge rekening gehou word, onder andere die vol- gende: bietjie dieper te delf, om 'n antwoord te probeer kry op die vraag na die houding van die skrywer van die boek Openbaring teenoor kultuur. Met die oog op die regte ver- staan van tekste, moet met 'n paar dinge rekening gehou word, onder andere die vol- gende: * Dat 'Bybelgeskiedenis' deel vorm van 'regte geskiedenis '. Dit is veral duidelik in die evangelies, waar die gebeure van die heilsgeskiedenis ('sacred history') gekoppel word aan spesifieke dateerbare tydperke: Jesus is nie 'n tydlose, mitiese held nie, maar 'n persoon wat assosieer met karakters wat 'n geskiedenis het los van die teks, wat bekend is uit sekulere geskiedenisboeke: 'Hy is gekruisig onder Pontius Pilatus .... ' (Alexander 1995: 109). * Die Bybel is egter ook deel van 'regte' literatuur. In 'n sekere sin is dit korrek dat Bybe1tekste as 'n besondete soort literatuur beskou word: Die tekste waaruit die Nuwe Testament bestaan, vorm 'n samehangende groep wat veel meer met mekaar in gemeen het as wat hulle as 'n groep met ander soorte literatuur het. Dit moet egter onthou word dat nie een van die Nuwe-Testa- mentiese geskrifte oorspronklik geskryf is met die doel dat dit deel van die Bybel moet vorm nie. Die samevoeging het later gekom, nie as deel van die oorspronk- like ontwerp nie. Die literere kontekste wat help vorm het aan die Nuwe-Testa- mentiese tekste is deel van die onderskeie kulturele werelde van die verskillende outeurs en eerste lesers, dus onder andere die kulturele wereld van die Grieks-R.o- meinse literatuur (Alexander 1995: 111). * Die Bybel is egter ook deel van 'regte' literatuur. In 'n sekere sin is dit korrek dat Bybe1tekste as 'n besondete soort literatuur beskou word: Die tekste waaruit die Nuwe Testament bestaan, vorm 'n samehangende groep wat veel meer met mekaar in gemeen het as wat hulle as 'n groep met ander soorte literatuur het. ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) Dit moet egter onthou word dat nie een van die Nuwe-Testa- mentiese geskrifte oorspronklik geskryf is met die doel dat dit deel van die Bybel moet vorm nie. Die samevoeging het later gekom, nie as deel van die oorspronk- like ontwerp nie. Die literere kontekste wat help vorm het aan die Nuwe-Testa- mentiese tekste is deel van die onderskeie kulturele werelde van die verskillende outeurs en eerste lesers, dus onder andere die kulturele wereld van die Grieks-R.o- meinse literatuur (Alexander 1995: 111). * Die Nuwe-Testamentiese skrywers en lesers lee! in 'n werklike sosiale wereld. Agter die debatte van 1 Korintiers byvoorbeeld, Ie 'n hele doolhof van sosiale gebruike en vooronderstellings wat die apostel se argumente en sy lesers se reak- sies verstaanbaar maak (,informs ... the arguments ... ') (Alexander 1995:112). * Die Nuwe-Testamentiese skrywers en lesers lee! in 'n werklike sosiale wereld. Agter die debatte van 1 Korintiers byvoorbeeld, Ie 'n hele doolhof van sosiale gebruike en vooronderstellings wat die apostel se argumente en sy lesers se reak- sies verstaanbaar maak (,informs ... the arguments ... ') (Alexander 1995:112). * Die mense in die Bybel het met werklike politieke dilemmas geworstel. Die mense in die Bybel het met werklike politieke dilemmas geworstel. * Die mense in die Bybel het met werklike politieke dilemmas geworstel. (Alexander 1995:113, 119-125 vir 'n praktiese illustrasie van hoe kennis van die Grieks-Romeinse letterkunde en kultuur kan help om 'n Bybelgedeelte soos by- voorbeeld Luk 3:1-2 beter te verstaan). Alexander (1995:121) wys daarop dat ons moet probeer bewus wees van die besondere belange en die perspektief van die bron wat ons gebruik - en dat ons behoort te leer om die Nuwe-Testamentiese skrywers te lees as verteenwoordigers van een tussen an- der kompeterende en komplementere belange in die Grieks-Romeinse wereld. Maar, se HTS 5214 (1996) 898 J J Engelbrtchl Alexander (1995: 122v) verder, literere geskiedenis het ook sosiale implikasies. Lite- rere opvoeding kan maklik verbind word met sosiale privilege. Volgens hom is daar meer aan 'n literere parallel as bloot om 'n ooreenkoms tussen tekste raak te sien: Die teks is bloot die oppervlakmanifestasie van 'n' hele netwerk van verbintenisse tussen kultuur en sosiale wereld. Toegang tot die netwerk is relatief maklik, maar 'n mens sal daarop voorberei moet wees om 'n veelvoud van verbintenisse te ondersoek, eerder as om by 'n oorvereenvoudigde oplossing uit te kom. ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) Ook die breer kulturele netwerk waarin die Nuwe-Testamentiese skrywers optree, sal in gedagte gehou moet word. Naas die reeds genoemde sake bring die datering in Lukas 3:1-2, wat deur Alexan- der as voorbeeld gebruik word, ons ook by die vraag na die politieke ideologie van die teks (Alexander 1995:123v). Volgens Alexander (1995:124), deel Lukas beslis nie die opvatting van Openbaring oor die Romeinse Ryk nie. Daar kan egter ook nie sonder meer aanvaar word dat daar geen middeweg is tussen Johannes se ondubbelsinnige ver- oordeling van die Romeinse Ryk en andersyds samewerking daannee nie. Syns insiens hoef ons nie verder te kyk as die verhalende gedeeltes van die hoek Daniel nie. Daniel is dikwels die bron van die beeldspraak van Openbaring. In Daniel word die wereld- ryke hanteer as 'n lewensfeit, ondergeskik aan God en verplig om aan God getrou te bly. Vir Daniel, soos vir Lukas, is daar geen rede vir die gelowige om te weier om deel te neem aan die regeringsproses nie, so lank as dit nie in stryd is met sy of haar eerste godsdienstige iojaiiteite nie. . Hierdie laaste voorwaarde is die sleutel (kyk Alex- ander 1995: 109-126; i v m die belangrikheid daarvan dat by die interpretasie van Open- baring 0 a met die retoriese situasie ems gemaak moet word, vgl Fiorenza 1991c:20- 37). Openbaring 17 en 18 skep die indruk dat die ganse kultuur van Babilon (Rome) fi- naal sal verdwyn omdat dit goddeloos is. Tog is dit nie so dat Openbaring sonder meer handel, seevaart, musiek, landhou, betrokkenheid by die samelewing, afkeur of ont- moedig nie. Dink maar aan die gemeente in Efese wat verwyt word dat hulle Jesus Christus nie meer so lief het soos in die begin nie (Op 2:4), aanprysing van liefde, geloof, diensvaardigheid en volharding (Op2:19) ensovoorts. Waar egte geloof en Christel ike liefde teenoor God en teenoor. mense op jou pad is, het dit tog uiteindelik ingrypende effek op menseverhoudinge, die houding teenoor die owerheid, die houding van die owerheid teenoor die onderdaan, arbeidsetiek ensovoorts. Dit beteken egter nie dat volgens Openbaring, die Christene die wereld nuut gemaak sal kry of dat die ver- lange na die paroesie op die agtergrond geskuif mag word nie. Volgens Vroom moet die waardes (en veral die idee) van 'n bepaalde kultuur be- oordeel word in die lig van 'Jesus, en Hom as gekruisigde'. ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) Sommige waardes kan on- geskonde bly, ander word anders geinterpreteer, vervang of in die hierargie van waardes gedegradeer. Aune (1983:5-7) wys daarop dat daar in die vakliteratuur dik- 899 ISSN 0259-9422 = HTS 52/4 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die houdiog van die Openbariog van Johannes teenoor kultuur wels aanvaar word dat die truonsaalseremonies in die hoek Openbaring (vgl Op 4, 5, 19) in 'n groot mate 'n weerspieeling is van die vroeg-Christelike liturgie wat weer baie aan die Ou-Testameritiese tempeldiens ontleen het. Hy gee toe dat die hoek Openba- ring deurtrek is met 'n skema van kosmiese en eskatologiese gebeure wat gebaseer is op die antitese van Satan. en Caesar tee:loor God en die Lam, maar hy meen dat daar ook 'n goeie saak vir iets by~omends uitgemaak kan word. Hy meen dat Johannes se be- skrywing van die hemelse seremonies in God se troonsaal so opvallend ooreenstem met die seremonies van die keiserlike hofhouding en kultus, dat laasgenoemde slegs 'n parodie van eersgenoemde kan wees ('bears such a striking resemblance to the ceremo- nial of the imperial court and cult that the latter can only be a parody of the former'). Hy meen dat die interpretasie beter gegrond kan word as die ander interpretasie, naam- lik dat die hemelse liturgie van Openbaring 'n projeksie is van die liturgie van die Christel ike kerk op aarde. wels aanvaar word dat die truonsaalseremonies in die hoek Openbaring (vgl Op 4, 5, 19) in 'n groot mate 'n weerspieeling is van die vroeg-Christelike liturgie wat weer baie aan die Ou-Testameritiese tempeldiens ontleen het. Hy gee toe dat die hoek Openba- ring deurtrek is met 'n skema van kosmiese en eskatologiese gebeure wat gebaseer is op die antitese van Satan. en Caesar tee:loor God en die Lam, maar hy meen dat daar ook 'n goeie saak vir iets by~omends uitgemaak kan word. Hy meen dat Johannes se be- skrywing van die hemelse seremonies in God se troonsaal so opvallend ooreenstem met die seremonies van die keiserlike hofhouding en kultus, dat laasgenoemde slegs 'n parodie van eersgenoemde kan wees ('bears such a striking resemblance to the ceremo- nial of the imperial court and cult that the latter can only be a parody of the former'). ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) For example, access to the tree of life and the hidden manna that the Jews hope for at the end of time is made possible now for anyone who undertakes to fol- low Christ in his mystery of death-and-resurrection. This is certainly the good news the letters bring to churches .... Ter beklemtoning van die feit dat die hoek Openbaring nie maar net 'a pie in the sky when you die' voorhou vir mense wat in hierdie lewe 'n totaal sinnelose en troostelose bestaan voer nie, moet gelet word op die voorregte wat die gemeentes reeds in hierdie lewe, geniet: [DJie een wat die woorde van hierdie profesie lees, en die mense wat dit hoor en wat ter harte neem wat daarin geskrywe staan ... IS geseend ... (Op 1:3). Genade en vrede word aan die gemeentes toegese, afkomstig van Hom wat is en wat was en wat kom .... (Op 1 :4-5). Jesus Christus het hulle reeds deur sy bloed van hulle sondes verlos en hulle sy koninkryk gemaak, priesters vir God sy Vader (Op 1:5- 6). Deur hulle ver:hondenheid met Jesus, het Johannes en sy lesers deel aan die ver- drukking en aan die koninkryk en aan die volharding (Op 1:9). Volgens Openbaring 7:3, word die dienaars van God eers op hulle voorkoppe ge- merk met 'n setH, voordat God se oordele die goddelose mensdom tref (Op 7:3). Die vrou van Openbaring 121y weI ontberinge, maar word tog deur God bewaar te midde en ten spyte vc: f1. ,ele bedreiginge. Reeds hier en nou word die uitnodiging gerig tot elkeen wat dors het: [E]lkc"'n wat dors het, moet kom; elkeen wat die water van die lewe wil he, moet dit kom kry, verniet! (Op 22: 17) - Let weI: Nie EENDAG nie, maar reeds hier en nou! En dan kom die versekering in die laaste vers: Die genade van die Here Jesus sal met almal wees (Op 22:21). Daar is ook trekke in Openbaring wat lyk asof almal wat tydens die skrywe van hierdie hoek nog nie Christengelowiges was nie, se kans finaal yerby was, byvoorbeeld Openbaring 22: 11: Wie kwaad doen, moet voortgaan 0",. kwaad te doen, en wie vuil is, moet vuil bly. 'To know this secret revelation was the way to blessedness (1 :3; 22':7). Not that reading it would benefit any but the elect; the time for conversion was past (22:11)' (Barrett 1983:135). ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) Hy meen dat die interpretasie beter gegrond kan word as die ander interpretasie, naam- lik dat die hemelse liturgie van Openbaring 'n projeksie is van die liturgie van die Christel ike kerk op aarde. Hy gee toe dat sekere liturgiese uitdrukkingsen formuleringe soos die 'Amen' die Halleluja en die Sanctus beslis 'n deel van die vroee Christelike liturgie was, maar stel dat nie sonder meer aanvaar kan word dat groot gedeeltes van die hem else liturgie van Openbaring 'n noukeurige weergawe is van die Christelike erediens nie. Aune (1983: 22-23) stel dat die individuele komponente van die seremonies wat deur Johannes in sy uitbeelding van die hem else seremonies gebruik word, verhoog en uitgebrei is en selfs groter kosmiese betekenis gekry het. Gevolg1ik is die soewereiniteit van God en die Lam so ver ho alle pretensies en aansprake van aardse heersers verhef, dat laasge- noemdes by wyse van vergelyking, bloot bleek en selfs diaboliese nabootsings w.rd van die transendente majesteit van die Koning van die konings en die Heer van die here. Hy dink dat Johannes se denkwereld in so'n mate sinkretisties is, dat die kom- pleksiteite daarvan nie verstaan kan word los VaP die inagneming van die tradisies van die Grieks-RoHteinse wereld waarvan hy en sy lesers deel gevorm het nie. Prevost (1993:77) skryf: By their very sobriety, the 'letters' show the main problems and challen- ges facing the different churches. Here, just under the surface, we find the two main problems of relations with Judaism (who are the true Jews?) and Roman emperor worship ('the throne of satan'), and the backdrop is that of trial, tribulation and martyrdom. Toleration of and compromise with idolatry and gnosis are also among the temptations which threaten the communities addressed by John. But whatever the problem envisaged, the word of Christ is always the same: there is a need for conversion and a return to the most radical demands of the Gospel, to the original fervour. HTS 5214 (1996) 900 J J EngelbrechJ Finally, ... the promises made' to the churches show that the bene- fits traditionally expected at the end of time are already accessible to 'those who 'conquer', thanks to the resurrection of Christ. ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) Soos reeds aangedui, is die evangeliese klanke egter ook duidelik aanwesig in die hoek. Let byvoorbeeld op Openbaring 14:6-7, waar al die bewoners van die aarde tot bekering opgeroep word (vgl Raisanen 1995:152). In hierdie verband maak A G S Venter (l995:311v) die volgende belangrike op- merkings: ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) 901 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die houding van die Openbaring van Johannes teenoor kultuur Openbaring bied gegewens wat dui op God se beheer van alle aspekte van die menslike bestaan .... Vir die gelowige is die sekerheid van God se beheer die groot bemoediging tot sy volharding .... Openbaring staan nie onttrekking uit die wereld voor nie ... , ook nie byvoorbeeld deur 'n vorm van selibaat nie. Dit kan ook nie beweer word dat Openbaring 'n verwagting skep dat die gelowige hom van die skepping behoort te onttrek na 'n buite-wereldse utopia nie. Openbaring staan ook nie optredes van verset of opstand voor nie en wakker nie wraakgedagtes teen die wereld aan nie .... Die bedoeling van Openba- ring is dat die gelowige met volharding op die wereld gerig is omdat hy seker is dat God hier heers en deur die volharding van die gelowige Sy heerskappy laat realiseer .... Die gelowige is dus nie 'n vlugtende mens nie: Hy vlug nie van God af weg nie ... en probeer nie die wereld ontvlug nie .,. maar leef met volharding uit die teosentriese perspektief dat hy op die aarde kan oorwin vanuit die eskatologiese sekerheid dat God reeds besig is om sy beloftes van redding en herstel uit te voer .... In hierdie verband teken Openbaring die heerskappy van God ook oor die ongelowiges. God wil he dat die ongelowiges ook tot bekering moet kom .... Die volharding van die gelowige is. die getuienis wat moet uitgaan as 'n oproep tot die ongelowige om bewus te wees van die teosentriese perspektief waartoe die hele skepping en alle mense geroep word .... Hoewel Openbaring nie pertinente uitsprake oor die missio- logie maak nie, is die missionere karakter. van die kerk ook in Openba- ring opmerklik .... Openbaring roep die kerk van alle eeue op om hierdie missionere roeping uit te leef uit 'n teosentriese motief om· daardeur God te eer .. . en met 'n doksologiese perspektief dat almal uiteindelik God sal prys ... . ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) Wanneer ons by Openbaring 21 en 22 kom, trek dit die aandag dat die skrywer wan- neer hy praat oor die finale vreugdevolle toekoms van hulle wat in die regte verhouding tot God te staan gekom het, dit doen met behulp van beelde wat onmiskenbaar ontleen is aan die kultuur wat aan hom bekend is: 'n Ommuurde stad met fondamente en poor- teo Vir baie van ons met 'n plattelandse agtergrond en 'n hunkering na die plaaslewe, is dit dalk selfs 'n bie~jie skokkend dat die idea1e eindtydse sit1!asie voorgestel kan word as lewe in 'n stad, en nie 'n lewe op 'n lieflike plaas nie! Gelukkig is dit net beelde, wat bedoelom te se dat die finale toekoms vir die verlostes ongelooflik mooi en geluk- kig sal wees. Maar, en dit is belangrik vir ons doel by hierdie geleentheid, dit word 902 H7'S 5214 (1996) H7'S 5214 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services J J Engelbrecht gedoen met behulp van beelde wat ontleen is aan kultuuraktiwiteit: mure, fondamente waarop dinge geskrywe staan, poorte! Collins (1981: 5) verwoord hierdie verwysing na Jerusalem soos volg: The positive response associated with Jerusalem may reflect the author's concern for the eventual conversion of the Jews. At least it places Jeru- salem in a more positive light than the rest of the world. More signifi- cantly, Jerusalem appears as a major symbol of salvation in the book of Revelation (3:12; 21:2, 10). Aangesien ook die Jode, soos Collins tereg se, vol gens Openbaring tot bekering moet kom, is die konsekwensie seker dat ook hulle kultuur nie 'n onaantasbare grootheid, belangriker as die evangelie en die konsekwensies van die evangelie is nie. 4. OPMERKINGS OOR DIE ONDERGESKIKTHEID V AN KULTUUR AAN DIE VOORREGTE EN ElSE V AN DIE EV ANGELlE Die skrywer van Openbaring benut elemente uit sy eietydse kultuur as draers van 'n nuwe boodskap. Hy gebruik nie die evangelie om 'n bepaalde kultuur te propageer nie! So benut hy byvoorbeeld die verskynsel van magie en towery om die grootheid van Jesus Christus te beklemtoon. McVann (1993: 179v) skryf byvoorbeeld: The fi nal article in this issue of Listening is a detailed consideration of the role of magic and sorcery in Revelation. While many modem people think of magic and sorcery in religion as two discrete spheres (the for- mer completely debunked as superstition; the latter merely suspect), for the ancient such a distinction did not obtain. Rather, one group regarded another group's religion as magic or sorcery, but its own as the 'true faith'. Dr. Elliott shows how the Seer who authored Revelation uses the concepts and vocabularly of magic and sorcery as a polemic to heap scorn upon Rome and Roman claims to supernatural power. John shares the worldview of his contemporaries who held the existence and effica- cy of magic and sorcery; however, he differs from them sharply in his ISSN 0259-9422 = HTS 52/4 (1996) 903 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die houding van die Openbaring van Johannes teenoor kuItuur belief in God, and in God's Messiah, as the ultimate source of victory over the power of evil [vgl ook Elliott 1993:261··?76]. Na die voleinding, sal claar volgens Openbaring 'n totaal nuwe situasie kom waann ons geen rede het om te dink dat kulturele gebruike en voor-en afkeure soos ons dit in hier- die bedeling ken, nog relevant sal wees nie (Op 21-22). Ook in Openbaring soos in talle ander apokaliptiese geskrifte, is daar groot belang- stelling in die afloop yam die geskiedenis. In Openbaring word egter groot Idem gele op die heilsgebeure wat reeds agter die rug Ie, naamlik die kruis- en Paasgebeure (Op 5:5-14). Die loop van die geskiedenis sedert claardie gebeure, word volgens Openbaring juis ingrypend beinvloed deur 'die Lam wat geslag is' maar wat nou die Here van die heersers en die Koning van die konings is (Op 17: 14). 4. OPMERKINGS OOR DIE ONDERGESKIKTHEID V AN KULTUUR AAN DIE VOORREGTE EN ElSE V AN DIE EV ANGELlE Uit wat tot dusver gese is, kan seker met reg afgelei word dat die ideaal seker nie mag wees dat een of ander kultuur die evangeliemoet verander nie, maar dat die kultuur deur die evangelie omvonn sal word om in ooreenstemming met die evangelie en diensbaar aan die evangelie te word en te bly. Vroom (1995:3) stel dat die tema 'evangelie en kultuur' verweef is met die vraag na die konstekstualiteit van geloofsver- staan en met die vraag in hoeverre nie-Westerse Chri')tendom tot eie kontekstuaIisasies kan kom sonder om erfgoed skade aan te doen. Hy wil vera! aantoon dat kultuur nie sonder lewensbeskoulike tradisies kan Idaarkom nie en dat die evangelie 'n vonnende ia.lg in 'n kultuur wil wees. Vanuit die verstaan van die evangelie streef Christene daarna om die lewe en dus die kultuur te kersten. 'Maar wat is dit?', Vra Vroom. Hy toon dan aan dat dit nie so 'n eenvoudige saak is om te bepaal wat bedoel word met die kerstening van 'n bepaalde kultuur nie (Vroom 1995:3-4). Hier word die leser weer herinner aan die stelling van Vroom dat die waardes (en veraI die idee) van 'n bepaalde kultuur beoordeel moet word in die lig van 'Jesus, en Hom as gekruisigde'. Syns insiens kan sommige waardes ongeskonde bly, ander word anders geinterpreteer, vervang of in die hierargie van waardes 'gedegradeer'. Dit geld volgens Vroom vir die inkulturasie van die evangelie in aile kulture, Westers of ander. AIle kulture het waardes waaroor vanuit die evangelie weinig te se is: 'n groot deel van goeie maniere, eetgewoontes, argitektuur ensovoorts. Ingelyks is claar in ander kulture waardes wat deur die kerk 'geyk' kan word: sommige inheemse rites en vonngewing van die samelewing. Hierdie waardes moet gesien word naas waardes wat 'n mens in beginsel op grond van die evangelie sal willaat beeindig. 'n Stanclaard voorbeeld van laasgenoemde is poligamie waaroor dikwels opgemerk word dat die afskaffing daarvan moeilik is weens die weerloosheid van alleenlopende vroue in sommige kulture. Omdat elemente in kulture in stryd is met die gees van die evan- HTS 52/4 (1996) HTS 52/4 (1996) HTS 52/4 (1996) 904 Digitised by the University of Pretoria, Library Services J J Engelbrecht gelie, is dit onmoontlik om van die integriteit van kulture te praat en daarvoor te pleit dat 'n mens 'die' kulturele identiteit van mense moet respekteer. So 'n beskouing oor kulturele integriteit doen nie reg aan die beweeglikheid van kulture in h,ulle onderlinge wisselwerking ('.n hou ook nie rekening met die moontlikheid van 'n kritiese dialoog oor kultuur-en godsdiensgrense heen nie. Soos Westerlinge oop moet wees vir besware teen individualisme, eensydige klem op gelykbeid en regverdigheid, hebsug, vermor- sing en omgewingsbeskadiging, kan uit Westerse kringe kritiese vrae gestel word oor die oorblyfsels van die kastestelsel, individualistiese religiee ensovoorts (Vroom 1995: 10-11). gelie, is dit onmoontlik om van die integriteit van kulture te praat en daarvoor te pleit dat 'n mens 'die' kulturele identiteit van mense moet respekteer. So 'n beskouing oor kulturele integriteit doen nie reg aan die beweeglikheid van kulture in h,ulle onderlinge wisselwerking ('.n hou ook nie rekening met die moontlikheid van 'n kritiese dialoog oor kultuur-en godsdiensgrense heen nie. Soos Westerlinge oop moet wees vir besware teen individualisme, eensydige klem op gelykbeid en regverdigheid, hebsug, vermor- sing en omgewingsbeskadiging, kan uit Westerse kringe kritiese vrae gestel word oor die oorblyfsels van die kastestelsel, individualistiese religiee ensovoorts (Vroom 1995: 10-11). Dit is interessant om daarvan kennis te neem dat in verskillende Rooms-Katolieke dokumente verwante gedagtes uitgespreek word. Enersyds gaan dit daarom dat ele- mente in verskillende kulture ontdek moet word wat in die Christelike lewenstyl geintegreer kan word om so die native genius te verryk. Vir sover inheemse kul'ture die waardes van die evangelie nie weerspreek nie, kan dit met respek aanvaar en be- waar word. Andersyds word gestel dat die kern van die Christelike boodskap elke kultuur te howe gaan en daarom onafuanklik van die kultuur bly. Vir elke kultuur, aldus hierdie dokumente, is die kern van die evangelie dat die basis van die lewe, buite onsself, die groep of nasie Ie, naamlik by God wie se Beeld sigbaar is in die ge- kruisigde en opgestane Heer. Daardie ruspunt gee aan mense vryheid om die kultuur telkens weer te hervorm (V room 1995: 11). Anders gestel: As dit deel van my kultuur is om met behulp van dolosse hekse uit te ruik en daardie hekse dan te verbrand, moet ek as Christengelowige daardie deel van my kultuur laat vaar. HTS 52/4 (1996) Hulle bydrae tot die uitslag van die stryd is miskien dat hulle martelaarskap die koms van die einde verhaas, omdat daar 'n vaste getal martelare is wat eers moet sterf voordat die eskatologiese veldslag kan begin (vgl Collins 1983:729, 746v; 1981; Barr 1986; Aune 1981). * In die tweede vorm is die uitverkorenes nie heeltemal passief nie, omdat geglo word dat die dood wat sommige lede van die gemeenskap sterf, 'n rol speel om die draaipunt te bewerkstellig, naamlik die eskatologiese oorlog. Openbaring maak gebruik van die tradisie van die heilige oorlog om die situasie van die eerste lesers te interpreteer. In die proses propageer Openbaring passiewe verset .van die tweede soort. In die hede moet die gelowiges vervolging en die dood verduur. Hulle ver- wag 'n gewelddadige oplossing van die konflik waann hemelse magte hulle teen- standers sal verslaan. Hulle bydrae tot die uitslag van die stryd is miskien dat hulle martelaarskap die koms van die einde verhaas, omdat daar 'n vaste getal martelare is wat eers moet sterf voordat die eskatologiese veldslag kan begin (vgl Collins 1983:729, 746v; 1981; Barr 1986; Aune 1981). HTS 52/4 (1996) Dit is nie versoenbaar met die evangelie nie. 'n Ander voor- beeld: As dit deel van my kultuur is dat ek weier om aan 'n erediens deel te neem as daar mense teenwoordig is wie se kultuur of voorkoms verskil van die van my en my mense, . moet daardie deel van my kultuur gewysig word om versoenbaar te wees met die konsekwensies van die evangelie. Daarmee word nie gese dat die mense na wie verwys is, nie Christene is nie, maar word weI beklemtoon dat geen mens in hierdie lewe die volmaaktheid bereik nie en dat elke Christengelowige daagliks moet waak en bid sodat ons werklik vrugte sal dra wat by die bekering pas! Die evangelie is nie sonder meer kultuurvyandig nie, maar geen kultuur' of tradisie as onderdeel van 'n kultuur is in beginsel onveranderlik of belangriker as die evangelie en die konse- kwensies daarvan nie. Volgens Collins (1977:255v) is daar in Openbaring twee basiese modelle van weerstand teen die onsimpatieke owerheid: gewelddadige revolusie en passiewe verset. Die passiewe verset kan twee vorme aanneem: ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) 905 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Die houding van die Openbaring van Johannes teenoor kultuur * Die uitverkorenes sal oorwin, maar dit is nie hulle wat die stryd voer nie; dit word vir hulle gevoer en eendag sal hulle die voordele van die oorwinning geniet. * Die uitverkorenes sal oorwin, maar dit is nie hulle wat die stryd voer nie; dit word vir hulle gevoer en eendag sal hulle die voordele van die oorwinning geniet. * Die uitverkorenes sal oorwin, maar dit is nie hulle wat die stryd voer nie; dit word vir hulle gevoer en eendag sal hulle die voordele van die oorwinning geniet. * In die tweede vorm is die uitverkorenes nie heeltemal passief nie, omdat geglo word dat die dood wat sommige lede van die gemeenskap sterf, 'n rol speel om die draaipunt te bewerkstellig, naamlik die eskatologiese oorlog. Openbaring maak gebruik van die tradisie van die heilige oorlog om die situasie van die eerste lesers te interpreteer. In die proses propageer Openbaring passiewe verset .van die tweede soort. In die hede moet die gelowiges vervolging en die dood verduur. Hulle ver- wag 'n gewelddadige oplossing van die konflik waann hemelse magte hulle teen- standers sal verslaan. 5. SWTOPMERKINGS Wie .werklik die boodskap van die hoek Openbaring glo, hoef nie sy of haar yolk se kultuur sonder meer te verruil vir die kultuur van 'n ander yolk nie. As gelowige Afrikaner of Engelsman of Zoeloe of Rus, sal so 'n gelowige sy of haar kultuur met geesdrif inspan en desnoods in sekere opsigte wysig of sekere aspekte daarvan verwerp, sodat die gang van die evangelie daardeur bevorder kan word. As daar 'n botsing van belange onstaan tussen my Afrikanerskap byvoorbeeld, en die eise van die evangelie, is daar geen twyfel oor dat die eise van die evangelie wat voorkeur moet kry nie - selfs al sou dit beteken dat ek die deel van die kultuurefenis wat vir my die naaste aan die hart l~, moet prysgee! (By die skryf van hierdie woorde het die woorde van Jesus vol- gens Matteus 10:37 my te binne geskiet 'Hy wat sy pa of rna liewer het as vir My, is nie werd om aan My te behoort Iiie; hy wat sy seun of dogter liewer het as vir My, is nie werd om aan My te behoort nie' - kultuurerfenis is darem seker minder belangrik as 'n mens se ouers of kinders!) Andersyds: Wie werklik die boodskap van Openbaring glo, of dan glo in die Een wat deur Openbaring ·verkondig word, kan nie neerslagtig deur die lewe gaan met die gevoel dat alles wat die moeite werd was om voorte lewe, verlore is omdat 'n politieke verkiesing of maatskaplike en ekonomiese omstandighede anders verloop as wat so ie- mand geglo het die beste sou wees nie, of omdat ons kultuur bedreig word nie. Jesus Christus bly immers nog steeds die Heer van die here en die Koning van die konings. Vir die wat in Hom g10, l~ die allerbeste dus nie agter die rug nie, maar baie beslis op die pad vorentoe. En intussen kan letterlik niks die Christengelowige skei van die 906 H1'S 5214 (1996) H1'S 5214 (1996) Digitised by the University of Pretoria, Library Services J J Engelbrecht Hefde van God wat daar in Christus Jesus ons Here is nie (Rom 8:35-39). Dit is na- tuurlik 'n verwysing na 'n uitspraak van Paulus, maar ook in Openbaring self word in ander woorde iets dergeliks gese, byvoorbeeld: Geseend is die een wat die woorde van hierdie profesie lees, en die mense wat dit hoor en wat ter harte. neem wat daarin geskrywe staan, want die eindtyd is naby .... Genade en vrede vir julle van Hom wat is en wat was en wat kom, en van die sewe Geeste voor sy troon, en van Jesus Christus, die geloofwaardige getuie, die eerste wat uit die dood opgestaan het, die heerser oor die konings van die aarde. Uit liefde vir ons het Hy ons deur sy bloed van ons sondes verlos en ons sy koninkryk gemaak, priesters vir God sy Vader. Aan Hom behoort die heerlikheid en die krag tot in alle ewigheid! Amen (Op 1 :3-6). Die gees en die bruid se 'Kom!' En elkeen wat dithoor, moet se,: 'Kom!' En elkeen wat dors het, moet kom; en elkeen wat die water van die lewe wil he, moet dit kom kry, vemiet (Op 22:17)! Die genade van die Here Jesus sal met almal wees (Op 22:21). Ten slotte, 'n aanhaling uit Prevost se boek, How to read the Apocalypse: 'The "last word" in the Apocalypse is, in fact, about beginning and beginning again: "Amen. Come, Lord Jesus! The grace of the Lord Jesus be with all the saints. Amen" (22: 21)'. Hierop se Prevost (1993:115): This twofold 'Amen' defines in a remarkable way the two poles of Christian existence. Since the Risen Christ is the Alpha and the Omega, the principle of a new world, we say 'Amen' to the future: 'Come, Lord Jesus' . But to say 'Amen' to the future is not to switch off or resign from the present. We also say 'Amen' to the present, welcoming it as an event of grace: 'The grace of the Lord Jesus be with all the saints'. It is here and now that we must bear witness to the hope that inspires us. Literatuurverwysings Alexander, L C A 1995. The relevance of Greco-Roman literature and culture to New Testament Study, in Green, J B (ed), Hearing the New Testament: Strategies for interpretation. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans. Alexander, L C A 1995. The relevance of Greco-Roman literature and culture to New Testament Study, in Green, J B (ed), Hearing the New Testament: Strategies for interpretation. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans. ISSN 0259-9422 = HTS 5214 (1996) 907 Russell, H S 1964. The method and message of Jewish Apocalyptic. London: SCM. Venter, A G S 1995. Volharding in teosentriese perspektief.volgens die hoek Openba- ring. DLit & Phil-proefskrif, Randse Afrikaanse Universiteit. Vroom, H M 1995. Evangelie en cultuur: Hun onderlinge verhouding. GIT 95/1, 3- 11. Die houding van die Openbaring van Johannes teenoor kultuur Die houding van die Openbaring van Johannes teenoor kultuur Aune, D E 1981.. The social matrix of the Apocalypse of John. Biblical Research 26, 16-32. --- 1983. The influence of Roman imperial court ceremonial on the Apocalypse of John. Journal of the Chicago Society of Biblical Research 28, 5-26. Barr, D L 1986. Elephants and holograms. SBL Seminar Papers, Vol 25, 400-411. Scholars Press. Barrett, C K 1983. Gnosis and the Apocal.ypse of John, in Logan, A H B & Wedder- burn, A J M (ed8), The New Testament and gnosis. Edinburgh: T & T Clark. Charlesworth, J H (ed) 1983. The Old Testament Pseudepigrapha, Vol 1: Apocalyptic Literature and Testaments. London: Darton, Longman & Todd. Collins, A Y 1977. The political perspective of the Revelation to John. JBL 96/2, 241-256. --- 1981. The Revelation of John: An apocalyptic response to a social crisis. Cur- rents in Theology and Mission, 4-12. --- 1983. Persecution and vengeance in the Book of Revelation, in Hellholm, D, Apocalypticism in the Medite"anean world and the Near East, 729-749. Tiibingen: J C B Mohr. (Proceedings of the International Colloquium on Apoca- lypticism, Uppsala August 12-17, 1979.) Elliott, J H 1993. Sorcery and magic in the Revelation of John. Listening. Journal of Religion and Culture 28/3, 261-276. Esler, P F 1993. ~olitica1 oppression in Jewish Apocalyptic literature: A social- scientific approach. Listening. Journal of Religion and Culture 28/3, 181-199. Fiorenza, E S 1991. Revelation: Vision of a just world. Minneapolis: Fortress. Ford, J M 1993. The priestly people of God in the Apocalypse. Listening. Journal of Religion and Culture 28/3, 245-260 Green, J B (ed) 1995. Hearing the New Testament: Strategies for interpretation. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans. Kritzinger, M S B & Labuschagne, F J 1980. Van Schaik se verklarende Afrikaanse woordeboek. 7de uitgebreide uitgawe. Goodwood, Kaap: JL Van Schaik. McVann, M 1993. Introduction to The Apocalypse of John in social-scientific perspec- tive, in Listening. Journal of Religion and Culture 28/3, 177-180. Prevost, J-P 1993. How to read the Apocalypse, translated by J Bowden & M Lydamore. London: SCM. Raisanen, H 1995. The clash between christian styles of life in the Book of Revelation. Studia Theologica 4911, 151-166. Rowley, H H 1963. The relevance of apocalyptic: A study of Jewish and Christian apocalypses from Daniel to the Revelation. New and revised edition. London: Butterworth. ISSN 0259-9422 =, HTS 5214 (1996) ussell, H S 1964. The method and message of Jewish Apocalyptic. London: SCM. Die houding van die Openbaring van Johannes teenoor kultuur 908 HTS 5214 (1996) J J Engelbrecht ISSN 0259-9422 =, HTS 5214 (1996) ISSN 0259-9422 =, HTS 5214 (1996) 909 Digitised by the University of Pretoria, Library Services

