id
stringlengths 3
5
| url
stringlengths 31
83
| title
stringlengths 1
53
| raw_mediawiki
stringlengths 62
67.1k
| text
stringlengths 15
67k
|
|---|---|---|---|---|
38080
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ажәытәӡатәи_Мысра_акультура
|
Ажәытәӡатәи Мысра акультура
|
[[афаил:Sarcophage Ankhnesneferibre.jpg|300px|thumb|right|Ажәытәӡатәи Мысра аҩыра ахкқәа]]
'''Ажәытәӡатәи Мысра''' — [[ацивилизациа]] 4 нызқь шықәса раԥхьа ҳара ҳера ҟалаанӡа ицәырҵыз, адунеи аҟны зегь реиҳа ижәытәӡатәиу ҳәа иԥхьаӡоуп. Аԥсабаратә ҭагылазаашьа бзиа иабзоураны, [[Ажәытәӡатәи Мысра]] заа иҿио иалагеит [[Акультура|акультуреи]] [[Аҟазара|аҟазареи]]. Абри аамҭазы Ажәытәӡатәи мысраа зыхә ҳараку аихамаҭәа иалхны арԥшӡагақәа ҟарҵон, ицәырҵуа иалагеит [[аҩыра]], есааира аҭҵаара дыррақәа аҽеизакра иаҿын.
[[Египеттәи абызшәа|Ажәытәӡатәи мысраа рбызшәа]] аҵарауаа ирдыруа иҟалеит ахаҳәи амсырқьаадқәеи рыҟны еиқәхаз [[аиероглиф]]тә [[Аҩыра|ҩырақәа]] рыла. Мысратәи абызшәа адунеи аҟны зегь реиҳа ижәытәӡатәиу абызшәақәа рахь иԥхьаӡоуп, зхатә ҩыра змаз - ҳара ҳҟынӡа иааӡаз заатәи анҵамҭақәа ҳара ҳера ҟалаанӡа 3-4-тәи ашәышықәсақәа рахь иаҵанакуеит. Мысраа иналукааша реихьӡарақәа ируакуп ирымаз аҩыратә система, уи ахархәарала иаадырԥшуан рхәыцра аҷыдарақәа, рыҩныҵҟатәи рцәаныррақәа, рыгәҭахәыцрақәа. Ажәытәӡатәи Мысра архитектура еицырдыруеит адамрақәа рыргылашьақәа рыла - [[Гиза апирамида]], аныхабаатә, ахантә комплексқәа - [[Луксорсктәи аныхабаа]], [[Амарна]] аҳҭынра. [[Ажәытәӡатәи Мысра адинхаҵара|Ажәытәӡатәи Мысра иҟамызт иаку азеиԥш динхаҵара]], иҟан еиуеиԥшымыз аҭыԥантәи акультқәа, еиуеиԥшым анцәахәқәа ирызкыз. [[Аҭҵаарадырра]], [[амедицина]], [[аметаматика]] Ажәытәӡатәи Мысра усҟантәи аамҭазы рыҿиараҟны акыр рыҩаӡара ҳаракын. Ақьабзтә [[Аемпиризм|емпиризм]], Едвин Смити Еберси рымсырқьаадқәа шаҳаҭра ззыруа (1600ш. ҳера ҟалаанӡа), раԥхьаӡа акәны Ажәытәӡатәи Мысра ицәырҵит.
Ажәытәӡатәи Мысра адунеитә цивилизациа акультуратә ҭынха ду азыннажьит, уи аҟазара аԥҵамҭақәа ажәытәӡатәи аамҭазы адунеи еиуеиԥшым атәылақәа рахь иалганы иргон, егьырҭ атәылақәа рҟазацәа урҭ ирхырҩылаауан, ирхыркьыԥхьлон.
==Абызшәеи аҩыреи==
Ажәытәӡамысратәи абызшәа аҵарауаа ирдыруа иҟалеит ахаҳәқәеи амсырқьаадқәеи рыҟны еиқәхаз хыԥхьаӡара рацәала аиероглифтә ҩыра анҵамҭақәа рыла. Зыԥсы ҭам абызшәақәа излархыԥхьаӡоу ала, аегиптологиа аҿиара аамҭазы иуԥылон аҵакы аилкаара (адешифровка) иацыз ауадаҩра, уи қәҿиарала имҩаԥигеит афранцыз ҵарауаҩ Ж. Ф. Шампольон 1822 ш. ҩ-ьызшәатә еллин-мысратә нҵамҭақәа рхырхәарала. Ҳаамҭазтәи аҭҵаарадырра мысратәи абызшәа афразиатә бызшәатә ҭаацәара ирхыԥхьаӡалоуп ҳәа иаԥхьаӡоит, ари абызшәатә ҭаацәара аҩныҵҟа уи асемиттәқәа, мамзаргьы ачадтә бызшәақәа ирзааигәоуп. Абызшәа ашьақәгылара мҩапыссуан адинастикатә аамҭа ҟалаанӡа (5200-3000 шш. ҳара ҳера ҟалаанӡа), Мысра еиуеиԥшым аенолитикатә культурақәа рыҟнытә апротомысратә хылҵшьҭрақәа хазы ралкаара ианалага. Анаҩс, адинастиатә аамҭақәа зегьы раан (2700 ш. раҟара аҵанакуеит), мысраа рбызшәа аҿиареи атрансформациеи рзы еиуеиԥшым аамҭақәа ирхысит, убри алагьы абызшәа ныҟәызгоз, иаҳҳәозар, Заатәи Аҿыц аҳратәреи раамҭақәа рзы, рбызшәа акыр аиԥшымзаарақәа аман. Аеллинисттә аамҭа инаркны мысраа ирныруа иалагеит ажәытәӡатәи аеллин бызшәа,<ref name=":0">{{ашәҟәы|автор=James P. Allen|Астатиа ахьӡ=Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs|Азхьарԥш=https://books.google.ru/books?id=cK-BAwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Allen+Middle+Egyptian+an+Introduction&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwi1gfC5jpHYAhXS46QKHQsWAesQ6AEIJzAA|Аҭыжьырҭа=Cambridge University Press|Ашықәс=2014|Адаҟьақәа=6—7|Адаҟьа=610|isbn=9781107053649|archivedate=2018-02-02|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180202130543/https://books.google.ru/books?id=cK-BAwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Allen+Middle+Egyptian+an+Introduction&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwi1gfC5jpHYAhXS46QKHQsWAesQ6AEIJzAA#v=onepage&q=Allen%20Middle%20Egyptian%20an%20Introduction&f=false}}</ref> анаҩс римлианаа анаа - алатынтә нырра. Арабцәа ианрыпыҵархала анаҩс, аҵыхәтәантәи абызшәа аныҟәгаҩцәа Нил архақәеи аӡалаларҭақәеи рыҟны ирыланхаз арабцәа ирылаӡҩеит, арҭ абызшәа ҿыци аҵасқәеи рҿырҵааит (2). Урҭ ирыҵанакӡомызт мысраа иреиҵаз рыхәҭак-акоптцәа, акопттә бызшәала ицәажәоз, ажәытәӡамысратәи аҵыхәтәантәи абызшәа иалацәажәоз, ишнеиуаз уи адинхаҵаратә усмҩаԥгатәқәа ирбызшәаны иҟалеит (аҿиара мҩаԥысуан II ашәышықәса инаркны, зыԥсы ҭам ҳәа иԥхьаӡоуп XIX ашәышықәса раахыс).
Мысратәи абызшәа адунеи ажәытәӡатәи абызшәақәа ируакуп, аҩыра змаз - еиқәхаз ажәытәӡатәи анҵамҭақәа ҳера ҟалаанӡа 4-тәи 3-тәи азқьышықәсақәа рынҵәамҭақәа ирыҵаркуеит. Убри аамҭа инаркны Мысратәи аҩыра адыргақәа аман, ажәақәа "аазырԥшуаз", иара убас ацыбжьыҟақәа реицааира аазырԥшуаз адыргақәа, уи моу хазы игаз ацыбжьыҟақәеи азеиԥш ҳәаақәҵагақәа рзы анбантә дыргақәагьы.
Аԥхьаӡаҩцәа рхы иадырхәон ахыԥхьаӡара рацәақәа: 10 000, 100 000, иара убас 1 000 000, урҭ зегьы ирыман рхатәы ажәақәеи адыргақәеи. Мысраа рҩыра еиуеиԥшым ахкқәа рыла ишьақәгылан: иероглифика - сахьанҵа рацәала (иероглифқәа), иератика - иаазыркьаҿу урҭ рсахьанҵашьақәа, демотика - еиҳа иаармариоу, насгьы еилаҵоу адыргақәа. Ажәытәӡатәи мысраа еиҳарак ганлатәи цәаҳәала иҩуан, арӷьарахьтә армарахь, еиҳа имаҷны - армарахьтә арӷьарахь. Зны-зынла хыхьынтә иҩуа ҵаҟа илбаауан, уи есқьынгьы хыхьынтә иаԥхьон. Мысратәи анапылаҩыра арӷьарахьтә армарахь аԥыжәара амазаргьы, ҳаамҭазтәи аҭҵаарадырреи алитературеи рыҟны еиҳа рхы иадырхәоит армарахьтә арӷьарахь аҩра. Мысратәи анапылаҩыраҟынтә иаауеит амероиттәи акопттәи аҩыра. Актәи азқьышықәса аҽеиҩшамҭазы, Мысратәи аҩыра ахкқәа зегьы ыӡит, анаҩс иԥшааз еиҳа ихьшәоу аиероглификала аҩыра IV ашәышықәса иаҵанакуеит, адемотикала – V ашәышықәса (4).
Ажәытәӡатәи мысраа ирымаз аихьӡарақәа ируакуп зхатә хаҿра змаз анапылаҩыратә система, уи ҩышьала хы-хкыкны ишан: аиероглифика, уи иахылҿиааит еиҳа аласҩразы иҟаз аиератика, зыҿиара мҩаԥысуаз 700 ш. ҳара ҳера ҟалаанӡа, уи аасҭа еиҳа иласыз акурсив лигатур рацәаны измаз –адемотика (5).
Мысратәи аиероглификатә ҩыра Ажәытәӡатәи Мысра хархәара аман шамахамзар 3500 ш. рҟынӡа, ҳ.ҟ. ахԥатәи аԥшьбатәи азқьышықәсақәа рынҵәамҭа инадыркны. Аиратикатә ҩыра ахархәара аман атекстқәа мысра бызшәала рыҩраҟны. Ари ажәытәӡамысратәи напылаҩыра ласы заатәи аформахь иаҵанакуан, уи цәырҵит I адинастиа аан, ахаҳә, амсырқьаад мамзаргьы асахҭан аҟны аиероглификатә дыргақәа қыцәла иананырҵоз аамҭазы, уи иабзоураны адыргақәа еиҳа ихаргьежьыз, акурсив форма роуит. Адемотикатә ҩыра рхы иадырхәон мысратәи абызшәа ихьшәаны ианыҿиоз аамҭа иаҵанакуа атекстқәа ранҵаразы.
<gallery>
Egypte louvre 225 hieroglyphes.jpg|Аиероглифика
Prisse papyrus.svg|Иератика
DemoticScriptsRosettaStoneReplica.jpg|Демотика
Coptic.jpg|Копттәи аҩыра
</gallery>
==Ажәытәӡамысратәи алитература==
[[Афаил:EgyptianScribe.jpg|мини|Итәоу мысратәи аписар истатуиа, зшьамхқәа амсырқьаад ықәкны изку. Иара ԥшаауп мраҭашәаратәи аԥсыжырҭаҟны Гиза (Мысра V адинастиа XXV—XXIV ашә. ҳ. ҟ.).]]
Мысратәи алитература, Ажәытәӡатәи Мысра афараонқәа раамҭа инаркны иҩыз аурымтәи аҳра анҵәамҭанӡа шумертәи алитература налаҵаны, адунеи аҟны раԥхьатәи алитература ҳәа иԥхьаӡоуп. Х-нызқь шықәса рыҩныҵҟа мысраа иаԥырҵеит ибеиоу асахьаркыратә литература, еиуеиԥшым ажанрқәа аԥырҵеит.
Ажәытәӡатәи аҳратәра аамҭазы (26-22 ашә. ҳера ҟалаанӡа), алитературатә рҿиара иалан аԥсыжратә текстқәа, асалам шәҟәқәа, адинхаҵаратә гимнқәа, ажәеинраалақәа, зыхьӡ нагоу авельможацәа рмаҵзурақәа еиҭазҳәоз агәаларшәагатә автобиографиатә текстқәа. Абжьаратә аҳратәра аамҭазы (XXI—XVII ашә. ҳера ҟалаанӡа) иаԥҵан ажәабжьҳәаратә литература. Ари "ахархәагақәа рреволиуциа аамҭа", Р. Б. Паркинсон иажәақәа рыла, аписарцәа ринтеллекттә ҩаӡара аизырҳара, ахаҭаразы иҿыцыз акультуратә цәаныррақәа, зеиԥшҟамлацыз аҵарадырра аҩаӡара уҳәа анапылаҩыратә материалқәа рнеира ахьалыршаз уҳәа ирыбзоураны иҟалеит.
Ажәытәӡамысратәи аҭоурых аҟны аԥхьареи аҩреи аҳәынҭқарратә усбарҭақәа рыҟны амаҵзураҟны раԥхьа иргыланы иқәдыргылоз аҭаххарақәа рахь иаҵанакуан, аиҳабыратә чынуаа абжьааԥнытәи русураҟны аҵара змаз асоциалтә гәыԥқәа - аписарцәа (9)(1)(11) рҟынтә ацхырара роуан аха. Рамессидаа рхаан Анастаси II лымсырқьаад иаанарԥшуеит аписарцәа "ишеиҿыркаар акәыз аӡҭачқәа рыҭҵаара, иқьармытлыху пандусқәа рыргылара, аԥсыжарҭатә баҟақәа рымҩангарахь ицараны иҟаз ахацәа рхыԥхьаӡара ашьақәыргылара, арратә миссиа назыгӡоз реиқәыршәара аиҿкаара». Убри анаҩсангьы, аиҳабыраҟны аусуразы аписарцәа иара убас ацхыраара рырҭон аҵара змамыз ауаа асалам шәҟәқәа рыҩраҿы, аӡыргаратә материалқәеи аиуристтә документқәеи реиқәыршәараҟны.
Аҵара змаз ауаа рхыԥхьаӡара иартәон 1%, егьи иаанхаз ахәҭахьы иаҵанакуан аҵара змамыз анхацәа, ахьшьцәа, анапҟазацәа, егьырҭ аусзуцәа, иара убас ахәаахәҭцәа, писартә амаӡаныҟәгаҩ ицхыраара зҭахқәаз. Рамессидаа раамҭазы аписарцәа рыстатус ҷыдала ҳаҭыр шамаз атәы иазкуп арҵагатә текст "Азанааҭқәа рсатира" (pSallier II), ара автор аскульптура, аҟәџьалҟаҵаҩцәа, аԥсыӡкцәа, адгьылқәаарыхыҩцәа, уҳәа егьырҭ азанааҭқәа змаз ауаа рҟазара иацыз ахьанҭара дахыччон аписар изанааҭ иадкыланы.
Атекстқәа шьақәдыргылон еиуеиԥшым ахархәагақәа рыла. Ажәытәӡатәи Мысра анапылаҩыраҟны аҟыга ианаврагыланы зегь реиҳа ихадаз маҭәарны иҟан аҟармаш ҩыга, уиа ала ахаҳәқәа аҩырақәа ҭаԥыҟҟааны ианырҵон. Аҩыга апигмент иӡааршьуан: аиқәаҵәа (арацәа), аҟаԥшь (аохра) – амсырқьаад - Cyperus papyrus аҳаскьын агәыцә иалхны иҟаҵаз иҵаӷаз аматериал, иара убас акерамика мамзаргьы ақьыртә хыбаҩқәа рыҟны аҩырақәа анырҵон [1][12][9][7]. Амырқьаадрҳәы акыр зыхә цәгьаз коммерциатә маҭәарны иԥхьаӡан, урҭ реиҳарак апалимпсестқәаны иҟоуп - анапылаҩырақәа, атекст ҿыц анҵара азырхиаразы ажәытә текст аныӡәӡәааны, мамзаргьы иӷьӷьаны изныхыз11]. Ари ацәырҵра амсырқьаад иалху адокументқәа еиҳа имаҷыз асалам шәҟәқәа рзы иҟарҵоз амыжәжәарақәа иаҳәо иҟалалоз адефицит атәоуп, Cyperus papyrus[11]. аҵиаа аиура аныцәгьаз аамҭазы. Ахаҳә, акерамикатә маҭәахәқәа, амсырқьаад инаҷыданы ирыҩуан аҵла аҟны, аслан баҩы аҟны, иара убас агипс аҟны[1][7][11].
===Ажәабжьҳәаратә литература===
[[Афаил:PapyrusWestcar photomerge-AltesMuseum-Berlin-3.jpg|мини|Паирус Весткар, XV—XVII-тәи адинастиақәа раамҭазы иератикала иҩыз ашәҟәы "Аҳ Хеоԥс иаҳҭынра иазкыз алакә", абжьарамысратә бызшәала ианҵоуп, ахархәара аман XII династии[8]:295-296 аамҭазы.]]
Алакәқәеи ажәабжьқәеи Абжьаратәи аҳра аамҭа иаҵанакуа, абжьаратә Мысратә бызшәала иҩу еиҳа имаҷу жанруп еиқәхаз алитератураҟнытә. Аха Аҳра ҿыц Рамессидтәи аамҭа инаркны Ажәытәӡатәи Мысра ихшәоу аамҭа аҟынӡа, еиҳа еиқәхаз алитературтә аԥҵамҭақәа рахь иԥхьаӡоуп ажәабжьҳәаратә литература[13]. Хадара злоу ажәабжьқәа рахь иаҵанакуеит «Аҳ Хеопс Иаҳҭынра иазку алакә», «Аҳ Неферкаре аинрал Сасенети», «Аҿаԥыц бзиа змоу анхаҩы изку аповест», «Иӡааҟәрылаз аӷба иазку алакә» [8][9]. Аҳҭынра ҿыц ажәабжьтә корпус иаҵанакуеит «Пепии Секененреи реимак», «Иупа агара», «Акгьы зқәым апринц», «Ҩыџьа аишьцәа ирызку аповест», «Уну-Амон иныҟәарақәа».
Актәи азқьышықәса ҳера ҟалаанӡа иаҵанакуа ажәабжьқәа рыбжьара иҟоуп адемотикала иҩу рахь иаҵанакуеит «Амлакра астелақәа» (Птолемеиа рхаан иҩыз, аха Ажәытә аҳра иазку аисужет ала), птолемеитәи аурымтәи аамҭақәа ирыҵаркуа ажәабжьқәа рцикл, еицырдыруа аҭоурыхтә усуҩцәа рхаҿсахьақәа еиҭакны, иаҳҳәозар, Хаемуас (XIX-тәи адинастиа), Инарос (актәи аперсидтә аамҭа) ихыҭҳәаау фырхацәаны иаарԥшу. Уаанӡа, иҿыцу иҿыцумысра бызшәала иҩу ажәабжьқәа рыҟны авторцәа еиҳа иаадыррԥшуан анцәахәқәеи амифологиатә фырхацәеи.
===Ахшыҩрҵарақәа, абжьгарақәа===
[[Афаил:OstraconMentioningInspectionOfTombs-BritishMuseum-August21-08.jpg|мини|остракон аиератикатә салам шәҟәы зцу, уаҟа аиҳабыра рыхьӡқәа ргәаладыршәоит, Мысра XXI-тәи адинастиа аамҭазы аԥсыжырҭақәа ргәаҭареи ррыцқьареи ирылахәыз. (1070-945шш. ҳера ҟалаанӡа).]]
«Арҵара» («абжьгарақәа») ажанрқәа, иара убас «азхәыцратә дискурсқәа» ржанр еидкылазар алшоит аҟәыӷара алитература аҳәаақәа ирҭагӡаны, ажәытәӡан Мрагылара Ааигәа иаларҵәаз [8]:110. Ари ажанр адидактикатә хырхарҭа амоуп, излазгәаҭоу ала, Абжьаратә аҳраҿы аписарцәа рҵара апрограмма иалан[8]:110, 235. Убри анаҩсангьы, абжьгарақәа рахь иԥхьаӡоуп арлахҿыхратә ҟазшьа змоу ажәабжьҳәаратә елементқәа. Ишьақәырӷәӷәоуп, атекстқәа аԥҵан ҳәа зегь раԥхьа иргыланы, аҵарадырразы акәымкәа, аидеалогиатә хықәкқәа рзы ҳәа[8]:236-237. Ҿырԥштәыс иаагозар, Адольф Ерман иҩуеит, Аменемхет I ихыҭҳәаау иабжьгарақәа (1991-1962 шш.ҳера ҟалаанӡа) иԥацәа рзы «ашколтә философиа аҳәаақәа акыр ирҭыҵуеит, ашкол зынӡагьы акала иадҳәалаӡам иԥацәа аҳ игәра ргаларц азы ргәырҽанҵара аганахьала» [9]:54. Усҟантәи аамҭазы ажәабжьтә литература (иаҳҳәозар, «Аҿаԥыц бзиа змоу анхаҩы иповест азы») ауаажәларреи усҟан иҟоу аидеологиеи ирҿагыло хаҭалатәи афырхаҵа изку атема аанарԥшуеит; арҵара атекстқәа, уи иаҿагыланы, иаҵшьны ирҳәоит адогмақәа ишрықәныҟәатәу[5]:217.
[[Афаил:Loyalist Teaching-beginning.jpg|мини|слева|"Зыгәра гоу ауаа дырҵара" - Аҳра ҿыц аиератикатә хҩылаа.]]
Атекст азнагараҟны ихадоу ажәақәоуп "адырра"(rh) иара убас "арҵара" (sba.yt) [8]:110. Арҭ атекстқәа еиҳарак ашаблонтә хьыӡқәа рымоуп «X ала Y-азы иҟаҵоу абжьгара», Х - ахыԥша бзиа змоу хаҿуп (иаҳҳәозар, визируп мамзаргьы фараонуп), зԥацәа аморал иазхьазырԥшуа. Зны-зынла иуадаҩуп ихәыцу адресатқәа шаҟа ыҟоу раарԥшра, избанзар текст аҟны ахархәара амоуп азаҵәгьы арацәа хыԥхьаӡарагьы[8]:236-238.
Арҵара ажанр аҿырԥшқәа рахь иаҵанакуеит ҳҳәар ҳалшоит «Птаххотеп иабжьгарақәа», «Аменемхет иабжьгарақәа», «Харџьедеф иабжьгарақәа», «Зыгәра гоу иабжьгарақәа», иара убас «Аменемоп иабжьгарақәа» [8]:313-319. Абжьаратә аҳра аҟнытә еиқәхаз арҵагатә текстқәа еиҳарак амсырқьаад аҟны иҩын[8]:235-236, аԥыжәжәахақәа рвариантқәа аӷәаҟны, насгьы остраконқәа рыҟны[15]:458. Зегь реиҳа изаатәу ашколтә ӷәы (Птаххотеп иабжьгарақәа) арҵагатә текст ахҩылаа ацны ажәаатәи адинастиа иаԥнагоит. Птаххотепи Кагмени имҩаԥыргоз абжьгарақәа Присс имсырқьаад аҟны иԥшаан, Абжьаратә аҳра XII адинастиа амчраҟны ианыҟаз[16][8]:313-315. «Зыгәра газ иабжьгарақәа» актәи ахәҭа еиқәхеит Сехетепибр XII династии[8]:318-319 адинастиа аԥареизакҩы ихаҳәтә стеллаҟны, аҩбатәи ахәҭа шьақәыргылан Аҳратә ҿыц 69 хҩылаа рыла[15]. Мерикар, Аменемхет, Харџьедеф рабжьгарақәа Абжьаратәи аҳра аамҭа иатәыз иоригиналтәу текстқәаны иҟан, аха рыхҩылаа ауп еиқәхаз Аҳра ҿыц аҟны[8]:313-319.. Аменемоп иабжьгарақәа Аҿыц аҳраан аҵакы аарԥшын[17].
===Аҵәыуарақәа, аицәажәарақәа, адиалогқәа, аҿаҳәатәқәа===
Абжьаратәи аҳра «аҿаҳатәы атекстқәа», «аҵәыуарақәа», «аицәажәарақәа», «апокалипстә литература»[8]:110, 193[14]:283[17]:6-7 ажанрқәа –рахь иаҵанакуеит абас еиԥш иҟоу аԥҵамҭақәа, «Ипувер иҳәамҭа», «Неферти иҿаҳәатәы» «Згәы каҳаз Ба иацәажәараан» (актәи Аиҭаҵратә аамҭа иаҵанкуеит). Излеилкаау ала, ари ажанр аҿырԥштәы амаӡамызт Ажәытәӡатәи аҳра аамҭазы, иоригиналтәу аԥҵамҭакгьы цәырымҵӡеит Аҳра ҿыц ахаан [18]:103. Аха егьа убас иҟазаргьы, «Неферти иҿаҳәатәы» аԥҵамҭа лассы-лассы ихырҩылаауан Аҳра ҿыц рамессидтәи аамҭазы[17]:6-7. Абжьаратәи аҳразы ари ажанр аанкылан. Мысратәи аиҿцәажәаратә литература аиҭарҿиара иалагеит Птолемеев иберзентә династиаҟны аурым аамҭазы, усҟан иҩын абас еиԥш иҟаз аԥҵамҭақәа «Адемоттикатә хроника», «Асыс аҿаҳәатәы», «Акыцӡҩы иҿаҳәатәы», иара убас аиҿцәажәаратә текстқәа ҩба, фырхаҵа хадас Нектанеб аҩбатәи дахьыҟоу (360-343 ҳера ҟалаанӡа). Арҵагатә текстқәа инарҷыданы, арҭ атекстқәа аҟәыӷара алитература иагәылоуп, Мрагылара Ааигәа акыр иаларҵәоуп.
==Асахьаҭыхратә ҟазара==
[[Афаил:Musicians and dancers on fresco at Tomb of Nebamun.jpg|мини|Небамон идамра аҟынтә Мысратәи асахьанҵа (1400 ҳ ҟ.).]]
3500 шықәса аҩныҵҟа зегьы асахьаҭыхыҩцәа аканони аформақәеи ирықәныҟәон Ажәытәӡатәи аҳра аамҭазы аахыс ишьақәгылаз, апринципқәа реизга еилагмакәа, адәныҟантә аныррақәа, аҩныҵҟатәи аҽыԥсахрақәа аныҟаз аамҭазгьы. [19]. Ас еиԥш иҟаз асахьаҭыхратә стандартқәа аарԥшын имариаз ацәаҳәақәеи аформақәеи рыҟны, афигурақәа ирҟазшьаз иҟьаҟьаз апроекциаҟны, анаӡаӡааратә ҵаулара арбарада, ари аиҿкаареи акомпозициа абаланси уныруа иҟанаҵон. Асахьақәеи атексти аныхабаа аҭыӡқәеи, ақардамеи, аԥсыжырҭақәеи, астелеи, астатуиақәеи рыҟны еилаӡҩаны иаарԥшын. Ашәыгақәа аминералқәа ирылырхуан, иара убас аихатәы маден (аҟаԥшьи аҩежь охреи), абҩатә маден (аиаҵәеи ашьацԥшшәи), алҩақҷышә, мамзаргьы амҿы иалху арацәа (аиқәаҵәа), акьыр (ашкәакәа). Урҭ аларыԥсар рылшон агуммиарабика ахь, акнаҵларазы, анаҩс ҽыҭ-ҽыҭла еиҩыршон, ианаҭахха, ӡыла идырбааӡон. [19]:74.
Ажәытәӡатәи Мысра аҟазара аканонқәа зқьышықәсала ишеиқәдырхозгьы, асахьаркыратә стиль еиуеиԥшым аамҭақәа рзы акультуратәи аполитикатәи ҽыԥсахрақәа рныԥшуан. Убас, Аварис иԥшаан афрескақәа аминоиск стиль змаз, агиксосқәа анрықәыла ашьҭахь, Ехнатон амчраҿы даныҟаз аҿиара аиуит «амарнтәи аҟазара», иааҳакәыршаны иҟоу адунеи ареалтә сахьа аҟәынҵаразы аҵак ду змоу.
===Аҿыханҵа===
Ажәытәӡатәи Мысра арелиефқәа аԥшшәы рацәала иршәуан, асахьанҵақәа еиҳа имаҷын аханқәа, аныхабаақәа, адамрақәа рыҟны, урҭ рхыхь акәын асахьақәа ахьырныз. Ажәытәӡатәи Мысратәи арелиефқәа жәпакы еиқәхеит аԥсабараҟны аарҩара ахьыҟаз иабзоураны. Ахаҳә ахыхь ашәра иаздырхион - аҳәынҵәа аҿыгҳара аџьаџьара иҟәымшәышәу агипс ақәырҭәон, анаҩс акьыр, абасҟан ашәыга бзианы иакуеит. Аргыларатә пигментқәа, шамахамзар, минералтәқәан, асахьақәа амра алашара ацәыхьчаразы. Ашәыга еиуеиԥшымкәа еилан - акәтаӷьтә темпера, иканҵло еиуеиԥшым амаҭәашьарқәеи амзашеи. Убри аангьы аҭыӡсахьа ишахәҭаз еиԥш аҟаҵара алшаӡомызт. Убри аҭыԥан рхы иадырхәон ирҩоу ақәҵакәырџьабга аҿыгҳараҟны ашәыга, а secco ҳәа изышьҭаз аҭыӡсахьа. Аҿыханҵа хыхь алаки амзашеи рыла ихҟьан, асахьанӡа акыраамҭа аиқәырхаразы. Ас еиԥш иҟаз атехникала иҟаҵаз идумыз асахьақәа бзианы еиқәхон, аха астатуиа дуқәа рыҟны шамахамзар, ари аҩыза уԥыломызт. Еиҳараӡак абас еиԥш иҟаз аметодқәа ахархәара рызун имаҷыз амҿлыхтә статуиақәа рҟны [21].
=== Архитектура ===
[[Афаил:All Gizah Pyramids-3.jpg|мини|Гиза аирамидақәа]]
Ажәытәӡатәи Мысра архитектурақәа рыхьӡ еицырдыруеит адамрақәа рыргыларақша рыла - Гиза апирамидақәа, аныхабаақәа, аныхатә комплексқәа - Луксорсктәи аныхабаа, Карнактәи акомплекс, Амарна аханқәа.
Аҭыӡқәа адәныҟатәи аҩныҵҟатәи рганқәа, иара убас аколоннақәа еиуеиԥшым аԥшшәқәа змоу аиероглифқәеи афрескақәеи рыла ихҟьан[22]. Хыԥхьаӡара рацәала Мысратәи аорнаментқәа рмотив, аҽкьырбылгьа, мамзаргьы иԥшьоу абжы асахьақәа, амратә диск, акьаш, урҭ асимволтә ҵакы змоу ҳәа иԥхьаӡоуп. Егьырҭ ирылаҵәаны иҟоу амотивқәа рахь иԥхьаӡоуп апальма абыӷьқәа, амсыр қьаад, иара убас лотос ашәҭқәеи аларҭақәеи. Акульт хыбрақәа жәпакы реиҿкаашьа амши аҵхи реиҟарареи, амш агхара ианалагои ирхьыԥшын[24].. Адекоративтә хықәкы инаҷыданы, аиероглифқәа хархәара рыман аҭоурыхтә хҭысқәа реиқәырхаразы, аибашьратә хҭысқәа раарԥшразы, иара убас изымҵахырхәоз анцәахәқәа, ажәытәӡатәи мысрааа рыбзазара, ажәытәӡатәи аҳәынҭқарра иахагылаз афараонқәа рыԥсҭазаареи, рыԥсреи.
Мысратәи апирамидақәа - Ажәытәӡатәи Мысра зыҩаӡара ҳараку архитектуратә баҟақәоуп, урҭ рыҩныҵҟа иҟоуп адунеи аџьашьахәқәа быжьба ируаку - Хеопс ипирамида. Апирамидақәа ахаҳәқәа рыла еиқәҵоу, апирамидаә форма змоу ргыламҭақәоуп. Урҭ рахьтә Ажәытәӡатәи Мысра афараонцәа рзы рыԥсыжырҭас рхы иадырхәон. Ажәа «апирамида» - еллин ажәоуп. Аҭҵааҩцәа гәыԥҩык ргәаанагарала, еизгоу ачарыц иаҽырԥшуп апирамида. Егьырҭ аҭҵааҩцәа ргәаанагарала, ари ахьӡ аагоуп апирамидалтә форма змоу аԥсаҭатә пирог ахьӡ аҟынтәи. Зынӡа Мысра иԥшаауп 118 пирамида. Иазхаҵоу азеиԥш гәаанагарала, раԥхьатәи Мысратәи апирамида ргылан Џьосер III идинастиа афараон идҵала - Саккара иҟоу аҿаԥса змоу апирамида, ажәытәӡамысраатәи атрадициақәа инарықәыршәаны, архитекторс дыԥхьаӡоуп Џьосер иреиҳау ичинуаҩ Имхотеп. Агиптологцәа ргәаанагара ала, ари апирамида мастаб – Заатәии Ажәытәӡатәии Мысра ахаан инагаз ауаа ирызкыз итрадициатәу адамра иацҵаны ирҿиоу акоуп ҳәа иԥхьаӡоуп. Зегь реиҳа еицырдыруа апирамидақәаны иҟоуп Гиза ахәҟьаҟьараҿы иҟоу апирамида дуқәа (Хеоԥс, Херфен, Микерин рпирамидақәа)[25].
[[Афаил:Hypostyle hall, Karnak temple.jpg|мини|слева|Идуу агипостильтә зал (XIV —ашәышықәса анҵәамҭа-XIII ашәышықәса алагамҭа ҳ.ҟ.) Карнакстәи аныабаа.]]
Ажәытәӡатәи Мысра, архитектура хацзыркыз, аргыларатә абнамаҭәахә тәылан [22]. Аҵлақәа дааа имаҷын, егьырҭ африкатәи ацәҳәырақәа роазисқәа рыҟнеиԥш, ара изызҳауаз аҵиаа хадақәа рахь иԥхьаӡан - апальмақәа, зхаҭабзиара ҽеимыз ҵламаҭәаны иҟаз, иара убас акалам. Абри зегьы иахҟьаны ихадоу аргыларатә маҭәахәқәаны иҟан иблымыз ақьырмыт еиҳарак, акьыр, Нильсктәи адәҳәыԥш аҟны иҵырхуаз, иара убас аԥслымӡхаҳә, агранит. Ахаҳә еиҳарак рхы иадырхәон адамраҟаҵараҟны, аԥсыжрақәа рзы, усҟантәи аамҭазы ақьармыт ахархәара аман аханқәа, абаақәа рыргыларазы, иара убас аныхабаақәа ақалақьқәеи рыкәша-мыкәша иҟаз аргыламҭақәа рыҟны, насгьы аныхабаақәа рзы ицхыраагӡаз аргыламҭақәа рзы. Ажәыҭәеллинтәи аҩнқәа Нил иҭыргоз аҳәынҵәа иалхны идыргылон. Иара амра ицәырҵон ибзианы иҩарц азы, аргылараҟны ахархәара маншәалазарц азы.
Мысратәи ақалақьқәа жәпакы ҳара ҳҟынӡа изымааиӡеит, избанзар урҭ шьҭан Нил аӡхыҵрақәа ахьыҟаз аҭыԥқәа рыҟны, есзқьышықәса иара шьҭыҵуны ирылалаон аҟнытә аҟынтә ақалақьқәа аӡы рыҵалон, иӡааҟәрылон, аҳәынҵәа, аргыларазы рхы иадырхәоз, анхацәа рынхамҩа аус аҟны адгьылқә рырҵәразы рхы иадырхәон. Ажәытәқәа рҭыԥан ақалақь ҿыцқәа дыргылон, убри аҟынтә ажәытә еиланхарҭақәа еиқәымхеит. Ажәытәӡатәи Мысра иҟаз аарҩара ақьырмыт аӡа иалхыз ахыбрақәа реиқәырхара алнаршеит - ақыҭа Деир-ель Медин, Кахун[26],, ақалақь Абжьаратәи аҳраан ашәҭыкакаҷра зылшаз (ҳазҭагылоу аамҭазы - Ель-лахун), Бухенеи[27] Миргиссе иҟоу абаатә ргыламҭақәа. Аныхабаақәеи ахыбрақәеи жәпакы реиқәырхара алыршахеит, ҳара ҳҟынӡагьы иааӡеит, избанзар нилтәи аӡхыҵра ԥырхага рнаҭомызт, ахаҳә иалхын.
Ажәытәӡатәи Мысра архитектура аилкаараҟны шьаҭас иамоуп еиҳа еиқәхаз ахыбрақәа рыла имҩаԥгаз адинхаҵаратә ҭҵаарақәа рыла. Карнак еиқәхаз аколоннақәа шаҳаҭра руеит мысраа ахаҳәқәа реиқәҵара иалагаанӡа ахагәҵәы шыхдырҷоз, ахаҳә адәахьтәи ахаҿра рцәуан ахыбра ргылан ианалгалак анаҩс. Ари аҿырԥштәы ашьҭахь рхы иадырхәон еиллинаа. Ахаҳәқәа еиқәырҵон аиларшьышьла реибаркрада, иара убас аиқәҵараҿы даҽа маҭәахәыкгьы рхы иадырхәомызт. Фивантәи аепохазы аихатәы еибаркырақәа хархәара рымамызт, ажәҵыс аҵыхәа змаз амҿтәы хыц ала ахаҳәқәа еибадыркуан (Мединет-Абу, Абидос), мамзаргьы ишьаз амонолит аҟны рхы иадырхәон (Луксорстәи абаҟа)
=== Аскульптура ===
Ажәытәӡатәи Мысра аскульптура - зегь реиҳа ижәытәтәиу зхатә хаҿра змаз канонла еиҿкааз Ажәытәӡатәи Мысра аҟазара ахкқәа ируакуп. Аскульптура аԥҵан, аҿиарагьы аман Ажәытәӡатәи Мысратәи анцәахәқәа, афараонцәа, аҳцәа, аҳкәажәцәа цәала-жьыла раарԥшразы. Анцәахәқәеи афараонцәеи рыстатуиақәа зегьы иахьырбарҭаз иқәдыргылон, шамахамзар, ахрам анҭыҵ иҟоу иаарту аҭыԥқәа рыҟны, аныхабаақәа рыҩныҵҟа акәымкәа.
Астатуиақәа ахаҳә ҽыҭ ду аԥхьа иамаз аформа мамзаргьы иара злыху аҵла аҽыҭ раԥхьатәи ахаҿы еиқәдырхоит.
Ажәытәӡатәи Мысра аскульптура зеицакра алымшоз канонла иаԥырҵон: ахаҵа ицәеижь аԥшәы аԥҳәыс лцәеижь аасҭа еиқәаразар акәын – итәоу ауаҩы инапқәа ишьамхы иқәкын; мысратәи анцәахәқәа раарԥшраҟны ахатә ԥҟарақәа ыҟан. Ашьха Анцәахәы ашьауардын ахы асахьа амазаракәын, иԥсхьоу рынцәахәы Анубис - абгалаџ ахы. Аскульптурақәа зегьы абарҭ аканонқәа рыла иаԥҵан, Ажәытәӡатәи Мысра х-нызқьшықәсатәи аҭоурых аҩныҵҟала шамахамзар аҽамыԥсахӡеит[21].
===Афаианс, асаркьа===
[[Афаил:Egyptian glass jar.jpg|мини|Ажәытәӡатәи Мысра Аҳра Ҿыц исаркьалыху амкьаҭ (аӡҭра). Лувр (Франциа)]]
Ажәытәӡатәи аҳра аԥхьа, мысрааа иаԥырҵеит исаркьаԥшра змоу аматериал, мысратәи афаианс ҳәа изышьҭоу, уи иԥсабаратәым хәызмоу ахаҳә инаваҟәыло иҟоу хаҳәуп ҳәа иахәаԥшуан[20]. Ари аматериал рхы иадырхәон акакаҷқәа, ахаҳәцәқәа, астатуиақәа, агалантереитә аԥҵамҭақәа рыҟаҵараҿы. Мысрааа рхы иадырхәон еиуеиԥшым аметодқәа афаианс аԥҵаразы, аха шамахамзар, уи аҭыжьраҿы рхы иадырхәон сақәҵаз иҟаз аматериал, уи анышәаԥшь аҵан апаста аҳасабала иахьыршьуан, анаҩс ирбылуан. Абри атехника иеиԥшын Ажәытәӡатәи Мысрааа апигмент аҟаҵараҟны рхы иадырхәозгьы, ижәҩангәыԥшшәылоу фритта ҳәагьы изышьҭаз, ашьанҵа оксид , абҩа, акьыр уҳәа еиладырҭәаны ииалырхуан,иаҳҳәап асода. Аалыҵ хны, апигмент аҳасабала рхы иадырхәон[20].
Ажәытәӡатәи мысрааа ҟазары дула асаркьа иалхны амаҭәарқәа жәпакы ҟарҵон, аха еилкаам апроцесс дара рхала ишаԥырҵааз атәы, мамзарагьы шьоукы ирҿырҵаау[20]. Иара убас еилкаам, асаркьа аӡа дара иҟарҵозу, мамзаргьы аханатә иҟаҵаз асаркьа еиҭа еиладырҭәозу. Иагьа ус акәзаргьы, асаркьа аҟаҵаразы атехникатә дыррақәа рыман, иара убас ихиаз аалыҵ аԥшшәы аҭаразы амикроелементқәа рхархәашьа рдыруан. Рхы иадырхәоз аԥшшәқәа рхыԥхьаӡараҿы иҟан: аҩежь, аҟаԥшь, ашьацԥшшәы, аиаҵәа, ашкәакәа, асаркьа еилыкка иҟазар алшон, мамзаргьы алашара алымԥхогьы[20].
== Адинхаҵараеи амифологиеи ==
Ажәытәӡатәи Мысра иҟамызт азеиԥш динхаҵара, иҟан еиуеиԥшымыз аҭыԥантәи акультқәа, еиуеиԥшым Анцәахәқәа ирызкыз. Урҭ рыбжеиҳарак агеноетистикатә ҟазшьа рыман (нцәахәык имҵаныҳәон, аха убри аан егьырҭгьы азхарҵон), убри аҟынтә Мысратәи адинхаҵара политеистикатәу ҳәа иахәаԥшуеит[29].
Анцәахәқәа, еиуеиԥшым аҭыԥқәа рыҟны изымҵахырхәоз, аԥсабаратә мчи ауаажәларратә цәырҵрқәеи ирызкын. Ажәҩан ԥҳәысуп мамзаргьы ажә ахаҿы иадкыланы иахәаԥшуан, адгьыли аҳауеи - ахаҵа нцәахәқәа ҳәа иԥхьаӡан. Анцәа Тот аҩыреи аҟәыдырԥареи дрынцәахәын, Анцәахәы Маат аиашара дахаҿран. Аԥсабара ацәырҵрақәа еиуеиԥшым анцәахәқәа реизыҟазаашьа иадырган. Ажәытәан Анцәахәқәа ԥыҭҩык арахәи аԥсаатәқәеи ирынцәахәқәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон. Ашьауардын мысрааа зегь зымчу ажәҩан Анцәахәы ҳәа ихәаԥшуан. Ашьауардын ахылҵшьҭратә штандартқәа ирнын, иара Алада Мысраҟны Намер аиааира изаазго ҳәа иарбоуп. Аҳәынҭқарра анышьақәгыла анаҩс, Гор афараонцәа рынцәахәыс иҟоуп, убри нахыс дара рхаҭақәа Гораа ҳәа рхы иазырҳәон. Гор акульти аҳратә культи реилаӡҩара анаҩс, иԥсхьоу афараон иаҳасаб ала Осирис иашьапкуа иалагоит, Гор осиристәи амифқәа ирхыԥхьаӡалахоит[30]. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы реиҳа изашьапкуаз нцәахәқәоуп ҳәа иԥхьаӡан Ра, анаҩс уи иаҟараз Амон, Осирис, Исида, Сет, Птах, Анубис[31].
XIV –тәи ашәышықәса ҳара ҳера ҟалаанӡа, адинхаҵаратә еиҭакрақәа акыр мҩаԥигон афараон Аменхотеп IV (Ехнатон), Атон икульт алазгалаз (атонизм). Ехнатон идинхаҵаратә еиҭакрақәа реиҟарареи раԥхьатәи амонотеизм ацәырҵреи рзы иҟоу агәаанагара аҭҵааҩцәа еимактәыс ироуит: Ехнатон , Атон азеиԥш культ дзадгылаҩыз (генотеизм, мамзаргьы монолатриа) егьырҭ анцәахәқәа хаиҵомызт азакәмызт, уи Атон ида даҽа нцәахәык имҵахырхәара иҽацәихьчон[34]. Ехнатон иеиҭакрақәа адин мацара иазкымызт, урҭ Ехнатон ихаҭа иаԥшьгарала иаԥҵаз акультурагьы иадҳәалан[35]. Иара иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь, еиҭа иреиҳаӡоу нцәахәыс дҟалеит Амон[36].
<gallery widths="250" heights="250" class="center">
La salle dAkhenaton (1356-1340 av J.C.) (Musée du Caire) (2076972086).jpg|Ехнатон афараони Нефертитти Атон изы амҭақәа наргоит (XIV ашә. ҳ.ҟ.). Каиртәи амузеи.
La Tombe de Horemheb cropped.jpg|Анцәахәқәа - Осирис, Анубис, Гор. Хоремхеб афараон идамраҟны аҩыранҵарақәа. (XIII ашә. ҳ. ҟ.).
Stele Ra-Horakhty Louvre N3795-Egypte louvre 047 stele.jpg|Аныхаԥааҩ афҩыхаақәа изнеигоит Ра -Атум- Хорахти анцәахәы. (XX -тәи адинастиа, 900 ашықәс ҳера ҟалаанӡа. Лувр.
</gallery>
=== Аԥсыжратә қьабзқәа ===
[[Афаил:Bookdead.jpg|мини|Тоти Анубиси аӡбарҭаҿы зыԥсҭазаара иалҵхьоу Осирис игәы ркапануеит. Асцена аагоуп Ани Аԥсцәа рышәҟәы аҟынтә.]]
Ажәытәӡатәи Мысрааа аԥсыжратә қьабзқәа мҩаԥыргон, урҭ дара ргәаанагарала, иаҭахын ацәеижь аныԥслак ашьҭахь аԥсы ыҟазарц азы. Иԥсыз ауаҩы ицәеижь рыхьчон амумификациа азуны, аԥсыжратә қьабзқәа емҩаԥыргон, аԥсыжырҭаҟны иҭарҵон иԥсыз имаҭәақәа, иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь, уахьгьы ихы иаирхәарц азы. Ажәытәӡатәи аҳра аамҭа ҟалаанӡа, аԥсыбаҩқәа ацәҳәыраҿы иҟаз ажрақәа рыҟны иржуан, дара уа иҩон азы иеиқәхон. Ацәҳәыраҿы аҭыԥ змаз аарҩарақәа агәаҟцәа рыжрақәа рзы ибзиан, амал змаз рхы иадырхәоз зыхә ҳаракыз аԥсыжрақәа реиԥш, агәаҟцәа рымч ақәхомызт азы. Амал змаз Мысрааа рыԥсцәа ахаҳәтә дамра иҭарҵон, иԥсабаратәым амумификациа рхы иадырхәон, рарҳәарахқәа рҭыхрагьы налаҵаны, рцәеижь акәырша илаҳәаны, амҿтәы кубақәа, мамзаргьы асаркофагқәа ирҭарҵон. IV адинастиа инаркны аԥсцәа рырҳәарахқәак аканопқәа ирҭарҵон[37].
Мысраа Аҳра ҿыц аан 70 мшы рыҩныҵҟа имҩаԥысуаз амумификациа аҟазара аиӷьтәра аларгалеит, уахь иаҵанакуан аҩныҵҟатәи арҳәарақәа рҭыгара, иара убас аԥынҵа ала ахшыбаҩ аҭыгара, ацәеижь, аџьыкақәа реиларшьышьы, натр захьӡыз иӡааҵаны идырҩон. Ацәеижь абинт иларҳәон, урҭ рыбжьара изыхьчоз амулетқәа бжьарҵон, анаҩс иԥшӡаны ирхиаз антропоморфтә куба иҭарҵон. Ихьшәоу аамҭазы амуммиақәа ишәыз акартонтә саркофагқәа ирҭарҵон. Амумификациа ахархәара еиҳа акырӡа имаҷхеит еллинтәи аамҭазы, еиҳа зҿлымҳара арҭо иалагеит амумиа адәахьтәи аԥшра[37].
Амал змаз мысраа аныржуаз ирыцырҵон зыхә ҳаракыз амаҭәахәқәа. Аҿатә аҳраан, аԥсыжырҭақәа рыҟны ицәырҵуа иалагеит аԥсцәа рышәҟәқәа, ушебти- астатуеткақәа, урҭ аԥсҭазаара анахыстәи адунеи аҟны аԥшәмацәа рымаҵ зуа ҳәа иԥхьаӡан [38]. Аԥсыжрақәа раан имҩаԥыргоз ақьабзқәа рыла нашанала ҩаԥхьа аԥсы «иԥсы ҭалон». Аԥсыжра анаҩс иԥсыз иҭахцәа анышәынҭрахь ахәы наргон, иԥсыз ихьӡала иматанеиуан[31].
=== Ахәыҟаҵарҭа (амаҵурҭа) ===
[[Афаил:Maler der Grabkammer des Menna 009.jpg|мини|слева|Менна анышәынҭра аҟынтә асахьанҵа, 1400 ш. ҳ. ҟ.]]
Афатә еиҳараӡак излашьақәгылаз ачеи ауараши рылоуп, уи хадырҭәаауан ауҭраҭыхқәа аџьымшьы, аџыш, ашәыр, афиникақәа, алаҳа. Аҩи акәаци аныҳәақәа раан акәын ианрыдыргалоз.
Иуԥылон хыԥхьаӡара рацәала ачалыхқәа, излыху ачашылеи аформеи рыла, ӡышьала марҭхәла еиԥшымыз, иаларҵон ацха, ахш, ашәыр, акәтаӷьқәа, ахәша, афиникқәа уб. Егь. Ҳазҭагылоу аамҭазы иҟоуп 15 ажәа рҟынӡа, Ажәытәӡатәи аҳраан аамҭазы ачалых хкқәа рыхьыӡқәа зныԥшуа. Иҟан ахшлыхқәа - ахҷаҭ, ахәша, ахаҷа. Аӡыхаааи ачыс хааи рыҟаҵараҟны мысрааа рхы иадырхәон ацха, иара убас ачарыц аалыҵқәа[40]:399—400.
Ихьшәоу аҳрааан, Геродот шаҳаҭра злаиуа ала, мысрааа аԥсыӡ рфон, иҵааз, мамзаргьы амраҟны ирҩаз. Аԥсаатәқәа рахьтә рыфатә иалан ачарцына ҵааны, акәата, аԥсаатә маҷ. Аԥсаатәи аԥсыӡи, иара убас иӡны, мамазаргьы ижәны ирфон. Ажәытәӡатәи мысрааа рыкрыфараҿы аҭыԥ аман арысҟәыд, аҟәыджәлац, анаша, хыԥхьаӡара рацәала иаадрыхуан асалаҭ - латук. Ҷыдала иалкаан рыфатә аҟны аџыши аџьымшьи. Даара ирылаҵәаны иҟан акырпыжәи ашьынкеи. Аԥхын иҟалон ажь, алаҳа, афиникқәа, сикомор ашәыр. Гиксос ихаан аахыс иаадрыхуан азеиҭын, аҵәа, амыҵмыџь. Акокостә раса аӡбахә рдыруан, аха уи зегьы ирымамызт. Рхы иадырхәон афат аҟны иара убас амимоза иҿалоз, баланитес мысратәи, уи аҵла ахаҭара иахьагьы еилкааӡам [40]:399—400.
===Есҽнытәи аԥсҭазаара===
Мысрааа акырӡа азҿлымҳара арҭон рҭеиҭыԥш, иара убас ацқьара. Рҽыркәабон аӡиасқәа рҟны, арахә ашшеи амели ирылхны асапын рхы иадырхәон. Ицқьаны рхы ныҟәыргарц азы ахацәа рцәеижь зегьы рсон, афҩыхаақәа рхьыршьуан, аффҩы бааԥса рааигәа инарышьҭуамызт, амазқәа рхьыршьуан рцәа татахарц[40]:403. Ажәхәшеи аҵиаақәеи ахәшақәа рылырхуан, арафы, афҩыхаақәа, ма аскипидар аларҵон. Аџьыкахыш ахкқәа рахь иԥхьаӡан -bed - ахәда аҭыршаразы рхы иадырхәон. Рҽанырыӡәӡәалак ашьҭахь рнапхыцқәеи ршьапхыцқәеи ршәуан, рхы-рҿы сақәла идырхион. Рылацәақәа ашьацԥшшәыла змаз амалахит ахьыршьуан. Еиқәараз ацәеижь дыршкәакәон аҩежьшәыга охра ала, иара убри рқьышәқәеи рӡамҩақәеи ирхьыршьуан. Рылақәа ашәыга еиқәаҵәала ацәаҳәа анырҵон. Рнапхыцқәеи, рнапсаргәыҵеи, ршьапсыргәыҵеи амыхәшәыг (хна) ала иршәуан[40]:403.
Амаҭәақәаақәны иалхны ирӡахуан. Аҳәса аҵкқәа-акалазирисқәа ныҟәыргон, ахацәа – аԥраҳәақәа схенти, аусуҩцәа амаҭәа рышәӡамкәа иныҟәон, зны-зынла аба ҽыҭк аарыкәдыршон. Мысрааа ршьапы хтны, мамзаргьы аҟармаш еимаақәа рышьаҵаны иныҟәон. 12 ш. рҟынӡа ахәыҷқәа рҽыхтны иныҟәон. Аҷкәынцәа рыхқәа рсон. Ахацәеи аҳәсеи иреиҳаӡоу ауаажәларрахәҭа иалҵыз апарикқәеи арԥшӡагақәеи ныҟәыргон, ахаҿы рхиагақәа рхы иадырхәон. Апарик кьаҿқәа ныҟәыргон, аха ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа урҭ ршәага-зага аҽаԥсахуан. Ахәыҷқәа ахцәшьыҵәрақәа ныҟәыргон, аныхаԥааҩцәа рыхқәа рсон[39].
Анацәа ахшара рааӡараҿы аҭакԥхықәра рыдын, абацәа ракәзар, аҭаацәа рныҟәгара рхахьы иргон[40]:403..
=== Ажәытәӡатәи Мысра агәырҿыхырақәа ===
[[Афаил:Lawrence Alma-Tadema Egyptian Chess Players.jpg|мини|слева|Ажәытәӡатәи Мысрааа ашахмат асҩцәа (1879). Асахьаҭыхҩы Лоуренс Альма-Тадема]]
Мысраа рхы-ргәы дырлахҿыхуан еиуеиԥшым ахәмаррақәа рыла (иаҳҳәозар, мехен, сенет). Аҵарауаа ирдыруеит, Ажәытәӡатәи мысраа аишәатә хәмаррақәа бзиа ишырбоз, аха урҭ аԥҟарақәа еиқәымхеит. Излахәмаруаз амаҭәахә еиуеиԥшым аҵлахкқәа ирылырхуан, егьырҭ амаҭәахәқәагьы рхы иархәаны.
Ахәыҷқәа ирылаҵәаны иҟан еицырдыруаз ахәмаргақәа, ажонглиорреи, ампыл асреи, иара убас иԥшаауп ақәԥара рылаҵәаны ишыҟаз атәы зҳәо адырраҭарақәагьы. Амал змаз ауаа шәарыцон (алақәа азыҟаҵара ҷыда змаз рыцын), нышьлагьы иӡсо аӡы ихылон[39].
Ажәытәӡатәи Мысра амузыка иамаз аҵакы аныхабаақәеи аԥсыжырҭақәеи рҭыӡқәа ррелиефқәа ирҳәоит. Ажәытәӡатәи амузыкатә инструментқәас мысрааа рхы иадырхәон арфеи афлеитеи. Аҿатә Аҳрааан мысрааа хәмаруан Азиантә иааргоз асаркьал аҟны, адаул, алираҟны[41]. Амалуаа абаҩхатәра змаз ашәаҳәаҩцәа ааԥхьаны аиԥыларақәа еиҿыркаауан[39]. Акыр ирылаҵәаны иҟан акәашарақәагьы.
=== Аҭынха ===
Ажәытәӡатәи Мысра акультуратә ҭынха ду ааннажьит адунеитә цивилизациазы, уи аҟазара аԥҵамҭақәа еиуеиԥшым адунеи акәакьқәа ирыларҵәан аҟнытә атәым ҳәынҭқаррақәа рҟазацәа рхы иадырхәон, ихырҩылаауан[42]. Мысратәи акультура анырра ду рнаҭеит ажәытәӡатәи аурымқәа. Анцәахәы Исида лкульт акырӡа ирылаҵәаны иҟан Рим. Мысратәи аскульптуратә портрет, апеизажтә ҿыханҵа, абаҟақәа уҳәа, иара убас архитектура егьырҭ ахәҭақәа, алымқәеи асфинксқәеи антикатәи аҟазара иаднакылеит, уантә европатәигьы.
Ажәытәӡатәи мысрааа ркультура, рцивилизациа, адунеи ажәларқәа ркультура аҿиара шьаҭас иаиуит. Зхатә хаҿра змаз архитектуратә формақәа - апирамида дуӡӡақәа, аныхақәа, аханқәа, абаҟақәа ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа аныҟәаҩцәеи аҭҵааҩцәеи хнахуан. Мысратәи аҟазацәа рыла иаԥҵан аҭӡтәы ҩырақәеи астатуиақәеи, рнапахьы иааргеит асаркьеи афаианси рҭыжьра, апоетцәеи ашәҟәыҩҩцәеи алитературазы иаԥырҵеит аформа ҿыцқәа.
Ажәытәӡатәи мысрааа рыҭҵаарадырратә еихьӡарақәа рхыԥхьаӡараҿы иҟан аҩыреи аматематикеи рзы аоригиналтә система аԥҵара, иара убас агәабзиарахьчара, астрономиатә згәаҭарақәа, урҭ рышьаҭала иаԥҵан амзар.
XVIII—XIX-тәи ашәышықәсақәа рзы Ажәытәӡатәи Мысра, абаҟақәа, артефактқәа, археологиатә ԥшаарақәа рахь ирымаз азҿлымҳара аҭҵаарадырра аԥнаҵеит (шәахә.Египтологиа), иара убас амодаҟны хархарҭақәак(шәахә.Египтоманиа, Египтызтәуа)[42].
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
==Ахархәара змоу алитература==
*История Древнего мира / Под редакцией И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука». История Древнего мира. — Т. 1. Ранняя древность. — С. 97.
*Авдиев В. И. Культура Древнего Египта. — Л.: Госполитиздат, 1953. — С. 292—311.
*El-Daly O. Egyptology: The Missing Millennium. Ancient Egypt in Medieval Arabic Writings. — London: UCL Press, 2005. — 256 p. — ISBN 1-84472-062-4.
*Allen J. P. Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. — Cambridge: Cambridge University Press, 2000. — 524 p. — ISBN 0-521-77483-7.
*Betrò M. C. Hieroglyphics: The Writings of Ancient Egypt. — New York: Abbeville Press, 1996. — 251 p. — ISBN 0-7892-0232-8.
*Clarke S. Ancient Egyptian Construction and Architecture. — Unabridged Dover reprint of Ancient Egyptian Masonry: The Building Craft originally published by Oxford University Press/Humphrey Milford, London (1930). — Dover Publications, 1990.
*Erman, A. Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC / Translated by A. M. Blackman. — New York: Kegan Paul, 2005. — ISBN 0710309643.
*Fischer-Elfert, H.-W. Representations of the Past in the New Kingdom Literature // 'Never Had the Like Occurred': Egypt’s View of Its Past / Edited by J. W. Tait. — London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, 2003. — P. 119—38. — ISBN 1844720071.
*Gozzoli R. B. The Writings of History in Ancient Egypt during the First Millennium BC (ca. 1070—180 BC): Trends and Perspectives. — London: Golden House Publications, 2006. — ISBN 095502563X.
*James T. G. H. The British Museum Concise Introduction to Ancient Egypt. — Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press, 2005. — 208 p. — ISBN 0-472-03137-6.
*Loprieno A. Ancient Egyptian: A Linguistic Introduction. — Cambridge: Cambridge University Press, 1995. — 340 p. — ISBN 0-521-44849-2.
*Manuelian P. Der. Egypt: The World of the Pharaohs. — Bonner Straße: Könemann Verlagsgesellschaft mbH, 1998. — ISBN 3-89508-913-3.
*Nicholson P. T., Shaw I. Ancient Egyptian Materials and Technology. — Cambridge: Cambridge University Press, 2000. — 724 p. — ISBN 0-521-45257-0.
*Parkinson R. B. Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection. — London: Continuum International Publishing Group, 2002. — 352 p. — ISBN 0826456375.
*Robins G. The Art of Ancient Egypt. — Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2000. — 272 p. — ISBN 0-674-00376-4.
*Siliotti A. The Discovery of Ancient Egypt. — Edison, New Jersey: Book Sales, Inc, 1998. — 359 p. — ISBN 0-7858-1360-8.
*The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry / Edited by William Kelly Simpson (англ.)рус.. Translations by R. O. Faulkner (англ.)рус., Edward F. Wente Jr. (англ.)рус., and William Kelly Simpson. — New Haven and London:: Yale University Press, 1972. — ISBN 0-300-01482-1.
*Smith W. S. The Art and Architecture of Ancient Egypt / Revised with additions by W. K. Simpson. — Yale University Press, 1998. — 296 p. — ISBN 0-300-07747-5.
*Forman, W. and Quirke, S. Hieroglyphs and the Afterlife in Ancient Egypt. — Norman: University of Oklahoma Press, 1996. — ISBN 0806127511.
*Foster, J. L. Ancient Egyptian Literature: An Anthology. — Austin: University of Texas Press, 2001. — ISBN 0292725272.
*Wente, E. F. Letters from Ancient Egypt / Edited by E. S. Meltzer. — Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, 1990. — ISBN 1555404723.
*Wilson, P. Sacred Signs: Hieroglyphs in Ancient Egypt. — Oxford and New York: Oxford University Press, 2003. — ISBN 0192802992.
*Wilson, P. Hieroglyphs: A Very Short Introduction. — Oxford and New York: Oxford University Press, 2004. — ISBN 0192805029.
*Morenz, L. D. Literature as a Construction of the Past in the Middle Kingdom // 'Never Had the Like Occurred': Egypt's View of Its Past / Translated by M. *Worthington. Edited by J. W. Tait. — London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, 2003. — P. 101—18. — ISBN 1844720071.
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Ажәытәӡатәи Мысра акультура| ]]
|
Ажәытәӡатәи Мысра — ацивилизациа 4 нызқь шықәса раԥхьа ҳара ҳера ҟалаанӡа ицәырҵыз, адунеи аҟны зегь реиҳа ижәытәӡатәиу ҳәа иԥхьаӡоуп. Аԥсабаратә ҭагылазаашьа бзиа иабзоураны, Ажәытәӡатәи Мысра заа иҿио иалагеит акультуреи аҟазареи. Абри аамҭазы Ажәытәӡатәи мысраа зыхә ҳараку аихамаҭәа иалхны арԥшӡагақәа ҟарҵон, ицәырҵуа иалагеит аҩыра, есааира аҭҵаара дыррақәа аҽеизакра иаҿын.
Ажәытәӡатәи мысраа рбызшәа аҵарауаа ирдыруа иҟалеит ахаҳәи амсырқьаадқәеи рыҟны еиқәхаз аиероглифтә ҩырақәа рыла. Мысратәи абызшәа адунеи аҟны зегь реиҳа ижәытәӡатәиу абызшәақәа рахь иԥхьаӡоуп, зхатә ҩыра змаз - ҳара ҳҟынӡа иааӡаз заатәи анҵамҭақәа ҳара ҳера ҟалаанӡа 3-4-тәи ашәышықәсақәа рахь иаҵанакуеит. Мысраа иналукааша реихьӡарақәа ируакуп ирымаз аҩыратә система, уи ахархәарала иаадырԥшуан рхәыцра аҷыдарақәа, рыҩныҵҟатәи рцәаныррақәа, рыгәҭахәыцрақәа. Ажәытәӡатәи Мысра архитектура еицырдыруеит адамрақәа рыргылашьақәа рыла - Гиза апирамида, аныхабаатә, ахантә комплексқәа - Луксорсктәи аныхабаа, Амарна аҳҭынра. Ажәытәӡатәи Мысра иҟамызт иаку азеиԥш динхаҵара, иҟан еиуеиԥшымыз аҭыԥантәи акультқәа, еиуеиԥшым анцәахәқәа ирызкыз. Аҭҵаарадырра, амедицина, аметаматика Ажәытәӡатәи Мысра усҟантәи аамҭазы рыҿиараҟны акыр рыҩаӡара ҳаракын. Ақьабзтә емпиризм, Едвин Смити Еберси рымсырқьаадқәа шаҳаҭра ззыруа (1600ш. ҳера ҟалаанӡа), раԥхьаӡа акәны Ажәытәӡатәи Мысра ицәырҵит.
Ажәытәӡатәи Мысра адунеитә цивилизациа акультуратә ҭынха ду азыннажьит, уи аҟазара аԥҵамҭақәа ажәытәӡатәи аамҭазы адунеи еиуеиԥшым атәылақәа рахь иалганы иргон, егьырҭ атәылақәа рҟазацәа урҭ ирхырҩылаауан, ирхыркьыԥхьлон.
Абызшәеи аҩыреи
Ажәытәӡамысратәи абызшәа аҵарауаа ирдыруа иҟалеит ахаҳәқәеи амсырқьаадқәеи рыҟны еиқәхаз хыԥхьаӡара рацәала аиероглифтә ҩыра анҵамҭақәа рыла. Зыԥсы ҭам абызшәақәа излархыԥхьаӡоу ала, аегиптологиа аҿиара аамҭазы иуԥылон аҵакы аилкаара (адешифровка) иацыз ауадаҩра, уи қәҿиарала имҩаԥигеит афранцыз ҵарауаҩ Ж. Ф. Шампольон 1822 ш. ҩ-ьызшәатә еллин-мысратә нҵамҭақәа рхырхәарала. Ҳаамҭазтәи аҭҵаарадырра мысратәи абызшәа афразиатә бызшәатә ҭаацәара ирхыԥхьаӡалоуп ҳәа иаԥхьаӡоит, ари абызшәатә ҭаацәара аҩныҵҟа уи асемиттәқәа, мамзаргьы ачадтә бызшәақәа ирзааигәоуп. Абызшәа ашьақәгылара мҩапыссуан адинастикатә аамҭа ҟалаанӡа (5200-3000 шш. ҳара ҳера ҟалаанӡа), Мысра еиуеиԥшым аенолитикатә культурақәа рыҟнытә апротомысратә хылҵшьҭрақәа хазы ралкаара ианалага. Анаҩс, адинастиатә аамҭақәа зегьы раан (2700 ш. раҟара аҵанакуеит), мысраа рбызшәа аҿиареи атрансформациеи рзы еиуеиԥшым аамҭақәа ирхысит, убри алагьы абызшәа ныҟәызгоз, иаҳҳәозар, Заатәи Аҿыц аҳратәреи раамҭақәа рзы, рбызшәа акыр аиԥшымзаарақәа аман. Аеллинисттә аамҭа инаркны мысраа ирныруа иалагеит ажәытәӡатәи аеллин бызшәа, анаҩс римлианаа анаа - алатынтә нырра. Арабцәа ианрыпыҵархала анаҩс, аҵыхәтәантәи абызшәа аныҟәгаҩцәа Нил архақәеи аӡалаларҭақәеи рыҟны ирыланхаз арабцәа ирылаӡҩеит, арҭ абызшәа ҿыци аҵасқәеи рҿырҵааит (2). Урҭ ирыҵанакӡомызт мысраа иреиҵаз рыхәҭак-акоптцәа, акопттә бызшәала ицәажәоз, ажәытәӡамысратәи аҵыхәтәантәи абызшәа иалацәажәоз, ишнеиуаз уи адинхаҵаратә усмҩаԥгатәқәа ирбызшәаны иҟалеит (аҿиара мҩаԥысуан II ашәышықәса инаркны, зыԥсы ҭам ҳәа иԥхьаӡоуп XIX ашәышықәса раахыс).
Мысратәи абызшәа адунеи ажәытәӡатәи абызшәақәа ируакуп, аҩыра змаз - еиқәхаз ажәытәӡатәи анҵамҭақәа ҳера ҟалаанӡа 4-тәи 3-тәи азқьышықәсақәа рынҵәамҭақәа ирыҵаркуеит. Убри аамҭа инаркны Мысратәи аҩыра адыргақәа аман, ажәақәа "аазырԥшуаз", иара убас ацыбжьыҟақәа реицааира аазырԥшуаз адыргақәа, уи моу хазы игаз ацыбжьыҟақәеи азеиԥш ҳәаақәҵагақәа рзы анбантә дыргақәагьы.
Аԥхьаӡаҩцәа рхы иадырхәон ахыԥхьаӡара рацәақәа: 10 000, 100 000, иара убас 1 000 000, урҭ зегьы ирыман рхатәы ажәақәеи адыргақәеи. Мысраа рҩыра еиуеиԥшым ахкқәа рыла ишьақәгылан: иероглифика - сахьанҵа рацәала (иероглифқәа), иератика - иаазыркьаҿу урҭ рсахьанҵашьақәа, демотика - еиҳа иаармариоу, насгьы еилаҵоу адыргақәа. Ажәытәӡатәи мысраа еиҳарак ганлатәи цәаҳәала иҩуан, арӷьарахьтә армарахь, еиҳа имаҷны - армарахьтә арӷьарахь. Зны-зынла хыхьынтә иҩуа ҵаҟа илбаауан, уи есқьынгьы хыхьынтә иаԥхьон. Мысратәи анапылаҩыра арӷьарахьтә армарахь аԥыжәара амазаргьы, ҳаамҭазтәи аҭҵаарадырреи алитературеи рыҟны еиҳа рхы иадырхәоит армарахьтә арӷьарахь аҩра. Мысратәи анапылаҩыраҟынтә иаауеит амероиттәи акопттәи аҩыра. Актәи азқьышықәса аҽеиҩшамҭазы, Мысратәи аҩыра ахкқәа зегьы ыӡит, анаҩс иԥшааз еиҳа ихьшәоу аиероглификала аҩыра IV ашәышықәса иаҵанакуеит, адемотикала – V ашәышықәса (4).
Ажәытәӡатәи мысраа ирымаз аихьӡарақәа ируакуп зхатә хаҿра змаз анапылаҩыратә система, уи ҩышьала хы-хкыкны ишан: аиероглифика, уи иахылҿиааит еиҳа аласҩразы иҟаз аиератика, зыҿиара мҩаԥысуаз 700 ш. ҳара ҳера ҟалаанӡа, уи аасҭа еиҳа иласыз акурсив лигатур рацәаны измаз –адемотика (5).
Мысратәи аиероглификатә ҩыра Ажәытәӡатәи Мысра хархәара аман шамахамзар 3500 ш. рҟынӡа, ҳ.ҟ. ахԥатәи аԥшьбатәи азқьышықәсақәа рынҵәамҭа инадыркны. Аиратикатә ҩыра ахархәара аман атекстқәа мысра бызшәала рыҩраҟны. Ари ажәытәӡамысратәи напылаҩыра ласы заатәи аформахь иаҵанакуан, уи цәырҵит I адинастиа аан, ахаҳә, амсырқьаад мамзаргьы асахҭан аҟны аиероглификатә дыргақәа қыцәла иананырҵоз аамҭазы, уи иабзоураны адыргақәа еиҳа ихаргьежьыз, акурсив форма роуит. Адемотикатә ҩыра рхы иадырхәон мысратәи абызшәа ихьшәаны ианыҿиоз аамҭа иаҵанакуа атекстқәа ранҵаразы.
Ажәытәӡамысратәи алитература
мини|Итәоу мысратәи аписар истатуиа, зшьамхқәа амсырқьаад ықәкны изку. Иара ԥшаауп мраҭашәаратәи аԥсыжырҭаҟны Гиза (Мысра V адинастиа XXV—XXIV ашә. ҳ. ҟ.).
Мысратәи алитература, Ажәытәӡатәи Мысра афараонқәа раамҭа инаркны иҩыз аурымтәи аҳра анҵәамҭанӡа шумертәи алитература налаҵаны, адунеи аҟны раԥхьатәи алитература ҳәа иԥхьаӡоуп. Х-нызқь шықәса рыҩныҵҟа мысраа иаԥырҵеит ибеиоу асахьаркыратә литература, еиуеиԥшым ажанрқәа аԥырҵеит.
Ажәытәӡатәи аҳратәра аамҭазы (26-22 ашә. ҳера ҟалаанӡа), алитературатә рҿиара иалан аԥсыжратә текстқәа, асалам шәҟәқәа, адинхаҵаратә гимнқәа, ажәеинраалақәа, зыхьӡ нагоу авельможацәа рмаҵзурақәа еиҭазҳәоз агәаларшәагатә автобиографиатә текстқәа. Абжьаратә аҳратәра аамҭазы (XXI—XVII ашә. ҳера ҟалаанӡа) иаԥҵан ажәабжьҳәаратә литература. Ари "ахархәагақәа рреволиуциа аамҭа", Р. Б. Паркинсон иажәақәа рыла, аписарцәа ринтеллекттә ҩаӡара аизырҳара, ахаҭаразы иҿыцыз акультуратә цәаныррақәа, зеиԥшҟамлацыз аҵарадырра аҩаӡара уҳәа анапылаҩыратә материалқәа рнеира ахьалыршаз уҳәа ирыбзоураны иҟалеит.
Ажәытәӡамысратәи аҭоурых аҟны аԥхьареи аҩреи аҳәынҭқарратә усбарҭақәа рыҟны амаҵзураҟны раԥхьа иргыланы иқәдыргылоз аҭаххарақәа рахь иаҵанакуан, аиҳабыратә чынуаа абжьааԥнытәи русураҟны аҵара змаз асоциалтә гәыԥқәа - аписарцәа (9)(1)(11) рҟынтә ацхырара роуан аха. Рамессидаа рхаан Анастаси II лымсырқьаад иаанарԥшуеит аписарцәа "ишеиҿыркаар акәыз аӡҭачқәа рыҭҵаара, иқьармытлыху пандусқәа рыргылара, аԥсыжарҭатә баҟақәа рымҩангарахь ицараны иҟаз ахацәа рхыԥхьаӡара ашьақәыргылара, арратә миссиа назыгӡоз реиқәыршәара аиҿкаара». Убри анаҩсангьы, аиҳабыраҟны аусуразы аписарцәа иара убас ацхыраара рырҭон аҵара змамыз ауаа асалам шәҟәқәа рыҩраҿы, аӡыргаратә материалқәеи аиуристтә документқәеи реиқәыршәараҟны.
Аҵара змаз ауаа рхыԥхьаӡара иартәон 1%, егьи иаанхаз ахәҭахьы иаҵанакуан аҵара змамыз анхацәа, ахьшьцәа, анапҟазацәа, егьырҭ аусзуцәа, иара убас ахәаахәҭцәа, писартә амаӡаныҟәгаҩ ицхыраара зҭахқәаз. Рамессидаа раамҭазы аписарцәа рыстатус ҷыдала ҳаҭыр шамаз атәы иазкуп арҵагатә текст "Азанааҭқәа рсатира" (pSallier II), ара автор аскульптура, аҟәџьалҟаҵаҩцәа, аԥсыӡкцәа, адгьылқәаарыхыҩцәа, уҳәа егьырҭ азанааҭқәа змаз ауаа рҟазара иацыз ахьанҭара дахыччон аписар изанааҭ иадкыланы.
Атекстқәа шьақәдыргылон еиуеиԥшым ахархәагақәа рыла. Ажәытәӡатәи Мысра анапылаҩыраҟны аҟыга ианаврагыланы зегь реиҳа ихадаз маҭәарны иҟан аҟармаш ҩыга, уиа ала ахаҳәқәа аҩырақәа ҭаԥыҟҟааны ианырҵон. Аҩыга апигмент иӡааршьуан: аиқәаҵәа (арацәа), аҟаԥшь (аохра) – амсырқьаад - Cyperus papyrus аҳаскьын агәыцә иалхны иҟаҵаз иҵаӷаз аматериал, иара убас акерамика мамзаргьы ақьыртә хыбаҩқәа рыҟны аҩырақәа анырҵон [1][12][9][7]. Амырқьаадрҳәы акыр зыхә цәгьаз коммерциатә маҭәарны иԥхьаӡан, урҭ реиҳарак апалимпсестқәаны иҟоуп - анапылаҩырақәа, атекст ҿыц анҵара азырхиаразы ажәытә текст аныӡәӡәааны, мамзаргьы иӷьӷьаны изныхыз11]. Ари ацәырҵра амсырқьаад иалху адокументқәа еиҳа имаҷыз асалам шәҟәқәа рзы иҟарҵоз амыжәжәарақәа иаҳәо иҟалалоз адефицит атәоуп, Cyperus papyrus[11]. аҵиаа аиура аныцәгьаз аамҭазы. Ахаҳә, акерамикатә маҭәахәқәа, амсырқьаад инаҷыданы ирыҩуан аҵла аҟны, аслан баҩы аҟны, иара убас агипс аҟны[1][7][11].
Ажәабжьҳәаратә литература
мини|Паирус Весткар, XV—XVII-тәи адинастиақәа раамҭазы иератикала иҩыз ашәҟәы "Аҳ Хеоԥс иаҳҭынра иазкыз алакә", абжьарамысратә бызшәала ианҵоуп, ахархәара аман XII династии[8]:295-296 аамҭазы.
Алакәқәеи ажәабжьқәеи Абжьаратәи аҳра аамҭа иаҵанакуа, абжьаратә Мысратә бызшәала иҩу еиҳа имаҷу жанруп еиқәхаз алитератураҟнытә. Аха Аҳра ҿыц Рамессидтәи аамҭа инаркны Ажәытәӡатәи Мысра ихшәоу аамҭа аҟынӡа, еиҳа еиқәхаз алитературтә аԥҵамҭақәа рахь иԥхьаӡоуп ажәабжьҳәаратә литература[13]. Хадара злоу ажәабжьқәа рахь иаҵанакуеит «Аҳ Хеопс Иаҳҭынра иазку алакә», «Аҳ Неферкаре аинрал Сасенети», «Аҿаԥыц бзиа змоу анхаҩы изку аповест», «Иӡааҟәрылаз аӷба иазку алакә» [8][9]. Аҳҭынра ҿыц ажәабжьтә корпус иаҵанакуеит «Пепии Секененреи реимак», «Иупа агара», «Акгьы зқәым апринц», «Ҩыџьа аишьцәа ирызку аповест», «Уну-Амон иныҟәарақәа».
Актәи азқьышықәса ҳера ҟалаанӡа иаҵанакуа ажәабжьқәа рыбжьара иҟоуп адемотикала иҩу рахь иаҵанакуеит «Амлакра астелақәа» (Птолемеиа рхаан иҩыз, аха Ажәытә аҳра иазку аисужет ала), птолемеитәи аурымтәи аамҭақәа ирыҵаркуа ажәабжьқәа рцикл, еицырдыруа аҭоурыхтә усуҩцәа рхаҿсахьақәа еиҭакны, иаҳҳәозар, Хаемуас (XIX-тәи адинастиа), Инарос (актәи аперсидтә аамҭа) ихыҭҳәаау фырхацәаны иаарԥшу. Уаанӡа, иҿыцу иҿыцумысра бызшәала иҩу ажәабжьқәа рыҟны авторцәа еиҳа иаадыррԥшуан анцәахәқәеи амифологиатә фырхацәеи.
Ахшыҩрҵарақәа, абжьгарақәа
мини|остракон аиератикатә салам шәҟәы зцу, уаҟа аиҳабыра рыхьӡқәа ргәаладыршәоит, Мысра XXI-тәи адинастиа аамҭазы аԥсыжырҭақәа ргәаҭареи ррыцқьареи ирылахәыз. (1070-945шш. ҳера ҟалаанӡа).
«Арҵара» («абжьгарақәа») ажанрқәа, иара убас «азхәыцратә дискурсқәа» ржанр еидкылазар алшоит аҟәыӷара алитература аҳәаақәа ирҭагӡаны, ажәытәӡан Мрагылара Ааигәа иаларҵәаз [8]:110. Ари ажанр адидактикатә хырхарҭа амоуп, излазгәаҭоу ала, Абжьаратә аҳраҿы аписарцәа рҵара апрограмма иалан[8]:110, 235. Убри анаҩсангьы, абжьгарақәа рахь иԥхьаӡоуп арлахҿыхратә ҟазшьа змоу ажәабжьҳәаратә елементқәа. Ишьақәырӷәӷәоуп, атекстқәа аԥҵан ҳәа зегь раԥхьа иргыланы, аҵарадырразы акәымкәа, аидеалогиатә хықәкқәа рзы ҳәа[8]:236-237. Ҿырԥштәыс иаагозар, Адольф Ерман иҩуеит, Аменемхет I ихыҭҳәаау иабжьгарақәа (1991-1962 шш.ҳера ҟалаанӡа) иԥацәа рзы «ашколтә философиа аҳәаақәа акыр ирҭыҵуеит, ашкол зынӡагьы акала иадҳәалаӡам иԥацәа аҳ игәра ргаларц азы ргәырҽанҵара аганахьала» [9]:54. Усҟантәи аамҭазы ажәабжьтә литература (иаҳҳәозар, «Аҿаԥыц бзиа змоу анхаҩы иповест азы») ауаажәларреи усҟан иҟоу аидеологиеи ирҿагыло хаҭалатәи афырхаҵа изку атема аанарԥшуеит; арҵара атекстқәа, уи иаҿагыланы, иаҵшьны ирҳәоит адогмақәа ишрықәныҟәатәу[5]:217.
мини|слева|"Зыгәра гоу ауаа дырҵара" - Аҳра ҿыц аиератикатә хҩылаа.
Атекст азнагараҟны ихадоу ажәақәоуп "адырра"(rh) иара убас "арҵара" (sba.yt) [8]:110. Арҭ атекстқәа еиҳарак ашаблонтә хьыӡқәа рымоуп «X ала Y-азы иҟаҵоу абжьгара», Х - ахыԥша бзиа змоу хаҿуп (иаҳҳәозар, визируп мамзаргьы фараонуп), зԥацәа аморал иазхьазырԥшуа. Зны-зынла иуадаҩуп ихәыцу адресатқәа шаҟа ыҟоу раарԥшра, избанзар текст аҟны ахархәара амоуп азаҵәгьы арацәа хыԥхьаӡарагьы[8]:236-238.
Арҵара ажанр аҿырԥшқәа рахь иаҵанакуеит ҳҳәар ҳалшоит «Птаххотеп иабжьгарақәа», «Аменемхет иабжьгарақәа», «Харџьедеф иабжьгарақәа», «Зыгәра гоу иабжьгарақәа», иара убас «Аменемоп иабжьгарақәа» [8]:313-319. Абжьаратә аҳра аҟнытә еиқәхаз арҵагатә текстқәа еиҳарак амсырқьаад аҟны иҩын[8]:235-236, аԥыжәжәахақәа рвариантқәа аӷәаҟны, насгьы остраконқәа рыҟны[15]:458. Зегь реиҳа изаатәу ашколтә ӷәы (Птаххотеп иабжьгарақәа) арҵагатә текст ахҩылаа ацны ажәаатәи адинастиа иаԥнагоит. Птаххотепи Кагмени имҩаԥыргоз абжьгарақәа Присс имсырқьаад аҟны иԥшаан, Абжьаратә аҳра XII адинастиа амчраҟны ианыҟаз[16][8]:313-315. «Зыгәра газ иабжьгарақәа» актәи ахәҭа еиқәхеит Сехетепибр XII династии[8]:318-319 адинастиа аԥареизакҩы ихаҳәтә стеллаҟны, аҩбатәи ахәҭа шьақәыргылан Аҳратә ҿыц 69 хҩылаа рыла[15]. Мерикар, Аменемхет, Харџьедеф рабжьгарақәа Абжьаратәи аҳра аамҭа иатәыз иоригиналтәу текстқәаны иҟан, аха рыхҩылаа ауп еиқәхаз Аҳра ҿыц аҟны[8]:313-319.. Аменемоп иабжьгарақәа Аҿыц аҳраан аҵакы аарԥшын[17].
Аҵәыуарақәа, аицәажәарақәа, адиалогқәа, аҿаҳәатәқәа
Абжьаратәи аҳра «аҿаҳатәы атекстқәа», «аҵәыуарақәа», «аицәажәарақәа», «апокалипстә литература»[8]:110, 193[14]:283[17]:6-7 ажанрқәа –рахь иаҵанакуеит абас еиԥш иҟоу аԥҵамҭақәа, «Ипувер иҳәамҭа», «Неферти иҿаҳәатәы» «Згәы каҳаз Ба иацәажәараан» (актәи Аиҭаҵратә аамҭа иаҵанкуеит). Излеилкаау ала, ари ажанр аҿырԥштәы амаӡамызт Ажәытәӡатәи аҳра аамҭазы, иоригиналтәу аԥҵамҭакгьы цәырымҵӡеит Аҳра ҿыц ахаан [18]:103. Аха егьа убас иҟазаргьы, «Неферти иҿаҳәатәы» аԥҵамҭа лассы-лассы ихырҩылаауан Аҳра ҿыц рамессидтәи аамҭазы[17]:6-7. Абжьаратәи аҳразы ари ажанр аанкылан. Мысратәи аиҿцәажәаратә литература аиҭарҿиара иалагеит Птолемеев иберзентә династиаҟны аурым аамҭазы, усҟан иҩын абас еиԥш иҟаз аԥҵамҭақәа «Адемоттикатә хроника», «Асыс аҿаҳәатәы», «Акыцӡҩы иҿаҳәатәы», иара убас аиҿцәажәаратә текстқәа ҩба, фырхаҵа хадас Нектанеб аҩбатәи дахьыҟоу (360-343 ҳера ҟалаанӡа). Арҵагатә текстқәа инарҷыданы, арҭ атекстқәа аҟәыӷара алитература иагәылоуп, Мрагылара Ааигәа акыр иаларҵәоуп.
Асахьаҭыхратә ҟазара
мини|Небамон идамра аҟынтә Мысратәи асахьанҵа (1400 ҳ ҟ.).
3500 шықәса аҩныҵҟа зегьы асахьаҭыхыҩцәа аканони аформақәеи ирықәныҟәон Ажәытәӡатәи аҳра аамҭазы аахыс ишьақәгылаз, апринципқәа реизга еилагмакәа, адәныҟантә аныррақәа, аҩныҵҟатәи аҽыԥсахрақәа аныҟаз аамҭазгьы. [19]. Ас еиԥш иҟаз асахьаҭыхратә стандартқәа аарԥшын имариаз ацәаҳәақәеи аформақәеи рыҟны, афигурақәа ирҟазшьаз иҟьаҟьаз апроекциаҟны, анаӡаӡааратә ҵаулара арбарада, ари аиҿкаареи акомпозициа абаланси уныруа иҟанаҵон. Асахьақәеи атексти аныхабаа аҭыӡқәеи, ақардамеи, аԥсыжырҭақәеи, астелеи, астатуиақәеи рыҟны еилаӡҩаны иаарԥшын. Ашәыгақәа аминералқәа ирылырхуан, иара убас аихатәы маден (аҟаԥшьи аҩежь охреи), абҩатә маден (аиаҵәеи ашьацԥшшәи), алҩақҷышә, мамзаргьы амҿы иалху арацәа (аиқәаҵәа), акьыр (ашкәакәа). Урҭ аларыԥсар рылшон агуммиарабика ахь, акнаҵларазы, анаҩс ҽыҭ-ҽыҭла еиҩыршон, ианаҭахха, ӡыла идырбааӡон. [19]:74.
Ажәытәӡатәи Мысра аҟазара аканонқәа зқьышықәсала ишеиқәдырхозгьы, асахьаркыратә стиль еиуеиԥшым аамҭақәа рзы акультуратәи аполитикатәи ҽыԥсахрақәа рныԥшуан. Убас, Аварис иԥшаан афрескақәа аминоиск стиль змаз, агиксосқәа анрықәыла ашьҭахь, Ехнатон амчраҿы даныҟаз аҿиара аиуит «амарнтәи аҟазара», иааҳакәыршаны иҟоу адунеи ареалтә сахьа аҟәынҵаразы аҵак ду змоу.
Аҿыханҵа
Ажәытәӡатәи Мысра арелиефқәа аԥшшәы рацәала иршәуан, асахьанҵақәа еиҳа имаҷын аханқәа, аныхабаақәа, адамрақәа рыҟны, урҭ рхыхь акәын асахьақәа ахьырныз. Ажәытәӡатәи Мысратәи арелиефқәа жәпакы еиқәхеит аԥсабараҟны аарҩара ахьыҟаз иабзоураны. Ахаҳә ахыхь ашәра иаздырхион - аҳәынҵәа аҿыгҳара аџьаџьара иҟәымшәышәу агипс ақәырҭәон, анаҩс акьыр, абасҟан ашәыга бзианы иакуеит. Аргыларатә пигментқәа, шамахамзар, минералтәқәан, асахьақәа амра алашара ацәыхьчаразы. Ашәыга еиуеиԥшымкәа еилан - акәтаӷьтә темпера, иканҵло еиуеиԥшым амаҭәашьарқәеи амзашеи. Убри аангьы аҭыӡсахьа ишахәҭаз еиԥш аҟаҵара алшаӡомызт. Убри аҭыԥан рхы иадырхәон ирҩоу ақәҵакәырџьабга аҿыгҳараҟны ашәыга, а secco ҳәа изышьҭаз аҭыӡсахьа. Аҿыханҵа хыхь алаки амзашеи рыла ихҟьан, асахьанӡа акыраамҭа аиқәырхаразы. Ас еиԥш иҟаз атехникала иҟаҵаз идумыз асахьақәа бзианы еиқәхон, аха астатуиа дуқәа рыҟны шамахамзар, ари аҩыза уԥыломызт. Еиҳараӡак абас еиԥш иҟаз аметодқәа ахархәара рызун имаҷыз амҿлыхтә статуиақәа рҟны [21].
Архитектура
мини|Гиза аирамидақәа
Ажәытәӡатәи Мысра архитектурақәа рыхьӡ еицырдыруеит адамрақәа рыргыларақша рыла - Гиза апирамидақәа, аныхабаақәа, аныхатә комплексқәа - Луксорсктәи аныхабаа, Карнактәи акомплекс, Амарна аханқәа.
Аҭыӡқәа адәныҟатәи аҩныҵҟатәи рганқәа, иара убас аколоннақәа еиуеиԥшым аԥшшәқәа змоу аиероглифқәеи афрескақәеи рыла ихҟьан[22]. Хыԥхьаӡара рацәала Мысратәи аорнаментқәа рмотив, аҽкьырбылгьа, мамзаргьы иԥшьоу абжы асахьақәа, амратә диск, акьаш, урҭ асимволтә ҵакы змоу ҳәа иԥхьаӡоуп. Егьырҭ ирылаҵәаны иҟоу амотивқәа рахь иԥхьаӡоуп апальма абыӷьқәа, амсыр қьаад, иара убас лотос ашәҭқәеи аларҭақәеи. Акульт хыбрақәа жәпакы реиҿкаашьа амши аҵхи реиҟарареи, амш агхара ианалагои ирхьыԥшын[24].. Адекоративтә хықәкы инаҷыданы, аиероглифқәа хархәара рыман аҭоурыхтә хҭысқәа реиқәырхаразы, аибашьратә хҭысқәа раарԥшразы, иара убас изымҵахырхәоз анцәахәқәа, ажәытәӡатәи мысрааа рыбзазара, ажәытәӡатәи аҳәынҭқарра иахагылаз афараонқәа рыԥсҭазаареи, рыԥсреи.
Мысратәи апирамидақәа - Ажәытәӡатәи Мысра зыҩаӡара ҳараку архитектуратә баҟақәоуп, урҭ рыҩныҵҟа иҟоуп адунеи аџьашьахәқәа быжьба ируаку - Хеопс ипирамида. Апирамидақәа ахаҳәқәа рыла еиқәҵоу, апирамидаә форма змоу ргыламҭақәоуп. Урҭ рахьтә Ажәытәӡатәи Мысра афараонцәа рзы рыԥсыжырҭас рхы иадырхәон. Ажәа «апирамида» - еллин ажәоуп. Аҭҵааҩцәа гәыԥҩык ргәаанагарала, еизгоу ачарыц иаҽырԥшуп апирамида. Егьырҭ аҭҵааҩцәа ргәаанагарала, ари ахьӡ аагоуп апирамидалтә форма змоу аԥсаҭатә пирог ахьӡ аҟынтәи. Зынӡа Мысра иԥшаауп 118 пирамида. Иазхаҵоу азеиԥш гәаанагарала, раԥхьатәи Мысратәи апирамида ргылан Џьосер III идинастиа афараон идҵала - Саккара иҟоу аҿаԥса змоу апирамида, ажәытәӡамысраатәи атрадициақәа инарықәыршәаны, архитекторс дыԥхьаӡоуп Џьосер иреиҳау ичинуаҩ Имхотеп. Агиптологцәа ргәаанагара ала, ари апирамида мастаб – Заатәии Ажәытәӡатәии Мысра ахаан инагаз ауаа ирызкыз итрадициатәу адамра иацҵаны ирҿиоу акоуп ҳәа иԥхьаӡоуп. Зегь реиҳа еицырдыруа апирамидақәаны иҟоуп Гиза ахәҟьаҟьараҿы иҟоу апирамида дуқәа (Хеоԥс, Херфен, Микерин рпирамидақәа)[25].
мини|слева|Идуу агипостильтә зал (XIV —ашәышықәса анҵәамҭа-XIII ашәышықәса алагамҭа ҳ.ҟ.) Карнакстәи аныабаа.
Ажәытәӡатәи Мысра, архитектура хацзыркыз, аргыларатә абнамаҭәахә тәылан [22]. Аҵлақәа дааа имаҷын, егьырҭ африкатәи ацәҳәырақәа роазисқәа рыҟнеиԥш, ара изызҳауаз аҵиаа хадақәа рахь иԥхьаӡан - апальмақәа, зхаҭабзиара ҽеимыз ҵламаҭәаны иҟаз, иара убас акалам. Абри зегьы иахҟьаны ихадоу аргыларатә маҭәахәқәаны иҟан иблымыз ақьырмыт еиҳарак, акьыр, Нильсктәи адәҳәыԥш аҟны иҵырхуаз, иара убас аԥслымӡхаҳә, агранит. Ахаҳә еиҳарак рхы иадырхәон адамраҟаҵараҟны, аԥсыжрақәа рзы, усҟантәи аамҭазы ақьармыт ахархәара аман аханқәа, абаақәа рыргыларазы, иара убас аныхабаақәа ақалақьқәеи рыкәша-мыкәша иҟаз аргыламҭақәа рыҟны, насгьы аныхабаақәа рзы ицхыраагӡаз аргыламҭақәа рзы. Ажәыҭәеллинтәи аҩнқәа Нил иҭыргоз аҳәынҵәа иалхны идыргылон. Иара амра ицәырҵон ибзианы иҩарц азы, аргылараҟны ахархәара маншәалазарц азы.
Мысратәи ақалақьқәа жәпакы ҳара ҳҟынӡа изымааиӡеит, избанзар урҭ шьҭан Нил аӡхыҵрақәа ахьыҟаз аҭыԥқәа рыҟны, есзқьышықәса иара шьҭыҵуны ирылалаон аҟнытә аҟынтә ақалақьқәа аӡы рыҵалон, иӡааҟәрылон, аҳәынҵәа, аргыларазы рхы иадырхәоз, анхацәа рынхамҩа аус аҟны адгьылқә рырҵәразы рхы иадырхәон. Ажәытәқәа рҭыԥан ақалақь ҿыцқәа дыргылон, убри аҟынтә ажәытә еиланхарҭақәа еиқәымхеит. Ажәытәӡатәи Мысра иҟаз аарҩара ақьырмыт аӡа иалхыз ахыбрақәа реиқәырхара алнаршеит - ақыҭа Деир-ель Медин, Кахун[26],, ақалақь Абжьаратәи аҳраан ашәҭыкакаҷра зылшаз (ҳазҭагылоу аамҭазы - Ель-лахун), Бухенеи[27] Миргиссе иҟоу абаатә ргыламҭақәа. Аныхабаақәеи ахыбрақәеи жәпакы реиқәырхара алыршахеит, ҳара ҳҟынӡагьы иааӡеит, избанзар нилтәи аӡхыҵра ԥырхага рнаҭомызт, ахаҳә иалхын.
