Subset (979)

20250701.ab · 6.51k rows

Split (1)

train · 6.51k rows

Subsets and Splits

No community queries yet

The top public SQL queries from the community will appear here once available.

id stringlengths 3 5	url stringlengths 31 83	title stringlengths 1 53	raw_mediawiki stringlengths 62 67.1k	text stringlengths 15 67k
33210	https://ab.wikipedia.org/wiki/Тонга	Тонга	{{Акарточка аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Тонга абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Тонга агерб \|агимн= \|агимн ирызку адаҟьа = Тонга агимн \|амаҵураҭыԥ1=Акрал \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=5 }} '''Тонга''' ({{lang-to\|Tonga}}), аофициалтә хьӡы: '''Тонга Акралра'''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 293 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-to\|Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga}}, {{lang-en\|Kingdom of Tonga}}) — [[Океаниа]]ҿы [[Аокеан ҭынч]] [[адгьылбжьахатә тәыла]] ауп. Ари атәыла 171-к адгьылбжьахақәа рыла ишьақәгылоуп. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Тонга\| ]] [[Акатегориа:Австралиатәи Океаниатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Амонархиақәа]]	Тонга (), аофициалтә хьӡы: Тонга Акралра (, ) — Океаниаҿы Аокеан ҭынч адгьылбжьахатә тәыла ауп. Ари атәыла 171-к адгьылбжьахақәа рыла ишьақәгылоуп. Азгәаҭақәа Акатегориа:Австралиатәи Океаниатәи атәылақәа Акатегориа:Амонархиақәа
33206	https://ab.wikipedia.org/wiki/Самоа	Самоа	{{Акарточка аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Самоа абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Самоа агерб \|агимн= \|агимн ирызку адаҟьа = Самоа агимн \|амаҵураҭыԥ1=О ле Ао О ле Мало \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=5 }} '''Самоа''' ({{lang-sm\|Sāmoa}}, {{lang-en\|Samoa}}), аофициалтә хьӡы: '''Ихьыԥшым аҳәынҭқарра Самоа'''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 281 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-sm\|Malo Saʻoloto Tutoʻatasi o Sāmoa}}, {{lang-en\|Independent State of Samoa}}) — [[Океаниа]]ҿы [[Аокеан ҭынч]] [[Полинезиа]]тәи [[адгьылбжьахатә тәыла]] ауп. [[1997]] шықәса рҟынӡа ари атәыла ахьӡан '''Мраҭашәаратәи Самоа''' ({{lang-sm\|Sāmoa i Sisifo}}, {{lang-en\|Western Samoa}}). Самоа ҩ-адгьылбжьаха хадак ([[Саваии]], [[Уполу]]) ҩ-адгьылбжьахахәыҷк ([[Маноно]], [[Аполима]]), даҿа ҭыԥқәак уаҩ дахьықәнымхо адгьылбжьахақәа рыла ишьақәгылоуп. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Самоа\| ]] [[Акатегориа:Австралиатәи Океаниатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Ареспубликақәа]]	Самоа (, ), аофициалтә хьӡы: Ихьыԥшым аҳәынҭқарра Самоа (, ) — Океаниаҿы Аокеан ҭынч Полинезиатәи адгьылбжьахатә тәыла ауп. 1997 шықәса рҟынӡа ари атәыла ахьӡан Мраҭашәаратәи Самоа (, ). Самоа ҩ-адгьылбжьаха хадак (Саваии, Уполу) ҩ-адгьылбжьахахәыҷк (Маноно, Аполима), даҿа ҭыԥқәак уаҩ дахьықәнымхо адгьылбжьахақәа рыла ишьақәгылоуп. Азгәаҭақәа Акатегориа:Австралиатәи Океаниатәи атәылақәа Акатегориа:Ареспубликақәа
33221	https://ab.wikipedia.org/wiki/Порошенко_(аҵакырацәара)	Порошенко (аҵакырацәара)	{{Аҵакырацәа\|Порошенко}} * [[Порошенко]] * [[Порошенко, Пиотр Алексеи-иԥа]]	Порошенко Порошенко, Пиотр Алексеи-иԥа
33222	https://ab.wikipedia.org/wiki/Трамп_(аҵакырацәара)	Трамп (аҵакырацәара)	{{Аҵакырацәа\|Трамп}} * [[Трамп, Джон]] * [[Трамп, Дональд Џьон]] * [[Трамп, Ивана]] [[Акатегориа:Трампаа]]	Трамп, Джон Трамп, Дональд Џьон Трамп, Ивана Акатегориа:Трампаа
33217	https://ab.wikipedia.org/wiki/Океаниа	Океаниа	[[Афаил:Oceania_(orthographic_projection).svg\|мини\|Океаниа]] '''Океаниа''' — адгьылҭҵаара-культуратә регион [[адгьылхылҵ]] еиԥш ԥыҭрак [[Адгьыл]] хәҭақәа рҿы ианҵоу ауп. Океаниа [[Австралазиа\|Австралазиәи]] [[Меланезиа\|Меланезиеи]] [[Микронезиа\|Микронезиеи]] [[Полинезиа\|Полинезиеи]] рыла ишьақәгылоуп. ==Атәылақәа== * {{AUS}} * {{VUT}} * {{NZL}} * {{KIR}} * {{MHL}} * {{FSM}} * {{NRU}} * {{PLW}} * {{PNG}} * {{WSM}} * {{SLB}} * {{TON}} * {{TUV}} * {{FJI}} [[Акатегориа:Океаниа\| ]] [[Акатегориа:Аконтинентқәа]]	Океаниа — адгьылҭҵаара-культуратә регион адгьылхылҵ еиԥш ԥыҭрак Адгьыл хәҭақәа рҿы ианҵоу ауп. Океаниа Австралазиәи Меланезиеи Микронезиеи Полинезиеи рыла ишьақәгылоуп. Атәылақәа Акатегориа:Аконтинентқәа
33215	https://ab.wikipedia.org/wiki/Фиџьи	Фиџьи	{{Акарточка аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Фиџьи абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Фиџьи агерб \|агимн=Fiji National Anthem.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Фиџьи агимн \|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=5 }} '''Фиџьи''' ({{lang-fj\|Viti}}, {{lang-hif\|फ़िजी}}, {{lang-en\|Fiji}}), аофициалтә хьӡы: '''Фиџьи Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 297 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-fj\|Matanitu Tugalala o Viti}}, {{lang-hif\|फ़िजी गणराज्य ''(Фиџьии Ганарааџьиа)''}}, {{lang-en\|Republic of Fiji}}) — [[Океаниа]]ҿы [[Аокеан ҭынч]] [[Меланезиа]]тәи [[адгьылбжьахатә тәыла]] ауп. Ари атәыла 330-к адгьылбжьахақәа инареиҳаны ишьақәгылоуп. 87 % Фиџьи ауааԥсыра ҩ-адгьылбжьаха хадак аҿы ([[Вити-Леву]], [[Вануа-Леву]]) рынхоит. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Фиџьи\| ]] [[Акатегориа:Австралиатәи Океаниатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Ареспубликақәа]]	Фиџьи (, , ), аофициалтә хьӡы: Фиџьи Ареспублика (, , ) — Океаниаҿы Аокеан ҭынч Меланезиатәи адгьылбжьахатә тәыла ауп. Ари атәыла 330-к адгьылбжьахақәа инареиҳаны ишьақәгылоуп. 87 % Фиџьи ауааԥсыра ҩ-адгьылбжьаха хадак аҿы (Вити-Леву, Вануа-Леву) рынхоит. Азгәаҭақәа Акатегориа:Австралиатәи Океаниатәи атәылақәа Акатегориа:Ареспубликақәа
33212	https://ab.wikipedia.org/wiki/Тувалу	Тувалу	{{Акарточка аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Тувалу абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Тувалу агерб \|агимн=Tuvalu mo te Atua.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Тувалу агимн \|амаҵураҭыԥ1=Акрал \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=6 }} '''Тувалу''' ({{lang-en\|Tuvalu}})<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 294 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> — [[Океаниа]]ҿы [[Аокеан ҭынч]] [[Полинезиа]]тәи [[адгьылбжьахатә тәыла]] ауп. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Тувалу\| ]] [[Акатегориа:Австралиатәи Океаниатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Амонархиақәа]]	Тувалу () — Океаниаҿы Аокеан ҭынч Полинезиатәи адгьылбжьахатә тәыла ауп. Азгәаҭақәа Акатегориа:Австралиатәи Океаниатәи атәылақәа Акатегориа:Амонархиақәа
33455	https://ab.wikipedia.org/wiki/Жәларбжьаратәи_амузеиқәа_рымш	Жәларбжьаратәи амузеиқәа рымш	'''Жәларбжьаратәи амузеиқәа рымш''' ([[лаҵарамза 18]]) — амзар аҿы ицәырҵуеит [[1977]] шықәса рзы, Жәларбжьаратәи амузеиқәа рсовет аԥшьгарала. 1978ш. рзы Жәларбжьаратәи амузеи амш азгәарҭо иалагеит 150 тәыла инареиҳаны. ХIХ ашә. 60-тәи ашықәсқәа рылагамҭазы Аԥсны аҭоурых абзиабаҩцәа ирхәыцит ауааԥсыра ирылыргарц аекспонатқәа еиҿыркаарц азы Аҟәа амузеи. Рыцҳарас иҟалаз, ари аԥшьгара иаԥырхагахоит излагаз 1877-1878 шш. аибашьра. Уи ашьҭахь амузеи азҵаара ықәдыргылоит аентузиастцәа ргәыԥ 1913 шықәса рзы. Еиҿкаахоит аколлекциақәа реизгара нап азыркыз Ахеилак, ҩ-уаҭахк рҿы иҩназ еизыргаз амаҭәарқәа рхыԥхьаӡара 610 рҟынӡа инаӡон. Аофициалла амузеи аартра мҩаԥган лаҵарамза 17, 1917 шықәса рзы. Аԥсуа Ҳәынҭқарратә музеи иахьа ареконструкциа ҿыц азуны аусура иаҿуп. ==Алитература== Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Картинная галерея Абхазского Государственного музея: путеводитель; М-во Культуры Абхазкой АССР. - Сухуми: 1982. - 12 с. * Пачулия Л. В здании Абгосмузея предстоит капитальный ремонт//РА. - 2009. - 10-11 фев., (№ 14). - С.1 [[Акатегориа:Лаҵарамза 18]]	Жәларбжьаратәи амузеиқәа рымш (лаҵарамза 18) — амзар аҿы ицәырҵуеит 1977 шықәса рзы, Жәларбжьаратәи амузеиқәа рсовет аԥшьгарала. 1978ш. рзы Жәларбжьаратәи амузеи амш азгәарҭо иалагеит 150 тәыла инареиҳаны. ХIХ ашә. 60-тәи ашықәсқәа рылагамҭазы Аԥсны аҭоурых абзиабаҩцәа ирхәыцит ауааԥсыра ирылыргарц аекспонатқәа еиҿыркаарц азы Аҟәа амузеи. Рыцҳарас иҟалаз, ари аԥшьгара иаԥырхагахоит излагаз 1877-1878 шш. аибашьра. Уи ашьҭахь амузеи азҵаара ықәдыргылоит аентузиастцәа ргәыԥ 1913 шықәса рзы. Еиҿкаахоит аколлекциақәа реизгара нап азыркыз Ахеилак, ҩ-уаҭахк рҿы иҩназ еизыргаз амаҭәарқәа рхыԥхьаӡара 610 рҟынӡа инаӡон. Аофициалла амузеи аартра мҩаԥган лаҵарамза 17, 1917 шықәса рзы. Аԥсуа Ҳәынҭқарратә музеи иахьа ареконструкциа ҿыц азуны аусура иаҿуп. Алитература Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Картинная галерея Абхазского Государственного музея: путеводитель; М-во Культуры Абхазкой АССР. - Сухуми: 1982. - 12 с. Пачулия Л. В здании Абгосмузея предстоит капитальный ремонт//РА. - 2009. - 10-11 фев., (№ 14). - С.1 Акатегориа:Лаҵарамза 18
33456	https://ab.wikipedia.org/wiki/Симон_Кананит	Симон Кананит	[[Афаил:Ribera-san simon.jpg\|мини\|<span style="color:grey;">Симон Кананит</span>]] '''Симон Кананит''' – [[Иаса Қьырса]] жәаҩаҩык иапостолцәа-ицнагаҩцәа дыруаӡәкын, ижәытәӡаз Аԥсны раԥхьа ақьырсианра алаирҵәон. Апостол Симон Абазгиа нхарҭаси анцәа имаҵура ҭыԥси иалихуеит аӡиас ԥсырӡха иблахкыгоу аиҩхааҿ аҳаԥ хәыҷы, иахьатәи ақалақь Афон Ҿыц акәша-мыкәша иҟоу. Иԥсҭазаара урычралеи анцәа иаматанеиралеи имҩаԥго ажәытә абазгааи аԥсилааи ирылаирҵәон иакыз Анцәазаҵәра, дырҿагылон амырҭаҭреи еиуеиԥшым анцәахәқәа рымҵахырхәареи. Симон Кананит ишьҭашәарыцон. Ақьырсианцәа рҭархаразы ианрышьҭаз Симон Кананит гәаҟрала дҭархан Римтәи алегионерцәаамырҭаҭцәа рнапала. Анаҩс, дахьҭахаз аҭыԥ азааигәара иргылахоит Симон Кананит изкыз Афонҿыцтәи ауахәама. 2014 ш. рзы – Симон Кананит игәаларшәара амш Аԥсны иныҳәамшны, ихақәиҭрамшны иҟалеит. ==Алитература== Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Абхазия и в ней Новоафонский Симоно - Кананитский монастырь/Сост. А.Бекетов; ред. Т.Ю. Алексеева. - Сухум: «Дом печати», 2007. *Абхазия: христианские святыни Нового Афона: путеводитель/Авт. проекта Н. Милованова. - Сухум, 2003. [[Акатегориа:Ақьырсианра]] [[Акатегориа:Ацқьацәа]]	Симон Кананит – Иаса Қьырса жәаҩаҩык иапостолцәа-ицнагаҩцәа дыруаӡәкын, ижәытәӡаз Аԥсны раԥхьа ақьырсианра алаирҵәон. Апостол Симон Абазгиа нхарҭаси анцәа имаҵура ҭыԥси иалихуеит аӡиас ԥсырӡха иблахкыгоу аиҩхааҿ аҳаԥ хәыҷы, иахьатәи ақалақь Афон Ҿыц акәша-мыкәша иҟоу. Иԥсҭазаара урычралеи анцәа иаматанеиралеи имҩаԥго ажәытә абазгааи аԥсилааи ирылаирҵәон иакыз Анцәазаҵәра, дырҿагылон амырҭаҭреи еиуеиԥшым анцәахәқәа рымҵахырхәареи. Симон Кананит ишьҭашәарыцон. Ақьырсианцәа рҭархаразы ианрышьҭаз Симон Кананит гәаҟрала дҭархан Римтәи алегионерцәаамырҭаҭцәа рнапала. Анаҩс, дахьҭахаз аҭыԥ азааигәара иргылахоит Симон Кананит изкыз Афонҿыцтәи ауахәама. 2014 ш. рзы – Симон Кананит игәаларшәара амш Аԥсны иныҳәамшны, ихақәиҭрамшны иҟалеит. Алитература Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Абхазия и в ней Новоафонский Симоно - Кананитский монастырь/Сост. А.Бекетов; ред. Т.Ю. Алексеева. - Сухум: «Дом печати», 2007. Абхазия: христианские святыни Нового Афона: путеводитель/Авт. проекта Н. Милованова. - Сухум, 2003. Акатегориа:Ақьырсианра Акатегориа:Ацқьацәа
33467	https://ab.wikipedia.org/wiki/Павлов,_Валентин_Сергеи-иԥа	Павлов, Валентин Сергеи-иԥа	{{Акарточка аполитик \|ахьӡ=Валентин Сергеи-иԥа Павлов \|амаҵура=[[СССР Аминистрцәа Реилазаара\|СССР аԥыза-министр]] \|инаркны={{date\|14\|1\|}} \|рҟынӡа={{date\|28\|8\|1991}} \|абираҟ=Flag_of_the_Soviet_Union.svg \|агерб=Coat_of_arms_of_the_Soviet_Union_(1956–1991).svg \|апрезидент=[[Горбачов, Михаил Сергеи-иԥа\|Михаил Горбачов]] \|аԥхьа иҟаз=''Аусбарҭа амаҵура''<br />[[Рыжков, Николаи Иван-иԥа\|Николаи Рыжков]] — [[СССР аминистрцәа рхеилак ахантәаҩы]] еиԥшь \|аҭынха=[[Силаев, Иван Степан-иԥа\|Иван Силаев]] – де-факто [[Силаев иеиҳабыра\|КОУНХ]] ахантәаҩы \|амаҵура2=[[СССР афинансқәа рминистр]] \|инаркны2={{date\|17\|6\|1989}} \|рҟынӡа2={{date\|14\|1\|1991}} \|абираҟ2=Flag_of_the_Soviet_Union.svg \|агерб2=Coat_of_arms_of_the_Soviet_Union_(1956–1991).svg \|аишьҭагылашьа2=6 \|апрезидент2=[[Горбачов, Михаил Сергеи-иԥа\|Михаил Горбачов]] \|аԥыза-министр2=[[Рыжков, Николаи Иван-иԥа\|Николаи Рыжков]] \|аԥхьа иҟаз2=[[Гостев, Борис Иван-иԥа\|Борис Гостев]] \|аҭынха2=[[Орлов, Владимир Ефим-иԥа\|Владимир Орлов]] \|амаҵура3=СССР ахәқәа рзы Аилак ахантәаҩы \|инаркны3={{date\|15\|8\|1986}} \|рҟынӡа3={{date\|7\|6\|1989}} \|абираҟ3=Flag_of_the_Soviet_Union.svg \|агерб3=Coat_of_arms_of_the_Soviet_Union_(1956–1991).svg \|аишьҭагылашьа3=2 \|аԥыза-министр3=[[Рыжков, Николаи Иван-иԥа\|Николаи Рыжков]] \|аԥхьа иҟаз3=[[Глушков, Николаи Тимофеи-иԥа\|Николаи Глушков]] \|аҭынха3=[[Сенчагов, Виачеслав Константин-иԥа\|Виачеслав Сенчагов]] }} '''Валентин Сергеи-иԥа Павлов''' ({{lang-ru\|Валентин Сергеевич Павлов}}; {{date\|26\|9\|1937}} [[Москва]] – {{date\|30\|3\|2003}} [[Москва]]) — [[Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла\|Асовет]] политикатә усуҩы, {{date\|14\|1\|}} инаркны {{date\|28\|8\|1991}} рҟынӡа СССР аԥыза-министр заҵә иҟан.<ref>{{Cite web \|url=http://prohistory.ru/ru/people/46 \|title=Павлов Валентин Сергеевич \|access-date=2023-07-12 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20170425031112/http://prohistory.ru/ru/people/46\|archive-date=2017-04-25\|url-status=dead \|publisher=История современной России \|language=ru}} </ref> ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{Авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Цәыббрамза 26 рзы ииз]] [[Акатегориа:1937 шықәсазы ииз]] [[Акатегориа:Хәажәкырамза 30 рзы иԥсыз]] [[Акатегориа:2003 шықәсазы иԥсыз]] [[Акатегориа:Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла аԥыза-министрцәа]] [[Акатегориа:ЦК КПСС алахәылацәа]] [[Акатегориа:Асовет политикцәа]] [[Акатегориа:КПСС алахәылацәа]]	Валентин Сергеи-иԥа Павлов (; Москва – Москва) — Асовет политикатә усуҩы, инаркны рҟынӡа СССР аԥыза-министр заҵә иҟан. Азгәаҭақәа Акатегориа:Цәыббрамза 26 рзы ииз Акатегориа:1937 шықәсазы ииз Акатегориа:Хәажәкырамза 30 рзы иԥсыз Акатегориа:2003 шықәсазы иԥсыз Акатегориа:Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла аԥыза-министрцәа Акатегориа:ЦК КПСС алахәылацәа Акатегориа:Асовет политикцәа Акатегориа:КПСС алахәылацәа
33553	https://ab.wikipedia.org/wiki/Флан	Флан	{\| \|[[%D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AE.svg]] \|[[%D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AO.svg]] \|- \|[[%D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AU.svg]] \|[[%D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AV.svg]] \|} [[%D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AV_with_horizontal_bar.svg]]	%D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AE.svg%D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AO.svg%D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AU.svg%D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AV.svg %D0%90%D1%84%D0%B0%D0%B8%D0%BB:Latin_letter_AV_with_horizontal_bar.svg
33551	https://ab.wikipedia.org/wiki/100000	100000	{{Аҵакырацәара\|{{PAGENAME}}\|100 000 (аҵакырацəара)}} {\| class="infobox" style="width: 20em;" \|- ! colspan="2" style="text-align:center; font:10em verdana; background:#ccc;"\| 100000 \|- \|} '''100000''' ('''шәнызқь'''), '''10<sup>5</sup>''' — [[Иԥсабаратәу ахыԥхьаӡара]]. {{Commons cat\|100000 (number)}} ==Ахьарԥшқәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} {{Иԥсабаратәу ахыԥхьаӡарақәа}} [[Акатегориа:Иԥсабаратәу ахыԥхьаӡарақәа\| 100000]]	100000 100000 (шәнызқь), 105 — Иԥсабаратәу ахыԥхьаӡара. Ахьарԥшқәа 100000
33707	https://ab.wikipedia.org/wiki/Иорданиа	Иорданиа	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Иорданиа абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Иорданиа агерб \|агимн=National anthem of Jordan instrumental.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Иорданиа агимн \|амаҵураҭыԥ1=Акрал \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=6}} '''Иорданиа''' ({{lang-ar\|الأردن; Ель-ʾУрдун}}), аофициалтә хьӡы: '''Иорданиатәи Аҳашимиттә Кралра'''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 247 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-ar\|المملكة الأردنية الهاشمية; ель-Мамлака л-ʾУрдунниа л-Ҳаашимиа}}) — Аҩадамраҭашәара-[[азиа]]тәи атәыла [[Мрагылара Ааигәа]] арегион аҿы. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Иорданиа\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Амонархиақәа]] [[Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа]]	Иорданиа (), аофициалтә хьӡы: Иорданиатәи Аҳашимиттә Кралра () — Аҩадамраҭашәара-азиатәи атәыла Мрагылара Ааигәа арегион аҿы. Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Амонархиақәа Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа
33705	https://ab.wikipedia.org/wiki/Индонезиа	Индонезиа	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Индонезиа абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Индонезиа агерб \|агимн= \|агимн ирызку адаҟьа = Индонезиа агимн \|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2= \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=2}} '''Индонезиа''' ({{lang-id\|Indonesia}}), аофициалтә хьӡы: '''Индонезиа Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 247 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-id\|Republik Indonesia}}) — Аҩадамрагылара-[[азиа]]тәи [[адгьылбжьаха]]тә тәыла, 17000 адгьылбжьахак рзы иреиҳаны ишьақәгылоуп. Еиҳаӡоу хәҭақәа: [[Суматра]], [[Иава]], [[Сулавеси]], хәҭаҷла [[Борнео]]и [[Гвинеиа ҿыц]]и. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Индонезиа\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Ареспубликақәа]]	Индонезиа (), аофициалтә хьӡы: Индонезиа Ареспублика () — Аҩадамрагылара-азиатәи адгьылбжьахатә тәыла, 17000 адгьылбжьахак рзы иреиҳаны ишьақәгылоуп. Еиҳаӡоу хәҭақәа: Суматра, Иава, Сулавеси, хәҭаҷла Борнеои Гвинеиа ҿыци. Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Ареспубликақәа
33713	https://ab.wikipedia.org/wiki/Филиппин	Филиппин	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Филиппин абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Филиппин агерб \|агимн=Philippine National Anthem, the Lupang Hinirang, Himno Nacional Filipino Unknown Artist.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Филиппин агимн \|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2= \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=4}} '''Филиппин''' ({{lang-fil\|Pilipinas}}, {{lang-en\|Philippines}}), аофициалтә хьӡы: '''Филиппин Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 298 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-fil\|Republika ng Pilipinas}}, {{lang-en\|Republic of the Philippines}}) — Аҩадамрагылара-[[азиа]]тәи [[адгьылбжьаха]]тә тәыла, 7641 адгьылбжьахак рзы ишьақәгылоуп. Еиҳаӡоу х-хәҭак: [[Лусон]], [[Висаи адгьылбжьахақәа\|Висаиас]], [[Минданао]]. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Филиппин\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Ареспубликақәа]]	Филиппин (, ), аофициалтә хьӡы: Филиппин Ареспублика (, ) — Аҩадамрагылара-азиатәи адгьылбжьахатә тәыла, 7641 адгьылбжьахак рзы ишьақәгылоуп. Еиҳаӡоу х-хәҭак: Лусон, Висаиас, Минданао. Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Ареспубликақәа
33719	https://ab.wikipedia.org/wiki/Чичба,_Алықьса_Чанҭа-иԥа	Чичба, Алықьса Чанҭа-иԥа	'''Алықьса Чанҭа-иԥа Чичба''' ({{date\|25\|5\|1925}} — {{date\|4\|1\|1996}}) — Аԥсны акомпозитор. Алықьса Чичба ирҿиара еиднакылоит еиуеиԥшым аамҭақәеи акультурақәеи. Аԥсуа музыкантцәа иара ирҿиамҭақәа рыла ирныруеит заҟа ижәытәӡатәиу дара рмилаҭтә традициақәа, рдоуҳатә беиарақәа. Аԥсуа жәлар ргәалашәараҿы Алықьса Чичба даанхоит дпатриот дуны, еицырдыруа амузыка-уаажәларратә усзуҩны, композиторны, зҟазара ала аԥсуа профессионалтә музыка аҭоурых адаҟьа зырҭбааз. ==Алитература== Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Хашба М.М. Через тернии к звездам к 75-летию А.Ч. Чичба/Абх. ин-т гуманит. исследований им. Д.И. Гулиа Акад. наук Абхазии. Деятели науки и культуры Абхазии. - Сухум: 2001. - 36 с. *Впервые - Республиканский конкурс юных пианистов им.А. Чичба//РА. - 2009. - 26-27 мая, (№56). - С.5 [[Акатегориа:Лаҵарамза 25 рзы ииз]] [[Акатегориа:1925 шықәсазы ииз]] [[Акатегориа:Ажьырныҳәамза 4 рзы иԥсыз]] [[Акатегориа:1996 шықәсазы иԥсыз]] [[Акатегориа:Аԥсны акомпозиторцәа]] [[Акатегориа:Асовет композиторцәа]] [[Акатегориа:Урыстәылатәи акомпозиторцәа]] [[Акатегориа:Аԥсны амузыкантцәа]]	Алықьса Чанҭа-иԥа Чичба ( — ) — Аԥсны акомпозитор. Алықьса Чичба ирҿиара еиднакылоит еиуеиԥшым аамҭақәеи акультурақәеи. Аԥсуа музыкантцәа иара ирҿиамҭақәа рыла ирныруеит заҟа ижәытәӡатәиу дара рмилаҭтә традициақәа, рдоуҳатә беиарақәа. Аԥсуа жәлар ргәалашәараҿы Алықьса Чичба даанхоит дпатриот дуны, еицырдыруа амузыка-уаажәларратә усзуҩны, композиторны, зҟазара ала аԥсуа профессионалтә музыка аҭоурых адаҟьа зырҭбааз. Алитература Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Хашба М.М. Через тернии к звездам к 75-летию А.Ч. Чичба/Абх. ин-т гуманит. исследований им. Д.И. Гулиа Акад. наук Абхазии. Деятели науки и культуры Абхазии. - Сухум: 2001. - 36 с. Впервые - Республиканский конкурс юных пианистов им.А. Чичба//РА. - 2009. - 26-27 мая, (№56). - С.5 Акатегориа:Лаҵарамза 25 рзы ииз Акатегориа:1925 шықәсазы ииз Акатегориа:Ажьырныҳәамза 4 рзы иԥсыз Акатегориа:1996 шықәсазы иԥсыз Акатегориа:Аԥсны акомпозиторцәа Акатегориа:Асовет композиторцәа Акатегориа:Урыстәылатәи акомпозиторцәа Акатегориа:Аԥсны амузыкантцәа