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1575/2868

Afrikaans

IWCvanWyk Tydelik-deeltydse dosent: Departement Dogmatiek en Christelike Etiek (Afd A ) Universiteit van Pretoria IWCvanWyk Tydelik-deeltydse dosent: Departement Dogmatiek en Christelike Etiek (Afd A ) Universiteit van Pretoria Anew" . confession for the' Nederduitsch . He..vortnde·· Kerkvan Afnka.? 11l:··this.·~cle".thelJUeS~OR :Uked~heth;r«'ne~ orc~nfegjio"is 11l:··this.·~cle".thelJUeS~OR is :Uked~heth;r«'ne~ creed orc~nfegjio"is possible dnd" ~ .. th1$ Poiiit in time "t!C'eSSQiy~ .... ···The ans:w~r ·i$tJI/d the11!$1f.Qlt1il al.·.ysbe room forlUlw, crettls and' confessions. Although t118r8 mlglltbe. m41J'~tlSOns /orattewc(}nfession,lhe "pres,ntlime 4oes.1fotreally S""'to· . ' c~ll tor st1ch. a cofl/e$sjq& Butwetn.st. Fe-.sin,open Jor (l lie .... cOnjep'wnm O;"J lime. lit the, mea,Uime we mlt$(ilciqa:lfg, the oltJ ere" aMconjessifJltS, and we must consider t;u/JScribing' ~b .bllter Reformed' collJessioM :1lS;"~1I (l$ conjessiolls from this 4ge tlllllc.ould be relevant and imp~nt to us. 1 ''Woordbelydenisse'' is redelike laat ontwikkelings binne die belydenistradisie. Vir 'n kort en bon- dige oorsig oor die pad van ontwikkeling tot by ''woordbelydenisse'' kan gekyk word na Hauschild (1995:78-80). Vir 'n volledige oorsig oor en insae in die ontwikkeling van ''woordbelydenisse'' moet na die standaardwerke van Kelly (1972, 1993) gekyk word. 1. VRAAGSTELLING Die nuwe Kerkorde van die Nederduitsch Hervormde Kerk van Mrika (1997:5) maak in Ordinansie 1.4 voorsiening vir die aanvaarding van ander of nuwe belydenisskrifte. Die vrae wat ~p hierdie stadium teologies beantwoord moet word. is die volgende: (a) het die Hervormde Kerk reg besluit deur ruimte te laat vir ander en nuwe belydenis- skrifte, (b) is daar op hierdie stadium nood aan 'n ander of 'n nuwe belydenisskrif in die Hervormde Kerk en (c) wat kan en moet die HerVormde Kerk op hierdie stadium doen in terme van belydenivemuwing? HTS 5512 &: 3 (1999) HTS 5512 &: 3 (1999) 471 'n Nuwe belytlenisslcrij? 2. IS DAAR RUIMTE VIR ANDER OF NUWE BELYDENIS- SKRIFTE? 2.1 Die wese en aard van die Reformatoriese belydenis Die kerk is ten diepste 'n "belydeniskerk". Sonder belydenis is die kerk nie voorstel- baar nie. Deur te bely gee die kerk te kenne dat daar van iemand anders en nie van die eie ek gepraat word nie. 'n Belydenis is daarom antwoord van die kerk op die openbaring van God in Christus. Die implikasie hiervan is dat 'n belydenis van die kerk nooit uitdrukking van 'n religieuse ervaring of 'n stuk selfmededeling kan wees nie (Wirsching 1980:487). 'n Belydenis is altyd 'n uitdrukking van die geloof in die openbaring van God en die erkenning van God se bandelende werklikheid (Althaus 1949: 255). Weber (1972:39) is reg as by se dat 'n belydenis die dankbare, lof- prysende oorgawe aan die openbaring van God in Christus is. 'n Belydenis wil daar- om nie as woord verstaan word nie, maar as antwoord. Dit wi! Jesus Christus nie Heer maak nie, maar wil antisiperend in hierdie waarbeid en werklikheid Iewe. Onder die woord "belydenis" kan daar baie dinge verstaan word, aangesien dit. verskillend gebruik kan word. "Belydenis" kan as 'n akte, 'n lewendige persoonlike belydenis «(:onfessio) verstaan word. "Belydenis" as uitdrukking van wat mense ten diepste glo, kan ook die gestaltes van liedere en gebede aanneem (NHKA 1997:2). Ten spyte daarvan dat rut belangrike aspekte van belydenis is, wil ek daarop wys dat die fokus van die argument egter op die "woordbelydenisse"l gerig is. Woordbelydenisse was aanvanklik eenvoudige uitsprake soos, "Jesus is die Here" (Rom 10:9; 1 Kor 12:3; 2 Kor 4:5; Fil 2: 11). Dit bet later ontwikkel tot komplekser en langer formules soos die Apostolicum en die Nicaenum. Dit is hierdie aspek van belydenis wat bier bebandel word. Dit gaan dus bier om 'n formule, 'n mondelinge en of skriftelike vasgestelde oortuiging (symbolum) en uiteindelik om 'n oorkonde, 'n dokument met wydrykende kommunikasie- en bindingskrag (doctrina). Met "belydenis" bedoel ons daarom 'n samevattende uitrukking (compendium) van die waarbeid van die evangelie wat in die HTS 5512 &: 3 (1999) University of Pretoria, Lib 472 HTS 5512 &: 3 (1999) University of Pretoria, Lib IWC"anWyk IWC"anWyk geloofsgemeenskap gemeenskaplik, bindend, en konstant geglo en verkondig word (Althaus 1949:258-259). geloofsgemeenskap gemeenskaplik, bindend, en konstant geglo en verkondig word (Althaus 1949:258-259). Daar bestaan talle redes hoekom belydenisvorming in die kerk plaasgevind het. 2 Daar is tot onlangs in die navorsing aanvaar dat daar 'n baie noue band tussen doopplegtigbede en belydenisse was. Onder andere KeUy (1972:36-65) bet probeer om hierdie teorie histories te begrond. Nuwere navorsing (Hauschild 1995:78-79) laat blyk dat hierdie teorie nie so goed histories begrond- baar is nie. 2. IS DAAR RUIMTE VIR ANDER OF NUWE BELYDENIS- SKRIFTE? Belydenisse staan daarom vir die Protestante nie aan die kant van die openbaring nie, maar aan die kant van die geloof. Dit is dus geen definitiewe begrip nie, maar 'n affirmatiewe begrip. Die Rooms-Katolieke dogmabegrip word op die perspektief van die afgeslote geheel van die Bybelse openbaring gebou, terwyl die Protestantse opvatting van belydenis weer teruggaan op die Christus-homologie. Die heilsvraag is daarom in die Rooms-Katolieke Kerk gebonde aan die kerklik hoorbare somtotaal van openbaringswaarhede, terwyl die Protestantse belydenis (en ook bely- denisskrifte) op die eksistensiele heilsvraag betrek is. Die Rooms-Katolieke dogma is ten diepste geloofsvoorskrif, en dit beteken dat die funksie van die dogma daarin bestaan dat dit die openbaringswaarhede versamel en verwoord. Die Protestantse belydenis is hoogstens weer geloofsuitdrukking, en dit beteken dat die belydenis die openbaringswaarhede hoogstens ontsluit. Die Rooms-Katolieke dogma stel die dog- matiese inhoude bekend wat normatief geglo moet word, terwyl die Protestantse bely- denis die sleutel is met betrekking tot die normatiewe gehalte van die Skrif. Volgens die Rooms-Katolieke staan die dogma tussen die openbaring en die persoonlike ge- loof, terwyl die persoonlike geloof weer vol gens die Protestante tussen evangelie ea belydenis staan (Beyschlag 1988:18-21). Die hele argument kom daarop neer dat (minstens die hoofstroom) van die Reformatoriese tradisie die belydenis (as oor- spronklike vorm van die dogma) nie as 'n leerwet beskou nie, maar as 'n geestelike konsensus (Weber 1972:38). 'n Belydenis is vir die Reformatoriese tradisie daarom nie grond nie, maar uitdrukking van die geloof. Om hierdie rede kan daar nooit sprake daarvan wees dat geloof op die Cn) belydenis sou kon berus nie, aangesien geloof alleen maar op die Woord kan berus (Althaus 1949:258). Van belydenis- fundamentalisme (legalistiese geldingsaansprake) kan daar dus nie sprake wees nie (Wirsching 1980:488). Dit is dus duidelik dat daar nog altyd binne die Reformasie ruimte vir ander en nuwe belydenisse was. Belydenisvorming kon nooit binne die Reformasie afgesluit word nie. Daar kan altyd weer situasies ontstaan waar dit nodig sal wees om aspekte van die Christel ike geloof nuut te verwoord, 6f om dit in nuwe hulle die openbaringsinhoud as 'n onfeilbare, onomkeerbare, imperatiewe geloofs- norm voorskriftelik vas. In hierdie sin is 'n dogma 'n heilsnoodsaaklike geloofsobjek. Waar die Rooms-Katolieke dogmas as openbaringsidenties beskou, verstaan die Pro- testante die dogmas (in die vorm van belydenisse) as hoogstens openbaringsbetreklik. Dit is betreklik tot die Skrif en daarom tydbepaald, veranderlik, sonder enige impera- tiewe mandaat. 2. IS DAAR RUIMTE VIR ANDER OF NUWE BELYDENIS- SKRIFTE? Daar was van die begin af 'n behoefte aan 'n kort samevatting van die geloof wat tydens sendinggesprekke gebruik kon word. Naas die sendingsituasie het die vervol- gingsituasie ook belydenisse voortgebring. Geloofsbelydenisse het ook spontaan na afloop van eksorsismes ontstaan. Daar was van baie vroeg af 'n behoefte aan 'n ge- loofsbelydenis wat liturgies tydens doopplegtighede2 gebruik kon word. Die ontstaan van dwaalleringe het die kerk gedwing om belydenisse te formuleer waarin die ware en korrekte leer geformuleer, en dwaling afgewys is. Aangesien die eerste geslagte van gelowiges denkende mense was, wou hulle met behulp van geformuleerde bely- denisse hulle geloof sistematiseer, sodat daar op hierdie wyse insig in die geloof kon ontwikkel (Leith 1977:1-2). Belydenisse wat op grond van die genoemde redes ont- staan het, het mettertyd as norm vir die verkondiging van die kerk begin funksioneer, en het s6 uiteindelik die konstantheid en kontinu'iteit van die verkondiging begin beskerm (Althaus 1949:257; Jacobs 1959:10; Van Niftrik 1961: 25-26; Weber 1972: 40). Uit belydenisse het die latere dogmas ontwikkel. In die 4e eeu het Basilius die Grote begin om onderskeid tussen kerugma en dogma te maak. By Chalcedon (451) is die Christologiese belydenis as 'n leeruitspraak verstaan. Hierdie belydenis (wat dan as 'n leeruitspraak en uiteindelik as dogma verstaan moet word) begin met die volgende woorde: "Ons leer, dat 'n mens soos volg moet bely .... " In die Middeleeue het die Rooms-Katolieke Kerk die belydenisse opgeneem in die depositumjidei, dit is die skat van waarhede wat geleer moet word en nie verlore mag gaan nie. Uiteindelik is daar by Trente en Vaticanum I die gedagte ontwikkel dat die kerklike belydenisse, wat volledig in dogmas. uitgewerk is, onfeilbare geloofsuitsprake is. Hierdie ontwikkeling is deur die Reformasie verwerp (Lohse 1978:14-15). Volgens die Reformatore mag belydenisse nie soortgelyk aan die Rooms- Katolieke dogma verstaan word nie. Volgens die Rooms-Katolieke het 'n dogma met die openbaringskant van die Christelike waarheid te make. 'n Dogma stel vol gens Digitised by the University of Pretor HTS 5512 & 3 (1999) 473 ria, Libr 'n Nuwe belydenisskriJ? hulle die openbaringsinhoud as 'n onfeilbare, onomkeerbare, imperatiewe geloofs- norm voorskriftelik vas. In hierdie sin is 'n dogma 'n heilsnoodsaaklike geloofsobjek. Waar die Rooms-Katolieke dogmas as openbaringsidenties beskou, verstaan die Pro- testante die dogmas (in die vorm van belydenisse) as hoogstens openbaringsbetreklik. Dit is betreklik tot die Skrif en daarom tydbepaald, veranderlik, sonder enige impera- tiewe mandaat. 3 Oit is bekend dat die Rooms KatoliekeKerk nie belydenisskrifte het nie. Oit is ook redelik bekend wat in die Rooms-Katolieke Kerk as gesaghebbende bronne geld. Oit is egter nie s6 bekend wat in die Oosterse Kerk maatgewend is nie. am hierdie rede die volgende inligting: In die Ortodokse Kerk geld die Nicaeno-Constantinopolitanum as die enigste onfeilbare geloofsnorm, aangesien dit die dogmatiese leerbeslissings van die sewe ekumeniese konsilies (325-787) saam vat. Hiernaas is maatgewend: hulle liturgiese boeke en die dogmatiek van Johannes van Oamaskus (alhoewel dit van geringer betekenis is). In hierdie kerk bestaan daar ook orientasiedokumente wat werklik net die status van orientasie- dokumente geniet en niks meer nie. Hier kan na die volgende dokumente verwys word: Con/essio Gennadi opgestel deur Patriarg Gennadios II in 1453 Con/essio Orthodoxa opgestel deur Metropoliet Petrus Mogilas in 1642, die Aktes van die Sinode van Jerusalem van 1672 wat anti-Protestantse pole- miek is, die Con/essio Critopuli van 1625 opgestel deur die Patriarg Mettophanus Kritopulos. .2 Die wese en aard van die Rerormatoriese belydenisskrifte 2.2 Die wese en aard van die Rerormatoriese belydenisskrifte Reforrnatoriese kerke het naas belydenisse ook belydenisskrifte. Belydenisskrifte is die amptelik erkende korpus van leeruitsprake waardeur 'n betrokke kerk se beson- dere heilskennis tot uiting gebring word. Belydenisskrifte is dus 'n samevatting van maatgewende leerstukke (articuli fidei) of geloofsnorme (regulae fidei) waardeur kerke hulle teenoor ander kerke met ander leeruitsprake afgrens, en hulle eie preek- inhoude norrneer. In hierdie opsig is belydenisskrifte 'n spesifieke Protestantse ver- skynsee, en spesifiek vrug van die vroee Ortodoksie (Jacobs 1959:9; Wirsching 1980: 488). Die redes vir die ontstaan van belydenisskrifte, is soortgelyk aan die redes vir die ontstaan van belydenisse. Belydenisskrifte is noodsaaklik omdat 'die Reforma- toriese kerke ook lerende kerke is. Lerende kerke het om verskeie redes (kategese, apostolaat en liturgie) 'n samevattende daarstelling van die evangelie van Jesus Christus nodig. Uit kerklike (gemeentelike) nood en noodsaaklikheid is belydenis- skrifte dus gebore om die lerende kerke in hulle taakvervulling te help (Barth 1948: 13; Polman 1956:551; Jonker 1994:6-7; Pannenberg 1995:292). Belydenisskrifte, as 'n versameling van leeruitsprake, het verder ontstaan omdat daar 'n behoefte was om die korrekte kerklike leer (die waarheid van die evangelie) teen leervervalsings en dwaalleer te beskerrn. Apologie was dus 'n verdere rede vir die ontstaan van belyde- nisskrifte (Bavinck 1928:22; Brunner 1960:51; Jonker 1994:7-8). Positief was bely- denisskrifte noodsaaklik om as spreekreel van die verkondiging, en as stok, staf en lied in die gemeente te funksioneer (Jonker 1994:8-10). Belydenisskrifte, as produkte van die Reformasie, het hulle ontstaan te danke aan die feit dat daar vanuit die perspektief van die regverdigingsleer weer na die Skrif self teruggekeer is. Die Reformatore wou die Skrif self weer ter sprake bring. Die Skrif moes weer opnuut, onbemiddeld, die evangelie uitbasuin. 'n Totaal nuwe wyse Digitised by the University of Preto 475 ria, Lib 2. IS DAAR RUIMTE VIR ANDER OF NUWE BELYDENIS- SKRIFTE? Belydenisse staan daarom vir die Protestante nie aan die kant van die openbaring nie, maar aan die kant van die geloof. Dit is dus geen definitiewe begrip nie, maar 'n affirmatiewe begrip. Die Rooms-Katolieke dogmabegrip word op die perspektief van die afgeslote geheel van die Bybelse openbaring gebou, terwyl die Protestantse opvatting van belydenis weer teruggaan op die Christus-homologie. Die heilsvraag is daarom in die Rooms-Katolieke Kerk gebonde aan die kerklik hoorbare somtotaal van openbaringswaarhede, terwyl die Protestantse belydenis (en ook bely- denisskrifte) op die eksistensiele heilsvraag betrek is. Die Rooms-Katolieke dogma is ten diepste geloofsvoorskrif, en dit beteken dat die funksie van die dogma daarin bestaan dat dit die openbaringswaarhede versamel en verwoord. Die Protestantse belydenis is hoogstens weer geloofsuitdrukking, en dit beteken dat die belydenis die openbaringswaarhede hoogstens ontsluit. Die Rooms-Katolieke dogma stel die dog- matiese inhoude bekend wat normatief geglo moet word, terwyl die Protestantse bely- denis die sleutel is met betrekking tot die normatiewe gehalte van die Skrif. Volgens die Rooms-Katolieke staan die dogma tussen die openbaring en die persoonlike ge- loof, terwyl die persoonlike geloof weer vol gens die Protestante tussen evangelie ea belydenis staan (Beyschlag 1988:18-21). Die hele argument kom daarop neer dat (minstens die hoofstroom) van die Reformatoriese tradisie die belydenis (as oor- spronklike vorm van die dogma) nie as 'n leerwet beskou nie, maar as 'n geestelike konsensus (Weber 1972:38). 'n Belydenis is vir die Reformatoriese tradisie daarom nie grond nie, maar uitdrukking van die geloof. Om hierdie rede kan daar nooit sprake daarvan wees dat geloof op die Cn) belydenis sou kon berus nie, aangesien geloof alleen maar op die Woord kan berus (Althaus 1949:258). Van belydenis- fundamentalisme (legalistiese geldingsaansprake) kan daar dus nie sprake wees nie (Wirsching 1980:488). Dit is dus duidelik dat daar nog altyd binne die Reformasie ruimte vir ander en nuwe belydenisse was. Belydenisvorming kon nooit binne die Reformasie afgesluit word nie. Daar kan altyd weer situasies ontstaan waar dit nodig sal wees om aspekte van die Christel ike geloof nuut te verwoord, 6f om dit in nuwe b l d i t d HTS 5512 & 3 (1999) University of Pretoria, Libr 474 IWCvan Wyk 2.2 S Die Rooms-Katolieke dogmas van die onbevlekte ontvangenis van Maria 1854, die onfeilbaarheid van die pous 1870, en die liggaamlike opname van Maria in die hemel 1854, gaan net om enkele dog- matiese sake en nie om die geheel van die evangelie nie. 4 Vir dieper insae in die eksegetiese en sistematiese metodes van Luther, kan gekyk word na Van Wyk (1998:163-168). . '" Nuwe belydenisslaij? Die Refonnatore het die oortuiging gehad dat daar 'n "gemeenskaplike Iuister na die Woord" moet wees. Eksegese van die Skrif kan volgens hulle nie in 'n Iugleegte plaasvind nie, maar binne die gemeenskap van die heiliges, wat niks anders is as die ganse kerk van alle tye nie. Om hierdie rede luister eksegete ook altyd na die leer van die vadere. Kerklike leer en kerklike belydenis, wat uit eksegese gebore word, sluit daarom altyd by die vorige geslagte, die vertrouenswaardige vadere aan (Barth 1948: 14). Voordat ek self kan bely, moes ek die belydenis van die res van die kerk gehoor het. Ek kan ook nie deel M aan die gesprek oor die regte geloof, voordat ek nie na die gesprek in die res van die kerk (v66r my en langs my) geluister het nie. Ek luister ook nie na die enkelinge uit die verlede nie, maar na die kore - die kore wat eenstemmig oor die waarheid van die Woord sing. Eksegese, op grond waarvan geglo word, be- hoort met die gemeenskaplikheid van die geloof te begin. Naas hierdie gemeen- skaplike kan ek 'n verdere bydrae probeer maak (Barth 1960:656-662). Die resipe- ring van die vroee belydenisse in die Reformatoriese belydenisskrifte het die daarom die bedoeling om te kenne te gee dat die Reformatoriese belydenis die produk is van 'n gesamentlike Iuister en aanneming van die Woord. Anders gese: 'n Refonnatoriese belydenisskrif is die openbaarmaking van die gemeenskaplike geloof wat gebore is uit die gemeenskaplike luister na die Woord. Met ander woorde: 'n belydenisskrif is uit- drukking van die konsensus van die kerk oor die leer van die evangelie (consensus de doctrina evangelii - Pannenberg 1995a:130). Die resipering van die oud-kerklike belydenisse in die belydenisskrifte se uit- eindelik vir ons dat die Refonnasie daarop gestel is om die eenheid en die katolisiteit van die kerk te bestendig (Jonker 1994:16-19). Protestante besef nog altyd dat die kerk altyd opnuut moet bely en dat 'n belydenis vandag nie net 'n herhaling van 'n belydenis uit die verlede kan wees nie. Maar, daar is ook nog altyd besef dat die kerk net saam met die kerk van die verlede kan bely en dat die kerk saam met die kerk van die verlede behoort te bely. Hulle het dft geweet, omdat hulle ingesien het dat die kerk nie net 'n eenheid in ruimte is nie, maar ook 'n eenheid in tyd. '" Nuwe belydenisslaij? van eksegese en sistematisering4 is deur Luther en sy volgelinge beoefen. Ten spyte hiervan, vind ons in die belydenisskrifie nie net die Bybelse woorde nie. Ons vind ook die belydenisse, die latere dogmas en selfs aspekte van die Skolastiese teologie van die vroee Middeleeue. Die vraag is: hoekom het die Reformatore die belydenisse (Apostolicum, Nicaenum en die Athanasianum) geresipeer, met ander woorde in die belydenisskrifte opgeneem en die teologiese insigte agter die belydenisse oorge- neem? Op hierdie vraag kan daar verskillende antwoorde gegee word. In die eerste instansie is dit nie vreemd dat die Reformatore by die vroee kerklike belydenisse aangesluit het nie. Luther (WA 57,137,5) het eenkeer gese: "Tota nostra operacio confessiolal ons doen [en late] is belydenis." Met hierdie woorde wou hy beklemtoon dat die Reformasie 'n terugkeer is na die vroee kerk. Die geloofsinhoude word nie alleen oorgeneem nie, maar ook die ems waarmee hierdie inhoude geglo word. Die oomame van die belydenisse het op 'n simboliese wyse te kenne gegee dat dit in die Reformasie gaan om 'n hemude en totale oorgawe tot in die martelaarskap. Die oor- name van hierdie belydenisse het dus met eskatologiese ems (Wirsching 1980: 495) geskied. Daar was 'n bereidheid om opnuut vir die waarheid van die evangelie te sterf. 'n Volgende teologiese rede hoekom die Reformatore die oud-kerklike belyde- nisse oorgeneem het, is omdat hierdie belydenisse, net soos die latere Prote!itantse belydenisskrifie, om die geheel van die evangelie handel. Nooit het dit, soos in die latere Rooms-Katolieke dogmas, om deelaspekte van die evangelieS gehandel nie. Telkens het dit om die totale heil in Christus gehandel. Dit behoort dus begryplik te wees dat dokumente wat dieselfde bedoeling en intensie het, moeilik geskei kan word (Beyschlag 1988:23-25). In die derde instansie het die Reformatore die vroee kerklike belydenisse en teologie geresipeer omdat hulle daarvan oortuig was dat 'n mens nie vandag verant- woordelik met die Skrif kan omgaan, as daar nie ook na die vadere se verstaan van die Skrif geluister word nie. Trouens, hulle was van mening dat die Reformatoriese 4 Vir dieper insae in die eksegetiese en sistematiese metodes van Luther, kan gekyk word na Van Wyk (1998:163-168). . HTS 55/2 & 3 (1999) University of Pretoria, Libr 476 lWC"QII Wyk belydenis (en uiteindelik die belydenisskrifte) nie net met die Skrif nie, maar ook met die ou belydenisse van die kerk moet ooreenstem (Pannenberg 1995b: 294). '" Nuwe belydenisslaij? Hulle het dus, geweet dat die kerkgeskiedenis nie met elke geslag nuut begin nie, en dat die stryd van die verlede ook die stryd van die hede is en dat die waarheid van die verlede ook die waarheid van die hede is (Althaus 1949:260-261). Die Refonnatore het deeglik besef dat die verskillende temas van die belydenisse nie noodwendig altyd relevant is nie, en dat die vraagstellings agter die belydenisse ook nie noodwendig hulle vrae was Digitised by the University of Pretori 477 Digitised by the University of Pretoria, Lib HTS 5512 & 3 (1999) 477 a, Libra 'n Nuwe belydenisskrif? nie. Ten spyte daarvan, het hulle hierdie belydenisse oorgeneem, aangesien hulle ge- loofwaardig van die evangelie getuig. Hulle het die belydenisse aangeneem omdat hulle daarvan oortuig was dat hulle die regte rigting6 aandui wat ingeslaan moet word (Althaus 1949:266-267). Hulle het hierdie oud-kerklike belydenisse dus geresipeer met die besef dat hulle die verantwoordelikheid het om die eenheid en die konti- nu'iteit van die kerk te bewaar. Die eenheid en die kontinu'iteit word bewaar wanneer jy nie jou rug keer op die gelowige vaders in die geloof wat vir jou die weg aangedui het nie (Wirsching 1980:496). In die eerste Protestantse belydenisskrif, die Confessio Augustana van 1530, word dit dan ook duidelik gestel dat hierdie belydenis nie die belydenis van 'n partikuliere kerk is nie, maar dat hierdie belydenis daarop aanspraak maak dat dit in ooreenstemming is met sancta catholica et apostolica ecclesia. Hier- die ooreenstemming is bereik deurdat die Reformatoriese regverdigingsleer met die oud-kerklike Christologie en triniteitsleer geharmoniseer is. Die Confessio Augustana kon daarom op katolisiteit en ekumenisiteit aanspraak maak, aangesien die opstellers dit reggekry het om 'n Christus-georienteerde innovasie (die regverdigingsleer) met die oud-kerklike tradisie te versoen (Wenz 1997:305-309). nie. Ten spyte daarvan, het hulle hierdie belydenisse oorgeneem, aangesien hulle ge- loofwaardig van die evangelie getuig. Hulle het die belydenisse aangeneem omdat hulle daarvan oortuig was dat hulle die regte rigting6 aandui wat ingeslaan moet word (Althaus 1949:266-267). Hulle het hierdie oud-kerklike belydenisse dus geresipeer met die besef dat hulle die verantwoordelikheid het om die eenheid en die konti- nu'iteit van die kerk te bewaar. Die eenheid en die kontinu'iteit word bewaar wanneer jy nie jou rug keer op die gelowige vaders in die geloof wat vir jou die weg aangedui het nie (Wirsching 1980:496). In die eerste Protestantse belydenisskrif, die Confessio Augustana van 1530, word dit dan ook duidelik gestel dat hierdie belydenis nie die belydenis van 'n partikuliere kerk is nie, maar dat hierdie belydenis daarop aanspraak maak dat dit in ooreenstemming is met sancta catholica et apostolica ecclesia. Hier- die ooreenstemming is bereik deurdat die Reformatoriese regverdigingsleer met die oud-kerklike Christologie en triniteitsleer geharmoniseer is. Die Confessio Augustana kon daarom op katolisiteit en ekumenisiteit aanspraak maak, aangesien die opstellers dit reggekry het om 'n Christus-georienteerde innovasie (die regverdigingsleer) met die oud-kerklike tradisie te versoen (Wenz 1997:305-309). 6 Die rigting het vir hulle werklik om die saak gegaan. en nie om die uitdrukkingswyse nie. Dit het gegaan om die oortuiging en nie om die gestaltegewing van die oortuiging nie. Hierdie speelruimte wat gelaat word tussen saak en formulering. vind aansluiting by die sinode van La Rochelle (1607) wat bepaal het dat die belydenis alleen krag en gesag het in wat dit wil bely (Jonker 1994:155). IWClIanWyk IWClIanWyk gemeenskaplike verstaan van die evangelie gevestig word, kan daar op katolisiteit aanspraak gemaak word. Hierdie mening is gehuldig deur die Reformatore Luther, Calvyn en Melanchthon asook die teoloe van die Ortodoksie soos Matthias Flacius en dan veral Martin Chernnitz in sy Examen Concilii Tridentini [1565-1573] (Hauschild 1992: 195-231). Die oomame van die oud-kerklike belydenisse deur die Reformasie was dus 'n daad van besondere teologiese insig aangesien die kommunikatiewe kontinuYteit van die gelowiges in die geskiedenis hierdeur verseker is. Die respek vir die communio sanctorum as kommunikatiewe konsensusgemeenskap is op hierdie wyse bewaar (Wenz 1990:24-26). 2.3 Is die belydeniskanon afgesluit? Ten spyte daarvan dat daar binne die Reformasie konsensus was oor die outoriteit van die tradisie, en die noodsaaklikheid om die eenheid en die katolisiteit van die kerk te bewaar, moes die vraag beantwoord word of belydenisvorming binne die Reformasie kan en moet voortgaan? Hierdie vraag is nie eenstemmig binne die Protestantisme beantwoord nie. Lutherane en Calviniste gee op hierdie vraag verskillende ant- woorde. Ook binne die konfessionele groeperings bestaan daar nie eenstemmigheid nie. Die Lutherse tradisie werk met 'n afgeslote belydeniskanon. Tot en met 1580 was daar verskillende regionale corpora doctrinae binne die Lutherdom (vgl Wirs- ching 1980:499-501 vir die detail). Met die Konkordienformel (1577) en die Konkor- dienbuch (1580) het belydenisvorming formeel tot afsluiting gekom, omdat daar op 'n corpus doctrinae besluit is wat verdere belydenisvorming oorbodig sou maak. Die Konkordienbuch bestaan uit die drie oud-kerklike simbole en sewe Lutherse belyde- . nisskrifie, naamlik: Die Augsburgische Konfession (CA-1530) van Melanchthon, Die Apologie der Confession (AC-1530) van Melanchthon, Die Schmalkaldischen Artikel (1537), Melachthon se traktaat "De potestate ... papae (1537), Luthers Kleiner Katechismus en Luthers GrofJer Katechismus (1529) en die Die Konkordienformel (FC-1577) van Andreae en Chemnitz. Ten spyte daarvan dat hierdie corpus doctrinae nie orals onmiddelik aanvaar is nie (bv in die Skandinawiese lande - vgl HOrnig 1984a:74), aanvaar feitlik alle Lutherse kerke hierdie korpus as die riglyn, basis en grens van hulle prediking (Beyschlag 1988:28-29). Waar die Lutherse tradisie met 'n afgeslote belydeniskanon werk, handhaaf die Gereformeerde kerke weer die gedagte van die onafsluitbaarheid van belydenis- HTS 5512 & 3 (1999) Met die oomame van die oud-kerklike belydenisse het die Reformasie 'n plei- dooi gelewer vir verantwoordelike omgang met die kerklik-teologiese tradisie. Daar moet verantwoordelik met die tradisie omgegaan word, omdat die tradisie gevul is met outoriteit. Die tradisie het outoriteit, aangesien dit die waarhede van die evange- lie aan die Jig bring. Deur te buig onder die outoriteit van die tradisie, word dielcato- lisiteit van die kerk bevorder. Wanneer die kerk vandag glo wat die kerk in die ver- lede geglo het, word daar kontinulteit in die kerk geskep - en dft is onder andere wat met katolisiteit bedoel word. Tradisie (die oud-kerklike belydenisse en dogmas) het daarom nie gesag omdat dit 'n aparte bron van openbaring sou wees nie (soos wat die Rooms-Katolieke kerk meen nie). Dit het gesag omdat dit die Woord outentiek ter sprake bring. Dit het gesag, nie omdat konsilies daaroor besluit het nie, maar omdat hulle die sentrale inhoude van die Skrif weergee. Met ander woorde: in die tradisie het ons met regte Skrifuitleg te make. Deurdat die kerk hierdie korrekte Skrifuitleg volg, is die kerk katoliek. Wanneer die kerk vandag die oud-kerklike leertradisie oor- neem, wanneer daar op grond van die korrekte. Skrifuitleg van die vadere 'n HTS 5512 & 3 (1999) Digitised by the University of Pretoria, Libr HTS 5512 & 3 (1999) University of Pretoria, Libr HTS 5512 & 3 (1999) University of Pretoria, Libr 478 HTS 5512 & 3 (1999) 479 ria, Libr 'II Nuwe belytknisslaij? 'II Nuwe belytknisslaij? vorming. Gereformeerde belydenisse word daarom nie in 'n hoek van dogmenka- noniese rang of waarde saamgevat nie. Daar bestaan geen vas omlynde omvang van Gereformeerde belydenisse soos wat mens in die Konkordienbuch vind nie. Gerefor- meerde belydenisse is nie in getaI begrensbaar nie, en word nie in terme van gebaIte gekanoniseer word nie. Aile Gereformeerde belydenisse bet daarom nie noodwendig vir aile Gereformeerde kerke geldigheid nie. Daar bestaan talryke regionaIe belyde- nisskrifte, asook versamelings van belydenisskrifte, maar daar is geen belydeniskanon nie, en daarom ook nie 'n geoutoriseerde versameling van simboliese boeke nie. Die versamelings van Gereformeerde belydenisskrifte (kyk na Wirsching 1980:501-503 vir volledige lyste van hierdie versamelings) was van die begin af aImaI private ver- samelings soos die Harmonia confessionuni fidei orthodoxarum et reformatarum ecclesiarum (1581) van Jean Fran~ois SaIvard in Geneve en die Corpus et syntagma confessionum fidei (162111654) van Gaspard Laurent in Geneve. Die latere poging van die Dordrecbtse Sinode om 'n belydeniskanon vas te stel, word deur Jacobs (1959:18) beskryf as "slegs 'n episode in die geskiedenis van die Ortodoksie". Toe die Wereldbond van Hervormde Kerke in 1925 weereens pogings wou aanwend om 'n aIgemeen aanvaarde Gereformeerde belydenis op teO stel, bet Barth bierdie pogings gestop met die argument dat 'n Gereformeerde belydenis aItyd voorlopig, plekbe- ~aald en spontaan is (Rohls 1987:352). Die feit dat daar dus geeD amptelike corpus doctrinae, binne Gereformeerde geledere bestaan nie, bang dus met die wese v~ die Hervormde Kerk saam. Vol gens die Hervormers is belydenisskrifte aItyd slegs ge- tuienisse van feilbare mense. Die Gereformeerde belydenis is dus 'n "geleentheids- bandeling", en daarom vervangbaar en veranderbaar, aangesien 'n belydenisskrif slegs wil se: "ons - bier en nou - bely dit". Daar bestaan daarom nie s6 iets soos 'n "Tbeo- logie der reformierten Bekenntnisschriften" nie, maar slegs iets soos 'n ''Theologie reformierter Bekenntnisschriften" (Jacobs 1959; Rohls 1987). Hierdie veelbeid van belydenisskrifte is binne die Gereformeerde tradisie duldbaar aangesien bulle geen formele rang ten opsigte van die Skrif bet soos wat dit in die Lutherdom die gevaI is nie. Binne die Gereformeerde tradisie het slegs die Skrif gesag. 'n Belydenisskrif ontstaan uit die Skrif en is wegwyser na die Skrif toe. Op sigself bet dit geen status nie. Gereformeerdes bet dus geen korpus van leer- uitsprake wat eenheid konstitueer nie. HTS 5512 & 3 (1999) Hulle is slegs eenstemmig dat die Bybel die enigste bron van God se openbaring is, en dat aile gelowiges bulle gemeenskaplik aan die Woord moet bind (Jacobs 1959:13-15). Die een blywende waarbeid van die HTS 55/2 &: 3 (1999) University of Pretoria, Libr 7 Die Lutheraan Ratscbow (1978:197-198) meen egter dat die verskil in verstaan van belydenis tussen Calviniste en Lutherane teruggaan na die verskil in geloofsbegrip. Calviniste werk met die konsep van cognitio (om God te ken) en Lutherane werk weer met die konsep vanfiducia (om op God te vertrou). Calviniste is vir bulle kennis oor God absoIuut atbanklik van geskrewe Bybelwoord en weI die af- sondelik.e verse. Die Lutherane konsentreer weer vir bulle vertroueop die gepredikte Woord. Calvi- niste is diengevolge biblisiste wat athanklik is van een of ander inspirasieleer. en wat daarom geen beboefte het aan vaste Ieeruitsprake soos wat dit by Lutherane die geval is nie. IWCwua Wyt IWCwua Wyt evangelie wat uit die Skrif geken kan word, moet in nuwe situasies nuut bely word. Oie implikasies van hierdie radikale standpunt dat die Skrif die enigste norm kan en mag wees, is dat die oud-kerklike belydenisse en die nuut gevormde belydenisskrifte enersyds die funksie van hoogstens hulp en orientering kan vervul, en andersyds dat die reeds geformuleerde belydenisse nie verdere en nuwe belydenisvorming sal ver- hinder nie. Gereformeerdes verhef die Skrif tot die enigste en finale gesag en relativeer s6 die gesag van die belydenisskrifte, omdat hulle nog altyd deeglik bewus was van die onvolmaaktheid van alle spreke oor God.7 Oie gesag en leiding van die belydenistradisie word dus aanvaar wanneer daar oor God nagedink word, maar die beperkings van hierdie historiese dokumente word altyd goed begryp, en daarom moet daar altyd vryheid wees om dinge nuut te s8. Die byna oordrewe bewussyn van die gevaar van verabsolutering, laat Gereformeerdes daarom toe om hulle eie belydenis- tradisie te relativeer, en om deurentyd ruimte te laat vir die moontlikhede van verbete- ring en vemuwing (Jacobs 1959:16; Riiegger 1988:320-324). 2.4 Die gesag van die belydenisskrifte In die lig van die feit dat daar binne die Gereformeerde tradisie nie 'n afgeslote bely- deniskanon bestaan nie, kom die vraag onwillekeurig weer na yore watse gesag die Reformatoriese belydenisskrifte dan het? Karl Barth (1960:727-733), en Walter Kreck (1974; 1977:268-270), sy leerling, wat op sy voetspore gevolg het, het na my mening die Calvinistiese standpunt korrek weergegee. Barth beskryf die konfessie (sy omskrywing vir belydenisskrifte) as 'n tertium datur. Hierdie "derde" is nie midde- laar tussen God se woord en mensewoord nie. Dit is 'n ander mensewoord. Oit is 'n "gleichnishaft vorgeordnetes Menschenwort". Oit is volgens hom die eerste kom- mentaar op die Skrif. Oit kan nie in die plek van die Skrif kom nie. Dit kan ook nie in die plek van ons eie uitleg kom nie. Oit kan nie die enigste kommentaar wees nie. Oit moet egter as die belangrikste kommentaar altyd eerste gehoor word. Oit bly die kroongetuie van die waarheid van die Skrif. Oit bly as die belangrikste kommentaar, Digitised by the University of Pretoria, HTS 5512 & 3 (1999) HTS 55/2 &: 3 (1999) e University of Pretoria, Libr 480 8 S6 bet die teologiese fakulteit van Wittenberg in 1533 besluit (Hornig 1984a:75). HTS 5512 & 3 (1999) 481 a, Libra ',. Nuw~ b~lyde,.iss1crif? die koorleier van al die eksegetiese stemme. Dit wys ons, wat vandag eksegese moet doen, die rigting aan. Ons hoef egter nie in alles aan die belydenisskrifie gebind te wees nie, aangesien hulle bloot rigting wil aandui. Ons mag (en kan daarom ook) van sekere forrnulerings afstand doen, aangesien ons eindbesternrning nie die forrnulerings en taalgebruik van 'n sekere epog is nie, maar die betuigde Woord van God in die Skrif. Ons moet egter ook besef dat ons nie in die totale afwesigheid van die kon- fessie eksegese kan doen nie. Regte eksegese (in totaliteit) kan nie gedoen word met die tweenatureleer, die triniteitsleer en die regverdigingsleer in die vergetenheid nie. Hierrnee word die drie Protestantse "dogmas" nie tot leerwette verhef nie, maar daar word aanvaar dat hierdie dogmas outoriteit het omdat hulle betroubare kommentare op die Skrif is. In sy eie woorde nou: Was sie von uns will, das ist dies, daB wir uns mit ihr in der Einheit des Glaubens befmden sollen. Thre Slitze geben uns die Richtung an, in der sie selbst, die Kirche von damals uDd dart, diese 'Einheit des Glaubens gesucht und gefunden hat. Nicht iDdem wir ihre Satzen zustimmen und sie UDS zu eigen machen, sondem indem wir uns durch diese Slitze diese Richtung weisen lassen, respektieren wir die Autoritat der Konfesson. Eben darum kann es wahl sein, daB wir, indem wir uns von ihr diese Richtung weisen lassen, einzelnen oder auch vielen ihrer Satze kritisch gegenubertreten muSen. (Barth 1960:735) Bogenoemde standpunt ten opsigte van die outoriteit van die konfessie kom neer op die verwerping van die Ortodoksie. Vol gens die Ortodoksie is die Refor- matoriese belydenisskrifte belangriker as die oud-kerklike simbole8. Hulle is belang- riker omdat daar net soos by die Skrif, sprake is van teopneustie. Die belydenisskrifte word daarom in terrne van gesag, met die Skrif op een lyn geplaas (Hornig 1984a:75- 77). S6 'n standpunt is eenvoudig onaanvaarbaar. Die belydenisskrifte ontvang hulle outoriteit van die Skrif. Hulle kan nooit die Skrif vervang nie, maar hoogstens heenlei na die Skrif (Van Genderen 1993b:153-165). Hulle het gesag wanneer daar bewys kan WOf(~ dat hulle met die Skrif in ooreenstemming is (Althaus 1949:265). Belydenisskrifte is daaiom geen onfeilbare dekrete nie. Op sigself het hulle geen HTS 5512 & 3 (1999) University of Pretoria, Libra Op geen wyse mag die belydenisskrifyte dus tot 'n tweede bron van openbaring verhef word nie. Die konfes- sie bly hoogstens kommentaar verklaring en aanwending van die Skrif of anders Digitised by the University of Pretoria HTS 5512 & 3 (1999) University of Pretoria, Libra 482 lWCvan Wyk lWCvan Wyk lWCvan Wyk formele kerklike outoriteit nie. Dit is hoogstens regte verwoording van die Skrif. Op geen manier kan hulle in terme van Roomse dogmas (leerstellings waaraan nooit verander kan word nie) verstaan word nie. Belydenisskrifte is geen leerwette nie. Dit is geestelike· beslissings wat die kerk kan verander, wanneer die kerk vanuit die Woord tot ander insigte kom (Van Ruler 1947:60; Brunner 1960:110; Lohse 1978:21; Rohls 1987:318-320). Barth as dosent van die Heidelbergse Kategismus, waarsku selfs teen enige neiging tot "Heidelbergse ortodoksie". Barth (1948:15-16) meen dat dit onreformatories sal wees om die formulerings van Heidelberg te verabsoluteer. 'n Belydenisskrif is nie 'n ketting wat telkens bloot herhaal moet word nie. In die kerk is daar respek en dankbaarheid vir die Kategismus, maar daar is ook vryheid daarteen- oor. Daar is vryheid, omdat ook die Kategismus ons uiteindelik net moet heenlei na die Skrif. Die gesag van die belydenisskrifte is dus relatief en afgelei. Dft is s6, omdat daar in die Protestantisme gewerk word met die gedagte van die verhewend- heid van die Skrifprinsiep bokant die tradisieprinsiep. Die stellings of die waarhede van die belydenisskrifte oor wie en wat Christus is, word nie uit die Skrif afgeskryf nie, dit moet daarin gesoek word. Belydenisskrifte is hoogstens antwoord op die openbaring, en daarom kan ons nie met die Ortodokse belydenisoutoritere begrip werk nie (Brunner 1960:112). Selfs die konserwatiewe Gereformeerde dogmatikus, Herman Bavinck, stem met hierdie standpunt saam. Ook hy meen dat die belydenisskrifte gebrekkige reproduksies van die waarheid van die Skrif is. Hulle is dus feilbaar. Net die Skrif is autopistis, judex controversiarum, sui ipsius interpres. Die kerk, belydenis, en tradisie moet aan die Woord ondergeskik bly. Die Skrif is alleen norma et regula fidei et vitae. Belydenisskrifte het alleen gesag in die mate wat dit met die Skrif ooreenkom. Hulle is dus menslik en feilbaar, en daarom revisibil et examinabel aan die Skrif. Die belydenisskrifte is hoogstens norma secunilaria, non veritatis sed doctrinae in aliqua ecclesia receptae en daarom tog bindend op almal wat binne die kerk willewe (Bavinck 1928:22,63; 1930: 401). Daar mag egter nie 'n verhewe gesag aan die belydenisskrifte toegeken word nie, aangesien dit die Protestantse Skrifprinsiep in gevaar stel. Daar is slegs van kerklike outoriteit sprake waar die W oord gehoorsaam word. Kerklike outoriteit is dus geestelike outoriteit, wat niks anders is as regte vertolking van die W oord nie. 'n Nuwe belydenisikriJ? 'n Nuwe belydenisikriJ? 'n Nuwe belydenisikriJ? gese: die Skrif in eie woorde. Die konfessie is daarom nie 'n outoriteit bo of langs die Skrif nie, maar onder dit (Barth 1960: 666-694). gese: die Skrif in eie woorde. Die konfessie is daarom nie 'n outoriteit bo of langs die Skrif nie, maar onder dit (Barth 1960: 666-694). Ten spyte daarvan dat ons met Barth saamstem dat die belydenisskrifte bloot die rigtiogaanwyser is, moot hulle as sodanig funksioneer en gebruik word. Indieo die gesag van die belydenisskrifte as betroubare koersaanwysers ondergrawe of bloot ge"ignoreer word, is die vraag wat het dan in die teologie gesag? In die meeste gevalle sal dit bloot '0 teologiese mening wees, en rut kan oie in die kerk geduld word nie (Brunner 1963:13). Om hierdie rede moot daar leertug wees. Die belydenisskrifte moot oaas-die funksie van koersaanduider ook die funksie van maatstaf van regsinnig- heid he. Leertug binne die kader van die belydenisskrifte is belangrik aangesieo die kerk karaktervastheid moet openbaar, die verantwoordelikheid moet aanvaar om dwa- lendes terug te bring eo toe te sien dat daar tot die eer van God teologie beoefen word. Belydenisskrifte is daarom die instrument wat die lollied van die gemeeote begelei en die staf waarmee gewandel word, maar ook die stok waarmee geslaan moet word (Van Ruler 1947:65). Dit kan en mag as slaanstok gebruik word aangesien dit nie maar bloot menings -van mense bevat nie, maar die waarheid van die Woord. Dit IS met die Woord in ooreenstemming (Polman 1956: 552). Aan hand van die belydenis- skrifte moet die kerk dus die gene teegaan wat ons belydenis weerspreek. Dit moet gedoeo word'met die oog op die bewariog van die eenheid van die kerk (Ned Herv Kerk 1962:16). Dos se dat die eenheid van die kerk deur die handhawiog van die belydenis verseker word. Die vraag is: hoe kom 'n mens daarby uit? Die een antwoord wat 'n mens kan gee, is dat die belydenisskrifte konsensusdokumeote is. Die lerende kerk streef na leerkoosensus. Leerkonsensus kom tot uiting in die belydenisskrifte. Of omgekeerd; belydenisskrifte is uitdrukking van die leerkoosensus in en van die kerk. Hierdie konsensus was nooit bedoel om slegs 'n regionale konsensus te wees nie (soos wat dit uiteindelik in Europa die geval was nie), macu:.'n ekumeniese konsensus. HTS 55/2 & 3 (1999) 483 ia, Libra IWCvtul Wyk IWCvtul Wyk IWCvtul Wyk IWCvtul Wyk staties nie. Dit is ook nie iets wat alreeds in volkomenheid bereik is nie. Konsensus word altyd opnuut geskep deur interpretasie en uitleg wat uiteindelik in 'n belydenis tot uiting kom. Daarom is belydenis en dogma eskatologiese begrippe en is daar ruimte vir nuwe belydenisskrifte (Pannenberg 1988:23-26). 3.1 Prinsipiele stand punt Binne die Gereformeerde wereld sal daar seker altyd mense wees wat die wenslikheid en noodsaaklikheid van nuwe belydenisskrifte teestaan. Die argument wat gew60nlik gebruik word is die volgende: Die Bybel, as die Woord van God, bevat nie net die openbaring nie, maar is self 'n verdere bron van God se openbaring. Die belydenis- skrifte is getroue weergawes van die waarhede van elk Skrif, en is daarom nie ver- anderbaar nie. Belydenisskrifte bevat daarom statiese, vaste en duursame waarhede en kan nie met die tyd voortdurend in beweging wees nie. Belydenisskrifte, is volgens hierdie mening, weI "examinabel" maar nie "revisionabeI" nie. Die belyde- nisskrifte moet vol gens hierdie mening in terme van inhoud en omvang daarom dieselfde bly. Dit moet slegs nuut verstaan word in nuwe situasies. Die belydenis- skrifte as suiwer Skrifvertolking, is altyd aktueel, en daarom is daar binne hierdie denke geen behoefte aan hervorming en vemuwing van die belydenis nie (Polman s a:99-103). Die argument dat daar nie ruimte vir 'n nuwe belydenisskrif is nie, be- halwe in die geval van nuwe ketterye, is problematies. Selfs konserwatiewe Luthe- rane, by wie 'n mens die standpunt verwag dat nuwe belydenisvorming nie meer moontlik is nie, huldig 'n ander standpunt as die mense van die Gereformeerde Ortodoksie. Ten spyte daarvan dat Paul Althaus (1949:294-297) meen dat die belyde- nisskrifte met die oud-kerklike simbole ooreenstem, is hy tog ook weer ten gunste van aktualiserende aksentplasings, mits dit as verdere ontvouing van die belydenis ver- staan word. Volgens Lutherse leer moet die belydenis van die kerk altyd dieselfde bly. Maar, ten spyte daarvan, is daar altyd hemude aktualisering, en selfs nuwe formulerings moontlik. Die belangrike is egter, dat dit by nuwe insigte en for- mulerings, inhoudelik om dieselfde belydenis van die kerk deur die eeue moet handel. Die eenheid van die kerk moet bewaar word, en daarom mag geen nuwe leer 4 Digitised by the University of Pretoria, 'n Nuwe belydenisikriJ? 'n Belydenis(skrif) is daarom ook veel meer as '0 partikuliere groepnorm,aangesien dit aanspraak maak op '0 Skrifgetroue woord van die een, heilige algemene kerk (Wirsching 1980:489). Die bedoeling was oorspronklik dat belydenisskrifte uitdruk- king van die konsensus van die hele kerk moes wees. Die aanspraak was nooit bloot ooreenstemming met die Skrif nie, maar ooreenstemming met die Skrif uit die perspektief van die leer van die vroee kerk. Om hierdie rede kan die belydenisskrifte die status geniet van consensus de doctrina evangelii. Konsensus is egter nie iets HTS 55/2 & 3 (1999) Digitised by the University of Pretoria, Lib HTS 55/2 & 3 (1999) he University of Pretoria, Li 484 485 Digitised by the University of Pretoria, Lib 'n Nuwe belydenis,lcrif? 'n Nuwe belydenis,lcrif? 'n Nuwe belydenis,lcrif? voorgedra word nie. Die een belydeDis van die kerk kan volgens Althaus nou weI Die uitgebrei word nie, maar daar word minstens aanvaar dat die historiese uitdrukkings- wyse uitleg nodig het. Hierdie uitleg kan geskied in die vorm van selfs 'n nuwe belydenisskrif, en vir s6 'n belydenisskrif kan die tyd eenvoudig kom. Dat belydenis- vorming binne die Lutherdom afgesluit is, is volgens hom 'n vooroordeel wat uit die geskiedeDisfilosofie van die Romantiek starn en nie teologies begrondbaar is Die (Althaus: 1949:294-297, 269). Kontempor@re Lutherse teoloe soos (pannenberg en Sauter) meen ook dat belydenisvorming nie afgesluit· kan wees Die. Pannenberg (1995a:130-132) en Sauter (1988:67) meen dat die Lutherse Reformasie Die getrou gebly het aan die oorspronklike verstaan van belydenis nie. Daar moes volgens hulle 'n ''Fortschreibung'' van die leerkonsensus gewees het. Met ander woorde: op grond van nuwe teologiese insigte moes daar nuwe konsensus ontstaan het en moet daar altyd weer nuwe konsensus ontstaan. Die proses moes nooit met die Konkordienbuch van 1580 tot afsluiting gekom het nie. Die spanning tussen belydeDisformulering en Skrifgetuienis mag nooit opgehef word Die, sodat die valse indruk geskep kan word dat belydeDisskrifte onfeilbare dokumente is Die. Lutherane, moet vol gens Pannen- berg (1995b:297), hulle self losmaak van hulle belydenisromantiek, sodat hulle van- dag vemuwend kan werk. In alle Hervormde nugterheid moet ons ook tot die besef kom dat die Skrifgetrouheid van die belydenisskrifte altyd weer en weer bewys moet word. Ons sal verder ook moet besef dat die leer van die belydeDisskrifte slags dienende funksie het - dit wil bloot die Skrif self aan die woord stel. Die outoriteit van die konfessie is nie absoluut Die, maar relatief en daarom kan die respek vir die konfessie ook slegs relatief wees. Die belydenis of die "dogma" van die kerk is 'n eskatologiese begrip. Dit beteken: dit is onvolmaak, en daarom feilbaar en noodwen- dig veranderbaar. Dit is geen laaste woord nie, maar slegs geldig tot verdere kennis- gewing. Die moontlikheid bestaan dus om dinge anders en selfs beter te s@ (Barth 1960:737; Sauter 1972a; Kreck 1974:54). Hierdie is geen nuwe standpunt nie. Die Confessio Gallicana (1559) het in Art 5 alreeds gepraat van die voorlopigheid van selfs die oud-kerklike simbole. HTS 5512 & 3 (1999) 485 ia, Libra 'n Nuwe belydenis,lcrif? Die Confessio Scotica (1560) is weer opgestel ten spyte van die feit dat die Skotte op daardie stadium oor die belydenisskrif van die Hugenote beskik het: Dit is dus baie duidelik dat Calviniste hulle geloof altyd weer opnuut bely. Die rede is dat hulle daarvan oortuig is dat egte belydeDis nie net die h h li v~ i k i R ll il lf di i lk i i b l HTS 55/2 & 3 (1999) University of Pretoria, Libra 3.2 Is daar vandag nood aan 'n nuwe belydenisskJif? Op die vraag of daar op hierdie stadium in die Hervonnde Kerk se geskiedenis nood is aan 'n ander en of nuwe belydenis(skrif) kan daar nie 'n reglynige antwoord gegee word nie. Hier aan die einde van 1999 bIyk dit nie of daar werklik s6 'n nood bestaan nie. Oit beteken egter nie dat daar nie in 2000 nood aan s6 iets sal bestaan nie. Ons kan ook nie sS dat daar in 2000 'n nuwe belydenis(skrif) geskep gaan word nie. 'n Belydenis ontstaan in die vryheid van die Heilige Gees en kan nie beplan en volgens hierdie beplanning gemaak word nie (Barth 1986:265-266). Ons kan daarom nie nou sS dat daar 'n nuwe belydenis aan die kom is, of aan die kom moet wees nie. 'n Nuwe 487 Digitised by the University of Pretoria, Lib HTS 55/2 & 3 (1999) University of Pretoria, Libr 486 lWClIan Wyk is 'n bloot repiterende en resiterende belydenis wat by die vrae van die eie tyd verby- gaan 'n ware belydenis (Wenz 1990:20). Belydenisse, belydenisskrifte en selfs dog- mas kan verder ontwikkel word, beter verduidelik word, beter gestel word, en indien dft nie suksesvol is nie, kan selfs nuwes gemaak word (Lohse 1978:20). 'n Nuwe belydenis(skrif) behoort werklik nie 'n vreemde saak te wees nie. In teendeel, dit behoort 'n vanselfsprekendheid te wees. Belydenis is 'n voortgaande proses. Belydenisvorming en die werk van die Heilige Gees het tog nie by die Refor- masie opgehou nie. Niks behoort 'n kerk of kerke te verhoed om hulle verstaan van die evangelie belydenisagtig vir hulle eie tyd te verwoord nie. Belydenis kan tog nie beperk word tot· die bewaring van die tradisie nie (ten spyte daarvan dat dft uiters belangrik is). Ons mag nie die mening van die Ortodoksie· deel ciat die belydenis- skrifte finale fonnulerings van die volle Bybelse leer is nie. Oaannee hef jy nie hulle waarde en waarheid op nie, maar aanvaar jy hulle historiese relatiwiteit en verhoed dat die tradisie in 'n onverbeterlike mag ontaard. Saam met die Presbiteriaanse Kerk van Nieu-Zeeland wil 'n mens die volgende sS: " ... Christian truth is not to be con- fined to any historic or contemporary interpretation and ... the Church is always under obligation to study the Faith, to be willing, under the guidance of the Holy Spirit, to receive new insights, and to proclaim the Faith in words and deeds relevant to the needs of the age" (Riiegger 1988:323). Ons moet dus nie die vaders bloot napraat nie. Ons moet self die taak oomeem om te bely. Ons is net getrou aan die ou waarhede as ons hierdie ou waarhede vandag nuut sS. Ons moet verder besef dat die Skrif nie uitgeput is nie. Oaar m6et daarom ruimte wees vir nuwe beIydenisskrifte. Juis in ons post-modeme tyd met talle nuwe probleme, moet ons die moed he om self, nuut en Oorspronklik ons geloof te bely (Ned Herv Kerk 1962: 10,25-26). 487 Digitised by the University of Pretoria, Libr HTS 5512 & 3 (1999) 487 a, Libra 'n Nuwe belydenisskrij? belydenis word gebore en hierdie geboorte kan nie voorspel of aangejaag word nie (Van Ruler 1947:107). Aan die ander kant mag die Hervormde Kerk ook nie toelaat dat die kerk van belydenisswakheid beskuldig word nie. Indien 'n nuwe belydenis gebiedend raak, m6et die kerk se verantwoordelikheid nagekom word. Ben rede hoe- kom 'n nuwe belydenisskrif gebiedend kan raak, is as gevolg van nuwe ketterye en leerdwalings. Die kerk sal net soos in die verlede hierdie verkeerdhede moet beveg en die regte koers moet aandui. Oft kan, in uiterste situasies, in nuwe belydenisskrifte gedoen word (Polman 1956:552; Van Ruler 1947:79). Op hierdie stadium lyk dit nie of daar grootskaalse leerdwalings verkondig word nie. Om ,hierdie rede bestaan daar nie tans 'n behoefte aan 'n nuwe belydenisskrif waarin spesifieke leerdwalings beveg word nie. In die toekoms kan die prentjie egter verander. 