Ажәытәӡатәи Мысра архитектура аилкаараҟны шьаҭас иамоуп еиҳа еиқәхаз ахыбрақәа рыла имҩаԥгаз адинхаҵаратә ҭҵаарақәа рыла. Карнак еиқәхаз аколоннақәа шаҳаҭра руеит мысраа ахаҳәқәа реиқәҵара иалагаанӡа ахагәҵәы шыхдырҷоз, ахаҳә адәахьтәи ахаҿра рцәуан ахыбра ргылан ианалгалак анаҩс. Ари аҿырԥштәы ашьҭахь рхы иадырхәон еиллинаа. Ахаҳәқәа еиқәырҵон аиларшьышьла реибаркрада, иара убас аиқәҵараҿы даҽа маҭәахәыкгьы рхы иадырхәомызт. Фивантәи аепохазы аихатәы еибаркырақәа хархәара рымамызт, ажәҵыс аҵыхәа змаз амҿтәы хыц ала ахаҳәқәа еибадыркуан (Мединет-Абу, Абидос), мамзаргьы ишьаз амонолит аҟны рхы иадырхәон (Луксорстәи абаҟа)
Аскульптура
Ажәытәӡатәи Мысра аскульптура - зегь реиҳа ижәытәтәиу зхатә хаҿра змаз канонла еиҿкааз Ажәытәӡатәи Мысра аҟазара ахкқәа ируакуп. Аскульптура аԥҵан, аҿиарагьы аман Ажәытәӡатәи Мысратәи анцәахәқәа, афараонцәа, аҳцәа, аҳкәажәцәа цәала-жьыла раарԥшразы. Анцәахәқәеи афараонцәеи рыстатуиақәа зегьы иахьырбарҭаз иқәдыргылон, шамахамзар, ахрам анҭыҵ иҟоу иаарту аҭыԥқәа рыҟны, аныхабаақәа рыҩныҵҟа акәымкәа.
Астатуиақәа ахаҳә ҽыҭ ду аԥхьа иамаз аформа мамзаргьы иара злыху аҵла аҽыҭ раԥхьатәи ахаҿы еиқәдырхоит.
Ажәытәӡатәи Мысра аскульптура зеицакра алымшоз канонла иаԥырҵон: ахаҵа ицәеижь аԥшәы аԥҳәыс лцәеижь аасҭа еиқәаразар акәын – итәоу ауаҩы инапқәа ишьамхы иқәкын; мысратәи анцәахәқәа раарԥшраҟны ахатә ԥҟарақәа ыҟан. Ашьха Анцәахәы ашьауардын ахы асахьа амазаракәын, иԥсхьоу рынцәахәы Анубис - абгалаџ ахы. Аскульптурақәа зегьы абарҭ аканонқәа рыла иаԥҵан, Ажәытәӡатәи Мысра х-нызқьшықәсатәи аҭоурых аҩныҵҟала шамахамзар аҽамыԥсахӡеит[21].
Афаианс, асаркьа
мини|Ажәытәӡатәи Мысра Аҳра Ҿыц исаркьалыху амкьаҭ (аӡҭра). Лувр (Франциа)
Ажәытәӡатәи аҳра аԥхьа, мысрааа иаԥырҵеит исаркьаԥшра змоу аматериал, мысратәи афаианс ҳәа изышьҭоу, уи иԥсабаратәым хәызмоу ахаҳә инаваҟәыло иҟоу хаҳәуп ҳәа иахәаԥшуан[20]. Ари аматериал рхы иадырхәон акакаҷқәа, ахаҳәцәқәа, астатуиақәа, агалантереитә аԥҵамҭақәа рыҟаҵараҿы. Мысрааа рхы иадырхәон еиуеиԥшым аметодқәа афаианс аԥҵаразы, аха шамахамзар, уи аҭыжьраҿы рхы иадырхәон сақәҵаз иҟаз аматериал, уи анышәаԥшь аҵан апаста аҳасабала иахьыршьуан, анаҩс ирбылуан. Абри атехника иеиԥшын Ажәытәӡатәи Мысрааа апигмент аҟаҵараҟны рхы иадырхәозгьы, ижәҩангәыԥшшәылоу фритта ҳәагьы изышьҭаз, ашьанҵа оксид , абҩа, акьыр уҳәа еиладырҭәаны ииалырхуан,иаҳҳәап асода. Аалыҵ хны, апигмент аҳасабала рхы иадырхәон[20].
Ажәытәӡатәи мысрааа ҟазары дула асаркьа иалхны амаҭәарқәа жәпакы ҟарҵон, аха еилкаам апроцесс дара рхала ишаԥырҵааз атәы, мамзарагьы шьоукы ирҿырҵаау[20]. Иара убас еилкаам, асаркьа аӡа дара иҟарҵозу, мамзаргьы аханатә иҟаҵаз асаркьа еиҭа еиладырҭәозу. Иагьа ус акәзаргьы, асаркьа аҟаҵаразы атехникатә дыррақәа рыман, иара убас ихиаз аалыҵ аԥшшәы аҭаразы амикроелементқәа рхархәашьа рдыруан. Рхы иадырхәоз аԥшшәқәа рхыԥхьаӡараҿы иҟан: аҩежь, аҟаԥшь, ашьацԥшшәы, аиаҵәа, ашкәакәа, асаркьа еилыкка иҟазар алшон, мамзаргьы алашара алымԥхогьы[20].
Адинхаҵараеи амифологиеи
Ажәытәӡатәи Мысра иҟамызт азеиԥш динхаҵара, иҟан еиуеиԥшымыз аҭыԥантәи акультқәа, еиуеиԥшым Анцәахәқәа ирызкыз. Урҭ рыбжеиҳарак агеноетистикатә ҟазшьа рыман (нцәахәык имҵаныҳәон, аха убри аан егьырҭгьы азхарҵон), убри аҟынтә Мысратәи адинхаҵара политеистикатәу ҳәа иахәаԥшуеит[29].
Анцәахәқәа, еиуеиԥшым аҭыԥқәа рыҟны изымҵахырхәоз, аԥсабаратә мчи ауаажәларратә цәырҵрқәеи ирызкын. Ажәҩан ԥҳәысуп мамзаргьы ажә ахаҿы иадкыланы иахәаԥшуан, адгьыли аҳауеи - ахаҵа нцәахәқәа ҳәа иԥхьаӡан. Анцәа Тот аҩыреи аҟәыдырԥареи дрынцәахәын, Анцәахәы Маат аиашара дахаҿран. Аԥсабара ацәырҵрақәа еиуеиԥшым анцәахәқәа реизыҟазаашьа иадырган. Ажәытәан Анцәахәқәа ԥыҭҩык арахәи аԥсаатәқәеи ирынцәахәқәоуп ҳәа ирыԥхьаӡон. Ашьауардын мысрааа зегь зымчу ажәҩан Анцәахәы ҳәа ихәаԥшуан. Ашьауардын ахылҵшьҭратә штандартқәа ирнын, иара Алада Мысраҟны Намер аиааира изаазго ҳәа иарбоуп. Аҳәынҭқарра анышьақәгыла анаҩс, Гор афараонцәа рынцәахәыс иҟоуп, убри нахыс дара рхаҭақәа Гораа ҳәа рхы иазырҳәон. Гор акульти аҳратә культи реилаӡҩара анаҩс, иԥсхьоу афараон иаҳасаб ала Осирис иашьапкуа иалагоит, Гор осиристәи амифқәа ирхыԥхьаӡалахоит[30]. Еиуеиԥшым аамҭақәа рзы реиҳа изашьапкуаз нцәахәқәоуп ҳәа иԥхьаӡан Ра, анаҩс уи иаҟараз Амон, Осирис, Исида, Сет, Птах, Анубис[31].
XIV –тәи ашәышықәса ҳара ҳера ҟалаанӡа, адинхаҵаратә еиҭакрақәа акыр мҩаԥигон афараон Аменхотеп IV (Ехнатон), Атон икульт алазгалаз (атонизм). Ехнатон идинхаҵаратә еиҭакрақәа реиҟарареи раԥхьатәи амонотеизм ацәырҵреи рзы иҟоу агәаанагара аҭҵааҩцәа еимактәыс ироуит: Ехнатон , Атон азеиԥш культ дзадгылаҩыз (генотеизм, мамзаргьы монолатриа) егьырҭ анцәахәқәа хаиҵомызт азакәмызт, уи Атон ида даҽа нцәахәык имҵахырхәара иҽацәихьчон[34]. Ехнатон иеиҭакрақәа адин мацара иазкымызт, урҭ Ехнатон ихаҭа иаԥшьгарала иаԥҵаз акультурагьы иадҳәалан[35]. Иара иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь, еиҭа иреиҳаӡоу нцәахәыс дҟалеит Амон[36].
Аԥсыжратә қьабзқәа
мини|Тоти Анубиси аӡбарҭаҿы зыԥсҭазаара иалҵхьоу Осирис игәы ркапануеит. Асцена аагоуп Ани Аԥсцәа рышәҟәы аҟынтә.
Ажәытәӡатәи Мысрааа аԥсыжратә қьабзқәа мҩаԥыргон, урҭ дара ргәаанагарала, иаҭахын ацәеижь аныԥслак ашьҭахь аԥсы ыҟазарц азы. Иԥсыз ауаҩы ицәеижь рыхьчон амумификациа азуны, аԥсыжратә қьабзқәа емҩаԥыргон, аԥсыжырҭаҟны иҭарҵон иԥсыз имаҭәақәа, иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь, уахьгьы ихы иаирхәарц азы. Ажәытәӡатәи аҳра аамҭа ҟалаанӡа, аԥсыбаҩқәа ацәҳәыраҿы иҟаз ажрақәа рыҟны иржуан, дара уа иҩон азы иеиқәхон. Ацәҳәыраҿы аҭыԥ змаз аарҩарақәа агәаҟцәа рыжрақәа рзы ибзиан, амал змаз рхы иадырхәоз зыхә ҳаракыз аԥсыжрақәа реиԥш, агәаҟцәа рымч ақәхомызт азы. Амал змаз Мысрааа рыԥсцәа ахаҳәтә дамра иҭарҵон, иԥсабаратәым амумификациа рхы иадырхәон, рарҳәарахқәа рҭыхрагьы налаҵаны, рцәеижь акәырша илаҳәаны, амҿтәы кубақәа, мамзаргьы асаркофагқәа ирҭарҵон. IV адинастиа инаркны аԥсцәа рырҳәарахқәак аканопқәа ирҭарҵон[37].
Мысраа Аҳра ҿыц аан 70 мшы рыҩныҵҟа имҩаԥысуаз амумификациа аҟазара аиӷьтәра аларгалеит, уахь иаҵанакуан аҩныҵҟатәи арҳәарақәа рҭыгара, иара убас аԥынҵа ала ахшыбаҩ аҭыгара, ацәеижь, аџьыкақәа реиларшьышьы, натр захьӡыз иӡааҵаны идырҩон. Ацәеижь абинт иларҳәон, урҭ рыбжьара изыхьчоз амулетқәа бжьарҵон, анаҩс иԥшӡаны ирхиаз антропоморфтә куба иҭарҵон. Ихьшәоу аамҭазы амуммиақәа ишәыз акартонтә саркофагқәа ирҭарҵон. Амумификациа ахархәара еиҳа акырӡа имаҷхеит еллинтәи аамҭазы, еиҳа зҿлымҳара арҭо иалагеит амумиа адәахьтәи аԥшра[37].
Амал змаз мысраа аныржуаз ирыцырҵон зыхә ҳаракыз амаҭәахәқәа. Аҿатә аҳраан, аԥсыжырҭақәа рыҟны ицәырҵуа иалагеит аԥсцәа рышәҟәқәа, ушебти- астатуеткақәа, урҭ аԥсҭазаара анахыстәи адунеи аҟны аԥшәмацәа рымаҵ зуа ҳәа иԥхьаӡан [38]. Аԥсыжрақәа раан имҩаԥыргоз ақьабзқәа рыла нашанала ҩаԥхьа аԥсы «иԥсы ҭалон». Аԥсыжра анаҩс иԥсыз иҭахцәа анышәынҭрахь ахәы наргон, иԥсыз ихьӡала иматанеиуан[31].
Ахәыҟаҵарҭа (амаҵурҭа)
мини|слева|Менна анышәынҭра аҟынтә асахьанҵа, 1400 ш. ҳ. ҟ.
Афатә еиҳараӡак излашьақәгылаз ачеи ауараши рылоуп, уи хадырҭәаауан ауҭраҭыхқәа аџьымшьы, аџыш, ашәыр, афиникақәа, алаҳа. Аҩи акәаци аныҳәақәа раан акәын ианрыдыргалоз.
Иуԥылон хыԥхьаӡара рацәала ачалыхқәа, излыху ачашылеи аформеи рыла, ӡышьала марҭхәла еиԥшымыз, иаларҵон ацха, ахш, ашәыр, акәтаӷьқәа, ахәша, афиникқәа уб. Егь. Ҳазҭагылоу аамҭазы иҟоуп 15 ажәа рҟынӡа, Ажәытәӡатәи аҳраан аамҭазы ачалых хкқәа рыхьыӡқәа зныԥшуа. Иҟан ахшлыхқәа - ахҷаҭ, ахәша, ахаҷа. Аӡыхаааи ачыс хааи рыҟаҵараҟны мысрааа рхы иадырхәон ацха, иара убас ачарыц аалыҵқәа[40]:399—400.
Ихьшәоу аҳрааан, Геродот шаҳаҭра злаиуа ала, мысрааа аԥсыӡ рфон, иҵааз, мамзаргьы амраҟны ирҩаз. Аԥсаатәқәа рахьтә рыфатә иалан ачарцына ҵааны, акәата, аԥсаатә маҷ. Аԥсаатәи аԥсыӡи, иара убас иӡны, мамазаргьы ижәны ирфон. Ажәытәӡатәи мысрааа рыкрыфараҿы аҭыԥ аман арысҟәыд, аҟәыджәлац, анаша, хыԥхьаӡара рацәала иаадрыхуан асалаҭ - латук. Ҷыдала иалкаан рыфатә аҟны аџыши аџьымшьи. Даара ирылаҵәаны иҟан акырпыжәи ашьынкеи. Аԥхын иҟалон ажь, алаҳа, афиникқәа, сикомор ашәыр. Гиксос ихаан аахыс иаадрыхуан азеиҭын, аҵәа, амыҵмыџь. Акокостә раса аӡбахә рдыруан, аха уи зегьы ирымамызт. Рхы иадырхәон афат аҟны иара убас амимоза иҿалоз, баланитес мысратәи, уи аҵла ахаҭара иахьагьы еилкааӡам [40]:399—400.
Есҽнытәи аԥсҭазаара
Мысрааа акырӡа азҿлымҳара арҭон рҭеиҭыԥш, иара убас ацқьара. Рҽыркәабон аӡиасқәа рҟны, арахә ашшеи амели ирылхны асапын рхы иадырхәон. Ицқьаны рхы ныҟәыргарц азы ахацәа рцәеижь зегьы рсон, афҩыхаақәа рхьыршьуан, аффҩы бааԥса рааигәа инарышьҭуамызт, амазқәа рхьыршьуан рцәа татахарц[40]:403. Ажәхәшеи аҵиаақәеи ахәшақәа рылырхуан, арафы, афҩыхаақәа, ма аскипидар аларҵон. Аџьыкахыш ахкқәа рахь иԥхьаӡан -bed - ахәда аҭыршаразы рхы иадырхәон. Рҽанырыӡәӡәалак ашьҭахь рнапхыцқәеи ршьапхыцқәеи ршәуан, рхы-рҿы сақәла идырхион. Рылацәақәа ашьацԥшшәыла змаз амалахит ахьыршьуан. Еиқәараз ацәеижь дыршкәакәон аҩежьшәыга охра ала, иара убри рқьышәқәеи рӡамҩақәеи ирхьыршьуан. Рылақәа ашәыга еиқәаҵәала ацәаҳәа анырҵон. Рнапхыцқәеи, рнапсаргәыҵеи, ршьапсыргәыҵеи амыхәшәыг (хна) ала иршәуан[40]:403.
Амаҭәақәаақәны иалхны ирӡахуан. Аҳәса аҵкқәа-акалазирисқәа ныҟәыргон, ахацәа – аԥраҳәақәа схенти, аусуҩцәа амаҭәа рышәӡамкәа иныҟәон, зны-зынла аба ҽыҭк аарыкәдыршон. Мысрааа ршьапы хтны, мамзаргьы аҟармаш еимаақәа рышьаҵаны иныҟәон. 12 ш. рҟынӡа ахәыҷқәа рҽыхтны иныҟәон. Аҷкәынцәа рыхқәа рсон. Ахацәеи аҳәсеи иреиҳаӡоу ауаажәларрахәҭа иалҵыз апарикқәеи арԥшӡагақәеи ныҟәыргон, ахаҿы рхиагақәа рхы иадырхәон. Апарик кьаҿқәа ныҟәыргон, аха ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа урҭ ршәага-зага аҽаԥсахуан. Ахәыҷқәа ахцәшьыҵәрақәа ныҟәыргон, аныхаԥааҩцәа рыхқәа рсон[39].
Анацәа ахшара рааӡараҿы аҭакԥхықәра рыдын, абацәа ракәзар, аҭаацәа рныҟәгара рхахьы иргон[40]:403..
Ажәытәӡатәи Мысра агәырҿыхырақәа
мини|слева|Ажәытәӡатәи Мысрааа ашахмат асҩцәа (1879). Асахьаҭыхҩы Лоуренс Альма-Тадема
Мысраа рхы-ргәы дырлахҿыхуан еиуеиԥшым ахәмаррақәа рыла (иаҳҳәозар, мехен, сенет). Аҵарауаа ирдыруеит, Ажәытәӡатәи мысраа аишәатә хәмаррақәа бзиа ишырбоз, аха урҭ аԥҟарақәа еиқәымхеит. Излахәмаруаз амаҭәахә еиуеиԥшым аҵлахкқәа ирылырхуан, егьырҭ амаҭәахәқәагьы рхы иархәаны.
Ахәыҷқәа ирылаҵәаны иҟан еицырдыруаз ахәмаргақәа, ажонглиорреи, ампыл асреи, иара убас иԥшаауп ақәԥара рылаҵәаны ишыҟаз атәы зҳәо адырраҭарақәагьы. Амал змаз ауаа шәарыцон (алақәа азыҟаҵара ҷыда змаз рыцын), нышьлагьы иӡсо аӡы ихылон[39].
Ажәытәӡатәи Мысра амузыка иамаз аҵакы аныхабаақәеи аԥсыжырҭақәеи рҭыӡқәа ррелиефқәа ирҳәоит. Ажәытәӡатәи амузыкатә инструментқәас мысрааа рхы иадырхәон арфеи афлеитеи. Аҿатә Аҳрааан мысрааа хәмаруан Азиантә иааргоз асаркьал аҟны, адаул, алираҟны[41]. Амалуаа абаҩхатәра змаз ашәаҳәаҩцәа ааԥхьаны аиԥыларақәа еиҿыркаауан[39]. Акыр ирылаҵәаны иҟан акәашарақәагьы.
Аҭынха
Ажәытәӡатәи Мысра акультуратә ҭынха ду ааннажьит адунеитә цивилизациазы, уи аҟазара аԥҵамҭақәа еиуеиԥшым адунеи акәакьқәа ирыларҵәан аҟнытә атәым ҳәынҭқаррақәа рҟазацәа рхы иадырхәон, ихырҩылаауан[42]. Мысратәи акультура анырра ду рнаҭеит ажәытәӡатәи аурымқәа. Анцәахәы Исида лкульт акырӡа ирылаҵәаны иҟан Рим. Мысратәи аскульптуратә портрет, апеизажтә ҿыханҵа, абаҟақәа уҳәа, иара убас архитектура егьырҭ ахәҭақәа, алымқәеи асфинксқәеи антикатәи аҟазара иаднакылеит, уантә европатәигьы.
Ажәытәӡатәи мысрааа ркультура, рцивилизациа, адунеи ажәларқәа ркультура аҿиара шьаҭас иаиуит. Зхатә хаҿра змаз архитектуратә формақәа - апирамида дуӡӡақәа, аныхақәа, аханқәа, абаҟақәа ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа аныҟәаҩцәеи аҭҵааҩцәеи хнахуан. Мысратәи аҟазацәа рыла иаԥҵан аҭӡтәы ҩырақәеи астатуиақәеи, рнапахьы иааргеит асаркьеи афаианси рҭыжьра, апоетцәеи ашәҟәыҩҩцәеи алитературазы иаԥырҵеит аформа ҿыцқәа.
Ажәытәӡатәи мысрааа рыҭҵаарадырратә еихьӡарақәа рхыԥхьаӡараҿы иҟан аҩыреи аматематикеи рзы аоригиналтә система аԥҵара, иара убас агәабзиарахьчара, астрономиатә згәаҭарақәа, урҭ рышьаҭала иаԥҵан амзар.
XVIII—XIX-тәи ашәышықәсақәа рзы Ажәытәӡатәи Мысра, абаҟақәа, артефактқәа, археологиатә ԥшаарақәа рахь ирымаз азҿлымҳара аҭҵаарадырра аԥнаҵеит (шәахә.Египтологиа), иара убас амодаҟны хархарҭақәак(шәахә.Египтоманиа, Египтызтәуа)[42].
Азгәаҭақәа
Ахархәара змоу алитература
История Древнего мира / Под редакцией И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука». История Древнего мира. — Т. 1. Ранняя древность. — С. 97.
Авдиев В. И. Культура Древнего Египта. — Л.: Госполитиздат, 1953. — С. 292—311.
El-Daly O. Egyptology: The Missing Millennium. Ancient Egypt in Medieval Arabic Writings. — London: UCL Press, 2005. — 256 p. — ISBN 1-84472-062-4.
Allen J. P. Middle Egyptian: An Introduction to the Language and Culture of Hieroglyphs. — Cambridge: Cambridge University Press, 2000. — 524 p. — ISBN 0-521-77483-7.
Betrò M. C. Hieroglyphics: The Writings of Ancient Egypt. — New York: Abbeville Press, 1996. — 251 p. — ISBN 0-7892-0232-8.
Clarke S. Ancient Egyptian Construction and Architecture. — Unabridged Dover reprint of Ancient Egyptian Masonry: The Building Craft originally published by Oxford University Press/Humphrey Milford, London (1930). — Dover Publications, 1990.
Erman, A. Ancient Egyptian Literature: A Collection of Poems, Narratives and Manuals of Instructions from the Third and Second Millennia BC / Translated by A. M. Blackman. — New York: Kegan Paul, 2005. — ISBN 0710309643.
Fischer-Elfert, H.-W. Representations of the Past in the New Kingdom Literature // 'Never Had the Like Occurred': Egypt’s View of Its Past / Edited by J. W. Tait. — London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, 2003. — P. 119—38. — ISBN 1844720071.
Gozzoli R. B. The Writings of History in Ancient Egypt during the First Millennium BC (ca. 1070—180 BC): Trends and Perspectives. — London: Golden House Publications, 2006. — ISBN 095502563X.
James T. G. H. The British Museum Concise Introduction to Ancient Egypt. — Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press, 2005. — 208 p. — ISBN 0-472-03137-6.
Loprieno A. Ancient Egyptian: A Linguistic Introduction. — Cambridge: Cambridge University Press, 1995. — 340 p. — ISBN 0-521-44849-2.
Manuelian P. Der. Egypt: The World of the Pharaohs. — Bonner Straße: Könemann Verlagsgesellschaft mbH, 1998. — ISBN 3-89508-913-3.
Nicholson P. T., Shaw I. Ancient Egyptian Materials and Technology. — Cambridge: Cambridge University Press, 2000. — 724 p. — ISBN 0-521-45257-0.
Parkinson R. B. Poetry and Culture in Middle Kingdom Egypt: A Dark Side to Perfection. — London: Continuum International Publishing Group, 2002. — 352 p. — ISBN 0826456375.
Robins G. The Art of Ancient Egypt. — Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 2000. — 272 p. — ISBN 0-674-00376-4.
Siliotti A. The Discovery of Ancient Egypt. — Edison, New Jersey: Book Sales, Inc, 1998. — 359 p. — ISBN 0-7858-1360-8.
The Literature of Ancient Egypt: An Anthology of Stories, Instructions, and Poetry / Edited by William Kelly Simpson (англ.)рус.. Translations by R. O. Faulkner (англ.)рус., Edward F. Wente Jr. (англ.)рус., and William Kelly Simpson. — New Haven and London:: Yale University Press, 1972. — ISBN 0-300-01482-1.
Smith W. S. The Art and Architecture of Ancient Egypt / Revised with additions by W. K. Simpson. — Yale University Press, 1998. — 296 p. — ISBN 0-300-07747-5.
Forman, W. and Quirke, S. Hieroglyphs and the Afterlife in Ancient Egypt. — Norman: University of Oklahoma Press, 1996. — ISBN 0806127511.
Foster, J. L. Ancient Egyptian Literature: An Anthology. — Austin: University of Texas Press, 2001. — ISBN 0292725272.
Wente, E. F. Letters from Ancient Egypt / Edited by E. S. Meltzer. — Atlanta: Scholars Press, Society of Biblical Literature, 1990. — ISBN 1555404723.
Wilson, P. Sacred Signs: Hieroglyphs in Ancient Egypt. — Oxford and New York: Oxford University Press, 2003. — ISBN 0192802992.
Wilson, P. Hieroglyphs: A Very Short Introduction. — Oxford and New York: Oxford University Press, 2004. — ISBN 0192805029.
Morenz, L. D. Literature as a Construction of the Past in the Middle Kingdom // 'Never Had the Like Occurred': Egypt's View of Its Past / Translated by M. *Worthington. Edited by J. W. Tait. — London: University College London, Institute of Archaeology, an imprint of Cavendish Publishing Limited, 2003. — P. 101—18. — ISBN 1844720071.
|
38152
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Кондаков
|
Кондаков
|
{{Аҵакырацәа|Кондаков}}
* [[Кондаков, Баҭал Уасил-иԥа]]
* [[Кондаков, Валери Алеқсандр-иԥа]], акомпаниа “Аԥсны аҩқәеи аӡқәеи” ахада ихаҭыԥуаҩ
* [[Кондаков, Зоиа Мкан-иԥха]], Аҳәынҭстатистика Аусбарҭа аиҳабы
* [[Кондаков, Лаура Андреи-иԥха]]
* [[Кондаков, Лев Сергеи-иԥа]], Аԥсны Жәлар Реизара адепутат
* [[Кондаков, Рауль Џьумка-иԥа]]
[[Акатегориа:Кондаковаа| ]]
|
Кондаков, Баҭал Уасил-иԥа
Кондаков, Валери Алеқсандр-иԥа, акомпаниа “Аԥсны аҩқәеи аӡқәеи” ахада ихаҭыԥуаҩ
Кондаков, Зоиа Мкан-иԥха, Аҳәынҭстатистика Аусбарҭа аиҳабы
Кондаков, Лаура Андреи-иԥха
Кондаков, Лев Сергеи-иԥа, Аԥсны Жәлар Реизара адепутат
Кондаков, Рауль Џьумка-иԥа
|
38079
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Атеатр_ду
|
Атеатр ду
|
{{Акарточка ахьымҩаԥысуа аҭыԥ}}
[[Афаил:Moscow-Bolshoi-Theare-1.jpg|мини|Атеатр ду]]
'''Урыстәылатәи Аҳәынҭқарратә академиатә Театр Ду''', '''''Большои театр''''', '''''Урыстәылатәи Атеатр ду''''', ма иркьаҿны '''''Атеатр ду''''' ({{lang-ru|Государственный академический Большой театр России}}) — [[Урыстәыла]] иреиҳаӡоу атеатрқәа иреиуоуп, иара убас адунеи аҿы зегь реиҳа зҵакы ҳараку аопереи абалети ртеатрқәа ируакуп.
Атеатр ахыбрақәа ркомплекс гылоуп Москва агәҭаны, Атеатр ашҭа аҟны. Атеатр ду, уи амузеи, аҭоурыхтә сцена ахыбра – афедералтә ҵакы змоу Урыстәыла жәлар ркультуратә ҭынха иаобиектуп.
== Аҭоурых ==
Аханатә ари атеатр хатәын, аха 1794 шықәса нахыс иказентәны, Атеатр маҷи (Малыи театри) иареи еидҵаны, иаку аимператортә театрқәа рытруппа ҳәа ахьӡҵаны иҟарҵеит. Аамҭала Москватәи атруппа астатус аҽаԥсахуан: уи зны Москватәи аинрал-губернатор инапхгара ашҟа ииасуан, нас еиҭа – Петербургтәи адиректорра анапхгарахь. Уа иҟан 1917 шықәсазы ареволиуциа ҟалаанӡа. Усҟан амазарақәа зегьы анмилаҭыртә ашьҭахь, Малыи- Большои захьӡыз атеатрқәа зынӡа еидырхит. Акыршықәса Москва атеатртә культура аҭоурых зегьы зыдҳәалаз Атеатр ду акәын.
=== Пиотр ихьӡ зху (петровский) атеатр — Меддокс итеатр ===
Атеатр аҭоурых хацыркын ҳәа ирыԥхьаӡоит 1776 шықәса хәажәкыра 17 (28) инаркны. Абри арыцхә азы агуберниатә прокурор аҭауад Пиотр Уасил-иԥа Урусов аимператорԥҳәыс Екатерина Аҩбатәи лыҟнытә азин иҭан «иарбан хкызаалак атеатртә қәгыларақәа, иара убас аконцертқәеи, авокалқәеи, амаскарадқәеи … рымазаара». Аҭауад нап аиркит атеатр аргылара. Уи иахьгылаз аҭыԥ Петровка (аӡиас Неглинка арыӷьарахьтәи агаҿаҟны) инахьыӡшьаланы, Пиотр ихьӡ зху (Петровский) атеатр ҳәа ахьӡырҵеит.
Урусов итеатр аартра ҟалаанӡа иблит. Уи ашьҭахь аҭауад ари ахыбра икампанион, англызтәи анаплакҩы Маикл (Михаил) Меддокс ииҭеит. Хаҭала Меддокс инапхгарала, архитектор Христиан Розберг ипроект ала, 1776-1789 шықәсқәа рзы иргылан Пиотр ихьӡ зху атеатр Ду. (Большой Петровский театр). Атеатр ргылан амҩаду Петровка алагамҭаҿы, убри азы Пиотр ихьӡ зху ҳәа хьӡыс иаҭан. Акәша-мыкәша ирацәан ихарабӷьараны иргылаз ахыбрақәа.
Хәымз рыла иргылан х-еихагылак змаз, ахаҳә шкәакәа ахәҭақәак алаԥсаны ақьырмыттә хыбра. Меддокс уи аргылара иақәирхарџьит раӡнытә ԥарала 130 нызықь мааҭ. Уи иазԥхьагәаҭаз ахарџьынҵа аасҭа 50 нызықь мааҭ рыла еиҳан. Атеатр ныҳәаҵас аартра мҩаԥысит 1780 шықәса ԥхынҷкәынмза 30 рзы. Атеатр иаман (1) зықьҩык ахәаԥшцәа зкуаз апартери, аиарусқәа хԥеи, аложақәеи, «ҩ-лашаракны иҟаз амаскарадтә зали», «амацасратәи», иара убас ауада ҷыдақәеи. 1788 шықәсазы атеатр иаҿакны иҟарҵеит игьежьыз амаскарадтә (асабраданыҳәатә) зал – «Ротунда». Даҽа хыҵхырҭақәак рыла, азал иакуан 880-ҩык аҭааҩцәа» «Атеатр аҿы иҟан зықьҩык ахәаԥшцәа зкуаз, аложақәа змаз аиарусқәа ԥшьбеи иҭбааҭыцәыз агалереиақәа ҩбеи. Апартер аҿы иҟан зганқәа аркыз атәарҭақәа зыҩнагылаз ацәаҳәақәа ҩба. Уамашәа иԥшӡаны, мазара дула ирҩычаз аложақәа хышә – зқьы мааҭ, инеиҳангьы иаԥсан. Апартер аҿы абилеҭ 1 мааҭк иаԥсан. Атеатртә зал 800-ҩык ахәаԥшцәа акуан. Иара убриаҟара ахәаԥшцәа рҭыԥ агалереиақәа рыҿгьы иҟан». Пиотр итеатр Меддокс ианитәыз аамҭазы раԥхьатәи 14 шықәса иалагӡаны араҟа иқәыргылан 424 аоператәии абалеттәии спектакльқәа. 1794 шықәсазы Меддокс ифинанстә ҭагылазаашьа ауадаҩра иахҟьаны атеатр аҳәынҭқарра иаиҭар акәхеит; уи нахыс атеатр Аимператортә театрны иҟалеит.
Пиотр ихьӡ зху Меддокс итеатр 25 шықәса игылан – 1805 шықәса жьҭаарамза 8 рзы ахыбра блит. Хышықәса атруппа Москватәи амалуаа рхатә ҩынқәа рҿы аспектакльқәа ықәдыргылон; аамҭак азы аспектакльқәа мҩаԥысуан Моховаиеи Большаиа Никитскаиеи ркәакь аҿы игылаз Пашковаа рынхарҭаҟны, ахыбра аҩадатәи аган аҿы. (Ашьҭахь уи еиҭашьақәыргыланы, уа ауниверситет иатәыз ашьаҳиҭԥҳәыс Татиана лныха ҟаҵан). Атеатр аӷәтәы хыбра ҿыц Арбат ашҭаҿы иргылеит К.И.Росси. Атеатр иаман апартер, абенуар, х-иарускны иҟаз аложақәеи, араиоки. Уи атеатр аҿы уамашәа акустика бзиан, аинтериерқәа ҩычан асахьаҭыхҩы М.И.Скотти инапала. Анкьа узылымсуа аҳәынҵәа зқәыз ашҭа еиҟаратәны, ахаҳә ықәырҵеит, атеатр аԥхьа ашәҭбаҳча ҟарҵеит. Ԥшьышықәса аус зуз атеатр ахыбра 1812 шықәсазы Москва абылра ду аныҟаз инеиқәыблаа ицеит. Уи ашьҭахь атеатр ҭыԥс иааннакылеит Знаменка амҩаду аҿы иҟаз Апраксин иҩны. Уи ргылан 1792 шықәсазы архитектор Ф.Кампорези ипроект ала. Апраксин иҩнаҿы атеатртә хыбра ҭшәан, иманшәаламызт, акреслақәа рцынхәрас ахәаԥшцәа рзал аҿы игылан ачоуҳа џьаџьа зыхҟьаз аҟәардәқәа. Пиотр итеатр уа иҟанаҵгьы изныкымкәа абылрақәагьы ирықәшәахьан.
=== 1812 шықәсатәи аибашьра ашьҭахь. ===
[[Афаил:Москва._Большой_театр_в_1839_Раффе_Дюранд,грав.1845г_v1_1.7eb98fc7f366_e1.jpg|мини|Большои театр 1839 шықәсазы, 1840-тәи шш. агравиура.]]
[[Афаил:Bolshoy_Teatr.jpg|мини|Атеатр Ду. Агравиура 1830 шықәсазтәи асахьала.]]
1816 шықәсазы Москва аргыларазы акомиссиа ирыланаҳәеит атеатр ахыбра ҿыц аргыларазы аконкурс. Уи алахәразы ихымԥадатәиу ԥҟараны ишьақәдыргылеит ихыблааны инхаз Медокс итеатр аҭӡамц аргылара иахәҭакны аҟаҵара. Ари аконкурс рҽаладырхәит Л.Диубуи, Д. Жилиарди, Ф.Кампорези, П.Гонзаго, А.Н. Бокариов уҳәа егьырҭ идыру архитекторцәагьы, аха урҭ рпроектқәа акгьы рыдрымкылаӡеит. Аҩынтәтәи аконкурс аан аԥыжәара аиуит Аимператортә сахьаҭыхратә академиа апрофессор А.А.Михаилов ипроект. Аха Михаилов ипроект ахә ҳаракцәоуп ҳәа ирыԥхьаӡеит, насгьы уи зыргылара игәы иҭеикыз ахыбра иаҵанакуаз амҽхак адура иахҟьаны, акәша-мыкәша игылаз ахыбрақәа изрышьашәалахомызт. Апроект ирҿыцны аҟаҵара идырҵеит архитектор О.И.Бове. Уи Михаилов икомпозициа ашьаҭақәа ишынеибакәу еиқәирхеит, аха акыр еиҵеитәит ахыбра аизышәарақәа, аура 41 метра аҟынтәи 37 метра аҟынӡа еиҵеитәит, иара убас адәахьтәии аҩныҵҟатәии аҩычарақәа рҿы имаҷымкәа аиҭакрақәа алаигалеит.
1817 шықәсазы ишьақәырӷәӷәаз Москва аргыларазы аплан хада аидеиа аус адызулаз Бове игәҭакы ала, атеатр ҟалар акәын Аџьынџьтәылатә еибашьраҿы игаз аурыс жәлар риааира ахьӡ-аԥша шьҭызхуа ампиртә қалақь-ныхабаа иакомпозициатә центрны. Атеатр адура инаҵшьны иунарбоит уи аԥхьа иҟаҵоу зкәакьҭа иашоу Ашҭа ԥшӡа ду. 1820 шықәсазы уи Петровтәи ҳәа ахьӡын, аха иаарласны Атеатр ашҭа ҳәа иԥсахын. Бове Михаилов ипроект амҽхак ашҭа иашьашәаланы иҟаиҵеит, уи Аполлон иквадрига ахәаԥшцәа рышҟа иааирҳәит. Атеатр ахыбра апроект шьақәырӷәӷәан 1821 шықәса абҵара 10 рзы; уи шьақәдырӷәӷәаанӡагьы Бове иазгәеиҭаз иплан ала нап аиркит афундамент аҭарҭәара, иблыз ахыбра ауасхыр ахәҭақәакгьы еиқәырханы.
Атеатр аартын 1825 шықәса жьырныҳәа 6 (18) рзы М.А.Дмитриев иажәеинраалақәа ирылхыз апролог «Амузақәа рныҳәа» ала. Амузыка - Ф.Е.Шольц, А.Н.Верстовски, А.А.Алиабев. Ақәыргыламҭа асиужет аҿы аллегориатә формала еиҭаҳәан Урыстәыла агении, амузақәеи, иареи рҽеидкыланы,иблыз Петровтәи Меддокс итеатр ахыжәжәарақәа рҭыԥан ишаԥырҵаз атеатр ҿыц. Арольқәа нарыгӡон иреиӷьыз Москватәи актиорцәа: Урыстәыла агени – атрагик П.С.Мочалов, Аполлон – ашәаҳәаҩ Н.В.Лавров, амуза Терԥсихора – Москватәи атруппа акәашаҩ хада Фелицата Гиуллен-Сор. Антракт ашьҭахь идырбан Ф.Сор имузыка ала иқәыргылаз абалет «Сандрилиона» («Золушка») . Аспектакль ықәдыргылеит абалетмеистерцәа Ф.-В. Гиуллен-Сори И.К.Лобанови. Ақәыргыламҭа Моховои атеатр аҟнытә атеатр ҿыц ашҟа ииаган . Адырҩаҽны аспектакль еиҭадырбан. Еиқәханы иҟоуп атеатр аартра иазкыз С.Аксаков игәалашәарақәа: «Ихыблаа-ҿыблааз ажәытә хыжәжәарақәа иргәылиааны ицәырҵыз Пиотр итеатр Ду … саршанхеит сара… Иблахкыгоу ахыбра ду, сара зегь реиҳа бзиа избо аҟазара иазку, уи адәахьтәи аԥшра мацарагьы саргәырӷьеит уамашәа, сгәы хыҭ-хыҭуа сҟанаҵеит». В.Одоевски иакәзар, аартраан идырбаз абалеттә спектакль даршанханы, уи ақәыргыламҭа абас дахцәажәон: «Акостиумқәа еилаарцыруа, адекорациақәа рыԥшӡара, ажәакала, атеатртә хазынарақәа зегьы - апролог аҿы еиԥш, араҟагьы рҽеизыргеит».
[[Афаил:Fire_of_the_Imperial_Bolshoi_Theatre_in_Moscow_on_March_11,_1853.jpg|мини|1853 шықәсазтәи абылра. Алитографиа.]]
1842 шықәсазы атеатр анапхгара аиасит аимператортә театрқәа Петербургтәи адиреқциа ашҟа; Петербургынтәи Москваҟа иааган аоператә гәыԥ, Москватәи атеатртә усҳәарҭа хадас дарҭеит, 1859 шықәса аҟынӡа уи аҭыԥ аанызкылоз, еицырдыруа акомпозитор А.Н.Верстовски. Архитектор А.С.Никитин ипроект ала, 1843 шықәсазы иалыршан атеатртә хыбра аиҭашьақәыргалара ду – абарҵаԥшьы аионтә капительқәа Ерехтеионтә хкы еиуоу ала иԥсахит, еиҭашьақәиргылеит аложақәа ргантә цәаҳәақәеи, акулурақәеи, ариер-сцена ахьцәырҵыз асценатә хәҭеи.
1853 шықәса хәажәкыра 11 (23) рзы атеатр блит; мшқәак абылра иаҿыз ахыбра аҟнытә еиқәхаз ахаҳә иалхыз уи адәахьтәи аҭӡамцқәеи абарҵаԥшьы агәашьыркреи роуп.
=== А.Кавос ипроект ала иҟаҵаз аиҭашьақәыргылара ===
[[Афаил:Большой_театр_1883.gif|мини|Н. А. Наидионов ифотоҭыхымҭа, 1883 шықәса]]
Атеатр аиҭашьақәыргыларазы еиҿкааз аконкурс иалархәын архитекторцәа Констанити Тон, А.С.Никитин, Александр Матвеев, иара убас Аимператортәи атеатрқәа рархитектор хада Альберт Кавос. Аиааира агеит Кавос ипроект; атеатр шьақәыргылан хышықәса рыҩныҵҟала. Атеатр аҭаӡареи апланркреи раӷьырак еиқәырхан, аха Кавос маҷк аҟара ишьҭихит ахыбра аура, иԥсахит аизышәарақәа, иара убас афасадқәа заатәи аеклектикатә стиль ала иҩычаны, ишынеибакәу иԥсахит архитектуратә декор. Абылра аан иқәыццышәаа ицаз ашҟәа иалхыз Аполлон искульптура ацынхәрас аҩналарҭатә барҵаԥшьы ахыхь иқәыргылан Пиотр Клодт иусумҭа аџьаз иалхыз аквадрига. Афронтон аҿы иқәыргылан ҩ-хык зхагылоу ауарба – Урыстәылатәи аимпериа аҳәынҭқарратә герб. Атеатр иҿыцны иаартын 1856 шықәса нанҳәа 20 рзы Беллини иопера «Апуританцәа» ала.
=== XX ашәышықәса ===
[[Афаил:Bolshoi1930s.png|слева|мини|Атеатр Ду 1930 шықәсазы Москва.]]
[[Афаил:Bundesarchiv_Bild_102-13138,_Moskau,_Bolschoi-Theater.jpg|мини|Атеатр Ду 1932 шықәсазы.]]
1918 шықәса нахыс Атеатр Ду академиатә ҳәа ахьӡ анашьан. Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь шықәсқәак атеатр анаҩстәи аразҟы иазкны аимак-аиҿакқәа еихсыӷьуамызт; Ленин инаиркны, аӡәырҩы уи арктәуп ҳәа ирыԥхьаӡон. Ари азҵаараҿы 1922 шықәсазы ӷәӷәала ичмазаҩхаз Ленин активла иҿагылан иара убри ашықәсан Урыстәыла Ацентртә комитет маӡаныҟәгаҩ Хадас иҟаҵаз Сталини, аҵаралашара жәлартә комиссарс иҟаз Анатоли Луначарскии, иара убас Урыстәылазегьтәи ацентртә комитет ахантәаҩы Михаил Калинини. 1922 шықәсазы Урыстәылатәи Ацентртә анагӡаратә комитет Апрезидиум ишьҭнахит атеатр аркра анхамҩатә хәарҭара алам ҳәа ақәҵара . 1921 шықәсазы еицырдыруа москватәи архитекторцәа А.В.Шьчусев, И.П.Машков,С.Ф.Воскресенски, И.В.Жолтовски уҳәа злаз акомиссиа игәарҭеит атеатр ахыбра. Акомиссиа алахәылацәа еицҿакны иазааит ахәаԥшратә зал аҿы акоридорқәа рхыгьегьақәеи иара ахәаԥшратә зал зегьы шьаҟас иамоу аҭӡамц хыгьежьааи рҭагылазаашьа даара ишыбааԥсу. 1921 шықәса нанҳәа-цәыббра рзы И.И.Рерберг инапхгарла, уи аҭӡамц арыӷәӷәаразы аусурақәа ирылагеит. Урҭ ҩышықәса ицон. 1928 шықәсазы ахәаԥшцәа чынла риерархьиа ақәгаразы архитектор П.А.Толстых иԥсахит ахыбра ахәаԥшратә зал ацәаҳәақәа рмардуанқәа. 1920-тәи ашықәсқәа рыгәҭаны Аполлон иквадрига асахьа зныз аԥарда рыԥсахит Ф.Ф.Фиодоровски иҭыхымҭала иҟаҵаз аԥардала.
1941 шықәса рашәара 22 рзы Большои театр афилиал аҿы (Атеатр Ду 1941 ш. 15.04. инаркны аиҭашьақәыргылара иаҿын) имҩаԥысит Гуно иопера «Ромеои Џьулеттеи» апремиера. Уаҟа Ромео ироль наигӡеит Сергеи Лемешев. Азал ҭәын. Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду аамҭазы – 1941 ш. жьҭаара инаркны 1943 ш.ԥхынгәынӡа Атеатр Ду Куибышев аевакуациаҿы иҟан. Уаҟа иқәыргылан аспектакльқәа «Евгени Онегин», «Амшынҟызқәа рӡиа», «Травиата», Аида», «Кармен», «Аԥсатә ԥҳәыс («Пиковая дама»), «Вильгельм Телль». 1942 ш. хәажәкыра 5 рзы имҩаԥысит Шостакович '''''Абыжьбатәи исимфониа''''' раԥхьаӡатәи анагӡара.Уи аамҭазы атеатр аколлектив идырҳауаз аԥарақәа шамахамзар зегьы активла аҳәынҭқарратә тәылахьчара афонд иаларгалон. Уи иабзоураны Сталин иҟнытә аџьшьара рыҭан. Аевакуациаҿы ианыҟаз артистцәеи амузыкарҳәаҩцәеи нхон ақалақь аҿацәаҿ ирзалырхыз, иарбанзаалак ҩнымаҭәак зыҩнагыламыз, иҭацәыз ашколтә хыбраҿы.
1955 шықәсазы атеатр асценаҿы иҿыцны ицәырҵуеит 50 шықәса асцена ҩычаҩ хадас иҟаз Ф.Ф.Федоровски ипроект ала инагӡаз, «ихьтәу» ҳәа ахьӡ зырҭаз, аҭабырс'''а''' иалхны иҟаҵаз аԥарда ԥшӡа. Атеатр Ду аиҭашьақәыргылара ашьҭахь ареставрациа зызуз, маҷкгьы аиҭакрақәа зықәшәаз ( иԥсахын агерби анҵамҭақәеи) уи аԥарда дырҩегьых атәыла атеатр хада арԥшӡеит.
1976 шықәса инаркны 1991 шықәса аҟынӡа атеатр официалла «Ҩынтәны Ленин иорден занашьоу Асоветтә Еидгыла академиатә Театр Ду» ҳәа ахьӡын.
=== XXI ашәышықәса ===
==== Асцена ҿыц ====
[[Афаил:Inside_Moscow_Bolshoi_Theatre.jpg|мини|Ахәаԥшцәа рзал аиҭашьақәыргылара аҟынӡа, 2005 шықәса]]
Атеатр Ду Асцена Ҿыц ҭыӡҭыԥс иамоуп: Большаиа Дмитровка амҩа, 4 аҩны, арг.2.ф. Уи 879 ҭыԥ амоуп. Аргылара иаҿын 1995 шықәса инаркны 2002 шықәсанӡа. Иргылоуп ауада рацәа змаз аҭоурыхтә ҩынқәа рҭыԥан.Ахәаԥшратә зал аплафон аҩычараҿы ахархәара рызун Зураб Ҵереҭели иредақциала иҟаҵаз Леон Бакст иескизқәа.
Асцена Ҿыц аартын 2002 шықәса абҵара 29 рзы Н.А.Римски-Корсаков иопера «Асҭыԥҳа» ала. Асцена Хада аиҭашьақәыргылара ианаҿыз аамҭазы (2005-2011 ш.ш.) араҟа акәын иахьынарыгӡоз Атеатр Ду аоператәии абалеттәии арепертуар зегьы.
Ҳаамҭазы Асцена Ҿыц аҟны инарыгӡоит Большои театр арепертуар аҟнытә аспектакльқәа, иара убас араҟа имҩаԥыргоит Урыстәылатәиқәа ирҷыднагьы, атәым ҳәынҭқаррақәа рҟынтә атеатртә коллективқәа ргастрольқәа.
==== 2005-2011 шықәсқәа рызтәи аиҭашьақәыргылара ====
2005 шықәса ԥхынҷкәын 1 азы Большои театр Аҭоурыхтә сцена аиҭашьақәыргыларазы иаркын. Уи раԥхьа 2008 шықәса азы ахыркәшара азԥхьагәаҭаны ирыман. Аркра аламҭалазы Асцена хадаҿы аҵыхәтәаны идырбан Мусоргски иопера «Борис Годунов» ((2005 ш.рашәара 30). Аиҭашьақәыргылара аламҭалазы имҩаԥыргоз азыҟаҵаратә усурақәа аамҭа рацәаны иргеит. Урҭ ирылҵшәаны аҭоурыхтә хыбра аҟнытә иаанхаз ихадоу х-ҭӡамк роуп – ахаҿратә ҭӡы хадеи агантәқәеи, ауасхыр аҵаҿы 30 метра рҟынӡа иҵаулаз ажра ду ҭыжаан.
Атеатр аартын 2011 шықәса жьҭаара 28 рзы аопереи абалети рартистцәа злахәыз Дмитри Черниаков иқәыргыламҭа агала-концерт ала. Аханатә излаадыртырц ргәы иҭаз Д.Черниаков иқәыргыламҭа Глинка иопера «Руслани Лиудмилеи» ахәаԥшцәа идырбан абҵара 2 рзы.
Аиҭашьақәыргылара аан Ахәаԥшцәа рзал аҿы аҭыԥқәа рхыԥхьаӡара иагырхан – 2155 рыҟнытә 1740 рҟынӡа.
Цәыббрамза 2009 рзы аиҭашьақәыргылара иазыԥҵәаз аԥарақәа иашамкәа рныхра иазкны Урыстәылатәи СКП ашьаус хацнаркит. Большои театр аиҭашьақәыргылара иаҿнаҵы уи иазыԥҵәаз ахарџь 16-нтә иазҳаит. Усҟан акультура министрс иҟаз А.А.Авдеев иажәақәа рыла, хәажәкыра 2011 рзы уи 20 млн.мааҭ(500 млн €) еиҳахеит. Уи зыхҟьаз ҳәа мзызс иааргоз, раԥхьа иргыланы, ацементи ақьырмыти рыхә ахьхалаз акәын.
2012 шықәса жәабран 14 рзы Урыстәылатәи Аԥхьаӡаратә палата ишанарбаз ала, «Атеатр Ду аиҭашьақәыргылара иахҭынҵан 35,4 млрд мааҭ, иазԥхьагәаҭаз 37 млрд ацынхәрас, уи ахарџьнҵатә хәыԥса аҟнытә 95,5 процент ҟанаҵоит.
=== Ҳаамҭазтәи аҭоурых ===
Атеатр Ду, ахаҿратә ган. 2019 шықәса.
2009 шықәса инаркны, Александр Ведерников адирижиор хада иҭыԥ анынижь нахыс, атеатр музыкатә напхгаҩцәас иаиуит акомпозитор Леонид Десиатникови (2009-2010) адирижиор Васили Синаискии (2010-2013). 2014 шықәса жьырныҳәазы атеатр дирижиор хадаси музыкатә напхгаҩыси дҟаҵан Ҭуӷан Сохьиев.
2013 шықәса ԥхынҷкәын нахыс Атеатр Ду адиректор Хада иҭыԥ ааникылоит Владимир Урин.
2013 шықәсазы Атеатр Ду аҿы ишьақәыргылан анемецтә аорӷанргыларатә фирма «Глаттер-Гиоц» иҭнажьыз аԥсыԥтә орӷан. Уи Атеатр Ду аҭоурых аҩныҵҟа аԥшьбатәи орӷанын.
2016 шықәса ԥхынҷкәын азы, аиҭашьақәыргылара хыркәшеижьҭеи хәышықәса аҵра иазкны, агәыԥ «Суммеи» Москва анапхгара акультуратә ҟәшеи рыцхыраарала, Атеатр Ду иалнаршеит адәныҟатәи атранслиациақәа рсериа ашьҭра. Урҭ мҩаԥыргон атеатр ахаҿратә ган хадаҿы еибыҭаз, амшцәгьа зԥырхагамхоз иҷыдоу аекранқәа рҟнытә. Ԥхынҷкәын 1-и 2-и рзы идырбан Римски-Корсаков иопера «Аҳ изҳәаны итәоу», ԥхынҷкәын 8-и 9-и рзы имҩаԥысит Џьорџь Баланчин ибалет «Ахьымаҭәақәа».
2020 шықәса хәажәкыразы акоронавирус апандемиа иахҟьаны акарантин аныҟаз аамҭазы Большои театр ихацнаркит «ахьтәы фонд» аҟнытә уаанӡа иҭаҩыз аспектакльқәа рсериа ахатәы официалтә YouTube-канал аҿы онлаин ҳасабла рышьҭра. Раԥхьатәи уахыки-ҽнаки рыла абалет «Амшынҟызқәа рӡиа» 1 млн инареиҳаны ауаа ахәаԥшит. Акарантин аҳәаақәа ирҭагӡаны иара убас еиҿкаан аклассикатә сценеи, аестрадеи, атеатри, акинои риеҵәақәа апандемиа аамҭазы ауаа реиқәырхара иаҿыз аҳақьымцәа ҭабуп ҳәа раҳәо, иҭацәыз азал аҿаԥхьа иқәгыланы имҩаԥыргаз аконцерт. . 2020 шықәса цәыббразы Урыстәылатәи атеатрқәа зегь раԥхьа Большои театр YouTube-канал ианашьан YouTube «Араӡнытә канал».
== Акрызҵазкуа арыцхәқәа ==
* 1776 ш. хәажәкыра 17 (28) — Атеатр Ду анышьақәыргылаз амш (атруппа аԥҵара)
* 1780 ш. ԥхынҷкәынмза 30 — Питор итеатр абылра.
* 1805 ш. жьҭаарамза 8 — Пиотр итеатр абылра.
* 1806ш. — Атеатр иаҭан Аимператортә ҳәа ахьӡ
* 1808 ш. мшаԥымза 13 — Арбаттәи аимператортә театр Ҿыц аартра.
* 1812 ш. — атеатр ахыбра абылра.
* 1821—1824 ш.ш. — О. Бове ипроект ала атеатр ҿыц ахыбра аргылара
1825ш. жьырныҳәа 6 — Пиотр итеатр Ду аартра.
* 1842 ш. — А. С. Никитин ипроект ала аиҭашьақәыргылара ду.
* 1853ш. хәажәкыра 11 — атеатр ахыбра абылра.
* 14 мая 1855 — атеатр ашьақәыргыларазы Альберт Кавос ипроект ашьақәырӷәӷәара.
* 1856ш. нанҳәа 20 — Атеатр Ду аартра.
* 1888ш. ԥхынҷкәын 16 — М. Мусоргски иопера «Борис Годунов» апремиера.
* 1895ш. — атеатр ауасхырқәа шьаҭанкыла реиҭашьақәыргылара.
* 1901ш. жьҭаара 10 — Ф.И.Шалиапин Иван Грозныи ироль ахьынаигӡоз Н.Римски-Корсаков иопера «Ԥсковтәи аҭыԥҳа».
* 1917ш. жәабран 28 — Аимператортә театр астатус ахыхра.
* 1919ш. лаҵара 4 — атеатр аоркестр раԥхьатәи асимфониатә концерт, адирижиор — Сергеи Кусевицки.
* 1919ш. ԥхынҷкәын 7 — ахьӡ аԥсахразы аиҳабыра рыдҵа: Аҳәынҭқарратә академиатә театр Ду (Большои театр).
* 1919ш. ԥхынҷкәын 12 — Атеатр Ду аԥыхразы иҟаҵаз аҽазышәарақәа.
* 1921ш. жәабран 18 — Бетховен изал аартра.
* 1921—1923 ш.ш. - И. И. Рерберг инапхгарала атеатр ахыбра аиҭашьақәыргылара
* 1922 ш. жәабран — Атеатр Ду аусура иацнаҵарц азы ВЦИК Апрезидиум иҟанаҵаз ақәҵара.
* 1925 ш. жәабран 1 - Атеатр Ду 100 шықәсахыҵратә ныҳәа азгәаҭара. .
* 1935ш. — Д. Шостакович иопера « «Леди Мақбет Мцентәи ауезд аҟнытә» апремиера.
* 1937ш. — Атеатр Ду ианашьан раԥхьатәи Ленин иорден.
* 1941ш. мшаԥы 15 — ахыбра аиҭашьақәыргылара ахацыркра.
* 1941ш. — атеатр Кәыибышевҟа аевакуациа азура.
* 1941ш. жьҭаара 28 — атеатр ахыбра абомба ақәҳаит.
* 1943ш. цәыббра 26 — атеатр аевакуациа аҟнытә ианыхынҳә ашьҭахь раԥхьатәи аспектакль.
* 1948 ш. ԥхынҷкәын 16 — аопера «Борис Годунов» апремиера. Ақәыргылаҩ - Леонид Баратов, асценографиа - Фиодор Федоровски.
* 1955 ш. — Атеатр Ду асценаҿы еицырдыруа «ахьтәы» ԥарда акнаҳара. Апроект автор — Фиодор Федоровски.
* 1956 ш. — Атеатр Ду абалеттә труппа раԥхьаӡа акәны имҩаԥнагеит еицырдыруа Лондонтәи агастрольқәа.
* 1959ш. — адунеи зегь еицырдыруа ашәаҳәаҩ Марио дель Монако Ж. Бизе иопера «Кармен» аҿы Хозе ипартиа наигӡеит. (Кармен — И. Архипова).
* 1960ш. — С. Прокофьев иопера «Ауаҩыҵәҟьа изку аповест» адунеизегьтәи апремиера.
* 1960-тәи — 1970-тәи ашықәсқәа — ахыбра аиҭашьақәыргылара.
* 1961ш. — Кремльтәи Аизара Дуқәа Рхан аҿы Большои театр иаиуит асцена ҿыц.
* 1964 ш. — Марлен Дитрих лшоу-программа «Marlene Expirience» лыманы Атеатр Ду асцена дықәгылеит. Аԥарда аныларышьҭ ашьҭахь уи асценахь 200-нтә даарыԥхьеит.
* 1964 ш. — Иури Григорович Атеатр Ду балетмеистер хадас дҟаҵан.
* 1968ш. — Иу. Григорович иқәыргыламҭа А. Хачатуриан ибалет «Спартак» апремиера.
* 1975ш. — ахыбра аиҭашьақәыргылара ахыркәшара.
* 1976ш. — Атеатр Ду 200-шықәсахыҵразы аиубилеитә ныҳәа азгәаҭара. Ианашьоуп аҩбатәи Ленин иорден.
* 1982ш. — Иу.Григорович иқәыргыламҭа Д.Шостакович ибалет «Ахьтәы шәышықәса» апремиера.
* 1985ш. ԥхынҷкәын 4 — 90 шықәса зхыҵхьаз Марк Реизен аопера «Евгени Онегин» аҿы Гремин ипартиа наигӡеит, иара убри алагьы Гиннесс ирекордқәа рышәҟәы данылеит.
* 2002ш. абҵара 29 — Атеатр Ду асцена Ҿыц аартра.
* 2005ш. ԥхынҷкәын 2 — Атеатр Ду ахыбра аиҭашьақәыргыларазы аркра. .
* 1 октября 2011ш. жьҭаара 1 — фышықәсеи хымзи рышьҭахь Атеатр Ду аусура иалагеит. .
* 2011ш. жьҭаара 28 — аиҭашьақәыргылара ашьҭахь Атеатр Ду аартра иазку аныҳәамш. .
* 2011ш. ԥхынҷкәын 1 — 1948 ш. азы иқәыргылаз аопера «Борис Годунов» аиҭарҿыцра.
* 2013ш. лаҵара 14 — «Глаттер-Гиоц» афирма иатәу аорӷан ҿыц аартра иазкны аӡыргаратә концерт.
* 2013ш. рашәара 8 — А.Бородин иопера «Аҭауад Игор» апремиера. Ақәыргылаҩ – Иу. Лиубимов.
* 2015ш. — И.Демуцки ибалет «Ҳаамҭа афырхаҵа» адунеитә премиера.
* 2016ш. жәабран 18 — Д. Шостакович иопера «Катерина Измаилова» апремиера (адирижиор-ақәыргылаҩ Ҭуӷан Сохьиев, арежиссиор-ақәыргылаҩ Римас Туминас).
* 2016ш. ԥхынҷкәын 22 — Г.Берлиоз идраматә легенда « Фауст иқәыӡбара» апремиера (адирижиор-ақәыргылаҩ Ҭуӷан Сохьиев, арежиссиор-ақәыргылаҩ Петер Штаин).
== Аорӷан ==
1913 шықәсазы Атеатр Ду аҿы иқәыргылан анемецтә фирма «Еберхард Фридрих Валькер», Opus 1738, 26/II/P иҭнажьыз аорӷан. Аха уи еиқәымхаӡеит. 2013 шықәса рзы иқәыргылан анемецтә аорӷанргыларатә фирма «Глаттер-Гиоц» иҭнажьыз аорӷан ҿыц. Аинструмент аибыҭара жьырныҳәазы ихыркәшан, аха раԥхьаӡа акәны аорӷан ҿыц абжьыатеатр иҩныҩит лаҵара 14 рзы, Урыстәылатәи аорӷан арҳәаҩцәеи Атеатр Ду амузыкарҳәаҩцәеи алархәны, ҷыдала имҩаԥгаз агала-ӡыргараҿы..
Москватәи аԥсыԥтә орӷанқәа рыбжьара ари аинструмент арегистрқәа рхыԥхьаӡарала, абжьбатәи аҭыԥ ааннакылоит. Уи шьақәыргылоуп армарахьала асцена апортал ашьҭахь, 10 метрак иҳаракны иҟоу агалереиа ҷыда аҟны. Атрубақәа зегьы амҿтәы корпус аҿы иҵәахуп, хазы амануал атрубақәа́ ажалиузи-ашвеллерқәа рыла иҭаҵәахны иҟаҵоуп. Еиҭаҵуа аорӷантә пульт афымца регистртәи ахәмарратә трактурақәа рыла аорӷан иадҳәалоуп, уи азы аоркестр аҭыԥ аҿы, мамзаргьы асценаҿы иҟазар ауеит.
== Арепертуар ==
Атеатр аус ауеижьҭеи аханатә инаркны араҟа иқәыргылан 800 инареиҳаны аԥҵамҭақәа. Атеатр атруппа раԥхьаӡа акәны иқәдыргылеит Д.Зорин иопера «Аиҭаира»(1777). Иахаану изларгәалашәо ала, ахәаԥшцәа рҿы ақәҿиара ду аиуит М.Соколовски иопера «Аӡлагарахьча – ауды(аҟәыдырԥаҩ), амцҳәаҩ, ақьаӷьариа» (1779). Уи аамҭа ҟәша аан атеатр арепертуар акырӡа еилыӷраан: аурыси италиатәи акомпозиторцәа роперақәа,аурыс жәлар рыбзазара иалху акәашарақәа, абалетқәа-адивертисментқәа, амифологиатә сиужетқәа ирылхыз аспектакльқәа.
=== XIX ашәышықәса ===
1840-тәи ашықәсқәа рзы акомпозитор А.Верстовски ихадаратә усура иабзоураны, атеатр аҿы рҽышьақәдырӷәӷәоит аџьынџьтә опера-водевильқәеи зформа дуу аромантикатә операқәеи. А.Верстовски еиуеиԥшым аамҭақәа рзы амузыкатә хылаԥшыҩс, арпертуар ахылаԥшҩыс, иара убас Москватәи атеатртә усҳәарҭа еиҳабыс аус иуан.
Атеатртә ԥсҭазаараҿы акрызҵазкуа хҭысны иҟалеит А.Глинка иопера «Аҳ изы аԥсҭазаара» (1842), «Руслани Лиудмилеи» (1845), А.Адан ибалет «Жизель» (1843) атеатр асценаҿы рықәыргылара. Уи аамҭазы атеатр хырхарҭас ишьҭнахуеит ииашаҵәҟьоу аурыс репертуар, еиҳарак амузыкатә епос аԥҵара.
XIX-тәи ашәышықәса аҩбатәи азбжазы абалет аҿы иалкаахеит еицырдыруа ахореограф М.Петипа иусура. Уи Москва иқәиргылеит акымкәа-ҩбамкәа акрызҵазкуа аспектакльқәа, урҭ рахьтә ихҭыс дуны иҟалеит Л.Минкус ирҿиамҭа «Дон Кихот Ламанчтәи» (1869); Уи аамҭазы атеатр арепертуар беиахоит П.Чаиковски иҩымҭақәа рыла: «Ар раԥхьагыла» (1869), «Амшынҟызқәа рӡиа» (1877, абалетмеистер – Вацлав Реизенгер) – аопераҿгьы абалет аҿгьы автор идебиутқәа ракәын; «Евгени Онегин» (1881), «Мазепа» (1884). П.Чаиковски иопера «Черевички» 1887 шықәсазы автор идирижиортә дебиутны иҟалоит. Асцена ашҟа ицәырҵуеит «Амч ду змоу агәыԥ хәыҷ» ҳәа изышьҭаз ахеидкыла иалаз акомпозиторцәа еицырдыруа роперақәа: М.Мусоргски «Борис Годунов» (1888); Н.Римски-Корсаков «Ас-ҭыпҳа» (1893), «Қьырса ауха» (1898); А.Бородин «Аҭауад Игор» (1898).
Иара убри аамҭазгьы Большои театр аҿы иқәдыргылоит Џь.Верди, Ш.Гуно, Ж.Бизе, Р.Вагнер уҳәа иара убас егьырҭ аҳәаанырцәтәи акомпозиторцәа рырҿиамҭақәа.
=== XIX ашә. анҵәамҭеи — XX ашә. алагамҭеи ===
XIX XX ашәышықәсақәа рҳәаа - атеатр ашәҭыкакаҷра иаамҭахеит. Петербургтәи артистцәа аӡәырҩы рҽазыршәоит Атеатр Ду аспектакльқәа рылахәхаразы алшара аиура. Адунеи зегь инарҭбааны иалаҵәоит Ф.Шалиапин, Л.Собинов, А.Нежданова рыхьӡқәа.
1912 шықәсазы Атеатр Ду аҿы Ф.Шалиапин иқәиргылоит М.Мусоргски иопера «Хованщина». Арепертуар иалалоит Римски-Корсаков иоперақәа: «Пан Ар раԥхьагыла», «Моцарти Салиери», «Аҳ изҳәаны итәоу», А.Руденштеин иопера «Демон («Ақаҷаа»), Р.Вагнер - «Анибелунг имацәаз», Леонкавалло, Масканьи, Пуччини роперақәа.
Уи аамҭазы С.Рахманинови атеатри активла аусеицура иалагоит. С.Рахманинов икомпозиторра иаҷыдангьы, абаҩхатәра ду злоу оператә дирижиорк иаҳасабала ихы ааирԥшуеит. Уи зҿлымҳарала дазнеиуеит инаигӡо арҿиамҭа астиль аҷыдарақәа, аопера анагӡараҿы илшоит атемпераменттә ҳәааи аоркестртә ҩычареи уамашәа иссирны реилагӡара.
Рахманинов адирижиор иусура аиҿкаара акыр ирманшәалоит – убас, иара ибзоураны, уаанӡа аоркестр ашьҭахь, ахәаԥшцәа рҿаԥхьа иҟаз адирижиортә пульт ырхынҳәны, иара аамҭа иашьашәалоу аҭыԥ ахь инаган.
Сахьаҭыхратә қәыргылаҩцәақәак раҳасабала, аспектакльқәа раԥҵара рнап алакуп еицырдыруа асахьаҭыхҩцәа, «Аҟазара адунеи» алахәцәа Коровин, Поленов, Бакст, Бенуа, Головин.
=== Асоветтә аамҭа ===
1917 шықәсазтәи ареволиуциа ашьҭахь раԥхьатәи ашықәсқәа рзы, раԥхьа иргыланы, Атеатр Ду ахаҭа аиқәырхареи, анаҩс арепертуар ахьтә иҳәаақәҵоу хәҭак аиқәырхареи рзы иҟаҵаз аҽазышәарақәа рыла иазгәаҭоуп. Убас, аидеологиа аганахьала, акритика рзыруан аоперақәа «Ас-ҭыԥҳа», «Аида», «Травиата», инеизакны Верди ирҿиамҭақәа. Џьоукгьы «абуржуазиатә аамҭа иацәынхоуп» ҳәа иԥхьаӡаны, абалет зынӡа иқәгатәуп ҳәа рыԥхьаӡон. <sup>[''источник не указан 1036 дней'']</sup> .
Аха егьа иуадаҩзаргьы, Атеатр Ду аҿы аопера еиԥш, абалетгьы аҿиара иаҿын.
Ақәыргыламҭа ҿыцқәа аԥырҵоит ахореограф А.А.Горски, абалеттә дирижиор Иу.Ф.Фаиер – 1919 шықәсазы Москва раԥхьаӡа акәны иқәдыргылоит П.Чаиковски ирҿиамҭа еицырдыруа «Щелкунчик», 1920 шықәсазы ицәырҵуеит «Амшынҟызқәа рӡиа» ақәыргыламҭа ҿыц.
Ахореографцәа аҟазараҿы аамҭа иашьашәалоу аформа ҿыцқәа рыԥшаара иашьҭоуп. К.И.Голеизовски иқәиргылеит С.Н.Василенко ибалет «Иосиф Хазына» (1925), Л.А.Лашьчилини В.Д.Тихомирови – Р.М.Глиер ирҿиамҭа иалхны аспектакль «Абларкыга (мак) ҟаԥшь» (1927). Уи ақәҿиара ду аман ахәаԥшцәа рҿы. В.И.Ваинонен иқәиргылоит Б.В.Асафиев ирҿиамҭа иалхны абалет «Парижтәи амцабз» (1933).
Аопераҿы еиҳа аԥыжәара рымоуп М.И.Глинка, А.С.Даргомыжски, П.И.Чаиковски, А.П.Бородин, Н.А.Римски-Корсаков, М.П.Мусоргски рырҿиамҭақәа. 1927 шықәсазы арежиссиор В.А. Лосски ибзоурала, ицәырҵуеит «Борис Годунов» аредақциа ҿыц. Убасгьы атеатр аҿы иқәдыргылоит асоветтә композиторцәа роперақәа: - А.И.Иурасовски «Трильби» (1924), С.С.Прокофиев « Х-патырқалк рышҟа абзиабара» (1927).
[[Афаил:Hammond_Slides_1956-1958_16.jpg|мини|Атеатр Ду. 1956 шықәса]]
Иара убас 20-тәи ашықәсқәа раан ахәаԥшцәа идырбан иреиӷьыз аҳәаанырцәтәи акомпозиторцәа роперақәа: Р.Штраус «Саломеиа» (1925), В.-А.Моцарт «Фигаро ичара» (1926), Џь.Пуччини «Чио-чио-сан (Мадам Баттерфлиаи)» (1925), «Тоска» (1930). («Тоска» ақәыргылараҿы «ареволиуциатә цәаҳәа» инаҵшьны ишазгәаҭазгьы, аспектакль қәҿиарадахеит, ахәаԥшцәа ирыдрымкылаӡеит).
[[Афаил:Maya_Plisetskaya-Romeo_and_Juliet-1961.jpg|мини|Маиа Плисецкаиа абалет «Ромеои Џьульеттеи» аҿы, 1961 шықәса]]
1950-1960-тәи ашықәсқәа рзы ицәырҵуеит аоператә қәыргыламҭа ҿыцқәа: Верди («Аида», 1951, «Фальстаф» 1962); Д.Обер («Фра-Диавало», 1955); Бетховен («Фиделио», 1955); атеатр аусура активла иаднаԥхьалоит аҳәаанырцәтәи артистцәеи, амузыкарҳәаҩцәеи, асахьаҭыхҩцәеи, арежиссиорцәеи - Италиантәи, Чехославакиантәи, Болгариантәи, иара убас Германиатәи Адеомократиатә республика аҟынтәи. Икариера алагамҭазы аамҭа кьаҿк Большои театр атруппа далахәылан Николаи Гиауров.
Большои театр аҿы аусура далагоит ахореограф Иу.Н.Григорович. Москватәи асцена ашҟа ииагахоит уи уаанӡа Ленинград иқәиргылаз абалетқәа - С.С.Прокофиев ирҿиамҭа «Ахаҳә шәҭы» (1959), иара убас А.Д.Меликов ирҿиамҭа «Абзиабара иазку алегенда» (1965). 1964 шықәсазы Григорович Большои театр абалет дахагылоит. Уи П. Чаиковски имузыка иалхны иқәыргылаз абалетқәа ҩба - «Щелкунчик» (1966), «Амшынҟызқәа рӡиа»(1969) рредақциа ҿыц ҟаиҵоит, иара убас 1968 шықәсазы иқәиргылоит А.И.Хачатуриан ирҿиамҭа «Спартак».
Асахьаҭыхҩы Симон Вирсалаӡеи адирижиор Геннади Рождественскии, артистцәа Владимир Василиеви, Марис Лиепеи, Михаил Лавровскии ралархәрала иаԥҵаз ари аспектакль ахәаԥшцәа аршанхартә еиԥш, ақәҿиара ду аиуит. 1970 шықәсазы уи ианашьан Ленин ипремиа.
Атеатр аԥсҭазаараҿы акрызҵазкуа хҭысны иҟалеит Ж.Бизеи Р.К.Шьчедрини рмузыка иалхны кубатәи абалетмеистер А.Алонсо ҷыдала абалерина М.М.Плисецкаиа лзы 1967 шықәсазы иаԥиҵаз ақәыргыламҭа «Кармен-сиуита».
1970-1980-тәи ашықәсқәа рзы М.Плисецкаиеи В.Василиеви цәырҵуеит хореографцәак раҳасабала. М.Плисецкаиа иқәлыргылоит Р.К. Шьчедрин ибалетқәа - «Анна Каренина» (1972), «Аҷныш» (1980), «Аласба зцу аԥҳәыс» (1985), Василиев – абалетқәа С.М.Слонимски «Икар»(1976), К.В.Молчанов «Макбет»(1980), В.А.Гаврилин «Аниута» (1986).
Большои театр атруппа лассы-лассы қәҿиара дула инанагӡоит Италиа, Британиа Ду, Еиду Америкатәи аштатқәа уҳәа убас ирацәаны егьырҭ атәылақәа рҿы агастрольқәа.
=== Ҳазҭагылоу аамҭазы ===
Ҳазҭагылоу аамҭазы Большои театр аҿы иҟоуп ирацәаны аклассикатә операқәеи абалетқәеи рықәыргыламҭақәа, аха убри аамҭазгьы атеатр иҿыцу аеқспериментқәа рыҟаҵара иашьҭоуп. Абалет аганахьала иаԥырҵеит Д.Шоставкович ирҿиамҭақәа ирылхны аспектакльқәа: «Илашоу акәара» (2003), Абруԥагәа» (2005).
Аопера аус адуларазы иаарыԥхьоит еицырдыруа адраматә режиссиорцәеи акинорежиссиорцәеи. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп – А.Сокуров, Ҭ.Чхьеиӡе, Е.Ниакрошиус уҳәа егьырҭгьы.
Уи аамҭазы имҩаԥыргоит аоригиналтә оператә партитурақәа икьасаны иҟаҵаз арҿеирақәеи, аԥсахрақәеи рҟнытә «ррыцқьара» иадҳәалоу аусурақәа, урҭ автортә редақциақәа ирыздырхынҳәуеит. Убасала иҿыцны иқәыргылаз иреиуоуп Модест Мусоргски иопера «Борис Годунов»(2007), Михаил Глинка иаԥҵамҭа «Руслани Лиудмилеи» (2011). Иҟан иҿыцны Большои театр иқәнаргылаз рҟнытә ахәаԥшцәеи аԥышәа змаз, аҟазара зҽаԥсазтәыз артистцәеи ирыдрымкылоз, иргәамыԥхоз аспектакльқәа. Убас, ахҟьа-ԥҟьа ахылҿиааит Леонид Десиатников иопера «Розенталь ихәыҷқәа» ақәыргыламҭа (2005), уи еиҳаракгьы изыдҳәалаз алибретто зҩыз ашәҟәыҩҩы Владимир Сорокин ирепутациа ауп. Аспектакль ҿыц «Евгени Онегин» зынӡаск илыдлымкылеит еицырдыруа ашәаҳәаҩ Галина Вишневскаиа, Уи дақәыӡбаны, протестк аҳасабала мап ацәылкит лиубилеи ас еиԥш иҟоу аспектакльқәа ахьықәдыргыло Большои театр асценаҿы амҩаԥгара. Аха убри аамҭазы хыхь зыӡбахә ҳҳәаз аспектакльқәагьы згәаԥхоз рхатәы хәаԥшҩцәа рыман.
2010 шықәсазы Большои театр ахеидкыла «Веl Air Media» ацхыраарала иалагеит адунеитә кинотеатрқәа рҿы аспектакльқәа дырбара. 2012 шықәса хәажәкыра 11 рзы ахеидкыла «Google Russia» адгыларала, Большои театр ихацнаркит ахатәы YouTube канал аҿы Урыстәыла адгьылҵакыра аҿы аспектакльқәа ртранслиациа. .
2019 шықәса хәажәкыра азы Академиатә Большои театр 243 шықәсаахыстәи аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны уи асцена Ҿыц аҟны иқәыргылан А.Дворжак еицырдыруа иопера «Аӡызлан» (ареж.Тимофеи Кулиабин).
2018 шықәсазы Россини иопера «Реимсҟа аныҟәара» (арежиссиор – Дамиано Микьиелетто, адирижиор – Ҭуӷан Сохьиев) «Ашықәсан иреиӷьу аспектакль» аноминациаҿы Урыстәылатәи аоператә премиа Casta Diva» иалауретхеит. .
2019 шықәсазы атеатртә премиа «Золотая маска» аҿы абалет «Нуреев» иреиӷьӡоу ҳәа иалкаан, уи ықәзыргылаз абалетмеистер Иури Посохов аноминациа «Абалет-Ҳаамҭазтәи акәашара/ абалетмеистер-ахореограф» аҿы алауреатра иаҭәашьан.
== Атруппа ==
Атетар аҿы иҟоуп аоператәии абалеттәии атруппақәа, Большои театр аоркестри Асценатә-ԥсыԥтә оркестри. Атеатр аԥҵара ааамҭазы уи атруппаҿы иҟаз жәахаҩык амузыкарҳәаҩцәеи ҩажәижәабаҩык инарзынаԥшуа артистцәеи аркәын. Иара убри аамҭазгьы раԥхьа атруппа аҿы аспециализациа ыҟаӡамызт: адраматә актиорцәа аоператә спектакльқәа ирылахәын, ашәаҳәаҩцәеи акәашаҩцәеи адраматә спектакльқәа рҿы ихәмаруан. Убас, еиуеиԥшым аамҭақәа рзы атруппа иалан Керубини, Верстовски уҳәа егьырҭ акомпозиторцәа роперақәа рҿы ашәа зҳәоз Михаил Шьчепкини Павел Мочалови.
''Аимператортә театрқәа рартистцәа ҳәа ахьӡ рымоуп: актиорцәа, атруппақәа рнапхгаҩцәа, арежиссиорцәа, акапельмеистерцәа, абалетмеистерцәа, аоркестрқәа рдирижиорцәа, акәашаҩцәа, амузыкарҳәаҩцәа, адекораторцәа,амашьына аус азыруеи, алашара ахылаԥшцәеи, урҭ рыцхырааҩцәеи, аҿыханҵацәеи, акостиумер хада, асуфлиорцәа, агардеробмеистерцәа, афехмеистерцәа, атеатрмеистерцәа, аскульпторцәа, анотатә усҳәарҭа ахылаԥшҩы, афигурантцәа, анотанҵаҩцәа, аԥсалымҳәацәа, апарикмахерцәа: арҭ ауаа зегьы аҳәынҭқаррартә маҵзураҿы аус зуа ҳәа иԥхьаӡоуп, урҭ зегьы рбаҩхатәреи, ирымоу амплуеи, иныркыло амаҵзуратә ҭыԥи иахәаԥшны х-гәыԥкны ишоуп.''.
1785 шықәса рзы атруппа 80-ҩык рҟынӡа иазҳаит, уи нахысгьы есааира иацлон, ХХ-тәи ашәышықәса алагамҭазы 500-ҩык ыҟан, 1990 шықәсазы – 900-ҩык иреиҳахеит.
Большои театр аҭоурых зегь аҿы уи артистцәа, асахьаҭыхҩцәа, арежиссиорцәа, адирижиорцәа, ахәаԥшцәа рыбзиабареи, рҳаҭырқәҵареи инарҷыдангьы, аҳәынҭқарра аганахьала изныкымкәа иалкаахахьан, еиуеиԥшым аџьшьарақәа рыҭан. Асоветтә аамҭазы 8-ҩык инареиҳаны СССР Жәлар рартист ҳәа ахьӡ ҳаракы ранашьан, 4-ҩык ирыҭан СССР Жәлар рсахьаҭыхҩы ҳәа ахьӡ (академик Фиодор Федоровски, академик Симон Вирсалаӡе, академик Вадим Рындин, академик Валери Левенталь), 60-ҩык инареиҳаны Сталин ипремиа ранашьан, 12-ҩык – Ленин ипремиа (Елена Образцова, Евгени Нестеренко, Ирина Архипова, Иури Григорович, Марис Лиепа, Михаил Лавровски, Наталиа Бессмертнова, Галина Уланова, Маиа Плисецкаиа, Борис Покровски, Симон Вирсалаӡе, Владимир Василиев), ааҩык аҟазацәа иранашьан Асоциалисттә Џьа афырхаҵа ҳәа ахьӡ (Ирина Архипова, Иури Григорович, Елена Образцова, Иван Козловски, Евгени Нестеренко, Маиа Плисецкаиа, Марина Семионова, Галина Уланова – ҩынтәны афырхаҵа). 1991 шықәса раахыс ирацәаҩны ироухьеит Урыстәыла Жәлар рартист ҳәа ахьӡ, имаҷҩым Урыстәылатәи Афедерациа Аҳәынҭқарратә премиа иалауреатцәахахьоу.
=== Аоператә труппа ===
Ҵаҟа иаагоуп Большои театр аоператә труппа асолистцәа рсиа.
'''''Асопрано'''''
* Анна Аглатова (Урыстәылатәи афедерациа апрезидент ипремиа алауреат)
* Динара Алиева (Азербаиџьан зҽаԥсазтәыз артистка)
* Мариа Гаврилова (Урыстәыла жәлар рартистка)
* Оқсана Горчаковскаиа
* Елена Зеленскаиа (Урыстәыла жәлар рартистка)
* Маҟәала Касрашьвили (СССР жәлар рартистка)
* Марина Лапина (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
* Мариа Лобанова
* Екатерина Морозова
* Анна Нечаева
* Ирина Рубцова (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
* Ольга Селиверстова
* Екатерина Шьчербаченко
'''''Амеццо-сопрано'''''
* Анна Бондаревскаиа
* Ирина Долженко (Урыстәыла жәлар рартистка)
* Александра Дурсенева (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
* Агунда Кулаева (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
* ИУлиа Мазурова<sup>[it]</sup>
* Елена Манистина (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
* Елена Новак
* Евгениа Сегениук
* Светлана Шилова (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
'''''Атенорцәа'''''
* Павел Валужин
* Богдан Волков
* Марат Гали
* Олег Долгов
* Иван Максимеико
* Станислав Мостовои
* Роман Муравицки (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
* Мақсим Пастер
* Вадим Тихонов (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
* Игор Цуркан
'''''Абаритонцәа'''''
* Ельчин Азизов (Азербаиџьан жәлар рартист)
* Игор Головатенко (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
* Андреи Григориев (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
* Андреи Жилиховски
* Иури Сыров
* Рауф Тимергазин
* Алуда Ҭодуа
* Алеқсандр Уткин
* Константин Шушаков
'''''Абасцәа'''''
* Валери Гильманов
* Годерӡи Џьанелиӡе
* Михаил Казаков (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
* Николаи Казански
* Владимир Комович
* Владимир Маторин (Урыстәыла жәлар рартист)
* Алеқсандр Науменко (Урыстәыла жәлар рартист)
* Виачеслав Почапски (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
'''Абалеттә труппа'''[править | править код]
''Астатиа Хада: '''Большои театр Абалеттә труппа'''''
Абалеттә труппа асахьаркыратә напхгаҩы — Махар Вазиев, Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист
Ҵаҟа иаагоуп абалеттә труппа асолистцәа рсиа .
'''''Урыстәыла жәлар рартистцәа'''''
* Светлана Захарова, Урыстәыла Аҳәынҭқарратә премиа алауреат (2003ш. инаркны)
* Николаи Цискариӡе, Урыстәыла Аҳәынҭқарратә премиа алауреат (1992ш. инаркны)
* Екатерина Шипулина ( 1998ш. инаркны )
'''''Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистцәа'''''
* Андреи Болотин (1996ш. инаркны)
* Алеқсандр Волчков (1997ш. инаркны)
* Руслан Скворцов (1998ш. инаркны)
* Анастасиа Гориачева (1998 ш. инаркны)
* Денис Савин (2003 ш. инаркны)
* Евгениа Образцова (2011ш. инаркны)
* Екатерина Крысанова
* Анна Никулина (2003 ш. инаркны)
* Михаил Лобухин
* Владислав Лантратов
'''Абалетмеистерцәа'''[править | править код]
Абалетмеистер Хада — Юрии Григорович, Асоциалисттә Џьа афырхаҵа, СССР жәлар рартист.
Ҵаҟа иаагоуп Большои театр абалетмеистерцәа-арепетиторцәа рсиа:
'''''СССР жәлар рартистцәа'''''
* Светлана Адырхаева
* Михаил Лавровски, Ленин ипремиеи СССР Аҳәынҭқарратә премиеи рлауреат
* Николаи Фадеечев
* Борис Акимов, СССР Аҳәынҭқарратә премиа алауреат
* Марина Кондратиева
* Юрии Владимиров
* Лиудмила Семениака, СССР Аҳәынҭқарратә премиа алауреат
* Надежда Павлова
'''''Урыстәыла жәлар рартистцәа'''''
* Алеқсандр Ветров
* Надежда Грачиова
* Владимир Никонов
* Нина Семизорова
* Ольга Ченчикова, Урыстәыла Аҳәынҭқарратә премиа алауреат
'''''Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистцәа'''''
* Алеқсандр Петухов
* Валери Лагунов
* Виктор Барыкин
* Иан Годовски
* Иулиана Малхасианц
'''Адирижиорцәа''' [править | править код]
Адирижиор Хада, амузыкатә напхгаҩы — Туӷан Сохьиев, Нхыҵ Уаԥстәыла –Аланиа ареспублика Жәлар рартист.
* Владимир Андропов, Урыстәыла Жәлар рартист
* Алексеи Богорад
* Павел Клиничев
* Павел Сорокин, Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист
== Ахылаԥшҩцәа ==
Большои театр ахылаԥшратә совет анагӡаратә комитет Ахада Александр Будберг: «Ҭоурыхла уахәаԥшуазар, Большои – аурыс аҳратәратә театрқәа ирҭынхоуп. Ас еиԥш зымҽхак ҭбааз, ари аҩыза амегапроект анагӡарагьы зылшоз аҳәынҭқарра акәын. Иусуповаа роума, Шереметиеваа роума, иара убасгьы актәи аурыс капитализм аамҭа иаҵанакуаз амагнатцәа дарбанзаалак ас еиԥш иҟоу ак аҟаҵара рылшомызт. ХХI-тәи ашәышықәсазы аҭагылазаашьа аҽаԥсахит: гәыԥҩык амеценатцәа рҽеидыркылеит Большои ацхыраара азыҟаҵаразы. Иара убасалагьы 2001 шықәса рзы ицәырҵит Большои театр Ахылаԥшратә совет».
2006 шықәса лаҵара инаркны 2018 шықәса ԥхынҷкәын аҟынӡа ахылаԥшратә совет хантәаҩыс дыҟан Урыстәылатәи афедерациа Аҳәынҭқарратә Дума Ахантәаҩы актәи ихаҭыԥуаҩ Алеқсандр Жуков, уи ихаҭыԥуаҩыс – иахьа жәларбжьаратәи акультуратә усеицзура аганахьала Урыстәылатәи афедерациа апрезидент ихаҭарнакс иҟоу – Михаил Швыдкои. Ахылаԥшҩцәа рсовет ацхыраара ҟанаҵеит атеатр апроектқәа ирацәаны ралыршаразы. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп Большои театр аҭоурыхтә хыбра ареставрациа азура, аопера «Руслани Лиудмилеи», абалет «Ицәоу аԥшӡа», аопера «Ахәлыԥҵыс», абалет «Париж амцабз», аопера «Ас-ҭыԥҳа», абалет «Тарантелла», абалет «Золушка», абалет «Ромеои Џьулеттеи» рықәыргылара. Иара убас ахылаԥшратә совет хәҭакала афинанстә цхыраара ҟанаҵеит Большои театр агастрольқәа Париж рымҩаԥгараҿы, Бетховен изал аҿы «Акамертә хәылԥазқәеи» асимфониатә концертқәеи рциклқәа рымҩаԥгараҿы, Маиа Плисецкаиа илызку афестиваль амҩаԥгараҿы.
2018 шықәса инаркны ахылаԥшратә совет хантәаҩыс дыҟоуп Андреи Костин.
== Ихаарҭәаау афактқәа ==
* Астилизациа зызу атеатр ахыбра асахьа - Москватәи акондитертә фабрика «Красный Октиабрь» иҭнажьуа аконфеҭ «Вдохновение» ацәаҿы; П.А.Бабаев ихьӡ зху Москватәи акондитертә фабрика иҭнажьуа адесерттә шоколад «Вдохновение» ацәаҿы.
* Атеатр шьақәыргылоижьҭеи 240 шықәса аҵра иазкны Google иаԥнаҵеит логотип-дудл.
* Большои театр асахьа анырҵеит Москва асахьа зынҵаны 1995 шықәса раахыс «Урыстәылатәи ақалақьқәа» рсериаҿы иҭыҵуа аурыс банкнота: аденоминациа ҟалаанӡа уи – 100 000 мааҭ иҟаз банкнотан, уи ашьҭахь – 100 мааҭк. Иара убри аамҭазы 100 мааҭк ицо абанкнота аҭыжьраан ианҵоу Аполлон иквадрига асахьеи иреалтәу аскульптуреи рыбжьара аграфикатә еиқәымшәарақәа ҟаҵан.
* Большои театр асахьа рнуп СССР-и Урыстәылеи рпочҭатә маркақәа акыр
==Алитература==
*Большой театр Союза ССР. Опера. Балет. — М., 1958.
*Волков С. Большой театр. Культура и политика. Новая история. — М., 2018.
*Государственный ордена Ленина академический Большой театр Союза ССР. — М., 1947.
*Грошева Е. А. Большой театр СССР в прошлом и настоящем. — М., 1962.
*Дмитриев Н. Оперная сцена Московского императорского театра. — М., 1897.
*Зарубин В. И. Большой театр. — М.: Московский рабочий, 1990. — 65, [16] с. — (Биография московского дома). — 60 000 экз. — ISBN 5-239-00764-0.
*Зверев Вячеслав. Московская антреприза Михаила Меддокса // Промышленные ведомости : газета. — 2006. — Февраль (№ 1—2).
*Зодчие Москвы времени эклектики, модерна и неоклассицизма (1830-е — 1917 годы): илл. биогр. словарь. — Гос. науч.-исслед. музей архитектуры им. А. В. Щусева и др.. — М.: КРАБиК, 1998. — С. 77. — 320 с. — ISBN 5-900395-17-0.
*Ларичев Егор. Империя получила Большой // Московское наследие : журнал. — М.: Департамент культурного наследия города Москвы, 2011. — № 16. — С. 3—5.
*Либсон В. Я., Кузнецова А. И. Большой театр СССР: История сооружения и реконструкции здания. — М.: Стройиздат, 1982. — 136 с.
*Либсон В. Я., Домшлак М. И., Аренкова Ю. И. и др. Кремль. Китай-город. Центральные площади // Памятники архитектуры Москвы. — М.: Искусство, 1983. — С. 483—484. — 504 с. — 25 000 экз.
*Привалов Александр. Об акустике Большого театра // Эксперт. — № 37 (918). — 2012. — 17 сентября.
*Тайны и легенды большого театра: Очерки. — М.: Спецкнига, 2011. — 592 с. — ISBN 978-5-91891-078-8.
*Уманский, А. М. Большой Петровский театр // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
*Хрипунов Ю. Д. Архитектура Большого театра / Науч. ред. В. Е. Быков. — М.: Госстройиздат, 1955. — 248 с.
*Чулаки М. Я был директором Большого театра. — М: Музыка, 1994. — 135 с. — ISBN 5-7140-0469-8.
*Шавердян А. Большой театр СССР. — М., 1954.
*Янковский М. Ф. И. Шаляпин. — М.;Л.: Музгиз, 1951. — 128 с.
*Янковский М. Шаляпин и русская оперная культура. — М., 1947.
==Азхьарԥшқәа==
* {{cite web |url=https://www.bolshoi.ru/ |title=Официальный сайт Большого театра |format= |website= |publisher= |accessdate=2017-11-25 |ref=Официальный сайт}}
* {{cite web |url=https://www.bolshoi.ru/about/hist/history/ |title=История Большого театра – Официальный сайт Большого театра |accessdate=2017-11-25 |ref=История Большого театра}}
* [http://vk.com/bolshoitheatre Официальная страница в ВКонтакте]
* [http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=351356 Обзор «Большой театр — паразитический нарост, не имеющий художественной ценности» в журнале «Коммерсантъ-Власть»]
* [http://vtbrussia.ru/culture/gabt/ Проект ВТБ — «Большой театр» ]
* [https://web.archive.org/web/20090122065238/http://ogoniok.com/archive/2000/4662/35-44-51/ Интервью в журнале «Огонёк» с костюмером Большого театра А. Н. Смирновым]
* [https://web.archive.org/web/20111030202212/http://www.kopachev.com/GabT/new_gabt.html Большой театр после реставрации. Сферическая панорама.]
* [https://web.archive.org/web/20120828012455/http://restlook.ru/places/attractions/gosudarstvennyy-akademicheskiy-bolshoy-teatr-rossii/ Виртуальный тур — от «RestLook» ]
* [http://vtbrussia.ru/culture/gabt/ivan/virtual/vtour/ Виртуальный тур — костюмы постановки балета «Иван Грозный» — от ВТБ]
* [https://www.google.com/culturalinstitute/asset-viewer/%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9-%D0%B1%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D1%82%D0%B5%D0%B0%D1%82%D1%80%D0%B0/uQElUd0jgV2jeg Онлайн экскурсия. Виртуальный 3D тур по ГАБТ — от «Google» ]
* [https://www.google.com/culturalinstitute/collection/bolshoi-theatre Цифровые выставки музея ГАБТ — от «Google»]
* [http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1323762 Евгений Жирнов. Ненавидят, презирают, не уважают дирекцию.] // «Коммерсант», 1 марта 2010.
* [https://www.youtube.com/watch?v=Vmo4lQLExPo Лидия Глебовна Харина. История Большого театра.] // Радио Маяк. 9 нояб. 2016 г.
* [https://svyazepoh.ru/izdatelskie-proekty/bolshoj-teatr-i-muzej-1918-2018.html Большой театр и Музей. 1918—2018] {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20200928143906/https://svyazepoh.ru/izdatelskie-proekty/bolshoj-teatr-i-muzej-1918-2018.html |date=2020-09-28 }}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:театр ду}}
[[Акатегориа:Атеатр ду| ]]
[[Акатегориа:Тверскои араион]]
[[Акатегориа:Москва ақалақь аҿы иҟоу аблахкыгарҭақәа]]
[[Акатегориа:1825 шықәсазы иргылаз атеатрқәа]]
[[Акатегориа:Ицәырҵит 1825 шықәсазы Урыстәылатәи аимпериа]]
[[Акатегориа:Урыстәыла анеоклассикатә архитектура]]
[[Акатегориа:Абалеттә театрқәа]]
[[Акатегориа:Урыстәыла иҟоу аоператә театрқәа]]
|
Урыстәылатәи Аҳәынҭқарратә академиатә Театр Ду, Большои театр, Урыстәылатәи Атеатр ду, ма иркьаҿны Атеатр ду () — Урыстәыла иреиҳаӡоу атеатрқәа иреиуоуп, иара убас адунеи аҿы зегь реиҳа зҵакы ҳараку аопереи абалети ртеатрқәа ируакуп.