33722	https://ab.wikipedia.org/wiki/Дырмит_Гәлиа_ихьӡ_зху_аԥсуаҭҵааратә_институт	Дырмит Гәлиа ихьӡ зху аԥсуаҭҵааратә институт	{{Акарточка амузеи \| даҽа ахьӡ = Абхазский институт гуманитарных исследований им. Д. И. Гулиа Академии наук Абхазии \| афото = 2014 Suchum, Abchaski Instytut Badań Humanistycznych (01).jpg \| ишьаҭаркын = {{date\|13\|1\|1925}} \| атәыла = Аԥсны Аҳәынҭқарра \| аҭыӡҭыԥ = [[Аҟәа]] \| аофициалтә cаит = http://akademra.org/institutions/instituty-ana/abhazskij-institut-gumanitarnyh-issledovanij-im-d-i-gulia-abigi-ana/ }} '''Дырмит Гәлиа ихьӡ зху аԥсуаҭҵааратә институт''' ({{lang-ru\|Абхазский институт гуманитарных исследований им. Д. И. Гулиа Академии наук Абхазии (АбИГИ АНА)}}) — аԥсуа ҭҵаарадырратә центр; [[Аҟәа]] иҟоуп. Аԥсуа ҭҵаарадырра иазку аинститут аиҿкаара аидеиа хацыркын 20-тәи ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рзы; раԥхьаӡа акәны уи аӡбахә аартны ирҳәеит Аԥсуа ҭҵаарадырратә Уаажәларра [[Амшын Еиқәа\|1924]] шықәса цәыббрамза аҩбатәи азбжазы имҩаԥыргаз Амшын еиқәа агаҿатәии Мраҭашәаратәи Кавкази атәылаҿацә аҭҵааҩцәа Реизара Ду аҿы. 1925 ш. жьырныҳәа 13 рзы Н. Лакоба ихантәарала имҩаԥысыз Аԥсуа ҭҵаарадырратә уаажәларра аилатәараҿы еиқәшаҳаҭны иазхаҵаны ирыдыркылеит «Аԥсны акультуреи аекономикеи реизырҳаразы ара аҭҵаарадырратә институт аԥҵара хымԥада ишаҭаху» ҳәа ақәҵара. Аԥсуа ҭҵаарадырразы иразҟыӡбагахаз ари аизара иалахәын Д. И. Аланиа, З. Н. Бениа,А. М. Ҷоҷуа, Н. С. Патеиԥа, Веқслер, Ступак, Кудриашов, А. И. Чыкәбар, Г. П. Барач. А. А. Колоковски, Л. Л. Захаровски, Л. В. Карташев, С. П. Басариа, Кашкина, Мелиавицки, Р. И. Какәуба, В. И. Стражев, А. С. Меерович, Бердичевски, В. П. Малеев, Н. В. Риабов, Фармаковски. Иара убри аилатәараҿы Аԥсуа ҭҵаарадырратә уаажәларра асовет ирыдҵан аинститут аиҿкаара иазкны иазырхиаз апроект Аԥсуа Центртә Нагӡаратә Комитети Асовет жәлар ркомитети рҿаԥхьа азҵаара ықәыргыланы, абри аус ахәаԥшразы ирыдыргаларц. Ирыдгалаз апроект аҿы ишарбаз ала, иаадыртраны иҟаз аинститут аҿы иазԥхьагәаҭан: ашьхара-геологиатә, адгьылтә (анышәтә), абиологиатә (уи иаҵанакуаз азоологиеи аботаникеи ацҵаны), иара убас агуманитартә (аҭоурых, археологиа, аетнографиа, абызшәадырра, афольклор уҳәа), агеографиатә, атехн. -ааглыхратә, абиблиографиатә, анозологиатә, асанитартә, амузеитә ҟәшақәа раартра. Аштат аҿы 20-ҩык аусзуҩцәа рҭыԥ азылхны шықәсыктәи абиуџьет 30 096 мааҭ азыԥҵәаны аҟаҵара. Аха Аԥсны аиҳабыра аԥара ахьрымамыз иахҟьаны ари апроект мап ацәыркыр акәхеит. Уи ацынхәрас академик Н. И. Марр иаԥшьгарадла иақәшаҳаҭхеит Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа аартра. Ари академиа аартра иазкны аԥшьгаратә гәыԥ реилатәара мҩаԥысит академик Н. И. Марр инапхгарала, 1925 ш. 11. 10. рзы. Уи иалахәын А. М. Ҷоҷуа, С. М. Ашәхәацаа, Н. С. Патеиԥа, С. И. Ҷанба, П. С. Шьаҟрыл, Ш. Е. Хокьерба, А. И. Чыкәбар. Урҭ иазгәарҭеит Академиа иаарласны аартра хымԥада ишаҭаху, иара убасгьы иазԥхьагәарҭеит уи анаҩстәи аусуратә план. 1926 ш. 26. 05. азы Аԥснытәи ССР Асовет Жәлартә комитет ишьақәнаргылеит «Аҳәынҭқарратә усҳәарҭа «Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа» аԥҟара, уи аԥхықәра хадақәа ҳәаақәҵаны: «а) аԥсуа бызшәеи, насгьы уи инадҳәаланы аԥсуа жәлар рыбзазареи рҭоурыхтә культуреи ҭҵаарадыррала рыҭҵаара; аԥсуа хатә ажәеи аԥсуа милаҭтә литературеи атехникатә еиӷьтәра; в) Аԥсны аинтересқәа ирызкны аҭҵаарадырра-рккаратә усзура аганахьала иҟаҵоу ақәҿиарақәеи аихьӡарақәеи массала ауаа рыларҵәара уҳәа убас иҵегьы. Аԥсуаҭҵааратә институт ҳәынҭқарратә ҭҵаарадырратә усҳәарҭак аҳасабала, официалла аҭоурых хацыркуп аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа анаадыртыз инаркны. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Академиа иалахәылаз аҵарауаа рхыԥхьаӡара 9-ҩык инадыркны 30-ҩык рҟынӡа инаӡоит, аха аштат аҿы иҟаз 3-4-ҩык ракәын. Раԥхьатәи хантәаҩыс дыҟан А. М. Ҷоҷуа. Уи ишьҭахь – Д. И. Гәлиа, уи маӡаныҟәгаҩыс диман – П. С. Шьаҟрыл. Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа аусура мҩаԥнагон асеқциақәа рыла ишаны: атерминологиатә, аҭыжьырҭатә, аҟазареи амузыкатә фольклори. Аԥсуа ҭҵаарадырратә Уаажәларра аҽамаданы, Академиа ишьақәнаргылеит: [[Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла\|СССР]] Аҭҵаарадырратә академиа иатәу Азиатәи аинститут, аҳәаанырцәтәи акультуратә еимадарақәа алзыршоз Зегьеидгылоутәи ауаажәларра, Горсктәи атәылаҿацәҭҵааратә институт, Асахь. ҭҵаарадыррақәа ирызку Аҳәынҭқарратә академиа, Кавказтәи аҭоурых-археологиатә институт уҳәа СССР аҭҵаарадырратә усҳәарҭақәа рҿы аимадара бзиақәа. Иара убас аиҩызара рыбжьан Аԥсуа академиеи еицырдыруа аҵарауаа: апроф. Н. И. Марри, апроф. Н. Ф. Иаковлеви, Г. Шмидти, иара убас Москватәи Ацентртә жәларҭҵааратә музеи амаӡаныҟәгаҩи. Аԥсуа бызшәа академиа иҭнажьит: Н. И. Марр «Аурыс-аԥсуа жәар», Д. И. Гәлиа - «Аԥсуаа рҿы аџьма акульт» (Аԥсуа етнографиа иазкны), «Алитературеи абызшәадырреи рзы атерминологиа (аурыс-аԥсуа, аԥсуа – аурыс); К. В. Ковач - «101 аԥсуа ашәа», «Кәыдрытәи аԥсуаа рашәақәа»; иара убас иҭыжьын асахьаркыратә литература шәыҟәқәа жәпакы. 1930 ш. 28. 05. рзы Аԥснытәи Жәлартә ҵара акомитет иаднакылеит аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа Аԥсуа бызшәеи алитературеи ирызку аҭҵаарадырра-ҭҵааратә институт ҳәа ахьӡ аиҭеиҭакразы ақәҵара. Аинститут аштат аҿы аус руан 4-ҩык: адиректор (Г. Берзениа), адиректор ихаҭыԥуаҩ (Д. Гәлиа), иара убас ҩыџьа аҭҵаарадырратә усзуҩцәа. 1931 ш. 5. 08. азы Аԥснытәи Ацентртә Нагӡаратә комитет апрезидиум иаднакылоит Аԥсуа ҭҵаарадырратә уаажәларреи Аԥсуа бызшәеи алитературеи аҭҵаарадырра-ҭҵааратә институти реидҵаразы ақәҵара. Уи иахҵан Аԥснытәи аҿацәҭҵааратә ҭҵаарадырра-ҭҵааратә институт ҳәа. Еилазаашьала уи асеқторқәеи аҟәшақәеи рыла еиҟәшан. Аус руан х-сеқторк: 1) аԥсуа бызшәеи, алитературеи, аҟазареи; 2) ауаажәларратә- ҭоурыхтә; 3) аҭыԥантә ааглыхреи ақыҭатә нхамҩеи ҳәа 2-сеқциак змаз жәлартә нхамҩатә ҟәша. Аԥсуа бызшәеи, алитературеи, аҟазареи рсеқтор 4-сеқциак рыла ишьақәгылан: а) абызшәадырра, аҭҵаарадырратәи апрактикатәи аграмматика, б) арҵагатә шәҟәқәа, в) асахьаркыратә литературеи жәлар рырҿиареи, г) аҟазареи. Ауаажәларратә-ҭоурыхтә сеқтор шьақәгылан: апартиа аҭоурыхи Аԥсны ареволиуциа аҭоурыхи, аетнографиеи, асоциалисттә культуреи абзазареи - уи аҩныҵҟа иҟан иара убас акультуратә револиуциеи, абзазара аԥсахреи, амцхаҵарақәа раҿагылареи ирызкыз асеқциақәагьы. Аинститут анапхгара азнауан адиреқторат: А. К. Ҳашба (адиректор), ҩыџьа ихаҭыԥуаҩцәа – В. И. Кәыкба, С. И. Ҷанба; асеқциа еиҳабцәас иаман: А. В. Фадеев (ауаажәларратә-ҭоурыхтә), Бибикови В. Г. Семионови (жәлартә нхамҩатә), А. А. Колоковски (аботаника), В. И. Кәыкба (абызшәеи алитературеи). Урҭ ашықәсқәа рзы аинститут аҿы ихацыркын «Аусумҭақәа» рҭыжьра. Уа ианылон аҵарауаа рколлективтә статиақәа реизгақәа реиԥш, хазы игоу авторцәа рмонографиатә усумҭақәагьы. Иара убас адәаҿы еизыргоз афольклортә-етнографиатә, ма алингвисттә материалқәа; инеизакны уи аамҭа иалагӡаны иҭыжьын 34 том, убарҭ зегь рҟынтә Аҩбатәи Адунеитә еибашьра ду ҟалаанӡа – 20. 1935 ш. азы Аԥснытәи аҿацәҭҵааратә ҭҵаарадырра-ҭҵааратә институт академик Н. И. Марр ихьӡ ахҵан. Аинститут ахьӡгьы ԥсахны Аԥсуа культура аинститут ҳәа ахьӡҵаны СССР Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа асистема иалаҵан. 1938-1948 ш. ш. рзы аинститут диреқторс дыҟан А. М. Ҷоҷуа. 1930-тәи ашықәсқәа аҩбатәи рызыбжазы аинститут харҭәаахеит аҵарауаа ҿыцқәа рыла: К. С. Шьаҟрыл, А. А. Олонецки, Б. П. Џьанашьиа, И. Г. Анҭелава, Хә. С. Бӷажәба, Гь. А. Ӡиӡариа. Сталини Бериеи раамҭақәа рзы массала имҩапысуаз арепрессиақәа, арӡрақәа аинститут ӷәӷәала ааха арҭеит. Аԥснытәи аинтеллигенциеи аҳәынҭқарратә усзуҩцәеи аӡәырҩы реиԥш, харада ахара рыдҵаны, русқәа еиқәырҽаҽаны идырӡит аинститут аҿы аус зуаз аԥсуа ҵарауаа: А. К. Ҳашба. В. И. Кәыкба, С. М. Ашәхаҵаа, В. М. Маан, З. Р. Агрба. Даҽа гәыԥҩык аԥсуа ҵарауаа арепрессиақәа ирцәынхеит Аԥснынтәи ибналаны ацара ахьрылшаз иабзоураны. Акьыԥхь аҿы урҭ зегьы «жәлар раӷацәа» ҳәа рыхьӡ ҳәаны ирықәыӡбон. Аҭҵарадырра иазкыз ихатәраз ҳәа ишьаз аҭыжьымҭақәа рыҿгьы иуԥылар алшон уи аамҭа еиқәаҵәа азы иҟазшьарбагаз абас еиԥш иҟаз ақәыӡбарақәа: «. . Уажәы иаҿаԥырҽыз жәлар раӷацәа, Аԥсуа акультура аинститути, Жәлартә ҵара акомитети, Аԥснытәи асовет шәҟәыҩҩцәа реидгылеи рҿы итәаз абуржуазтә милаҭеилыхҩцәа, агәазыҳәаратә нырра ду узҭо, ибеиаӡоу ақырҭуа культура дуӡӡа иацәхьаҵны, аганахь игылаз… избанзар урҭ имаҭ шҳамыз ргәы-ԥсы зегьы ала ақырҭуа жәлар рцәымӷын. Қырҭтәыла аҟәыҭхазаара, Қырҭтәылеи Аԥсни рџьажәлар ирыбжьоу сталинтәи аиашьаратә еиҩызара аԥырхагахара, Аԥсны инхо ақырҭуа џьажәлар зегь рыла рыларҟәра - абас акәын ишыҟаз урҭ имҩаԥыргоз атеррористтә, аконтрреволиуциатә, арӷьа-троцкисттә политика. Асабрадақәа рхаҵаны, асоветтә мчра бзиа ирбошәа рҽыҟаҵаны, урҭ Аԥсны акыраамҭа рыцәгьаусқәа ирҿын, асоциалистә ргылара системала ааха аҭо. Избан арҭ агәымхашьацәа, абуржуазтә милаҭеилыхҩцәа Қырҭтәыла абриаҟара изырцәымӷхаз? Избанзар урҭ амҵақьақьаҩцәа зегьы - лакобақәеи агрбақәеи Қырҭтәылатәи аџьажәлар мацара ракәӡам изаӷоу, урҭ Аԥсны аџьажәларгьы ираӷоуп. Урҭ ахәымгақәа, ихагахаз ауаа мишәанқәа, аԥсахҩы ламысдақәа – афашисттә, иара убас егьырҭ аҳәаанырцәтәи аԥшыхәыҩцәа рагентцәа роуп. Урҭ аханатәгьы асовет мчра ианымшәо иаӷацәан, асоциализм иаӷацәоуп, Ленини – Сталини рпартиа Ду иаӷацәоуп». Аха иара убри аамҭазы акьыԥхь рбеит аԥсуаҭҵаара иазкны акрызҵазкуа аусумҭақәа: Н. И. Марр «Аԥсуаа рбызшәеи рҭоурыхи иазкны», А. В. Фадеев «Аԥсны аҭоурых иазкны икьаҿу аочерк», Гь. А. Ӡиӡариа «ХХ ашәышықәса актәи азыбжазы Аԥсны азы ақәԥара». 1939 шықәсазы аинститут дырҩегьых ахьӡ ԥсахны Н. И Марр ихьӡ зху абызшәеи аҭоурыхи рзы Аԥснытәи аҭҵаарадырра-ҭҵааратә институт ҳәа ахьӡҵан. 1941 шықәсазы, [[Қырҭтәылатәи Асоветтә Социалисттә Республика\|Қырҭтәылатәи ССР]] Аҭҵаарадырратә академиа анаԥҵаха ашьҭахь, уи асистема иалаҵан. 1930-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы аинститут аҿы аԥсуаҭҵааратә тематика еиҳа-еиҳа еиҵало иалагеит: уи хымԥада ақырҭуа ҭоурыхҭҵаареи акультуреи ашьаҭала иахәаԥшуан, аԥсуа бызшәа афункциақәа еиҳа-еиҳа имаҷхон; иҭыҵуаз аусумҭақәа рҿы аԥсуа авторцәа рхыԥхьаӡара еиҵалон; аԥсышәала иҩу астатиақәа зынӡасгьы ианыломызт; дара аизгақәа ртитултә даҟьақәа рҿы қырҭшәалеи урысшәалеи мацара ианырҵон. Аҩбатәи адунеитә еибашьра ианалага нахыс ари атенденциа еиҳа-еиҳа аҽарыӷәӷәо иалагеит, уи ус иҟан 1950-тәи ашықәсқәа аҩбатәи рызыбжанӡа. Аинститут диреқторцәас урҭ ашықәсқәа рзы иҟан: В. А. Ивардава, П. К. Ратиани, П. Г. Гәыџьабиӡе. 1945 шықәсазы аинститут аилазаашьатә структура аҟнытә иалхын аботаникатә сеқциа, Аҟәатәи аботаникатә баҳча аҳәаақәа ирҭагӡаны иаԥҵан ихазу аҭҵаарадырратә усҳәарҭа. 1950 шықәсазы Аԥсуа институт даҽа зныкгьы ахьӡ ԥсахны, «Абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи рзы Аԥсуа институт» ҳәа ахьӡҵан. Аамҭакала, 1950 шықәсазы «абызшәатә дискуссиақәа» ирыбзоураны имҩаԥгаз аӡбарақәеи, иара убасгьы И. Марр илингвисттә ҵара иазыруаз акритикеи инарымаданы аинститут ихьӡ ахырхит; 1954-1955 ш. ш. аинститут Д. И. Гәлиа ихьӡ ахырҵоит, анаҩс 5 шықәса хьӡыда иҟан. 1960 шықәсазы Д. И. Гәлиа иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь аинститут еиҭа ихьӡ ахырҵеит. «Аԥсасира» аамҭазы СССР иҟалаз аполитикатә еиҭакрақәа, хымԥада аинститут аусура акыр иазеиӷьхеит: аҽарҭбаауа иалагеит аԥсуаҭҵааратә тематика, Москвеи, Ленингради, Қарҭи аҭҵаарадырратә центрқәа рҿы аспирантура иалгаз аҭыԥантәи аспециалистцәа рыла иазҳаит аинститут акадртә еилазаашьа; игәоуҭартә еиԥш иазҳаит аусзуҩцәа рыҭҵаарадырратә кьыԥхьымҭақәа рхыԥхьаӡара. Еиԥҟьарада, исистематәны иҟалеит археологиатәи афольклортә-етнографиатәи аеқспедициақәа. Арҭ ашықәсқәа рзы аинститут аҿы аус руан аҟәшақәа хԥа: абызшәеи алитературеи, аҭоурыхи аетнографиеи, аекономикеи. Аҭҵаарадырратә усзуҩцәа рхыԥхьаӡара иазҳаит 14-ҩык рҟынтәи 31-ҩык рҟынӡа. Урҭ реиҳараҩык аҭыԥантәи ҵарауаан. Аинститут аҿы аԥышәа ду змаз аспециалистцәа инарывагыланы қәҿиарала аус руан аҵарауаа қәыԥшцәагьы; афилологиа аганахьала: Х. С. Бӷажәба, К. С. Шьаҟрыл, Б. П. Џьанашьиа, Б. В. Шьынқәба, М. М. Цколиа, Е. П. Шаҟрылԥҳа, Шь,Ҟ. Арсҭаа, Л. П. Ҷкадуа, В. Х. Конџьариаԥҳа; аҭоурыхҭҵаара аганахьала: И. А. Аџьынџьал, А. А. Оленецки, Л. Н. Соловиов, Г. А. Ӡиӡариа, Шь. Д. Инал-иԥа, И. Г. Анҭелава, М. М. Ҭраԥшь, А. А. Аԥшьлаа, З. В. Анчабаӡе, А. Ф. Хонелиа, Л. Х. Акаба, Ц. Н. Бжьаниа, А. Е. Кәыпраа, М. М. Гәынба,. Арҭ ашықәсқәа рзы аинститут директорс дыҟан Х. С. Бӷажәба (1953-1966). 1960-тәи ашықәсқәа аҩбатәи рызбжа инаркны акыр еиӷьхоит аинститут аматериалтә-техникатә база, еиҳахоит акадрқәа рхыԥхьаӡара, иаадыртуеит аҟәша ҿыцқәа. Аинститут аҿы аус руан аҟәшақәа фба – абызшәа; алитературеи афольклори; аҭоурыхтә; археологиатә; аетнографиеи аҟазареи; аекономикатәи; урҭ рҿы аҭҵаара ус рнапы алакын 60-ҩык инареиҳаны аҭҵаарадырратә усзуҩцәа. 1960-1980-тәи ашықәсқәа раан аинститут аколлектив маҷ-маҷ ихаҭәаауеит атәыла еиуеиԥшым аҭҵаарадырратә центрқәа рҿы аспирантурақәа ирылганы адиссертациақәа зыхьчаз, здырра ҳараку аҭҵаарадырратә усзуҩцәа рыла. Алингвистцәа: Т. Х. Ҳалбад, Н. В. Аршԥҳа, А. Д. Хьециа, Е. Қь. Кьылԥҳа, В. Е. Кәарҷиа, С. М. Наҷҟьебиа, В. М. Бганба, Л. Р. Ҳагба; афольклористцәа: Шь. Хь. Салаҟаиа, С. Л. Зыхәба, А. А. Аншба, Р. А. Ҳашԥҳа, В. Б. Агрба; алитератураҭҵааҩцәа: Л. Д. Чаҵәба, Н. П. Лакоба, В. В. Дарсалиа, В. Л. Ҵнариа, М. Т. Лашәриа, И. И. Кәыҵниа, Р. Хә. Қапба; аҭоурыхҭҵааҩцәа: Б. Е. Саӷариа, Л. М. Прицкер, Гь. А. Амҷба, Г. П. Лежава, С. З. Лакоба, Д. Ч. Нодиа; археологцәа: Гь. К. Шамба, Иу. Н. Воронов, О. Хә. Бӷажәба, Л. Г. Хрушкова, И. И. Ҵнариа, С. М. Шамба; аетнографцәа: Р. К. Ҷанба, Е. М. Малиаԥҳа, Г. Г. Ҭарџьманиԥа, Иу. Гә. Аргәын, П. К. Кәыҵниа, В. Л. Бигәаа, М. С. Ҭҳаицыҟә; амузыкаҭҵааҩцәа: И. М. Ҳашԥҳаи М. М. Ҳашԥҳаи; аҟазараҭҵааҩы Б. М. Аџьынџьал, адин ҭҵааҩы Г. В. Смыр; аекономикаҭҵааҩцәа: Б. Ш. Ашәба, Н. Е. Бушина, Р. М. Лагәлаа, А. М. Амқәаб, А. Р. Гәлиа уҳәа егьырҭгьы. Аԥсуа институти атәыла ацентртә, иара убас арегионалтә академиатә институтқәеи (Н. Н. Миклухо-Маклаи ихьӡ зху аетнографиатә Институт, М. Горки ихьӡ зху адунеитә литература Аинститут, археологиатә Институт, СССР аҭоурых Аинститут, аибашьратә ҭоурых Аинститут, аҭоурыхтә Институт, И. А. Џьавахьишьвили ихьӡ зху аҭоурыхи, археологиеи, аетногарфиеи Ринститут) атәылаҿы Иреиҳаӡоу аҵараиурҭақәеи (М. В. Ломоносов ихьӡ зху Москватәи Аҳәынҭқарратә университет, Ленинградтәи аҳәынҭқарратә университет, Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет уҳәа егь. ) реимадара бзиа иалҵшәаны хықәкылатәи аспирантурала акадр ҿыцқәа рааӡарази, иара убасгьы аҭҵаарадырратә проектқәа реицынагӡарази алшара бзиақәа ҟалеит. Рзанааҭтә усура инаваргыланы, аинститут аҭҵаарадырратә усзуҩцәа аӡәырҩы акыршықәса аԥсуа жәлар рзинқәа рыхьчара иазкыз амилаҭ-хақәиҭратә қәԥара иалахәын. Урҭ иаартны иаҿагылон Аԥсны аҭоурыхи акультуреи рганахьала иҟаз аицакрақәа, ашәҟәқәа рыҩуан апартиатәи аҳәынҭқарратәи инстанциақәа рышҟа, аиҳабырахь. 30-40-тәи ашықәсқәа раахыс ириашамкәа иаанханы иҟаз Аԥсны амилаҭтә политикатә еилагарақәа рыриашара иазку апроблемақәа рыҭҵааразы аҳәара ҟарҵон. Активла иалахәын есжәашықәса Аԥсны протесттә ҳасабла имҩаԥысуаз аԥсуа жәлар рықәгыларақәа. Уи азы Аԥсни Қырҭтәылеи рпартиатә еиҳабыра аинстиут аусзуҩцәа кыдцаланы ирыман. 1980-тәи ашықәсқәа аҩбатәи рызбжазы Аԥсуа институт аҿы аусура иалагоит аԥсуаҭҵааҩцәа рабиԥара ҿыц: афилологцәа - Б. Г. Џьонуа, Џь. И. Адлеиԥҳа, В. А. Кәаӷәаниа, Ц. С. Габниаԥҳа, Ҭ. Шь. Џьапуаԥҳа, А. Гь. Ладариаԥҳа, З. Џь. Џьапуаԥҳа; аҭоурыхҭҵааҩцәа – В. М. Ԥачлиа, Р. К. Кациа, В. Ф. Быҭәба, Гә. Џь. Гәымба, Е. М. Ешба-Чкок; аетнологцәа – А. Е. Шьынқәба, С. А. Дбар, О. В. Маан; археологцәа – М. Хә. Хәарҵкьиа, Л. М. Кәаӷәаниа, Д. С. Бжьаниа. Арҭ ашықәсқәа рзы Аԥсуа институт аҿы аус руан аҟәшақәа ааба, 70-ҩык инареиҳаны аҭҵаарадырратә усзуҩцәа. Урҭ рахьтә иҟан 10-ҩык аҭҵаарадырртә доқторцәа, 46-ҩык аҭҵаарадырратә кандидатцәа. Аинститут адиреқторс дыҟан Гь. А. Ӡиӡариа (1966-1988). 1988 шықәсазы Аԥсуа институт дахагылеит В. Г. Арӡынба. Аинститут усҟан хықәкыс ишьҭнахит атематика аус адулараҿы ахьыԥшымра ду аарԥшра, акрызҵазкуа аусмҩаԥгатәқәа разԥхьагәаҭареи реиҿкаареи. Адиректор аинститут аусзуҩцәа ирыдигалаз апрограммаҿы иқәиргылон аԥсуаҭҵаарадырразы акрызҵазкуаз адҵақәа, ҷыдала, адисциплинақәа рыбжьара арҿиаратә коллективқәа раԥҵара: ареспубликаҿы амилаҭбжьаратә еизыҟазаашьақәа рыҭҵааразы, «Аԥснытәи АССР атопонимқәеи агидронимқәеи рыхсаалеизга» азырхиаразы икомплекстәу аономастикатә гәыԥ аиҿкаара, «Аԥсны археологиа (ажәытәӡатәи аамҭа инаркны 17 –тәи ашәышықәса аҟынӡа)» захьӡу амонографиа аԥҵаразы археологиа иазку арҿиаратә гәыԥ аиҿкаара; азҵаара ықәгылан аҭыжьымҭақәа: «Аԥсуаа рытрадициатә культура», «Аԥсуа мифологиатә жәар», «Аԥсны аҭоурых» (3-томк иҟоу); «Аԥснытәи АССР. Аенциклопедиатә жәар» разырхиаразы аусура ахацыркра; Аԥсуа институт иҭнажьуаз аҭҵарадырратә ҭыжьымҭақәа рхыԥхьаӡара ацҵара. Аԥсуа институти, Аԥсуа университети, Аԥснытәи аҳәынҭқарратә музеии аҭҵаарадырра аганахьала русеицура уҳәа уб иҵегьы. Иазԥхьагәаҭаз аусқәа рынагӡара залмыршахеит есааира иуадаҩхоз ауаажәларратә-политикатә ҭагылазаашьа иахҟьаны, В. Г. Арӡынба аполитикатә усзура ашҟа аиасра аниқәшәа. Уи раԥхьа СССР Иреиҳаӡоу Асовет ашҟа депутатс далырхит, анаҩс – Аԥснытәи АССР Иреиҳаӡоу асовет ахантәаҩыс. Аха иара ус шакәызгьы, уеизгьы иалыршахеит иазԥхьагәаҭаз аҭҵаарадырратә уснагӡатәқәа рыҟнытә акык-ҩбак рынагӡара: иҭыжьын арҵагатә цхыраагӡа «Аԥсны аҭоурых» (1991), иара убас архивттә материалқәа реизга: «Аԥсны. Адокументқәа шаҳаҭра руеит. 1937-1953 шш. » (1992); имҩаԥган Зегьеидгылоутәи аҩаӡара змаз аконференциақәа ҩба – «Башкаԥсаратәи археологиатә семинар», «1986-1987 ш. ш. рзы имҩаԥгаз аетнографиатәии антропологиатәии ҭҵаарақәа рылҵшәақәа ирызкны Зегьеидгылоутәи аҭҵаарадырратә сессиа». СССР ахыбгалара, уи ашьҭахьҵәҟьа излагаз Қырҭтәыла агрессиа, ақырҭуа ир еибашьрала Аԥсны рақәлара, шықәсык инеиҳаны ицоз Аԥсны аџьынџьтәылатә еибашьра, аҳтнықалақь Аҟәа аӷа инапаҵаҟа аҟазаара – ишьаарҵәыраз арҭ ахҭысқәа зегьы Аԥсуа институт азы итрагедиа дуны иҟалеит. 1922 шықәса 22. 10. рзы Қырҭтәылатәи арбџьар мчқәа аоккупациа ззыруз аҳҭнықалақь аҿы ирыблит Аԥсуаҭҵааратә институти Аԥснытәи аҳәынҭқарратә архиви рхыбрақәа; инықәыццышәаа ицеит урҭ рыҩныҵҟа иҵәахыз зегьы: архивтә фондқәа, иуникалтәу абиблиотека, аусзуҩцәа рнапылаҩырақәа, аҭыжьра иазырхианы иҟаз аҵарауаа русумҭақәа уҳәа уб. иҵегьы ирацәаны. Аибашьраан аԥсадгьыл ахьчараҿы иҭахеит аинститут аусзуҩцәа – М. Х. Хәарҵкьиа, В. Ф. Быҭәба, Л. М. Кәаӷәаниа. Аҟәа иалаханы иҟаз аинститут аусзуҩцәа В. Г. Арӡынба дызхагылаз Аԥсны ахьчаҩцәа иаартны ирықәыӡбарц азы аоккупациатә мчқәа изныкымкәа ишрықәмақархьазгьы, уи рзалмыршеит. Акраҵанакуан усҟан Аҟәа иаанханы иҟаз адиректор ихаҭыԥуаҩ В. В. Дарсалиа иникылаз ипозициа. 1992-1993 ш. ш. рзтәи Аԥсны аџьынџьтәылатә еибашьра ашьҭахьҵәҟьа иалагеит аинститут аиҭашьақәыргылара апроцесс: иҿыцны ишьақәыргылатәын аҭҵаарадырратә библиотека афондқәа. Уи аиқәыршәараҿы ацхыраара ду ҟарҵеит Урыстәылатәи аҭҵаарадырратә академиа асистема иалахәу Мрагылараҭҵаара Аинститут, А. М. Горки ихьӡ зху Адунеитә литература Аинститут, Архологиатә Институт, Н. Н. Миклухо-Маклаи ихьӡ зху аетнологиеи антропологиеи Ринститут, иара убас Мрагыларатә жәлар рҟазара Амузеи, Пиотр Ду ихьӡ зху антропологиеи аетнографиеи рмузеи (Кунсткамера) Адыгеиеи, Ҟарачы-Черқьессиеи, Ҟабарда-Балкариеи рреспубликақәа ринститутқәеи руниверситетқәеи, Ростови, Ставрополи, Краснодари атәылаҿацәқәа рҿы иҟоу аҭҵаарадырратә усҳәарҭақәа. Хаз игоу ԥыҭҩык аҵарауаагьы ҳамҭас аинститут иарҭеит рхатәы библиотекақәа (н. Г. Волкова, А. Х. Халиков). Урҭ ашықәсқәа рзы нап аркын имариамыз аинститут аиҭашьақәыргылара апроцесс: аматериалтә-техникатә база, архив; иалыршан имаҷымкәа аҭҵаарадырратә процессқәа раларҵәара: Аԥсны аҵакырадгьыл аҩныҵҟа археологиатәи аетнологиатәи еқспедициақәа, жәларбжьаратәи, ареспубликатәи, аинститут иатәуи аконференциақәа, аишәа гьежьқәа уҳәа убас егьырҭ аусқәа рымҩаԥгара. Акыр иазҳаит аԥсуаҭҵаара иазкны иҭыҵуаз аҭҵаарадырратә литература ахыԥхьаӡара; аинститут аҿы иаартын иҿыцу аструктуратә ҟәшақәа: аполитологиеи аконфликтологиеи, аенциклопедиеи, ахыҵхырҭеи, аспирантуреи рыҟәшақәа. Урҭ ашықәсқәа рзы акьыԥхь збаз аҭыжьымҭақәа рыҟнытә, хазы игоу авторцәа рышәҟәқәа рыдагьы, иҷыдоу аҭыԥ ааныркылоит аколлективтә монографиақәа, аҭҵаарадырратә статиақәа реизгақәа. Аколлективтә монографиақәа рҟнытә иалукаар алшоит: «Ҳаамҭазтәи Аԥсны ақыҭа: асоциалтә-етнографиатәи антропологиатәи аҭҵаарақәа» (2006; Н. А. Дубова, В. И. Козлов, А. Н. Иамсков рредақторрала), «Кавказ ажәларқәа» рсериаҿы Британиа иҭыжьыз ашәҟәы «Аԥсуаа» (1999ш. ,аиқәыршәаҩ Џь. Ҳиуитт), Миклухо-Маклаи ихьӡ зху аетнологиеи антропологиеи Ринститути Аԥсуаҭҵааратә институти еицдырхиаз, нас «Ажәларқәеи акультуреи» асериаҿы иҭыжьыз «Аԥсуаа» (1-тәи аҭыжь. – 2007, 2-тәи - 2012ш. ш. ; атакзыԥ. аредакторцәа Иу. Д. Анчабаӡе, Иу. Г. Аргәын), «У111-Х1 ашә. рзы Аԥсуа аҳра аҟазара» (2011; аҭакзыԥ. Аредактор, аиқәыршәаҩы Е. Иу. Ендольцев), «Азиеи, Кавкази Урало- Поволжиеи. 1-тәи атом. Аԥсны» (2013; аҭакзыԥ. Аредактор А. Иу. Скаков). Архивтә документқәеи аматериалқәеи кьыԥхьын аҭыжьымҭақәа: «1917-1921 ш. ш. Аԥсны ахақәиҭратә ҵысра алахәцәа. Кьаразааи, Агвардиаҟаԥшьааи, апартизан ҟаԥшьааи ргәалашәарақәа» (2007; аиқәыршәаҩы А. Е. Кәыпраа, А. Ф. Аҩӡба), «Х1Х-тәи ашәышықәсазтәи (1803 – 1839) Аԥсны аҭоурых. Адокументтә материалқәа реизга», 3- томк: (1 атом. 2008; аиқәыршә. Гь. А. Ӡиӡариа), «ХУ111-Х1Х ашәышықәсазтәи Аԥсны аҭоурых иазку аматериалқәа. (1762-1859)» (2-тәи атом, 2011; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа, С. Шь. Салаҟаиа,А. Ф. Аҩӡба), «Х1Х-тәи ашәышықәсазтәи Аԥсны аҭоурых иазку аматериалқәа. (1863-1874)» (3-тәи атом. 2012; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа, С. Шь. Салаҟаиа,А. Ф. Аҩӡба), «Аԥсны. Адокументқәеи аматериалқәеи (1917-1921 ш. ш. )» (2009; аиқәыршә. Р. Х. Гәажәба), «Аԥсны асоветтә аамҭазтәи аҭоурых иазку аматериалқәа», 3-томкны: 1-тәи атом – Аԥснытәи ССР актәи ажәашықәсазы (1921-1931 ш. ш. ) Ақыҭа. Ақыҭанхамҩа» (2012; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа, 2-тәи атом - Аԥснытәи ССР актәи ажәашықәсазы (1921-1931 ш. ш. ) . Жәлартә ҵарадырра. Акультура. Аҭҵаарадырра» (2012 ; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа), 3-тәи атом - Аԥснытәи ССР актәи ажәашықәсазы (1921-1931 ш. ш. )» (2016; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа), «1992-1993 ш. ш. рзы Ареспублика Аԥсны амедицинатә маҵзура» (Адокументқәеи аматериалқәеи» 2018; аиқәыршә. А. Ф. Аҩӡба, Е. Г. Гегиа). Акьыԥхь рбеит апериодикатә ҭыжьымҭақәа рҟнытә аматериалқәа зныз ашәҟәқәа: «Аԥсни аԥсуааи Урыстәылатәи апериодикаҿы (Х1Х – ХХ ашә. алагамҭеи)», 2- шәҟәык (1-тәи ашәҟәы 2005; аиқәыршә. Р. Х. Агәажәба,Ҭ. А. Ачыгәба, 2-тәи ашәҟәы – 2008; аиқәыршә. Р. Х. Агәажәба,Ҭ. А. Ачыгәба) , «Агазеҭ «Аԥсны» (1919-1921 ш. ш. )» (2006, акьыԥхь азырх. В. Ш. Аҩӡба), «Агазеҭ «Республика Абхазия». 1992 ш. [[Нанҳәамза\|нанҳәа]] 14 – 1993 ш. цәыббра 30» (2017; аиқәыршә. А. Ф. Аҩӡба,В. З. Чамагәуа), «Агазеҭ «Конфедерация», 1992-1993 ш. ш. » (2018; аиқәыршә. Л. Р. Ҳагба, А. Ф. Аҩӡба). Аԥсуаҭҵааратә институт аҿы имҩаԥгаз жәларбжьаратәи, ареспубликатәи, аинститутә конференциақәеи аԥхьарақәеи ирыбзоураны иҭыжьын хыԥхьаӡара рацәала аҭҵаарадырратә статиақәа реизгақәа, урҭ иреиуоуп: «Кавказтәи абызшәадырреи афольклорҭҵаареи ҳаамҭазтәи рыпроблемақәа. Афилологиатә ҭҵаарадыррақәа рдоқтор К. С. Шьаҟрыл диижьҭеи 100 шықәса аҵра иазкны имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа (лаҵара 28-30 1999ш. Аҟәа» (2000; аҭакз. Аред. Л. Р. Ҳагба), «Кавказ: аҭоурых, акультура, атрадициақәа, абызшәақәа. Лаҵара 28-31 2001 ш азы имҩаԥгаз Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт 75 шықәса ахыҵра иазкыз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла, Аҟәа» (2004; аҭакзыԥ. Аредактор В. Ш. Аҩӡба), «Амилаҭтә культурақәа ҳазҭагылоу аамҭазы: Алитература. Афольклор»). 2003ш. жьҭарамза 22-26 ш. азы Аҟәа имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла. (2012; аҭакзыԥх. аредактор А. И. Чагин, В. Ш. Аҩӡба, А. А. Бигәаа), «Актәи Аԥснытәи жәларбжьаратәи археологиатә конференциа. Кавказ амшынеиқәаҿықәтәи ажәытәӡатәи акультурақәа, урҭ ргәыларатә регионқәа ркультурақәеи дареи реигәныҩра. Акультуратә ҭынха аиқәырхара. . Иу. Н. Воронов игәалашәара иазкны». (2006; аҭакзыԥ. аредактор В. В. Бжьаниа), «Аҩбатәи Аԥснытәи жәларбжьаратәи археологиатә конференциа. Кавказтәи ажәытәӡатәии абжьарашәышқәсатәии археологиа апроблемақәа. М. М. Ҭраԥшь игәалашәара иазкны. 2008ш. абҵара 8-12, Аҟәа» (2011; аҭакзыԥ. Ардеактор А. Иу. Скаков), «Актәи Жәларбжьаратәи Инал -иԥа иԥхьарақәа (2007ш. жьҭаара 9-12, Аҟәа)» (2011; аҭакзыԥ. аред. Ҭ. А. Ачыгәба), В. Г. Арӡынба диижьҭеи 65 шықәса аҵра иазкыз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа, «З. В. Анчабаӡе диижьҭеи 90 шықәса иазкыз аҭҵаарадырратә конференциа (2010ш. лаҵара 27-28, Аҟәа)» (2012, аредактор хада С. Шь. Салаҟаиа), «Ахԥатәи Аԥснытәи жәларбжьаратәи археологиатә конференциа, Кавказ ажәытәӡатәии абжьарашәышықәсатәии археологиа апроблемақәа. 2011 ш. абҵара 28 - ԥхынҷкәын 1, Аҟәа). Г. К. Шамба игәалашәара иазкны» (2013; аҭакзыԥх. аредактор А. Иу. Скаков), «Кавказ имҩаԥысуаз аибашьрақәа – аҭоурых аҵатәхәқәа. 1992-1993 ш. ш. азтәи Аԥсны жәлар рџьынџьтәылатә еибашьра 20 шықәса ахыҵра иазкны имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла. 2012 ш. абҵара 11-12, Аҟәа» (2014; аҭакзыԥх. аред. С. Шь. Салаҟаиа), «Амилаҭтә культурақәа ҳаамҭазы»: Алитература. Афольклор. (В. В. Кожинов игәалашәара иазкны). Аҩбатәи жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа. 2012 ш. жьҭаара 15-18 2012 ш. Аҟәа» (2015; аҭакзыԥх. аред. В. А. Бигәаа, В. Ш. Аҩӡба), «Аибашьреи аҭынчреи Кавказ аҭоурых аҿы. 1992-1993 шш. азтәи Аԥсны жәлар рџьынџьтәылатә еибашьра 20 шықәса ахыҵра иазкны имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла. (2013ш. Жьҭаара 24-26, Аҟәа» (2016; аредколлегиа), «Аҩбатәи Жәларбжьаратәи Инал-иԥа иԥхьарақәа. 2011ш. жьҭаара 11-13, Аҟәа» (2016; аҭакз. аред. В. Л. Бигәаа), «Кавказ Х1Х-ХХ-тәи ашәышықәсқәа рзы аҭоурыхтә еиҭакрақәа раан; аполитикатә, асоциалтә,аинтеллектуалтә ҭоурых ирызку апроблемақәа. Г. А. Ӡиӡариа диижьҭеи 100 шықәса аҵра иазкны имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа (2014ш. лаҵара 5-7, Аҟәа) (2016; аредколлегиа), «Аԥсны адунеитә ҭоурых аҿи жәларбжьаратәи аизыҟазаарақәа рҿи». Жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа. В. Г. Арӡынба диижьҭеи 70 шықәса аҵра иазкны (2015ш. лаҵара 14-17, Аҟәа ақ. )»(2016; аҭакзыԥх. аред. А. Иу. Скаков), «Ахԥатәи жәларбжьаратәи Инал-иԥа иԥхьарақәа. 