'n Ander rede hoekom 'n nuwe ~lydenisskrif gedurig as 'n moontlikheid oorweeg moet word, is omdat ons werk op die sendingveld dit nodig mag maak. Van Ruler (1954:38-40) het tereg daarop gewys dat die primere taak van die kerk die uitvoering van die apostolaats- opdrag is. Christus moet aan al die volke verkondig word, sodat hulle uiteindelik sy naam sal bely. Die apostolaat gaan dus aan die konfessie vooraf. Deur die uitvoering van die apostolaatsopdrag ontstaan daar telkens nuwe vorme van Christendom. Volgens hom is dit 'n noodsaaklikheid en 'n noodwendigheid dat die jong kerke, as nuwe gestaltes van die Christendom, hulle eie belydenisse sal formuleer, solank dit in die verlenging van die eerste belydenisse Ie. Hierdie standpunt is verdedigbaar op grond van die katolisiteit van die kerk, omdat katolisiteit nasionaliteit, partikulariteit en pluriformiteit juis nie uitsluit nie, maar insluit. Dit behoort in ons geval daarom oorweeg te word om die Hervormde Kerk in Suidelike Afrika, as produk van ons apostolaatsarbeid, daarop te wys dat nuwe belydenisvorming wat die taal en denkkate- goriee van Afrika adem, sinvol en dalk selfs noodsaaklik kan wees. Op hierdie wyse kan ons minstens instrumenteel wees by nuwe belydenisformulering in Afrika. Die vraag bestaan of daar afgesien van moontlike ketterye, vandag rede is vir die opstel van 'n nuwe belydenisskrif? Ek wil graag na 'n klompie probleme verwys Die vraag bestaan of daar afgesien van moontlike ketterye, vandag rede is vir die opstel van 'n nuwe belydenisskrif? HTS 5512 & 3 (1999) Ek wil graag na 'n klompie probleme verwys wat anleiding kan gee tot 'n nuwe belydenisskrif, sonder om daarmee te beweer dat daar na aanleiding van hierdie probleme noodwendig 'n nuwe belydenisskrif m6et ontstaan. 'n Probleem wat aanleiding tot 'n nuwe belydenisskrif kan gee, is dat die oues net nie meer die nodige impak het as wat hulle in die verlede gehad het nie. Almal behoort te weet dat die waardering vir die drie Formuliere van Eenheid die afgelope dekades, ook in die Hervormde Kerk. afgeneem het. Die rede kan wees dat HTS 5512 & 3 (1999) he University of Pretoria, Lib HTS 5512 & 3 (1999) e University of Pretoria, Lib 488 IWC"an Wyk daar 'n geestelike insinking in die kerk ingetree het. Maar, die oorsaak kan egter ook na kultuurhistoriese faktore teruggevoer word. Die besef het alreeds ontstaan dat die belydenisskrifte die taal van 'n ander eeu en situasie praat, en daarom nie meer ten volle relevant is vir die situasie vandag nie., Natuurlik is hulle relevant ten opsigte van die temas wat daarin behandel word, maar hulle is nie relevant ten opsigte van nuwe eietydse vraagstukke nie. 'n Mens moet dit maar aanvaar dat daar vandag met vraag- stukke geworstel word wat die Reformasie nie geken het nie, soos byvoorbeeld die botsing tussep geloof en natuurwetenskap, die konflik tussen eskatologie en die menslike rede en die eenheid tussen verskillende kerke uit verskillende rassegroepe. Die historiese kritiek en eksegese het die aansien en geldigheid van die ou bely- denisskrifte ook diep aangetas. Die histories-kritiese eksegese is 'n saak. wat in die toekoms miskien weI tot 'n nuwe belydenisskrif aanleiding mag gee. luis omdat die Reformatoriese belydenisskrifte nog nie met hierdie realiteit rekening kon hou nie, mag dit dalk nodig word om belydenismatig iets oor hierdie saak. te se, aangesien die meeste "teologiese oorlae" na aanleiding van die historiese kritiek gevoer word (Hornig 1984a:75). Die kerk het 'n ongemak met bepaalde uitsprake van die belyde- nisskrifte ontwikkel, soos byvoorbeeld dat die NGB, Art 4 beweer dat die Hebrt~er­ brief deur Paulus geskryf is. Uiteindelik kan niemand dit ook betwyfel dat daar 'n hele reeks teologiese besware teen die belydenisskrifte ingebring kan word nie, soos wat selfs konserwatiewe, konfessioneelgebonde teoloe soos Vol ten, Miskotte, Noordmans, Berkouwer, Verkuyl, en selfs Kuyper, (vgl lanker 1994:152-155) ook gedoen het. Al hierdie besware kan daartoe aanleiding gee dat ingesien word dat 'n nuwe belydenisskrif alreeds 'n noodsaaklikheid is. Ons leef in tye van aanvegting, en die vraag is of hierdie aanvegtings nie dalk rede genoeg is vir 'n nuwe belydenisskrif nie? Aanvegtings kan oor verskillende sake handel. Dit sluit omstandighede en toestande in. Vir baie dekades al, voel mense dat die proses van sekularisasie na 'n belydenis roep. Van Ruler (1947:108) het allankal gemeen dat 'n nuwe belydenis uit noodweer teen die moderne heidendom nodig is. Ek meen dat ook ons deeglik daaroor moet besin of die verwereldliking nie 'n situasie skep wat ons dwing om opnuut en in ander woorde ons geloof te bely nie? HTS 5512 & 3 (1999) he University of Pretoria, Lib Die Duitsers was rondom die Tweede Wereldoorlog gedwing om die waarheid van die evangelie teenoor ideologiee te verdedig. Die vraag is of ons nie dalk ook nog steeds deur 'n ideologie beheers word waarteen stelling ingeneem moet word nie? Die kerk se oe sal egter ook oop moet wees vir nuwe idelogiee waarmee politici 489 Digitised by the University of Pretoria, Libr 'n Nuwe belydeniss1criJ? mense wil manipuleer. Ook teen nuwe ideologiee sal daar stelling ingeneem moet word. Politiek het in die verlede, en sal ook in die toekoms 'n geweldige invloed en impak. he op die lewe en denke van die lidmate van die kerk. Die utopiese verwag- tings en neerdrukkende wanhopighede wat politiek skep, kan veroorsaak. dat dit vir die kerk gebiedend raak. om die verhelderende lig van die evangelie deur middel van 'n nuwe belydenis te laat skyn. 'n Nuwe belydenisskrif na aanleiding van ons poli- tieke situasie, is glad nie so vergesog nie. Politiek veroorsaak. nie net hoop en wanhoop nie. Dit veroorsaak. ook skuld. Na die Waarheids- en Versoeningskommissie weet ons as Suid-Mrikaners dit baie goed. Vir die volgende jare gaan die teologiese debat (minstens in die Hervormde Kerk) in 'n groot mate toegespits wees op die vraag of ons skuld moet bely oor ons aandeel aan apartheid, of nie? (vgl Van Wyk 1997 vir voUedigheid). Belydenis as skuldbelydenis gaan dus hoog op die agenda van die kerk wees. Die tema van die eenheid van die kerk was in die 20e eeu die tema wat tot tal1e nuwe belydenisse, veral binne die ekumeniese beweging, aanleiding gegee het. Ten spyte hiervan is die probleme oor die gestaltes van kerkeenheid nog lank nie opgelos nie (Lohse 1978:26-27). Die worsteling sal voortgaan, en die kerke in Suid-Mrika, insluitend die Hervormde Kerk, gaan ook nog in die nuwe millennium intensief met hierdie problematiek moet worstel. Ons spesifieke probleem sal toegespits wees QP die eenheid van kerke uit verskillende rassegroepe (Jonker 1994:154). In hierdie geworstel kan die uur vir 'n nuwe belydenis eenvoudig kom. In die laaste instansie kan nuwe belydenisse nodig raak. weens liturgies-dokso- logiese behoeftes. Nuwe belydenisse kan 'n behoefte raak., omdat daar 'n nood kan ontstaan vir totale liturgiese vemuwing. Talle mense kan egter anders oordeel en meen dat nuwe belydenisse nie werklik nodig is nie, aangesien liedere in elk geval die belydenis van die kerk uitbasuin. Volgens hierdie mense sou die kerk nie nuwe woordbelydenisse nodig he nie, maar slegs nuwe liedere. Niemand sal dit ontken dat nuwe liedere nodig is nie. 'n Mens sal egter met hierdie standpunt baie versigtig moet omgaan. Om die kerk se belydenis in liedere te besing is een ding. Om die belydenis met liedere te vervang is 'n ander ding. HTS 55fl & 3 (1999) 489 , Librar 'n Nuwe belydeniss1criJ? 'n Nuwe belydeniss1criJ? 'n Nuwe belydeniss1criJ? Die Christendom was nog altyd 'n "creedal religion" omdat dit nog altyd teologies ingestel was (Leith 1977:1). Indien die aan- drang in die Hervormde Kerk groei dat die belydenisse met liedere vervang moet word, kan <lit 'n teken wees dat die probleme waarmee Europa en Amerika worstel, HTS 55/2 & 3 (1999) Digitised by the University of Pretoria, Libr HTS 55/2 & 3 (1999) e University of Pretoria, Libr 490 IWCl'Qn Wyk ons ook ingehaal het. Hierdie probleme kom daarop neer dat daar in ons wereld 'n gees van vrysinnigheid en antileerstelligheid heers (Jonker 1994:152). Hierdie pro- bleem van belydenisvyandigheid het oor eeue ontwikkel. Dit was veral die tradisie- vyandigheid van Leopold von Ranke en die aandrang van Adolf von Harnack om na 'n ondogmatiese Christendom terug te keer wat hierdie gees oor veral Europa laat heers het. Friedrich Schleiermacher, wat byvoorbeeld nie bereid was om van die ou belydenisskrifte afstand te doen nie, was uiteindelik gedwing om 'n nie-Reformato- riese ekldesiologie voor te hou. Volgens hom moet die kerk maar verander vanaf 'n leerinstelling na 'n instelling waar daar op grond van 'n gemeenskaplike gees saamge- werk word.· Konsensus, was hy oortuig, kan nie meer op grond van die waarheid van die Skrif tot stand kom nie, maar slegs nog op grond van 'n gemeenskaplike spirituali- teit. Die kerk moet daarom ook nie meer probeer om mense op grond van die waarheid byeen te bring nie, maar moet ter wille van gemeenskapsideale probeer om soveel mense as moontlik te akkommOdeer(Sommer 1989:298-314). Die kerk sal teen hierdie gees moet veg. Ons mag nie toelaat dat ons mede-skeppers word van 'n ondogmatiese Christendom nie. Die gevaar van geloof sonder belydenis, is dat geloof kan vervlak tot blote gelowigheid, wat nie weet wat geglo (moet) word nie. Die konsekwensie van die verwerping van die belydenisse en dogmas, is dat uiteindelik toegegee moet word dat die Heilige Gees nie in die verlede in die Reformasie werk- saam was nie (Lohse 1978:9,18,22). Ons mag verder ook nie die waarheidsvraag (belydenisse en dogmas gaan om die waarheid van die evangelie) eenvoudig van die tafel af vee nie, aangesien die waarheid van die evangelie nie ondergrawe mag word nie (Koch 1985:237). Ons groot probleem vandag is die sogenaamde "Protestantisme buite die kerk" (wat 'n ondogmatiese Christendom wit wees). Die aanhangers van . 'n Nuwe belydeniss1criJ? hierdie ideaal geniet die aandag en die publisiteit in die massamedia omdat die oortuiging leef dat hierdie mense alleen die modeme heidendom kan bereik en in- vloed in die kultuur kan uitoefen. Ons mag nie aan hierdie misleiding toegee nie, aangesien ek saam met Gunther Wenz (1997:325) oortuig is, dat groot kultuurinvloed n6t uit 'n "belydenisgeorienteerde kerkdom" sal kan kom. Woordbelydenisse sal daar dus moot wees, sodat ons 'n weg te midde van die talle dwalings tot die waarheid van Gods Woord kan he. Ons kan nie in 'n wereld vol van leuens en bedrog sonder 'n reel vir die geloofbestaan nie (Bavinck 1928:6; 1930:401). Digitised by the University of Pretor 3.3 Die belydenisopbrengs van die laaste dekades 3.3 Die belydenisopbrengs van die laaste dekades 'n Nuwe belydenisskrif sal nie 'n nuwigheid wees nie. Die Gereformeerde Protes- tantisme het qie laaste dekades talle nuwe belydenisse opgelewer. Die ruimte ont- breek om bier 'n volledige oorsig te gee van die belydenisopbrengste van die laaste dekades (vir 'n volledige oorsig oor die Gereformeerde tradisie kan gekyk word na Vischer 1988). Ons kan egter kortliks na enkele belydenisse verwys, wat na aan- leiding van sekere probleme ontstaan het. Sedert die Barmen Teologiese Verklaring (1934) het nuwe belydenisvorming kenmerkend geword van die Calvinistiese w~reld (Rii6gger 1988). Barmen was die impuls vir talle belydenisse wat op een of ander wyse met die politiek te make gehad het. In Suid-Afrika, het 'n hele reeks van belydenisse en verklarings die lig gesien, wat met die apartheidspolitiek te make gehad het. Barmen - hoe min daarvan nou ook verstaan is - was tot 'n groot mate die impuls agter talle van bierdie belydenisse. Ek verwys graag na die volgende: The message to the people of South Africa (1968), A declaration of faith for the Church in South Africa (Presbiteriane 1973), Theolo- gical declaration (Broederkring NG Kerk 1979), The five articles of the theological basis of the Alliance of Black Reformed Christians in South Africa (ABRESCA 1981), Ope brief (123 predikante van NG Kerk 1982), Die belydenis van Belhar (1982), The liturgical confession and draft confession of faith of Abresca (1983), The Kairos document (1985), Geloof en Protes (1987), The Evangelical witness (1988), The relevant Pentecostal witness (1988) (kyk na Jonker 1994:152-183 vir voUedige inlig- ting). In die laaste dekades het daar talle belydenisse ontstaan wat met die soeke na kerklike eenheid te make het. Dit was veral die ekumeniese organisasies wat 'n hele reeks van belydenisse oor hierdie tema opgelewer het. Die tekste kan gevind word in onder andere Leith (1977) en Vischer (1965). 'n Kort en bondige stuk oor die teolo- giese agtergronde kan gevind word by (Lohse 1978:237-249). Talle skuldbelydenisse is sedert die Tweede W~reldoorlog geformuleer en uitgespreek. Vir 'n· volledige oorsig oor die Duitse en Suid-Mrikaanse opbrengste kan na my artikel van 1998 ge- kyk word. Ek wil bier net graag verwys na die belydenis wat die Verenigde Kerk in Japan in 1967 uitgespreek het na aanleiding van die Tweede W~reldoorlog as 'n voor- beeld van 'n politieke skuldbelydenis: "In der Tat, als unsere Nation Fehler beging, sUndigten wir als Kirche mit ihr. HTS 5512 & 3 (1999) 491 ria, Libr 'n Nuwe belydeniss1crif? 3.4 Riglyne en kriteria vir die beoordeling van nuwe belydenisskrifte Talle van die belydenisse waarna so pas verwys is, laat veel te wense oor. Die teo- logiese gehalte is dikwels swak, en in talle gevalle word van etiese sake dogmatiese kwessies gemaak. Wanneer mense in die Hervormde Kerk 'n nuwe belydenis of bely- denisskrif wil opstel, sal die hele proses met uiterste teologiese skerpsinnigheid bege- lei moet word, om te verseker dat werk van kwaliteit gelewer word. Ben manier om dft te verseker, is om van die begin af duidelikheid te kry oor die beweegredes vir en motiewe agter s6 'n stap. Beweegredes en motiewe kan ge'identifiseer word wanneer 49 Digitised by the University of Pretoria, 3.3 Die belydenisopbrengs van die laaste dekades Wir erfiillten unsere Aufgabe als 'Wachter' nichl. Jetzt bekennen wir mit tiefen Schmerz in unseren Herzen diese SUnde, erbitten HTS 5512 & 3 (1999) Digitised by the University of Pretoria, Libra 492 lWCvan Wyk lWCvan Wyk Vergebung vom Herrn, von den Kirchen und unseren Briidern und Schwestem welt- weit, insbesondere von denen in asiatischen Undern" (Ruegger 1988:318-319). Verskeie belydenisse het in die jongste tyd ontstaan as orientasie in die kom- pleksiteit van 'n veranderde situasie. Hierdie belydenisse konsentreer op herderlike, kategetiese en mission€re aspekte van kerkwees. Probleme soos die tegnokrasie, kernbewapening, menseregteskendings en ekologiese verwoesting het die aandag ge- niet. Twee kort uittreksels (kyk Rugger 1988:315 vir volledigheid) uit belydenisse kan 'n aanduiding gee waaroor dit gaan: (Christian Reformed Church of America) • Doksologiese funksie. Alhoewel 'n belydenis altyd op God gerig is, kan spesifieke belydenisse met die bedoeling geskep word om tot lofprysing in die erediens aan te spoor. • Afgrensingsfunksie. Met 'n nuwe belydenis(skrif) kan 'n geloofsgemeenskap doelbewus van ander ge- loofsgroepe afgegrens word. Hierdie afgrensing kan op grond van regte en verkeerde teologiese beslissings geskied. • Gemeenskapsfunksie. Binding aan 'n nuwe belydenis(skrif) kan die bedoeling he om 'n besondere gemeen- skapservaring te skep. Dit wil met ander woorde mense met bepaalde oortuigings laat saam leef en werk. • Kerugmatiese funksie. Die bedoeling van 'n nuwe belydenis(skrif) kan wees om die geloof opnuut vir dle eie tyd te verwoord. Dit kan die bedoeling he om die wesenlike aspekte van die geloof vir die eie tyd duidelik maak, soda! die evangelie weer met vrymoedigheid en oor- gawe verkondig kan word. BTS 5512 & 3 (1999) 493 oria, Libr 'n Nuwe belydenisskrif? 'n Nuwe belydenisskrif? die geanviseerde funksie van die belydenis uitgespel kan word. Die volgende ver- wagte funksies van belydenisse kan kortliks9 genoem word: • Selfdefinisie Binding aan 'n nuwe belydenis(skrif) kan die bedoeling van hemude selfdefiniering he. Of anders gestel: deur binding aan 'n nuwe belydenis(skrif) kan 'n kerk identiteit skep of herbevestig. 9 Vir volledigheid kan daar na Schwarz (1984:437-441) gekyk word. • 'n Belydenis(skrif) moet op 'n bepaalde wyse tot stand kom. 'n Belydenis(skrif) kom in die kerk tot stand, op grond van die teologiese beslissings van die gemeente. Die implikasie hiervan is dat 'n belydenis(skrif) nie die produk van 'n enkeling kan wees nie, en nog minder van 'n (gedeelte van 'n) volk. 'n Belyde- ois(skrif) is die produk van '0 leweode kerk, 'n kerk van beslissings (Barth 1986:259- 261). Die beslissings wat gemaak word is keuses vir die regte geloof en protes teen die valse geloof en die bygeloof. 'n Belydenis{skrif) is dus ten diepste die resultaat van 'n geveg teen ongeloof, bygeloof en valse geloof. Daar moet dus ook besef word, dat 'n credo net in uiterste keusesituasies tot stand kan kom. Die geleentheid vir 'n nuwe credo is dus nie elke dag daar nie (Sauter 1972: 212). 'n Credo is '0 aksie, en nie net reaksie teen die verkeerde Die. Dit is ten diepste die bereidheid om te ly vir die waarheid van die evangelie. Wanneer daar bereidheid is om te ly, sal die versekering ook daar wees dat dit werklik net om die eer van God gaan en nie om eie idees en behoeftes nie (Barth 1957:84-89). '0 Belydenis(skrif) kom tot stand omdat die kerk moet bely. Daar m6et bely word nadat alle ander moontlikhede uitgeput is in die IWCvtul Wyk IWCvtul Wyk Indien die Hervormde Kerk van die begin af weet wat die bedoeling met 'n voorgestelde belydenis is, sal daar maldiker geoordeel kan word of hierdie belydenis noodsaaldik is en of mense, met hulle eie belange, nie dalk besig is om die kerk te mislei nie. Laat ek voorbeelde gee: indien daar 'n behoefte is aan 'n eietydse verstaan van die geloof, is die vraag of dit nie voldoende sal wees om net 'n eietydse uitleg van die Credo te gee nie? Is 'n nuwe belydenis werklik nodig? Sal 'n nuwe belydenis werklik beter wees? Sal'n nuwe belydenis nie dalk meer teologiese probleme skep nie? Die kritiese vraag sal byvoorbeeld ook gevra moet word of mense hulle nie dalk, met die hulp van 'n nuwe belydenis, bloot van ander mense wi} afskei nie. Daar sal dus deeglik gekyk moet word wat alles sosiaal-psigologies en polities agter nuwe belydenisvorming Ie. Indien afsondering as die hoofmotief gei'dentifiseer sou word, sal die kerk weet om .nie verder by hierdie proses betrokke te wees nie, aangesien die belydenis oor die eenheid van die kerk dit nie toelaat nie. Die kerk sal dus elke voorgestelde belydenis krities moet beoordeel. Daar sal vasgestel moet word of dit nodig en heilsaam vir die kerk gaan wees en of dit oorbodig en skadelik gaan wees? Mense wat in die toekoms moontlik aan 'n nuwe belydenis(skrif) sou dink en werk, sal dit in gedagte moet bou dat daar 'n bele reeks kriteria is waaraan 'n belyde- nis(skrif) moet voldoen om as sodanig gereken te word: • Kategetiese funksie. Die bedoeling van 'n nuwe belydenis(skrif) kan kategeties van aard wees. Die oor- sprong kan teruggevind word in die behoefte aan nuwe en of beter kategeseboeke. 494 der Aangesien 'n nuwe belydenis(skrif) die produk is van verset teen ongeloof, 6f valse geloof, 6f bygeloof, moet herstelde konsensus (Barth 1960:714) die eindpunt van die werkingsgeskiedenis van hierdie geskrif wees. Die eenheid van geloof, wat versteur is deur 'n dwaling, moet herstel word indien 'n nuwe credo doelmatig wil wees. Van- selfsprekend moet hierdie nuwe credo daarom die reeds bestaande eenheid en kon- sensus bewaar en nie versteur nie (Barth 1960:704). Trouens, 'n nuwe belydenis kan en mag nie die oues ophef nie. Dit kan en mag daarom ook nie in die plek van oues tree nie, maar moet die agting en die respek vir die oues bevorder en bestendig (Weber 1972:42). Alhoewel 'n nuwe belydenis dus noodsaaklik mag wees, moet dit eintlik dieselfde se as die oue. Dit kan en mag die ou dinge anders se, dit modem se, maar dit moet dieselfde se as wat die vroee kerk en Reformasie gese het. Dit moet met ander woorde 'n herhaling en 'n herbevestiging van die oue wees, en alleen in hierdie sin kan en mag dit presisering en uitbreiding wees (Van Ruler 1947:102-3; Barth 1960:701; Van Niftrik 1961:29; Pannenberg 1995a:126-127). Omdat 'n Pr8tes- tantse credo in teenstelling tot die Roomse dogma dit nie op die oog het om bepaalde geloofswaarhede bloot aanvaar te kry nie, maar om die geloofskonsensus te bewaar (Herms 1985:212), moet 'n belydenis(skrif) die waarheid van die evangelie in 'n voorkritiese stadium aanbied. Dit moet daarom nie 'n poging wees om die waarheid van die evangelie teenoor ander waarheidsaansprake aanvaarbaar te probeer maak nie. Dit mag daarom op geen wyse poog om teologie te wees nie. 'n Belydenis(skrif) moet nie poog om die evangelie insigtelik te maak nie, dit moet die waarheid van die Skrif verwoord en niks meer nie (pannenberg 1995a: 133-134). HTS 5512 & 3 (1999) 495 oria, Lib 'n Nuwe belydenisskrifl stryd en teenstand teen die verkeerde. Nadat die kerk op die mond geslaan is, word 'n credo geskep omdat dft dan al is wat nog gedoen kan word om die waarheid van die evangelie en die eer van God te red (Barth 1960:698-702). • 'n Belydenis(skrif) moet ten diepste Christus-belydenis weese Die hart en kern van die vorige belydenisse was Christus-belydenis. Die beginpunt, rniddelpunt en eindpunt van nuwe belydenisse moet daarom ook die persoon Jesus Christus wees (Van Niftrik 1961: 27). Die rede: 'n belydenis gaan nie oor teologiese HTS 5512 & 3 (1999) University of Pretoria, Libr 496 IWC)'anWyk IWC)'anWyk waarhede, feite van die lewe, perspektiewe oor menswees of morele gesindhede nie (Barth 1957:92; 1986:261-2). 'n Belydenis kan dus nie oor etiese en kulturele sake handel nie. 'n Belydenis, 'n ware Christus-belydenis, het werklik waar niks te make met norme, waardes en ideale nie (Van Ruler 1947:80). Ten spyte van die feit dat 'n belydenis na aanleiding van kultureel-politieke gebeure en omstandighede kan ont- staan (soos die Barmen Verklaring), is belydenisse nie kulturele of politieke verkla- rings nie. Ten spyte daarvan dat daar 'n kans is dat verkeerde etiese gedrag na aanlei- ding van 'n belydenis geweer kan word, kan daar nie so iets soos 'n etiese belydenis, en daarom so iets soos 'n "etiese kettery" wees nie. "Etiese belydenisse" het in die laaste dekades ontstaan op grond van die identifisering van "etiese ketterye". "Etiese ketterye" is die apatiese houding van veral Westerlinge teenoor lyding, in veral die Derde Wereld. Die bedoeling van hierdie "etiese belydenisse" is om die maatskaplike verantwoordelikheidsbesef op te skerp, deur van 'n "voorbeeld-Christologie" gebruik' te maak. Skuld en straf word profeties, op grond van die nalating van sosiale verant- woordelikhede, verkondig. Die konsekwensie is uiteindelik dat gelowiges voor die gerig van die massamedia geplaas word, waar daar op grond van belydenisdwang gepoog word om mense se etiese houdings te verander. Een konsekwensie is dat ons met 'n nuwe afgrensing van mense te make kry. Mense grens hulle nou nie meer teenoor ander af op grond van die waarheid en leerdwalings nie, maar op grond van etiese gesindhede. Die rede: in die plek van die Christus-belydenis kom 'n program vir sosiale handeling. Ons sal goed doen om altyd die volgende Lutherwoord (WA 30, n, 422, 13) van Julie 1530 te onthou: Haereticus dici non potest, qui praecepta operum divina transgrediturl (iemand) mag nie as 'n ketter beskou word wat [bloot] die Goddelike werke (dit is die gebooie) oortree nie (kyk na Slenczka 1980:252-260 en Honecker 1984:258-263 vir volledigheid). • '0 Nuwe belydenis(skrif) moet by die Christus-belydenis bou. Die werklikheid van God (Jesus Christus) is vir die wereld net in die belydenis van die geloof voorhande, aangesien dit slegs op hierdie wyse oorgedra kan word. Elke belydenis kan en mag dus net Christusverkondiging wees. Daar sal daarom nou- lettend toegesien moet word dat 'n nuwe belydenis nie maar net 'n ontlastingsfunksie wil vervul nie. Met ons groot kommunikasie- en verstaansprobleme in die modeme Westerse wereld kan 'n belydenis maklik gebruik word om moeilike teologiese de- batte te ondermyn. Dit kan ook gebruik word om in 'n wereld met baie onsekerhede, 497 ria, Lib • 'n Nuwe belydenis(skrif) moet ekumenies wees 'n Belydenis, 'n Christus-belydenis, kom uit die geloof van die gemeente. Oit het daarom niks te make met die private geloof van 'n enkeling nie. Oit het te make met die geloof van die gemeente wat voortspruit uit die aanhoudende hoor van die Woord (Barth 1957:90-91). 'n Belydenis is ook meer as die resultate van die teologiese na- vorsing van 'n enkeling. Oit het die aanspraak om "dogma" te wees. Oit het die be- doeling om universeel te wees, ten spyte daarvan dat dit uit 'n kerk of 'n deel van die kerk kom (Barth 1960:699-700). 'n Belydenis moet dus ekumenies wee~, indien dit ware belydenis wil wees. Oie vaders en die broeders moet saam kan bely. Indien hulle nie saam sou kon bely nie, indien die belydenis nie ekumenies is nie, is dit geen ware Christus-belydenis nie. 'n Belydenis is dus geldig wanneer dit waarhede van die evangelie betuig in die naam van die ganse kerk (Althaus 1949:262). Oft is die waar- heid wat ons as Calviniste b~ die Lutherane sal moet oomeem. In ander woorde: 'n nuwe belydenis(skrif) moet nie katolisiteit van die kerk versteur nie. Oit moet nie die verbondenheid van die Christendom oor die hele aarde op grond van hulle ooreen- stemming oor wat die evangelie is, versteur nie. HTS 5512 & 3 (1999) 'n NIIWS bslytknis61cri/? verwarrings en sinloosheid, totale singewing aan te bied. Wanneer'n belydenis werklikheidsverstaan wil wees, was dit nooit bedoel om 'n Christus-belydenis te wees nie (Sauter 1972b:217-237). verwarrings en sinloosheid, totale singewing aan te bied. Wanneer'n belydenis werklikheidsverstaan wil wees, was dit nooit bedoel om 'n Christus-belydenis te wees nie (Sauter 1972b:217-237). • 'n Nuwe belydenis(skrif) moet die ekumene uitdaag 'n Nuwe belydenis(skrif) mag nie die selfdaarstelling van 'n bepaalde groep en uit- eindelik die selfregverdiging van hulle ideale dien nie. 'n Belydenis is nie bedoel om die andersheid en afskeidingsdrang van 'n bepaalde groep te legitimeer nie. 'n Bely- denis is 'n missionere uitnodiging om die waarheid van die Skrif saam te bely. Oit wil die res van die kerk uitdaag om saam met die opstellers voor die regterstoel van die Skrif te gaan staan (Barth 1960:716, 719). Opstellers van 'n nuwe belydenis moet s6 oortuig wees van die teologiese waarheid van hulle geskrif dat hulle bereid moet wees dat daar aan die hand van hulle geskrif outomatiese kerktug sal plaasvind. Oie res van die liggaam van Christus moet dus op 'n wyse uitgedaag word dat almal sal besef dat verwerping van hierdie belydenis die implikasie het dat mense hulle buite die koninkryk bevind. 'n Belydenis skep daarom intolleransie teenoor die verwerpers '0 Nuwe belydenis(skrif) mag mense Die van die volle waarheid weglei Die. 800s die ou belydenisskrifte, kan nuwebelydenisskrifte mense ook weghou van die volle waarheid van die evangelie. Van Ruler (1971 a: 103-136) het gepraat van die "ultra-gereformeerde ketterye" onder die dekmantel van ortodoksie. Hy wys daarop dat nie net vrysinniges ketters kan raak nie, maar ook hulle wat roem op die hand- hawing van die belydenis. Die oomblik wanneer een perspektief (soos die predes- tinasieleer) die raamwerk word waarbinne alles verklaar word, word die Bybel ver- krag. Net soos die ou ''ultra-gereformeerdes'' kan modeme gereformeerdes ook die evangelie tot enkele aspekte verskraal. 'n Nuwe belydenisskrif kan baie maklik ook openheid en soepelheid laat verander in verstardheid en geslotenheid, wat maar net weer gaan lei tot 'n nuwe vorm van geestelike hoogmoed. • 'n Nuwe belydenis(skrif) moet deur dade bevestig word n Nuwe belydenis(skrif) moet deur dade bevestig word Die nuwe belydenis moet nie net teoreties, maar ook prakties. in stand gehou word. Hierdie belydenis moet in dade oorgaan. Dit moet deur dade, ja 'n totale lewenswyse ondersteun word. Mense moet bereid wees om met hulle hele lewe vir hierdie bely- denis in te staan. 'n Weiering om dft te doen sal die belydenis ongeloofwaardig maak (Barth 1960:722-724). HTS 55/2 & 3 (1999) e University of Pretoria, Lib 498 498 IWCl'anWyk IWCl'anWyk daarvan, aangesien hulle die waarheid van die evangelie sou verwerp (Barth 1986: 262-263). daarvan, aangesien hulle die waarheid van die evangelie sou verwerp (Barth 1986: 262-263). 4. WAT KEN EN MOET VANDAG GEDOEN WORD? Aangesien 'n nuwe belydenis nie beplan of teologies uitgewerk kan word nie, en aan- gesien dit duidelik is dat daar nie tans nood is aan 'n nuwe belydenis nie, beteken dit nie dat ons niks aan belydenisvernuwing hoef te doen nie. In teendeel, ek meen dat ons drie dinge dringend moet doen. (a) Ons moet op hoogte kom en bly van die po- gings tot 'n aktuele uitleg van die belydenis. (b) Ons moet emstige ondersoek instel of dit nie rniskien noodsaaklik is om 'n ander belydenis(skrit) uit die tydperk van die Reformasie ons eie te maak nie? (c) Ons moet ondersoek instel na die wenslikheid van onderskrywing van een of meer van die nuwe belydenisse uit die laaste dekades. Digitised by the University of Pretor HTS 5512 & 3 (1999) HTS 5512 & 3 (1999) HTS 5512 & 3 (1999) 499 ia, Libr 'n Nuwe belJdenisslcrif! 4.1 Aktuele uitleg van die belydenisse en belydenisskrifte 4.1 Aktuele uitleg van die belydenisse en belydenisskrifte Die belydenisse en belydenisskrifte is wesenlik belangrike geestesgoedere van die kerk. Sonder hierdie dokumente kan die kerk nie verantwoordelik funksioneer nie. Niemand minder as Immanuel Kant was daarvan oortuig dat die kerk belydenisse (simbole) en 'n kategismus moet he waaraan die predikante hulle moet hou. Meer nog! Hy was van oortuiging dat predikante slegs op grond van hulle onderskrywing van die belydenisse in die kerk diensbaar mag wees. Insy epogmakende opstel, "Be- antwortung der Frage: W~ ist AufkUirung?" het hy gese dat dit 'n noodwendigheid is dat die predikante, ten opsigte van hulle werk in die kerk, deur die belydenis(skrifte) van die kerk gelei moet word. Ten opsigte van die wetenskaplike besinning oor die evangelie, moet die wetenskaplike egter ook met die verstand bedien word - met ander woorde: claar moet ook vryheid wees om die waarheid en redelikheid van die evangelie te toets. In sy eie woorde: Eben so ist ein Geistlieher verbunden, seinen Katehismusschillem und seiner Gemeine nach dem Symbol der Kirehe, der er dient, seinen Vortrag zu tun; denn er ist auf diese Bedingung angenommen worden. Aber als Gelehrter hat er volle Freiheit, ja sogar den Beruf dazu, aUe seine sorgfaltig gepriiften und wohlmeinenden Gedanken iiber das Fehlerhafte in jenem Symbol, und VorschUige wegen bessere Einriehtung des Religions- und Kirchenwesens, dem Publikum mitzuteilen. Es ist hiebei aueh niehts, was dem Gewissen zur Last gelegt werden konnte. Denn, was er zu Folge seines Amts, als Geschafttriiger der Kirehe, lehrt, das stellt er als etwas vor, in Ansehung dessen er nieht freie Gewalt hat, naeh eigenem Gutdiinken zu lehren, sondem das er nach Vorsehrift und im Namen eines andem vorsutragen angestellt ist. (Kant 1983:56) Indien selfs 'n kritiese gees soos Immanuel Kant meen dat die belydenis van die kerk gerespekteer moet word, behoort ons alles moontlik te doen om te verseker dat hierdie respek bestendig en uitgebou word. Ons groot uitdaging vandag is om die ou belydenisse nuut en aktueel uit te Ie. Voordat daar aan nuwes gedink kan word, moet ons die oues eers herontdek en aktualiseer. Wat dus nodig is, is nie"n resite- rende herhaling nie, maar 'n bindende aktuele uitleg van die ou simbole en belydenis- HTS 55/2 & 3 (1999) e University of Pretoria, Lib 10 Hieniie is werklik net enkele voorbeelde. '0 Volledige oorsig oor wat wBreldwyd verskyn het sal bladsye en bladsye beslaan. Hierdie voorbeelde is natuurlik met rede gekies. Dit is volgens my oor- deel die belangrikste publikasies op hierdie tema. IWC"anW,k IWC"anW,k IWC"anW,k skrifte (Brunner 1963:19, Lohse 1978:25, RUegger 1988:323). Die belydenisse en belydenisskrifie moet daarom in die hart en sentrum staan van die gemeentelike besinning oor die evangelie. Indien daar nie in Bybelstudies, gespreksaande en kate- gese intensief aan die belydenis aandag gegee word nie, sal die kerk mettertyd ook sterf (Fangmeier 1985:588). Een noodsaaldike wyse waarop dit gedoen moet word, is om op hoogte te kom en te bly van eietydse pogings tot interpretasie en uitleg van die belydenisse en die belydenisskrifie - en om natuurlik self aan hierdie pogings deel te neem. Dit is daarom baie belangrik dat predikante van hierdie publikasies sal aanskaf en bestudeer. As voorbeelde10 van wat in die mark beskikbaar is, noem ek kortliks die volgende: (a) Ten opsigte van die Apostolicwn: Cranfield (1993), Koekemoer (1979), KUng (1992), Lochman (1982), McGrath (1991), NG Kerk (1992), Pannenberg (1972), Ratzinger (1990), Van Ruler (1971). (b) Ten opsigte van die Nicaenum: Staats (1996) en WCC (1996). (c) Ten opsigte van die Heidelbergse Kategismus: Barth (1948) en Van de Bank (1993). Bestudering van publikasies soos hierdie sal predikers help om die aktualiteit van ons belydenis te ontdek, en hulle in staat stel om eietydse probleme s6 te hanteer dat die eenheid met die kerk van alle tye nie verbreek word nie. HTS 55/2 & 3 (1999) e University of Pretoria, Lib 500 11 Die ruimte ontbreek ongelukkig om enigsins 'n redelik.e aanduiding te gee waaroor dit bier gaan. In 'n opvo)g artikel sal hierdie twee dokumente breedvoerig belig word. 4.2 Die moontlike binding aan ander belydenisskrifte uit die Reformasietyd- perk Die Kerk behoort volgens my mening gedurig die vraag te vra, of dit nie dalk nood- saaklik en sinvol kan wees om 'n ander belydenisskrif uit die Reformasietydperk, naas die drie formuliere van eenheid, in die belydeniskorpus op te neem nie? Die rede: die NHKA kan byvoorbeeld agterkom dat die regverdigingsleer (wat die artikel is waarby die kerk staan of val) nie meer die hart van ons evangelieverkondiging uitmaak nie, of dat daar aanhoudend gedwaal word oor die verhouding tussen regverdiging en heili- ging (geloof en etiek). In s6 'n situasie kan die Hervormde Kerk byvoorbeeld besluit om die Confessio Augustana as verdere belydenisskrif te aanvaar, aangesien die kerk daarin 'n meer volledige uiteensetting van bogenoemde sake vind as wat mens byvoorbeeld in die NGB vind. Op grond van aanhoudende dwaalleer in die kerk, kan HTS 5512 &: 3 (1999) 501 , 'II Nuwe belydellisskriJ? dit dus nodig raak om die kerk aan ander belydenisskrifte uit die Reformasie te bind, om op hierdie wyse die eenheid van die geloof te herstel en te bewaar. dit dus nodig raak om die kerk aan ander belydenisskrifte uit die Reformasie te bind, om op hierdie wyse die eenheid van die geloof te herstel en te bewaar. g g g g 'n opvo)g artikel sal hierdie twee dokumente breedvoerig belig word. g g g g g g 'n opvo)g artikel sal hierdie twee dokumente breedvoerig belig word. 4.3 Die moontlike binding aan onlangse beJydenisse uit die eie konfessionele k i Die Kerk behoort dit ook gedurig te oorweeg om belydenisse, belydenisskrifte en kerklike verklarings van die jongste tyd uit die eie konfessionele kring te bespreek en selfs te onderskryf. Ek wil graag kortliksll na twee voorbeelde verwys wat ek meen aandag werd is. Die eerste is die Barmen Teologiese Verklaring en die tweede is die Leuenberger Konkordie. Binne die eerste jaar van Hitler se magsoorname was die Duitse Kerk voor geweldige uitdagings geplaas. Die "Duitse Christene" het toegestem dat Hitler 'n ryksbiskop as hoof van die kerkaanstel. Hulle het gepleit vir 'n "Confessio Germa- niea" of "Deutsehapostolieum" waarvan die eerste artikel sou lui: "Ieh glaube an den Gott der Deutsehreligion, der in der NatJrr, im hohen Mensehengeist und in der Kraft seines Volkes wirkt." AI die gebeure van hierdie tyd het Karl Barth en andere ge- dwing om standpunt in te neem. In 1933 formuleer hulle (maar eintlik maar Barth) die ''Dusseldorfer Thesen" wat met bekende woorde van eerste tese van Bern 1528 begin, om hiermee duidelik te maak dat hulle meen dat die tyd aangebreek het om hierdie ou belydenis te aktualiseer: "Die heilige Christelike kerk, waarvan Chrisrtls die enigste hoof is, is uit die Woord van God gebore; sy bly daarin en luister nie na die stem van 'n vreemde nie." Hierdie teses sou die voorloper van die Barmen Verklaring wees. In Januarie 1934 word die eerste Barmen Verklaring deur die Gereformeerde sinode, bestaande uit 300 afgevaardigdes uit 167 Gereformeerde gemeentes, aanvaar. Die tweede Barmen verklaring word dan deur die eerste belyde- nissinode van die Deutsehen Evangelisehen Kirche in Barmen op 29-31 Mei 1934 aanvaar. Hierdie sinode het bestaan uit afgevaardigdes van Gereformeerde, Lutherse en Verenigde gemeentes. Op hierdie sinode maak die "Belydende Kerk" daarop aanspraak om die ware Duitse Kerk te wees. Ter ondersteuning van hierdie aanspraak is die Banner Theologischen Erkliirung zur gegenwiirtigen Lage der Deutschen Evan- 502 IWCvtmWyk IWCvtmWyk gelischen Kirche" aanvaar. Die teks is weereens hoofsaaklik deur Barth geskryf, alhoewel Lutherse teoloe ook hulle insette gelewer bet. Inhoudelik is die verklaring soos volg saamgestel: Daar is ses drieledige stel- lings. Bers is daar een of twee sitate uit die Bybel, dan volg 'n belydende uitspraak en ten slotte die verwerping van een of ander dwaalleer. Feitlik aI hierdie stellings is ook vir ons in ons situasie aktueel en relevant. Ek maak kort uittreksels uit die teks. WiT verwerfen die falsebe Lehre, ... 4.3 Die moontlike binding aan onlangse beJydenisse uit die eie konfessionele k i als konne und musse die K.irche ... noch andere Ereignisse ... als Gottes Offenbanmg anerkennen ... als gebe es Bereiehe unseres Lebens, in denen wir nieht Jesus Christus, sondern anderen Herren zu eigen waren ... als dUrfe die Kirehe die Gestalt ... ihrer Ordnung ... der jeweils herrsehenden weltanschauliehen und politisehen Oberzeugungen fiberlassen ... als solIe und konne die Kirehe fiber ihren besonderen Auftrag hinaus staatllehe Art, staatliehe Aufgaben und staatliehe Wtirde aneignen und damit selbst zu einem Organ des Staates werden. Teologies het ons bier met tipiese Barthiaanse teologie (aangevul met Lutherse gedagtes) te make. Barmen is 'n duidelike verwerping van die "neu-protestantismus" en die afsluiting van die konfessionalisering van die diaIektiese teologie. Hierdie ver- klaring word gekenmerk deur die Christosentriese denke, die verwerping van histo- riese en politieke gebeure as openbaring, die berbevestiging van die tweerykeleer asook die koningskap van Christus oor aile lewensterreine, en 'n kerkorde wat nie 'n w8reldbeskouing ter wille mag wees nie. Hierdie verklaring berus dus op duidelike teologiese beslissings, maar wil ook rigtinggewend wees vir die totaIe kerklike lewe (kyk na Slenczka 1980:249-250; Hornig 1984b:253-261; Rohls 1987:351-358; Jonker 1994:157-161, vir meer volledigheid, Meblhausen 1995). Teoloe se waardering vir hierdie verklaring toon groot verskille. Konserwa- tiewe Lutherse en Gereformeerde teoloe (byvoorbeeld Althaus 1949:272 en Van Gen- deren 1993a) het dikwels minder waardering vir Barmen terwyl mense wat nader aan Barth staan (soos Jonker 1994:157-161) weer groot waardering vir die verklaring het. Verskillende kerke oordeel ook verskillend oor hierdie teologiese verklaring. Som- miges beskou dit bloot as 'n belangrike dokument uit die tyd van die kerkstryd in Duitsland. Die meeste beskou dit as 'n belangrike rigtinggewende leer- en geloofs- getuienis van die kerk in die 20e eeu. Dan is daar ook kerke soos die Evangelisch- HTS 5512 & 3 (1999) 503 a, Libr '11 Nllwe belyde"u$lcrij? reformierte Kirche en die Evangelische Kirche der Union wat dit as belydenisskrif aanvaar. Ek meen dat ons dit moet oorweeg om hierdie verklaring as 'n belangrike orientasiedokument te aanvaar. Die volledige teks van die Barmen Teologiese Verklaring kan onder andere op Internet gekry word. Die EKD (Evangelische Kirche in Deutschland) het op sy tuis- blad 'n rubriek "Glaube Aktuell" waar al die inligting gekry kan word. Die teks kan ook in boeke soos die van Leith (1977:517-522) gekry word. Met die Leuenberger Konkordie van 16 Maart 1973 het die Lutherse, Calvinis- tiese en Verenigde Kerke van Europa 'n punt bereik waar hulle mekaar in broederlik- heid aanvaar het, en in ons taal "susterskerke" geword het. Met die ondertekening van hierdie dokument het aanvaarding van die ampte, kanselruil, oop uitnodiging na die nagmaal en kerklike samewerking binne die Protestantse kerke van Europa 'n werklikheid geword. Hierdie dokument getuig daarvan dat bogenoemde kerke die wil openbaar om kerklike eenheid daadwerklik te bevorder. Hierdie etiese verantwoorde- likheid wil en moet nagekom word, nadat daar eenheid in belydenis bereik is. Hierdie konfessionele groeperings aanvaar en res~kteer mekaar se belydenistradisies. Daar word aanvaar dat die Reformatoriese regverdigingsleer betroubaar in die onderskeie belydenisskrifte tot uiting kom. Om hierdie rede respekteer hulle oor en weer die ver- skillende belydenisskrifte. Almal weet dat daar tog ook belydenisverskiUe tussen Lutherane en Calviniste was. Hierdie dokument getuig van die nuwe konsensus wat daar tussen die twee konfessionele groeperings bereik is. Kort en bondig word gesa- mentlike uitsprake gemaak oor die regverdigingsboodskap as die boodskap van die vrye genade van God, verkondiging, doop en Nagmaal. Die kerklike leerstukke wat in die verlede kontroversie veroorsaak het, word 'n tweede keer behandel. Die mis- verstande en eensydighede van die verlede wat uit die weg geruim is, is hier belyde- nisagtig, as nuwe konsensusuitsprake voorgelS. Hier word gekonsentreer op die nag- maal, Christologie en predestinasieleer. 'n Aanhaling uit die gedeelte oor die predes- tinasieleer kan 'n indruk gee wat hier bereik is: " ... fiber die Erwahlung kann deshalb nur im Blick auf die Berufung zum Heil in Christus gesprochen werden ... Der Glaube ... bezeugt zugleich den Ernst menschlicher Entscheidung wie die Realitat des univer- salen Heilswillens Gottes. '11 Nllwe belyde"u$lcrij? Das Christuszeugnis der Schrift verwehrt uns, einen ewigen RatschluB Gottes zu definitiven Verwerfung gewisser Personen oder eines Volkes anzunehmen." HTS 55/2 & 3 (1999) he University of Pretoria, Li S04 lWCl'CUt Wyk lWCl'CUt Wyk Die volledige teks, plus agtergrondsinligting, plus uittreksels oor die debat na aanleiding van die Konkordie kan op dieselfde plek op Internet gekry word as waar die Barmen Verklaring gekry kan word. Ek is van mening dat die Hervormde Kerk kennis moet neem van hierdie dokument. Na deeglike kennisname, voorligting en debat, kan ons dit moontlik oor- weeg om as kerk ook hierdie dokument as rigtinggewende teologiese dokument te onderteken (nie as belydenisskrif nie, aangesien dit nie as belydenisskrif bedoel is nie), soos wat die meeste Lutherse en Calvinistiese kerk (selfs tot buite die grense van Europa) alreeds gedoen het. Wat ons hierby kan baat is die volgende: • Die kerk kan agterkom dat teologiebeoefening nie met die Reformasie opgehou het nie. Daar kan ingesien word dat daar by Dordt nie klaar gedink is oor die uitverkiesingsleer nie, en dat die laaste woord oor die Nagmaal nie by Marburg deur Luther, Calvyn en Zwingli gese is nie. Ons kan insien dat leergesprekke moet voortgaan, met die oog op nuwe en groter konsensus binne die Protestantis- me. Dft kan ons motiveer en aanspoor om ook aan hierdie debatsvoering deel te neem. • Die kerk se ekumeniese bewussyn kan herstel word. Ons neigings tot sektariese afsondering kan op hierdie wyse teegewerk word. Ons kan saam met erkende kerke aan leerontwikkeling werk. Literatuurverwysings Althaus, P [1947] 1949. Die Christliche Wahrheit: Lehrbuch der Dogmatik, Erster Band. 2.Aufl. GUtersloh: Bertelsmann. Althaus, P [1947] 1949. Die Christliche Wahrheit: Lehrbuch der Dogmatik, Erster Band. 2.Aufl. GUtersloh: Bertelsmann. Barth, K ~ 948. Die christliche Lehre nach dem Heidelberger Katechismus. ZUrich: Zollikon. Barth, K ~ 948. Die christliche Lehre nach dem Heidelberger Katechismus. ZUrich: Zollikon. - [1951] 1957. Die KirchlicheDogmatik, Band III, 4: Die Lehre von der Schopfung. 2.Aufl. ZUrich: EVZ. - [1951] 1957. Die KirchlicheDogmatik, Band III, 4: Die Lehre von der Schopfung. 2.Aufl. ZUrich: EVZ. - 1960. Die Kirchliche Dogmatik, Band I, 2. 5. Aufl. ZUrich: EVZ. - [1957] 1986. Das Bekenntnis der Reformation und unser Bekennen, in Theolo- gische Fragenund Antworten: Gesammelte Vortrage, 3.Band (1927-1942). 2.Aufl. ZUrich: Theologischer Verlag Bavinck, H 1928. Gereformeerde Dogmatiek, Eerste Deel. 4e Druk. Kampen: Kok. HTS 5512 & 3 (1999) 505 a, Librar Epochen der Dogmengeschichte. 4.Aufl. Stuttgart: Kreuz. Luther, M 1883 vv. Kritische Gesamtausgabe (Weimarer Ausgabe = WA). Weimar: Herman Bohlau. McGrath, A 1991. I believe: Understanding and applying the Apostles' Creed. Grand Rapids: Zondervan Publishing House. Mehlhausen, 1 1995. Die Rezeption der Barmer Theologischen ErkHirung in den evangelischen Landeskirchen nach 1945, in Verbindliches Zeugnis, II: Schrift- auslegung - Lehramt - Rezeption, 219-245. Hrsg v Pannenberg, W & Schnei- der, Th. Gottingen: Vandenhoeck. Nederduitse Gereformeerde Kerk 1992. So glo ons: 'n Eietydse geloofsverantwoor- ding van die Nederduitse Gerefonneerde Kerk. Wellington: Hugenote-Uitge- wers. Nederduitsch Hervormde Kerk van Mrika 1997. Kerkorde van die Nederduitsch Hervonnde Kerk van Afrika. Nederlandse Hervormde Kerk 1962. Over de belijdenis der kerk en haar handhaving: Herderlijk Schrijven van de Generale Synode der Nederlandse Hervonnde Kerk, aanvaard in haar vergadering van 20 juni 1961. 3e Druk. 'S-Graven- hage: Boekencentrum. Kerk, aanvaard in haar vergadering van 20 juni 1961. 3e Druk. 'S-Graven- hage: Boekencentrum. Pannenberg, W 1972. Das Glaubensbekenntnis ausgelegt und verantwortet VOT den Fragen der Gegenwart Hamburg: Siebenstem (Nu 165 ) nberg, W 1972. Das Glaubensbekenntnis ausgelegt und verantwortet VOT den Pannenberg, W 1972. Das Glaubensbekenntnis ausgelegt und verantwortet VOT den Fragen der Gegenwart. Hamburg: Siebenstem. (Nu 165.) Fragen der Gegenwart. Hamburg: Siebenstem. (Nu 165.) -1988. Systematische Theologie, Band 1. Gottingen: Vandenhoeck. Bavinck, H 1930. Gereformeerde Dogmatielc, Vierde Deel. 4e Druk. Kampen: Kok. Beyscblag, K 1988. GrUfl!lrifJ der Dogmengeschichte, Band 1: Gott und Welt. 2.Aufl. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Brunner, E [1946] 1960. Dogmatik, Band 1: Die christliche Lehre von Gott. 3.Aufl. Zurich: Zwingli. Brunner, P 1963. Was bedeutet Bindung an das lutherische Bekenntnis heute?, in Das Bekenntnis im Leben der Kirche: Studien zur Lehrgrundlage und Bekenntnis- bindung in den Lutherischen Kirchen. Hrsg v Vajta, V & Weiss gerber, H, 11- 20. Berlin: Lutherisches Vedagshaus. Cranfield, C 1993. The Apostles Creed: Afaith to live by. Edinburgh: T & T Clark Fangmeier, J 1985. s v Heidelberger Katechismus. TRE. Hauschild, W -D 199i. Die Bewertung der Tradition in der lutherischen Reformation in, Verbindliches Zeugnis, I: Kanon ....;. Schrift - Tradition, 195-231. Hrsg v Pannenberg, W & Schneider, Th. Gottingen: Vandenhoeck. - 1995. Lehrbuch der Kirchen- und Dogmengeschichte, Band 1: Alte Kirche und Mittelalter. Gutersloh: Gutersloher Verlagshaus. Herms, E 1985. Die Lehre im Leben der Kirche. ZThK 82, 192-230. Honecker, M 1984. Sind Denkschriften "Lebre"? ZThK 81,241-263. Hornig, G 1984a. Die Orthodoxie als bekenntnisgebundene Lehre, in Benrath, G u a (Hrsg) , Handbuch der Dogmen- und Theologiegeschichte, Band 3, 73-7~. Gottingen: Vandenhoeck. - 1984b. Die Barmer Theologische ErkUirung, in Benrath, G u a (Hrsg), Handbuch der Dogmen- und Theologiegeschichte, Band 3, 253-261. Gottingen: Van- denhoeck. Jacobs, P 1959. Theologie reformierter Bekenntnisschriften in Grundzugen. Neu- kirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag. Jonker, W D 1994. Bevrydende waarheid: Die karakter van die gereformeerde bely- denis. Wellington: Hugenote-Uitgewers. Kant, I [1783]1983. Beantwortung der Frage: Was ist Aufk1arung?, in Werke in secks Banden, Band VI. Hrsg v Weischedel, W, 53-61. Darmstadt: Wiss Buchge- sellschaft. Kelly, J N D 1972. Altchristliche Glaubensbekenntnisse: Geschichte und Theologie. Gottingen: Vandenhoeck. - 1993. Early Christian Doctrines. 5th Ed. London: A & C Black. S06 lWCvan Wyk Koch, T 1985. Die Freiheit der Wahrheit und die Notwendigkeit eines kirchen- leitenden Lehramtes in der evangelischen Kirche. ZThK 82, 231-250. Koekemoer, 1 H 1979. Ek glo ... Pretoria: HAUM. (KITAL Studiegids.) Kreck, W 1974. Was heiBt Bekenntnisbindung, in Tradition und Verantwortung: Gesammelte Aufsiitze. 45-59. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag. -1977. Grundfragen der Dogmatik. MUnchen: Kaiser. KUng, H 1992. Credo: Das Apostolische Glaubensbekenntnis - Zeitgenossen erkliirt. MUnchen: Piper. Leith, 1 H [1963] 1977. Creeds of the churches. 2nd ed. Atlanta: lohn Knox Press. Lochman, 1 M 1982. Das Glaubensbekenntnis: Grundrifl der Dogmatik im Anschluft an das Credo. GUtersloh: Mohn. Lohse, B 1978. HTS 5512 & 3 (1999) 507 ria, Libra ." Nuw~ b~lyd~nia$laif! ." Nuw~ b~lyd~nia$laif! Pannenberg, W 1995a: Bleiben in der Wahrheit aIs Thema reformatorischer Theolo- gie, in Verbindliches Zeugnis, II: Schriftauslegung - Lehramt - Rezeption, 122-134. Hrsg v Pannenberg, W & Schneider, Th. OOttingen: Vandenhoeck. - 1995b. Uberlegungen zum Problem der Bekenntnishermeneutik in den evange- lischen Kirchen. KuD 41, 292-302. Polman, A D R 1956. s v Belijdenisschrift. Christelijke Encyclopedie. - [s a]. Onze Nederlandsche Geloo/sbelijdenis, Deel!. Franeker: Wever. Ratschow, C H 1978. Der ange/ochtene Glaube: An/angs- und Grundprobleme der Dogmatik. Gutersloh: Mohn. Ratzinger, J [1968] 1990. Introduction to Christianity, tr by Bums & Oats. San Fran- cisco: Ignatius Press. Rohls, J 1987. Theologie re/ormierter Bekenntnisschriften: Von Zurich bis Barmen. Gottingen: Vandenhoeck. (UTB 1453.) Ruegger, H 1988. Neuere reformierte Bekenntnisse. ThZ (Basel) 44, 312-328. Sauter, G 1972a. Dogma: Ein eschatologischer Begriff, in Erwartung und Erfah- rung: Predigten, Vortrtige und Au/stitze, 16-46. Munchen: Kaiser. (Theol Bucherei 47.) 1972b. Bekenntnis heute: Erwartungen an die Theologie, in Erwartung und Erfahrung: Predigten, Vortrtige und Au/stitze, 208-241. Munchen: Kaiser. (Theol Bucherei 47.) - 1988. Was ist Wahrheit in der Theologie? Wahrheitsfmdung und Konsens der Kirche' in, In der Freiheit des Geistes: Theologische Studien, 57-82. Gottin- gen: Vandenhoeck. Schwarz, H 1984. s v Glaubensbekenntnis(se): Dogmatisch. TRE, Band 13. Slenczka, R 1980. Bekenntnis aIs Deutung, Gemeinschaft und Grenze des Glaubens. KuD 26,245-261. Sommer, W 1989. Die Stellung Semlers und SChleiermacher zu den reformatorischen Bekenntnisschriften. KuD 35, 296-315. Staats, R 1996. Das Glaubensbekenntnis von Nizaa-Konstantinopel: Historische und theologische Grundlagen. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. , p theologische Grundlagen. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Van de Bank, J H et al (red) 1993. Kennen en vertrouwen: Handreiking bij de predi- king van de Heidelbergse Catechismus. Zoetermeer: Boekencentrum. Van Genderen, J 1993a. Nieuwe typen van beJijden, in Noor de norm van het Woord, 116-136. Kampen: Kok. 508 IWCvan Wyk Genderen, J 1993b. Het Bijbelse gehalte van het dogma, in Noor de norm van Van Genderen, J 1993b. Het Bijbelse gehalte van het dogma, in Noor de norm van het Woord, 152-165. Kampen: Kok. Van Genderen, J 1993b. Het Bijbelse gehalte van het dogma, in Noor de norm van het Woord, 152-165. Kampen: Kok. Van Niftrik, G C 1944. Kleine Dogmatiek. 5e Druk. Nijkerk: Callenbach. Van Niftrik, G C 1944. Kleine Dogmatiek. 5e Druk. Nijkerk: Callenbach. Van Ruler, A 1947. Plaats en functie der belijdenis in de kerk, in Visie en voort, 50- 127. Amsterdam: Holland Uitgewersmaatschappij. 1948. De belijdende kerk in de nieuwe kerkorde. ." Nuw~ b~lyd~nia$laif! 2e Druk. Nijkerk: Callenbach - 1954. Theologie van het apostolaat. Nijkerk: Callenbach. - 1971a. Ultra-gereformeerd en vrijzinnig, in Theologisch werle, Deel III, 98-163. Nijkerk: Callenbach. - 1971 b. Ik geloof: De Twoolf Artikelen van het geloof in morgenwijdingen. Derde druk. Nijkerk: Callenbach. Van Wyk, I W C 1997. Moet die Afrikaanse kerke skuld bely oor apartheid?: Wat leer ons uit die Duitsers se worsteling met skuld? HTS 53, 1399-1436. Van Wyk, I W C 1998. Die Woord van God by Luther. HTS 54, 161-182. Vi scher, L 1965. Die Einheit der Kirche: Material der okumenischen Bewegung. Munchen: Kaiser. (ThB 30.) - (Hrsg) 1988. Reformiertes Zeugnis heute. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Ver- lag. Weber, 0 [1955] 1972. Grundlagen der Dogmatile, Band 1. 4.Aufl. Neukirhener- Vluyn: Neukirchener Verlag. Wenz, G 1990. Kerygma und Dogma: Erwagungen zum VerhaItnis von Schrift, Bekenntnis und Lehramt in der Perspektive lutherischer Theologie. KuD 36, 2-36. 1997. Protestantismus und Konfessionalitii.t: Okumenische Erwagungen zum reformatorischen Bekenntnis in Geschichte und Gegenwart. KuD 43, 303- 33S. Wirsching, J 1980. s v Bekenntnisschriften. TRE, V. Wirsching, J 1980. s v Bekenntnisschriften. TRE, V. World Council of Churches [1991] 1996. Confessing the One Faith: An ecumenical explication of the Apostolic Faith as it is confessed in the Nicene-Constanti- nopolitan Creed (381). Fourth Printing. Geneva: wce Publications. (Faith and Order Paper 153.) Digitised by the University of Pretor HTS 55/2 & 3 (1999) 509 ia, Libra