Атеатр ахыбрақәа ркомплекс гылоуп Москва агәҭаны, Атеатр ашҭа аҟны. Атеатр ду, уи амузеи, аҭоурыхтә сцена ахыбра – афедералтә ҵакы змоу Урыстәыла жәлар ркультуратә ҭынха иаобиектуп.
Аҭоурых
Аханатә ари атеатр хатәын, аха 1794 шықәса нахыс иказентәны, Атеатр маҷи (Малыи театри) иареи еидҵаны, иаку аимператортә театрқәа рытруппа ҳәа ахьӡҵаны иҟарҵеит. Аамҭала Москватәи атруппа астатус аҽаԥсахуан: уи зны Москватәи аинрал-губернатор инапхгара ашҟа ииасуан, нас еиҭа – Петербургтәи адиректорра анапхгарахь. Уа иҟан 1917 шықәсазы ареволиуциа ҟалаанӡа. Усҟан амазарақәа зегьы анмилаҭыртә ашьҭахь, Малыи- Большои захьӡыз атеатрқәа зынӡа еидырхит. Акыршықәса Москва атеатртә культура аҭоурых зегьы зыдҳәалаз Атеатр ду акәын.
Пиотр ихьӡ зху (петровский) атеатр — Меддокс итеатр
Атеатр аҭоурых хацыркын ҳәа ирыԥхьаӡоит 1776 шықәса хәажәкыра 17 (28) инаркны. Абри арыцхә азы агуберниатә прокурор аҭауад Пиотр Уасил-иԥа Урусов аимператорԥҳәыс Екатерина Аҩбатәи лыҟнытә азин иҭан «иарбан хкызаалак атеатртә қәгыларақәа, иара убас аконцертқәеи, авокалқәеи, амаскарадқәеи … рымазаара». Аҭауад нап аиркит атеатр аргылара. Уи иахьгылаз аҭыԥ Петровка (аӡиас Неглинка арыӷьарахьтәи агаҿаҟны) инахьыӡшьаланы, Пиотр ихьӡ зху (Петровский) атеатр ҳәа ахьӡырҵеит.
Урусов итеатр аартра ҟалаанӡа иблит. Уи ашьҭахь аҭауад ари ахыбра икампанион, англызтәи анаплакҩы Маикл (Михаил) Меддокс ииҭеит. Хаҭала Меддокс инапхгарала, архитектор Христиан Розберг ипроект ала, 1776-1789 шықәсқәа рзы иргылан Пиотр ихьӡ зху атеатр Ду. (Большой Петровский театр). Атеатр ргылан амҩаду Петровка алагамҭаҿы, убри азы Пиотр ихьӡ зху ҳәа хьӡыс иаҭан. Акәша-мыкәша ирацәан ихарабӷьараны иргылаз ахыбрақәа.
Хәымз рыла иргылан х-еихагылак змаз, ахаҳә шкәакәа ахәҭақәак алаԥсаны ақьырмыттә хыбра. Меддокс уи аргылара иақәирхарџьит раӡнытә ԥарала 130 нызықь мааҭ. Уи иазԥхьагәаҭаз ахарџьынҵа аасҭа 50 нызықь мааҭ рыла еиҳан. Атеатр ныҳәаҵас аартра мҩаԥысит 1780 шықәса ԥхынҷкәынмза 30 рзы. Атеатр иаман (1) зықьҩык ахәаԥшцәа зкуаз апартери, аиарусқәа хԥеи, аложақәеи, «ҩ-лашаракны иҟаз амаскарадтә зали», «амацасратәи», иара убас ауада ҷыдақәеи. 1788 шықәсазы атеатр иаҿакны иҟарҵеит игьежьыз амаскарадтә (асабраданыҳәатә) зал – «Ротунда». Даҽа хыҵхырҭақәак рыла, азал иакуан 880-ҩык аҭааҩцәа» «Атеатр аҿы иҟан зықьҩык ахәаԥшцәа зкуаз, аложақәа змаз аиарусқәа ԥшьбеи иҭбааҭыцәыз агалереиақәа ҩбеи. Апартер аҿы иҟан зганқәа аркыз атәарҭақәа зыҩнагылаз ацәаҳәақәа ҩба. Уамашәа иԥшӡаны, мазара дула ирҩычаз аложақәа хышә – зқьы мааҭ, инеиҳангьы иаԥсан. Апартер аҿы абилеҭ 1 мааҭк иаԥсан. Атеатртә зал 800-ҩык ахәаԥшцәа акуан. Иара убриаҟара ахәаԥшцәа рҭыԥ агалереиақәа рыҿгьы иҟан». Пиотр итеатр Меддокс ианитәыз аамҭазы раԥхьатәи 14 шықәса иалагӡаны араҟа иқәыргылан 424 аоператәии абалеттәии спектакльқәа. 1794 шықәсазы Меддокс ифинанстә ҭагылазаашьа ауадаҩра иахҟьаны атеатр аҳәынҭқарра иаиҭар акәхеит; уи нахыс атеатр Аимператортә театрны иҟалеит.
Пиотр ихьӡ зху Меддокс итеатр 25 шықәса игылан – 1805 шықәса жьҭаарамза 8 рзы ахыбра блит. Хышықәса атруппа Москватәи амалуаа рхатә ҩынқәа рҿы аспектакльқәа ықәдыргылон; аамҭак азы аспектакльқәа мҩаԥысуан Моховаиеи Большаиа Никитскаиеи ркәакь аҿы игылаз Пашковаа рынхарҭаҟны, ахыбра аҩадатәи аган аҿы. (Ашьҭахь уи еиҭашьақәыргыланы, уа ауниверситет иатәыз ашьаҳиҭԥҳәыс Татиана лныха ҟаҵан). Атеатр аӷәтәы хыбра ҿыц Арбат ашҭаҿы иргылеит К.И.Росси. Атеатр иаман апартер, абенуар, х-иарускны иҟаз аложақәеи, араиоки. Уи атеатр аҿы уамашәа акустика бзиан, аинтериерқәа ҩычан асахьаҭыхҩы М.И.Скотти инапала. Анкьа узылымсуа аҳәынҵәа зқәыз ашҭа еиҟаратәны, ахаҳә ықәырҵеит, атеатр аԥхьа ашәҭбаҳча ҟарҵеит. Ԥшьышықәса аус зуз атеатр ахыбра 1812 шықәсазы Москва абылра ду аныҟаз инеиқәыблаа ицеит. Уи ашьҭахь атеатр ҭыԥс иааннакылеит Знаменка амҩаду аҿы иҟаз Апраксин иҩны. Уи ргылан 1792 шықәсазы архитектор Ф.Кампорези ипроект ала. Апраксин иҩнаҿы атеатртә хыбра ҭшәан, иманшәаламызт, акреслақәа рцынхәрас ахәаԥшцәа рзал аҿы игылан ачоуҳа џьаџьа зыхҟьаз аҟәардәқәа. Пиотр итеатр уа иҟанаҵгьы изныкымкәа абылрақәагьы ирықәшәахьан.
1812 шықәсатәи аибашьра ашьҭахь.
мини|Большои театр 1839 шықәсазы, 1840-тәи шш. агравиура.
мини|Атеатр Ду. Агравиура 1830 шықәсазтәи асахьала.
1816 шықәсазы Москва аргыларазы акомиссиа ирыланаҳәеит атеатр ахыбра ҿыц аргыларазы аконкурс. Уи алахәразы ихымԥадатәиу ԥҟараны ишьақәдыргылеит ихыблааны инхаз Медокс итеатр аҭӡамц аргылара иахәҭакны аҟаҵара. Ари аконкурс рҽаладырхәит Л.Диубуи, Д. Жилиарди, Ф.Кампорези, П.Гонзаго, А.Н. Бокариов уҳәа егьырҭ идыру архитекторцәагьы, аха урҭ рпроектқәа акгьы рыдрымкылаӡеит. Аҩынтәтәи аконкурс аан аԥыжәара аиуит Аимператортә сахьаҭыхратә академиа апрофессор А.А.Михаилов ипроект. Аха Михаилов ипроект ахә ҳаракцәоуп ҳәа ирыԥхьаӡеит, насгьы уи зыргылара игәы иҭеикыз ахыбра иаҵанакуаз амҽхак адура иахҟьаны, акәша-мыкәша игылаз ахыбрақәа изрышьашәалахомызт. Апроект ирҿыцны аҟаҵара идырҵеит архитектор О.И.Бове. Уи Михаилов икомпозициа ашьаҭақәа ишынеибакәу еиқәирхеит, аха акыр еиҵеитәит ахыбра аизышәарақәа, аура 41 метра аҟынтәи 37 метра аҟынӡа еиҵеитәит, иара убас адәахьтәии аҩныҵҟатәии аҩычарақәа рҿы имаҷымкәа аиҭакрақәа алаигалеит.
1817 шықәсазы ишьақәырӷәӷәаз Москва аргыларазы аплан хада аидеиа аус адызулаз Бове игәҭакы ала, атеатр ҟалар акәын Аџьынџьтәылатә еибашьраҿы игаз аурыс жәлар риааира ахьӡ-аԥша шьҭызхуа ампиртә қалақь-ныхабаа иакомпозициатә центрны. Атеатр адура инаҵшьны иунарбоит уи аԥхьа иҟаҵоу зкәакьҭа иашоу Ашҭа ԥшӡа ду. 1820 шықәсазы уи Петровтәи ҳәа ахьӡын, аха иаарласны Атеатр ашҭа ҳәа иԥсахын. Бове Михаилов ипроект амҽхак ашҭа иашьашәаланы иҟаиҵеит, уи Аполлон иквадрига ахәаԥшцәа рышҟа иааирҳәит. Атеатр ахыбра апроект шьақәырӷәӷәан 1821 шықәса абҵара 10 рзы; уи шьақәдырӷәӷәаанӡагьы Бове иазгәеиҭаз иплан ала нап аиркит афундамент аҭарҭәара, иблыз ахыбра ауасхыр ахәҭақәакгьы еиқәырханы.
Атеатр аартын 1825 шықәса жьырныҳәа 6 (18) рзы М.А.Дмитриев иажәеинраалақәа ирылхыз апролог «Амузақәа рныҳәа» ала. Амузыка - Ф.Е.Шольц, А.Н.Верстовски, А.А.Алиабев. Ақәыргыламҭа асиужет аҿы аллегориатә формала еиҭаҳәан Урыстәыла агении, амузақәеи, иареи рҽеидкыланы,иблыз Петровтәи Меддокс итеатр ахыжәжәарақәа рҭыԥан ишаԥырҵаз атеатр ҿыц. Арольқәа нарыгӡон иреиӷьыз Москватәи актиорцәа: Урыстәыла агени – атрагик П.С.Мочалов, Аполлон – ашәаҳәаҩ Н.В.Лавров, амуза Терԥсихора – Москватәи атруппа акәашаҩ хада Фелицата Гиуллен-Сор. Антракт ашьҭахь идырбан Ф.Сор имузыка ала иқәыргылаз абалет «Сандрилиона» («Золушка») . Аспектакль ықәдыргылеит абалетмеистерцәа Ф.-В. Гиуллен-Сори И.К.Лобанови. Ақәыргыламҭа Моховои атеатр аҟнытә атеатр ҿыц ашҟа ииаган . Адырҩаҽны аспектакль еиҭадырбан. Еиқәханы иҟоуп атеатр аартра иазкыз С.Аксаков игәалашәарақәа: «Ихыблаа-ҿыблааз ажәытә хыжәжәарақәа иргәылиааны ицәырҵыз Пиотр итеатр Ду … саршанхеит сара… Иблахкыгоу ахыбра ду, сара зегь реиҳа бзиа избо аҟазара иазку, уи адәахьтәи аԥшра мацарагьы саргәырӷьеит уамашәа, сгәы хыҭ-хыҭуа сҟанаҵеит». В.Одоевски иакәзар, аартраан идырбаз абалеттә спектакль даршанханы, уи ақәыргыламҭа абас дахцәажәон: «Акостиумқәа еилаарцыруа, адекорациақәа рыԥшӡара, ажәакала, атеатртә хазынарақәа зегьы - апролог аҿы еиԥш, араҟагьы рҽеизыргеит».
мини|1853 шықәсазтәи абылра. Алитографиа.
1842 шықәсазы атеатр анапхгара аиасит аимператортә театрқәа Петербургтәи адиреқциа ашҟа; Петербургынтәи Москваҟа иааган аоператә гәыԥ, Москватәи атеатртә усҳәарҭа хадас дарҭеит, 1859 шықәса аҟынӡа уи аҭыԥ аанызкылоз, еицырдыруа акомпозитор А.Н.Верстовски. Архитектор А.С.Никитин ипроект ала, 1843 шықәсазы иалыршан атеатртә хыбра аиҭашьақәыргалара ду – абарҵаԥшьы аионтә капительқәа Ерехтеионтә хкы еиуоу ала иԥсахит, еиҭашьақәиргылеит аложақәа ргантә цәаҳәақәеи, акулурақәеи, ариер-сцена ахьцәырҵыз асценатә хәҭеи.
1853 шықәса хәажәкыра 11 (23) рзы атеатр блит; мшқәак абылра иаҿыз ахыбра аҟнытә еиқәхаз ахаҳә иалхыз уи адәахьтәи аҭӡамцқәеи абарҵаԥшьы агәашьыркреи роуп.
А.Кавос ипроект ала иҟаҵаз аиҭашьақәыргылара
мини|Н. А. Наидионов ифотоҭыхымҭа, 1883 шықәса
Атеатр аиҭашьақәыргыларазы еиҿкааз аконкурс иалархәын архитекторцәа Констанити Тон, А.С.Никитин, Александр Матвеев, иара убас Аимператортәи атеатрқәа рархитектор хада Альберт Кавос. Аиааира агеит Кавос ипроект; атеатр шьақәыргылан хышықәса рыҩныҵҟала. Атеатр аҭаӡареи апланркреи раӷьырак еиқәырхан, аха Кавос маҷк аҟара ишьҭихит ахыбра аура, иԥсахит аизышәарақәа, иара убас афасадқәа заатәи аеклектикатә стиль ала иҩычаны, ишынеибакәу иԥсахит архитектуратә декор. Абылра аан иқәыццышәаа ицаз ашҟәа иалхыз Аполлон искульптура ацынхәрас аҩналарҭатә барҵаԥшьы ахыхь иқәыргылан Пиотр Клодт иусумҭа аџьаз иалхыз аквадрига. Афронтон аҿы иқәыргылан ҩ-хык зхагылоу ауарба – Урыстәылатәи аимпериа аҳәынҭқарратә герб. Атеатр иҿыцны иаартын 1856 шықәса нанҳәа 20 рзы Беллини иопера «Апуританцәа» ала.
XX ашәышықәса
слева|мини|Атеатр Ду 1930 шықәсазы Москва.
мини|Атеатр Ду 1932 шықәсазы.
1918 шықәса нахыс Атеатр Ду академиатә ҳәа ахьӡ анашьан. Октиабртәи ареволиуциа ашьҭахь шықәсқәак атеатр анаҩстәи аразҟы иазкны аимак-аиҿакқәа еихсыӷьуамызт; Ленин инаиркны, аӡәырҩы уи арктәуп ҳәа ирыԥхьаӡон. Ари азҵаараҿы 1922 шықәсазы ӷәӷәала ичмазаҩхаз Ленин активла иҿагылан иара убри ашықәсан Урыстәыла Ацентртә комитет маӡаныҟәгаҩ Хадас иҟаҵаз Сталини, аҵаралашара жәлартә комиссарс иҟаз Анатоли Луначарскии, иара убас Урыстәылазегьтәи ацентртә комитет ахантәаҩы Михаил Калинини. 1922 шықәсазы Урыстәылатәи Ацентртә анагӡаратә комитет Апрезидиум ишьҭнахит атеатр аркра анхамҩатә хәарҭара алам ҳәа ақәҵара . 1921 шықәсазы еицырдыруа москватәи архитекторцәа А.В.Шьчусев, И.П.Машков,С.Ф.Воскресенски, И.В.Жолтовски уҳәа злаз акомиссиа игәарҭеит атеатр ахыбра. Акомиссиа алахәылацәа еицҿакны иазааит ахәаԥшратә зал аҿы акоридорқәа рхыгьегьақәеи иара ахәаԥшратә зал зегьы шьаҟас иамоу аҭӡамц хыгьежьааи рҭагылазаашьа даара ишыбааԥсу. 1921 шықәса нанҳәа-цәыббра рзы И.И.Рерберг инапхгарла, уи аҭӡамц арыӷәӷәаразы аусурақәа ирылагеит. Урҭ ҩышықәса ицон. 1928 шықәсазы ахәаԥшцәа чынла риерархьиа ақәгаразы архитектор П.А.Толстых иԥсахит ахыбра ахәаԥшратә зал ацәаҳәақәа рмардуанқәа. 1920-тәи ашықәсқәа рыгәҭаны Аполлон иквадрига асахьа зныз аԥарда рыԥсахит Ф.Ф.Фиодоровски иҭыхымҭала иҟаҵаз аԥардала.
1941 шықәса рашәара 22 рзы Большои театр афилиал аҿы (Атеатр Ду 1941 ш. 15.04. инаркны аиҭашьақәыргылара иаҿын) имҩаԥысит Гуно иопера «Ромеои Џьулеттеи» апремиера. Уаҟа Ромео ироль наигӡеит Сергеи Лемешев. Азал ҭәын. Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду аамҭазы – 1941 ш. жьҭаара инаркны 1943 ш.ԥхынгәынӡа Атеатр Ду Куибышев аевакуациаҿы иҟан. Уаҟа иқәыргылан аспектакльқәа «Евгени Онегин», «Амшынҟызқәа рӡиа», «Травиата», Аида», «Кармен», «Аԥсатә ԥҳәыс («Пиковая дама»), «Вильгельм Телль». 1942 ш. хәажәкыра 5 рзы имҩаԥысит Шостакович Абыжьбатәи исимфониа раԥхьаӡатәи анагӡара.Уи аамҭазы атеатр аколлектив идырҳауаз аԥарақәа шамахамзар зегьы активла аҳәынҭқарратә тәылахьчара афонд иаларгалон. Уи иабзоураны Сталин иҟнытә аџьшьара рыҭан. Аевакуациаҿы ианыҟаз артистцәеи амузыкарҳәаҩцәеи нхон ақалақь аҿацәаҿ ирзалырхыз, иарбанзаалак ҩнымаҭәак зыҩнагыламыз, иҭацәыз ашколтә хыбраҿы.
1955 шықәсазы атеатр асценаҿы иҿыцны ицәырҵуеит 50 шықәса асцена ҩычаҩ хадас иҟаз Ф.Ф.Федоровски ипроект ала инагӡаз, «ихьтәу» ҳәа ахьӡ зырҭаз, аҭабырса иалхны иҟаҵаз аԥарда ԥшӡа. Атеатр Ду аиҭашьақәыргылара ашьҭахь ареставрациа зызуз, маҷкгьы аиҭакрақәа зықәшәаз ( иԥсахын агерби анҵамҭақәеи) уи аԥарда дырҩегьых атәыла атеатр хада арԥшӡеит.
1976 шықәса инаркны 1991 шықәса аҟынӡа атеатр официалла «Ҩынтәны Ленин иорден занашьоу Асоветтә Еидгыла академиатә Театр Ду» ҳәа ахьӡын.
XXI ашәышықәса
Асцена ҿыц
мини|Ахәаԥшцәа рзал аиҭашьақәыргылара аҟынӡа, 2005 шықәса
Атеатр Ду Асцена Ҿыц ҭыӡҭыԥс иамоуп: Большаиа Дмитровка амҩа, 4 аҩны, арг.2.ф. Уи 879 ҭыԥ амоуп. Аргылара иаҿын 1995 шықәса инаркны 2002 шықәсанӡа. Иргылоуп ауада рацәа змаз аҭоурыхтә ҩынқәа рҭыԥан.Ахәаԥшратә зал аплафон аҩычараҿы ахархәара рызун Зураб Ҵереҭели иредақциала иҟаҵаз Леон Бакст иескизқәа.
Асцена Ҿыц аартын 2002 шықәса абҵара 29 рзы Н.А.Римски-Корсаков иопера «Асҭыԥҳа» ала. Асцена Хада аиҭашьақәыргылара ианаҿыз аамҭазы (2005-2011 ш.ш.) араҟа акәын иахьынарыгӡоз Атеатр Ду аоператәии абалеттәии арепертуар зегьы.
Ҳаамҭазы Асцена Ҿыц аҟны инарыгӡоит Большои театр арепертуар аҟнытә аспектакльқәа, иара убас араҟа имҩаԥыргоит Урыстәылатәиқәа ирҷыднагьы, атәым ҳәынҭқаррақәа рҟынтә атеатртә коллективқәа ргастрольқәа.
2005-2011 шықәсқәа рызтәи аиҭашьақәыргылара
2005 шықәса ԥхынҷкәын 1 азы Большои театр Аҭоурыхтә сцена аиҭашьақәыргыларазы иаркын. Уи раԥхьа 2008 шықәса азы ахыркәшара азԥхьагәаҭаны ирыман. Аркра аламҭалазы Асцена хадаҿы аҵыхәтәаны идырбан Мусоргски иопера «Борис Годунов» ((2005 ш.рашәара 30). Аиҭашьақәыргылара аламҭалазы имҩаԥыргоз азыҟаҵаратә усурақәа аамҭа рацәаны иргеит. Урҭ ирылҵшәаны аҭоурыхтә хыбра аҟнытә иаанхаз ихадоу х-ҭӡамк роуп – ахаҿратә ҭӡы хадеи агантәқәеи, ауасхыр аҵаҿы 30 метра рҟынӡа иҵаулаз ажра ду ҭыжаан.
Атеатр аартын 2011 шықәса жьҭаара 28 рзы аопереи абалети рартистцәа злахәыз Дмитри Черниаков иқәыргыламҭа агала-концерт ала. Аханатә излаадыртырц ргәы иҭаз Д.Черниаков иқәыргыламҭа Глинка иопера «Руслани Лиудмилеи» ахәаԥшцәа идырбан абҵара 2 рзы.
Аиҭашьақәыргылара аан Ахәаԥшцәа рзал аҿы аҭыԥқәа рхыԥхьаӡара иагырхан – 2155 рыҟнытә 1740 рҟынӡа.
Цәыббрамза 2009 рзы аиҭашьақәыргылара иазыԥҵәаз аԥарақәа иашамкәа рныхра иазкны Урыстәылатәи СКП ашьаус хацнаркит. Большои театр аиҭашьақәыргылара иаҿнаҵы уи иазыԥҵәаз ахарџь 16-нтә иазҳаит. Усҟан акультура министрс иҟаз А.А.Авдеев иажәақәа рыла, хәажәкыра 2011 рзы уи 20 млн.мааҭ(500 млн €) еиҳахеит. Уи зыхҟьаз ҳәа мзызс иааргоз, раԥхьа иргыланы, ацементи ақьырмыти рыхә ахьхалаз акәын.
2012 шықәса жәабран 14 рзы Урыстәылатәи Аԥхьаӡаратә палата ишанарбаз ала, «Атеатр Ду аиҭашьақәыргылара иахҭынҵан 35,4 млрд мааҭ, иазԥхьагәаҭаз 37 млрд ацынхәрас, уи ахарџьнҵатә хәыԥса аҟнытә 95,5 процент ҟанаҵоит.
Ҳаамҭазтәи аҭоурых
Атеатр Ду, ахаҿратә ган. 2019 шықәса.
2009 шықәса инаркны, Александр Ведерников адирижиор хада иҭыԥ анынижь нахыс, атеатр музыкатә напхгаҩцәас иаиуит акомпозитор Леонид Десиатникови (2009-2010) адирижиор Васили Синаискии (2010-2013). 2014 шықәса жьырныҳәазы атеатр дирижиор хадаси музыкатә напхгаҩыси дҟаҵан Ҭуӷан Сохьиев.
2013 шықәса ԥхынҷкәын нахыс Атеатр Ду адиректор Хада иҭыԥ ааникылоит Владимир Урин.
2013 шықәсазы Атеатр Ду аҿы ишьақәыргылан анемецтә аорӷанргыларатә фирма «Глаттер-Гиоц» иҭнажьыз аԥсыԥтә орӷан. Уи Атеатр Ду аҭоурых аҩныҵҟа аԥшьбатәи орӷанын.
2016 шықәса ԥхынҷкәын азы, аиҭашьақәыргылара хыркәшеижьҭеи хәышықәса аҵра иазкны, агәыԥ «Суммеи» Москва анапхгара акультуратә ҟәшеи рыцхыраарала, Атеатр Ду иалнаршеит адәныҟатәи атранслиациақәа рсериа ашьҭра. Урҭ мҩаԥыргон атеатр ахаҿратә ган хадаҿы еибыҭаз, амшцәгьа зԥырхагамхоз иҷыдоу аекранқәа рҟнытә. Ԥхынҷкәын 1-и 2-и рзы идырбан Римски-Корсаков иопера «Аҳ изҳәаны итәоу», ԥхынҷкәын 8-и 9-и рзы имҩаԥысит Џьорџь Баланчин ибалет «Ахьымаҭәақәа».
2020 шықәса хәажәкыразы акоронавирус апандемиа иахҟьаны акарантин аныҟаз аамҭазы Большои театр ихацнаркит «ахьтәы фонд» аҟнытә уаанӡа иҭаҩыз аспектакльқәа рсериа ахатәы официалтә YouTube-канал аҿы онлаин ҳасабла рышьҭра. Раԥхьатәи уахыки-ҽнаки рыла абалет «Амшынҟызқәа рӡиа» 1 млн инареиҳаны ауаа ахәаԥшит. Акарантин аҳәаақәа ирҭагӡаны иара убас еиҿкаан аклассикатә сценеи, аестрадеи, атеатри, акинои риеҵәақәа апандемиа аамҭазы ауаа реиқәырхара иаҿыз аҳақьымцәа ҭабуп ҳәа раҳәо, иҭацәыз азал аҿаԥхьа иқәгыланы имҩаԥыргаз аконцерт. . 2020 шықәса цәыббразы Урыстәылатәи атеатрқәа зегь раԥхьа Большои театр YouTube-канал ианашьан YouTube «Араӡнытә канал».
Акрызҵазкуа арыцхәқәа
1776 ш. хәажәкыра 17 (28) — Атеатр Ду анышьақәыргылаз амш (атруппа аԥҵара)
1780 ш. ԥхынҷкәынмза 30 — Питор итеатр абылра.
1805 ш. жьҭаарамза 8 — Пиотр итеатр абылра.
1806ш. — Атеатр иаҭан Аимператортә ҳәа ахьӡ
1808 ш. мшаԥымза 13 — Арбаттәи аимператортә театр Ҿыц аартра.
1812 ш. — атеатр ахыбра абылра.
1821—1824 ш.ш. — О. Бове ипроект ала атеатр ҿыц ахыбра аргылара
1825ш. жьырныҳәа 6 — Пиотр итеатр Ду аартра.
1842 ш. — А. С. Никитин ипроект ала аиҭашьақәыргылара ду.
1853ш. хәажәкыра 11 — атеатр ахыбра абылра.
14 мая 1855 — атеатр ашьақәыргыларазы Альберт Кавос ипроект ашьақәырӷәӷәара.
1856ш. нанҳәа 20 — Атеатр Ду аартра.
1888ш. ԥхынҷкәын 16 — М. Мусоргски иопера «Борис Годунов» апремиера.
1895ш. — атеатр ауасхырқәа шьаҭанкыла реиҭашьақәыргылара.
1901ш. жьҭаара 10 — Ф.И.Шалиапин Иван Грозныи ироль ахьынаигӡоз Н.Римски-Корсаков иопера «Ԥсковтәи аҭыԥҳа».
1917ш. жәабран 28 — Аимператортә театр астатус ахыхра.
1919ш. лаҵара 4 — атеатр аоркестр раԥхьатәи асимфониатә концерт, адирижиор — Сергеи Кусевицки.
1919ш. ԥхынҷкәын 7 — ахьӡ аԥсахразы аиҳабыра рыдҵа: Аҳәынҭқарратә академиатә театр Ду (Большои театр).
1919ш. ԥхынҷкәын 12 — Атеатр Ду аԥыхразы иҟаҵаз аҽазышәарақәа.
1921ш. жәабран 18 — Бетховен изал аартра.
1921—1923 ш.ш. - И. И. Рерберг инапхгарала атеатр ахыбра аиҭашьақәыргылара
1922 ш. жәабран — Атеатр Ду аусура иацнаҵарц азы ВЦИК Апрезидиум иҟанаҵаз ақәҵара.
1925 ш. жәабран 1 - Атеатр Ду 100 шықәсахыҵратә ныҳәа азгәаҭара. .
1935ш. — Д. Шостакович иопера « «Леди Мақбет Мцентәи ауезд аҟнытә» апремиера.
1937ш. — Атеатр Ду ианашьан раԥхьатәи Ленин иорден.
1941ш. мшаԥы 15 — ахыбра аиҭашьақәыргылара ахацыркра.
1941ш. — атеатр Кәыибышевҟа аевакуациа азура.
1941ш. жьҭаара 28 — атеатр ахыбра абомба ақәҳаит.
1943ш. цәыббра 26 — атеатр аевакуациа аҟнытә ианыхынҳә ашьҭахь раԥхьатәи аспектакль.
1948 ш. ԥхынҷкәын 16 — аопера «Борис Годунов» апремиера. Ақәыргылаҩ - Леонид Баратов, асценографиа - Фиодор Федоровски.
1955 ш. — Атеатр Ду асценаҿы еицырдыруа «ахьтәы» ԥарда акнаҳара. Апроект автор — Фиодор Федоровски.
1956 ш. — Атеатр Ду абалеттә труппа раԥхьаӡа акәны имҩаԥнагеит еицырдыруа Лондонтәи агастрольқәа.
1959ш. — адунеи зегь еицырдыруа ашәаҳәаҩ Марио дель Монако Ж. Бизе иопера «Кармен» аҿы Хозе ипартиа наигӡеит. (Кармен — И. Архипова).
1960ш. — С. Прокофьев иопера «Ауаҩыҵәҟьа изку аповест» адунеизегьтәи апремиера.
1960-тәи — 1970-тәи ашықәсқәа — ахыбра аиҭашьақәыргылара.
1961ш. — Кремльтәи Аизара Дуқәа Рхан аҿы Большои театр иаиуит асцена ҿыц.
1964 ш. — Марлен Дитрих лшоу-программа «Marlene Expirience» лыманы Атеатр Ду асцена дықәгылеит. Аԥарда аныларышьҭ ашьҭахь уи асценахь 200-нтә даарыԥхьеит.
1964 ш. — Иури Григорович Атеатр Ду балетмеистер хадас дҟаҵан.
1968ш. — Иу. Григорович иқәыргыламҭа А. Хачатуриан ибалет «Спартак» апремиера.
1975ш. — ахыбра аиҭашьақәыргылара ахыркәшара.
1976ш. — Атеатр Ду 200-шықәсахыҵразы аиубилеитә ныҳәа азгәаҭара. Ианашьоуп аҩбатәи Ленин иорден.
1982ш. — Иу.Григорович иқәыргыламҭа Д.Шостакович ибалет «Ахьтәы шәышықәса» апремиера.
1985ш. ԥхынҷкәын 4 — 90 шықәса зхыҵхьаз Марк Реизен аопера «Евгени Онегин» аҿы Гремин ипартиа наигӡеит, иара убри алагьы Гиннесс ирекордқәа рышәҟәы данылеит.
2002ш. абҵара 29 — Атеатр Ду асцена Ҿыц аартра.
2005ш. ԥхынҷкәын 2 — Атеатр Ду ахыбра аиҭашьақәыргыларазы аркра. .
1 октября 2011ш. жьҭаара 1 — фышықәсеи хымзи рышьҭахь Атеатр Ду аусура иалагеит. .
2011ш. жьҭаара 28 — аиҭашьақәыргылара ашьҭахь Атеатр Ду аартра иазку аныҳәамш. .
2011ш. ԥхынҷкәын 1 — 1948 ш. азы иқәыргылаз аопера «Борис Годунов» аиҭарҿыцра.
2013ш. лаҵара 14 — «Глаттер-Гиоц» афирма иатәу аорӷан ҿыц аартра иазкны аӡыргаратә концерт.
2013ш. рашәара 8 — А.Бородин иопера «Аҭауад Игор» апремиера. Ақәыргылаҩ – Иу. Лиубимов.
2015ш. — И.Демуцки ибалет «Ҳаамҭа афырхаҵа» адунеитә премиера.
2016ш. жәабран 18 — Д. Шостакович иопера «Катерина Измаилова» апремиера (адирижиор-ақәыргылаҩ Ҭуӷан Сохьиев, арежиссиор-ақәыргылаҩ Римас Туминас).
2016ш. ԥхынҷкәын 22 — Г.Берлиоз идраматә легенда « Фауст иқәыӡбара» апремиера (адирижиор-ақәыргылаҩ Ҭуӷан Сохьиев, арежиссиор-ақәыргылаҩ Петер Штаин).
Аорӷан
1913 шықәсазы Атеатр Ду аҿы иқәыргылан анемецтә фирма «Еберхард Фридрих Валькер», Opus 1738, 26/II/P иҭнажьыз аорӷан. Аха уи еиқәымхаӡеит. 2013 шықәса рзы иқәыргылан анемецтә аорӷанргыларатә фирма «Глаттер-Гиоц» иҭнажьыз аорӷан ҿыц. Аинструмент аибыҭара жьырныҳәазы ихыркәшан, аха раԥхьаӡа акәны аорӷан ҿыц абжьыатеатр иҩныҩит лаҵара 14 рзы, Урыстәылатәи аорӷан арҳәаҩцәеи Атеатр Ду амузыкарҳәаҩцәеи алархәны, ҷыдала имҩаԥгаз агала-ӡыргараҿы..
Москватәи аԥсыԥтә орӷанқәа рыбжьара ари аинструмент арегистрқәа рхыԥхьаӡарала, абжьбатәи аҭыԥ ааннакылоит. Уи шьақәыргылоуп армарахьала асцена апортал ашьҭахь, 10 метрак иҳаракны иҟоу агалереиа ҷыда аҟны. Атрубақәа зегьы амҿтәы корпус аҿы иҵәахуп, хазы амануал атрубақәа́ ажалиузи-ашвеллерқәа рыла иҭаҵәахны иҟаҵоуп. Еиҭаҵуа аорӷантә пульт афымца регистртәи ахәмарратә трактурақәа рыла аорӷан иадҳәалоуп, уи азы аоркестр аҭыԥ аҿы, мамзаргьы асценаҿы иҟазар ауеит.
Арепертуар
Атеатр аус ауеижьҭеи аханатә инаркны араҟа иқәыргылан 800 инареиҳаны аԥҵамҭақәа. Атеатр атруппа раԥхьаӡа акәны иқәдыргылеит Д.Зорин иопера «Аиҭаира»(1777). Иахаану изларгәалашәо ала, ахәаԥшцәа рҿы ақәҿиара ду аиуит М.Соколовски иопера «Аӡлагарахьча – ауды(аҟәыдырԥаҩ), амцҳәаҩ, ақьаӷьариа» (1779). Уи аамҭа ҟәша аан атеатр арепертуар акырӡа еилыӷраан: аурыси италиатәи акомпозиторцәа роперақәа,аурыс жәлар рыбзазара иалху акәашарақәа, абалетқәа-адивертисментқәа, амифологиатә сиужетқәа ирылхыз аспектакльқәа.
XIX ашәышықәса
1840-тәи ашықәсқәа рзы акомпозитор А.Верстовски ихадаратә усура иабзоураны, атеатр аҿы рҽышьақәдырӷәӷәоит аџьынџьтә опера-водевильқәеи зформа дуу аромантикатә операқәеи. А.Верстовски еиуеиԥшым аамҭақәа рзы амузыкатә хылаԥшыҩс, арпертуар ахылаԥшҩыс, иара убас Москватәи атеатртә усҳәарҭа еиҳабыс аус иуан.
Атеатртә ԥсҭазаараҿы акрызҵазкуа хҭысны иҟалеит А.Глинка иопера «Аҳ изы аԥсҭазаара» (1842), «Руслани Лиудмилеи» (1845), А.Адан ибалет «Жизель» (1843) атеатр асценаҿы рықәыргылара. Уи аамҭазы атеатр хырхарҭас ишьҭнахуеит ииашаҵәҟьоу аурыс репертуар, еиҳарак амузыкатә епос аԥҵара.
XIX-тәи ашәышықәса аҩбатәи азбжазы абалет аҿы иалкаахеит еицырдыруа ахореограф М.Петипа иусура. Уи Москва иқәиргылеит акымкәа-ҩбамкәа акрызҵазкуа аспектакльқәа, урҭ рахьтә ихҭыс дуны иҟалеит Л.Минкус ирҿиамҭа «Дон Кихот Ламанчтәи» (1869); Уи аамҭазы атеатр арепертуар беиахоит П.Чаиковски иҩымҭақәа рыла: «Ар раԥхьагыла» (1869), «Амшынҟызқәа рӡиа» (1877, абалетмеистер – Вацлав Реизенгер) – аопераҿгьы абалет аҿгьы автор идебиутқәа ракәын; «Евгени Онегин» (1881), «Мазепа» (1884). П.Чаиковски иопера «Черевички» 1887 шықәсазы автор идирижиортә дебиутны иҟалоит. Асцена ашҟа ицәырҵуеит «Амч ду змоу агәыԥ хәыҷ» ҳәа изышьҭаз ахеидкыла иалаз акомпозиторцәа еицырдыруа роперақәа: М.Мусоргски «Борис Годунов» (1888); Н.Римски-Корсаков «Ас-ҭыпҳа» (1893), «Қьырса ауха» (1898); А.Бородин «Аҭауад Игор» (1898).
Иара убри аамҭазгьы Большои театр аҿы иқәдыргылоит Џь.Верди, Ш.Гуно, Ж.Бизе, Р.Вагнер уҳәа иара убас егьырҭ аҳәаанырцәтәи акомпозиторцәа рырҿиамҭақәа.
XIX ашә. анҵәамҭеи — XX ашә. алагамҭеи
XIX XX ашәышықәсақәа рҳәаа - атеатр ашәҭыкакаҷра иаамҭахеит. Петербургтәи артистцәа аӡәырҩы рҽазыршәоит Атеатр Ду аспектакльқәа рылахәхаразы алшара аиура. Адунеи зегь инарҭбааны иалаҵәоит Ф.Шалиапин, Л.Собинов, А.Нежданова рыхьӡқәа.
1912 шықәсазы Атеатр Ду аҿы Ф.Шалиапин иқәиргылоит М.Мусоргски иопера «Хованщина». Арепертуар иалалоит Римски-Корсаков иоперақәа: «Пан Ар раԥхьагыла», «Моцарти Салиери», «Аҳ изҳәаны итәоу», А.Руденштеин иопера «Демон («Ақаҷаа»), Р.Вагнер - «Анибелунг имацәаз», Леонкавалло, Масканьи, Пуччини роперақәа.
Уи аамҭазы С.Рахманинови атеатри активла аусеицура иалагоит. С.Рахманинов икомпозиторра иаҷыдангьы, абаҩхатәра ду злоу оператә дирижиорк иаҳасабала ихы ааирԥшуеит. Уи зҿлымҳарала дазнеиуеит инаигӡо арҿиамҭа астиль аҷыдарақәа, аопера анагӡараҿы илшоит атемпераменттә ҳәааи аоркестртә ҩычареи уамашәа иссирны реилагӡара.
Рахманинов адирижиор иусура аиҿкаара акыр ирманшәалоит – убас, иара ибзоураны, уаанӡа аоркестр ашьҭахь, ахәаԥшцәа рҿаԥхьа иҟаз адирижиортә пульт ырхынҳәны, иара аамҭа иашьашәалоу аҭыԥ ахь инаган.
Сахьаҭыхратә қәыргылаҩцәақәак раҳасабала, аспектакльқәа раԥҵара рнап алакуп еицырдыруа асахьаҭыхҩцәа, «Аҟазара адунеи» алахәцәа Коровин, Поленов, Бакст, Бенуа, Головин.
Асоветтә аамҭа
1917 шықәсазтәи ареволиуциа ашьҭахь раԥхьатәи ашықәсқәа рзы, раԥхьа иргыланы, Атеатр Ду ахаҭа аиқәырхареи, анаҩс арепертуар ахьтә иҳәаақәҵоу хәҭак аиқәырхареи рзы иҟаҵаз аҽазышәарақәа рыла иазгәаҭоуп. Убас, аидеологиа аганахьала, акритика рзыруан аоперақәа «Ас-ҭыԥҳа», «Аида», «Травиата», инеизакны Верди ирҿиамҭақәа. Џьоукгьы «абуржуазиатә аамҭа иацәынхоуп» ҳәа иԥхьаӡаны, абалет зынӡа иқәгатәуп ҳәа рыԥхьаӡон. [источник не указан 1036 дней] .
Аха егьа иуадаҩзаргьы, Атеатр Ду аҿы аопера еиԥш, абалетгьы аҿиара иаҿын.
Ақәыргыламҭа ҿыцқәа аԥырҵоит ахореограф А.А.Горски, абалеттә дирижиор Иу.Ф.Фаиер – 1919 шықәсазы Москва раԥхьаӡа акәны иқәдыргылоит П.Чаиковски ирҿиамҭа еицырдыруа «Щелкунчик», 1920 шықәсазы ицәырҵуеит «Амшынҟызқәа рӡиа» ақәыргыламҭа ҿыц.
Ахореографцәа аҟазараҿы аамҭа иашьашәалоу аформа ҿыцқәа рыԥшаара иашьҭоуп. К.И.Голеизовски иқәиргылеит С.Н.Василенко ибалет «Иосиф Хазына» (1925), Л.А.Лашьчилини В.Д.Тихомирови – Р.М.Глиер ирҿиамҭа иалхны аспектакль «Абларкыга (мак) ҟаԥшь» (1927). Уи ақәҿиара ду аман ахәаԥшцәа рҿы. В.И.Ваинонен иқәиргылоит Б.В.Асафиев ирҿиамҭа иалхны абалет «Парижтәи амцабз» (1933).
Аопераҿы еиҳа аԥыжәара рымоуп М.И.Глинка, А.С.Даргомыжски, П.И.Чаиковски, А.П.Бородин, Н.А.Римски-Корсаков, М.П.Мусоргски рырҿиамҭақәа. 1927 шықәсазы арежиссиор В.А. Лосски ибзоурала, ицәырҵуеит «Борис Годунов» аредақциа ҿыц. Убасгьы атеатр аҿы иқәдыргылоит асоветтә композиторцәа роперақәа: - А.И.Иурасовски «Трильби» (1924), С.С.Прокофиев « Х-патырқалк рышҟа абзиабара» (1927).
мини|Атеатр Ду. 1956 шықәса
Иара убас 20-тәи ашықәсқәа раан ахәаԥшцәа идырбан иреиӷьыз аҳәаанырцәтәи акомпозиторцәа роперақәа: Р.Штраус «Саломеиа» (1925), В.-А.Моцарт «Фигаро ичара» (1926), Џь.Пуччини «Чио-чио-сан (Мадам Баттерфлиаи)» (1925), «Тоска» (1930). («Тоска» ақәыргылараҿы «ареволиуциатә цәаҳәа» инаҵшьны ишазгәаҭазгьы, аспектакль қәҿиарадахеит, ахәаԥшцәа ирыдрымкылаӡеит).
мини|Маиа Плисецкаиа абалет «Ромеои Џьульеттеи» аҿы, 1961 шықәса
1950-1960-тәи ашықәсқәа рзы ицәырҵуеит аоператә қәыргыламҭа ҿыцқәа: Верди («Аида», 1951, «Фальстаф» 1962); Д.Обер («Фра-Диавало», 1955); Бетховен («Фиделио», 1955); атеатр аусура активла иаднаԥхьалоит аҳәаанырцәтәи артистцәеи, амузыкарҳәаҩцәеи, асахьаҭыхҩцәеи, арежиссиорцәеи - Италиантәи, Чехославакиантәи, Болгариантәи, иара убас Германиатәи Адеомократиатә республика аҟынтәи. Икариера алагамҭазы аамҭа кьаҿк Большои театр атруппа далахәылан Николаи Гиауров.
Большои театр аҿы аусура далагоит ахореограф Иу.Н.Григорович. Москватәи асцена ашҟа ииагахоит уи уаанӡа Ленинград иқәиргылаз абалетқәа - С.С.Прокофиев ирҿиамҭа «Ахаҳә шәҭы» (1959), иара убас А.Д.Меликов ирҿиамҭа «Абзиабара иазку алегенда» (1965). 1964 шықәсазы Григорович Большои театр абалет дахагылоит. Уи П. Чаиковски имузыка иалхны иқәыргылаз абалетқәа ҩба - «Щелкунчик» (1966), «Амшынҟызқәа рӡиа»(1969) рредақциа ҿыц ҟаиҵоит, иара убас 1968 шықәсазы иқәиргылоит А.И.Хачатуриан ирҿиамҭа «Спартак».
Асахьаҭыхҩы Симон Вирсалаӡеи адирижиор Геннади Рождественскии, артистцәа Владимир Василиеви, Марис Лиепеи, Михаил Лавровскии ралархәрала иаԥҵаз ари аспектакль ахәаԥшцәа аршанхартә еиԥш, ақәҿиара ду аиуит. 1970 шықәсазы уи ианашьан Ленин ипремиа.
Атеатр аԥсҭазаараҿы акрызҵазкуа хҭысны иҟалеит Ж.Бизеи Р.К.Шьчедрини рмузыка иалхны кубатәи абалетмеистер А.Алонсо ҷыдала абалерина М.М.Плисецкаиа лзы 1967 шықәсазы иаԥиҵаз ақәыргыламҭа «Кармен-сиуита».
1970-1980-тәи ашықәсқәа рзы М.Плисецкаиеи В.Василиеви цәырҵуеит хореографцәак раҳасабала. М.Плисецкаиа иқәлыргылоит Р.К. Шьчедрин ибалетқәа - «Анна Каренина» (1972), «Аҷныш» (1980), «Аласба зцу аԥҳәыс» (1985), Василиев – абалетқәа С.М.Слонимски «Икар»(1976), К.В.Молчанов «Макбет»(1980), В.А.Гаврилин «Аниута» (1986).
Большои театр атруппа лассы-лассы қәҿиара дула инанагӡоит Италиа, Британиа Ду, Еиду Америкатәи аштатқәа уҳәа убас ирацәаны егьырҭ атәылақәа рҿы агастрольқәа.
Ҳазҭагылоу аамҭазы
Ҳазҭагылоу аамҭазы Большои театр аҿы иҟоуп ирацәаны аклассикатә операқәеи абалетқәеи рықәыргыламҭақәа, аха убри аамҭазгьы атеатр иҿыцу аеқспериментқәа рыҟаҵара иашьҭоуп. Абалет аганахьала иаԥырҵеит Д.Шоставкович ирҿиамҭақәа ирылхны аспектакльқәа: «Илашоу акәара» (2003), Абруԥагәа» (2005).
Аопера аус адуларазы иаарыԥхьоит еицырдыруа адраматә режиссиорцәеи акинорежиссиорцәеи. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп – А.Сокуров, Ҭ.Чхьеиӡе, Е.Ниакрошиус уҳәа егьырҭгьы.
Уи аамҭазы имҩаԥыргоит аоригиналтә оператә партитурақәа икьасаны иҟаҵаз арҿеирақәеи, аԥсахрақәеи рҟнытә «ррыцқьара» иадҳәалоу аусурақәа, урҭ автортә редақциақәа ирыздырхынҳәуеит. Убасала иҿыцны иқәыргылаз иреиуоуп Модест Мусоргски иопера «Борис Годунов»(2007), Михаил Глинка иаԥҵамҭа «Руслани Лиудмилеи» (2011). Иҟан иҿыцны Большои театр иқәнаргылаз рҟнытә ахәаԥшцәеи аԥышәа змаз, аҟазара зҽаԥсазтәыз артистцәеи ирыдрымкылоз, иргәамыԥхоз аспектакльқәа. Убас, ахҟьа-ԥҟьа ахылҿиааит Леонид Десиатников иопера «Розенталь ихәыҷқәа» ақәыргыламҭа (2005), уи еиҳаракгьы изыдҳәалаз алибретто зҩыз ашәҟәыҩҩы Владимир Сорокин ирепутациа ауп. Аспектакль ҿыц «Евгени Онегин» зынӡаск илыдлымкылеит еицырдыруа ашәаҳәаҩ Галина Вишневскаиа, Уи дақәыӡбаны, протестк аҳасабала мап ацәылкит лиубилеи ас еиԥш иҟоу аспектакльқәа ахьықәдыргыло Большои театр асценаҿы амҩаԥгара. Аха убри аамҭазы хыхь зыӡбахә ҳҳәаз аспектакльқәагьы згәаԥхоз рхатәы хәаԥшҩцәа рыман.
2010 шықәсазы Большои театр ахеидкыла «Веl Air Media» ацхыраарала иалагеит адунеитә кинотеатрқәа рҿы аспектакльқәа дырбара. 2012 шықәса хәажәкыра 11 рзы ахеидкыла «Google Russia» адгыларала, Большои театр ихацнаркит ахатәы YouTube канал аҿы Урыстәыла адгьылҵакыра аҿы аспектакльқәа ртранслиациа. .
2019 шықәса хәажәкыра азы Академиатә Большои театр 243 шықәсаахыстәи аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны уи асцена Ҿыц аҟны иқәыргылан А.Дворжак еицырдыруа иопера «Аӡызлан» (ареж.Тимофеи Кулиабин).
2018 шықәсазы Россини иопера «Реимсҟа аныҟәара» (арежиссиор – Дамиано Микьиелетто, адирижиор – Ҭуӷан Сохьиев) «Ашықәсан иреиӷьу аспектакль» аноминациаҿы Урыстәылатәи аоператә премиа Casta Diva» иалауретхеит. .
2019 шықәсазы атеатртә премиа «Золотая маска» аҿы абалет «Нуреев» иреиӷьӡоу ҳәа иалкаан, уи ықәзыргылаз абалетмеистер Иури Посохов аноминациа «Абалет-Ҳаамҭазтәи акәашара/ абалетмеистер-ахореограф» аҿы алауреатра иаҭәашьан.
Атруппа
Атетар аҿы иҟоуп аоператәии абалеттәии атруппақәа, Большои театр аоркестри Асценатә-ԥсыԥтә оркестри. Атеатр аԥҵара ааамҭазы уи атруппаҿы иҟаз жәахаҩык амузыкарҳәаҩцәеи ҩажәижәабаҩык инарзынаԥшуа артистцәеи аркәын. Иара убри аамҭазгьы раԥхьа атруппа аҿы аспециализациа ыҟаӡамызт: адраматә актиорцәа аоператә спектакльқәа ирылахәын, ашәаҳәаҩцәеи акәашаҩцәеи адраматә спектакльқәа рҿы ихәмаруан. Убас, еиуеиԥшым аамҭақәа рзы атруппа иалан Керубини, Верстовски уҳәа егьырҭ акомпозиторцәа роперақәа рҿы ашәа зҳәоз Михаил Шьчепкини Павел Мочалови.
Аимператортә театрқәа рартистцәа ҳәа ахьӡ рымоуп: актиорцәа, атруппақәа рнапхгаҩцәа, арежиссиорцәа, акапельмеистерцәа, абалетмеистерцәа, аоркестрқәа рдирижиорцәа, акәашаҩцәа, амузыкарҳәаҩцәа, адекораторцәа,амашьына аус азыруеи, алашара ахылаԥшцәеи, урҭ рыцхырааҩцәеи, аҿыханҵацәеи, акостиумер хада, асуфлиорцәа, агардеробмеистерцәа, афехмеистерцәа, атеатрмеистерцәа, аскульпторцәа, анотатә усҳәарҭа ахылаԥшҩы, афигурантцәа, анотанҵаҩцәа, аԥсалымҳәацәа, апарикмахерцәа: арҭ ауаа зегьы аҳәынҭқаррартә маҵзураҿы аус зуа ҳәа иԥхьаӡоуп, урҭ зегьы рбаҩхатәреи, ирымоу амплуеи, иныркыло амаҵзуратә ҭыԥи иахәаԥшны х-гәыԥкны ишоуп..
1785 шықәса рзы атруппа 80-ҩык рҟынӡа иазҳаит, уи нахысгьы есааира иацлон, ХХ-тәи ашәышықәса алагамҭазы 500-ҩык ыҟан, 1990 шықәсазы – 900-ҩык иреиҳахеит.
Большои театр аҭоурых зегь аҿы уи артистцәа, асахьаҭыхҩцәа, арежиссиорцәа, адирижиорцәа, ахәаԥшцәа рыбзиабареи, рҳаҭырқәҵареи инарҷыдангьы, аҳәынҭқарра аганахьала изныкымкәа иалкаахахьан, еиуеиԥшым аџьшьарақәа рыҭан. Асоветтә аамҭазы 8-ҩык инареиҳаны СССР Жәлар рартист ҳәа ахьӡ ҳаракы ранашьан, 4-ҩык ирыҭан СССР Жәлар рсахьаҭыхҩы ҳәа ахьӡ (академик Фиодор Федоровски, академик Симон Вирсалаӡе, академик Вадим Рындин, академик Валери Левенталь), 60-ҩык инареиҳаны Сталин ипремиа ранашьан, 12-ҩык – Ленин ипремиа (Елена Образцова, Евгени Нестеренко, Ирина Архипова, Иури Григорович, Марис Лиепа, Михаил Лавровски, Наталиа Бессмертнова, Галина Уланова, Маиа Плисецкаиа, Борис Покровски, Симон Вирсалаӡе, Владимир Василиев), ааҩык аҟазацәа иранашьан Асоциалисттә Џьа афырхаҵа ҳәа ахьӡ (Ирина Архипова, Иури Григорович, Елена Образцова, Иван Козловски, Евгени Нестеренко, Маиа Плисецкаиа, Марина Семионова, Галина Уланова – ҩынтәны афырхаҵа). 1991 шықәса раахыс ирацәаҩны ироухьеит Урыстәыла Жәлар рартист ҳәа ахьӡ, имаҷҩым Урыстәылатәи Афедерациа Аҳәынҭқарратә премиа иалауреатцәахахьоу.
Аоператә труппа
Ҵаҟа иаагоуп Большои театр аоператә труппа асолистцәа рсиа.
Асопрано
Анна Аглатова (Урыстәылатәи афедерациа апрезидент ипремиа алауреат)
Динара Алиева (Азербаиџьан зҽаԥсазтәыз артистка)
Мариа Гаврилова (Урыстәыла жәлар рартистка)
Оқсана Горчаковскаиа
Елена Зеленскаиа (Урыстәыла жәлар рартистка)
Маҟәала Касрашьвили (СССР жәлар рартистка)
Марина Лапина (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
Мариа Лобанова
Екатерина Морозова
Анна Нечаева
Ирина Рубцова (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
Ольга Селиверстова
Екатерина Шьчербаченко
Амеццо-сопрано
Анна Бондаревскаиа
Ирина Долженко (Урыстәыла жәлар рартистка)
Александра Дурсенева (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
Агунда Кулаева (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
ИУлиа Мазурова[it]
Елена Манистина (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
Елена Новак
Евгениа Сегениук
Светлана Шилова (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистка)
Атенорцәа
Павел Валужин
Богдан Волков
Марат Гали
Олег Долгов
Иван Максимеико
Станислав Мостовои
Роман Муравицки (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
Мақсим Пастер
Вадим Тихонов (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
Игор Цуркан
Абаритонцәа
Ельчин Азизов (Азербаиџьан жәлар рартист)
Игор Головатенко (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
Андреи Григориев (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
Андреи Жилиховски
Иури Сыров
Рауф Тимергазин
Алуда Ҭодуа
Алеқсандр Уткин
Константин Шушаков
Абасцәа
Валери Гильманов
Годерӡи Џьанелиӡе
Михаил Казаков (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
Николаи Казански
Владимир Комович
Владимир Маторин (Урыстәыла жәлар рартист)
Алеқсандр Науменко (Урыстәыла жәлар рартист)
Виачеслав Почапски (Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист)
Абалеттә труппа[править | править код]
Астатиа Хада: Большои театр Абалеттә труппа
Абалеттә труппа асахьаркыратә напхгаҩы — Махар Вазиев, Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист
Ҵаҟа иаагоуп абалеттә труппа асолистцәа рсиа .
Урыстәыла жәлар рартистцәа
Светлана Захарова, Урыстәыла Аҳәынҭқарратә премиа алауреат (2003ш. инаркны)
Николаи Цискариӡе, Урыстәыла Аҳәынҭқарратә премиа алауреат (1992ш. инаркны)
Екатерина Шипулина ( 1998ш. инаркны )
Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистцәа
Андреи Болотин (1996ш. инаркны)
Алеқсандр Волчков (1997ш. инаркны)
Руслан Скворцов (1998ш. инаркны)
Анастасиа Гориачева (1998 ш. инаркны)
Денис Савин (2003 ш. инаркны)
Евгениа Образцова (2011ш. инаркны)
Екатерина Крысанова
Анна Никулина (2003 ш. инаркны)
Михаил Лобухин
Владислав Лантратов
Абалетмеистерцәа[править | править код]
Абалетмеистер Хада — Юрии Григорович, Асоциалисттә Џьа афырхаҵа, СССР жәлар рартист.
Ҵаҟа иаагоуп Большои театр абалетмеистерцәа-арепетиторцәа рсиа:
СССР жәлар рартистцәа
Светлана Адырхаева
Михаил Лавровски, Ленин ипремиеи СССР Аҳәынҭқарратә премиеи рлауреат
Николаи Фадеечев
Борис Акимов, СССР Аҳәынҭқарратә премиа алауреат
Марина Кондратиева
Юрии Владимиров
Лиудмила Семениака, СССР Аҳәынҭқарратә премиа алауреат
Надежда Павлова
Урыстәыла жәлар рартистцәа
Алеқсандр Ветров
Надежда Грачиова
Владимир Никонов
Нина Семизорова
Ольга Ченчикова, Урыстәыла Аҳәынҭқарратә премиа алауреат
Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артистцәа
Алеқсандр Петухов
Валери Лагунов
Виктор Барыкин
Иан Годовски
Иулиана Малхасианц
Адирижиорцәа [править | править код]
Адирижиор Хада, амузыкатә напхгаҩы — Туӷан Сохьиев, Нхыҵ Уаԥстәыла –Аланиа ареспублика Жәлар рартист.
Владимир Андропов, Урыстәыла Жәлар рартист
Алексеи Богорад
Павел Клиничев
Павел Сорокин, Урыстәыла зҽаԥсазтәыз артист
Ахылаԥшҩцәа
Большои театр ахылаԥшратә совет анагӡаратә комитет Ахада Александр Будберг: «Ҭоурыхла уахәаԥшуазар, Большои – аурыс аҳратәратә театрқәа ирҭынхоуп. Ас еиԥш зымҽхак ҭбааз, ари аҩыза амегапроект анагӡарагьы зылшоз аҳәынҭқарра акәын. Иусуповаа роума, Шереметиеваа роума, иара убасгьы актәи аурыс капитализм аамҭа иаҵанакуаз амагнатцәа дарбанзаалак ас еиԥш иҟоу ак аҟаҵара рылшомызт. ХХI-тәи ашәышықәсазы аҭагылазаашьа аҽаԥсахит: гәыԥҩык амеценатцәа рҽеидыркылеит Большои ацхыраара азыҟаҵаразы. Иара убасалагьы 2001 шықәса рзы ицәырҵит Большои театр Ахылаԥшратә совет».
2006 шықәса лаҵара инаркны 2018 шықәса ԥхынҷкәын аҟынӡа ахылаԥшратә совет хантәаҩыс дыҟан Урыстәылатәи афедерациа Аҳәынҭқарратә Дума Ахантәаҩы актәи ихаҭыԥуаҩ Алеқсандр Жуков, уи ихаҭыԥуаҩыс – иахьа жәларбжьаратәи акультуратә усеицзура аганахьала Урыстәылатәи афедерациа апрезидент ихаҭарнакс иҟоу – Михаил Швыдкои. Ахылаԥшҩцәа рсовет ацхыраара ҟанаҵеит атеатр апроектқәа ирацәаны ралыршаразы. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп Большои театр аҭоурыхтә хыбра ареставрациа азура, аопера «Руслани Лиудмилеи», абалет «Ицәоу аԥшӡа», аопера «Ахәлыԥҵыс», абалет «Париж амцабз», аопера «Ас-ҭыԥҳа», абалет «Тарантелла», абалет «Золушка», абалет «Ромеои Џьулеттеи» рықәыргылара. Иара убас ахылаԥшратә совет хәҭакала афинанстә цхыраара ҟанаҵеит Большои театр агастрольқәа Париж рымҩаԥгараҿы, Бетховен изал аҿы «Акамертә хәылԥазқәеи» асимфониатә концертқәеи рциклқәа рымҩаԥгараҿы, Маиа Плисецкаиа илызку афестиваль амҩаԥгараҿы.
2018 шықәса инаркны ахылаԥшратә совет хантәаҩыс дыҟоуп Андреи Костин.
Ихаарҭәаау афактқәа
Астилизациа зызу атеатр ахыбра асахьа - Москватәи акондитертә фабрика «Красный Октиабрь» иҭнажьуа аконфеҭ «Вдохновение» ацәаҿы; П.А.Бабаев ихьӡ зху Москватәи акондитертә фабрика иҭнажьуа адесерттә шоколад «Вдохновение» ацәаҿы.
Атеатр шьақәыргылоижьҭеи 240 шықәса аҵра иазкны Google иаԥнаҵеит логотип-дудл.
Большои театр асахьа анырҵеит Москва асахьа зынҵаны 1995 шықәса раахыс «Урыстәылатәи ақалақьқәа» рсериаҿы иҭыҵуа аурыс банкнота: аденоминациа ҟалаанӡа уи – 100 000 мааҭ иҟаз банкнотан, уи ашьҭахь – 100 мааҭк. Иара убри аамҭазы 100 мааҭк ицо абанкнота аҭыжьраан ианҵоу Аполлон иквадрига асахьеи иреалтәу аскульптуреи рыбжьара аграфикатә еиқәымшәарақәа ҟаҵан.
Большои театр асахьа рнуп СССР-и Урыстәылеи рпочҭатә маркақәа акыр
Алитература
Большой театр Союза ССР. Опера. Балет. — М., 1958.
Волков С. Большой театр. Культура и политика. Новая история. — М., 2018.
Государственный ордена Ленина академический Большой театр Союза ССР. — М., 1947.
Грошева Е. А. Большой театр СССР в прошлом и настоящем. — М., 1962.
Дмитриев Н. Оперная сцена Московского императорского театра. — М., 1897.
Зарубин В. И. Большой театр. — М.: Московский рабочий, 1990. — 65, [16] с. — (Биография московского дома). — 60 000 экз. — ISBN 5-239-00764-0.
Зверев Вячеслав. Московская антреприза Михаила Меддокса // Промышленные ведомости : газета. — 2006. — Февраль (№ 1—2).
Зодчие Москвы времени эклектики, модерна и неоклассицизма (1830-е — 1917 годы): илл. биогр. словарь. — Гос. науч.-исслед. музей архитектуры им. А. В. Щусева и др.. — М.: КРАБиК, 1998. — С. 77. — 320 с. — ISBN 5-900395-17-0.
Ларичев Егор. Империя получила Большой // Московское наследие : журнал. — М.: Департамент культурного наследия города Москвы, 2011. — № 16. — С. 3—5.
Либсон В. Я., Кузнецова А. И. Большой театр СССР: История сооружения и реконструкции здания. — М.: Стройиздат, 1982. — 136 с.
Либсон В. Я., Домшлак М. И., Аренкова Ю. И. и др. Кремль. Китай-город. Центральные площади // Памятники архитектуры Москвы. — М.: Искусство, 1983. — С. 483—484. — 504 с. — 25 000 экз.
Привалов Александр. Об акустике Большого театра // Эксперт. — № 37 (918). — 2012. — 17 сентября.
Тайны и легенды большого театра: Очерки. — М.: Спецкнига, 2011. — 592 с. — ISBN 978-5-91891-078-8.
Уманский, А. М. Большой Петровский театр // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Хрипунов Ю. Д. Архитектура Большого театра / Науч. ред. В. Е. Быков. — М.: Госстройиздат, 1955. — 248 с.
Чулаки М. Я был директором Большого театра. — М: Музыка, 1994. — 135 с. — ISBN 5-7140-0469-8.
Шавердян А. Большой театр СССР. — М., 1954.
Янковский М. Ф. И. Шаляпин. — М.;Л.: Музгиз, 1951. — 128 с.
Янковский М. Шаляпин и русская оперная культура. — М., 1947.
Азхьарԥшқәа
Официальная страница в ВКонтакте
Обзор «Большой театр — паразитический нарост, не имеющий художественной ценности» в журнале «Коммерсантъ-Власть»
Проект ВТБ — «Большой театр»
Интервью в журнале «Огонёк» с костюмером Большого театра А. Н. Смирновым
Большой театр после реставрации. Сферическая панорама.
Виртуальный тур — от «RestLook»
Виртуальный тур — костюмы постановки балета «Иван Грозный» — от ВТБ
Онлайн экскурсия. Виртуальный 3D тур по ГАБТ — от «Google»
Цифровые выставки музея ГАБТ — от «Google»
Евгений Жирнов. Ненавидят, презирают, не уважают дирекцию. // «Коммерсант», 1 марта 2010.
Лидия Глебовна Харина. История Большого театра. // Радио Маяк. 9 нояб. 2016 г.
Большой театр и Музей. 1918—2018
Акатегориа:Тверскои араион
Акатегориа:Москва ақалақь аҿы иҟоу аблахкыгарҭақәа
Акатегориа:1825 шықәсазы иргылаз атеатрқәа
Акатегориа:Ицәырҵит 1825 шықәсазы Урыстәылатәи аимпериа
Акатегориа:Урыстәыла анеоклассикатә архитектура
Акатегориа:Абалеттә театрқәа
Акатегориа:Урыстәыла иҟоу аоператә театрқәа
|
38151
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Кондаков,_Валери
|
Кондаков, Валери
|
'''Валери Кондаков''' — [[Аԥсны Жәлар Реизара]] [[адепутат]].
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 3-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 4-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
|
Валери Кондаков — Аԥсны Жәлар Реизара адепутат.
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 3-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 4-тәи ааԥхьара адепутатцәа
|
38248
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Константинополь
|
Константинополь
|
'''Константинополь''' ({{lang-grc|Κωνσταντινούπολις}} — Константину́полис, {{lang-grc|ἡ Πόλις}} — Полис — «Ақалақь»; {{lang-ota|قسطنطينيه}} [''Qosṭanṭîniyye'']; {{lang-tr|Konstantinopolis, Kostantiniyye}}; {{lang-la|Constantinopolis}} — Константинополис) — Сҭампыл ахьӡ 1930 ш. хәажәкырамза 28-нӡа, иофициалтәым ахьӡ (иофицалтәу - Рим Ҿыц, Аурым империа аҳҭнықалақьқәа (330-395), Мрагыларааурымтә (Византиатәи) аимпериа (395 - 1204, 1261-1453), Латынтәи ампериа (1204-1261). Османтәи аимпериа (1453-1922).
Византиатәи Константинополь, Ахьтәы Тәыҩеи Амармалташь мшыни рыбжьара астратегиатә шыцә аҟны иҟаз, Европеи Азиеи рҳәааҿы, ақьырсиантә империа иаҳҭнықалақьын -Ажәытәӡатәи Рими Ажәытәӡатәи Еллинтәылеи иаҭынхаз.
Византиа (аеллин. Βυζάντιον, алат. Byzantium) ақалақь ахьыӡқәа рахьтә - Рим Ҿыц (аеллин. Νέα Ῥώμη, алат. Nova Roma) (апатриарх ититулқәа реилазаара иалоуп), Константинополь, Царьград (аславианқәа рыҟны; аеллин хьӡы аиҭага «Царственный град» — Βασιλεύουσα Πόλις — Василевуса Полис, ақалақь Василевса) иара убас Сҭампыл. "Константинополь" ахьӡ аеллин бызшәаҿы еиқәхеит, "Царыград" - аладаславиантә. IX—XII ашәышықәсақәа рзы ахархәара аман ахьӡ ду "Византида". (аеллин. Βυζαντίς)[3]. Ақалақь офицалла ахьӡ ԥсахын Сҭампыл ҳәа, 1930 ш. рзы Ататиурк иҟаиҵаз аиҭакрақәа раан.
== Аҭоурых ==
=== Константин Дуӡӡа (306—337) ===
==== Иԥшьоу Апостолцәа рныхабаа ====
324 ш. аиҿагыларатә еибашьрақәа рыҟны аиааирақәа рнаҩс, Аурым аимператор Конснтин дуӡӡа I, VII ашә. ҳера ҟалаанӡа аеллин колониа аҳасабала ишьақәгылаз Византион ақалақь аҟны аргылара дуқәа еиҿикааит - аҽырҩырҭа ҟаиҵеит, ахан ҿыцқәа иргылеит, Апостолцәа рныхабаа ду иргылеит, абааштә ҭыӡқәа шьҭихит, аимпера ахы-аҵыхәа аҟынтә ақалақь ахь иааган аҟазара аԥҵамҭақәа. Мҽхакы ҭбаалатәи аргыларақәа ирыбзоураны ақалақь акырӡа иазҳаит, европатәи азиатәи апровинциақәа рҟынтә иааз ауааԥсыра рхыԥхьаӡара акырӡа иацлеит.
Аҭҵааҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала, 330 ш. лаҵарамза 11 рзы, Константин Аурым империа аҳҭнықалақь официалла Босфор ахықәан ақалақь ахь ииаиган, Рим Ҿыц ахьӡиҵеит, анаҩс иаарласны Константинополь ҳәа ахьӡ ԥсахын[4][5][6]. В.В. Серов излазгәеиҭо ала, ақалақьтә статус хәыҷ-хәыҷы иҿион, аамҭа еиҭасрақәа иргәылсны – Константин иқалақь аҟынтәи заатәи Византиа аҳҭнықалақь аҟынӡа[7].
Ақалақь есааира аҿиареи аизҳареи иаҿын, ашәышықәса азбжазы, аимператор Феодосиа инапхгараан, ақалақь аҭӡы ҿыцқәа шьҭырхит. Ақалақь аҭыӡқәа, ҳара ҳҟынӡагьы иааз, ахәқәа быжьба - Рим шаҟа ыҟоу аҟара агәыҵакуп.
=== Еиҟәшоу аимпериа (395-527) ===
395 ш. рзы Феодосиа даныԥсы, Римтәи аимпериа аҽе ҩнашеит Мраҭашәаратәи Римтәи аимпериеи Мрагыларатәи Римтәи аимпериеи ҳәа. Мраҭашәаратәи Римтәи аимпериа анхыбгала ашьҭахь (476), Мрагыларатәи аимпериа традициала мраҭашәаратәи терминла Византиатәи аимпериа, мамзаргьы ус баша Византиа ахьӡуп, хатәыхьӡны ахаангьы ишамамызгьы, Византиа ыҟанаҵы ампериа еллин бызшәала Ромеитәи ҳәа ахьӡын (Римтәи ҳәа), уи ауааԥсыра - Ромеиаа (римаа) ҳәа.
=== Иустиниан иқалақь (527—565) ===
Аимператор Иустиниан анапхгараҿы даныҟаз 527-565 шш. рзы, Константинопль «ахьтәы шәышықәса» ааит. Хәышықәса иара анапхгараҿы иҟазаара ашьҭахь (532) ақалақь аҟны «Ника» ҳәа хьӡыс измаз ақәгылара ду ҟалеит - ақалақь еилаԥыххаа иқәҵан, иблын Ацқьа Софиа л́ныхабаа. Абунт ӷәӷәала ихәаҽны, Иустиниан ҩаԥхьа аҳҭнықалақь аргылара далагеит, усҟантәи аамҭазы иҟаз архитекторцәа бзиақәа адыԥхьаланы. Ахыбра ҿыцқәа ргылан, аныхабаа, аханқәа, амҩаду хадақәа аколоннадақәа рыла ирԥшӡан. Аҭыԥ ҷыда ааннакылон Ацқьа Софиа лныхабаа, ақьырсиантә дунеи аҟны зегь реиҳа идууыз ныхан ари, ус ишыҟаз иагьаанхеит зқьы шықәса инареиҳаны - Рим иргылаз Ацқьа Питор иныхабаа ргылахаанӡа.
"Ахьтәы шәышықәса" ашәшьы ахымлакәагьы иҟамлеит: 544 ш. Иустиниан имырза чымазара иагеит 40% ақалақь ауааԥсыра.
Ақалақь ирласны еизҳауеит, аԥхьа уи усҟантәи аамҭа иатәыз устә центрны иҟалоит, анаҩс адунеи аҟны зегь раасҭа идуу қалақьны. Ус баша Ақалақь ҳәа азырҳәо иалагеит. Аизҳазыӷьара аамҭа ианҭагылаз ақалақь иамҽханакуан 30 нызқь гектар, ауааԥсыра – шә-нызқьҩыла, Европатәи идуу ақалақьқәа раасҭа жәантә еиҳан[8].
Раԥхьатәи аҭырқәа топонимқәа цәырҵуеит İstanbul ([isˈtanbul] — иста́нбул, аҭыԥантәи аҳәашьа ɯsˈtambul — ыста́мбул) арабқәа рыҟны, анаҩс X-тәи ашәышықәса иаҵанакуа атиурктә хыҵхырҭақәа рыҟны, (аеллин. εἰς τὴν Πόλιν), «ис тин пόлин» — «ақалақь ахь» мамзаргы «ақ. ашҟа» — Константинополь аеллин хьӡы иахаршаланы.
=== Амацәаз аҭакреи аилаҳареи ===
Константинополь аҭыӡқәа
666 ш.инаркны 950 ш.-нӡа ақалақь изнкымкәа иакәшахьан арабцәеи аболгарцәеи, аурысқәеи.
717-741ш.ш. рзы аимператор Лев Исавр анапхгараҟны даныҟаз аамҭазы аныхачаԥаҿагылара цәырҵуеит, уи IX ашә. азбжаҟынӡа иҟоуп, адинхаҵара атема иазкыз афрескақәеи амозаикақәеи акыр еилаԥыххаа иқәҵан.
=== Македонианинааи Комнинааи рхаантәи аизҳазыӷьара ===
«Константинополь аныхабаақәеи амонастырқәеи», иара убас Новгородтәи архиепископ ац. Антони 1200 ш. рзы аԥшьаҭыԥқәа рахь «Иныҟәарақәа»» захьӡу аҭоурыхтә хсаала-аиҭеиҿкаара Автор: И.К. Фоменко[9].
Византиа иара инацны Константинопольгьы аҩбатәи аизҳазыӷьара дуӡӡа, аҿиара алагоит IX ашәышықәсазы, Македониатәи адинастиа амчрахь ианаа аамҭа инаркны (856-1056). Усҟан, ихадаз аӷацәа - аболгарцәеи (Уасил аҩбатәи хьыӡшьарас иман Аболгареибашьҩы ҳәа), арабцәеи риааира инаваргыланы иҿио иалагеит аеллин бызшәала акультура: аҭҵаарадырра (еиҭашьақәыргылан Константинопольтәи иреиҳаӡоу ашкол - раԥхьатәи европатәи ауниверситет, 425 ш. рзы Феодоси аҩбатәи ихаан иаԥҵаз), аҿыханҵа (еиҳарак афрескақәеи аныхачаԥақәеи), алитература (еиҳарак агеографиа, ашықәснҵара). Аҽарӷәӷәоит амиссионертә усура, еиҳарак аславианцәа рыбжьра, уи арҵабыргуеит Кирилли Мефодиеи русура.
Папа римтәи Константиноипольтәи апатриархи рыбжьара иҟалаз аҳәоуеиқәымшәара иахҟьаны, 1054 ш. рзы ақьырсиантә ныха еиҩшахеит, Константинополь акәзар аиашахаҵаратә центрны иҟалеит.
Аимпериа уиаҟара идумызт уажәшьҭа, Иустиниани Иракли рхаан еиԥш, Константинополь иаҿурԥшшаз ақалақьқәа амамызт. Убри аамҭазы Константинополь ахадаратә роль нанагӡон Византиа аԥсҭазаараҟны. 1071 ш. инаркны, аҭырқәа-сельџьукцәа ақәылара ианалага, Ақалақь ҩаԥхьа ашәшьы нахаԥеит.
Комнинаа рдинастиа рнапхгарааан (1081-1185) Констнатинополь аҵыхәтәантәи аизҳазыӷьара аамҭоуп – амала, Иустиниани Македониатәи рдинастиаан еиԥш акәмызт. Ақалақь агәы мраҭашәараҟа ақалақьтә ҭыӡқәа рахь инаскьеит, иахьатәи Фтихи Зеиреки араионқәа рахь. Аргылара иалагеит аныхабаа ҿыцқәеи, аимператортә хан ҿыци (Влахернтәи ахан).
XI и XII ашәышықәсақәа рзы агенуезцәеи авенецианцәеи рнапахьы иааргоит ахәаахәҭратә гегемониа, Галат рҭыԥ ылырхуеит.
=== Акаҳара ===
Влахерн иҟоу аныха ҿыц
1204 ш. мшаԥымза 13 рзы Константинополь Аԥшьбатәи аџьартә ныҟәара арыцарцәа ирымпыҵархалоит, шьаҭанкыла еимырҵәоит, иццышәха иқәырҵоит. Ақалақь Латынтәи аџьарныҟәгаҩцәа римпериа иаҳҭнықалақьны иҟалоит. Константинополь имҩаԥган акатоликатәи ақьырсиантә ныхақәа рыбжьара еиҩшахеит аныхабаақәа. Ақалақьтә ныхабаақәа 300 рахьтә, 250 ақьырсанцәа ирыҭан, быжьба авенецианцәа рахь ииасит, 30-ҟа афранцызцәа рахь, ауахәамақәа ҩба императортәхеит.
Иҟан иара убас аиашахаҵаҩцәеи акатоликцәеи зеиԥшла рхы иадырхәоз. Латынтәи аимпериа аҳҭнықалақь амчраҟны иҟаз афинанстә уадаҩрақәа рныԥшуа иалагеит. Ақалақь аҟны иаанкылахеит аргыларақәа, иара аҭыӡқәа рзы акәзар, хәҭа-хәҭала арҽеирақәа мҩаԥган ауп, ақалақь аҟны имҩаԥсыуан аныхабаақәа рыргылара, мамзаргьы уаанӡа иахьгылаз аҭыԥқәа рҟны еиҭадыргылон, аха уи лассы-лассы имҩаԥысуамызт.
Убри инаҷыданы, ақалақь аҟны еиқәхеит ашәҟәтәы миниатиура аҟазара. Константинопольҟа иааит атрубодурцәа рҟазара. 1261 ш. ԥхынгәымзазы, византиаа, агенуезццәа рыдгылара змаз, ақалақь рнапахьы иааргоит, амчра ҩаԥхьа византиатәи Апалеологцәа рдинастиахь ииасит.
XIV-тәи ашәышықәса азбжанӡа, Константинополь хәаахәҭратә центр дуны иҟан, анаҩс хәыҷы--хәыҷла аҭацәра иалагеит, ақалақь аҟны апозициақәа рнапахьы ииаргеит авенецианцәеи агенуезқәеи. XIV-тәи ашәышықәса анҵәамҭа инаркны, Константинополь изныкымкәа ирымпыҵархаларц иалагахьан аосман аҭырқәцәа. Сулҭан Меҳмед Ампыҵахалаҩ 1452 ш. рзы Румельтәи абаа аниргыла анаҩс, ақалақь алахьынҵа ӡбахеит, 1453 ш. лаҵарамза 29 рзы аакыраамҭа амацәаз иҭакыз ақалақь каҳаит.
Константинополь аҳәынҭқарра ҿыц - Османтәи аимпериа иаҳҭнықалақьны иҟалеит
=== Царьград ===
Ротонда Аиа Софиа
Царьград — ақалақь аславиантә хьӡуп, мамзаргьы Константинополь адгьылқәа, Мрагылара-Римтәи (Византиатәи) Аимпериа аҳҭнықалақь, иара убас Ҭырқәтәыла иҟоу иахьатәи Сҭампыл ауп. Иара еиуеиԥшымкәа иҟоуп хархәара ахьамоу абызшәа зеиԥшроу еиԥш, иаҳҳәозар, ажәытә славиантә: Цѣсарьградъ; аныхаславиантә: Царьгра̀дъ, аурыс: Царьгра́д: аладаславиантәи абызшәақәа Carigrad мамзаргьы Цариград, дара ралфавитқәа ирхьырԥшны; словацк. Carihrad; чеш. Cařihrad; польск. Carogród; укр. Царгород; иара убас Czargradи Tzargrad;
Царьград — аеллин быз. аҟынтә ажәытәславиантә бызшәахь Βασιλὶς Πόλις. Аславиан ажәақәа еилаҵаны - "Аимператор", град "ақалақь", иаанагон " «аимператорцәа рықалақь».
Аболгарцәа иара убас ари ажәа рхы иадырхәеит Велико-Тырнова (Царевградский Тырнов, «Имперский город Тырнов»), аболгар аҳцәа раҳҭнықалақьқәа ируаку, аха убри анаҩс, Балкан аҳасаб ала Османтәи аимпериа амчра аҵаҟа иҟалеит, аболгар ажәа Константинополь даҽа хьӡык аҳасаб ала хархәара аман[11][12][13].
Ажәа "Царыград" аурыс бызшәа аҟны ажәытә терминны иаанхоит. Аха, уаанӡеиԥш ахархәара амоуп аболгар бызшәаҟны, еиҳаракгьы аурыс контест аҟны. Болгариа аҳҭнықалақь Софиа амҩатә артериа хада "Цариградское шоссе" ҳәа иашьҭоуп.
(«Царьградское шоссе»[en]); амҩа алагоит Аҳ - ахақәиҭтәҩы ибульвар ала, иагьынаӡоит амҩа хада аҟынӡа, Сҭампыл алада-мрагыларатәи ахәҭахьы узго. Царыград ахьӡ еиқәхеит еуеиԥшым агәыԥқәа рҟны ("Аҳ ижь", уи иаанагоит -"ашьхараџь"), цариградтәи акиуфҭа -афатәхкы. Асловиантә бызшәаҟны ари ахьӡ уаанӡеиԥш ахархәара амоуп, официалла рхы иадырхәоит. Ауаа убас еилыркаауеит, зны-зынлагьы рхы иадырхәоит Carigrad ахьӡ Босниа, Хорватиа, Черногориа, Сербиа.
== Архитектура ==
Константинополь ақалақьтә еиужьра «Ақалақьқәа раҳкәажәцәа», Адгьыл аҟны Жәҩантә Иерусалим ахаҿреиԥш иазхәыцуан. Иԥшьоу ари аҭыԥ иҭнаҵаауеит аиеротопиа - аҭоурых, анцәахаҵара, аҟазараҭҵаара уҳәа еиуеиԥшым амаҭәарқәа реиҿахасырҭаҟны иҟоу ҭҵаарадырроуп. Рим Ҿыц ақалақьргыларатә программа ацәаарақәа иахьагьы иумбарц залшом ақалақь аҟны, иаҳҳәозар, амармалташьтә колоннақәа (урҭ аԥҽыхақәа) адекор ацны, "аԥсаркәты ала" угәалазыршәо, Феодосиа имҩаԥысуаз афорум аҟны (ҳазҭагылоу аамҭазы - Баиазид адәы); Мес амҩанымҩахыи (алат.Via Triumphalis, уажәы Диванйолу); Сҭампыл ареологиатә музеи ашҭаҿы, адгьыл аҵаҟатәи ацистерн VI ашә. «Иери Еребатан сараи» аҭуан иаҵагылоу ашьаҟа аҳасабала. Амармалташь ахәа ыҵырхуан, аусгьы адырулон ахаҳәҵхырҭатә адгьылбжьаха Мармара, Пропонтида. Амармалташь шкәакәа иалху аколоннақәа ҟаҵан аныхабаа «Гера Акра» иацәынхаз ала, иарбанзаалак классикатә ордерк еиԥшым: урҭ реиҿкаашьа Гера лҵыс аҵысхә еиԥшны иҟаҵоуп, хыхь акыр иҭшәахоит.
Ақалақь афорум хадақәа хԥа ыҟоуп: Константин, Августин, Феодосиа, ажәытәан урҭ арбан Гера иасимволқәаны - антикатә аамҭа жәҩантә аҳкәажә. Актәи афорум аҟны иҟан аџьаз иалхыз Гера лыстатуиа, иҟалап ари аусумҭа еицырдыруаз аскульптор Лисипп итәызтгьы (1204 ш.-нӡа), Феодосиа афорум аҟны иргылан "аеҵәатә гәашәқәа" - атриумфтә арка х-ҭбаарак рыла ишьақәгылоу, 16 шьаҟа зҵагылаз, урҭ ырԥшӡан «Аргус илақәа» рыла[20]..
Аныхабаа Ацқьа Софиеи Ахан дуи рыбжьара ашьаҟа дуӡӡаҟны, Августеон ифорум мраҭашәаратәи аган аҟны, 543 ш. рзы иргылан аимператор Иустиниан иҽы статуиа (1942 ш., 40 ш рнаҩс Константинополь анхыбгала ашьҭахь, амонумент каҳаит адыдмацәыс иахҟьаны. Иаԥҵоуп ҳаамҭа иақәшәо астатуиа ҿыц.
Ԥхынгәымзатәи акаленд аан, аимператор ақалақь аҩада-мраҭашәаратәи аган Павлин араион аҟны иҟаз аныхахь дцон (Влахерн византиатәи аныха, ашәышықәсабжатәи Балат). Балину Анцәахәы аныхабаа раԥхьа иргәаладыршәоит (Павлина, алат. Theotokos Baigle) — 1583 ш. Аныхабаа иахьагьы уаанӡатәи аҭыӡҭыԥ аҟны иҟоуп Mahkeme Alti Cad. №38[23].
Константинопольтәи амонастыр Хора аҟны (Кахирие-Џьами) еиқәхеит Анцәадзыхшаз ацикл аҟынтә амозаикатә усумҭақәа, урҭ аԥҵан 1316-1321ш.ш. рзы[23].
Агравиура "Ақалақь Константинополь Асулҭан Хада, Фраки иҟоу " алегенда аҟны, иара убас Себастиан Миунстер иазгәаҭақәа "Космографиа" аҟынтә (1570ш. рзы Базеле акьыԥхь збаз), Рим Ҿыц аҭоурыхтә ҭыԥқәа ирызкны еиҭеиҳәоит.
Константинополь Ақалақь ажәытә баҟақәа хыжәжәараны иҟоуп, ари асахьаҟны ишаабо еиԥш, макьана еиқәханы иҟоу ахыбрақәа, ҷыдала, Ацқьа Софиа Ихадоу лныхабаа, Аимператор Константин Ихан, убри анаҩс иҟоуп даҽа хан дук. Убас ала, Аимператор (Константин) даҽа ныхак ҟаиҵеит ацқьа Софиа аныхабаа азааигәара, шәага-загала даара идууп, аха уажәы ихырбгалоуп.
== Константинополь Аҳҭнықалақь аҭоурыхтә ҭыԥқәак. ==
* Абар архәарсҭа аҟны Аколонна, ахаҳәқәа еиқәуп, аҳаракыра 24 саџьан амоуп''[25]''.
* Иара убра иҟоуп Аколонна , «Аҭоурыхтә Колонна» ҳәа изышьҭоу, ус еиԥш ахьӡуп, избанзар аколонна аҩныҵҟа иаԥҵан аҭоурыхтә хроника. ''[26]''
* Абар, Константинопольтәи Апатриарх ирезиденциа ахьыҟоу, уантә Балат араион ахь уцар алшоит,;урҭқәа зегьы (абри аплан аҟны) иубар алшоит.
* Ацқьа Евангелист Лука Иныха
* Ацқьа Петра иныха
* ПЕРА. Константинополь, уажәаԥхьа ишазгәаҳҭаз еиԥш, иҟоуп Пера араион, мамзаргьы аҭырқәцәа ишырҳәо еиԥш, "Галата", иара убра иҟоуп Амшын иалало Иҭбаау Аӡыбжьаха, иҟоуп Аҭырқәатә, иара убас Аиудеитә ԥсыжырҭа, ақалақь анҭыҵ иҟоуп егьырҭ аԥсыжырҭақәа.
* Абар арыӷьаратә кәакь аҟны иҟоу регион, Амшын Аӡыбжьаха иахьалало, аҭырқәцәа аеллинцәа аҭыԥ (Ваиссенбург) ахьырзалырхыз, иара убас ҳазҭагылоу аамҭазы иҟоуп абзарбзанқәа рҭыжьырҭа.
[[Акатегориа:Константинополь| ]]
|
Константинополь ( — Константину́полис, — Полис — «Ақалақь»; [Qosṭanṭîniyye]; ; — Константинополис) — Сҭампыл ахьӡ 1930 ш. хәажәкырамза 28-нӡа, иофициалтәым ахьӡ (иофицалтәу - Рим Ҿыц, Аурым империа аҳҭнықалақьқәа (330-395), Мрагыларааурымтә (Византиатәи) аимпериа (395 - 1204, 1261-1453), Латынтәи ампериа (1204-1261). Османтәи аимпериа (1453-1922).
Византиатәи Константинополь, Ахьтәы Тәыҩеи Амармалташь мшыни рыбжьара астратегиатә шыцә аҟны иҟаз, Европеи Азиеи рҳәааҿы, ақьырсиантә империа иаҳҭнықалақьын -Ажәытәӡатәи Рими Ажәытәӡатәи Еллинтәылеи иаҭынхаз.
Византиа (аеллин. Βυζάντιον, алат. Byzantium) ақалақь ахьыӡқәа рахьтә - Рим Ҿыц (аеллин. Νέα Ῥώμη, алат. Nova Roma) (апатриарх ититулқәа реилазаара иалоуп), Константинополь, Царьград (аславианқәа рыҟны; аеллин хьӡы аиҭага «Царственный град» — Βασιλεύουσα Πόλις — Василевуса Полис, ақалақь Василевса) иара убас Сҭампыл. "Константинополь" ахьӡ аеллин бызшәаҿы еиқәхеит, "Царыград" - аладаславиантә. IX—XII ашәышықәсақәа рзы ахархәара аман ахьӡ ду "Византида". (аеллин. Βυζαντίς)[3]. Ақалақь офицалла ахьӡ ԥсахын Сҭампыл ҳәа, 1930 ш. рзы Ататиурк иҟаиҵаз аиҭакрақәа раан.
Аҭоурых
Константин Дуӡӡа (306—337)
Иԥшьоу Апостолцәа рныхабаа
324 ш. аиҿагыларатә еибашьрақәа рыҟны аиааирақәа рнаҩс, Аурым аимператор Конснтин дуӡӡа I, VII ашә. ҳера ҟалаанӡа аеллин колониа аҳасабала ишьақәгылаз Византион ақалақь аҟны аргылара дуқәа еиҿикааит - аҽырҩырҭа ҟаиҵеит, ахан ҿыцқәа иргылеит, Апостолцәа рныхабаа ду иргылеит, абааштә ҭыӡқәа шьҭихит, аимпера ахы-аҵыхәа аҟынтә ақалақь ахь иааган аҟазара аԥҵамҭақәа. Мҽхакы ҭбаалатәи аргыларақәа ирыбзоураны ақалақь акырӡа иазҳаит, европатәи азиатәи апровинциақәа рҟынтә иааз ауааԥсыра рхыԥхьаӡара акырӡа иацлеит.
Аҭҵааҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала, 330 ш. лаҵарамза 11 рзы, Константин Аурым империа аҳҭнықалақь официалла Босфор ахықәан ақалақь ахь ииаиган, Рим Ҿыц ахьӡиҵеит, анаҩс иаарласны Константинополь ҳәа ахьӡ ԥсахын[4][5][6]. В.В. Серов излазгәеиҭо ала, ақалақьтә статус хәыҷ-хәыҷы иҿион, аамҭа еиҭасрақәа иргәылсны – Константин иқалақь аҟынтәи заатәи Византиа аҳҭнықалақь аҟынӡа[7].
Ақалақь есааира аҿиареи аизҳареи иаҿын, ашәышықәса азбжазы, аимператор Феодосиа инапхгараан, ақалақь аҭӡы ҿыцқәа шьҭырхит. Ақалақь аҭыӡқәа, ҳара ҳҟынӡагьы иааз, ахәқәа быжьба - Рим шаҟа ыҟоу аҟара агәыҵакуп.
Еиҟәшоу аимпериа (395-527)
395 ш. рзы Феодосиа даныԥсы, Римтәи аимпериа аҽе ҩнашеит Мраҭашәаратәи Римтәи аимпериеи Мрагыларатәи Римтәи аимпериеи ҳәа. Мраҭашәаратәи Римтәи аимпериа анхыбгала ашьҭахь (476), Мрагыларатәи аимпериа традициала мраҭашәаратәи терминла Византиатәи аимпериа, мамзаргьы ус баша Византиа ахьӡуп, хатәыхьӡны ахаангьы ишамамызгьы, Византиа ыҟанаҵы ампериа еллин бызшәала Ромеитәи ҳәа ахьӡын (Римтәи ҳәа), уи ауааԥсыра - Ромеиаа (римаа) ҳәа.
Иустиниан иқалақь (527—565)
Аимператор Иустиниан анапхгараҿы даныҟаз 527-565 шш. рзы, Константинопль «ахьтәы шәышықәса» ааит. Хәышықәса иара анапхгараҿы иҟазаара ашьҭахь (532) ақалақь аҟны «Ника» ҳәа хьӡыс измаз ақәгылара ду ҟалеит - ақалақь еилаԥыххаа иқәҵан, иблын Ацқьа Софиа л́ныхабаа. Абунт ӷәӷәала ихәаҽны, Иустиниан ҩаԥхьа аҳҭнықалақь аргылара далагеит, усҟантәи аамҭазы иҟаз архитекторцәа бзиақәа адыԥхьаланы. Ахыбра ҿыцқәа ргылан, аныхабаа, аханқәа, амҩаду хадақәа аколоннадақәа рыла ирԥшӡан. Аҭыԥ ҷыда ааннакылон Ацқьа Софиа лныхабаа, ақьырсиантә дунеи аҟны зегь реиҳа идууыз ныхан ари, ус ишыҟаз иагьаанхеит зқьы шықәса инареиҳаны - Рим иргылаз Ацқьа Питор иныхабаа ргылахаанӡа.
"Ахьтәы шәышықәса" ашәшьы ахымлакәагьы иҟамлеит: 544 ш. Иустиниан имырза чымазара иагеит 40% ақалақь ауааԥсыра.
Ақалақь ирласны еизҳауеит, аԥхьа уи усҟантәи аамҭа иатәыз устә центрны иҟалоит, анаҩс адунеи аҟны зегь раасҭа идуу қалақьны. Ус баша Ақалақь ҳәа азырҳәо иалагеит. Аизҳазыӷьара аамҭа ианҭагылаз ақалақь иамҽханакуан 30 нызқь гектар, ауааԥсыра – шә-нызқьҩыла, Европатәи идуу ақалақьқәа раасҭа жәантә еиҳан[8].
Раԥхьатәи аҭырқәа топонимқәа цәырҵуеит İstanbul ([isˈtanbul] — иста́нбул, аҭыԥантәи аҳәашьа ɯsˈtambul — ыста́мбул) арабқәа рыҟны, анаҩс X-тәи ашәышықәса иаҵанакуа атиурктә хыҵхырҭақәа рыҟны, (аеллин. εἰς τὴν Πόλιν), «ис тин пόлин» — «ақалақь ахь» мамзаргы «ақ. ашҟа» — Константинополь аеллин хьӡы иахаршаланы.
Амацәаз аҭакреи аилаҳареи
Константинополь аҭыӡқәа
666 ш.инаркны 950 ш.-нӡа ақалақь изнкымкәа иакәшахьан арабцәеи аболгарцәеи, аурысқәеи.
717-741ш.ш. рзы аимператор Лев Исавр анапхгараҟны даныҟаз аамҭазы аныхачаԥаҿагылара цәырҵуеит, уи IX ашә. азбжаҟынӡа иҟоуп, адинхаҵара атема иазкыз афрескақәеи амозаикақәеи акыр еилаԥыххаа иқәҵан.
Македонианинааи Комнинааи рхаантәи аизҳазыӷьара
«Константинополь аныхабаақәеи амонастырқәеи», иара убас Новгородтәи архиепископ ац. Антони 1200 ш. рзы аԥшьаҭыԥқәа рахь «Иныҟәарақәа»» захьӡу аҭоурыхтә хсаала-аиҭеиҿкаара Автор: И.К. Фоменко[9].