2016ш жьҭаара 4-6, ақ. Аҟәа» (2017; аҭакз. аред. Иу. Д. Анчабаӡе), Идыру археолог-кавказҭҵааҩы Л. Н. Соловиов игәалашәара иазкны «Кавкази Аԥсни ажәытәӡани абжьаратәи ашәышықәсқәеи рзы: акультурақәа реигәныҩра» зыхьӡу 1У –тәи Аԥснытәи археологиатә конференциа аматериалқәа. (2013 ш. абҵара 26-30, Аҟәа)» (2017ш. Аредактор хада А. И. Џьапуа), афольклорҭҵааҩы, еицырдыруа нарҭҵааҩы, алитератураҭҵааҩы, ауаажәларратә усзуҩы А. А. Аншба игәалашәара иазкны жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа: «Кавказ ажәларқәа рфольклор: аҭоурыхтә ҭынхеи ҳаамҭатәи абзазаашьеи»(2016ш. жьҭаара 24-27, Аҟәа ақ. » (2019 ш; аҭакзыԥх. аредактор Ц. С. Габниа). Иахьатәи аамҭазы Аԥсуа ҭҵааратә институт аҿы иҟоуп аҟәшақәа 8: абызшәатә, афольклортә, алитературатә, археологиатә, аетнологиатә,аҭоурыхтә,ахыҵхырҭатә, аполитологиатәи аконфликтологиатәи; алабораториақәа ҩба адиалектологиатәии афольклортәии; аинститу аҿы иҟоуп архивтәи аҭҵаарадырратә библиотекеи; аус руеит 105-ҩык аҭҵаарадырратә усзуҩцәа, урҭ рҟнытә адокторцәа – 20. ҩык, аҭҵаарадырратә кандидатцәа -27-ҩык (2019). ==Алитература== * Бӷажәба Х. С. Аԥсуа институт аҭоурых иазкны// Абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ирызку Аԥсуа институт Аусумҭақәа. ХХХ11 атом. Аҟәа, 1961; * Ӡиӡариа Г. А. Аҭҵаарадырра ашәҭыкакаҷра// Аԥснытәи АССР асоветтә жәларқәа риашьаратә ҭаацәараҿы. Аҟәа, 1972; * Салаҟаиа Ш. Х. Аԥсуаҭҵаара ацентр ( Қырҭтәылатәи Аҭҵаарадырратә академиа иаҵанакуа Д. И. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи рзы Аԥсуа институт 50 шықәса ахыҵразы), Аҟәа , 1982; * Ҷоҷуа А. М. Иалкаау арҿиамҭақәа. Қарҭ, 1987; * Аԥсуаҭҵааратә институт аусзуҩцәа русумҭақәа рҭыжьымҭа абиблиографиатә рбага (1925-2000) / аиқәыршәаҩ: Е. В. Марганиа, Л. Д. Наҷҟьебиа. Аҟәа, 2001; В. Ш. Аҩӡба Д. И. Гәлиа ихьӡ зху агуманитартә ҭҵаарақәа рзы Аԥсуа институт: аҭоурых, апроблемақәа, аперспективақәа// Кавказ: аҭоурых, акультура, атрадициақәа, абызшәақәа. (Аԥсуа Ҭҵаарадырратә академиа иаҵанакуа Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуа гуманитартә аҭҵаарадырратә институт 75 шықәса ахыҵра иазкны имҩаԥгаз Жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла, 2001 ш. лаҵара28-31, Аҟәа2003 ш; * ААУ апрофессортә-рҵаҩратә еилазаара рҭҵаарадырратә усумҭақәа рбиблиографиатә рбага (1979-2004). (Аиқәыршә. Ш. С. Гәарамиа)). Аҟәа). Аҟәа, 2011; Асоветтә ҟәша иаҵанакуа Аԥсны аҭоурых аматериалқәа. Аԥсны ССР актәи ажәашықәсазы (1921-1931ш. ш. ). Жәлартә ҵара. Акультура. Аҭҵаарадырра. Атехникатә ааглыхра. (Аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа). Аҟәа, 2015; * Арӡынба В. Г. Қырҭтәылатәи Аҭҵаарадырратә академиа иаҵанакуа, Д. И. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи рзы Аԥсуа институт аперспективақәеи апроблемақәеи * Арӡынба В. Г. Аусумҭақәа реизга. Х-томкны иҟоу. 11 атом. Кавказтәи амифқәеи, абызшәақәеи, аетносқәеи. М. Аҟәа, 2015. [[Акатегориа:Дырмит Гәлиа]] [[Акатегориа:Аԥсны аҭҵаарадыррақәа ракадемиа]]	Дырмит Гәлиа ихьӡ зху аԥсуаҭҵааратә институт () — аԥсуа ҭҵаарадырратә центр; Аҟәа иҟоуп. Аԥсуа ҭҵаарадырра иазку аинститут аиҿкаара аидеиа хацыркын 20-тәи ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа рзы; раԥхьаӡа акәны уи аӡбахә аартны ирҳәеит Аԥсуа ҭҵаарадырратә Уаажәларра 1924 шықәса цәыббрамза аҩбатәи азбжазы имҩаԥыргаз Амшын еиқәа агаҿатәии Мраҭашәаратәи Кавкази атәылаҿацә аҭҵааҩцәа Реизара Ду аҿы. 1925 ш. жьырныҳәа 13 рзы Н. Лакоба ихантәарала имҩаԥысыз Аԥсуа ҭҵаарадырратә уаажәларра аилатәараҿы еиқәшаҳаҭны иазхаҵаны ирыдыркылеит «Аԥсны акультуреи аекономикеи реизырҳаразы ара аҭҵаарадырратә институт аԥҵара хымԥада ишаҭаху» ҳәа ақәҵара. Аԥсуа ҭҵаарадырразы иразҟыӡбагахаз ари аизара иалахәын Д. И. Аланиа, З. Н. Бениа,А. М. Ҷоҷуа, Н. С. Патеиԥа, Веқслер, Ступак, Кудриашов, А. И. Чыкәбар, Г. П. Барач. А. А. Колоковски, Л. Л. Захаровски, Л. В. Карташев, С. П. Басариа, Кашкина, Мелиавицки, Р. И. Какәуба, В. И. Стражев, А. С. Меерович, Бердичевски, В. П. Малеев, Н. В. Риабов, Фармаковски. Иара убри аилатәараҿы Аԥсуа ҭҵаарадырратә уаажәларра асовет ирыдҵан аинститут аиҿкаара иазкны иазырхиаз апроект Аԥсуа Центртә Нагӡаратә Комитети Асовет жәлар ркомитети рҿаԥхьа азҵаара ықәыргыланы, абри аус ахәаԥшразы ирыдыргаларц. Ирыдгалаз апроект аҿы ишарбаз ала, иаадыртраны иҟаз аинститут аҿы иазԥхьагәаҭан: ашьхара-геологиатә, адгьылтә (анышәтә), абиологиатә (уи иаҵанакуаз азоологиеи аботаникеи ацҵаны), иара убас агуманитартә (аҭоурых, археологиа, аетнографиа, абызшәадырра, афольклор уҳәа), агеографиатә, атехн. -ааглыхратә, абиблиографиатә, анозологиатә, асанитартә, амузеитә ҟәшақәа раартра. Аштат аҿы 20-ҩык аусзуҩцәа рҭыԥ азылхны шықәсыктәи абиуџьет 30 096 мааҭ азыԥҵәаны аҟаҵара. Аха Аԥсны аиҳабыра аԥара ахьрымамыз иахҟьаны ари апроект мап ацәыркыр акәхеит. Уи ацынхәрас академик Н. И. Марр иаԥшьгарадла иақәшаҳаҭхеит Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа аартра. Ари академиа аартра иазкны аԥшьгаратә гәыԥ реилатәара мҩаԥысит академик Н. И. Марр инапхгарала, 1925 ш. 11. 10. рзы. Уи иалахәын А. М. Ҷоҷуа, С. М. Ашәхәацаа, Н. С. Патеиԥа, С. И. Ҷанба, П. С. Шьаҟрыл, Ш. Е. Хокьерба, А. И. Чыкәбар. Урҭ иазгәарҭеит Академиа иаарласны аартра хымԥада ишаҭаху, иара убасгьы иазԥхьагәарҭеит уи анаҩстәи аусуратә план. 1926 ш. 26. 05. азы Аԥснытәи ССР Асовет Жәлартә комитет ишьақәнаргылеит «Аҳәынҭқарратә усҳәарҭа «Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа» аԥҟара, уи аԥхықәра хадақәа ҳәаақәҵаны: «а) аԥсуа бызшәеи, насгьы уи инадҳәаланы аԥсуа жәлар рыбзазареи рҭоурыхтә культуреи ҭҵаарадыррала рыҭҵаара; аԥсуа хатә ажәеи аԥсуа милаҭтә литературеи атехникатә еиӷьтәра; в) Аԥсны аинтересқәа ирызкны аҭҵаарадырра-рккаратә усзура аганахьала иҟаҵоу ақәҿиарақәеи аихьӡарақәеи массала ауаа рыларҵәара уҳәа убас иҵегьы. Аԥсуаҭҵааратә институт ҳәынҭқарратә ҭҵаарадырратә усҳәарҭак аҳасабала, официалла аҭоурых хацыркуп аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа анаадыртыз инаркны. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы Академиа иалахәылаз аҵарауаа рхыԥхьаӡара 9-ҩык инадыркны 30-ҩык рҟынӡа инаӡоит, аха аштат аҿы иҟаз 3-4-ҩык ракәын. Раԥхьатәи хантәаҩыс дыҟан А. М. Ҷоҷуа. Уи ишьҭахь – Д. И. Гәлиа, уи маӡаныҟәгаҩыс диман – П. С. Шьаҟрыл. Аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа аусура мҩаԥнагон асеқциақәа рыла ишаны: атерминологиатә, аҭыжьырҭатә, аҟазареи амузыкатә фольклори. Аԥсуа ҭҵаарадырратә Уаажәларра аҽамаданы, Академиа ишьақәнаргылеит: СССР Аҭҵаарадырратә академиа иатәу Азиатәи аинститут, аҳәаанырцәтәи акультуратә еимадарақәа алзыршоз Зегьеидгылоутәи ауаажәларра, Горсктәи атәылаҿацәҭҵааратә институт, Асахь. ҭҵаарадыррақәа ирызку Аҳәынҭқарратә академиа, Кавказтәи аҭоурых-археологиатә институт уҳәа СССР аҭҵаарадырратә усҳәарҭақәа рҿы аимадара бзиақәа. Иара убас аиҩызара рыбжьан Аԥсуа академиеи еицырдыруа аҵарауаа: апроф. Н. И. Марри, апроф. Н. Ф. Иаковлеви, Г. Шмидти, иара убас Москватәи Ацентртә жәларҭҵааратә музеи амаӡаныҟәгаҩи. Аԥсуа бызшәа академиа иҭнажьит: Н. И. Марр «Аурыс-аԥсуа жәар», Д. И. Гәлиа - «Аԥсуаа рҿы аџьма акульт» (Аԥсуа етнографиа иазкны), «Алитературеи абызшәадырреи рзы атерминологиа (аурыс-аԥсуа, аԥсуа – аурыс); К. В. Ковач - «101 аԥсуа ашәа», «Кәыдрытәи аԥсуаа рашәақәа»; иара убас иҭыжьын асахьаркыратә литература шәыҟәқәа жәпакы. 1930 ш. 28. 05. рзы Аԥснытәи Жәлартә ҵара акомитет иаднакылеит аԥсуа бызшәеи алитературеи Ракадемиа Аԥсуа бызшәеи алитературеи ирызку аҭҵаарадырра-ҭҵааратә институт ҳәа ахьӡ аиҭеиҭакразы ақәҵара. Аинститут аштат аҿы аус руан 4-ҩык: адиректор (Г. Берзениа), адиректор ихаҭыԥуаҩ (Д. Гәлиа), иара убас ҩыџьа аҭҵаарадырратә усзуҩцәа. 1931 ш. 5. 08. азы Аԥснытәи Ацентртә Нагӡаратә комитет апрезидиум иаднакылоит Аԥсуа ҭҵаарадырратә уаажәларреи Аԥсуа бызшәеи алитературеи аҭҵаарадырра-ҭҵааратә институти реидҵаразы ақәҵара. Уи иахҵан Аԥснытәи аҿацәҭҵааратә ҭҵаарадырра-ҭҵааратә институт ҳәа. Еилазаашьала уи асеқторқәеи аҟәшақәеи рыла еиҟәшан. Аус руан х-сеқторк: 1) аԥсуа бызшәеи, алитературеи, аҟазареи; 2) ауаажәларратә- ҭоурыхтә; 3) аҭыԥантә ааглыхреи ақыҭатә нхамҩеи ҳәа 2-сеқциак змаз жәлартә нхамҩатә ҟәша. Аԥсуа бызшәеи, алитературеи, аҟазареи рсеқтор 4-сеқциак рыла ишьақәгылан: а) абызшәадырра, аҭҵаарадырратәи апрактикатәи аграмматика, б) арҵагатә шәҟәқәа, в) асахьаркыратә литературеи жәлар рырҿиареи, г) аҟазареи. Ауаажәларратә-ҭоурыхтә сеқтор шьақәгылан: апартиа аҭоурыхи Аԥсны ареволиуциа аҭоурыхи, аетнографиеи, асоциалисттә культуреи абзазареи - уи аҩныҵҟа иҟан иара убас акультуратә револиуциеи, абзазара аԥсахреи, амцхаҵарақәа раҿагылареи ирызкыз асеқциақәагьы. Аинститут анапхгара азнауан адиреқторат: А. К. Ҳашба (адиректор), ҩыџьа ихаҭыԥуаҩцәа – В. И. Кәыкба, С. И. Ҷанба; асеқциа еиҳабцәас иаман: А. В. Фадеев (ауаажәларратә-ҭоурыхтә), Бибикови В. Г. Семионови (жәлартә нхамҩатә), А. А. Колоковски (аботаника), В. И. Кәыкба (абызшәеи алитературеи). Урҭ ашықәсқәа рзы аинститут аҿы ихацыркын «Аусумҭақәа» рҭыжьра. Уа ианылон аҵарауаа рколлективтә статиақәа реизгақәа реиԥш, хазы игоу авторцәа рмонографиатә усумҭақәагьы. Иара убас адәаҿы еизыргоз афольклортә-етнографиатә, ма алингвисттә материалқәа; инеизакны уи аамҭа иалагӡаны иҭыжьын 34 том, убарҭ зегь рҟынтә Аҩбатәи Адунеитә еибашьра ду ҟалаанӡа – 20. 1935 ш. азы Аԥснытәи аҿацәҭҵааратә ҭҵаарадырра-ҭҵааратә институт академик Н. И. Марр ихьӡ ахҵан. Аинститут ахьӡгьы ԥсахны Аԥсуа культура аинститут ҳәа ахьӡҵаны СССР Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа асистема иалаҵан. 1938-1948 ш. ш. рзы аинститут диреқторс дыҟан А. М. Ҷоҷуа. 1930-тәи ашықәсқәа аҩбатәи рызыбжазы аинститут харҭәаахеит аҵарауаа ҿыцқәа рыла: К. С. Шьаҟрыл, А. А. Олонецки, Б. П. Џьанашьиа, И. Г. Анҭелава, Хә. С. Бӷажәба, Гь. А. Ӡиӡариа. Сталини Бериеи раамҭақәа рзы массала имҩапысуаз арепрессиақәа, арӡрақәа аинститут ӷәӷәала ааха арҭеит. Аԥснытәи аинтеллигенциеи аҳәынҭқарратә усзуҩцәеи аӡәырҩы реиԥш, харада ахара рыдҵаны, русқәа еиқәырҽаҽаны идырӡит аинститут аҿы аус зуаз аԥсуа ҵарауаа: А. К. Ҳашба. В. И. Кәыкба, С. М. Ашәхаҵаа, В. М. Маан, З. Р. Агрба. Даҽа гәыԥҩык аԥсуа ҵарауаа арепрессиақәа ирцәынхеит Аԥснынтәи ибналаны ацара ахьрылшаз иабзоураны. Акьыԥхь аҿы урҭ зегьы «жәлар раӷацәа» ҳәа рыхьӡ ҳәаны ирықәыӡбон. Аҭҵарадырра иазкыз ихатәраз ҳәа ишьаз аҭыжьымҭақәа рыҿгьы иуԥылар алшон уи аамҭа еиқәаҵәа азы иҟазшьарбагаз абас еиԥш иҟаз ақәыӡбарақәа: «. . Уажәы иаҿаԥырҽыз жәлар раӷацәа, Аԥсуа акультура аинститути, Жәлартә ҵара акомитети, Аԥснытәи асовет шәҟәыҩҩцәа реидгылеи рҿы итәаз абуржуазтә милаҭеилыхҩцәа, агәазыҳәаратә нырра ду узҭо, ибеиаӡоу ақырҭуа культура дуӡӡа иацәхьаҵны, аганахь игылаз… избанзар урҭ имаҭ шҳамыз ргәы-ԥсы зегьы ала ақырҭуа жәлар рцәымӷын. Қырҭтәыла аҟәыҭхазаара, Қырҭтәылеи Аԥсни рџьажәлар ирыбжьоу сталинтәи аиашьаратә еиҩызара аԥырхагахара, Аԥсны инхо ақырҭуа џьажәлар зегь рыла рыларҟәра - абас акәын ишыҟаз урҭ имҩаԥыргоз атеррористтә, аконтрреволиуциатә, арӷьа-троцкисттә политика. Асабрадақәа рхаҵаны, асоветтә мчра бзиа ирбошәа рҽыҟаҵаны, урҭ Аԥсны акыраамҭа рыцәгьаусқәа ирҿын, асоциалистә ргылара системала ааха аҭо. Избан арҭ агәымхашьацәа, абуржуазтә милаҭеилыхҩцәа Қырҭтәыла абриаҟара изырцәымӷхаз? Избанзар урҭ амҵақьақьаҩцәа зегьы - лакобақәеи агрбақәеи Қырҭтәылатәи аџьажәлар мацара ракәӡам изаӷоу, урҭ Аԥсны аџьажәларгьы ираӷоуп. Урҭ ахәымгақәа, ихагахаз ауаа мишәанқәа, аԥсахҩы ламысдақәа – афашисттә, иара убас егьырҭ аҳәаанырцәтәи аԥшыхәыҩцәа рагентцәа роуп. Урҭ аханатәгьы асовет мчра ианымшәо иаӷацәан, асоциализм иаӷацәоуп, Ленини – Сталини рпартиа Ду иаӷацәоуп». Аха иара убри аамҭазы акьыԥхь рбеит аԥсуаҭҵаара иазкны акрызҵазкуа аусумҭақәа: Н. И. Марр «Аԥсуаа рбызшәеи рҭоурыхи иазкны», А. В. Фадеев «Аԥсны аҭоурых иазкны икьаҿу аочерк», Гь. А. Ӡиӡариа «ХХ ашәышықәса актәи азыбжазы Аԥсны азы ақәԥара». 1939 шықәсазы аинститут дырҩегьых ахьӡ ԥсахны Н. И Марр ихьӡ зху абызшәеи аҭоурыхи рзы Аԥснытәи аҭҵаарадырра-ҭҵааратә институт ҳәа ахьӡҵан. 1941 шықәсазы, Қырҭтәылатәи ССР Аҭҵаарадырратә академиа анаԥҵаха ашьҭахь, уи асистема иалаҵан. 1930-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы аинститут аҿы аԥсуаҭҵааратә тематика еиҳа-еиҳа еиҵало иалагеит: уи хымԥада ақырҭуа ҭоурыхҭҵаареи акультуреи ашьаҭала иахәаԥшуан, аԥсуа бызшәа афункциақәа еиҳа-еиҳа имаҷхон; иҭыҵуаз аусумҭақәа рҿы аԥсуа авторцәа рхыԥхьаӡара еиҵалон; аԥсышәала иҩу астатиақәа зынӡасгьы ианыломызт; дара аизгақәа ртитултә даҟьақәа рҿы қырҭшәалеи урысшәалеи мацара ианырҵон. Аҩбатәи адунеитә еибашьра ианалага нахыс ари атенденциа еиҳа-еиҳа аҽарыӷәӷәо иалагеит, уи ус иҟан 1950-тәи ашықәсқәа аҩбатәи рызыбжанӡа. Аинститут диреқторцәас урҭ ашықәсқәа рзы иҟан: В. А. Ивардава, П. К. Ратиани, П. Г. Гәыџьабиӡе. 1945 шықәсазы аинститут аилазаашьатә структура аҟнытә иалхын аботаникатә сеқциа, Аҟәатәи аботаникатә баҳча аҳәаақәа ирҭагӡаны иаԥҵан ихазу аҭҵаарадырратә усҳәарҭа. 1950 шықәсазы Аԥсуа институт даҽа зныкгьы ахьӡ ԥсахны, «Абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи рзы Аԥсуа институт» ҳәа ахьӡҵан. Аамҭакала, 1950 шықәсазы «абызшәатә дискуссиақәа» ирыбзоураны имҩаԥгаз аӡбарақәеи, иара убасгьы И. Марр илингвисттә ҵара иазыруаз акритикеи инарымаданы аинститут ихьӡ ахырхит; 1954-1955 ш. ш. аинститут Д. И. Гәлиа ихьӡ ахырҵоит, анаҩс 5 шықәса хьӡыда иҟан. 1960 шықәсазы Д. И. Гәлиа иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь аинститут еиҭа ихьӡ ахырҵеит. «Аԥсасира» аамҭазы СССР иҟалаз аполитикатә еиҭакрақәа, хымԥада аинститут аусура акыр иазеиӷьхеит: аҽарҭбаауа иалагеит аԥсуаҭҵааратә тематика, Москвеи, Ленингради, Қарҭи аҭҵаарадырратә центрқәа рҿы аспирантура иалгаз аҭыԥантәи аспециалистцәа рыла иазҳаит аинститут акадртә еилазаашьа; игәоуҭартә еиԥш иазҳаит аусзуҩцәа рыҭҵаарадырратә кьыԥхьымҭақәа рхыԥхьаӡара. Еиԥҟьарада, исистематәны иҟалеит археологиатәи афольклортә-етнографиатәи аеқспедициақәа. Арҭ ашықәсқәа рзы аинститут аҿы аус руан аҟәшақәа хԥа: абызшәеи алитературеи, аҭоурыхи аетнографиеи, аекономикеи. Аҭҵаарадырратә усзуҩцәа рхыԥхьаӡара иазҳаит 14-ҩык рҟынтәи 31-ҩык рҟынӡа. Урҭ реиҳараҩык аҭыԥантәи ҵарауаан. Аинститут аҿы аԥышәа ду змаз аспециалистцәа инарывагыланы қәҿиарала аус руан аҵарауаа қәыԥшцәагьы; афилологиа аганахьала: Х. С. Бӷажәба, К. С. Шьаҟрыл, Б. П. Џьанашьиа, Б. В. Шьынқәба, М. М. Цколиа, Е. П. Шаҟрылԥҳа, Шь,Ҟ. Арсҭаа, Л. П. Ҷкадуа, В. Х. Конџьариаԥҳа; аҭоурыхҭҵаара аганахьала: И. А. Аџьынџьал, А. А. Оленецки, Л. Н. Соловиов, Г. А. Ӡиӡариа, Шь. Д. Инал-иԥа, И. Г. Анҭелава, М. М. Ҭраԥшь, А. А. Аԥшьлаа, З. В. Анчабаӡе, А. Ф. Хонелиа, Л. Х. Акаба, Ц. Н. Бжьаниа, А. Е. Кәыпраа, М. М. Гәынба,. Арҭ ашықәсқәа рзы аинститут директорс дыҟан Х. С. Бӷажәба (1953-1966). 1960-тәи ашықәсқәа аҩбатәи рызбжа инаркны акыр еиӷьхоит аинститут аматериалтә-техникатә база, еиҳахоит акадрқәа рхыԥхьаӡара, иаадыртуеит аҟәша ҿыцқәа. Аинститут аҿы аус руан аҟәшақәа фба – абызшәа; алитературеи афольклори; аҭоурыхтә; археологиатә; аетнографиеи аҟазареи; аекономикатәи; урҭ рҿы аҭҵаара ус рнапы алакын 60-ҩык инареиҳаны аҭҵаарадырратә усзуҩцәа. 1960-1980-тәи ашықәсқәа раан аинститут аколлектив маҷ-маҷ ихаҭәаауеит атәыла еиуеиԥшым аҭҵаарадырратә центрқәа рҿы аспирантурақәа ирылганы адиссертациақәа зыхьчаз, здырра ҳараку аҭҵаарадырратә усзуҩцәа рыла. Алингвистцәа: Т. Х. Ҳалбад, Н. В. Аршԥҳа, А. Д. Хьециа, Е. Қь. Кьылԥҳа, В. Е. Кәарҷиа, С. М. Наҷҟьебиа, В. М. Бганба, Л. Р. Ҳагба; афольклористцәа: Шь. Хь. Салаҟаиа, С. Л. Зыхәба, А. А. Аншба, Р. А. Ҳашԥҳа, В. Б. Агрба; алитератураҭҵааҩцәа: Л. Д. Чаҵәба, Н. П. Лакоба, В. В. Дарсалиа, В. Л. Ҵнариа, М. Т. Лашәриа, И. И. Кәыҵниа, Р. Хә. Қапба; аҭоурыхҭҵааҩцәа: Б. Е. Саӷариа, Л. М. Прицкер, Гь. А. Амҷба, Г. П. Лежава, С. З. Лакоба, Д. Ч. Нодиа; археологцәа: Гь. К. Шамба, Иу. Н. Воронов, О. Хә. Бӷажәба, Л. Г. Хрушкова, И. И. Ҵнариа, С. М. Шамба; аетнографцәа: Р. К. Ҷанба, Е. М. Малиаԥҳа, Г. Г. Ҭарџьманиԥа, Иу. Гә. Аргәын, П. К. Кәыҵниа, В. Л. Бигәаа, М. С. Ҭҳаицыҟә; амузыкаҭҵааҩцәа: И. М. Ҳашԥҳаи М. М. Ҳашԥҳаи; аҟазараҭҵааҩы Б. М. Аџьынџьал, адин ҭҵааҩы Г. В. Смыр; аекономикаҭҵааҩцәа: Б. Ш. Ашәба, Н. Е. Бушина, Р. М. Лагәлаа, А. М. Амқәаб, А. Р. Гәлиа уҳәа егьырҭгьы. Аԥсуа институти атәыла ацентртә, иара убас арегионалтә академиатә институтқәеи (Н. Н. Миклухо-Маклаи ихьӡ зху аетнографиатә Институт, М. Горки ихьӡ зху адунеитә литература Аинститут, археологиатә Институт, СССР аҭоурых Аинститут, аибашьратә ҭоурых Аинститут, аҭоурыхтә Институт, И. А. Џьавахьишьвили ихьӡ зху аҭоурыхи, археологиеи, аетногарфиеи Ринститут) атәылаҿы Иреиҳаӡоу аҵараиурҭақәеи (М. В. Ломоносов ихьӡ зху Москватәи Аҳәынҭқарратә университет, Ленинградтәи аҳәынҭқарратә университет, Қарҭтәи аҳәынҭқарратә университет уҳәа егь. ) реимадара бзиа иалҵшәаны хықәкылатәи аспирантурала акадр ҿыцқәа рааӡарази, иара убасгьы аҭҵаарадырратә проектқәа реицынагӡарази алшара бзиақәа ҟалеит. Рзанааҭтә усура инаваргыланы, аинститут аҭҵаарадырратә усзуҩцәа аӡәырҩы акыршықәса аԥсуа жәлар рзинқәа рыхьчара иазкыз амилаҭ-хақәиҭратә қәԥара иалахәын. Урҭ иаартны иаҿагылон Аԥсны аҭоурыхи акультуреи рганахьала иҟаз аицакрақәа, ашәҟәқәа рыҩуан апартиатәи аҳәынҭқарратәи инстанциақәа рышҟа, аиҳабырахь. 30-40-тәи ашықәсқәа раахыс ириашамкәа иаанханы иҟаз Аԥсны амилаҭтә политикатә еилагарақәа рыриашара иазку апроблемақәа рыҭҵааразы аҳәара ҟарҵон. Активла иалахәын есжәашықәса Аԥсны протесттә ҳасабла имҩаԥысуаз аԥсуа жәлар рықәгыларақәа. Уи азы Аԥсни Қырҭтәылеи рпартиатә еиҳабыра аинстиут аусзуҩцәа кыдцаланы ирыман. 1980-тәи ашықәсқәа аҩбатәи рызбжазы Аԥсуа институт аҿы аусура иалагоит аԥсуаҭҵааҩцәа рабиԥара ҿыц: афилологцәа - Б. Г. Џьонуа, Џь. И. Адлеиԥҳа, В. А. Кәаӷәаниа, Ц. С. Габниаԥҳа, Ҭ. Шь. Џьапуаԥҳа, А. Гь. Ладариаԥҳа, З. Џь. Џьапуаԥҳа; аҭоурыхҭҵааҩцәа – В. М. Ԥачлиа, Р. К. Кациа, В. Ф. Быҭәба, Гә. Џь. Гәымба, Е. М. Ешба-Чкок; аетнологцәа – А. Е. Шьынқәба, С. А. Дбар, О. В. Маан; археологцәа – М. Хә. Хәарҵкьиа, Л. М. Кәаӷәаниа, Д. С. Бжьаниа. Арҭ ашықәсқәа рзы Аԥсуа институт аҿы аус руан аҟәшақәа ааба, 70-ҩык инареиҳаны аҭҵаарадырратә усзуҩцәа. Урҭ рахьтә иҟан 10-ҩык аҭҵаарадырртә доқторцәа, 46-ҩык аҭҵаарадырратә кандидатцәа. Аинститут адиреқторс дыҟан Гь. А. Ӡиӡариа (1966-1988). 1988 шықәсазы Аԥсуа институт дахагылеит В. Г. Арӡынба. Аинститут усҟан хықәкыс ишьҭнахит атематика аус адулараҿы ахьыԥшымра ду аарԥшра, акрызҵазкуа аусмҩаԥгатәқәа разԥхьагәаҭареи реиҿкаареи. Адиректор аинститут аусзуҩцәа ирыдигалаз апрограммаҿы иқәиргылон аԥсуаҭҵаарадырразы акрызҵазкуаз адҵақәа, ҷыдала, адисциплинақәа рыбжьара арҿиаратә коллективқәа раԥҵара: ареспубликаҿы амилаҭбжьаратә еизыҟазаашьақәа рыҭҵааразы, «Аԥснытәи АССР атопонимқәеи агидронимқәеи рыхсаалеизга» азырхиаразы икомплекстәу аономастикатә гәыԥ аиҿкаара, «Аԥсны археологиа (ажәытәӡатәи аамҭа инаркны 17 –тәи ашәышықәса аҟынӡа)» захьӡу амонографиа аԥҵаразы археологиа иазку арҿиаратә гәыԥ аиҿкаара; азҵаара ықәгылан аҭыжьымҭақәа: «Аԥсуаа рытрадициатә культура», «Аԥсуа мифологиатә жәар», «Аԥсны аҭоурых» (3-томк иҟоу); «Аԥснытәи АССР. Аенциклопедиатә жәар» разырхиаразы аусура ахацыркра; Аԥсуа институт иҭнажьуаз аҭҵарадырратә ҭыжьымҭақәа рхыԥхьаӡара ацҵара. Аԥсуа институти, Аԥсуа университети, Аԥснытәи аҳәынҭқарратә музеии аҭҵаарадырра аганахьала русеицура уҳәа уб иҵегьы. Иазԥхьагәаҭаз аусқәа рынагӡара залмыршахеит есааира иуадаҩхоз ауаажәларратә-политикатә ҭагылазаашьа иахҟьаны, В. Г. Арӡынба аполитикатә усзура ашҟа аиасра аниқәшәа. Уи раԥхьа СССР Иреиҳаӡоу Асовет ашҟа депутатс далырхит, анаҩс – Аԥснытәи АССР Иреиҳаӡоу асовет ахантәаҩыс. Аха иара ус шакәызгьы, уеизгьы иалыршахеит иазԥхьагәаҭаз аҭҵаарадырратә уснагӡатәқәа рыҟнытә акык-ҩбак рынагӡара: иҭыжьын арҵагатә цхыраагӡа «Аԥсны аҭоурых» (1991), иара убас архивттә материалқәа реизга: «Аԥсны. Адокументқәа шаҳаҭра руеит. 1937-1953 шш. » (1992); имҩаԥган Зегьеидгылоутәи аҩаӡара змаз аконференциақәа ҩба – «Башкаԥсаратәи археологиатә семинар», «1986-1987 ш. ш. рзы имҩаԥгаз аетнографиатәии антропологиатәии ҭҵаарақәа рылҵшәақәа ирызкны Зегьеидгылоутәи аҭҵаарадырратә сессиа». СССР ахыбгалара, уи ашьҭахьҵәҟьа излагаз Қырҭтәыла агрессиа, ақырҭуа ир еибашьрала Аԥсны рақәлара, шықәсык инеиҳаны ицоз Аԥсны аџьынџьтәылатә еибашьра, аҳтнықалақь Аҟәа аӷа инапаҵаҟа аҟазаара – ишьаарҵәыраз арҭ ахҭысқәа зегьы Аԥсуа институт азы итрагедиа дуны иҟалеит. 1922 шықәса 22. 10. рзы Қырҭтәылатәи арбџьар мчқәа аоккупациа ззыруз аҳҭнықалақь аҿы ирыблит Аԥсуаҭҵааратә институти Аԥснытәи аҳәынҭқарратә архиви рхыбрақәа; инықәыццышәаа ицеит урҭ рыҩныҵҟа иҵәахыз зегьы: архивтә фондқәа, иуникалтәу абиблиотека, аусзуҩцәа рнапылаҩырақәа, аҭыжьра иазырхианы иҟаз аҵарауаа русумҭақәа уҳәа уб. иҵегьы ирацәаны. Аибашьраан аԥсадгьыл ахьчараҿы иҭахеит аинститут аусзуҩцәа – М. Х. Хәарҵкьиа, В. Ф. Быҭәба, Л. М. Кәаӷәаниа. Аҟәа иалаханы иҟаз аинститут аусзуҩцәа В. Г. Арӡынба дызхагылаз Аԥсны ахьчаҩцәа иаартны ирықәыӡбарц азы аоккупациатә мчқәа изныкымкәа ишрықәмақархьазгьы, уи рзалмыршеит. Акраҵанакуан усҟан Аҟәа иаанханы иҟаз адиректор ихаҭыԥуаҩ В. В. Дарсалиа иникылаз ипозициа. 1992-1993 ш. ш. рзтәи Аԥсны аџьынџьтәылатә еибашьра ашьҭахьҵәҟьа иалагеит аинститут аиҭашьақәыргылара апроцесс: иҿыцны ишьақәыргылатәын аҭҵаарадырратә библиотека афондқәа. Уи аиқәыршәараҿы ацхыраара ду ҟарҵеит Урыстәылатәи аҭҵаарадырратә академиа асистема иалахәу Мрагылараҭҵаара Аинститут, А. М. Горки ихьӡ зху Адунеитә литература Аинститут, Архологиатә Институт, Н. Н. Миклухо-Маклаи ихьӡ зху аетнологиеи антропологиеи Ринститут, иара убас Мрагыларатә жәлар рҟазара Амузеи, Пиотр Ду ихьӡ зху антропологиеи аетнографиеи рмузеи (Кунсткамера) Адыгеиеи, Ҟарачы-Черқьессиеи, Ҟабарда-Балкариеи рреспубликақәа ринститутқәеи руниверситетқәеи, Ростови, Ставрополи, Краснодари атәылаҿацәқәа рҿы иҟоу аҭҵаарадырратә усҳәарҭақәа. Хаз игоу ԥыҭҩык аҵарауаагьы ҳамҭас аинститут иарҭеит рхатәы библиотекақәа (н. Г. Волкова, А. Х. Халиков). Урҭ ашықәсқәа рзы нап аркын имариамыз аинститут аиҭашьақәыргылара апроцесс: аматериалтә-техникатә база, архив; иалыршан имаҷымкәа аҭҵаарадырратә процессқәа раларҵәара: Аԥсны аҵакырадгьыл аҩныҵҟа археологиатәи аетнологиатәи еқспедициақәа, жәларбжьаратәи, ареспубликатәи, аинститут иатәуи аконференциақәа, аишәа гьежьқәа уҳәа убас егьырҭ аусқәа рымҩаԥгара. Акыр иазҳаит аԥсуаҭҵаара иазкны иҭыҵуаз аҭҵаарадырратә литература ахыԥхьаӡара; аинститут аҿы иаартын иҿыцу аструктуратә ҟәшақәа: аполитологиеи аконфликтологиеи, аенциклопедиеи, ахыҵхырҭеи, аспирантуреи рыҟәшақәа. Урҭ ашықәсқәа рзы акьыԥхь збаз аҭыжьымҭақәа рыҟнытә, хазы игоу авторцәа рышәҟәқәа рыдагьы, иҷыдоу аҭыԥ ааныркылоит аколлективтә монографиақәа, аҭҵаарадырратә статиақәа реизгақәа. Аколлективтә монографиақәа рҟнытә иалукаар алшоит: «Ҳаамҭазтәи Аԥсны ақыҭа: асоциалтә-етнографиатәи антропологиатәи аҭҵаарақәа» (2006; Н. А. Дубова, В. И. Козлов, А. Н. Иамсков рредақторрала), «Кавказ ажәларқәа» рсериаҿы Британиа иҭыжьыз ашәҟәы «Аԥсуаа» (1999ш. ,аиқәыршәаҩ Џь. Ҳиуитт), Миклухо-Маклаи ихьӡ зху аетнологиеи антропологиеи Ринститути Аԥсуаҭҵааратә институти еицдырхиаз, нас «Ажәларқәеи акультуреи» асериаҿы иҭыжьыз «Аԥсуаа» (1-тәи аҭыжь. – 2007, 2-тәи - 2012ш. ш. ; атакзыԥ. аредакторцәа Иу. Д. Анчабаӡе, Иу. Г. Аргәын), «У111-Х1 ашә. рзы Аԥсуа аҳра аҟазара» (2011; аҭакзыԥ. Аредактор, аиқәыршәаҩы Е. Иу. Ендольцев), «Азиеи, Кавкази Урало- Поволжиеи. 1-тәи атом. Аԥсны» (2013; аҭакзыԥ. Аредактор А. Иу. Скаков). Архивтә документқәеи аматериалқәеи кьыԥхьын аҭыжьымҭақәа: «1917-1921 ш. ш. Аԥсны ахақәиҭратә ҵысра алахәцәа. Кьаразааи, Агвардиаҟаԥшьааи, апартизан ҟаԥшьааи ргәалашәарақәа» (2007; аиқәыршәаҩы А. Е. Кәыпраа, А. Ф. Аҩӡба), «Х1Х-тәи ашәышықәсазтәи (1803 – 1839) Аԥсны аҭоурых. Адокументтә материалқәа реизга», 3- томк: (1 атом. 2008; аиқәыршә. Гь. А. Ӡиӡариа), «ХУ111-Х1Х ашәышықәсазтәи Аԥсны аҭоурых иазку аматериалқәа. (1762-1859)» (2-тәи атом, 2011; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа, С. Шь. Салаҟаиа,А. Ф. Аҩӡба), «Х1Х-тәи ашәышықәсазтәи Аԥсны аҭоурых иазку аматериалқәа. (1863-1874)» (3-тәи атом. 2012; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа, С. Шь. Салаҟаиа,А. Ф. Аҩӡба), «Аԥсны. Адокументқәеи аматериалқәеи (1917-1921 ш. ш. )» (2009; аиқәыршә. Р. Х. Гәажәба), «Аԥсны асоветтә аамҭазтәи аҭоурых иазку аматериалқәа», 3-томкны: 1-тәи атом – Аԥснытәи ССР актәи ажәашықәсазы (1921-1931 ш. ш. ) Ақыҭа. Ақыҭанхамҩа» (2012; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа, 2-тәи атом - Аԥснытәи ССР актәи ажәашықәсазы (1921-1931 ш. ш. ) . Жәлартә ҵарадырра. Акультура. Аҭҵаарадырра» (2012 ; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа), 3-тәи атом - Аԥснытәи ССР актәи ажәашықәсазы (1921-1931 ш. ш. )» (2016; аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа), «1992-1993 ш. ш. рзы Ареспублика Аԥсны амедицинатә маҵзура» (Адокументқәеи аматериалқәеи» 2018; аиқәыршә. А. Ф. Аҩӡба, Е. Г. Гегиа). Акьыԥхь рбеит апериодикатә ҭыжьымҭақәа рҟнытә аматериалқәа зныз ашәҟәқәа: «Аԥсни аԥсуааи Урыстәылатәи апериодикаҿы (Х1Х – ХХ ашә. алагамҭеи)», 2- шәҟәык (1-тәи ашәҟәы 2005; аиқәыршә. Р. Х. Агәажәба,Ҭ. А. Ачыгәба, 2-тәи ашәҟәы – 2008; аиқәыршә. Р. Х. Агәажәба,Ҭ. А. Ачыгәба) , «Агазеҭ «Аԥсны» (1919-1921 ш. ш. )» (2006, акьыԥхь азырх. В. Ш. Аҩӡба), «Агазеҭ «Республика Абхазия». 