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1596/2990

Afrikaans

Resensent: Dr Willie Kloppers (Pretoria) Hierdie populer-teologiese bydrae tot 'n besonder aktuele en noodsaaklike debat, is tydig. Die saak van vemuwing word in die titel as van deurslaggewende belang vir die kerk se voortbestaan aangebied. Wan- neer 'n saak so gewigtig is dat dit die voortbestaan van die kerk raak, is dit belangrik dat sovee! as moontlik van die kerk se Jidrnate by die debat daaroor betrek word, en Die net teoloC! of enkele belangstellendes nie. Die skrywer het daarin geslaag om deur rniddel van die skryfstyl en bevatlike indelings die inhoud vir 'n bree leserskring toeganklik te maak. Dit bied belangrike perspektiewe op die feitelikheid van die bestaan van verskillende vorme van aanbidding en spirituaJiteit, die historiese agtergrond daarvan en die verskei- denheid moontlikhede wat in die begrip vemuwing opgesluit le. Dit is 'n eerlike poging om verskeidenheid te akkommodeer sonder om eenheid prys te gee. Die skrywer ste! die verskillende moontlikhede op ge- balanseerde wyse aan die leser bekend. Wanneer hy self keuses maak en spesifieke standpunte inneem, spreek dit van 'n innerlike geloofsoortuiging, maar wat ook reeds 'n bepaalde vorm van spiritualiteit ver- teenwoordig. 'n Positiewe aspek is die verskeidenheid konkrete vemuwingsmoontlikhede wat aan die orde ge- stel word. Dit deurbreek die algemeen gangbare idee dat slegs die sang of die predikiog die kerk "van on- dergang" kan red. Die klem word tereg op 'n globale en algehele vernuwing in elke aspek van die geloofs- lewe geplaas: die struktuur en inrigting van die kerkgebou; die gelowiges se liggaamshoudings en -taal; die predikant se kanselhouding en lewe van die kansel af; die persoonlike en gesamentlike spiritualiteit wat (woordeloos) 'n boodskap verkondig; die vergaderings en byeenkomste van twee of drie gelowiges. Indien vemuwing maar net gedeeltelike aanpassing ter wille van tydelike oorlewing is, is dit halfhartig en onoor- tuigend en daarom van min waarde. Die boodskap van hierdie boek is inderdaad dat vernuwing slegs deur rniddel van die ware Vemuwer, die Skepper-Gees tot stand kan kom Ongelukkig word die uitnodiging om by vemuwing betrokke te raak en die kerk sodoende van verdeling te red, nie effektief deur die metateks uitgebou Die. Die voorstelling op die voorblad van groteske ratte wat onverbiddelik draai en dreig om die kerk (wat reeds verdeel is) tot ondergang te maal, is sterk afdreigend. Konig. Adrio 1998 - Vernuwe of verdwyn Kaapstad: Lux Verbi. 116 Bladsye. Prys: R49-00 Kaapstad: Lux Verbi. 116 Bladsye. Prys: R49-00 Resensent: Dr Willie Kloppers (Pretoria) Dit kommunikeer wel die gevaar waarteen die boek wil waarsku, maar dit km terse If- dertyd daartoe lei dat potensiele lesers afgeskrik word om die boek oop te maak. Dit dra wel die dringend- he id van die keuse wat gemaak moet word oor en stem in hierdie opsig met die inhoud ooreen, maar dit doen nie reg aan die positiewe boodskap van hoop waarmee die boek afsluit Die. Baie meer moeite behoort in die algemeen gedoen te word om te verseker dat buiteblaaie en alle ander visuele aspekte dieselfde bood- 325 HTS 56(1) 2000 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Bodbesp,ekillgs / Book Reviews Bodbesp,ekillgs / Book Reviews skap as die inhoud oordra, om daardeur effektiewe paratekstuele kommunikasie moontlik te maak. Vir diegene wat deur die ultimatum-tipe titcl uitgedaag of aangespoor word, is die inhoud wel 'n beloning.