Византиа иара инацны Константинопольгьы аҩбатәи аизҳазыӷьара дуӡӡа, аҿиара алагоит IX ашәышықәсазы, Македониатәи адинастиа амчрахь ианаа аамҭа инаркны (856-1056). Усҟан, ихадаз аӷацәа - аболгарцәеи (Уасил аҩбатәи хьыӡшьарас иман Аболгареибашьҩы ҳәа), арабцәеи риааира инаваргыланы иҿио иалагеит аеллин бызшәала акультура: аҭҵаарадырра (еиҭашьақәыргылан Константинопольтәи иреиҳаӡоу ашкол - раԥхьатәи европатәи ауниверситет, 425 ш. рзы Феодоси аҩбатәи ихаан иаԥҵаз), аҿыханҵа (еиҳарак афрескақәеи аныхачаԥақәеи), алитература (еиҳарак агеографиа, ашықәснҵара). Аҽарӷәӷәоит амиссионертә усура, еиҳарак аславианцәа рыбжьра, уи арҵабыргуеит Кирилли Мефодиеи русура.
Папа римтәи Константиноипольтәи апатриархи рыбжьара иҟалаз аҳәоуеиқәымшәара иахҟьаны, 1054 ш. рзы ақьырсиантә ныха еиҩшахеит, Константинополь акәзар аиашахаҵаратә центрны иҟалеит.
Аимпериа уиаҟара идумызт уажәшьҭа, Иустиниани Иракли рхаан еиԥш, Константинополь иаҿурԥшшаз ақалақьқәа амамызт. Убри аамҭазы Константинополь ахадаратә роль нанагӡон Византиа аԥсҭазаараҟны. 1071 ш. инаркны, аҭырқәа-сельџьукцәа ақәылара ианалага, Ақалақь ҩаԥхьа ашәшьы нахаԥеит.
Комнинаа рдинастиа рнапхгарааан (1081-1185) Констнатинополь аҵыхәтәантәи аизҳазыӷьара аамҭоуп – амала, Иустиниани Македониатәи рдинастиаан еиԥш акәмызт. Ақалақь агәы мраҭашәараҟа ақалақьтә ҭыӡқәа рахь инаскьеит, иахьатәи Фтихи Зеиреки араионқәа рахь. Аргылара иалагеит аныхабаа ҿыцқәеи, аимператортә хан ҿыци (Влахернтәи ахан).
XI и XII ашәышықәсақәа рзы агенуезцәеи авенецианцәеи рнапахьы иааргоит ахәаахәҭратә гегемониа, Галат рҭыԥ ылырхуеит.
Акаҳара
Влахерн иҟоу аныха ҿыц
1204 ш. мшаԥымза 13 рзы Константинополь Аԥшьбатәи аџьартә ныҟәара арыцарцәа ирымпыҵархалоит, шьаҭанкыла еимырҵәоит, иццышәха иқәырҵоит. Ақалақь Латынтәи аџьарныҟәгаҩцәа римпериа иаҳҭнықалақьны иҟалоит. Константинополь имҩаԥган акатоликатәи ақьырсиантә ныхақәа рыбжьара еиҩшахеит аныхабаақәа. Ақалақьтә ныхабаақәа 300 рахьтә, 250 ақьырсанцәа ирыҭан, быжьба авенецианцәа рахь ииасит, 30-ҟа афранцызцәа рахь, ауахәамақәа ҩба императортәхеит.
Иҟан иара убас аиашахаҵаҩцәеи акатоликцәеи зеиԥшла рхы иадырхәоз. Латынтәи аимпериа аҳҭнықалақь амчраҟны иҟаз афинанстә уадаҩрақәа рныԥшуа иалагеит. Ақалақь аҟны иаанкылахеит аргыларақәа, иара аҭыӡқәа рзы акәзар, хәҭа-хәҭала арҽеирақәа мҩаԥган ауп, ақалақь аҟны имҩаԥсыуан аныхабаақәа рыргылара, мамзаргьы уаанӡа иахьгылаз аҭыԥқәа рҟны еиҭадыргылон, аха уи лассы-лассы имҩаԥысуамызт.
Убри инаҷыданы, ақалақь аҟны еиқәхеит ашәҟәтәы миниатиура аҟазара. Константинопольҟа иааит атрубодурцәа рҟазара. 1261 ш. ԥхынгәымзазы, византиаа, агенуезццәа рыдгылара змаз, ақалақь рнапахьы иааргоит, амчра ҩаԥхьа византиатәи Апалеологцәа рдинастиахь ииасит.
XIV-тәи ашәышықәса азбжанӡа, Константинополь хәаахәҭратә центр дуны иҟан, анаҩс хәыҷы--хәыҷла аҭацәра иалагеит, ақалақь аҟны апозициақәа рнапахьы ииаргеит авенецианцәеи агенуезқәеи. XIV-тәи ашәышықәса анҵәамҭа инаркны, Константинополь изныкымкәа ирымпыҵархаларц иалагахьан аосман аҭырқәцәа. Сулҭан Меҳмед Ампыҵахалаҩ 1452 ш. рзы Румельтәи абаа аниргыла анаҩс, ақалақь алахьынҵа ӡбахеит, 1453 ш. лаҵарамза 29 рзы аакыраамҭа амацәаз иҭакыз ақалақь каҳаит.
Константинополь аҳәынҭқарра ҿыц - Османтәи аимпериа иаҳҭнықалақьны иҟалеит
Царьград
Ротонда Аиа Софиа
Царьград — ақалақь аславиантә хьӡуп, мамзаргьы Константинополь адгьылқәа, Мрагылара-Римтәи (Византиатәи) Аимпериа аҳҭнықалақь, иара убас Ҭырқәтәыла иҟоу иахьатәи Сҭампыл ауп. Иара еиуеиԥшымкәа иҟоуп хархәара ахьамоу абызшәа зеиԥшроу еиԥш, иаҳҳәозар, ажәытә славиантә: Цѣсарьградъ; аныхаславиантә: Царьгра̀дъ, аурыс: Царьгра́д: аладаславиантәи абызшәақәа Carigrad мамзаргьы Цариград, дара ралфавитқәа ирхьырԥшны; словацк. Carihrad; чеш. Cařihrad; польск. Carogród; укр. Царгород; иара убас Czargradи Tzargrad;
Царьград — аеллин быз. аҟынтә ажәытәславиантә бызшәахь Βασιλὶς Πόλις. Аславиан ажәақәа еилаҵаны - "Аимператор", град "ақалақь", иаанагон " «аимператорцәа рықалақь».
Аболгарцәа иара убас ари ажәа рхы иадырхәеит Велико-Тырнова (Царевградский Тырнов, «Имперский город Тырнов»), аболгар аҳцәа раҳҭнықалақьқәа ируаку, аха убри анаҩс, Балкан аҳасаб ала Османтәи аимпериа амчра аҵаҟа иҟалеит, аболгар ажәа Константинополь даҽа хьӡык аҳасаб ала хархәара аман[11][12][13].
Ажәа "Царыград" аурыс бызшәа аҟны ажәытә терминны иаанхоит. Аха, уаанӡеиԥш ахархәара амоуп аболгар бызшәаҟны, еиҳаракгьы аурыс контест аҟны. Болгариа аҳҭнықалақь Софиа амҩатә артериа хада "Цариградское шоссе" ҳәа иашьҭоуп.
(«Царьградское шоссе»[en]); амҩа алагоит Аҳ - ахақәиҭтәҩы ибульвар ала, иагьынаӡоит амҩа хада аҟынӡа, Сҭампыл алада-мрагыларатәи ахәҭахьы узго. Царыград ахьӡ еиқәхеит еуеиԥшым агәыԥқәа рҟны ("Аҳ ижь", уи иаанагоит -"ашьхараџь"), цариградтәи акиуфҭа -афатәхкы. Асловиантә бызшәаҟны ари ахьӡ уаанӡеиԥш ахархәара амоуп, официалла рхы иадырхәоит. Ауаа убас еилыркаауеит, зны-зынлагьы рхы иадырхәоит Carigrad ахьӡ Босниа, Хорватиа, Черногориа, Сербиа.
Архитектура
Константинополь ақалақьтә еиужьра «Ақалақьқәа раҳкәажәцәа», Адгьыл аҟны Жәҩантә Иерусалим ахаҿреиԥш иазхәыцуан. Иԥшьоу ари аҭыԥ иҭнаҵаауеит аиеротопиа - аҭоурых, анцәахаҵара, аҟазараҭҵаара уҳәа еиуеиԥшым амаҭәарқәа реиҿахасырҭаҟны иҟоу ҭҵаарадырроуп. Рим Ҿыц ақалақьргыларатә программа ацәаарақәа иахьагьы иумбарц залшом ақалақь аҟны, иаҳҳәозар, амармалташьтә колоннақәа (урҭ аԥҽыхақәа) адекор ацны, "аԥсаркәты ала" угәалазыршәо, Феодосиа имҩаԥысуаз афорум аҟны (ҳазҭагылоу аамҭазы - Баиазид адәы); Мес амҩанымҩахыи (алат.Via Triumphalis, уажәы Диванйолу); Сҭампыл ареологиатә музеи ашҭаҿы, адгьыл аҵаҟатәи ацистерн VI ашә. «Иери Еребатан сараи» аҭуан иаҵагылоу ашьаҟа аҳасабала. Амармалташь ахәа ыҵырхуан, аусгьы адырулон ахаҳәҵхырҭатә адгьылбжьаха Мармара, Пропонтида. Амармалташь шкәакәа иалху аколоннақәа ҟаҵан аныхабаа «Гера Акра» иацәынхаз ала, иарбанзаалак классикатә ордерк еиԥшым: урҭ реиҿкаашьа Гера лҵыс аҵысхә еиԥшны иҟаҵоуп, хыхь акыр иҭшәахоит.
Ақалақь афорум хадақәа хԥа ыҟоуп: Константин, Августин, Феодосиа, ажәытәан урҭ арбан Гера иасимволқәаны - антикатә аамҭа жәҩантә аҳкәажә. Актәи афорум аҟны иҟан аџьаз иалхыз Гера лыстатуиа, иҟалап ари аусумҭа еицырдыруаз аскульптор Лисипп итәызтгьы (1204 ш.-нӡа), Феодосиа афорум аҟны иргылан "аеҵәатә гәашәқәа" - атриумфтә арка х-ҭбаарак рыла ишьақәгылоу, 16 шьаҟа зҵагылаз, урҭ ырԥшӡан «Аргус илақәа» рыла[20]..
Аныхабаа Ацқьа Софиеи Ахан дуи рыбжьара ашьаҟа дуӡӡаҟны, Августеон ифорум мраҭашәаратәи аган аҟны, 543 ш. рзы иргылан аимператор Иустиниан иҽы статуиа (1942 ш., 40 ш рнаҩс Константинополь анхыбгала ашьҭахь, амонумент каҳаит адыдмацәыс иахҟьаны. Иаԥҵоуп ҳаамҭа иақәшәо астатуиа ҿыц.
Ԥхынгәымзатәи акаленд аан, аимператор ақалақь аҩада-мраҭашәаратәи аган Павлин араион аҟны иҟаз аныхахь дцон (Влахерн византиатәи аныха, ашәышықәсабжатәи Балат). Балину Анцәахәы аныхабаа раԥхьа иргәаладыршәоит (Павлина, алат. Theotokos Baigle) — 1583 ш. Аныхабаа иахьагьы уаанӡатәи аҭыӡҭыԥ аҟны иҟоуп Mahkeme Alti Cad. №38[23].
Константинопольтәи амонастыр Хора аҟны (Кахирие-Џьами) еиқәхеит Анцәадзыхшаз ацикл аҟынтә амозаикатә усумҭақәа, урҭ аԥҵан 1316-1321ш.ш. рзы[23].
Агравиура "Ақалақь Константинополь Асулҭан Хада, Фраки иҟоу " алегенда аҟны, иара убас Себастиан Миунстер иазгәаҭақәа "Космографиа" аҟынтә (1570ш. рзы Базеле акьыԥхь збаз), Рим Ҿыц аҭоурыхтә ҭыԥқәа ирызкны еиҭеиҳәоит.
Константинополь Ақалақь ажәытә баҟақәа хыжәжәараны иҟоуп, ари асахьаҟны ишаабо еиԥш, макьана еиқәханы иҟоу ахыбрақәа, ҷыдала, Ацқьа Софиа Ихадоу лныхабаа, Аимператор Константин Ихан, убри анаҩс иҟоуп даҽа хан дук. Убас ала, Аимператор (Константин) даҽа ныхак ҟаиҵеит ацқьа Софиа аныхабаа азааигәара, шәага-загала даара идууп, аха уажәы ихырбгалоуп.
Константинополь Аҳҭнықалақь аҭоурыхтә ҭыԥқәак.
Абар архәарсҭа аҟны Аколонна, ахаҳәқәа еиқәуп, аҳаракыра 24 саџьан амоуп[25].
Иара убра иҟоуп Аколонна , «Аҭоурыхтә Колонна» ҳәа изышьҭоу, ус еиԥш ахьӡуп, избанзар аколонна аҩныҵҟа иаԥҵан аҭоурыхтә хроника. [26]
Абар, Константинопольтәи Апатриарх ирезиденциа ахьыҟоу, уантә Балат араион ахь уцар алшоит,;урҭқәа зегьы (абри аплан аҟны) иубар алшоит.
Ацқьа Евангелист Лука Иныха
Ацқьа Петра иныха
ПЕРА. Константинополь, уажәаԥхьа ишазгәаҳҭаз еиԥш, иҟоуп Пера араион, мамзаргьы аҭырқәцәа ишырҳәо еиԥш, "Галата", иара убра иҟоуп Амшын иалало Иҭбаау Аӡыбжьаха, иҟоуп Аҭырқәатә, иара убас Аиудеитә ԥсыжырҭа, ақалақь анҭыҵ иҟоуп егьырҭ аԥсыжырҭақәа.
Абар арыӷьаратә кәакь аҟны иҟоу регион, Амшын Аӡыбжьаха иахьалало, аҭырқәцәа аеллинцәа аҭыԥ (Ваиссенбург) ахьырзалырхыз, иара убас ҳазҭагылоу аамҭазы иҟоуп абзарбзанқәа рҭыжьырҭа.
|
38256
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Џьопуа,_Беслан_Циба-иԥа
|
Џьопуа, Беслан Циба-иԥа
|
{{Акарточка аполитик}}
{{Аиҭагара}}
'''Беслан Циба-иԥа Џьопуа''' — ({{lang-ru|Беслан Цибович Джопуа}}; * {{date|20|1|1962}} [[Ҷлоу]], [[Аԥснытәи АССР]]) — государственный деятель Республики Абхазия; Первый вице-премьер Республики Абхазия, министр сельского хозяйства Абхазии (2011—2014; 2020-), экс-депутат народного собрания Республики Абхазия (2007—2011).
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1962 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ажьырныҳәамза 20 рзы ииз]]
[[Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра аԥыза-министр актәи ихаҭыԥуаҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра ақыҭанхамҩа аминистрцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 4-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Џьопуаа]]
|
Беслан Циба-иԥа Џьопуа — (; * Ҷлоу, Аԥснытәи АССР) — государственный деятель Республики Абхазия; Первый вице-премьер Республики Абхазия, министр сельского хозяйства Абхазии (2011—2014; 2020-), экс-депутат народного собрания Республики Абхазия (2007—2011).
Акатегориа:1962 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ажьырныҳәамза 20 рзы ииз
Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра аԥыза-министр актәи ихаҭыԥуаҩцәа
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра ақыҭанхамҩа аминистрцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 4-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Џьопуаа
|
38250
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Гамсахурдиа,_Звиад
|
Гамсахурдиа, Звиад
|
{{Акарточка аполитик}}
'''Звиад Константин-иԥа Гамсахурдиа''' ({{lang-ka|ზვიად გამსახურდია}}; ({{date|31|3|1939}}, [[Қарҭ]] — {{date|31|12|1993}}) — ақырҭуа аҵарауаҩ-афилолог, ашәҟәыҩҩы, аиҭагаҩ, аполитик, адисидент, афилологиатә ҭҵаарадыррақәа рдоктор, Қырҭтәыла амилаҭтә-ахы ақәиҭтәратә аиҭаҵра алидерцәа руаӡәк, Қырҭтәыла актәи апрезидент ([[1991]]-[[1992]]), Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа.
==Абиографиа==
Диит Қарҭ, ақырҭуа ашәҟәыҩҩы, академик Константин Гамсахурдиа, Миранда Ԥалавандишвили рҭаацәараҿы. Далгеит Қарҭ 47-тәи абжьаратә школ (1957), Қарҭ аҳәынҭқарратә университет амраҭашәаратә Европа абызшәақәа, алитература афакультет англыз литература аспециалрала (1962). Иман ҩыџьа аҳәса, хҩык ахшара:
* Актәи иԥҳәыс Дали Лолуа, аԥа Константин Гамсахурдиа;
* Аҩбатәи аԥҳәыс Манана Арчваӡе-Гамсахурдиа, аԥацәа Цотне, Гиорги Гамсахурдиааа.
===Аҭҵаарадырратә, алитературатә маҵура (1962-1990)===
Ашықәсқәа рыҩныҵҟа аус иуан Қарҭ аҳәынҭқарратә университет амраҭашәаратә Европа, алитература афакультет адоуентыс. 1973 шықәсазы афилологиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, мацара 1991 шықәсазы - аҭҵаарадыррақәа рдоктор аҭҵаарадырра ҩаӡара. 1972-1977, 1983-1990 ашықәсқәа раан дыҟан Қырҭтәыла аҭҵаарадыррақәа ракадемиа Шьоҭа Русҭавели ихьӡ зху ақырҭуа литература аинститут русҭвелологиа аиҟәша аиҳабыс аҵарауаҩ-маҵуҩы, 1970-1977 ашықәсқәа раан Қырҭтәыла ССР ашәҟәыҩҩцәа реидгыла алахәылас. Уи иҭижьит акрызҵазкуа аҭҵаарадырратә усумҭақәа (урҭ рыбжьара 4 монографиак) русҭвелологиа, ақырҭуа культура аҭоурых, ақырҭуа литература аҭоурых, аҭеологиа, Америкатәи поезиа аҭоурых азҵаарақәа рзы. Иҭыжьуп уи иажәынраалақәеи ажәамаанақәеи реизга, иара убас, Шеикспир, Бодлер, Гоголь, уб. егь. рҩымҭақәа реиҭагақәа.
===Амилаҭтә-ахы ақәиҭтәратә аиҭаҵра алидер===
1956 шықәсазы Звиад Гамсахурдиа, уи иҩызцәа Асоветтә Аидгыла ала Венгриа аҟны аинтервенциа ахарадҵаратә прокламациақәа икыдырҵеит Қарҭ амҩақәа рҿы, иарбан уаҩ иимбац акциа акәын СССР амасштабла. 1976 шықәсазы Гамсахурдиа, Костава рхадарала Қарҭ иаԥҵахеит Қырҭтәыла Хельсинки аимадара. Звиад Гамсахурдиа иԥсҭазаара аҵыхәтәанынӡа дыҟан абри аорганизациа ахантәаҩыс.
Хельсинки агәыԥ активла иқәгылон ауаҩы изинқәа, аԥхьа инаргыланы - ақырҭцәа рзинқәа, ақырҭуа культура абаҟақәа, Қырҭтәыла аиашахаҵаратә уахәама ахьчаразы. Агәыԥ иҭнажьуан агәыԥмаӡатә хаҭалатәи аҭыжьымҭақәа (ажурналқәа: “Сақарҭвело”, “Оқрос Саҵмиси”, “Сақарҭвелос Моамбе, уб. егь.). Абри ажурналқәа Гамсахурдиа еснагь иаҵыишьуан арусификациа ашәарҭара, ақырҭцәа рдемографиатә армаҷра апроблема, акорупциа Қырҭтәыла ауахәамаҿ, аҳәаанырцә инхоз ақырҭуа ахеидкыла азинқәа. Гамсахурдиа иинициативала Қарҭ аҟны раԥхьа (хаҭалатәи аҭыжьымҭа асахьала) иҭыжьхеит аурыс дисидент ашәҟәыҩҩы Александр Солженицин “Архипелаг Гулаг”. Гамсахурдиа иқәнаган амраҭашәаратә аҳәынҭқаррақәа рсимпатиақәа аимпериатә центр иаҿагыланы ақәԥара иахҟьаны. 1975 шықәсазы, Гамсахурдиа, Костава иалырхит адунеижәларбжьаратәи аорганизациа “Адунеижәларбжьаратәи амнистиа” алахәылацәас. Ԥыҭрак ашьҭахь Гамсахурдиа далырхит ауаҩы изинқәа адунеижәларбжьаратәи ауаажәларра ((ISHR-IGFM, аштабтәарҭа иҟоуп Маинтәи Франкфурт аҟны) алахәылас. Абри ада, уи активла аус рыциуан Москва иҭрыжьуаз адисиденттә, хаҭалатәи аҭыжьымҭа ажурналаҿ “Имҩасуа ахҭысқәа рыхроника” (Аредактор: С. Ковалиов).
Адисиденттә ауранагӡаразы Звиад Гамсахурдиа асоветтә ашәарҭадаратә комитет дҭанакит 1956, 1977-1979 ашықәсқәа раан. 1977 шықәса мшаԥымза 1 азы Звиад Гамсахурдиа далырцеит Қырҭтәыла ашәҟәыҩҩцәа реидгыла аҟынтә “Анти-асоветтә пропаганда азы”.
Гамсахурдиа иопонентцәа ласс-лассы иазгәарҭон, 1978 шықәсазы, КГБ адцаларала, уи “Ацәгьаура дахьхәит”. Абри иадҳәаланы азҿлымҳара ҟаҵатәуп Париж аҟны иҭрыжьуаз ақырҭуа аемигранттә журнал “Гушаги” 1994 шықәса абҵарамза 1 азы аредакциатә асаламшәҟәы “Ерҭи сицоцхле”, иахьану:
* “... Звиад Гамсахурдиа изыԥшуп мацара аҭакра акәымкәа, иара убас - атәыла алцарагьы. Мераб Костава иҟны аиқәышаҳаҭрала, Гамсахурдиа иаартны “Ацәгьаура дахьхәит“. Иазгәаҭатәуп, иашаҵәҟьа абри “Ахьхәра” ашьҭахь асоветтә адисиденттә аиҭаҵра иаҿыз Петр Григоренко ишазгәаиҭоз: “Агәра сгоит, иҟалоит аамҭа, ақырҭуа ауаа Звиад Гамсахурдиа, Мераб Костава ахатә идуӡӡоу амилаҭтә фырхацәас ианырыԥхьаӡоу” - ҳәа”.
Ахы ақәиҭтәра амш аҟынтә (1979) Звиад Гамсахурдиа аиҭаҵра аԥхьа дгылеит Мераб Костава иаҿыхраз, иарбан иалҵыз 1987 шықәсазы. Гамсахурдиа иалкаара аурыс алибералтә дисидентқәа рҟынтә иааԥшит аартызаара рыларҵәара ашьҭахь. Уи игәҭакы акәын ауаҩы изинқәа рыкәымкәа, иара убас ақырҭцәа рзинқәа. 1990 шықәса ԥхынгәымзаан диҿагылеит Андриа Сахаров абри аҵыхәтәантәи ауснагӡатә иахҟьаны аҿыц мультинационалтә аимадара аԥҵара иазкны. 1970 ашықәсқәа раан Гамсахурдиа иҿагылара ахырхара аман аимпериа ацентрахь, 1980 ашықәсқәа раан Гамсахурдиа аӷацәас иԥхьаӡон Қырҭтәыла аҟны амилаҭтә аиҵарақәа, “Аҟаԥшь интервенциа”. Гамсахурдиа, уи идгылаз ақырҭцәа ирыԥхьаӡон аҭоурыхла аизҳара змаз уаас, иарбану ахы ианархәар акәын апривилегиақәа аԥсадгьылаҿ.
* “Кахети еснагь иҟан адемографиала зегь раасҭа ицқьоу араион, ақырҭуа аелементқәа еснагь иахьырацәаз, еснагь иӷәӷәан. Уажәы убас иаҳзеиҿыркааит аус абри акоммунистцәа, ишԥеиқәҳархоу Кахети. Арахь аҭаҭарцәа рыҽдырӷәӷәоит, убрахь лекаа рыҽдырӷәӷәоит, абрахь аерманцәа рыҽдырӷәӷәоит, абрахь ашәанцәа рыҽдырӷәӷәоит, Кахети илбаардарц акагьы рыгым”.
Гамсахурдиа иакәын аорганизатор хада 1987-1990 ашықәсқәа раан имҩаԥгаз ихадоу аҭынчратә амассатә акциа зегь, урҭ рыбжьара 1989 шықәса мшаԥымзатә апротесттә акциа, иарбану изылгаз мшаԥымза 9 рзы реимырпрала, изылҵшәаны Звиад Гамсахурдиа дҭаркит, акциа аорганизатор еиԥш 1989. Мераб Костава иԥсҭазаара алҵра ашьҭахь Звиад Гамсахурдиа ахаҿы дгылеит “Қырҭтәыла ацкьа Илиа аиаша ауаажәларра”.
1990 шықәса хәажәкырамзаан иҟалеит аиԥырҵра амилаҭтә аиҭаҵратә мчқәа рыбжьара. Апартиақәа рыхәҭак ихымԥадатәиуп ҳәа иаԥхьаӡон Асоветтә Аидгыла азакәанқәа рыла алхрақәа рымҩаԥгара, алхрақәа раиааира, абри амҩала иԥшаау аиҳабыра ахархәара Қырҭтәыла Асоветтә Аидгыла аилазаара аҟынтә азакәантә, алегитимтә алҵразы. Абри амҩа убасҟан “Литва амҩа” иахьӡырҵон, избанзар Литва 1990 шықәса хәажәкырамза 11 рзы иашаны абас иалагеит СССР аҟынтә алҵра. Даҽа мчқәак алхрақәа амҩала аполитикатә аизҳара алшара ыҟам ҳәа ирыԥхьаӡон, иаҳәон асоветтә армиа алҵра Қырҭтәыла аҟынтә. Урҭ рлозунг акәын: “Зны - ахақәиҭра: анаҩс - ахьыԥшымра”. Звиад Гамсахурдиа дырҿагылеит абри аҵыхәтәантәи ауаа, ирыхьӡыиҵеит урҭ “Анти-амилаҭтә аиҭаҵра”, еиҿикааит аполитикатә блок “Аишәа агьажь - ихақәиҭу Қырҭтәыла”. Уи ихадоу иполитикатә хықәкын зны ахьыԥшымра иазкны ареферендум амҩаԥгара, анаҩс - абри ареферендум иақәныҟәаны Қырҭтәыла ахьыԥшымра арҿыцратә декларациа адкылара.
===Анапхгаратә шықәсқәа (1990-1992)===
Аблок аиааира агеит 1990 шықәса абҵарамза 28 актәи адемократәиатә, апартиарацәатә алхрақәа. Қырҭтәыла Ареспублика иреиҳаӡоу ахеилак актәи асессиаҿ (1990 шықәса жьҭаарамза 14) Звиад Гамсахурдиа далырхит иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩыс. Абри ауалԥшьа уи 1991 шықәса хәажәкырамзанӡа инаигӡон. Иарбоу асессиа аӡбамҭала атәыла иахьӡҵахеит “Қырҭтәыла Ареспублика”, идырҿыцит Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аҳәынҭқарратә атрибутика: абираҟ, агерб, агимн. Ахьыԥшымра арҿыцраанӡа ирылаҳәахеит еиҭасуа апериодуп ҳәа.
1990 шықәсазы ашьакаҭәаратә конфликт ҟалеит аладатәи Ауаԥстәыла Автономтә округаҿ ақырҭуа, ауаԥс, уааԥсыра рыбжьара. Аладатәи Ауаԥстәыла арегионтә ахеилак ирыланаҳәеит, аокруг Қырҭтәыла ишалҵуаз, ишалалоз аҩадатәи Ауаԥстәыла Автономтә Республика. Аҭакыс, Қырҭтәыла иреиҳаӡоу ахеилак 1990 шықәса ԥхынҷкәынмзаан аладатәи Ауаԥстәыла Автономиа ақәнахит. Х-ганкахьтәи аиҿагылара арегионаҿ ақырҭуа, ауаԥсаа , асоветтә бџьарла еибыҭоу амчқәа рыбжьара 1991 шықәса хәажәкырамза азы иалгеит 51 уаҩык рҭахарала, 25000 уаҩык адцаларала рахцарала. Иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩыс алхра ашьҭахь Гамсахурдиа даҿагылеит ауаԥсаа рыӡбамҭа, Урыстәыла амахинациа еиԥш Қырҭтәыла иаҿагыланы, ауаԥс асепаратистцәа “Кремль агентцәас, уи амаҭәахәқәас, атеррористцәас” иааирԥшит. 1991 шықәса жәабранмзаан уи Михаил Горбачов изынаицҳаит асаламшәҟәы, дахьаҳәоз асоветтә армиа архәҭақәа, Асоветтә Аидгыла аҩныҵҟатәи арқәа иацҵоу аконтигент ралгара ԥыхьатәи аладатәи Ауаԥстәыла Автономтә округ аҵакырадгьыл аҟынтә.
1991 шықәса хәажәкырамза 31 жәлартә референдумаз азҵаара “Шәақәшаҳаҭума, ирҿыцхарц Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә ахьыԥшымра 1918 шықәса лаҵарамза 26 акт иашьаҭакны?” Қырҭтәыла алхратә абжьы азин змоу ауааԥсыра 98% ақәшаҳаҭратә аҭак ҟаҵахеит. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы, ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны, Қырҭтәыла Ареспублика иреиҳаӡоу ахеилак ирыланаҳәеит Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра арҿыцра.
Гамсахурдиа изы иҿырԥшыгоу лидерцәан Роналд Реиган, Шарл Де Голь. Уи иӷәӷәоу апрезиденттә ҳәынҭқарра даҳәон. Гамсахурдиа иопонентцәа иӷәӷәаны акритика ирҭон, рхаҭа ишишьҭаз еиԥш “Иузыдымкылоу адиктатортә ҟазшьазы”, иарбан уи апрезидентыс иалхраанӡа икритика иамаҭәарыз. 1991 шықәса мшаԥымза 14 рзы, Қырҭтәыла Ареспублика иреиҳаӡоу ахеилак иаланагалеит Ареспублика апрезидент имаҵура, иашьашәалоу аԥсахрақәа, ацҵамҭақәа иаланагалеит аус зуа аконституциаҿ. Убриҵәҟьа амшан иреиҳаӡоу ахеилак Ареспублика апрезидентыс далнахит Звиад Гамсахурдиа. Актәи апрезиденттә алхрақәа мҩаҧысит 1991 шықәса лаҵарамза 26 рзы, Звиад Гамсахурдиа аиҳара дула, абжьқәа 86% рыла дахьаиааиз.
Апрезидент ипостаҿ Гамсахурдиа ихьанҭоу аекономикатә, аполитикатә аҭынхара иоуит, иалукаартә Қырҭтәыла аизыҟазаашьақәа рҿы Асоветтә Аидгыла аҟны. Лассы имҩасуан аекономика акаҳара, аполиаризациа азун ауааԥсыра. Ихадоу апроблема Қырҭтәыла ахыԥхьаӡара рацәатә аетникатә аиҵара апозициа акәын (урҭ ауааԥсыра 30% ракәын). 1990 шықәса абҵарамзатә алхрақәа рҿы 250 аҭыԥ аҟынтә урҭ мацара 9 роуит. Амилаҭтә аиҵарақәа рызҵаара иҵарны иқәгылан Қырҭтәыла ахьыԥшымраанӡагьы, иарбан аетникатә аҿыгыларақәа зхылҿиааз 1989 шықәсазы Аԥсны аҟны. Гамсахурдиа иакәын ақырҭуа анационализм, асоциалтә консерватизм иццоу. Дадгылан еилаԥсоу аекономика. Уи еиқәирхеит аҳәынҭқарратә ахатәра адгьыл, ааглыхтә анаплакқәа, аиҳабыра аконтроль азнауан ахәқәеи адәахьтәи ахәаахәҭреи. 1991 шықәса ҭагалан Гамсахурдиа мап икит аекономикатә аиқәышаҳаҭраз ԥыхьатәи асоветтә республикақәа рыбжьара.
Гамсахурдиа иҭак Асоветтә Аидгыла апрезидент Михаил Горбачов иҿагыланы еиҿкааз путча азы еиҭа акритика амаҭәарыс иҟалеит. Нанҳәамза 19 рзы Гамсахурдиа, Қырҭтәыла аиҳабыра, иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ирыларҳәеит Қырҭтәыла ауааԥсыра рыҽдырҭынчырц, иаанхарц аус ахьыруа аҭыԥқәа рҿы, инарыгӡарц рхатә усқәа, иацымныҟәарц апровокациақәа ма иисанкциатәым нагӡамҭақәа. Анаҩстәи амшаан Гамсахурдиа ираиҳәеит адунеижәларбжьаратәи алидерцәа иазхарҵарц Ареспубликақәа (урҭ рыбжьара Қырҭтәыла), иарбанқәоу рхы Асоветтә Аидгыла аҟынтә ихьыԥшым ҳәа ирыларҳәаз. Уи иаартны ирылаиҳәеит нанҳәамза 21 рзы, апутча ихаҭа Михаил Горбачов ишеиҿикааз, избанзар ихатә популиарра иазирҳарц асоветтә апрезиденттә алхрақәа раԥхьа. Абри алаҳәара апрезидент Џьорџь Буш “Арччага” (англыз. ridiculous) ихьӡиҵеит. Гамсахурдиа апозициа, Асоветтә Аидгыла, АЕШ ирхараиҵон ақырҭуа ауааԥсыра ирҽыгылоу ачарҳәара. 1991 шықәса нанҳәамзаан Москва апутча ашьҭахь асоветтә аинралцәа Гамсахурдиа идырҵеит амилаҭтә гвардиа аиԥхьырттара. Ихаҭа Гамсахурдиа еснагь иаҵыишьуан, уи амилаҭтә гвардиа ишеиԥхьымырттоз. Звиад Гамсахурдиа иӡбеит акомпромисахь дцарц апутчистцәа рыҟны, аха уи агварди еиԥхьыимырттаӡеит, ишьҭихит аӡбамҭа агвардиа ареорганизациа иазкны, изшьашәалангьы агвардиа ахада амаҵура иқәыххеит, амилаҭтә гвардиа иҟалеит амилициа ҷыдалатәи аҵакы змоу аиҟәшас. Амилаҭтә гвардиа ахада Ҭенгиз Китовани аҳәатәы ацымныҟәара рылаиҳәеит, ихатә аҵакыраҿ иҟаз архәҭақәа Қарҭ иалигеит нанҳәамза 24 рзы. Абри аамҭазы апутча Москва еилаҳаит, Гамсахурдиа иаартны идиныҳәалеит Борис Ельцин апутчистцәа риааира. Қырҭтәыла абри аилаҩынтра иацәцеит ашьакаҭәарада, аха уи аопонентцәа акритика изыруан еилыккам апозиациа азы. Гамсахурдиа абри аҩыза акритика иҵарны аҭак азыҟаиҵеит, иахараиҵеит изакә игәрагам амчқәа Москва аҟны аконспирациа уи аҩныҵҟатәи аӷацәа рыҟны Қырҭтәыла ахьыԥшымратә аиҭаҵра аԥырхагахаразы. Нанҳәамза 19 рзы апремиер-министр Ҭенгиз Сигуа, ҩыџьа даҽа министрцәак амаҵура аанрыжьит Гамсахурдиа иполитика апротест азы. Абри ах-министрк апозициа иадгылеит, ихьӡырҵон уи “Адемогог, атоталитар”. Аемоциатә ателевизиатә ақәгылараҿ, Гамсахурдиа иҳәеит, уи иӷацәа атәыла аҩныҵҟа ишаҿыз “Асаботаж, аӷалатра”. Нанҳәамза 26 рзы Гамсахурдиа азин аимҭеит Қырҭтәыла акоммунисттә партиа, иреиҳаӡоу ахеилак амандат рымнахит акомпартиа аҟынтә иалхыз 64 депутатк.
Гамсахурдиа идикылон адемократиатә закәанқәа, аха апроблема ахылҿиаауан урҭ адемократиатә рынагӡара. 1991 шықәса лаҵарамзаан, Гамсахурдиа иӡбамҭала, аопозициа акандидатцәа аҳәынҭқарратә апресса ахархәара азин аԥкра аиуит агазеҭқәа аредакторцәа Гамсахурдиа ила иаҭахон. Москва апутча ашьҭахь аурыс бызшәала агазеҭқәа мызкала иаҟәыххеит, ҭагалан иадыркит аурыс бызшәала аҭыжьымҭа “Новая Газета” убри амзызла, уи иаартны ишрыланаҳәоз амилаҭтә аҿагылара иазкны, иҭаркит ажурналистцәакгьы. Цәыббрамзаан 200 журналистк иқәгылеит ацензура апротест азуразы. 1991 шықәса азын мацара нацәкьысла иуԥхьаӡаша ихьыԥшым агазеҭ иаанханы иҟан. Абас адыррақәа иҿиеит, Қырҭтәыла ателевизиа аҩбатәи аканал иара убас ишаркхаз, избанзар уи аусеицзуҩцәа аиҳабыра иаҿагыланы амитигқәа рҿы рҽаладырхәит.
1991 шықәса цәыббрамзаан Гамсахурдиа иаԥиҵеит амилаҭтә ахыхьчаратә ахеилак, иалукааша азинмчрақәа анаишьеит уи. Цәыббрамза 2 рзы амилаҭтә-адемократиатә партиа, иарбану зегь раасҭа иактиву аопозициатә партиақәа руакы акәын уи апериодаз, аиҿкаарала имҩаԥысит амитинг Русҭавели ибаҟа аҟны. Амитинг ҷыдалатәи агәыԥқәа абџьармцала ирылалеит, еиԥхьырдттеит. “Амилаҭтә ахьыԥшымратә партиа” иалагеит амлагара “Имели” ахыбра аҟны, цәыббрамза 10 рзы абарикадақәа дыргылеит Русҭавели апроспектаҿ. Цәыббрамза 11 рзы 27 аполитикатә партиа, иарбанқәоу уаанӡа дара-дара еиҿагылаз,, еидгылеит Гамсахурдиа амаҵура аанижьырц азы. Гамсахурдиа иблок “Аишәа агьажь” иалҵит агәыԥ “Қартиа - 91”. Иреиҳаӡоу ахеилакаҿ аопозициа иаҳәон апрезиденттә система апарламенттәны аԥсахраз. Аиҳабыреи аопозициеи рыбжьара аҿцәажәаратә араундқәа зегь иаԥыххеит. Цәыббрамза 16 рзы дааныркылеит ЕДП алидер Гиорги Ҷантуриа аиҳабыра ахырбгаларазы Москва аҟынтә ацхыраара аԥшаара адҵала. Уи аҳаирплан аҟынтә дылбааргеит, иарбану Москваҟа ицаракәыз. Абри иахылҿиааит даҽа аиҿагыларақәак, иааныркылеит ажурналистцәа Валери Кварацхелиа, Гога Хаиндрава, “Мхедриони” ахада Џьаба Иоселиани, уб. егь. Цәыббрамза 21 рзы иҟалеит еиҭа ашьакаҭәаратә аиҿагыларак. Аиҳабыра анагӡамҭақәа иаршит Гамсахурдиа иахь ауаажәларра изыҟазаара аҩныҵҟа, аҳәаанҭыҵгьы. Абри апериод зегь раасҭа акрызҵазкуа амоментын амилаҭтә гвардиа аиҩшара про-, анти-аиҳабыратә архәҭақәаны. Аиҿагыларақәа ҩ-ганк рыбжьара аамҭа-аамҭала иҟалон Қарҭ аҟны абҵарамзеи жьҭаарамзеи апериодаҿ, иарбан амассатә аӡхәы зхылҿиааз. Иформалтәым адгылақәа, иарбанқәоу рыбжьара идуӡӡан Мхедриони, ақалақьаҿ абарикадақәа рыргылара иалагеит.
Цәыббрамза 25 рзы Гамсахурдиа Қарҭ аҟны иҷыдоу аҭагылазаашьа рылаирҵәеит иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиқәышаҳаҭрада ирылаиҳәеит. Иаангылеит иреиҳаӡоу ахеилак аусура. Гамсахурдиа дмақаруан иреиҳаӡоу ахеилак ахы ақәиҭтәрала, ишиашоу апрезиденттә напхгара алагаларала. Ирылаҳәахеит амобилизациа ателевизиала еснагь ирышьҭуан уи адгаламҭа, инеирц ауаа Русҭавели апроспектаҿ аиҳабыратә ҩны ахьчаразы.
Арегионқәа рҟынтәи, иалукаартә Гыртәыла аҟынтә инаргон адгылаҩцәа Қарҭ, иарбанқәоу аиҳабыратә ҩны аҿаԥхьа амшьамбақьалақәа еиҵызхуаз.
Абҵарамзаан Гамсахурдиа иааникылеит аполитикатә партиақәа ирызкны азакәан аусура, дамихит апрокурор хада, заатәи аҭакратә ҿҳәара иазҳаит ҳԥа рҟынтә жә-мзанӡа, избанзар Гиорги Ҷантуриа ихы ақәиҭтәра абахҭа аҟынтә дыҭырмыжьырц. Заҟа ирӷәӷәоз аҟара Гамсахурдиа ихатә аиҳабыра, еиҳарак имаҷхон уи иполитикатә анырра. 1991 шықәса ҭагалан уи реалла анапхгара рзиуан Қарҭ ихадоу араионқәа, араионқәак апрефектцәа рыла. Уи иҿагыланы еидгылеит ақырҭуа аполитикатә аопозициа, уи иҿагылеит амраҭашәаратә тәылақәа. АЕШ аконгрессменцәа рделегациа, иарбану ахаҭарнак Стен Ҳоиер аԥхьа дгылан, ихатә аҳасабырбаҿ иҳәеит, ишыҟаз “Ауаа рзинқәа иҵару апроблемақәа ҿыц аиҳабыра аҩныҵҟа, иарбану изҭахымыз урҭ рҿахҵәара ма иаԥхьаӡон урҭ ма зынӡа џьаракы аҟаҵара абриазы макьана”. Америкатәи коментаторцәа ирыларҳәон, ауаҩы изинқәа азҵаара ихадоу амзызқәа руакы шакәыз, иаԥырхагаз Қырҭтәыла адунеижәларбжьаратәи азхаҵара. 1991 шықәса ԥхынҷкәынмза 5 рзы Беловежтәи аиқәышаҳаҭрала Асоветтә Аидгыла ихыбгалеит. 1991 шықәса аҵыхәтәаны Қырҭтәыла акәын ԥыхьатәи асоветтә Республикақәа руакы, иарбану измоуцыз де-иуре азхаҵара.
===Арратә аилаҩынтра (1991-1992)===
1991 шықәса ԥхынҷкәынмзаан аопозициа ахыбрақәак, урҭ рыбжьара Қырҭтәыла апарламент, Гамсахурдиа дахьыҟаз, ирыжәлеит. Ԥыҭрак ашьҭахь, Кавказтәи арратә аокруг ахада ԥыхьатәи ихаҭыԥуаҩ, аинрал Суфиан Бепаев иазгәаиҭон, 1991 шықәса ԥхынҷкәынмза 24, 28 рзы, бџьарла еибыҭоу аопозициа акритикатә аҭагылазаашьаҿ ианыҟалаз, иарбоу арратә аокруг зыԥсы ҭоу амчлеи атехникалеи иацхрааит арратә аилаҩынтра аиҿкаараҿ. Ихьанҭоу ақәԥарақәа Қарҭ аҟны имҩасуан 1992 шықәса жьырныҳәамза 6 аҟынӡа, изыхҟьаны ианеиҵаха 113 уаҩык иҭахаз.
Жьырныҳәамза 6 рзы Гамсахурдиа, уи иеиҳабыра ахаҭарнакцәа иакәшаны иҭакыз ахыбра аҟынтә ицеит, Азербаиџьанҟа ибналеит, аха уаҟа ахыԥхьакырҭа рмоуӡеит. Аермантәыла Гамсахурдиа аамҭак даднакылеит, мап акит уи иекстрадициазы Қырҭтәылахь. Қырҭтәыла аҟны еибарххоу аизыҟазаашьа аицәатәхара ахы аԥыргара иахықәкны Аермантәыла аиҳабыра Гамсахурдиа алшара инаҭеит Урыстәыла асепаратисттә регионаҿ, Чечентәылахь, дыбналарц, уи Џьохар Дудаев иеиҳабыра ахыԥхьакырҭа ахьинаҭаз.
Ԥыҭрак ашьҭахь иааԥшит ишьақәырӷәӷәам арҵабыргыгақәа, Гамсахурдиа иҿагыланы ақәгылара асоветтә архәҭақәа ишацхраауаз. 1992 ԥхынҷкәынмза 15 рзы аурыс газеҭ “Московские новости” ирыланарҵәеит асаламшәҟәы, изшьашәаланы Кавказтәи арратә аокруг ԥыхьатәи авице-напхгаҩы, аинрал-полковник Суфиан Бепаев ишишьҭыз архәҭа аопозициа ацхрааразы. Урҭ рҽалагаларада, агазеҭ ашьақәырӷәӷәамҭала, “Гамсахурдиа идгылаҩцәа иааиааиуан”. Агазеҭ иара убас ишьақәнарӷәӷәон, аопозициа иара убас ишацхрааз аспец архәҭа ԥхынҷкәынмза 28 рзы ателевизиатә антенна агараҿы.
Аиҳабыра аамҭала иаԥсахит арратә ахеилак. Уи актәи адҵарақәа руакы Гамсахурдиа апрезидент ихьӡ аформалла имхра акәын. Арратә ахеилак ԥыҭрак ашьҭахь ахы “Аҳәынҭқарратә ахеилакны” ирыланаҳәеит, анапхгаҩыс Едуард Шеварднаӡе иԥхьеит 1992 шықәса хәажәкырамзаан. Азинмчра аԥсахра нагӡахеит, fait accompli еиԥш, иарбанызаалак аформалтә ареферендум ма алхрақәа рыда. Шеварднаӡе анапхгара наигӡон, “Де-факто” апрезидент еиԥш, 1992 шықәса ҭагалан алхрақәа мҩаԥгахаанӡа, уи Қырҭтәыла апарламент ахантәаҩыс дахьалырхыз.
Арратә аилаҩынтра амшқәа раан, 1991 шықәса ԥхынҷкәынмза 25 аҟынтә 1992 шықәса жьырныҳәамза 6 аҟынӡа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра де-иурены иазхарҵеит еиҭа 20 ҳәынҭқаррак, урҭ рыбжьара Америка Еиду Аштатқәа (иарбану де-фактоны Қырҭтәыла асуверенитет азхазҵаз 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы). Арратә аилаҩынтра амшқәа раан, уи ашьҭахьгьы Қарҭ аҟны, Қырҭтәыла даҽа ақалақьқәак рҿы асистемала имҩасуан апрезидент Звиад Гамсахурдиа идгылаҩцәа апротесттә, аҭынчратә рмитингқәа, адемонстрациақәа. Иҟоуп игәаҭам арҵабыргыгақәа абри амитинг иалахәыз рыргәаҟра, икыдҵаны рышьра иазкны.
Арратә аилаҩынтра ашьҭахь аорганизациа “Мхедриони”, агвардиа иалагеит Гамсахурдиа идгылаз арегионқәа реиԥхьыттара, иарбану иалукааша иҵару асахьа зоуз Гыртәылеи Аԥсныи рҟны. Абри еиҭа иарҵырит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны аҿагыларатә аиҭаҵра, иарбану еиҳа-еиҳа бџьарла еибыҭоу аиҿагыларахь ииасыз, изырмазеиз Гамсахурдиа ихынҳәра Қырҭтәылахь.
===Ахҵәара (1992-93)===
Аиҳабыратә маҵура аҟынтә амхра ашьҭахь Гамсахурдиа инаигӡон ихаҭа ихы Қырҭтәыла алегитимтә апрезидентыс аарԥшра. 1992 шықәса жьҭаарамза-ԥхынҷкәынмза аан уи иԥхьеит Финлиандиа ахь (Финлиандиа апарламент Қырҭтәыла аҟны аиҩызаратә гәыԥ), Австриа ахь (ауаа рзинқәа адунеижәларбжьаратәи ауаажәларра). Ҩ-тәылакаҿ уи апресконференциақәа, аиԥыларақәа мҩаԥигеит апарламентарцәа рыҟны, аофициалтә хаҿқәа рыҟны.
Аиҿагыларақәа про-, анти-Гамсахурдиатә мчқәа рыбжьара инагӡахон 1992-93 ашықәсқәа. Зегь раасҭа акрызҵазкуа аинцидентқәа руакы ҟалеит Қарҭ аҟны 1992 шықәса рашәарамза 24 рзы, Гамсахурдиа бџьарла еибыҭоу идгылаҩцәа аҳәынҭқарратә телевизиа ацентр аныргаз. Урҭ инарыгӡеит арадио ацҳамҭа аужьра атекстла: “Алегитимтә аиҳабыра ирҿыцуп. Аҟаԥшь Хунта анҵәамҭа иааигәахеит”. Аха урҭ амилаҭтә гвардиа ателевизиа аҟынтә сааҭқәак рыҩныҵҟа идәылнацеит. Урҭ рхықәкы Шеварднаӡе иеиҳабыра иаҿагыланы амассатә ақәгылара алагара аҟалара акәын, аха ари аҽазкра лҵшәада иалгеит.
Аиҳабыра аҭакыс иӷәӷәоу арежим шьақәнаргылеит Қырҭтәыла зегь аҟны “Звиадизм” ахәаҽразы. Убри иамыхәаԥшыкәа, Қырҭтәыла ауаа рзинқәа реилыргара иӷәӷәаны акритика шазыруаз адунеижәларбжьаратәи аорганизациақәа, Шеварднаӡе хаҭалатәи ипрестиж абзоурала атәыла аформалтә азхаҵара усгьы иаиуит.
===Гамсахурдиа ихынҳәра===
1993 шықәса цәыббрамза 24 рзы Звиад Гамсахурдиа Қырҭтәылахь дхынҳәит (Аҳаирпланла Сенаки днеит, Жәаргьыҭахь дахьынтәинеиз). Жәаргьыҭ уи “Ибналаз аиҳабыра” ирҿыцит. Иара иҳәамҭала уи инаигӡон “Аҭынчратә аҿагылара илегалым арратә Хунта иаҿагыланы”, аконцентрациа наигӡон анти-Шеварднаӡе акоалициа аиҿкаараз, иарбану Гыртәылеи Аԥсныи арегионқәа руааԥсыра адгылара ишьаҭаркыз. Уи иара убас акрызҵазкуа арратә амч аизгара, иарбану акырӡа ихақәиҭны изылшоз аиҭаҵра ихадоу аиҳабыра иԥсыҽу ахыхьчаратә система абзоурала. Раԥхьа Гамсахурдиа ҿыц алхрақәа рымҩаԥгара даҳәон, аха уи ируаа лассы инарыгӡеит аиҳабыратә аидгылақәа рыла иааныжьыз ахыԥхьаӡара рацәала арратә амунициа анапахьы агара, иарбан 1993 шықәса абҵарамзаан амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны атәылауаҩратә аибашьра алагара ицхрааз.
Гамсахурдиа идгылаҩцәа акрызҵазкуа ақалақьқәак, атранспорттә аимадара рнапаҿы иааргеит. Аиҳабыратә мчқәа ашьҭахь аиҿкаарада ихьаҵуан, Гамсахурдиа имчқәеи Қарҭи рыбжьара аҿагылара маҷ аанрыжьуан.
Аха Гамсахурдиа имчқәа рыла аекономикала акрызҵазкуа амшын Еиқәа апорт Ԥоҭи анапахьы агара Урыстәыла, Аермантәыла (Иарбану зынӡа Қырҭтәыла апорт иадҳәалаз), Азербаиџьан аинтересқәа ашәарҭара рынаҭеит. Абри аситуациаҿ ах-тәылак акны “quid pro quo” реиҭаҵра ҟанаҵеит, Шеварднаӡе иеиҳабыра иадгылеит, дарбану ихатә аганахьала иақәшаҳаҭхаз ихьыԥшым аҳәынҭқаррақәа реимабзиараҿ аҽалархәра. Адгылара Аермантәыла, Азербаиџьан аҟынтә мацара аполитикатә акәын, Урыстәыла инанагӡеит арқәа рмобилизациа Қырҭтәыла ихадоу аиҳабыра ацхырааразы. Абҵарамза 20 рзы, 2000 нызықьҩык аурыс аруаа алалеит ақырҭуа аихамҩа ахьчаразы, имаҷны бџьарла еибыҭоу ақырҭуа аруаа алогистикатә, бџьарла ацхыраара рынаҭеит. Ақәгылара ахәаҽра лассы инарыгӡеит, Жәаргьыҭ убриҵәҟьа ашықәсаз жьҭаарамза 6 рзы икаҳаит.
==Аԥсҭазаара алҵра==
1993 шықәса абҵарамза анҵәамҭаз апрезидент Звиад Гамсахурдиа, уи идгылаҩцәак цашьа рымамызт рхы Гыртәыла ашьхатә ахәҭаҿы иԥхьарымкыр. 1993 шықәса ԥхынҷкәынмза 31 рзы Қырҭтәыла апрезидент иԥсҭазаара далҵит Хоби араион ақыҭа Хибула аҟны (абри афактаз 2004 ашықәс аҟынтә имҩаԥысуеит аусеилыргара Қырҭтәыла апрезидент идҵара N-174 иаԥҵоу аҳәынҭқарратә комиссиа, апрокуратура ала). 1994 шықәса жәабранмзаан уи иԥсы Грозноахь иргеит. Уи иԥсҭазаара алҵра аҭагылазаашьақәа идырӡам. Абритантә пресса адыррала, аԥсыбаҩ ирбеит ахызаҵәык аманы ихаҿы. Иҟоуп уи иԥсҭазаара алҵра акымкәа аверсиа, аха урҭ риашара ашьақәыргылара алшара ыҟам.
===Аҽшьра аверсиа===
Ԥыҭрак ашьҭахь, Гамсахурдиа иԥҳәысеиба аинтерфакс аинформациатә агентра адырра алҭеит, уи лхаҵа иҽшыишьыз ԥхынҷкәынмза 31 рзы, иара, уи иколлегақәа ргәыԥ аҭаацәаракаҿ рхы ианыԥхьаркуаз Мхедриони аҟынтә. Аурыс медиа алаҳәарала уи ихьчаҩцәа ираҳаит ахысыбжь ауадаҿ, анаҩс ирбеит, Гамсахурдиа иҽшыишьыз Стечкин итапанчала. Ԥыҭрак ашьҭахь Чечентәыла анапхгаҩцәа ирыладырҵәеит урҭ рҳәарала аҽышьраанӡа иҩыз ашәҟәы:
* “Ахдыррала, сара абри анагӡамҭа насыгӡоит Қырҭтәыла анапхгаратә режимахь апротест азы, избанзар сара исымаӡам алшара, апрезидент еиԥш, аситуациа аҭыԥ иқәысҵарц, исырҿыцыр азакәан, аиҿкаашьа”.
Абри ахҭысқәа акоментаторцәа Қырҭтәыла аҳәаа анҭыҵ иацныҟәоит агәаанагара, Гамсахурдиа иҽшыишьыз.
===Аԥсра ақәԥараан===
Аҩныҵҟатәи усқәа рминистрра ашьақәырӷәӷәамҭала Гамсахурдиа уи идгылаҩцәа гәҭакыла дыршьит, ма уи иԥсҭазаара далҵит уи ԥыхьатәи ар рԥыза иҟны, Лоҭи Қобалиа иҟны, аиҿцәажәара иахҟьаны.
Гамсахурдиа иԥсҭазаара алҵра Қырҭтәыла аиҳабыра 1994 шықәса жьырныҳәамза 5 рзы ирыланаҳәеит. Уи идгылаҩцәак ихарҵомызт абри адырра 1994 шықәса жәабранмза 15 рзы уи иԥсыбаҩ аԥшааранӡа. Звиад Гамсахурдиа иԥсы жәабранмза 24 рзы Грозно аҟны иамардеит. 2007 шықәса хәажәкырамза 3 рзы Чечентәыла ҿыц иарҭаз апрезидент Рамзан Кадыров ирылаиҳәеит, Гамсахурдиа инышәынҭра, ирӡу Грозно аҟны аибашьрақәа раан, ишырыԥшааз ақалақь ацентраҿ. Гамсахурдиа иԥсыбаҩ аидентра шьақәдырӷәӷәеит аурыс аекспертцәа Донтәи Ростов аҟны, уи 2007 шықәса хәажәкырамза 28 рзы Қырҭтәылахь дааргеит.
Гамсахурдиа иԥсыбаҩ анышә имардеит 2007 шықәса мшаԥымза 1 азы Мҭаҵминда апантеонаҿ даҽа еицырдыруа ақырҭцәа рывараҿ. Уи апату иқәҵараз Светицховели аҟны имҩаԥгаз апараклисаҿ зықьыла ауаа неит еиуеиҧшым арегионқәа рҟынтәи. Апрезидент Михаил Саакашвили иҳәамҭала:
* “Ҳара инаҳагӡоит аӡбамҭа, иарбану ишьҭыххаз 2004 шықәсазы - анышә дамаҳдарц апрезидент Гамсахурдиа уи иԥсадгьылаҿ. Абри иашоу аӡбамҭа ауп”
2013 шықәса цәыббрамза 26 рзы Қырҭтәыла апрезидент Михаил Саакашвили Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа ихьӡ ианаишьеит.
==Ареабилитациа==
2003 шықәса абҵарамза 21-23 агәилтә револиуциа ашьҭахь, 2004 шықәса жьырныҳәамзаан, апрезидент Михаил Саакашвили иинициативала ишьҭыххеит акымкәа актәи апрезидент Звиад Гамсахурдиа, уи иеиҳабыра рреабилитациа азы. Иаҟәыҵит Гамсахурдиа, уи идгылаҩцәа рахь 1992 шықәса жьырныҳәамза 4 рзы иқәыргылаз ашьаусӡбаратә ус #7492801, ашьаусӡбаратә ашьҭалара.
Қырҭтәыла аҟны амилаҭтә аиҿагылара ақәырӡраз ахырхара змаз акрызҵазкуа аусмҩаԥгатә акәхеит 1991-1993 ашықәсқәа раан арепрессиа зызуз рреабилитациа, даҽа иадҳәалоу актқәак. Урҭ рыбжьара 2004 шықәса жәабранмза 21 рзы Қырҭтәыла апрезидент Михаил Саакашвили идҵала иаԥҵахеит 1991-1993 ашықәсқәа раан иҿиаз ахҭысқәа ирылҵшәаны инагӡаз аиҳабыра адцаларала аԥсахра, Қырҭтәыла апрезидент Звиад Гамсахурдиа иуаҩытәыҩсатә ликвидациа, иара убас аиҳабыра аԥсахра иахықәкны амч ахархәара иадҳәалоу афактқәа, аҭагылазаашьақәа, иацыз (1991-2003 ашықәсқәа раан иҟалаз, уб. егь.) ахҭысқәа рыҭҵааратә комиссиа. Ишашьашәалоу еиԥш Қырҭтәыла апрокурор хада иаԥиҵеит аперсоналтә аусеилыргаратә гәыԥ.
Аперсоналтә аусеилыргаратә гәыԥ аусура дуу мҩаԥнагеит, иқәнаргылеит ақәҵара Звиад Гамсахурдиа, уи идгылаҩцәа ирҿагыланы 1992 шықәса иқәыргылаз #7492801 ашьаусӡбаратә ашьаусӡбаратә аус, ашьаусӡбаратә ашьҭалара аҟәыхра иазкны, ацәгьаура аҟамзаара иахҟьаны.
Қарҭ Қашвети ауахәамаҿ иқәгылараан (жьырныҳәамза 25, 2004 ш.) апрезидент Саакашвили апату ақәиҵеит Қырҭтәыла актәи апрезидент игәалашәара. Звиад Гамсахурдиа ихьӡ иахьӡҵахеит Қарҭ Мтквари(Кура) арӷьарахьтәи аԥшаҳәа, ихадоу амҩа Жәаргьыҭ аҟны, абжьаратә школ Русҭави аҟны. Иара убас, абаандаҩра аҟынтә рхы иақәиҭыртәит уи идгылаҩ аполитикатә партиақәа рхаҭарнакцәа. 2004 шықәса аофициалла ирыларҵәахеит Звиад Гамсахурдиа ишықәс ҳәа. 2005 шықәсазы акультуратә аминистрра акультуратә баҟа астатус анаҭеит Константин, Звиад Гамсахурдиаа рыҩны-амузеи Қарҭ аҟны - “Колхтәи абааш”. Звиад Гамсахурдиа, уи идисиденттә усура акрызҵазкуа аҭыԥ амоуп 2006 шықәса лаҵарамза 26 рзы Қарҭ аҟны иаԥҵоу асоветтә ампыҵакратә музеи аекспозициаҿ.
==Алитература==
* Otto von Habsburg.- ABC (Spain), November 24, 1993.
* J. „Soviet Analyst“, Vol. 21, No: 9-10, London, 1993, pp. 15–31.
* ჟ. „გუშაგი“, პარიზი, #1, 1994 (ქართულ და ინგლისურ ენებზე).
* Konstantin Gamsachurdia, Swiad Gamsachurdia: Dissident - Präsident - Märtyrer, Perseus-Verlag, Basel, 1995.
* CAUCASUS and unholy alliance, Publishing House „Kirja_Leitzinger“, Vantaa (Finland), 1997.
* „Memorial Page of President Zviad Gamsakhurdia“ by Dr. Levan Z. Urushadze
* ლევან ურუშაძე, ზვიად გამსახურდია და საერთოკავკასიური სახლის იდეა.- საინფორმაციო-ანალიტიკური ბიულეტენი „ადამიანის უფლებები“, თბილისი, #16-19, 1996.
* ლევან ურუშაძე, ზვიად გამსახურდიადან მიხეილ სააკაშვილამდე.- გაზ. „ეროვნული თანხმობა“, თბილისი, #2, 2004, გვ. 6-7.
* Валерия НОВОДВОРСКАЯ, „МОЯ ВИНА, МОЯ ВОЙНА“ დაარქივებული 2007-09-26 საიტზე Wayback Machine.
* გურამ შარაძე, ზვიად გამსახურდიას სიკვდილი და დასაფლავება, თბილისი, 1995.
[[Акатегориа:1939 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Хәажәкырамза 31 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1993 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 31 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла апрезидентцәа]]
[[Акатегориа:Антикоммунистцәа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла амилаҭтә фырхацәа]]
[[Акатегориа:Антропософцәа]]
[[Акатегориа:Асовет шәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Асовет ҭоурыхдырҩцәа]]
[[Акатегориа:Агырцәа]]
[[Акатегориа:Гамсахурдиаа]]
|
Звиад Константин-иԥа Гамсахурдиа (; (, Қарҭ — ) — ақырҭуа аҵарауаҩ-афилолог, ашәҟәыҩҩы, аиҭагаҩ, аполитик, адисидент, афилологиатә ҭҵаарадыррақәа рдоктор, Қырҭтәыла амилаҭтә-ахы ақәиҭтәратә аиҭаҵра алидерцәа руаӡәк, Қырҭтәыла актәи апрезидент (1991-1992), Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа.
Абиографиа
Диит Қарҭ, ақырҭуа ашәҟәыҩҩы, академик Константин Гамсахурдиа, Миранда Ԥалавандишвили рҭаацәараҿы. Далгеит Қарҭ 47-тәи абжьаратә школ (1957), Қарҭ аҳәынҭқарратә университет амраҭашәаратә Европа абызшәақәа, алитература афакультет англыз литература аспециалрала (1962). Иман ҩыџьа аҳәса, хҩык ахшара:
Актәи иԥҳәыс Дали Лолуа, аԥа Константин Гамсахурдиа;
Аҩбатәи аԥҳәыс Манана Арчваӡе-Гамсахурдиа, аԥацәа Цотне, Гиорги Гамсахурдиааа.
Аҭҵаарадырратә, алитературатә маҵура (1962-1990)
Ашықәсқәа рыҩныҵҟа аус иуан Қарҭ аҳәынҭқарратә университет амраҭашәаратә Европа, алитература афакультет адоуентыс. 1973 шықәсазы афилологиатә ҭҵаарадыррақәа ркандидат, мацара 1991 шықәсазы - аҭҵаарадыррақәа рдоктор аҭҵаарадырра ҩаӡара. 1972-1977, 1983-1990 ашықәсқәа раан дыҟан Қырҭтәыла аҭҵаарадыррақәа ракадемиа Шьоҭа Русҭавели ихьӡ зху ақырҭуа литература аинститут русҭвелологиа аиҟәша аиҳабыс аҵарауаҩ-маҵуҩы, 1970-1977 ашықәсқәа раан Қырҭтәыла ССР ашәҟәыҩҩцәа реидгыла алахәылас. Уи иҭижьит акрызҵазкуа аҭҵаарадырратә усумҭақәа (урҭ рыбжьара 4 монографиак) русҭвелологиа, ақырҭуа культура аҭоурых, ақырҭуа литература аҭоурых, аҭеологиа, Америкатәи поезиа аҭоурых азҵаарақәа рзы. Иҭыжьуп уи иажәынраалақәеи ажәамаанақәеи реизга, иара убас, Шеикспир, Бодлер, Гоголь, уб. егь. рҩымҭақәа реиҭагақәа.
Амилаҭтә-ахы ақәиҭтәратә аиҭаҵра алидер
1956 шықәсазы Звиад Гамсахурдиа, уи иҩызцәа Асоветтә Аидгыла ала Венгриа аҟны аинтервенциа ахарадҵаратә прокламациақәа икыдырҵеит Қарҭ амҩақәа рҿы, иарбан уаҩ иимбац акциа акәын СССР амасштабла. 1976 шықәсазы Гамсахурдиа, Костава рхадарала Қарҭ иаԥҵахеит Қырҭтәыла Хельсинки аимадара. Звиад Гамсахурдиа иԥсҭазаара аҵыхәтәанынӡа дыҟан абри аорганизациа ахантәаҩыс.
Хельсинки агәыԥ активла иқәгылон ауаҩы изинқәа, аԥхьа инаргыланы - ақырҭцәа рзинқәа, ақырҭуа культура абаҟақәа, Қырҭтәыла аиашахаҵаратә уахәама ахьчаразы. Агәыԥ иҭнажьуан агәыԥмаӡатә хаҭалатәи аҭыжьымҭақәа (ажурналқәа: “Сақарҭвело”, “Оқрос Саҵмиси”, “Сақарҭвелос Моамбе, уб. егь.). Абри ажурналқәа Гамсахурдиа еснагь иаҵыишьуан арусификациа ашәарҭара, ақырҭцәа рдемографиатә армаҷра апроблема, акорупциа Қырҭтәыла ауахәамаҿ, аҳәаанырцә инхоз ақырҭуа ахеидкыла азинқәа. Гамсахурдиа иинициативала Қарҭ аҟны раԥхьа (хаҭалатәи аҭыжьымҭа асахьала) иҭыжьхеит аурыс дисидент ашәҟәыҩҩы Александр Солженицин “Архипелаг Гулаг”. Гамсахурдиа иқәнаган амраҭашәаратә аҳәынҭқаррақәа рсимпатиақәа аимпериатә центр иаҿагыланы ақәԥара иахҟьаны. 1975 шықәсазы, Гамсахурдиа, Костава иалырхит адунеижәларбжьаратәи аорганизациа “Адунеижәларбжьаратәи амнистиа” алахәылацәас. Ԥыҭрак ашьҭахь Гамсахурдиа далырхит ауаҩы изинқәа адунеижәларбжьаратәи ауаажәларра ((ISHR-IGFM, аштабтәарҭа иҟоуп Маинтәи Франкфурт аҟны) алахәылас. Абри ада, уи активла аус рыциуан Москва иҭрыжьуаз адисиденттә, хаҭалатәи аҭыжьымҭа ажурналаҿ “Имҩасуа ахҭысқәа рыхроника” (Аредактор: С. Ковалиов).
Адисиденттә ауранагӡаразы Звиад Гамсахурдиа асоветтә ашәарҭадаратә комитет дҭанакит 1956, 1977-1979 ашықәсқәа раан. 1977 шықәса мшаԥымза 1 азы Звиад Гамсахурдиа далырцеит Қырҭтәыла ашәҟәыҩҩцәа реидгыла аҟынтә “Анти-асоветтә пропаганда азы”.
Гамсахурдиа иопонентцәа ласс-лассы иазгәарҭон, 1978 шықәсазы, КГБ адцаларала, уи “Ацәгьаура дахьхәит”. Абри иадҳәаланы азҿлымҳара ҟаҵатәуп Париж аҟны иҭрыжьуаз ақырҭуа аемигранттә журнал “Гушаги” 1994 шықәса абҵарамза 1 азы аредакциатә асаламшәҟәы “Ерҭи сицоцхле”, иахьану:
“... Звиад Гамсахурдиа изыԥшуп мацара аҭакра акәымкәа, иара убас - атәыла алцарагьы. Мераб Костава иҟны аиқәышаҳаҭрала, Гамсахурдиа иаартны “Ацәгьаура дахьхәит“. Иазгәаҭатәуп, иашаҵәҟьа абри “Ахьхәра” ашьҭахь асоветтә адисиденттә аиҭаҵра иаҿыз Петр Григоренко ишазгәаиҭоз: “Агәра сгоит, иҟалоит аамҭа, ақырҭуа ауаа Звиад Гамсахурдиа, Мераб Костава ахатә идуӡӡоу амилаҭтә фырхацәас ианырыԥхьаӡоу” - ҳәа”.
Ахы ақәиҭтәра амш аҟынтә (1979) Звиад Гамсахурдиа аиҭаҵра аԥхьа дгылеит Мераб Костава иаҿыхраз, иарбан иалҵыз 1987 шықәсазы. Гамсахурдиа иалкаара аурыс алибералтә дисидентқәа рҟынтә иааԥшит аартызаара рыларҵәара ашьҭахь. Уи игәҭакы акәын ауаҩы изинқәа рыкәымкәа, иара убас ақырҭцәа рзинқәа. 1990 шықәса ԥхынгәымзаан диҿагылеит Андриа Сахаров абри аҵыхәтәантәи ауснагӡатә иахҟьаны аҿыц мультинационалтә аимадара аԥҵара иазкны. 1970 ашықәсқәа раан Гамсахурдиа иҿагылара ахырхара аман аимпериа ацентрахь, 1980 ашықәсқәа раан Гамсахурдиа аӷацәас иԥхьаӡон Қырҭтәыла аҟны амилаҭтә аиҵарақәа, “Аҟаԥшь интервенциа”. Гамсахурдиа, уи идгылаз ақырҭцәа ирыԥхьаӡон аҭоурыхла аизҳара змаз уаас, иарбану ахы ианархәар акәын апривилегиақәа аԥсадгьылаҿ.
“Кахети еснагь иҟан адемографиала зегь раасҭа ицқьоу араион, ақырҭуа аелементқәа еснагь иахьырацәаз, еснагь иӷәӷәан. Уажәы убас иаҳзеиҿыркааит аус абри акоммунистцәа, ишԥеиқәҳархоу Кахети. Арахь аҭаҭарцәа рыҽдырӷәӷәоит, убрахь лекаа рыҽдырӷәӷәоит, абрахь аерманцәа рыҽдырӷәӷәоит, абрахь ашәанцәа рыҽдырӷәӷәоит, Кахети илбаардарц акагьы рыгым”.
Гамсахурдиа иакәын аорганизатор хада 1987-1990 ашықәсқәа раан имҩаԥгаз ихадоу аҭынчратә амассатә акциа зегь, урҭ рыбжьара 1989 шықәса мшаԥымзатә апротесттә акциа, иарбану изылгаз мшаԥымза 9 рзы реимырпрала, изылҵшәаны Звиад Гамсахурдиа дҭаркит, акциа аорганизатор еиԥш 1989. Мераб Костава иԥсҭазаара алҵра ашьҭахь Звиад Гамсахурдиа ахаҿы дгылеит “Қырҭтәыла ацкьа Илиа аиаша ауаажәларра”.
1990 шықәса хәажәкырамзаан иҟалеит аиԥырҵра амилаҭтә аиҭаҵратә мчқәа рыбжьара. Апартиақәа рыхәҭак ихымԥадатәиуп ҳәа иаԥхьаӡон Асоветтә Аидгыла азакәанқәа рыла алхрақәа рымҩаԥгара, алхрақәа раиааира, абри амҩала иԥшаау аиҳабыра ахархәара Қырҭтәыла Асоветтә Аидгыла аилазаара аҟынтә азакәантә, алегитимтә алҵразы. Абри амҩа убасҟан “Литва амҩа” иахьӡырҵон, избанзар Литва 1990 шықәса хәажәкырамза 11 рзы иашаны абас иалагеит СССР аҟынтә алҵра. Даҽа мчқәак алхрақәа амҩала аполитикатә аизҳара алшара ыҟам ҳәа ирыԥхьаӡон, иаҳәон асоветтә армиа алҵра Қырҭтәыла аҟынтә. Урҭ рлозунг акәын: “Зны - ахақәиҭра: анаҩс - ахьыԥшымра”. Звиад Гамсахурдиа дырҿагылеит абри аҵыхәтәантәи ауаа, ирыхьӡыиҵеит урҭ “Анти-амилаҭтә аиҭаҵра”, еиҿикааит аполитикатә блок “Аишәа агьажь - ихақәиҭу Қырҭтәыла”. Уи ихадоу иполитикатә хықәкын зны ахьыԥшымра иазкны ареферендум амҩаԥгара, анаҩс - абри ареферендум иақәныҟәаны Қырҭтәыла ахьыԥшымра арҿыцратә декларациа адкылара.
Анапхгаратә шықәсқәа (1990-1992)
Аблок аиааира агеит 1990 шықәса абҵарамза 28 актәи адемократәиатә, апартиарацәатә алхрақәа. Қырҭтәыла Ареспублика иреиҳаӡоу ахеилак актәи асессиаҿ (1990 шықәса жьҭаарамза 14) Звиад Гамсахурдиа далырхит иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩыс. Абри ауалԥшьа уи 1991 шықәса хәажәкырамзанӡа инаигӡон. Иарбоу асессиа аӡбамҭала атәыла иахьӡҵахеит “Қырҭтәыла Ареспублика”, идырҿыцит Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аҳәынҭқарратә атрибутика: абираҟ, агерб, агимн. Ахьыԥшымра арҿыцраанӡа ирылаҳәахеит еиҭасуа апериодуп ҳәа.
1990 шықәсазы ашьакаҭәаратә конфликт ҟалеит аладатәи Ауаԥстәыла Автономтә округаҿ ақырҭуа, ауаԥс, уааԥсыра рыбжьара. Аладатәи Ауаԥстәыла арегионтә ахеилак ирыланаҳәеит, аокруг Қырҭтәыла ишалҵуаз, ишалалоз аҩадатәи Ауаԥстәыла Автономтә Республика. Аҭакыс, Қырҭтәыла иреиҳаӡоу ахеилак 1990 шықәса ԥхынҷкәынмзаан аладатәи Ауаԥстәыла Автономиа ақәнахит. Х-ганкахьтәи аиҿагылара арегионаҿ ақырҭуа, ауаԥсаа , асоветтә бџьарла еибыҭоу амчқәа рыбжьара 1991 шықәса хәажәкырамза азы иалгеит 51 уаҩык рҭахарала, 25000 уаҩык адцаларала рахцарала. Иреиҳаӡоу ахеилак ахантәаҩыс алхра ашьҭахь Гамсахурдиа даҿагылеит ауаԥсаа рыӡбамҭа, Урыстәыла амахинациа еиԥш Қырҭтәыла иаҿагыланы, ауаԥс асепаратистцәа “Кремль агентцәас, уи амаҭәахәқәас, атеррористцәас” иааирԥшит. 1991 шықәса жәабранмзаан уи Михаил Горбачов изынаицҳаит асаламшәҟәы, дахьаҳәоз асоветтә армиа архәҭақәа, Асоветтә Аидгыла аҩныҵҟатәи арқәа иацҵоу аконтигент ралгара ԥыхьатәи аладатәи Ауаԥстәыла Автономтә округ аҵакырадгьыл аҟынтә.
1991 шықәса хәажәкырамза 31 жәлартә референдумаз азҵаара “Шәақәшаҳаҭума, ирҿыцхарц Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә ахьыԥшымра 1918 шықәса лаҵарамза 26 акт иашьаҭакны?” Қырҭтәыла алхратә абжьы азин змоу ауааԥсыра 98% ақәшаҳаҭратә аҭак ҟаҵахеит. 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы, ареферендум алҵшәақәа ирышьаҭакны, Қырҭтәыла Ареспублика иреиҳаӡоу ахеилак ирыланаҳәеит Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра арҿыцра.
Гамсахурдиа изы иҿырԥшыгоу лидерцәан Роналд Реиган, Шарл Де Голь. Уи иӷәӷәоу апрезиденттә ҳәынҭқарра даҳәон. Гамсахурдиа иопонентцәа иӷәӷәаны акритика ирҭон, рхаҭа ишишьҭаз еиԥш “Иузыдымкылоу адиктатортә ҟазшьазы”, иарбан уи апрезидентыс иалхраанӡа икритика иамаҭәарыз. 1991 шықәса мшаԥымза 14 рзы, Қырҭтәыла Ареспублика иреиҳаӡоу ахеилак иаланагалеит Ареспублика апрезидент имаҵура, иашьашәалоу аԥсахрақәа, ацҵамҭақәа иаланагалеит аус зуа аконституциаҿ. Убриҵәҟьа амшан иреиҳаӡоу ахеилак Ареспублика апрезидентыс далнахит Звиад Гамсахурдиа. Актәи апрезиденттә алхрақәа мҩаҧысит 1991 шықәса лаҵарамза 26 рзы, Звиад Гамсахурдиа аиҳара дула, абжьқәа 86% рыла дахьаиааиз.
Апрезидент ипостаҿ Гамсахурдиа ихьанҭоу аекономикатә, аполитикатә аҭынхара иоуит, иалукаартә Қырҭтәыла аизыҟазаашьақәа рҿы Асоветтә Аидгыла аҟны. Лассы имҩасуан аекономика акаҳара, аполиаризациа азун ауааԥсыра. Ихадоу апроблема Қырҭтәыла ахыԥхьаӡара рацәатә аетникатә аиҵара апозициа акәын (урҭ ауааԥсыра 30% ракәын). 1990 шықәса абҵарамзатә алхрақәа рҿы 250 аҭыԥ аҟынтә урҭ мацара 9 роуит. Амилаҭтә аиҵарақәа рызҵаара иҵарны иқәгылан Қырҭтәыла ахьыԥшымраанӡагьы, иарбан аетникатә аҿыгыларақәа зхылҿиааз 1989 шықәсазы Аԥсны аҟны. Гамсахурдиа иакәын ақырҭуа анационализм, асоциалтә консерватизм иццоу. Дадгылан еилаԥсоу аекономика. Уи еиқәирхеит аҳәынҭқарратә ахатәра адгьыл, ааглыхтә анаплакқәа, аиҳабыра аконтроль азнауан ахәқәеи адәахьтәи ахәаахәҭреи. 1991 шықәса ҭагалан Гамсахурдиа мап икит аекономикатә аиқәышаҳаҭраз ԥыхьатәи асоветтә республикақәа рыбжьара.
Гамсахурдиа иҭак Асоветтә Аидгыла апрезидент Михаил Горбачов иҿагыланы еиҿкааз путча азы еиҭа акритика амаҭәарыс иҟалеит. Нанҳәамза 19 рзы Гамсахурдиа, Қырҭтәыла аиҳабыра, иреиҳаӡоу ахеилак апрезидиум ирыларҳәеит Қырҭтәыла ауааԥсыра рыҽдырҭынчырц, иаанхарц аус ахьыруа аҭыԥқәа рҿы, инарыгӡарц рхатә усқәа, иацымныҟәарц апровокациақәа ма иисанкциатәым нагӡамҭақәа. Анаҩстәи амшаан Гамсахурдиа ираиҳәеит адунеижәларбжьаратәи алидерцәа иазхарҵарц Ареспубликақәа (урҭ рыбжьара Қырҭтәыла), иарбанқәоу рхы Асоветтә Аидгыла аҟынтә ихьыԥшым ҳәа ирыларҳәаз. Уи иаартны ирылаиҳәеит нанҳәамза 21 рзы, апутча ихаҭа Михаил Горбачов ишеиҿикааз, избанзар ихатә популиарра иазирҳарц асоветтә апрезиденттә алхрақәа раԥхьа. Абри алаҳәара апрезидент Џьорџь Буш “Арччага” (англыз. ridiculous) ихьӡиҵеит. Гамсахурдиа апозициа, Асоветтә Аидгыла, АЕШ ирхараиҵон ақырҭуа ауааԥсыра ирҽыгылоу ачарҳәара. 1991 шықәса нанҳәамзаан Москва апутча ашьҭахь асоветтә аинралцәа Гамсахурдиа идырҵеит амилаҭтә гвардиа аиԥхьырттара. Ихаҭа Гамсахурдиа еснагь иаҵыишьуан, уи амилаҭтә гвардиа ишеиԥхьымырттоз. Звиад Гамсахурдиа иӡбеит акомпромисахь дцарц апутчистцәа рыҟны, аха уи агварди еиԥхьыимырттаӡеит, ишьҭихит аӡбамҭа агвардиа ареорганизациа иазкны, изшьашәалангьы агвардиа ахада амаҵура иқәыххеит, амилаҭтә гвардиа иҟалеит амилициа ҷыдалатәи аҵакы змоу аиҟәшас. Амилаҭтә гвардиа ахада Ҭенгиз Китовани аҳәатәы ацымныҟәара рылаиҳәеит, ихатә аҵакыраҿ иҟаз архәҭақәа Қарҭ иалигеит нанҳәамза 24 рзы. Абри аамҭазы апутча Москва еилаҳаит, Гамсахурдиа иаартны идиныҳәалеит Борис Ельцин апутчистцәа риааира. Қырҭтәыла абри аилаҩынтра иацәцеит ашьакаҭәарада, аха уи аопонентцәа акритика изыруан еилыккам апозиациа азы. Гамсахурдиа абри аҩыза акритика иҵарны аҭак азыҟаиҵеит, иахараиҵеит изакә игәрагам амчқәа Москва аҟны аконспирациа уи аҩныҵҟатәи аӷацәа рыҟны Қырҭтәыла ахьыԥшымратә аиҭаҵра аԥырхагахаразы. Нанҳәамза 19 рзы апремиер-министр Ҭенгиз Сигуа, ҩыџьа даҽа министрцәак амаҵура аанрыжьит Гамсахурдиа иполитика апротест азы. Абри ах-министрк апозициа иадгылеит, ихьӡырҵон уи “Адемогог, атоталитар”. Аемоциатә ателевизиатә ақәгылараҿ, Гамсахурдиа иҳәеит, уи иӷацәа атәыла аҩныҵҟа ишаҿыз “Асаботаж, аӷалатра”. Нанҳәамза 26 рзы Гамсахурдиа азин аимҭеит Қырҭтәыла акоммунисттә партиа, иреиҳаӡоу ахеилак амандат рымнахит акомпартиа аҟынтә иалхыз 64 депутатк.
Гамсахурдиа идикылон адемократиатә закәанқәа, аха апроблема ахылҿиаауан урҭ адемократиатә рынагӡара. 1991 шықәса лаҵарамзаан, Гамсахурдиа иӡбамҭала, аопозициа акандидатцәа аҳәынҭқарратә апресса ахархәара азин аԥкра аиуит агазеҭқәа аредакторцәа Гамсахурдиа ила иаҭахон. Москва апутча ашьҭахь аурыс бызшәала агазеҭқәа мызкала иаҟәыххеит, ҭагалан иадыркит аурыс бызшәала аҭыжьымҭа “Новая Газета” убри амзызла, уи иаартны ишрыланаҳәоз амилаҭтә аҿагылара иазкны, иҭаркит ажурналистцәакгьы. Цәыббрамзаан 200 журналистк иқәгылеит ацензура апротест азуразы. 1991 шықәса азын мацара нацәкьысла иуԥхьаӡаша ихьыԥшым агазеҭ иаанханы иҟан. Абас адыррақәа иҿиеит, Қырҭтәыла ателевизиа аҩбатәи аканал иара убас ишаркхаз, избанзар уи аусеицзуҩцәа аиҳабыра иаҿагыланы амитигқәа рҿы рҽаладырхәит.
1991 шықәса цәыббрамзаан Гамсахурдиа иаԥиҵеит амилаҭтә ахыхьчаратә ахеилак, иалукааша азинмчрақәа анаишьеит уи. Цәыббрамза 2 рзы амилаҭтә-адемократиатә партиа, иарбану зегь раасҭа иактиву аопозициатә партиақәа руакы акәын уи апериодаз, аиҿкаарала имҩаԥысит амитинг Русҭавели ибаҟа аҟны. Амитинг ҷыдалатәи агәыԥқәа абџьармцала ирылалеит, еиԥхьырдттеит. “Амилаҭтә ахьыԥшымратә партиа” иалагеит амлагара “Имели” ахыбра аҟны, цәыббрамза 10 рзы абарикадақәа дыргылеит Русҭавели апроспектаҿ. Цәыббрамза 11 рзы 27 аполитикатә партиа, иарбанқәоу уаанӡа дара-дара еиҿагылаз,, еидгылеит Гамсахурдиа амаҵура аанижьырц азы. Гамсахурдиа иблок “Аишәа агьажь” иалҵит агәыԥ “Қартиа - 91”. Иреиҳаӡоу ахеилакаҿ аопозициа иаҳәон апрезиденттә система апарламенттәны аԥсахраз. Аиҳабыреи аопозициеи рыбжьара аҿцәажәаратә араундқәа зегь иаԥыххеит. Цәыббрамза 16 рзы дааныркылеит ЕДП алидер Гиорги Ҷантуриа аиҳабыра ахырбгаларазы Москва аҟынтә ацхыраара аԥшаара адҵала. Уи аҳаирплан аҟынтә дылбааргеит, иарбану Москваҟа ицаракәыз. Абри иахылҿиааит даҽа аиҿагыларақәак, иааныркылеит ажурналистцәа Валери Кварацхелиа, Гога Хаиндрава, “Мхедриони” ахада Џьаба Иоселиани, уб. егь. Цәыббрамза 21 рзы иҟалеит еиҭа ашьакаҭәаратә аиҿагыларак. Аиҳабыра анагӡамҭақәа иаршит Гамсахурдиа иахь ауаажәларра изыҟазаара аҩныҵҟа, аҳәаанҭыҵгьы. Абри апериод зегь раасҭа акрызҵазкуа амоментын амилаҭтә гвардиа аиҩшара про-, анти-аиҳабыратә архәҭақәаны. Аиҿагыларақәа ҩ-ганк рыбжьара аамҭа-аамҭала иҟалон Қарҭ аҟны абҵарамзеи жьҭаарамзеи апериодаҿ, иарбан амассатә аӡхәы зхылҿиааз. Иформалтәым адгылақәа, иарбанқәоу рыбжьара идуӡӡан Мхедриони, ақалақьаҿ абарикадақәа рыргылара иалагеит.
Цәыббрамза 25 рзы Гамсахурдиа Қарҭ аҟны иҷыдоу аҭагылазаашьа рылаирҵәеит иреиҳаӡоу ахеилак аҟны аиқәышаҳаҭрада ирылаиҳәеит. Иаангылеит иреиҳаӡоу ахеилак аусура. Гамсахурдиа дмақаруан иреиҳаӡоу ахеилак ахы ақәиҭтәрала, ишиашоу апрезиденттә напхгара алагаларала. Ирылаҳәахеит амобилизациа ателевизиала еснагь ирышьҭуан уи адгаламҭа, инеирц ауаа Русҭавели апроспектаҿ аиҳабыратә ҩны ахьчаразы.
Арегионқәа рҟынтәи, иалукаартә Гыртәыла аҟынтә инаргон адгылаҩцәа Қарҭ, иарбанқәоу аиҳабыратә ҩны аҿаԥхьа амшьамбақьалақәа еиҵызхуаз.
Абҵарамзаан Гамсахурдиа иааникылеит аполитикатә партиақәа ирызкны азакәан аусура, дамихит апрокурор хада, заатәи аҭакратә ҿҳәара иазҳаит ҳԥа рҟынтә жә-мзанӡа, избанзар Гиорги Ҷантуриа ихы ақәиҭтәра абахҭа аҟынтә дыҭырмыжьырц. Заҟа ирӷәӷәоз аҟара Гамсахурдиа ихатә аиҳабыра, еиҳарак имаҷхон уи иполитикатә анырра. 1991 шықәса ҭагалан уи реалла анапхгара рзиуан Қарҭ ихадоу араионқәа, араионқәак апрефектцәа рыла. Уи иҿагыланы еидгылеит ақырҭуа аполитикатә аопозициа, уи иҿагылеит амраҭашәаратә тәылақәа. АЕШ аконгрессменцәа рделегациа, иарбану ахаҭарнак Стен Ҳоиер аԥхьа дгылан, ихатә аҳасабырбаҿ иҳәеит, ишыҟаз “Ауаа рзинқәа иҵару апроблемақәа ҿыц аиҳабыра аҩныҵҟа, иарбану изҭахымыз урҭ рҿахҵәара ма иаԥхьаӡон урҭ ма зынӡа џьаракы аҟаҵара абриазы макьана”. Америкатәи коментаторцәа ирыларҳәон, ауаҩы изинқәа азҵаара ихадоу амзызқәа руакы шакәыз, иаԥырхагаз Қырҭтәыла адунеижәларбжьаратәи азхаҵара. 1991 шықәса ԥхынҷкәынмза 5 рзы Беловежтәи аиқәышаҳаҭрала Асоветтә Аидгыла ихыбгалеит. 1991 шықәса аҵыхәтәаны Қырҭтәыла акәын ԥыхьатәи асоветтә Республикақәа руакы, иарбану измоуцыз де-иуре азхаҵара.
Арратә аилаҩынтра (1991-1992)
1991 шықәса ԥхынҷкәынмзаан аопозициа ахыбрақәак, урҭ рыбжьара Қырҭтәыла апарламент, Гамсахурдиа дахьыҟаз, ирыжәлеит. Ԥыҭрак ашьҭахь, Кавказтәи арратә аокруг ахада ԥыхьатәи ихаҭыԥуаҩ, аинрал Суфиан Бепаев иазгәаиҭон, 1991 шықәса ԥхынҷкәынмза 24, 28 рзы, бџьарла еибыҭоу аопозициа акритикатә аҭагылазаашьаҿ ианыҟалаз, иарбоу арратә аокруг зыԥсы ҭоу амчлеи атехникалеи иацхрааит арратә аилаҩынтра аиҿкаараҿ. Ихьанҭоу ақәԥарақәа Қарҭ аҟны имҩасуан 1992 шықәса жьырныҳәамза 6 аҟынӡа, изыхҟьаны ианеиҵаха 113 уаҩык иҭахаз.
Жьырныҳәамза 6 рзы Гамсахурдиа, уи иеиҳабыра ахаҭарнакцәа иакәшаны иҭакыз ахыбра аҟынтә ицеит, Азербаиџьанҟа ибналеит, аха уаҟа ахыԥхьакырҭа рмоуӡеит. Аермантәыла Гамсахурдиа аамҭак даднакылеит, мап акит уи иекстрадициазы Қырҭтәылахь. Қырҭтәыла аҟны еибарххоу аизыҟазаашьа аицәатәхара ахы аԥыргара иахықәкны Аермантәыла аиҳабыра Гамсахурдиа алшара инаҭеит Урыстәыла асепаратисттә регионаҿ, Чечентәылахь, дыбналарц, уи Џьохар Дудаев иеиҳабыра ахыԥхьакырҭа ахьинаҭаз.
Ԥыҭрак ашьҭахь иааԥшит ишьақәырӷәӷәам арҵабыргыгақәа, Гамсахурдиа иҿагыланы ақәгылара асоветтә архәҭақәа ишацхраауаз. 1992 ԥхынҷкәынмза 15 рзы аурыс газеҭ “Московские новости” ирыланарҵәеит асаламшәҟәы, изшьашәаланы Кавказтәи арратә аокруг ԥыхьатәи авице-напхгаҩы, аинрал-полковник Суфиан Бепаев ишишьҭыз архәҭа аопозициа ацхрааразы. Урҭ рҽалагаларада, агазеҭ ашьақәырӷәӷәамҭала, “Гамсахурдиа идгылаҩцәа иааиааиуан”. Агазеҭ иара убас ишьақәнарӷәӷәон, аопозициа иара убас ишацхрааз аспец архәҭа ԥхынҷкәынмза 28 рзы ателевизиатә антенна агараҿы.
Аиҳабыра аамҭала иаԥсахит арратә ахеилак. Уи актәи адҵарақәа руакы Гамсахурдиа апрезидент ихьӡ аформалла имхра акәын. Арратә ахеилак ԥыҭрак ашьҭахь ахы “Аҳәынҭқарратә ахеилакны” ирыланаҳәеит, анапхгаҩыс Едуард Шеварднаӡе иԥхьеит 1992 шықәса хәажәкырамзаан. Азинмчра аԥсахра нагӡахеит, fait accompli еиԥш, иарбанызаалак аформалтә ареферендум ма алхрақәа рыда. Шеварднаӡе анапхгара наигӡон, “Де-факто” апрезидент еиԥш, 1992 шықәса ҭагалан алхрақәа мҩаԥгахаанӡа, уи Қырҭтәыла апарламент ахантәаҩыс дахьалырхыз.
Арратә аилаҩынтра амшқәа раан, 1991 шықәса ԥхынҷкәынмза 25 аҟынтә 1992 шықәса жьырныҳәамза 6 аҟынӡа Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра де-иурены иазхарҵеит еиҭа 20 ҳәынҭқаррак, урҭ рыбжьара Америка Еиду Аштатқәа (иарбану де-фактоны Қырҭтәыла асуверенитет азхазҵаз 1991 шықәса мшаԥымза 9 рзы). Арратә аилаҩынтра амшқәа раан, уи ашьҭахьгьы Қарҭ аҟны, Қырҭтәыла даҽа ақалақьқәак рҿы асистемала имҩасуан апрезидент Звиад Гамсахурдиа идгылаҩцәа апротесттә, аҭынчратә рмитингқәа, адемонстрациақәа. Иҟоуп игәаҭам арҵабыргыгақәа абри амитинг иалахәыз рыргәаҟра, икыдҵаны рышьра иазкны.
Арратә аилаҩынтра ашьҭахь аорганизациа “Мхедриони”, агвардиа иалагеит Гамсахурдиа идгылаз арегионқәа реиԥхьыттара, иарбану иалукааша иҵару асахьа зоуз Гыртәылеи Аԥсныи рҟны. Абри еиҭа иарҵырит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны аҿагыларатә аиҭаҵра, иарбану еиҳа-еиҳа бџьарла еибыҭоу аиҿагыларахь ииасыз, изырмазеиз Гамсахурдиа ихынҳәра Қырҭтәылахь.
Ахҵәара (1992-93)
Аиҳабыратә маҵура аҟынтә амхра ашьҭахь Гамсахурдиа инаигӡон ихаҭа ихы Қырҭтәыла алегитимтә апрезидентыс аарԥшра. 1992 шықәса жьҭаарамза-ԥхынҷкәынмза аан уи иԥхьеит Финлиандиа ахь (Финлиандиа апарламент Қырҭтәыла аҟны аиҩызаратә гәыԥ), Австриа ахь (ауаа рзинқәа адунеижәларбжьаратәи ауаажәларра). Ҩ-тәылакаҿ уи апресконференциақәа, аиԥыларақәа мҩаԥигеит апарламентарцәа рыҟны, аофициалтә хаҿқәа рыҟны.
Аиҿагыларақәа про-, анти-Гамсахурдиатә мчқәа рыбжьара инагӡахон 1992-93 ашықәсқәа. Зегь раасҭа акрызҵазкуа аинцидентқәа руакы ҟалеит Қарҭ аҟны 1992 шықәса рашәарамза 24 рзы, Гамсахурдиа бџьарла еибыҭоу идгылаҩцәа аҳәынҭқарратә телевизиа ацентр аныргаз. Урҭ инарыгӡеит арадио ацҳамҭа аужьра атекстла: “Алегитимтә аиҳабыра ирҿыцуп. Аҟаԥшь Хунта анҵәамҭа иааигәахеит”. Аха урҭ амилаҭтә гвардиа ателевизиа аҟынтә сааҭқәак рыҩныҵҟа идәылнацеит. Урҭ рхықәкы Шеварднаӡе иеиҳабыра иаҿагыланы амассатә ақәгылара алагара аҟалара акәын, аха ари аҽазкра лҵшәада иалгеит.