1992 ш. нанҳәа 14 – 1993 ш. цәыббра 30» (2017; аиқәыршә. А. Ф. Аҩӡба,В. З. Чамагәуа), «Агазеҭ «Конфедерация», 1992-1993 ш. ш. » (2018; аиқәыршә. Л. Р. Ҳагба, А. Ф. Аҩӡба). Аԥсуаҭҵааратә институт аҿы имҩаԥгаз жәларбжьаратәи, ареспубликатәи, аинститутә конференциақәеи аԥхьарақәеи ирыбзоураны иҭыжьын хыԥхьаӡара рацәала аҭҵаарадырратә статиақәа реизгақәа, урҭ иреиуоуп: «Кавказтәи абызшәадырреи афольклорҭҵаареи ҳаамҭазтәи рыпроблемақәа. Афилологиатә ҭҵаарадыррақәа рдоқтор К. С. Шьаҟрыл диижьҭеи 100 шықәса аҵра иазкны имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа (лаҵара 28-30 1999ш. Аҟәа» (2000; аҭакз. Аред. Л. Р. Ҳагба), «Кавказ: аҭоурых, акультура, атрадициақәа, абызшәақәа. Лаҵара 28-31 2001 ш азы имҩаԥгаз Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт 75 шықәса ахыҵра иазкыз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла, Аҟәа» (2004; аҭакзыԥ. Аредактор В. Ш. Аҩӡба), «Амилаҭтә культурақәа ҳазҭагылоу аамҭазы: Алитература. Афольклор»). 2003ш. жьҭарамза 22-26 ш. азы Аҟәа имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла. (2012; аҭакзыԥх. аредактор А. И. Чагин, В. Ш. Аҩӡба, А. А. Бигәаа), «Актәи Аԥснытәи жәларбжьаратәи археологиатә конференциа. Кавказ амшынеиқәаҿықәтәи ажәытәӡатәи акультурақәа, урҭ ргәыларатә регионқәа ркультурақәеи дареи реигәныҩра. Акультуратә ҭынха аиқәырхара. . Иу. Н. Воронов игәалашәара иазкны». (2006; аҭакзыԥ. аредактор В. В. Бжьаниа), «Аҩбатәи Аԥснытәи жәларбжьаратәи археологиатә конференциа. Кавказтәи ажәытәӡатәии абжьарашәышқәсатәии археологиа апроблемақәа. М. М. Ҭраԥшь игәалашәара иазкны. 2008ш. абҵара 8-12, Аҟәа» (2011; аҭакзыԥ. Ардеактор А. Иу. Скаков), «Актәи Жәларбжьаратәи Инал -иԥа иԥхьарақәа (2007ш. жьҭаара 9-12, Аҟәа)» (2011; аҭакзыԥ. аред. Ҭ. А. Ачыгәба), В. Г. Арӡынба диижьҭеи 65 шықәса аҵра иазкыз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа, «З. В. Анчабаӡе диижьҭеи 90 шықәса иазкыз аҭҵаарадырратә конференциа (2010ш. лаҵара 27-28, Аҟәа)» (2012, аредактор хада С. Шь. Салаҟаиа), «Ахԥатәи Аԥснытәи жәларбжьаратәи археологиатә конференциа, Кавказ ажәытәӡатәии абжьарашәышықәсатәии археологиа апроблемақәа. 2011 ш. абҵара 28 - ԥхынҷкәын 1, Аҟәа). Г. К. Шамба игәалашәара иазкны» (2013; аҭакзыԥх. аредактор А. Иу. Скаков), «Кавказ имҩаԥысуаз аибашьрақәа – аҭоурых аҵатәхәқәа. 1992-1993 ш. ш. азтәи Аԥсны жәлар рџьынџьтәылатә еибашьра 20 шықәса ахыҵра иазкны имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла. 2012 ш. абҵара 11-12, Аҟәа» (2014; аҭакзыԥх. аред. С. Шь. Салаҟаиа), «Амилаҭтә культурақәа ҳаамҭазы»: Алитература. Афольклор. (В. В. Кожинов игәалашәара иазкны). Аҩбатәи жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа. 2012 ш. жьҭаара 15-18 2012 ш. Аҟәа» (2015; аҭакзыԥх. аред. В. А. Бигәаа, В. Ш. Аҩӡба), «Аибашьреи аҭынчреи Кавказ аҭоурых аҿы. 1992-1993 шш. азтәи Аԥсны жәлар рџьынџьтәылатә еибашьра 20 шықәса ахыҵра иазкны имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла. (2013ш. Жьҭаара 24-26, Аҟәа» (2016; аредколлегиа), «Аҩбатәи Жәларбжьаратәи Инал-иԥа иԥхьарақәа. 2011ш. жьҭаара 11-13, Аҟәа» (2016; аҭакз. аред. В. Л. Бигәаа), «Кавказ Х1Х-ХХ-тәи ашәышықәсқәа рзы аҭоурыхтә еиҭакрақәа раан; аполитикатә, асоциалтә,аинтеллектуалтә ҭоурых ирызку апроблемақәа. Г. А. Ӡиӡариа диижьҭеи 100 шықәса аҵра иазкны имҩаԥгаз жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа (2014ш. лаҵара 5-7, Аҟәа) (2016; аредколлегиа), «Аԥсны адунеитә ҭоурых аҿи жәларбжьаратәи аизыҟазаарақәа рҿи». Жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа. В. Г. Арӡынба диижьҭеи 70 шықәса аҵра иазкны (2015ш. лаҵара 14-17, Аҟәа ақ. )»(2016; аҭакзыԥх. аред. А. Иу. Скаков), «Ахԥатәи жәларбжьаратәи Инал-иԥа иԥхьарақәа. 2016ш жьҭаара 4-6, ақ. Аҟәа» (2017; аҭакз. аред. Иу. Д. Анчабаӡе), Идыру археолог-кавказҭҵааҩы Л. Н. Соловиов игәалашәара иазкны «Кавкази Аԥсни ажәытәӡани абжьаратәи ашәышықәсқәеи рзы: акультурақәа реигәныҩра» зыхьӡу 1У –тәи Аԥснытәи археологиатә конференциа аматериалқәа. (2013 ш. абҵара 26-30, Аҟәа)» (2017ш. Аредактор хада А. И. Џьапуа), афольклорҭҵааҩы, еицырдыруа нарҭҵааҩы, алитератураҭҵааҩы, ауаажәларратә усзуҩы А. А. Аншба игәалашәара иазкны жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа: «Кавказ ажәларқәа рфольклор: аҭоурыхтә ҭынхеи ҳаамҭатәи абзазаашьеи»(2016ш. жьҭаара 24-27, Аҟәа ақ. » (2019 ш; аҭакзыԥх. аредактор Ц. С. Габниа). Иахьатәи аамҭазы Аԥсуа ҭҵааратә институт аҿы иҟоуп аҟәшақәа 8: абызшәатә, афольклортә, алитературатә, археологиатә, аетнологиатә,аҭоурыхтә,ахыҵхырҭатә, аполитологиатәи аконфликтологиатәи; алабораториақәа ҩба адиалектологиатәии афольклортәии; аинститу аҿы иҟоуп архивтәи аҭҵаарадырратә библиотекеи; аус руеит 105-ҩык аҭҵаарадырратә усзуҩцәа, урҭ рҟнытә адокторцәа – 20. ҩык, аҭҵаарадырратә кандидатцәа -27-ҩык (2019). Алитература Бӷажәба Х. С. Аԥсуа институт аҭоурых иазкны// Абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи ирызку Аԥсуа институт Аусумҭақәа. ХХХ11 атом. Аҟәа, 1961; Ӡиӡариа Г. А. Аҭҵаарадырра ашәҭыкакаҷра// Аԥснытәи АССР асоветтә жәларқәа риашьаратә ҭаацәараҿы. Аҟәа, 1972; Салаҟаиа Ш. Х. Аԥсуаҭҵаара ацентр ( Қырҭтәылатәи Аҭҵаарадырратә академиа иаҵанакуа Д. И. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи рзы Аԥсуа институт 50 шықәса ахыҵразы), Аҟәа , 1982; Ҷоҷуа А. М. Иалкаау арҿиамҭақәа. Қарҭ, 1987; Аԥсуаҭҵааратә институт аусзуҩцәа русумҭақәа рҭыжьымҭа абиблиографиатә рбага (1925-2000) / аиқәыршәаҩ: Е. В. Марганиа, Л. Д. Наҷҟьебиа. Аҟәа, 2001; В. Ш. Аҩӡба Д. И. Гәлиа ихьӡ зху агуманитартә ҭҵаарақәа рзы Аԥсуа институт: аҭоурых, апроблемақәа, аперспективақәа// Кавказ: аҭоурых, акультура, атрадициақәа, абызшәақәа. (Аԥсуа Ҭҵаарадырратә академиа иаҵанакуа Д. И. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуа гуманитартә аҭҵаарадырратә институт 75 шықәса ахыҵра иазкны имҩаԥгаз Жәларбжьаратәи аҭҵаарадырратә конференциа аматериалқәа рыла, 2001 ш. лаҵара28-31, Аҟәа2003 ш; ААУ апрофессортә-рҵаҩратә еилазаара рҭҵаарадырратә усумҭақәа рбиблиографиатә рбага (1979-2004). (Аиқәыршә. Ш. С. Гәарамиа)). Аҟәа). Аҟәа, 2011; Асоветтә ҟәша иаҵанакуа Аԥсны аҭоурых аматериалқәа. Аԥсны ССР актәи ажәашықәсазы (1921-1931ш. ш. ). Жәлартә ҵара. Акультура. Аҭҵаарадырра. Атехникатә ааглыхра. (Аиқәыршә. А. Е. Кәыпраа). Аҟәа, 2015; Арӡынба В. Г. Қырҭтәылатәи Аҭҵаарадырратә академиа иаҵанакуа, Д. И. Гәлиа ихьӡ зху абызшәеи, алитературеи, аҭоурыхи рзы Аԥсуа институт аперспективақәеи апроблемақәеи Арӡынба В. Г. Аусумҭақәа реизга. Х-томкны иҟоу. 11 атом. Кавказтәи амифқәеи, абызшәақәеи, аетносқәеи. М. Аҟәа, 2015. Акатегориа:Дырмит Гәлиа Акатегориа:Аԥсны аҭҵаарадыррақәа ракадемиа
33748	https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҟалмыҟ_бызшәа	Аҟалмыҟ бызшәа	'''Аҟалмыҟ бызшәа''' ({{lang-ru\|калмыцкий язык}}) ([[Тодо бичиг]]: {{MongolUnicode\|ᠬᠠᠯᠢᠮᠠᠭ ᡘᡄᠯᠨ\|style=max-height:1.5em;word-wrap:normal}})<ref>{{Аурыс-аԥсуа жәар (2016)\|1\|577}}</ref><ref>{{Аԥсуа-аурыс жәар (2005)}}</ref>. == Аҟалмык алфавит == {\| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| А а \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ә ә \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Б б \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| В в \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Г г \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Һ һ \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Д д \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Е е \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ё ё \|- \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ж ж \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Җ җ \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| З з \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| И и \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Й й \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| К к \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Л л \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| М м \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Н н \|- \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ң ң \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| О о \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ө ө \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| П п \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Р р \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| С с \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Т т \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| У у \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ү ү \|- \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ф ф \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Х х \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ц ц \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ч ч \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ш ш \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Щ щ \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ъ ъ \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ы ы \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ь ь \|- \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Э э \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Ю ю \| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" \| Я я \|\|\|\|\|\|\|\|\|\|\|\| \|} == Азгәаҭақәа ==	Аҟалмыҟ бызшәа () (Тодо бичиг: ). Аҟалмык алфавит А а Ә ә Б б В в Г г Һ һ Д д Е е Ё ё Ж ж Җ җ З з И и Й й К к Л л М м Н н Ң ң О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ү ү Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я Азгәаҭақәа
33991	https://ab.wikipedia.org/wiki/Кувеит	Кувеит	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Кувеит абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Кувеит агерб \|агимн=National anthem of Kuwait (instrumental).ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Кувеит агимн \|амаҵураҭыԥ1=Аемир \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=6}} '''Кувеит''' ({{lang-ar\|الكويت [ель-Кувеит]}}), аофициалтә хьӡы: '''Кувеит Аҳәынҭқарра''''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 256 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-ar\|دولة الكويت [Даулату-ль-Кувеит]}}) — Мраҭашәара-[[азиа]]тәи атәыла. Иҟоуп [[Мрагыларатәи Арабсҭан]] аҩадатәи аҭыԥхәҭаҿы [[Аџьамтә ӡыбжьахала]] ага иқәу. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Кувеит\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Амонархиақәа]] [[Акатегориа:Аемиратқәа]] [[Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа]]	Кувеит (), аофициалтә хьӡы: Кувеит Аҳәынҭқарра' () — Мраҭашәара-азиатәи атәыла. Иҟоуп Мрагыларатәи Арабсҭан аҩадатәи аҭыԥхәҭаҿы Аџьамтә ӡыбжьахала ага иқәу. Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Амонархиақәа Акатегориа:Аемиратқәа Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа
33989	https://ab.wikipedia.org/wiki/Камбоџа	Камбоџа	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Камбоџа абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Камбоџа агерб \|агимн=United States Navy Band - Nokoreach.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Камбоџа агимн \|амаҵураҭыԥ1=Акрал \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=5}} '''Камбоџа''' ({{lang-km\|កម្ពុជា, [Кампучиа]}}), аофициалтә хьӡы: '''Камбоџа Акралра'''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 250 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-km\|ព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា, [Приаҳ Реачеаначакр Кампучиа]}}) — атәыла алада-мрагыларатәи [[Азиа]]ҿы, алада [[Индокитаи]] [[адгьылбжьахабжа]]. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Камбоџа\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Амонархиақәа]]	Камбоџа (), аофициалтә хьӡы: Камбоџа Акралра () — атәыла алада-мрагыларатәи Азиаҿы, алада Индокитаи адгьылбжьахабжа. Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Амонархиақәа
34888	https://ab.wikipedia.org/wiki/Рухитә_абаа	Рухитә абаа	{{Акарточка анхарҭаҭыԥ \|zoom1=13}} '''Рухитә абаа''' ({{lang-ka\|რუხის ციხე}}) — абжьарашәышықәсатәи абааш амраҭашәаратә [[Қырҭтәыла]] аҟны (уажәтәи [[Жәыргьыҭ]] араион, ақыҭа рухи аҵакыраҿы, аӡиас Игры армарахьтәи аҿықә). Иргылеит Гыртәыла Аҳ Леван II – тәи Дадиани Вахушти Багратиони (XVIII) идыррала, идыргылеит [[1647]] азы, аха иҟоуп агәаанагара, абаа дыргылеит 10 шықәс раԥхьа. Рухтәи абаа Гыртәыла ахадара змаз афортификациатә ргыларан, насгьы иахьгылаз аҭыԥ уи иацхраауан. Уи иамоуп ахырӷәӷәарҭа, ҵаҟатәи ашҭеи. Ахырӷәӷәага абаа амрагыларатә ахәҭа аҟны иҟоуп. Уи еицыхәхәоу ашҭа аҩ-нҵәамҭақәа рҿы баашк-баашк гылоуп. Руакы аҩада-амрагыларатә аган игылоу абаа донжон акәын. Абаа ҵаҟатәи ашҭа ахәы аладатәи адырԥарақәа акуп. Абаа иаакәыршаны 10-12 м. змоу иҵааулоу аанда, Рухтәи абаа ҵаҟатәи ахәҭа 8-10 м аҳракыраҿы ишәаҳауп, хыхьтәи ахәҭаҿы ақәԥаратә мҩахәасҭақәа алгоуп. Аҭаларҭа аанда иалаҟаҵоу абааш I-тәи аихагылаҿ иҟоуп. Аннда алада-амраҭашәара ахәҭала даҽа баашк иргылаҿ иаман артилериатә ауасҭага. [[1634]]-[[1635]] шықәсқаә рзы араҟа рабаҭтәи анхарагьы цәырҵит, уи ирласны еилаҳаит. [[1672]] шықәсазы Рухтәи абаа аҟны османцәа рыҟнытә ихы ихьчоан Леван III-тәи дадиани [[1723]] шықәсазы абаа аосмантәи рнапаҿы иҟан. Аамҭаказ араҟа урҭ рганизонгьы ыҟан. [[1770]] Қырҭтәыла аурыс еидкылаз ар Рухитәи абаа ахы иақәнатәит. [[1779]] Рухтәи абаа аҟны ИмереҭГыртәыла-Гәриа еидкылаз ар османцәа аҵанархеит (Рухитәи аиқәԥара 1779). Ҟрымтәи аибашьра ([[1853]]-[[1856]]) аамҭаз, [[1885]], Рухи ааигәа-сигәа аурыс арбџьармчқәеи ақырҭуа милициеи иаҵадырхит османтәи аекспедициатә корпус. Анаҩс Рухтәи абаа ессаира иацәыӡуан ахыннатә иамаз ахадара. == Алитература == * ბერაძე თ., ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 8, თბ., 1984. — გვ. 519. * ოსმალური დოკუმენტური წყაროები ანაკლიისა და რუხის ციხეების შესახებ (XVII-XVIII სს), თურქული ტექსტი ქართული თარგმანით, შესავლით, ტერმინოლოგიური ლექსიკონით, ფაქსიმილეებითა და საძიებლით გამოსაცემად მოამზადა ნ. შენგელიამ, თბ., 1982 * ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ქალაქები და ციხეები, თბ., 1973; == Азхьарԥшқәа == * [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=8441 კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 8441] [[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу абаақәа]] [[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу ахыжәжәарақәа]] [[Акатегориа:Жәыргьыҭ]]	Рухитә абаа () — абжьарашәышықәсатәи абааш амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны (уажәтәи Жәыргьыҭ араион, ақыҭа рухи аҵакыраҿы, аӡиас Игры армарахьтәи аҿықә). Иргылеит Гыртәыла Аҳ Леван II – тәи Дадиани Вахушти Багратиони (XVIII) идыррала, идыргылеит 1647 азы, аха иҟоуп агәаанагара, абаа дыргылеит 10 шықәс раԥхьа. Рухтәи абаа Гыртәыла ахадара змаз афортификациатә ргыларан, насгьы иахьгылаз аҭыԥ уи иацхраауан. Уи иамоуп ахырӷәӷәарҭа, ҵаҟатәи ашҭеи. Ахырӷәӷәага абаа амрагыларатә ахәҭа аҟны иҟоуп. Уи еицыхәхәоу ашҭа аҩ-нҵәамҭақәа рҿы баашк-баашк гылоуп. Руакы аҩада-амрагыларатә аган игылоу абаа донжон акәын. Абаа ҵаҟатәи ашҭа ахәы аладатәи адырԥарақәа акуп. Абаа иаакәыршаны 10-12 м. змоу иҵааулоу аанда, Рухтәи абаа ҵаҟатәи ахәҭа 8-10 м аҳракыраҿы ишәаҳауп, хыхьтәи ахәҭаҿы ақәԥаратә мҩахәасҭақәа алгоуп. Аҭаларҭа аанда иалаҟаҵоу абааш I-тәи аихагылаҿ иҟоуп. Аннда алада-амраҭашәара ахәҭала даҽа баашк иргылаҿ иаман артилериатә ауасҭага. 1634-1635 шықәсқаә рзы араҟа рабаҭтәи анхарагьы цәырҵит, уи ирласны еилаҳаит. 1672 шықәсазы Рухтәи абаа аҟны османцәа рыҟнытә ихы ихьчоан Леван III-тәи дадиани 1723 шықәсазы абаа аосмантәи рнапаҿы иҟан. Аамҭаказ араҟа урҭ рганизонгьы ыҟан. 1770 Қырҭтәыла аурыс еидкылаз ар Рухитәи абаа ахы иақәнатәит. 1779 Рухтәи абаа аҟны ИмереҭГыртәыла-Гәриа еидкылаз ар османцәа аҵанархеит (Рухитәи аиқәԥара 1779). Ҟрымтәи аибашьра (1853-1856) аамҭаз, 1885, Рухи ааигәа-сигәа аурыс арбџьармчқәеи ақырҭуа милициеи иаҵадырхит османтәи аекспедициатә корпус. Анаҩс Рухтәи абаа ессаира иацәыӡуан ахыннатә иамаз ахадара. Алитература ბერაძე თ., ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 8, თბ., 1984. — გვ. 519. ოსმალური დოკუმენტური წყაროები ანაკლიისა და რუხის ციხეების შესახებ (XVII-XVIII სს), თურქული ტექსტი ქართული თარგმანით, შესავლით, ტერმინოლოგიური ლექსიკონით, ფაქსიმილეებითა და საძიებლით გამოსაცემად მოამზადა ნ. შენგელიამ, თბ., 1982 ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ქალაქები და ციხეები, თბ., 1973; Азхьарԥшқәа კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 8441 Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу абаақәа Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу ахыжәжәарақәа Акатегориа:Жәыргьыҭ
34886	https://ab.wikipedia.org/wiki/Ноқалақьеви	Ноқалақьеви	{{Акарточка анхарҭаҭыԥ \|zoom1=13}} '''Ноқалақьеви''' ({{lang-ka\|ნოქალაქევი}}), иара убас '''Архиополис''' ({{lang-grc\|}} Αρχαιόπολις, «Ажәытә қалақь»), ақырҭуа хыҵхырҭақәа рыла '''Цихегоџьи''' (гыршә. Џьихақвинџьи) — аҭоурыхтә абаа-ақалақь амраҭашәаратә [[Қырҭтәыла]] аҟны, [[Гыртәыла-Аҩадатәи Шәантәыла\|Гыртәыла]], аӡиас [[Техура]] армарахьтәи аҿықә аҟны. Ари аҭыԥ аҿы уаанӡа ахадара ду змаз [[Ақырҭцәа\|ақырҭуа]] қалақь ыҟан. [[Римтәи аимпериа\|Римтәи]], [[Византиатәи аимпериа\|Византиатәи]] аҭоурыхҭҵааҩцәа уи азын иргәаладыршәоин Археополис еиԥш, аха еиҳа изааны ақырҭуа хроникақәа рҿы уи Цихегоџьи (Қәуџьи ибаа) – ахьӡын. Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рыла, иргылит Егирстәи аҭауад Қәуџьи (ажә. шәы. III–шәышқәса алагамҭаз). Абаа – ақалақь аргылара астратегиагь хықәкылеи, уаҟа инхоз рырацәареи имамадан. Цихегоџьи амрагыларатәи Қырҭтәыла Егристәи аҳраҿ (Лазика) аҳҭнықалақьын IV-VIII-тәи ашәышқәсақәы рзы. Византиеи Аџьамтәи аимпериақәа рыбжьара Лазтәи аибашьрақәа ([[542]]-[[562]]) иара абри ақалақь ааигәа-сигәа имҩаԥысуан. Араҟа иҟалит Археополистәи аибашьра. Аибашьра аан аџьамцәа Цихегоџьи хынтә иажәылеит, ахынтә раан ирылшеит ақалақь агара ([[554]]), аха ақалақь иаарласны еиҭах ирымпыҵаркит византитә - лазаа рымчқәа. [[737]]-[[738]] шықәсқәа рзы ақалақь арабцәа рар еиҳабы Мурван ибн Муҳамед (Мурван адагәа) ирбгеит. Еснагь идырбгоз, иқәырхоз ақалақь, уи иахҟьаны Цихегоџьи иӷархеит, икаҳаит, иқыҭа хәыҷхеит. Ақыҭа еиҭах ашәра аԥшааит XVI-тәи ашәышықәсазы, Гыртәылатә аҳра араҟа иреиӷьӡаз аханқәа рыргылара ианалага. XVI-XVIII-тәи ашәышықәсақәа рзы – Одишьтәи Аҳцәа – Дадианаа рреизиденциа акәын [[Афаил:Nokalakevi10.jpg\|250px\|мини]] [[Афаил:Nokalakevi100.jpg\|250px\|мини\|Ҩынҩажәаҩык аргәаҟцәа руахәама.]] == Археологиатә жырақәа == Нақалақьевитәи археологиатә ҭҵаарақәа иырлагеит [[1930]]-[[1931]] шықәсқәа рзы академик Ив. Џьавахишвили иаԥшьгарала. Ажырақәа мҩаԥысуеит [[1973]] шықәса ианркны. Ноқалақьевтәи аҵакырадгьыл аҟны анхара ашьҭақәа убоит ажә. шәш. I-тәи азқьышықәса алагамҭа инаркны. Анхара аинтесивтәхит ажә. шәш. V-IV-тәи ашәышықәсақәа инаркны. Ақалақь 3 хәҭык рыла ишьақәгылоуп (аҵакыра зегьы 15 га.) иаакәыршаны агәара-ахыхьчара аман. Ахәҭа хада ыҟан аӡиас аҿықәан, агарнизон аҭыԥ ыҟан аҿҟьараҿы, аҩнуҵҟатәи абааш (ацитадель) – ашьха ақәцәан. Ҵаҟатәи абааш аҵакыраҿы иԥшаан Егристә аҳра IV-тәи ашәышқәса иаҵанакуа ахани, V-тәи ашәышқәсатә х-нышьак змоу абазиликатә ргылара. VI-тәи ашәышықәса алагамҭазы ихәыҷыз х-нышьак змоу абазилик, анаҩс уи аҟәырӷ змаз ауахәама алырхит, уи аамҭатәи Аҳ ихан, абааштә агәашәхәҷи, 2 ҽыкәабарҭеи егьырҭ аргыларақәеи. Аргыларақәа зегьы ргылан ахаҳәцәлеи ма усҟак ицәымз ахаҳәқәеи рыла. Адуӡӡарала иалукаауеит Егристәи Аҳцәа аҩбатәи х-еихагылак иҟоу ахан. Ақалақь аҟны 2 – ҽыкәабарҭак аҟазаара ианарԥшоит абзазаратә нхамҩа аҳракыра ду шамаз. Урҭ руакы амасштаб ду змоу, ицәгьоу акомпозициа змоу еиқәҟаца иҟаз ргыларан. Қырҭтәыла ажрақәа рыла абраҭ аамҭақәа рзы иԥшаау аҽыкәабарҭақәа реиԥш, уи ацентралтәи арԥхарҭа аилазаара ала иргылоуп. Ақалақь аӷәӷәаратә аилазаара арелиеф иақәнаго ала иӡбан. Аӡиас аган ала аладалеи, ҩадалеи аҿҟьараҿ, ацаҟьа аҟны ҭӡы заҵәык ауп иамоу. Аӷа изы имарианы имнеираз амрагыларатәи аган аҟны еицнеиуа иргылоуп 3-ҭӡык, абаахырӷәӷәарҭа 3-га инеиҳаны аҵакыра амоуп. Абаагәара аҟны иалаҟаҵоуп 2-баашк, урҭ рҟнытә руакы (аҿыц «Џьихад» ахьӡуп) Колхеҭтәи алаҟәырақәа, аҩадатәи аган ала иахылаԥшуан. Абаахырӷәӷәарҭа заатәи афеодалтә аамҭазтәи ихәҷу азал змоу ауахәама гылоуп. Ажрақәа ахадара змоу археологиатә маҭәахәы цәырнагеит Ноқалақьевии, уи ааигәы сигәагьы. Акерамика аиҳарак аҭыԥын ирмазеиуп, аха иҟоуп аимпорттәигьы (урҭ ируакуп IVVII-тәи ашәышықәсатә амфорақәа). Иԥшаауп ажә. шәш. IV-III-тәи ашәышықәсақәа асахьақәа зну ахаҳәцәқәа. Аԥсцәа шьҭан аҳаԥшьа-нышәынҭрақәа рҿы, ус баша, рҿы иаҿакын колхтәи аԥара ҿырпы-ҭеҭри. Аҭыԥынтәии арахь иаагаз акерамика рыдагьы иԥшаан аџьазтә напхаҵақәа, ахәыдхаҵақәа, амонетақәа уҳәа убас егь. Ажырҭақәа руакы аҟны иԥшаан аҟазаратә уаҳа иуԥымло аҟаҵамҭақәа: елинтәи аканҭароси, акәаԥ еиқәаҵәа змаз ажәыга. Ус иаку аԥшаарақәа ируакуп аԥсҭалых акнаҳага, уи иамоуп аџьарԥшра змоу амонограмма, ахәымпал хқәа, аԥса хқәы, абҩатәи, ахьтәи монетақәа уҳәы уб.егь. Иазгәаҭатәуп Византиатә аимператор Маврикиос ([[582]]-[[622]]) ихьӡала иԥҟоу 23 ахьтәы монета ҭаҵәах. Аҭыԥынтәи акерамика иацны атәым аԥшаара Егриси, Нақалақьеви атәым тәылақәа рҟны аҿиара змаз ахәаахәҭрааекономикатә аимадарақәа шьақәнарӷәӷәоит. Нақалақьевтәи аҵакыра аҟны усҟак ирацәамкәа иԥшаауп XVI-XVIII-тәи ашәышықәсатә амаҭәахәқәа. [[2006]] шықәса [[абҵара 7]] азы, Қырҭтәыла ахада идҵала ианашьоуп амилаҭтә хадара змоу акультуратә имҵысуа абаҟа акатегориа.<ref>{{Cite web \|url=https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 \|title=საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ \|access-date=2023-08-25 \|archive-date=2019-07-01 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20190701154918/https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 \|url-status=dead }}</ref> == Алитература == * ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 482. * ზაქარაია პ., ლომოური ნ., ლიქვინაძე ს., ნოქალაქევის ექსპედიციის 1973 წლის მუშაობის მოკლე ანგარიში, წიგნ.,:საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის არქეოლოგიური ექსპედიციები, ტ. 4, თბ., 1975 * ლომოური ნ., ეგრისის სამეფოს ისტორია, თბ., 1968 * „საქართველოს არქეოლოგია“ / რედ: აფაქიძე ა., თბილისი: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1959. — გვ. 357-358. * ყაუხჩიშვილი ს.\|, ლექციები ბიზანტიის ისტორიიდან, ტ. 1, თბ., 1948 * ყაუხჩიშვილი ს., ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, ტ. III, ტფილისი: ტფილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1936. — გვ. 318-320. == Азхьарԥшқәа == * [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=5153 კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 5153] * [http://www.nokalakevi.org: 2004 წლის ინგლისურ-ქართული ექსპედიცია ნოქალაქევში] == Ахьарԥшқәа == {{reflist}} [[Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурых]] [[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу амузеиқәа]] [[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу археологиатә обиектқәа]] [[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аблахкыгарҭақәа]] [[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу ахыбрақәеи аргыламҭақәеи]] [[Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла]]	Ноқалақьеви (), иара убас Архиополис ( Αρχαιόπολις, «Ажәытә қалақь»), ақырҭуа хыҵхырҭақәа рыла Цихегоџьи (гыршә. Џьихақвинџьи) — аҭоурыхтә абаа-ақалақь амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны, Гыртәыла, аӡиас Техура армарахьтәи аҿықә аҟны. Ари аҭыԥ аҿы уаанӡа ахадара ду змаз ақырҭуа қалақь ыҟан. Римтәи, Византиатәи аҭоурыхҭҵааҩцәа уи азын иргәаладыршәоин Археополис еиԥш, аха еиҳа изааны ақырҭуа хроникақәа рҿы уи Цихегоџьи (Қәуџьи ибаа) – ахьӡын. Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рыла, иргылит Егирстәи аҭауад Қәуџьи (ажә. шәы. III–шәышқәса алагамҭаз). Абаа – ақалақь аргылара астратегиагь хықәкылеи, уаҟа инхоз рырацәареи имамадан. Цихегоџьи амрагыларатәи Қырҭтәыла Егристәи аҳраҿ (Лазика) аҳҭнықалақьын IV-VIII-тәи ашәышқәсақәы рзы. Византиеи Аџьамтәи аимпериақәа рыбжьара Лазтәи аибашьрақәа (542-562) иара абри ақалақь ааигәа-сигәа имҩаԥысуан. Араҟа иҟалит Археополистәи аибашьра. Аибашьра аан аџьамцәа Цихегоџьи хынтә иажәылеит, ахынтә раан ирылшеит ақалақь агара (554), аха ақалақь иаарласны еиҭах ирымпыҵаркит византитә - лазаа рымчқәа. 737-738 шықәсқәа рзы ақалақь арабцәа рар еиҳабы Мурван ибн Муҳамед (Мурван адагәа) ирбгеит. Еснагь идырбгоз, иқәырхоз ақалақь, уи иахҟьаны Цихегоџьи иӷархеит, икаҳаит, иқыҭа хәыҷхеит. Ақыҭа еиҭах ашәра аԥшааит XVI-тәи ашәышықәсазы, Гыртәылатә аҳра араҟа иреиӷьӡаз аханқәа рыргылара ианалага. XVI-XVIII-тәи ашәышықәсақәа рзы – Одишьтәи Аҳцәа – Дадианаа рреизиденциа акәын 250px\|мини 250px\|мини\|Ҩынҩажәаҩык аргәаҟцәа руахәама. Археологиатә жырақәа Нақалақьевитәи археологиатә ҭҵаарақәа иырлагеит 1930-1931 шықәсқәа рзы академик Ив. Џьавахишвили иаԥшьгарала. Ажырақәа мҩаԥысуеит 1973 шықәса ианркны. Ноқалақьевтәи аҵакырадгьыл аҟны анхара ашьҭақәа убоит ажә. шәш. I-тәи азқьышықәса алагамҭа инаркны. Анхара аинтесивтәхит ажә. шәш. V-IV-тәи ашәышықәсақәа инаркны. Ақалақь 3 хәҭык рыла ишьақәгылоуп (аҵакыра зегьы 15 га.) иаакәыршаны агәара-ахыхьчара аман. Ахәҭа хада ыҟан аӡиас аҿықәан, агарнизон аҭыԥ ыҟан аҿҟьараҿы, аҩнуҵҟатәи абааш (ацитадель) – ашьха ақәцәан. Ҵаҟатәи абааш аҵакыраҿы иԥшаан Егристә аҳра IV-тәи ашәышқәса иаҵанакуа ахани, V-тәи ашәышқәсатә х-нышьак змоу абазиликатә ргылара. VI-тәи ашәышықәса алагамҭазы ихәыҷыз х-нышьак змоу абазилик, анаҩс уи аҟәырӷ змаз ауахәама алырхит, уи аамҭатәи Аҳ ихан, абааштә агәашәхәҷи, 2 ҽыкәабарҭеи егьырҭ аргыларақәеи. Аргыларақәа зегьы ргылан ахаҳәцәлеи ма усҟак ицәымз ахаҳәқәеи рыла. Адуӡӡарала иалукаауеит Егристәи Аҳцәа аҩбатәи х-еихагылак иҟоу ахан. Ақалақь аҟны 2 – ҽыкәабарҭак аҟазаара ианарԥшоит абзазаратә нхамҩа аҳракыра ду шамаз. Урҭ руакы амасштаб ду змоу, ицәгьоу акомпозициа змоу еиқәҟаца иҟаз ргыларан. Қырҭтәыла ажрақәа рыла абраҭ аамҭақәа рзы иԥшаау аҽыкәабарҭақәа реиԥш, уи ацентралтәи арԥхарҭа аилазаара ала иргылоуп. Ақалақь аӷәӷәаратә аилазаара арелиеф иақәнаго ала иӡбан. Аӡиас аган ала аладалеи, ҩадалеи аҿҟьараҿ, ацаҟьа аҟны ҭӡы заҵәык ауп иамоу. Аӷа изы имарианы имнеираз амрагыларатәи аган аҟны еицнеиуа иргылоуп 3-ҭӡык, абаахырӷәӷәарҭа 3-га инеиҳаны аҵакыра амоуп. Абаагәара аҟны иалаҟаҵоуп 2-баашк, урҭ рҟнытә руакы (аҿыц «Џьихад» ахьӡуп) Колхеҭтәи алаҟәырақәа, аҩадатәи аган ала иахылаԥшуан. Абаахырӷәӷәарҭа заатәи афеодалтә аамҭазтәи ихәҷу азал змоу ауахәама гылоуп. Ажрақәа ахадара змоу археологиатә маҭәахәы цәырнагеит Ноқалақьевии, уи ааигәы сигәагьы. Акерамика аиҳарак аҭыԥын ирмазеиуп, аха иҟоуп аимпорттәигьы (урҭ ируакуп IVVII-тәи ашәышықәсатә амфорақәа). Иԥшаауп ажә. шәш. IV-III-тәи ашәышықәсақәа асахьақәа зну ахаҳәцәқәа. Аԥсцәа шьҭан аҳаԥшьа-нышәынҭрақәа рҿы, ус баша, рҿы иаҿакын колхтәи аԥара ҿырпы-ҭеҭри. Аҭыԥынтәии арахь иаагаз акерамика рыдагьы иԥшаан аџьазтә напхаҵақәа, ахәыдхаҵақәа, амонетақәа уҳәа убас егь. Ажырҭақәа руакы аҟны иԥшаан аҟазаратә уаҳа иуԥымло аҟаҵамҭақәа: елинтәи аканҭароси, акәаԥ еиқәаҵәа змаз ажәыга. Ус иаку аԥшаарақәа ируакуп аԥсҭалых акнаҳага, уи иамоуп аџьарԥшра змоу амонограмма, ахәымпал хқәа, аԥса хқәы, абҩатәи, ахьтәи монетақәа уҳәы уб.егь. Иазгәаҭатәуп Византиатә аимператор Маврикиос (582-622) ихьӡала иԥҟоу 23 ахьтәы монета ҭаҵәах. Аҭыԥынтәи акерамика иацны атәым аԥшаара Егриси, Нақалақьеви атәым тәылақәа рҟны аҿиара змаз ахәаахәҭрааекономикатә аимадарақәа шьақәнарӷәӷәоит. Нақалақьевтәи аҵакыра аҟны усҟак ирацәамкәа иԥшаауп XVI-XVIII-тәи ашәышықәсатә амаҭәахәқәа. 2006 шықәса абҵара 7 азы, Қырҭтәыла ахада идҵала ианашьоуп амилаҭтә хадара змоу акультуратә имҵысуа абаҟа акатегориа. Алитература ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 482. ზაქარაია პ., ლომოური ნ., ლიქვინაძე ს., ნოქალაქევის ექსპედიციის 1973 წლის მუშაობის მოკლე ანგარიში, წიგნ.,:საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის არქეოლოგიური ექსპედიციები, ტ. 4, თბ., 1975 ლომოური ნ., ეგრისის სამეფოს ისტორია, თბ., 1968 „საქართველოს არქეოლოგია“ / რედ: აფაქიძე ა., თბილისი: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1959. — გვ. 357-358. ყაუხჩიშვილი ს.\|, ლექციები ბიზანტიის ისტორიიდან, ტ. 1, თბ., 1948 ყაუხჩიშვილი ს., ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, ტ. III, ტფილისი: ტფილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1936. — გვ. 318-320. Азхьарԥшқәа კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 5153 2004 წლის ინგლისურ-ქართული ექსპედიცია ნოქალაქევში Ахьарԥшқәа Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурых Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу амузеиқәа Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу археологиатә обиектқәа Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аблахкыгарҭақәа Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу ахыбрақәеи аргыламҭақәеи Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла
34887	https://ab.wikipedia.org/wiki/Мартвилтәи_аберҭыԥ	Мартвилтәи аберҭыԥ	[[Афаил:Martvili_monastery1.jpg\|250px\|мини]] '''Мартвилтәи аберҭыԥ''' ({{lang-ka\|მარტვილის მონასტერი}}) — заатәи абжьаратә шәышықәсатәи ақьырсиантә ныхабаа, аберҭытә комплеқс [[Гыртәыла-Аҩадатәи Шәантәыла]] аган Мартвилтә амуниципалитет аҟны ақалақь Мартвил аҟны. == Иахьыҟоу аҭыԥ == Аберҭыԥтә комплекқс гылоуп Мартвилтәи амуниципалитет агәҭа азааигәара ишьҭыху ахәы аҟны. Ашьха ашьапы аҟны рҽырҭбааны ииасуа аӡиас Цхенисҵҟарои, аӡиас Абашеи рыдәқәа. Аберҭыԥ аҟнытә иубоит [[Имереҭи]], [[Гыртәыла-Аҩадатәи Шәантәыла\|Гыртәылеи]]. Уи иаакәыршаны абаагәара амоуп. Аныхабаа хада Анцәадзыхшаз лылацәеиқәԥсара ахьӡуп. == Аҭоурых == Иаҳзымдыруа аамҭақәа раан Ҷҟондиди амырҭаҭтә динхаҵара центрс иҟан. Ахәы аҟны игылан абомон аџь ҵла дууӡӡа. Уи аҿиареи, аизырҳареи, аҭаацәа рыбзабааи зыхьчо капуниатә амырҭаҭтә ныҳәарҭан, уи араҟ инхоз ауаа иамҵахырхәон, араатәи аныхаԥааҩцәа аԥшқацәа ԥсаҭатәс иарҭон. Раԥхьаӡатәи ауахәама араҟа игылаз аџь аҭыԥан идыргылеит (аамҭарба дырм) Андриа Аԥхьанаԥхьаҩ ихьӡала, уи Гыртәыла ақьырсианра алеигалеит. VII-тәи ашәышқәсазы иргылан Мартвил-Ҷҟондидитә аныхабаа уи ари аныҳәарҭа-ԥшьа аҭыԥ аҟны игылаз–ихырҵәаз аџь адацқәа ашьаҭахеит. Аныхабаа ахыннатә аџьар еиԥшыз аргылара акәын. Аҭырқәа-аџьамцәа рқәыларақәа раан акыр аԥырхага аиыуит. X-тәи ашәышқәсазы Гьаргь аҩбатәи ҿыц иргылеит уи. Иҟоу агәаанагарала иара убри азын анҵамҭа «Қарҭлитә аԥсҭазаара» Гьаргь иргылаз ауп, Мартвилтәи ауахәама ҳәа. Аҳ Гьаргь аныхабаа аԥскәабзтә кафедратә уахәамас ишьақәиргылит. Аныхабаа аџьар амахәқәа дырбгеит, аеквдерқәа аддыргылеит. Амрагылара аган ала еиҳа идуыз аҭаҩа дыргылеит. Ауахәама иазаанхит Мартвили, аԥскәабзцәа Ҷҟондидели рыхьӡын. [[Афаил:Martvili cathedral fresco detal - 2.jpg\|250px\|мини]] == Архитектура == Мартвилтәи аныхабаа планла акыр еиԥшуп Мцхеҭатәи Аџьар уахәама, аха еиҭаҟаҵам. Араҟа аргылаҩы зхыиақәиҭу интерпритациа ихы иаиырхәеит, зынӡагьы ихьԥшым асахьаркыратә аԥҵамҭақәа аԥиҵеит. Аргылара аплан ахь иалаҵоуп аԥсахрақәа: аҟәырӷ акәырша еиҳа ихәҷуп, акәакь аҭаҩақәа–еиҳа идууп. Идууп аԥсидқәа рмахәарқәа роура, ирдууп акәакь аҿаԥшьырақәа. Иара убас иԥсахуп аԥшьарца аҟнытә акәакьрацәатә аҟәарӷ ирықәгылоу аилазаара – атромпқәа араҟа дара-дара еиҟьымсуа акамара хәыҷқәа рыла еиқәыршәоу амардуан ԥшра амоуп. Мартвилтәи аныхабаа Џьвари еиҳа ишыхәҷугьы, иҷыдоу ахҭақәа рҿарԥшырала аԥсахрақәа рыла ишьақәыргылоу идуу, иласу ақәыԥшылара амоуп, даҽа реилиефк змоу аҿаԥшыларалагьы. Хазы иҟоу ихьԥшым акомпозициақәа рцынхәрас араҟа еицу афризқәа амоуп, аргылара аҟазшьа акәзар еиҳа ирԥшӡагатәиуп. Афигурақәеи аҵиаақәеи рыла иҟаҵоу аџьоуҳартә еизаку сахьаҿы иалаҵоу, иҷыдоу аритм аихыгара иаҵанакуеит. Ажәақәа рҿы Абиблиеи, Евангелиатә асиужетқәеи рнуп (иаҳҳәап Даниатәи алымқәа реисра, Самсони алыми, Қьырса ишьҭыхра 4–ҩык амаалықьцәа рыла уҳәа уб. егь.) X–тәи ашәышқәсазы, Аԥсуа Аҳ Гьаргь II-тәи иаамҭазы, ауахәама ишьаҭаркны еиҭадыргылеит: иацырҵит адәахьытәи аҭыӡқәа, иахадыргылеит аҿыц аҟәырӷ ахәдақәа, убри аҟнытә уи адәахьала аџьар еиԥшу абаҟа акәӡам. Амраҭашәаратә егвтеригьы X-тәи ашәышқәса иаҵанакуеит. Аҩнуҵҟа еиуеиԥшым аамҭақәа рзы (XVI-XVII ашә.) рзы иҭыхуп. Аныхабаа аҟны иаанханы иҟоуп XIV, XVI, XVII-тәи ашәышқәса иртәу аҭӡысахьақәа. Уи зырԥшӡо аныҳәарҭа аконг аҟны иҟоу Мартвилтәи Анцәадзыхшаз. Аныхабаа аган аҟны игылоуп ихәҷу ҩ-еихагылак змоу ауахәама (X–тәи аш.). Аберҭыԥ анҵамҭақәа руакы аҟны иануп Дадианиаа рышьҭра иатәу Кациа Чиқовани. [[2006]] шықәса [[абҵара 7]] азы, Қырҭтәыла ахада идҵала ианашьоуп амилаҭтә хадара змоу акультуратә имҵысуа абаҟа акатегориа.<ref>{{Cite web \|url=https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 \|title=საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ \|access-date=2023-08-25 \|archive-date=2019-07-01 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20190701154918/https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 \|url-status=dead }}</ref> == Алитература == * ბერაძე თ., მენაბდე ლ., საღარაძე შ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 6, თბ., 1983. — გვ. 458. * ბერიძე ვ., ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974; * ჩუბინაშვილი გ., ქართული ხელოვნების ისტორია, ტ. 1, ტფ., 1936; * თაყაიშვილი ე., „არხეოლოგიური მოგზაურობიდან სამეგრელოში“ // ძველი საქართველო, ტ. III, ტფილისი: ელექტრო მბეჭდავი სტამბა სპირიდონ ლოსაბერიძის, 1914. — გვ. 39-128. == Азхьарԥшқәа == * [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=5171 კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 5171] [http://www.nplg.gov.ge/publishers/monument/index.php?do=view&id=306 მარტვილის ტაძარი \| საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი] [http://www.nplg.gov.ge/publishers/fotoebi/index.php?do=view&id=1097 მარტვილი: ღვთისმშობლის სახ. საკათედრო ტაძარი \| ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა] == Ахьарԥшқәа == {{reflist}} [[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аиашахаҵаратә берҭыԥқәа]] [[Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла]]	Мартвилтәи аберҭыԥ () — заатәи абжьаратә шәышықәсатәи ақьырсиантә ныхабаа, аберҭытә комплеқс Гыртәыла-Аҩадатәи Шәантәыла аган Мартвилтә амуниципалитет аҟны ақалақь Мартвил аҟны. Иахьыҟоу аҭыԥ Аберҭыԥтә комплекқс гылоуп Мартвилтәи амуниципалитет агәҭа азааигәара ишьҭыху ахәы аҟны. Ашьха ашьапы аҟны рҽырҭбааны ииасуа аӡиас Цхенисҵҟарои, аӡиас Абашеи рыдәқәа. Аберҭыԥ аҟнытә иубоит Имереҭи, Гыртәылеи. Уи иаакәыршаны абаагәара амоуп. Аныхабаа хада Анцәадзыхшаз лылацәеиқәԥсара ахьӡуп. Аҭоурых Иаҳзымдыруа аамҭақәа раан Ҷҟондиди амырҭаҭтә динхаҵара центрс иҟан. Ахәы аҟны игылан абомон аџь ҵла дууӡӡа. Уи аҿиареи, аизырҳареи, аҭаацәа рыбзабааи зыхьчо капуниатә амырҭаҭтә ныҳәарҭан, уи араҟ инхоз ауаа иамҵахырхәон, араатәи аныхаԥааҩцәа аԥшқацәа ԥсаҭатәс иарҭон. Раԥхьаӡатәи ауахәама араҟа игылаз аџь аҭыԥан идыргылеит (аамҭарба дырм) Андриа Аԥхьанаԥхьаҩ ихьӡала, уи Гыртәыла ақьырсианра алеигалеит. VII-тәи ашәышқәсазы иргылан Мартвил-Ҷҟондидитә аныхабаа уи ари аныҳәарҭа-ԥшьа аҭыԥ аҟны игылаз–ихырҵәаз аџь адацқәа ашьаҭахеит. Аныхабаа ахыннатә аџьар еиԥшыз аргылара акәын. Аҭырқәа-аџьамцәа рқәыларақәа раан акыр аԥырхага аиыуит. X-тәи ашәышқәсазы Гьаргь аҩбатәи ҿыц иргылеит уи. Иҟоу агәаанагарала иара убри азын анҵамҭа «Қарҭлитә аԥсҭазаара» Гьаргь иргылаз ауп, Мартвилтәи ауахәама ҳәа. Аҳ Гьаргь аныхабаа аԥскәабзтә кафедратә уахәамас ишьақәиргылит. Аныхабаа аџьар амахәқәа дырбгеит, аеквдерқәа аддыргылеит. Амрагылара аган ала еиҳа идуыз аҭаҩа дыргылеит. Ауахәама иазаанхит Мартвили, аԥскәабзцәа Ҷҟондидели рыхьӡын. 250px\|мини Архитектура Мартвилтәи аныхабаа планла акыр еиԥшуп Мцхеҭатәи Аџьар уахәама, аха еиҭаҟаҵам. Араҟа аргылаҩы зхыиақәиҭу интерпритациа ихы иаиырхәеит, зынӡагьы ихьԥшым асахьаркыратә аԥҵамҭақәа аԥиҵеит. Аргылара аплан ахь иалаҵоуп аԥсахрақәа: аҟәырӷ акәырша еиҳа ихәҷуп, акәакь аҭаҩақәа–еиҳа идууп. Идууп аԥсидқәа рмахәарқәа роура, ирдууп акәакь аҿаԥшьырақәа. Иара убас иԥсахуп аԥшьарца аҟнытә акәакьрацәатә аҟәарӷ ирықәгылоу аилазаара – атромпқәа араҟа дара-дара еиҟьымсуа акамара хәыҷқәа рыла еиқәыршәоу амардуан ԥшра амоуп. Мартвилтәи аныхабаа Џьвари еиҳа ишыхәҷугьы, иҷыдоу ахҭақәа рҿарԥшырала аԥсахрақәа рыла ишьақәыргылоу идуу, иласу ақәыԥшылара амоуп, даҽа реилиефк змоу аҿаԥшыларалагьы. Хазы иҟоу ихьԥшым акомпозициақәа рцынхәрас араҟа еицу афризқәа амоуп, аргылара аҟазшьа акәзар еиҳа ирԥшӡагатәиуп. Афигурақәеи аҵиаақәеи рыла иҟаҵоу аџьоуҳартә еизаку сахьаҿы иалаҵоу, иҷыдоу аритм аихыгара иаҵанакуеит. Ажәақәа рҿы Абиблиеи, Евангелиатә асиужетқәеи рнуп (иаҳҳәап Даниатәи алымқәа реисра, Самсони алыми, Қьырса ишьҭыхра 4–ҩык амаалықьцәа рыла уҳәа уб. егь.) X–тәи ашәышқәсазы, Аԥсуа Аҳ Гьаргь II-тәи иаамҭазы, ауахәама ишьаҭаркны еиҭадыргылеит: иацырҵит адәахьытәи аҭыӡқәа, иахадыргылеит аҿыц аҟәырӷ ахәдақәа, убри аҟнытә уи адәахьала аџьар еиԥшу абаҟа акәӡам. Амраҭашәаратә егвтеригьы X-тәи ашәышқәса иаҵанакуеит. Аҩнуҵҟа еиуеиԥшым аамҭақәа рзы (XVI-XVII ашә.) рзы иҭыхуп. Аныхабаа аҟны иаанханы иҟоуп XIV, XVI, XVII-тәи ашәышқәса иртәу аҭӡысахьақәа. Уи зырԥшӡо аныҳәарҭа аконг аҟны иҟоу Мартвилтәи Анцәадзыхшаз. Аныхабаа аган аҟны игылоуп ихәҷу ҩ-еихагылак змоу ауахәама (X–тәи аш.). Аберҭыԥ анҵамҭақәа руакы аҟны иануп Дадианиаа рышьҭра иатәу Кациа Чиқовани. 2006 шықәса абҵара 7 азы, Қырҭтәыла ахада идҵала ианашьоуп амилаҭтә хадара змоу акультуратә имҵысуа абаҟа акатегориа. Алитература ბერაძე თ., მენაბდე ლ., საღარაძე შ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 6, თბ., 1983. — გვ. 458. ბერიძე ვ., ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974; ჩუბინაშვილი გ., ქართული ხელოვნების ისტორია, ტ. 1, ტფ., 1936; თაყაიშვილი ე., „არხეოლოგიური მოგზაურობიდან სამეგრელოში“ // ძველი საქართველო, ტ. III, ტფილისი: ელექტრო მბეჭდავი სტამბა სპირიდონ ლოსაბერიძის, 1914. — გვ. 39-128. Азхьарԥшқәа კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 5171 მარტვილის ტაძარი \| საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი მარტვილი: ღვთისმშობლის სახ. საკათედრო ტაძარი \| ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა Ахьарԥшқәа Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аиашахаҵаратә берҭыԥқәа Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла
34891	https://ab.wikipedia.org/wiki/Оциндалтәи_ауахәама	Оциндалтәи ауахәама	'''Оциндалтәи Гьаргь ацқьа иуахәама''' ({{lang-ka\|ოცინდალეს წმინდა გიორგის ეკლესია}}) — ақырҭуа аргылараҟазареи амилаҭтә хадара акатегориеи имҵысуа абаҟа [[Гыртәыла-Аҩадатәи Шәантәыла]] аган, Чхороҵҟу амуниципалитет ақыҭа Ҭаиашьи, амшын аҳракырантә 640 метр ишьҭыхуп. Ауахәама XI–тәи ашәышықәсаз иргылан. Иара абри аамҭала иаамҭанҵоуп аныхабаа аӡахәала ирмазеиу иқәцәаау ашә уи иахьазы [[Қырҭтәыла]] амилаҭтә музеи аҟны ишьҭоуп. XIX–тәи ашәышқәса аан иаларҵәаз адырра ала араҟа аныхабаа Ҭамар Аҳԥҳәыс илырҿыцит. Аныхабаа аҟны уи шьақәзырӷәӷәо анҵамҭагьы ыҟан. Оциндалтәи ауахәама ашәышықәсақәа рыҩнуҵҟа ихадаӡаз адинхаҵаратә центр акәын, уаҟа Гьаргь имшныҳәа азгәаҭаразы Гыртәыла зехьынџьарантә анхацәа еизон. XX-тәи ашәышықәса алагамҭаз Оциндале аҟны анацәа рберҭыԥ ыҟан. Оциндалтәи ауахәама ашәышықәсақәа рыҩнуҵҟа ихадаӡаз адинхаҵаратә центр акәын, уаҟа [[Гьаргь II (Қырҭтәыла)\|Гьаргь II]] азгәаҭаразы Гыртәыла зехьынџьарантә анхацәа еизон. XX-тәи ашәышықәса алагамҭаз Оциндале аҟны анацәа рберҭыԥ ыҟан. [[1923]] шықәса [[Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла\|Асоветтә]] анапхгара массала ианықәырхоз, иандырбгоз ауахәамааберҭыԥқәа, Қырҭтәылатә ажәытәра ахьчара акомитет ала, ишьақәыргылаз акомиссиа Гьаргь Чубинишвили инапхгарала, ишьақәнаргылеит, ажәытәреи аргылараҟазареи ала Жәыргьыҭтәи абазаҿ кьыс амамкәа еиқәырхан 11 ауахәама-аберҭыԥқәа, урҭ ирылан Оциндалтәи ауахәамагьы. XX-тәи ашәышықәсаҿ Оциндалтәи ауахәама ахадара ду змоу ауахәама еиԥш аҳәынҭқарра иахьчон. XX-тәи ашәышықәса 80–тәи ашқәсқәа рзы Оциндалтәи ауахәамеи, асаркьали еиҭаҟаҵан. Уажәы азын ара абацәа рберҭыԥ ыҟоуп. Оциндалтәи ауахәама [[2006]] шықәса [[абҵара 7]] рзы, Қырҭтәыла ахада идҵала ианашьоуп амилаҭтә хадара змоу акультуратә имҵысуа абаҟа акатегориа.<ref>{{Cite web \|url=https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 \|title=საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ \|access-date=2023-08-25 \|archive-date=2019-07-01 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20190701154918/https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 \|url-status=dead }}</ref> == Алитература == * ქებურია ს. მემკვიდრეობას გაფრთხილება უნდა, ძეგლის მეგობარი, 84, 1989, გვ. 13-18 * ბერაძე თ. ოცინდალეს ძეგლი, საბჭოთა ხელოვნება, 1962, N3, გვ. 72-73 == Ахьарԥшқәа == {{reflist}} [[Акатегориа:Қырҭтәыла]] [[Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла]]	Оциндалтәи Гьаргь ацқьа иуахәама () — ақырҭуа аргылараҟазареи амилаҭтә хадара акатегориеи имҵысуа абаҟа Гыртәыла-Аҩадатәи Шәантәыла аган, Чхороҵҟу амуниципалитет ақыҭа Ҭаиашьи, амшын аҳракырантә 640 метр ишьҭыхуп. Ауахәама XI–тәи ашәышықәсаз иргылан. Иара абри аамҭала иаамҭанҵоуп аныхабаа аӡахәала ирмазеиу иқәцәаау ашә уи иахьазы Қырҭтәыла амилаҭтә музеи аҟны ишьҭоуп. XIX–тәи ашәышқәса аан иаларҵәаз адырра ала араҟа аныхабаа Ҭамар Аҳԥҳәыс илырҿыцит. Аныхабаа аҟны уи шьақәзырӷәӷәо анҵамҭагьы ыҟан. Оциндалтәи ауахәама ашәышықәсақәа рыҩнуҵҟа ихадаӡаз адинхаҵаратә центр акәын, уаҟа Гьаргь имшныҳәа азгәаҭаразы Гыртәыла зехьынџьарантә анхацәа еизон. XX-тәи ашәышықәса алагамҭаз Оциндале аҟны анацәа рберҭыԥ ыҟан. Оциндалтәи ауахәама ашәышықәсақәа рыҩнуҵҟа ихадаӡаз адинхаҵаратә центр акәын, уаҟа Гьаргь II азгәаҭаразы Гыртәыла зехьынџьарантә анхацәа еизон. XX-тәи ашәышықәса алагамҭаз Оциндале аҟны анацәа рберҭыԥ ыҟан. 1923 шықәса Асоветтә анапхгара массала ианықәырхоз, иандырбгоз ауахәамааберҭыԥқәа, Қырҭтәылатә ажәытәра ахьчара акомитет ала, ишьақәыргылаз акомиссиа Гьаргь Чубинишвили инапхгарала, ишьақәнаргылеит, ажәытәреи аргылараҟазареи ала Жәыргьыҭтәи абазаҿ кьыс амамкәа еиқәырхан 11 ауахәама-аберҭыԥқәа, урҭ ирылан Оциндалтәи ауахәамагьы. XX-тәи ашәышықәсаҿ Оциндалтәи ауахәама ахадара ду змоу ауахәама еиԥш аҳәынҭқарра иахьчон. XX-тәи ашәышықәса 80–тәи ашқәсқәа рзы Оциндалтәи ауахәамеи, асаркьали еиҭаҟаҵан. Уажәы азын ара абацәа рберҭыԥ ыҟоуп. Оциндалтәи ауахәама 2006 шықәса абҵара 7 рзы, Қырҭтәыла ахада идҵала ианашьоуп амилаҭтә хадара змоу акультуратә имҵысуа абаҟа акатегориа. Алитература ქებურია ს. მემკვიდრეობას გაფრთხილება უნდა, ძეგლის მეგობარი, 84, 1989, გვ. 13-18 ბერაძე თ. ოცინდალეს ძეგლი, საბჭოთა ხელოვნება, 1962, N3, გვ. 72-73 Ахьарԥшқәа Акатегориа:Қырҭтәыла Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла
34889	https://ab.wikipedia.org/wiki/Колхтәи_амилаҭтә_парк	Колхтәи амилаҭтә парк	'''Колхтәи амилаҭтә парк''' ({{lang-ka\|კოლხეთის ეროვნული პარკი}}) — амилаҭтә парк [[Қырҭтәыла]], амшын Еиқәа аԥшыҳәаҿ, Палиастомтәи аӡиа ааигәа-сигәа иҟоуп. Колхтәи ихьчоу аҵакырарадгьыл иахәҭоуп. Аҵакыра 44 980 га, уи 29 229 га. адгьылтә ҵакыроуп, 15 751 га. амшын Еиқәа аквториа ауп.<ref>[https://mepa.gov.ge/Ge/News/Paper/20740 კოლხეთის ეროვნული პარკის ფართობი 671 ჰექტარით გაიზარდა // „ჩვენი სოფელი“, თბ., 2022, № 72, გვ. 3.]</ref> Ишьақәыргылан 1999 ш. ықәса. Иаҵанакуеит амшын Еиқәа амрагыларатә аԥшыҳәеи, Ҷуриатәи аҳабла иаҵанакуа аквториатә ҵакыреи, Палиастомтәи аӡиеи. Апарк Колхтәи жәларбжьаратәи ахадара змоу ацәаакыра ӷәӷәа змоу екоаилазаара ахьчареи, аиқәырхареи амзыз ала еиҿкаауп. Иалукаауеит абнатә флореи, афауни ирацәаӡаны абиоԥштәырацәала, аендемтәи, ареликттәи ахкы рацәала. Араҟа иҟоуп еиуеиԥшым аландшафтқәа, ихазу аекоеилазаареи, аценозқәеи.<ref name="კოლხეთის ეროვნული პარკი">{{Cite web \|url=https://nationalparks.ge/ka/site/kolxetinp \|title=კოლხეთის ეროვნული პარკი \|access-date=2023-08-25 \|archive-date=2023-09-23 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20230923120139/https://nationalparks.ge/ka/site/kolxetinp \|url-status=dead }}</ref> Амилаҭтә парк иаҵанакуеит 5 муниципалитетк рҵакырадгьыл – [[Жәыргьыҭ]], Хоби, Сенаки, Абаша, Ланчхәыҭи – Қырҭтәылатә аҭоурыхтә әакьқәа ҩба- Гытәылеи, [[Гуриа]] ахәҭаки.<ref name="კოლხეთის ეროვნული პარკი"/> Амилаҭтә парк ахадара амоуп еиҭаҵуа реиԥш иара убас арахь иԥырны иаауеи, иӡсуа аԥсаатә рынхаразы ибзиоу ареалуп, иара убас амшын Еиқәа еиԥш аԥсыӡкәтаӷьтә ҭаацәара рзы атоԥраз ҩба рыҟнытә акы иаҭыԥуп (Риони амшын иахьалало 9-км. аҿы; аҩбатәи - Дунаи).<ref>[https://business-partner.ge/sazogadoeba/zutkhisebrta-qvela-sakheoba-gadashenebis-safrtkhis-tsinashea-kolkhetis-erovnuli-parkis-fartobi-izrdeba „ზუთხისებრთა ყველა სახეობა გადაშენების საფრთხის წინაშეა" - კოლხეთის ეროვნული პარკის ფართობი იზრდება“]</ref> [[1935]] шықәсазы еиҿкаан Колхтәи аҳәырԥсарра (аҵакыра 561 га.) Уи хықәкыс иаман Колхтәи алаҟәырақәа ирымаз иҷыдаз аҟазшьа ареликтә флореи афаунеи акомплекс зегьы ахьчара. Аҳәырԥсарра аҭҵаара-аҭҵаарадырратәи аҭоурыхтәи ахадара аман.<ref name="ქსე">მამისაშვილი კ., კოლხეთის ნაკრძალი // ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 5, თბ., 1980. — გვ. 596.</ref> Амлаҭтә парк шьақәыргылан [[1999]] шықәса. Ихьчоуп Колхи азын аҟазшьа ҷыда змоу аӡмахқәа, алаҟәыратә абнақәа рландшафти. Иаларҵәоуп ал, ашәҵла,ашәч,ашымҳа, ахәажә, ареликттә аҳаскьынтә ҵиаақәа. Аԥстәқәа – ашьабсҭа, абынҳәа уб. егь.<ref name="ქსე"/> == Аинтирес змоу афактқәа == [[2007]] шықәса [[жьҭаара 24]] Колхеҭтәи аекоеилазаара иалаҵан [[ИУНЕСКО\|Иунеско]] адунеи аҭынха аԥышәатә сиа ахь.<ref> http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5223/</ref> [[2021]] шықәса Колхеҭтәи атропикатә абнақәа, аӡмахқәа урҭ Колхеҭтәи амилаҭтә парк аҵакырадгьыл иаҵанакуеит, Иунеско адунеитә аҭынха абаҟа асиа ианылеит.<ref>[https://whc.unesco.org/en/news/2318/ UNESCO World Heritage Centre]</ref> == Ахьарԥшқәа == {{reflist}} [[Акатегориа:Акатегориа IUCN II]] [[Акатегориа:Қырҭтәылаҿы иҟоу амилаҭтә паркқәа]] [[Акатегориа:1998 шықәсазы ишьаҭаркыз аҳәырԥсаррақәа]] [[Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа]] [[Акатегориа:Қырҭтәылаҿы иҟоу Рамсартәи аӡбаарақәа]] [[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аблахкыгарҭақәа]] [[Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла]] [[Акатегориа:Гәыриа]]	Колхтәи амилаҭтә парк () — амилаҭтә парк Қырҭтәыла, амшын Еиқәа аԥшыҳәаҿ, Палиастомтәи аӡиа ааигәа-сигәа иҟоуп. Колхтәи ихьчоу аҵакырарадгьыл иахәҭоуп. Аҵакыра 44 980 га, уи 29 229 га. адгьылтә ҵакыроуп, 15 751 га. амшын Еиқәа аквториа ауп.კოლხეთის ეროვნული პარკის ფართობი 671 ჰექტარით გაიზარდა // „ჩვენი სოფელი“, თბ., 2022, № 72, გვ. 3. Ишьақәыргылан 1999 ш. ықәса. Иаҵанакуеит амшын Еиқәа амрагыларатә аԥшыҳәеи, Ҷуриатәи аҳабла иаҵанакуа аквториатә ҵакыреи, Палиастомтәи аӡиеи. Апарк Колхтәи жәларбжьаратәи ахадара змоу ацәаакыра ӷәӷәа змоу екоаилазаара ахьчареи, аиқәырхареи амзыз ала еиҿкаауп. Иалукаауеит абнатә флореи, афауни ирацәаӡаны абиоԥштәырацәала, аендемтәи, ареликттәи ахкы рацәала. Араҟа иҟоуп еиуеиԥшым аландшафтқәа, ихазу аекоеилазаареи, аценозқәеи. Амилаҭтә парк иаҵанакуеит 5 муниципалитетк рҵакырадгьыл – Жәыргьыҭ, Хоби, Сенаки, Абаша, Ланчхәыҭи – Қырҭтәылатә аҭоурыхтә әакьқәа ҩба- Гытәылеи, Гуриа ахәҭаки. Амилаҭтә парк ахадара амоуп еиҭаҵуа реиԥш иара убас арахь иԥырны иаауеи, иӡсуа аԥсаатә рынхаразы ибзиоу ареалуп, иара убас амшын Еиқәа еиԥш аԥсыӡкәтаӷьтә ҭаацәара рзы атоԥраз ҩба рыҟнытә акы иаҭыԥуп (Риони амшын иахьалало 9-км. аҿы; аҩбатәи - Дунаи).„ზუთხისებრთა ყველა სახეობა გადაშენების საფრთხის წინაშეა" - კოლხეთის ეროვნული პარკის ფართობი იზრდება“ 1935 шықәсазы еиҿкаан Колхтәи аҳәырԥсарра (аҵакыра 561 га.) Уи хықәкыс иаман Колхтәи алаҟәырақәа ирымаз иҷыдаз аҟазшьа ареликтә флореи афаунеи акомплекс зегьы ахьчара. Аҳәырԥсарра аҭҵаара-аҭҵаарадырратәи аҭоурыхтәи ахадара аман.მამისაშვილი კ., კოლხეთის ნაკრძალი // ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 5, თბ., 1980. — გვ. 596. Амлаҭтә парк шьақәыргылан 1999 шықәса. Ихьчоуп Колхи азын аҟазшьа ҷыда змоу аӡмахқәа, алаҟәыратә абнақәа рландшафти. Иаларҵәоуп ал, ашәҵла,ашәч,ашымҳа, ахәажә, ареликттә аҳаскьынтә ҵиаақәа. Аԥстәқәа – ашьабсҭа, абынҳәа уб. егь. Аинтирес змоу афактқәа 2007 шықәса жьҭаара 24 Колхеҭтәи аекоеилазаара иалаҵан Иунеско адунеи аҭынха аԥышәатә сиа ахь. http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5223/ 2021 шықәса Колхеҭтәи атропикатә абнақәа, аӡмахқәа урҭ Колхеҭтәи амилаҭтә парк аҵакырадгьыл иаҵанакуеит, Иунеско адунеитә аҭынха абаҟа асиа ианылеит.UNESCO World Heritage Centre Ахьарԥшқәа Акатегориа:Акатегориа IUCN II Акатегориа:Қырҭтәылаҿы иҟоу амилаҭтә паркқәа Акатегориа:1998 шықәсазы ишьаҭаркыз аҳәырԥсаррақәа Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа Акатегориа:Қырҭтәылаҿы иҟоу Рамсартәи аӡбаарақәа Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аблахкыгарҭақәа Акатегориа:Гыртәыла-Хыхьтәи Шәантәыла Акатегориа:Гәыриа