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1718/3009

Afrikaans

The canonisation of religious convictions through the forming of creeds This article deals with aspects of the process which underlies the shaping of formal creeds. Two stages are investigated: A preliminary stage in which a community of faith reacts in a polemic way to contextual questions or threats, and a secondary stage in which earlier confessions are canonised. Some of the implications of the canonisation of confessions of faith are scrutinised. The final conclusion is that the canonisation of one syste- matised understanding of faith runs afoul of the diversity of theologies and metaphoric language in the Old and New Testament. Belydenisvorming as kanonisering van geloofsoortuigings Prof A P B Breytenbach Departement Qu-Testamentiese Wetenskap Universiteit van Pretoria Prof A P B Breytenbach Departement Qu-Testamentiese Wetenskap Universiteit van Pretoria 1. INLEIDING Die doel van hierdie artikel is tweeledig. In die eerste plek word hiermee hulde gebring aan 'n kollega en vriend, J H Koekemoer, wat amptelik die einde van 'n akademiese loopbaan bereik het. Omdat 'n sistematiese teoloog gehuldig word, is dit gepas dat die artikel handel oor 'n onderwerp wat van belang is vir die dogmatiek. Professor J H Koekemoer het trouens self baie nagedink oor en standpunt ingeneem oor belydenis, belydenisskrifte en belydenisvorming (vgI 0 a Koekemoer 1984:100-105; 1997:1321- 1330). In die tweede plek is hierdie artikeI ook bedoel om 'n bydrae te maak tot die debat oor die vraag of die Nederduitsch Hervormde Kerk en kerke uit die Gereformeerde kerklike tradisie, tans 'n nuwe belydenisskrif nodig het. Daar kan inderdaad verskeie HTS 56(2&3) 2000 377 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Belydenisvorming as kanonisering van geloofsoortuigings redes aangevoer word waarom die kerk(e) dit ernstig sou moes oorweeg om in die huidige omstandighede 'n nuwe belydenisskrif die lig te laat sien. Die kerk sou in 'n nuwe belydenisskrif kon stelling inneem teenoor die heilsaanbod van die wereld wat vanuit 'n humanistiese orientasie tot die hart van baie lidmate spreek. Klem op die mens- like vryheid en die waardigheid van die persoon klink vir moderne mense eenvoudig aantrekliker as 'n evangelie wat rekening hou met die sonde en verlorenheid van mense. Binne die politieke werklikheid waarin Suid-Afrika horn bevind sedert 1994 sou die kerk horn byvoorbeeld in 'n nuwe belydenisskrif kon verantwoord oor die feit dat die burger- like owerheid klaarblyklik nie "die losbandigheid van die mense in bedwang" hou en "die heilige Woordbediening .. , beskerm om sodoende alle afgodery en valsegodsdiens teen te gaan en uit te roei" nie (NGB art 36; vgl Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika 1995:132 = NHKA 1995). Die open bare aansprake van die Islam, as sou dit die enigste ware godsdiens wees, is ook deel van die nuwe situasie in Suid-Afrika waarop die kerk sou kon reageer. Die kerk sou ook in 'n nuwe belydenisskrif kon standpunt inneem teenoor die voorspoedgeloof van sommige sektariese groepe wat deur moderne adverten- sietegnieke en die klem op die materiele voordeel wat die groepe bied, duisende lidmate uit die sogenaamde hoofstroornkerke trek. 1. INLEIDING Daar is in die geledere van hierdie hoof- stroornkerke ook lidmate en teoloe wat meen dat daar in 'n nuwe belydenisskrif standpunt ingeneem moet word met betrekking tot sake soos Skrifbekouing en Skrifgesag en die uitsprake van veral Nuwe-Testamentici oor die maagdelike verwekking en liggaamlike opstanding vah Jesus Christus. Die bedoeling van hierdie artikel is egter nie om vanuit die praktiese omstandig- hede waarin die kerk horn bevind, te argumenteer vir of teen 'n nu we belydenisskrif nie, maar om die proses van belydenisvorrning onder oe te neem sowel as die probleme wat dit meebring. Omdat die oortuiging wat in hierdie artikel uitgespreek word, in 'n hoe mate gevorm is deur die bestudering van die Ou Testament, sal voorbeelde ter illustrasie van 'n bepaalde standpunt ook hoofsaaklik uit die Ou Testament geneem word. HTS 56(2&3) 2000 378 A P B Breytenbach A P B Breytenbach A P B Breytenbach 2. BELYDENISVORMING Met belydenisvorming word bedoel die proses waardeur die formulering van geloofsin- houd uiteindelik stol in geskrifte wat 'n bepaalde gesag het vir 'n bepaalde geloofsge- meenskap. Hierdie proses kan in twee fases verdeel word. In die eerste plek is daar die fase wat as die ontstaanstyd getipeer sou kon word. Die Sitz im Leben van belydenisvorming is altyd 'n gekontekstualiseerde stryd oor hoe God in sy verhouding met mense verstaan moet word. Belydenisvorming is dus uit huis uit gevestig op die stramien van dogmadiskussie. Belydenisvorming begin wanneer daar 'n alternatiewe verstaan is van wat as wesenlik beskou word in God se verhouding met mense. Hierdie alternatiewe verstaan kan 'n tradisionele wyse van verstaan wees. So het die geloofsoortuigings van die Reformatore byvoorbeeld in die tyd van die Reformasie neerslag gevind in die Nederlandse Geloofsbelydenis teenoor die alternatiewe verstaan in Rooms-Katolieke kringe. Die alternatiewe verstaan kan natuurlik ook 'n nu we wyse van verstaan wees. Dit was die geval toe die Remonstrante, met 'n nuut geformuleerde ver- staan as alternatief teenoor die Calvinistiese verstaan na yore gekom het, alhoewel teolo- gisering oor die uitverkiesing nie nuut was nie (NHKA 1995:163). Die alternatiewe verstaan kan ook meegebring word deur nuwe vraagstelling wat twee teenoorstaande antwoorde of standpunte na yore roep. Die vraag of Jesus van Nasaret die verwagte Messias was, sou hiervan as voorbeeld kon dien. Dit is belangrik om daarop te let dat dit in hierdie eerste fase altyd gaan oor die verstaan van 'n basisteks of -tradisie soos die boeke van die Ou Testament, die Bybel of die ekumeniese simbole. Die opstellers van die Nederlandse Geloofsbelydenis beroep hulle byvoorbeeld nie net op die Ou- en Nuwe Testament nie, maar dui ook die aard van die gesag, en die grense van daardie basisteks aan, terwyl die kerklike tradisie as basisteks afgewys word (NGB art 3,6 en 7). In die tweede plek is daar die fase wat as die kanonisering (in die sin van toeken- ning van gesag deur 'n geloofsgemeenskap) van geloofsinhoud getipeer kan word. Die Nasionale Sinode van die Nederlandse Hervormde Kerk wat in 1618 en 1619 gehou is in Dordrecht, bied 'n voorbeeld van die kanonisering van geloofsoortuigings. Na die besluite van die sinode was die proses van belydenisvorming wat neerslag gevind het in die Nederlandse Geloofsbelydenis, die Heidelbergse Kategismus en die Dordtse Leerreels voltooi en afgesluit. 2. BELYDENISVORMING Agter die kanoniseringsfase is daar altyd 'n belangegroep wat in 379 HTS 56(2&3) 2000 HTS 56(2&3) 2000 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Digitised by the University of Pretoria, Library Services Belydenisvorming as kanonisering van geloofsoortuigings omstandighede wat as 'n toestand van anomie beskryf kan word, prabeer rigting gee (Deist 1995:69). Dit siaag alleen as die beiangegraep binne die bepaaide gemeenskap voldoende steun geniet en oor die nodige magsmiddeie soos geieerdheid of die onder- steuning van poiitieke maghebbers, beskik. 2. BELYDENISVORMING AS KONTEKSTUELE TEOLOGISE- RING Beiydenisvorming is in die eerste fase niks anders as teoiogisering nie. Hierdie teoiogise- ring vind neersiag in verskillende literere vorme. Die teoiogisering kan neerslag vind in literere vorme soos stellings of praposisies (die Ekumeniese simbole), in die vorm van 'n verweerskrif (die Nederlandse Geloofsbelydenis), in kategetiese onderrig (die Heidel- bergse Kategismus) of in die vorm van dogmadiskussie (die Dordtse Leerreels). Wesenlik verskil die teologisering wat in belydenisskrifte stol, nie van ander vorme van teologisering nie. Dit geld ook vir die teologisering wat in die Ou- en Nuwe Testament opgeneem is. Daar is byvoorbeeld nie wesenlik verskil tussen die teologise- ring wat ingelei word met "So het die Here gese ... " (Jer 9:23) en "Ons bely dat ... " (NGB art 3) nie. In aIbei gevalle word m1 hierdie inIeidende woorde uitsprake gemaak oor God in sy verhouding met mense, of oor die verhouding tussen men se op grand van hulJe verhouding met God. Die woorde "so het die Here gese" was in die tyd toe dit geskryf is, 'n Iiterere konvensie wat aan die inhoud wat volg, 'n bepaalde gesag verleen het. Die woorde "ek gIo" of "ons beIy dat" is oQk 'n Iiterere konvensie wat aan die inhoud wat voIg, 'n bepaaIde gesag gee. Die teoIogisering wat in die Ou- en Nuwe Testament neersIag gevind het, verskiI weI van die in beIydenisskrifte wat betref die gesag wat dit binne die geIoofsgemeenskap het. Die BybeI dien, vanwee sy kanonieke status, as basisteks vir Iatere teoIogisering, onder andere ook die teoIogisering in die ekumeniese simboIe en beIydenisskrifte. Hierdie latere teoIogisering kan begrond word met verwysing na die basisteks (naamlik die Ou en Nuwe Testament) of na 'n tradisie van verstaan van daardie basisteks. Waar die basisteks of 'n bestaande verstaanstradisie nie voldoende grand verskaf vir die Iatere teoIogisering nie, kan dit op 'n skolastiese wyse onderbou word. Artikel 19 van die Nederlandse GeIoofsbeiydenis is hiervan 'n goeie voorbeeid. Omdat die Ou- en Nuwe HTS 56(2&3) 2000 380 Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Breytenbach A P B Breytenbach A P B Breytenbach Testament in Protestantse kringe die status van 'n afgeslote kanon gehad het, kon die teologisering wat byvoorbeeld in die Nederlandse Geloofsbelydenis neerslag gevind het, nie met dieselfde gesag beklee word nie. Oit was trouens ook nie die bedoeling om in die eerste fase van belydenisvorming vir hierdie verweerskrif gesag op te eis nie. I VgI in hierdie verband McGrath (1990:41): "Where the Donatist schism (313-16) had merely obliged Constantine to determine which of two rival social groupings could legitimately claim to be the true church, the Arian controversy obliged him to determine which of two rival doctrines was the teaching of the catholic church. With the imperial resolution of the Arian crisis, 'doctrine' rapidly assumed the character of legally sanctioned ideology - a concept perhaps accurately designated 'dogma'." 2. BELYDENISVORMING AS KONTEKSTUELE TEOLOGISE- RING Oit het eers gebeur in die tweede fase as gevolg van sinodebesluite waarvan die finale die by Oordrecht was. Oie teologisering wat in die eerste fase van belydenisvorming neerslag vind, is aJtyd kontekstueel. Oit probeer antwoord gee op die eietydse vraagstelling. Die alter- natiewe verstaan van die Rooms-Katolieke Kerk, die Wederdopers en die Remonstrante het die skopus en inhoud van die teologisering by die belydenisvorming in Reformato- riese kringe beslissend bepaal. So byvoorbeeld is artikel 36 van die Nederlandse Geloofsbelydenis niks anders nie as 'n antwoord op die beskuldiging dat die Calviniste die burgerlike owerheid omver wou werp. Teen hierdie beskuldiging word duidelik standpunt ingeneem in die voorrede tot die Nederlandse Geloofsbelydenis (NHKA 1995: 111): Daar word gese dat ons ongehoorsame rebelle is wat slegs ten doel het om die staatkundige orde omver te werp en verwarring en chaos in die wereld aan te rig. Verder, dat ons nie alleen onder u heerskappy en gesag probeer uitkom nie, maar dat ons u ook van u troon wil stoot. Ons word dus aangekla van misdade wat nie strook met ons belydenis nie, nie met die lewe van 'n Christen nie en selfs nie met mens wees in die algemeen nie. Die stelling kan gemaak word dat indien die Protestante nie beskuldig is van opstand teen die owerheid nie, artikel 36 na alle waarskynlikheid nie deel sou wees van die belydenis nie. Artikel36 word begrond met Romeine l3:2 en 1 Timotheus 2:2 wat op hulle beurt weer antwoorde gegee het op vrae in die vroee kerk. Om in die tyd van ontstaan sin te maak, m6et elke vorm van teologisering trouens kontekstueel wees. Daar is in alle sinvolle spreke oor God in sy verhouding met mense, 'n polemiese element. Wie ernstig teologiseer, raak nie maar net 'n klomp algemene waarhede kwyt nie, maar tree in debat met 'n bestaande standpunt, oortuiging of toestand. HTS 56(2&3) 2000 HTS 56(2&3) 2000 381 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Belydenis"orming as kanonisering "an geloofsoortuigings So profileer die omstandighede waarin die spreke oor God p\aasvind, die teo\ogisering, ook en juis in die geval van belydenisvorming. 3. BELYDENISVORMING AS GEKANONISEERDE VERSTAAN: ENKELE PROBLEME Terwyl die kontekstuele gerigtheid in die eerste fase van belydenisvorming daaraan 'n egtheid gee en dit sinvol maak, kan dieselfde nie van die kanoniseringsfase gese word nie. Die konteks waarbinne kanonisering plaasvind is, soos reeds aangedui, 'n situasie van dogmadiskussie. Terwyl die eerste fase van belydenisvorming meestal as stelling- name en verweer gerig is teen 'n "buitegroep" soos die Rooms-Katolieke Kerk of die Anabaptiste (gesien vanuit die Protestants-Calvinistiese hoek), is kanonisering meer dik- wels gerig teen 'n binnegroep, dit wil se teen 'n altematiewe verstaan in eie geledere. Die kanonisering van belydenisskrifte tydens die sinode te Dordrecht is hiervan 'n goeie voorbeeld. Die besluite in die stryd rondom Arius is ook 'n voorbeeld hiervan. 1 Die gevolg van kanonisering is dan ook meestal 'n suiweringsproses waardeur geloofsgenote wat die basisteks anders verstaan, uit die groep geekskommunikeer word. Omdat dit die verswee of uitgesproke doel van kanonisering is om die debat oor 'n saak af te sluit, kom dit altyd met die pretensie dat dit die waarheid gesaghebbend "saamvat" en wel op so 'n wyse dat geen debat meer daama behoort plaas te vind nie. So 'n samevatting of selfs ook sistematisering van die waarhede van die Skrif is natuurlik 'n verskyns~l wat in die na-Bybelse tyd ontwikkel het. Die Ou Testament bied oorvloedige getuienis daarvan dat uiteenlopende en selfs teenoorstaande perspektiewe op die verhouding God en mens gewoon gehandhaaf is in dieselfde versameling heilige geskrifte (Breytenbach 1997: 1171-1180). So byvoorbeeld word die boek Obadja met sy veroordeling van alle vyande van Juda gevolg deur die boek Jona waarin die liefde van JHWH vir die aartsvyande van Israel een van die hoofmotiewe is. In dieselfde versameling (naamlik die Ou Testament) staan 'n boek soos Spreuke as tipiese wysheidsgeskrif wat die sogenaamde vergeldingsdogma steun, en HTS 56(2&3) 2000 382 382 Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Breytenbach A P B Breytenbach A P B Breytenbach boeke soos Job en Prediker wat vernietigende kritiek lewer op dieselfde vergeldings- dogma. Oit geld ook vir die boeke 1 en 2 Kronieke wat die kultus en koningskap in Jerusalem positief beoordeel teenoor die negatiewe beoordeling van 1 en 2 Konings en veral die boek Jeremia. In die geval van die boek Miga is teenoorstaande en uitsluitende inhoud selfs in dieselfde boek opgeneem (Van der Woude 1976: 10). 3. BELYDENISVORMING AS GEKANONISEERDE VERSTAAN: ENKELE PROBLEME Wat me er is, die opponente van die profeet Miga beroep hulle op die profesiee van die profeet Jesaja (Van der Woude 1976:127-141). Van der Woude vat die saak so os volg saam (1976:131): Is Micha 4: 1-5 inderdaad door de opponenten van de profeet gesproken, dan vormen deze woorden een zeldzaam voorbeeld van het misbruik van 'canonieke' profetie ten dienste van eigen ideologie. Daaruit mogen blijken dat het verschil tussen 'ware' en 'valse' profetie nie gelegen is in een ver- schillende 'objective' waarheid, maar in een ideologisch gebruik van de waarheid met voorbijzien van het feit dat 'werkelijke waarheid' haar eigen tijd en uur heeft. Dieselfde geld ook vir die Nuwe Testament. In die verband se McGrath (1990:3) byvoorbeeld: "Conflict is inherent within the tradition concerning Jesus: that tradition does not merely generate conflict, but transmits it as an essential constituent element." Hierdie verskille het naas verskillende ideologiese perspektiewe soms ook te doen met verskillende omstandighede van die outeurs. Die spanning wat hierdie uiteenlo- pen de en teenoorstaande perspektiewe skep, is egter wesenlik deel van dieselfde geka- noniseerde heilige boeke waarop alle. grondige teologisering behoort te berus. Hierdie inherente spanning lei onvermydelik tot die gevolgtrekking dat die waarheid van die Skrif nie enkelvoudig is nie en dat die waarheid, soos Van der Woude se, gebonde is aan plek en tyd. Om die waarheid dus gesaghebbend saam te vat, is nie net 'n na-Bybelse ont- wikkeling in die teologie nie; dit is, in die lig van die inhoud van dieselfde Bybel, eintlik onmoontlik. Dit kan alleen geskied deur 'n selektiewe lees van die Bybel. Die feit dat die gekanoniseerde belydenisskrifte daarna uitleg verg, bevestig maar net dat ook die HTS 56(2&3) 2000 383 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Belydenisvorming as kallolliserillg vall geloofsoortuigillgs Belydenisvorming as kallolliserillg vall geloofsoortuigillgs waarheid van die eerste fase van belydenisvorming net soos die teologisering in die Bybel self, gebonde was aan tyd en plek. Die sistematisering van geloofsinhoud in belydenisskrifte en die kanonisering daarvan, word moontlik gemaak en feitlik altyd gedra deur 'n vorm van sisteemdenke. Een van die vertrekpunte in sisteemdenke is dat die waarheid in proposisies saamgevat kan word en dat die waarheid enkelvoudig is. 2 Vgl Van Aarde (1999: 11·27) vir 'n bespreking van die probleme rondom 'n modernistiese verstaan van "waarheid". 4 Die essensie van hierdie belydenis (naamlik die eerste deel) is dikwels die beroepsgrond vir gelowiges wat pleit om vergifnis; vgl Num 14:18; Neh 9:17; Ps 86:15; 103:8; 145:8 en Joel 2:13. VgI ook Loader ( 1999:330-332). 3 VgI Eks 33:18. Die Hebreeuse teks lees liJYii~ ~J 'J~i;"'1; die Septuaginta gee dit weer met 'qJq>avloov ~O'I OECXUTOV. 3. BELYDENISVORMING AS GEKANONISEERDE VERSTAAN: ENKELE PROBLEME 2 Hier skuil 'n wesenlike gevaar: As teologiese waarheid in 'n sisteem ingepas kan word, gee dit beheer oor die waarheid en in 'n sekere sin ook oor God omdat sy handelinge in 'n hoe mate voorspelbaar word vanuit die sisteem. Verder word die waarheid en ook die God van die waarheid stilswyend opgee"is deur die wat meen dat hulle die waarheid ken en beheer. Die boek Job bied ' n uitstekende voorbeeld van sisteemdenke waar Job se vriende meen dat hulle vanuit hulle (vergeldings)dogma Job se probleem en God se optrede kan verklaar. Sisteemdenke en die illusie dat die waarheid enkelvoudig en beheerbaar is, staan egter dwars op die grein van die Bybel. Die Ou- en Nuwe Testament breek magstrukture en beheer af, veral as dit die soewereiniteit van God aantas. Die God van die Bybel is absoluut soewerein. Hy is dikwels jammer oor kwaad wat Hy mense wou aandoen (bv Jona 4:2). Hy kan selfs oak jammer wees oor iets wat aanvanklik goed was (Gen 1 :32 en 6:5v; 1 Sam 9:15v en 15:35; Jer 18:7-10; vgl Loader 1999:326-338). Psalm 73 bied 'n goeie voorbeeld daarvan dat 'n (dogmaties) korrekte "belydenis" oor God, waarop die psalmdigter sy lewe en hoop gebou het (naamlik "God is vir Israel baie goed, vir die wat rein van hart is"), nie "waar" is nie. Die ontdekking van die psalmdigter dat hy, deur sy verwagting wat op hierdie "belydenis" gebou is, God eintlik tot sy eie voordeel wou manipuleer (vs i3v), bring horn tot die erkenning dat dit dwaas is om s6 oor God te dink (vs 21 v). Die (verlossende) ontnugtering van die psalmdigter is dat hy besef dat God ook, anders as wat die belydenis se, nie goed hoef te wees vir die wat hulleself rein hou . nie. Dit gaan dus in die eerste plek nie daaroor dat God goed is vir die wat hulle rein hou nie, maar dat die hoogste goed is om net met Horn in 'n verhouding te mag staan(vs 28). Die God van die Bybel pas nie in enige sisteem nie. Reeds in die Ou Testament word in 'n "belydenis" oor Horn teenstellende uitsprake gemaak. As die vertelling in "waarheid". 384 HTS 56(2&3) 2000 Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Breytenbach A P B Breytenbach A P B Breytenbach Eksodus uitloop op die vraag wat JHWH gaan doen met Israel wat binne veertig dae die verbond met Horn verbreek het (Eks 32: 1-30), dan word dit uiteindelik 'n vraag van Moses na wat ons (by gebrek aan 'n beter term) sou kon noem die "we se" van JHWJ3. Die antwoord wat hierop gegee word, bevat 'n inherente teespraak (Eks 34:6v): JHWH, JHWH is 'n barmhartige en genadige God, JHWH, JHWH is 'n barmhartige en genadige God, JHWH, JHWH is 'n barmhartige en genadige God, geduldig en volliefde en trou; wat sy liefde aan duisende (geslagte) bewys; wat skuld, opstand en son de vergewe maar wat beslis nie (skuldiges) ongestraf laat nie; wat kinders en kleinkinders, agterkleinkinders en agteragterkleinkinders tot verantwoording roep vir die sonde van die voorvaders. 4 JHWH, JHWH is 'n barmhartige en genadige God, geduldig en volliefde en trou; wat sy liefde aan duisende (geslagte) bewys; wat skuld, opstand en son de vergewe maar wat beslis nie (skuldiges) ongestraf laat nie; wat kinders en kleinkinders, agterkleinkinders en agteragterkleinkinders tot verantwoording roep vir die sonde van die voorvaders. 4 agterkleinkinders en agteragterkleinkinders tot verantwoording roep vir die sonde van die voorvaders. 4 Hierdie inherente teespraak bevestig onder andere maar net dat JHWH soewerein is. Dit word trouens in die voorafgaande vertelling in soveel woorde gese as daar staan: . "Ek sal genadig wees oor wie Ek genadig wil wees, en My ontferm oor wie Ek My wil ontferm" (Eks 33: 19). Die waarheid oor God, wat gelowiges in mensewoorde probeer uitdruk, is soos reeds aangedui, nie tydloos nie. Van der Woude vat die saak baie goed saam wanneer hy oor Miga 4: 1-5: 14 die vo)gende se (1976: 190v): Ook die heilswaarheid is als werkelijke, effectieve, heilbrengende waarheid aan uur en tijd gebonden. Daarom kunnen pseudo-profeten woorden van Schriftprofeten misbruiken, maar kunne pseudo-profetische teksten ook tot canonieke Schrift worden .... Beschouwde men God in die tijd voor de balIingschap te gemakkelijk als garant van het heil, in en na het exil twijfelde 3 VgI Eks 33:18. Die Hebreeuse teks lees liJYii~ ~J 'J~i;"'1; die Septuaginta gee dit weer met 'qJq>avloov ~O'I OECXUTOV. 385 HTS 56(2&3) 2000 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Belydenisvorming as kanonisering van gelooJsoortuigillgs men aan Hem als schepper van het heil (Mal 3:14). In laatstgenoemde situatie moet de ongeconditioneerde heilsprediking en het sola gratia volop klinken. Omgekeerd kan het nodig zijn begrippen als verbond en verkiezing te verzwijgen om niet verder voet te geven aan zelfgenoegzaamheid .... Daarmee zijn de heilsbeloften als zodanig echter niet ontkend. Wel echter dat een eenmaal aangeboden getuigenis - hoe dogmatisch onaanvechtbaar ook - als richtingwijzend woord van God kan worden gebruikt, zonder dat daarbij tijd en gelegenheid in het geding worden gebracht. A P B Breytenbach A P B Breytenbach A P B Breytenbach Daar is dus iets te se vir die "ontmitologisering " van die Skrif in ons eie tyd, vir die deurvra na die "saak" waaroor dit in die Skrif gaan. Wie dit doen moet egter baie goed begryp dat 6ns onder woorde bring van wat die Skrif oor God se, 66k analogiese taal is. Ons het dus nooit die waarheid oor God nie, maar word daarmee gekonfronteer en "ontdek" dit, juis in metafories-analoe spreke oor God. 'n Laaste saak wat kortliks aandag vra, is die feit dat die verstaan van 'n basisteks bewustelik of onbewustelik berus op eksegeties-hermeneutiese vertrekpunte. Die Nuwe- Testamentiese skrywers het, in aansluiting by die gangbare Joodse uitlegmetodes van hulle tyd, die Ou Testament ge"interpreteer vanuit die vertrekpunt dat die boeke van die Ou Verbond primer beloftes bevat wat in die gebeure rondom Jesus van Nasaret en die ontstaan van die kerk vervul is. In hulle interpretasie van die Ou Testament is daar ruim gebruik gemaak van die sogenaamde pesher5 asook tipologiese (vgl Rom 5:12-21; 1 Kor 10:1-13; 15:21-22; Heb 7:1-17; 1 Pet 3:21, ens) en selfs allegoriese (1 Kor 9:8-10; Gal 3: 16; 4:24; 1 Tim 5: 18) wyses van uitleg. Die basiese veronderstelling by hierdie soort interpretasies is dat daar 'n dieper, verborge betekenis in die woorde van die Ou Testa- ment skuil wat slegs toeganklik is vir diegene wat glo (2 Kor 3:14-17; vgl Ef 5:32 waar, anders as wat die Rooms-Katolieke en Protestantse tradisies dit interpreteer, die woorde 'to jlUcr't~plOV 'tou'to jl£ya ecr'ttv nie na die huwelik verwys nie, maar na die aange- haalde Skrifwoord). Die gemeenskaplike by al hierdie wyses van uitleg is dat dit telkens 'n selektiewe lesing is wat die woord of sinsnede buite die verband waarin dit staan, interpreteer. Alhoewel die Reformatore soos Luther radikaal weg beweeg het van die allego- riese uitleg, het hulle die Ou Testament steeds gelees vanuit die vertrekpunt dat daarin verwys word na die lewe en werk van Jesus Christus. Die belofte-vervullingskema het dus steeds as hermeneutiese sleutel gedien vir die verstaan van die Ou Testament (vgl in die verband NGB art 17 en 18). Hierdie wyse van uitleg kan egter alleen gehandhaaf word as die veronderstelling van 'n dieper betekenis, 'n selektiewe lees van die Ou Testa- ment en die aanhaal van woorde buite die verband waarin hulle staan, steeds geld. 5 Vgl Hay (1976:444) ..... pesher ... where the text forms of OT passages are selected or altered to bring out the commentator's interpretation .... " JHWH, JHWH is 'n barmhartige en genadige God, Getuienis oor God (hoe dogmaties onaanvegbaar ook al) kan nie as rigting- gewende woord van God gebruik word sonder om die tyd en omstandighede waarin dit uitgespreek is, baie deeglik in berekening te bring nie. Dit geld nie net vir die woorde van die kanonieke Skrif nie; dit geld veral ook vir die teologisering daaroor in nuwe omstandighede - en dan juis die teologisering wat uiteindelik in belydenisskrifte stol. Die kanonisering van belydenisskrifte impliseer te gemaklik dat die ewige waarhede (en daarmee word meestal bedoel tydlose waarhede) van die Skrif daarin volkome saamgevat is. Die feit dat alle spreke oor God metafories of analogies van aard is (vgl Van Aarde 1995:40-48), maak dit in beginsel ook onmoontlik om 'n besondere verstaan van die Skrif as ewig geldende waarheid te kanoniseer. Elke tyd bring met sy eie omstandig- hede mee dat die metafore (of analogiese taal) in teologisering gekies word wat op die vrae van daardie tyd en in daardie kultuur antwoord moet gee. Wanneer Israel tydens die Siro-Efraimitiese oorIog (734-732 vC) eers in opstand kom teen, dan hulp soek by, en later grondgebied moet afstaan aan die Assiriese koning, gebruik die profeet Hosea die beelde van 'n etterende sweer, beentering en 'n leeu om dit duidelik te maak dat JHWH en nie die Assiriese koning nie, hulle in die noute gebring het (Hos 5: 12-15). Om in ander omstandighede en in 'n ander kultuur te se "God is 'n etterende sweer en been- tering vir sy volk", kan so skokkend wees dat dit negatief kommunikeer. Die juridiese en kultiese metafore wat op voetspoor van die Bybel in die belydenisskrifte gebruik word om oor die dood van Jesus te praat (vgl NGB art 2; HK Sondag 15) kommunikeer ook soms negatief in die modeme tyd. HTS 56(2&3) 2000 386 Digitised by the University of Pretoria, Library Services • dat alles maar gerelativeer word en dat elkeen kan glo wat hy of sy wil, en • dat die eerste fase van belydenisvorming daarmee ook onder verdenking kom? A P B Breytenbach 'n Klassieke voorbeeld hiervan is die sogenaamde "moederbelofte" in Genesis 3: 15 (vgl 5 Vgl Hay (1976:444) ..... pesher ... where the text forms of OT passages are selected or altered to bring out the commentator's interpretation .... " 387 HTS 56(2&3) 2000 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Belydenisvorming as kanoniserillg vall gelooJsoortuigiflgs NGB art 17). Teenoor die interpretasie dat hierdie 'n verwysing is na Christus se oor- winning oor die bose. staan die volgende: Die feit dat dieselfde werkwoord (='lit::) ge- bruik word om die aanval van die vrou en die slang se nageslag op mekaar te beskryf, dui reeds daarop dat hier nie van oorwinning van die een oor die ander nie, maar van voort- durende vyandskap sprake is. Dit word bevestig deur die feit dat die straf wat oor die vrou en die mens aangekondig word (Gen 3: 16-19), nie dieper betekenisse inhou nie. maar 'n verklaring bied vir gewone ervarings wat die alledaagse le wens van mans en vroue moeilik maak (vgl in die verband bv ook Van Selms 1967:55-58). Indien die her- meneutiese vertrekpunt soos tans is dat woorde se betekenis bepaal word deur die ver- band waarin hulle staan, kan die uitleg van Genesis 3: 15 as 'n verwysing na die oor- winning van Christus oor die bose, dus nie meer gehandhaaf word nie. Die kanonisering van 'n belydenisskrif yk die verstaan van bepaalde gedeeltes van die Bybel en legitimeer eksegeties-hermeneutiese vertrekpunte wat eie is aan die bepaalde tyd, maar later nie meer aanvaar word nie (vgl bv Paulus se gebruik van allegoriese uitleg en Luther se kritiek op allegorese en allegoriese uitleg). NGB art 17). Teenoor die interpretasie dat hierdie 'n verwysing is na Christus se oor- winning oor die bose. staan die volgende: Die feit dat dieselfde werkwoord (='lit::) ge- bruik word om die aanval van die vrou en die slang se nageslag op mekaar te beskryf, dui reeds daarop dat hier nie van oorwinning van die een oor die ander nie, maar van voort- durende vyandskap sprake is. Dit word bevestig deur die feit dat die straf wat oor die vrou en die mens aangekondig word (Gen 3: 16-19), nie dieper betekenisse inhou nie. maar 'n verklaring bied vir gewone ervarings wat die alledaagse le wens van mans en vroue moeilik maak (vgl in die verband bv ook Van Selms 1967:55-58). A P B Breytenbach Indien die her- meneutiese vertrekpunt soos tans is dat woorde se betekenis bepaal word deur die ver- band waarin hulle staan, kan die uitleg van Genesis 3: 15 as 'n verwysing na die oor- winning van Christus oor die bose, dus nie meer gehandhaaf word nie. Die kanonisering van 'n belydenisskrif yk die verstaan van bepaalde gedeeltes van die Bybel en legitimeer eksegeties-hermeneutiese vertrekpunte wat eie is aan die bepaalde tyd, maar later nie meer aanvaar word nie (vgl bv Paulus se gebruik van allegoriese uitleg en Luther se kritiek op allegorese en allegoriese uitleg). In die lig van die voorafgaande kan gestel word dat die tweede fase van belyde- nisvorming dus baie meer probleme oplewer as wat dit oplos. Die standpunt wat hier gestel word, bring egter ook vrae wat met mekaar saamhang, na vore: Beteken die kritiek wat gelewer word op die sistematisering en kanonisering van geloofsinhoud, • dat alles maar gerelativeer word en dat elkeen kan glo wat hy of sy wil, en A P B Breytenbach van 'n onsienlike God. Dit is 'n vaste oortuiging oor dit wat nie gesien nie, maar gehoop word. Kritiek op die kanonisering van geloofsoortuigings beteken nie dat alles gerelati- veer word nie. Die Bybel met sy uiteenlopende en selfs teenoorstaande perspektiewe op die verhouding tussen God en mens, bly binne die Protestantse tradisie die enigste basis- teks vir teologisering en vir geloof in ons eie tyd. Juis die diversiteit van hierdie basisteks profileer die geloof in God: Geloof is nie 'n gearriveerdheid nie maar 'n konstante soek en vind. Soos Luther gese het: Dis waar, ons bly bedelaars voor God. Geloof is minder kennis en meer vertroue. Dit is nie 'n skolasties verklaring van alles nie, maar die erken- ning dat ons baie nie weet nie. Hierdie nie-weet maak ruimte vir die verwondering as 'n wesenlike element van geloof. Dieselfde pleidooi vir 'n geloof wat in verwondering kan swyg, word al in die boek Job gelewer: Die vriende van Job wat alles kon verklaar in netjiese teologiese taal, word afgewys en Job, die kritiese opstandeling wat in verwonde- ring tot swye gebring word, word gevindikeer (Job 47:7v). 'n Egte geloof sal uitdrukking vind in woorde. 'n Belydenis (mondeling of skriftelik) word nie beplan nie; dit word gebore wanneer die geloof eg en die omstandig- hede reg is. Wie geloof bely met 'n nuwe verwoording, doen dit met die wete dat nie ons regte verstaan of onder woorde bring, die verhouding met die lewende God konstitueer nie, maar sy genade in Jesus Christus. Wie geloof bely, doen dit ook met die wete dat die gemeenskap van gelowiges van alle eeue op 'n manier saam praat oor die onbegryplike en onbeskryflike God. Binne die gemeenskap van gelowiges word die twyfelaar en die een wat God wil verloen, imrners staande gehou (Ps 73: 15). 4. SLOTBESKOUING Die kritiese wetenskap het sedert die Aujklarung 'n radikale invloed gehad op die ver- staan van die BybeJ. Oat dit in die Ou- en Nuwe Testament gaan oor Cn) God wat met mense in verhouding tree en ook daardie verhouding in stand hou, word egter ook deur hiperkritiese wetenskaplikes toegegee. Of 'n mens hierdie "boodskap" oor 'n transen- dente God aanvaar as die sin van jou lewe, is wel 'n saak van geloof. Hierdie geloof berus nie op die sekerheid wat 'n sluitende sisteem bied nie. Geloof is nie 'n religieuse securitas nie, maar die certitudo van 'n diepe afuanklikheid HTS 56(2&3) 2000 HTS 56(2&3) 2000 388 Digitised by the University of Pretoria, Library Services A P B Breytenbach Literatuurverwysings Breytenbach, A P B 1997. Meesternarratiewe, kontranarratiewe en kanonisering: 'n Per- spektief op sommige profetiese geskrifte. HTS 53(4), 1161-1186. Breytenbach, A P B 1997. Meesternarratiewe, kontranarratiewe en kanonisering: 'n Per- spektief op sommige profetiese geskrifte. HTS 53(4), 1161-1186. Deist, F E 1995. Canonical literature: Some ideology-critical observations, in Nel, P J & Van den Berg, D J (eds), Concepts of textuality and religious texts. Bloemfon- tein: Uays. (Acta Academica, Supplementum 1.) Deist, F E 1995. Canonical literature: Some ideology-critical observations, in Nel, P J & Van den Berg, D J (eds), Concepts of textuality and religious texts. Bloemfon- tein: Uays. (Acta Academica, Supplementum 1.) Hay, D 1976. s v Interpretation, History of, in Crim, K et al (eds), The interpreter's dic- tionary of the Bible: Supplementary Volume. Nashville: Abingdon. Hay, D 1976. s v Interpretation, History of, in Crim, K et al (eds), The interpreter's dic- tionary of the Bible: Supplementary Volume. Nashville: Abingdon. HTS 56(2&3) 2000 389 Digitised by the University of Pretoria, Library Services Belydenisvorming as kanonisering van geloofsoortuigings Koekemoer, J H 1984. Die verbondstruktuur in die belydenisskrifte en formuliere. HTS 49, 100-105. - 1997. Enkele motiewe vir 'n eietydse verstaan van die belydenisskrifte. HTS 53, 1321-1330. Loader, J A 1999. Gottes Umkehr und prophetische Absurditat: Zum umgekehrten Bekenntnis in Jona 4:2-3. OTE 12(2), 326-338. McGrath, A E 1990. The genesis of doctrine: A study in the foundation of doctrinal criticism. Grand Rapids: W B Eerdmans. Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika. Diensboek 1995. Pretoria: Kital. Van Aarde, A G 1995. Kerk en teologie op pad na die derde millenium: Gedagtes oor die kontekstualisering van die dialektiese teologie in 'n plurale samelewing. HTS 51, 39-64. - 1999. Wat is waarheid? 'n Teologiese antwoord van 'n Bybelwetenskaplike, in 2(/ eeu Hervormde Teologie. Pretoria: Promedia. Van der Woude, A 1976. Micha. Nijkerk: Callenbach. (POT.) Van Selms, A 1967. Genesis, deell. Nijkerk: Callenbach. Van Selms, A 1967. Genesis, deell. Nijkerk: Callenbach. 390 HTS 56(2&3) 2000 Digitised by the University of Pretoria, Library Services

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1739/3030

Afrikaans

Resensent: Ds A J Groenewald Dr A J Plaisier poog om met hierdie werk die denke van Pascal uit te lig deur hom in gesprek te laat tree met Nietzsche. Hy wil graag die betekenis van Pascal se denke soos hy 56 'naar voren te halen' (Plaisier 1996:1). Die outeur slaag ten volle daarin om die denke van Pascal nie net uit te lig nie, maar ook om dit aktueel te maak in die huidige post-moderne debat, wat handel oor wie en wat die mens is. Deur Pas- cal in gesprek met Nietzsche te laat tree, beantwoord hy nie net aan sy doelwit (om die denke van Pascal uit te lig) nie, maar ook om Nietzsche uit te wys as 'n post-modeme denker wat iets te 56 het oor die posisie van die mens. In die hoek val die klem oorwegend op die ooreenkomste en verskille wat daar bestaan tussen die mensbeskouing van Pascal en Nietzsche. Om die gesprek nog meer diepte te gee, vergelyk die skrywer Voltaire met Pascal en Nietzsche. Hy doen dit omdat Voltaire van Pascal verskil het en Nietzsche waardering gehad het vir Pascal en Voltaire. Die outeur wys heel tereg daarop dat Voltaire in dieselfde tyd as Pascal geleef het en dat hy nie soos Nietzsche op 'n afstand die denke van Pascal kon evalueer en daarmee in gesprek kon tree nie. Voltaire het 'n ander beskouing van die mens gehuldig. Vir hom was die mens 'n skepsel wat sy eie besluite kon neem en deur die morele orde 'n goeie mens kon wees. Pascal het in reaksie gekom teen die antropologie van sy tyd. Hy het die mens gesien as 'n skepsel van God wat afhanklik is van God en wie se keuse beinvloed word deur die Hoerhand van God. Die mens is vasgevang in 'n drama wat deur God beheer word. Nietzsche aan die ander kant, het geoordeel dat hierdie siening van die mens 'n gevangene maak. Hy stem saam dat die mens aangedryf en beheer word, maar noem dit iets anders as Goddelike nood- wendigheid, naamlik die mens se strewe na mag. 'n Pluspunt van: die hoek is dat die outeur reeds in die eerste hoofstuk 'n breedvoerige uiteensetting van die inhoud van sy hoek gee. Dit is 'n nuttige werkwyse omdat dit die leser onmiddellik betrek by die hele problematiek wat die outeur wil blootstel. Boekbesprelcings / Book Reviews Boekbesprelcings / Book Reviews Plaisier, A J 1996 - De mens in het geding: Een kritische vergelijking tussen Pas- cal en Nietzsche Zoetermeer: Uitgeverij Boekenentrum. 272 Bladsye. Prys onbekend. Resensent: Ds A J Groenewald Resensent: Ds A J Groenewald Resensent: Ds A J Groenewald Die bronne- verwysings in die hoek is telkens onderaan elke bladsy aangebring wat dit vir die leser maklik maak om verdere naslaanwerk te doen. Die enigste probleem wat lesers kan verhoed om die hoek te bestudeer, is die taalkwessie. Diegene wat nie Frans en Duits magtig is nie, mag 'n probleem ervaar omdat daar, uit die aard van die saak, deurgaans vanuit Frans en Duits aangehaal word. Tog is daar goeie vertalings van Pascal en Nietzsche se werke beskikbaar wat hierdie probleem kan ondervang. Verder doen die outeur moeite om lang Franse aanhalings onderaan die bladsye in verstaanbare Nederlands weer te gee. Die goeie uiteensetting van die hoek, die breedvoerige bronneverwysings, die samevatting en die oorsig aan die einde (van al die litera- tuur waarin die denke van Pascal en Nietzsche sentraal staan), maak dit 'n moet vir enige wetenskaplike wat hom besig hou met die bestudering van Pascal en Nietzsche of die post-moderne antropologie. ISSN 0259-9422 = HTS 53/4 (1997) 1441