Аиҳабыра аҭакыс иӷәӷәоу арежим шьақәнаргылеит Қырҭтәыла зегь аҟны “Звиадизм” ахәаҽразы. Убри иамыхәаԥшыкәа, Қырҭтәыла ауаа рзинқәа реилыргара иӷәӷәаны акритика шазыруаз адунеижәларбжьаратәи аорганизациақәа, Шеварднаӡе хаҭалатәи ипрестиж абзоурала атәыла аформалтә азхаҵара усгьы иаиуит.
Гамсахурдиа ихынҳәра
1993 шықәса цәыббрамза 24 рзы Звиад Гамсахурдиа Қырҭтәылахь дхынҳәит (Аҳаирпланла Сенаки днеит, Жәаргьыҭахь дахьынтәинеиз). Жәаргьыҭ уи “Ибналаз аиҳабыра” ирҿыцит. Иара иҳәамҭала уи инаигӡон “Аҭынчратә аҿагылара илегалым арратә Хунта иаҿагыланы”, аконцентрациа наигӡон анти-Шеварднаӡе акоалициа аиҿкаараз, иарбану Гыртәылеи Аԥсныи арегионқәа руааԥсыра адгылара ишьаҭаркыз. Уи иара убас акрызҵазкуа арратә амч аизгара, иарбану акырӡа ихақәиҭны изылшоз аиҭаҵра ихадоу аиҳабыра иԥсыҽу ахыхьчаратә система абзоурала. Раԥхьа Гамсахурдиа ҿыц алхрақәа рымҩаԥгара даҳәон, аха уи ируаа лассы инарыгӡеит аиҳабыратә аидгылақәа рыла иааныжьыз ахыԥхьаӡара рацәала арратә амунициа анапахьы агара, иарбан 1993 шықәса абҵарамзаан амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны атәылауаҩратә аибашьра алагара ицхрааз.
Гамсахурдиа идгылаҩцәа акрызҵазкуа ақалақьқәак, атранспорттә аимадара рнапаҿы иааргеит. Аиҳабыратә мчқәа ашьҭахь аиҿкаарада ихьаҵуан, Гамсахурдиа имчқәеи Қарҭи рыбжьара аҿагылара маҷ аанрыжьуан.
Аха Гамсахурдиа имчқәа рыла аекономикала акрызҵазкуа амшын Еиқәа апорт Ԥоҭи анапахьы агара Урыстәыла, Аермантәыла (Иарбану зынӡа Қырҭтәыла апорт иадҳәалаз), Азербаиџьан аинтересқәа ашәарҭара рынаҭеит. Абри аситуациаҿ ах-тәылак акны “quid pro quo” реиҭаҵра ҟанаҵеит, Шеварднаӡе иеиҳабыра иадгылеит, дарбану ихатә аганахьала иақәшаҳаҭхаз ихьыԥшым аҳәынҭқаррақәа реимабзиараҿ аҽалархәра. Адгылара Аермантәыла, Азербаиџьан аҟынтә мацара аполитикатә акәын, Урыстәыла инанагӡеит арқәа рмобилизациа Қырҭтәыла ихадоу аиҳабыра ацхырааразы. Абҵарамза 20 рзы, 2000 нызықьҩык аурыс аруаа алалеит ақырҭуа аихамҩа ахьчаразы, имаҷны бџьарла еибыҭоу ақырҭуа аруаа алогистикатә, бџьарла ацхыраара рынаҭеит. Ақәгылара ахәаҽра лассы инарыгӡеит, Жәаргьыҭ убриҵәҟьа ашықәсаз жьҭаарамза 6 рзы икаҳаит.
Аԥсҭазаара алҵра
1993 шықәса абҵарамза анҵәамҭаз апрезидент Звиад Гамсахурдиа, уи идгылаҩцәак цашьа рымамызт рхы Гыртәыла ашьхатә ахәҭаҿы иԥхьарымкыр. 1993 шықәса ԥхынҷкәынмза 31 рзы Қырҭтәыла апрезидент иԥсҭазаара далҵит Хоби араион ақыҭа Хибула аҟны (абри афактаз 2004 ашықәс аҟынтә имҩаԥысуеит аусеилыргара Қырҭтәыла апрезидент идҵара N-174 иаԥҵоу аҳәынҭқарратә комиссиа, апрокуратура ала). 1994 шықәса жәабранмзаан уи иԥсы Грозноахь иргеит. Уи иԥсҭазаара алҵра аҭагылазаашьақәа идырӡам. Абритантә пресса адыррала, аԥсыбаҩ ирбеит ахызаҵәык аманы ихаҿы. Иҟоуп уи иԥсҭазаара алҵра акымкәа аверсиа, аха урҭ риашара ашьақәыргылара алшара ыҟам.
Аҽшьра аверсиа
Ԥыҭрак ашьҭахь, Гамсахурдиа иԥҳәысеиба аинтерфакс аинформациатә агентра адырра алҭеит, уи лхаҵа иҽшыишьыз ԥхынҷкәынмза 31 рзы, иара, уи иколлегақәа ргәыԥ аҭаацәаракаҿ рхы ианыԥхьаркуаз Мхедриони аҟынтә. Аурыс медиа алаҳәарала уи ихьчаҩцәа ираҳаит ахысыбжь ауадаҿ, анаҩс ирбеит, Гамсахурдиа иҽшыишьыз Стечкин итапанчала. Ԥыҭрак ашьҭахь Чечентәыла анапхгаҩцәа ирыладырҵәеит урҭ рҳәарала аҽышьраанӡа иҩыз ашәҟәы:
“Ахдыррала, сара абри анагӡамҭа насыгӡоит Қырҭтәыла анапхгаратә режимахь апротест азы, избанзар сара исымаӡам алшара, апрезидент еиԥш, аситуациа аҭыԥ иқәысҵарц, исырҿыцыр азакәан, аиҿкаашьа”.
Абри ахҭысқәа акоментаторцәа Қырҭтәыла аҳәаа анҭыҵ иацныҟәоит агәаанагара, Гамсахурдиа иҽшыишьыз.
Аԥсра ақәԥараан
Аҩныҵҟатәи усқәа рминистрра ашьақәырӷәӷәамҭала Гамсахурдиа уи идгылаҩцәа гәҭакыла дыршьит, ма уи иԥсҭазаара далҵит уи ԥыхьатәи ар рԥыза иҟны, Лоҭи Қобалиа иҟны, аиҿцәажәара иахҟьаны.
Гамсахурдиа иԥсҭазаара алҵра Қырҭтәыла аиҳабыра 1994 шықәса жьырныҳәамза 5 рзы ирыланаҳәеит. Уи идгылаҩцәак ихарҵомызт абри адырра 1994 шықәса жәабранмза 15 рзы уи иԥсыбаҩ аԥшааранӡа. Звиад Гамсахурдиа иԥсы жәабранмза 24 рзы Грозно аҟны иамардеит. 2007 шықәса хәажәкырамза 3 рзы Чечентәыла ҿыц иарҭаз апрезидент Рамзан Кадыров ирылаиҳәеит, Гамсахурдиа инышәынҭра, ирӡу Грозно аҟны аибашьрақәа раан, ишырыԥшааз ақалақь ацентраҿ. Гамсахурдиа иԥсыбаҩ аидентра шьақәдырӷәӷәеит аурыс аекспертцәа Донтәи Ростов аҟны, уи 2007 шықәса хәажәкырамза 28 рзы Қырҭтәылахь дааргеит.
Гамсахурдиа иԥсыбаҩ анышә имардеит 2007 шықәса мшаԥымза 1 азы Мҭаҵминда апантеонаҿ даҽа еицырдыруа ақырҭцәа рывараҿ. Уи апату иқәҵараз Светицховели аҟны имҩаԥгаз апараклисаҿ зықьыла ауаа неит еиуеиҧшым арегионқәа рҟынтәи. Апрезидент Михаил Саакашвили иҳәамҭала:
“Ҳара инаҳагӡоит аӡбамҭа, иарбану ишьҭыххаз 2004 шықәсазы - анышә дамаҳдарц апрезидент Гамсахурдиа уи иԥсадгьылаҿ. Абри иашоу аӡбамҭа ауп”
2013 шықәса цәыббрамза 26 рзы Қырҭтәыла апрезидент Михаил Саакашвили Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа ихьӡ ианаишьеит.
Ареабилитациа
2003 шықәса абҵарамза 21-23 агәилтә револиуциа ашьҭахь, 2004 шықәса жьырныҳәамзаан, апрезидент Михаил Саакашвили иинициативала ишьҭыххеит акымкәа актәи апрезидент Звиад Гамсахурдиа, уи иеиҳабыра рреабилитациа азы. Иаҟәыҵит Гамсахурдиа, уи идгылаҩцәа рахь 1992 шықәса жьырныҳәамза 4 рзы иқәыргылаз ашьаусӡбаратә ус #7492801, ашьаусӡбаратә ашьҭалара.
Қырҭтәыла аҟны амилаҭтә аиҿагылара ақәырӡраз ахырхара змаз акрызҵазкуа аусмҩаԥгатә акәхеит 1991-1993 ашықәсқәа раан арепрессиа зызуз рреабилитациа, даҽа иадҳәалоу актқәак. Урҭ рыбжьара 2004 шықәса жәабранмза 21 рзы Қырҭтәыла апрезидент Михаил Саакашвили идҵала иаԥҵахеит 1991-1993 ашықәсқәа раан иҿиаз ахҭысқәа ирылҵшәаны инагӡаз аиҳабыра адцаларала аԥсахра, Қырҭтәыла апрезидент Звиад Гамсахурдиа иуаҩытәыҩсатә ликвидациа, иара убас аиҳабыра аԥсахра иахықәкны амч ахархәара иадҳәалоу афактқәа, аҭагылазаашьақәа, иацыз (1991-2003 ашықәсқәа раан иҟалаз, уб. егь.) ахҭысқәа рыҭҵааратә комиссиа. Ишашьашәалоу еиԥш Қырҭтәыла апрокурор хада иаԥиҵеит аперсоналтә аусеилыргаратә гәыԥ.
Аперсоналтә аусеилыргаратә гәыԥ аусура дуу мҩаԥнагеит, иқәнаргылеит ақәҵара Звиад Гамсахурдиа, уи идгылаҩцәа ирҿагыланы 1992 шықәса иқәыргылаз #7492801 ашьаусӡбаратә ашьаусӡбаратә аус, ашьаусӡбаратә ашьҭалара аҟәыхра иазкны, ацәгьаура аҟамзаара иахҟьаны.
Қарҭ Қашвети ауахәамаҿ иқәгылараан (жьырныҳәамза 25, 2004 ш.) апрезидент Саакашвили апату ақәиҵеит Қырҭтәыла актәи апрезидент игәалашәара. Звиад Гамсахурдиа ихьӡ иахьӡҵахеит Қарҭ Мтквари(Кура) арӷьарахьтәи аԥшаҳәа, ихадоу амҩа Жәаргьыҭ аҟны, абжьаратә школ Русҭави аҟны. Иара убас, абаандаҩра аҟынтә рхы иақәиҭыртәит уи идгылаҩ аполитикатә партиақәа рхаҭарнакцәа. 2004 шықәса аофициалла ирыларҵәахеит Звиад Гамсахурдиа ишықәс ҳәа. 2005 шықәсазы акультуратә аминистрра акультуратә баҟа астатус анаҭеит Константин, Звиад Гамсахурдиаа рыҩны-амузеи Қарҭ аҟны - “Колхтәи абааш”. Звиад Гамсахурдиа, уи идисиденттә усура акрызҵазкуа аҭыԥ амоуп 2006 шықәса лаҵарамза 26 рзы Қарҭ аҟны иаԥҵоу асоветтә ампыҵакратә музеи аекспозициаҿ.
Алитература
Otto von Habsburg.- ABC (Spain), November 24, 1993.
J. „Soviet Analyst“, Vol. 21, No: 9-10, London, 1993, pp. 15–31.
ჟ. „გუშაგი“, პარიზი, #1, 1994 (ქართულ და ინგლისურ ენებზე).
Konstantin Gamsachurdia, Swiad Gamsachurdia: Dissident - Präsident - Märtyrer, Perseus-Verlag, Basel, 1995.
CAUCASUS and unholy alliance, Publishing House „Kirja_Leitzinger“, Vantaa (Finland), 1997.
„Memorial Page of President Zviad Gamsakhurdia“ by Dr. Levan Z. Urushadze
ლევან ურუშაძე, ზვიად გამსახურდია და საერთოკავკასიური სახლის იდეა.- საინფორმაციო-ანალიტიკური ბიულეტენი „ადამიანის უფლებები“, თბილისი, #16-19, 1996.
ლევან ურუშაძე, ზვიად გამსახურდიადან მიხეილ სააკაშვილამდე.- გაზ. „ეროვნული თანხმობა“, თბილისი, #2, 2004, გვ. 6-7.
Валерия НОВОДВОРСКАЯ, „МОЯ ВИНА, МОЯ ВОЙНА“ დაარქივებული 2007-09-26 საიტზე Wayback Machine.
გურამ შარაძე, ზვიად გამსახურდიას სიკვდილი და დასაფლავება, თბილისი, 1995.
Акатегориа:1939 шықәсазы ииз
Акатегориа:Хәажәкырамза 31 рзы ииз
Акатегориа:1993 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 31 рзы иԥсыз
Акатегориа:Қырҭтәыла апрезидентцәа
Акатегориа:Антикоммунистцәа
Акатегориа:Қырҭтәыла амилаҭтә фырхацәа
Акатегориа:Антропософцәа
Акатегориа:Асовет шәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Асовет ҭоурыхдырҩцәа
Акатегориа:Агырцәа
Акатегориа:Гамсахурдиаа
|
38307
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Овсепиан,_Альберт
|
Овсепиан, Альберт
|
'''Альберт Овсепиан''' ({{lang-hy|Ալբերտ Հովսեփյան}}) — [[Аԥсны Жәлар Реизара]] адепутат.
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 3-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 4-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
|
Альберт Овсепиан () — Аԥсны Жәлар Реизара адепутат.
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 3-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 4-тәи ааԥхьара адепутатцәа
|
38342
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Озган,_Константин_Константин-иԥа
|
Озган, Константин Константин-иԥа
|
{{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Константин Озган}}
'''Константин Константин-иԥа Озган''' ({{lang-ru|Константин Константинович Озган}}; {{date|15|5|1939}} [[Лыхны]], [[Аԥснытәи АССР]], [[СССР]] – {{date|22|3|2016}} [[Аҟәа]]) — [[Аԥсуаа|Аԥсуа]] политик.
[[Акатегориа:1939 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Лаҵарамза 15 рзы ииз]]
[[Акатегориа:2016 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Хәажәкырамза 22 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра аԥыза-министр актәи ихаҭыԥуаҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра аекономика аминистрцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра Адәныҟатәи аусқәа рминистрцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 1-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 3-тәи ааԥхьара адепутатцәа]]
[[Акатегориа:Аԥснытәи АССР Иреиҳаӡоу Ахеилак ахантәаҩцәа]]
[[Акатегориа:Озганаа]]
[[Акатегориа:КПСС алахәылацәа]]
|
Константин Константин-иԥа Озган (; Лыхны, Аԥснытәи АССР, СССР – Аҟәа) — Аԥсуа политик.
Акатегориа:1939 шықәсазы ииз
Акатегориа:Лаҵарамза 15 рзы ииз
Акатегориа:2016 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Хәажәкырамза 22 рзы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсны аполитикцәа
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра аԥыза-министр актәи ихаҭыԥуаҩцәа
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра аекономика аминистрцәа
Акатегориа:Аԥсны Аҳәынҭқарра Адәныҟатәи аусқәа рминистрцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 1-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥсны Жәлар реизара 3-тәи ааԥхьара адепутатцәа
Акатегориа:Аԥснытәи АССР Иреиҳаӡоу Ахеилак ахантәаҩцәа
Акатегориа:Озганаа
Акатегориа:КПСС алахәылацәа
|
38341
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥснытәи_Автономтә_Советтә_Социалисттә_Республика
|
Аԥснытәи Автономтә Советтә Социалисттә Республика
|
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|афото = {{#property:p242}}
|абираҟ = {{#property:p41}}
|абираҟ ирызку адаҟьа = Аԥснытәи АССР абираҟ
|агерб = {{#property:p94}}
|агерб ирызку адаҟьа = Аԥснытәи АССР агерб
|агимн=Soviet Union national anthem (instrumental), 1977.oga
|агимн ирызку адаҟьа = Асовет Еидгыла агимн
|афото=Europe_location_ABX.png
}}
'''Аԥснытәи Автономтә Советтә Социалисттә Республика''' ({{lang-ru|Абхазская Автономная Советская Социалистическая Республика}}, {{lang-ka|აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა}}) — [[Қырҭтәылатәи ССР]] аҿы иҟаз [[автономтә республика]] (1931–1992 шш.).
[[Акатегориа:Аԥснытәи АССР| ]]
[[Акатегориа:Аԥсны аполитика]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурых]]
[[Акатегориа:СССР автономтә республикақәа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурых]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә социалисттә республикақәа]]
|
Аԥснытәи Автономтә Советтә Социалисттә Республика (, ) — Қырҭтәылатәи ССР аҿы иҟаз автономтә республика (1931–1992 шш.).
Акатегориа:Аԥсны аполитика
Акатегориа:Аԥсны аҭоурых
Акатегориа:СССР автономтә республикақәа
Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурых
Акатегориа:Аҭоурыхтә социалисттә республикақәа
|
38488
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Акириллица
|
Акириллица
|
[[Афаил:Cyrillic alternates.svg|мини]]
'''Акириллица''' ({{lang-ru|Кириллица}}) — Евразиаҿы еиуеиԥшым абызшәақәа рзы ахархәара змоу [[аҩыра]]тә система.
==Азхьарԥшқәа==
{{Commonscat|Cyrillic alphabet}}
*[http://czyborra.com/charsets/cyrillic.html The Cyrillic Charset Soup].
*[http://transliteration.eki.ee/ Transliteration of Non-Roman Scripts]
*[http://www.omniglot.com/writing/cyrillic.htm History and development of the Cyrillic alphabet]
*[http://localfonts.eu/cyrillic-alphabets-of-slavic-languages/ Cyrillic Alphabets of Slavic Languages]
*[http://www.unicode.org/charts/collation/ Unicode collation charts]
{{Кириллица}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:кириллица}}
[[Акатегориа:Акириллтә нбанқәа| ]]
[[Акатегориа:Акириллица| ]]
[[Акатегориа:Мрагыларатәи Европа]]
[[Акатегориа:Аҩадатәи Азиа]]
[[Акатегориа:Абжьаратәи Азиа]]
|
мини
Акириллица () — Евразиаҿы еиуеиԥшым абызшәақәа рзы ахархәара змоу аҩыратә система.
Азхьарԥшқәа
The Cyrillic Charset Soup.
Transliteration of Non-Roman Scripts
History and development of the Cyrillic alphabet
Cyrillic Alphabets of Slavic Languages
Unicode collation charts
Акатегориа:Мрагыларатәи Европа
Акатегориа:Аҩадатәи Азиа
Акатегориа:Абжьаратәи Азиа
|
38490
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсны_аныҳәақәа
|
Аԥсны аныҳәақәа
|
Ара иаагоуп «Ареспублика Аԥсны аныҳәақәеи агәалашәаратә мшқәеи ирызкны» 1995 шықәса ажьырныҳәамза 5 рзы ирыдыркылаз, аҵыхәтәаны 2014 шықәса лаҵарамза 15 рзы ихарҭәааз азакәан инақәыршәаны
'''Аԥсны аныҳәақәеи''' '''агәалашәаратә мшқәеи''' рсиа.
Ԥшшәы ҩежьла иарбоуп аныҳәатә ԥсшьара мшқәа, шьацԥшшәыла — аныҳәатә усура мшқәа, шәкәакәала — агәалашәаратә усуратә мшқәа.
{| class="wikitable"
|'''Арыцхә'''
|'''Ахьӡ'''
|'''Акомментари́қәа (Ахҳәаақәа)'''
|-
|[[Ажьырныҳәамза 1]]-[[Ажьырныҳәамза 2|2]]
|[[Ашықәс Ҿыц]]
|
|-
|[[Ажьырныҳәамза 7]]
|''Қьырса,''
|Ақьырсиан ныҳәоуп. Уи Аԥсны ижәытәӡатәиу атрадициа ҷыдақәа ирыдҳәалоуп .
|-
|[[Ажьырныҳәамза 14]]
|[[Ажьырныҳәа]]
|Ихадоу аԥсуа традициатә ныҳәақәа ируакуп. Аамҭала Ажәытәтәи Ашықәс Ҿыц иақәшәоит; иазгәарҭоит ажьырныҳәамза 13 ауха. Уи ажьиратә напҟазара иахылаԥшуа анцәахәы Шьашәы идҳәалоуп ҳәа иԥхьаӡоуп.
|-
|[[Хәажәкырамза 4]]
|Аԥсны Асовет мчра анышьақәыргылаз амш
|1921 шықәса хәажәкырамза 4 рзы Н. Лакоба еиҿикааз аԥсуа еибашьцәа реиҿкаара «Кьараз» Ар Ҟаԥшь рыцырхырааны, ақырҭуа меншевикцәа ирымпыҵархалаз Аԥсны ахы иақәиҭтәны, Аԥсны аҵакырадгьыл зегьы аҿы Асовет мчра шьақәдыргылеит.
|-
|[[Хәажәкырамза 8]]
|Жәларбжьаратәи Аҳәса рымш.
|
|-
|[[Мшаԥымза 14]]
|Ареспублика Аԥсны Ашәахтә маҵзурақәа рымш
|Ари аныҳәа азгәарҭоит 1994 шықәса мшаԥымза 14 рзы - Ареспублика Аԥсны Аҳәынҭқарратә шәахтә маҵзура анаԥҵаз ахьӡала.
|-
|—
|Мшаԥы
|Ақьырсиантә ныҳәа хадоуп. Уи Аԥсны ижәытәӡатәиу атрадициақәа ирымадоуп.
|-
|[[Лаҵарамза 1]]
|Аџьаныҳәа
|
|-
|[[Лаҵарамза 9]]
|Аиааира Амш
|Уи азгәарҭоит Аҩбатәи адунеитә еибашьраҿы Асоветтә жәлар иргаз аиааира амш ахьӡала – 1945 шықәса, лаҵарамза 9 рзы.
|-
|[[Лаҵарамза 21]]
|Кавказтәи аибашьра иқәнахызи мчыла ихырҵәази ашьхарыуа жәларқәа ирызку Агәалашәара амш
|Амҳаџьырқәа (мчыла зыԥсадгьыл иахырцаз) Ргәалашәара амш. Ашьхарыуа жәларқәа Кавказтәи аибашьра иахҟьаны рыԥсадгьыл рахцара иазку Агәалашәаратә мшы.
|-
|[[Лаҵарамза 23]]
|Ацҳаражәҳәаҩ Ацқьа Симон Канонит имш
|Ақьырсиан ацқьа имш. Иԥсшьара мшны иԥхьаӡоуп 2014 шықәса раахыс.
Симон Канонит Аԥсны ҷыдала изымҵаныҳәо ацқьацәа дреиуоуп. Избанзар уи раԥхьаӡа Аԥсны ақьырсианра алазырҵәыз иакәны дрыԥхьаӡит.
|-
|[[зульҳиџьа 10]]
|''Кәырбан-баирам, Кәырбан ныҳәа'')
|Аԥсылман ныҳәа; 1994 шықәса раахыс ари аныҳәа Аԥсны иԥсшьара мшны иԥхьаӡоуп.
|-
|Лаҵарамза ахԥатәи амҽыша
|Амедицинатә усзуҩцәа Рымш
|
|-
|[[Рашәарамза 23]]
|Ареспублика Аԥсны Аҳәынҭқарратә бираҟ
|Иазгәарҭоит Ареспублика Аԥсны ҳаамҭазтәи аҳәынҭқарратә бираҟ анышьақәырӷәӷәаз арыцхә – 1992 шықәса рашәарамза 23 инаркны.
|-
|Нанҳәамза аҩбатәи амҽышазы
|Аргылаҩ имш
|
|-
|[[Нанҳәамза 14]]
|Аԥсадгьыл ахьчаҩцәа ргәалашәара амш
|1992 шықәса нанҳәамза 14 иалагаз Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьра агәалашәара иазку алахьеиқәҵаратә мшуп.
|-
|[[Нанҳәамза 15]]
|Ахатәгәаԥхарауаҩ имш
|Иазгәарҭоит Аԥсны аибашьра ианалага адырҩаҽны, 1992 шықәса нанҳәамза 15 рзы Нхыҵ Кавказынтәи аԥсуа жәлар рыцхраара хықәкыс иҟаҵаны Аԥсныҟа иааз хатәгәаԥхаралатәи аибашьцәа раԥхьатәи ргәыԥ ахьӡала.
|-
|[[Нанҳәамза 26]]
|Ареспублика Аԥсны ахьыԥшымра жәларбжьаратәи азхаҵара амш
|Иазгәарҭоит Аԥсны ахьыԥшымра Урыстәылатәи Афедерациа ианазханаҵаз амш ахьӡала - 2008 шықәса нанҳәамза 26 рзы.
|-
|[[Нанҳәамза 28]]
|''Нанҳәа''
|Ақьырсиантә ныҳәоуп. Уи Аԥсны ижәытәӡатәиу атрадициақәа ирымадоуп. Ԥсшьара мшуп 2014 шықәса раахыс.
|-
|[[Цәыббрамза 30]]
|Ареспублика Аԥсны Ахьыԥшымреи Аиааиреи рымш
|Иазгәарҭоит Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан Аԥсны аҵакырадгьыл зегьы ақырҭуа рыр ықәцаны, аԥсуаа рыр аиааира аныргаз амш ахьӡала – 1993 шықәса цәыббрамза 30 рзы.
|-
|[[Жьҭаарамза 11]]
|Ареспублика Аԥсны Арбџьартә мчқәа рымш
|Иазгәарҭоит Аԥсны Атәылахьчара аминистрреи Аштаб хадеи раԥҵара ахьӡала – 1992 шықәса жьҭаарамза 11 рзы.
|-
| rowspan="2" |[[Жьҭаарамза 30]]
|Аԥсны Аҳәынҭқарра аҭҵаарадырра амш
|Иазгәарҭоит Аԥсны аҭҵаарадырратә академиа (АНА) аԥҵара ахьӡала – 1997 шықәса жьҭаарамза 30 раахыс.
|-
|Аполитикатә репрессиақәа ирыхҟьаны ибжьадырӡыз ауаа ргәалашәара амш
|1930—1940- тәи ашықәсқәа рзы Аԥсны Сталин ирҿиаз арепрессиақәа ирыхҟьаны ибжьадырӡыз ауаа ргәалашәара иамшуп.
|-
|[[Абҵарамза 26]]
|Аԥсны Аҳәынҭқарра Аконституциа амш
|Иазгәарҭоит Аԥсны Аконституциа адкылара амш ахьӡала – 1994 шықәса абҵарамза 26 раахыс.
|-
|[[Ԥхынҷкәынмза 13]]
|Ацқьа Цҳаражәҳәаҩ Андреи Аԥхьанаԥхьа имш
|Иԥшьоу ақьырсиануаҩ имш агәалашәара иазку Амш.
Андреи Аԥхьанаԥхьа ҷыдала Аԥсны имҵаныҳәоит. Уи Аԥсны раԥхьаӡа ақьырсианра алазырҵәоз иакәны дыԥхьаӡоуп.
|-
|[[Ԥхынҷкәынмза 14]]
|Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан иҭархаз ахәыҷқәа рымш
|Аԥсны аибашьраан 1992 шықәса ԥхынҷкәын 14 рзы ақыҭа Лаҭа азааигәара ақырҭуа еибашьцәа иҭадырхаз аҳәсеи ахәыҷқәеи зҭаз авертолиот иҭаблыз ргәалашәара иазкуп.
|}
== Ахархәара змоу алитература ==
* {{Ашәҟәы|ref=Бигуаа|Ажәла=Бигуаа|Ахьӡ=Валери Леуард-иԥа|Автор изхьарԥш=Бигуаа, Валери Леуард-иԥа|Астатиа ахьӡ=Ритуальный мир традиционной религии абхазов|Азхьарԥш=http://apsnyteka.org/file/Biguaa_V_L_Ritualny_mir_trad_religii_abkhazov_2018.pdf|Ақалақь=Москва|Аҭыжьырҭа=МАКС Пресс|Адаҟьақәа=336|isbn=978-5-317-05995-8}}
[[Акатегориа:Аԥсны имҩаԥысуаз ахҭысқәа]]
[[Акатегориа:Аныҳәақәа рсиақәа атәылақәа рыла]]
[[Акатегориа:Аԥсны иадҳәалоу асиақәа]]
[[Акатегориа:Азиа аныҳәақәа]]
[[Акатегориа:Европа аныҳәақәа]]
|
Ара иаагоуп «Ареспублика Аԥсны аныҳәақәеи агәалашәаратә мшқәеи ирызкны» 1995 шықәса ажьырныҳәамза 5 рзы ирыдыркылаз, аҵыхәтәаны 2014 шықәса лаҵарамза 15 рзы ихарҭәааз азакәан инақәыршәаны
Аԥсны аныҳәақәеи агәалашәаратә мшқәеи рсиа.
Ԥшшәы ҩежьла иарбоуп аныҳәатә ԥсшьара мшқәа, шьацԥшшәыла — аныҳәатә усура мшқәа, шәкәакәала — агәалашәаратә усуратә мшқәа.
АрыцхәАхьӡАкомментари́қәа (Ахҳәаақәа)Ажьырныҳәамза 1-2Ашықәс ҾыцАжьырныҳәамза 7Қьырса,Ақьырсиан ныҳәоуп. Уи Аԥсны ижәытәӡатәиу атрадициа ҷыдақәа ирыдҳәалоуп .Ажьырныҳәамза 14АжьырныҳәаИхадоу аԥсуа традициатә ныҳәақәа ируакуп. Аамҭала Ажәытәтәи Ашықәс Ҿыц иақәшәоит; иазгәарҭоит ажьырныҳәамза 13 ауха. Уи ажьиратә напҟазара иахылаԥшуа анцәахәы Шьашәы идҳәалоуп ҳәа иԥхьаӡоуп.Хәажәкырамза 4Аԥсны Асовет мчра анышьақәыргылаз амш1921 шықәса хәажәкырамза 4 рзы Н. Лакоба еиҿикааз аԥсуа еибашьцәа реиҿкаара «Кьараз» Ар Ҟаԥшь рыцырхырааны, ақырҭуа меншевикцәа ирымпыҵархалаз Аԥсны ахы иақәиҭтәны, Аԥсны аҵакырадгьыл зегьы аҿы Асовет мчра шьақәдыргылеит.Хәажәкырамза 8Жәларбжьаратәи Аҳәса рымш.Мшаԥымза 14Ареспублика Аԥсны Ашәахтә маҵзурақәа рымшАри аныҳәа азгәарҭоит 1994 шықәса мшаԥымза 14 рзы - Ареспублика Аԥсны Аҳәынҭқарратә шәахтә маҵзура анаԥҵаз ахьӡала.—МшаԥыАқьырсиантә ныҳәа хадоуп. Уи Аԥсны ижәытәӡатәиу атрадициақәа ирымадоуп.Лаҵарамза 1АџьаныҳәаЛаҵарамза 9Аиааира АмшУи азгәарҭоит Аҩбатәи адунеитә еибашьраҿы Асоветтә жәлар иргаз аиааира амш ахьӡала – 1945 шықәса, лаҵарамза 9 рзы.Лаҵарамза 21Кавказтәи аибашьра иқәнахызи мчыла ихырҵәази ашьхарыуа жәларқәа ирызку Агәалашәара амшАмҳаџьырқәа (мчыла зыԥсадгьыл иахырцаз) Ргәалашәара амш. Ашьхарыуа жәларқәа Кавказтәи аибашьра иахҟьаны рыԥсадгьыл рахцара иазку Агәалашәаратә мшы.Лаҵарамза 23Ацҳаражәҳәаҩ Ацқьа Симон Канонит имшАқьырсиан ацқьа имш. Иԥсшьара мшны иԥхьаӡоуп 2014 шықәса раахыс.
Симон Канонит Аԥсны ҷыдала изымҵаныҳәо ацқьацәа дреиуоуп. Избанзар уи раԥхьаӡа Аԥсны ақьырсианра алазырҵәыз иакәны дрыԥхьаӡит.зульҳиџьа 10Кәырбан-баирам, Кәырбан ныҳәа)Аԥсылман ныҳәа; 1994 шықәса раахыс ари аныҳәа Аԥсны иԥсшьара мшны иԥхьаӡоуп.Лаҵарамза ахԥатәи амҽышаАмедицинатә усзуҩцәа РымшРашәарамза 23Ареспублика Аԥсны Аҳәынҭқарратә бираҟИазгәарҭоит Ареспублика Аԥсны ҳаамҭазтәи аҳәынҭқарратә бираҟ анышьақәырӷәӷәаз арыцхә – 1992 шықәса рашәарамза 23 инаркны.Нанҳәамза аҩбатәи амҽышазыАргылаҩ имшНанҳәамза 14Аԥсадгьыл ахьчаҩцәа ргәалашәара амш1992 шықәса нанҳәамза 14 иалагаз Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьра агәалашәара иазку алахьеиқәҵаратә мшуп.Нанҳәамза 15Ахатәгәаԥхарауаҩ имшИазгәарҭоит Аԥсны аибашьра ианалага адырҩаҽны, 1992 шықәса нанҳәамза 15 рзы Нхыҵ Кавказынтәи аԥсуа жәлар рыцхраара хықәкыс иҟаҵаны Аԥсныҟа иааз хатәгәаԥхаралатәи аибашьцәа раԥхьатәи ргәыԥ ахьӡала.Нанҳәамза 26Ареспублика Аԥсны ахьыԥшымра жәларбжьаратәи азхаҵара амшИазгәарҭоит Аԥсны ахьыԥшымра Урыстәылатәи Афедерациа ианазханаҵаз амш ахьӡала - 2008 шықәса нанҳәамза 26 рзы.Нанҳәамза 28НанҳәаАқьырсиантә ныҳәоуп. Уи Аԥсны ижәытәӡатәиу атрадициақәа ирымадоуп. Ԥсшьара мшуп 2014 шықәса раахыс.Цәыббрамза 30Ареспублика Аԥсны Ахьыԥшымреи Аиааиреи рымшИазгәарҭоит Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан Аԥсны аҵакырадгьыл зегьы ақырҭуа рыр ықәцаны, аԥсуаа рыр аиааира аныргаз амш ахьӡала – 1993 шықәса цәыббрамза 30 рзы.Жьҭаарамза 11Ареспублика Аԥсны Арбџьартә мчқәа рымшИазгәарҭоит Аԥсны Атәылахьчара аминистрреи Аштаб хадеи раԥҵара ахьӡала – 1992 шықәса жьҭаарамза 11 рзы.Жьҭаарамза 30Аԥсны Аҳәынҭқарра аҭҵаарадырра амшИазгәарҭоит Аԥсны аҭҵаарадырратә академиа (АНА) аԥҵара ахьӡала – 1997 шықәса жьҭаарамза 30 раахыс.Аполитикатә репрессиақәа ирыхҟьаны ибжьадырӡыз ауаа ргәалашәара амш1930—1940- тәи ашықәсқәа рзы Аԥсны Сталин ирҿиаз арепрессиақәа ирыхҟьаны ибжьадырӡыз ауаа ргәалашәара иамшуп.Абҵарамза 26Аԥсны Аҳәынҭқарра Аконституциа амшИазгәарҭоит Аԥсны Аконституциа адкылара амш ахьӡала – 1994 шықәса абҵарамза 26 раахыс.Ԥхынҷкәынмза 13Ацқьа Цҳаражәҳәаҩ Андреи Аԥхьанаԥхьа имшИԥшьоу ақьырсиануаҩ имш агәалашәара иазку Амш.
Андреи Аԥхьанаԥхьа ҷыдала Аԥсны имҵаныҳәоит. Уи Аԥсны раԥхьаӡа ақьырсианра алазырҵәоз иакәны дыԥхьаӡоуп.Ԥхынҷкәынмза 14Аԥсны Аџьынџьтәылатә еибашьраан иҭархаз ахәыҷқәа рымшАԥсны аибашьраан 1992 шықәса ԥхынҷкәын 14 рзы ақыҭа Лаҭа азааигәара ақырҭуа еибашьцәа иҭадырхаз аҳәсеи ахәыҷқәеи зҭаз авертолиот иҭаблыз ргәалашәара иазкуп.
Ахархәара змоу алитература
Акатегориа:Аԥсны имҩаԥысуаз ахҭысқәа
Акатегориа:Аныҳәақәа рсиақәа атәылақәа рыла
Акатегориа:Аԥсны иадҳәалоу асиақәа
Акатегориа:Азиа аныҳәақәа
Акатегориа:Европа аныҳәақәа
|
38491
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аккад
|
Аккад
|
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|астатус=аҭоурыхтә империа
|афото=Map_of_Akkad.svg
}}
'''Акка́д''' (аккад. 𒆳𒌵𒆠 Māt Akkadim; шум. 𒀀𒂵𒉈𒆠 kurA.GA.DÈki; ивр. אַכַּד, Akkad) — [[Ҳ. ҟ. 24-тәи ашәышықәса|Ҳера ҟалаанӡа XXIV]]—[[Ҳ. ҟ. 22-тәи ашәышықәса|XXII-тәи ашәышықәсақәа]] рзы иҟаз аҳәынҭқарра. Иара убасгьы [[Аладатәи Месопотамиа]]<ref name=":0">''Канева И. Т.'' Шумерский язык / Отв. ред. И. М. Дьяконов. — 2-е изд., переработанное и дополненное. — <abbr>СПб.</abbr>: Петербургское Востоковедение, 2006. — 240 с. — («Orientalia»). — <nowiki>ISBN 5-85803-302-8</nowiki>.</ref> аҩадатәи ахәҭаҿы иҟоу ажәытәӡатәи аобласт, ҳаамҭазтәи [[Ираҟ]] адгьылҵакыраҿы иҟоуп. Аҳҭнықалақь – ақалақь [[Аккаде]] (шумер. ''Агаде'').
Аккадтәи аҳәынҭқарра шьақәыргылан [[Ажәытәӡатәи Саргон]] импыҵахаларатә ныҟәарақәа рыбзоурала. Уи имчрала инапаҵаҟа еидикылеит ашумерқәеи Мрагыларатәи асемитцәеи (анаҩс аккадцәа), Ажәытәӡатәи [[Месопотамиа|Месопотамиеи]], иара убас ааигәа-сигәа иҟаз имаҷымкәа адгьылҵакырақәеи (рномқәа зегьы) уахь иналаҵаны. Аккад зегь реиҳа амҽхак дуны иҟалеит Саргон имаҭа, Нарам-Суен ихаан, аха [[Ҳ. ҟ. 23-тәи ашәышықәса|ҳера ҟалаанӡа XXIII–тәи ашәышықәсазы]] ари аҳәынҭқарра аилаҳара иалагеит. Усҟан уи адгьылҵакыра хада ашьхаруаатә еимшьҭрақәа – кутеиаа (гутеиаа) рнапаҵаҟа иҟалеит.
Аккадтәи аамҭазы ишьақәыргылан Месопотамиа анаҩстәи атәыла дуқәа рҳәынҭқарратә системақәа – [[Шумера-Аккадтәи аҳра]], [[Вавилониа]], [[Ассириа]]. Ажәытәӡатәи [[Мрагылара Ааигәа|Ааигәа Мрагыларатәи]] ажәларқәа рҿы Аккад еталонтә ҳәынҭқарраны иԥхьаӡан, даҽакала иуҳәозар, иҿырԥшыгоу жәытәӡатәи монархиатә ҳәынҭқарраны иахәаԥшуан.
== Адгьылҵакыра. Ахьӡ аетимологиа. ==
Аккад ашьагәыҭтә ҵакырадгьыл иааннакылон аӡқәа [[Тигр|Тигри]] [[Евфрат]]и рыбжьара агәҭатәи ахәҭа, еиҳа ииашаны иуҳәозар – Ҵаҟатәи [[Месопотамиа]] аҩадеи аӡиас Диал арха ԥшаҳәеи. Заатәи адинастиатә аамҭазы ари аобласть ашумертә хьӡы аман – Ки-Ури ҳәа иашьҭан (даҽа дырраҭарақәак рыла, ус еиԥш ахьӡ змаз Диал аԥшаҳәа мацара акәын) иагьаҵанакуан Киш, Сиппар, Ешнуна, Вавилон, Куту уҳәа реиԥш иҟаз аномтә ҳәынҭқаррақәа акыр.
Хыԥхьаӡара рацәала имҩаԥгаз ампыҵахаларатә еибашьрақәа раан Аккад иара аамҭазы акрызҵазкуаз, уаанӡа иҟаз зегьы иреиҳаз ҳәынҭқарраны иҟалеит<ref>''Канева И. Т.'' Шумерский язык / Отв. ред. И. М. Дьяконов. — 2-е изд., переработанное и дополненное. — <abbr>СПб.</abbr>: Петербургское Востоковедение, 2006. — 240 с. — («Orientalia»). — <nowiki>ISBN 5-85803-302-8</nowiki>.</ref>. Уи адгьылҵакыра «Хыхьтәи (Адгьылбжьаратә) мшын инаркны Ҵаҟатәи (Персидтәи аӡыбжьахала аҟынӡа» инаӡон, насгьы уи иаҵанакуан ԥхьаҟатәи Финикиа аҩадатәи ахәҭеи, Шьамтщылеи, Азиа Маҷ аҳәаа иаԥну араионқәеи, хаҭала Месопотамиеи, Загросстәи ашьхақәа рыхәҭаки, Елами (ҳаамҭазтәи Иран аҿы). Ура а-III-тәи адинастиа аан ахьӡ «Аккад» аанхоит Ки-Ури <ref>История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — <abbr>М.</abbr> : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с.</ref>анкьатәи аобласть иахьӡны, избанзар Саргони, иара убас уи ишьҭахь аҳра иахагылаз ирымаз шумертәи агегемонцәа еизгоу ртитул акәын, уи иацырҵон «Аккада аҳ», мамзаргьы уи ахьӡ «адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа ирыԥсахуан. Анаҩс, Шумери Аккади рыдгьылқәа Вавилониа ҳәа рыхьӡхеит. Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадатәи адгьылқәа рарбаразы ахьӡ Аккад ахархәара иалагеит уи ахьӡ зыхьӡу аҳәынҭқарра аахыс<ref name=":1">История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — <abbr>М.</abbr> : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с.</ref>. Хәҭакахьала, Енхьедуанна (Саргон иԥҳа) лныҳәашәақәа рҿы Шумери Аккади Аладатәи Месопотамиа иатәу ҩ-хәҭакны ауп ишарбо.
Ура а-III-тәи адинастиа Аҳра аамҭазы (Ур-Намму хадара аниуаз инаркны) ахархәара иалагаеит «Шумери Аккади раҳ» ҳәа атитул (аккад. šar Šumeri u Akkadî)<ref>''Westenholz A.'' The Old Akkadian Period: History and Culture // ''Sallaberger, W., Westenholz A.'' Akkade-Zeit und Ur III-Zeit <small>(англ.)</small>. — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — <nowiki>ISBN 3727812109</nowiki>.</ref>, уи ашьҭахь уи рхы иадырхәон вавилонтәии ассириатәии аҳцәа. Аобласт Аккад ахьӡ ахаҭа (аккад. Māt Akkade<ref name=":2">''George A.'' Babylonian and Assyrian: a history of Akkadian // Languages of Iraq, Ancient and Modern <small>(англ.)</small> / Postgate, J. N. (ed.). — <abbr>L.</abbr>: British School of Archaeology in Iraq, 2007. — P. 31—71. — <nowiki>ISBN 0-903472-21-0</nowiki>.</ref>, аккад. Māt Akkadî<ref name=":3">''Westenholz A.'' The Old Akkadian Period: History and Culture // ''Sallaberger, W., Westenholz A.'' Akkade-Zeit und Ur III-Zeit <small>(англ.)</small>. — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — <nowiki>ISBN 3727812109</nowiki>.</ref>) еиҿкаауп аҳҭны қалақь ахьӡ аҟнытә <ref name=":1" /> <ref name=":0" />, насгьы ажәытә вавилонтәии ажәытә ассириитәии абызшәақәа рҟнытә иаанагоит «Аккаде адгьыл» ҳәа <ref name=":2" />, убас - «аккадаа рыдгьыл» <ref name=":3" /> ҳәа.
Шумертәи абызшәа аҳәынҭқарратә статус анамаз Ура III-тәи адинастиа Аҳра инаркны иаларҵәахоит аобласть шумертәи ахьӡ – Ки-Ури (Киури) (шум. Ki-uri). Ариаҟара ихьшәаны ишазгәаҭоугьы, агәаанагара ыҟоуп ари ахьӡ «уруктәи аеқспансиа» аамҭахь ухьазырԥшуа заатәи ашумертә етимологиа амоуп ҳәа: wa- > u- <ref>''Westenholz A.'' The Old Akkadian Period: History and Culture // ''Sallaberger, W., Westenholz A.'' Akkade-Zeit und Ur III-Zeit <small>(англ.)</small>. — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — <nowiki>ISBN 3727812109</nowiki>.</ref>иамоу архаикатә ҿиара шьаҭас иҟаҵаны. Иҟалап Аккадтәи аҳра аамҭазы хаҭала уи архаикатә хьӡы ԥсахын «Аккад» ҳәа <ref name=":1" />. Иааизакны, аҳәынҭқарра Саргона еиҿкаахаанӡагьы, аиҳарак хадаратәла асемиттә уааԥсыра ахьынхоз Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадатәи ахәҭа акы еиԥшымыз ахатәы культуратә ҷыдарақәа аман <ref name=":4">Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — <nowiki>ISBN 3727812109</nowiki>.</ref>; уи шьаҭас иҟаҵаны, Саргона иаамҭа аҟынӡа арҭ адгьылқәа рырбаразы хьӡыс рхы иадырхәон Аҩада - шумераа рбызшәа ахьалаҵәаз Аҩада (хаҭалагьы Шумер) иаҿаргыланы <ref name=":4" />; Арҭ аобластқәа рыҩбагьы рҳәаа ақалақь Ниппур аҩадаҟа иҟан.
Даҽа ганкахьала, акьыԥхь аҿы иаҳԥылоит <ref name=":5">Ur, J. Patterns of Settlement in Sumer and Akkad // The Sumerian World / H. Crawford. P. 131—155</ref> атермин «Аккад» Саргон иаамҭа аҟынӡагьы аларҵәара шыҟаз – заатәи адинастиеи уи аԥхьа иҟаз аамҭақәеи рреалқәа рҟны<ref name=":5" />. Уи иаҷыдангьы, ажәытәӡатәи аамҭақәа рзы Аккад аобласть иатәу адгьылқәа зны-зынла иҷыдоу асемиттә культура, мамзаргьы И.Гельб иаликааз, Киш(ен) -тәи ацивилизациа аҳәаақәа ирҭагӡаны иахәаԥшуеит. Ари акультура ахьӡ заатәи адинастиатә аамҭазы Аҩада политикатә центр хаданы иамаз ақалақь-аҳәынҭқарра Киш аҟынтәи ауп иахьаауа. Уи аҳәынҭқарра иахагылаз ититул («лугаль Киша», «арымӡаа раҳ») иаанагон ари аобласть зегьы анапхгара ҳәа.
Уи иалҵшәаны, усҟантәи аамҭазы ахыҵхырҭақәа (иаҳҳәозар, Маринтәи архьивқәа) рҿы аҟазшьарба «аккадтәи» (аккад. akkadûm) лассы-лассы рхы иадырхәоит урҭ аҭыԥқәа рҿы инхо ауааԥсыра ирыдкыланы, хәҭакахьала – ақалақь-аҳәынҭқарра Ешнунна аҿы инхо рзы <ref name=":6">''George A.'' Babylonian and Assyrian: a history of Akkadian // Languages of Iraq, Ancient and Modern <small>(англ.)</small> / Postgate, J. N. (ed.). — <abbr>L.</abbr>: British School of Archaeology in Iraq, 2007. — P. 31—71. — <nowiki>ISBN 0-903472-21-0</nowiki>.</ref>. Иара убасҵәҟьа, арыцхәтә формулақәа руак аҿы Ешнунатәи Самсу-илунаир «Аккада ар» ҳәа иарбоуп, уи ақалақьгьы, зыхьӡ ахыу аҳәынҭқаррагьы уи аамҭазы адунеи аҿы ишыҟамызгьы. Ақалақь Аккаде ахьыҟаз аҭыԥ иахьа уажәраанӡагьы еилкаамкәа иаанхоит, аха уи ақалақьи Диала аԥшаҳәеи акыраамҭа иахьеидырҳәало, наҟ-наҟтәи аҭҵаарақәа рхырхырҭазы ирбагахар алшоит <ref name=":6" />.
== Аҭоурыхҭҵаара ==
Иҷыдоу тәылак, еиҳаракгьы ҳәынҭқарра дук аҳасабала, Аккад XIX –тәи ашәышықәса аҟынӡа Европаа зынӡаск ирыздыруамызт. Уи азы антикатәи ахыҵхырҭақәагьы акгьы ҳарҳәом, избанзар ари аҳәынҭқарра аҭоурыхтә сцена иқәҵит Бырзентәыла аклассикатә полистә система цәырҵаанӡа акыршықәса раԥхьа. Уимоу еллинтәи аамҭазы иҩыз, вавилонтәи аныхаԥааҩ Бер-ушу (Беросу) авторс дызмоу, зыхәҭақәак еиқәхаз «Вавилониа аҭоурых» аҿы зынӡаскгьы ари атәыла арбаӡам. Избанзар Шумери Аккадеи рыдгьылқәа усҟантәи аамҭазы зынӡа даҽа хьӡык рыман – Вавилониа, мамзаргьы (зны-зынла) Халдеиа ҳәа иашьҭан. Абиблиа аҿы зынзаҵәык Аккада аӡбахә ҳәоуп, аха араҟа уи имифтәу вавилонтәи аҳ Нимрод <ref>Данное сообщение не имеет под собой исторической основы. Нимрод не упомянут ни в царских списках Шумера, ни в списках вавилонских и ассирийских царей, ни в каком-либо из известных клинописных документов.
</ref>импыҵакыраны иԥхьаӡоуп. Акомментаторцәа ирцәыуадаҩын уи аҭыԥ ахьыҟоу аҳәаақәҵара, насгьы Аккад қалақьуп ҳәа ирыԥхьаӡон.
Ирани Месопотамиеи рышҟа раԥхьатәи аҭҵаарадырратә еқспедициа адәықәҵара хацыркын XVIII ашәышықәсазы анемец-даҭтә ҵарауаҩ К.Нибур ибзоурала, аха уеизгьы XIX-тәи ашәышықәса аҟынӡа ассирологиа ҭҵаарадыррак аҳасабала иҟаӡамызт. Уи ԥынгыла хадас иамаз, зегь раԥхьаӡагьы, Европаа Мрагылара ашҟа рныҟәарақәа раан зҿырԥшқәа маҷымкәа еизыргахьаз асалҩыратә хыҵхырҭақәа рыԥхьаразы аԥышәа ахьыҟамыз акәын. 1802 шықәсазы ауп Г.-Ф. Гротефенд ибзоурала, асалҩыра аԥхьаразы раԥхьатәи ашьаҿақәа аныҟаҵаз. Уи, аиашазы, еиҳа имариаз ажәытә персидтәи акәын, аха адыргақәа рформала месопотамтәи уазхьанарԥшуан. Иара уи аамҭазы ари аус аҿы алагала ду ҟаиҵеит англыз дипломат Г.Роулинсон. XIX-тәи ашәышықәса азыбжазы аккадтәи (вавилонтә-ассириатә) асалҩыра аилкаара активла аус адырулон. Уи аус аҿы рлагала рацәоуп Ж.Опперти Е.Хьинқси <ref>''Крамер С.'' Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — <abbr>М.</abbr>: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-9524-4805-6</nowiki>. Крамер, 2010, с. 26—30.</ref><ref>''Тураев Б. А.'' История Древнего Востока. — Минск: Харвест, 2004. — 752 с. — 5000 экз. — <nowiki>ISBN 985-13-1472-2</nowiki>.
Тураев, 2004, с. 33—34.</ref>; иара уи аамҭазы Месопотамиа имҩаԥысуеит раԥхьатәи ажрақәагьы. <ref>''Крамер С.'' Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — <abbr>М.</abbr>: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-9524-4805-6</nowiki>. Крамер, 2010, с. 33—34.</ref>.
Асалҩыратә хыҵхырҭақәа ирыбзоураны иалыршахеит Месопотамиа ахадацәа лассы-лассы «Шумери Аккади раҳ» ҳәа рхы иазырҳәоз ахьӡ (аккад.šar Šumeri u Akkadi) аидентификациа азура. Иара убри аамҭазы Ассириа ажрақәа анымҩаԥыргоз иԥшаан аҳцәа Тиглатпаласар I, Салманасар III и Синаххериб рышықәсҩырақәа. Урҭ рхаан иҷыдоу ауааԥсыра ахьынхоз Аладатәи Месопотамиа атәыла Аккад ҳәа иашьҭан<ref>Аккад // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — <abbr>СПб.</abbr>, 1890—1907.</ref>. Имаҷымкәа асалҩыратә фрагментқәеи, уимоу еибгаз атекст нагӡақәеи традициатә ҟазшьала рыԥхьара ахьзалмыршахаз, аҵарауаа азнархәыцит ирԥыхьашәаз аҩырақәа злаҩу абызшәа зынӡаскгьы ававилонтә-ассириатә бызшәа ишазааигәам, уи иҷыдоу бызшәаны ишыҟоу. Идырым ари абызшәа аккадтәи абызшәа ҳәа ахьӡырҵарц рыӡбеит. Аха иаарласны еилакаахеит ававилонцәеи ассириааи рхатәы бызшәа рхаҭа аккадтәи (аккад. lišān ’Akkadî) ҳәа ишашьҭаз. Усҟан, иара атитул «šar Šumeri u Akkadi» аҟынтәи идырым абызшәа шумертәи ҳәа ахьӡырҵеит. Аккадтәи ахьӡуп хаҭала аккадцәа реиԥш, урҭ рхылҵшьҭрақәа – ававилонцәеи ассириацәеи рбызшәа.
Аккад аҭҵаара хаз игаз усхкны иҟамызт, уи еицеизеиԥшу ассирологиа аҿиара иазкыз азеиԥш шьҭрала акәын ишцоз. Ари аҳәынҭқарра аҳҭны қалақь иахьа уажәраанӡа иахьыԥшаам иахҟьаны, Аккад иазку адыррақәа злахарҭәаахоз ишиашоу аҳәынҭқарра иалаз Месопотамиа егьырҭ ақалақьқәа рҟынтәи акәын. Ари ажәытәӡатәи аҳәынҭқарра аҭоурыхи акультуреи ирызкны зымҽхак ҭбаау аматериалқәа аарԥшын XIX-тәи ашәышықәса, еиҳаракгьы XX-тәи ашықәсқәа рзы имҩаԥгаз археологиатә ҭҵаарақәа ирыбзоураны <ref>''Крамер С.'' Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — <abbr>М.</abbr>: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-9524-4805-6</nowiki>.Крамер, 2010, с. 34.</ref>. Аҵарауаа рнапаҿы иҟалеит хыԥхьаӡара рацәала анапхгаратәии, азинтәии, иара убас анхамҩатәии ашәҟәқәа, аҳцәа рақәҩымҭақәа, адинхаҵаратәи, хәҭакахьалагьы – алитературатә баҟақәа, ацҳаражәҳәаратә еиқәышаҳаҭрақәа, ауаа лыԥшаахқәа рышәҟәеимдарақәа (ирыбжьаз асалам шәҟәқәа), уимоу ашколтә текстқәагьы. Иаарԥшын еиуеиԥшым астелақәа, ақьашанақәа, аханқәа рхыжәжәарақәа, хыԥхьаӡара рацәала ацилиндыртә мҳәырқәа, аҳаҭәарақәа уҳәа ирацәаны. Аамҭакала имҩаԥысуан аккад бызшәа аҵара. XIX-тәи ашәышықәса 90-тәи ашықәсқәа рзы раԥхьаӡа ицәырҵит аграмматикеи алеқсикеи ирызкны Ф.Делич иаԥиҵаз раԥхьатәи аусумҭа. Ишьақәыргылан, ажәытәӡатәи аҳәынҭқарраҿы излацәажәоз - иҷыдоу, ажәытәкаддтәи ҳәа изышьҭоу диалектны ишыҟаз. Уи ауп анаҩстәиқәа – вавилонтәии ассириатәии адиалектқәа зхылҿиаазгьы.
=== Ахыҵхырҭақәа ===
Месопотамиа аҭоурых аккадтәи аҟәша иаҵанакуа ахыҵхырҭақәа акыр еиуеиԥшым. Аҵак ду амоуп аҩыратә материал. Аккадтәи аҳәынҭқарра ҩ-бызшәакны иҟан: араҟа инарҭбааны рхы иадырхәон аккадтәии ашумертәии абызшәақәа.
Аҩыратә хыҵхырҭақәа ирыҵаркуеит - Нгирсу, Ниппура, Умма, Эшнунна, Адаба, Тутуба уҳәа Месопотамиа ақалақьқәа рҟынтәи хыԥхьаӡара рацәала анхамҩатә, анапхгаратә, иара убас азинтә шәҟәқәа. Уи иаҷыдангьы – Аккада аҳцәа радҩыларақәа, иаҳҳәап, «Маништушу иқьашана»; ацҳаражәҳәаратә шәҟәқәа (Нарам-Суени Еламтәи аҳи реиқәышаҳаҭра). Иара убас асалам шәҟәқәа, ашколтә текстқәа, ахьӡныҩларатәи адинхаҵаратәи адҩыларақәа <ref>''Крамер С.'' Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — <abbr>М.</abbr>: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-9524-4805-6</nowiki>.Крамер, 2010, с. 359—360.</ref>. Аҭыԥ ҷыда ааныркылон Omina ҳәа изышьҭаз, атәыла аԥсҭазаараҿы иҟалараны иҟаз акрызҵазкуаз ахҭысқәа рыламҭалазы ажәытәан зҿаҳәатәы ҟалоз ауаа иҟарҵоз анҵамҭақәа<ref>История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — <abbr>М.</abbr> : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с. История Древнего Востока, 1983, с. 233.</ref>. Еиҳаракгьы урҭ рышьаҭалоуп ишаԥҵоу «ахроникеи» аҳцәа радҩылара хаҭақәа рформала иҟоу аритмикатә рҿиамҭақәеи (narû).
Аккад аӡбахә уԥылоит еиҳа ихьшәоу алитературатә рҿиамҭақәа рҿы. Еиҳа икьасоу аамҭақәа рзы, ҷыдала Ажәытәӡатәи Вавилон аамҭазы, иаԥҵан аҭоурыхтә-дидактикатә ҟазшьа змаз апоемақәа. Урҭ рахьтә еиҳа идыру иреиуоуп – «Аккаде ашәиԥхьыӡ. Екур изы ашьаура». Иҳәатәуп, арҭ арҿиамҭақәа реиҳарак атенденциатә (ахырхаратә) ҟазшьа шрымоу, убри аҟнытә урҭ хыҵхырҭақәак раҳасабла рызнеираҿы агәҽанызаара аадырԥшуеит. Иара убас иҟоуп аҳра шьақәзыргылаз Саргон Аккадтәи иеибашьратә фырхаҵарақәа ирызку аҳәамҭақәа рцыԥжәахақәа зну хазы игоу аҭаӡҩыра хәыҷқәа <ref>''Крамер С.'' Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — <abbr>М.</abbr>: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-9524-4805-6</nowiki>.
Крамер, 2010, с. 241.</ref>. Урҭ рахьтә иҟоуп ахҭысқәа ҩышә шықәса заҵәык анырхыҵ ашьҭахь иҩу, аха иҟоуп акыр шәышықәса рышьҭахь - ассириатәи аамҭазы иҩугьы. Зегь реиҳа идыру иреиуоуп «Саргон изку алегендеи» «Аибашьра аҳи».
Акрызҵазкуа адыррақәа ҳарҭоит археологиатә материалқәа. Уи – аханқәа рхыжәжәарақәа, астелақәа (ҷыдала Римуши Нарам-Суени ртәы), ацилиндыртә мҳәыр, иԥшаау аскульптурақәа уҳәа убас иҵегьы.
Иара убасгьы ирыҵаркуаз рацәан агәыларатә тәылақәа – Елами Мрагыларатәи Адгьылбжьарамшыни (ҷыдала Еблы) рҟнытәи ахыҵхырҭақәа.
== Аккадцәеи ашумерцәеи ==
[[Афаил:Cities_of_Sumeria.svg|мини|Аӡыбжьаратәи ажәытәӡатәи ақалақьқәа]]
Иҟалап, ҳера ҟалаанӡа 4-тәи азқьышықәса азбжазы Ҵаҟатәи Месопотамиа аҵакырадгьыл иқәынхозҭгьы ашумерцәа.
Ҳера ҟалаанӡа 3-тәи азқьышықәса алагамҭа шыҟаз, Хыхьтәи, агәаанагара шыҟоу ала, Аравиатәи адгьылбжьахабжа аҟнытә, Месопотамиа адгьылқәа рышҟа нхара ҳәа ицеит мрагыларатәи асемитцәа – аккадцәа зхылҵыз (21). Аамҭақәак рышьҭахь урҭ рбызшәа ашумерцәа рбызшәа ианрааланы, рҩыра шьҭырхуеит, иара убасгьы иртәыртәуеит рмифологиеи рыбзазаашьеи. Раԥхьатәи аккадтәи ахьӡқәа Месопотамиа ицәырҵуеит ҳера ҟалаанӡа XXVII ашәышықәсазы. Тигр ахыҵхырҭеи Евфрат абжьаратә ӡцареи рҿы - ақалақьқәа Мари, Ашшур, Ниневиа рҿы инхоз рахьтә хыԥхьаӡарала асемитцәа еиҳан. Киши Ниппури араионқәа рҿы еилаԥсаны инхон, Ниппура аҟнытә алада инхоз ашумерцәа реиҳан.
Ажәларқәа еиҳарак ҭынч еицынхон (22). Ахыҵхырҭақәа рҿы амилаҭтә шьаҭа мзызс измаз аиҿагыларақәа рыӡбахә ҳәа акгьы ҳәаӡам (23). Ашумерцәа тәымџьарантә иааз ҷыдала акала иалыркаауамызт, дара мрагыларатәи асемитқәа ракәзар, хатәыхьӡыс ирымазгьы «ахеиқәаҵәақәа» акәын – (аккад. ṣalmat qaqqadim).
Аамҭақәак рышьҭахь аккад бызшәа аларҵәара ӷәӷәаны иаиуит. Уи зыбзоуразгьы абызшәа ахаҭа еиҳа иахьымариаз азы аетносқәа рыбжьараҿы еицәажәага бызшәак аҳасабала ахархәара ахьаиуз ауп. Саргона аҳәынҭқарра анаԥҵаха ашьҭахь уи аҳәынҭқарратә бызшәа астатус аиуеит. Аха ашумерцәа рсемиттәра инагӡаны ианымҩаԥысыз анаҩстәи аамҭақәа рзы ауп – Ура ахԥатәи идинастиа аан. Урҭ апроцессқәа ирыбзоураны иҟалеит ажәлар ҿыцқәа рышьақәгылара – вавилонаа (ашумерцәеи Аладатәи Месопотамиа аҟнытә аккадцәеи, иара убас ассириицәеи (асемиттә уааԥсыра ррегион аҩадатәи ахәҭаҿы инхоз рхылҵшьҭрақәа).
== Аҭоурых ==
=== Саргонанӡатәи Месопотамиа ===
Заатәи адинастиа иаҵанакуаз Шумер – иааҟәымҵӡакәа дара-дара иеибашьуаз ақалақьқәа-аҳәынҭқаррақәа, мамзаргьы аномқәа ҳәа изышьҭаз зҵазкуаз конгломератуп. Урҭ рҟнытә еиҳа иӷәӷәаз рхадацәа еснагь Аҩадеи Аладатәи ргәылара иҟаз аҳәынҭқаррақәа рымпыҵахалара рҽазыршәон. Ахада Ниппур дазхарҵар, уи Алада зегьы даԥхьагыланы дҟалон, «Атәыла алугаль (аҳ)» ҳәа атитул ирҭон; уи Киш ааникылазар, Аҩада зегьы даԥхьагыланы дҟалон, «Киш алугаль» ашьҭахь «арымӡаа раҳ» ҳәа атитул ианаршьон. Иааҟәымҵӡакәа ицоз аибашьрақәа Шумер дырԥсыҽуан, идырӷаруан, уи аҭагылазаашьа аристократиа рхаҭарнакцәа, еиҳаракгьы аладатәиқәа, иргәанарԥхеит акомпромисс аҟаҵара. Урҭ далырхит ирзеиԥшыз аӡәы, аха дара ахылаԥшра зырҭашаз лугальк (аҳак).
Ҳера ҟалаанӡа XXIV-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ус еиԥш иҟаз хадас дҟалеит «Урук алугаль» иара убас «Атәыла алугаль» ҳәа атитул здызкылаз Лугальзагеси – Умма аенси (24). Ҳера ҟалаанӡа 2316 шықәсазы уи аладатәи аномқәа ркоалициа дахагыланы, Аҩада даиааиуеит, Киш аенси Ур-Забабу дыцҟьа дықәиҵоит. Убри аамҭа инаркны, иҟалап аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны иҟалазаргьы, шамахамзар Шумер зегьы (Лагаш аламҵакәа) Хадак инапаҵаҟа еидкылан. Аҳәынҭқарра Лугальзагеси аҳҭны қалақьс иҟалеит Урук, уаҟагьы убасҵәҟьа иаҵанакуаз аномқәа рыцыԥхьаӡа рҿы иалхын Аныхаԥааҩ Еиҳабцәа (25). Аха ари аҳәынҭқарра конфедерациак аҳасабала акәын ишыҟаз, Лузагельси имчрагьы рацәак иӷәӷәамызт, ишынеибакәу изыдҳәалаз дықәзыргылаз аенсиқәа ракәын.
Лугальзагеси имчра ианымшәаз Лагаш аенси Уруинимгини иареи реиҿагылара аан Аҩада ицәырҵит Аккадтә аҳра.
=== Саргон Аккадтәи ===
Ҳера ҟалаанӡа 2316 шықәса аламҭалазы Киш иҟалеит еибашьрала аҳ иахҳәара. Атрадициа инашьаршәаланы, Лугальзагеси дызиааиз аҳ Ур-Забабу дахиҳәеит уи ир реиҳабы, ибаҳчахылаԥшҩы, мрагыларатәи асемит, зыхьӡҵәҟьа аҭоурых иазнымхаз (26) (27). Аҳра мчыла иахьимпыҵаихалаз ариашаразы, насгьы ихылҵшьҭра ахьылаҟәыз аҵәахра иҽазышәо, уи «Шаррум-кен (аккад. Šarrum-ken) – «Ииашаҵәҟьоу аҳ» ҳәа ахьӡ ихы иахиҵеит; ҳаамҭазтәи аҭоурыхграфиаҿы уи дшырдыруа Саргон Аккадтәи, мамзаргьы Саргон Ажәытәӡатәи ҳәа ауп (19).
Аҩадатәиқәа раԥхьагылаҩ – «Киш алугаль» ҳәа атитул аниоу, уи имчра арыӷәӷәаразы аусқәа рымҩаԥгара хациркуеит. Ардыԥхьала еиҿызкааз, хыԥхьаӡара рацәала идгылаз ауаа хархьқәа рырацәара ихы иархәаны, Саргон қәҿиарала имҩаԥигоит игәыларатәи аномцәа рабашьрақәа. Хышықәса рыҩныҵҟала уи илшеит Хыхьтәи Евфрат ала адгьылқәа импыҵахаланы, Сириа ақәлара. Еблы аенси Саргон имчра ахьазхаиҵаз иабзоураны, уи илшеит «Хыхьтәи амшын» ҳәа изышьҭаз (Адгьылбжьаратә мшын) ашҟа ацәырҵра.
Инапхгара аԥшьбатәи ашықәс азы Саргон аҳҭны қалақь ҿыц иргылеит – уаанӡа акрызҵазымкуа иҟаз ақалақь Аккаде (аккад. Akkadê), иара уахь дагьыиасуеит. Иҟалап, уи зыҟаҵаз Саргон иаҳратә мчра итрадициаз шумертәи аелитеи аныхаԥаареи изаҟаразаалак акала иадҳәаламзарц азы акәзар. Саргон ититул «Киш алугаль» иациҵеит «Аккаде аҳ». Иааит аҳәынҭқарра ҿыц аамҭа. Аҳҭны қалақь ахьӡ ала уи Аккад ҳәа ахьырҵеит, иқәынхоз ауаа раӷьырак, мрагыларатәи асемитцәа, аккадцәа ҳәа рыхьӡырҵеит. Аҳәынҭқарра ҿыц аҳцәа ртитулатәра иаҵанакуаз шумертәи агегемонцәа ртрадициатә титулқәа реизга мацара акәын, урҭ ирыцырҵон иҿыцыз – «Аккаде (ақалақь) аҳ» ҳәа. Аккада иҷыдоу областк аҳасабала аилкаара аларҵәара анаиуз анаҩстәи аамҭазы ауп - Ура III идинастиа аан.
Аҩада иҭагылазаашьа акыр ианирыӷәӷәа, Саргон ихациркит Лугальзагеси иабашьра. Аҩырақәа ишырҳәо ала, аҳ иҿагылан, 50 енси еидызкылоз, зымҽхак ӷәӷәаз акоалициа. Ҳера ҟалаанӡа 2312 шықәса инарзынаԥшуаны акоалициа ԥыххааса иқәҵан, урҭ рхадацәа аӡәырҩы (Лугальзагеси уахь днарылаҵаны) атҟәара иақәшәеит (27). Убасҟан, иҟалап, маҷк уи аԥхьа акәзаргьы, Саргон дазхарҵеит иԥшьоу Ниппур ақалақь аҿы, иагьиоуит «Атәыла алугаль» атитул. Лугальзагеси иакәзар абҩатә хац дҭакны, Ниппур ақалақь днаргеит, Енлильтә аусӡбара аҿы. Уи аусӡбара (26) (28) акрызҵазкуаз аидеологиатә хықәкы аман Саргон имчра азакәантәразы. Ашумерцәа рдинхаҵарақәа ишырҳәо ала, «Атәыла алугаль» ҳәа атитул аҭара зылшоз Иреиҳаӡоу анцәа Енлиль иакәын, уи иԥшьоу иқалақь – Ниппур аҿы. Атитул амхра зылшозгьы иара иакәын. Лугальзагеси ипату ларҟәын, дагьыршьзар акәхап.
Адырҩашықәсан Саргон иҿагылеит, «Ура иитәу ауаҩы» ҳәа изышьҭаз аӡәы дзаԥхьагылаз Аидгыла ҿыц. Атрадициақәа инарышьаршәаланы, аккадтәи аҳ 34 еидыслараҿы деибашьыр акәхеит, убарҭ зегь рышьҭахь уи иеибашьцәа ирылшеит «Ҵаҟатәи амшын» (Персидтәи аӡыбжьаха) аҿы рабџьар аӡӡәара (26) (29). Шумер рнапаҿы иааргеит, аха шьҭралатәи аристократиа ирцәыӡыз ахақәиҭра ианышәарц ргәы иҭамызт, урҭ ақәгылара ҿыц ахацыркразы иманшәалоу аамҭа иазыԥшын.
Атәыла еиныршәаны, аҳ уи аиҭашьақәыргылара инапы алаикит. Нҵамҭак аҿы иҳәоуп Киш ақалақь аиҭаргылара атәы (30); Ниппур аусурақәа мҩаԥысуеит; амшыннырцәтәи ахәҳахәҭра аиҿкаара цоит (31).
Ҳера ҟалаанӡа 2305 шықәсазы Саргон иҽазикуеит Сириаҟа, «анызтә бнақәеи» «араӡнытә шьхақәеи» рахь аныҟәара ду алыршара (31). Иара уи иаҷыдангьы, аибашьратә еқспедициақәа мҩаԥган Еламҟа (иргеит ақалақьқәа Авани Сузеи), иара убас Тигр ахахьы иҟоу Симуррумгьы ртәыртәит. Аха уи аамҭазы Елам ахаҭа аккадтәи аҳра иалаҵаӡамызт, уи политикала ишиашоу Аккада иахьыԥшны иҟаҵан. Арҭ аибашьрақәа зегьы хықәкы хадас ирымаз, Месопотамиа шамахамзар иуԥымлоз аргыларатә бна ампыҵахалара акәын.
[[Афаил:Sargon_of_Akkad.jpg|мини|Аккадтәи аҳ иҳаҭәара (истатуиа) аџьазтә хы, иҟалап Саргон иҳаҭәара акәзар. Ҳера ҟалаанӡа 2300 шықәса инарзынаԥшуа. Ираҟтәи амузеи, Багдад.]]
Хыԥхьаӡара рацәала Саргон имҩаԥигоз ампыҵахаларатә еибашьрақәа ирыбзоураны иаԥҵан уаанӡа иҟаз зегьы иреиҳаз аҳәынҭқарра ду. Аҳ имчра ҵаргәас иаман акрызҵазкуаз, амаҵзуратә ҭауади-аамсҭеи ашасысратә системеи шьақәзыргылаз адгьылтә фонд. Ԥыхьатәи аномқәа хадара рырҭон аҳ иқәиргылаз, мамзаргьы иара бзиа изыҟаз аҭыԥантәи адинастиақәа рхаҭарнакцәа. Аккаде анцәа – Абу икульти, Киши анцәа – Забабуи, Ниппуртәи Енлили ркультқәа ахылаԥшреи адгылареи рыҭо, Саргон иҽазишәон аныхаԥаара аҟынтәи аидеологиатә цхыраара аиура. Атәылаҿы идыргылон анцәақәа рҳаҭәарақәа, аныхабаақәа ракәзар иамеигӡакәа аҳамҭақәа рырҭон, еиҭашьақәдыргылон, аха есааира илабҿабахоз адеспоттә тенденциақәа идырхьшәашәон аныхаԥаара аҳ иахь ирымаз рзыҟазаашьа.
Иаҳра аҵыхәтәантәи аамҭақәа рзы атәылаҿы иҿыцны еиҭахәыҵҟьеит аҿагыларатә мца, аха аҳ уи арцәара илшеит. Аккадтә династиа аҭагылазаашьа уашәшәыраны иҟан.
=== Саргон иԥацәа ===
[[Афаил:Tablet_Rimush_Louvre_AO5476.jpg|мини|Римуш иҭаӡҩыра, Лувр]]
Саргон иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь аҳра уи иԥа Римуш инапахьы ииасит. Уи иаразнак алагьы мҽхакы ҭбаала еиҿкааз жәлар рықәгылара даҿагылар акәхеит.
«Саб Саргон исзынижьыз атәылақәа зегьы сара исҿагылеит, гәык ала исзыҟаз ҳәа акгьы аанымхеит», - ҳәа ануп анышәаԥшь иалху аҳ иҭаӡҩыра хәыҷқәа руак аҿы. Аибашьратә жәыларақәа рымҩаԥгараан уаҩы иимбацыз ашьаарҵәыратә террор ҟаҵаны, Римуш илшеит итәыла ахылаԥшра инапаҵаҟа ашҟа архынҳәра. Анышәаԥшьтә ҭаӡҩыра хәыҷы ишаҳәо ала, уи ашьаарҵәыратә террор иахәхеит 54 нызықьҩык инарзынаԥшуа ауааԥсыра. Инықәырԥшшәа, убри аамҭақәа рзы, еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны Римуш «Атәыла алугаль» ҳәа имаз атитул мап ацәикуеит. Ақәгыларақәа анихәаҽ ашьҭахь, Римуш ахьырхәратә усқәа рымҩаԥгаразы ддәықәлеит Еламҟа, уи аҳәынҭқарра аҳ Хишепратеп иахьырхәразы, ирхәаш-хәашеит акымкәа-ҩбамкәа ақалақьқәагьы. Уи ашьҭахь ар иманы дцеит дырҩегьых иҿыцны иҿагылаз Шумер алада-мрагыларатәи ақалақьқәа: Дер, Умм, Лагаш, Адаб рахьырхәразы [31]. Анҵамҭақәа ишырҳәо ала, иргаз ақалақьқәа реиҳабацәа (енси) зегьы ршьит, индырҵәеит 12 нызықьҩык инареиҳаны ауааԥсыра, итҟәаны иргеит 20 нызықь инарзынаԥшуа. Шумер анирҭынч ашьҭахь, Римуш дырҩегьых Еламҟа даҽа ныҟәарак мҩаԥигеит, ашьаарҵәыратә еибашьраҿы уи Варахасе аҳ Апалкамаш дииааит. Иҟалап, уи аамҭақәа рзы убас еиԥш иҟаз аибашьратә ныҟәарақәа мҩаԥгазар аҩадаҟагьы, Адгьылбжьартә мшын аҟынӡа (32).
Гәымбылџьбарала инагӡаз ауааԥсыреи ҭауади-аамсҭеи рахьырхәрақәа зегьы хықәкыс ирымаз - абунтқәа рҵыхәа аԥҵәара акәын, уи иҳанаҳәоит аккадтә династиа рацәак аларҵәара шамамыз, ишрыдрымкылоз. Ас еиԥш зымҽхак дууз атеррор шыҟаиҵазгьы, Римуш иҭагылазаашьа даараӡак иӷәӷәамызт, иаарласынгьы уи дҭархан, ҭауади-аамсҭеи иҟарҵаз ачарҳәара иахҟьаны. Ахыҵхырҭақәа ишаарыцҳауа ала, «адуцәа» ахаҳәтә мҳәырқәа игәыдҵаны (аҳ иааигәара абџьар рыманы аҟазаара азин рымамзар акәхарын) дыршьит (33).
Асепаратцәа дырҿагыланы деибашьит Римуш иашьа, иара ишьҭахь аҳра аанызкылаз – Маништушу (34). Уи иҭагылазаашьа ирыӷәӷәарц азы ацуҭатә дгьылқәа зегьы аахәаны аҳ идгьылтә фонд иазирҳауан. Иара иаԥхьа аҳәынҭқарра иахагылаз аҳцәа реиԥш, Манишутугьы ҩынтә Елам, Аншан аобластқәа рышҟа аибашьратә ныҟәарақәа мҩаԥигахьан. Аеқспедициақәа руак аӷбақәа рыла Персидтәи аӡыбжьахала имҩаԥган (35). Аха ари аҳ инапхгара аҿҳәара кьаҿын, иаарласны иаргьы, иашьа иеиԥш мчыла иԥсҭазаара далхын.
=== Нарам-Суен ===
[[Афаил:Victory_stele_of_Naram_Sin_9066.jpg|мини|Нарам-Суен алуллубеиақәа дшыриааиз атәы еиҭазҳәо астела]]
Ҳера ҟалаанӡа 2236 шықәсазы аҳәынҭқарра дахагылеит Маништушу имыздаз иԥа - Нарам-Суен (Нарам-Син). Уи инапхгара аан Аккад амч-алшара акыр иазҳаит (35). Саргон иеиԥш, ари аҳгьы ихьшәоу алегендақәа дырфырхаҵахеит.
Нарам-Суен ихадара алагамҭагьы аҿагыларатә қәгыларақәа рыла иазгәаҭан. Усҟан урҭ хадас дроуит, амассатә қәгыларақәа ирыбзоураны, Киш амчрахь инеиз, Иԥхәыр-Киш зыхьӡыз аӡәы. Усҟантәи аамҭазы ари аном автономиа аԥыхын, уи акәхап еиҳаракгьы агәынамӡарақәа зыхҟьозгьы. Киштәи ақәгылара иадгылеит егьырҭ ақалақьқәа рҟынтәи ауаагьы; ахыҵхырҭақәа рҿы рыхьӡ ҳәоуп Ниппур, Умма, Урук, Мари. Аԥхьатәиқәа зегь реиԥш, ари аҿагыларагьы гәымбылџьбарала ихәаҽын (36).
Аҭагылазаашьа аҭышәныртәаларазы аҳ ихациркит аҳәынҭқарра анапхгаратә системаҿы имаҷымкәа ареформақәа рыҟаҵара. Ашасратә ԥышәа ацынхәрас уи иҽазишәон енси амаҵзурақәа рҿы аҭыԥантәи ҭауади-аамсҭеи рцынхәрас иуацәеи хаҭала иара иқәиргылоз ауааи рнагара.
Аҳ иԥацәа хаз игоу аномқәа ирхадацәан (иаҳҳәап, Туттулеи Марадеи), иԥҳацәеи имаҭацәеи Уреи Марии рҿы ныхаԥааҩцәас иҟан; Лагаш дтәан Лугальушумгаль зыхьӡыз, зышьҭра ҳаракымыз иара ичынуаҩы. Уи иаҷыдангьы, Нарам-Суен иԥацәеи иареи мҽхакы ҭбаала аныхабаақәа рыргыларақәа мҩаԥыргон; аныхаԥааҩцәа аԥыжәарақәа акыр рыман адгьыл ахархәара аганахьала (37). Арҭ зегьы идырӷәӷәар акәын аҳи аныхаԥаареи реидгылара.
Ас еиԥш иҟаз аусмҩаԥгатәқәа, ҳәарада, алҵшәа бзиақәа аадырԥшызар акәхап. Уи Нарам-Суен алшара инаҭеит зымҽхак ҭбаау ампыҵахаларатә ус нап аркра. Раԥхьатәи ахықәкқәа ируакхеит Маган. Адҩыларақәа ирҳәоит «шықәсык иалагӡаны имҩаԥгаз жә-ныҟәарак» рҿы игаз аиааирақәа ртәы, хҩык аҳцәа рытҟәареи, Маниум захьӡыз Маган ахада иаҵахареи уҳәа ртәы. Сириаҟа идәықәҵан аибашьратә еқспедициа ду, уи аан Наран-Суен иқәихит Ебла аҳәынҭқарра, ирыбгеит Арманум, адиданцәа дыриааит. Урҭ зегьы ирылҵшәаны Аҩадатәи Сириа Аккадтәи аҳра иалалеит (37). Нарам-Суен адәныҟатәи иполитикатә усураны иҟан Аҩадатәи Месопотамиа. Еицырдыруа Нарам-Суен ихаҳәтә стела аҟны иаарԥшуп Аккад аҳ Нарам-Суен ашьхатә еимшьҭрақәа лулубеиаа дрықәланы дшыриааиз атәы. Имаҷӡазаргьы иҟоуп Тальхатум зыхьӡу ақалақь-ҳәынҭқарра иаҿагыланы имҩаԥгаз аибашьра атәы; уи аамҭа ауп изҵазкуа Тель-Брак аҿы иҟаҵаз аҳәаахьчаратә арратә хәҭагьы. Убасҟан политикала Аккад ишиашоу иахьыԥшыз Елам - уи алҵра аҽазнашәеит. Елам ахьырхәразы Нарам-Суен уи атәыла дақәланы аҳ Варахсе дитҟәеит, анаҩсан Авана хадас иамази дареи аиқәышаҳаҭра рыбжьарҵеит. Официалла Авана ишадрымҵазгьы, фактла Елам уи аҳра анырраҿы иаанхеит, Сузы дтәан Аккадтәи ацҳаражәҳәаҩ ихаҭыԥуаҩ.
Имчра арыӷәӷәаразы Нарам-Суен илшеит акрызҵазкуаз аидеологиатә шьаҿақәа рыҟаҵара. Уи иаԥихуеит шумертәи агегемонцәа ртитулқәа зегьы, урҭ рҭыԥан идикылоит иаку, аха зымҽхак ҭбаау, зегьы зҵазкуа атермин – «Адунеи аԥшьганкгьы раҳ» ҳәа. Уи анаҩс еиҳангьы, Месопотамиа аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны иалагалохоит зыԥсы ҭоу аҳ икульт. Уи нахыс уи - «Аккада аҳ» ҳәа ихьӡуп.. Ихьӡ иацырҵоит инцәахәратә детерминатив (аарԥшыга) (d, dingir). Ниппур иҟоу Иреиҳаӡоу аныхаԥааҩгьы «итәы» ҳәа ауп ихы ишазиҳәо. Нарам-Суен имаҭа Шаркалишарри ҳәа ихьӡиҵеит (аккад. «аҳқәа зегь раҳ»), аҩбатәи иԥа - Бинкалишарри (аккад. «аҳцәа зегь рхылҵ») (38).
Аҳ инцәатәра иаргәааит атрадициатә аҳцәа рныхаԥааҩцәа. Уи мзызс иаиуит анаҩстәи ашықәсқәа рзы аҳ еиуеиԥшым ацәгьаурақәа идзыԥхьаӡалоз, ахырхаратә ҟазшьа змаз, хыԥхьаӡара рацәала аҭоурыхтә-дидактикатә поемақәа рцәырҵра. Ниппуртәи аныҳаԥааҩцәа еиқәдыршәаз урҭ рахьтә акы аҿы Нарам-Суен иқәыӡбоит Енлиль иҟоу аԥшьаҭыԥ хада Екур ирхәымгеит ҳәа. Ишаҳәо ала, уи азы иаргьы, аҳҭны қалақьгьы анцәақәа иршәиит ҳәа (38).
Аныхаԥаареи аҳи реиҿагылара аан аҳәынҭқарраҿы имҩаԥысуан егьырҭ игәхьааз ахҭысқәагьы. Еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны аԥхасҭа аиуит аирриггациатә система; атәылаҿы амлакра ҟалеит.
Нарам-Суен иаҳра аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы аҭагылазаашьа уадаҩхеит аҳәынҭқарра адәахьтәи аҳәаақәа рҿгьы. Аккад ахыхьчаратә еибашьрақәа рышҟа ииасыр акәхеит. Аҳәынҭқарра усҟан аамҭакала ирҿагылар акәхеит мраҭашәарантәи ирықәлоз акаршәратә џьамлахцәеи, Загросынтәи аварварцәеи, иара убас Мрагыларантәи ижәылоз аеламитцәеи. Аха зегь реиҳа ишәарҭан кутиа (гутиа) ҳәа изышьҭаз ашьхаруа реимшьҭра рхаҭарнакцәа. Иҟалап, урҭ аимшьҭрақәа ирҿагыланы имҩаԥгаз ажәыларақәа руак аан иара аҳ ихаҭагьы дҭахазар (39).
=== Аҳәынҭқарра аԥсыҽхареи кутиаа ралалареи. ===
Нарам-Суени Елами ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра
[[Афаил:Alliance_Naram-Sin_Awan_Louvre_Sb8833.jpg|мини|Нарам-Суени Елами ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра]]
Нарам-Суен иҳәынҭқарраҿы аҭагылазаашьа уадаҩхо иалагеит. Рхы цәырыргеит акризис аԥхьатәи аҷыдаҟазшьақәа. Ахәҳахәҭра акаҳара, традициала есааира зыҽзрыӷәӷәоз асепаратизм, аныхаԥааҩцәа рҿагылара – арҭ ауадаҩрақәа зегьы ирыцлеит иҿыцыз аекономикатәии адәныҟатәии аполитикатә проблема дуқәа. Зегь реиҳа ашәарҭара рыцын кутиа зыхьӡыз ашьхаруаатә еимшьҭрақәа, урҭ Месопотамиаҟа ркылсра иаанагоз, атәыла аирригациатә аҳа аԥхасҭатәра акәын (40) (41). Арҭ апроблемақәа зегьы рыӡбара зықәшәаз Нарам-Суен аҳра имаздаз имаҭа Шаркалишарри иакәын (ҳера ҟалаанӡа 2200—2176 ашықәсқәа).
Нарам-Суен иԥсҭазаара дшалҵызҵәҟьа, Енридавизир хадас дызмаз акутиақәа Аккад иажәлеит. Енридавизир Сиппар аҟынӡа днеит, иара уаҟа адҵа риҭеит ихьӡала анҵамҭа ҟарҵарц, иара уаҟагьы ихьӡ «Адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа анырҵарц азы (39). Иара убри аамҭазы атәыла архыџ-хыџит ақалақьқәа рҿы дырҩегьых мҿхакы ҭбаала ихәыҵҟьаз амассатә қәгыларақәа.Урҭ ирҷыданы, мраҭашәарантәи амореиаа жәылеит, мрагыларантәи иқәылон аеламитцәа. Аҩада акәзар, рхы шьҭырхуа иалагеит ахәыриттә уааԥсыра.
Еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны, Шаркалишарри «адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа атитул ду мап ацәикуеит, «Аккаде аҳ» ҳәа атитул изырханы. Зны-зынла уи ихьӡ анцәа идетерминатив ациҵоит. Иҟалап уи кутиақәа изныкымкәагьы дыриааизар; ишыҟазаалакгьы, Сарлагаба зыхьӡыз аԥызацәа руаӡәк дыҭҟәаны дигеит. Маҷ-маҷ Шаркалишарри урҭ аимшьҭрақәа ықәицеит, Аккаде имчра еиҭашьақәиргылеит, аха Ҵаҟатәи Месопотамиа аҳәаақәа рыҩныҵҟа мацара. Иара убасгьы уи илшеит аеламитцәа рқәыларақәа раанкылара, убасгьы амореиаа дырҿагыланы деибашьит (43). Даара имаҷуп уи аамҭа иаҵанакуа ахыҵхырҭақәа. Идыруп, аҳ ишымҩаԥигоз ргыларақәак Сиппареи, Ниппури, иара убас Вавилони (аҩыратә хыҵхырҭақәа рҿы Вавилон иазкны ари раԥхьатәи гәаларшәароуп (39)). Ашәахтә иоуан Лагаши Уммеи рҟнытә.
Аха иара ус шакәызгьы, атәылаҿы аҭагылазаашьа даара иуадаҩны иаанхон. Аҳәынҭқарра аилаҳара иазааигәаны иҟан. Елам инагӡаны ахьыԥшымра аиуит. Аҩада ицәырҵит зцентр Уркьеш иҟаз ахуриттә ҳәынҭқарра ду; ааигәаӡа – «алуллубаицәа раҳра». Инықәырԥшшәа убри аамҭазы аҩадатәи аимшьҭрақәак (хуритцәоу, ма акутиақәа ракәу?) Тигр абжьаратәи амҩасраҿы иҟаз Ашшури егьырҭ ақалақьқәа ԥыҭки еимҵәа иқәырҵеит (44).
Иҟаз аилахәа-еилапашьра рхы иархәаны, акутиақәа Месопотамиа рыҽдырӷәӷәеит. Урҭ аҳәынҭқарраҿы имҩаԥысуаз аҩныҵҟатәи аполитикатә қәԥара активла рҽалархало иалагеит.
=== Аккад аилаҳара ===
Шаркалишарри иԥсҭазаара далҵит ҳера ҟалаанӡа 2176 шықәсазы. Хышықәса уи ашьҭахь (ҳера ҟалаанӡа 2176—2173 ашықәсқәа рзы) Аккад аҭагылазаашьа хаоск аҳасабала имҩаԥысуан. Уи амзызқәа ируакын амчра азықәԥара, избанзар иаразнак ала ицәырҵит аӡәымкәа-ҩыџьамкәа аҳ иҭыԥ иашьҭаз. Урҭ рхаҭара уамак ахьаҵанамкуаз иахҟьаны, изеиԥшыз Аккад пыхьатәи анапхгаҩцәа рыгага акәын, убри азы «Аҳцәа рсиа» аҿы ишаанхазгьы ирхәыҷны, тәамбашақә ианҵо рыхьӡқәа рыла ауп – Игиги, Нанум, Ими, Елулу. Уимоу, асиақәа шьақәзыргылозгьы еилкааҵәҟьаны ирыздырӡомызт хаҭала урҭ рҟнытә аҳас иҟаз, мамзаргьы дшашьҭаз иаанхаз. («Дарбан аҳас иҟаз, дарбан уи иашьҭаз?» (42).
Абас еиԥш иҟаз аҭагылазаашьаҿы имҩаԥысуан аҳәынҭқарра анаҩстәи аилаҳара. Кутиаа активла рҽаладырхәуан атәылаҿы иааҟәымҵӡакәа имҩаԥысуаз аҩныҵҟатәи аполитикатә қәԥара: урҭ рнапхгаҩы Элулу-Меш аккадтәи аҳ иҭыԥ иашьҭаз дыруаӡәкын (Елулу ҳәа ихьӡҵаны «Аҳцәа рсиа» данҵан).
Аҳәынҭқарра аиҭашьақәыргыларазы аҵыхәтәантәи аҽазышәара ҟаиҵеит аиҿагыларақәа рышьҭахь Саргон идинастиа аҟнытә аҳ иҭыԥ нызкылаз Дуду. Уи аамҭала илшеит Аккадтәи аҳра аиҭашьақәыргыларагьы, аха аҳәаақәа акыр еиҵатәны. Дуду ихьӡгьы еиҵатәны иҳәоуп; иҟалап уи аханатәгьы акутиақәа дырхьыԥшуа дыҟазаргьы (45).
Аҵыхәтәантәи аккадтәи аҳас дыҟан Дуду иԥа - Шу-турул[45]. Уи инапхгара аан Аккадтәи аҳәынҭқарра аҵыхәтәанынӡа еилаҳаит. Рдинастиақәа рыманы уи иалҵит шумертәи аномцәа (Урук IV-тәи идинастиеи Лагаш II-тәи идинастиеи уахь иналаҵаны). Ҳера ҟалаанӡа 2137 шықәса аламҭалазы Шу-турул иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь акутиақәа Аккад аҳҭны қалақь рымпыҵахаланы, иԥыххаа иқәырҵеит, иара убриалагьы иқәырхит Аккадтәи аҳәынҭқарра. Ҵыхәаԥҵәала Месопотамиа ишьақәыргылахеит атәымуаа рымчра (46).
Омантәи аӡыбжьаха аҟнытә иааго, 4100 шықәса зхыҵуа ажәытәӡатәи акораллқәа Porites рыҭҵаара иабзоураны, иалыршахеит археологиатә жрақәа ахьымҩаԥысуаз акәша-мыкәша иҟаз ажәытәтәи ақалақь Шубаҭ-Еллиль араион аҿы атемпературатәи агидрологиатәи аԥсахрақәа рпалеоклиматтә ҭагылазаашьа аиҭашьақәыргылара. Уи иаанарԥшит Аккадтәи аимпериа аилаҳара ианаҿыз аамҭазы аӡын ари араион аҿы ишыҟаз аарҩара цәгьа, асабатә фырҭынқәагьы ацны. Ас еиԥш иҟаз аҳауатә ԥсахрақәа, хымԥада, амлакреи асоциалтә гәаҟрақәеи рышҟа икылыргон. Еилукаартә иҟоуп, 4200 шықәса рышьҭахь араҟа ауааԥсыра иаалырҟьаны рынхарақәа шынрыжьыз, 300 шықәса инарзынаԥшуагьы арахь нхара ҳәа уаҩ дшыхнымҳәыз (47).
== Аҳәынҭқарра ==
=== Аҳратә мчхара ===
[[Афаил:Akkadkings.jpg|мини|Саргонидаа аккадтәи рдинастиа ахылҵшьҭра]]
Аҭҵааҩцәа аиҳараҩык ргәаанагарала, Аккад - аҳ ҳәаа змаӡамыз, џьара акала иԥкымыз амчра ахьимаз, деспоттә ҳәынҭқарроуп. Даҽа ганкахьалагьы, иҟан аккадтәи аҳ дызхыԥар ҟамлоз ҭагылазаашьақәак. Урҭ рахьтә акрызҵазкуаз акакәны иҟан аҳ ианакәзаалак Иреиҳаӡоу дгьылмпыҵакҩны дахьыҟамыз, ус анакәха уи адгьыл ишиҭаху дазныҟәар илшомызт.
Аккад - Месопотамиа еизаку, аҳ имчра акырӡа иахьыӷәӷәоу, иҿыцу аҳәынҭқарра аԥҵараҿы раԥхьатәи ԥышәаны иҟан. Уаанӡа Заатәи адинастиа иаҵанакуаз ақалақьқәа ирыздыруамызт ас еиԥш иҟаз аҳратә мчхара. Хаҭала усҟан ауп ианышьҭаҵаз ԥхьаҟатәи месопотамиатәи аҳәынҭқаррақәа – Шумеро-Аккадтәи аҳреи, Вавилониеи, Ассириеи рполитикатә системақәа руасхыр. Урҭ раԥхьатәи ашьаҿақәа рыҟаҵара даара иуадаҩын. Избанзар мҽхакы ҭбаала лассы-лассы имҩаԥысуаз ақәгыларақәеи, асепараттәреи, аҳҭынратә чарҳәарақәеи рышҟа икылызгоз атрадициатә институтқәеи аелита аӷьыратә хәҭеи рҿагыларақәа ириааитәын.
Аҳәынҭқарра ашьақәгылара ианаҿыз аамҭазы Саргон ихымҩаԥгашьеи уи иусқәа ажәлар ишрыдыркылози умбарц залшомызт, аха аҵыхәтәаны уи имчра аԥсыҽхара иалагеит. Аҳ имчра ҵәатәы шьаҟаны иаҵагылан зеиҿкаара хацыркыз амаҵзуратә аристократиа, иара убас шәагаала акрызҵазкуаз (40-50% иҟаз) аҳ иитәыз адгьылтә фонд.