34890	https://ab.wikipedia.org/wiki/Гелаҭтәи_аберҭыԥ	Гелаҭтәи аберҭыԥ	{{Акарточка анхарҭаҭыԥ \|zoom1=13}} '''Гелаҭтәи аберҭыԥ''' ({{lang-ka\|გელათის მონასტერი }}) — Игылоуп Қәҭешь аҩада-амрагыларала 11 км. аӡиас Ҵҟалҵиҭела аҩхаа аҟны. Иргылоуп [[1106]] шықәсазы, Давиҭ Аӷмашьенебели-(Аргылаҩ)иалахәыларала. Иаакәыршаны абаагәара амоуп. Ансамбыль иалоуп еиуеиԥшым аамҭа иатәу (еиҳарак [[XII]]-[[XIII]]- тәи ашәышқәсақәа) аргыларақәа. [[Афаил:Gelati monastery (3).jpg\|мини\|Гелаҭтәи аберҭыԥ ]] == Акомплеқс == Гелаҭтәи аберҭыԥ абаагәара аладала, аҩналарҭа хадала, Давиҭ Аӷмашенебели иҳаҭгәын ыҟоуп. Гелаҭтәи аберҭыԥ Аҳратә ҭаацәара рхатәра ауп, рыԥсыжьырҭа акәын, ҵакырала ааигәа иҟан аҳра аполитикатә центр аҟнытә- Қәҭешь азааигәара. Араҟа анышә иамоуп еизаку Қырҭтәыла аҳцәа зегьы: Давиҭ IV –тәи Аӷмашьенебели, Деметре I-тәи, [[Гьаргь III (Қырҭтәыла)\|Гьаргь III-тәи]], [[Қьецба, Ҭамаз Иуан-иԥа\|Ҭамари III-тәи]] ([[Қьецба, Ҭамаз Иуан-иԥа\|Ҭамари лҭоурыхҭҵааҩцәа рдыррала]]) уб.егь. Имереҭтәи Аҳцәа: Баграт III-тәи, [[Гьаргь II (Қырҭтәыла)\|Гьаргь II]]-тәи, [[Гьаргь III (Қырҭтәыла)\|Гьаргь III]]-тәи, [[Гьаргь IV (Қырҭтәыла)\|Гьаргь VI]]-тәи, Алеқсандр V-тәи, Соломон I –тәи уб.егь. Гелаҭтәи аберҭыԥ акыр ибеиаз афеодалтә сениора дыҟан. Уи илымпыҵакын лхатәра акәын акыр идуыз адгьыл. Анхамҩаҿы аԥыжәара аман адгьыл аус адулара, аҿиара змаз аӡахәааӡара, аҩы, ацха, ацәашьы, арахәааӡара –аџьармыкьтә аагалыхра аберҭыԥ аԥара рацәа алҭон. [[Афаил:გელათის მონასტერი Gelati Monastery (48743991882).jpg\|мини\|Гелаҭтәи аберҭыԥ ]] == Аҭоурых == аҭоурых-етнографиатә амузеи аҟәша ауп. XII-XV –тәи ашәышқәсақәа рзы Гелаҭтәи аберҭыԥ ианашьан инагӡаз автономиа, иазханаҵон аҳ изин мацара. Қырҭтәыла акатоликос-апатриархгьы иарбынзаалак зин имаӡамзт (апап иԥшьара ада). Гелаҭтәи аберҭыԥ аҟны аҳ ихатәы хаҭарнак диман. Аберҭыԥ аиҳабыра аберҳәсақәа, аԥыжәа-иԥыжәа аҳ еилак иалахәыз ҳәа иԥхьаӡан. XIII-тәи ашәышқәса II –тәи азбжаз, XV-тәи ашәышқәсазы атәыла аҟны аполитикатә-аекономикатә амаҷхара иахҟьаны (амонголцәа, Ҭемурленг иқәыларақәа, аҩнуҵҟатәа афеодалтә аибарххарақәа, адгьылқәа разықәԥара) Гелаҭтәи аберҭыԥ аекономикатә, акультуратә бзазара еиҵакит. Уи ажәытә аҭагылазаашьа хәҭак еиҭашьақәиргылеит Гьаргь Алаша. Қырҭтәыла аполитика аилаҳара (XV шәышқәса II азбжа) аамышьҭахь Гелаҭтәи аберҭыԥ амраҭашәаратәи Қырҭтәылатә аҳцәа рнапаҵаҟа ахь ииасит. [[1510]] шықәса абҵара 23 уи ирблит Имереҭи иажәылаз аосманцәа рар. Имераҭтәи аҳцәа [[Баграт III (Қырҭтәыла)\|Баграт III]]-тәи Гьаргь II-тәи Гелаҭтәи аберҭыԥ аҟны акыр ирҭбааз анхамҩатәи, аргыларатәи аусқәа мҩаԥыргеит – шьагәыҭла еиҭаҟарҵит, асахьаҭыхрақәа дырҿыцит, ирбгаз, икажьыз ауахәама-аеквдерқәа, аберҭыԥ иарҭит аҿыц адгьылқәа. [[Баграт III (Қырҭтәыла)\|Баграт III]]-тәи иаамҭатәи Гелаҭи «Иҩынтәи иргылаз» ахьӡырҵеит. Уи иган аҟны игылан Гелаҭтәи аҷкәындар Мелқиседек Саҟварелиӡеи, амраҭарәаратә Қырҭтәыла акатолик-апатриарх Евдемон Чхетиӡе. XVI-тәи ашәышқәса 20- тәи ашқәсқәа рзы [[Баграт III (Қырҭтәыла)\|Баграт III]]-тәи Гелаҭтәи аберҭыԥ аҿы аепископтә кафедра шьақәиргылеит, уи акыр ишьҭнахит аберҭыԥ аполитикатә-аморалтәи, аекномикатәи ҭагылазаашьа. [[XVI]] –тәи ашәышқәса II-тәи азбжазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла акатоликос-апатриархратә арезиденциа Пицундатә Гелаҭиҟа ииаргеит. XVIII –тәи ашәышқәса инаркны Гелаҭтәи аберҭыԥ аҿы акырӡа иҭбааз аиҭашьақәыргыларатә усурақәа мҩаԥыргеит [[Гьаргь IV (Қырҭтәыла)\|Гьаргь VI]]-тәи, Алеқсандре V-тәи, Соломон I тәи, Соломон II-тәи, Гелаҭтәи аҷкәындарцәеи. XVIII –тәи ашәышқәсаз Урыстәылатә аимпериа ала Аҳра аԥырхра аамышьҭахь ([[1810]]) ашьҭахь Гелаҭи аберҭыԥ аҟны идуыз арҿиаратә усурақәа ирылагит. Еиуеиԥшымз аамҭазы араҟа аусура наргӡон Арсен Иҟалҭотәи, Иоан Петриҵи, Арсен Булмаисимисӡе, Петре Гелаҭтәи, Евдемон Чхетиӡе ([[1557]]- [[1578]]), Еқвҭиме Саҟварелиӡе ([[1578]]-[[1616]]), Гедеон Лорҭқиԥаниӡе (XVII шәш.), Антон I-тәи, Зақариа Габашвили уҳәа уб.егь. [[1923]] шықәсазы Гелаҭтәи аберҭыԥ адыркит. Уажәы азы уи Қәҭешьтәи аҳәынҭқарратә аҭоурых-етнографиатә амузеи аҟәша ауп. === ЕАА –қәа рацхыраара === [[2003]] шықәса инаркны [[2020]] шықәсанӡа Еиду Америкатә Аштатқәа ацҳаражәҳәарҭа афонд Гелаҭтәи аберҭыԥ акомплеқс иазкны апроектқәа хәба афинансркра ҟанаҵит. Еиуеиԥшымз апроектқәа [[2003]], [[2012]], [[2013]], [[2014]], [[2016]] ашықәсқәа рзы имҩаԥган. Ахыннатә, [[2003]] шықәсазы, аберҭытә аҭӡысахьақәа арестоврациа рызура шьақәыргылан, адиагностикатә ҭҵаарақәа мҩаԥган. XII-XVIII-тәи ашәышқәсақәа рыла имшарбоу аҭӡысахьақәа рыҭҵаареи, иԥхасҭаз аусрыдулареи рыӡбит, хықәкыс иаман зыԥштәы хыббыз, акәыкәбаачымазарақәа, аҭӡысахьақәа рҿы аџьыкхыштә кристаллизациа аус адулара. Аҭҵаарала ишьақәыргылан, Гелаҭтәи Анцәадзыхшаз Мариам ацқьа егвтертәи аҭыӡсахьа зынӡа аныӡӡара аҟнынӡа инеины иҟан. [[2012]] шықәса, ацҳаражәҳәырҭа ала афинансрка зыҭаз апроект аҟазаратә жәларбжьаратәи ацентр ала имҩаԥган, егьырҭ аконсервациатә усурақәа рымҩаԥгареи, иара убас архитектортә аструктура хырԥара змамз аҭышәынтәалара, ашьыхреи, аҿаханҵақәеи рҿыгҳақәа рырӷәӷәара, аџьыкхыш амхра анагӡара азԥхьагәаҭан. [[2013]] шықәсазы, ацҳаражәҳәаҩ ифонд Гелаҭтәи аберҭыԥтә комплеқс архитектуратә структура ареабелитациазы, анышәаԥшьлых ала ахыбра, ахақә ҟьаԥсқәа ррыцқьаразы, аҭӡысахьақәа рхылаԥшразы, хырԥашьа змам аконсервациа азын, иара убас егьырҭ аусурақәа рымҩаԥгаразы 600 000 $ алнахит. [[2014]]-[[2016]] шықәсқәа рзы ацҳаражәҳәаҩ ифонд, аберҭыԥ ареабилитациазы даҽа ҩ-проектк мҩаԥнагеит.<ref name="usemb">[https://www.amerikiskhma.com/a/ambassador-s-fund-for-cultural-preservation/6677703.html აშშ-ის ელჩის ფონდი, საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დასაცავად: 21 პროექტი, 21 წელში]</ref> [[Афаил:გელათის მონასტერი Gelati Monastery (48765419943).jpg\|400px\|мини\|слева\|Гелаҭтәи аберҭыԥ ]] == Архитектура == Анцәа дзыхшаз лылацәеиқәԥсара ахьӡ зху аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа хада ҩ-шьаҟаки, аныҳәарҭа аҭӡамцқәеи ирықәгылоу аҟрыӷ амоуп, амрагыларатәи аган ала х-кыцак змоу иԥыҳәҳәоу абсида. Ауахәама азын еиуеиԥшымз аамҭақәа рзы аԥыршьит: амраҭашәаратә аган- стоа, амрагыларатәи, аҩадала аеквдерқәа. Аныхабаа аҵакыра иаваргылақәоу налаҵаны 35 [[М\|м]]. x 36 м, агылара 34 м. иаҟроуп. Адәахьала аныхабаа иҩычоуп еклартәи ахаҳәцәы ала, анаҿаԥшырсҭақәа акыр ицәгәьоу аритм змоу арԥшӡагатә ахыргьагьақәа рыла, зынӡагьы аџьоуҳар амашәа ауп ишыҟаҵоу. Иҭбаау ибзианы ирлашоу аҩнуҵҟатәи аҭыԥ аныҳәаратә нырра унаҭоит. Аҭӡы-камарақәа еизакны ихҩоуп еиуеиԥшымз аамҭақәа рзы иҟаҵаз асахьаҭыхрақәа рыла. Аныхабаа хада Амрагылара аган ала XII –тәи ашәышқәсатә Гьаргь ацқьа ихьӡ зху уахәамоуп. Аплани аформеи рыла уи аныхабаа хада еиԥшуп, аха еиҳа уи аҵкьыс ихәҷуп. Аҩнуҵҟа аҭыӡқәа хҩоуп XVI –тәи ашәышықәсазтәи асахьақәа рыла. Аныхабаа хада инадганы 9 м. игылоуп XIII-XIV-тәи ашәышықәса иатәу Николоз ацқьа ихьӡ зху ҩ еихагылак змоу ауахәама. Ҵаҟатәи аихагыла акәакь иаша амоуп, аԥшь-ҭӡы ахыргьагьа ала иаартуп, аҩбатәи аихагыла аџьар еиԥшу ауахәама хәҷы ауп. Аныхабаа хада аҩада амраҭашәарала XIII-тәи ашәышықәсатәи асаркьал асырҭа, уи ҵаҟатәи ахәҭа – ахыргьагьақәа рыла иаарту ахаҳәтә амчандыр- ахыҵхырҭа аваргылоуп. Уи аханы ацәахырҭа хәҷы амоуп, еиҳа ишьҭыхны, хыхь- асаркьал. Гелаҭтәи ансамбыль иалоуп академиа, ҳара ҳаҟнынӡа арбгара аҳасаб ала иааит. Акәакь иашала иргылоу аргылара (аҵакыра 300 м2 .) амрагыларала х-ҩналарҭак аман. Насшәа абжьаратәи аҩналарҭа ибеиаз ирԥшӡаз агәашә ҿарҵит. Аҭӡамцқәа рҟны ахаҳәлых тәарҭақәа аман. Аргылара аԥенџьр ду иарлашон, аҭӡамцқәа асахьақәа рнын. == Аҭӡынҵара == Аныхабаа хада аконза аҟны иануп еицдыру Гелаҭтәи амозаика, амраҭашәаратә стоиа [[аҟны XII]] –тәи ашәышқәса аҭӡысахьақәа, уаҟа иануп ауахәаматә аизара, амрагыларатә аеквдер аҟны –Давиҭ Нарин ҩба, XIII –тәи ашәышықәса иҭыхыз ипатреҭқәа. Аҭӡынҵара изныкымкәа ирҿыцын. Ҷыдала азҿлымҳара аҭатәуп аҭоурыхтә хаҽқәа рпатреҭқәа (XVI шәш.): аҩадатә аҭӡы аҟны иануп Имераҭтә аҳ иҭаацәа рхаҭарнакцәа. Иара абраҟа Давиҭ Аӷмашьенебели аҭӡысахьатә ипатреҭ, уи заанаҵатәи асахьаҭыхҩцәа рҭыхымҭа акәхап, аха XVI-тәи ашәышықәсазы еиҭарҿыцын ажәытә сахьа иақәырԥшны. [[Афаил:გელათის მონასტერი Gelati Monastery (48743990002).jpg\|мини\|Гелаҭтәи аберҭыԥ ]] == Аҭынха == Гелаҭтәи аберҭыԥ аҟны ишьҭоуп даараӡа ибеианы ирҩычоу, аминиатиурақәа рыла ирԥшӡоу ақырҭуа анапынҵарақәа, уи афонд ду ажәытәынгьы иҟан, иара убас ақырҭуа ачаԥаратә ҟазара иатәу рацәа иџьашьахәытәиу аусумҭақәа (иаҳҳә. Хахулит Анцәадзыхшаз лныха). Гелаҭтәи аберҭыԥ абаагәара инахыганы 150 м. аҟны, уи аҩада-амрагыларала, иаанханы иҟоуп сахастертәи аберҭыԥ ( икыдгылоз аберцәа рынхарҭа) арбгарақәа. Аберҭыԥ алада-амраҭашәарала ишьыху ахәы аҟны Саба ацқьа ихьӡ зху азал ԥшра змоу уахәама (X-XI шәш.шәш.) арбгарақәа. Уи иазааигәаны, амҩа инахыганы Илиа ацқьа ихьӡ зху ауахәама. Инаскьаганы, аӡиас Ҵҟалҵиҭела аҩхаа аҟны «Мыс Давиҭ» ҳәа изышьҭоу, аӷа иҟнытә аберҭыԥ ахьчараз, идуу игьажьу абааш арбгара.<ref>[http://whc.unesco.org/en/news/1692 Gelati Monastery, Georgia, removed from UNESCO’s List of World Heritage in Danger]</ref>. == Акультуратә баҟа == [[1994]] шықәсазы Баграт иныхабаа иацны ироуит Иунеско адунеи аҭынхатә баҟа астатус. [[2006]] шықәса абҵара 7, ианашьан Қырҭтәыла акультура амилаҭтә ахадара змоу акатегориа абаҟа астатус. [[2010]] шықәса Багра иныхабаа излагахьаз аиҭашьақәыргыларатә усурақәа ирыхҟьаны ианашьан ашәарҭа иҭагылоу абаҟа астатус, уи иара убас Гелаҭтәи аберҭыԥгьы ианашьан. [[2010]]-[[2017]] шықәсқәа рзы ианын ашәарҭа иҭагылоу абаҟақәа рсиа, асиа аҟнытә иалырхит [[2017]] шықәса ԥхынгәын 10. [[2017]] шықәса инаркны Баграт иныхабаа аҟнытә ихьԥшымкәа иҭаҩуп адунеи аҭынха асиа аҟны. ==Алитература== * ციციშვილი ი., ლომინაძე ბ., მენაბდე ლ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 37. * Элемент маркированного списка * ლომინაძე ბ., გელათი, თბ., 1955; * მისივე, გელათი (მეგზური), თბ., 1959; * Меписашвили П. С., Архитектурный ансамбль Гелати, Тб., 1966; ==Азхьарԥшқәа== * [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=8550 კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 8550] ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} [[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аиашахаҵаратә берҭыԥқәа]] [[Акатегориа:Имереҭи]]	Гелаҭтәи аберҭыԥ () — Игылоуп Қәҭешь аҩада-амрагыларала 11 км. аӡиас Ҵҟалҵиҭела аҩхаа аҟны. Иргылоуп 1106 шықәсазы, Давиҭ Аӷмашьенебели-(Аргылаҩ)иалахәыларала. Иаакәыршаны абаагәара амоуп. Ансамбыль иалоуп еиуеиԥшым аамҭа иатәу (еиҳарак XII-XIII- тәи ашәышқәсақәа) аргыларақәа. мини\|Гелаҭтәи аберҭыԥ Акомплеқс Гелаҭтәи аберҭыԥ абаагәара аладала, аҩналарҭа хадала, Давиҭ Аӷмашенебели иҳаҭгәын ыҟоуп. Гелаҭтәи аберҭыԥ Аҳратә ҭаацәара рхатәра ауп, рыԥсыжьырҭа акәын, ҵакырала ааигәа иҟан аҳра аполитикатә центр аҟнытә- Қәҭешь азааигәара. Араҟа анышә иамоуп еизаку Қырҭтәыла аҳцәа зегьы: Давиҭ IV –тәи Аӷмашьенебели, Деметре I-тәи, Гьаргь III-тәи, Ҭамари III-тәи (Ҭамари лҭоурыхҭҵааҩцәа рдыррала) уб.егь. Имереҭтәи Аҳцәа: Баграт III-тәи, Гьаргь II-тәи, Гьаргь III-тәи, Гьаргь VI-тәи, Алеқсандр V-тәи, Соломон I –тәи уб.егь. Гелаҭтәи аберҭыԥ акыр ибеиаз афеодалтә сениора дыҟан. Уи илымпыҵакын лхатәра акәын акыр идуыз адгьыл. Анхамҩаҿы аԥыжәара аман адгьыл аус адулара, аҿиара змаз аӡахәааӡара, аҩы, ацха, ацәашьы, арахәааӡара –аџьармыкьтә аагалыхра аберҭыԥ аԥара рацәа алҭон. мини\|Гелаҭтәи аберҭыԥ Аҭоурых аҭоурых-етнографиатә амузеи аҟәша ауп. XII-XV –тәи ашәышқәсақәа рзы Гелаҭтәи аберҭыԥ ианашьан инагӡаз автономиа, иазханаҵон аҳ изин мацара. Қырҭтәыла акатоликос-апатриархгьы иарбынзаалак зин имаӡамзт (апап иԥшьара ада). Гелаҭтәи аберҭыԥ аҟны аҳ ихатәы хаҭарнак диман. Аберҭыԥ аиҳабыра аберҳәсақәа, аԥыжәа-иԥыжәа аҳ еилак иалахәыз ҳәа иԥхьаӡан. XIII-тәи ашәышқәса II –тәи азбжаз, XV-тәи ашәышқәсазы атәыла аҟны аполитикатә-аекономикатә амаҷхара иахҟьаны (амонголцәа, Ҭемурленг иқәыларақәа, аҩнуҵҟатәа афеодалтә аибарххарақәа, адгьылқәа разықәԥара) Гелаҭтәи аберҭыԥ аекономикатә, акультуратә бзазара еиҵакит. Уи ажәытә аҭагылазаашьа хәҭак еиҭашьақәиргылеит Гьаргь Алаша. Қырҭтәыла аполитика аилаҳара (XV шәышқәса II азбжа) аамышьҭахь Гелаҭтәи аберҭыԥ амраҭашәаратәи Қырҭтәылатә аҳцәа рнапаҵаҟа ахь ииасит. 1510 шықәса абҵара 23 уи ирблит Имереҭи иажәылаз аосманцәа рар. Имераҭтәи аҳцәа Баграт III-тәи Гьаргь II-тәи Гелаҭтәи аберҭыԥ аҟны акыр ирҭбааз анхамҩатәи, аргыларатәи аусқәа мҩаԥыргеит – шьагәыҭла еиҭаҟарҵит, асахьаҭыхрақәа дырҿыцит, ирбгаз, икажьыз ауахәама-аеквдерқәа, аберҭыԥ иарҭит аҿыц адгьылқәа. Баграт III-тәи иаамҭатәи Гелаҭи «Иҩынтәи иргылаз» ахьӡырҵеит. Уи иган аҟны игылан Гелаҭтәи аҷкәындар Мелқиседек Саҟварелиӡеи, амраҭарәаратә Қырҭтәыла акатолик-апатриарх Евдемон Чхетиӡе. XVI-тәи ашәышқәса 20- тәи ашқәсқәа рзы Баграт III-тәи Гелаҭтәи аберҭыԥ аҿы аепископтә кафедра шьақәиргылеит, уи акыр ишьҭнахит аберҭыԥ аполитикатә-аморалтәи, аекномикатәи ҭагылазаашьа. XVI –тәи ашәышқәса II-тәи азбжазы амраҭашәаратә Қырҭтәыла акатоликос-апатриархратә арезиденциа Пицундатә Гелаҭиҟа ииаргеит. XVIII –тәи ашәышқәса инаркны Гелаҭтәи аберҭыԥ аҿы акырӡа иҭбааз аиҭашьақәыргыларатә усурақәа мҩаԥыргеит Гьаргь VI-тәи, Алеқсандре V-тәи, Соломон I тәи, Соломон II-тәи, Гелаҭтәи аҷкәындарцәеи. XVIII –тәи ашәышқәсаз Урыстәылатә аимпериа ала Аҳра аԥырхра аамышьҭахь (1810) ашьҭахь Гелаҭи аберҭыԥ аҟны идуыз арҿиаратә усурақәа ирылагит. Еиуеиԥшымз аамҭазы араҟа аусура наргӡон Арсен Иҟалҭотәи, Иоан Петриҵи, Арсен Булмаисимисӡе, Петре Гелаҭтәи, Евдемон Чхетиӡе (1557- 1578), Еқвҭиме Саҟварелиӡе (1578-1616), Гедеон Лорҭқиԥаниӡе (XVII шәш.), Антон I-тәи, Зақариа Габашвили уҳәа уб.егь. 1923 шықәсазы Гелаҭтәи аберҭыԥ адыркит. Уажәы азы уи Қәҭешьтәи аҳәынҭқарратә аҭоурых-етнографиатә амузеи аҟәша ауп. ЕАА –қәа рацхыраара 2003 шықәса инаркны 2020 шықәсанӡа Еиду Америкатә Аштатқәа ацҳаражәҳәарҭа афонд Гелаҭтәи аберҭыԥ акомплеқс иазкны апроектқәа хәба афинансркра ҟанаҵит. Еиуеиԥшымз апроектқәа 2003, 2012, 2013, 2014, 2016 ашықәсқәа рзы имҩаԥган. Ахыннатә, 2003 шықәсазы, аберҭытә аҭӡысахьақәа арестоврациа рызура шьақәыргылан, адиагностикатә ҭҵаарақәа мҩаԥган. XII-XVIII-тәи ашәышқәсақәа рыла имшарбоу аҭӡысахьақәа рыҭҵаареи, иԥхасҭаз аусрыдулареи рыӡбит, хықәкыс иаман зыԥштәы хыббыз, акәыкәбаачымазарақәа, аҭӡысахьақәа рҿы аџьыкхыштә кристаллизациа аус адулара. Аҭҵаарала ишьақәыргылан, Гелаҭтәи Анцәадзыхшаз Мариам ацқьа егвтертәи аҭыӡсахьа зынӡа аныӡӡара аҟнынӡа инеины иҟан. 2012 шықәса, ацҳаражәҳәырҭа ала афинансрка зыҭаз апроект аҟазаратә жәларбжьаратәи ацентр ала имҩаԥган, егьырҭ аконсервациатә усурақәа рымҩаԥгареи, иара убас архитектортә аструктура хырԥара змамз аҭышәынтәалара, ашьыхреи, аҿаханҵақәеи рҿыгҳақәа рырӷәӷәара, аџьыкхыш амхра анагӡара азԥхьагәаҭан. 2013 шықәсазы, ацҳаражәҳәаҩ ифонд Гелаҭтәи аберҭыԥтә комплеқс архитектуратә структура ареабелитациазы, анышәаԥшьлых ала ахыбра, ахақә ҟьаԥсқәа ррыцқьаразы, аҭӡысахьақәа рхылаԥшразы, хырԥашьа змам аконсервациа азын, иара убас егьырҭ аусурақәа рымҩаԥгаразы 600 000 $ алнахит. 2014-2016 шықәсқәа рзы ацҳаражәҳәаҩ ифонд, аберҭыԥ ареабилитациазы даҽа ҩ-проектк мҩаԥнагеит.აშშ-ის ელჩის ფონდი, საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დასაცავად: 21 პროექტი, 21 წელში 400px\|мини\|слева\|Гелаҭтәи аберҭыԥ Архитектура Анцәа дзыхшаз лылацәеиқәԥсара ахьӡ зху аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа хада ҩ-шьаҟаки, аныҳәарҭа аҭӡамцқәеи ирықәгылоу аҟрыӷ амоуп, амрагыларатәи аган ала х-кыцак змоу иԥыҳәҳәоу абсида. Ауахәама азын еиуеиԥшымз аамҭақәа рзы аԥыршьит: амраҭашәаратә аган- стоа, амрагыларатәи, аҩадала аеквдерқәа. Аныхабаа аҵакыра иаваргылақәоу налаҵаны 35 м. x 36 м, агылара 34 м. иаҟроуп. Адәахьала аныхабаа иҩычоуп еклартәи ахаҳәцәы ала, анаҿаԥшырсҭақәа акыр ицәгәьоу аритм змоу арԥшӡагатә ахыргьагьақәа рыла, зынӡагьы аџьоуҳар амашәа ауп ишыҟаҵоу. Иҭбаау ибзианы ирлашоу аҩнуҵҟатәи аҭыԥ аныҳәаратә нырра унаҭоит. Аҭӡы-камарақәа еизакны ихҩоуп еиуеиԥшымз аамҭақәа рзы иҟаҵаз асахьаҭыхрақәа рыла. Аныхабаа хада Амрагылара аган ала XII –тәи ашәышқәсатә Гьаргь ацқьа ихьӡ зху уахәамоуп. Аплани аформеи рыла уи аныхабаа хада еиԥшуп, аха еиҳа уи аҵкьыс ихәҷуп. Аҩнуҵҟа аҭыӡқәа хҩоуп XVI –тәи ашәышықәсазтәи асахьақәа рыла. Аныхабаа хада инадганы 9 м. игылоуп XIII-XIV-тәи ашәышықәса иатәу Николоз ацқьа ихьӡ зху ҩ еихагылак змоу ауахәама. Ҵаҟатәи аихагыла акәакь иаша амоуп, аԥшь-ҭӡы ахыргьагьа ала иаартуп, аҩбатәи аихагыла аџьар еиԥшу ауахәама хәҷы ауп. Аныхабаа хада аҩада амраҭашәарала XIII-тәи ашәышықәсатәи асаркьал асырҭа, уи ҵаҟатәи ахәҭа – ахыргьагьақәа рыла иаарту ахаҳәтә амчандыр- ахыҵхырҭа аваргылоуп. Уи аханы ацәахырҭа хәҷы амоуп, еиҳа ишьҭыхны, хыхь- асаркьал. Гелаҭтәи ансамбыль иалоуп академиа, ҳара ҳаҟнынӡа арбгара аҳасаб ала иааит. Акәакь иашала иргылоу аргылара (аҵакыра 300 м2 .) амрагыларала х-ҩналарҭак аман. Насшәа абжьаратәи аҩналарҭа ибеиаз ирԥшӡаз агәашә ҿарҵит. Аҭӡамцқәа рҟны ахаҳәлых тәарҭақәа аман. Аргылара аԥенџьр ду иарлашон, аҭӡамцқәа асахьақәа рнын. Аҭӡынҵара Аныхабаа хада аконза аҟны иануп еицдыру Гелаҭтәи амозаика, амраҭашәаратә стоиа аҟны XII –тәи ашәышқәса аҭӡысахьақәа, уаҟа иануп ауахәаматә аизара, амрагыларатә аеквдер аҟны –Давиҭ Нарин ҩба, XIII –тәи ашәышықәса иҭыхыз ипатреҭқәа. Аҭӡынҵара изныкымкәа ирҿыцын. Ҷыдала азҿлымҳара аҭатәуп аҭоурыхтә хаҽқәа рпатреҭқәа (XVI шәш.): аҩадатә аҭӡы аҟны иануп Имераҭтә аҳ иҭаацәа рхаҭарнакцәа. Иара абраҟа Давиҭ Аӷмашьенебели аҭӡысахьатә ипатреҭ, уи заанаҵатәи асахьаҭыхҩцәа рҭыхымҭа акәхап, аха XVI-тәи ашәышықәсазы еиҭарҿыцын ажәытә сахьа иақәырԥшны. мини\|Гелаҭтәи аберҭыԥ Аҭынха Гелаҭтәи аберҭыԥ аҟны ишьҭоуп даараӡа ибеианы ирҩычоу, аминиатиурақәа рыла ирԥшӡоу ақырҭуа анапынҵарақәа, уи афонд ду ажәытәынгьы иҟан, иара убас ақырҭуа ачаԥаратә ҟазара иатәу рацәа иџьашьахәытәиу аусумҭақәа (иаҳҳә. Хахулит Анцәадзыхшаз лныха). Гелаҭтәи аберҭыԥ абаагәара инахыганы 150 м. аҟны, уи аҩада-амрагыларала, иаанханы иҟоуп сахастертәи аберҭыԥ ( икыдгылоз аберцәа рынхарҭа) арбгарақәа. Аберҭыԥ алада-амраҭашәарала ишьыху ахәы аҟны Саба ацқьа ихьӡ зху азал ԥшра змоу уахәама (X-XI шәш.шәш.) арбгарақәа. Уи иазааигәаны, амҩа инахыганы Илиа ацқьа ихьӡ зху ауахәама. Инаскьаганы, аӡиас Ҵҟалҵиҭела аҩхаа аҟны «Мыс Давиҭ» ҳәа изышьҭоу, аӷа иҟнытә аберҭыԥ ахьчараз, идуу игьажьу абааш арбгара.Gelati Monastery, Georgia, removed from UNESCO’s List of World Heritage in Danger. Акультуратә баҟа 1994 шықәсазы Баграт иныхабаа иацны ироуит Иунеско адунеи аҭынхатә баҟа астатус. 2006 шықәса абҵара 7, ианашьан Қырҭтәыла акультура амилаҭтә ахадара змоу акатегориа абаҟа астатус. 2010 шықәса Багра иныхабаа излагахьаз аиҭашьақәыргыларатә усурақәа ирыхҟьаны ианашьан ашәарҭа иҭагылоу абаҟа астатус, уи иара убас Гелаҭтәи аберҭыԥгьы ианашьан. 2010-2017 шықәсқәа рзы ианын ашәарҭа иҭагылоу абаҟақәа рсиа, асиа аҟнытә иалырхит 2017 шықәса ԥхынгәын 10. 2017 шықәса инаркны Баграт иныхабаа аҟнытә ихьԥшымкәа иҭаҩуп адунеи аҭынха асиа аҟны. Алитература ციციშვილი ი., ლომინაძე ბ., მენაბდე ლ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 37. Элемент маркированного списка ლომინაძე ბ., გელათი, თბ., 1955; მისივე, გელათი (მეგზური), თბ., 1959; Меписашвили П. С., Архитектурный ансамбль Гелати, Тб., 1966; Азхьарԥшқәа კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 8550 Азгәаҭақәа Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аиашахаҵаратә берҭыԥқәа Акатегориа:Имереҭи
34892	https://ab.wikipedia.org/wiki/Светицховелтәи_акафедратә_аныхабаа	Светицховелтәи акафедратә аныхабаа	[[Афаил:Svetitskhoveli Cathedral in Georgia, Europe.jpg\|300px\|мини\|Светицховелтәи акафедратә аныхабаа ]] '''Светицховелтәи акафедратә аныхабаа''' ({{lang-ka\|სვეტიცხოვლის ტაძარი }}) — Қырҭтәыла аиашахаҵара ауахәама апатриархтә акафедратә уахәама хада, Қырҭтәыла Ан-аныхабаа, Қырҭтәыла акатоликос-апатриарх иқәгылара аҭыԥ, ашәышықәсабжьаразы ирацәаҩны ақырҭуа аҳцәеи рҭаацәра алахәылацәеи апатриархцәа анышә раҭара аҭыԥ ауп, XI ашәышықәса ақырҭуа аргылара абаҟа, ԥшьба акафедратә ныхабаақәа ируаку (Ошки,Баграт иныхабаа, Алаверди). Игылоуп Қарҭ аҟнытә 20 километр инахыганы, ақалақь Мцхеҭа аҟны. Светицховели аҟны ишьҭоуп Иҳақәиҭу ихарԥ, Елиа Азԥхьаҳәаҩ ишәҵа. Иунеско адунеи акультуратә аҭынха абаҟа. [[Афаил:Voyage Au Caucase 1843 II-7.jpg\|мини\|слева\|Светицховелтәи акафедратә аныхабаа ]] == Аҭоурых == Светицховели аҭоурыхтә аныхабаатә аргыларақәа зегьы реиҳаӡа идуу ауп иахьанӡа еиқәханы иҟоу рҟнытә. Уи ашәышықәсақәа рыбжьара ақьырсианратә Қырҭтәыла адинхаҵаратә центрны иҟоуп. IV-тәи ашәышықәсазы ирқьырсианыз Мириан Аҳ, Нино ацқьа лыбжьагарала араҟа раԥхьаӡатәи ауахәама иргылеит, уи ҳара ҳаҟнынӡа изымааит. [[1970]]-[[1971]] шықәсқәа рзы аиҭаргыларатә- арестоврациатә аусурақәа рымҩаԥгара аан, иҭҵаан уи ауасхыр, иара убас ари абазилик зегьы ахсаалагьы ҟаҵан, иара абраҟа иргылан Нино ацқьа луахәама андырбга аамышьҭахь, Вахтанг Горгасали V – тәи ашәышқәса II-тәи азбжазы. XI- тәи ашәышықәсазы иԥхасҭахаз абазилик аҭыԥ аҟны қарҭлтәи акатоликос Мелқиседек аҽыц ауахәама иргылеит. Уи аргыларазы Арсукисӡе дааиԥхьеит. Аргылара [[1010]] шықәса иалагеит [[1029]] шықәсазы иалгеит. Иара аҟазаара ахаан Светицховели изныкымкәа еиҭаҟаҵан. [[1283]] шықәсазы аныхабаа адгьылҵысра иԥхасҭанатәит. XIV ашәышқәсазы Гьаргь Алаша аныхабаа аҟәырӷ еиҭаҟаиҵит. Иара уи ашәышықәса анҵәамҭазы «Иаварҳҟватә аспацәа Ланг-Ҭемырисаҭа»- идырбгеит амраҭашәаратә ажәҩа аҵә-шьаҟақәа, ихыржәеит аҟәырӷ ахәцәа аха аныхабаа зегьы арбгара рылымшеит. XV-тәи ашәышықәса алагамҭазы Аҳ Алеқсандыр Ду аныхабаа ибзиаӡыны еиҭаҟаиҵит. [[1656]] шықәсазы Аҳ Ростом, Мариам Аҳԥҳәыси еиҭадыргылеит аҟәырӷ ахәцәа. [[1813]] шықәса жьҭаара мза 30 аеқзарқос Варлаам иаамҭазы ирҿыцын Светицховелтәи аҭаларҭа-агәашә, уи иунарбоит аепиграфтәи анҵамҭа. == Археологиа == Светицховелтәи аныхабаа Амрагылара аҟнытә амраҭашәара ахь акыр иҵәрыԥсоу акәакьҭаиаша планс иаман. Аџьар асахьа ақәыԥшылараҿы иргылоу аҟәырӷ аԥшьганк рыла еимадоуп аԥшьба жәҩахырқәа. Ажәҩақәа акәакьҭаиаша рымоуп, амрагыларахьтәи ажәҩа ада, уи аныҳәарҭа аԥсида ала инҵәоит. Аныҳәарҭа аладеи аҩадеи рыҟны ҩ-цәаҳәак ала иҟаҵоуп ацәахырҭақәа. Аҟәырӷ иӷәӷәоу ԥшь-шьаҟак ирықәгылоуп, аҟәырӷ ахәцәа 16 ԥенџьыр амоуп. Аныхабаа акырынтә ахаҿсахьа шаԥсаххьазгьы, ажәытә аҭӡысахьақәа реиҳарак ыҟаӡам, аҭӡамцқәа рыршкәакәара иамнахит уи асахьаҭыхратә акра ахымԥадара егьырҭ аоргантә хәҭақәагьы, уи иахьагьы даараӡа идуу аџьашьахәыра амоуп. == Асахьаҭыхра == XI-тәи ашәышықәсазы аныхабаа зегь исахьаҭыхын. Абри аамҭатәи асахьаҭыхрақәа иаанхаз зынӡа имаҷуп: аныхабаа амраҭашәаратә ажәҩа амраҭашәаратә аҭыӡы аҟны, асаркьал аҩадатәи-асцена агәырӷьаҽҳәала: Қьырсеи самариттәи аԥҳәыси, анышьа агәҭа алада амраҭашәаратәи ахыргьагьа аҟны – аҵиаатә аџьоуҳар, алада анышьа ажәҩан аршь аҟны еилкаам асцена ацәынхақәа. Егьырҭ аҭыхымҭақәа ихьшәоу аамҭа иатәуп. Аныҳәарҭа аҟны иаанханы иҟоуп асахьаҭыхра хыхьтәи арегистрқәа ҩба. Аконх аҟны иҭыхуп аҳ иҟәардә иантәалоу Қырса иаартна икуп анцәа ишәҟәы, амца зку агьежьқәа ирықәгылоу ҩыџьа амаалықьцәа, ахыргьагьа аҟны азгәыбылҩы сахьа змоу амаалықьцәа ԥшьҩык, аҭӡы аҟны ҩыџьа амаалықьхадацәа. Уажәтәиаамҭатә аҭыхымҭа XVI, XVII ма XVIII ашәышықәса иаҵанакуазаргьы ҟалоит. Ирҿыцуп XIX-тәи ашәышқәсазы. Еиҳа аинтирес амоуп аныхабаа аҩнуҵҟа, аиаша уҳәозар «Свети» (абаашеиԥшу аргылара) XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭаз асахьаҭыхра, уаҟа ақырҭуа ахымҩаԥгаратә аепизодқәа аарԥшуп (аҭыхрақәа анапхгаҩы асахьаҭыхҩы Григол Гулџьаварасашвили, аиҳабы – Николоз акатоликос). Адәахьылагьы иԥсаху даараӡа ирацәоуп: аҟәырӷ ахәцәа, аҿаԥшылара ахарԥ ахәҭа (уи ахаҳә еҵәала ирҩычоуп) XV-тәи ашәышықәса I азбжа иатәуп (арестоврациа Алеқсандруе I адуӡӡа ила инагӡоуп, Ҭемурленг ижәылара аан аныхабаа даараӡа аԥхасҭа ду азун, уи аамышьҭахь иҟаҵоуп), арелиефтә аҭыхымҭақәа шьоукы рҭыԥ ԥсахуп, XVII-тәи ашәышықәсатә алагамҭақәагьы ыҟоуп, аха арҭ арестоврациақәа еиларымгеит аргылара ишьагәыҭу аформақәеи, апропорциақәеи. [[Афаил:Arsukidze Street.JPG\|мини\|Светицховелтәи акафедратә аныхабаа ]] == Аныхабаа ажәытәӡара == Археологиатә маҭәарқәа рыла ишьақәыргылоуп, аԥсыжырҭатәи аҭыԥ уи раҭхьаӡатәи ауахәама андыргылаз инаркны иҟоуп. Идырым ари аҭыԥ аҟны ижу ауаа зусҭоу IV-тәи ашәышықәсанӡа, дҳамԥхьаӡар аивреи Сидониа Иҳақәиҭу ихарԥ игәы инадиҵан, уа иԥсыз анышә дарҭит ахарԥ ашьаҟа аҭыԥ аҟны. Светицховели анышә иаҭоу иазку адырра Вахтанг Горгасали иамадоуп. Иахьазы Вахтанг Горгосали раԥхьатәи иԥсыжырҭатә ахаҳә аанымхеит. Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рыла Светицховеи аҟны Вахтанг Аҳ нас ауп анышә данарҭаз Евстаҭи Мцхеҭатәи. Акгьы дырым аҩыратә хыҵхырҭақәа рылагьы VI-XI –тә ашәышықәсақәа рзы уа анышә иаҭоу рзы. Ишдыру ала [[1010]] – [[1029]] шықәсақәа рзы Светицховелтәи х-нышьак змоу абазилик ирҿыцын, еиҭаҟаҵан акатоликос-апатриарх Мелқиседек I –тәи иаԥшьгарала. иара Мелқиседек I –тәи иакәын раԥхьаӡа анышә иарҭаз ҿыц иргылаз Светицховели аҟны. «Мелқиседек иуасиаҭ-шәҟәы) ала. Уи 1896 шықәсазы иаларҵәан Ҭ. Жорданиа ила. [[1049]] шықәсазы Мелқиседек иаамышьҭахь, иара иадиргылаз алада еквдер аҟны анышә дарҭоит Қырҭтәыла анаҩстәи акатоликос-апатриарх Иоане V ахьҿа. XII –тәи ашәышықәса инаркны ақырҭуа аҩымҭатә хыҵхырҭақәа рыла, анашә иамоу рыҟнытә раԥхьаӡа Светицховели анышә иарҭаз дыруакуп Демна аҳиԥа, Давиҭ V –тәи иҷкәын [[Гьаргь III (Қырҭтәыла)\|Гьаргь III]] –тәи иашьаиԥа. Иҟоу агәаанагарала, уи дыҟан светицховели аҟны Багратиониаа рыжәлашьҭра ахаҭарнак анышә иаҭара раԥхьаӡатәи ахҭыс. XIII –тәи ашәышқәса Светицховели иҟалоит Багратиониаа рыԥсыбҩа ҭыԥны. [[1248]] шықәса Светицховели аҟны анышә дарҭит Ула Давиҭ раԥхьатәи иԥҳәыс Аҳԥҳәыс Џьигда-Хаҭуна. [[1271]] шықәса Светицховели анышә дарҭит Лаша-Гьаргь иԥа Улу Давиҭ. Уи ари аныхабаа аҟны Аҳ Багратиониа анышә иаҭара раԥхьатәи ахҭысуп.<ref>{{Cite web \|url=https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220?publication=0 \|title=Archive copy \|access-date=2023-08-25 \|archive-date=2020-10-30 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030195508/https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220?publication=0 \|url-status=dead }}</ref> [[Афаил:Svetitskhoveli Cathedral.5.jpg\|мини\|Светицховелтәи акафедратә аныхабаа ]] == Абаагәара == Светицховели иаакәыршаны иамоуп аквадрат форма змоу аанда (121,6 м; X 110,5 м.). Уи ргылоуп [[1787]] шықәса, Ерекле II –тәи идҵала , уи шьақәнарӷәӷәоит аладатәи аган аҭаларҭа ахы аҟны иҭырҿҿоу анҵамҭа: Иара абри анҵамҭа ала иубоит, Светицховели уаанӡагьы ишамаз аанда-акәырша, уи ахәҭақәа алоуп уажәтәи амрагыларатәи аҭӡы аандаҿы. Абаагәара ажәытә ахәҭа иҟаҵоуп ахаҳә-цәы ала, џьара-џьара аҭыԥынтәи ахаҳәгьы рхы иадырхәон.Ерекли иаамҭатәи аргыларақәа реиҳараӡ аӡииас хаҳә ала ауп ишыргылоу. Аҭӡы иалҳәҳәо аҵәқәеи акылҳарақәеи ақьылмытгьы алоуп. Аанда ҩ-еихагылак амоуп: ҵаҟатәи ахәҭа зегьы зынӡа ишәаҳауп, хыхьтәи иамоуп аиқәԥаратә мҩахәасҭа, аҭӡамц иҭаҟаҵоуп ашәақьқәа, акылҳарақәа. Аанда иалоуп ф-цилиндр форма змоуи ҩба аԥшькәакьҭа змоу абаашқәа. Абаашқәа ҩба-хԥа еихагыла рымоуп. Аҵыхәтәантәи аихагыла ацәахырҭа ауп. Аанда кәырша ладатәи аҭӡы аҟны агәашәхәҷы амоуп. Уи адагьы аладатәи аҩадатәи аҭӡамцқәа рҿы иҭшәоу ашәқәа ҩба амоуп. Аанда амрагыларатәи аган ала аҭӡы иалоуп XI-тәи ашәышқәса аԥенџьыр, асаркьал, еиуеиԥшым аамҭақәа рзы иргылаз аԥсҭазааратәи, ақыҭанхамҩатәи аргыларақәа. Аҟәырӷ хәыҷы зхагылоу ауахәама, аладатәи адыргыларақәа Диубуа де Монперес иҭыхымҭақәа рҿы. ==Алитература== ''ბერიძე ვ.'', ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974; * ''ჩუბინაშვილი გ.'', ქართული ხუროთმოძღვრება საშუალო საუკუნეებში და მისი სამი მთავარი კათედრალი, კრ.:არილი, ტფ., 1925; * ''Гвердцители Р.'', Мцхета, Тб., 1962 * ”საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა” რედკოლეგია: ვ. დოლიძე, ს. კინწურაშვილი, უ. სიდამონიძე, თბილისი 1990, ტომი 5 * Натроев А. Мцхет и его собор Свэти-Цховели. Историко-археологическое описание. 1900 * {{ძმ\|1\|6-10\|სვეტიცხოვლის გალავანში XI საუკუნის კარიბჭის გახსნა}} * {{ძმ\|69\|25-32\|სვეტიცხოველი როგორც განსასვენებელი}} * ''კუდავა ბ.'', ქართველი მეფის დაკრძალვის ადგილი: პიროვნული არჩევანი, ტრადიცია თუ პოლიტიკური გადაწყვეტილება?, „ისტორიანი“ (სამეცნიერო კრებული, მიძღვნილი როინ მეტრეველის დაბადების 80 წლისთავისადმი), თბ., 2019, გვ. 139-167. ==Азхьарԥшқәа== [http://www.nplg.gov.ge/publishers/monument/index.php?do=view&id=457 სვეტიცხოველი (მცხეთა) \| საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი] [http://www.nplg.gov.ge/publishers/fotoebi/index.php?do=view&id=289 სვეტიცხოველი (მცხეთა) \| ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა] {{commonscat\|Svetitskhoveli}} [http://www.orthodoxy.ge/tveni/oqtomberi/01-svetitskhoveli.htm სვეტიცხოველი, უფლის კვართის ამბავი]. [http://orthodoxy.wanex.net/eklesiebi/svetitskhoveli/svetitskhoveli.htm სვეტიცხოვლის შესახებ] {{Webarchive\|url=https://web.archive.org/web/20070204055002/http://orthodoxy.wanex.net/eklesiebi/svetitskhoveli/svetitskhoveli.htm \|date=2007-02-04 }}. [http://gzashemecnebisaken.narod.ru/mcxeta.htm გზაშემეცნებისაკენ. მცხეთა - მეორე იერუსალიმი]. [https://www.academia.edu/42663129/%E1%83%91%E1%83%A3%E1%83%91%E1%83%90_%E1%83%99%E1%83%A3%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%90_%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%A0%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A_%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%A4%E1%83%94%E1%83%97%E1%83%90_%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%99%E1%83%A0%E1%83%AB%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1_%E1%83%90%E1%83%93%E1%83%92%E1%83%98%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98_Buba_Kudava_The_Burial_Sites_of_the_Georgian_Kings ბუბა კუდავა, ქართველ მეფეთა დაკრძალვის ადგილები / Buba Kudava, The Burial Sites of the Georgian Kings] ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} [[Акатегориа:Аԥсны ауахәамақәа]]	Светицховелтәи акафедратә аныхабаа () — Қырҭтәыла аиашахаҵара ауахәама апатриархтә акафедратә уахәама хада, Қырҭтәыла Ан-аныхабаа, Қырҭтәыла акатоликос-апатриарх иқәгылара аҭыԥ, ашәышықәсабжьаразы ирацәаҩны ақырҭуа аҳцәеи рҭаацәра алахәылацәеи апатриархцәа анышә раҭара аҭыԥ ауп, XI ашәышықәса ақырҭуа аргылара абаҟа, ԥшьба акафедратә ныхабаақәа ируаку (Ошки,Баграт иныхабаа, Алаверди). Игылоуп Қарҭ аҟнытә 20 километр инахыганы, ақалақь Мцхеҭа аҟны. Светицховели аҟны ишьҭоуп Иҳақәиҭу ихарԥ, Елиа Азԥхьаҳәаҩ ишәҵа. Иунеско адунеи акультуратә аҭынха абаҟа. мини\|слева\|Светицховелтәи акафедратә аныхабаа Аҭоурых Светицховели аҭоурыхтә аныхабаатә аргыларақәа зегьы реиҳаӡа идуу ауп иахьанӡа еиқәханы иҟоу рҟнытә. Уи ашәышықәсақәа рыбжьара ақьырсианратә Қырҭтәыла адинхаҵаратә центрны иҟоуп. IV-тәи ашәышықәсазы ирқьырсианыз Мириан Аҳ, Нино ацқьа лыбжьагарала араҟа раԥхьаӡатәи ауахәама иргылеит, уи ҳара ҳаҟнынӡа изымааит. 1970-1971 шықәсқәа рзы аиҭаргыларатә- арестоврациатә аусурақәа рымҩаԥгара аан, иҭҵаан уи ауасхыр, иара убас ари абазилик зегьы ахсаалагьы ҟаҵан, иара абраҟа иргылан Нино ацқьа луахәама андырбга аамышьҭахь, Вахтанг Горгасали V – тәи ашәышқәса II-тәи азбжазы. XI- тәи ашәышықәсазы иԥхасҭахаз абазилик аҭыԥ аҟны қарҭлтәи акатоликос Мелқиседек аҽыц ауахәама иргылеит. Уи аргыларазы Арсукисӡе дааиԥхьеит. Аргылара 1010 шықәса иалагеит 1029 шықәсазы иалгеит. Иара аҟазаара ахаан Светицховели изныкымкәа еиҭаҟаҵан. 1283 шықәсазы аныхабаа адгьылҵысра иԥхасҭанатәит. XIV ашәышқәсазы Гьаргь Алаша аныхабаа аҟәырӷ еиҭаҟаиҵит. Иара уи ашәышықәса анҵәамҭазы «Иаварҳҟватә аспацәа Ланг-Ҭемырисаҭа»- идырбгеит амраҭашәаратә ажәҩа аҵә-шьаҟақәа, ихыржәеит аҟәырӷ ахәцәа аха аныхабаа зегьы арбгара рылымшеит. XV-тәи ашәышықәса алагамҭазы Аҳ Алеқсандыр Ду аныхабаа ибзиаӡыны еиҭаҟаиҵит. 1656 шықәсазы Аҳ Ростом, Мариам Аҳԥҳәыси еиҭадыргылеит аҟәырӷ ахәцәа. 1813 шықәса жьҭаара мза 30 аеқзарқос Варлаам иаамҭазы ирҿыцын Светицховелтәи аҭаларҭа-агәашә, уи иунарбоит аепиграфтәи анҵамҭа. Археологиа Светицховелтәи аныхабаа Амрагылара аҟнытә амраҭашәара ахь акыр иҵәрыԥсоу акәакьҭаиаша планс иаман. Аџьар асахьа ақәыԥшылараҿы иргылоу аҟәырӷ аԥшьганк рыла еимадоуп аԥшьба жәҩахырқәа. Ажәҩақәа акәакьҭаиаша рымоуп, амрагыларахьтәи ажәҩа ада, уи аныҳәарҭа аԥсида ала инҵәоит. Аныҳәарҭа аладеи аҩадеи рыҟны ҩ-цәаҳәак ала иҟаҵоуп ацәахырҭақәа. Аҟәырӷ иӷәӷәоу ԥшь-шьаҟак ирықәгылоуп, аҟәырӷ ахәцәа 16 ԥенџьыр амоуп. Аныхабаа акырынтә ахаҿсахьа шаԥсаххьазгьы, ажәытә аҭӡысахьақәа реиҳарак ыҟаӡам, аҭӡамцқәа рыршкәакәара иамнахит уи асахьаҭыхратә акра ахымԥадара егьырҭ аоргантә хәҭақәагьы, уи иахьагьы даараӡа идуу аџьашьахәыра амоуп. Асахьаҭыхра XI-тәи ашәышықәсазы аныхабаа зегь исахьаҭыхын. Абри аамҭатәи асахьаҭыхрақәа иаанхаз зынӡа имаҷуп: аныхабаа амраҭашәаратә ажәҩа амраҭашәаратә аҭыӡы аҟны, асаркьал аҩадатәи-асцена агәырӷьаҽҳәала: Қьырсеи самариттәи аԥҳәыси, анышьа агәҭа алада амраҭашәаратәи ахыргьагьа аҟны – аҵиаатә аџьоуҳар, алада анышьа ажәҩан аршь аҟны еилкаам асцена ацәынхақәа. Егьырҭ аҭыхымҭақәа ихьшәоу аамҭа иатәуп. Аныҳәарҭа аҟны иаанханы иҟоуп асахьаҭыхра хыхьтәи арегистрқәа ҩба. Аконх аҟны иҭыхуп аҳ иҟәардә иантәалоу Қырса иаартна икуп анцәа ишәҟәы, амца зку агьежьқәа ирықәгылоу ҩыџьа амаалықьцәа, ахыргьагьа аҟны азгәыбылҩы сахьа змоу амаалықьцәа ԥшьҩык, аҭӡы аҟны ҩыџьа амаалықьхадацәа. Уажәтәиаамҭатә аҭыхымҭа XVI, XVII ма XVIII ашәышықәса иаҵанакуазаргьы ҟалоит. Ирҿыцуп XIX-тәи ашәышқәсазы. Еиҳа аинтирес амоуп аныхабаа аҩнуҵҟа, аиаша уҳәозар «Свети» (абаашеиԥшу аргылара) XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭаз асахьаҭыхра, уаҟа ақырҭуа ахымҩаԥгаратә аепизодқәа аарԥшуп (аҭыхрақәа анапхгаҩы асахьаҭыхҩы Григол Гулџьаварасашвили, аиҳабы – Николоз акатоликос). Адәахьылагьы иԥсаху даараӡа ирацәоуп: аҟәырӷ ахәцәа, аҿаԥшылара ахарԥ ахәҭа (уи ахаҳә еҵәала ирҩычоуп) XV-тәи ашәышықәса I азбжа иатәуп (арестоврациа Алеқсандруе I адуӡӡа ила инагӡоуп, Ҭемурленг ижәылара аан аныхабаа даараӡа аԥхасҭа ду азун, уи аамышьҭахь иҟаҵоуп), арелиефтә аҭыхымҭақәа шьоукы рҭыԥ ԥсахуп, XVII-тәи ашәышықәсатә алагамҭақәагьы ыҟоуп, аха арҭ арестоврациақәа еиларымгеит аргылара ишьагәыҭу аформақәеи, апропорциақәеи. мини\|Светицховелтәи акафедратә аныхабаа Аныхабаа ажәытәӡара Археологиатә маҭәарқәа рыла ишьақәыргылоуп, аԥсыжырҭатәи аҭыԥ уи раҭхьаӡатәи ауахәама андыргылаз инаркны иҟоуп. Идырым ари аҭыԥ аҟны ижу ауаа зусҭоу IV-тәи ашәышықәсанӡа, дҳамԥхьаӡар аивреи Сидониа Иҳақәиҭу ихарԥ игәы инадиҵан, уа иԥсыз анышә дарҭит ахарԥ ашьаҟа аҭыԥ аҟны. Светицховели анышә иаҭоу иазку адырра Вахтанг Горгасали иамадоуп. Иахьазы Вахтанг Горгосали раԥхьатәи иԥсыжырҭатә ахаҳә аанымхеит. Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рыла Светицховеи аҟны Вахтанг Аҳ нас ауп анышә данарҭаз Евстаҭи Мцхеҭатәи. Акгьы дырым аҩыратә хыҵхырҭақәа рылагьы VI-XI –тә ашәышықәсақәа рзы уа анышә иаҭоу рзы. Ишдыру ала 1010 – 1029 шықәсақәа рзы Светицховелтәи х-нышьак змоу абазилик ирҿыцын, еиҭаҟаҵан акатоликос-апатриарх Мелқиседек I –тәи иаԥшьгарала. иара Мелқиседек I –тәи иакәын раԥхьаӡа анышә иарҭаз ҿыц иргылаз Светицховели аҟны. «Мелқиседек иуасиаҭ-шәҟәы) ала. Уи 1896 шықәсазы иаларҵәан Ҭ. Жорданиа ила. 1049 шықәсазы Мелқиседек иаамышьҭахь, иара иадиргылаз алада еквдер аҟны анышә дарҭоит Қырҭтәыла анаҩстәи акатоликос-апатриарх Иоане V ахьҿа. XII –тәи ашәышықәса инаркны ақырҭуа аҩымҭатә хыҵхырҭақәа рыла, анашә иамоу рыҟнытә раԥхьаӡа Светицховели анышә иарҭаз дыруакуп Демна аҳиԥа, Давиҭ V –тәи иҷкәын Гьаргь III –тәи иашьаиԥа. Иҟоу агәаанагарала, уи дыҟан светицховели аҟны Багратиониаа рыжәлашьҭра ахаҭарнак анышә иаҭара раԥхьаӡатәи ахҭыс. XIII –тәи ашәышқәса Светицховели иҟалоит Багратиониаа рыԥсыбҩа ҭыԥны. 1248 шықәса Светицховели аҟны анышә дарҭит Ула Давиҭ раԥхьатәи иԥҳәыс Аҳԥҳәыс Џьигда-Хаҭуна. 1271 шықәса Светицховели анышә дарҭит Лаша-Гьаргь иԥа Улу Давиҭ. Уи ари аныхабаа аҟны Аҳ Багратиониа анышә иаҭара раԥхьатәи ахҭысуп. мини\|Светицховелтәи акафедратә аныхабаа Абаагәара Светицховели иаакәыршаны иамоуп аквадрат форма змоу аанда (121,6 м; X 110,5 м.). Уи ргылоуп 1787 шықәса, Ерекле II –тәи идҵала , уи шьақәнарӷәӷәоит аладатәи аган аҭаларҭа ахы аҟны иҭырҿҿоу анҵамҭа: Иара абри анҵамҭа ала иубоит, Светицховели уаанӡагьы ишамаз аанда-акәырша, уи ахәҭақәа алоуп уажәтәи амрагыларатәи аҭӡы аандаҿы. Абаагәара ажәытә ахәҭа иҟаҵоуп ахаҳә-цәы ала, џьара-џьара аҭыԥынтәи ахаҳәгьы рхы иадырхәон.Ерекли иаамҭатәи аргыларақәа реиҳараӡ аӡииас хаҳә ала ауп ишыргылоу. Аҭӡы иалҳәҳәо аҵәқәеи акылҳарақәеи ақьылмытгьы алоуп. Аанда ҩ-еихагылак амоуп: ҵаҟатәи ахәҭа зегьы зынӡа ишәаҳауп, хыхьтәи иамоуп аиқәԥаратә мҩахәасҭа, аҭӡамц иҭаҟаҵоуп ашәақьқәа, акылҳарақәа. Аанда иалоуп ф-цилиндр форма змоуи ҩба аԥшькәакьҭа змоу абаашқәа. Абаашқәа ҩба-хԥа еихагыла рымоуп. Аҵыхәтәантәи аихагыла ацәахырҭа ауп. Аанда кәырша ладатәи аҭӡы аҟны агәашәхәҷы амоуп. Уи адагьы аладатәи аҩадатәи аҭӡамцқәа рҿы иҭшәоу ашәқәа ҩба амоуп. Аанда амрагыларатәи аган ала аҭӡы иалоуп XI-тәи ашәышқәса аԥенџьыр, асаркьал, еиуеиԥшым аамҭақәа рзы иргылаз аԥсҭазааратәи, ақыҭанхамҩатәи аргыларақәа. Аҟәырӷ хәыҷы зхагылоу ауахәама, аладатәи адыргыларақәа Диубуа де Монперес иҭыхымҭақәа рҿы. Алитература ბერიძე ვ., ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974; ჩუბინაშვილი გ., ქართული ხუროთმოძღვრება საშუალო საუკუნეებში და მისი სამი მთავარი კათედრალი, კრ.:არილი, ტფ., 1925; Гвердцители Р., Мцхета, Тб., 1962 ”საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა” რედკოლეგია: ვ. დოლიძე, ს. კინწურაშვილი, უ. სიდამონიძე, თბილისი 1990, ტომი 5 Натроев А. Мцхет и его собор Свэти-Цховели. Историко-археологическое описание. 1900 კუდავა ბ., ქართველი მეფის დაკრძალვის ადგილი: პიროვნული არჩევანი, ტრადიცია თუ პოლიტიკური გადაწყვეტილება?, „ისტორიანი“ (სამეცნიერო კრებული, მიძღვნილი როინ მეტრეველის დაბადების 80 წლისთავისადმი), თბ., 2019, გვ. 139-167. Азхьарԥшқәа სვეტიცხოველი (მცხეთა) \| საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი სვეტიცხოველი (მცხეთა) \| ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა სვეტიცხოველი, უფლის კვართის ამბავი. სვეტიცხოვლის შესახებ . გზაშემეცნებისაკენ. მცხეთა - მეორე იერუსალიმი. ბუბა კუდავა, ქართველ მეფეთა დაკრძალვის ადგილები / Buba Kudava, The Burial Sites of the Georgian Kings Азгәаҭақәа Акатегориа:Аԥсны ауахәамақәа
35171	https://ab.wikipedia.org/wiki/Адунеизегьтәи_амш_ҭаҭында	Адунеизегьтәи амш ҭаҭында	'''Адунеизегьтәи амш ҭаҭында''' ({{date\|31\|05\|}}) — Адунеизегьтәи амш ҭаҭында шьақәырӷәӷәан [[1988]] шықәса рзы Агәабзиарахьчара Адунеизегьтәи ахеилак абзоурала. Агәабзиарахьчара Адунеизегьтәи ахеилак иалнаршоит апланета иқәынхо ауааԥсыра ашьцылара бааԥсы - ауаҩытәыҩса иҭоурых аҿы зегь реиҳа иалаҵәоу аепидемиа - аникотиноманиа рацәыхьчара. Аҭаҭын ахара заҟа ишәарҭоу маҷны ирым ҳәаӡацт. Аҭаҭын ахара ицәырнагоит х-чымазарак: арыԥҳа акьыба; ауаҩ илаҽу абронхит, иара убас аемфизема; ашьа чымазара. Аҭаҭын ахарала ауаҩы игәабзиара иҵишәаауа шәарҭахоит ҭаҭын дахацыԥхьаӡа. Аҭаҭын ахара Ауаҩы заҟа заа далаго, убри аҟара ишәарҭоуп игәабзиара. ==Алитература== Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Лолуа Е. Некоторые депутаты дали «Донскому табаку» прикурить...»: [вопрос о продаже оздоровительной базы «Донского табака»]/Елена Лолуа//ЭА. - 2012. – 16 октября, (№32). - С.5-6. *Гулия К. Подарок Колумба: [О табаке, который подарил Колумб]/ Константин Гулия//Нужная газета. - 1989. - 1 апреля, (№14). - С.2. [[Акатегориа:Лаҵарамза 31]]	Адунеизегьтәи амш ҭаҭында () — Адунеизегьтәи амш ҭаҭында шьақәырӷәӷәан 1988 шықәса рзы Агәабзиарахьчара Адунеизегьтәи ахеилак абзоурала. Агәабзиарахьчара Адунеизегьтәи ахеилак иалнаршоит апланета иқәынхо ауааԥсыра ашьцылара бааԥсы - ауаҩытәыҩса иҭоурых аҿы зегь реиҳа иалаҵәоу аепидемиа - аникотиноманиа рацәыхьчара. Аҭаҭын ахара заҟа ишәарҭоу маҷны ирым ҳәаӡацт. Аҭаҭын ахара ицәырнагоит х-чымазарак: арыԥҳа акьыба; ауаҩ илаҽу абронхит, иара убас аемфизема; ашьа чымазара. Аҭаҭын ахарала ауаҩы игәабзиара иҵишәаауа шәарҭахоит ҭаҭын дахацыԥхьаӡа. Аҭаҭын ахара Ауаҩы заҟа заа далаго, убри аҟара ишәарҭоуп игәабзиара. Алитература Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Лолуа Е. Некоторые депутаты дали «Донскому табаку» прикурить...»: [вопрос о продаже оздоровительной базы «Донского табака»]/Елена Лолуа//ЭА. - 2012. – 16 октября, (№32). - С.5-6. Гулия К. Подарок Колумба: [О табаке, который подарил Колумб]/ Константин Гулия//Нужная газета. - 1989. - 1 апреля, (№14). - С.2. Акатегориа:Лаҵарамза 31
35172	https://ab.wikipedia.org/wiki/Ахәыҷқәа_рыхьчара_Жәларбжьаратәи_амш	Ахәыҷқәа рыхьчара Жәларбжьаратәи амш	'''Ахәыҷқәа рыхьчара Жәларбжьаратәи амш''' ({{date\|1\|06\|}}) — рашәарамза 1 азы азгәаҭара шьақәырӷәӷәан абҵарамза 1949 шықәса рзы Аҳәса жәларбжьаратәи рдемократиатә федерациа асессиаҿы. Рыцҳарас иҟалаз, иахьа ахәыҷқәа рзинқәа анеиларго ыҟоуп, убри азы ахәыҷқәа рыхьчара амш - ари ахәыҷқәа зырлахҿыхуа ныҳәан ишыҟоугьы, иара ауаажәларра иргәаланаршәоит ахәыҷқәа рзинқәа шыхьчалатәу, ахәыҷқәа ирызҳаларц азы насыԥ рыманы, аҵарадырра рыманы, амҩа иаша ылхны, раԥхьаҟа аҭаацәарақәа аԥҵаны ртәыла иаԥсо уааны иҟаларц азы. Иуҳәар ауеит, хықәкы хаданы ишыҟо иаԥшьызгаз рзы ауаажәларра ргәаларшәара ахәыҷқәа рзинқәа шыхьчалатәу. ==Алитература== Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Квициния М.В Сухуме новорожденных прибавится: [об открытии сухумского роддома, после ремонта]//КП. - 2009. - 14 авг., (№28). - С.4. *Чача З. Я люблю детей: где десять, там и двенадцать: [о многодетной семье Шурика Хашиг и Марины Чагава]/Зоя Чача//Нужная. - 2009. - 8 сент., (№36). - С.8-9. [[Акатегориа:Рашәарамза 1]]	Ахәыҷқәа рыхьчара Жәларбжьаратәи амш () — рашәарамза 1 азы азгәаҭара шьақәырӷәӷәан абҵарамза 1949 шықәса рзы Аҳәса жәларбжьаратәи рдемократиатә федерациа асессиаҿы. Рыцҳарас иҟалаз, иахьа ахәыҷқәа рзинқәа анеиларго ыҟоуп, убри азы ахәыҷқәа рыхьчара амш - ари ахәыҷқәа зырлахҿыхуа ныҳәан ишыҟоугьы, иара ауаажәларра иргәаланаршәоит ахәыҷқәа рзинқәа шыхьчалатәу, ахәыҷқәа ирызҳаларц азы насыԥ рыманы, аҵарадырра рыманы, амҩа иаша ылхны, раԥхьаҟа аҭаацәарақәа аԥҵаны ртәыла иаԥсо уааны иҟаларц азы. Иуҳәар ауеит, хықәкы хаданы ишыҟо иаԥшьызгаз рзы ауаажәларра ргәаларшәара ахәыҷқәа рзинқәа шыхьчалатәу. Алитература Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Квициния М.В Сухуме новорожденных прибавится: [об открытии сухумского роддома, после ремонта]//КП. - 2009. - 14 авг., (№28). - С.4. Чача З. Я люблю детей: где десять, там и двенадцать: [о многодетной семье Шурика Хашиг и Марины Чагава]/Зоя Чача//Нужная. - 2009. - 8 сент., (№36). - С.8-9. Акатегориа:Рашәарамза 1
35170	https://ab.wikipedia.org/wiki/Адунеизегьтәи_акультура_амш	Адунеизегьтәи акультура амш	'''Адунеизегьтәи акультура амш''' ({{date\|31\|05\|}}) — мҩаԥыргоит акультура ахьчараз Жәларбжьаратәи Алига аԥшьгарала. Лаҵарамза 31, [[2003]] шықәса рзы раԥхьаӡа акәны иазгәарҭо иалагеит еиуеиԥшым акультурақәа рыдиалоги рыҿиареи рзы Адунеизегьтәи амш. Адунеизегьтәи акультура амш хықәкы хадас иамоуп– аглобализациа анырра иахҟьаны акультурақәеи, абызшәақәеи, ақьабзқәеи рыбжьаӡра алмыршара. Аԥсны акультура ахьчара азҵаара азҿлымҳара ду арҭоит. Ҳара ҳазгәыдууп амузеиқәа, атеатрқәа, абиблиотекақәа ирымоу аҳаҭыр ҳарак, иара убас урҭ имҩаԥырго ароль ҳауаажәлар ринтеллектуалтәии рдоуҳатәии ԥсҭазаараҿы. Акультура хаҭала ауаа ирыцхраалароуп, еиҳарак абиԥара ҿа, ииашоу амҩа алхраҿы, иарҿыхароуп ацәанырра рмилаҭ азгәыдуреи ртәылауаҩра аԥсахареи рзы. ==Алитература== Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Копешавидзе Г.Г. Культура и быт абхазов, проживающих в Аджарии: (историко-этнографический очерк). - Тб.: Мецниереба, 1985. [[Акатегориа:Лаҵарамза 31]] [[Акатегориа:Акультура]]	Адунеизегьтәи акультура амш () — мҩаԥыргоит акультура ахьчараз Жәларбжьаратәи Алига аԥшьгарала. Лаҵарамза 31, 2003 шықәса рзы раԥхьаӡа акәны иазгәарҭо иалагеит еиуеиԥшым акультурақәа рыдиалоги рыҿиареи рзы Адунеизегьтәи амш. Адунеизегьтәи акультура амш хықәкы хадас иамоуп– аглобализациа анырра иахҟьаны акультурақәеи, абызшәақәеи, ақьабзқәеи рыбжьаӡра алмыршара. Аԥсны акультура ахьчара азҵаара азҿлымҳара ду арҭоит. Ҳара ҳазгәыдууп амузеиқәа, атеатрқәа, абиблиотекақәа ирымоу аҳаҭыр ҳарак, иара убас урҭ имҩаԥырго ароль ҳауаажәлар ринтеллектуалтәии рдоуҳатәии ԥсҭазаараҿы. Акультура хаҭала ауаа ирыцхраалароуп, еиҳарак абиԥара ҿа, ииашоу амҩа алхраҿы, иарҿыхароуп ацәанырра рмилаҭ азгәыдуреи ртәылауаҩра аԥсахареи рзы. Алитература Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Копешавидзе Г.Г. Культура и быт абхазов, проживающих в Аджарии: (историко-этнографический очерк). - Тб.: Мецниереба, 1985. Акатегориа:Лаҵарамза 31 Акатегориа:Акультура
36971	https://ab.wikipedia.org/wiki/The_Rolling_Stones	The Rolling Stones	[[Афаил:Rolling Stones post-show bow London 2018 (41437870405).jpg\|thumb\|The Rolling Stones (2018)]] '''''The Rolling Stones''''' — [[Британиа Ду\|Британиатәи]] амузыкатә гәыԥ ыҟан. == Альбомқәа == * The Rolling Stones (1964) * 12X5 (1964) * Rolling Stones No. 2 (1965) * The Rolling Stones Now! (1965) * Out of Our Heads (1965) * December’s Children (And Everybody’s) (1965) * Aftermath (1966) * Got Live If You Want It! (1966) * Between the Buttons (1967) * Flowers (1967) * Their Satanic Majesties Request (1967) * Beggars Banquet (1968) * Let It Bleed (1969) * Get Yer Ya Ya’s Out (1970) (Live) * Sticky Fingers (1971) * Exile on Main St. (1972) * Jamming with Edward (1972) * Goats Head Soup (1973) * It's Only Rock 'N Roll (1974) * Black and Blue (1976) * Love You Live (1977) (Live) * Some Girls (1978) * Emotional Rescue (1981) * Tattoo You (1981) * Still Life (1982) (Live) * Undercover (1983) * Dirty Work (1986) * Steel Wheels (1989) * Flashpoint (1991) (Live) * Voodoo Lounge (1994) * Stripped (1995) (Live) * The Rolling Stones Rock and Roll Circus (1996) (Live) * Bridges to Babylon (1997) * No Security (1998) (Live) * Live Licks (2004) (Live) * A Bigger Bang (2005) * Blue & Lonesome (2016) * Hackney Diamonds (2023) == Азхьарԥшқәа == {{Commons\|The Rolling Stones}} [[Акатегориа:Британиатәи амузыка]]	The Rolling Stones — Британиатәи амузыкатә гәыԥ ыҟан. Альбомқәа The Rolling Stones (1964) 12X5 (1964) Rolling Stones No. 2 (1965) The Rolling Stones Now! (1965) Out of Our Heads (1965) December’s Children (And Everybody’s) (1965) Aftermath (1966) Got Live If You Want It! (1966) Between the Buttons (1967) Flowers (1967) Their Satanic Majesties Request (1967) Beggars Banquet (1968) Let It Bleed (1969) Get Yer Ya Ya’s Out (1970) (Live) Sticky Fingers (1971) Exile on Main St. (1972) Jamming with Edward (1972) Goats Head Soup (1973) It's Only Rock 'N Roll (1974) Black and Blue (1976) Love You Live (1977) (Live) Some Girls (1978) Emotional Rescue (1981) Tattoo You (1981) Still Life (1982) (Live) Undercover (1983) Dirty Work (1986) Steel Wheels (1989) Flashpoint (1991) (Live) Voodoo Lounge (1994) Stripped (1995) (Live) The Rolling Stones Rock and Roll Circus (1996) (Live) Bridges to Babylon (1997) No Security (1998) (Live) Live Licks (2004) (Live) A Bigger Bang (2005) Blue & Lonesome (2016) Hackney Diamonds (2023) Азхьарԥшқәа Акатегориа:Британиатәи амузыка
37013	https://ab.wikipedia.org/wiki/Бусхьаки	Бусхьаки	{{Аҵакырацәа\|Бусхьаки}} * [[Исхьак Бусхьаки, Мустафа\|Мустафа Исхьак Бусхьаки]] — Алжир астрофизик, акосмолог, атеориатә физик. * [[Бусхьаки, Мухаммад Аль-Сагир\|Мухаммад Аль-Сагир Бусхьаки]] — Алжир aполитикцәа политик. * [[Бусхьаки, Сиди\|Сиди Бусхьаки]] — Алжир бусалбанийн динан Ӏилманхо.	Мустафа Исхьак Бусхьаки — Алжир астрофизик, акосмолог, атеориатә физик. Мухаммад Аль-Сагир Бусхьаки — Алжир aполитикцәа политик. Сиди Бусхьаки — Алжир бусалбанийн динан Ӏилманхо.