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1819/3107

Afrikaans

Abstract The theological background of the Voortrekker Vow (1838) All III11eStigtltloli ;"to the theologicld btzckground of the Voortrekker Vow of 1838 brings to light lIIterestJng perspectWes 011 the sources tIuIt huan influence Oil the co",;"g into existence of the Vow ad Its "'l!IlIIing. The preptUYltory resetm:h dolle by Prof A D POllt emphasises the f(jet thllt the Vow wa exclusively btlse4 011 sources fro", the Dutch SecoIU/ Reforllllltloll. The u1UlBstiuuling ofits theologicld bllClcgro"IId ctm lIIrgely be traced to the work of Wilhelmus a Bndcel. This was, however, 1I0t the Ollly influentUd source detIlIng with vows of this IUItlIre and the body of the Vow ctllllIOt exclusivay N ruulerstoodfro", the work of Bralcel alolle. III this (jrtlde snertll other flIIthora fro", the Dutch Second Refonrullloll who went also drtzwIIupolifor thefol'lllultdloll of the COlltats of the Vow IUS identified. A" an_ph of the historictd tuul theoIog/I:tIl sources fro", which the Vow orighuded, entIbla lIS to gIN (j deJil';lioli of this l'OW in ptU1iculllr. Die teologiese agtergronde van die Voortrekkergelofte (1838) A W G Raath & E Erlaok Departement Staatsreg en Regsmosofle Universiteit van die Vrystaat A W G Raath & E Erlaok Departement Staatsreg en Regsmosofle Universiteit van die Vrystaat 1. INLEIDING Dit wil voorkom asof daar sedert die aflegging van die V oortrekkergelofte in Desember 1838 'n eeu en 'n balf verloop bet voo~t indringende aandag aan die teologiese agtergronde daarvan gegee is. Aspekte wat met die peiling van die teologiese agtergrond van die Voortrekkergelofte (1838) verband bou, bet sedert 1988 deur verskillende outeurs vanuit Hervormde lcring aandag ontvang. Oit was vera1 die werk van A D Pont (1988:38- 53), J M G Storm (1989) en W A Dreyer (1999) wat gepoog bet om lig op vnuigstukke wat met die V oortrekkers se teologiese denke verband bou, te werp. Dit was egter in besonder Portt wat gepoog bet om die teologiese agtergronde van die V oortrekkergelofte 908 HTS 57(3&4) 2fHJl Digitised by the University of Pretoria, Library Ser HTS 57(3&4) 2fHJl sity of Pretoria Library Se A W G RIIIIth & E ErItmIc te peil. As agtergrond tot sy bespreking stel Pont dat dit opvallend is dat ten spyte van alles wat al "oor en rondom die Gelofte van Desember 1838 geskryf is, daar nog nie 'n poging aangewend is om die Gelofte te plaas en te verstaan teen die agtergrond van die Voortrekkers se godsdienstige denke en verstaan van 'n gelofte nie" (1988:38). Hy gaan voort: "Dit ~ opvallend dat so 'n openbare gelofte net in Desember 1838 voorgekom het, en dat hierdie vorm van toewyding net deur die kommando van Andries Pretorius gebruik word" (1988:38). Waar Pont die teologiese invloede wat 'n effek op die Gelofte kon gehad het, na die Reformatoriese verbondsteologie terugvoer, wy hy uiteindelik die meeste aandag aan die bekende Nederlandse skrywer van die 18c eeu, W a Brakel, se werk Redelyke Godtsdienst in welke de goddelyke waerheden des genaden-verbondts worden verklaert. tegen parlyen beschermend ende tot de practyke aengedrongen (1736). Pont kom tot die gevolgtrekking dat dit waarskynlik lyk dat "die gedagte aan 'n gelofte ook vanuit sy (Andries Pretorius se) kennis van A Brakel se uiteensetting kan kom" (1988:51). Hy lewer soos volg kommentaar oor die aanvanklike onwillighei4 van Sarel Cilliers om die Gelofte af te Ie: ''Dit is opval1end dat Sarel Cilliers se aanvanklike besware teen die afle van 'n gelofte, in lyn Ie met die opmerkings van A Brakel dat 'n gelofte nie ligtelik afgele moet word nie. Daarom lyk dit waarskynlik dat Cilliers, nadat hy die gedagte aanvaar het, eers die moontlikheid van die afle van 'n gelofte by die laer op Danskraal aan die burgers genoem het, en dat die Gelofte self die eerste maal in die laer by die Wasbank- rivier afgele is" (1988:51) (sien ook die Voortrekkerherinneringe van Louis Jacobus Nel (1939:73) waar hy hy melding maak van die huiwering van Sarel Cilliers om die Gelofte afte Ie, omdat hy bang was dat die Voortrekkers die Gelofte sou verontagsaam). In ta11e opsigte het die werle van Pont, Storm en Dreyer die oog vir die belang van die peiling van die teologiese denke van die V oortrekkers geopen en grondleggende werle in hierdie verband gedoen. HTS 57(3&4) 2fHJl sity of Pretoria Library Se Van die vrae wat uit die navorsing van hierdie skrywers na vore kom, is onder andere of die V oortrekkergelofte slegs tot die werk van A Brakel teruggevoer kan word en of die werke van ander outeurs ook deur die Trekkers gelees is. V oorts is die vraag wat die aard van die literatuur was wat deur die V oortrekkers gelees is en wat die aard en inslag van die teologiese denke van die betrokke outeurs oor die aard van geloftes was. Ten einde die vrae te beantwoord, word vervolgens op die aard van die literatuur wat in die V oortrekkergemeenskap gelees is en die standpunte van die besondere outeurs oor die teologiese agtergrond van geloftes gelet. HTS 57(3&4) 2001 Tog hetd geneem (Callen bach 1897:13; Vorster 1956 sieketroosters en leraars gebruik gemaak (Ra bet die sieketroosters ter see en aan die K publieke verkondigers van die W oord, die Ten einde die vrae te beantwoord, word vervolgens op die aard van die literatuur wat in die V oortrekkergemeenskap gelees is en die standpunte van die besondere outeurs oor die teologiese agtergrond van geloftes gelet. 2. BELOFI'ES EN GELOFI'ES BINNE DIE KONTEKS VAN DIE REFORMATORIESE VERBONDSTEOLOGIE Die agtergronde van die teologiese denke aan die Kaapse volksplanting vir die eerste twee eeue na Van Riebeeck se aankoms op 6 Apri11652 aan die Kaap, kan nie voldoende begryp word sonder die verrekening van die verbondsteologie van Heinrich Bullinger en sy navolgers se invloed in hierdie verband nie. Dit was vera! Bullinger wat reeds vana ongeveer 1537 'n duidelike verbondsteologie binne refonnatoriese kring ontwikkel he (Baker 1980; McCoy en Baker 1991:25). Die werk wat tot 'n groat mate vir die vestig- ing van die reformatoriese verbondsteologie aan die Kaap verantwoordelik was, was Bullinger (1621) se preekbundel, bekend as sy Huys-boeck: vijf decades, dat is, vijftich sermoonen, van de voomeemste hoofstucken der Christelicker religie, in dry deelen gescheyden .... Waer by nu van nieows noch twee andere schoone wercke des seluigen autheurs gevoecht zijn, namelick, van den oorspronck, afcoemst ende voortganck aller dwalingen, die oyt by den heydenen, Joden ende Chrisenen geweest zijn ende noch hedensdaechs ghevonden worden ende, Van de Concilien .... ; uut de latijnsche in ons Nederduytsche sprake overgeset, door 1.0. Dit is betekenisvol dat die eerste oktrooi wat deur die Staten Generaal op 20Maart 1602 aan die VOC verleen is, Die melding gemaak het van enige verpUgting van die VOC om die godsdienstige belange van die koloniste en inwoners van die gebiede wat verower o bestuur sou word, te behartig Die. Tog hetdie VOC hierdie taak vrywillig op homsel geneem (Callen bach 1897:13; Vorster 1956:11). Vir hierdie doel het die VOC van sieketroosters en leraars gebruik gemaak (Raath 1999:176ev). In opdrag van die VOC bet die sieketroosters ter see en aan die Kaapse volksplanting die taak gehad om, as publieke verkondigers van die W oord, die "conserveren van het publycke geloof' te HTS 57(3&4) 2001 b S Ten einde die vrae te beantwoord, word vervolgens op wat in die V oortrekkergemeenskap gelees is en die standpunte oor die teologiese agtergrond van geloftes gelet. 2. BELOFI'ES EN GELOFI'ES BINNE DIE REFORMATORIESE VERBONDSTEOLO Die agtergronde van die teologiese denke aan die Kaapse v twee eeue na Van Riebeeck se aankoms op 6 Apri11652 aan d begryp word sonder die verrekening van die verbondsteologie sy navolgers se invloed in hierdie verband nie. Dit was vera ongeveer 1537 'n duidelike verbondsteologie binne refonnat (Baker 1980; McCoy en Baker 1991:25). Die werk wat tot ' ing van die reformatoriese verbondsteologie aan die Kaap Bullinger (1621) se preekbundel, bekend as sy Huys-boeck: vijf decades, dat is, vijftich sermoonen, van de voomeem Christelicker religie, in dry deelen gescheyden .... Wae noch twee andere schoone wercke des seluigen auth namelick, van den oorspronck, afcoemst ende voortganck oyt by den heydenen, Joden ende Chrisenen gewee hedensdaechs ghevonden worden ende, Van de Con latijnsche in ons Nederduytsche sprake overgeset, door 1.0 Dit is betekenisvol dat die eerste oktrooi wat deur die Staten aan die VOC verleen is, Die melding gemaak het van enige v die godsdienstige belange van die koloniste en inwoners van bestuur sou word, te behartig Die. Tog hetdie VOC hierdie geneem (Callen bach 1897:13; Vorster 1956:11). Vir hierd sieketroosters en leraars gebruik gemaak (Raath 1999:176ev bet die sieketroosters ter see en aan die Kaapse volksplant publieke verkondigers van die W oord, die "conserveren va Ten einde die vrae te beantwoord, wo wat in die V oortrekkergemeenskap gelees is oor die teologiese agtergrond van geloftes gel 2. BELOFI'ES EN GELOFI'ES REFORMATORIESE VERBO Die agtergronde van die teologiese denke a twee eeue na Van Riebeeck se aankoms op 6 begryp word sonder die verrekening van die sy navolgers se invloed in hierdie verband ni ongeveer 1537 'n duidelike verbondsteologi (Baker 1980; McCoy en Baker 1991:25). Di ing van die reformatoriese verbondsteologie Bullinger (1621) se preekbundel, bekend as sy vijf decades, dat is, vijftich sermoonen Christelicker religie, in dry deelen ges noch twee andere schoone wercke d namelick, van den oorspronck, afcoems oyt by den heydenen, Joden ende hedensdaechs ghevonden worden en latijnsche in ons Nederduytsche sprake o Dit is betekenisvol dat die eerste oktrooi wat aan die VOC verleen is, Die melding gemaak die godsdienstige belange van die koloniste e bestuur sou word, te behartig Die. 2. BELOFI'ES EN GELOFI'ES BINNE DIE KONTEKS VAN DIE REFORMATORIESE VERBONDSTEOLOGIE Die agtergronde van die teologiese denke aan die Kaapse volksplanting vir die eerste twee eeue na Van Riebeeck se aankoms op 6 Apri11652 aan die Kaap, kan nie voldoende begryp word sonder die verrekening van die verbondsteologie van Heinrich Bullinger en sy navolgers se invloed in hierdie verband nie. Dit was vera! Bullinger wat reeds vanaf ongeveer 1537 'n duidelike verbondsteologie binne refonnatoriese kring ontwikkel het (Baker 1980; McCoy en Baker 1991:25). Die werk wat tot 'n groat mate vir die vestig- ing van die reformatoriese verbondsteologie aan die Kaap verantwoordelik was, was Bullinger (1621) se preekbundel, bekend as sy Huys-boeck: vijf decades, dat is, vijftich sermoonen, van de voomeemste hoofstucken der Christelicker religie, in dry deelen gescheyden .... Waer by nu van nieows noch twee andere schoone wercke des seluigen autheurs gevoecht zijn, namelick, van den oorspronck, afcoemst ende voortganck aller dwalingen, die oyt by den heydenen, Joden ende Chrisenen geweest zijn ende noch hedensdaechs ghevonden worden ende, Van de Concilien .... ; uut de latijnsche in ons Nederduytsche sprake overgeset, door 1.0. Dit is betekenisvol dat die eerste oktrooi wat deur die Staten Generaal op 20Maart 1602 aan die VOC verleen is, Die melding gemaak het van enige verpUgting van die VOC om die godsdienstige belange van die koloniste en inwoners van die gebiede wat verower of bestuur sou word, te behartig Die. Tog hetdie VOC hierdie taak vrywillig op homself geneem (Callen bach 1897:13; Vorster 1956:11). Vir hierdie doel het die VOC van sieketroosters en leraars gebruik gemaak (Raath 1999:176ev). In opdrag van die VOC bet die sieketroosters ter see en aan die Kaapse volksplanting die taak gehad om, as publieke verkondigers van die W oord, die "conserveren van het publycke geloof' te behartig (Raath 1999: 177ev). Die ems waarmee die VOC sy taak om die Gerefonneerde 910 HTS 57(3&4) 1(J(JI Digitised by the University of Pretoria, Library Ser HTS 57(3&4) 1(J(JI ity of Pretoria, Library Se A W G RJIIIIII &: E ErltI"k A W G RJIIIIII &: E ErltI"k geloofte bevorder benader het, word deur Callenbach (1897:15), met verwysing na die opdragte van die Kompanjie aan die Goewemeur-Generaal van Indie soos volg verwoord: ... 2. BELOFI'ES EN GELOFI'ES BINNE DIE KONTEKS VAN DIE REFORMATORIESE VERBONDSTEOLOGIE de predikanten, en schoolmeesters op de vloot, om in Indie te blijven m~gegaan sijnde, (te) stellen ter plaatsedaar gij na goede infonnatie zult bevinden, dat zij den besten en meesten dienst zullen kunn:en doen, goede zorg dragende, dat dezelve zich getrouwelijk en vredelijk in· hunnen dienst, tot vermaning van de personen van de Comp. Aan land zijnde, en bevordering ter bekeering van de onkristenen en leering van derzelver jonge jeugd, mogen kwijten, ten einde de naam van Christus verbreid en der Comp. ,dienst mag bevordert worden na behooren. Volgens die Beroep ende Instructiebrief voor de Sieclcentroosteren gaende naer 0 of W L uitgereik deur die Classis van Amsterdam in 1636, moes die sieketroosters op gesette tye, benewens die sing van die Psalms, uit Gods Woord sommige hoofstukke, of ook enige goeie preek uit die Decades (Huys-hoeck) van Bullinger, die Kategismus Van Ursinus, of enige ander hoek, opgestel deur enige leraar van die ware Christelike Gereformeerde Kerke, stigtelik aan die volk voorlees en dieselfde taak met gebed begin en eindig (Raath 1999:179). Van die werke wat die sieketrooster vir sy publieke geloofsversorging moes gebtuik, was dit veral die Huys-boeck van Bullinger en Ursinus se kommentaar op die Heidelbergse Kategismus, in die vorm van sy Het schat-hoek der Christelyke leere. ofle. uitlegginge over den catechismus ... vertaelt. ende met taftlen, ... verlicht, door ... Festus Hommius ... nu van nieuws oversien ... door Johannes Spiljardus ... (Leyden 1602), wat wye aanwending gebad het Beide hierdie werke word in artikel 73 van die kerkorde voor de Bataviasche Gemeente Afgekondigd, 7 December 1643, genoem en van die werk van Bullinger verklaar Uytenbogaert (Van Troostenburg de Broyn 1884: 111) dat dit in die aanvang van die Hervorming meer gelees is as enige ander hoek met uitsondering van die Bybel. Die bekende Schat-boeck van Ursinus bestaan uit 'n verk1aring van die Heidel- bergse Kategismus in 'n reeks preke wat in die eerSte 200 jaar na die volksplanting in Suid-Afrika baie gewild was (Du Toit 1947:32; Van ZyI1991:174). In 'n skrywe van 20 April 1655 verklaar sieketrooster Willem Wylant vanuit die Kaap aan die Classis van HTS 57(3&4) 2001 911 brary Se Amsterdam dat hy Sondae 'n predikasie (van' Bullinger) voorlees, die een Sondag 'n Evangelieteks en die volgende Sondag 'n verklaring van die Kategismus uit Ursinus (se Schat-boeck) ofuit die werk van Lansbergius oor die Kategismus (Spoelstra 1906,1:3). Amsterdam dat hy Sondae 'n predikasie (van' Bullinger) voorlees, die een Sondag 'n Evangelieteks en die volgende Sondag 'n verklaring van die Kategismus uit Ursinus (se Schat-boeck) ofuit die werk van Lansbergius oor die Kategismus (Spoelstra 1906,1:3). Die grondslae van Bullinger se standpunte oor die verbond ontwikkel hy reeds in 1534 in sy werle De Testamento seu Foedere Dei unico et aeterno. In hierdie werle beskryf Bullinger die verbond as die goddelike raamwerk vir die mens se bestaan, vanaf die grondlegging van die wSreld tot met die finale oordeel; die voorwaardes van die verbond vir die mens is "om te wandel voor My aangesig, dan sal jy opreg wees" (Gen. 17:1). Volgens Bullinger leer die Skrif in sy geheel en aI sy dele die verbond en die voorwaardes daarvan. Die Dekaloog is 'n samevatting van hierdie voorwaardes. Die verbond wat deur die profete geleer is, is deur Christus hemu en bevestig; ook die apostels na Christus het dieselfde verbond verk.ondig as wat God met Abraham gesluit het (folio 24 (b) in McCoy en Baker 1991:117). Alhoewel aanvaar kan word dat die invloed van Gerefonneerde denkers SOOJI Calvyn aan die Kaapse volksplanting besonder groot JJloes gewees het, is dit ook waar dat Bullinger se teologiese standpunte op 'n vroee stadium 'n belangrike rol aan die Kaapse volksplanting gespeel het (Raath 1999: 186). Dit is voorts ook belangrik om d8arop te let dat die teologiese uitgangspunte van Bullinger en Calvyn grootliks ooreenstem, behalwe dat Bullinger sy verbondsleer as selfstandige teologiese sleutel vir die interpretasie van die Slaif gebruik (Raath 1999: 186). Daar moet egter op gewys word dat aile aanduidings bestaan dat dit eerder die teologiese verbondsleer, 800S deur Bullinger geformuleer, was wat die grondslag en aanknopingspunt vir die verbondsteologie aim die Kaapse volks- planting was. Daarom is dit ongenuanseerd en twyfelagtig om die teologiese tradisie waarin die Kaapse grensboere en later die V oortrekkers gestaan het, as Calvinisties te tipeer, soos byvooIbeeld P .Strauss in sy werkie Geloftedag in' die "Nuwe" Suid-Afrika (1994) impliseer. HTS 57(3&4) 2001 Hierdie verbondsvisie in die lyn van Bullinger en sy navolgers is veral deur die skrywers van die Nadere Reformasie as henneneutiese sleutel vir die inter- pretasie van die Slaif gebruik en het die Gereformeerde verbondsleer toenemend die grondslag van die Reformatoriese teologie aan die Kaap gevonn. 911 BTS 57(3.14) ZIJIJI ity of Pretoria Library Se A W G RIIIIIII & E Erial A W G RIIIIIII & E Erial Reeds vanaf 1525 het Bullinger 'n duidelike verbondsinslag in sy teolo~ese werlee geopenbaar. Dit was veral sy standpunte teenoor en kommentaar op die Anabap- tisme wat die nuanses van die verbondsleer weerspieel (Baker 1988:135-152). In 1534 laat Bullinger 'n sistematiese uiteensetting oor die v¢x>ndsleer, onder die titel De Testa- mento seu Foedere Dei unico et aeterno. die lig sien (McCoy en Baker 1991:101ev). Teen hierdie tyd het Bullinger reeds oor 'n· uitgebreide Iys publikasies wat met sy verbondsleer verband hou, beskik (Blanke en Leuschner 1990:326-330). McCoy en Baker (1991:12) beskryfhierdie werle van Bullinger as die bron van verbondsteologie in die Reformatoriese denke: ''We speak of Bullinger's 1534 treatise, The One and Eternal Testament or Covenant of God, as the fountainhead of federalism. By that, we mean that it is a basic source of federal thought among the theologians, political philosophers, and practicing leaders in church and state. This influence was direct in the century following its publication and indirect during later times." Vir Bullinger is daar 'n ewige verbond tussen God en mens en die hele Skrif is op die verbond gerig: "The entire sum of piety consists in these very brief main points of the covenant Indeed, it is evident that nothing else was handed down to the saints of all ages, throughout the entire Scripture, other than what is included in these maln points of the covenant .... "(I6(a) in McCoy en Baker 1991:112). Volgens Bullinger is die verbond wat deur die profete geleer is, deur Christus hernu en bevestig; ook die apostels na Christus het dieselfde verbond verkondig as wat God met Abraham gesluit het (20(a)- 24(b) in McCoy· en Baker 1991: 114-117). Bullinger sluit sy werk af met die standpunt dat die Christelike religie die oudste is omdat dit 'n verbondsluiting tussen God en Adam was. HTS 57(3&4) 2001 Die invloed wat Bullinger se verbondsteologie op die denke van sy tyd uitgeoefen het, word deur McCoy en Baker (1991 :21) soos volg S8;81llgevat: Of all the published works of Bullinger The Covenant was the most important and influential. It was the seminal work of the federal tradition in Western thought and marks Bullinger as the initiator of this tradition in a very specific sense. This work quietly began a movement that made federal thought a hall- mark of the Refonned tradition both on the Continent and in England and Scotland by the end of the sixteenth century. During this period, federal Digitised by the University of Pretoria, L HTS 57(3&4) 2fJ(J1 HTS 57(3&4) 2fJ(J1 HTS 57(3&4) 2fJ(J1 913 Library theology and political philosophy were emerging out of the heritage shaped by Bullinger and were evolving into fonns that penneate modem democratic societies. Van die invloed wat Bullinger se verbondsiening op die nuwe kolonie gehad bet, skryf dieselfde outeurs: "It was, for example, this federal tradition, with explicit theological, ethical, and political dimensions, that was taken to the new world by the Puritans and used as the model for the colonies of New England. Bullinger's The Covenant was the fountainhead of federalism within the Refonned tradition and beyond. As Emmanuel Graf von Korff wrote many years ago, Bullinger was 'the first true federal theologian'" (McCoy en Baker 1991:21). Dok die Nederlandse gewestes onder beheer van die VOC sou onder die invloed van Bullinger se velbondsdenke kom, soos vervolgens sal blyk. In sy Huys-boeck, deur die VOC vir die werksaamhede van die sieketroosters voorgeskryf, brei Bullinger in meer besonderllede oor die praktiese implikasies van die gelding van God se verbond en verbondswet in die samelewing uit: God volg in verbonde (soos ook inander aangeleenthede) die wyse (van optrede) en gebruike van die mens (fol.ll4{a)(l): De menschen plegen hen-selven door verbonden gelijk met seer enge ende stercke bandenlte verbinden in de gemeynschap ende vereeniginge eens lichaems ofte volcx waer door sy haec leven en aile goet onderlinge ghemeyn maken op dat hen wei gaelende op dat sy tegen aller menschen onrecht ende geweltlvry en seker zijn. En in dese verbonden wort duydtlic wtgedrucktlwie die zijn die door het verbont vereenicht werdenlmet wat conditienlende hoe verre sy vereenicht zijn. Daerom doe God wilde zijn ghenade den menschelicken gheslachte verclarenlende hem-selven geheel en aile zijne goeden ODS ghemeyn make/ende in ODS wtstortenlop dat het ODS weI ginge/so maect hy een verbont met den mensche. (Bullinger 1621: f01.114(a)(l» HTS 57(3&4) 2()()1 Digitised by the University of Pretoria, Library 914 HTS 57(3&4) 2()()1 ersity of Pretoria, Library Digitised by the Unive A W G RtuIIII &: E ErItutk A W G RtuIIII &: E ErItutk Die verbondspartye is die lewende en ewige G~ die almagtige en opperste Skepper, Bewaarder en Regeerder van aile dinge en die hele gelowige menslike geslag (Bullinger 1621: fol.lI4(a)(2». HTS 57(3&4) 2fJ(J1 Die verbond duur in ewigheid: Wan~ hoewet daer vete dingen toe.gecomen zijnlin de vernieuwingen ende verclaringen des Verbontsldie als toevallige dingen daer na wederom zijn vergaenlvoomemelick doe Christus is mensche gewordelso en is nochtans in de substancie ende in het wesen des Verbontslniet verandert. Want God is altijts zijns volcx God: By begeert ende eyscht altijts getrouwe gehoorsaem- heyl Dwelck in het nieuwe Testament alderclaerlickst ghesien wort. (Bullinger 1621:f01.114(a)(2» Die voorwaardes van die verbond is tweC!rlei: eerstens wat God ODS beloof en wat Hy ODS, sy bondgenote, wit gee en wat ons van die Here verwag; tweedens wat die mens aan God verskuldig is en waarmee hy teenoor God verbonde is, wat beteken volle gehoorsaamheid aan die selfgenoegsame God: "God aileen is den mensche ghenoechsaem. Hy aileen can doen al wat den mensche staet te begheerenlende tot de volmaeckte salichheyt dient" (Bullinger 1621: foI.114(aX2». In sy De Testamento behandel Bullinger die beloftes van God net nadat hy die voorwaardes van die verbond bespreek het. Diegene wat deur verbonde verbind is, word, volgens Bullinger, deur bepaalde verordeninge saamgevoeg, sodat elk van die partye hul verpligtinge uit hoofde van die verbond kan ken, naamlik welke verpligtinge partye teenoor mekaar het en wat elkeen van die partye van die ander kan verwag (McCoy en Baker 1991:108 (fol.ll(b». God staan primer binne die verbo~d en openbaar sy godde. like natuur; Hy toon aan ODS wat Hy van ODS verwag en wat vir die mens gepas is om te . doen. God maak Homself aan ons bekend as: ''the abundantly all-sufficient God, the hom of plenty" (McCoy en Baker 1991:109 (fo1.12(a». Dit beteken dat "he alone is that power and that good which suffices for humans. He who is in want of nothing supplies everything for everyone. Eternally he lives, moves, and acts from the divfue energy itself' (McCoy en Baker 1991:109 (fo1.12(a». Die Godsbeskouing wat uit bierdie verbondskonteks na vore kom, beskryf Bullinger as 'n siening van die God van dieheme4 daardie hoogste en ewige mag en majesteit, waardeur aIle dinge bestaan en waarin aIle dinge bestaan en beweeg. God wil die God van Abraham en van sy afstammelinge wees; God bied Homself aan as hulle Beskermer, Bondgenoot en Verlosser (McCoy en Baker 1991:110 (foI.14(a». Binne die konteks van die verbond spreek Bullinger hom in sy Buys-hoeck (1621) wei oor die wedersydse beloftes tussen God en die mens uit, alhoewel dit nie sistematies onder een rubriek aangebied word nie. Bullinger beklemtoon die waarlteid dat God sy beloftes hou en dat die mens wat op God hoop nie beskaam word nie: "David seyt: Onse vaders hebbe in U gehoopt/sy hebbe gehoopt/en gy hebtse verlost. Sy hebbe tot U geroepelen sy zijn behouden geworden: sy hebben in U gehoopt en en zijn niet beschaemt gheworden" (1621:fo1.99(4»: Met verwysing na Psalm 125, voeg Bullinger by: "De Heere" is goetlsaIich is de man die in hem hoopt. Item: die inden Heere bertrouwe/die sulle onbewegelick zijn gelijc de berch Zyon/en sullen eeuwichlick blijven" (1621:fo1.99(4». In hul verdrukking dink die verdruktes aan die "clare ende rijke beloften Gods" en wend hul oog nie daarvan af en van die voorbeelde van die heiliges nie (1621: fol.100(b)(1». Binne die konteks van die verbond kom velerlei beloftes van die kant van die mens as verbondsparty voor. Dit is in die besonder die ''beloftcH>ffers'' wat die perspektief van geloftes van die kant van die mens na vore bring. Bullinger skryf soos volg daaroor: "Beloefde offerhanden waren/die wt belofte geoffert werden gelijk wanneer/yemant in perijckel zijndelGode ee offerhande beloeft hadde/so hy verlost wert. De offerhande die hy verlost zijnde/offerde was een beloefde offer. Dese quam inde wijse over ee met den danc-offer. Hier van wort meer geschreven Lev. Cap.r (1621 :fo1.120(b X2». Di~ rol van beloftes in samehang met die wet van God word vervolgens deur Bullinger bespreek. Hy mask melding van die talle verwysings na beloftes en lossing wat in die wet voorkom (veral Lev 27). Met die oog op God se gebooie is beloftes handelinge wat aIleen aan God gemaak kan word: "Daerom waren dese beloften handelingen die God aIleetl geschiede/ende niet anders dan in heylige ende behoorlicke dingen" (1621 :fo1.120(b )(2». H7'S 57(3&4) 2001 915 Library Digitised by the University of Pretoria, L Services Ligvaardige of onbehoorlike beloftes word nooit deur God goedgekeur of aangeneem nIe; aanvaarbare beloftes mag alleen aan God gedoen word; beloftes moet betaal word; in die Skrif word nie genoem dat beloftes aan heiliges of aan 916 HTS 51(3&4) 20111 Digitised by the University of Pretoria, Library Serv HTS 51(3&4) 20111 sity of Pretoria, Library Se A W G RIIIItII & B B"""k A W G RIIIItII & B B"""k enige ander skepsel gemaak mag word nie; dit moet binne die vermoe van die mens wat die belofte doen wees en nie teen die wil van God stry nie: "Wy en lesen niet dat eenich heylich mensche eenige beloften den heyJigen ofte eenighen creaturen gedaen heeftlofte yet beloeft heeftldat in zijn macht Diet en waslofte teghen den wille Gods street/dien het belooft wert(ofte met des naesten onrecht vennengt waslofte Diet claerlick nut noch voorderlick en was" (1621: fo1.l21(aXl». Oit is waarskynlik dat eksemplare van Bullinger se Buys-boeek ook deur die Trekkers op die trekpad gelees is. Die verbondsteologie van Bullinger (1504-1575) het mettertyd oor 'n bree front, veral onder sy studente, neerslag gevind. Sowel Zacharias Ursin us (1534-1583) as Caspar Olevianus (1536-1587) het onder Bullinger studeer. Van die wesenlike invloed wat in bierdie verband van Zurich uitgegaan het, skryfMcCoy en Baker (1991:29): "In a very real sense, federalism flowed down from the Rhine and, over the course of the sixteenth and seventeenth centuries, became a major sector of theology within the Reformed churches of Switzerland, Gennany, the Netherlands, Britain, and eventually New England." Dat Ursinus die verbondsteologie van Bullinger aanvaar het, blyk vir hierdie skrywers bo enige twyfel: In his theology, Ursinus combined the thought of Melanchthon with that' of Bullinger and developed a distinctive and innovative fonn of federalism. The covenant between God and human beings who have faith was, for Ursinus, the .entire subject of Scripture. Following Bullinger, he understood the moral law to be included in God's command to Abraham to walk before God in righteousness, and he discovered the gospel in God's promise to bless all humanity through Abraham's seed. (McCoy en Baker 1991:35) Ursinus se verbondsteologie word in sy Sehat-boeck verduidelik. In bierdie werle (1641 I: fo1.69(aXl)-(2) neem hy sy uitgangspuntdaarin dat Christus as Middelaar die twistende partye van God en mens versoen. Hierdie versoening word in die Staif die verbond of testament genoem, wat altyd in verband met die Middelaar verstaan moet word, want daer is gheen Middelaar/ofte hy is een Middelaer van eenigh Verbondlen een Versoener van twistende partyen. Hierom na de leere van den Middelaer wordt bequamelick gestelt de leere van het Verbondt Godts/waer van voornamelijkghevraecht 'wort: I. Wat het Verbondt GodlS met de Menschen zy, we/eke door den Midde/aer ghemaec/ct wordt: n. Ofter oock tussehen God ende de Mensehen een Verbondt ghemaeckt lean worden sonder Midde/aer,' III Hoe menigherhande het zy: ofter twee Verbonden zijn; W. Hoe het oude ende nieuwe Verbodt ofte Testament over een Iwmen, ende onderseheyden zijn .. HTS 51(3c14) 2tJOl 917 ary Serv BTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library Se (1641 I: fo1.69(a)(I)-(2» Volgens Ursinus is 'n verbond, in die algemeen gesproke, 'n onderlinge ooreenkoms en verbintenis van twee partye, waardeur die een hom aan die ander '~erplig". tot sekere "dienste", tekens en seels word verrig en aangebring tot 'meerdere bevestiging dat die belofte onverbreeklik is; hieruit lean nou die beskrywing van die verbond van God met die mens beskouword (1641:fo1.69(8)(1». Die verbond van God met die mens is 'n onderlinge ooreenkoms en verbintenis, waardeur God die mens verseker ~t Hy hom genadig wit wees, sy sonde wit vergewe, 'n nuwe geregtigheid, die Heilige Gees en die ewige lewe skenk deur en ter wille van Sy Seun, die Middelaar Jesus Christus. Op sy beurt verplig die mens homself teenoor God tot geloof en boetvaardigheid, naamlik om hierdie groot weldade met 'n waaragtige geloof te ontvang en aan God ware gehoorsaamheid te bewys (1641 I: fo1.69 (8)(1)-(2». Ursinus sien die verbond en testament as een saak, te wete' die versoening met God, of deur hierdie onderlinge verpligtinge waardeur God ons sy genade met woorde en tekens beloof en weer van ons die belofte van gehoorsaamheid eis "ende dese versoeninghe wordt ghenaemt het VERBONDT, om de onderlinghe betoftenisse Gods ende der Menschen van sekere goederen te gevenlende van sekere diensten te bewysen" (1641 I: fo1.69(8) (2)(b) (1». Die vraag hoe tussen God en mens 'n verbond gesluit lean word, antwoord Ursinus dat dit nie sou kon geskied sonder Middelaar nie, welke verbond deur Christus met sy dood bevestig is (1641 I: fo1.69(b) (1)(2». Die verbond van God,bestaan op grond BTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library Se BTS 57(3&4) 2001 rsity of Pretoria, Library S 918 A W G RIIIlIII & E Erllmk A W G RIIIlIII & E Erllmk van die primm, voorwaardes daarvan en as ~ verbond in sowel die Nuwe as die Ou Testament: "Want hoe weI het inder daet maer een Verbondt en islende daer/eenerleye versoeninge met Godt is tot allen tyden: so is nochtans het Nieuwe Verbondt een ander/als het Oude: niet aengaende het wesen/maer aengaende de maniere der beloftenisse en bevestinghe" (1641 II: fo1.38 (a) (1». Wat die Wet betref, verldaar Ursinus dat dit eerlikheid gebied: " Ende een Wet int gemeyn is een sententie ghebiedende eerlijcke dinge/de redelijcke natuere tot gehoor- saemh'?1 verPlichtende met beloftenisse van belooninge/als de gehoorsaemheyt bewesen wort/en met dreyginghe der straffen/als de selve ingebroken wort" (1641 II: foU 05(b) (1». (1641 I: fo1.69(a)(I)-(2» Binne die verbondsiening van Ursinus kom die onderwerp van belofteslgeloftes ook nie sistematies as afsondelike onderwerp voor nie, maar bring hydie kwessies wat daarmee verband hou by 'n viertal geleentbede ter sprake. Die eerste verwysing van Ursinus hou verband met die verldaring van die derde gebod (l685:II fo1.114(b». In verband met hierdie gebod, stel Ursinus dat ongeoorloofde eedswering ook insltrli ligvaardige aflegging van ede. Dit sluit ook in ede en beloftes gedoen van sake wat onmoontlik of onbehoorlik is, soos die geval was met Jefta (Rig 11:30); met Dawid (1 Sam 25:22); met Herodes «Mat 14:6); met die Jode (Hand 23:13) (1685 IT: foUI4(b». In verband met die nakoming van die Tien Gebooie, spesifiek die vraag hoe dit verstaan moet word waar Chris~s ons beloof, dat indien ons die Vader in sy Naam aanbid, By ons dit sal gee, antwoord Ursinus soos volg: Dat moet aIleen verstaen worden van die dingen/die Godt belooft beeft te geven. Want bet geloof siet op de beloftenisselwanneer men bidt in den geloove om 't gene God belooft beeftlsoo verkrijght men 't selve. Nu en beeft ODS Godt nergens belooft ODS volkomen in de liefde te maken in dit leven: soo en lean men dan in den geloove daerom niet bidden; men verwerft bet oock van den Heere niet (1685II:fol.184(a)(1) (1685II:fol.184(a)(1) HTS 57(3&4) 2001 919 brary Se Digitised by the University of Pretoria, Lib In sy bespreking van gebed stel Ursinus dit'dat indien ODS God aanroep, moet die mens uit hoofde van sy onwaardigheid of van die grootheid van sy nood, vas vertrou dat Hy nie alleen die mens se nood ken en hom lean help nie, maar ook die mens wil help. Hientie vertroue moet steun, nie op die mens se waardigheid nie, maar op die beloftes van God (1685 D: fol.I89(a». Voorts oor die korrekte wyse van aanbidding van God, bring Ursinus die gedagte van die gelowige as bondgen~t van God na vore: Leght mede af aIle ondanckbaerbeyt des herten. (Deut 32:6). Ende neemt een vast voomemen om voortaen getrouwelick by den Heere te blijven (Act 11:,23). Verbindt u meer ende meer aen uwen Godt: vernieuwt uw verbondt met GodtIende uwen cedt, daar door ghy aen hem evenweVals Zijn Bont- genoot/verplicht zijt (2Kron 15:9,15; Neh.9:38 en 10:29; Psalm 119:106). Bode versterckt u hier toe met H.Geloften (Ps 50:14 en 66:13, 14) (1685 n: . (1641 I: fo1.69(a)(I)-(2» f01.19O(a) Daar is bree aanvaarding dat die Schat-boek van Ursinus oor 'n wye spektrum deur die Trekkers op die Trek saamgeneem en' gelees is (Pretorius (1988:175); Carstens en Grobbelaar (1988:148». Die verbondsiening van Bullinger en Ursinus neem as vetrekpunt die beloftes wat van God uitgaan en die mens se (gelofte-) reaksie daarop. Die geJofte van Jakob in Genesis 28 moes in hientie verband 'n belangrike perspektief gebied bet op die wyse waarop die geJowige met geloftes op God se beloftes anlwoord. God se verbondsbeloftes lui: ''En kyle, Ek is met jou, en Ek sal jou bewaar oral waar jy heengaan, en Ek sal jou terugbring in hientie land; want Ek sal jou nie verlaat nie, totdat Ek gedoen het wit Ek jou gese het" (Gen 28:15). Daarop volg 1akob se gelofte: As God met my sal wees om my te bewaar op hierdie weg wat ck gaan, en aan my brood sal gee om te eet en klere om aan te trek, en ek behoue na die huis van my vader sal terugkom, dan sal die Here my God weese En hientie klip wat ek as gecIenkstcen opgerig het, sal 'n huis van God Wee&, en van alIes wat U my gee, sal ek aan U sekerIik die tiendes afstaan. HTS 57(3&4) 2fJfJl versity of Pretoria, Library ..4 Jf' G RIIIIIIt & E Erial ..4 Jf' G RIIIIIIt & E Erial Jakob se gelofte eggo as 't ware God se belofte (Van SeJms 1986:94). Daarby kom egter ook die kultiese vorm van Jakob se dien van God, naamlik 'n volgehoue, gedissiplineerde aanbidding en verering (erediens) en die konkrete daad in die vorm van die gee van tiendes; 'n erkenning dat die land behoort aan God as die ware eienaar (kyk Brueggeman 1983:248). Uit die belofte-/geloftebeskouings van Bullinger en Ursinus is dit duidelik dat dit nie van die verbond losgemaak kan word nie. Die deurlopende Iyn in die verbonds- teologie van beide is dat die verhond aileen 'n gelofte wat vir God welgevallig is Iconsiitueer en as sodanig nie van me/caar geskei lazn word nie. God se beloftes is verbondsdade. diJarom. in antwoord daarop maaIc gelowiges geloftes aan God. Sulke geloftes is nie Icontra/cte of beper1cte ooreenlcomste nie. maar oorgawe oon God. wat die hele lewe herorienteer. Op grond van God se beloftes lazn die gelowige hom met geloftes aan God verbind (vergelyk Jalcob se ge10jle in Gen 28). 3. INVLOEDRYKE VERBONDSTEOLOE VAN DIE NADERE REFORMASIE WAT MOONTLIK 'N BYDRAE TOT DIE VOORTREKKERS SE VERSTAAN VAN DIE GELOFTE VAN 1838 GEMAAK BET 'n Ondersoek na die standpunte van teolo6 uit die tydperk van die Nadere Reformasie wat met die atlegging van geloftes aan God gedoen handel, vereis 'n opname van die soge- naamde "oude scbrijvers" wat aan die voorposte deur die pioniersbevolking, onder andere die Voortrekkers, gelees is. Sulke studies is al op beperkte skaal deur C J.MaIan (1981) en W J van Zijl (1991) gedoen. Sodanige studies bied egter nie 'n voldoende oorsig oor die literatuur wat spesifiek in die tydperk rondom die Groot Trek gelees is nie. voorts is beide studies nie bedoel om 'n volledige opname van die literatuur wat gelees is te bied nie. 'n Opname van die outeurs wat veral in die pioniersomstandighede gelees is en die frekwensie waarmee na hul werke verwys word, toon aan dat dit veral die werke van die volgende skrywers was wat gelees is: Wilhelmus a Brakel, a Marek, Balthasar Bekker, Borstius, Petrus Broes, Bunyan, D'Outrein, Erskine, Groenewegen, James HTS 57(3&4) 2001 921 Library S Harvey, Hellenbroek, Petrus Immens, Kist, loban Lasenius, Willem Teellinck, Coenrad Mel, Dirlc Molenaar, Lambertus Myseras, John Newton, Bemardus Smytegeld, Willem Sluyter, Trommius, Zacharia Ursinus, Hieronymus van Alphen, Theodorus van der Grae, Helperus Ritzema van Lier, 1odokus van Lodenstein en Cornelius van Niel. Van hierdie outeurs han4el a Brakel, Hellenbroek, O'Outrein, a Marek, Beukelman en Sjoerds spesi- tiek met geloftes en die voorwaardes en gelding daarvan. Vervolgens word gelet op die vraag na die mate waarin hierdie werke wei aan die Kaapse volksplanting gelees is en tot welke mate hulle deur die Trekkers vir hul geestelike versorging gebruik is. Hierby moet in gedagte gehou word dat die preekbundel· van Heinrich Bullinger en die kategis- muswerk van Zacharias Ursinus ook tydens die Groot Trek op die uittog meegeneem is (Carstens en Grobbelaar 1988:148). Oaar moet weI op gewys word dat Johannes Calvyn in sy Institusie (4.13.1 ev) oor geloftes handel, maar dat geen getuienis gevind kon word dat die werk voor eli tydens die Groot Trek op uitgebreide wyse deur die grensboere gelees is nie. Wilhel",us Ii Brtlkel (1635-1711) Verwysings na Wilhelmus a Brakel duik by herhaling in die literatuur op. . C 1 Malan (1981: 40) verklaar dat hy tot in die 20e eeu baie gewild onder ons voorouers was. W J van Zijl (1991:181-184) stel dit as feit dat die "Nederduitse gerefonneerde skrywer wie se werke die meeste in die bronne voorkom, is Wilhelmus a BraJcel." Die werk waardeur a Brakel die meeste bekendheid verwerf het en w~ee hy ook een van die gewildste Nederduitse Gerefonneerde "oude schrijvers" geword het, volgens Van Zijl (1991:182), is sy Logilce Latreia. dat is redelylce godtsdienst ... wat na alle aanduidings in die loop van die 18de eeu ongeveer 21 uitgawes en in die loop van die 19de eeu ook enkele herdrukke beleef het (Van Zijl 1991:235-236). Volgens Boelrspieel van Suid-Afrilca (1952:58) het, behalwe die Statebybel en Psalmboeke, die beskeie biblioteek van die Voortrekkers "in die gunstigste gevalle" bestaan het uit die preekbundels van a Brakel en Smytegelt en die stigtelike liedere van Sluiter en Groenewegen, liedere wat op selfgemaakte wysies gesing is. Van De Redelij/ce Godsdienst (in hierdie geval die uit- gawe van 1747 te Rotterdam) word verklaar dat dit 'n werk was wat by die voorgeslag hoog in aansien was. Oit is selfs deur die trekboere in die Marico, Transvaal, in 1850 HTS 57(344) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library S 922 A W G RIUIth & E Erltulk A W G RIUIth & E Erltulk gebruik om bul bewerings te staaf in bul verskille met dominee Andrew Murray (BoekspieeI1952:58). gebruik om bul bewerings te staaf in bul verskille met dominee Andrew Murray (BoekspieeI1952:58). B Spoelstra (1963:5) wys daarop dat Ii Brakel een van die outeurs was wat, in 'n tyd waarin die Gereformeerde. belydenis at boe meer losgelaat is, aan die ou Gerefor- meerde opva~gs vasgebou bet en dat sy werke in die tweede belfl:e van die 18e eeu deur die gelsoleerde Doppers "gelees en herlees" is. Elders meld Spoelstra (1963:24) dat Ii Brakel, in onderskeiding van ander teologiese skrywers van hientie tyd, een van diegene was wat deur'die geisoleerde pioniersbevolking as een van die "auteurs" beskryf is (sien ook J Chr Coetzee 1941: 14-15). Hientie mense bet bulle ook op Ii Brakel beroep met betrekking'tot die godsdienstige meningsverskiUe van die tyd (Spoelstra 1963:52). Wilhel",us Ii Brtlkel (1635-1711) In 1858 beroep die bekende kerkfiguur in die ZAR H J Bosman born op Ii Brakel in sy argument dat die kerklike soewereiniteit teenoor die staat gebandhaaf moet word (Spoelstra 1963: 125). Kort daarna doen ook Paul Kruger 'n beroep op Ii Brakel in die stryd oor die verbouding tussen kerk en staat in die ZAR (Spoelstra 1963: 129). Op 10 Maart 1858 skryf J J Venter na Nederland dat 'n gedeelte van die gemeente Bloemfontein en mense uit die Kaapkolonie 'n leraar sou onderhou wat weer die leer soos Smytegeld, Mel, Ii Brakel, Van Leeuenaarde en "diergelijke geestelijke schrijvers" . verkondig. Derhalwe verpand by at sy goedere as 'n waarborg vir die traktement van die predikant, indien hy maar net weer "in Godshuijs met vreugde lean gaan" (Spoelstra 1963:159; Raath 2000:36-37). L J Strauss (1986) meld verskeie verwysings in die loop van die vorige eeu waar na Ii Brakel se werke, veral dan. na die Redelyke Godsdienst, verwys is binne die konteks van gesaghebbende teologiese werke deur ons voorouers gebruik. Spesifiek wat die Vootrekkertyd betref, aanvaar A D Pont (1988:38 ev) dat Ii Brakel een van die "oude schrijvers was wat deur die V oortrekkers en die pioniers in die Oorvaalse gereeld geraadpleeg en nagevors is". W A Dreyer (1999: 70) skryf: "As dogmatiekhandboek was die Redelyke Godsdienst van Wilhelmus Ii Brakel gewild ... Strauss toon aan dat Ii Brakel groat invloed gehad het Verskillende fragmentariese verwysings, onder andere deur ds Dirk van der Hoff, dui daarop dat die Catvinistiese denke wat ons by die V oort:rekkers vind, waarskynlik beinvloed is deur Ii Brakel .... Oit blyk ook duidelik uit die invloed wat Ii Brakel op die Gelofte van 1838 gehad het .... " Elders stel Dreyer (1999:77) eksplisiet dat Ii Brakel "een van die oude schrijvers (was) HTS 57(3&4) 2001 HTS 57(3&4) 2001 brary S Digitised by the University of Pretoria, Libr wat dikwels deur die Voortrekkers geraadpleeg is." Ander skrywers, soos Carstens en Grobbelaar (1988: 147-148) handhaaf ongekwalifiseerd dat die Redelylce Godsdienst van a Brakel deur die Voortrekkers gebruik is en in "die vorige eeu bestendig versprei" is; Pretorius (1988:175) meendat dit 'n standaardwerk van die Voortrekkers was en Venter (1982:210-2~ 1) dat dit een van die basiese werke was wat op die trekpad saamgegaan het. Hierdie afleidings word deur mededelings van persone wat op die Trek was ondersteun. Susanna Smit, suster van Gerrit Maritz en eggenote van die Voortrekkerprediker Erasmus Smit, verwys 'eksplisiet na die skrywer a Brakel (Dagboelce). Sonder"huiwering lean dus aanvaar word dat a Brakel se Redelijlce Godsdienst een van die wCrlce was wat deur die Trekkers gelees en vir die inkleding van hul godsdiens- tige en ·maatskaplike lewe gebruik is. Abrtlluuft Bellenbroek (1658-1731) Van Zijl (1991:161 ev) meld dat die katkisasieboek van Hellenbroek vanaf die middel van dielSde eeu af aan die Kaap bekend moes gewees het. Hy gaan voort om te stel ~ van aI sy werke sy katldsasieboek Yoorbeeld der Goddelijlce waarheden voor een- voudigen. die zich bereiden tot de belijdenis des geloofs. om van buiten te leren en als een a b om verder Ie leren, wat vir die eertse keer in 1706 in Rotterdam verskyn het, aan Hellenbroek die grootste bekendheid besorg het. Na Hellenbroek se dood in 1731 is sy katldsasieboek aangcwl met 'n hoofstok oor die Raad van Yrede. 