Раԥхьа аҳцәа рхы иадырхәон шумертәи агегемонцәа еизгоу ртитулатура – «Атәыла алугаль (аҳ), убас «Киш алугаль» (аккад. «арымӡаа раҳ), урҭ Саргон ирыциҵеит – «Аккаде аҳ» ҳәа иҿыцу атитул. Атитулқәа реизга ԥсахра змамыз акакәны иҟамызт; ишдыру еиԥш, Римуш ианиаамҭаз «Атәыла алугаль» ҳәа атитул мап ацәикит, Нарам-Суен иакәзар, «Адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа иҿыцыз, аха зегь зымҽхазкуаз атитул идкыланы, атрадициатә титулқәа зегьы наҟ иаԥихит (38).
Аныхаԥааҩцәа рыбӷа рымазарц рҭахны, Саргонидаа ҷыдала ирхылаԥшуан, ирыдгылон еиуеиԥшым акультқәа, еиҳаракгьы Аб (Аккаде анцәа), Забаба (Киш анцәа), иара убас Енлиль анцәа (Ниппур иҟан аԥшьаҭыԥ хада). Мҽхакы ҭбаала ицон аргыларақәа, аныхабаақәа ирырҭон аҳамҭа беиақәа, аха аккадтәи аҳцәа рымҽыӷра, урҭ гәымбылџьбарала рхымҩаԥгашьа акыр иархьшәашәон аныхаԥаареи дареи реизыҟазаашьа.
Аккаде заатәи анапхгаҩцәа рҿгьы зны-зынла, официалла акәымкәа, ажәытәӡатәи афырхацәа реиԥш, аҳаҭырқәҵара ҷыдала ахархәара аман. Аха уи аганахьала акрызҵазкуаз ашьаҿақәа ҟаиҵеит Нарам-Суен. Уи иалаигалеит «Аккаде анцәа» ҳәа атитул ҿыц, иара ихьӡ аҿаԥхьа анцәахәтәы детерминатив ықәиргылон. Аха уи аганахьала Мысра еиԥшымкәа, Месопотамиа анцәатәра аҳратә мчра ахаҭа иаҟазшьаӡамызт: хадацәак рҽынцәартәуан, егьырҭ – уи мап ацәыркуан. Аҳ иара убас адинхаҵаратә культ хадас даман, уи инапаҵаҟа иҟаз ақалақьқәа рҿы илшон Иреиҳаӡоу аныхаԥааҩцәа раҭара. Уи иаҷыдангьы, ититулатура нагӡа иалан акрызҵазкуа анцәахәқәа ркультқәа ирыдҳәалаз аныхаԥааратә хьӡқәа – Абы, Анума, Еллиль, Еа, Астар (Иштар), Анунит.
=== Анапхгараҭаратә система ===
Атәыла шан аҵакырадгьылтә цуҭақәеи, мамзаргьы аномқәеи – шумертәи ақалақьқәа рышьҭрамдақәа рыла. Урҭ ирхагылан Саргон ихаан аахыс иарҭоз, енси, мамзаргьы шаган (ахаҭыԥантәи) ҳәа атитулқәа змаз Аккада аԥацәа (даҽакала иуҳәозар, атәылауаа)» (36). Еиҳарак урҭ зышьҭра ҳаракымыз, лагаштәи аенси Лугальушумгаль иеиԥш, аҳ иџьшьарала амаҵура зауз, убри аҟынтәи уи дзықәгәыӷуаз ауаа ракәын. Аха аҭыԥан хадара руан, аҳ аамсҭашәала изыҟаз ажәытәтәи аномтә династиақәа рхаҭарнакцәагьы. Аханатә Киш автономиатә зинқәагьы аман, избанзар уа амчраҿы иаанханы иҟан иара IV адинастиа (49), аха Римуши, мамзаргьы Маништуши раҳраан уи автономиа аԥыхын. Официалла аҳәынҭқарра иалаҵамыз, аха политикала уи иахьыԥшыз (Елам еиԥш иҟаз) адгьылҵакырақәа рхылаԥшразы, урҭ рхадацәа рааигәара иҟан ҷыдала ацҳаражәҳәаҩ ихаҭыԥуаҩцәа – суккаль ҳәа изышьҭаз.
Шьҭралатәи аристократиа рҳәатәы иацныҟәо иҟазарц азы, Саргон урҭ рхаҭарнакцәа аҳҭны қалақь ашҟа ииаганы аҭыԥқәа риҭон. Нарам-Суен урҭ аҭыԥқәа иԥацәеи иҭахцәеи ирыҭо, ас еиԥш иҟаз аиҿкаашьа аԥсахра иҽазишәеит. Уи иаҷыдангьы, иԥҳацәа акрызҵазкуа аномтә нцәахәқәа рныхабаақәа рҿы иреиҳаӡоу ачын змоу ныҳаԥааҩцәаны иқәиргылон.
Атәылаҿы аҭагылазаашьа акырӡа иҭышәынтәаламызт, аныхаԥаареи ҭауади-аамсҭеи даарак иргәаԥхомызт аҳцәа имҩаԥыргоз аполитика, араҟа еснагь иӷәӷәан аҳәынҭқарра алҵратә хырхарақәа. Ари аҳра аҭоурых зегьы аккадтәи аҳцәа еснагь ирҿагылазар акәын ртәылаҿы лассы-лассы хыԥхьаӡара рацәала ихәыҵҟьоз ақәгыларақәа.
=== Ар ===
[[Афаил:Victory_stele-AO_2678-IMG_9051.jpg|мини|Римуш истелаҿы иаарԥшу аибашьра асцена]]
Саргон имҩаԥигеит Месопотамиазы зынӡаск иҿыцыз арратә реформа. Уи акыр ихьанҭаз шумертәи атрадициатә цәаҳәа (афаланга) иԥсахит зхыԥхьаӡара рацәаз, иласыз, еилаҩҩы иҟоу аршьаҟа рыла. Инарҭбанны ахархәара роуит, Шумер зхаҭабзиара ҳараку амҿымаҭәахәы ахьмаҷыз иахҟьаны, уаанӡа шамахамзар иуԥымлоз ахыцеибашьцәа.
Ар еиқәдыршәон ардыԥхьалатә шьаҭала, уи иалнаршон шумертәи афалангақәа ирҿагылоз аруаа рхыԥхьаӡара аррацәареи, алҵшәа бзиа рыманы реибашьреи (50). Аҳәынҭқарра анышьақәгылоз аамҭазы ар хатәгәаԥхаралатәызар ҟаларын, анаҩс дҵала арра маҵзурахьы ирыԥхьо иалагеит, аха иара убасгьы иҟан апрофессионалтә еибашьцәагьы. Саргон ихьӡала иҟоу нҵамҭак аҿы иануп «есымша уи иҿаԥхьа ача рфоит 5400-ҩык» ҳәа.
Аккадаа рыр еихшан ахыцеибашьҩцәеи, аԥсеибашьҩцәеи, иара убас аԥсеихакҩцәа ргәыԥқәеи ҳәа. Урҭ рызегьы ирымаз жәыларатә бџьар хкык акәын. Ахыхьчаразы рхы иадырхәоз абҩатә хҵәырԥса кәылӡхылԥақәа мацара ракәын. Аккадтәи аибашьцәа реилаҳәашьагьы марианы иҟан. Еиҳарак урҭ рырмаҭәа злеиқәыршәаз иауз аба цәаҳәаки иласыз маҟаки рыла акәын. Абатә цәаҳәа азганк рыбӷа иқәдыршәуан. Аҳ имаҭәа ируаа ртәы излеиԥшымыз аихдамаҟеи, асандалеимаақәеи, мамзаргьы аба еизада ацынхәрас ачыхәтәи мацара рыла акәын (4).
Иҿыцны еиҿкааз аруаа рыцырхырааны аккадтәи аҳцәа ирылшеит хаз-хазы иҟаз Месопотамиатәи аҳәынҭқаррақәа реидҵара адагьы, ргәыларатәи аҵакырадгьылқәа рыхәҭак ирымпыҵакыз адгьылқәа рыдҵара, иара уи алагьы уаанӡа иҟаз атәылақәа зегь иреиҳау аҳәынҭқарра ду аԥҵара.
=== Ашәахтәқәа ===
Аҭҵааҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала, Аккад иҟаӡамызт аҳәынҭқарратә ҩаӡара змоу инагӡоу ашәахтәқәҵаратә система. Иҟалап, уаанӡатәи аамҭақәа раан ишыҟарҵоз еиԥш, аныхабаақәа рҭахрақәа егьи рзы уҳәа ирызкны еиуеиԥшым изакәаным ашәахтәқәа рылырхуазар. Еиҳа ихьшәаны иҩу аҭоурыхтә-дидактикатә поемақәа руак аҿы иаҳәо агәра угозар, Саргон иаамҭа аахыс анесии ашаганцәеи зегьы есымза, иара убас Ашықәс Ҿыц азгьы инаргалар акәын акәырбантә ҳамҭақәа. Уи иҷыдоу шәахтә форманы уахәаԥшыргьы алшоит. (36).
Уи иаҷыдангьы, заатәи адинастиатә аамҭа инаркны иҟан еиуеиԥшым ауаажәларратә усурақәа, хадаратәла аргылареи аирригациатә аҳеи рганахьала. Иубартә иҟоуп, ус еиԥш иҟоу аҟәада хыхратә усурақәа еиқәханы иҟан Аккадтәи аҳәынҭқарра ахаангьы (51).
=== Аҳҭнықалақь ===
Аҳәынҭқарра аҳҭны қалақь – Аккаде (шумер. Агаде) зықәшәаз арбгара ду, иахҟьазар ҟалап уи ахыжәжәарақәа иахьа уажәраанӡагьы иахьырзымыԥшаац [52].
Ари Аккад аҳҭны қалақь азы иҟоу адыррақәа зегьы ахьынтәаагоу - уи ақалақь иазку гәалашәарақәак зну аҩыратә хыҵхырҭақәа рҟнытә ауп. Зегь раԥхьаӡагьы, уи ақалақь Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадахь, агәаанагара шыҟоу ала – Сиппар аном аҿы ауп. Уи иаҷыдангьы, ари ақалақь – баӷәазан. Ажәытәӡатәи атекстқәа рҿы иргәаладыршәоит Аккад абаӷәаза иаадгылоз аӷбақәа (53), ус анакәха ақалақь аӡиас аҿықә, мамзаргьы ҷыдала ижыз аҭҳәаа ду ахықә ихгылан. Идыруп иара убасгьы, Аккад анцәа Абы имҵахырхәара иацентрны ишыҟаз.
== Аекономика ==
==== Ақыҭа нхамҩеи адгьылтә еизыҟазаашьақәеи ====
Анкьа еиԥш, ари аҳәынҭқаррагьы економикатә шьаҭас иамаз ақыҭа нхамҩа акәын. Зегь иреиҳау ахашәалахәы рызҭоз, Ҵаҟатәи Месопотамиа инхоз ауаа рнапы злакыз, арԥсаҳәагатә хархәарарала адгьыл ақәаарыхра акәын. Уи аамҭазы Аҩада - адгьылақәаарыхра еиҳарак ӡықәҭәарада иаҿын. Арԥсаҳәара (аирригациа) аус аҿы аӡы - ииашаны аихшара иазкны, иара убас аизгарҭа арҭәразы иазԥхьагәаҭан комплексла аусмҩаԥгатәқәа рацәаны. Уи иаҷыдангьы, аӡиасқәа ӷәӷәала ианхыҵуаз, насгьы аӡхыҵрақәа заа иазгәаҭаны, раԥырҟәҟәааразы аус рацәа аҭахын. Аирригациатә система еиқәзыршәаз ашумерцәа роуп. Уи, инықәырԥшшәа иуҳәозар, абасшәа иҟан [54].
Аӡиасқәа Евфрати Тигри аԥсабаратә махәҭақәа, аӡҟәыҵәақәа хыԥхьаӡара рацәала ирыман; урҭ зегьы иреиҳаз ракәын Евфрат аӡҟәыҵәақәа Ирнинеи Итурунгали, иара убас Тигр ҵаҟатәи аиасра ҳәа иԥхьаӡаз аканал – И-Нинагена. Ԥсабаралатәи аӡы артериақәа рҟнытә иган ауаҩы инапала иҟаҵаз аӡышьҭрақәа. Урҭ зегьы иреиҳақәаз – ирымҩахадақәаз – раура акры ыҟан, еиқәыршәан еснагьтәи аӡыхкырақәа реиқәҳәаларақәа рыла. Урҭ рҿы лассы-лассы идыргылон ақалақь дуқәа – аномқәа рцентрқәа, дара рхаҭақәагьы иҷыдоу ахьӡқәа рыман - Арахту, Апкаллату, Ме-Энлила уҳәа егьырҭгьы. Иара уи аканал хадақәа рҟнытәгьы ииаган еиҳа иссақәаз. Ааԥынтәи аӡлеира аан аӡы аизгаразы рхы иадырхәон иҷыдоу аӡҭарчқәа.
Адгьыл аҿы еиҳаракгьы ақьар акәын иларҵоз. Ача шамахамзар иларҵомызт, ирласны иахьҵәуаз азы. Азеиҭынтә (амасхәатә) культурақәа рахьынтәи Месопотамиа еснагь ахархәара аман асезам (акунжут). Шумери Аккадеи рҿы ихадаз баҳчатә культураны иҟан афиниктә пальма (еиҳа ииашаны иуҳәозар, ицырку афиник). Месопотамиа аҩада ашәыртә ҵлақәа рааӡаразы аԥсабаратә ҭагылазаашьа бзиа ыҟан. Уи иаҷыдангьы, ауҭраҭыхтә культурақәа рааӡара аларҵәан – аџьымшьы, асалаҭ уҳәа егьырҭгьы.
Акраҵанакуан ицхыраагӡаны иҟаз арахәааӡарагьы. Ирааӡон ашьамаҟеи аԥсасеи. Аԥсаса рҟнытә еиҳарак аџьмақәеи ауасақәеи. Ацәаӷәараан зны-зынла иҵаркуан аонагрқәа. Ақыҭанхамҩаҿы акрызҵазкуаз акәны иҟан аԥсыӡкрагьы.
Заатәи адинастиатә аамҭа иадкыланы уахәаԥшуазар, аккадтәи аамҭа иаҵанакуа адгьылтә зыҟазаашьа ирызку адыррақәа еиҳа имаҷуп. Урҭ аамҭақәа рзы анхамҩатә еиҿкаашьа зегь реиҳа излеиԥшым ҳәа иԥхьаӡоу аккадтәи аамҭазы анхамҩа еиҳа идинтәым, ауаажәларратә ҟазшьа ахьамаз ауп (55). Агәаанагара ыҟоуп, Заатәи адинастиатә аамҭа иазҷыдаҟазшьаны иҟаз ауахәаматә дгьылмпыҵакра ароль алаҟәра хаҭала Аккадтәи аҳәынҭқарра аԥҵара иадҳәалоуп ҳәа (55). Иубарҭоуп, адгьыл ацуҭатәии аҳәынҭқарратәии (аҳтәи ауахәаматәи) ҳәа ишшаз. Актәи «дома» ҳәа изышьҭаз ('шумер. э, аккад. би́тум) апатриархалтә ҭаацәарацәала иҟаз ацуҭақәа иртәын (56); аҩбатәи - формалтә ҳасабла аҭыԥантәи анцәа (анцәақәа) ирызкын, аха уи зтәыҵәҟьаз, бжьаҟазацәак раҳасабала, уи зымпыҵакыз, еиҿызкаауаз аҳратә-уахәаматә хадара акәын.
Аҳәынҭқарратә дгьыл зегьы иреиҳаӡоу мпыҵакҩыс иамаз, уи ифонд аизырҳаразы ихаҭа дара урҭ «адомцәа» рҿы иааихәар акәын (50). Ас еиԥш иҟаз еидкыланы адгьыл аахәара қәыӷәӷәарала ахә марианы имҩаԥыргозаргьы ҟалон, аха ус егьа иҟазаргьы, уи рхы иархәаны аккадтәи аҳцәа иаԥырҵеит афонд ду. Еиқәханы иаанхеит адгьыл аҿыхԥса атәы зҳәо аршаҳаҭгақәа. Акомпенсациа ахырыԥхьаӡалон 1 гурк арыц сикльк араӡны (60) ҳәа ишьақәыргылаз ахәԥса аҿы ику дгьылк аҟнытә 31/3 гур арыц [58].
Аҳтә-аныхабаатә дгьыл ҟәша-ҟәшала еихшаны, заа еиқәышаҳаҭны, аус адуларазы еиуеиԥшым ауаа ирырҭон, зегь раԥхьаӡагьы аҳәынҭқарратә сектор аҟнытә (61).
=== Анапҟазареи ахәаахәҭреи. Адәныҟатәи аимадарақәа. ===
Аккад, иара аԥхьа иҟаз аамҭақәа рҟнытә шьҭрала иазаанхеит еиуеиԥшым анапҟазарақәа ртехнологиақәа. Араҟа аҿиара аман акыцӡратә наплакы, аметаллургиатә ааглыхра, ахаҳә аҭаԥҟара, абасра, аӷбаҟаҵара уҳәа ирацәаны егьырҭгьы. Аха хәы змоу акыр маҭәахәы рыҟаҵаразы Месопотамиа иҟамыз, мамзаргьы шамахамзар иуԥымлоз аматериалқәа рацәаны ирҭахын. Убри азы акрызҵазкуа аҭыԥ ду ааннакылон жәларбжьаратәи ахәҳахәҭра [62].
Ажәытәӡатәи аамҭазы, ишаԥу еиԥш, аҳәҳахәҭра бартер ҳасабла акәын ишыҟаз, анаҩс хәыҷы-хәыҷла аԥара ашьашәалақәа цәырҵуа ишалагазгьы; Месопотамиа азы ус еиԥш иҟаз зыхә цәгьоу аметалл, зегь раԥхьаӡагьы, араӡны акәын. Атәылаҿы ача – ихадоу беиаран. Уи қәҿиарала агәыларатәи аҳәынҭқаррақәа ираадырхәон. (63). Ацынхәрас ироуан ирҭахыз амаҭәахәқәа. Урҭ анализ рзурала иалыршахоит иахьынтәаагоу ашьақәыргылара. Убас, Елами Мрагыларатәи адгьылбжьарамшыни рҟынтәи Аккад иаиуан зхаҭабзиара ҳаракыз аргыларатә бна. Маганынтә иааргон ацха. Аҿиара аман абжьацәажәаратә хәҳахәҭра. Заатәи адинастиа аамҭазгьы ирдыруан Ацентртә Азиа (Бадахшан) ишыҟаз алазуритҵхырҭа, уахь ицоз амҩа Елам иалганы иган. Саргонидаа «атәыла еиқәаҵәа» ҳәа изышьҭаз - Мелуххеи дареи аимадара бзиақәа рыман. Уаантәи Дельмун абжьаҟазарала, иааргон асердолики ахьи. Инд акаршәратәи ацивилизациеи дареи реимадарақәа мҩаԥысуан амшын ала, аха иара убас адгьылтә мҩақәагьы ыҟазар алшон [64]. Ажрақәа раан аккадтәи аамҭа акультуратә ҿыгҳараҿы ирыԥшааит хыԥхьаӡара рацәала Инд акаршәра аҩырала ианҵаз ацилиндрқәа.
Аха иара ус шакәугьы, аккадтәи аамҭазы иубаратәы иҟоуп алазурити акалеии (олово) шырзымхоз[65]. Акалеи азымхара иахҟьаны илаҟәхон аџьаз ахаҭабзиара (65).
Ишдыру еиԥш, жәларбжьаратәи ахәҳахәҭра ҳәынҭқарратә усын. Заатәи адинастиатә аамҭазгьы еибырҭон аҭамкарцәа ҳәа изышьҭаз ҷыдалатәи агентцәа. Аха ацивилизациа ааглыхратә мчы азхомызт ирымаз амазара ала рҭахрақәа зегьы рынагӡара. Усҟан уи агәыларатә ҵакырадгьылқәа рырҳәразы, мамзаргьы рнапаҿы иааганы, рҳәынҭқарра алаҵаразы ирықәлон.
Саргон илиршаз аҳәынҭқарра аҳәаақәа рырҭбаара, иара убас атәыла зегьы азы иакыз амзари, ашәага-загареи акапанреи рсистема алагалара - ахәҳахҭра ашьҭыкакаҷра ашҟа икылнагеит. Анаҩс Саргон ихьӡ иадырҳәалон амҩақәа рсистемеи, иара убас «псевдоитинерариа» ҳәа изышьҭаз - аобластқәеи ақалақьқәеи ирыбжьаз азгәаҭаны, рсиеи раԥҵара -[53].
== Ауаажәларра ==
Аккадтәи ауаажәларра реилазаашьа иазкны иҟоу адыррақәа даара имаҷуп. Убри азы аҵарауаа ирылшо азеиԥштә лкаақәа рыҟаҵара ауп.
Месопотамиа аккадтәи аамҭақәа рзы ихадоу уаажәларратә еилазаараны иҟаз шумер бызшәала ҟе(е), аккад бызшәала битум (bītum) ҳәа изышьҭаз - «дом» акәын. Дом - реалла иҟаз, мамзаргьы имифтәыз ирзеиԥшыз абацәа рабацәа (азхылҵ) дызмаз, еиҭахцәаз аҭаацәа рацәа иргәыԥын, мамзаргьы шьҭран. Дом ахаҿы игылаз аҭаацәара раб – апатриарх иакәын. Уи иеиҵбацәа рзыҟазаашьа аганахьала амчра иман, дызқәиҭыз рацәан. Аҭаацәа рхадацәа аҭыԥантәи асоветқәа русура иалахәын, урҭ рахьынтәи еиҳа ҳаҭыр зқәыз адомцәа рхаҭарнакцәа ашьҭратә ҭауади-аамсҭеи ракәын (51). Ашьҭратә ҭауади-аамсҭеи рыдагьы иҟан амаҵзуратә ҭауади-аамсҭеи (аристократиа). Бжеиҳан уи иаҵанакуаз, змаҵуратә ҭыԥ аҳ ибзоурала изауз, зышьҭра думыз ракәын. Урҭ аккадтәи адинастиа ҵыргәас иаман. Ажәытәӡатәи Месопотамиа аҟны акрызҵазкуа аҭыԥ ҷыда ааннакылон аныхаԥаара. Раԥхьаӡа уи зыдҳәалаз аном аҿы ҭауади-аамсҭеи ракәзар, уажәшьҭа аҳәынҭқарра анапаҵаҟа иҟалоит. Аныхаԥаара ӷәӷәала иадҳәалаз (зны-зынлагьы иара иахәҭакны иҟаз) акакәын аныхабаатә (ауахәаматә) хадара – еиуеиԥшым хкыла аҳасаббаҩцәа, ахҩылааҩцәа (аписарцәа), архивусзуҩцәа уҳәа егьырҭгьы. Урҭ ԥхықәрас ирыман аҳтә—ныхабаатә нхамҩа хадара азура, аусурақәа реиҿкаара, аресурсқәа реихшара, дасу рыфатә хәҭаа рызшара уҳәа иҵегьы.
Аҳәынҭқарра иқәынхоз ауааԥсыра хадаратәла адом ахадацәа рнапаҵаҟа иҟаз абжьаратә цуҭақәа ракәын. Иара убас иҟан инарҭбаау ашумертә термин гуруш ҳәа иазгәаҭаз аҳтә-ныхабаатә нхамҩаҿы аус зуаз аџьатә персонал (39). Аккадтәи аамҭазы урҭ рҭагылазаашьа акыр иуадаҩхоит: анкьа ишьақәыргылоу арыцтә хәҭа азы ирырҭозҭгьы иҳәаақәҵоу дгьыл хәҭак, уажәшьҭа урҭ рыфатә хәҭаазы аус рулар акәын, уи аҟнытә русуратә мшы аиҳабыра иахьынӡарҭаху еиҵырхыр алшон.
Ҵыхәаԥҵәара рымамкәа ицоз аибашьрақәа ирыхҟьаны аккадтәи аамҭазы атәцәа рхыԥхьаӡара акыр иазҳауеит (шумер. эред, нгеме, аккад. ва́рдум), аха иара убасҟангьы урҭ рхыԥхьаӡара даараӡа имаҷын (39) (66).
Аккад, Ажәытәтәи Мрагылара иаҵанакуа егьырҭ аҳәынҭқаррақәа акыр реиԥш, инагӡаны атәратә шьақәгылашьа змаз ҳәынҭқарран ҳәа азуҳәартә иҟаӡам. Ихадоу аарыхыҩцәаны иҟаз атәцәа ракәмызт, урҭ – ацуҭа уааи аҳтә-уахәаматә нхамҩа аусзуҩцәеи ракәын. Еиҳа маҷ аларҵәара змаз атәыҳәсақәа – нгеме - русура акәын. Атәцәа-ахацәа (еред) рхамаԥышәара иахҟьаны, насгьы заатәи ауаажәларра урҭ рҳәатәы иацныҟәартә еиԥш рыҟаҵара рымч ахьақәымхоз азы, уарла-шәарла рхы иадырхәон. Аҭҵаарақәа ишаҳдырбо ала, Аккада атәра апатриархалтә ҟазшьа аман: амаҵуцәа аҭаацәа анхамҩаҿы ирыцхраауан, аха ара, Ажәытәӡатәи Рим ишыҟаз еиԥш, атәцәа рџьа мацарала акәмызт рхы шныҟәыргоз (39). Атәцәа реиҳарак хылҵшьҭрала месопотамиатәқәан (урҭ рыхьӡқәа уи азы шаҳаҭра руеит), зыԥсҭазааратә ҭагылазаашьа уадаҩхаз, аха атәыла иашьагәыҭ уааз ракәын (67). Атәцәа егьырҭ атәылауаа еиҩдыраашьас ирымаз рыхцәы арҟәыдышьала акәын (39).
== Акультура ==
Аккадтәи аамҭазы акультуреи аҟазареи рҿы ихадоу мотивны иҟаз афырхаҵаратә идеиа акәын. Уи зны амчра аанкыланы, арымӡаа еизганы еибашьра ргара зылшаз, Аҩӡыбжьара адгьылқәа еидызҵаз, хара иҟоу адгьылқәагьы зымпыҵазхалаз (Саргон Ажәытәтәи, Нарам-Суен) ракәын. Даҽазныхгьы зышьҭра лаҟәыз, аха имчи, илшареи, аибашьраҿы иааирԥшыз агәымшәареи ирыбзоураны, аҳ ихаигалаз уаҩын. Абасала, аҟазараҿы аккадаа, уаанӡатәи аамҭазы ашумерцәа раасҭа, ауаҩы ихаҭара аҵак ду арҭон (68).
=== Архитектура ===
Аккадтәи аамҭазы архитектура аҿиара аман, аԥыҳәҳәақәа (апилиастрқәа) реиҭныԥсахлареи, аҭӡамцқәа ииааланы реиҟәшареи, иԥсабаратәым ахәқәа рҿы аныхабаақәа рыргылареи уҳәа реиԥш иҟоу, месопотамиатәи архитектура атрадициатә хархәашьақәа еиқәырхо иаазгоз азеиԥштә хырхарҭақәа рымҩала.
Аккадтәи аҳцәа активла имҩаԥыргон аргыларатә усқәа. Урҭ ирҿыцны идыргылон аныхабаақәеи,
[[Афаил:TellBrakNaramsinN.jpg|мини|Малоуен иааирԥшыз Нарам-Суен ихан, ҵаҟатәи аладатәи ахәҭа]]
аԥшьаҭыԥқәеи, ахьыҵәцарақәеи абаашқәеи. Аха урҭ аккадтәи аргыларақәа рышьҭақәа рҟнытә ҳара ҳхаанынӡа иаанхаз даара имаҷуп. Уи, зегь раԥхьаӡагьы, изыхҟьаз Аккад анхыбгала ашьҭахь иҟаз анархьиа ауп, иҩбахаз, Ура 3-тәи идинастиа аҳцәа имҩаԥыргоз аполитика ауп. Урҭ ирыбгаз ажәытәӡатәи аныхабаақәеи азиккуратқәеи анеиҭашьақәдыргылоз, хықәкыла иқәырхуан Аккадтәи аамҭа иатәыз аусумҭақәа шаҳаҭра рзызуаз зегьы (69). 1899-1900 шықәсқәа рзы Г.Ф.Гилпрехт иԥшааит Ура 3-тәи идинастиа аамҭа иатәыз азиккурат аҵаҟа иҟаз Саргон Аккадтәи Ниппура ишьҭаиҵаз азиккурат ауасхыр.
=== Аскульптура ===
[[Афаил:Akkadian_victory_stele_Louvre_Sb2.jpg|мини|Аккадтәи аҳцәа руаӡәк иитәу аиааиратә стела, Лувр]]
Даараӡа имаҷуп ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы иааз аккадтәи аскульптурақәа. Зегь реиҳа еицырдыруа ируакуп – аџьаз иалхыу аккадтәи ахада ихы, аҳаҭәара, иара убас Маништушу иқьашана еиқәаҵәа.
Ниневиа, Иштар аныхабаа ахыжәжәарақәа рҿы Мақс Меллоуен иԥшааит аккадтәи аҳ иҳаҭәара ахы. Меллоуен ишҳәаақәиҵаз ала, ари аҳаҭәара иаанарԥшуа, аныхабаа аԥызҵаз ҳәа ирыԥхьаӡо Саргон Аккадтәи иԥа Маништушу идҵала иҟаҵаз иара Саргон Аккадтәи исахьа ауп. Иааизакны иуҳәозар, аккадтәи аскульпторцәа рҟазара еиҳа ареалтәра аҵан, урҭ раԥхьа иҟаз ашумерцәа ртәы аасҭа. Саргон араҟа даарԥшуп «акәылӡхылԥа-сабрада» ихаҵаны, аԥаҵа иҿаны, ижакьа ҩыџьара еиҩшаны. Иблақәа рцынхәрас зыхә цәгьоу ахаҳәқәа ҭаҵаны иҟан. Урҭ руак анҭыргоз аҳаҭәара ахаҭа ааха арҭеит. Ҳаамҭазы ари аԥшаамҭа [[Ираҟтәи амилаҭтә музеи]] аҿы иҟоуп (72).
Маништушу иқьашана рыԥшааит Суза имҩаԥыргоз ажрақәа раан. Ари аҳ иҳаҭәара атәы ҳҳәозар, уи хыхьтәи ахәҭа аԥхасҭа аман; уи аҿы Маништушу дгыланы, ишьапаҟынӡа инеиртә иау амаҭәа ишәҵаны даарԥшуп.
Аккадатәи архитектура аҿырԥштәқәа рҟнытә еиҳа еиӷьны еиқәхаз ируакуп Мақс Маллоуен Тель-Браке ииԥшааз ахыбра. Уи ахыбра аҟнытә еиқәханы иаанхаз ауасхыр заҵәык ауп, уи ахан ҳәа ахьӡҵан. Аха, иҟалап, уи Аккадеи Азиа хәыҷи иқәынхоз ауааԥсыреи рыбжьара имҩаԥысуаз ахәҳахәҭра ахьчаразы иргылаз ахырӷәӷәарҭа (афорпост) акәзаргьы. Нарам-Син иаҳразы иргылан ҳәа ирыԥхьаӡаз ари «Ахан» ԥшьырқцан аплан аҿы, аганқәа нацҵаны 100 метрак рҟынӡа иҟан. Адәахьтәи аҭӡамцқәа даара ишәпан. Аҩныҵҟа иҟан хыԥхьаӡара рацәала аҵәахырҭатә уадақәеи аҩныҵҟатәи ашҭа хыҷқәеи. Ари ахырӷәӷәарҭа рыбган, иқәхын Аккада анеилаҳа ашьҭахь иҟаз абылра ду аан. [70].
Ажәытәӡатәи ақалақь Ешнунн аҿы ирыԥшааит аккадтәи аамҭа иаҵанакуа ахатәы ҩнқәеи агәаратә ҭӡамцқәеи руасхырқәа рацәаны (70), иара убас Аҩадатәи Ахан зыхьӡыз аҩны ду ахыбра. Уи ахыбра шьақәгылан х-хәҭа дуқәак рыла. Аладатәи ахәҭаҿы иҟан ауада хәыҷқәа рыла икәыршаз аҩныҵҟатәи ашҭа хәыҷы. Уаҟа иԥшааз асаркьақәеи, еиуеиԥшым аҳәса рҽырԥшӡагатә маҭәарқәеи агәра удыргоит уи ахәҭа аҳәса ирынхарҭаны ишыҟаз ала. Ахыбра агәҭатәи ахәҭаҿы иҟан еиԥшьны иҟаҵаз анхарҭақәеи асасааирҭатә уадақәеи. Аҩадатәи аган аҿы ишыҟаз убоит амаҵзуратә уадақәеи аҩналарҭа хада ашҟа иназгоз ашҭа хәыҷқәа рсистемеи. Мрагыларатәи ахәҭаҿы иҟан иблыз ақьырмыт иалхны иҟаҵаз, ахыбра аҳәаа иҭыҵуаз аӡышьҭрақәа ҟаҵаны измаз атуалеттә уада хәыҷқәа. Леонард Вулли Ура иҭиҵааит 400 рҟынӡа аккадтәи аԥсыжырҭақәа (71).
=== Абызшәеи аҩыреи ===
[[Афаил:P1050578_Louvre_Obélisque_de_Manishtusu_détail_rwk.JPG|мини|Аккад бызшәала асалҩыратә текст зну Маништушу иқьашана]]
Аккад ҳәынҭқарраҿы ҩ-бызшәак ахархәара рыман: ашумертәии аккадтәии абызшәақәа аҩбагьы рҵакы ҳаракын. Уи аамҭазтәи ашумертә бызшәа аҿиара - аиасратә етап иҭагылан. Уи аҵак ду аман анцәа имҵаныҳәареи, алитературеи, аныхабаатә ҳасабырбеи рбызшәак аҳасабала. Аха иара убри аамҭазгьы, зхатә ҷыдарақәа змаз аполитикатә ҭагылазаашьеи ари абызшәа ауадаҩреи иахҟьаны, аккад бызшәа еиҳа-еиҳа иалаҵәон Ҵаҟатәи Месопотамиа иқәынхоз ауааԥсыра ркультуреи рыбзазареи. Уи аларҵәара аман ажәытә аккадтәи диалектк аҳасабала, хадаратәлагьы ахархәара аиуит аусмҩаԥгараҿы.
Арҭ абызшәақәа рыҩбагьы рхы иадырхәон асалҩыратә ажәала-ацыратә дыргақәа рсистема (асалҩыра). Аҩыраҿы зегь реиҳа ахархәара змаз материалны иҟан анышәаԥшь, уи иалхны иҟарҵон аписарцәа иҷыдоу мыругала адыргақәа зҭарҵоз, ихыгьежьааӡа иҟаз аҭаӡҩыра хәыҷқәа. Аккадтәи аҳәынҭқарра аныҟаз аамҭазы ауп ихыгьежьаау аҭаӡҩыра хәыҷқәа рҟынтәи акәакьҭаиашатә ҭаӡҩырахь ианыиасыз (55). Анаҩс аҭаӡҩыра хәыҷқәа андырбалакь ашәҟәгьы хиахон. Аккадтәи аҳәынҭқарра аныҟаз аамҭазы хыхьынтәи ҵаҟа иҩуан. Шумертәи анапҩымҭақәа рақәҭыхраҿы, адыргақәа макьаназы архаикатә ҟазшьа рыман. Ацәаҳәақәақәа хагәҵәылатәи цәаҳәала еиҩыршон. Анҵа дузар, ииаалоу ацәаҳәақәа рыла, каҭ-каҭла еиҩыршон. Лассы-лассы ажәа аморфологиатә форма инагӡаҵәҟьаны ианырҵаӡомызт, ахархәара рыман алогограммақәа, адетерминативқәа уҳәа убас иҵегьы.
=== Алитература ===
Ихадоу сахьаркыратә бызшәас уи аамҭазы иҟан ашумертә бызшәа (75). Аккад бызшәала иҟоу уи аамҭа иаҵанакуа абаҟақәа рхыԥхьаӡара зынӡаск имаҷӡоуп. Аҭҵааҩцәа ари абызшәа ажәытә аккадтәи ҳәа иашьҭоуп (55). Литературатә рҿиамҭақәак Саргон Аккадтәи иԥҳа, Ура Иреиҳаӡоу аныхаԥааҩ Енхьедуане илтәуп ҳәа иԥхьаӡоуп (76). Уи лырҿиамҭақәа «Анцәарҭыԥҳа Инанна илызку аныҳәашәа» ҳәа ирышьҭан. Ҳара ҳҟынӡа иааӡеит урҭ агимнқәа ԥыҭк рфрагментқәа зну 100 рҟынӡа аҭаӡҩыра хәыҷқәа, аха урҭ зегьы еиҳа ихьшәоу ажәытә вавилонтәи аамҭа иаҵанакуа асиаҿы ауп иахьыҟоу. Урҭ ахархәара рыман ахҩылааратә школқәа рҿы, уи, ҳәарада, иаанагоз аларҵәара бзиа рыман ҳәа ауп.
=== Адинхаҵара ===
Ихадоу астатиа: Ашумертә-аккадтә мифологиа
Аҵарауаа иҟарҵаз аҭҵарақәа алшара ҳарҭоит, аккадцәа зхылҵыз – мрагыларатәи асемитцәа – еиуеиԥшым анцәақәа, хаз игоу ацуҭақәа рынцәахәқәа ирымҵаныҳәон ҳәа алкаа аҟаҵара. Аха убри аамҭазы асемитцәа жәытә-натә аахыс анцәақәа ахатәы хьӡқәа рыҭара рҽацәырыхьчон. Абиԥараҿы, ма цуҭа цыԥхьаӡа дасу рынцәа-рхылаԥшхәы «Мычра злоу» - ба,ал мамзаргьы бел ҳәа ирышьҭан, анцәарҭыԥха-рхылаԥшхәы «анцәарҭыԥҳа» - астар ма иштар ҳәа (аладатәи асемитцәа рҿы иштар ҳәа изышьҭаз ахацәа рынцәахәы шиакәызгьы).
Аккадтәи аҳра анаԥҵаз аамҭазы асемитцәа рынцәақәа шумертәи амифологиа ианрааланы иҟан. Бел ҳәа изырҳәон иреиҳаӡоу анцәа, усҟан ус иҟаз Енлиль иакәын (анаҩс – Мардук); Иштар ҳәа рзырҳәо иалагеит шамахамзар анцәарҭыԥҳацәа зегьы.
Аиԥштәра иаҷыдангьы, иара убас имҩаԥысуан итрадициатәыз шумертәи анцәақәа рыхьӡқәа семит ҟазшьала рыԥсахра. Убас, иреиҳаӡоу шумертәи анцәа Енлиль аккад бызшәала Еллиль ихьӡын; анцәарҭыԥҳа Инаана шамахамзар Иштар ҳәа ларҳәон, амра анцәа Уту – Шамаш, амза иахаҭараз Нанна (Зуен) – Суен (Син), Енки – Хаиа (Еа), Ишкур – Адад уҳәа убас егьырҭгьы.
Арҭ аҩ-культурак рҿы апантеон, иара убас еиуеиԥшым ахаҿсахьақәеи асиужетқәеи шамахамзар иахьеиԥшыз иабзоураны, абжьааԥны иакыу ашумертә-аккадтә мифологиа ҳәа азырҳәоит. (77).
== Аккада аҭынха ==
[[Афаил:Birth_Sargon_of_Akkad_Louvre_AO7673.jpg|мини|Саргон ииреи уи амчрахь инеиреи атәы зҳәо ажәытә вавилонтәи аамҭа иаҵанакуа аҭыӡҩыра хәыҷы; Лувр]]
Месопотамиа аҭоурых аҿы Аккад – раԥхьатәи ихадаратәу ҳәынҭқаррахеит (78). Раԥхьаӡа акәны араҟоуп аҳ адеспоттә ҟазшьа ахьааихәаз. Ихаҭа иԥсы шҭаз нцәак иеиԥш дхагаланы иаҳаҭыр рбо иахьалагаз. Иаԥҵан, анаҩс Ажәытәӡатәи Мрагылара аҳәынҭқарра дуқәа – Ура 3-тәи идинастиа Шумертә-Аккадтә аҳреи, Вавилониеи, Ассириеи шьаҭас ироуз ахадаратә система ҿыц (79).
Месопотамиа аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны иаԥҵан зтәыла егьырҭ аҳәынҭқаррақәа алазҵаз аҳәынҭқарра ду. Аккадтәи аҳцәа ирылдыршаз ампыҵахалара амҽхаки атәыла аҵакырадгьыл аҭбааҭыцәреи гәыԥҩык аҵарауаа ирылнаршеит ари аҳәынҭқарра адунеи аҿы раԥхьаӡатәи империоуп ҳәа азыԥхьаӡара (52) (80) (81).
Аҳәынҭқарра ҿыц аҿы аккад бызшәа раԥхьаӡа акәны аофициалтә бызшәак аҳасабла ахархәара аиуит. Уи ашумерцәа рсемиттәра (82), иара убас ажәлар ҿыцқәа – ававилонцәеи ассириицәеи рышьақәгылара апроцесс акыр иацхрааит. Аккад бызшәа аҳәынҭқарратә ҩаӡара аҟынӡа анеира иалнаршеит уи - ажәларқәа злеицәажәо, анаҩс - ацҳаражәҳәаратә шәҟәеимдара зламҩаԥырго бызшәак аҳасабала арӷәӷәара, уи алагьы Ажәытәӡатәи Мрагылараҿы абызшәа дуқәа ируакны аҟалара.
Аккад агәалашәара акыраамҭа иаанханы иҟан Ажәытәӡатәи Мрагылара иаҵанакуа ажәларқәа рыбжьара. Уи агәалашәара зегь реиҳа иӷәӷәаны иаанхеит ахеттцәеи ассириицәеи рыбжьара (63). Аккад - ихадароу, еизаку ҳәынҭқаррак аҳасабала иҿырԥшыгоу, еталонк иаҩызоу ҳәынҭқарраны ирыԥхьаӡон.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
==Азхьарԥшқәа==
{{Commons category}}
* [http://www.penn.museum/sites/iraq/ Iraq's Ancient Past] – [[Пеннтәи амузеи]]
* [http://cdli.ucla.edu/tools/yearnames/HTML/T2K3.htm Ашықәс Нарым-Син ихьыӡқәа – CDLI]
* [http://cdli.ucla.edu/tools/yearnames/HTML/T2K4.htm Ашықәс Шар-кали-Шарри ихьӡуп – CDLI]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аккад| ]]
[[Акатегориа:Ҳ. ҟ. III-тәи азқьышықәсазы ишьақәгылаз аҳәынҭқаррақәеи атерриториақәеи]]
[[Акатегориа:Ҳ. ҟ. III-тәи азқьышықәсазы иаԥыхыз аҳәынҭқаррақәеи атерриториақәеи]]
[[Акатегориа:Ажәытәӡатәи Месопотамиа]]
[[Акатегориа:Ажәытәӡатәи Хыхьтәи Месопотамиа]]
[[Акатегориа:Ажәытәӡатәи Леуант]]
[[Акатегориа:Ицәырҵит Ҳ. ҟ. 24-тәи ашәышықәсазтәи аобиектқәа]]
[[Акатегориа:Ҳ. ҟ. III-тәи азқьышықәсазтәи аобиектқәа рыӡра]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи амонархиақәа]]
[[Акатегориа:Нимрод]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә империақәа]]
|
Акка́д (аккад. 𒆳𒌵𒆠 Māt Akkadim; шум. 𒀀𒂵𒉈𒆠 kurA.GA.DÈki; ивр. אַכַּד, Akkad) — Ҳера ҟалаанӡа XXIV—XXII-тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз аҳәынҭқарра. Иара убасгьы Аладатәи МесопотамиаКанева И. Т. Шумерский язык / Отв. ред. И. М. Дьяконов. — 2-е изд., переработанное и дополненное. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — 240 с. — («Orientalia»). — ISBN 5-85803-302-8. аҩадатәи ахәҭаҿы иҟоу ажәытәӡатәи аобласт, ҳаамҭазтәи Ираҟ адгьылҵакыраҿы иҟоуп. Аҳҭнықалақь – ақалақь Аккаде (шумер. Агаде).
Аккадтәи аҳәынҭқарра шьақәыргылан Ажәытәӡатәи Саргон импыҵахаларатә ныҟәарақәа рыбзоурала. Уи имчрала инапаҵаҟа еидикылеит ашумерқәеи Мрагыларатәи асемитцәеи (анаҩс аккадцәа), Ажәытәӡатәи Месопотамиеи, иара убас ааигәа-сигәа иҟаз имаҷымкәа адгьылҵакырақәеи (рномқәа зегьы) уахь иналаҵаны. Аккад зегь реиҳа амҽхак дуны иҟалеит Саргон имаҭа, Нарам-Суен ихаан, аха ҳера ҟалаанӡа XXIII–тәи ашәышықәсазы ари аҳәынҭқарра аилаҳара иалагеит. Усҟан уи адгьылҵакыра хада ашьхаруаатә еимшьҭрақәа – кутеиаа (гутеиаа) рнапаҵаҟа иҟалеит.
Аккадтәи аамҭазы ишьақәыргылан Месопотамиа анаҩстәи атәыла дуқәа рҳәынҭқарратә системақәа – Шумера-Аккадтәи аҳра, Вавилониа, Ассириа. Ажәытәӡатәи Ааигәа Мрагыларатәи ажәларқәа рҿы Аккад еталонтә ҳәынҭқарраны иԥхьаӡан, даҽакала иуҳәозар, иҿырԥшыгоу жәытәӡатәи монархиатә ҳәынҭқарраны иахәаԥшуан.
Адгьылҵакыра. Ахьӡ аетимологиа.
Аккад ашьагәыҭтә ҵакырадгьыл иааннакылон аӡқәа Тигри Евфрати рыбжьара агәҭатәи ахәҭа, еиҳа ииашаны иуҳәозар – Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадеи аӡиас Диал арха ԥшаҳәеи. Заатәи адинастиатә аамҭазы ари аобласть ашумертә хьӡы аман – Ки-Ури ҳәа иашьҭан (даҽа дырраҭарақәак рыла, ус еиԥш ахьӡ змаз Диал аԥшаҳәа мацара акәын) иагьаҵанакуан Киш, Сиппар, Ешнуна, Вавилон, Куту уҳәа реиԥш иҟаз аномтә ҳәынҭқаррақәа акыр.
Хыԥхьаӡара рацәала имҩаԥгаз ампыҵахаларатә еибашьрақәа раан Аккад иара аамҭазы акрызҵазкуаз, уаанӡа иҟаз зегьы иреиҳаз ҳәынҭқарраны иҟалеитКанева И. Т. Шумерский язык / Отв. ред. И. М. Дьяконов. — 2-е изд., переработанное и дополненное. — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2006. — 240 с. — («Orientalia»). — ISBN 5-85803-302-8.. Уи адгьылҵакыра «Хыхьтәи (Адгьылбжьаратә) мшын инаркны Ҵаҟатәи (Персидтәи аӡыбжьахала аҟынӡа» инаӡон, насгьы уи иаҵанакуан ԥхьаҟатәи Финикиа аҩадатәи ахәҭеи, Шьамтщылеи, Азиа Маҷ аҳәаа иаԥну араионқәеи, хаҭала Месопотамиеи, Загросстәи ашьхақәа рыхәҭаки, Елами (ҳаамҭазтәи Иран аҿы). Ура а-III-тәи адинастиа аан ахьӡ «Аккад» аанхоит Ки-Ури История Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — М. : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с.анкьатәи аобласть иахьӡны, избанзар Саргони, иара убас уи ишьҭахь аҳра иахагылаз ирымаз шумертәи агегемонцәа еизгоу ртитул акәын, уи иацырҵон «Аккада аҳ», мамзаргьы уи ахьӡ «адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа ирыԥсахуан. Анаҩс, Шумери Аккади рыдгьылқәа Вавилониа ҳәа рыхьӡхеит. Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадатәи адгьылқәа рарбаразы ахьӡ Аккад ахархәара иалагеит уи ахьӡ зыхьӡу аҳәынҭқарра аахысИстория Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — М. : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с.. Хәҭакахьала, Енхьедуанна (Саргон иԥҳа) лныҳәашәақәа рҿы Шумери Аккади Аладатәи Месопотамиа иатәу ҩ-хәҭакны ауп ишарбо.
Ура а-III-тәи адинастиа Аҳра аамҭазы (Ур-Намму хадара аниуаз инаркны) ахархәара иалагаеит «Шумери Аккади раҳ» ҳәа атитул (аккад. šar Šumeri u Akkadî)Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109., уи ашьҭахь уи рхы иадырхәон вавилонтәии ассириатәии аҳцәа. Аобласт Аккад ахьӡ ахаҭа (аккад. Māt AkkadeGeorge A. Babylonian and Assyrian: a history of Akkadian // Languages of Iraq, Ancient and Modern (англ.) / Postgate, J. N. (ed.). — L.: British School of Archaeology in Iraq, 2007. — P. 31—71. — ISBN 0-903472-21-0., аккад. Māt AkkadîWestenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.) еиҿкаауп аҳҭны қалақь ахьӡ аҟнытә , насгьы ажәытә вавилонтәии ажәытә ассириитәии абызшәақәа рҟнытә иаанагоит «Аккаде адгьыл» ҳәа , убас - «аккадаа рыдгьыл» ҳәа.
Шумертәи абызшәа аҳәынҭқарратә статус анамаз Ура III-тәи адинастиа Аҳра инаркны иаларҵәахоит аобласть шумертәи ахьӡ – Ки-Ури (Киури) (шум. Ki-uri). Ариаҟара ихьшәаны ишазгәаҭоугьы, агәаанагара ыҟоуп ари ахьӡ «уруктәи аеқспансиа» аамҭахь ухьазырԥшуа заатәи ашумертә етимологиа амоуп ҳәа: wa- > u- Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.иамоу архаикатә ҿиара шьаҭас иҟаҵаны. Иҟалап Аккадтәи аҳра аамҭазы хаҭала уи архаикатә хьӡы ԥсахын «Аккад» ҳәа . Иааизакны, аҳәынҭқарра Саргона еиҿкаахаанӡагьы, аиҳарак хадаратәла асемиттә уааԥсыра ахьынхоз Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадатәи ахәҭа акы еиԥшымыз ахатәы культуратә ҷыдарақәа аман Westenholz A. The Old Akkadian Period: History and Culture // Sallaberger, W., Westenholz A. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit (англ.). — Mesopotamien: Annäherungen 3. — Freiburg, Schweiz—Göttingen: Univ.-Verl.—Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. — S. 17—117. — 414 S. — (Orbis biblicus et orientalis). — ISBN 3727812109.; уи шьаҭас иҟаҵаны, Саргона иаамҭа аҟынӡа арҭ адгьылқәа рырбаразы хьӡыс рхы иадырхәон Аҩада - шумераа рбызшәа ахьалаҵәаз Аҩада (хаҭалагьы Шумер) иаҿаргыланы ; Арҭ аобластқәа рыҩбагьы рҳәаа ақалақь Ниппур аҩадаҟа иҟан.
Даҽа ганкахьала, акьыԥхь аҿы иаҳԥылоит Ur, J. Patterns of Settlement in Sumer and Akkad // The Sumerian World / H. Crawford. P. 131—155 атермин «Аккад» Саргон иаамҭа аҟынӡагьы аларҵәара шыҟаз – заатәи адинастиеи уи аԥхьа иҟаз аамҭақәеи рреалқәа рҟны. Уи иаҷыдангьы, ажәытәӡатәи аамҭақәа рзы Аккад аобласть иатәу адгьылқәа зны-зынла иҷыдоу асемиттә культура, мамзаргьы И.Гельб иаликааз, Киш(ен) -тәи ацивилизациа аҳәаақәа ирҭагӡаны иахәаԥшуеит. Ари акультура ахьӡ заатәи адинастиатә аамҭазы Аҩада политикатә центр хаданы иамаз ақалақь-аҳәынҭқарра Киш аҟынтәи ауп иахьаауа. Уи аҳәынҭқарра иахагылаз ититул («лугаль Киша», «арымӡаа раҳ») иаанагон ари аобласть зегьы анапхгара ҳәа.
Уи иалҵшәаны, усҟантәи аамҭазы ахыҵхырҭақәа (иаҳҳәозар, Маринтәи архьивқәа) рҿы аҟазшьарба «аккадтәи» (аккад. akkadûm) лассы-лассы рхы иадырхәоит урҭ аҭыԥқәа рҿы инхо ауааԥсыра ирыдкыланы, хәҭакахьала – ақалақь-аҳәынҭқарра Ешнунна аҿы инхо рзы George A. Babylonian and Assyrian: a history of Akkadian // Languages of Iraq, Ancient and Modern (англ.) / Postgate, J. N. (ed.). — L.: British School of Archaeology in Iraq, 2007. — P. 31—71. — ISBN 0-903472-21-0.. Иара убасҵәҟьа, арыцхәтә формулақәа руак аҿы Ешнунатәи Самсу-илунаир «Аккада ар» ҳәа иарбоуп, уи ақалақьгьы, зыхьӡ ахыу аҳәынҭқаррагьы уи аамҭазы адунеи аҿы ишыҟамызгьы. Ақалақь Аккаде ахьыҟаз аҭыԥ иахьа уажәраанӡагьы еилкаамкәа иаанхоит, аха уи ақалақьи Диала аԥшаҳәеи акыраамҭа иахьеидырҳәало, наҟ-наҟтәи аҭҵаарақәа рхырхырҭазы ирбагахар алшоит .
Аҭоурыхҭҵаара
Иҷыдоу тәылак, еиҳаракгьы ҳәынҭқарра дук аҳасабала, Аккад XIX –тәи ашәышықәса аҟынӡа Европаа зынӡаск ирыздыруамызт. Уи азы антикатәи ахыҵхырҭақәагьы акгьы ҳарҳәом, избанзар ари аҳәынҭқарра аҭоурыхтә сцена иқәҵит Бырзентәыла аклассикатә полистә система цәырҵаанӡа акыршықәса раԥхьа. Уимоу еллинтәи аамҭазы иҩыз, вавилонтәи аныхаԥааҩ Бер-ушу (Беросу) авторс дызмоу, зыхәҭақәак еиқәхаз «Вавилониа аҭоурых» аҿы зынӡаскгьы ари атәыла арбаӡам. Избанзар Шумери Аккадеи рыдгьылқәа усҟантәи аамҭазы зынӡа даҽа хьӡык рыман – Вавилониа, мамзаргьы (зны-зынла) Халдеиа ҳәа иашьҭан. Абиблиа аҿы зынзаҵәык Аккада аӡбахә ҳәоуп, аха араҟа уи имифтәу вавилонтәи аҳ Нимрод Данное сообщение не имеет под собой исторической основы. Нимрод не упомянут ни в царских списках Шумера, ни в списках вавилонских и ассирийских царей, ни в каком-либо из известных клинописных документов.импыҵакыраны иԥхьаӡоуп. Акомментаторцәа ирцәыуадаҩын уи аҭыԥ ахьыҟоу аҳәаақәҵара, насгьы Аккад қалақьуп ҳәа ирыԥхьаӡон.
Ирани Месопотамиеи рышҟа раԥхьатәи аҭҵаарадырратә еқспедициа адәықәҵара хацыркын XVIII ашәышықәсазы анемец-даҭтә ҵарауаҩ К.Нибур ибзоурала, аха уеизгьы XIX-тәи ашәышықәса аҟынӡа ассирологиа ҭҵаарадыррак аҳасабала иҟаӡамызт. Уи ԥынгыла хадас иамаз, зегь раԥхьаӡагьы, Европаа Мрагылара ашҟа рныҟәарақәа раан зҿырԥшқәа маҷымкәа еизыргахьаз асалҩыратә хыҵхырҭақәа рыԥхьаразы аԥышәа ахьыҟамыз акәын. 1802 шықәсазы ауп Г.-Ф. Гротефенд ибзоурала, асалҩыра аԥхьаразы раԥхьатәи ашьаҿақәа аныҟаҵаз. Уи, аиашазы, еиҳа имариаз ажәытә персидтәи акәын, аха адыргақәа рформала месопотамтәи уазхьанарԥшуан. Иара уи аамҭазы ари аус аҿы алагала ду ҟаиҵеит англыз дипломат Г.Роулинсон. XIX-тәи ашәышықәса азыбжазы аккадтәи (вавилонтә-ассириатә) асалҩыра аилкаара активла аус адырулон. Уи аус аҿы рлагала рацәоуп Ж.Опперти Е.Хьинқси Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6. Крамер, 2010, с. 26—30.Тураев Б. А. История Древнего Востока. — Минск: Харвест, 2004. — 752 с. — 5000 экз. — ISBN 985-13-1472-2.
Тураев, 2004, с. 33—34.; иара уи аамҭазы Месопотамиа имҩаԥысуеит раԥхьатәи ажрақәагьы. Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6. Крамер, 2010, с. 33—34..
Асалҩыратә хыҵхырҭақәа ирыбзоураны иалыршахеит Месопотамиа ахадацәа лассы-лассы «Шумери Аккади раҳ» ҳәа рхы иазырҳәоз ахьӡ (аккад.šar Šumeri u Akkadi) аидентификациа азура. Иара убри аамҭазы Ассириа ажрақәа анымҩаԥыргоз иԥшаан аҳцәа Тиглатпаласар I, Салманасар III и Синаххериб рышықәсҩырақәа. Урҭ рхаан иҷыдоу ауааԥсыра ахьынхоз Аладатәи Месопотамиа атәыла Аккад ҳәа иашьҭанАккад // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.. Имаҷымкәа асалҩыратә фрагментқәеи, уимоу еибгаз атекст нагӡақәеи традициатә ҟазшьала рыԥхьара ахьзалмыршахаз, аҵарауаа азнархәыцит ирԥыхьашәаз аҩырақәа злаҩу абызшәа зынӡаскгьы ававилонтә-ассириатә бызшәа ишазааигәам, уи иҷыдоу бызшәаны ишыҟоу. Идырым ари абызшәа аккадтәи абызшәа ҳәа ахьӡырҵарц рыӡбеит. Аха иаарласны еилакаахеит ававилонцәеи ассириааи рхатәы бызшәа рхаҭа аккадтәи (аккад. lišān ’Akkadî) ҳәа ишашьҭаз. Усҟан, иара атитул «šar Šumeri u Akkadi» аҟынтәи идырым абызшәа шумертәи ҳәа ахьӡырҵеит. Аккадтәи ахьӡуп хаҭала аккадцәа реиԥш, урҭ рхылҵшьҭрақәа – ававилонцәеи ассириацәеи рбызшәа.
Аккад аҭҵаара хаз игаз усхкны иҟамызт, уи еицеизеиԥшу ассирологиа аҿиара иазкыз азеиԥш шьҭрала акәын ишцоз. Ари аҳәынҭқарра аҳҭны қалақь иахьа уажәраанӡа иахьыԥшаам иахҟьаны, Аккад иазку адыррақәа злахарҭәаахоз ишиашоу аҳәынҭқарра иалаз Месопотамиа егьырҭ ақалақьқәа рҟынтәи акәын. Ари ажәытәӡатәи аҳәынҭқарра аҭоурыхи акультуреи ирызкны зымҽхак ҭбаау аматериалқәа аарԥшын XIX-тәи ашәышықәса, еиҳаракгьы XX-тәи ашықәсқәа рзы имҩаԥгаз археологиатә ҭҵаарақәа ирыбзоураны Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6.Крамер, 2010, с. 34.. Аҵарауаа рнапаҿы иҟалеит хыԥхьаӡара рацәала анапхгаратәии, азинтәии, иара убас анхамҩатәии ашәҟәқәа, аҳцәа рақәҩымҭақәа, адинхаҵаратәи, хәҭакахьалагьы – алитературатә баҟақәа, ацҳаражәҳәаратә еиқәышаҳаҭрақәа, ауаа лыԥшаахқәа рышәҟәеимдарақәа (ирыбжьаз асалам шәҟәқәа), уимоу ашколтә текстқәагьы. Иаарԥшын еиуеиԥшым астелақәа, ақьашанақәа, аханқәа рхыжәжәарақәа, хыԥхьаӡара рацәала ацилиндыртә мҳәырқәа, аҳаҭәарақәа уҳәа ирацәаны. Аамҭакала имҩаԥысуан аккад бызшәа аҵара. XIX-тәи ашәышықәса 90-тәи ашықәсқәа рзы раԥхьаӡа ицәырҵит аграмматикеи алеқсикеи ирызкны Ф.Делич иаԥиҵаз раԥхьатәи аусумҭа. Ишьақәыргылан, ажәытәӡатәи аҳәынҭқарраҿы излацәажәоз - иҷыдоу, ажәытәкаддтәи ҳәа изышьҭоу диалектны ишыҟаз. Уи ауп анаҩстәиқәа – вавилонтәии ассириатәии адиалектқәа зхылҿиаазгьы.
Ахыҵхырҭақәа
Месопотамиа аҭоурых аккадтәи аҟәша иаҵанакуа ахыҵхырҭақәа акыр еиуеиԥшым. Аҵак ду амоуп аҩыратә материал. Аккадтәи аҳәынҭқарра ҩ-бызшәакны иҟан: араҟа инарҭбааны рхы иадырхәон аккадтәии ашумертәии абызшәақәа.
Аҩыратә хыҵхырҭақәа ирыҵаркуеит - Нгирсу, Ниппура, Умма, Эшнунна, Адаба, Тутуба уҳәа Месопотамиа ақалақьқәа рҟынтәи хыԥхьаӡара рацәала анхамҩатә, анапхгаратә, иара убас азинтә шәҟәқәа. Уи иаҷыдангьы – Аккада аҳцәа радҩыларақәа, иаҳҳәап, «Маништушу иқьашана»; ацҳаражәҳәаратә шәҟәқәа (Нарам-Суени Еламтәи аҳи реиқәышаҳаҭра). Иара убас асалам шәҟәқәа, ашколтә текстқәа, ахьӡныҩларатәи адинхаҵаратәи адҩыларақәа Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6.Крамер, 2010, с. 359—360.. Аҭыԥ ҷыда ааныркылон Omina ҳәа изышьҭаз, атәыла аԥсҭазаараҿы иҟалараны иҟаз акрызҵазкуаз ахҭысқәа рыламҭалазы ажәытәан зҿаҳәатәы ҟалоз ауаа иҟарҵоз анҵамҭақәаИстория Древнего Востока. Зарождение древнейших классовых обществ и первые очаги рабовладельческой цивилизации. Ч. 1: Месопотамия / под ред И. М. Дьяконова. — М. : Наука, Гл. ред. вост. лит., 1983. — 534 с. История Древнего Востока, 1983, с. 233.. Еиҳаракгьы урҭ рышьаҭалоуп ишаԥҵоу «ахроникеи» аҳцәа радҩылара хаҭақәа рформала иҟоу аритмикатә рҿиамҭақәеи (narû).
Аккад аӡбахә уԥылоит еиҳа ихьшәоу алитературатә рҿиамҭақәа рҿы. Еиҳа икьасоу аамҭақәа рзы, ҷыдала Ажәытәӡатәи Вавилон аамҭазы, иаԥҵан аҭоурыхтә-дидактикатә ҟазшьа змаз апоемақәа. Урҭ рахьтә еиҳа идыру иреиуоуп – «Аккаде ашәиԥхьыӡ. Екур изы ашьаура». Иҳәатәуп, арҭ арҿиамҭақәа реиҳарак атенденциатә (ахырхаратә) ҟазшьа шрымоу, убри аҟнытә урҭ хыҵхырҭақәак раҳасабла рызнеираҿы агәҽанызаара аадырԥшуеит. Иара убас иҟоуп аҳра шьақәзыргылаз Саргон Аккадтәи иеибашьратә фырхаҵарақәа ирызку аҳәамҭақәа рцыԥжәахақәа зну хазы игоу аҭаӡҩыра хәыҷқәа Крамер С. Шумеры. Первая цивилизация на Земле. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2010. — 383 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9524-4805-6.
Крамер, 2010, с. 241.. Урҭ рахьтә иҟоуп ахҭысқәа ҩышә шықәса заҵәык анырхыҵ ашьҭахь иҩу, аха иҟоуп акыр шәышықәса рышьҭахь - ассириатәи аамҭазы иҩугьы. Зегь реиҳа идыру иреиуоуп «Саргон изку алегендеи» «Аибашьра аҳи».
Акрызҵазкуа адыррақәа ҳарҭоит археологиатә материалқәа. Уи – аханқәа рхыжәжәарақәа, астелақәа (ҷыдала Римуши Нарам-Суени ртәы), ацилиндыртә мҳәыр, иԥшаау аскульптурақәа уҳәа убас иҵегьы.
Иара убасгьы ирыҵаркуаз рацәан агәыларатә тәылақәа – Елами Мрагыларатәи Адгьылбжьарамшыни (ҷыдала Еблы) рҟнытәи ахыҵхырҭақәа.
Аккадцәеи ашумерцәеи
мини|Аӡыбжьаратәи ажәытәӡатәи ақалақьқәа
Иҟалап, ҳера ҟалаанӡа 4-тәи азқьышықәса азбжазы Ҵаҟатәи Месопотамиа аҵакырадгьыл иқәынхозҭгьы ашумерцәа.
Ҳера ҟалаанӡа 3-тәи азқьышықәса алагамҭа шыҟаз, Хыхьтәи, агәаанагара шыҟоу ала, Аравиатәи адгьылбжьахабжа аҟнытә, Месопотамиа адгьылқәа рышҟа нхара ҳәа ицеит мрагыларатәи асемитцәа – аккадцәа зхылҵыз (21). Аамҭақәак рышьҭахь урҭ рбызшәа ашумерцәа рбызшәа ианрааланы, рҩыра шьҭырхуеит, иара убасгьы иртәыртәуеит рмифологиеи рыбзазаашьеи. Раԥхьатәи аккадтәи ахьӡқәа Месопотамиа ицәырҵуеит ҳера ҟалаанӡа XXVII ашәышықәсазы. Тигр ахыҵхырҭеи Евфрат абжьаратә ӡцареи рҿы - ақалақьқәа Мари, Ашшур, Ниневиа рҿы инхоз рахьтә хыԥхьаӡарала асемитцәа еиҳан. Киши Ниппури араионқәа рҿы еилаԥсаны инхон, Ниппура аҟнытә алада инхоз ашумерцәа реиҳан.
Ажәларқәа еиҳарак ҭынч еицынхон (22). Ахыҵхырҭақәа рҿы амилаҭтә шьаҭа мзызс измаз аиҿагыларақәа рыӡбахә ҳәа акгьы ҳәаӡам (23). Ашумерцәа тәымџьарантә иааз ҷыдала акала иалыркаауамызт, дара мрагыларатәи асемитқәа ракәзар, хатәыхьӡыс ирымазгьы «ахеиқәаҵәақәа» акәын – (аккад. ṣalmat qaqqadim).
Аамҭақәак рышьҭахь аккад бызшәа аларҵәара ӷәӷәаны иаиуит. Уи зыбзоуразгьы абызшәа ахаҭа еиҳа иахьымариаз азы аетносқәа рыбжьараҿы еицәажәага бызшәак аҳасабала ахархәара ахьаиуз ауп. Саргона аҳәынҭқарра анаԥҵаха ашьҭахь уи аҳәынҭқарратә бызшәа астатус аиуеит. Аха ашумерцәа рсемиттәра инагӡаны ианымҩаԥысыз анаҩстәи аамҭақәа рзы ауп – Ура ахԥатәи идинастиа аан. Урҭ апроцессқәа ирыбзоураны иҟалеит ажәлар ҿыцқәа рышьақәгылара – вавилонаа (ашумерцәеи Аладатәи Месопотамиа аҟнытә аккадцәеи, иара убас ассириицәеи (асемиттә уааԥсыра ррегион аҩадатәи ахәҭаҿы инхоз рхылҵшьҭрақәа).
Аҭоурых
Саргонанӡатәи Месопотамиа
Заатәи адинастиа иаҵанакуаз Шумер – иааҟәымҵӡакәа дара-дара иеибашьуаз ақалақьқәа-аҳәынҭқаррақәа, мамзаргьы аномқәа ҳәа изышьҭаз зҵазкуаз конгломератуп. Урҭ рҟнытә еиҳа иӷәӷәаз рхадацәа еснагь Аҩадеи Аладатәи ргәылара иҟаз аҳәынҭқаррақәа рымпыҵахалара рҽазыршәон. Ахада Ниппур дазхарҵар, уи Алада зегьы даԥхьагыланы дҟалон, «Атәыла алугаль (аҳ)» ҳәа атитул ирҭон; уи Киш ааникылазар, Аҩада зегьы даԥхьагыланы дҟалон, «Киш алугаль» ашьҭахь «арымӡаа раҳ» ҳәа атитул ианаршьон. Иааҟәымҵӡакәа ицоз аибашьрақәа Шумер дырԥсыҽуан, идырӷаруан, уи аҭагылазаашьа аристократиа рхаҭарнакцәа, еиҳаракгьы аладатәиқәа, иргәанарԥхеит акомпромисс аҟаҵара. Урҭ далырхит ирзеиԥшыз аӡәы, аха дара ахылаԥшра зырҭашаз лугальк (аҳак).
Ҳера ҟалаанӡа XXIV-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ус еиԥш иҟаз хадас дҟалеит «Урук алугаль» иара убас «Атәыла алугаль» ҳәа атитул здызкылаз Лугальзагеси – Умма аенси (24). Ҳера ҟалаанӡа 2316 шықәсазы уи аладатәи аномқәа ркоалициа дахагыланы, Аҩада даиааиуеит, Киш аенси Ур-Забабу дыцҟьа дықәиҵоит. Убри аамҭа инаркны, иҟалап аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны иҟалазаргьы, шамахамзар Шумер зегьы (Лагаш аламҵакәа) Хадак инапаҵаҟа еидкылан. Аҳәынҭқарра Лугальзагеси аҳҭны қалақьс иҟалеит Урук, уаҟагьы убасҵәҟьа иаҵанакуаз аномқәа рыцыԥхьаӡа рҿы иалхын Аныхаԥааҩ Еиҳабцәа (25). Аха ари аҳәынҭқарра конфедерациак аҳасабала акәын ишыҟаз, Лузагельси имчрагьы рацәак иӷәӷәамызт, ишынеибакәу изыдҳәалаз дықәзыргылаз аенсиқәа ракәын.
Лугальзагеси имчра ианымшәаз Лагаш аенси Уруинимгини иареи реиҿагылара аан Аҩада ицәырҵит Аккадтә аҳра.
Саргон Аккадтәи
Ҳера ҟалаанӡа 2316 шықәса аламҭалазы Киш иҟалеит еибашьрала аҳ иахҳәара. Атрадициа инашьаршәаланы, Лугальзагеси дызиааиз аҳ Ур-Забабу дахиҳәеит уи ир реиҳабы, ибаҳчахылаԥшҩы, мрагыларатәи асемит, зыхьӡҵәҟьа аҭоурых иазнымхаз (26) (27). Аҳра мчыла иахьимпыҵаихалаз ариашаразы, насгьы ихылҵшьҭра ахьылаҟәыз аҵәахра иҽазышәо, уи «Шаррум-кен (аккад. Šarrum-ken) – «Ииашаҵәҟьоу аҳ» ҳәа ахьӡ ихы иахиҵеит; ҳаамҭазтәи аҭоурыхграфиаҿы уи дшырдыруа Саргон Аккадтәи, мамзаргьы Саргон Ажәытәӡатәи ҳәа ауп (19).
Аҩадатәиқәа раԥхьагылаҩ – «Киш алугаль» ҳәа атитул аниоу, уи имчра арыӷәӷәаразы аусқәа рымҩаԥгара хациркуеит. Ардыԥхьала еиҿызкааз, хыԥхьаӡара рацәала идгылаз ауаа хархьқәа рырацәара ихы иархәаны, Саргон қәҿиарала имҩаԥигоит игәыларатәи аномцәа рабашьрақәа. Хышықәса рыҩныҵҟала уи илшеит Хыхьтәи Евфрат ала адгьылқәа импыҵахаланы, Сириа ақәлара. Еблы аенси Саргон имчра ахьазхаиҵаз иабзоураны, уи илшеит «Хыхьтәи амшын» ҳәа изышьҭаз (Адгьылбжьаратә мшын) ашҟа ацәырҵра.
Инапхгара аԥшьбатәи ашықәс азы Саргон аҳҭны қалақь ҿыц иргылеит – уаанӡа акрызҵазымкуа иҟаз ақалақь Аккаде (аккад. Akkadê), иара уахь дагьыиасуеит. Иҟалап, уи зыҟаҵаз Саргон иаҳратә мчра итрадициаз шумертәи аелитеи аныхаԥаареи изаҟаразаалак акала иадҳәаламзарц азы акәзар. Саргон ититул «Киш алугаль» иациҵеит «Аккаде аҳ». Иааит аҳәынҭқарра ҿыц аамҭа. Аҳҭны қалақь ахьӡ ала уи Аккад ҳәа ахьырҵеит, иқәынхоз ауаа раӷьырак, мрагыларатәи асемитцәа, аккадцәа ҳәа рыхьӡырҵеит. Аҳәынҭқарра ҿыц аҳцәа ртитулатәра иаҵанакуаз шумертәи агегемонцәа ртрадициатә титулқәа реизга мацара акәын, урҭ ирыцырҵон иҿыцыз – «Аккаде (ақалақь) аҳ» ҳәа. Аккада иҷыдоу областк аҳасабала аилкаара аларҵәара анаиуз анаҩстәи аамҭазы ауп - Ура III идинастиа аан.
Аҩада иҭагылазаашьа акыр ианирыӷәӷәа, Саргон ихациркит Лугальзагеси иабашьра. Аҩырақәа ишырҳәо ала, аҳ иҿагылан, 50 енси еидызкылоз, зымҽхак ӷәӷәаз акоалициа. Ҳера ҟалаанӡа 2312 шықәса инарзынаԥшуаны акоалициа ԥыххааса иқәҵан, урҭ рхадацәа аӡәырҩы (Лугальзагеси уахь днарылаҵаны) атҟәара иақәшәеит (27). Убасҟан, иҟалап, маҷк уи аԥхьа акәзаргьы, Саргон дазхарҵеит иԥшьоу Ниппур ақалақь аҿы, иагьиоуит «Атәыла алугаль» атитул. Лугальзагеси иакәзар абҩатә хац дҭакны, Ниппур ақалақь днаргеит, Енлильтә аусӡбара аҿы. Уи аусӡбара (26) (28) акрызҵазкуаз аидеологиатә хықәкы аман Саргон имчра азакәантәразы. Ашумерцәа рдинхаҵарақәа ишырҳәо ала, «Атәыла алугаль» ҳәа атитул аҭара зылшоз Иреиҳаӡоу анцәа Енлиль иакәын, уи иԥшьоу иқалақь – Ниппур аҿы. Атитул амхра зылшозгьы иара иакәын. Лугальзагеси ипату ларҟәын, дагьыршьзар акәхап.
Адырҩашықәсан Саргон иҿагылеит, «Ура иитәу ауаҩы» ҳәа изышьҭаз аӡәы дзаԥхьагылаз Аидгыла ҿыц. Атрадициақәа инарышьаршәаланы, аккадтәи аҳ 34 еидыслараҿы деибашьыр акәхеит, убарҭ зегь рышьҭахь уи иеибашьцәа ирылшеит «Ҵаҟатәи амшын» (Персидтәи аӡыбжьаха) аҿы рабџьар аӡӡәара (26) (29). Шумер рнапаҿы иааргеит, аха шьҭралатәи аристократиа ирцәыӡыз ахақәиҭра ианышәарц ргәы иҭамызт, урҭ ақәгылара ҿыц ахацыркразы иманшәалоу аамҭа иазыԥшын.
Атәыла еиныршәаны, аҳ уи аиҭашьақәыргылара инапы алаикит. Нҵамҭак аҿы иҳәоуп Киш ақалақь аиҭаргылара атәы (30); Ниппур аусурақәа мҩаԥысуеит; амшыннырцәтәи ахәҳахәҭра аиҿкаара цоит (31).
Ҳера ҟалаанӡа 2305 шықәсазы Саргон иҽазикуеит Сириаҟа, «анызтә бнақәеи» «араӡнытә шьхақәеи» рахь аныҟәара ду алыршара (31). Иара уи иаҷыдангьы, аибашьратә еқспедициақәа мҩаԥган Еламҟа (иргеит ақалақьқәа Авани Сузеи), иара убас Тигр ахахьы иҟоу Симуррумгьы ртәыртәит. Аха уи аамҭазы Елам ахаҭа аккадтәи аҳра иалаҵаӡамызт, уи политикала ишиашоу Аккада иахьыԥшны иҟаҵан. Арҭ аибашьрақәа зегьы хықәкы хадас ирымаз, Месопотамиа шамахамзар иуԥымлоз аргыларатә бна ампыҵахалара акәын.
мини|Аккадтәи аҳ иҳаҭәара (истатуиа) аџьазтә хы, иҟалап Саргон иҳаҭәара акәзар. Ҳера ҟалаанӡа 2300 шықәса инарзынаԥшуа. Ираҟтәи амузеи, Багдад.
Хыԥхьаӡара рацәала Саргон имҩаԥигоз ампыҵахаларатә еибашьрақәа ирыбзоураны иаԥҵан уаанӡа иҟаз зегьы иреиҳаз аҳәынҭқарра ду. Аҳ имчра ҵаргәас иаман акрызҵазкуаз, амаҵзуратә ҭауади-аамсҭеи ашасысратә системеи шьақәзыргылаз адгьылтә фонд. Ԥыхьатәи аномқәа хадара рырҭон аҳ иқәиргылаз, мамзаргьы иара бзиа изыҟаз аҭыԥантәи адинастиақәа рхаҭарнакцәа. Аккаде анцәа – Абу икульти, Киши анцәа – Забабуи, Ниппуртәи Енлили ркультқәа ахылаԥшреи адгылареи рыҭо, Саргон иҽазишәон аныхаԥаара аҟынтәи аидеологиатә цхыраара аиура. Атәылаҿы идыргылон анцәақәа рҳаҭәарақәа, аныхабаақәа ракәзар иамеигӡакәа аҳамҭақәа рырҭон, еиҭашьақәдыргылон, аха есааира илабҿабахоз адеспоттә тенденциақәа идырхьшәашәон аныхаԥаара аҳ иахь ирымаз рзыҟазаашьа.
Иаҳра аҵыхәтәантәи аамҭақәа рзы атәылаҿы иҿыцны еиҭахәыҵҟьеит аҿагыларатә мца, аха аҳ уи арцәара илшеит. Аккадтә династиа аҭагылазаашьа уашәшәыраны иҟан.
Саргон иԥацәа
мини|Римуш иҭаӡҩыра, Лувр
Саргон иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь аҳра уи иԥа Римуш инапахьы ииасит. Уи иаразнак алагьы мҽхакы ҭбаала еиҿкааз жәлар рықәгылара даҿагылар акәхеит.
«Саб Саргон исзынижьыз атәылақәа зегьы сара исҿагылеит, гәык ала исзыҟаз ҳәа акгьы аанымхеит», - ҳәа ануп анышәаԥшь иалху аҳ иҭаӡҩыра хәыҷқәа руак аҿы. Аибашьратә жәыларақәа рымҩаԥгараан уаҩы иимбацыз ашьаарҵәыратә террор ҟаҵаны, Римуш илшеит итәыла ахылаԥшра инапаҵаҟа ашҟа архынҳәра. Анышәаԥшьтә ҭаӡҩыра хәыҷы ишаҳәо ала, уи ашьаарҵәыратә террор иахәхеит 54 нызықьҩык инарзынаԥшуа ауааԥсыра. Инықәырԥшшәа, убри аамҭақәа рзы, еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны Римуш «Атәыла алугаль» ҳәа имаз атитул мап ацәикуеит. Ақәгыларақәа анихәаҽ ашьҭахь, Римуш ахьырхәратә усқәа рымҩаԥгаразы ддәықәлеит Еламҟа, уи аҳәынҭқарра аҳ Хишепратеп иахьырхәразы, ирхәаш-хәашеит акымкәа-ҩбамкәа ақалақьқәагьы. Уи ашьҭахь ар иманы дцеит дырҩегьых иҿыцны иҿагылаз Шумер алада-мрагыларатәи ақалақьқәа: Дер, Умм, Лагаш, Адаб рахьырхәразы [31]. Анҵамҭақәа ишырҳәо ала, иргаз ақалақьқәа реиҳабацәа (енси) зегьы ршьит, индырҵәеит 12 нызықьҩык инареиҳаны ауааԥсыра, итҟәаны иргеит 20 нызықь инарзынаԥшуа. Шумер анирҭынч ашьҭахь, Римуш дырҩегьых Еламҟа даҽа ныҟәарак мҩаԥигеит, ашьаарҵәыратә еибашьраҿы уи Варахасе аҳ Апалкамаш дииааит. Иҟалап, уи аамҭақәа рзы убас еиԥш иҟаз аибашьратә ныҟәарақәа мҩаԥгазар аҩадаҟагьы, Адгьылбжьартә мшын аҟынӡа (32).
Гәымбылџьбарала инагӡаз ауааԥсыреи ҭауади-аамсҭеи рахьырхәрақәа зегьы хықәкыс ирымаз - абунтқәа рҵыхәа аԥҵәара акәын, уи иҳанаҳәоит аккадтә династиа рацәак аларҵәара шамамыз, ишрыдрымкылоз. Ас еиԥш зымҽхак дууз атеррор шыҟаиҵазгьы, Римуш иҭагылазаашьа даараӡак иӷәӷәамызт, иаарласынгьы уи дҭархан, ҭауади-аамсҭеи иҟарҵаз ачарҳәара иахҟьаны. Ахыҵхырҭақәа ишаарыцҳауа ала, «адуцәа» ахаҳәтә мҳәырқәа игәыдҵаны (аҳ иааигәара абџьар рыманы аҟазаара азин рымамзар акәхарын) дыршьит (33).
Асепаратцәа дырҿагыланы деибашьит Римуш иашьа, иара ишьҭахь аҳра аанызкылаз – Маништушу (34). Уи иҭагылазаашьа ирыӷәӷәарц азы ацуҭатә дгьылқәа зегьы аахәаны аҳ идгьылтә фонд иазирҳауан. Иара иаԥхьа аҳәынҭқарра иахагылаз аҳцәа реиԥш, Манишутугьы ҩынтә Елам, Аншан аобластқәа рышҟа аибашьратә ныҟәарақәа мҩаԥигахьан. Аеқспедициақәа руак аӷбақәа рыла Персидтәи аӡыбжьахала имҩаԥган (35). Аха ари аҳ инапхгара аҿҳәара кьаҿын, иаарласны иаргьы, иашьа иеиԥш мчыла иԥсҭазаара далхын.
Нарам-Суен
мини|Нарам-Суен алуллубеиақәа дшыриааиз атәы еиҭазҳәо астела
Ҳера ҟалаанӡа 2236 шықәсазы аҳәынҭқарра дахагылеит Маништушу имыздаз иԥа - Нарам-Суен (Нарам-Син). Уи инапхгара аан Аккад амч-алшара акыр иазҳаит (35). Саргон иеиԥш, ари аҳгьы ихьшәоу алегендақәа дырфырхаҵахеит.
Нарам-Суен ихадара алагамҭагьы аҿагыларатә қәгыларақәа рыла иазгәаҭан. Усҟан урҭ хадас дроуит, амассатә қәгыларақәа ирыбзоураны, Киш амчрахь инеиз, Иԥхәыр-Киш зыхьӡыз аӡәы. Усҟантәи аамҭазы ари аном автономиа аԥыхын, уи акәхап еиҳаракгьы агәынамӡарақәа зыхҟьозгьы. Киштәи ақәгылара иадгылеит егьырҭ ақалақьқәа рҟынтәи ауаагьы; ахыҵхырҭақәа рҿы рыхьӡ ҳәоуп Ниппур, Умма, Урук, Мари. Аԥхьатәиқәа зегь реиԥш, ари аҿагыларагьы гәымбылџьбарала ихәаҽын (36).
Аҭагылазаашьа аҭышәныртәаларазы аҳ ихациркит аҳәынҭқарра анапхгаратә системаҿы имаҷымкәа ареформақәа рыҟаҵара. Ашасратә ԥышәа ацынхәрас уи иҽазишәон енси амаҵзурақәа рҿы аҭыԥантәи ҭауади-аамсҭеи рцынхәрас иуацәеи хаҭала иара иқәиргылоз ауааи рнагара.
Аҳ иԥацәа хаз игоу аномқәа ирхадацәан (иаҳҳәап, Туттулеи Марадеи), иԥҳацәеи имаҭацәеи Уреи Марии рҿы ныхаԥааҩцәас иҟан; Лагаш дтәан Лугальушумгаль зыхьӡыз, зышьҭра ҳаракымыз иара ичынуаҩы. Уи иаҷыдангьы, Нарам-Суен иԥацәеи иареи мҽхакы ҭбаала аныхабаақәа рыргыларақәа мҩаԥыргон; аныхаԥааҩцәа аԥыжәарақәа акыр рыман адгьыл ахархәара аганахьала (37). Арҭ зегьы идырӷәӷәар акәын аҳи аныхаԥаареи реидгылара.
Ас еиԥш иҟаз аусмҩаԥгатәқәа, ҳәарада, алҵшәа бзиақәа аадырԥшызар акәхап. Уи Нарам-Суен алшара инаҭеит зымҽхак ҭбаау ампыҵахаларатә ус нап аркра. Раԥхьатәи ахықәкқәа ируакхеит Маган. Адҩыларақәа ирҳәоит «шықәсык иалагӡаны имҩаԥгаз жә-ныҟәарак» рҿы игаз аиааирақәа ртәы, хҩык аҳцәа рытҟәареи, Маниум захьӡыз Маган ахада иаҵахареи уҳәа ртәы. Сириаҟа идәықәҵан аибашьратә еқспедициа ду, уи аан Наран-Суен иқәихит Ебла аҳәынҭқарра, ирыбгеит Арманум, адиданцәа дыриааит. Урҭ зегьы ирылҵшәаны Аҩадатәи Сириа Аккадтәи аҳра иалалеит (37). Нарам-Суен адәныҟатәи иполитикатә усураны иҟан Аҩадатәи Месопотамиа. Еицырдыруа Нарам-Суен ихаҳәтә стела аҟны иаарԥшуп Аккад аҳ Нарам-Суен ашьхатә еимшьҭрақәа лулубеиаа дрықәланы дшыриааиз атәы. Имаҷӡазаргьы иҟоуп Тальхатум зыхьӡу ақалақь-ҳәынҭқарра иаҿагыланы имҩаԥгаз аибашьра атәы; уи аамҭа ауп изҵазкуа Тель-Брак аҿы иҟаҵаз аҳәаахьчаратә арратә хәҭагьы. Убасҟан политикала Аккад ишиашоу иахьыԥшыз Елам - уи алҵра аҽазнашәеит. Елам ахьырхәразы Нарам-Суен уи атәыла дақәланы аҳ Варахсе дитҟәеит, анаҩсан Авана хадас иамази дареи аиқәышаҳаҭра рыбжьарҵеит. Официалла Авана ишадрымҵазгьы, фактла Елам уи аҳра анырраҿы иаанхеит, Сузы дтәан Аккадтәи ацҳаражәҳәаҩ ихаҭыԥуаҩ.
Имчра арыӷәӷәаразы Нарам-Суен илшеит акрызҵазкуаз аидеологиатә шьаҿақәа рыҟаҵара. Уи иаԥихуеит шумертәи агегемонцәа ртитулқәа зегьы, урҭ рҭыԥан идикылоит иаку, аха зымҽхак ҭбаау, зегьы зҵазкуа атермин – «Адунеи аԥшьганкгьы раҳ» ҳәа. Уи анаҩс еиҳангьы, Месопотамиа аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны иалагалохоит зыԥсы ҭоу аҳ икульт. Уи нахыс уи - «Аккада аҳ» ҳәа ихьӡуп.. Ихьӡ иацырҵоит инцәахәратә детерминатив (аарԥшыга) (d, dingir). Ниппур иҟоу Иреиҳаӡоу аныхаԥааҩгьы «итәы» ҳәа ауп ихы ишазиҳәо. Нарам-Суен имаҭа Шаркалишарри ҳәа ихьӡиҵеит (аккад. «аҳқәа зегь раҳ»), аҩбатәи иԥа - Бинкалишарри (аккад. «аҳцәа зегь рхылҵ») (38).
Аҳ инцәатәра иаргәааит атрадициатә аҳцәа рныхаԥааҩцәа. Уи мзызс иаиуит анаҩстәи ашықәсқәа рзы аҳ еиуеиԥшым ацәгьаурақәа идзыԥхьаӡалоз, ахырхаратә ҟазшьа змаз, хыԥхьаӡара рацәала аҭоурыхтә-дидактикатә поемақәа рцәырҵра. Ниппуртәи аныҳаԥааҩцәа еиқәдыршәаз урҭ рахьтә акы аҿы Нарам-Суен иқәыӡбоит Енлиль иҟоу аԥшьаҭыԥ хада Екур ирхәымгеит ҳәа. Ишаҳәо ала, уи азы иаргьы, аҳҭны қалақьгьы анцәақәа иршәиит ҳәа (38).
Аныхаԥаареи аҳи реиҿагылара аан аҳәынҭқарраҿы имҩаԥысуан егьырҭ игәхьааз ахҭысқәагьы. Еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны аԥхасҭа аиуит аирриггациатә система; атәылаҿы амлакра ҟалеит.
Нарам-Суен иаҳра аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы аҭагылазаашьа уадаҩхеит аҳәынҭқарра адәахьтәи аҳәаақәа рҿгьы. Аккад ахыхьчаратә еибашьрақәа рышҟа ииасыр акәхеит. Аҳәынҭқарра усҟан аамҭакала ирҿагылар акәхеит мраҭашәарантәи ирықәлоз акаршәратә џьамлахцәеи, Загросынтәи аварварцәеи, иара убас Мрагыларантәи ижәылоз аеламитцәеи. Аха зегь реиҳа ишәарҭан кутиа (гутиа) ҳәа изышьҭаз ашьхаруа реимшьҭра рхаҭарнакцәа. Иҟалап, урҭ аимшьҭрақәа ирҿагыланы имҩаԥгаз ажәыларақәа руак аан иара аҳ ихаҭагьы дҭахазар (39).
Аҳәынҭқарра аԥсыҽхареи кутиаа ралалареи.
Нарам-Суени Елами ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра
мини|Нарам-Суени Елами ирыбжьарҵаз аиқәшаҳаҭра
Нарам-Суен иҳәынҭқарраҿы аҭагылазаашьа уадаҩхо иалагеит. Рхы цәырыргеит акризис аԥхьатәи аҷыдаҟазшьақәа. Ахәҳахәҭра акаҳара, традициала есааира зыҽзрыӷәӷәоз асепаратизм, аныхаԥааҩцәа рҿагылара – арҭ ауадаҩрақәа зегьы ирыцлеит иҿыцыз аекономикатәии адәныҟатәии аполитикатә проблема дуқәа. Зегь реиҳа ашәарҭара рыцын кутиа зыхьӡыз ашьхаруаатә еимшьҭрақәа, урҭ Месопотамиаҟа ркылсра иаанагоз, атәыла аирригациатә аҳа аԥхасҭатәра акәын (40) (41). Арҭ апроблемақәа зегьы рыӡбара зықәшәаз Нарам-Суен аҳра имаздаз имаҭа Шаркалишарри иакәын (ҳера ҟалаанӡа 2200—2176 ашықәсқәа).
Нарам-Суен иԥсҭазаара дшалҵызҵәҟьа, Енридавизир хадас дызмаз акутиақәа Аккад иажәлеит. Енридавизир Сиппар аҟынӡа днеит, иара уаҟа адҵа риҭеит ихьӡала анҵамҭа ҟарҵарц, иара уаҟагьы ихьӡ «Адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа анырҵарц азы (39). Иара убри аамҭазы атәыла архыџ-хыџит ақалақьқәа рҿы дырҩегьых мҿхакы ҭбаала ихәыҵҟьаз амассатә қәгыларақәа.Урҭ ирҷыданы, мраҭашәарантәи амореиаа жәылеит, мрагыларантәи иқәылон аеламитцәа. Аҩада акәзар, рхы шьҭырхуа иалагеит ахәыриттә уааԥсыра.
Еилкаам амзызқәа ирыхҟьаны, Шаркалишарри «адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа атитул ду мап ацәикуеит, «Аккаде аҳ» ҳәа атитул изырханы. Зны-зынла уи ихьӡ анцәа идетерминатив ациҵоит. Иҟалап уи кутиақәа изныкымкәагьы дыриааизар; ишыҟазаалакгьы, Сарлагаба зыхьӡыз аԥызацәа руаӡәк дыҭҟәаны дигеит. Маҷ-маҷ Шаркалишарри урҭ аимшьҭрақәа ықәицеит, Аккаде имчра еиҭашьақәиргылеит, аха Ҵаҟатәи Месопотамиа аҳәаақәа рыҩныҵҟа мацара. Иара убасгьы уи илшеит аеламитцәа рқәыларақәа раанкылара, убасгьы амореиаа дырҿагыланы деибашьит (43). Даара имаҷуп уи аамҭа иаҵанакуа ахыҵхырҭақәа. Идыруп, аҳ ишымҩаԥигоз ргыларақәак Сиппареи, Ниппури, иара убас Вавилони (аҩыратә хыҵхырҭақәа рҿы Вавилон иазкны ари раԥхьатәи гәаларшәароуп (39)). Ашәахтә иоуан Лагаши Уммеи рҟнытә.
Аха иара ус шакәызгьы, атәылаҿы аҭагылазаашьа даара иуадаҩны иаанхон. Аҳәынҭқарра аилаҳара иазааигәаны иҟан. Елам инагӡаны ахьыԥшымра аиуит. Аҩада ицәырҵит зцентр Уркьеш иҟаз ахуриттә ҳәынҭқарра ду; ааигәаӡа – «алуллубаицәа раҳра». Инықәырԥшшәа убри аамҭазы аҩадатәи аимшьҭрақәак (хуритцәоу, ма акутиақәа ракәу?) Тигр абжьаратәи амҩасраҿы иҟаз Ашшури егьырҭ ақалақьқәа ԥыҭки еимҵәа иқәырҵеит (44).
Иҟаз аилахәа-еилапашьра рхы иархәаны, акутиақәа Месопотамиа рыҽдырӷәӷәеит. Урҭ аҳәынҭқарраҿы имҩаԥысуаз аҩныҵҟатәи аполитикатә қәԥара активла рҽалархало иалагеит.
Аккад аилаҳара
Шаркалишарри иԥсҭазаара далҵит ҳера ҟалаанӡа 2176 шықәсазы. Хышықәса уи ашьҭахь (ҳера ҟалаанӡа 2176—2173 ашықәсқәа рзы) Аккад аҭагылазаашьа хаоск аҳасабала имҩаԥысуан. Уи амзызқәа ируакын амчра азықәԥара, избанзар иаразнак ала ицәырҵит аӡәымкәа-ҩыџьамкәа аҳ иҭыԥ иашьҭаз. Урҭ рхаҭара уамак ахьаҵанамкуаз иахҟьаны, изеиԥшыз Аккад пыхьатәи анапхгаҩцәа рыгага акәын, убри азы «Аҳцәа рсиа» аҿы ишаанхазгьы ирхәыҷны, тәамбашақә ианҵо рыхьӡқәа рыла ауп – Игиги, Нанум, Ими, Елулу. Уимоу, асиақәа шьақәзыргылозгьы еилкааҵәҟьаны ирыздырӡомызт хаҭала урҭ рҟнытә аҳас иҟаз, мамзаргьы дшашьҭаз иаанхаз. («Дарбан аҳас иҟаз, дарбан уи иашьҭаз?» (42).
Абас еиԥш иҟаз аҭагылазаашьаҿы имҩаԥысуан аҳәынҭқарра анаҩстәи аилаҳара. Кутиаа активла рҽаладырхәуан атәылаҿы иааҟәымҵӡакәа имҩаԥысуаз аҩныҵҟатәи аполитикатә қәԥара: урҭ рнапхгаҩы Элулу-Меш аккадтәи аҳ иҭыԥ иашьҭаз дыруаӡәкын (Елулу ҳәа ихьӡҵаны «Аҳцәа рсиа» данҵан).
Аҳәынҭқарра аиҭашьақәыргыларазы аҵыхәтәантәи аҽазышәара ҟаиҵеит аиҿагыларақәа рышьҭахь Саргон идинастиа аҟнытә аҳ иҭыԥ нызкылаз Дуду. Уи аамҭала илшеит Аккадтәи аҳра аиҭашьақәыргыларагьы, аха аҳәаақәа акыр еиҵатәны. Дуду ихьӡгьы еиҵатәны иҳәоуп; иҟалап уи аханатәгьы акутиақәа дырхьыԥшуа дыҟазаргьы (45).