37010	https://ab.wikipedia.org/wiki/Бусхьаки,_Сиди	Бусхьаки, Сиди	{{Аиҭагара\|ru\|Сиди Бусхаки}} {{Акарточка ауаҩы}} '''Сиди Бусхьаки''' ({{lang-en\|Sidi Boushaki}}; [[1394]], [[Сумаа]] - [[1453]], [[Сумаа]]) — [[Амалики]] [[теолог]]. Диит [[Сумаа]] ақыҭаҿы, [[Тениа]] ақалақь ааигәаны.<ref>[https://archive.org/details/Dawou_Lami/Dwu_Lamea_01/page/n118/mode/2up الضوء اللامع لأهل القرن التاسع : Yedali : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive]</ref><ref>{{Cite web \|url=https://books.google.dz/books?id=HQh7DwAAQBAJ&pg=PT94 \|title=الضوء اللامع لأهل القرن التاسع 1-6 ج1 — شمس الدين محمد بن عبد الرحمن/السخاوي — Google Livres \|access-date=2022-03-27 \|archive-date=2022-04-01 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20220401194851/https://books.google.dz/books?id=HQh7DwAAQBAJ&pg=PT94}}</ref><ref>[https://archive.org/details/chajarat-annour/chajarat-nour-01/page/n261/mode/2up شجرة النور الزكية في طبقات المالكية — محمد مخلوف (نسخة واضحة ومنسقة) : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive]</ref><ref>{{Cite web \|url=https://books.google.dz/books?id=Xy10DwAAQBAJ&pg=PA378 \|title=شجرة النور الزكية في طبقات المالكية 1-2 ج1 — محمد بن محمد مخلوف ،الشيخ — Google Livres \|access-date=2022-03-27 \|archive-date=2022-04-01 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20220401110801/https://books.google.dz/books?id=Xy10DwAAQBAJ&pg=PA378}}</ref><ref>[https://archive.org/details/Neilu_AlIbtihaj_Bi_Tatriz_Dibaj/page/n56/mode/2up نيل الابتهاج بتطريز الديباج : Yedali : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive]</ref><ref>{{Cite web \|url=https://books.google.dz/books?id=ab9KDwAAQBAJ&pg=PA51 \|title=نيل الابتهاج بتطريز الديباج — أحمد بابا/التنبكتي — Google Livres \|access-date=2022-03-27 \|archive-date=2018-05-22 \|archive-url=https://web.archive.org/web/20180522041852/https://books.google.dz/books?id=ab9KDwAAQBAJ&pg=PA51}}</ref> ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} ==Алитература== {{Commonscat\|Sidi Boushaki}} * [https://www.youtube.com/watch?v=4GFksPnZ21M\|1- Сиди Бусхьаки (1394-1453) - Youtube] * [https://www.youtube.com/watch?v=nasJ0roDFac\|2- Сиди Бусхьаки - Youtube] * [https://www.youtube.com/watch?v=7a-kVGdR1rY\|3- Сиди Бусхьаки - Youtube] * [https://www.youtube.com/watch?v=gEpddqSnvwY\|4- Сиди Бусхьаки - Youtube] * [https://www.youtube.com/watch?v=iPO12bLkbe4\|5- Сиди Бусхьаки - Youtube] {{DEFAULTSORT:Бусхьаки, Сиди}} {{Авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:1394 шықәсазы ииз]] [[Акатегориа:1453 шықәсазы иԥсыз]] [[Акатегориа:Алжиртәи аимамцәа]] [[Акатегориа:Алжиртәи асуфи ацқьацәа]] [[Акатегориа:Алжиртәи асуфицәа]] [[Акатегориа:Алжиртәи ашаризм]] [[Акатегориа:Алжиртәи Амаликитә ҵарауаа]] [[Акатегориа:Абербер аҵарауаа]] [[Акатегориа:Аҟабылцәа]] [[Акатегориа:Бусхьакиаа]]	Сиди Бусхьаки (; 1394, Сумаа - 1453, Сумаа) — Амалики теолог. Диит Сумаа ақыҭаҿы, Тениа ақалақь ааигәаны.الضوء اللامع لأهل القرن التاسع : Yedali : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archiveشجرة النور الزكية في طبقات المالكية — محمد مخلوف (نسخة واضحة ومنسقة) : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archiveنيل الابتهاج بتطريز الديباج : Yedali : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive Азгәаҭақәа Алитература Сиди Бусхьаки (1394-1453) - Youtube Сиди Бусхьаки - Youtube Сиди Бусхьаки - Youtube Сиди Бусхьаки - Youtube Сиди Бусхьаки - Youtube Акатегориа:1394 шықәсазы ииз Акатегориа:1453 шықәсазы иԥсыз Акатегориа:Алжиртәи аимамцәа Акатегориа:Алжиртәи асуфи ацқьацәа Акатегориа:Алжиртәи асуфицәа Акатегориа:Алжиртәи ашаризм Акатегориа:Алжиртәи Амаликитә ҵарауаа Акатегориа:Абербер аҵарауаа Акатегориа:Аҟабылцәа Акатегориа:Бусхьакиаа
37207	https://ab.wikipedia.org/wiki/Еныкь,_Леонид_Шамел-иԥа	Еныкь, Леонид Шамел-иԥа	'''Леонид Шамел-иԥа Еныкь''' (диит {{date\|2\|6\|1960}}) — Аԥсны аҿыханҵаҩ. ==Абиографиа== [[Аҟәатәи асахьаҭыхратә ҵараиурҭа]] даналга ашьҭахь, дҭалоит [[Қарҭтәи аҳәынҭқарратә сахьаҭыхратә академиа]]. Иара Аԥсны Аҳәынҭқарра амилаҭҭә сахьаҭыхымҭақәа ргалереиаҿы директорс дыҟан, иамаз афонд ахьчареи аиҭарҿыцреи азуреи дазааԥсон. Л.Ш. Еник иара убас Аԥсны Аҳәынҭқарра акультура министрс аус иуан. Иахьатәи аамҭаз иара А. Чачба ихьӡ зху Аҟәатәи асахьаҭыхратә ҵараиурҭаҿ дырҵаҩуп. Леонид Шамел-иԥа Аԥсны асахьаҭыхыҩцәа Реидгыла имҩаԥнагоз ацәыргақәҵақәа Аԥсни аҳәаанырцәи дрылахәхахьан: Ҭырқәтәыла, Италиа. Иусумҭақәа ыҟоуп Аԥсны Аҳәынҭқарра амилаҭҭә сахьаҭыхымҭақәа ргалереиаҿы, иара убас аҳәаанырцә, ахатә коллекциақәа рҿы. ==Алитература== Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Абхазское искусство: живопись. Скульптура. Графика. Декоративно-прикладное искусство. XX век//Мин-во культуры РА; Союз художников РА; СПб. абх. об-во «Апсны». - Сухум: СПб.: «Рус.классика», 2004. - 136 с. *Абхазы/Отв. ред. Ю.Д. Анчабадзе, Ю.Г. Аргун; Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо - Маклая РАН; Абхазский ин-т гуманитарных исследований им. Д.И. Гулиа. - М.: Наука, 2007. - 551 с. [[Акатегориа:Рашәарамза 2 рзы ииз]] [[Акатегориа:1960 шықәсазы ииз]] [[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра акультура министрцәа]]	Леонид Шамел-иԥа Еныкь (диит ) — Аԥсны аҿыханҵаҩ. Абиографиа Аҟәатәи асахьаҭыхратә ҵараиурҭа даналга ашьҭахь, дҭалоит Қарҭтәи аҳәынҭқарратә сахьаҭыхратә академиа. Иара Аԥсны Аҳәынҭқарра амилаҭҭә сахьаҭыхымҭақәа ргалереиаҿы директорс дыҟан, иамаз афонд ахьчареи аиҭарҿыцреи азуреи дазааԥсон. Л.Ш. Еник иара убас Аԥсны Аҳәынҭқарра акультура министрс аус иуан. Иахьатәи аамҭаз иара А. Чачба ихьӡ зху Аҟәатәи асахьаҭыхратә ҵараиурҭаҿ дырҵаҩуп. Леонид Шамел-иԥа Аԥсны асахьаҭыхыҩцәа Реидгыла имҩаԥнагоз ацәыргақәҵақәа Аԥсни аҳәаанырцәи дрылахәхахьан: Ҭырқәтәыла, Италиа. Иусумҭақәа ыҟоуп Аԥсны Аҳәынҭқарра амилаҭҭә сахьаҭыхымҭақәа ргалереиаҿы, иара убас аҳәаанырцә, ахатә коллекциақәа рҿы. Алитература Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш. Абхазское искусство: живопись. Скульптура. Графика. Декоративно-прикладное искусство. XX век//Мин-во культуры РА; Союз художников РА; СПб. абх. об-во «Апсны». - Сухум: СПб.: «Рус.классика», 2004. - 136 с. Абхазы/Отв. ред. Ю.Д. Анчабадзе, Ю.Г. Аргун; Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо - Маклая РАН; Абхазский ин-т гуманитарных исследований им. Д.И. Гулиа. - М.: Наука, 2007. - 551 с. Акатегориа:Рашәарамза 2 рзы ииз Акатегориа:1960 шықәсазы ииз Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра акультура министрцәа
37203	https://ab.wikipedia.org/wiki/Кәасҭа_III	Кәасҭа III	{{Акарточка аполитик \|ахьӡ=Кәасҭа III \|амаҵура=Аԥсҳа \|инаркны=[[899]] \|рҟынӡа=[[929]] \|абираҟ=Flag of Abasgeti.svg \|аԥхьа иҟаз=[[Баграт I (Аԥсҳа)\|Баграт I]] \|аҭынха=[[Гьаргь II]] \|аира арыцхә=? \|аира аҭыԥ=[[Аԥсуа Аҳраду]] \|аԥсра арыцхә=[[929]] \|аԥсра аҭыԥ=[[Аԥсуа Аҳраду]] \|ани аби=[[Баграт I (Аԥсҳа) \|Баграт I]] \|ахәыҷқәа=ҩыџьа аԥҳацәа, Гьаргь II, Баграт \|аусура= \|ауацәа= \|даҽа ахьӡ=Константин III, Кәаҵиа III\|аԥҳәыс=1) таиктәи аҳԥҳа, Адарнас иԥҳа. 2) аермантә аҳԥҳа, [[Сымбаҭ I]] иԥҳа.}} '''Константин III''', иара убасгьы '''Кәаҵиа III''', '''Кәасҭа III'''<ref>Константин - уи бырзен формоуп. Кәсҭа уи Константин ԥсышәалоуп.</ref><ref name=":2">{{Ашәҟәы\|Ашықәс=2022\|Ажәла=Кәҵниа\|Ахьӡ=Иура\|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳара\|Аҭыԥ=Аҟәа\|Адаҟьа=42\|Азхьарԥш=https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FzC9jHlcfQ3xuKbKCE5YZcsKdLYhBhRhfW49qOnusHnCHO4p6Ltx43GJq%2Bo2pFGRhq%2FJ6bpmRyOJonT3VoXnDag%3D%3D&name=Kvitsiniya_Yu_Apskhara_2022.pdf&nosw=1}}</ref>— Аԥсҳа (899-929). == Абиографиа == Кәасҭа — [[Баграт I (Аԥсҳа)\|Баграт I]] диԥоуп<ref name=":0">{{Ашәҟәы\|Ашықәс=2000\|Ажәла=Чачхал\|Ахьӡ=Денис\|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳацәа рышықәснҵыра\|Азхьарԥш=https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FUWee98b%2Fd1PEzOgsFByhUO9HwdtfrB5kfHQUCKn7fh4%3D&name=chachkhalia_d_khronika_abkhazskikh_tsarei_2000.pdf\|Аҭыԥ=Москва}}</ref>. 904 шықәсазы Кәасҭа [[Қарҭли]] игеит, уи ашәамахьцәа рҳәынҭқар Сымбаҭ игәамԥхеит, Кәасҭа ихатә гәаԥхарала Қарҭли ахақәиҭтәра идигалеит. Кәасҭа игәыԥжәаны аҭак ҟаиҵеит: <blockquote>«Сара сыԥсадгьыл аҟынтә ҭыԥк шусымҭо»<ref name=":0" />.</blockquote>[[Сымбаҭ I\|Сымбаҭи]] [[Ҭаик-Қларџьеҭ]] аҳ [[Адарнас\|Адарнаси]] дидгыланы аԥсуаа дырҿагылеит. Кәасҭа III аибашьра иҽацәихьчеит, аиҿцәажәарақәа рахь дцеит, уи аамҭазы Адарнас напхгара ззиуаз таиктәи аамсҭацәа дырбаандыҩыртәит. Амала, ԥыҭрак ашьҭахь, ашәамахьцәа раҳ [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] еиликааит Кәасҭа III ихаҭыԥан иҷкәын, иӷьеҩу иԥсымчхароу — [[Гьаргь II\|аҳиԥа Гьаргь]], аҳра дахадыргыларц ргәы ишҭаз<ref name=":0" />. Убасҟан [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] Кәасҭа III ихы дақәиҭитәит, аинышәара ҟаиҵеит, еиҳараӡакгьы араԥтәи ақәылара ҿыц ааигәахон, аԥсуааи Шәамахьтәыла иаҿагылаз ауааи дареи еидгылар рылшон. Убри иахҟьаны [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] Қарҭли аанижьит, инапы ианиҵаз абаа [[Уԥлисцихе\|Уԥлис-Цыхьгьы]] ииҭеит, иԥҳагьы Кәасҭа III ԥҳәысс диҭеит<ref name=":1">{{Ашәҟәы\|Ашықәс=2010\|Ажәла=Кәакәасқьыр\|Ахьӡ=Ирина\|Астатиа ахьӡ=Аԥсны аҭоурых\|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/1980-kuakuaskir_i_istoriya_abkhazii_5_9_klassy_2010.html\|Аҭыԥ=Аҟәа}}</ref>. Арахь Шәамахьтәылеи Аԥсынтәылеи раҳрақәа заа еиуацәан, избанзар [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] иԥа Мушьег ԥҳәысс диман Кәасҭа иԥҳа. Уажәы урҭ реизыҟазаашьа еиҳагьы еизааигәахеит. Насгьы аԥҳәыс-шәамахь лҟынтә Кәасҭа диоуит аԥа, Баграт ҳәа зыхьӡыртәыз<ref name=":0" />. Абарҭ ахҭысқәа рышьҭахь [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] ихаҭагьы ҩынтә мызқәак рыҩнуҵҟа Аԥсныҟа иҽиҵәахыр акәхеит. 908 ашықәсазы ашәамахь нахарарцәа рыбжьара [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] иҿагыланы ацәгьаршра аныҟарҵа, Кәасҭа ацхыраара ду ҟаиҵеит. Анаҩс, 909 шықәсазы Кәасҭа III [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] дидгылеит араԥтәи аемир Исыф (Иусуф) диҿагыларазы<ref name=":0" />. 914 ашықәсазы [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] уеизгьы араԥцәа дыршьит. [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] диҭынхеит иԥа Ашоҭ Аихатә. 920 шықәсазы Аԥснытәи аҳрахь дцан, 906 шықәсазы арабцәа рымпыҵахалара аламҭалазы иаб Кәасҭеи ирыбжьарҵаз аиҩызаратә аинышәара инақәыршәаны ацхыраара даҳәеит<ref name=":1" />. == Аԥсҳа Кәасҭа III ишихцәажәоз == 906 шықәсазы Кәасҭа III бџьар мчыла аиааира игеит, насгьы Аԥсуа аҳра иадиҵеит мрагыларахьтәи ақырҭуа атәылаҿацә Ереҭ. Аԥсҳа Константин идҵала, аиааирагатә аекспедициа аҳаҭыр азы абраҟа, Ереҭдәы ақалақь аҿы, ауахәама еиҿыркааит<ref name=":0" />. Ауахәамаҿы иануп<ref name=":0" />:<blockquote>''Аб-Анцәа, Аԥеи, Аԥсы Цқьеи рыхьӡала, Нанҳәа Цқьеи Ацқьа Гьаргьи рыцхыраарала, Анцәа иқәшаҳаҭыз Аԥсҳа Кәасҭа ихаан, Ереҭҟа инеиз, дирбналеит ереҭаа рыԥсҳа, убрантәи ҭынч дхынҳәны, шьыжьы дныҳәеит Алаверди аҿы, Бреӡаҿ дыԥхьеит. Ҩаԥхьа дҩагыланы Веџьынтәи абааш иқәихит, Иуа''<ref>''Иване, ма Иуана Ҭбели''</ref> ''Ҭбели Қарҭли иаҳмадараан, аԥсқәабазхада ихаан. Иџьарла, Никозатәи аҷҟәындар Стеԥан игәҭакы инақәыршәаны, исзааигәаз рыцхараарала сара, Ҭеодоре Таԥлаисӡе ашьаҭа шьақәсыргылеит. Ашықәс 6510 (906 ш.)''<ref name=":0" /></blockquote>Кәасҭа иҟаиҵаз мраҭашәаратәи ақыруа дгьылқәа рымхра, насгьы Аԥсуа аҳраду ахәҭакра, Кәыра аӡиас аԥшаҳәаҿы иҟоу Самцевристәи аныхабааш аҟынтәи даҽа ҩыракгьы<ref name=":0" />: [[Афаил:Samtsevrisichurch.jpg\|мини\|280x280пкс\|Ауахәама [[Самцевриси]], Константин III иԥсҳараан иргылаз.<ref name=":0" />]]<blockquote>''Аԥсҳа Кәасҭа 20 ишықәса ихыҵразы, сара, Самцевристәи ауахәама апапхада, Домниноси, Гьаргьи Тулаисаӡеи абаагәарахьы аӡымҩахгага наргеит...''<ref name=":0" /></blockquote>Аԥсҳа Кәасҭа ихьӡ ануп 923-926 шықәсқәа рыбжьара иҟаҵаз Меџьудека аӡхықәчаԥа аҟны. Иара убасгьы ихьӡ ануп Шемокмедтәи аберҭыԥ аҿы џьашьахәыз алабашьа, аԥсқәабазхада изтәыз, уи аҩыраҿы иануп<ref name=":0" />:<blockquote>''Қьырса, Аԥсҳа Кәасҭа дҳаракы''<ref name=":2" />''.''</blockquote>Арҭ аепиграфтә баҟақәа иаҳдырбоит Аԥсҳа ӷәӷәала аҩныҵҟатәи Қарҭли инапаҿы ишыҟаз, мрагыларахьгьы Аԥсуа аҳраду аҳәаақәа акыр ишырҭбааз. Кәасҭа ақьырсианра аларҵәара далагеит, насгьы Анцәа дхазцо уаҩ иакәын. Убас, иара ихаан, Ҟәбина ауахәамақәа ԥыҭк дыргылеит. Кәасҭа Константинополтәи апатриарх Никәала (Николаи) Амистик ирҽхәара даԥсоуп, уи иҭабуп ҳәа ззырҳәоз ашәҟәы изиҩҩит, насгьы Аԥсҳа Уаԥстәыла аиашахаҵаратә қьырсианра ашьақәыргылараҿы имиссионертә ҟазшьақәа рзы азгәеиҭеит<ref name=":0" />:<blockquote>''Абасгиа анапхгаҩы хьӡи-ԥшеи змоу изы... Анцәа иҟынтә иҟашәҵаз агәацԥыҳәара шьақәзырӷәӷәоит, шәара шәеихьӡарақәа ртәы еиуеиԥшым адырра змоу ауаа рҟынтәи иаҳдырыз ауаԥс жәлар реиқәырхаразы, раарԥшразы, иагьаашәырԥшуеит; Анцәа ицхыраарала Аланиа анапхгаҩи иара ицны иԥшьоу аӡӡаахра здызкылаз ауааи рыларҵәара даараӡа шәгәы ишҭаз''<ref name=":0" />''.''</blockquote> == Аҭаацәара == Кәасҭа ҩыџьа аҳәсацәа иман. Раԥхьатәи иԥҳәыс Адарнас иԥҳа лакәын<ref name=":0" />. Аҩбатәи иԥҳәыс [[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] иԥҳа лакәын<ref name=":0" />. Раԥхьатәи аибагараҿ иит<ref name=":1" />: * хьӡы змам иԥҳа, [[:ru:Ашот_Кискаси\|Ашоҭ Кискаси]] иԥҳәыс * хьӡы змам иԥҳа, Мушьег иԥҳәыс ([[Сымбаҭ I\|Сымбаҭ]] иԥа) * [[Гьаргь II\|иԥа Гьаргь, ԥхьаҟатәи Гьаргь II.]] Аҩбатәи аибагараҿ диит<ref name=":0" />: * иԥа Баграт (908-930), аҳ иҭыԥ азы ақәԥаҩ. == Алитература == * {{Ашәҟәы\|Ашықәс=2022\|Ажәла=Кәҵниа\|Ахьӡ=Иура\|Астатиа ахьӡ=Аԥсҳара\|Аҭыԥ=Аҟәа\|Адаҟьа=42\|Азхьарԥш=https://docs.yandex.ru/docs/view?url=ya-disk-public%3A%2F%2FzC9jHlcfQ3xuKbKCE5YZcsKdLYhBhRhfW49qOnusHnCHO4p6Ltx43GJq%2Bo2pFGRhq%2FJ6bpmRyOJonT3VoXnDag%3D%3D&name=Kvitsiniya_Yu_Apskhara_2022.pdf&nosw=1}} == Азгәаҭқәа == <references /> [[Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз]] [[Акатегориа:923 шықәсазы иԥсыз]] [[Акатегориа:Аԥсҳацәа]] [[Акатегориа:Ачаа]]	Константин III, иара убасгьы Кәаҵиа III, Кәасҭа IIIКонстантин - уи бырзен формоуп. Кәсҭа уи Константин ԥсышәалоуп.— Аԥсҳа (899-929). Абиографиа Кәасҭа — Баграт I диԥоуп. 904 шықәсазы Кәасҭа Қарҭли игеит, уи ашәамахьцәа рҳәынҭқар Сымбаҭ игәамԥхеит, Кәасҭа ихатә гәаԥхарала Қарҭли ахақәиҭтәра идигалеит. Кәасҭа игәыԥжәаны аҭак ҟаиҵеит: «Сара сыԥсадгьыл аҟынтә ҭыԥк шусымҭо».Сымбаҭи Ҭаик-Қларџьеҭ аҳ Адарнаси дидгыланы аԥсуаа дырҿагылеит. Кәасҭа III аибашьра иҽацәихьчеит, аиҿцәажәарақәа рахь дцеит, уи аамҭазы Адарнас напхгара ззиуаз таиктәи аамсҭацәа дырбаандыҩыртәит. Амала, ԥыҭрак ашьҭахь, ашәамахьцәа раҳ Сымбаҭ еиликааит Кәасҭа III ихаҭыԥан иҷкәын, иӷьеҩу иԥсымчхароу — аҳиԥа Гьаргь, аҳра дахадыргыларц ргәы ишҭаз. Убасҟан Сымбаҭ Кәасҭа III ихы дақәиҭитәит, аинышәара ҟаиҵеит, еиҳараӡакгьы араԥтәи ақәылара ҿыц ааигәахон, аԥсуааи Шәамахьтәыла иаҿагылаз ауааи дареи еидгылар рылшон. Убри иахҟьаны Сымбаҭ Қарҭли аанижьит, инапы ианиҵаз абаа Уԥлис-Цыхьгьы ииҭеит, иԥҳагьы Кәасҭа III ԥҳәысс диҭеит. Арахь Шәамахьтәылеи Аԥсынтәылеи раҳрақәа заа еиуацәан, избанзар Сымбаҭ иԥа Мушьег ԥҳәысс диман Кәасҭа иԥҳа. Уажәы урҭ реизыҟазаашьа еиҳагьы еизааигәахеит. Насгьы аԥҳәыс-шәамахь лҟынтә Кәасҭа диоуит аԥа, Баграт ҳәа зыхьӡыртәыз. Абарҭ ахҭысқәа рышьҭахь Сымбаҭ ихаҭагьы ҩынтә мызқәак рыҩнуҵҟа Аԥсныҟа иҽиҵәахыр акәхеит. 908 ашықәсазы ашәамахь нахарарцәа рыбжьара Сымбаҭ иҿагыланы ацәгьаршра аныҟарҵа, Кәасҭа ацхыраара ду ҟаиҵеит. Анаҩс, 909 шықәсазы Кәасҭа III Сымбаҭ дидгылеит араԥтәи аемир Исыф (Иусуф) диҿагыларазы. 914 ашықәсазы Сымбаҭ уеизгьы араԥцәа дыршьит. Сымбаҭ диҭынхеит иԥа Ашоҭ Аихатә. 920 шықәсазы Аԥснытәи аҳрахь дцан, 906 шықәсазы арабцәа рымпыҵахалара аламҭалазы иаб Кәасҭеи ирыбжьарҵаз аиҩызаратә аинышәара инақәыршәаны ацхыраара даҳәеит. Аԥсҳа Кәасҭа III ишихцәажәоз 906 шықәсазы Кәасҭа III бџьар мчыла аиааира игеит, насгьы Аԥсуа аҳра иадиҵеит мрагыларахьтәи ақырҭуа атәылаҿацә Ереҭ. Аԥсҳа Константин идҵала, аиааирагатә аекспедициа аҳаҭыр азы абраҟа, Ереҭдәы ақалақь аҿы, ауахәама еиҿыркааит. Ауахәамаҿы иануп:Аб-Анцәа, Аԥеи, Аԥсы Цқьеи рыхьӡала, Нанҳәа Цқьеи Ацқьа Гьаргьи рыцхыраарала, Анцәа иқәшаҳаҭыз Аԥсҳа Кәасҭа ихаан, Ереҭҟа инеиз, дирбналеит ереҭаа рыԥсҳа, убрантәи ҭынч дхынҳәны, шьыжьы дныҳәеит Алаверди аҿы, Бреӡаҿ дыԥхьеит. Ҩаԥхьа дҩагыланы Веџьынтәи абааш иқәихит, ИуаИване, ма Иуана Ҭбели Ҭбели Қарҭли иаҳмадараан, аԥсқәабазхада ихаан. Иџьарла, Никозатәи аҷҟәындар Стеԥан игәҭакы инақәыршәаны, исзааигәаз рыцхараарала сара, Ҭеодоре Таԥлаисӡе ашьаҭа шьақәсыргылеит. Ашықәс 6510 (906 ш.)Кәасҭа иҟаиҵаз мраҭашәаратәи ақыруа дгьылқәа рымхра, насгьы Аԥсуа аҳраду ахәҭакра, Кәыра аӡиас аԥшаҳәаҿы иҟоу Самцевристәи аныхабааш аҟынтәи даҽа ҩыракгьы: мини\|280x280пкс\|Ауахәама Самцевриси, Константин III иԥсҳараан иргылаз.Аԥсҳа Кәасҭа 20 ишықәса ихыҵразы, сара, Самцевристәи ауахәама апапхада, Домниноси, Гьаргьи Тулаисаӡеи абаагәарахьы аӡымҩахгага наргеит...Аԥсҳа Кәасҭа ихьӡ ануп 923-926 шықәсқәа рыбжьара иҟаҵаз Меџьудека аӡхықәчаԥа аҟны. Иара убасгьы ихьӡ ануп Шемокмедтәи аберҭыԥ аҿы џьашьахәыз алабашьа, аԥсқәабазхада изтәыз, уи аҩыраҿы иануп:Қьырса, Аԥсҳа Кәасҭа дҳаракы.Арҭ аепиграфтә баҟақәа иаҳдырбоит Аԥсҳа ӷәӷәала аҩныҵҟатәи Қарҭли инапаҿы ишыҟаз, мрагыларахьгьы Аԥсуа аҳраду аҳәаақәа акыр ишырҭбааз. Кәасҭа ақьырсианра аларҵәара далагеит, насгьы Анцәа дхазцо уаҩ иакәын. Убас, иара ихаан, Ҟәбина ауахәамақәа ԥыҭк дыргылеит. Кәасҭа Константинополтәи апатриарх Никәала (Николаи) Амистик ирҽхәара даԥсоуп, уи иҭабуп ҳәа ззырҳәоз ашәҟәы изиҩҩит, насгьы Аԥсҳа Уаԥстәыла аиашахаҵаратә қьырсианра ашьақәыргылараҿы имиссионертә ҟазшьақәа рзы азгәеиҭеит:Абасгиа анапхгаҩы хьӡи-ԥшеи змоу изы... Анцәа иҟынтә иҟашәҵаз агәацԥыҳәара шьақәзырӷәӷәоит, шәара шәеихьӡарақәа ртәы еиуеиԥшым адырра змоу ауаа рҟынтәи иаҳдырыз ауаԥс жәлар реиқәырхаразы, раарԥшразы, иагьаашәырԥшуеит; Анцәа ицхыраарала Аланиа анапхгаҩи иара ицны иԥшьоу аӡӡаахра здызкылаз ауааи рыларҵәара даараӡа шәгәы ишҭаз. Аҭаацәара Кәасҭа ҩыџьа аҳәсацәа иман. Раԥхьатәи иԥҳәыс Адарнас иԥҳа лакәын. Аҩбатәи иԥҳәыс Сымбаҭ иԥҳа лакәын. Раԥхьатәи аибагараҿ иит: хьӡы змам иԥҳа, Ашоҭ Кискаси иԥҳәыс хьӡы змам иԥҳа, Мушьег иԥҳәыс (Сымбаҭ иԥа) иԥа Гьаргь, ԥхьаҟатәи Гьаргь II. Аҩбатәи аибагараҿ диит: иԥа Баграт (908-930), аҳ иҭыԥ азы ақәԥаҩ. Алитература Азгәаҭқәа Акатегориа:9-тәи ашәышықәсазы ииз Акатегориа:923 шықәсазы иԥсыз Акатегориа:Аԥсҳацәа Акатегориа:Ачаа
37242	https://ab.wikipedia.org/wiki/Ҟатар	Ҟатар	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Ҟатар абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Ҟатар агерб \|агимн=National anthem of Qatar.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Ҟатар агимн \|амаҵураҭыԥ1=Аемир \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=6}} '''Ҟатар''' ({{lang-ar\|قطر [Ҟатар]}}), аофициалтә хьӡы: '''Ҟатар Аҳәынҭқарра''''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 251 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-ar\|دولة قطر [Даулат Ҟатар]}}) — [[Мраҭашәаратәи Азиа]] иҟоу [[аемират]], [[Аџьамтә ӡыбжьахала]] ага иқәу. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Ҟатар\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Амонархиақәа]] [[Акатегориа:Аемиратқәа]] [[Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа]]	Ҟатар (), аофициалтә хьӡы: Ҟатар Аҳәынҭқарра' () — Мраҭашәаратәи Азиа иҟоу аемират, Аџьамтә ӡыбжьахала ага иқәу. Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Амонархиақәа Акатегориа:Аемиратқәа Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа
37248	https://ab.wikipedia.org/wiki/Ливан	Ливан	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Ливан абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Ливан агерб \|агимн=Lebanese_national_anthem.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Ливан агимн \|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=6}} '''Ливан''' ({{lang-ar\|لبنان [Лубнан]}}), аофициалтә хьӡы: '''Ливантәи Ареспублика''''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 258 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-ar\|الجمهورية اللبنانية [Ель-Џьумҳурииа ель-Лубнанииа]}}) — Мраҭашәара-[[азиа]]тәи атәыла. Иҟоуп [[Адгьылбжьаратәи амшын]] ага иқәу. [[Афаил:Satellite image of Lebanon in March 2002.jpg\|мини\|Ливан]] ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Ливан\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Ареспубликақәа]] [[Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа]]	Ливан (), аофициалтә хьӡы: Ливантәи Ареспублика' () — Мраҭашәара-азиатәи атәыла. Иҟоуп Адгьылбжьаратәи амшын ага иқәу. мини\|Ливан Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Ареспубликақәа Акатегориа:Амраҭашәара-азиатәи атәылақәа
37252	https://ab.wikipedia.org/wiki/Лаос	Лаос	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Лаос абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Лаос агерб \|агимн=National Anthem of Laos.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Лаос агимн \|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=5}} '''Лаос''' ({{lang-lo\|ລາວ [Лао]}}), аофициалтә хьӡы: '''Лаостәи Жәлартә-Демократиатә Республика'''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 257 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-lo\|ສາທາລະນະລັດ ປະຊາທິປະໄຕ ປະຊາຊົນລາວ [Саҭаланалат Пахаҭипатаи Паххуон Лао]}}) — алада-мрагыларатәи [[Азиа]]ҿы иҟоу атәыла. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Лаос\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Ареспубликақәа]] [[Акатегориа:Акоммунисттә тәылақәа]]	Лаос (), аофициалтә хьӡы: Лаостәи Жәлартә-Демократиатә Республика () — алада-мрагыларатәи Азиаҿы иҟоу атәыла. Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Ареспубликақәа Акатегориа:Акоммунисттә тәылақәа
37254	https://ab.wikipedia.org/wiki/Малаизиа	Малаизиа	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Малаизиа абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Малаизиа агерб \|агимн=Negaraku instrumental.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Малаизиа агимн \|амаҵураҭыԥ1=Ианг ди-Пертуан Агонг \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2=Аԥыза-министр \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=3}} '''Малаизиа''' ({{lang-ms\|Malaysia}})<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 262 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> — алада-мрагыларатәи [[Азиа]]ҿы иҟоу афедеративтә ҳәынҭқарра, аконституциатә монархиа. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Малаизиа\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Афедеративтә монархиақәа]]	Малаизиа () — алада-мрагыларатәи Азиаҿы иҟоу афедеративтә ҳәынҭқарра, аконституциатә монархиа. Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Афедеративтә монархиақәа
37256	https://ab.wikipedia.org/wiki/Мальдив	Мальдив	{{Акарточка Аҳәынҭқарра \|абираҟ = {{#property:p41}} \|абираҟ ирызку адаҟьа = Мальдив абираҟ \|агерб = {{#property:p94}} \|агерб ирызку адаҟьа = Мальдив агерб \|агимн = Gaumii salaam.ogg \|агимн ирызку адаҟьа = Мальдив агимн \|амаҵураҭыԥ1=Апрезидент \|амаҵурауаҩ1= \|амаҵураҭыԥ2= \|амаҵурауаҩ2= \|zoom1=4}} '''Мальдив''' ({{lang-dv\|ދިވެހިރާއްޖެ [Дҳивеҳи Рааџџье]}}), аофициалтә хьӡы: '''Мальдивтәи Ареспублика'''<ref>{{Ашәҟәы \|Ажәла = Чрыгба \|Ахьӡ = Виачеслав Андреи-иԥа \|Ахәҭа = \|Астатиа ахьӡ = Аԥсни егьырҭ атәылақәеи ргеографиатә хьыӡқәа ржәар \|Аоригинал = \|Азхьарԥш = \|Аҭыжьра = \|Аҭакзыԥхықәу = \|Аҭыԥ = Москва \|Аҭыжьырҭа = Митра \|Ашықәс = 2022 \|Атом = \|Адаҟьақәа = 262 \|Адаҟьақәа1 = 437 \|isbn = 978-5-6047056-8-1}}</ref> ({{lang-dv\|ދިވެހިރާއްޖޭގެ ޖުމްހޫރިއްޔާ [Дҳивеҳи Рааџџьеиге Џумҳурииа]}}) — алада-[[азиа\|азиеи]] [[Индиатәи аокеан]]и рҿы рҟоу [[архипелаг]]тә тәыла. ==Азгәаҭақәа== {{reflist}} {{авторитет змоу адыррақәа}} [[Акатегориа:Мальдив\| ]] [[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]] [[Акатегориа:Ареспубликақәа]]	Мальдив (), аофициалтә хьӡы: Мальдивтәи Ареспублика () — алада-азиеи Индиатәи аокеани рҿы рҟоу архипелагтә тәыла. Азгәаҭақәа Акатегориа:Азиатәи атәылақәа Акатегориа:Ареспубликақәа