'n Kort Bekr;p en 'n Register van die vemaamste dwalings buite die Gerefonneerde Kerk. Die antwoorde is uitgebrei met vermelding van die toepaslike Bybeltekste, terwyl daar by die uitgebreide sogenaamde "Groot Hellenbroek" ook 'n woord aan die "Geliefde Leerling"gerig is (Van ZijI1991:162). Die werk van Hellenbroek is vir bykans twee eeue in ons land onder die pioniers . veelvuldig gebruik omdat dit 'n omvattende inleiding tot die gerefonneerde geloofsleer is en in aIle opsigte die streng gerefonneerde standpunt volkome betroubaar weergee. Dit verklaar in belangrike opsigte waarom·die werke van Hellenbroek so wyd aan die Kaap gelees is. Volgens J Chris Coetzee (1941:14) het die Voortrekkers se onderrig in die geloofswaarhede veral geslded aan die hand van .die boeke van Abraham Hellenbroek, veral sy kleine en dubbele Yoorbeeld der Goddelijlce Waarheden. van Het Kort Begrip HTS 57(3&4) 20(11 Digitised by the University of Pretoria, Library S (l)k vat toe ook in. (M)aar glo ver mij daar Ie nou leer nag en dag. En kom ook mooi door." der Christelike Leer en van die Heidelbergsche Kalechismus self. Van die werle Voorbeeld der Goddelij1cen waarheden word in die Boekspieel (1952:60) vermeld dat dit 'n boek is ''wat oor 'n lang tydperk baie algemeen in gebruik was." Van sy werle Korte en eenvoudige Calechizatie. o. het voorbeeld der Godly1re waarheden .... waarvan die sesde druk reeds in 1799 dew' Jan Nupoort, te Utrecht, Paddenburg. uitgegee is. meld dieselfde bron dat 'n minder uitgebreide uitgawe, bekend as die "Enkele Hellenbroek" aan die Kaap gebruik is, vera! ook in die geval van slawe wat Christene wou word (BoekspieeJ 1952:60). 'n Dente werle wat deur die Boekspieel vermeld word is Hellen- broek se Bybelsche Keurstoffen (die 1744-uitgawe). Die gebruiklike hoek by katkisasielesse was Hellenbroek se Kort begrip der Christelij1re religie, 'n verlcorte weergawe van die Heidelbergse Kategismus. In'n berig aan Ryk Tulbagh vertel die landdros van Stellenbosch in 1770 van sy reis na Swellendam en dat hy daar in die distrik "eenige schoolboeken en onder anderen een den titul voerende: Voorbeelden der goddelyc1ce wtl!"'heden door den Eerw. Heer A Hellenbroe~ ...... gevind het (Boekspieel 1952:60). Volgens dieselfde bron het M J Stucki opgemerk dat Hellenbroek se vraeboek te Wellington in die skole tot in 1870 gebruik is (op 60). Dat Hellenbroek se werke reeds voor 1795 aan die Kaapse volksplanting gelCes is, blyk uit . die herinneringe van Petrus Borcbardus Borcherds (1907: 17) waar hy vertel hoe hy onder die leraar George Knoop onderwys ontvang het: "Ik ontving van hem onderwijs in lezen, schrijven, cijferen, den heidelbergschen Catechismus en 'Hellenbroek', een hoek, dat vragen en antwoorden bevaue omtrent het geheele godsdienstige stelsel, zooals dat in onze kerk onderwezen wordten in gebruik is als aanstaande lidmaten van de kerk aangenomen willen worden." Uit die mond van die Potgieter-voorgeslagte teken TAN Potgieter op hoe em van die familielede, Jacobus Philipus Potgieter, ongeveer 1848, met die oog op sy belydenisaOegging eers Hellenbroek se vtaeboek moes baasraak: (N)ouw ja nouw koop ik 'n vraagc hoek en die is de hellem brock. (D)it is een hoek zoo dik ala de beibel geschiedenes, die moet ik eat mij hoof leer zoo als min mcnssenu On-se Vader ken. (O)or ses maande weI ik nouw in gaan en ik H7'S 57(3&4) 2101 925 ary Serv Die teologiese tIgtirgrotule MIl die VoortrdUl'gdofte (1838) Die teologiese tIgtirgrotule MIl die VoortrdUl'gdofte (1838) hoor di jong nooinki wei dan ook in gaan. HIS 57(3&4) 20:01 Digitised by the University of Pretoria, Library S (A J van der Walt 1920:67; sien ook B Spoelstra 1922:62) Willem ] van Zijl (1991:246-247) se opname van die verspreiding van HeUenbroek se werke toon 'n verbasende uitgestrekte gebied, sowel as 'n wye aantal werke van die skrywer. Dit ~luit in sy werk Bybelsche lceurstoffen (oudste druk 1733), De evangeliache Jesaya (oudste druk 1702-1710), Het Hooglied van Salomo (1718-1720), De kruis- triomph va~ vorst Messias (oudste druk 1737), Nuttige Mengelstoffen (oudste druk 1742) en Voorbeeld der goddelijke waarheden voor eenvoudigen (oudste druk 1733). VerskiUende outeurs maak spesifiek melding van werke van Hellenbroek wat op die trekpad deur die Voortrek:kers gebruik is. Carstens en Grobbelaar (1988:146) meld dat die vraeboek wat deur die Trekkers gebruik is, die ''kleiner HeUenbroek" genoem is. Indien 'n katkisant hierdie boek van buite geken het, is so 'n persoon as baie intellig~t beskou. Pretorius (1988:175) noem Hellenbroek se De geloofsleer voor onze Christelijke Jeugd as 'n werk wat die Trekkers ter hand gehad het. Dieselfde werk word ook deur E A Venter (1982:218) as Trekkerliteratuur genoem, terwyl P B van der Watt (1981) slegs na die "klein boekie?' van Hellenbroek verwy8, bedoelende waarskynlik sy vraeboek. Sowel A D Pont (1988:50) as] M G Storm (1989:21) aanvaar dat die werke (veral die katkisasieboeke) van Hellenbroek binne die invloedskring van die V oortrekkers gebruik is. Daar bestaan weinig twyfel dat die werke van Hellenbroek op die voorposte, in die tyd voorafgaande aan die Trek, en later op die Trek 'n belangrike deel van die gods- dienstige boekery van die Voortrekkers uitgemaak het (sien ook B Spoelstra 1922:62 en I D Bosman 1938: 177). Dit is ook logies om te aanvaar dat hierdie werke, soos die van a Brakel en ander "oude schrijvers" intensief deur die Trekkers gelees is. Dat die werke van Hellenbroek in dieselfde asem as die gesag van a Brakel genoem is, blyk uit die mededelings van dominee Dirk van der Hoff kort na sy aankoms in die Transvaalse Republiek in 1852 aangaande die onderwystoestande in diejong republiek: "De onkunde onder het opkoomend geslacht, dat is te zeggen tot den ouderdom van 40 jaar toe, is verregaand; natuurlyk met enkele uitzonderingen. De oudere van dagen die in de .4 W G RIIIItIt & E ErItmk Kolonie nog godsdienstige opvoeding genoten bebben. zyn nog eenigszins ervaren; dat is te zeggen: het grootste gedeelte zweert by a Brakel en Hellenbroek ... " (Lugtenburg 1925:45). Bem.rdus s.-ytegelt (1665-1739) In sy opnames van die werke van Smytegelt wat in die 18° en 1ge eeue aan die Kaap in omloop was, \rind Willem I.van Zijl (1991:187ev, 267-268) 'n eksemplaar van Zestien uitmuntende predikatihl ... (1713-uitgawe); Des Christens eenige troost ... (1742 en 1766-uitgawes onderskeidelik); Een woord op syn tyd ... (1745 en 1761-uitgawes onder- skeidelik);Des Christens heil en cieraat ... (1740-uitgawe) en Keurstoffen ... (1764- uitgawe) en Het gekrookte riet ... (1744-uitgawe). Die Voortrekkermueseum te Pieter- maritzburg beskik oor 'n eksemplaar van Smytegelt se Des Christens heil en cieraat ... (1744-uitgaw~). Hientie verspreiding van Smytegelt se werke noop Van ZijI om die gevolgtrekking te maak dat van sy werke reeds teen die middel van die 18e eeu vanaf die Kaaptot by die verste uithoek van die land gelees is (1991:188). P S de Iongh (1977:118) verduidelik die gebruik van Calvinistiese literatuur deur die V oortrekkerprediker Erasmus Smit soos volg: Smit het homself as Calvinisties en Hervormd of Nederduits Gereformeerd beslcou en daarvolgens sy prediking ingerig. Hy het sy preke voorberei met behulp van veral die Heidelbergse Kategismus en die Bybelse konkordansie van A Trommius ... Laasgenoemde was 'n Bybelse woordeboek wat sy swaer, Stephanus Maritz, vir hom uit die Kolonie saamgebring het en wat SO riksdaalders gekos het. Waarskynlik het hy ook ander bekende preekbundels, onder andere Helperus .Ritzema van Lier se eenvoudige Leereden en Bemardus Smytegelt se Des Christens Heil en Cieraat, wat in sy swaer se besit was, gebruik. W A Dreyer (1999:70) en I Chris Coetzee (1941:14, 15) meld sonder weifeling dat Smytegelt se preekbundels weI deur die V oortrekkers gelees is (vgl ook C Potgieter, N H Theunissen 1938:17 & S du Toit 1947 n:249). I MG Storm (1989:21) skryf: ''Benewens die BybeJ is verskeie boeke van slaiftuurlike en stigtelike aard en ook liederebundels en HTS 51(3&4) 2001 Library S gebedeboeke deur die boeregesinne gebruik. Bekende skrywers wie se werke gelees is, is onder andere Wilhelm us i Brakel (moet wees a Brakel), Bemardus Smijtegeld, Coenraad Mel en A Hellenbroek." Bevestiging vir die feit dat die Voortrekker- en Trekboer- pioniers van Smytegelt se werke gebruik gemaak het, is ook by B Spoelstra (1963:5,24 ev, 51, 159.& 165) te vinde, asook in B Kruger (1957:68, 75, 76, 124, 125, 241). Lourens de Klerk (1818:256) maak in sy Voortrekkerberinneringe e~lisiet melding van 'n predikasieboek van Smyiegelt, wat ook 'n lewensbeskrywing bevat, wat deur die Trekkers gebrUik is. Die smaak en voorkeur van die Trekkers het oak met hul voorkeur vir die "oude scbrijvers" verband gehou. A H Lupnburg (1925:10) beskryf die gebruik van die werlce van Smytegelt as deel van hierdie lewensWyse soos valg: gebedeboeke deur die boeregesinne gebruik. Bekende skrywers wie se werke gelees is, is onder andere Wilhelm us i Brakel (moet wees a Brakel), Bemardus Smijtegeld, Coenraad Mel en A Hellenbroek." Bevestiging vir die feit dat die Voortrekker- en Trekboer- pioniers van Smytegelt se werke gebruik gemaak het, is ook by B Spoelstra (1963:5,24 ev, 51, 159.& 165) te vinde, asook in B Kruger (1957:68, 75, 76, 124, 125, 241). Lourens de Klerk (1818:256) maak in sy Voortrekkerberinneringe e~lisiet melding van 'n predikasieboek van Smyiegelt, wat ook 'n lewensbeskrywing bevat, wat deur die Trekkers gebrUik is. Die smaak en voorkeur van die Trekkers het oak met hul voorkeur vir die "oude scbrijvers" verband gehou. A H Lupnburg (1925:10) beskryf die gebruik van die werlce van Smytegelt as deel van hierdie lewensWyse soos valg: Die buisraad was bier eenvoudig en selfgemaak, 'n emmer water en 'n kalbas bet die tafe1kristal vervang en die velskoen, velbroek en velthoed was bier in bulle natuurlike buis, boewel daar nog altijd die kisldere was. Die boekery was ingeIaimp tot Bybel, 'n paar Psalmboeke, a Brakel, Smytegeld, 'n A B C- boek en die Trap der Jeugd. Hulle rykdom. was vee, en die kondiesie daarvan bet bulle beweginge beinvloed. Was dit gesond en bet die grensboer daarby 'n goeie vrou en 'n lewendige klompie kinders gehad, dan was sy geluk volmaak. Johannes d'Outrein (1662-1722) In Boekspieel (1952:56-57) word daarop gewys dat D'Outrein se Korte schets der Goddelylce woorheyd (1700-uitgawe) onder die boeke van Adam Tas aan die begin van die 18c eeu te· vinde was. Die werk De gelykenissen van den verloren zoon en onregtvoordigen rentmeester (1692-uitgawe) was in die tyd van Adam Tas goed bekend aan die Kaap. Die kerkraad van Drakenstein het byvoorbeeld in Januane 1717 by goewerneur Chavonnes aangeldop om "50 Bijbels in quarto; 10 Schetsen van D'Outrein en 100 Oostrums over de Heidelbergsche Categismus" namens hulle te bestel. Omstreeks 1790 kom drie van D'Outrein se werke in 'n boedelopgaafvoor. B R KrUger (1957:67-68, 75) meld dat die gebruik van stigtelike literatuur onder die sogenaamde ''Doppers'' (afgelee grensboere) in die tyd voor die Groot Trek hulle die nodige onderskeidingsvermoe laat behou het. Volgens Krilger het die volgende skrywers in hierdie kategorie voorgekom: W a Brakel, Coenraad Mel, Bernardus Smytegelt en D'Outrein. S du Toit (1947:249) noem ook D'Outrein se werke in dieselfde asem as die van outeurs soos a Brakel en Smytegelt, synde van die belangrike leesstof wat deur die grenspioniers gelees is. Johannes d'Outrein (1662-1722) Johannes d'Outrein (1662-1722) Die verspreiding van werke van hierdie outeur in Suid-Afrika lewer, volgens Willem J van Zijl (1991:261) die volgende op: De gelykenissen van den verloren zoon ... en onregtveerdigen rentmeester ... beneffens nog andere stoffen ... verklaard en toegepast ... (1692-uitgawe); Korte schets der godlylce waarheden soo als die in haar natuurlylce ordre te samen gescha/celd zijn ... (1703-uitgawe); Het gouden k1einoot van de leere der waarheid die noor de godsaligheid is, vervattet in den heidelbergschen catechismus nader uitgebreidt, opgeheldert en betoogt door Johannes d'Outrein . ... Verb.en venn. . ... 2de dr .• door bygevoegt de uit het Hoogduitsch ... vertoolde oonmerkingen en vennerder;;,gen van Frederik Adolph Lampe (1724-uitgawe); De sendbrief van Paulus aan de Hebreen, ontleedet, uitgebreid en verkloort ... (1711-1717-uitgawe); De tabernakel van Moses, in synen oorsprong ... gestalte, vaten, cieraad ... (1715-uitgawe). Die verspreiding van werke van hierdie outeur in Suid-Afrika lewer, volgens Willem J van Zijl (1991:261) die volgende op: De gelykenissen van den verloren zoon ... en onregtveerdigen rentmeester ... beneffens nog andere stoffen ... verklaard en toegepast ... (1692-uitgawe); Korte schets der godlylce waarheden soo als die in haar natuurlylce ordre te samen gescha/celd zijn ... (1703-uitgawe); Het gouden k1einoot van de leere der waarheid die noor de godsaligheid is, vervattet in den heidelbergschen catechismus nader uitgebreidt, opgeheldert en betoogt door Johannes d'Outrein . ... Verb.en venn. . ... 2de dr .• door bygevoegt de uit het Hoogduitsch ... vertoolde oonmerkingen en vennerder;;,gen van Frederik Adolph Lampe (1724-uitgawe); De sendbrief van Paulus aan de Hebreen, ontleedet, uitgebreid en verkloort ... (1711-1717-uitgawe); De tabernakel van Moses, in synen oorsprong ... gestalte, vaten, cieraad ... (1715-uitgawe). In Boekspieel (1952:56-57) word daarop gewys dat D'Outrein se Korte schets der Goddelylce woorheyd (1700-uitgawe) onder die boeke van Adam Tas aan die begin van die 18c eeu te· vinde was. Die werk De gelykenissen van den verloren zoon en onregtvoordigen rentmeester (1692-uitgawe) was in die tyd van Adam Tas goed bekend aan die Kaap. Die kerkraad van Drakenstein het byvoorbeeld in Januane 1717 by goewerneur Chavonnes aangeldop om "50 Bijbels in quarto; 10 Schetsen van D'Outrein en 100 Oostrums over de Heidelbergsche Categismus" namens hulle te bestel. Omstreeks 1790 kom drie van D'Outrein se werke in 'n boedelopgaafvoor. JlHUUleI Beu1celllUln (1704-1757) Alhoewel Beukelman se naam gewoonlik nie in dieselfde asem as die van ander outeurs van die Nadere Reformasie genoem word wat 'n belangrike impak op die grensbevolking Johannes Ii Mtuek (1603-1665) In sy opname van werke van die Nadere Reformasie wat in Suid-Afiika gelees is en die verspreiding van sodanige werke, kon Willem J van Zijl (1991:257) die werke De gecruycighde Chrisms, ofte, XXXV tex/en van't Lyden ende sterven Jesu Christi in dewelelce dat selve uyt de vier evangelisten jaerlieks verelaert wort in de gemeynte des Heeren tot Groningen ... (1656-uitgawe) en Geestelijke hartsterking tegen der geloovigen geestelijken strijd, en hunne zwakheid, in xv. Predikaatsijen, meest bij't Avondmaal voortijds gehouden (1771-uitgawe) in boekeversamelings opspoor. TN Hanekom (1951:93) het geen twyfel dat die werke van a M?:~k i ~ie loop van die 18e eeu aan die Kaap gebruik is Die: "As godsdienstige leesstof was natuurlik altyd die ou Staten-Bijbel, met sy kanttekeninge, byderhand, saam met boeke van a Brakel, Smytegelt, Coenrad Mel, a Marek en Stapper (moet wees Stapfer), maklik te vind op 'n rak in die boerewoning of in die wakis van die trekboer." HTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library A W G RIuJtII & E ErItutk A W G RIuJtII & E ErItutk in Suid-Afrika gehad het Die, toon die opname van Willem J van Zijl (1991:232-233) 'n hele aantal van sy werke wat in die loop van die 18de eeu in die K.aap in omloop moes gewees hel Die werke van hierdie outeur wat .deur Van Zijl opgespoor is, is die volgende: De leere der waarheid tot godza/igheid, ot Volledige verldaaring over den heidelbergsc!ten catechismus, in twee en vyftig lee"eden ... (l774-uitgawe); De lydende en verheerlykte Immanuel,· ot volledige verldaaring over aile de lydens en feeststoffen, in negen en vyftig lee"edenen ... waaar by gevoegt zyn drie le~edenen over den loftang Simeons en eene belydenis-predilwtie (1775-uitgawe) en Uitgelezene lceurstoffen, oj; leereden over verscheidene texten, zoo des Duden als des Nieuwen testaments, ... (1775- 1776-uitgawe ). In sy Voortrekkerherinneringe maak Lourens de Klerk (Preller 1918:256) spesi- fiek melding van die werk van Beukelman wat op die Trek gebruik is: Ander bekende godsdienstige werke was die s.g. 'auteur-boek:e', meestal predikasie boeke met aantekeninge, soos die 'Donderslag der Goddelozen', met. gebede vir mige dag van die jaar en mige geleentheid of Bernardus Smijtegelt., 'n predikasie-boek met lewensbeskrijwing van die auteur; verder PetruS (moet wees Joannes) Beukelman en a Brakel, ook 'n predikasie ~k. Almaal was ou-druk. HTS57(J&4) 2(J(J1 929 Library S Foeke Sjoerds (1713-1770) Ben van die merkwaardigste outeurs van die Nadere Reformasie was die outodidak en skrywer Foeke Sjoerds; skoenmaker en later skoolmeester. Uit syhand verskyn vanaf 1761 tot 1765 in drie dele die Kort vertoog van den Staat en de geschiedenissen der Kerlce, van de Scheppinge tot op Christus, ... A.lles op den juisten rang van zijnen djd geplaast, en in eene naauwlceurige aaneenschake/i"g met de Geschiedenissen der meest bekende Dude Volken. Die stof vir hierdie werlcput hy uit die Ou Testament en uit allerlei geskrifte oor die antieke geskiedenis. As vervolg hierop skryf Sjoerds die Kort Vertoog enz. Der lcerlce des Nieuwen Testaments van Christus geboorte tot op den tegenwoordigen tijd, vergeleken met de voornaamste waereldlijlce Geschiedenissen. Sjoerds het 'il besondele bewondering vir Voetius gekoester en was teen die pietisties-mistieke strominge in die teologie gekant BTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library 930 ..4 W G RIIIIth & E Erlllllk Hy bet sowel die cartesianisme as die teologie van Balthasar Bekker bestry en die invloed van Voltaire as "zielverpestend" beskou (Christelijke Encyclopaedie Vl:378(2)-379(1». Alhoewel geen verwysings na Sjoerds se werke in die Voortrekkerliteratuur voorkom nie, is die eksemplaar van sy Kort Vertoog van den Staat en de Geschiedenissen der Kerke. v~ de Scheppinge tot op Christus ... wat ter hand is weI een wat waarskynlik uit die ~ Gerefonneerde tradisie aan die Kaap kom en as sodanig beet moontlik in die loop van die 18de eeu weI aan die Kaap gebruik is. Abrahtun Tro",,,,ius (1633-1719) Die bekende konkordansie van Trommius is deur Willem J van Zijl (1991:270) in verskeie boekeversamelings opgespoor. Uitgawes van 1685-1691, 1672, 1750 en 1751 is deur bom in boekerye aangetref. Die werk se titellui Volkomene Nederlandsche concor- dantie ofte woordregister des Duden en Nieuwen Testaments. In die Boekspiei!1 word 'n eksemplaar van 1672 gerapporteer. Erasmus Smit, die predikant van die Voortrekkers, bet bom oor hierdie Bybelse woordeboek verheug toe Stephanus Maritz dit uit die Kaapkolonie saamgebring het. 'n Eksemplaar van die werk kom ook in die versameling van die Voortrekkermuseum in Pietermaritzburg voor (BoekspieeI1952:57). . Hierdie werk is 'n Bybelse woordeboek, wat die tersake Skrifverwysings aangee en as sodanig 'nhandige bron vir die voorbereiding van pre1ce en oordenkings moes wees. Die direkte getuienis uit die dagboek van Erasmus Smit toon onteenseglik aan dat hierdie werk weI op die Trekpad gebruik is. Dit word deur Pretorius (1988:175) en Carstens en Grobbelaar (1988:148) bevestig. In Trommius (1750 1:574 (ko1.2» word die onderwerp van geloftes uitvoerig deur die Skriftuurlike verwysings daarna gedek. Trommius behandel die verwysing na geloftes, die beloof van geloftes, die betaal van geloftes en die doen van geloftes. Die verdeling van die Skriftuurlike verwysings na geloftes wat Trommius in sy konkordansie maak, naamlik geloftes (dit wit sa naamwoord), die beloof van geloftes. die betaal van geloftes en doen van geloftes, hang waarskynlik saam met die verbondsteotogie waarbinne 'n gelofte 'n antwoord op die verbondsbeloftes, '''n vonn van toewydiitg" is (pont 1988:38) en voorts om die aandag op die verantwoordelikhede met betrekking tot die afl8 van 'n gelofte te vestig. 931 a, Librar HTS 57(3&4) 2001 Die ~ ~de NIl die YoortrMkergeiofte (1838) 4. DIE AARD EN STRUKTUUR VAN DIE VOORTREKKER- GELOFTE VAN 1838 BINNE DIE TEOLOGIESE KONTEKS VAN DIE NADERE REFORMASIE Wanneer op die inhoud van die Gelofte van 1838 gelet word, blyk dit dat, ten spyte van verskillende'tekste en weergawes, dit tog 'n kern van ooreenstemming vertoon. Die vernaamste bronne wat by die bepaling van die inhoud van die Gelofte ter sprake kom, is die weergaw~ van Jan Bantjes (Duvenage 1988 ill:147) en die weergawes van H J Hofstede, De Geschiedenis van den Oranje-Vrijstaat (1876:58); sy weergawe van die voorstel v~ die Gelofte aan die drie gemeentes (1876: 45); die inhoud van die Gelofte volgens Cachet (1882:197) en die bewoording daarvan·deur Gerdener (1919:51). Alhoewel die verloop van die gebeure wat op die ailegging van die Gelofte deur Hofstede (1876:58) en andere beskryfword, is die besonderhede van die beskrywings Die in soveel besonderhede vervat soos die van J D Kestell en N Hofemyr (1898?:193-195) se rekonstruksie van die gebeure Die. Die belangwekkende in laasgenoemde mededelings is gelel! in die feit dat Kestell self nog kontak met die Natalse V oortrekkers, byvoorbeeld die V oortrekkerleraar Erasmus Smit en sy vrou Susanna, in Pietermaritzburg gehad en besondere moeite gedoen het om die V oortreklcergeskiedenis te hoek te stel (bv in sy werk Die Voortre/ckers (1920) en 'n artikel oor Voortrekkers wat hy geken het in Die Huisgenoot van Desember 1938:147, 149). Die rekonstruksie van Kestell en Hofmeyr van die gebeure aanleidend tot die Gelofte, bied waardevolle perspektiewe om die Gelofte in die regte perspektief te plaas en die gebeure tot die aanloop daarvan beter te interpreteer. HTS 57(3&4) 201Jl Digitised by the University of Pretoria, Libra 4. DIE AARD EN STRUKTUUR VAN DIE VOORTREKKER- GELOFTE VAN 1838 BINNE DIE TEOLOGIESE KONTEKS VAN DIE NADERE REFORMASIE Volgens hierdie rekonstruksie lean die volgende belangrike aspekte in die aanloop tot die ailegging van die Gelofte onderskei word: (l) die trek van die Voortrekkerkommando teen die mag van Dingaan vanaf die 28c November 1838 is gekenmerk deur die ernstige inslag van die godsdienstige byeenkomste wat elke aand in die laer gehou is; (2) die eerste Sondag tydens die uittog is 'n kragtige preek deur Sarel Cilllers oor die oorl~ van die Israeliete, soos in die hoek Josua beskryf, gehou; (3) mettertyd ontstaan die vraag spontaan onder die burgers of dit Die goed sou wees indien die kommando 'n gelofte sou aile volgens die voorbeeld van Jefta, wat hy afgele het voordat hy teen die AmmoDiete opgetrek het Die; (4) die gedagte kom mettertyd tot rypheid dat indien die vyand verslaan sou word, 'n huis van gebed gebou en die dag van HTS 57(3&4) 201Jl Digitised by the University of Pretoria, Libra HTS 57(3&4) 201Jl Digitised by the University of Pretoria, Libra 931 A W G RIIIItII & E ErlIIIIk A W G RIIIItII & E ErlIIIIk oorwinning elke jaar as 'n dankdag gevier moos word; (5) die eersvolgende Sondag kon selfs Ci11iers nie die belangwekkende saak van die moontlike aflegging van 'n gelofte onaangeroer laat nie, omdat die gemoedere "waren ook a1 tot berstens toe vol er van"; (6) nadat hy uit Josua 1 gepreek het, het hy die vraag vir die eerste keer aan die burgers gestel of bulJe 'n gelofte wou afl8 en toe - met verwysing na die gelofte van Jefta - daarop gewys dat geloftes groot offers eis, sodat Jefta selfs sy enigste dogter moes opoffer: "Jk bid u, broeders, speelt niet met geloften. Laat sf van zulke heilige zaken. God laat zich met bespotten. De Heer onze God is een ijverig God!"; (7) nadat hy aan die burgers geleentheid gegee bet om die implikasies daarvan te oordink, het Cilliers die volgende woorde geuiter: ''Broeders! Landgenooten! 4. DIE AARD EN STRUKTUUR VAN DIE VOORTREKKER- GELOFTE VAN 1838 BINNE DIE TEOLOGIESE KONTEKS VAN DIE NADERE REFORMASIE Wij staan in dezen plechtigen· stond voor den beiligen God van bemel en aarde, om Hem eene gelofte te doen, dat, indien Hij met ons zijn za1 en onzen vijand aan ons za1 overleveren, wij den dag der overwinning als een Sabbat tot Zijne eer zullen vieren; en dat wij onze kinderen zullen vennanen in· deze te blijven volharden, tot eene gedachtenis zelfs aan ons verste nageslacht Gode zullen alzoo de eer en de heerlijkheid voor de overwinning toege:'; scbreven worden, welke wij door Zijne kracht over den vijand behalen zullen." (8) Cilliers het die burgers vervolgens gevra of daar enige van die teenwoordig~s was wat van gevool was dat hulle nie aan die "plechtige en vreeselijke gelofte mag deelnemen? Indien de zoodanige bier tegenwoordig zij, laat hem zich van deze plaats verwijderen"; (9) nadat Ci11iersgeleentheid gegee het vir onwillige burgers om hulle van die byeen- koms te verwyder, het hy namens die burgers tot God genader: "Jk. zie, dat gij allen CeIl van hart en een van zin zijl Als uw aller tolk za1 ik tot God spreken"; (10) daama bet hy gevra dat die teenwoordiges saam bid, waarop hy sy bande na die hemel uitgestrek en namens almal teenwoordig die Gelofte aan God gedoen het, "in een gebed, zooals ik nooit een van menschenlippen heb hooren vloeien II (ODS kursivering); (11) waama die verrigtinge deur samesang sfgesluit is (Kestell & Hofmeyr 1998:193-195). Die belangwekkende uit bientie rekonstruksie is onder andere dat: (a) al die gesaghebbende optekeninge van die aflegging van en die oIDStandighede omringend daarvan sinvol binne die bogemelde fasette tuisgebring kan word; (b) die ems van die aflegging en die verantwoordelike bantering daarvan deur Cilliers duidelik blyk; (c) die aflegging van die Gelofte in die vorm van 'n gebed geskied bet - in ooreenstemming met HTS 57(3&4) 2001 HTS 57(3&4) 2001 933 a, Libra Digitised by the University of Pretoria, die benadering wat die "oude scbrijvers" (hieronder bespreek) daarop nahoU; (d) die afl~gging van die Gelofte uit twee belangrike fasette bestaan, naamlik eerstens die voorlees van die woorde van Cilliers aan die burgers in die vorm van 'n onderlinge ondememing en tweedens die aflegging van die Gelofte teenoor God in dievorm van 'n gebed en,.(t) a1hoewel ODS nie vandag oor die presiese bewoording van die gebed waarin die Gelofte vervat was, beskik nie, die rekonstruksie van Kestell en Hofmeyr - saam- gelees met die beskikbare weergawes van die woorde van Cilliers - duidelik aandui dat dieselfde ondememings wat Cilliers aan die burgers voorgehou het, ook in die Gelofte (vervat in die gebed) beliggaam was. Die gemeenskaplike elemente van hierdie Gelofte kan soos volg saamgevat word: Die Voortrekkergelofte van 1838 is 'n kollektiewe en konkrete verbintenis aan en op grond van die geloof in die Drie-enige, heilige, soewereine en almagtige God, uitgaande van 'n persoonlike verbondsverhouding wat die verbondsvolk tot verantwoordelilce en aktiewe gelooftdade beweeg, om in die lig van God se gebooie die eer van God te soek en aktief te bevorder. 4.1 Die V oortreklcergelofte is '. koDektiewe verblnteDis 4.1 Die V oortreklcergelofte is '. koDektiewe verblnteDis In die voorstel van die Gelofte aan die drie gemeentes, volgens Hofstede (1876: 45), was die gedagte "( d)at allen biddende" in gees en waarheid aan God om die oorwinning. Die oproep volgens Hofstede se weergawe was soos volg: "Mijne Broeders en mede- landgenoo~ hier staan wij thans .... " en dit wat daama volg. Cachet(1882:197) se weergawe stem feitlik woordeliks met die van Hofstede ooreen, tot die mate ·dat G D J Duvenage (1988:188) kan opmerk dat hy ook Hofstede se teks gevolg het, behalwe waar hy enkele kleiner taalkundige veranderinge aangebring het. Op flY beurt het ook Gerdener (1919:51) vir Hofstede gevolg met enkele taalkundige veranderinge, weglatings en byvoegmgs en dit soos volg verduidelik: 'nie teks van hierdie gelofte kan niemand natuurlik vandag presies weergee nie. Die woorde wat Cilliers self op sy stertbed neergeskrijwe het, vind die leser in sij Joernaal (Aanbangsel I). Hierbowe het ODS daardie woorde nagenoeg oorgeneem, met 'n paar wysiginge wat ODS nodig beskouw het, v~ die toevoeging van die sin omtrent die oprigting van 'n Tempel, wat later op Maritzburg" geskied is. Dit was ongetwijfeld deel van die gelofte, maar is deur Cilliers in sij HTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library 934 HTS 57(3&4) 2001 versity of Pretoria, Library A W G RIUIIII & E Erlllllk A W G RIUIIII & E Erlllllk sterfbedverldaring uitgelaat. Bowestaande teks is, sover ons kan oordeel, so na aan die oorspronldike as molik." sterfbedverldaring uitgelaat. Bowestaande teks is, sover ons kan oordeel, so na aan die oorspronldike as molik." In a Brakel (1739 ll:508) kom die gedagte dat die gelofte deur die verbond gekonstitueer word, duidelik na yore. 4.1 Die V oortreklcergelofte is '. koDektiewe verblnteDis Die verbond van genade, waarvan die doop 'n teken is, s~ die moontlikheid van 'n gelofte waardeur die gelowiges hulself tot gehoorsaaamheid in God verbind: "Als yemant in het verbondt der genade ingaet/dan verbindt hy die dog verbonden was/met goedtlceuringelgenoegenlende gewilligheyt/hem selven om eeuwig des Heeren te zijn/en om door den Geest Godts na zynen wille bestiert te worden; hy geeft hem de handt/en hy herhaelt al dikwij1s de verbintenisse met al zijn herte." Die genadeverbond, met die teken van die doop, maak dit moontlik dat gelowiges me net kollektief 'n gelofte kan maak nie, maar dat ook"die nageslagte gebind kan word, omdat die gelowiges op grond van die genadeverbond in 'n besondere verhouding met God opgeneem is (pont 1988:48). Dit moet dus duidelik gestel word dat die Voor- trekkers die nageslag aan die Gelofte wou bind, me soseer op grond van die Gelofte self me, maar op grond van die verbond wat kragtens sy oprigting deur God die nageslag betrek. Nakoming van die Gelofte deur die nageslag is dus ten diepste diens aan God kragtens die verbond waardeur God ook die God van die kinders (nageslag). is. H C J Flemming (1971:15) gebruik selfs die term "gelofteverbond" om die aard van die Gelofte te beskryf, terwyl A A Venter (1971:10-11), met verwysing na die nakoming van die Gelofte skryf dat die erfgename van die verbond "openbaar as vrug hiervan 'n vroom, opregte en godvresende lewenswandel." D P M Beukes (1971:9), nadat hy die vraag gestel het of em geslag van 'n volk die reg en bevoegdheid het om die nageslag met 'n gelofte te verbind, kom dan tot die gevolgtrekking dat "(o)ns voorsate het as Calvinisties- verankerde gelowiges vanuit die verbondsbeskouing geglo dat hul nageslag net soos hulle die beskikkinge van God in die lewe van 'n yolk sal erken en dus altyd saam aan Hom die dank sal wil bring vir wonderlike uitredding uit die donkere nood van dreigende uitwissing." (Kursivering deur die outeurs). Hy kom dan tot die gevolgtrekking dat dit vandag ons VOO"eg en rQeping is om te toon dat ons die vertroue wat ons V oortrekker- ouers in ons gestel het, waardig is. In die bekende leksikon van die eerste helfte van die 18de eeu deur Marthinus Koning (1662-1732), Lexikon Hieroglyphicum Sacro-Profanum, of Woordboek van Gewyde en Ongewyde Voor- en Zinnebeelden. Waarin Personen. Daden. Tyden. Plaatsen. Dieren, Boomen, Planten, Kruiden, Visschen ... (1722), wys die skrywer daar- op dat geloftes en die opbeffing daarvan deur die vader as verbondshoof gedoen mag word (1722 1:157). Ook bier, soos byander skrywers binne die konteks van die Nadere Reformasie, ~ord die verbondsgrondslag van geloftes teenoor die Here afgel@, geband- haaf. Alhoewel vermelding van Koning se werke nie uitdruklik onder die verwysings na die literatuur van die Voortrekkers voorkom nie, is sy werke wei in die ~ Kaapse tydperk gelees CN J van ZijI1991:253). Wat beloftes en geloftes betref, is sy standpunte volledig in ooreenstemming met die van ander "oude scbrijvers" wat deur die V oortrekkers gelees is en as sodanig lean sy werke as nuttige "kontrolebron" gebruik word. Tereg skryfVan Zijl (1991:29) dat die Von Dessin-versameling (waarin ook 'n werk van Koning voorkom) as verteenwoodigend van die boekery van die predikante uit die 18° eeu beskou kan word en aanduidings gee van van die teologiese aksente. wat intertyd onder die Kaapse predikante gangbaar was, wat dus beteken dat die kerklike bediening van die Kaapse grensboere waarskynlik ook bierdie aksente met betrekking tqt die verbond en geloftes gedra bet, reeds meer as 'n halwe eeu voordat die Trekkers die Kaapkolonie verlaat het. Met verwysing na Psalm 76:12, 13: "Doen geloftes en betaal die aan. die Here julIe God! Laat almal wat rondom Hom is, gesk:enke bring aan die Vreeslik~, wat die , trots van die vorste wegsny, vreeslik is vir die konings van die aarde" (1953-vertaling), handhaaf Abraham He~enbroek (1734, II: 421-422) dat die persone wat bier aangespreek word, almal is wat rondom die Here is. Benewens die engele en die priesters wat gese sou kon word rondom die Here is, word ook die hele yolk Israel bier bedoel met 'n sinspeling op die laerplekke wat hulle in die woestyn gehad het; omdat hulle ook in Kanaan rondom Jerusalem vergader was, dus rondom die heiligdom van die Here; omdat hulle ook op 'n besondere wyse hulle van die ander volkere onderskei het en as 't ware rondom die Here was (1734, II: 422). Oit bied die geleentbeid vir die sluiting ook van volksgeloftes deur diegene wat op 'n besondere wyse rondom die Here is, vanwe! hul besondere roeping, diens van God ensomeer. HTS 57(3&:4) 2001 HTS 57(3&:4) 2001 935 Library S lrrs 57(3&4) 2HI Digitised by the University of Pretoria, Library Ser In syEuangelische Jesaja (1729,11:258), by 'n ontleding van die teks van Jesaja 19:21, fokus Hellenbroek op die gedagte dat benewens om God te ken en dit voldoende verpligtend werk om God te dien, die gelowiges hulself nogtans deur 'n besondere gelofte kan verbind om, soos die volk Israel, lrrs 57(3&4) 2HI Digitised by the University of Pretoria, Library Ser lrrs 57(3&4) 2HI sity of Pretoria, Library Se 936 A W G RIUItIt & E Erlimk A W G RIUItIt & E Erlimk hulle sterker tot diens aan die Here te verbind: ''Daar toe hebben ook al die particuliere verbonden gedient, die en Moses, en vroome Koningen van Juda, en Esra by verscheide ge1egentbeden/met het yolk gemaakt hebben/om haar buiten een algemeene/verpligtingl nog te nader te verbinden tot des Heeren dienst." In die Ou Testament, vo1gens Hellen- broek, is die idee van volksverbonde dus nie vreemd nie. Die verband tussen die genadeverbond en geloftes kom by Johannes D'Outrein, Bet gouden kleinoot van de leere der waarheid (1752:585) nog sterker na yore. Onder Sondag XXXVII, vraag 101, onder die hoof "De Ge10ften", met betrekking tot die vraag of die oprigting van 'n verbond met God as 'n eed aangemerk lean word, verklaar D'Outrein, "met verwysing na 2 Kronieke 15:12-15, soos vo1g: ''Dus staat 'er van 't Verbondt des gantschen yolks. 2 Chron. XV:12-15. Ende zy traden in een Verbondt, dat zy den Beere den God haarer Vaderen zoelcen zouden.- Ende zy zwoeren den Beere met . luider stemme, ende met pejuich, desgelyken met trompetten, ende met bazuinen. Ende gantsch Juda was verblydt over dezen eedt." Vervo1gens bandhaafD'Outrein (1752:585) dat die oprigting van die genadeverbond deur "een iege1yke ziele"as so 'n eed aange- merle lean word .. Van die verband van so 'n eed met die genadeverbond, skrYfD'Outrein (1752:585): "En dewy1e de toestemming aan 't Genaaden verbondt by 't gebruik tier Sacramenten vernieuwt wordt, zoo geschiedt ook daar by een nieuwe eedt tot God." Volgens D'Outrein vind die kollektiewe gelofte (as eed) sy basis in die genadeverbond. In hierdie verb and is· dit ook be1angrik om na die werk van Smytegelt te verwys. Alhoewel by nie spesifiek met geloftes as sodanig handel nie, kom aspekte van ondememings teenoor God gemaak, weI ter sprake. In sy uiteensetting van die aard en vootwaardes van geloftes, beklemtoon Foeke Sjoerd, Kort Vertoog van den staat en de geschiedenissen der Ker/ce, van de schepping tot op Christus (1761: 405-406) dat ge10ftes deur mense gedoen lean word aangaande hul- self of omtrent andere. Dit lean se1fs geskied deur ouers omtrent hul kinders, deur bulle . byvoorbeeld aan die diens van die Here te wy, byvoorbee1d die wyding van Hanna van haar seun Samuel. Die sluiting van 'n kollektiewe gelofte word dus deur en op grond van die genadeverbond mootlik gemaak. Die oprigting van 'n verbond deur 'n volk met God, is nie slegs 'n handeling tussen elke individu en God nie, maar ook tussen elke individu onderling en kollektief HTS $7(3&4) 2001 937 Library S Digitised by the University of Pretoria, L Ole teologlese ilgtel'g1'O". WIll tile Voortrdkergeloft4 (1838) met God, wat verklaar waarom die aflegging van die Gelofte gepaard gegaan het met die geleentheid dat elke burger homself vrywilliglik van die aflegging kon verwyder, soos hieronder verder aangedui sal word. Bemardus Smytegelt (1780:564) stel die gedagte van eedaf1egging teenoor die medemens soos votg: "Den Bed mag geschieden in 't aangaan van verbonden, tusschen particuliere menschenlals tusschen man en vrouwe; de eene vriend mag 't aan den anderen doen: Potentaten aan Potentaten, Volkeren aan Volkeren. Ook mag den Bed geschieden in 't Verbondmaken met God: in den Doop, in 't Avondmaal, na een ziekbedlalsiemand overtuigd word/als hy krygt door te brekenlna dat iemand genade in Gods oogen gevonden heeft." Waar C J Mans (1967:109-110) 'n onderskeid.tussen die Gelofte van 1838 en die hemuwing daarvan by Paardekraal in 1880 tref op grond van die feit dat in die eerste geval 'n belofte aan God gedoen is, terwyI in die tweede geval dit in "de tegenwoordigheid van God" afgele is, en dat die tweede dus 'n "verbond met mekaar wat in teenwoordigheid van God gesluit is en met 'n eed in sy Naam bevestig is" en dat dus afgelei word dat die twee dus "duidelik nie op dieselfde vlak" Ie nie, kan nie onderskryf word nie. Implisiet in die Gelofte is die element vap wedersydse verbintenis tot trou aan mekaar opgesluit, soos dit die geval was met die sluiting van die covenant in die Skotse tradisie (pont 1988: 40). 4.2 Dit is 'n konkrete verbintenis Die trant van die Gelofte is van 'n konkrete aard, naamlik om spesifiek die oorwinning in die hand van die Trekker-kommando te gee. In die voorstel van die Gelofte aan die drie gemeentes, volgens Hofstede (1876:45) word die spesifieke saak waarom dit gaan beskIyfas "eene volkome oorwinning op hunne vijand". Volgens Hofstede (1876:58) se weergawe van die Gelofte word dit geformuteer "als hij met zijne bescberming, met ODS zal wezen, en ODZe vijand in ODZe handen,zal geven dat wij hem oorwinnen." Die teks van Cachet (1882:197) en Gerdener (1919:51) stem hiermee wesenlik ooreen. Wat die belofte teenoor God spesifiek betref, lui die voorstel aan die drie gemeentes dat indien God die oorwinning op hut gebedsou gee, dat"zij dien dag jaarlijks als een feestdag ter eere van God doorbrengen en een tempel ter zijne eer sticbten zoude, waar het Hem zoude behagen, opdat het nageslacbt nooit zoude vergeten, hoe de Heer hun Vaderen uit zoo grooten nood geholpen had" ~ofstede 1876:45; kyk ook Voigt 1899; n:91». Volgens Hofstede (1876:58) se teks, is aan die Here beloof"dat wij die dag, en de datum, HTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library S 938 HTS 57(3&4) 2001 ersity of Pretoria, Library A W G RIUIth & E ErItmk elk jaar als een verjaarsdag, en een dankdag zoo als een Sabbath, en zijne eere dienen zal dOOrbrengm en dat wij het ook aan onze kinderen zal zeggen, dat zij met ons er in moeten deelen, tot gedachtenis, ook voor ons opkomende geslagten". Gerdener (1919:51) het Hofstede gevolg, maar 'n sin bygevoeg "en dat wij een tempel tot zijn eer stichten zal, .waar het Hem zou behagen .... "In die geval van Cachet (1882:197) is Hofstede se teks ook gevolg, maar "als een verjaarsdag" voor "als een dankdag" is weggelaat. Die belangrike is egter dat die konkreetheid van die Trekkers se ondememing uit at die beskikbare weergawes van die Gelofte blyk. Wilhelmus a Brakel (1739, II:509) gebruik die tenn '1JartiCUliere" om die konkrete aard van geloftes te beskryf: "De gelofte moet van een particuliere sake zijn/die wy in hare natuure en omstandigheden kennenlen waer ·van wy versekert zijn dat wy ze mogen en konnen doen." Die doen van so 'n gelofte kan Die maar net 'n vae en atgemene saak wees Die. Hierin, verklaar a Brakel (1739, 1l:509), dat Jefta homselfbesondig het deur 'n algemene belofte te maak. 4.2 Dit is 'n konkrete verbintenis Die gedagte dat slegs iets wat binne die venn~ van die persoon ofpersone is ondemeem mag word, het reeds by De Bres (1562: 435) na vore gekom: "Wanneer ons 'n gelofte doen, moet ODS deeglik ondersoek of dit wat ons wil beloof in ons mag is at dan Die ... Indien die priesters en monnike van die pousdom hieroor goed oor nagedink het, sou hplle Die ondemeem het om kuisheid te belowe Die" (vertaling van die outems A WGR en ER). Hellenbroek (1734, 1l:423) meld dat die heilige geloftes van die volk van God, somtyds geslded tot erkenning van dankbaarheid vir weldade en verlossinge bewys; meestal in nood en gevaar gedoen om verlos te word; hetsy van publieke of algemene nood, hetsy om dit vry te loop of om daar uit te kom (met verwysing na Ps 66:16); hetsy onder besondere nood of ligaamlike "ongevallen", ter aansporing van ''verwakkering in Godzaligheid." Vervolgens omskryfHellenbroek (1734, II: 423) geloftes dan as "heilige en Godsdienstige Verbintenissen, waar door men bedaardelyk en gewilliglyk aan den Heere belooft iets te zullen doen dat of gebodenlof ten minsten geoorloft en middelmatig is/en dat tot eere van God/tot uitwerking van ODze zaligheidlen byzonder tot betuiging van Dankbaarhejd strekken kan." Elders (1729, 11:258) skryfHellenbroek dat die diens van God, op sigself so nodig en betaamlik, nogtans deur '1Jarticuliere ohligatie", deur mense gemaak, "zonderling worden opgewaklcerf'. Vervolgens noem hy die gedenksteen deur Josua opgerig en die geloftes deur Moses en die vroom konings afgetS. 9 Digitised by the University of Pretoria, Library 939 rary Serv HTS 57(3&4) 2001 Dk t«Jlogiae tJgtergro"de WUf die YoortrelkergeJojte (1838) Dk t«Jlogiae tJgtergro"de WUf die YoortrelkergeJojte (1838) D'Ou1rein (1752:585-586) 1ref 'n onderskeid tussen seremoniele en evangeliese geloftes. Ole seremoni6le geloftes raak die gelowige nie meer nie, maar weI die evangeliese geloftes. Die pligte deur hierdie geloftes opgele word deur D'Outrein (1752:586) soos volg beskryf: ''Wanneer zich iemandt door den drift des Heiligen Geestes aan ~ verbindt, om door 't afleggen van zeekere plichten, den zelven dies te krachtiger voor ontfangene groote weldaaden dankbaar te zyn, of in gewichtige omstandigheden voor 't aanstaande tot zyne hulpe Hem te bewegen. Dus was het met de gelofte van Jacob gestelt. Gen. XXVIII:20-22." RTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library S reine en AJmagtige God reine en AJmagtige God Die voorstel van die Gelofte aan die drie gemeentes, volgens Hofstede (1876: 45), lui "( d)at allen biddende in geest en in waarheid aan God zoude vragen om een volkome oorwinning ... " Uit die weergawes van Hofstede (1876:58) spreek die diepe Godsbesef van die Voortrekkers waar hul voor die aangesig van God deur Sarel Cilliers in die aflegging van die Gelofte voorgegaan is: ''Mijne Broeders en mede-Iandgenooten, hier staan wij thans op een Ogenblik voor een beilige God, van hemel en aarde, om een belofte aan hem te beloven .... " Sowel die weergawes van Cachet (1882:197) en Gerdener (1919:51) stem grootliks hiermee OONeD. Die mededelings van Jan Bantjes (Duvenage 1988, ill: 147) kom ook hiermee ooreen vir sover hy meedeel dat Pretorius die gemeentes gevra het om "aan den Almagtigen eene gelofte doen wilde ... " Die -V oor- 1rekkerherinneringe van Louis Jacobus Nel (1939:73) vertel eksplisiet dat die Gelofte soos 'n gebed afgele is: "Maar op aandrang van die Kommandant (Pretorius) en met goedkeuring van die hele kommando het Sarel Cilliers op die kanonwa gaan staan en met uitgestrekte hande, soos 'n gebed die gelofte gedoen." Die beskrywing van J.D. KesteU en N Hofineyr (18891:193-195) bevat 'n uitgebreide rekonstruksie van die aflegging van die Gelofte deur Cilliers. Nadat Cilliers geleentheid gegee het dat burgers wat hul nie met die aflegging van die Gelofte kon vereenselwig nie, die samekoms kon verlaat, het hy hulle plegtig aangespreek: "Jk zie, dat gij allen een van hart en een van zin zijt. Als uw aller tolk zal ik tot God spreken. Laat ons bidden." Nadat Cilliers sy hande na die hemel uitgesteek het, het hy, volgens die skrywers, namens almal teenwoordig 'n gebed gedoen, waarin die Gelofte vervat was: RTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library S RTS 57(3&4) 2001 rsity of Pretoria, Library S A W G RIIIIIh & E Erllmk Toen strekte bij zijne handen uit naar den hemel en deed namens allen daar vergadert, de groote gelofte &aD God, in een gebed, zooals ik er nooit een van menschenlippen heb hooren vloeien. Zelfs te Vechtkop, toen de Matabelen ons omringden als bijen, greep zijn gebed mij niet zoo &aD als thans. Het was mij of er een Profeet uit het oude Israel in ons midden stond: ik wist niet waar ik was. reine en AJmagtige God Als op vleugelen werd ik weggevoerd in een gebied waar tijd noch ruimte gevonden wordt Van die ure af aan heb ik eerbied voor alle geestelijke ondervindingen mijner medemenschen. Ook J H Malan (1913:229) beskryf die gebedskarakter van die Gelofte in soortgelyke terme. ''Nadat CUliers gepreek het, is die Gelofte deur Cilliers in die vorm van 'n gebed afgele 'met sij hande naar die hemel uitgebrei, namens en met sij bij hem te'enwoordige landgenote, die gelofte, soals vermeld, in hartgrondige, eenvoudige woorde aan sij Skepper .... tot Die voorgaande bevinding van die gebedskarakter van die Gelofte wordook deur J M G Storm (1988:59-60) bevestig waar hy, met verwysing na die beskrywing van Bantjes, Pretorius se eie verklaring oor die Gelofte en CUllers se mededelings in hierdie verband tot die gevolgtrekking kom dat die Gelofte in die vorm van 'n gebed ~gele is en dat dit "dus merkwaardig (is) dat nie een van die historici wat die Gelofte se woorde gerekonstrueer het, rekening gehou het met die feit dat dit in 'ngebed plaasgevind het waarin God direk aangespreek word nie." Die indruk dat die V oortrekkers die aflegging van die Gelofte in die vorm van 'n gebed gedoen het, word versterlc deur die beskrywing van sonunige "oude scbrijvers" wat die aflegging van geloftes ook as vorme van gebede sien. Martinus Koning (1722, I: 159) beskryf die gebedsinslag van geloftes soos volg: En alhoewel beloft- en gewillige offerhanden, konnen dankofferen genoemt worden, zoo is het egter, dat gewillige offerhanden, weI ontvange weldaden en verpligting aan den Heere vooronderstellen, maar niet altydt dat men in noodt geweest, of daaruit verlost is. Dogh de geloft-offerhanden schynen te slaan op nooden en zwaarigheden, en' gedaan te worden om a1s door gebeden Godts zeegen af te bidden, zyn gunst te verwerfen, en Godt als &aD den mensch te verbinden. 