Аҵыхәтәантәи аккадтәи аҳас дыҟан Дуду иԥа - Шу-турул[45]. Уи инапхгара аан Аккадтәи аҳәынҭқарра аҵыхәтәанынӡа еилаҳаит. Рдинастиақәа рыманы уи иалҵит шумертәи аномцәа (Урук IV-тәи идинастиеи Лагаш II-тәи идинастиеи уахь иналаҵаны). Ҳера ҟалаанӡа 2137 шықәса аламҭалазы Шу-турул иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь акутиақәа Аккад аҳҭны қалақь рымпыҵахаланы, иԥыххаа иқәырҵеит, иара убриалагьы иқәырхит Аккадтәи аҳәынҭқарра. Ҵыхәаԥҵәала Месопотамиа ишьақәыргылахеит атәымуаа рымчра (46).
Омантәи аӡыбжьаха аҟнытә иааго, 4100 шықәса зхыҵуа ажәытәӡатәи акораллқәа Porites рыҭҵаара иабзоураны, иалыршахеит археологиатә жрақәа ахьымҩаԥысуаз акәша-мыкәша иҟаз ажәытәтәи ақалақь Шубаҭ-Еллиль араион аҿы атемпературатәи агидрологиатәи аԥсахрақәа рпалеоклиматтә ҭагылазаашьа аиҭашьақәыргылара. Уи иаанарԥшит Аккадтәи аимпериа аилаҳара ианаҿыз аамҭазы аӡын ари араион аҿы ишыҟаз аарҩара цәгьа, асабатә фырҭынқәагьы ацны. Ас еиԥш иҟаз аҳауатә ԥсахрақәа, хымԥада, амлакреи асоциалтә гәаҟрақәеи рышҟа икылыргон. Еилукаартә иҟоуп, 4200 шықәса рышьҭахь араҟа ауааԥсыра иаалырҟьаны рынхарақәа шынрыжьыз, 300 шықәса инарзынаԥшуагьы арахь нхара ҳәа уаҩ дшыхнымҳәыз (47).
Аҳәынҭқарра
Аҳратә мчхара
мини|Саргонидаа аккадтәи рдинастиа ахылҵшьҭра
Аҭҵааҩцәа аиҳараҩык ргәаанагарала, Аккад - аҳ ҳәаа змаӡамыз, џьара акала иԥкымыз амчра ахьимаз, деспоттә ҳәынҭқарроуп. Даҽа ганкахьалагьы, иҟан аккадтәи аҳ дызхыԥар ҟамлоз ҭагылазаашьақәак. Урҭ рахьтә акрызҵазкуаз акакәны иҟан аҳ ианакәзаалак Иреиҳаӡоу дгьылмпыҵакҩны дахьыҟамыз, ус анакәха уи адгьыл ишиҭаху дазныҟәар илшомызт.
Аккад - Месопотамиа еизаку, аҳ имчра акырӡа иахьыӷәӷәоу, иҿыцу аҳәынҭқарра аԥҵараҿы раԥхьатәи ԥышәаны иҟан. Уаанӡа Заатәи адинастиа иаҵанакуаз ақалақьқәа ирыздыруамызт ас еиԥш иҟаз аҳратә мчхара. Хаҭала усҟан ауп ианышьҭаҵаз ԥхьаҟатәи месопотамиатәи аҳәынҭқаррақәа – Шумеро-Аккадтәи аҳреи, Вавилониеи, Ассириеи рполитикатә системақәа руасхыр. Урҭ раԥхьатәи ашьаҿақәа рыҟаҵара даара иуадаҩын. Избанзар мҽхакы ҭбаала лассы-лассы имҩаԥысуаз ақәгыларақәеи, асепараттәреи, аҳҭынратә чарҳәарақәеи рышҟа икылызгоз атрадициатә институтқәеи аелита аӷьыратә хәҭеи рҿагыларақәа ириааитәын.
Аҳәынҭқарра ашьақәгылара ианаҿыз аамҭазы Саргон ихымҩаԥгашьеи уи иусқәа ажәлар ишрыдыркылози умбарц залшомызт, аха аҵыхәтәаны уи имчра аԥсыҽхара иалагеит. Аҳ имчра ҵәатәы шьаҟаны иаҵагылан зеиҿкаара хацыркыз амаҵзуратә аристократиа, иара убас шәагаала акрызҵазкуаз (40-50% иҟаз) аҳ иитәыз адгьылтә фонд.
Раԥхьа аҳцәа рхы иадырхәон шумертәи агегемонцәа еизгоу ртитулатура – «Атәыла алугаль (аҳ), убас «Киш алугаль» (аккад. «арымӡаа раҳ), урҭ Саргон ирыциҵеит – «Аккаде аҳ» ҳәа иҿыцу атитул. Атитулқәа реизга ԥсахра змамыз акакәны иҟамызт; ишдыру еиԥш, Римуш ианиаамҭаз «Атәыла алугаль» ҳәа атитул мап ацәикит, Нарам-Суен иакәзар, «Адунеи аԥшь-ганк раҳ» ҳәа иҿыцыз, аха зегь зымҽхазкуаз атитул идкыланы, атрадициатә титулқәа зегьы наҟ иаԥихит (38).
Аныхаԥааҩцәа рыбӷа рымазарц рҭахны, Саргонидаа ҷыдала ирхылаԥшуан, ирыдгылон еиуеиԥшым акультқәа, еиҳаракгьы Аб (Аккаде анцәа), Забаба (Киш анцәа), иара убас Енлиль анцәа (Ниппур иҟан аԥшьаҭыԥ хада). Мҽхакы ҭбаала ицон аргыларақәа, аныхабаақәа ирырҭон аҳамҭа беиақәа, аха аккадтәи аҳцәа рымҽыӷра, урҭ гәымбылџьбарала рхымҩаԥгашьа акыр иархьшәашәон аныхаԥаареи дареи реизыҟазаашьа.
Аккаде заатәи анапхгаҩцәа рҿгьы зны-зынла, официалла акәымкәа, ажәытәӡатәи афырхацәа реиԥш, аҳаҭырқәҵара ҷыдала ахархәара аман. Аха уи аганахьала акрызҵазкуаз ашьаҿақәа ҟаиҵеит Нарам-Суен. Уи иалаигалеит «Аккаде анцәа» ҳәа атитул ҿыц, иара ихьӡ аҿаԥхьа анцәахәтәы детерминатив ықәиргылон. Аха уи аганахьала Мысра еиԥшымкәа, Месопотамиа анцәатәра аҳратә мчра ахаҭа иаҟазшьаӡамызт: хадацәак рҽынцәартәуан, егьырҭ – уи мап ацәыркуан. Аҳ иара убас адинхаҵаратә культ хадас даман, уи инапаҵаҟа иҟаз ақалақьқәа рҿы илшон Иреиҳаӡоу аныхаԥааҩцәа раҭара. Уи иаҷыдангьы, ититулатура нагӡа иалан акрызҵазкуа анцәахәқәа ркультқәа ирыдҳәалаз аныхаԥааратә хьӡқәа – Абы, Анума, Еллиль, Еа, Астар (Иштар), Анунит.
Анапхгараҭаратә система
Атәыла шан аҵакырадгьылтә цуҭақәеи, мамзаргьы аномқәеи – шумертәи ақалақьқәа рышьҭрамдақәа рыла. Урҭ ирхагылан Саргон ихаан аахыс иарҭоз, енси, мамзаргьы шаган (ахаҭыԥантәи) ҳәа атитулқәа змаз Аккада аԥацәа (даҽакала иуҳәозар, атәылауаа)» (36). Еиҳарак урҭ зышьҭра ҳаракымыз, лагаштәи аенси Лугальушумгаль иеиԥш, аҳ иџьшьарала амаҵура зауз, убри аҟынтәи уи дзықәгәыӷуаз ауаа ракәын. Аха аҭыԥан хадара руан, аҳ аамсҭашәала изыҟаз ажәытәтәи аномтә династиақәа рхаҭарнакцәагьы. Аханатә Киш автономиатә зинқәагьы аман, избанзар уа амчраҿы иаанханы иҟан иара IV адинастиа (49), аха Римуши, мамзаргьы Маништуши раҳраан уи автономиа аԥыхын. Официалла аҳәынҭқарра иалаҵамыз, аха политикала уи иахьыԥшыз (Елам еиԥш иҟаз) адгьылҵакырақәа рхылаԥшразы, урҭ рхадацәа рааигәара иҟан ҷыдала ацҳаражәҳәаҩ ихаҭыԥуаҩцәа – суккаль ҳәа изышьҭаз.
Шьҭралатәи аристократиа рҳәатәы иацныҟәо иҟазарц азы, Саргон урҭ рхаҭарнакцәа аҳҭны қалақь ашҟа ииаганы аҭыԥқәа риҭон. Нарам-Суен урҭ аҭыԥқәа иԥацәеи иҭахцәеи ирыҭо, ас еиԥш иҟаз аиҿкаашьа аԥсахра иҽазишәеит. Уи иаҷыдангьы, иԥҳацәа акрызҵазкуа аномтә нцәахәқәа рныхабаақәа рҿы иреиҳаӡоу ачын змоу ныҳаԥааҩцәаны иқәиргылон.
Атәылаҿы аҭагылазаашьа акырӡа иҭышәынтәаламызт, аныхаԥаареи ҭауади-аамсҭеи даарак иргәаԥхомызт аҳцәа имҩаԥыргоз аполитика, араҟа еснагь иӷәӷәан аҳәынҭқарра алҵратә хырхарақәа. Ари аҳра аҭоурых зегьы аккадтәи аҳцәа еснагь ирҿагылазар акәын ртәылаҿы лассы-лассы хыԥхьаӡара рацәала ихәыҵҟьоз ақәгыларақәа.
Ар
мини|Римуш истелаҿы иаарԥшу аибашьра асцена
Саргон имҩаԥигеит Месопотамиазы зынӡаск иҿыцыз арратә реформа. Уи акыр ихьанҭаз шумертәи атрадициатә цәаҳәа (афаланга) иԥсахит зхыԥхьаӡара рацәаз, иласыз, еилаҩҩы иҟоу аршьаҟа рыла. Инарҭбанны ахархәара роуит, Шумер зхаҭабзиара ҳараку амҿымаҭәахәы ахьмаҷыз иахҟьаны, уаанӡа шамахамзар иуԥымлоз ахыцеибашьцәа.
Ар еиқәдыршәон ардыԥхьалатә шьаҭала, уи иалнаршон шумертәи афалангақәа ирҿагылоз аруаа рхыԥхьаӡара аррацәареи, алҵшәа бзиа рыманы реибашьреи (50). Аҳәынҭқарра анышьақәгылоз аамҭазы ар хатәгәаԥхаралатәызар ҟаларын, анаҩс дҵала арра маҵзурахьы ирыԥхьо иалагеит, аха иара убасгьы иҟан апрофессионалтә еибашьцәагьы. Саргон ихьӡала иҟоу нҵамҭак аҿы иануп «есымша уи иҿаԥхьа ача рфоит 5400-ҩык» ҳәа.
Аккадаа рыр еихшан ахыцеибашьҩцәеи, аԥсеибашьҩцәеи, иара убас аԥсеихакҩцәа ргәыԥқәеи ҳәа. Урҭ рызегьы ирымаз жәыларатә бџьар хкык акәын. Ахыхьчаразы рхы иадырхәоз абҩатә хҵәырԥса кәылӡхылԥақәа мацара ракәын. Аккадтәи аибашьцәа реилаҳәашьагьы марианы иҟан. Еиҳарак урҭ рырмаҭәа злеиқәыршәаз иауз аба цәаҳәаки иласыз маҟаки рыла акәын. Абатә цәаҳәа азганк рыбӷа иқәдыршәуан. Аҳ имаҭәа ируаа ртәы излеиԥшымыз аихдамаҟеи, асандалеимаақәеи, мамзаргьы аба еизада ацынхәрас ачыхәтәи мацара рыла акәын (4).
Иҿыцны еиҿкааз аруаа рыцырхырааны аккадтәи аҳцәа ирылшеит хаз-хазы иҟаз Месопотамиатәи аҳәынҭқаррақәа реидҵара адагьы, ргәыларатәи аҵакырадгьылқәа рыхәҭак ирымпыҵакыз адгьылқәа рыдҵара, иара уи алагьы уаанӡа иҟаз атәылақәа зегь иреиҳау аҳәынҭқарра ду аԥҵара.
Ашәахтәқәа
Аҭҵааҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала, Аккад иҟаӡамызт аҳәынҭқарратә ҩаӡара змоу инагӡоу ашәахтәқәҵаратә система. Иҟалап, уаанӡатәи аамҭақәа раан ишыҟарҵоз еиԥш, аныхабаақәа рҭахрақәа егьи рзы уҳәа ирызкны еиуеиԥшым изакәаным ашәахтәқәа рылырхуазар. Еиҳа ихьшәаны иҩу аҭоурыхтә-дидактикатә поемақәа руак аҿы иаҳәо агәра угозар, Саргон иаамҭа аахыс анесии ашаганцәеи зегьы есымза, иара убас Ашықәс Ҿыц азгьы инаргалар акәын акәырбантә ҳамҭақәа. Уи иҷыдоу шәахтә форманы уахәаԥшыргьы алшоит. (36).
Уи иаҷыдангьы, заатәи адинастиатә аамҭа инаркны иҟан еиуеиԥшым ауаажәларратә усурақәа, хадаратәла аргылареи аирригациатә аҳеи рганахьала. Иубартә иҟоуп, ус еиԥш иҟоу аҟәада хыхратә усурақәа еиқәханы иҟан Аккадтәи аҳәынҭқарра ахаангьы (51).
Аҳҭнықалақь
Аҳәынҭқарра аҳҭны қалақь – Аккаде (шумер. Агаде) зықәшәаз арбгара ду, иахҟьазар ҟалап уи ахыжәжәарақәа иахьа уажәраанӡагьы иахьырзымыԥшаац [52].
Ари Аккад аҳҭны қалақь азы иҟоу адыррақәа зегьы ахьынтәаагоу - уи ақалақь иазку гәалашәарақәак зну аҩыратә хыҵхырҭақәа рҟнытә ауп. Зегь раԥхьаӡагьы, уи ақалақь Ҵаҟатәи Месопотамиа аҩадахь, агәаанагара шыҟоу ала – Сиппар аном аҿы ауп. Уи иаҷыдангьы, ари ақалақь – баӷәазан. Ажәытәӡатәи атекстқәа рҿы иргәаладыршәоит Аккад абаӷәаза иаадгылоз аӷбақәа (53), ус анакәха ақалақь аӡиас аҿықә, мамзаргьы ҷыдала ижыз аҭҳәаа ду ахықә ихгылан. Идыруп иара убасгьы, Аккад анцәа Абы имҵахырхәара иацентрны ишыҟаз.
Аекономика
Ақыҭа нхамҩеи адгьылтә еизыҟазаашьақәеи
Анкьа еиԥш, ари аҳәынҭқаррагьы економикатә шьаҭас иамаз ақыҭа нхамҩа акәын. Зегь иреиҳау ахашәалахәы рызҭоз, Ҵаҟатәи Месопотамиа инхоз ауаа рнапы злакыз, арԥсаҳәагатә хархәарарала адгьыл ақәаарыхра акәын. Уи аамҭазы Аҩада - адгьылақәаарыхра еиҳарак ӡықәҭәарада иаҿын. Арԥсаҳәара (аирригациа) аус аҿы аӡы - ииашаны аихшара иазкны, иара убас аизгарҭа арҭәразы иазԥхьагәаҭан комплексла аусмҩаԥгатәқәа рацәаны. Уи иаҷыдангьы, аӡиасқәа ӷәӷәала ианхыҵуаз, насгьы аӡхыҵрақәа заа иазгәаҭаны, раԥырҟәҟәааразы аус рацәа аҭахын. Аирригациатә система еиқәзыршәаз ашумерцәа роуп. Уи, инықәырԥшшәа иуҳәозар, абасшәа иҟан [54].
Аӡиасқәа Евфрати Тигри аԥсабаратә махәҭақәа, аӡҟәыҵәақәа хыԥхьаӡара рацәала ирыман; урҭ зегьы иреиҳаз ракәын Евфрат аӡҟәыҵәақәа Ирнинеи Итурунгали, иара убас Тигр ҵаҟатәи аиасра ҳәа иԥхьаӡаз аканал – И-Нинагена. Ԥсабаралатәи аӡы артериақәа рҟнытә иган ауаҩы инапала иҟаҵаз аӡышьҭрақәа. Урҭ зегьы иреиҳақәаз – ирымҩахадақәаз – раура акры ыҟан, еиқәыршәан еснагьтәи аӡыхкырақәа реиқәҳәаларақәа рыла. Урҭ рҿы лассы-лассы идыргылон ақалақь дуқәа – аномқәа рцентрқәа, дара рхаҭақәагьы иҷыдоу ахьӡқәа рыман - Арахту, Апкаллату, Ме-Энлила уҳәа егьырҭгьы. Иара уи аканал хадақәа рҟнытәгьы ииаган еиҳа иссақәаз. Ааԥынтәи аӡлеира аан аӡы аизгаразы рхы иадырхәон иҷыдоу аӡҭарчқәа.
Адгьыл аҿы еиҳаракгьы ақьар акәын иларҵоз. Ача шамахамзар иларҵомызт, ирласны иахьҵәуаз азы. Азеиҭынтә (амасхәатә) культурақәа рахьынтәи Месопотамиа еснагь ахархәара аман асезам (акунжут). Шумери Аккадеи рҿы ихадаз баҳчатә культураны иҟан афиниктә пальма (еиҳа ииашаны иуҳәозар, ицырку афиник). Месопотамиа аҩада ашәыртә ҵлақәа рааӡаразы аԥсабаратә ҭагылазаашьа бзиа ыҟан. Уи иаҷыдангьы, ауҭраҭыхтә культурақәа рааӡара аларҵәан – аџьымшьы, асалаҭ уҳәа егьырҭгьы.
Акраҵанакуан ицхыраагӡаны иҟаз арахәааӡарагьы. Ирааӡон ашьамаҟеи аԥсасеи. Аԥсаса рҟнытә еиҳарак аџьмақәеи ауасақәеи. Ацәаӷәараан зны-зынла иҵаркуан аонагрқәа. Ақыҭанхамҩаҿы акрызҵазкуаз акәны иҟан аԥсыӡкрагьы.
Заатәи адинастиатә аамҭа иадкыланы уахәаԥшуазар, аккадтәи аамҭа иаҵанакуа адгьылтә зыҟазаашьа ирызку адыррақәа еиҳа имаҷуп. Урҭ аамҭақәа рзы анхамҩатә еиҿкаашьа зегь реиҳа излеиԥшым ҳәа иԥхьаӡоу аккадтәи аамҭазы анхамҩа еиҳа идинтәым, ауаажәларратә ҟазшьа ахьамаз ауп (55). Агәаанагара ыҟоуп, Заатәи адинастиатә аамҭа иазҷыдаҟазшьаны иҟаз ауахәаматә дгьылмпыҵакра ароль алаҟәра хаҭала Аккадтәи аҳәынҭқарра аԥҵара иадҳәалоуп ҳәа (55). Иубарҭоуп, адгьыл ацуҭатәии аҳәынҭқарратәии (аҳтәи ауахәаматәи) ҳәа ишшаз. Актәи «дома» ҳәа изышьҭаз ('шумер. э, аккад. би́тум) апатриархалтә ҭаацәарацәала иҟаз ацуҭақәа иртәын (56); аҩбатәи - формалтә ҳасабла аҭыԥантәи анцәа (анцәақәа) ирызкын, аха уи зтәыҵәҟьаз, бжьаҟазацәак раҳасабала, уи зымпыҵакыз, еиҿызкаауаз аҳратә-уахәаматә хадара акәын.
Аҳәынҭқарратә дгьыл зегьы иреиҳаӡоу мпыҵакҩыс иамаз, уи ифонд аизырҳаразы ихаҭа дара урҭ «адомцәа» рҿы иааихәар акәын (50). Ас еиԥш иҟаз еидкыланы адгьыл аахәара қәыӷәӷәарала ахә марианы имҩаԥыргозаргьы ҟалон, аха ус егьа иҟазаргьы, уи рхы иархәаны аккадтәи аҳцәа иаԥырҵеит афонд ду. Еиқәханы иаанхеит адгьыл аҿыхԥса атәы зҳәо аршаҳаҭгақәа. Акомпенсациа ахырыԥхьаӡалон 1 гурк арыц сикльк араӡны (60) ҳәа ишьақәыргылаз ахәԥса аҿы ику дгьылк аҟнытә 31/3 гур арыц [58].
Аҳтә-аныхабаатә дгьыл ҟәша-ҟәшала еихшаны, заа еиқәышаҳаҭны, аус адуларазы еиуеиԥшым ауаа ирырҭон, зегь раԥхьаӡагьы аҳәынҭқарратә сектор аҟнытә (61).
Анапҟазареи ахәаахәҭреи. Адәныҟатәи аимадарақәа.
Аккад, иара аԥхьа иҟаз аамҭақәа рҟнытә шьҭрала иазаанхеит еиуеиԥшым анапҟазарақәа ртехнологиақәа. Араҟа аҿиара аман акыцӡратә наплакы, аметаллургиатә ааглыхра, ахаҳә аҭаԥҟара, абасра, аӷбаҟаҵара уҳәа ирацәаны егьырҭгьы. Аха хәы змоу акыр маҭәахәы рыҟаҵаразы Месопотамиа иҟамыз, мамзаргьы шамахамзар иуԥымлоз аматериалқәа рацәаны ирҭахын. Убри азы акрызҵазкуа аҭыԥ ду ааннакылон жәларбжьаратәи ахәҳахәҭра [62].
Ажәытәӡатәи аамҭазы, ишаԥу еиԥш, аҳәҳахәҭра бартер ҳасабла акәын ишыҟаз, анаҩс хәыҷы-хәыҷла аԥара ашьашәалақәа цәырҵуа ишалагазгьы; Месопотамиа азы ус еиԥш иҟаз зыхә цәгьоу аметалл, зегь раԥхьаӡагьы, араӡны акәын. Атәылаҿы ача – ихадоу беиаран. Уи қәҿиарала агәыларатәи аҳәынҭқаррақәа ираадырхәон. (63). Ацынхәрас ироуан ирҭахыз амаҭәахәқәа. Урҭ анализ рзурала иалыршахоит иахьынтәаагоу ашьақәыргылара. Убас, Елами Мрагыларатәи адгьылбжьарамшыни рҟынтәи Аккад иаиуан зхаҭабзиара ҳаракыз аргыларатә бна. Маганынтә иааргон ацха. Аҿиара аман абжьацәажәаратә хәҳахәҭра. Заатәи адинастиа аамҭазгьы ирдыруан Ацентртә Азиа (Бадахшан) ишыҟаз алазуритҵхырҭа, уахь ицоз амҩа Елам иалганы иган. Саргонидаа «атәыла еиқәаҵәа» ҳәа изышьҭаз - Мелуххеи дареи аимадара бзиақәа рыман. Уаантәи Дельмун абжьаҟазарала, иааргон асердолики ахьи. Инд акаршәратәи ацивилизациеи дареи реимадарақәа мҩаԥысуан амшын ала, аха иара убас адгьылтә мҩақәагьы ыҟазар алшон [64]. Ажрақәа раан аккадтәи аамҭа акультуратә ҿыгҳараҿы ирыԥшааит хыԥхьаӡара рацәала Инд акаршәра аҩырала ианҵаз ацилиндрқәа.
Аха иара ус шакәугьы, аккадтәи аамҭазы иубаратәы иҟоуп алазурити акалеии (олово) шырзымхоз[65]. Акалеи азымхара иахҟьаны илаҟәхон аџьаз ахаҭабзиара (65).
Ишдыру еиԥш, жәларбжьаратәи ахәҳахәҭра ҳәынҭқарратә усын. Заатәи адинастиатә аамҭазгьы еибырҭон аҭамкарцәа ҳәа изышьҭаз ҷыдалатәи агентцәа. Аха ацивилизациа ааглыхратә мчы азхомызт ирымаз амазара ала рҭахрақәа зегьы рынагӡара. Усҟан уи агәыларатә ҵакырадгьылқәа рырҳәразы, мамзаргьы рнапаҿы иааганы, рҳәынҭқарра алаҵаразы ирықәлон.
Саргон илиршаз аҳәынҭқарра аҳәаақәа рырҭбаара, иара убас атәыла зегьы азы иакыз амзари, ашәага-загареи акапанреи рсистема алагалара - ахәҳахҭра ашьҭыкакаҷра ашҟа икылнагеит. Анаҩс Саргон ихьӡ иадырҳәалон амҩақәа рсистемеи, иара убас «псевдоитинерариа» ҳәа изышьҭаз - аобластқәеи ақалақьқәеи ирыбжьаз азгәаҭаны, рсиеи раԥҵара -[53].
Ауаажәларра
Аккадтәи ауаажәларра реилазаашьа иазкны иҟоу адыррақәа даара имаҷуп. Убри азы аҵарауаа ирылшо азеиԥштә лкаақәа рыҟаҵара ауп.
Месопотамиа аккадтәи аамҭақәа рзы ихадоу уаажәларратә еилазаараны иҟаз шумер бызшәала ҟе(е), аккад бызшәала битум (bītum) ҳәа изышьҭаз - «дом» акәын. Дом - реалла иҟаз, мамзаргьы имифтәыз ирзеиԥшыз абацәа рабацәа (азхылҵ) дызмаз, еиҭахцәаз аҭаацәа рацәа иргәыԥын, мамзаргьы шьҭран. Дом ахаҿы игылаз аҭаацәара раб – апатриарх иакәын. Уи иеиҵбацәа рзыҟазаашьа аганахьала амчра иман, дызқәиҭыз рацәан. Аҭаацәа рхадацәа аҭыԥантәи асоветқәа русура иалахәын, урҭ рахьынтәи еиҳа ҳаҭыр зқәыз адомцәа рхаҭарнакцәа ашьҭратә ҭауади-аамсҭеи ракәын (51). Ашьҭратә ҭауади-аамсҭеи рыдагьы иҟан амаҵзуратә ҭауади-аамсҭеи (аристократиа). Бжеиҳан уи иаҵанакуаз, змаҵуратә ҭыԥ аҳ ибзоурала изауз, зышьҭра думыз ракәын. Урҭ аккадтәи адинастиа ҵыргәас иаман. Ажәытәӡатәи Месопотамиа аҟны акрызҵазкуа аҭыԥ ҷыда ааннакылон аныхаԥаара. Раԥхьаӡа уи зыдҳәалаз аном аҿы ҭауади-аамсҭеи ракәзар, уажәшьҭа аҳәынҭқарра анапаҵаҟа иҟалоит. Аныхаԥаара ӷәӷәала иадҳәалаз (зны-зынлагьы иара иахәҭакны иҟаз) акакәын аныхабаатә (ауахәаматә) хадара – еиуеиԥшым хкыла аҳасаббаҩцәа, ахҩылааҩцәа (аписарцәа), архивусзуҩцәа уҳәа егьырҭгьы. Урҭ ԥхықәрас ирыман аҳтә—ныхабаатә нхамҩа хадара азура, аусурақәа реиҿкаара, аресурсқәа реихшара, дасу рыфатә хәҭаа рызшара уҳәа иҵегьы.
Аҳәынҭқарра иқәынхоз ауааԥсыра хадаратәла адом ахадацәа рнапаҵаҟа иҟаз абжьаратә цуҭақәа ракәын. Иара убас иҟан инарҭбаау ашумертә термин гуруш ҳәа иазгәаҭаз аҳтә-ныхабаатә нхамҩаҿы аус зуаз аџьатә персонал (39). Аккадтәи аамҭазы урҭ рҭагылазаашьа акыр иуадаҩхоит: анкьа ишьақәыргылоу арыцтә хәҭа азы ирырҭозҭгьы иҳәаақәҵоу дгьыл хәҭак, уажәшьҭа урҭ рыфатә хәҭаазы аус рулар акәын, уи аҟнытә русуратә мшы аиҳабыра иахьынӡарҭаху еиҵырхыр алшон.
Ҵыхәаԥҵәара рымамкәа ицоз аибашьрақәа ирыхҟьаны аккадтәи аамҭазы атәцәа рхыԥхьаӡара акыр иазҳауеит (шумер. эред, нгеме, аккад. ва́рдум), аха иара убасҟангьы урҭ рхыԥхьаӡара даараӡа имаҷын (39) (66).
Аккад, Ажәытәтәи Мрагылара иаҵанакуа егьырҭ аҳәынҭқаррақәа акыр реиԥш, инагӡаны атәратә шьақәгылашьа змаз ҳәынҭқарран ҳәа азуҳәартә иҟаӡам. Ихадоу аарыхыҩцәаны иҟаз атәцәа ракәмызт, урҭ – ацуҭа уааи аҳтә-уахәаматә нхамҩа аусзуҩцәеи ракәын. Еиҳа маҷ аларҵәара змаз атәыҳәсақәа – нгеме - русура акәын. Атәцәа-ахацәа (еред) рхамаԥышәара иахҟьаны, насгьы заатәи ауаажәларра урҭ рҳәатәы иацныҟәартә еиԥш рыҟаҵара рымч ахьақәымхоз азы, уарла-шәарла рхы иадырхәон. Аҭҵаарақәа ишаҳдырбо ала, Аккада атәра апатриархалтә ҟазшьа аман: амаҵуцәа аҭаацәа анхамҩаҿы ирыцхраауан, аха ара, Ажәытәӡатәи Рим ишыҟаз еиԥш, атәцәа рџьа мацарала акәмызт рхы шныҟәыргоз (39). Атәцәа реиҳарак хылҵшьҭрала месопотамиатәқәан (урҭ рыхьӡқәа уи азы шаҳаҭра руеит), зыԥсҭазааратә ҭагылазаашьа уадаҩхаз, аха атәыла иашьагәыҭ уааз ракәын (67). Атәцәа егьырҭ атәылауаа еиҩдыраашьас ирымаз рыхцәы арҟәыдышьала акәын (39).
Акультура
Аккадтәи аамҭазы акультуреи аҟазареи рҿы ихадоу мотивны иҟаз афырхаҵаратә идеиа акәын. Уи зны амчра аанкыланы, арымӡаа еизганы еибашьра ргара зылшаз, Аҩӡыбжьара адгьылқәа еидызҵаз, хара иҟоу адгьылқәагьы зымпыҵазхалаз (Саргон Ажәытәтәи, Нарам-Суен) ракәын. Даҽазныхгьы зышьҭра лаҟәыз, аха имчи, илшареи, аибашьраҿы иааирԥшыз агәымшәареи ирыбзоураны, аҳ ихаигалаз уаҩын. Абасала, аҟазараҿы аккадаа, уаанӡатәи аамҭазы ашумерцәа раасҭа, ауаҩы ихаҭара аҵак ду арҭон (68).
Архитектура
Аккадтәи аамҭазы архитектура аҿиара аман, аԥыҳәҳәақәа (апилиастрқәа) реиҭныԥсахлареи, аҭӡамцқәа ииааланы реиҟәшареи, иԥсабаратәым ахәқәа рҿы аныхабаақәа рыргылареи уҳәа реиԥш иҟоу, месопотамиатәи архитектура атрадициатә хархәашьақәа еиқәырхо иаазгоз азеиԥштә хырхарҭақәа рымҩала.
Аккадтәи аҳцәа активла имҩаԥыргон аргыларатә усқәа. Урҭ ирҿыцны идыргылон аныхабаақәеи,
мини|Малоуен иааирԥшыз Нарам-Суен ихан, ҵаҟатәи аладатәи ахәҭа
аԥшьаҭыԥқәеи, ахьыҵәцарақәеи абаашқәеи. Аха урҭ аккадтәи аргыларақәа рышьҭақәа рҟнытә ҳара ҳхаанынӡа иаанхаз даара имаҷуп. Уи, зегь раԥхьаӡагьы, изыхҟьаз Аккад анхыбгала ашьҭахь иҟаз анархьиа ауп, иҩбахаз, Ура 3-тәи идинастиа аҳцәа имҩаԥыргоз аполитика ауп. Урҭ ирыбгаз ажәытәӡатәи аныхабаақәеи азиккуратқәеи анеиҭашьақәдыргылоз, хықәкыла иқәырхуан Аккадтәи аамҭа иатәыз аусумҭақәа шаҳаҭра рзызуаз зегьы (69). 1899-1900 шықәсқәа рзы Г.Ф.Гилпрехт иԥшааит Ура 3-тәи идинастиа аамҭа иатәыз азиккурат аҵаҟа иҟаз Саргон Аккадтәи Ниппура ишьҭаиҵаз азиккурат ауасхыр.
Аскульптура
мини|Аккадтәи аҳцәа руаӡәк иитәу аиааиратә стела, Лувр
Даараӡа имаҷуп ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы иааз аккадтәи аскульптурақәа. Зегь реиҳа еицырдыруа ируакуп – аџьаз иалхыу аккадтәи ахада ихы, аҳаҭәара, иара убас Маништушу иқьашана еиқәаҵәа.
Ниневиа, Иштар аныхабаа ахыжәжәарақәа рҿы Мақс Меллоуен иԥшааит аккадтәи аҳ иҳаҭәара ахы. Меллоуен ишҳәаақәиҵаз ала, ари аҳаҭәара иаанарԥшуа, аныхабаа аԥызҵаз ҳәа ирыԥхьаӡо Саргон Аккадтәи иԥа Маништушу идҵала иҟаҵаз иара Саргон Аккадтәи исахьа ауп. Иааизакны иуҳәозар, аккадтәи аскульпторцәа рҟазара еиҳа ареалтәра аҵан, урҭ раԥхьа иҟаз ашумерцәа ртәы аасҭа. Саргон араҟа даарԥшуп «акәылӡхылԥа-сабрада» ихаҵаны, аԥаҵа иҿаны, ижакьа ҩыџьара еиҩшаны. Иблақәа рцынхәрас зыхә цәгьоу ахаҳәқәа ҭаҵаны иҟан. Урҭ руак анҭыргоз аҳаҭәара ахаҭа ааха арҭеит. Ҳаамҭазы ари аԥшаамҭа Ираҟтәи амилаҭтә музеи аҿы иҟоуп (72).
Маништушу иқьашана рыԥшааит Суза имҩаԥыргоз ажрақәа раан. Ари аҳ иҳаҭәара атәы ҳҳәозар, уи хыхьтәи ахәҭа аԥхасҭа аман; уи аҿы Маништушу дгыланы, ишьапаҟынӡа инеиртә иау амаҭәа ишәҵаны даарԥшуп.
Аккадатәи архитектура аҿырԥштәқәа рҟнытә еиҳа еиӷьны еиқәхаз ируакуп Мақс Маллоуен Тель-Браке ииԥшааз ахыбра. Уи ахыбра аҟнытә еиқәханы иаанхаз ауасхыр заҵәык ауп, уи ахан ҳәа ахьӡҵан. Аха, иҟалап, уи Аккадеи Азиа хәыҷи иқәынхоз ауааԥсыреи рыбжьара имҩаԥысуаз ахәҳахәҭра ахьчаразы иргылаз ахырӷәӷәарҭа (афорпост) акәзаргьы. Нарам-Син иаҳразы иргылан ҳәа ирыԥхьаӡаз ари «Ахан» ԥшьырқцан аплан аҿы, аганқәа нацҵаны 100 метрак рҟынӡа иҟан. Адәахьтәи аҭӡамцқәа даара ишәпан. Аҩныҵҟа иҟан хыԥхьаӡара рацәала аҵәахырҭатә уадақәеи аҩныҵҟатәи ашҭа хыҷқәеи. Ари ахырӷәӷәарҭа рыбган, иқәхын Аккада анеилаҳа ашьҭахь иҟаз абылра ду аан. [70].
Ажәытәӡатәи ақалақь Ешнунн аҿы ирыԥшааит аккадтәи аамҭа иаҵанакуа ахатәы ҩнқәеи агәаратә ҭӡамцқәеи руасхырқәа рацәаны (70), иара убас Аҩадатәи Ахан зыхьӡыз аҩны ду ахыбра. Уи ахыбра шьақәгылан х-хәҭа дуқәак рыла. Аладатәи ахәҭаҿы иҟан ауада хәыҷқәа рыла икәыршаз аҩныҵҟатәи ашҭа хәыҷы. Уаҟа иԥшааз асаркьақәеи, еиуеиԥшым аҳәса рҽырԥшӡагатә маҭәарқәеи агәра удыргоит уи ахәҭа аҳәса ирынхарҭаны ишыҟаз ала. Ахыбра агәҭатәи ахәҭаҿы иҟан еиԥшьны иҟаҵаз анхарҭақәеи асасааирҭатә уадақәеи. Аҩадатәи аган аҿы ишыҟаз убоит амаҵзуратә уадақәеи аҩналарҭа хада ашҟа иназгоз ашҭа хәыҷқәа рсистемеи. Мрагыларатәи ахәҭаҿы иҟан иблыз ақьырмыт иалхны иҟаҵаз, ахыбра аҳәаа иҭыҵуаз аӡышьҭрақәа ҟаҵаны измаз атуалеттә уада хәыҷқәа. Леонард Вулли Ура иҭиҵааит 400 рҟынӡа аккадтәи аԥсыжырҭақәа (71).
Абызшәеи аҩыреи
мини|Аккад бызшәала асалҩыратә текст зну Маништушу иқьашана
Аккад ҳәынҭқарраҿы ҩ-бызшәак ахархәара рыман: ашумертәии аккадтәии абызшәақәа аҩбагьы рҵакы ҳаракын. Уи аамҭазтәи ашумертә бызшәа аҿиара - аиасратә етап иҭагылан. Уи аҵак ду аман анцәа имҵаныҳәареи, алитературеи, аныхабаатә ҳасабырбеи рбызшәак аҳасабала. Аха иара убри аамҭазгьы, зхатә ҷыдарақәа змаз аполитикатә ҭагылазаашьеи ари абызшәа ауадаҩреи иахҟьаны, аккад бызшәа еиҳа-еиҳа иалаҵәон Ҵаҟатәи Месопотамиа иқәынхоз ауааԥсыра ркультуреи рыбзазареи. Уи аларҵәара аман ажәытә аккадтәи диалектк аҳасабала, хадаратәлагьы ахархәара аиуит аусмҩаԥгараҿы.
Арҭ абызшәақәа рыҩбагьы рхы иадырхәон асалҩыратә ажәала-ацыратә дыргақәа рсистема (асалҩыра). Аҩыраҿы зегь реиҳа ахархәара змаз материалны иҟан анышәаԥшь, уи иалхны иҟарҵон аписарцәа иҷыдоу мыругала адыргақәа зҭарҵоз, ихыгьежьааӡа иҟаз аҭаӡҩыра хәыҷқәа. Аккадтәи аҳәынҭқарра аныҟаз аамҭазы ауп ихыгьежьаау аҭаӡҩыра хәыҷқәа рҟынтәи акәакьҭаиашатә ҭаӡҩырахь ианыиасыз (55). Анаҩс аҭаӡҩыра хәыҷқәа андырбалакь ашәҟәгьы хиахон. Аккадтәи аҳәынҭқарра аныҟаз аамҭазы хыхьынтәи ҵаҟа иҩуан. Шумертәи анапҩымҭақәа рақәҭыхраҿы, адыргақәа макьаназы архаикатә ҟазшьа рыман. Ацәаҳәақәақәа хагәҵәылатәи цәаҳәала еиҩыршон. Анҵа дузар, ииаалоу ацәаҳәақәа рыла, каҭ-каҭла еиҩыршон. Лассы-лассы ажәа аморфологиатә форма инагӡаҵәҟьаны ианырҵаӡомызт, ахархәара рыман алогограммақәа, адетерминативқәа уҳәа убас иҵегьы.
Алитература
Ихадоу сахьаркыратә бызшәас уи аамҭазы иҟан ашумертә бызшәа (75). Аккад бызшәала иҟоу уи аамҭа иаҵанакуа абаҟақәа рхыԥхьаӡара зынӡаск имаҷӡоуп. Аҭҵааҩцәа ари абызшәа ажәытә аккадтәи ҳәа иашьҭоуп (55). Литературатә рҿиамҭақәак Саргон Аккадтәи иԥҳа, Ура Иреиҳаӡоу аныхаԥааҩ Енхьедуане илтәуп ҳәа иԥхьаӡоуп (76). Уи лырҿиамҭақәа «Анцәарҭыԥҳа Инанна илызку аныҳәашәа» ҳәа ирышьҭан. Ҳара ҳҟынӡа иааӡеит урҭ агимнқәа ԥыҭк рфрагментқәа зну 100 рҟынӡа аҭаӡҩыра хәыҷқәа, аха урҭ зегьы еиҳа ихьшәоу ажәытә вавилонтәи аамҭа иаҵанакуа асиаҿы ауп иахьыҟоу. Урҭ ахархәара рыман ахҩылааратә школқәа рҿы, уи, ҳәарада, иаанагоз аларҵәара бзиа рыман ҳәа ауп.
Адинхаҵара
Ихадоу астатиа: Ашумертә-аккадтә мифологиа
Аҵарауаа иҟарҵаз аҭҵарақәа алшара ҳарҭоит, аккадцәа зхылҵыз – мрагыларатәи асемитцәа – еиуеиԥшым анцәақәа, хаз игоу ацуҭақәа рынцәахәқәа ирымҵаныҳәон ҳәа алкаа аҟаҵара. Аха убри аамҭазы асемитцәа жәытә-натә аахыс анцәақәа ахатәы хьӡқәа рыҭара рҽацәырыхьчон. Абиԥараҿы, ма цуҭа цыԥхьаӡа дасу рынцәа-рхылаԥшхәы «Мычра злоу» - ба,ал мамзаргьы бел ҳәа ирышьҭан, анцәарҭыԥха-рхылаԥшхәы «анцәарҭыԥҳа» - астар ма иштар ҳәа (аладатәи асемитцәа рҿы иштар ҳәа изышьҭаз ахацәа рынцәахәы шиакәызгьы).
Аккадтәи аҳра анаԥҵаз аамҭазы асемитцәа рынцәақәа шумертәи амифологиа ианрааланы иҟан. Бел ҳәа изырҳәон иреиҳаӡоу анцәа, усҟан ус иҟаз Енлиль иакәын (анаҩс – Мардук); Иштар ҳәа рзырҳәо иалагеит шамахамзар анцәарҭыԥҳацәа зегьы.
Аиԥштәра иаҷыдангьы, иара убас имҩаԥысуан итрадициатәыз шумертәи анцәақәа рыхьӡқәа семит ҟазшьала рыԥсахра. Убас, иреиҳаӡоу шумертәи анцәа Енлиль аккад бызшәала Еллиль ихьӡын; анцәарҭыԥҳа Инаана шамахамзар Иштар ҳәа ларҳәон, амра анцәа Уту – Шамаш, амза иахаҭараз Нанна (Зуен) – Суен (Син), Енки – Хаиа (Еа), Ишкур – Адад уҳәа убас егьырҭгьы.
Арҭ аҩ-культурак рҿы апантеон, иара убас еиуеиԥшым ахаҿсахьақәеи асиужетқәеи шамахамзар иахьеиԥшыз иабзоураны, абжьааԥны иакыу ашумертә-аккадтә мифологиа ҳәа азырҳәоит. (77).
Аккада аҭынха
мини|Саргон ииреи уи амчрахь инеиреи атәы зҳәо ажәытә вавилонтәи аамҭа иаҵанакуа аҭыӡҩыра хәыҷы; Лувр
Месопотамиа аҭоурых аҿы Аккад – раԥхьатәи ихадаратәу ҳәынҭқаррахеит (78). Раԥхьаӡа акәны араҟоуп аҳ адеспоттә ҟазшьа ахьааихәаз. Ихаҭа иԥсы шҭаз нцәак иеиԥш дхагаланы иаҳаҭыр рбо иахьалагаз. Иаԥҵан, анаҩс Ажәытәӡатәи Мрагылара аҳәынҭқарра дуқәа – Ура 3-тәи идинастиа Шумертә-Аккадтә аҳреи, Вавилониеи, Ассириеи шьаҭас ироуз ахадаратә система ҿыц (79).
Месопотамиа аҭоурых аҿы раԥхьаӡа акәны иаԥҵан зтәыла егьырҭ аҳәынҭқаррақәа алазҵаз аҳәынҭқарра ду. Аккадтәи аҳцәа ирылдыршаз ампыҵахалара амҽхаки атәыла аҵакырадгьыл аҭбааҭыцәреи гәыԥҩык аҵарауаа ирылнаршеит ари аҳәынҭқарра адунеи аҿы раԥхьаӡатәи империоуп ҳәа азыԥхьаӡара (52) (80) (81).
Аҳәынҭқарра ҿыц аҿы аккад бызшәа раԥхьаӡа акәны аофициалтә бызшәак аҳасабла ахархәара аиуит. Уи ашумерцәа рсемиттәра (82), иара убас ажәлар ҿыцқәа – ававилонцәеи ассириицәеи рышьақәгылара апроцесс акыр иацхрааит. Аккад бызшәа аҳәынҭқарратә ҩаӡара аҟынӡа анеира иалнаршеит уи - ажәларқәа злеицәажәо, анаҩс - ацҳаражәҳәаратә шәҟәеимдара зламҩаԥырго бызшәак аҳасабала арӷәӷәара, уи алагьы Ажәытәӡатәи Мрагылараҿы абызшәа дуқәа ируакны аҟалара.
Аккад агәалашәара акыраамҭа иаанханы иҟан Ажәытәӡатәи Мрагылара иаҵанакуа ажәларқәа рыбжьара. Уи агәалашәара зегь реиҳа иӷәӷәаны иаанхеит ахеттцәеи ассириицәеи рыбжьара (63). Аккад - ихадароу, еизаку ҳәынҭқаррак аҳасабала иҿырԥшыгоу, еталонк иаҩызоу ҳәынҭқарраны ирыԥхьаӡон.
Азгәаҭақәа
Азхьарԥшқәа
Iraq's Ancient Past – Пеннтәи амузеи
Ашықәс Нарым-Син ихьыӡқәа – CDLI
Ашықәс Шар-кали-Шарри ихьӡуп – CDLI
Акатегориа:Ҳ. ҟ. III-тәи азқьышықәсазы ишьақәгылаз аҳәынҭқаррақәеи атерриториақәеи
Акатегориа:Ҳ. ҟ. III-тәи азқьышықәсазы иаԥыхыз аҳәынҭқаррақәеи атерриториақәеи
Акатегориа:Ажәытәӡатәи Месопотамиа
Акатегориа:Ажәытәӡатәи Хыхьтәи Месопотамиа
Акатегориа:Ажәытәӡатәи Леуант
Акатегориа:Ицәырҵит Ҳ. ҟ. 24-тәи ашәышықәсазтәи аобиектқәа
Акатегориа:Ҳ. ҟ. III-тәи азқьышықәсазтәи аобиектқәа рыӡра
Акатегориа:Аҭоурыхтә азиатәи амонархиақәа
Акатегориа:Нимрод
Акатегориа:Аҭоурыхтә империақәа
|
38611
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ажәытәӡатәи_Еллынтәыла_архитектура
|
Ажәытәӡатәи Еллынтәыла архитектура
|
'''Ажәытәӡатәи Еллынтәыла архитектура''' европатәи архитектура шьаҭас иаиуит, ҿырԥшыгангьы иҟалеит адунеи зегь архитекторцәа рзы. Зегь раасҭа ижәытәӡатәиу крито-микентәии, гомериҟынӡатәии, гомериаантәии аеллын ҭоурыхи архитектуреи рыҿиара аамҭахь иаҵанакуеит Крит иҟоу Кноссеи Фестеи рхыжәжәарақәа, адгьылбжьахақәа рҿы кикладтәи акультура иатәу ақалақьқәа жәпаки, ациклоптәи амеголиттәи аиқәҵашьа змоу Тиинфеи, Елевсинеи Дельфеи иҟоу аҭыӡқәеи, Менелаи «ихазынаҭра» ҳәа изышьҭоу Амкил азааигәа иҟоу, Мациас Орхомен аазааигәа иҟоуи, Павсанеии зыӡбахә иҳәахьаз реиԥш, егьырҭгьы жәпакы. Ажәытәӡатәи Микен ахыжәжәарақәеи ҳ. ҟ. 2- тәи азқьышышықәса аамҭа иаҵанакуа Аргос, Олинф, Орхомен уҳәа ақалақьқәа рҿы хазы иҟоу абаҟақәеи микентәи аамҭа иаҵанакуеит.
Иазгәаҭатәуп, Киклад адгьылбжьахақәа рыҟны ақалақь аҿы аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы имҩаԥгаз аԥшаарақәа Криттәии Еладатәии акультурақәа ирыҵанакуаз, амҩа чаԥақәеи ибзианы еиҿкааз, ҩбаны еихагылаз аҩнқәа еиҳарак напҟазарыла иҟаҵаз рԥенџьырқәеи рышәқәеи рыла, ихьшәоу микентәи аеллынтә бзазаратә ргыларақәа ирԥыргон.
== Аеллынцәа рархитектура ихадароу аамҭақәа. ==
=== Архаикатә аамҭа (Vll ашә. ҳ. ҟ. Писистрат иаԥхьа (530 ҳ. ҟ.) ===
[[Афаил:Treasury_of_Athens_at_Delphi.jpg|мини|Дельфа иҟоу афинаа рмазараҭра.]]
Аргыларатә ҟазараҿы апринцип хадақәеи аформақәеи раамҭа иаҵанакуеит. Архаикатә аамҭахь иаҵанакуеит жәаҩа нцәахәы Рӡатәқәҵарҭа – зыхәҭақәак еиқәхаз амҩақәа рауреи ирыбжьази ахьынтәыршәоз, афинтәи Агора аргылара хада, иара убас, аепонимқәа рыстатуиақәеи Толос раандакәыршақәеи руасхыри, иара убра иҟаз ахыбра гьежь ауасхыри.
Зҿлымҳара зуҭаша акоуп Афина иҟоу Акрополь аҿы аџьамцәа ихдырбгалаз Афина аныхабаа ауасхыргьы, уи аиҭашьақәыргылара ҵасым ҳәа ирыԥхьаӡеит.
Дельфа еиҭашьақәыргылоу Афинаа рхазынаҭра – ари «анта» иналукааша иаҿырԥшыга бзиоу, архаикатә аамҭа иаҵанакуа адоритә ныхабаауп
=== Заатәи аклассикатә аамҭа (530 ҳ.ҟ. – 470 ҳ.ҟ.) ===
Ефес иҟоу Артемида лныхабаа ҳара ҳҟынӡа иааӡаз аҩбатәи аамҭа
[[Афаил:Ac_artemisephesus.jpg|мини|Ефес иҟоу Артемида лныхабаа]]
иаҵанакуа аргыларақәа рхыжәжәарақәа шаҳаҭра руеит еллынаа рархитектура атәым нырра аҟынтә, Азиантәи Мысрантәи иаланагалаз аелементқәа дара рыжәлар рдоуҳа, рдинтә дунеихәаԥшра аформақәа ирықәыршәаны хәыҷы-хәыҷла ирыладырҵәоз аҟнытә ахы иақәиҭхо ишыҟалаз узырбо ихадоу аҷыда ҟазшьақәа. Ари аамҭа иаҵанакуа аргыларақәа зегьы адоратә стиль иаҵанакуеит, раԥхьанатә ихьанҭоу, рацәак игәылыршәамкәа, анаҩс еиҳа иласны, агәаӷьра аҵаҵаны, иԥшӡаны иаԥҵоу. Ари аамҭа иаҵанакуа иара Еллынтәыла иҟоу аныхабаақәа рҟынтә Олимпиатәи Гера лныхабаа, Афина иҟоу Зевс иныхабаа, Дельфа иҟоу Аполлон иныхабаа (ари зегь раасҭа еицырдыруа иссиру ажәытәӡатәи Еллынтәыла аԥшьаҭыԥқәа ируакуп), иара убас Егин адгьылбжьахаҿы иҟоу Афина Паллада лныхабаа афронтонқәа зырԥшӡоз аскульптурақәа ргәыԥ ала ҳаамҭазы зыхьӡ зыԥша адунеи иахыҵәаз, иахьагьы миунхентәи аглипотекаҿы иҵәахуп.
Гораздо многочисленнее древнедорические храмы в Сицилии и Южной Италии, где в эту пору существовали богатые греческие колонии. В Сицилии насчитывается свыше 20-ти колоссальных памятников этого рода, а именно в Селинунте, Акраганте (Агридженто); Сиракузах и Эджесте (Сегесте). Храм Посейдона в Пестуме близ Амальфи — одно из наиболее уцелевших и изящных сооружений рассматриваемой эпохи; к ней относятся в той же местности остатки храма Деметры в Пестуме и так называемая Базилика в Пестуме. Наконец, к этой эпохе должен быть причислен храм Артемиды в Эфесе, считавшийся одним из чудес света, сожжённый Геростратом, возобновлённый при Александре Македонском и исследованный английским археологом Вудом.
Ажәытәдоратәи аныхабаақәа еиҳагьы ирацәоуп Сицилиеи Аладатәи Италиеи, уи аамҭазы ибеиаз аеллынцәа рколониақәа ахьыҟаз. Сицилиа 20 инареиҳаны ус еиԥш иҟоу ҵҩа змам абаҟақәа уԥылоит, хаҭала Селинунҭ, Аграгант (Агриџьенто); Сиракуза, Еџьест (Сегест). Посеидон иныхабаа Песҭум иҟоу Амальф азааигәара – ари уи ашәышықәса иаҵанакуа иреиӷьӡо аргыларақәа рахьтә еиҳа еиқәхаз ируакуп; уахь иаҵанакуеит ари аҭыԥ аҟны Песҭум иҟоу Деметра лныхабаа ахыжәжәахақәа, иара убас Пестум иҟоу Абазиликагьы. Аҵыхәтәан, ари аепоха иахыԥхьаӡалатәуп Ефес иҟоу Артемида лныхабаа, уи адунеитә аџьашьахәқәа ируакуп, Героскрат ииблыз, аха Александр Македонтәи еиҭашьақәиргылаз, англыз археолог иҭиҵааз.
Аргыларақәа рҳәаақәҵара иазкны Аристотель иҩуеит уи аамҭазы иҟаз афинатәи атиран Писистрат иалеигалаз аԥкрақәа ртәы, амҩа ҭшәақәа рыҟны ахатәы ҩынқәа абарҵақәеи аҿаԥшьқәеи рыцҵаны рыргыларазы, урҭ аклассикатә аамҭазгьы иаабац ақьырмыт аӡа иалхны идыргылон аҟнытә рҭыӡқәа жәпан, ихьанҭан. Анышәаԥшь иалхыз ақьырмытқәа, амҿлыхыз зкәақьҭа иашоу аформақәа рҿы зынӡа икьакьахаанӡа акыраамҭа идырҩон. Ақалақь аҿы иҟаз ахатәы ҩны х-еихагылак аман, урҭ иӡу кыцла ирхыбуан, иара убас урҭ аҩнқәа аҳәсеи ахацәеи рҭыԥқәа еихшаны иаман.
Ашә хадақәеи, ашҭахь иааиуаз агәашәқәеи ҩба-ҩба ҿы рыманы иҟазар акәын хымԥада, есқьынгьы аҩныҵҟала иаатуан. Авазақәа ирну асахьақәа ишаҳдырбо ала, иҳаракны иҿан, амҿтәы қырсҭақәа рыла еихыршьны иҟаҵан, аԥенџьыркыӷәрақәеи аганҵыргәақәеи рыман.
На перекрестках и у ворот традиционно выставлялись гермы - статуи или знаки покровителя дорог и путников Гермеса с обозначениями головы и мужской принадлежности.
Амҩеихысырҭақәеи агәашәқәеи традициала идырԥшӡон агермақәа – мамзаргьы амҩа ахылаԥшҩы астатуиақәеи идыргақәеи, иара убас, Гермес иныҟәаҩцәа рыхқәа рхаргыланы.
=== Аклассикатә аамҭа (470 ҳ.ҟ. – 338 ҳ.ҟ.) ===
Аеллынцәа рҟазара иреиӷьӡаз аамҭазы, ахԥатәи ааамҭазы зегьы дориатәи астиль, мамзаргьы доритәи архитектуратә ордер ҳәа изышьҭаз, уи хадаратәла ишыҟаз иацҵо, аформақәа еиҳа иласхеит, агәаӷьрагьы роуит урҭ реишьашәалараҿы. Ионитәи астиль, мамзаргьы аордер еиҳа-еиҳа иалаҵә иалагеит, аҵыхәтәан, хәыҷы-хәыҷы ахархәара иалагоит коринфтәи аордер, мамзаргьы архитектуратә стиль. Аеллынтәыла аныхабаақәа еиҳа иаамысҭашәаны, еинааланы ахәҭақәа реицеиҟарара иацклаԥшуа иалагоит; азиамаҷ аколониақәа рҿы аргылаҩцәа аматериал шьахәқәеи, аформақәеи, арԥшӡагақәеи рыгәцаракра иалагеит, усҟан азы Сицилиа, архитектура доритәи аелементқәа изрылҵуамызт, аргылаҩцәа аргылара дуӡӡақәа рыла ауаа дыршанхон. Акьырхаҳәи, аԥслымӡхаҳәи рҭыԥан, аргыларақәа рҿы рхы иадырхәон амармалташь, уи еиҳа ҷыдала аус адулатәын, аха уи ачаԥашьа ҷыдеи, аорнамент ианызи акы еиԥшмызт.
Афина иҟоу Тесеи Иныхабаа, ахԥатәи ааамҭа алагамҭазы иргылаз доритәи аамҭа иаҳнаҭаз иреиӷьӡоу усумҭоуп. Уи аамҭазы ари иаццәырҵит даҽа ҩ-баҟак, аицеиҟарареи аинырнаалара анагӡашьала ионтәи астиль аттикатә еилкаара иақәыӡбаз, ҷыдала, Илисстәи аныхабаа (уажәы ихырбгалоу) иара убас, Ника Аптерос лныхабаа (Имҵәыжәҩадоу Ника) афинтәи Акрополь аҭаларҭаҿы игылоу.
Афина зегьы Перикл инапаҵаҟа ианыҟаз аамҭа аргылара аус иашыкьаамҭаны иҟан.
Иара ихаан, акрополь ажәытәтәи аԥшьаҭыԥқәа, аџьамцәа идырбгаз рҭыԥан, ирызҳаит зеиԥшыҟам анцәахәы лныхабаа – ақалақь ахылаԥшҩы Парфенон, уи архитекторцәа Иктини Каликрати иаԥырҵаз, Фидиа иҵаҩцәеи иареи рскульптурақәа рыла меигӡарахда ирҩычаз.
Ари аныхабаа аргылара иаалгаанӡа, акрополь гәашә ду Пропилеев ҳәа изышьҭаз аргылара ианалагаз, уи архитектор Мнезикл илшеит доритәи астили ионитәи астили реилагӡара, актәи – аҿаԥшыларатә аҿы ихы иархәеит, аҩбатәи-аҩныҵҟатәи аколоннадаҿы. Афина зегьы аҿы аргылараҟазара қәҿиарала аихьӡарақәа Аттикеи Пелопоннеса уҳәа егьырҭ аҭыԥқәа рыҿгьы анырра ӷәӷәа ҟарҵеит. Убас, убри аамҭазы Парфенон архитекторцәа ируаӡәкыз Иктин инапхгарала иргылан зеиԥш ыҟамыз Деметра лныхабааи Епикуреитәи Апполон иныхабааи Басса (Фигелеи, Аркадии) аҿы. Уи аамҭахь иаҵанакуеит Олимпиа иҟоу Зевс иныхабаагьы, зыскульптура аԥшӡарала зыхьӡ адунеи иахыҵәахьоу, еиҳараӡак анцәақәа раб истатуиа дуӡӡа Фидиа иаԥиҵаз.
Активла аҿиара иалагеит ақалақьаргылареи ахырӷәӷәарҭақәеи. Аелын-џьам еибашьра анаҩсан, Фемистокл инапхгарала афинаа идыргылеит ақалақьи абаӷәазеи спартаа атәыла ралалара ацәыхьчаразы Иауыз аҭыӡқәа. Ҳ. ҟ. 5-тәи ашә. ахԥатәи азбжазы Афинаҟа ааԥхьара иҭан архитектор Гипподам Милеҭтәи афинаа рхаҭарнак Метани, урҭ ақалақь ашьақәгылашьа аплани Пиреи абаӷәаза апроект ҿыци ҟарҵеит, уи амш ала урҭ асатиратә критика рызун Аристофан еицырдыруа икомедиа аҿы: «Сара – адгьылшәаҩ Метон, Еллада зегьи уи акәша-мыкәшеи еицырдыруа». Апроект иарбан абаӷәазақәа реиԥш, аџьармыкьа, амҩадуқәа, ашҭақәа, иара убас атауар ҿыцқәа рӡыргара аҟаҵаразы аргылара ҷыдақәа, аказармақәа афлот азы. Гиппадам исистема шьаҭас иаиуит ақалақь Родос аиҿкаашьа ҳ. ҟ. 404 ш., иара убас, Сиракуз ахәҭак, уҳәа антикатәи ақалақьқәа жәпакы. Ақалақь ҿыцқәа рыҿиареи, реиҿкаареи, ақалақь араионқәеи, мҽхакы ҭбаала ашьҭыҵра иалагеит Александр Дуӡӡа иеибашьраан, аеллинизм апериод азы.
Ҳ.ҟ. v-тәи ашә. анҵәамҭазы ибеиаз аҩнқәа руадақәа шәыгала рҩычара аҵас алаҵәара аиуит, уаанӡа кьырла мацара иршәуазҭгьы. Ақалақь ӡыршәқәа ҷыдалатәи аргыларақәа ируакхеит, урҭ ахыбрақәагьы рыман, авазақәа ирну асахьақәа иҳарҳәоит аӡы аҵәахрадагьы, аӡы ныхтәысгьы рхы ишадырхәоз.
=== Аеллинизм аамҭа (338 ҳ.ҟ. – 180 ҳ.ҟ.) ===
Аԥшьбатәи ааамҭа зегьы аеллынтә ҟазара архитектура уи аԥхьатәи аепоха иамаз агьама ҳаракы амаӡамызт. Еллада иалаҵәаз Мрагыларатәи ацәанырреи, аҟәымшәышәреи рныррала, асахьаҭыхҩцәеи архитекторцәеи еиҳараӡак идыргылоз аргыларақәа дәахьыла арԥшӡацәареи, ахыркрацәеи еиҳа иацклаԥшуа иалагеит; идыргылоит атеатрқәа, ахан дуӡақәа уҳәа.уб. Ԥахьа ирымаз ахырхарҭа аҟынтә аҿыц ахь аиасра аанарԥшуеит Амҵәыжәҩа змоу Афина лныхабаа, аскульптор Скопас иргылаз Тегеа. Анаҩс, аԥшьбатәи аамҭа абаҟақәа рахьтә Немеа иҟоу Зевс иныхабаа акырӡа аҵанакуеит, иара убас, Афина иҟоу усҟак идуцәам аха, даара зычаԥашьала еинаало аргыларақәа, ҷыдала, Лисикрат ибаҟеи, Аԥшақәа Рбааи ҳәа хьӡыс измоу.
Ирацәоуп аргылара шьахәқәа, уи аамҭазы Азиа маҷгьы, хаҭала, кариитәи аҳ Мавсол изку еицырдыруа адамра иахагылоу абаҟа (Галинаркас амавзолеи аҿы), Приена иҟоу Афина лныхабаа Пифеи иргылаз, иара убас, Милеҭ иҟоу Феб Дидимсктәи иныхабаа дуӡӡа, Пергама иҟоу иҳаракӡоу Зевс иӡатәқәҵарҭа аскульптуратә фриз шьахә змоу, уи ахәҭақәак Берлинтәи амузеи ахь ииагоуп.
Аеллынтә аамҭа иаҵанакуеит атеатрқәа жәпакы, ауаажәларратә хыбрақәа, ахыжәжәарақәа, урҭ Адгьылбжьара-мшын зегьы аҿы иубоит. Аолимпиатә стадионқәа рахьтә еиқәхаз Родос иҟоу иҟоу аспорттә стадион, даара аинтерес ду аҵоуп. Афинтәи агора раԥхьаӡатәи ансамбль ахыбрақәа руасхырқәа реиҳарак, урҭ рахь иаҵанакуеит Булевтери, Метроон, алада-мраҭашәаратәи аӡыршә аргыламҭа ахәҭак, мамзаргьы ишеибаку уи аамҭа иаҵанакуеит. Керамика ашҭа ансамбльқәеи, Ахшьапқәа рымҩақәеи, анапҟазацәа рыкварталқәеи адамратә монументалтә баҟақәеи, Афина иҟаз аӡымҩангага ҿыцқәа убасҟан ауп ианышьақәыргылазгьы.
Александр Дуӡӡа импыҵахалара аааҭазы азы ишьаҭаркын, апроектқәагьы ҟаҵан аргыларақәа гипподамовтәи асистемала Александриа Мысратәи, иара убас, жәабала Александриақәа, аибашьратә мпыҵахалара ахьцоз зехьынџьара. Ақалақьқәа рхатә хырӷәӷәарҭақәеи, аӡымҩангагақәеи, абаӷәазақәеи, зкәақьҭа иашоу амҩадуқәеи, заа иазгәаҭаз ауаажәларратә, акультуратә ргыламҭақәа, атеатрқәеи, аҵәахырҭақәеи, аџьармыкьақәеи налаҵаны. Аҵыхратә ԥшаарақәа излаҳарҳәо ала, ари аамҭазы агорақәеи атеатрқәеи рааигәа ашьышьмаҭрақәа дыргыло иалагеит, урҭ иааизыгьежьны атәарҭа ҭыԥқәа рацәаны иаҭаны, ркылҵәарсҭақәа аҭӡамц иаваҵаны ишьҭын.
=== Аурым аҳра аамҭа (180 ҳ.ҟ. – 90 ҳ.ҟ.) ===
Еллынтәыла Рим анапаҵаҟа ианыҟала анаҩс, архитектуратә ҟазара аус зынӡаск иаанкыланы иҟан; аха ахаантәи ақалақь иалаҵәаз иара асахьаҭыхҩцәеи архитекторцәеи дара рыԥсадгьыл аҟнытә аҟазара атрадициақәа аларгалеит, уи алагьы аурымтә ргыларатә ҟазара аиӷьтәра иацхрааит, иаиааиз – ажәлар ргьама ԥагьа рҽақәдыршәар, рҽаандырнаалар шакәызгьы.
Аеллынтә архитектура аҭоурых аҵыхәтәантәи аамҭазы аурым ҟазара аҭоурых иалаӡҩеит. Афина иумбарц залшомызт анаҩстәи аурымтә ргыларақәа раамҭазы активла аҿиара ишалагаз, еиҳарак ажәытә раионқәеи агора ҿыци рҿы, аха ари шьҭа аурым архитектуроуп.
==Ахархәара змоу алитература==
* {{Ашәҟәы|Ашәҟәы=Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона|Азхьарԥш=https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%94%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B5-%D0%B3%D1%80%D0%B5%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5_%D0%B8%D1%81%D0%BA%D1%83%D1%81%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE|Астатиа ахьӡ=Древнегреческое искусство|Ақалақь=Санкт-Петербург|Аҭыжьырҭа=АО «Ф. А. Брокгауз — И. А. Ефрон»|Ашықәс=1890—1907|Атом=в 86 т. (82 т. и 4 доп.)}}
* {{Ашәҟәы|Ашәҟәы=Реальный словарь классических древностей|Азхьарԥш=https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%A0%D0%A1%D0%9A%D0%94/Architecti|Астатиа ахьӡ=Architecti|Ақалақь=Санкт-Петербург|Аҭыжьырҭа=B. G. Teubner Verlag|Ашықәс=1885|Ажәла=Лиубкер|Ахьӡ=Фридрих|Автор изхьарԥш=Лиубкер, Фридрих|Аоригинал=Reallexikon des classischen Alterthums für Gymnasien}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:жәытәӡатәи Еллынтәыла архитектура}}
[[Акатегориа:Архитектура аҭоурых]]
[[Акатегориа:Ажәытәӡатәи абырзен архитектура| ]]
|
Ажәытәӡатәи Еллынтәыла архитектура европатәи архитектура шьаҭас иаиуит, ҿырԥшыгангьы иҟалеит адунеи зегь архитекторцәа рзы. Зегь раасҭа ижәытәӡатәиу крито-микентәии, гомериҟынӡатәии, гомериаантәии аеллын ҭоурыхи архитектуреи рыҿиара аамҭахь иаҵанакуеит Крит иҟоу Кноссеи Фестеи рхыжәжәарақәа, адгьылбжьахақәа рҿы кикладтәи акультура иатәу ақалақьқәа жәпаки, ациклоптәи амеголиттәи аиқәҵашьа змоу Тиинфеи, Елевсинеи Дельфеи иҟоу аҭыӡқәеи, Менелаи «ихазынаҭра» ҳәа изышьҭоу Амкил азааигәа иҟоу, Мациас Орхомен аазааигәа иҟоуи, Павсанеии зыӡбахә иҳәахьаз реиԥш, егьырҭгьы жәпакы. Ажәытәӡатәи Микен ахыжәжәарақәеи ҳ. ҟ. 2- тәи азқьышышықәса аамҭа иаҵанакуа Аргос, Олинф, Орхомен уҳәа ақалақьқәа рҿы хазы иҟоу абаҟақәеи микентәи аамҭа иаҵанакуеит.
Иазгәаҭатәуп, Киклад адгьылбжьахақәа рыҟны ақалақь аҿы аҵыхәтәантәи ашықәсқәа рзы имҩаԥгаз аԥшаарақәа Криттәии Еладатәии акультурақәа ирыҵанакуаз, амҩа чаԥақәеи ибзианы еиҿкааз, ҩбаны еихагылаз аҩнқәа еиҳарак напҟазарыла иҟаҵаз рԥенџьырқәеи рышәқәеи рыла, ихьшәоу микентәи аеллынтә бзазаратә ргыларақәа ирԥыргон.
Аеллынцәа рархитектура ихадароу аамҭақәа.
Архаикатә аамҭа (Vll ашә. ҳ. ҟ. Писистрат иаԥхьа (530 ҳ. ҟ.)
мини|Дельфа иҟоу афинаа рмазараҭра.
Аргыларатә ҟазараҿы апринцип хадақәеи аформақәеи раамҭа иаҵанакуеит. Архаикатә аамҭахь иаҵанакуеит жәаҩа нцәахәы Рӡатәқәҵарҭа – зыхәҭақәак еиқәхаз амҩақәа рауреи ирыбжьази ахьынтәыршәоз, афинтәи Агора аргылара хада, иара убас, аепонимқәа рыстатуиақәеи Толос раандакәыршақәеи руасхыри, иара убра иҟаз ахыбра гьежь ауасхыри.
Зҿлымҳара зуҭаша акоуп Афина иҟоу Акрополь аҿы аџьамцәа ихдырбгалаз Афина аныхабаа ауасхыргьы, уи аиҭашьақәыргылара ҵасым ҳәа ирыԥхьаӡеит.
Дельфа еиҭашьақәыргылоу Афинаа рхазынаҭра – ари «анта» иналукааша иаҿырԥшыга бзиоу, архаикатә аамҭа иаҵанакуа адоритә ныхабаауп
Заатәи аклассикатә аамҭа (530 ҳ.ҟ. – 470 ҳ.ҟ.)
Ефес иҟоу Артемида лныхабаа ҳара ҳҟынӡа иааӡаз аҩбатәи аамҭа
мини|Ефес иҟоу Артемида лныхабаа
иаҵанакуа аргыларақәа рхыжәжәарақәа шаҳаҭра руеит еллынаа рархитектура атәым нырра аҟынтә, Азиантәи Мысрантәи иаланагалаз аелементқәа дара рыжәлар рдоуҳа, рдинтә дунеихәаԥшра аформақәа ирықәыршәаны хәыҷы-хәыҷла ирыладырҵәоз аҟнытә ахы иақәиҭхо ишыҟалаз узырбо ихадоу аҷыда ҟазшьақәа. Ари аамҭа иаҵанакуа аргыларақәа зегьы адоратә стиль иаҵанакуеит, раԥхьанатә ихьанҭоу, рацәак игәылыршәамкәа, анаҩс еиҳа иласны, агәаӷьра аҵаҵаны, иԥшӡаны иаԥҵоу. Ари аамҭа иаҵанакуа иара Еллынтәыла иҟоу аныхабаақәа рҟынтә Олимпиатәи Гера лныхабаа, Афина иҟоу Зевс иныхабаа, Дельфа иҟоу Аполлон иныхабаа (ари зегь раасҭа еицырдыруа иссиру ажәытәӡатәи Еллынтәыла аԥшьаҭыԥқәа ируакуп), иара убас Егин адгьылбжьахаҿы иҟоу Афина Паллада лныхабаа афронтонқәа зырԥшӡоз аскульптурақәа ргәыԥ ала ҳаамҭазы зыхьӡ зыԥша адунеи иахыҵәаз, иахьагьы миунхентәи аглипотекаҿы иҵәахуп.
Гораздо многочисленнее древнедорические храмы в Сицилии и Южной Италии, где в эту пору существовали богатые греческие колонии. В Сицилии насчитывается свыше 20-ти колоссальных памятников этого рода, а именно в Селинунте, Акраганте (Агридженто); Сиракузах и Эджесте (Сегесте). Храм Посейдона в Пестуме близ Амальфи — одно из наиболее уцелевших и изящных сооружений рассматриваемой эпохи; к ней относятся в той же местности остатки храма Деметры в Пестуме и так называемая Базилика в Пестуме. Наконец, к этой эпохе должен быть причислен храм Артемиды в Эфесе, считавшийся одним из чудес света, сожжённый Геростратом, возобновлённый при Александре Македонском и исследованный английским археологом Вудом.
Ажәытәдоратәи аныхабаақәа еиҳагьы ирацәоуп Сицилиеи Аладатәи Италиеи, уи аамҭазы ибеиаз аеллынцәа рколониақәа ахьыҟаз. Сицилиа 20 инареиҳаны ус еиԥш иҟоу ҵҩа змам абаҟақәа уԥылоит, хаҭала Селинунҭ, Аграгант (Агриџьенто); Сиракуза, Еџьест (Сегест). Посеидон иныхабаа Песҭум иҟоу Амальф азааигәара – ари уи ашәышықәса иаҵанакуа иреиӷьӡо аргыларақәа рахьтә еиҳа еиқәхаз ируакуп; уахь иаҵанакуеит ари аҭыԥ аҟны Песҭум иҟоу Деметра лныхабаа ахыжәжәахақәа, иара убас Пестум иҟоу Абазиликагьы. Аҵыхәтәан, ари аепоха иахыԥхьаӡалатәуп Ефес иҟоу Артемида лныхабаа, уи адунеитә аџьашьахәқәа ируакуп, Героскрат ииблыз, аха Александр Македонтәи еиҭашьақәиргылаз, англыз археолог иҭиҵааз.
Аргыларақәа рҳәаақәҵара иазкны Аристотель иҩуеит уи аамҭазы иҟаз афинатәи атиран Писистрат иалеигалаз аԥкрақәа ртәы, амҩа ҭшәақәа рыҟны ахатәы ҩынқәа абарҵақәеи аҿаԥшьқәеи рыцҵаны рыргыларазы, урҭ аклассикатә аамҭазгьы иаабац ақьырмыт аӡа иалхны идыргылон аҟнытә рҭыӡқәа жәпан, ихьанҭан. Анышәаԥшь иалхыз ақьырмытқәа, амҿлыхыз зкәақьҭа иашоу аформақәа рҿы зынӡа икьакьахаанӡа акыраамҭа идырҩон. Ақалақь аҿы иҟаз ахатәы ҩны х-еихагылак аман, урҭ иӡу кыцла ирхыбуан, иара убас урҭ аҩнқәа аҳәсеи ахацәеи рҭыԥқәа еихшаны иаман.
Ашә хадақәеи, ашҭахь иааиуаз агәашәқәеи ҩба-ҩба ҿы рыманы иҟазар акәын хымԥада, есқьынгьы аҩныҵҟала иаатуан. Авазақәа ирну асахьақәа ишаҳдырбо ала, иҳаракны иҿан, амҿтәы қырсҭақәа рыла еихыршьны иҟаҵан, аԥенџьыркыӷәрақәеи аганҵыргәақәеи рыман.
На перекрестках и у ворот традиционно выставлялись гермы - статуи или знаки покровителя дорог и путников Гермеса с обозначениями головы и мужской принадлежности.
Амҩеихысырҭақәеи агәашәқәеи традициала идырԥшӡон агермақәа – мамзаргьы амҩа ахылаԥшҩы астатуиақәеи идыргақәеи, иара убас, Гермес иныҟәаҩцәа рыхқәа рхаргыланы.
Аклассикатә аамҭа (470 ҳ.ҟ. – 338 ҳ.ҟ.)
Аеллынцәа рҟазара иреиӷьӡаз аамҭазы, ахԥатәи ааамҭазы зегьы дориатәи астиль, мамзаргьы доритәи архитектуратә ордер ҳәа изышьҭаз, уи хадаратәла ишыҟаз иацҵо, аформақәа еиҳа иласхеит, агәаӷьрагьы роуит урҭ реишьашәалараҿы. Ионитәи астиль, мамзаргьы аордер еиҳа-еиҳа иалаҵә иалагеит, аҵыхәтәан, хәыҷы-хәыҷы ахархәара иалагоит коринфтәи аордер, мамзаргьы архитектуратә стиль. Аеллынтәыла аныхабаақәа еиҳа иаамысҭашәаны, еинааланы ахәҭақәа реицеиҟарара иацклаԥшуа иалагоит; азиамаҷ аколониақәа рҿы аргылаҩцәа аматериал шьахәқәеи, аформақәеи, арԥшӡагақәеи рыгәцаракра иалагеит, усҟан азы Сицилиа, архитектура доритәи аелементқәа изрылҵуамызт, аргылаҩцәа аргылара дуӡӡақәа рыла ауаа дыршанхон. Акьырхаҳәи, аԥслымӡхаҳәи рҭыԥан, аргыларақәа рҿы рхы иадырхәон амармалташь, уи еиҳа ҷыдала аус адулатәын, аха уи ачаԥашьа ҷыдеи, аорнамент ианызи акы еиԥшмызт.
Афина иҟоу Тесеи Иныхабаа, ахԥатәи ааамҭа алагамҭазы иргылаз доритәи аамҭа иаҳнаҭаз иреиӷьӡоу усумҭоуп. Уи аамҭазы ари иаццәырҵит даҽа ҩ-баҟак, аицеиҟарареи аинырнаалара анагӡашьала ионтәи астиль аттикатә еилкаара иақәыӡбаз, ҷыдала, Илисстәи аныхабаа (уажәы ихырбгалоу) иара убас, Ника Аптерос лныхабаа (Имҵәыжәҩадоу Ника) афинтәи Акрополь аҭаларҭаҿы игылоу.
Афина зегьы Перикл инапаҵаҟа ианыҟаз аамҭа аргылара аус иашыкьаамҭаны иҟан.
Иара ихаан, акрополь ажәытәтәи аԥшьаҭыԥқәа, аџьамцәа идырбгаз рҭыԥан, ирызҳаит зеиԥшыҟам анцәахәы лныхабаа – ақалақь ахылаԥшҩы Парфенон, уи архитекторцәа Иктини Каликрати иаԥырҵаз, Фидиа иҵаҩцәеи иареи рскульптурақәа рыла меигӡарахда ирҩычаз.
Ари аныхабаа аргылара иаалгаанӡа, акрополь гәашә ду Пропилеев ҳәа изышьҭаз аргылара ианалагаз, уи архитектор Мнезикл илшеит доритәи астили ионитәи астили реилагӡара, актәи – аҿаԥшыларатә аҿы ихы иархәеит, аҩбатәи-аҩныҵҟатәи аколоннадаҿы. Афина зегьы аҿы аргылараҟазара қәҿиарала аихьӡарақәа Аттикеи Пелопоннеса уҳәа егьырҭ аҭыԥқәа рыҿгьы анырра ӷәӷәа ҟарҵеит. Убас, убри аамҭазы Парфенон архитекторцәа ируаӡәкыз Иктин инапхгарала иргылан зеиԥш ыҟамыз Деметра лныхабааи Епикуреитәи Апполон иныхабааи Басса (Фигелеи, Аркадии) аҿы. Уи аамҭахь иаҵанакуеит Олимпиа иҟоу Зевс иныхабаагьы, зыскульптура аԥшӡарала зыхьӡ адунеи иахыҵәахьоу, еиҳараӡак анцәақәа раб истатуиа дуӡӡа Фидиа иаԥиҵаз.
Активла аҿиара иалагеит ақалақьаргылареи ахырӷәӷәарҭақәеи. Аелын-џьам еибашьра анаҩсан, Фемистокл инапхгарала афинаа идыргылеит ақалақьи абаӷәазеи спартаа атәыла ралалара ацәыхьчаразы Иауыз аҭыӡқәа. Ҳ. ҟ. 5-тәи ашә. ахԥатәи азбжазы Афинаҟа ааԥхьара иҭан архитектор Гипподам Милеҭтәи афинаа рхаҭарнак Метани, урҭ ақалақь ашьақәгылашьа аплани Пиреи абаӷәаза апроект ҿыци ҟарҵеит, уи амш ала урҭ асатиратә критика рызун Аристофан еицырдыруа икомедиа аҿы: «Сара – адгьылшәаҩ Метон, Еллада зегьи уи акәша-мыкәшеи еицырдыруа». Апроект иарбан абаӷәазақәа реиԥш, аџьармыкьа, амҩадуқәа, ашҭақәа, иара убас атауар ҿыцқәа рӡыргара аҟаҵаразы аргылара ҷыдақәа, аказармақәа афлот азы. Гиппадам исистема шьаҭас иаиуит ақалақь Родос аиҿкаашьа ҳ. ҟ. 404 ш., иара убас, Сиракуз ахәҭак, уҳәа антикатәи ақалақьқәа жәпакы. Ақалақь ҿыцқәа рыҿиареи, реиҿкаареи, ақалақь араионқәеи, мҽхакы ҭбаала ашьҭыҵра иалагеит Александр Дуӡӡа иеибашьраан, аеллинизм апериод азы.
Ҳ.ҟ. v-тәи ашә. анҵәамҭазы ибеиаз аҩнқәа руадақәа шәыгала рҩычара аҵас алаҵәара аиуит, уаанӡа кьырла мацара иршәуазҭгьы. Ақалақь ӡыршәқәа ҷыдалатәи аргыларақәа ируакхеит, урҭ ахыбрақәагьы рыман, авазақәа ирну асахьақәа иҳарҳәоит аӡы аҵәахрадагьы, аӡы ныхтәысгьы рхы ишадырхәоз.
Аеллинизм аамҭа (338 ҳ.ҟ. – 180 ҳ.ҟ.)
Аԥшьбатәи ааамҭа зегьы аеллынтә ҟазара архитектура уи аԥхьатәи аепоха иамаз агьама ҳаракы амаӡамызт. Еллада иалаҵәаз Мрагыларатәи ацәанырреи, аҟәымшәышәреи рныррала, асахьаҭыхҩцәеи архитекторцәеи еиҳараӡак идыргылоз аргыларақәа дәахьыла арԥшӡацәареи, ахыркрацәеи еиҳа иацклаԥшуа иалагеит; идыргылоит атеатрқәа, ахан дуӡақәа уҳәа.уб. Ԥахьа ирымаз ахырхарҭа аҟынтә аҿыц ахь аиасра аанарԥшуеит Амҵәыжәҩа змоу Афина лныхабаа, аскульптор Скопас иргылаз Тегеа. Анаҩс, аԥшьбатәи аамҭа абаҟақәа рахьтә Немеа иҟоу Зевс иныхабаа акырӡа аҵанакуеит, иара убас, Афина иҟоу усҟак идуцәам аха, даара зычаԥашьала еинаало аргыларақәа, ҷыдала, Лисикрат ибаҟеи, Аԥшақәа Рбааи ҳәа хьӡыс измоу.
Ирацәоуп аргылара шьахәқәа, уи аамҭазы Азиа маҷгьы, хаҭала, кариитәи аҳ Мавсол изку еицырдыруа адамра иахагылоу абаҟа (Галинаркас амавзолеи аҿы), Приена иҟоу Афина лныхабаа Пифеи иргылаз, иара убас, Милеҭ иҟоу Феб Дидимсктәи иныхабаа дуӡӡа, Пергама иҟоу иҳаракӡоу Зевс иӡатәқәҵарҭа аскульптуратә фриз шьахә змоу, уи ахәҭақәак Берлинтәи амузеи ахь ииагоуп.
Аеллынтә аамҭа иаҵанакуеит атеатрқәа жәпакы, ауаажәларратә хыбрақәа, ахыжәжәарақәа, урҭ Адгьылбжьара-мшын зегьы аҿы иубоит. Аолимпиатә стадионқәа рахьтә еиқәхаз Родос иҟоу иҟоу аспорттә стадион, даара аинтерес ду аҵоуп. Афинтәи агора раԥхьаӡатәи ансамбль ахыбрақәа руасхырқәа реиҳарак, урҭ рахь иаҵанакуеит Булевтери, Метроон, алада-мраҭашәаратәи аӡыршә аргыламҭа ахәҭак, мамзаргьы ишеибаку уи аамҭа иаҵанакуеит. Керамика ашҭа ансамбльқәеи, Ахшьапқәа рымҩақәеи, анапҟазацәа рыкварталқәеи адамратә монументалтә баҟақәеи, Афина иҟаз аӡымҩангага ҿыцқәа убасҟан ауп ианышьақәыргылазгьы.
Александр Дуӡӡа импыҵахалара аааҭазы азы ишьаҭаркын, апроектқәагьы ҟаҵан аргыларақәа гипподамовтәи асистемала Александриа Мысратәи, иара убас, жәабала Александриақәа, аибашьратә мпыҵахалара ахьцоз зехьынџьара. Ақалақьқәа рхатә хырӷәӷәарҭақәеи, аӡымҩангагақәеи, абаӷәазақәеи, зкәақьҭа иашоу амҩадуқәеи, заа иазгәаҭаз ауаажәларратә, акультуратә ргыламҭақәа, атеатрқәеи, аҵәахырҭақәеи, аџьармыкьақәеи налаҵаны. Аҵыхратә ԥшаарақәа излаҳарҳәо ала, ари аамҭазы агорақәеи атеатрқәеи рааигәа ашьышьмаҭрақәа дыргыло иалагеит, урҭ иааизыгьежьны атәарҭа ҭыԥқәа рацәаны иаҭаны, ркылҵәарсҭақәа аҭӡамц иаваҵаны ишьҭын.
Аурым аҳра аамҭа (180 ҳ.ҟ. – 90 ҳ.ҟ.)
Еллынтәыла Рим анапаҵаҟа ианыҟала анаҩс, архитектуратә ҟазара аус зынӡаск иаанкыланы иҟан; аха ахаантәи ақалақь иалаҵәаз иара асахьаҭыхҩцәеи архитекторцәеи дара рыԥсадгьыл аҟнытә аҟазара атрадициақәа аларгалеит, уи алагьы аурымтә ргыларатә ҟазара аиӷьтәра иацхрааит, иаиааиз – ажәлар ргьама ԥагьа рҽақәдыршәар, рҽаандырнаалар шакәызгьы.
Аеллынтә архитектура аҭоурых аҵыхәтәантәи аамҭазы аурым ҟазара аҭоурых иалаӡҩеит. Афина иумбарц залшомызт анаҩстәи аурымтә ргыларақәа раамҭазы активла аҿиара ишалагаз, еиҳарак ажәытә раионқәеи агора ҿыци рҿы, аха ари шьҭа аурым архитектуроуп.
Ахархәара змоу алитература
Акатегориа:Архитектура аҭоурых
|
38613
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсны_аӡиасқәа
|
Аԥсны аӡиасқәа
|
'''Аԥсны аӡиасқәа''' — ахьыҵыҵуа [[Кавказ]]тәи ашьхақәа аладатәи рынаарақәа рҿы ауп. Урҭ рызегьы [[Амшын Еиқәа]] иалалоит. Урҭ реиҳарак Аԥсны ашьхақәа ирықәу, ззеиԥштә ҵакыра 77 квадраттә километр иҟоу, аҵааршәқәа рыла рыԥсы ҭоуп.<ref name="РА">{{cite web
|url = http://www.antitsa.ru/index/abhazija/ob_abhaz/reki_abh/at_word_doc/323/index.htm
|title = Реки Абхазии
|accessdate = 2013-06-12
|lang = ru
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20090411170807/http://www.antitsa.ru/index/abhazija/ob_abhaz/reki_abh/at_word_doc/323/index.htm
|archivedate = 2009-04-11
|url-status = live
}}</ref>.
Аԥсны аӡиасқәа зегьы иреиҳауп [[Егры]], [[Бзыԥ (аӡиас)|Бзыԥ]], [[Кәыдры]], урҭ рызегьы хаз-хазы 100 км инеиҳаны аура рымоуп. Зегь реиҳа икьаҿу аӡиас [[Аԥрҩа]] ахьӡуп ([[Гагра араион|Гагратәи араион]]). Уи адунеи аҿы зегь реиҳа икьаҿу ӡиасуп. 35 метра аҭбаара змоу ари аӡиас урыла зынӡа 20 метра иҟоуп. Амшын ахықә аҿыҵәҟьоуп ақәыԥшыларахь ианцәырҵуа.<ref name="РиМ">{{cite web
|url = http://xn--80aaczf9e9c.xn--p1ai/%D0%BE-%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B5/%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0/%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B8-%D0%B8%C2%A0%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%8F
|title = Реки и моря
|publisher = Абхазия.рф
|accessdate = 2013-06-12
|lang = ru
|archiveurl = https://www.webcitation.org/6HMmPZ7zX?url=http://xn--80aaczf9e9c.xn--p1ai/%D0%BE-%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B5/%D0%B3%D0%B5%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F-%D0%B8-%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0/%D1%80%D0%B5%D0%BA%D0%B8-%D0%B8%C2%A0%D0%BC%D0%BE%D1%80%D1%8F
|archivedate = 2013-06-14
|url-status = live
}}</ref>
Аԥсуа ӡиасқәа рҟнытә зегь реиҳа заура еиҳау Бзыԥ ауп. Уи ахы ыҵнахуеит [[Кавказтәи ашьхеибаркыра хада]] аҟны, 2300 м аҳаракыраҿы, уи ахыҵхырҭа инаркны аӡалаларҭа аҟынӡа аура 112 км ыҟоуп. Уи ӡыла идырчоит аҵааршәқәа жәаба. Аӡиас Кәыдры урыла Бзыԥ аасҭа маҷк еиҵоуп – 105 км ыҟоуп, аха уи иамоу '''аӡҵакыра''' акырӡа еиҳауп Бзыԥ иамоу '''аӡҵакыра''' аасҭа. Уи 2051 кв.км. аҵанакуеит. Кәыдры аӡиас зыҳаракыра 80 метра иҟоу абахә кнаҳа иалҵәрааны идәықәлоит. Иаразнак алагьы иказказуа ицқьоу, аӡы рацәаны измоу, иласӡоу ӡиас духоит.
Аԥсны иҟоуп хыԥхьаӡара рацәала акарсттә ӡыхьқәа. Урҭ Аԥсны араионқәа зегьы рҿы иуԥылоит: Гагратәи амассив аҿы 600 инаркны 1600 метра рҟынӡа иҟоу аҳаракыраҿы – [[Афон Ҿыц]] аҿы, [[Аҟәа]], [[Ҵабал]], [[Мықә]]. Аҳаԥы иҵыҵуа убла хызкуа [[Гегтәи аӡхыҽҽа]] аӡиас [[Гьега]] иахыҵхырҭоуп.
Ашьха ҭыԥқәа рҿы ашықәс зегьы ирацәаны иауа ақәеи аси ирыбзоураны Аԥсны иҟоуп махәҭа рацәала, акаҭеиԥш еибарку аӡиасқәа. Урҭ иҳәаақәырҵоит даара иҳараку Ареспублика Аԥсны агидрофымцатә лшара. Аԥснытәи аӡқәа шықәсыктәи рлеира 13 кубтә километр ҳәа иԥхьаӡоуп. Уи Амшын Еиқәа иԥсҭаҵаганы иалало аӡқәа зегьы рҟнытә 6% рҟынӡа ҟарҵоит.<ref name="ВРА">{{cite web
|url = http://www.abkhazia.ru/abkhazia/waters.shtml
|title = Водные ресурсы Абхазии
|publisher = Абхазия.ру
|accessdate = 2013-06-13
|lang = ru
|url-status = live
|archive-date = 2013-07-28
|archive-url = https://web.archive.org/web/20130728110009/http://www.abkhazia.ru/abkhazia/waters.shtml
}}</ref> Аԥсны аӡиасқәа зегьы еилаҵаны рымҽхак 3,55 млн.квт. ҟанаҵоит. Уи 31 млрд. киловатт-сааҭқәа иҟоу шықәсыктәи аенергиа иашьашәалоуп. Агидроенергиала абеира 3, 63 млн.киловатт-сааҭқәа квадраттә метрак аҿы иахьыҟоу адгьылҵакыра адунеи аҿы зегь реиҳа иҳаракуп ҳәа ирыԥхьаӡоит.<ref name="РА" />
== Аԥсны аӡиасқәа рсиа ==
[[Афаил:Abkhazia map-ru.svg|мини|Аԥсны ахсаалаҿы аӡиас хадақәа]]
* [[Аалӡга]]
* [[Ааԥста]]
* [[Аԥрҩа]]
* [[Бзыԥ (аӡиас)|Бзыԥ]]
* [[Гьега]]
* [[Гәандра]]
* [[Гәымсҭа (аӡиас)|Гәымсҭа]]
* [[Дӷамшь]]
* [[Дәаб]]
* [[Егры]]
* [[Кьалашәыр]]
* [[Кәыдры]]
* [[Мықә (аӡиас)|Мықә]]
* [[Оқәым]]
* [[Ԥсоу]]
* [[Ҭоумышь]]
* [[Хыпсҭа (аӡиас)|Хыпсҭа]]
* [[Цхьынҵҟар]]
* [[Чҳалҭа (аӡиас)|Чҳалҭа]]
* [[Ҩыԥшьара]]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аԥсны аӡиасқәа| ]]
[[Акатегориа:Аӡиасқәа рсиақәа]]
|
Аԥсны аӡиасқәа — ахьыҵыҵуа Кавказтәи ашьхақәа аладатәи рынаарақәа рҿы ауп. Урҭ рызегьы Амшын Еиқәа иалалоит. Урҭ реиҳарак Аԥсны ашьхақәа ирықәу, ззеиԥштә ҵакыра 77 квадраттә километр иҟоу, аҵааршәқәа рыла рыԥсы ҭоуп..
Аԥсны аӡиасқәа зегьы иреиҳауп Егры, Бзыԥ, Кәыдры, урҭ рызегьы хаз-хазы 100 км инеиҳаны аура рымоуп. Зегь реиҳа икьаҿу аӡиас Аԥрҩа ахьӡуп (Гагратәи араион). Уи адунеи аҿы зегь реиҳа икьаҿу ӡиасуп. 35 метра аҭбаара змоу ари аӡиас урыла зынӡа 20 метра иҟоуп. Амшын ахықә аҿыҵәҟьоуп ақәыԥшыларахь ианцәырҵуа.
Аԥсуа ӡиасқәа рҟнытә зегь реиҳа заура еиҳау Бзыԥ ауп. Уи ахы ыҵнахуеит Кавказтәи ашьхеибаркыра хада аҟны, 2300 м аҳаракыраҿы, уи ахыҵхырҭа инаркны аӡалаларҭа аҟынӡа аура 112 км ыҟоуп. Уи ӡыла идырчоит аҵааршәқәа жәаба. Аӡиас Кәыдры урыла Бзыԥ аасҭа маҷк еиҵоуп – 105 км ыҟоуп, аха уи иамоу аӡҵакыра акырӡа еиҳауп Бзыԥ иамоу аӡҵакыра аасҭа. Уи 2051 кв.км. аҵанакуеит. Кәыдры аӡиас зыҳаракыра 80 метра иҟоу абахә кнаҳа иалҵәрааны идәықәлоит. Иаразнак алагьы иказказуа ицқьоу, аӡы рацәаны измоу, иласӡоу ӡиас духоит.
Аԥсны иҟоуп хыԥхьаӡара рацәала акарсттә ӡыхьқәа. Урҭ Аԥсны араионқәа зегьы рҿы иуԥылоит: Гагратәи амассив аҿы 600 инаркны 1600 метра рҟынӡа иҟоу аҳаракыраҿы – Афон Ҿыц аҿы, Аҟәа, Ҵабал, Мықә. Аҳаԥы иҵыҵуа убла хызкуа Гегтәи аӡхыҽҽа аӡиас Гьега иахыҵхырҭоуп.