941 Library 9 Digitised by the University of Pretoria, Li HTS 57(3&4) 2001 (met verwysing na Psalm 65:2 en Psalm 66: 12) HTS 57(3&4) 2001 HTS 57(3&4) 2001 Die teologiese agtergrollde WIll die Yoort1'ekUrge1ofte (1838) Die teologiese agtergrollde WIll die Yoort1'ekUrge1ofte (1838) Hy vervolg dat belofte- en vrywillige offers in die algemeen gebring moet word om die seen van God te versoek en "dies zoo veel als een gebedt in bet byzonder, ook de geloft- offerhande, om voorziene of dadelyke dreigende en drukkende rampen en ongevallen af te bidden; int welken boofde ... de gewillige en beloofde offerbanden noemt een gebet , om het geene. '"'Y gaern badden. . ... " Die aard van die verbintenis wat deur geloftes opgele word, beskryf a Brakel (1739, II:509) as 'n verbintenis aan God, maar ook die gelofte self geskied teenoor God, dat dit wat by beloof om te doen of te laat, teenoor God sal doen of laat: ''Niet aen Engelenlniet aen verstorvene Heyligenldat is soo weI Afgoderyelals haer aen te biddenldewijle de belofte te doenleen werk is van Godtsdienst/ende als men belooft yets aen den armen te gevenldan geschiedt de gelofte niet aen den armenlmaer aen Godt/om bet aen den armen te geven" (met verwysing na Num 30). Hellenbroek (1734, II: 423) verldaar van die aard van die verbintenis deur geloftes tot stand gebring, dat dit ''heilige en Godsdienstige Verbintenissen" is, waardeur, ''men bedaardelyk en gewilliglyk aan den Heere belooft iets te zullen doen dat of gebodenlof ten minsten geoorloft en middelmatig is." In De Euangelische Jesaja (1729. 1l:259) beskryf Hellenbroek die Here as ''voorwerp'' van godsdienstige geloftes in. veel meer direkte terme. binne die konteks van Jesaja 19:21): Het voorwerp van baar Gods-dienstige verpligting zou DE HEERE zyn: die zelve Jebo~ dien zy kennen, dien zy verVolgens door Geestelyk s/dgt en spysoffer dienen zouden. Wie kon bet ook anders wezen? Haar Egyptiscbe drekgooden hadden zy voortyds op zyn Heydenscb hare geloflen toegebragt; maar nu hadden zy Jehova leeren kennen, en waren bekeert van de Afgoden tot den levendigen God; bet moest, bet kost dan ook alleen den Heere zynIdien zy nu haar geloften zouden toebrengen. Die is ook alleen bet VOOrwe7p, niet alleen in 't gemeen van alle Godsdienstige pligtenlmaar speciaal ook van alle heilige geloflen." (met verwysing na Psalm 65:2 en Psalm 66: 12) 941 HTS 57(3&4) 2001 rsity of Pretoria, Library S A W G RIUIth & E ErIIutk A W G RIUIth & E ErIIutk D'Outrein (1752:586) stel as voorwaarde vir die gelding van geloftes dat "(m)en moet de gelofte aan niemandt anders dan aan den Heere doen. Psalm LXXVI:12". Die teologiese agtergrollde WIll die Yoort1'ekUrge1ofte (1838) Johannes a Marek (1730:745) stel dit onomwonde dat mense geloftes aan God aileen moet doen, met uitsluiting van heiliges en engele, omdat ons ons aan God as die Enige en Alwetende Here lean v~ind "en claar de Geloften ooveral tot Got worden gebracht Num. XXX. 2. Psal. LXVI. 13.14. LXXVI. 12. Ens." "Op grond hiervan wys d'Outrein die maak van geloftes aan enige skepsel of persoon at: In die'definisie van Foeke Sjoerds (1761: 405) beskryf hy die voorwerp van geloftes in terme van "zekere Godsdienstige daden, waar door ymant vrywillig zig verpligtte, om zig zelven, of iets anders aan Gode tot zyne eere en dienst, over te geven en toe te heiligen", we1ke verbintenis deur God as die groot Wetgewer self voorgeskryf word (Deut 23:21-23; Lev 27). 4.4 Dit gaan uit van 'n persoonlike verbondsverhouding Die verbondsaard van die Gelofte spreek deels uit die teologiese tradisie van Bullinger en Ursinus, wat hierbo behandel is. V oorts spreek dit uit die vrywillige aard van die aflegging van die Gelofte op 9 Desember 1838. In sy Joernaal teken B~tjes op dat Andries Pretorius die lede van die kommando meegedeel het dat hulle 'n gelofte aan die Here moes doen indien almal daartoe sou instem (Duvenage 1988 ill: 147). Ook Hofstede (1876:58) maak daarvan melding dat indien claar onder die manskappe be- swaatdes teen die aflegging van die gelofte was, hulle die vergadering moes verlaat ("dat die dan van.deze plaats, weg moeten gaan''). Cachet (1882:197) stet dit die duidelikste: "Na eerst verzocht te hebben, dat ieder, die zich bezwaard gevoelde, in dit verbond te .,,1 . treden, zich zou verwijderen, breidde Cillier, in naam van al de aanwezigen, zijn handen uit naar den hemel en sloot, als Willem van Oranje weleer, een verbond met den Potentaat der Potentaten (sien ook S P Engelbrecht 1920:22). Dit verbond werd e1ke avond en e1ken Zondag, bij de gebruikelijke Godsdienstige bijeekomsten, vernieuwd" In hul rekonstruksie van die aflegging van die Gelotk, maak J D Kestell en N Hofineyr (1898:194-195) uitdruklik daarvan melding dat Cilliers, nadat hy die woorde van die Gelofte geuiter het, geleentheid gegee dat diegene wat nie aan die aflegging van die Gelofte wou deelneem nie, hulle van die byeenkoms kon verwyder: "Is er iemand hier 943 Lib HIS 57(3&4) 2001 Omdat hier godsdienstige verpligtinge op die spel is, kan dit slegs teenoor ''Den Heer uwen God, Jehovah", die enigste ware God, geslded omdat Hy sy volk by Sinai, deur 'n besondere volksverbond, as besondere eiendom uit al die volkere , aangeneem het; tweedens "Hoar God, ook in de nadruk van 't Genade-Verbond, in opzicht van die geen ,die onder haar in een gelovige nadruk Rondom hem warenlen overgegaan in een gelovige Gemeenschap met hem." Omdat geloftes ook 'n 800rt van gebed is, 'n vorm van eed, wat deur die gelowige aan God geslded; ten slotte '\ran niemand kunnen zy ook als van den Heere Gekend en Gehoord: ... van niemand als van hem Beantwoord worden: zo zingt Isr&els Zanger/De loftang is in stilheid tot U, 0 God, in Zion: ende u zal de gelofte betaalt worden. Ps.65:2." A Brakel (1739, IT:508) beskryf geloftes teen die agtergrond van dieverbondsaard daarvan. Hy skryf dat 'n gelofte dieselfde aard het as 'n eed aan God, dat mens Hom sal dien: "Als yemant in het verbondt der genade ingaet/dan verbindt hy die dog verbonden was/met goedtlceuringelgenoegen/ende gewilligheyt/hem selven om eeuwig des Heeren te . zijn" en, met verwysing na 2 Kronieke 15:12, 14: "Ende zy traden in een verbondt dat zy den Heere den Godt harer Vaderen soeken souden met haer gansche herte, ende met hare gansche ziele. Ende zy zwoeren den Heere met luyder stemme. Ps. ex/x: 1 06" Hellenbroek (1734, IT: 424) laat die klem by geloftes op die Verbondsgod val. Met verwysing na Psalm 76:12, 13, fokus hy op die feit dat geloftes aan die Verbondsgod gedoen moet word. Omdat hier godsdienstige verpligtinge op die spel is, kan dit slegs teenoor ''Den Heer uwen God, Jehovah", die enigste ware God, geslded omdat Hy sy volk by Sinai, deur 'n besondere volksverbond, as besondere eiendom uit al die volkere , aangeneem het; tweedens "Hoar God, ook in de nadruk van 't Genade-Verbond, in opzicht van die geen ,die onder haar in een gelovige nadruk Rondom hem warenlen overgegaan in een gelovige Gemeenschap met hem." Omdat geloftes ook 'n 800rt van gebed is, 'n vorm van eed, wat deur die gelowige aan God geslded; ten slotte '\ran niemand kunnen zy ook als van den Heere Gekend en Gehoord: ... HIS 57(3&4) 2001 tegenwoordig, die, na de woorden welke ik hem in den Naam des Heeren heb toege- sproken, gevoelt dat hij niet met ODS aan die plechtige en vreeslijke gelofte mag deelnemen? Indien de zoodanige hier tegenwoordig zij, laat hem zich van deze plaats verwijderen." Nadat die burgers, volgens die skrywers, ter vergadering gebly het, het Cilliers die T~kkers in gebed voorgegaan. tegenwoordig, die, na de woorden welke ik hem in den Naam des Heeren heb toege- sproken, gevoelt dat hij niet met ODS aan die plechtige en vreeslijke gelofte mag deelnemen? Indien de zoodanige hier tegenwoordig zij, laat hem zich van deze plaats verwijderen." Nadat die burgers, volgens die skrywers, ter vergadering gebly het, het Cilliers die T~kkers in gebed voorgegaan. Die vrywillige aard van geloftes staan hier sentraal. Martinus Koning (1722, 1:157) stel dit in geen onsekere terme nie: "Die geloften moesten uit een godvrugtig hart, tot een godtsdlenstig einde, in middelmatige dingen, ongedwongen gedaan worden; ..... " 1:157) stel dit in geen onsekere terme nie: "Die geloften moesten uit een godvrugtig hart, tot een godtsdlenstig einde, in middelmatige dingen, ongedwongen gedaan worden; ..... " A Brakel (1739, IT:508) beskryf geloftes teen die agtergrond van dieverbondsaard daarvan. Hy skryf dat 'n gelofte dieselfde aard het as 'n eed aan God, dat mens Hom sal dien: "Als yemant in het verbondt der genade ingaet/dan verbindt hy die dog verbonden was/met goedtlceuringelgenoegen/ende gewilligheyt/hem selven om eeuwig des Heeren te . zijn" en, met verwysing na 2 Kronieke 15:12, 14: "Ende zy traden in een verbondt dat zy den Heere den Godt harer Vaderen soeken souden met haer gansche herte, ende met hare gansche ziele. Ende zy zwoeren den Heere met luyder stemme. Ps. ex/x: 1 06" Hellenbroek (1734, IT: 424) laat die klem by geloftes op die Verbondsgod val. Met verwysing na Psalm 76:12, 13, fokus hy op die feit dat geloftes aan die Verbondsgod gedoen moet word. Dit beweeg die verboDdsvolk tot verantwoordeHke eD aktiewe geloofsdade 4.5 Dit beweeg die verboDdsvolk tot verantwoordeHke eD aktiewe geloofsdade Volgens die weergawes van die Gelofte by Hofstede (1876:45, 58); Cachet (1882:197) en Gerdener (1919:51) het die Trekker-kommando belangrike onderneminge gemaak wat die inhoud van die Gelofte uitgemaak het (sien ook Voigt 1899, II: 91). Dit sluit in di~ verwysings na die die jaarlikse hou van 'n dankdag, soos 'nSabbat; die mededeHng van die inhoud van die Gelofte aan die nageslagte; dat die roem en eer van God verheerlik sal word, deur die roem en eer van die oorwinning aan God te gee ensomeer .. Die Iatere verloop van die militare ontmoeting met die Zoeloes aan die Ngomerivier op 16 Desember 1838 is welbekend. Tot vandag gryp die militere verloop van die stryd op die dag die verbeelding van historici en militere historici aan. Dit is egter hier van meer belang om op die optrede van die Trekker-kommando onmiddelik na afloop van die slag te let. Die deeglike dokumentasie van· die gebeure en versameling daarvan deur Duvenage (1988, m:161) bied 'J handige bron van historiese gegewens in hierdie ver- band. Nadal almal, na afloop van die slag, in die laer terug was, het Pretorius die kommando ,. eet en die burgers toe byeengeroep om God vir die oorwinning te dank. Vogens F YYan Gass (Preller 1918:51) het die Trekkers byeengekom en "verenigden wij ons in het 'midden van het lager tot het opzenden tot God van een dankoffer voor de overwinning, met zijne hulp, op zo 'n overstelpende meerderheid van tot die tijd gerekend een onoverwinbare vijanc;l en de schrik en vrees van allen.to Die wesenlike elemente daarvan vind ons op soortgelyke-\vyse by Hofstede (1876:491); J G Bantjes Digitised by the University of Pretoria, Library HIS 57(3&4) 2001 van niemand als van hem Beantwoord worden: zo zingt Isr&els Zanger/De loftang is in stilheid tot U, 0 God, in Zion: ende u zal de gelofte betaalt worden. Ps.65:2." D'Outrein (1752:585) sien geloftes in verband met die genadeverbond in die lig van Jesaja 45:23 en Jesaja 19:18,65:16 as uitloper van die genadeverbond in die vorm van 'n nuwe eed, soos "de toestemming aan 't genaaden verbondt by 't gebruik der 944 HTS 57(3&4) 2801 Digitised by the University of Pretoria, Library Serv HTS 57(3&4) 2801 sity of Pretoria, Library Se A W G Ruth & B BrIak A W G Ruth & B BrIak Sacramenten vemieuwt wordt .. .... Die bestaan van geloftes kan dus nie van die genadeverbond losgemaak word nie. Geloftes is as 't ware uitlopers van die genade- verbond. Geloftes vertoon dus ook die kenmerke van die verbond. Die trou van God binnedie verbond staan vas, omdat God die voorbeeld van trou . deur sy eed .san Homself gesweer het: "God heeft gezwooren by hem zelven, by zyne heerlykheid, by zyne heiligheid. Dan zwoer hy eens by Jacobs heerlykheid, Amos VIII: 7. Dan eens by zyne heiligheid, Ps. LXXXIX:36 . .... Hebr. VI:13. zweert God by hem zelvenldewy/hy by niemant, die meerder was, en hadde te zweeren. Hy heeft gezwooren aan den Heere Jezus. Hy heeft gezwooren aan Abraham" (Smytegelt 1780:562). HTS 57(3&4) 201Jl rary Ser Dk t«JIogiese agterg1'Otule WIll die VDOrtrekIcergeIo~ (1838) (Duvenage 1988:161) en F Lion Cachet (1882:200·201). By laasgenoemde outeur, sowel as 1 J Breytenbach se Voortrekkerherinneringe (Duvenage 1988:162) kom die interes- sante fasset na vore dat by die dankstond na die terugkeer van die kommando, die Gelofte weer eens hemu is: "In de achtenniddag van die Zondag, toen allen weder teruggekeerd waren, en wij gegeten hadden, werden bij elkander geroepen. De Komdl-genl. vertelde ons dat wij bijeengeroepen waren om voor de Heere 'h belofte af te leggen. S. Cilliers nam 't woord, en zeide ongeveer, dat wij de belofte de Heeren deden, o~dat Hij ons zo genadig uit de hand des vijands had verlost, en dat die dag, 16 Dec 1838, steeds 'n dank-, bede- en herinneringsdag zal wezen van geslacht tot geslacht" (kursivering van Duvenage) . (sien ook die Engelse weergawe van Bantjes se Joernaal in Moodie 1888:552-5690p 566). By die atlegging van 'n volksgelofte, soos ons hier het, kom die element van onderlinge verbondenheid aan mekaar voor die aangesig van God ook sterk na yore. Hierdie onderlinge verbondenheid by 'n plegtige geleentheid, dra sterk elemente van 'n onderiinge eed wat teenoor mede-volksgenote afgele word. Die feit dat elke burger geleentheid gehad het om blyke van aanvaarding of verwydering van die afIegging van die Gelofte te gee, moet teen die agtergrond van die eedskarakter van die Gelofte gesien word. Hierdie gedagte stel Smytegelt (1780:569) soos volg: ''Op die of diergelyke wyze moet ik en gy den Bed aan God gedaan hebben: en dan zal God met den goeden wezen. Weest opregt/conscientieus: zegt; God is myn getuige dat it niet liege, Rom. IX: I." Die feit dat die Geloftekerk te Pietermaritzburg deur die Trekkers opgerig is en dat die Gelofte weI die mate van inslag in die Afrikaner se volkslewe gevind het wat dit weI het, getuig tot 'n mindere of meerdere mate van die ''verantwoordelike en aktiewe" wyse waarop die Gelofte die volkslewe van die Voortrekkers in beweging gebring hel Veral kom die "offer-"karakter van die Gelofte hier sterk.op die voorgrond. HTS 57(3&4) 201Jl Martinus Koning (17221:159) verduidelik dit soos volg: "En gelyk deze offerhanden toegezegt,of betragt werden, zoo om zeegen, hell en voorspoet te verwerven, om plaagen en oordeelen af te wenden; in dezelve zynde verlost te worden; om Godt te danken naa de ontfangene weldaden, waar door duidelyk te verstaan wordt gegeven, dat het by den offeraar niet en stonde, nog gestaan hadde, maar aan 's Heeren wille, magt goetheit, getrouwigheit en waarheit, zoo mag men het 'er voor houden, dat gebeeden, dankzegkingen 1 Tim. n. HTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library HTS 57(3&4) 2001 versity of Pretoria, Library A W G RIUIIh & E ErIiIII. A W G RIUIIh & E ErIiIII. vergezelschapt met het leven der vrygekoopten des Heeren, .... " Hierdie mededelings lay besondere betekenis teen die agtergrond van die offers wat gebring moes word om die Geloftekerk onder die verannde omstandighede waarin die Trekkers verkeer het, op te rig. Die ~g tot welke mate die "oude schrijvers" geloftes as vertrekpunte sien wat die yolk, wat deur die verbond aan God verbind is, tot aktiewe en verantwoordelike geloofsdade inspireer, lean slegs uit die tekste van hul werke selfbeantwoord word. Wilhebnus a Brakel (1739, ll:511) maak spesifiek daarvan melding dat geloftes moet geskied by wyse van dankbaarheid of tot bevordering van ons geestelike welstand. Die betaling van so 'n gelofte moet geskied as dankbaarheid jeens God: Offer dank aan God en betaal &an die Allerhoogste u geloftes (ps 50:14). Waar 'n gelofte in nood afgele is, ''men moet bidden om verlossingenlende . in onse beweegredenen ook dese gebruykenldat wy . lust hebbenlom den Heere met blijdtschap te dienenlen den Heere te dankenlende te verheerlijken als hy ons soude uytgeholpen hebbenlende dat wy onse danbaerheyt ook souden betoonenlmet dit ofte dat te latenlte geven ofte te doen." In die geval waar 'n gelofte tot bevordering van ons geestelike weI stand afgele is, word aktiewe geloofsoptrede vereis om die nakoming van die gelofte en die uitvoering .daarvan te verseker (1739, n:511). By sowel die aflegging as die uitvoering van die gelofte moet dit geskied ooreenkomstig die gebod van die Here. By sowel sake wat uit hulself goed is of sake wat middelmatig is, mQet dit oor 'n "goeie saak" handel. Hellenbroek (1734, II:425) beskryf die betaling van geloftes in die volgende terme: "Geloften nu te Betalen is met een woordldat geen dat men belooft heeft met 'er daad te doen en te volbrengen (Deut 23 :21; Num 30:2)". W aar geloftes nie tot betaling daarvan oorgaan nie, ''wat is het anders dan God in 't aangezicht te bespotten/zyn Alwetenthei<¥zyn Almagtigheid/zyn Regtveerdigheid te veragtenlzyn genote weldaden te vertredenlzig zelf aan de uiterste trouloosheid en verbondsbreuk schuldig te maken? en daarom wat moet 'er betamelyker zijn; dan als men geloften doet/die ook te Betalen aan den Heere onzen God." In die lig van die woorde van Psalm 76:12, 13: ''Laat almal geskenke bring aan die Vreeslike", vertolk Hellenbroek dit so dat dit beteken dat geloftes betaal mod word, welke geskenke insluit offergawes; g~stelike geskenke ensomeer (1734, D:426). Hellenbroek (1729, II:265) gee ook 'n duidelike uiteensetting van die aktiewe geloofsgehoorsaamheid wat by die betaling van geloftes na yore moet kom: "Gelofte te betalen, dat is/met een woordJniet anders/dan dat geen met 'er daad te doen, dat men belooft heeft. Door geloften raakt men onder een 800rt van schuld; om dat zy ons brengt onder een verbintenis: schulden nu is de betaling eigen; en daarom word die spreekwyze ook overgebracht tot die schuld, die men door geloften maakt." Hellenbroek (1729, D:267) betreurdie feit dat taIle mense hulself nooit tot geloftes ~oor God verbind het nie, terwyl ander mense weer hulself tot sondige geloftes verbiJid: "Of zoo men geloften doetlzoo zijn het zondige en quade beloften. O! jaldat vind men niet dan van at te dikwijls/dat menschen het goede ats verloven, en dat zy genoegzaam beloften doen tot zonde: dat zyn geloften/die niet den Heere, maar die den duivel, die de weereld gedaan worden." Daar word dus in die geloftc>.beskouing van Hellenbroek tussen geloftes wat "goed" is en uit die geloof gedoen word en dit onderskraag, en valse geloftes wat tot sonde lei en nie geloofsdade tot gevolg het en dit ondersteun nie, onderskei. HTS 57(3&4) 201Jl Sake is op sigself goed "om dat Godt ze geboden heeft; daar toe is men verplichtlen die verplichtinge keurt een geloovige goedtlmet toepassinge op hem selvenlen herhaelt die verplichtinge dikwijIs met al zijn herte .... " (1739, n:509). Selfs middelmatige sake moet geskied ''uyt den geloovelop een gebodene manierelen ter eeren Godts" (1739, TI:509). Vir a Brakel kon dit nie 'n vreemde saak gewees het nie, omdat reeds die reformatore dieselfde gedagte gehandhaafhet. Guy de Bres (1522 - 1567) (1562: 435) stel die beginsel soos volg: ''Ons moet daarop let dat niemand &an God iets lean beloof, indien hy nie eers in sy gewete verseker is (daarvan) dat dit 'n saak is wat vir God aangenaam is nie .... Want ons weet dat alles wat sonder geloof gedoen is sonde is .... Mense hoef sulke geloftes nie te hou nie." BTS 57(3&4) 2001 947 D'Outrein (1752:586) behandel die voorwaardes wat op geloftes van toepassing is in ses punte: (I) beloftes wat alleen aan die Here gedoen moet word, moet (2) in nederigheid en onder die besefvan onwaardigheid geslcied; (3) sulke geloftes moet uit die geloofspmit (Rom 14:23); (4) niles wat sondig, ligvaardig en onbetaamlik is, mag aan die Here beloofword Die (Matt 15:5,6); (5) mens moet veJ'Sigtigheid san die dag Ie sodat dit nie gebeur 800S met Jefta (Rig 11) nie; (6) mens moet niks anders aan God beloof as wat HTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library S HTS 57(3&4) 2001 versity of Pretoria, Library 948 ..4 W G RIIIIth & E Erlllllk reeds onder 'n algemene gebod ingesluit word nie, SQdat dit geen eiewillige godsdiens wordnie. A Marek (1730:744) vat die aard van godsdienstige geloftes saam in die volgende beskrywing: "Eene Gotsdienstige Belofte aan Got gedaan van iets te doen of te laaten tot sijne eere en.onse saaligheit." Dit verwys implisiet na die geloofsingesteldheid van die gelowige wat die gelofte teenoor God maak, soos vervolgens gesien kan word. Wat die aard van geloftes teenoor God gedoen ook mag wees, beklemtoon die "oude schrijvers" deurgaans die feit dat sodanige geloftes spoedig nagekom moet word. Anders as by die aflegging van geloftes - wat met oordeelkundigheid en nie oorbaastig moet geskied nie - moet die nakoming van geloftes nie uitgestel word nie. Martinus Koning (1722, 1:158) stel dit soos volg: "De geloften vervingen zaaken en pligten van welke men konde vry zyn en blijven; en vennits men met de zelve te doen uit schielykheit, onbedagtzaamheit, of anders, zig in het vervolg by de bestipte nakomingen vry verleegen en bezwaart vont, zoo hebben de Joodsche meesters geoordeelt, datmen tot het doen niet ligtelyk behoorde te koomen." Koning vervolg dan oor die nakoming daarvan: "Anders dat men zyne geloften aan den Hcere gedaan, moest houden, betaalen, en haastiglyk, met gewi1ligheit des harten, en met vreugde, houde ik te zyn ~ zaak van ontwyfelbaarewaarheitDeut. V Levit. m. Ps. L.14. Pred. V. 3-4-5. II aan God se gebooie In sy Voortrekkerherinneringe het S'W Burger (Preller 1925:97) vermeld dat Andries Pretorius in sy gesprek met Sarel Cilliers by Danskraal (1) sou gevra het of die Gelofte nie as 'n Sabbat gevier sou word nie: "Hij vroeg aan CharI Ci1liers, of sij niet 'n belofte zouden doen aan die Here, dat, indien die Heer hun de overwinning gaf, zij dan die dag zouden voeren a/s 'n Zondag, jaar na jaar en dat zij het ook· aan hun kinderen zouden leren." Tereg toon B L Liebenberg (1977:29-32) aan dat slegs die aankondiging van 'n gelofte by Danskraal gedoen is, maar die Gelofte eers later afgelS is. Die V oortrekker Louis Jacobus Net (1939:73) maak in sy herinneringe ook melding van hierdie gesprek tussen Pretorius en Cilliers en vertel dat Pretorius vir Cilliers versoek het om ain die Here 'n gelofte te doen dat, as Hy hulle die oorwinning gee, daardie dag jaarliks "godsdienstig HTS 57(3&4) 2()()1 HTS 57(3&4) 2()()1 949 Die ~ IIgtBgrolltk WIll tlk Voorttdkergelofte (1838) sou gedenk word, en dat daar kerke en skole in die land sou gehou word." Soos vroe!r aangedui, het die gesprek tussen Cilliers en Pretorius waarskynlik plaasgevind na aanleiding van die feit dat die gedagte aan die aflegging van_ 'n gelofte spontaan onder die burgers plaasgevind bet. In sy Journaal verwys Cilliers na die gesprek met Pretorius en dat hulle oo~gekom bet om 'n gelofte te doen "als de Heere ons de overwinning tegen onze vijand zoude geven, dat wij dan die dag als een Sabbath elk jaar zoude heiligen. " Volgens Hofstede (1876:196) cis daar besluit "dat wij de Here onze God eene belofte pligtig zoude (toen, als de Heer met ons za1 gaan, en dat Hij ons vijand, in onzen handen zoude geven, dat wij die dag in elk jaar de Heere zoude heiligen. en zoo door brengen als een Sabbathdag." Ook die Voortrekkerherinneringe van Phillippus Jeremias Coetser bevestig hierdie ondememing (Liebenberg 1977:29). sou gedenk word, en dat daar kerke en skole in die land sou gehou word." Soos vroe!r aangedui, het die gesprek tussen Cilliers en Pretorius waarskynlik plaasgevind na aanleiding van die feit dat die gedagte aan die aflegging van_ 'n gelofte spontaan onder die burgers plaasgevind bet. In sy Journaal verwys Cilliers na die gesprek met Pretorius en dat hulle oo~gekom bet om 'n gelofte te doen "als de Heere ons de overwinning tegen onze vijand zoude geven, dat wij dan die dag als een Sabbath elk jaar zoude heiligen. " Volgens Hofstede (1876:196) cis daar besluit "dat wij de Here onze God eene belofte pligtig zoude (toen, als de Heer met ons za1 gaan, en dat Hij ons vijand, in onzen handen zoude geven, dat wij die dag in elk jaar de Heere zoude heiligen. en zoo door brengen als een Sabbathdag." Ook die Voortrekkerherinneringe van Phillippus Jeremias Coetser bevestig hierdie ondememing (Liebenberg 1977:29). In Bantjes (Duvenage 1988, m: 147) se Journaal meld by weliswaar nie die aspek van die Sabbatdag nie, maar noem weI die feit dat die Gelofte in 'n hoek aangeteken moes word en "op dat het ter Eere van God gevierd mag worden." Die getuienis dui sterk daarop dat die gedagte was om die dag &t oorwinning tot in die verste nageslagte as 'n dag van danksegging, in die vorm van 'n Sabbatdag te vier. HTS 57(3&4) 2()()1 Hierdie afleiding word versterk in die lig van die feit dat die oorwinning oor die vyandelike magte op.Sondag 16 Desember 1838 plaasgevind bet. Oit moes waarskynlik daartoe bygedrae het om die Sabbatskarakter van die dag te beklemtoon, juis omdat die Trekkergemeenskap sterk nadruk op die instandhouding van die Sabbat gele het. V oorts bet die Gelofte die belofte van die oprigting van 'n kerk, waar dit God sou behaag, bevat (Gerdener 1919:51; sien ook Pretorius se persoonlike mededelings in 'n brief enkele dae Da die slag van Bloedrivier in Liebenberg 1977:32-33). Oit alles dui daarop dat die eer van God vir die Trekker-kommando voorop gestaan het. Dit soudan die uitloper wees van die oorwinning oor die Zoeloemag, wat nie net vir .die verraderlike moord op Retief en sy sewentig man verantwoordelik was nie, maar ook die Trekkers kort daama op bloeddorstige wyse langs die Moordspruit en Boesmansriviere aangeval en talle mans, vroue en kinders om die lewe gebring het. Hierdie optrede van Dingaan en sy Zoeloemag sou ongetwyfeld vir die Trekkers optrede in stryd met die gebod van ~ en die Bybelse eise van geboorsaamheid aan God en liefde teenoor die naaste gewees het. Op grand hiervan sou die veldtog teen Dingaan dus gesien moes word as die herstelling BTS 57(3&4) 2001 Digitised by the University of Pretoria, Library Serv BTS 57(3&4) 2001 it f P t i Lib S BTS 57(3&4) 2001 it f P t i Lib S A W G RIIIIIIt & E ErIIutk A W G RIIIIIIt & E ErIIutk van die eer van God en die vergelding van die onskuldige bloed van die slagoffers van die Zoeloe-aanvaIle. van die eer van God en die vergelding van die onskuldige bloed van die slagoffers van die Zoeloe-aanvaIle. Die grond hiervan, sou die Trekkers ook ongetwyfeld uit die teologiese werke deur bulle gebruik kon kry. HTS 57(3&4) 2()()1 A Brake) (1739, IT:508) verwys in sy om.s1aywing van geloftes na 4ie feit dat dit moet handel oor 'n saak wat as sodanig goed is: "Een gelofle is een verbintenisse aen Godt om een particuliere goede zake, die in onse macht is, uyt vrye wille te doen ofle laten tot dankbaerheyt, ofte tot bevorderinge van onsen geestelyken welstandt." Voortspruitend hieruit verklaar a Brake) (1739, IT:509) dat sonunige sake op sigself goed is omdat God dit bevee); daartoe is mens verplig "en die verplicbtinge keurt een gloovige goedtlmet toepassinge op bem selvenlen berbaelt die verplicbtinge dikwijIs met aI zijn berte: maer sonunige .saken zijn in hare natuure middelmatiglen buyten bet gebruyk is bet den menscbe vry om bet te doen of te laten ..•. " Hellenbroek (1734, IT: 423) noem spesifiek die doel met geloftes om die eer van God te soek in sy omskrywing daarvan: "7.0 zyn dan Geloflen, beilige en Godsdienstige Verbintenissen, waar door men bedaardelyk en gewilliglyk aan den Heere belooft iets tC zullen doen dat of geboden/of ten minsten geoorloft en middelmatig is/en dat tot eere van God/tot uitwerking van ooze zaligheid/en byzonder tot betuiging van Da~rheid strekken kan."Die verwysing in Psalm 76:12, 13 na die bring van geskenke, vertollc Hellenbroek so dat dit onder andere die betekenis bet van bewys van respek, eerbied en onderwerping aan God (1734, IT;427). Met 'n beroep op die burgerlike owerheid 1aat Hellenbroek (1734, IT:435) geen twyfel oor die strekwydte van 'n publieke gelofte om die eer van God te handhaaf en die wil van God te doennie: "dat gy aI bet uwe zult toe brengen tot een publike Reformatielom aIle morgen aile Goddelozen des Lands te verdelgenlen uit de Stad des Heere Aile werkers der ongeregtigheid uit te roejen; om te waken tegen afgoderyenltegen vloeken en zwerenltegen 't scbenden van des Heere dagltegen boereryenlen aIle roepende zonden in bet Land; om aIle Godsdienstigheid en Godzaligheid te queken; om aI u magt voor den Heerelvoor zyn Kerklen voor de Waarheid te gebruiken; en aI u beerlykheid in Jezus koninkryk in te brengenldat gy bet Gerigte in alles aItyd den Heere bouden zult .... dat gy in u Vergader-plaatsen aItyd den God der Godenldoor en voor wien gy regeert/in't oog zult bouden; en een ~ere conscientie aItyd de rigtsnoer van aI u raadslagen zal zyn; dat aIle particuliere belangens HTS 57(3&4) 2001 HTS 57(3&4) 2001 951 b S voor de gemene Eentiragt, daar wy nu aIleen door bestaan kunnenlzullen' worden opgeOffert; en dat de welstand van Staat, en Kerlc, aIleen u grote oogwit zyn zal." Bykomend by die ses voorwaardes vir geloftes hierbo genoem, voeg D'Outrein (1752:586) by dat die mens verplig is om dit wat God gebied te hou; voorts ook dat mens "geen ander ~oelwit aIs Gods eere in zulke geloften hebben. Prov. ill:9,1O." Oor die oogmerk van geloftes om die eer van God te bevorder is a Marek (1730: 747) baie eksplisiet: "Het Oogemerk van aIle onse Geloften moet zijn de Eere Gou, en Onse daar toe leidende Saaligheit, welke twee dingen men niet t'eenemaal van malkanderen scheiden mach; soo nochtans dat aIle inbeeldinge van de Saaligheit te . Verdienen als strijdich teegen de Eere Gots verre geweert zij." Foeke Sjoerds (1761 I: 405) sluit ook by die gedagte van die bevordering van die eer van God aan: "Geloften, zynde zekere Godsdienstige <laden, waar door ymant vrywillig zig verpligtte, om zig zelven, of iets anders aan Gode tot zyn eere en dienst, over te geven en toe te heiligen, behoorden mede tot den ingestelden Godsdienst van Israel, en waren dien aangaande verscheide bepalingen van den groten Wetgever gemaakt. ZieDeutr. 23:21-23. Lev. 27". Waar Bernardus Smytegelt (1780:560)' met die ede handel word dieselfde gedagte beklemtoon. In 'n eed is 'n gebed opgesluit; "en zoo heeft den Eed iet met: het bidden eigen. .. ... Weest niet te snel met uwen montk. Ziet dan en let op: laat uw woord niet onaandagtig zijn." Hierby sluit Smytegelt die gedagte van die bevordering van die eer van God aan: "Gy zult in den Eed bindenldat God geeerd word wegens eenige groote volmaaktheden. Daar word God geierd, I. In zijne alwetenheid. 2. In· zijne alomtegenwoordigheid. 3. In zijne almagtigheid. 4. In zijne waarheid. S. In zijne regtvaerdigheid. God word eer gelerd in zijne alwetenheid. ..... Men eerd God dat hy 't verborgene kend daar geen.mensch agter komen lean." In die eed word God, volgens Smytegelt (1780:560), in Sy alomteenwoordigheid geeer, omdat God "omringt my in myn nederzitten, en in myn opstaan, Ps. CXXXIX ; 2, 3)". Die parallel tossen die afIegging van 'n eed en die maak van 'n gelofte blyk duidelik uit die inhoud van die eed volgens Smytegelt (1780:561): Wat zeid nu zoo een als by zweerd met de woordenlzoo waarlyk helpe my God Almagtig? Wat zeid nu zoo een als by zweerd met de woordenlzoo waarlyk helpe my God Almagtig? Hy wit dit zeggenlHeere ! ik bidde U/toond uwe alweetenheid, uwe HTS 57(3&4) 2001 Hy wit dit zeggenlHeere ! ik bidde U/toond uwe alweetenheid, uwe A WGRfltltltd:EErIImk alomtegenwoordigheid, uwe heiligheid, uwe, regtvaerdigheid, in my exemplaar te straffenlindien ik liegeltydelik en eeuwiglin ziel en lichaam: zoo ik liegelstraft my dan voor 't oog van de gebeele waereldltot een blykldat ik valschelyk gezwooren bebbe; maar indien ik de waarbeid spreeke/geeft dan van een blykldat gy. zulk een God' zyt in my te zegenen voor de gebeele waeteld. Vir sover 'n gelofte die element van 'n onderneming teenoor God bevat, is dit wat Smytegelt bier van 'n eed en die bevordering van die eer van God se, ook op geloftes van toepassing. s. GEVOLGTREKKING Die ondersoek na die teologiese agtergronde van die V oortrekkergelofte (1838) bring belangrike perspektiewe met betrekking tot die bronne wat 'n invloed op die totstand- koming van die Gelofte gehad het en die betekenis daarvan aan die lig: • Die waardevolle aanvoringswerk wat deur A D Pont in verband met die nasporing van die teologiese agtergronde van die Gelofte gedoen is, beklemtoon"onteenseg- lik die feit dat dit by uitstek uit die bronne van die Nadere Reformasie voort- gespruithet • Die verstaan van die teologiese agtergrond van die Gelofte gaan tot 'n groot hoogte op die werk van a Brakel terug. Oit was egter nie die enigste werk wat met geloftes handel nie en die bestek van die Gelofte is ook nie ekslusief uit a Brakel te verstaan nie. • Oit is veral die noue verband tussen die verbondsteologie en die Gelofte wat verdere ondersoek verdien; veral met betrekking tot die staatkundige betekenis HTS 57(3414) 2(J(J} HTS 57(3414) 2(J(J} daarvan en die implikasies vir die latere totstandkoming van die V oortrekker- republiek in Natalia en die verhouding tussen kerk en staat wat daaruit voortgespruit het. daarvan en die implikasies vir die latere totstandkoming van die V oortrekker- republiek in Natalia en die verhouding tussen kerk en staat wat daaruit voortgespruit het. Dit moet as kritiese vraag gestel word of die bestaande praktyk van die herbeyestiging van die Gelofte op 16 Desember elke jaar by Geloftefeesbyeen- komste histories en teologies verantwoordbaar is vir saver die onderUnge onderneming van die Voortrekkers teenoor mekaar herhaal word, sander dat die bevestiging daarvan by wyse van 'n gebed teenoor God herhaal word en die gevaar bestaan dat die ems van die aflegging daarvan teenoor God in besonder mag· verlore gaan. Literatuurverwysings Baker, J W 1980. Heinrich Bullinger and the Covenant: The other Reformed tradition. Athens: Ohio University Press. Bantjes, J G 1888 Journal of the Expedition of the Emigrant Farmers in D C F Moodie, The History of the Battles and Adventures of the British, the Boers, and the Zulus, &c., in Southern Africa From the Time of Pharaoh Necho, to 1880. With Copious Chronology. Vol I, 553-569. Cape Town: Murray & St Leger, Parliamentary Printers and Government Bookbinders. Beukelman, J 1776. Uitgelezene lreurstoffen ofleen-edenen, Deel I & ll. 'S Gravenhage: Jan Abraham Bouvinck. Beukes, D P M 1971. Die Sonderlinge Gelofte, in "Bier Staan Ons ... ". Geloftefees- bundel uitgegee by die geleentbeid van die ingebruikneming van die gerestou- reerde Slagveld van Bloedrivier 9-10. Blanke, E & Leuschner, I 1990. Heinrich Bullinger: Vater der Reformierten Kirche. ZUrich: Theologischer Verlag. Boekspieel van Suid-Aftika 1952. Katalogus van 'n uitstalling van boeke, atlasse en kaarte in die Suid-Afrikaanse Biblioteek, Kaapstad 1 Maart tot 5 April 1952. Herdruk met nuwe plate 1981. Bos~ I D 1938. Onderwys en die Groot Trek. Die Huisgenoot, Desember, 159, bl 177. Brakel W a 1739. Redelyke Godtsdienst. 14° Druk. Rotterdam: Wed. H van den Aak. HTS 51(3&4) 2001 sity of Pretoria Library Se A W G RJUItIr &I E Erliull Bres, Guy de 1562. Le baston de la foy chrestienne, propre pour renbarrer les ennemis de I'Euangile ... Imprime a Lyon. Brueggemann, W 1982 Genesis. Interpretation: A Bible Commentary for Teaching and Preaching. Atlanta, Georgia: John Knox Press. Bullinger, H.1621. Huys-boeck. Utrecht: Gedruk deur Abraham van Herwijck vir Jan- Evertsen Cloppenbosch. Cachet, F L 1882. De Worstelstrijd tier Transvalers. 2e Druk. Amsterdam: HOveker en Zoon .. Callenbach, J R 1897. Justus Heurnius eene bijdrage tot de geschiedenis des Christen- dams in Nederlandsch Oost-Indi~. Nijkerk. , j g g dams in Nederlandsch Oost-Indi~. Nijkerk. dams in Nederlandsch Oost-Indi~. Nijkerk. Carstens, R & Grobbelaar, P'W 1988. Yoortrekkerlewe: Agter die skerms op die Groot Trelc. Johannesburg. Christelijke Encyclopaedie 1931. Sjoerds (Foeke) in Deel VI, 378(2)-379(1). Coetzee, J Chris 1941. Onderwys in Transvaal 1838 - 1937. Pretoria: J L van Schaik, Bepk. De Jongh P S 1977. Die lewe van Erasmus Smit. Kaapstad, Pretoria: HAUM. De Jongh, P S 1987. Sarel Cilliers: 'n Biografte oor die Y oortreklcerftguur Sarel Cilliers. Johannesburg: Perskor. D'Outrein J 1752. Het gouden lcJeinoot van de leere der waarheid. ~ Druk. Amsterdam: Nicolaas Byl. Dreyer, W A 1999. Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika - die eerste 250 jaar. 1652-1902. Pretoria: Kital. Du Toil, H D A 1947. Predik:ers en hul prediking in die Nederduitse Gerefonneerde Kerk van Suid-Afrika. DD-proefskrif, Universiteit van Pretoria. Du Toit, S 1947. Die Geskiedenis van die Gerefonneerde Kerk, in Kultuurgesldedenis van die Afrikaner. Deel n. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk. Duvenage, G D J 1988. Die Groot TreIc- die eerste driejaar. Dee13:1838, die Gelofte. Johannesburg: Afrikanervolkswag. Engelbrecht, S P 1920. Geschiedenis van de Nederduits Hervormde Kerk in Zuid-Afrika. Deell. Amsterdam en Pretoria: J H de Bussy. Deell. Amsterdam en Pretoria: J H de Bussy. HTS 57(3&4) 2001 HTS 57(3&4) 2001 955 brary Se 95 Digitised by the University of Pretoria, Library Flemming, H C J 1971. Vreugde by Geloftevervulling, in "Hier Staan Ons." Gelofte,. feesbundel uitgegee by die ingebruikneming van die gerestoureerde Slagveld van Bloedrivier 15-16. Geidener G B A 1919. Sarel Cilliers die vader van Geloftedag. Stellenbosch. Hanekom, T ~ 1951. Die Liberale Rigting in Suid-Afrilca - 'n kerkhistoriese studie, Deel I. Stellenbosch: CSV-Boekhandel. Hellenbroek A 1729. De evangelische Jesaia. Deel II. 3° Druk. Rotterdam: Reinier van Doesburg. Hellenbroek A 1734. Bybelsche keurstoffen, Deel n. Amsterdam: Adrianus Do Hofstede RJ 1876. De Geschiedenis van den Oranje-Yrijstaat. Den Haag. Kestell, J D 1920. Die Yoortre1dcers. Tweede Uitgawe. Pretoria, Amsterdam: Holl.- Afrik. Uitgevers-Mij. V/h 1. Dusseau & Co. Kestell, 1 D 1938 Voortrekkers wat ek geken het. Die Huisgenoot. Desember, bl 147, 149. A W G RIUdIt & B BrIIlIIk McCoy, C S & Baker, J W 1991. Fountainhead of Federalism - Heinrich Bullinger and the Covenantal Tradition. With a translation of De testamento seu foetiere Dei unico et aeterno (1534). Louisville, KT: Westminster. Net, L J 1939. Uit die Yoortrekkertyd: Herinneringe van Louis Jacobus Nel. Pretoria: VanSchaik. Pon~ A D 1988. Die Gelofte van 1838 - 'n poging om die teologiese agtergrond daarvan te peil,·in Die Gelofte van 1838. Pretoria: Kital. Potgieter, C & Theunissen, N H 1938. Kommandant Hendrik Potgieter. Johannesburg: Afiikaanse Pers Beperk. Preller, G ·1918. Herinneringe van Lourens Cbristiaan de IQerk, in Scripta Africana Reeks, II: Die Groot Trek. YoortrekJrermense, L (Faksimilee publikasie van die werk soos dit in 1918 verskyn het). Preller, G ·1918. Herinneringe van Lourens Cbristiaan de IQerk, in Scripta Africana Pretorius, J C 1988. Op Trek: Die daaglikse lewe tydens die Groot Trek. Pretoria: Scripta Africana. Raath, A W G 1999. Federale teonomie: Die impak van die federale teologie op die publieke regslewe van die vroee Kaapse volksplanting (1652-1708), deel 1. Tydskril vir Regswetenskap 24(2). Raath, A W G 1999 a. Die Huisboek van Heinrich Bullinger. Konteks 10(2). Raath, A W G 2000. Die Skatboek van Zacharias Ursinus. Konteks 11(1&2). Raath, A W G 2000a. Wilhelmus i Brakel se werk: oor die redelike Godsdiens. Konteks, 11(3). Sch~ K 1995. Die Wereld van Susanna Smit 1799-1836. Kaapstad: Human en Rousseau. Sjoerds, F 1761. Kort Yerloog van den Staat en de Geschiedenissen tier Kerlre, van de Scheppinge tot op Christus, deel1. Leeuwarden: Pieter Koumans. Smi~ S 1839-1863. Dagboelre. Ongepubliseerde bronne in die Voortrekkennuseum, Pietermaritzburg. Smytegelt, B 1780. Des Christens eenige troost in leven en sterven. Amsterdam: Johannes Ailart. Spoelstra, B 1922. Ons Yolkslewe: Kultuur-Historiese Leesboek. Pretoria: Van Scbaik. Spoelstra, B 1963. Die "Doppers" in Suid-Afrika 1760-1899. Johannesburg: Nasionale Boekhandel. 149. Kestell, 1 D &' Hofmeyr, N 1898. De YoortrekJcers of Het Dagboek van Izak van der 'Merwe. Amsterdam, Pretoria: Hoveker & Wormser. 'Merwe. Amsterdam, Pretoria: Hoveker & Wormser. Koning, M 1722. Lexikon Hieroglyphicum Sacro-Profanum. of Woordboek van Gewyde en Ongewyde Yoor- en Zinnebeelden. Waarin Persoonen, Daden, Tyden, Plaat- sen, Dieren, Boomen. Planten, Kruiden, Yisschen, Deel I-II. Dordrecht en Amsterdam: lohannes van Braam en Gerard Onder De Linden. KJilger, B R 1957. Die ontstaan van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afri/ra. Pretoria: V & R Drukkery. Liebenberg, B J 1977. Andries Pretorlus in Natal. Pretoria en Kaapstad: Academica. Lugtenburg, A H 1925. Geskiedenis van die Onderwys in die S.-A. Republielc (1836-1900). Pretoria: Van Sebaik. Malan, C J 1981. Die Nadere-Reformasie. Potchefstroom: PU vir CHO. Malan, J H 1913. Boer en barbaar of die lotgevalle van die Yoortrekkers viral tussen die Jare 1835 en 1840. Unie Lees- en Studie-Biblioteek, No 27. Potchefstroom: ''Het Westen" -Drukkerij. Mans, C J 1967. Die draagkrag van die Geloftes van 1838 en 1880. HTS 22(4). Marc~ J a ·1730. Het merch der Christene Got-geleertheit. 3° Druk. Rotterdam: Nicolaas en Paulus Topijn. HTS 51(3&4) 2001 ity of Pretoria, Library Serv HTS 51(3&4) 2001 ty of Pretoria, Library Serv 956 A W G RIUdIt & B BrIIlIIk Spoelstra, C 1906. Bouwstoffen voor geschiedenis ,der Nederduitsch-Gereformeerde Kerken in Zuid-AJriIca. Deel I, n. Amst~ Kaapstad. Stonn, J M G 1988. 'n Biografiese skets van Sarel Cilliers - die geestelike vader van die Gelofte, in Pont, A D (red), Die Gelofte van 1838. Pretoria: Kital. Stonn, J M q 1989. Die Voortrekkerkerk 1836-1853. Pretoria: Kital. Strauss, L J 1986. Ekldesiologie van W a Brakel. 'n Poging om die grondslag van die kerkbegrip van die V oortrekkers vas te stel.· BD-skripsie, Universiteit van Pretoria. Strauss, P 1994. Geloftedag in die "Nuwe" Suid-Afrika. Bloemfontein: Drufon Trommius,·.A 1750. Volkomene Nederlandsche Concordantie. Deel 1, A-G. Leeu- warden: Pieter Koumaris, Willem Coulon, Abraham Ferwerda. Ursinus, Z 1641. Schat-boeclc. Leiden: Johannes Spiljardus. Ursinus, Z 1641. Schat-boeclc. Leiden: Johannes Spiljardus. Ursinus, Z 1685. Schat-boeclc. Amsterdam: Pieter Frans. Van der Walt, A J 1920. Vastrappers. Potchefstroom: A H Koomans Beperk. Van der Watt, P B 1981. Die Voortrekkers se leesstof. Voorligter, Oktober. Van Selms, A 1986 Genesis, Dee! I. Vierde Druk. Nijkerk: G F Callen bach BV. (pOT.) Van Zijl, W J 1991. Van Skeepslcis na Wakis tot Boelcra1c. Lux Verbi. Vorster, J D 1956. Die kerkregtelike ontwikkeling van die Kaapse Kerk.' onder die Kompanjie.1652-1792. Potchefstroom: Pro Rege. Venter, A A 1971 Die Grondslag van die Gelofte in "Bier Staan Ons." 10-11. Gelofte- feesbundel uitgegee by geleentbeid van die ingebruikneming van die gerestou- ~e Slagveld van Bloedrivier. Venter, E A 1982. Ons geslciedenisalbum. Johannesburg: Perskor. Voigt, J C 1899. Fifty years of the history of the Republic in South Africa 1795-1845, Vol n. London: T. Fischer Unwin. Voortrekkermuseum, Pietermaritzburg 1982. Voortrelckermuseum Pietermaritzburg. 1840. Pietermaritzburg: Voortrekkermuseumraad. 958 HTS 57(3&4) 2(J(JI versity of Pretoria Library

https://hts.org.za/index.php/hts/article/download/1857/3150