Ашьха ҭыԥқәа рҿы ашықәс зегьы ирацәаны иауа ақәеи аси ирыбзоураны Аԥсны иҟоуп махәҭа рацәала, акаҭеиԥш еибарку аӡиасқәа. Урҭ иҳәаақәырҵоит даара иҳараку Ареспублика Аԥсны агидрофымцатә лшара. Аԥснытәи аӡқәа шықәсыктәи рлеира 13 кубтә километр ҳәа иԥхьаӡоуп. Уи Амшын Еиқәа иԥсҭаҵаганы иалало аӡқәа зегьы рҟнытә 6% рҟынӡа ҟарҵоит. Аԥсны аӡиасқәа зегьы еилаҵаны рымҽхак 3,55 млн.квт. ҟанаҵоит. Уи 31 млрд. киловатт-сааҭқәа иҟоу шықәсыктәи аенергиа иашьашәалоуп. Агидроенергиала абеира 3, 63 млн.киловатт-сааҭқәа квадраттә метрак аҿы иахьыҟоу адгьылҵакыра адунеи аҿы зегь реиҳа иҳаракуп ҳәа ирыԥхьаӡоит.
Аԥсны аӡиасқәа рсиа
мини|Аԥсны ахсаалаҿы аӡиас хадақәа
Аалӡга
Ааԥста
Аԥрҩа
Бзыԥ
Гьега
Гәандра
Гәымсҭа
Дӷамшь
Дәаб
Егры
Кьалашәыр
Кәыдры
Мықә
Оқәым
Ԥсоу
Ҭоумышь
Хыпсҭа
Цхьынҵҟар
Чҳалҭа
Ҩыԥшьара
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аӡиасқәа рсиақәа
|
38616
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсуа_негрцәа
|
Аԥсуа негрцәа
|
{{Акарточка аетникатә гәыԥ
| ахатәыхьӡ = ''Анегроидқәа аԥсуаа''
| image = Afro-Abkhazians.jpg
| image_caption = Аӡҩыбжьатәи анегрқәа рҭаацәара Афотоҭыхымҭа А. К. Сержпутовски, 1912 ш.
| image_upright = 1.3
| рхыԥхьаӡара = 200
| рхыԥхьаӡара ашықәс =
| рхыԥхьаӡара азхьарԥш =
| рхыԥхьаӡара азгәаҭа =
| ахылҵшьҭра =
| арегионқәа = [[Аԥсны]]
| абызшәақәа = [[Аԥсуа бызшәа]]
| адинқәа =
| иадҳәалоу агәыԥқәа=
| албаагақәа =
}}
'''Аԥсуа негрцәа''' (араԥцәа), мамзаргьы '''кавказтәи негрцәа''' — хыԥхьаӡарала имаҷыз ассимилиациа зыхьыз, хылҵшьҭрала Африкатәиқәоу, аԥсуа жәлар ирыҵаркуа арасатә-етникатә [[Анегрцәа|негрцәа]] ргәыԥ. Урҭ реиҳараҩык [[Очамчыра араион]] иаҵанакуа ақыҭа [[Аӡҩыбжьа]] нхон <ref>Зинаида Рихтер, Adzyubisa (1930). (По версии Зинаиды Рихтер (1930) название читается как «Адзюбиса». Другие источники такой вариант не приводят).</ref>, аӡиас [[Кәыдры]] аԥшаҳәаҿы, иара убас уи акәша-мыкәша иҟоу [[Аԥсны]] ақыҭақәа [[Ҷлоу]], [[Ԥақәашь]], [[Аӷдарра]], [[Мыркәыла]] уҳәа уб.егь.рҿы.
== Аԥсуа негрцәа рхылҵшьҭра ==
Аԥсуа негрцәа рхылҵшьҭра,урҭқәа Аԥсны иаазгаз азы аспециалистцәа иаку гәаанагарак рымаӡам. Гәыԥҩык аҭоурыхҭҵааҩцәа ишышьақәдырӷәӷәо ала, Аԥсны анегрцәа ақыҭа Аӡҩыбжьа акәша-мыкәша рнырхара алыршан ХIХ ашәышықәсазы<ref>Маан О. В. Абжуа. Историко-этнологические очерки Очамчирского района Абхазии. — Сухум, 2006. — С. 226, прим. 1.</ref> (Вианор Ԥачлиа ишиҳәо ала, ХIХ ашәышықәса аҩбатәи азбжазы,<ref>Пачулиа В. В краю золотого руна. Исторические места и памятники Абхазии. — М. : Наука, 1964. — С. 51—52</ref>) егьырҭ авторцәа рыцхәс иааргоит XVII-тәи ашәышықәса.<ref>Богданов, К. Переменные величины. Погода русской истории и другие сюжеты. [https://web.archive.org/web/20150722064808/https://books.google.ru/books?id=lmzwBQAAQBAJ&pg=PP218&dq=%D0%B0%D0%B1%D1%85%D0%B0%D0%B7%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5+%D0%BD%D0%B5%D0%B3%D1%80%D1%8B&hl=en&sa=X&ei=6_pgVe3XAcyjsgG35oPAAg&redir_esc=y#v=onepage&q=%D0%B0% Архивтәра] от 22 июля 2015 на Wayback Machine. — М. : Новое литературное обозрение, 2014. — С. 368 — {{ISBN|978-5-4448-0188-8}}.</ref><ref>Негры в Кодорском ущелье — «Родина», № 11 — 2001 год.</ref>
Аверсиақәа руак ишаҳәо ала, аҭауад [[Шервашиӡеаа|Шервашиӡе]] ([[Чачаа|Чачба]]) шәҩыла зцәа еиқәаҵәаз атәқәа аахәаны, ацитрус плантациақәа рҿы аус руларц азы Аԥсныҟа иааигеит. Ари ахҭыс иакзаҵәыкны, ишаабо ала, қәҿиара дукгьы змауз ԥышәаны иаанхеит африканцәа массала Кавказ Амшын Еиқәа агаҿа ашҟа аусуразы раагара аганахьала.
Даҽа версиак ала, аԥсуа негрцәа – колхаа ирхылҵшьҭроуп. Аха антикатәи аколхааи ҳаамҭазтәи аԥсуа негрқәеи рыбжьара иарбанзаалак џьара шьҭрамадарак аҟазаара атәы зҳәо азҵаара иахьа уажәраанӡагьы ишаарту иаанхоит: аҭоурыхтә Колхида аҵакырадгьыл аҿы анегрцәа шынхоз атәы зҳәо иҵабыргыҵәҟьоу ршаҳаҭга ҳәа акгьы ыҟаӡам. Иара убасҵәҟьа урҭ мысратәи акоптқәа (акоптаа негрцәаӡам), мамзаргьы афалашқәа, ефиопиатәи аиудеицәа<ref>Фридман, Г. [https://proza.ru/2004/08/27-105 Заметки о биографии А. П. Ганнибала]. [https://web.archive.org/web/20090313043541/http://www.proza.ru/2004/08/27-105 Архивтәра] от 13 марта 2009 на Wayback Machine — «Проза.ру», август 2004 года.</ref> ирхылҵшьҭразаргьы ҟалоит Аԥсны жәлар рпоет, аҵарауаҩ, арккаҩ ду [[Гәлиа, Дырмит Иосиф-иԥа|Дырмит Гәлиа]] ишәҟәы «Аԥсны аҭоурых» аҿы аԥсуаа зхылҵыз, колхаа зхылҵыз реиԥш Мысратәии Абиссиниантәии<ref>Инал-Иԥа Ш. Д. Вопросы этно-культурной истории абхазов. — Сухуми : Алашара, 1976. — С. 41; Бгажба О. Ранние этапы этнической истории. // Абхазы. (Народы и культуры). — М. : Наука, 2007. — С. 57.</ref> иааны рынхара атәы зҳәо атеориа далацәажәоит. Д.Гәлиа Аԥсни Мысреи ирышьашәалоу аҭыԥи атопонимика аганахьала еиҿырԥшуа, иазгәеиҭон «даараӡа еиԥшу» агеографиатә хьыӡқәа акыр ишырацәоу: Багада –Баӷада, Гәымма – Гәыма, Табакәыр – Дабакәыр уҳәа уб. егьырҭгьы.
Ари апроблема ашҟа азҿлымҳара аазырԥшыз [[Мақсим Горки]]и аԥсуа шәҟәыҩҩы, адраматург, Аԥснытәи ССР Аисполком ахантәаҩыс иҟаз [[Ҷанба, Самсон Иаков-иԥа|Самсон Ҷанбеи]] Аӡҩыбжьа ақыҭан инеины, анегрцәа-быргцәа ирыҿцәажәеит. М. Горки уа иибази иаҳази, иара убас уи аганахьала дзыԥхьаз алитературеи еиҿырԥшны, аԥсуа негрцәа [[Ефиопиа|Ефиоптәи]] рхылҵшьҭра аверсиа еиҳа ииашоуп ҳәа иԥхьаӡеит.
== Аҭоурых ==
=== Алегьендақәа (ихадақәоу) ===
Иҟоуп иара убас имаҷымкәа апоетизациа зызу «жәлартә» легьендақәа. Урҭ руак атәы аӡбахә ҳәоуп [[Исаков, Иван Степан-иԥа|Иван Исаков]] [[Хрушьчов, Никита Сергеи-иԥа|Никита Хрушьчов]] иахь ииҩыз ажәахә анҵамҭаҿы. Уа ишаҳәо ала,,зны амшынеисра аныҟаз Аԥсны агаҿа иазааигәаны ҭира ҳәа иргоз атәцәа зҭаз аҭырқәа иӷба ӡааҟәрылеит. Ҳаамҭазтәи анегрцәа убасҟан зыԥсы еиқәхаз, анаҩс Аԥсны инхаз анегрцәа рхылҵшьҭрақәа роуп. Аха ари алегьенда иҳанаҳәаӡом адунеитә анегрцәа ртәыҭира амшын мҩа хада иацәыхараз [[Амшын Еиқәа]] Аԥсныҟа иназгаз иӡааҟәрылаз уи аӷба.
Даҽа легьендак иаҳәоит [[Нарҭаа репос|Нарҭааи]] «уаа еиқәаҵәақәаки» реимадарақәа ртәы. Уи ала, Нарҭаа дуқәа [[африка]]тәи рныҟәарақәа рыҟнытә ихынҳәит [[Кавказ]]ҟа шәҩыла анегрцәа рыцны. Ирыцны иааз нхара ҳәа [[Аӡҩыбжьа]] ақыҭа иаангылеит.
Ахԥатәи алегьенда ишаҳәо ала, аԥсуа негрцәа рцәырҵра далахәуп [[Пиотр I дуӡӡа|Пиотр Ду]]: уи Урыстәылаҟа иқәигалон хыԥхьаӡара рацәала анегрцәа. Урҭ рахьтә [[Санкт-Петербург]] аҳауа џьбара ззымычҳауаз, аԥсуа ҭауадцәа ҳамҭас ириҭон. Аҭоурыхҭҵаарадыррақәа ркандидат Игор Бурцев ишышьақәирыӷәӷәо ала, ус еиԥш иҟаз «Пиотр иҳамҭақәа» ииашаны, Аԥсны жәаҩыла иҟазар ҟалон.
Иҟалап, арҭ аҭҵаарадырратә гипотезақәеи алегьендақәеи акы мацара акәымкәа, ииашоу рацәазаргьы: урҭ реиҳарак аки-аки изаҟаразаалак еиҿагылаӡам, ихеибарҭәаауеит.
Хыхь зыӡбахә ҳҳәаз Иван Исаков Никита аԥсуа негрцәа ирызкны Хрушьчиов иахь ииҩыз ажәахәтә нҵамҭа аҿы иҳәоуп Кавказ аҭыԥхылаԥшҩы Илларион Воронцов-Дашков, Пиотр Ду диҿыԥшны ихатәы канвои ишалаиҵоз Аӡҩыбжьатәи анегрцәа. Урҭ дахьцоз зегьы ицын аԥсуа маҭәа рышәҵаны. Гагра ақалақь шьақәзыргылаз апринц Ольденбургтәи иаҳҭынраҿы инхон Кавказ Амшын Еиқәа агаҿаҿы инхоз ажәларқәа рхаҭарнакцәа аӡәык-ҩыџьак, урҭ рыбжьара иҟан аҭыԥантәи анегрцәагьы. А.М.Ҷоҷуа ишиҳәо ала, 1880-тәи ашықәсқәа раан Аӡҩыбжьа инхон анегрцәа рҭаацәара ду: ан Ҳаллыла, уи лԥацәа Амбер, Қәақәа, Ҷырын, иара убас лыԥҳацәагьы. Лыҷкәынцәа зегьы аԥсуа ҳәсақәа ааргеит.
Идыруп, XIX-тәи ашәышықәсазы аԥсуа негрцәа зегьы аԥсышәала мацара ицәажәон, урҭ рызегьы хымԥада аԥсуа жәлар ирхаҭарнакцәаны рхы рыԥхьаӡон. Егьырҭ аԥсацәа ианакәзаалак уи иаҿагыломызт, ус иахәҭоуп ҳәа ирыдыркылон. Аԥсуа негрцәа зегьы неицҵаны рхыԥхьаӡара еиуеиԥшым агәаҭаҩцәа ишырыԥхьаӡо ала, «ҭаацәарақәак» инадыркны «қыҭақәак» рҟынӡа иҟан. Рдинхаҵара аганахьалагьы ахыҵхырҭақәа рыбжьара иаку гәаанагарак ыҟаӡам - иҟалап Аԥсны иҟазар, мамзаргьы ааскьанӡа иҟазар анегрцәа-аԥсылманцәа, анегрцәа-ақьырсианцәа, анегрцәа-аиудеицәа.
== Ҳаамҭазы ==
О.В.Маан (2006) ишаирбо ала, урҭ нхоит [[Аӡҩыбжьа]], [[Кындыӷ]], [[Тамшь]], [[Ҭхьына]], [[Река]], [[Елыр]] ақыҭақәа рҿы. В. Ԥачлиа (1964) урҭ иара убас ирыциҵоит [[Ԥақәашь]], [[Мыркәыла]], [[Аҷандара]] ақыҭақәа, насгьы [[Аҟәа]] ақалақь.
Аԥсуа негрцәа, Аԥсны анхаҩцәа зегьы реиԥш, иаадрыхуеит аџьықәреи, аҟәыд, ажь, ацитрустә шәырқәа. Тҟәарчал ашахтақәа аус аныруаз аӡәырҩы арацәаҵхра рнапы алакын. Аус руеит Аҟәа еиуеиԥшым аусҳәарҭақәа, аҭирҭақәа рҿы. Аԥсуаа аӡәырҩы реиԥш, аԥсуа негрцәагьы иахьазы еиҳарак аурысшәала ицәажәоит. Урҭ ргьырак ассимилиациа рызуп, насгьы шамахамзар иметисқәоуп. Реиҳараҩык Кәыдры ахықәынтәи иқәҵны, Аԥсны егьырҭ аҭыԥқәа рҿы инхеит. Имаҷҩым Аԥсны иалҵны Урыстәыла, егьырҭ атәылақәа рахь нхара ицазгьы.
== Аршаҳаҭгақәа ==
''Сара саршанхеит атропикатә ҭыԥсахьа цқьа. Ииаҵәа шамшамуа, ижәпаҳаҳараӡа иҟаз абардра иҵыубаауан… ҟармашла ихыбыз ақәацәқәа… ашьац илахәмаруан рыхцәқәа рҳәы-рҳәны анегр хәыҷқәа, зехьынџьара улаԥш рықәшәон … амаҭәа шкәакәа зшәыз ауаа еиқәаҵәақәа. Анегрцәа аԥсуа излареиԥшым акгьы ыҟаӡам, аԥсышәала мацара ицәажәоит, рдинхаҵарагьы акы ауп… Сгәы ишыснаҭо ала, арҭ аҭыԥқәа рҿы анегрцәа имашәыру хәҭакуп.''
- аетнограф '' Е.Марков, икьыԥхьуп агазеҭ «Кавказ» аҿы, 1913 ш.''
''1884 шықәсазы сара Аԥсны хәҭак сахысит, убраҟа исԥылеит анегрцәа ԥыҭҩык. Рхы-рҿы еиҿартәышьала,ишысгәалашәо ала, типла абиссиниатәын. Аха дара рхаҭа рхылҵшьҭра аганахьала изакәызаалак ишьақәырӷәӷәоу дыррак ҳәа егьрымамызт. Динхаҵарала иԥсылманцәан, аха сгәы ишыснаҭо ала, акатоликра иадҳәалоу дыррақәакгьы рыман. 1887 шықәсазы сара маҵуҩык иаҳасабала дсыдыскылеит 20-ҟа шықәса зхыҵуаз негрк. Уи даараӡа гәык-ԥсыкала исзыҟаз уаҩын. Суада ашә аҿаԥхьа акәымзар даҽаџьара ихы нықәҵаны ацәара ахаан дақәшаҳаҭхомызт. Иара динхаҵарала дкатоликын.''
— ''В. Тиебо, икьыԥхьуп агазеҭ «Кавказ» аҿы.''
''Иахьа уажәраанӡагьы Аԥсны иаанханы иҟоуп анегрцәа''
''.Аԥсны аԥсылмантә қыҭа еиқәаҵәақәа изхылҵыз Африка инхо рашьцәа нхарала иахьреиӷьу ҳәа рацәак акгьы ыҟам: шамахамзар, ҵарадақәоуп, иӷаруп. Аҭыԥантәи ауаа анегрцәа рыҽрыларҵом, урҭ ашьха дгьыл ӷарқәа рахь иԥхьарцеит… Аурыс бызшәа здыруа аҿар… еиҭарҳәон рызегьы аҵара рҵарц шырҭаху, аҳәса аҵара шрымам… инеизакны араса ақәӡаара ишаҿу…''
— ''Иосиф Сталин иԥҳа Светлана Аллилуева, Шықәсы заҵәык— Ниу-Иорк: Harper & Row, — 1969. <nowiki>ISBN 0-06-010102-4</nowiki>''
''Раԥхьаӡа акәны урҭ ахьызбаз Израиль акәӡам, ихароу Аҟәа ауп. Ҳахьеиқшәазгьы… Аҟәатәи асинагогаҿы ауп. Аҩбатәи аихагылаҿы аԥшьа маҵуҩы «америкатәи амашьынаҿы» иӡыз пакетк амаца сиҭеит. Убри аамҭазы ауада иааҩналеит рыхқәа рҳәы-рҳәны зынӡа еиқәаҵәақәаз гәыԥҩык ахацәа – урҭ рыԥшрала анегрцәа ракәын изеиԥшыз – аԥсышәалагьы аԥшьа маҵуҩы аказы иазҵааит. Иара аҭак риҭеит… Ианца ашьҭахь, сара сизҵааит: «Арҭ анегрцәа ауриақәоума? Ара иаазгазеи?»''
— ''Н. Орлов, Пушкин иаԥсуа хылҵшьҭрақәа— ажурнал «Алеф» (Израиль)''
— ''Нас ирыбзазашьоузеи анегрқәа Асовет тәылаҿы?''
''— Иарбан негрцәоу? — даазҿлымҳахеит аԥшәма.''
''— Изахьӡуи, иарбан? — иааџьеишьеит апринц, иара ари аишәа иахатәаз аҭыԥантәи анегрцәа дрыхәаԥшуа. – Шәара!''
''— Аха ҳара ҳнегрцәаӡам, — ихатә ԥышәырччара ҷыдак ала дԥышәырччо, егьырҭ анегрцәа рахь ихы нарҵысны, ҿааиҭит аԥшәма, - ҳара - ҳаԥсыуаауп.''
— ашәҟәыҩҩы ''Фазиль Искандер, «Сандро Чагьамынтәи» — М.: «Московский рабочий», — 1989.''
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аԥсны иҟоу ажәларқәа]]
[[Акатегориа:Европатәи атәылақәа рҿы иҟоу африкауаа рдиаспора]]
|
Аԥсуа негрцәа (араԥцәа), мамзаргьы кавказтәи негрцәа — хыԥхьаӡарала имаҷыз ассимилиациа зыхьыз, хылҵшьҭрала Африкатәиқәоу, аԥсуа жәлар ирыҵаркуа арасатә-етникатә негрцәа ргәыԥ. Урҭ реиҳараҩык Очамчыра араион иаҵанакуа ақыҭа Аӡҩыбжьа нхон Зинаида Рихтер, Adzyubisa (1930). (По версии Зинаиды Рихтер (1930) название читается как «Адзюбиса». Другие источники такой вариант не приводят)., аӡиас Кәыдры аԥшаҳәаҿы, иара убас уи акәша-мыкәша иҟоу Аԥсны ақыҭақәа Ҷлоу, Ԥақәашь, Аӷдарра, Мыркәыла уҳәа уб.егь.рҿы.
Аԥсуа негрцәа рхылҵшьҭра
Аԥсуа негрцәа рхылҵшьҭра,урҭқәа Аԥсны иаазгаз азы аспециалистцәа иаку гәаанагарак рымаӡам. Гәыԥҩык аҭоурыхҭҵааҩцәа ишышьақәдырӷәӷәо ала, Аԥсны анегрцәа ақыҭа Аӡҩыбжьа акәша-мыкәша рнырхара алыршан ХIХ ашәышықәсазыМаан О. В. Абжуа. Историко-этнологические очерки Очамчирского района Абхазии. — Сухум, 2006. — С. 226, прим. 1. (Вианор Ԥачлиа ишиҳәо ала, ХIХ ашәышықәса аҩбатәи азбжазы,Пачулиа В. В краю золотого руна. Исторические места и памятники Абхазии. — М. : Наука, 1964. — С. 51—52) егьырҭ авторцәа рыцхәс иааргоит XVII-тәи ашәышықәса.Богданов, К. Переменные величины. Погода русской истории и другие сюжеты. Архивтәра от 22 июля 2015 на Wayback Machine. — М. : Новое литературное обозрение, 2014. — С. 368 — .Негры в Кодорском ущелье — «Родина», № 11 — 2001 год.
Аверсиақәа руак ишаҳәо ала, аҭауад Шервашиӡе (Чачба) шәҩыла зцәа еиқәаҵәаз атәқәа аахәаны, ацитрус плантациақәа рҿы аус руларц азы Аԥсныҟа иааигеит. Ари ахҭыс иакзаҵәыкны, ишаабо ала, қәҿиара дукгьы змауз ԥышәаны иаанхеит африканцәа массала Кавказ Амшын Еиқәа агаҿа ашҟа аусуразы раагара аганахьала.
Даҽа версиак ала, аԥсуа негрцәа – колхаа ирхылҵшьҭроуп. Аха антикатәи аколхааи ҳаамҭазтәи аԥсуа негрқәеи рыбжьара иарбанзаалак џьара шьҭрамадарак аҟазаара атәы зҳәо азҵаара иахьа уажәраанӡагьы ишаарту иаанхоит: аҭоурыхтә Колхида аҵакырадгьыл аҿы анегрцәа шынхоз атәы зҳәо иҵабыргыҵәҟьоу ршаҳаҭга ҳәа акгьы ыҟаӡам. Иара убасҵәҟьа урҭ мысратәи акоптқәа (акоптаа негрцәаӡам), мамзаргьы афалашқәа, ефиопиатәи аиудеицәаФридман, Г. Заметки о биографии А. П. Ганнибала. Архивтәра от 13 марта 2009 на Wayback Machine — «Проза.ру», август 2004 года. ирхылҵшьҭразаргьы ҟалоит Аԥсны жәлар рпоет, аҵарауаҩ, арккаҩ ду Дырмит Гәлиа ишәҟәы «Аԥсны аҭоурых» аҿы аԥсуаа зхылҵыз, колхаа зхылҵыз реиԥш Мысратәии АбиссиниантәииИнал-Иԥа Ш. Д. Вопросы этно-культурной истории абхазов. — Сухуми : Алашара, 1976. — С. 41; Бгажба О. Ранние этапы этнической истории. // Абхазы. (Народы и культуры). — М. : Наука, 2007. — С. 57. иааны рынхара атәы зҳәо атеориа далацәажәоит. Д.Гәлиа Аԥсни Мысреи ирышьашәалоу аҭыԥи атопонимика аганахьала еиҿырԥшуа, иазгәеиҭон «даараӡа еиԥшу» агеографиатә хьыӡқәа акыр ишырацәоу: Багада –Баӷада, Гәымма – Гәыма, Табакәыр – Дабакәыр уҳәа уб. егьырҭгьы.
Ари апроблема ашҟа азҿлымҳара аазырԥшыз Мақсим Горкии аԥсуа шәҟәыҩҩы, адраматург, Аԥснытәи ССР Аисполком ахантәаҩыс иҟаз Самсон Ҷанбеи Аӡҩыбжьа ақыҭан инеины, анегрцәа-быргцәа ирыҿцәажәеит. М. Горки уа иибази иаҳази, иара убас уи аганахьала дзыԥхьаз алитературеи еиҿырԥшны, аԥсуа негрцәа Ефиоптәи рхылҵшьҭра аверсиа еиҳа ииашоуп ҳәа иԥхьаӡеит.
Аҭоурых
Алегьендақәа (ихадақәоу)
Иҟоуп иара убас имаҷымкәа апоетизациа зызу «жәлартә» легьендақәа. Урҭ руак атәы аӡбахә ҳәоуп Иван Исаков Никита Хрушьчов иахь ииҩыз ажәахә анҵамҭаҿы. Уа ишаҳәо ала,,зны амшынеисра аныҟаз Аԥсны агаҿа иазааигәаны ҭира ҳәа иргоз атәцәа зҭаз аҭырқәа иӷба ӡааҟәрылеит. Ҳаамҭазтәи анегрцәа убасҟан зыԥсы еиқәхаз, анаҩс Аԥсны инхаз анегрцәа рхылҵшьҭрақәа роуп. Аха ари алегьенда иҳанаҳәаӡом адунеитә анегрцәа ртәыҭира амшын мҩа хада иацәыхараз Амшын Еиқәа Аԥсныҟа иназгаз иӡааҟәрылаз уи аӷба.
Даҽа легьендак иаҳәоит Нарҭааи «уаа еиқәаҵәақәаки» реимадарақәа ртәы. Уи ала, Нарҭаа дуқәа африкатәи рныҟәарақәа рыҟнытә ихынҳәит Кавказҟа шәҩыла анегрцәа рыцны. Ирыцны иааз нхара ҳәа Аӡҩыбжьа ақыҭа иаангылеит.
Ахԥатәи алегьенда ишаҳәо ала, аԥсуа негрцәа рцәырҵра далахәуп Пиотр Ду: уи Урыстәылаҟа иқәигалон хыԥхьаӡара рацәала анегрцәа. Урҭ рахьтә Санкт-Петербург аҳауа џьбара ззымычҳауаз, аԥсуа ҭауадцәа ҳамҭас ириҭон. Аҭоурыхҭҵаарадыррақәа ркандидат Игор Бурцев ишышьақәирыӷәӷәо ала, ус еиԥш иҟаз «Пиотр иҳамҭақәа» ииашаны, Аԥсны жәаҩыла иҟазар ҟалон.
Иҟалап, арҭ аҭҵаарадырратә гипотезақәеи алегьендақәеи акы мацара акәымкәа, ииашоу рацәазаргьы: урҭ реиҳарак аки-аки изаҟаразаалак еиҿагылаӡам, ихеибарҭәаауеит.
Хыхь зыӡбахә ҳҳәаз Иван Исаков Никита аԥсуа негрцәа ирызкны Хрушьчиов иахь ииҩыз ажәахәтә нҵамҭа аҿы иҳәоуп Кавказ аҭыԥхылаԥшҩы Илларион Воронцов-Дашков, Пиотр Ду диҿыԥшны ихатәы канвои ишалаиҵоз Аӡҩыбжьатәи анегрцәа. Урҭ дахьцоз зегьы ицын аԥсуа маҭәа рышәҵаны. Гагра ақалақь шьақәзыргылаз апринц Ольденбургтәи иаҳҭынраҿы инхон Кавказ Амшын Еиқәа агаҿаҿы инхоз ажәларқәа рхаҭарнакцәа аӡәык-ҩыџьак, урҭ рыбжьара иҟан аҭыԥантәи анегрцәагьы. А.М.Ҷоҷуа ишиҳәо ала, 1880-тәи ашықәсқәа раан Аӡҩыбжьа инхон анегрцәа рҭаацәара ду: ан Ҳаллыла, уи лԥацәа Амбер, Қәақәа, Ҷырын, иара убас лыԥҳацәагьы. Лыҷкәынцәа зегьы аԥсуа ҳәсақәа ааргеит.
Идыруп, XIX-тәи ашәышықәсазы аԥсуа негрцәа зегьы аԥсышәала мацара ицәажәон, урҭ рызегьы хымԥада аԥсуа жәлар ирхаҭарнакцәаны рхы рыԥхьаӡон. Егьырҭ аԥсацәа ианакәзаалак уи иаҿагыломызт, ус иахәҭоуп ҳәа ирыдыркылон. Аԥсуа негрцәа зегьы неицҵаны рхыԥхьаӡара еиуеиԥшым агәаҭаҩцәа ишырыԥхьаӡо ала, «ҭаацәарақәак» инадыркны «қыҭақәак» рҟынӡа иҟан. Рдинхаҵара аганахьалагьы ахыҵхырҭақәа рыбжьара иаку гәаанагарак ыҟаӡам - иҟалап Аԥсны иҟазар, мамзаргьы ааскьанӡа иҟазар анегрцәа-аԥсылманцәа, анегрцәа-ақьырсианцәа, анегрцәа-аиудеицәа.
Ҳаамҭазы
О.В.Маан (2006) ишаирбо ала, урҭ нхоит Аӡҩыбжьа, Кындыӷ, Тамшь, Ҭхьына, Река, Елыр ақыҭақәа рҿы. В. Ԥачлиа (1964) урҭ иара убас ирыциҵоит Ԥақәашь, Мыркәыла, Аҷандара ақыҭақәа, насгьы Аҟәа ақалақь.
Аԥсуа негрцәа, Аԥсны анхаҩцәа зегьы реиԥш, иаадрыхуеит аџьықәреи, аҟәыд, ажь, ацитрустә шәырқәа. Тҟәарчал ашахтақәа аус аныруаз аӡәырҩы арацәаҵхра рнапы алакын. Аус руеит Аҟәа еиуеиԥшым аусҳәарҭақәа, аҭирҭақәа рҿы. Аԥсуаа аӡәырҩы реиԥш, аԥсуа негрцәагьы иахьазы еиҳарак аурысшәала ицәажәоит. Урҭ ргьырак ассимилиациа рызуп, насгьы шамахамзар иметисқәоуп. Реиҳараҩык Кәыдры ахықәынтәи иқәҵны, Аԥсны егьырҭ аҭыԥқәа рҿы инхеит. Имаҷҩым Аԥсны иалҵны Урыстәыла, егьырҭ атәылақәа рахь нхара ицазгьы.
Аршаҳаҭгақәа
Сара саршанхеит атропикатә ҭыԥсахьа цқьа. Ииаҵәа шамшамуа, ижәпаҳаҳараӡа иҟаз абардра иҵыубаауан… ҟармашла ихыбыз ақәацәқәа… ашьац илахәмаруан рыхцәқәа рҳәы-рҳәны анегр хәыҷқәа, зехьынџьара улаԥш рықәшәон … амаҭәа шкәакәа зшәыз ауаа еиқәаҵәақәа. Анегрцәа аԥсуа излареиԥшым акгьы ыҟаӡам, аԥсышәала мацара ицәажәоит, рдинхаҵарагьы акы ауп… Сгәы ишыснаҭо ала, арҭ аҭыԥқәа рҿы анегрцәа имашәыру хәҭакуп.
- аетнограф Е.Марков, икьыԥхьуп агазеҭ «Кавказ» аҿы, 1913 ш.
1884 шықәсазы сара Аԥсны хәҭак сахысит, убраҟа исԥылеит анегрцәа ԥыҭҩык. Рхы-рҿы еиҿартәышьала,ишысгәалашәо ала, типла абиссиниатәын. Аха дара рхаҭа рхылҵшьҭра аганахьала изакәызаалак ишьақәырӷәӷәоу дыррак ҳәа егьрымамызт. Динхаҵарала иԥсылманцәан, аха сгәы ишыснаҭо ала, акатоликра иадҳәалоу дыррақәакгьы рыман. 1887 шықәсазы сара маҵуҩык иаҳасабала дсыдыскылеит 20-ҟа шықәса зхыҵуаз негрк. Уи даараӡа гәык-ԥсыкала исзыҟаз уаҩын. Суада ашә аҿаԥхьа акәымзар даҽаџьара ихы нықәҵаны ацәара ахаан дақәшаҳаҭхомызт. Иара динхаҵарала дкатоликын.
— В. Тиебо, икьыԥхьуп агазеҭ «Кавказ» аҿы.
Иахьа уажәраанӡагьы Аԥсны иаанханы иҟоуп анегрцәа
.Аԥсны аԥсылмантә қыҭа еиқәаҵәақәа изхылҵыз Африка инхо рашьцәа нхарала иахьреиӷьу ҳәа рацәак акгьы ыҟам: шамахамзар, ҵарадақәоуп, иӷаруп. Аҭыԥантәи ауаа анегрцәа рыҽрыларҵом, урҭ ашьха дгьыл ӷарқәа рахь иԥхьарцеит… Аурыс бызшәа здыруа аҿар… еиҭарҳәон рызегьы аҵара рҵарц шырҭаху, аҳәса аҵара шрымам… инеизакны араса ақәӡаара ишаҿу…
— Иосиф Сталин иԥҳа Светлана Аллилуева, Шықәсы заҵәык— Ниу-Иорк: Harper & Row, — 1969. ISBN 0-06-010102-4
Раԥхьаӡа акәны урҭ ахьызбаз Израиль акәӡам, ихароу Аҟәа ауп. Ҳахьеиқшәазгьы… Аҟәатәи асинагогаҿы ауп. Аҩбатәи аихагылаҿы аԥшьа маҵуҩы «америкатәи амашьынаҿы» иӡыз пакетк амаца сиҭеит. Убри аамҭазы ауада иааҩналеит рыхқәа рҳәы-рҳәны зынӡа еиқәаҵәақәаз гәыԥҩык ахацәа – урҭ рыԥшрала анегрцәа ракәын изеиԥшыз – аԥсышәалагьы аԥшьа маҵуҩы аказы иазҵааит. Иара аҭак риҭеит… Ианца ашьҭахь, сара сизҵааит: «Арҭ анегрцәа ауриақәоума? Ара иаазгазеи?»
— Н. Орлов, Пушкин иаԥсуа хылҵшьҭрақәа— ажурнал «Алеф» (Израиль)
— Нас ирыбзазашьоузеи анегрқәа Асовет тәылаҿы?
— Иарбан негрцәоу? — даазҿлымҳахеит аԥшәма.
— Изахьӡуи, иарбан? — иааџьеишьеит апринц, иара ари аишәа иахатәаз аҭыԥантәи анегрцәа дрыхәаԥшуа. – Шәара!
— Аха ҳара ҳнегрцәаӡам, — ихатә ԥышәырччара ҷыдак ала дԥышәырччо, егьырҭ анегрцәа рахь ихы нарҵысны, ҿааиҭит аԥшәма, - ҳара - ҳаԥсыуаауп.
— ашәҟәыҩҩы Фазиль Искандер, «Сандро Чагьамынтәи» — М.: «Московский рабочий», — 1989.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны иҟоу ажәларқәа
Акатегориа:Европатәи атәылақәа рҿы иҟоу африкауаа рдиаспора
|
38614
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аиҭарҿиара
|
Аиҭарҿиара
|
'''''Аиҭарҿиара''''', мамзаргьы '''''Ренессанс''''' ({{lang-fr|Renaissance}}, {{lang-it|Rinascimento}}, {{lang-la|renasci}} аҟнытә – иҿыцны аира, аиҭаҿиара<ref>Online Etymology Dictionary. Дата обращения: 26 февраля 2011. Архивировано 29 июня 2009 года.</ref>) – иҿыцу европатәи акультура ауасхыр азышьҭазҵаз (иара убасгьы Заатәи Аҿыц аамҭа), [[Европа аҭоурых]] азы [[Абжьаратәи ашәышықәсқәа|Абжьаратәи ашәышықәсқәеи]] Аҿыц аамҭеи рыбжьара еиҭасымҭа аамҭаны иҟалаз акультуратә-ҭоурых Аамҭа Дуқәа ируакуп<ref>Аполлон. Изобразительное и декоративное искусство. Архитектура. Терминологический словарь. — М.: НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ—Эллис Лак, 1997. — С. 101</ref>.
[[Италиатәи Аиҭарҿиара |Италиа Аиҭарҿиара]] алагамҭа ҳәа ирыԥхьаӡоит – проторенессанс, мамзаргьы треченто (1300-тәи ашықәсқәа рзтәи акультура). Италиатәи Аиҭарҿиара акультура ашәҭыкакаҷра XV—XVI-тәи ашәышықәсқәа рзы иҟан ҳәа азырыԥхьаӡоит. Уи аамҭа аҩныҵҟала ҷыдала иалыркаауеит Иҳараку Аиҭарҿиара (1490-тәи ашықәсқәа инадыркны XVI-тәи ашәышықәса актәи аԥшьбарак аҟынӡа). [[Агәҭантәи Европа|Агәҭантәии]] [[Аҩадатәи Европа|Аҩадатәии Европа]] ирыҵаркуа аҳәынҭқаррақәа рҿы Аиҭарҿиара аамҭа еиҳа ихьшәаны иҟалеит, насгьы иаиуит ахатәы ҷыда ҟазшьақәа. Ус еиԥш иҟоу иреиуоуп Аҩадатәи Аиҭарҿиареи [[Франциатәи Аиҭарҿиара |Франциатәи Ренессанси]].
[[Афаил:"The_School_of_Athens"_by_Raffaello_Sanzio_da_Urbino.jpg|мини|335x335пкс|Еицырдыруа Рафаель (1509 – 1510) ифреска – «Афинтәи ашкол»]]
== Атермин ахылҵшьҭра ==
[[Аиталиа бызшәа|Италиатәи]] ажәа «rinàscita» уԥылоит Лоренцо Гиберти «Ихҳәаақәа» рҿы (I Commentari, 1452—1455), уи аамҭак ицаныз асахьаҭыхҩцәа ирызкыз ашәҟәаҟны. Уантәи ари ажәа ихы иаирхәоит Џьорџьо Вазари еиқәиршәаз, «Еицырдыруа аҿыханҵаҩцәеи, арыԥшьшьаҩцәеи, аргылаҩцәеи рнысымҩа» захьӡыз ашәҟәаҿы (1550). Вазари ари ажәала иаликаауеит иара иаамҭа аԥхьа, «абжьаратәи ашәышықәсқәеи аварварцәеи раамҭазы акыршықәса икаҳаны иҟаз, XVI-тәи ашәышықәса алагамҭа иаҵанакуаз арҿиаҩцәа русура. Уи ишәҟәы аҿы ишиҩуаз ала, «ауаа рыхшыҩ шәаҳаны измаз анаҟә», «иҟалап, анцәа игәаҳәарала, мамзаргьы аеҵәақәа ргәаԥхарала» иаалырҟьаны ишхыҵыз, асахьаҭыхҩцәагьы, иаразнакала ишырбаз «абзиахә иашаҵәҟьа». Уи ишҳәаақәиҵоз ала, «аиҭарҿиара иаанаго – ауаҩи аԥсабареи реизыҟазаашьа иаҵоу агармониа ссир азыхынҳәроуп». Убри азыҳәан «аԥсабара – ҿырԥшыгоуп, ажәытәуаа – школуп». Аиҭарҿиара аԥхьа иҟаз аамҭақәа агуманистцәа «ашәышықәса еиқәаҵәақәа» ҳәа ирышьҭан<ref>Гарэн Э. Проблемы итальянского Возрождения. — М.: Прогресс, 1986. — С. 35—36</ref>.
1855 шықәсазы афранцыз ҭоурыхҭҵааҩы Жиуль Мишле «Франциа аҭоурых» ашәҟәы абжьбатәи атом ахаҿы италиатәи атермин акалька ахихит<ref>Февр Л. Как Жюль Мишле открыл Возрождение (1950) //Бои за историю. Серия: Памятники исторической мысли. — М.: Наука, 1991. — С. 377—387. — <nowiki>ISBN 5-02-009042-5</nowiki></ref>. 1860 шықәсазы икьыԥхьын «Италиатәи акультура Аиҭарҿиара аамҭазы» (Die Kultur der Renaissance in Italien) зыхьӡыз швеицартәи аҭоурыхҭҵааҩы Иакоб Буркхардт иусумҭа. Уи нахыс ажәақәа «аиҭарҿиареи» «ренессанси» еицеизеиԥшны ирыдыркылеит, акультура аҭоурых аҿы аиҭасратә аамҭа аазырԥшуа ажәа - синонимқәаны. Урысбызшәалатәи атрадициаҿы еицеизеиԥшны ишрыдрымкылазгьы, азеиԥштә хархәараҿы, насгьы италиатәи акультура ианалацәажәо, еиҳа аԥыжәара амоуп ажәа «Возрождение – Аиҭарҿиара), франциатәи акультура аганахьала, лассы-лассы рхы иадырхәоит ажәа «ренессанс».
== Аиҭараҿиаратә культура аидеиатә шьаҭақәа ==
Аиҭарҿиаратә аамҭа аҷыдарақәа – акультура идинтәым (иныхатәым) аҟазшьеи, уи агәыҳалалреи (агуманизмра), антропохадареи, антикатә аамҭа ашҟа азҿлымҳара ҷыдеи. Уи аамҭазы аекономикатә факторқәа: ахәҳахәҭреи атауартә-ԥаратә еизыҟазаашьақәеи, ааглыхра аизырҳареи уҳәа егьырҭгьы рҵакы еиҳа имаҷхоит. Адоуҳатә культураҿы иҟалаз аиҭасра, зегь раԥхьаӡагьы, изылҵшәаз ауаҩы идинхаҵаратә дунеихәаԥшышьа ԥсабаратәла аеволиуциеи уи иааикәыршаны иҟоу адунеи азы идыррақәа рыҭбаахареи ракәын. Аҟазара аганахьала акәзар, абжьаратәи ашәышықәса иаҵанакуаз арҿиаҩцәагьы ҩашьарада ибзианы ирдыруан антикатә арҿиаҩцәа рҟазара, уимоу рырҿиамҭақәа рҿгьы акырџьара рхы иадырхәон<ref>Панофский Э. Ренессанс и «ренессансы» в искусстве Запада. — М.: Искусство, 1998. — С. 51</ref>, аха Вазари ишышьақәирыӷәӷәоз ала, акыр еицакны, ирхәанчаны акәын рхы ишадырхәоз. Уи игәаанагарала, «Италиа XV-тәи ашәышықәса анҵәамҭази – XVI-тәи алагамҭази рзы ауп ианыҟалаз аформеи аҵак ҿыци ииашаны реилагӡара – антикатә аамҭазы иаԥҵаз аформа ссири ақьырсаиантә гәыҳалалра аидеиа ҿыцқәеи реилаӡҩара аналыршахаз»<ref>Власов В. Г. Возрождение // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. II, 2004. — С. 471—472</ref>.
== Азеиԥштә ҟазшьардырга ==
Акультуратә парадигма (аҿырԥштәы,ахсаала) ҿыц ацәырҵра - Европа ауаажәларратә еизыҟазаашьақәа рҿы иҟалаз шьаҭанкылатәи аԥсахрақәа ракәын изыдҳәалаз.
Аиҭарҿиара ашьақәгылараҿы иҷыдоу аҵакы аман Византиатәи аҳәынҭқарра аилаҳареи, иара убас абжьаратәи ашәышықәсқәа рзы Европа зынӡа зыӡбахә рмаҳацыз, аха Византиа ахаангьы ирхамышҭуаз антикатә хыҵхырҭақәа рыла ибеиаз абиблиотекақәеи, аҟазаратә рҿиамҭақәеи рыманы Европаҟа ибналаз, антикатә культура ныҟәызгоз византиааи. Убас, византиатәи алектор иқәгылара инаҭаз анырра иабзоураны, Козимо Медичи Флоренциа иааиртит Платон иакадемиа.
Ақалақьқәа-ареспубликақәа реизҳара иҳәаақәнаҵеит афеодалтә еизыҟазаашьақәа ирылахәымыз - аҟазацәа, анаплакцәа, абанкирцәа уҳәа рышьҭрақәа рнырра аизҳара. Урҭ зегьы рзы итәымын, еиҳаракгьы адинхаҵаратә культура аҟнытә иаауаз, абжьарашәышықәсатәи аскетреи ахыларҟәратә ҟазшьеи. Уи аҭагылазаашьа ауаҩы ихаҭареи, ихақәиҭреи, иактивреи, ирҿиаратә усуреи иреиҳаӡоу мазараны, иара убасгьы ауаажәларратә институтқәа рыхәшьара иашәага-загақәаны изыԥхьаӡоз агуманизмра ашҟа инанагеит.
Ақалақьқәа рҿы ицәырҵуа иалагеит идинхаҵаратәым, аҭҵаарадырреи аҟазареи рцентрқәа. Урҭ русура аныхабаа ахылаԥшра анаҭаӡомызт. Иҿыцу адунеихәаԥшышьа, зегь раԥхьаӡагьы, иазхьаԥшит антикатә аамҭа, уи аҿы иубон аамҭа ҿыц иашьашәалаз агәыҳалалратә еизыҟазаашьақәа рҿырԥштәқәа. XV-тәи ашәышықәса азыбжазы иаԥшьгаз ашәҟәыкьыԥхьра аҵак ду аман Европа зегьы антикатә ҭынхеи адунеихәаԥшышьа ҿыцқәеи раларҵәаразы.
Аиҭарҿиара раԥхьа ицәырҵит Италиа, уаҟа уи аҟазшьақәа убартә еиԥш иҟан XIII-тәии XIV-тәии ашәышықәсқәа рзгьы Тони Парамони иҭаацәара, Пизано, Џьотто, Орканиа уҳәа егьырҭгьы русураҿы), аха иӷәӷәацаӡа ишьақәгылеит 1420-тәи ашықәсқәа инадыркны. Франциеи, Германиеи, иара убас егьырҭ атәылақәа рҿи уи акыр ихьшәаны ихацыркын. XV-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы уи ашәҭыкакаҷратә ҩаӡара аҟынӡа инеит. XVI-тәи ашәышықәсазы ахы цәырнаго иалагеит Аиҭарҿиара аидеиақәа ркризистә аамҭа, уи ауп изыдҳәалоу аманиеризмреи абароккои рхырхарҭақәа рцәырҵра.
== Аиҭарҿиара аамҭа аҟәшақәа ==
Аиҭарҿиара аамҭа 4-ҟәшакны ишоуп:
# Проторенессанс (XII-тәи ашә. 2-тәи азыбжеи — XIV-тәи ашә.);
# Заатәи Аиҭарҿиара (XV-тәи ашә. алагамҭеи — XV ашә. анҵәамҭеи);
# Иҳараку Аиҭарҿиара (XV-тәи ашә. анҵәамҭеи — 1500 -тәи—1510-тәи ашықәсқәа);
# Ихьшәоу Аиҭарҿиара (XVI ашә. агәҭа — 1590-тәи ашықәсқәа).
=== Проторенессанс ===
Проторенессанс абжьаратәи ашәышықәсақәа иааигәаӡаны ирыдҳәалоуп, хаҭала уи анцәырҵызгьы Ихьшәоу абжьаратәи ашәышықәсқәа раан ауп, византиатәқәеи, аромантәқәеи аготикатәии атрадициақәа ирыцны. Ари аамҭа - Аиҭарҿиара ашьаҭакра акәны иҟалеит. Уи ҩ-ҟәшакны иршоит: Џьото ди Бондоне дыԥсаанӡеи уи ашьҭахьи (1337 шықәса). Аԥхьатәи аҟәша иаҵанакуа аамҭазы имҩаԥысуеит акрызҵазкуа аартрақәа, инхоит, аусгьы руеит абаҩхатәра ду злоу аҟазацәа. Аҩбатәи ахҵәаха Италиа зегь зымҽханакыз амырза ҿкычымазара ауп изыдҳәалоу. XIII-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы Флоренциа имҩаԥысуеит аныхабаа Хада - Санта Мариа дель Фиоре аргылара. Уи авторс даман Арнольфо ди Камбио, анаҩс аргыларатә усурақәа ирыциҵеит Флорентиатәи аныхабаа асаркьалсырҭа апроект ҟазҵаз Џьотто.
[[Афаил:Gozzoli_magi.jpg|мини|Беноццо Гоццоли аԥшыҩцәа рымҵахырхәара ааирԥшит Медичи раҳҭынрауаа рныҳәатә процессиак аҳасабала. 1459 шықәса инарзынаԥшуа.]]
Проторенессанстәи аҟазара, зегь раԥхьаӡа, иааԥшит аскульптура аҿы (Никколои Џьованни Пизано, Арнольфо ди Камбио, Андреа Пизано). Аҿыханҵа цәырган асахьаркыратә школқәа ҩба рыла: Флоренциа (Чимабуе, Џьотто), Сиена (Дуччо, Симоне Мартини).
Аҿыханҵаҿы ихадоу фигураны дҟалеит Џьотто. Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуаз асахьаҭыхҩцәа уи дрыԥхьаӡон аҿыханҵаҿы ареформақәа ҟазҵаз аӡә иакәны. Џьотто иоуп иазгәазҭаз уи аизҳаратә мҩа ахырхарҭа: адинхаҵаратә формақәа идинхаҵарам ҵакыла рҭырҭәаара,иҟьаҟьартәны иӡбоу асахьақәа рҟнытә есааира зымҽхак дуу, иара убасгьы еилыккоу (ирелиефтәу) рышҟа аиасра, ареалтәра аизырҳара. Аҿыханҵаҿы иалаигалеит афигурақәа рпластикатә мҽхакы, иааирԥшит аҿыханҵаҿы аинтериер.
=== Заатәи Аиҭарҿиара ===
Италиа «Заатәи аиҭарҿиара» ҳәа изышьҭоу аамҭа иаҵанакуеит 1420 шықәса инаркны 1500 шықәса рҟынӡа. Абарҭ ԥшьынҩажәа шықәса рыҩныҵҟала аҟазараҿы инагӡаны ирыцәхьамҵит ааигәа ииасыз (Абжьаратәи ашәышықәсқәа) иртәу ажәытәжәабжьқәа, аха иԥнашәоит аклассикатә жәытәра аҟнытә иаагоу хәҭақәак урҭ рылаԥсара. Аҵыхәтәаноуп, насгьы хәыҷы-хәыҷла, еиҳа-еиҳа ӷәаӷәала зҽызыԥсахуаз аԥсҭазааратә ҭагылазаашьеи акультуреи рнырра иабзоураны, асахьаҭыхҩцәа рырҿиамҭақәа рҿы абжьарашәышықәсатә шьаҭақәа зынӡаск инкажьны, азеиԥштә концепциаҿы еиԥш, уи ахәҭаҷқәа рҿгьы, имшәакәа рхы иадырхәоит антикатә ҟазара аҿырԥштәқәа.
Италиатәи аҟазара хьаҳәхьачара ҟамҵакәа, аклассикатә жәытәра аҿыԥшрала аизҳара мҩа ианықәыз аамҭазы, егьырҭ атәылақәа рҿы уи акыраамҭа аготикатә астиль атрадициақәа ирықәныҟәон. Альпқәа рҩадахьы, иара убас Испаниа Аиҭарҿиара анышьақәгылаз XV-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ауп, уи заатәи аамҭа акәзар, XV1 ашәышықәса азыбжа аҟынӡа инаӡон.
=== Аиҭарҿиара ҳаракы ===
Аиҭарҿиара ахԥатәи аҟәша – уи астиль зегь реиҳа ианеизҳаз аамҭа – «Иҳараку Аиҭарҿиара» ҳәа иашьҭоуп. Италиа уи аамҭала инықәырԥшшәа иаҵанакуеит 1500 шықәса инаркны 1527 шықәса рҟынӡа. Уи аамҭазы Иули II-тәи апаптә аҳ итәарҭа ахьааникылаз иабзоураны, италиатәи аҟазара анырра хадаратә ҭыԥ Флоренциантәи Римҟа ииасуеит. Иули II-тәи – ахӡыргара бзиа избоз, игәымшәаз, акреиҿызцаауаз ауаҩы – иаҳҭынра иадиԥхьалеит Италиа иреиӷьыз асахьаҭыхҩцәа. Урҭ инарыгӡон акрызҵазкуаз еиуеиԥшым арҿиаратә усурақәа рацәаны. Иули 2-тәи ихымҩаԥгашьала егьырҭгьы идирбон асахьаркыратә рҿиара агәбылра аганахьала аҿырԥшы бзиа. Иара иаамҭазы, иара убас уи имыздаз раамҭазы Рим – Перикл иаамҭазтәи Афина угәаланаршәон: ақалақь аҿы идыргылоит амонуманталтә хыбрақәа рацәаны, иаԥырҵоит аскульптуратә рҿиамҭа ссирқәа, иҭырхуеит иахьа уажәраанӡагьы аҿыханҵаҿы ибырлашуп ҳәа ирыԥхьаӡо аҭыӡсахьақәеи асахьақәеи; иара уи аамҭазы аҟазара ахкқәа рыхԥагьы ихеибарҭәаауа аизҳара мҩа ианын, аки-аки еицхыраауа, анырра рибаҭо. Уи аамҭазы антикатә ҟазара инарҭбааны, шьаҭанкыла иҭырҵаауеит, еиҳа игәцаракны, инеиԥынкыланы аиҭарҿиара нап адыркуеит; заатәи аамҭақәа рзы хадаратәла рҽыззыршәоз аччахәмарратә ԥшӡара ацынхәрас ихадоу аҭыԥ ааныркылоит аҭышәынтәалареи ахы ҳаҭыр ақәҵареи; абжьаратәи ашәышықәсақәа ргәаларшәарақәагьы зынӡаск иӡуеит, аҟазара арҿиамҭақәа зегьы лабҿаба уаҩы ибартә еиԥш, аклассикатә шьҭа рнылоит. Аха иара уи аамҭазгьы ажәытәра аҿыԥшра иахәаҽӡом асахьаҭыхҩцәа рхьыԥшымра, урҭ антикатә бырзен-римтә ҟазара аҟынтәи амотивқәеи асиужетқәеи рхы иақәиҭны, ишырҭаху рхы иадырхәоит, иртәыртәуеит, ирхатәны иҟаҵаны иаԥырҵоит иҿыцу аиҭарҿиаратә ҟазара.
Ренессанс аҩаӡаратә ҳаракыра иадҳәалоуп хҩык италиатәи аҟазацәа рырҿиара. Уи – Леонардо да Винчи (1452 -1519), Микельанџьело Буонаротти (1475- 1564), иара убас Рафаель Санти (1483 – 1520) роуп.
=== Ихьшәоу Аиҭарҿиара ===
Италиа Ихьшәоу Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуеит 1530 шықәса инаркны 1590-1620-тәи ашықәсқәа рҟынӡа. Уи аамҭазы аҟазареи акультуреи цәырҵшьала акыр еиуеиԥшымызт. Британиатәи аенциклопедиа ишышьақәнарыӷәӷәо ала<ref>Renaissance | Definition, Meaning, History, Artists, Art, & Facts | Britannica. Дата обращения: 29 января 2011. Архивировано 22 сентября 2011 года.</ref>, «Аиҭарҿиара, иакыу ҭоурыхтә аамҭак аҳасабала, ихыркәшахеит Рим анеилаҳа, 1527 шықәсазы». Аладатәи Европаҿы аиааира агеит Аконтрреформациа. Уи иаанагоз, аиҭарҿиара идеологиас иамаз зегьы - ауаҩытәыҩса ицәеижь азышәаҳәара инаркны, антикатә идеалқәа рыԥсҭаҵареи уҳәа рҟынӡа - иарбан хақәиҭратә хәыцшьазаалак шәарҭас иҟаҵаны акәын. Адунеихәаԥшышьатә еиҿагыларақәеи акризис еицеизеиԥшу анырреи Флоренциа кылнагеит аманиеризм ҳәа изышьҭоу - «инервтәу», «ихыҭхәыцаау ашәҭқәеи еилаԥыҵәҵәоу ацәаҳәақәеи» рҟазара ашҟа. Корреџьо аус ахьиуаз Парма аманиеризм анцәырҵыз, 1534 шықәсазы, асахьаҭыхҩы иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь ауп. Венециа асахьаркыратә традициақәа реизҳара иаман ахатәы ҿиашьатә логика; 1570-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭа аҟынӡа уаҟа аус руан, зырҿиара Флоренциеи Рими рҟазараҿы аҭыԥ змаз акризистә цәырҵрақәа џьара акала еиԥшымыз, Тициани Палладиои.
== Аиҭраҿиаратә аамҭа иатәу ауаҩы ==
Еразм инаиркны Монтень иҟынӡа Аиҭарҿиара афилософцәа зегьы ахшыҩи уи арҿиаратә мчи ирымҵахырхәон. Ахшыҩ – ауаҩы адунеи аҿы иҟоу зегьы дрылызкаауа, анцәа диеиԥшызтәуа, хәы змам ԥсабаратә ҳамҭоуп. Агуманист изы аҟәыӷара – ауаа зқәиҭу, иреиҳаӡоу бзазароуп. Убри азы урҭ акрызҵазкуа хақәкы хаданы ирыԥхьаӡон антикатә аклассикатә литература аларҵәара. Урҭ агәра ргон аҟәыӷареи адырреи ауаҩы инагӡаны анасыԥ ширҭо ала. Уи ауп ауаҩы иаамысҭашәара иашаҵәҟьангьы ҵакыс иамоу. Антикатә литература аҵара абзоурала ауаҩытәыҩса иԥсабара аиӷьтәра – аиҭарҿиаратә гуманизм аҿы ихадоу хықәкыс иҟан.
== Аҭҵаарадырра ==
Адунеи ахаҭеи уи аҿы ауаҩы иҭыԥи рзы ауаа ирымаз агәаанагарақәа акыр иаԥсахит XV— XVI-тәи ашәышықәсақәа рзы имҩаԥысуаз аҭҵаарадыррақәа реизҳазыӷьара. Агеографиатә аартра дуқәа, Николаи Коперник идунеитә гелиоцентртә система иаԥсахит ауаа Адгьыл ашәагаазы, Адунеи аҿы уи ҭыԥс иамоуи рзы ргәаанагарақәа. Антикатә аамҭа ашьҭахь раԥхьаӡа акәны ауаҩы иеиҿартәышьеи уи иҩныҵҟа имҩаԥысуаз апроцессқәеи рыҭҵааразы аҽазышәарақәа ахьыҟаҵаз Парацельси Везалии русумҭақәа аҭҵаарадырратә медицинеи анатомиеи ауасхыр азышьҭарҵеит.
Аԥсахра дуқәа мҩаԥысит ауаажәларратә ҭҵаарадыррақәа рҿгьы. Жан Боденти Никколо Макьиавеллии русумҭақәа рҿы раԥхьаӡа акәны аҭоурыхтәи аполитикатә процессқәеи еиуеиԥшым ауаа ргәыԥқәеи урҭ ринтересқәеи реицҟаҵара, реицхыраара иалҵшәоу акакәны иахәаԥшуа иалагеит. Иара убасҟан нап адыркит «иидеалтәу» ауаажәларратә шьақәгылашьа аус адуларазы аҽазышәарақәа: Томас Мор «Аутопиа», Томмазо Компанелла «Амра ақалақь». Антикатә аамҭа ашҟа иҟаз азҿлымҳара иабзоураны, ишьақәыргылан, цқьа игәаҭан, насгьы икьыԥхьын ирацәаны антикатә текстқәа. Анс акәу арс акәу, агуманистцәа шамахамзар зегьы аклассикатә латыни ажәытәбырзен бызшәеи рҵара иаҿын.
Иааизакны, аҭҵаарадыррақәа рырҿиаразы иманшәалам аидеиатә фон аԥнаҵон ҳазлацәажәо аамҭазы аԥыжәара змаз Аиҭарҿиара апантеисттә мистика. Аҭҵаарадырратә знеишьа инагӡаны ашьақәгылареи уи ашьҭахь XVII-тәи ашәышықәсазы иҟаз Аҭҵаарадырратә револиуциеи зыдҳәалоу Аиҭарҿиара аоппозициас иаиуз - Ареформациатә ҵысра ауп<ref>Лекция 7. Научное знание в эпоху Возрождения. Часть 1. Дата обращения: 24 декабря 2009. Архивировано 22 января 2010 года.</ref>.
== Афилософиа ==
1459 шықәсазы Флоренциа аиҭарҿиара аиуеит Кареџьи Платон иакадемиа.
Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа афилософцәа:
* Николаи Кузанскии
* Леонардо Бруни
* Марсилио Фичино
* Галилео Галилеи
* Николаи Коперник
* Џьордано Бруно
* Џьованни Пико делла Мирандола
* Лоренцо Валла
* Џьаноццо Манетти
* Пиетро Помпонацци
* Жан Боден
* Мишель Монтень
* Томас Мор
* Еразм Роттердамски
* Мартин Лиутер
* Томмазо Кампанелла
* Никколо Макьиавелли
== Алитература аамҭа ==
Аиҭарҿиара аамҭазы алитератураҿы шьаҭаркҩыс дыԥхьаӡоуп «Акомедиа» зыхьӡыз ирҿиамҭа аҿы уи аамҭа иатәыз ауаа рхы-рҵыхәа ииашаҵәҟьаны иаазырԥшыз италиатәи апоет Данте Алигьиери (1265 – 1321). Анаҩсан уи «Анцәатә комедиа» ҳәа хьӡыс иарҭеит. Иара уи алагьы ашьҭахь иааиуаз абиԥара иаадырԥшит Данте ирҿиамҭа ду гәахәарала разыҟазаашьа.
Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа алитератураҿы еиҳа инҭырҭәааны иааԥшит аамҭа иаҷыдаҟазшьаз агуманисттә идеалқәа, игармониатәу, зхы иақәиҭу, ирҿиаратәу ган рацәала аизҳара змоу ауаҩы ихаҭара азышәаҳәара. Франческо Петрарка (1304 -1374) ибзиабаратә сонетқәа иаадыртит ауаҩы иҩныҵҟатәи идунеи аҵаулара, уи иемоциатә ԥсҭазаара абеиара. XIV—XVI ашәышықәсқәа рзы италиатәи алитература ашәҭыкакаҷра аамҭа иҭагылан - Петрарка илирика, Џьованни Бокаччо (1313 – 1375) иновеллақәа, Никколо Макьиавелли (1469 – 1527) иполитикатә трактатқәа, Лудовико Ариостои (1474-1533), Торквато Тассои (1544 -1595) рпоемақәа, уи аклассикатә ҳәа ззырҳәоз егьырҭ ажәларқәа рлитетратурақәа (ажәытә бырзентәии ажәытә римтәии алитературақәа инаваргыланы) егьырҭ атәылақәа рҿы аҩаӡара ҳаракӡаны ишьҭырхит.
Аиҭарҿиаратә литература ҩ-традициак ирхылҿиааит: ажәлар рпоезиеи «ашәҟәтәы» антикатә литературеи. Убри азы урҭ рырҿиамҭақәа рҿы ирационалтәу алагамҭа апоетикатә фантастика иалаӡҩоуп, акомедиатә жанр акәзар аларҵәара ду аиуит. Уи умбар залшомызт еиҳа зҵакы ҳаракыз уи аамҭа иаҵанакуаз алитературатә баҟақәа рҿы: Бокаччо «Декамерон, Сервантес «Дон Кихот», Франсуа Рабле «Гаргантиуеи Пантагриуели».
Шамахамзар латын бызшәала иаԥҵаз абжьарашәықәсқәатә литература иаҷыданы, аиҭарҿиара аамҭа иадҳәалоуп амилаҭтә литературақәа рцәырҵра. Инарҭбааны аларҵәара роуит атеатри адрамеи. Ари аамҭазы зегь реиҳа еицырдыруаз драматургцәаны иҟан Уильиам Шеқспир (1564 – 1616, Англиа), иара убас Лопе де Вега (1562 – 1635, Испаниа). Апортугалтә литератураҿы аиҭарҿиаратә хырхарҭақәа раԥхьаӡатәи рхаҭарнакыс дыԥхьаӡоуп Жил Висенте, урҭ раларҵәаҩ дуӡӡаны дыҟан – Луиш де Камоенс, уи ирҿиамҭақәа рҿы аманиеризм аҷыдарақәа убартә ишыҟоугьы.
== Асахьаҭыхратә ҟазара ==
Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа аҿыханҵазы иҷыда ҟазшьаны иҟан аԥсабареи, анатомиа азакәанқәеи, аԥсҭазааратә перспективеи, алашара анырреи уҳәа реиԥш иҟоу егьырҭ, иԥсабаратәу ацәырҵрақәа асахьаҭыхҩы профессионалтә блала дрызхьаԥшуа, урҭ хықәкы хадас имазаара.
Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа асахьаҭыхҩцәа итрадициатәу адинхаҵаратә темақәа аус рыдулараҿы рхы иадырхәо иалагеит иҿыцу асахьаркыратә знеишьақәа: зымҽхак ҭбаау акомпозициақәа рықәыргылара, апеизаж ашьҭахьтәи аплан аҿы асиужет иахәҭакны ахархәара. Уи алшара ҟанаҵеит асахьақәа еиҳа иԥсҭазааратәны, илах-ҿыхны рыҟаҵара. Иара уи алагьы аиҭарҿиара аҟазацәа џьара акала иреиԥшмызт уаанӡа аныхаграфиатә традициа еихазҳауаз абжьарашәышықәсатәи аамҭақәа раан аус зуаз арҿиаҩцәа<ref>ВОЗРОЖДЕНИЕ. ''Медиаэнциклопедия ИЗО''. Дата обращения: 25 ноября 2017. Архивировано 1 декабря 2017 года.</ref>.
== Архитектура ==
Ари аамҭазы зегь реиҳа иҟазшьарбага хаданы архитектураҿы иҟаз –антикатә, еиҳаракгьы римтәи аҟазара апринципқәеи аформақәеи рзыхынҳәра акәын. Уи ахырхарҭала иҷыдоу аҵакы зырҭоз иреиуан: аизышәара, аицеиҟарара,агеометриеи, иара убас еилоу ахәҭақәеи реишьҭагылашьа. Уи азы лабҿаба шаҳаҭра руеит еиқәханы иаанхаз римтәи архитектура аҿырԥштәқәа. Абжьаратәи ашәышықәсақәа ирыҵаркуаз, зеизышәарақәа ыруадаҩны иҟаҵаз ахыбрақәа рцынхәрас ицәырҵуа иалагеит згәашьақәеи, збаҟәқәеи, зхышәқәеи, зышәвазқәеи реишьҭагылашьа еиқәыршәаны, еиҿкааны иҟаҵаз аргыларақәа. Еицеиҟарамыз аҿыкәыршақәа рцынхәрас ицәырҵуеит еиҿкаау, зеишьҭагылашьа еизышәаны иҟаҵоу агәашьқәа, абаҟәқәа, ашәвазқәа, агьежьбжатақәа, ахыргьагьақәа, аҟәырӷ аизхагьежьбжақәа, аҭаҩақәа. Аиҭарҿиаратә архитектура аизҳара аус аҿы рлагала акраҵанакуеит хәҩык аҟазацәа:
Флоренциа иҟоу Иԥшьоу Аԥсы иазку аныхабаа (архитектор Ф.Брунеллески)
* '''Филиппо Брунеллески''' (1377—1446) — аиҭарҿиара аамҭазтәи архитектура ашьаҭаркҩы. Аус рыдиулеит аперспективатә теориеи аордертә системеи, аргыларатә ԥышәа иазирхынҳәит антикатә архитектура иатәу ахәҭақәа рацәаны, аҵыхәтәантәи ашәышықәсақәа рыҩнуҵҟала раԥхьаӡа акәны иаԥиҵеит иахьа уажәраанӡагьы Флоренциа апонарамаҿы аԥыжәара змоу, аҟәырӷ (Флорентиитәи аныхабаа).
* Леон Баттиста Альберти (1402—1472) — арҿиаратә архитектура атеоретик ду, уи иаку аконцепциа аԥызҵаз, Константин иаамҭа иаҵанакуа заатәи ақьырсиантә базиликақәа рмотивқәа иҿыцны дрызхәыцит, Руччелаи апалаццо аҿы иаԥиҵеит рустла аус зыдуланы, акаҭқәа рыла еиҩшоу абаҟә зҵагылоу, иҿыцу ақалақьтә резиденциеи уи ахаҿратә гани.
* '''Донато Браманте''' (1444—1514) — Иҳараку Аиҭарҿиара аԥшьгаҩ, цқьа изызхәыцны, идеалла иазԥхьагәаҭоу аизышәарақәа змоу ацентртә композициақәа рызҟаза; кватроченто архитекторцәа рграфикатә ҽынкылара ацынхәрас араҟа иубоит атектоникатә логика, ахәҭақәа рпластикатәра, иаку еилыхха иҟоу агәҭакы (Темпьетто).
* '''Микеланџьело Буонарроти''' (1475—1564) — Папа иаҳҭны қалақь аҿы мҽхакы ҭбаала ицоз аргыларатә усурақәа напхгара рызҭоз, Ихьшәоу Аиҭарҿиара архитектор Хада; уи иргыламҭақәа рҿы апластикатә лагамҭа аарԥшуп абарокко аҟазара ааираны ишыҟоу узырбоз, ихыш-хыҵәо амасса рацәеи, адинамика зҵоу аконтрастқәеи, атектоникатәра дуи рыла (Аԥшьа Пиотр иныхабаа, Лауренциана лмардуан).
* '''Андреа Палладио''' (1508—1580) — Палладиатәра ҳәа изышьҭаз, аклассицизм раԥхьатәи афаза ауасхыр азышьҭазҵаз; иконкреттәу аҭагылазаашьақәа азгәаҭаны, ҵыхәаԥҵәарада иԥсахуан еиуеиԥшым аордертә хәҭақәа реилаӡҩара; аԥсабараҿы, ма ақалақь акәша-мыкәша иҟоу анызаарҭа иацны, иашьашәаланы, ианааланы иҟоу, иаарту насгьы еихышәашәоу аордертә архитектура (Палладиатәи авиллақәа); аус иуан Венециатәи ареспубликаҿы.
Италиа анҭыҵ, аҭыԥантәи абжьарашәышықәсатәи атрадициақәа ирыцлон италиатәи анырра. Уи аиҭарҿиартә стиль аҭыԥантәи аҟазшьақәа анаҭон. Ибериатәи аиҭарҿиаразы иҟазшьа ҷыдақәаны иҟоуп аготикатәи амавритантәи ҭынха аиқәырхара, иаҳҳәозар, иссаны, ирҳәны иҟаҵоу ажуртә ҭаԥҟақәа иреиԥшу (шәахә. платарескои мануелинои). Франциа Аиҭарҿиара аамҭа иааннажьит уамашәа иҩычоу, ихынаау аготикатә хыбқәа змоу луартәи ашатоқәа; франциатәи аиҭарҿиара еталонс ирыԥхьаӡоит Франциск 1-тәи Шамбортәи иханбаа. Елизавета лхаантәи Англиа архитектор Роберт Смитсон (en) иҟаиҵон аԥенџьыр дуқәа змоу ирационалтәу, ииашаны иҟаҵоу, лашарала иҭәыз ахазханқәа (Лонглит, Хардвик-холл).
== Амузыкеи акәашарақәеи ==
Аиҭарҿиара (Ренессанс) аамҭазы апрофессионалтә музыка иацәыӡуеит адинхаҵаратә ҟазара цқьа аҟазшьақәа, уи иаиуеит жәлар рмузыка анырра, ианыԥшуеит иҿыцу агәыҳалалратә дунеихәаԥшышьа. XIV-тәи ашәышықәсазы Италиеи Франциеи «Ars nova» («Аҟазара ҿыц») ахаҭарнакцәа рырҿиараҿы аҩаӡара ҳаракы роуеит авокалтә, авокалтә-инструменталтә полифониа. Аполифиониатә школ ҿыцқәа рҿы – англиатәи (XV-тәи ашә.), нидерландтәи (XV—XVI ашә.),римтәи, венециатәи, афранцызтәи, анемецтәи, польшатәи, чехиатәи уҳәа егьырҭ рҿы (XVI ашә.) азы.
Ицәырҵуеит еиуеиԥшым идинхаҵаратәым амузыкатә ҟазара ажанрқәа – фроттола, вилланелла – Италиа, вилиансико – Испаниа, абаллада – Англиа, Италиа ицәырҵыз (Лука Маренцио, Иакоб Аркадельт, Џьезуальдо да Веноза), аха зегьынџьара аларҵәара зауз амадригал, афранцыз бжьырацәалатәи ашәа (Клеман Жанекен, Клод Лежьион). Идинхаҵаратәым агәыҳалалратә ҽазышәарақәа алыубаауа иҟалоит акульттә музыкагьы – афранко-фламандтә ҟазацәа (Жоскьен Депре, Орландо ди Лассо), венециатәи ашкол иаҵанакуа акомпозиторцәа рҟазараҿы (Андреаи Џьованнеи Габриели). Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа акомпозиторцәа дуқәа шамахамзар зегьы раԥҵамҭақәа рҿы ориентациас ирымаз раамҭазтәи акәашаратә культура акәын.
Аконтрреформациа аамҭазы абжьырацәара адинхаҵаратә культ аҟны аҟамзааразы азҵаара ықәыргылан, усҟан Џьованни Пиерлуиџьи Палестрина дызхаҭарнакыз римтәи ашкол заҵәык аҟны ауп акатоликатә ныхабаазы аполифониа – «ирыцқьаны», «еилыкка иҟаҵаны» иахьеиқәырхаз. Аха иара убри аамҭазы Палестрина иҟазара ианыԥшуан Аиҭарҿиара аамҭа иатәыз идинхаҵаратәым амузыка иамаз, акрызҵазкуаз иааирақәакгьы. Иаԥырҵо иалагеит аинструменталтә музыка ажанр ҿыцқәа, ицәырҵуеит аорӷани, алиутниеи, авиорџьинелиеи рарҳәара иазкны амилаҭтә школқәа.
Италиа атәылаҿы ашәҭыкакаҷра аамҭа иҭагылоуп еилыккоу, акырӡа ибеиоу алшарақәа змоу ахыцтә инструментқәа рыҟаҵаратә ҟазара. Еиуеиԥшым аестетикатә хырхарҭақәа реиканра убоит ахыцтә инструментқәа ҩ-типк - ҭауади-аамсҭеи рыбжьара аларҵәара змаз авиолеи ажәлар ирзааигәаз, ирхылҵыз аскрипкеи реиҿагылараҿы. Аиҭарҿиара аамҭа хыркәшахоит маҷ-маҷ агомофонтә стиль ашьақәырӷәӷәара иацхраауаз, иҿыцу амузыкатә жанрқәа рцәырҵрала – ахкы шәаҳәара, акантата, аораториеи аопереи.
== Аҩадатәи Аиҭарҿиара ==
1450 шықәса рҟынӡа Италиатәи Аиҭарҿиара егьырҭ атәылақәа рҿы шамахамзар анырра амаӡамызт. 1500 шықәса нахыс ари астиль аларҵәара аиуит Европатәи атәылақәа зегьы рҿы, аха акырџьара атәылақәа рҿы барокко аамҭа аҟынӡагьы еиқәханы иҟан ихьшәоу аготикатә стиль анырра.
Иара ажәа «Аиҭарҿиара» (итал.быз. rinascita) ахаҭа - аилкаара, аҿыцԥшьгара азхәыцра лҵшәак аҳасабала, Италиа XIV ашәышықәсазы ицәырҵуеит. Алитератураҿы Аиҭарҿиара аамҭа ауасхыр азышьҭазҵаз ҳәа традициала дрыԥхьаӡоит Данте Алигиери. Хаҭала уи иоуп «Акомедиа» зыхьӡыз, анаҩс «Анцәатә комедиа» ҳәа зыхьӡырҵаз ирҿиамҭа аҿы раԥхьаӡа акәны ауаҩы ихаҭареи, ихьааи, игәаҟрақәеи, иԥси ирызхьаԥшыз. Хаҭала уи раԥхьатәи поетуп еилыхха, хьаҵрак ҟамҵакәа агуманисттә традициақәа еиҭазырҿиаз. Аҩадатәи Аиҭарҿиара – аҩадатәи Европа - еиҳа ииашаны иаҳҳәозар, Италиа анҭыҵ, Альпантәи аҩадаҟа - Аиҭараҿиара аамҭа алацәажәаразы рхы иадырхәо терминуп. Аҩадатәи Аиҭарҿиара иааигәаӡаны иадҳәалоуп Италиатәи Аиҭарҿиара, аха уеизгьы иамоуп ахатә ҷыдарақәакгьы. Иаҳҳәап, Аҩадатәи Аиҭарҿиара зегьынџьара еизеиԥшны иҟамызт: тәыла цыԥхьаӡа уи иҳәаақәҵоу ахатә ҷыдарақәа аман. Ҳаамҭазтәи акультураҭҵаараҿы еицеизеиԥшны ишыԥхьаӡо ала, хаҭала Аиҭарҿиара алитератураҿы ауп еиҳа инарҵауланы, инарҭбааны иахьаарԥшыз аамҭа агәыҳалалратә идеалқәа, ауаҩы ихаҭара хақәиҭрала, рҿиарала, гармониала, ган рацәала аизҳара азышәаҳәара.
Нидерландааи, Германиеи, Франциеи рыдгьылҵакырақәа рҿы Аиҭарҿиара аамҭа ихазу стильтә хырхарҭаны иазгәаҭоуп. Уи Италиатәи Аиҭарҿиара излеиԥшым ҷыдарақәак азгәаҭаны, «Аҩадатәи Аиҭарҿиара» ҳәа иашьҭоуп.
«Поифил иԥхыӡ аҿы абзиабаратә қәԥарақәа (1499) – аиҭарҿиаратә шәҟәҭыжьра иреиҳаӡоу аихьӡарақәа ируакуп
Аҿыханҵаҿы еиҳа иубарҭоуп астильтә еиԥшымрақәа: Италиа иаҿырԥшны уахәаԥшуазар, аҿыханҵаҿы акыраамҭа еиқәханы иҟан аготикатә ҟазара атрадициақәеи аԥышәеи, антикатә ҭынхеи ауаҩы еиҿартәышьа иазку адыррақәеи рыҭҵаара еиҳа имаҷны азҿлымҳара рыҭан.
Уи аамҭа ахаҭарнакцәа дуқәа - — Альбрехт Диурер, Ҳанс Гольбеин Аиҵбы, Лукас Кранах Аиҳабы, Питер Бреигель Аиҳабы. Иан ван Еики Ханс Мемлинги реиԥш иҟоу, ихьшәоу аготика иаҵанакуа аҟазацәа рырҿиамҭақәакгьы ирылубаауеит Аиҭарҿиара аламҭалазтәи адоуҳара.
== Аиҭарҿиара Урыстәыла ==
Аиҭарҿиара атермин раԥхьатәи аҵакы ала ҳазнеиуазар, Урыстәыла Аиҭарҿиара ыҟаӡамызт. Италиеи Европа Агәҭеи аҭыԥ змаз Аиҭарҿиара атенденциақәа акырџьара анырра роуит Урыстәылагьы, аха уи анырра аҳәаақәа акыр иԥкын. Акы, Урыстәылеи Европатәи акультуратә центр хадақәеи ахьеицәыхараз иахҟьаны, иҩбахаз, аурыс культура ахатәы қьырсиан иашаратә традициақәа ӷәӷәала ирыдҳәалан, насгьы араҟа византиатәи аҭынха ӷәӷәаны ианыԥшуан.
Аҭауад Иван 3-тәи Урыстәыла Аиҭарҿиара аԥшьызгаз иакәны дупхьаӡар алшоит, избанзар уи иаан ауп Италиантәи архитекторцәа гәыԥҩык Урыстәыла аусура ианалагаз. Урҭ, аурыс архитектура аиҿартәышьатә традициақәа ирзааигәатәны, иаларгалеит иҿыцыз аргыларатә технологиақәеи Аиҭарҿиара ахәҭақәаки. 1475 шықәсазы Болониантәи архитектор Аристотель Фиораванти Урыстәылаҟа дааԥхьан Москватәи Кремль аҿы, адгьылҵысраан ааха зауз, Успентәи аныхабаа аиҭашьақәыргыларазы. Архитектор, ҿырԥштәык аҳасабала, ихы иаирхәеит XII-тәи ашәышықәса иаҵанакуа Владимиртәи аныхабаа, нас итрадициатәу аурыс стили Аиҭарҿиара иадырга ҷыдақәоу - аҭбаа-ҭыцәреи, аизышәареи, ассиметиатәреи еилаӡҩаны иазԥхьагәаҭаз апроект аус адиулеит.
1485 шықәса рзы Иван 3-тәи Кремль Аҟәланҩнеихагылатә Хан аргылара идиҵеит Алевиз Фриазин Ажәытәтәи. Уи аԥхьатәи аихагылақәа хԥа архитекторс дрыман. Уи иаҷыдангьы, Италиатәи егьырҭ архитекторцәа реиԥш, Алевиз Фриазин Ажәытәтәи илагала дууп Кремльтәи аҭӡамцқәеи абааши рыргылараҿы. Италиатәи астиль еиҳагьы иӷәӷәаны изныԥшуа, аурыс аҳцәа адкыларақәеи ачара дуқәеи ахьымҩаԥыргоз Агранатовиттә палата ҩыџьа аиталианцәа – Марк Фриазини Пиетро Соларии ирусумҭоуп. 1505 шықәсазы Москва дааит Урыстәыла Иҿыцу Алевиз, мамзаргьы Алевиз Фриазин ҳәа ирдыруаз италиатәи архитектор. Иҟалап, уи Венециатәи аскульптор Алевиз Ламберти да Монтань иакәзар. Иван 3-тәи изы уи иргылеит 12 ныхабаа, иара убасгьы урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп аурыс традициақәеи, аиашахаҵаратә канонқәеи, Аиҭарҿиара астили қәҿиарала реилагӡара ахьалыршахаз Архангельсктәи аныхабаа. Иҳараку-Петровтәи аберҭыԥ аҿы иҟоу амитрополит Пиотр иныхабаагьы Иҿыцу Алевиз иусумҭоуп ҳәа ирыԥхьаӡоит. Уи аусумҭа «ԥшьбарактәи аҿы аабарак» ҳәа изышьҭоу архитектуратә форма ҿырԥшыгас иҟан.
Иара усгьы XVI-тәи ашәышықәса инаркны XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭа аҟынӡа Урыстәыла аус адырулон ахаҳә иалху амшьамбақьалатә ныхабаақәа рыргылараҿы иоригиналтәу атрадициақәа. Уи ,ииашаҵәҟьаны, Европа егьырҭ атәылақәа рҿы Аиҭарҿиаратә архитектура еиԥшымыз, иуникалтәу цәырҵран. Аҭҵааҩцәа ԥыҭҩыкгьы уи архитектуратә стиль заатәи аготикатә аамҭа иаҵанакуаз европатәи архитектура иаҿырԥшны, «аурыс готика» ҳәа азырҳәоит. Иаԥхьагылоу атехнологиақәа змаз италиатәи архитекторцәа Урыстәыла ахаҳәтә мшьамбақьалатә хыбқәа рцәырҵра иацхраар рылшон (амҿтәы мшьамбақьалатә ныхабаақәа Урыстәылеи Европеи уаанӡагьы акыршықәса ирдыруан). Гипотезак ишаҳәо ала, иҟалап, зегь реиҳа еицырдыруа амшьамбақьалатә ныхабаақәа руак – Коломенск иҟоу Анцәа Ихалара аныхабаа архитекторс иамоу италиатәи архитектор Петрок Хәыҷы иакәзар.
XVII-ашәышықәсазы Аиҭарҿиара аамҭазтәи аҿыханҵа иҟанаҵаз анырра иабзоураны, аурыс ныхачаԥақәа еиҳа ареалра рныԥшуа иҟалеит,уи аамҭазгьы Богдан Салтанов, Симон Ушаков, Гури Никитин, Карп Золоториов уҳәа реиԥш иҟаз егьырҭ аурыс сахьаҭыхҩцәа русумҭақәа рҿы ажәытә ныхаҭыхратә канонқәа ишрықәныҟәозгьы. Хәыҷы-хәыҷла ицәырҵуеит парсуна зыхьӡу идинхаҵаратәым апортреҭтә тип ҿыц. Уи зпортрет ҭырхуаз иреалтәу ихаҿсахьа зныԥшуаз, абстракттә ныхаграфиеи асахьеи рыбжьара етап ҳасабала иҟаз акакәын.
XVI-тәи ашәышықәса азыбжазы Урыстәыла ашәҟәқәа ркьыԥхьра иалагеит, Иван Фиодоров еицырдыруа раԥхьатәи аурыс кьыԥхьҩын. XVII-тәи ашәышықәсазы акьыԥхьра инарҭбааны аларҵәара аиуит, амҿы аҟны иҭаԥҟаны иҟарҵоз агравиурақәа ҷыдала еицырдыруа иҟалеит. Уи иабзоураны аҿиара аиуит Урыстәыла XIX-тәи ашәышықәса аҟынӡагьы еиқәханы иааиуаз «ацәҳартә» (лубок) ҳәа ирдыруаз жәлартә ҟазара иҷыдоу аформа. Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуаз технологиақәак Европантәи аурысқәа заа ирыдыркылеит, анаҩс урҭ еиӷьтәны, аҭыԥантәи иӷәӷәоу традициангьы иҟалеит. Урҭ, еиҳаракгьы, XV-тәи ашәышықәсазы ихацыркыз абзарбзан рҭәара еиԥш иҟаз аибашьратә технологиақәа ракәын. Зыхҭалашәара адунеи аҿы зегьы иреиҳау аурыс Аҳ-бзарбзан ирҭәеит Андреи Чохов зыхьӡыз аҟаза 1586 шықәсазы. Европантәи Урыстәылаҟа иаагаз даҽа технологиакгьы, аҭыԥ змаз агипотезақәа руак излаҳәо ала, ауатка ацәырҵра иацхрааит. 1386 шықәсазы генуезтәи ацҳаражәҳәаҩцәа Иара иаҳаракыра аҭауад Дмитри Донтәи Москваҟа изааргеит «зыԥсы ҭоу аӡы». Иҟалап, генуезаа уи арыжәтә роузар, ажьаӷь аспирт алхразы арабцәа ирхәыцыз аршыгатә аппарат зхы иазырхәоз Прованстәи алхимикцәа рыцхыраарала. 1430 шықәсазы Москватәи амонах Исидор уи атехнологиа ихы иаирхәеит раԥхьатәи аоригиналтә аурыс уатка аҟаҵаразы.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
==Азхьарԥшқәа==
{{commonscat|Renaissance}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аиҭарҿиара| ]]
[[Акатегориа:Европа 14-тәи ашәышықәсазтәи аҭоурых]]
[[Акатегориа:Европа 15-тәи ашәышықәсазтәи аҭоурых]]
[[Акатегориа:Европа 16-тәи ашәышықәсазтәи аҭоурых]]
[[Акатегориа:Европа 17-тәи ашәышықәсазтәи аҭоурых]]
[[Акатегориа:Ақьырсиантә дунеи]]
[[Акатегориа:Заатәи ҳаамҭазтәи апериод]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә ерақәа]]
[[Акатегориа:Европа аҭоурых аамҭақәа рыла]]
[[Акатегориа:Абжьаратәи ашәышықәсақәа рфилософиа]]
[[Акатегориа:Амраҭашәаратәи акультура]]
|
Аиҭарҿиара, мамзаргьы Ренессанс (, , аҟнытә – иҿыцны аира, аиҭаҿиараOnline Etymology Dictionary. Дата обращения: 26 февраля 2011. Архивировано 29 июня 2009 года.) – иҿыцу европатәи акультура ауасхыр азышьҭазҵаз (иара убасгьы Заатәи Аҿыц аамҭа), Европа аҭоурых азы Абжьаратәи ашәышықәсқәеи Аҿыц аамҭеи рыбжьара еиҭасымҭа аамҭаны иҟалаз акультуратә-ҭоурых Аамҭа Дуқәа ируакупАполлон. Изобразительное и декоративное искусство. Архитектура. Терминологический словарь. — М.: НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ—Эллис Лак, 1997. — С. 101.
Италиа Аиҭарҿиара алагамҭа ҳәа ирыԥхьаӡоит – проторенессанс, мамзаргьы треченто (1300-тәи ашықәсқәа рзтәи акультура). Италиатәи Аиҭарҿиара акультура ашәҭыкакаҷра XV—XVI-тәи ашәышықәсқәа рзы иҟан ҳәа азырыԥхьаӡоит. Уи аамҭа аҩныҵҟала ҷыдала иалыркаауеит Иҳараку Аиҭарҿиара (1490-тәи ашықәсқәа инадыркны XVI-тәи ашәышықәса актәи аԥшьбарак аҟынӡа). Агәҭантәии Аҩадатәии Европа ирыҵаркуа аҳәынҭқаррақәа рҿы Аиҭарҿиара аамҭа еиҳа ихьшәаны иҟалеит, насгьы иаиуит ахатәы ҷыда ҟазшьақәа. Ус еиԥш иҟоу иреиуоуп Аҩадатәи Аиҭарҿиареи Франциатәи Ренессанси.
мини|335x335пкс|Еицырдыруа Рафаель (1509 – 1510) ифреска – «Афинтәи ашкол»
Атермин ахылҵшьҭра
Италиатәи ажәа «rinàscita» уԥылоит Лоренцо Гиберти «Ихҳәаақәа» рҿы (I Commentari, 1452—1455), уи аамҭак ицаныз асахьаҭыхҩцәа ирызкыз ашәҟәаҟны. Уантәи ари ажәа ихы иаирхәоит Џьорџьо Вазари еиқәиршәаз, «Еицырдыруа аҿыханҵаҩцәеи, арыԥшьшьаҩцәеи, аргылаҩцәеи рнысымҩа» захьӡыз ашәҟәаҿы (1550). Вазари ари ажәала иаликаауеит иара иаамҭа аԥхьа, «абжьаратәи ашәышықәсқәеи аварварцәеи раамҭазы акыршықәса икаҳаны иҟаз, XVI-тәи ашәышықәса алагамҭа иаҵанакуаз арҿиаҩцәа русура. Уи ишәҟәы аҿы ишиҩуаз ала, «ауаа рыхшыҩ шәаҳаны измаз анаҟә», «иҟалап, анцәа игәаҳәарала, мамзаргьы аеҵәақәа ргәаԥхарала» иаалырҟьаны ишхыҵыз, асахьаҭыхҩцәагьы, иаразнакала ишырбаз «абзиахә иашаҵәҟьа». Уи ишҳәаақәиҵоз ала, «аиҭарҿиара иаанаго – ауаҩи аԥсабареи реизыҟазаашьа иаҵоу агармониа ссир азыхынҳәроуп». Убри азыҳәан «аԥсабара – ҿырԥшыгоуп, ажәытәуаа – школуп». Аиҭарҿиара аԥхьа иҟаз аамҭақәа агуманистцәа «ашәышықәса еиқәаҵәақәа» ҳәа ирышьҭанГарэн Э. Проблемы итальянского Возрождения. — М.: Прогресс, 1986. — С. 35—36.
1855 шықәсазы афранцыз ҭоурыхҭҵааҩы Жиуль Мишле «Франциа аҭоурых» ашәҟәы абжьбатәи атом ахаҿы италиатәи атермин акалька ахихитФевр Л. Как Жюль Мишле открыл Возрождение (1950) //Бои за историю. Серия: Памятники исторической мысли. — М.: Наука, 1991. — С. 377—387. — ISBN 5-02-009042-5. 1860 шықәсазы икьыԥхьын «Италиатәи акультура Аиҭарҿиара аамҭазы» (Die Kultur der Renaissance in Italien) зыхьӡыз швеицартәи аҭоурыхҭҵааҩы Иакоб Буркхардт иусумҭа. Уи нахыс ажәақәа «аиҭарҿиареи» «ренессанси» еицеизеиԥшны ирыдыркылеит, акультура аҭоурых аҿы аиҭасратә аамҭа аазырԥшуа ажәа - синонимқәаны. Урысбызшәалатәи атрадициаҿы еицеизеиԥшны ишрыдрымкылазгьы, азеиԥштә хархәараҿы, насгьы италиатәи акультура ианалацәажәо, еиҳа аԥыжәара амоуп ажәа «Возрождение – Аиҭарҿиара), франциатәи акультура аганахьала, лассы-лассы рхы иадырхәоит ажәа «ренессанс».
Аиҭараҿиаратә культура аидеиатә шьаҭақәа
Аиҭарҿиаратә аамҭа аҷыдарақәа – акультура идинтәым (иныхатәым) аҟазшьеи, уи агәыҳалалреи (агуманизмра), антропохадареи, антикатә аамҭа ашҟа азҿлымҳара ҷыдеи. Уи аамҭазы аекономикатә факторқәа: ахәҳахәҭреи атауартә-ԥаратә еизыҟазаашьақәеи, ааглыхра аизырҳареи уҳәа егьырҭгьы рҵакы еиҳа имаҷхоит. Адоуҳатә культураҿы иҟалаз аиҭасра, зегь раԥхьаӡагьы, изылҵшәаз ауаҩы идинхаҵаратә дунеихәаԥшышьа ԥсабаратәла аеволиуциеи уи иааикәыршаны иҟоу адунеи азы идыррақәа рыҭбаахареи ракәын. Аҟазара аганахьала акәзар, абжьаратәи ашәышықәса иаҵанакуаз арҿиаҩцәагьы ҩашьарада ибзианы ирдыруан антикатә арҿиаҩцәа рҟазара, уимоу рырҿиамҭақәа рҿгьы акырџьара рхы иадырхәонПанофский Э. Ренессанс и «ренессансы» в искусстве Запада. — М.: Искусство, 1998. — С. 51, аха Вазари ишышьақәирыӷәӷәоз ала, акыр еицакны, ирхәанчаны акәын рхы ишадырхәоз. Уи игәаанагарала, «Италиа XV-тәи ашәышықәса анҵәамҭази – XVI-тәи алагамҭази рзы ауп ианыҟалаз аформеи аҵак ҿыци ииашаны реилагӡара – антикатә аамҭазы иаԥҵаз аформа ссири ақьырсаиантә гәыҳалалра аидеиа ҿыцқәеи реилаӡҩара аналыршахаз»Власов В. Г. Возрождение // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. II, 2004. — С. 471—472.
Азеиԥштә ҟазшьардырга
Акультуратә парадигма (аҿырԥштәы,ахсаала) ҿыц ацәырҵра - Европа ауаажәларратә еизыҟазаашьақәа рҿы иҟалаз шьаҭанкылатәи аԥсахрақәа ракәын изыдҳәалаз.
Аиҭарҿиара ашьақәгылараҿы иҷыдоу аҵакы аман Византиатәи аҳәынҭқарра аилаҳареи, иара убас абжьаратәи ашәышықәсқәа рзы Европа зынӡа зыӡбахә рмаҳацыз, аха Византиа ахаангьы ирхамышҭуаз антикатә хыҵхырҭақәа рыла ибеиаз абиблиотекақәеи, аҟазаратә рҿиамҭақәеи рыманы Европаҟа ибналаз, антикатә культура ныҟәызгоз византиааи. Убас, византиатәи алектор иқәгылара инаҭаз анырра иабзоураны, Козимо Медичи Флоренциа иааиртит Платон иакадемиа.
Ақалақьқәа-ареспубликақәа реизҳара иҳәаақәнаҵеит афеодалтә еизыҟазаашьақәа ирылахәымыз - аҟазацәа, анаплакцәа, абанкирцәа уҳәа рышьҭрақәа рнырра аизҳара. Урҭ зегьы рзы итәымын, еиҳаракгьы адинхаҵаратә культура аҟнытә иаауаз, абжьарашәышықәсатәи аскетреи ахыларҟәратә ҟазшьеи. Уи аҭагылазаашьа ауаҩы ихаҭареи, ихақәиҭреи, иактивреи, ирҿиаратә усуреи иреиҳаӡоу мазараны, иара убасгьы ауаажәларратә институтқәа рыхәшьара иашәага-загақәаны изыԥхьаӡоз агуманизмра ашҟа инанагеит.
Ақалақьқәа рҿы ицәырҵуа иалагеит идинхаҵаратәым, аҭҵаарадырреи аҟазареи рцентрқәа. Урҭ русура аныхабаа ахылаԥшра анаҭаӡомызт. Иҿыцу адунеихәаԥшышьа, зегь раԥхьаӡагьы, иазхьаԥшит антикатә аамҭа, уи аҿы иубон аамҭа ҿыц иашьашәалаз агәыҳалалратә еизыҟазаашьақәа рҿырԥштәқәа. XV-тәи ашәышықәса азыбжазы иаԥшьгаз ашәҟәыкьыԥхьра аҵак ду аман Европа зегьы антикатә ҭынхеи адунеихәаԥшышьа ҿыцқәеи раларҵәаразы.
Аиҭарҿиара раԥхьа ицәырҵит Италиа, уаҟа уи аҟазшьақәа убартә еиԥш иҟан XIII-тәии XIV-тәии ашәышықәсқәа рзгьы Тони Парамони иҭаацәара, Пизано, Џьотто, Орканиа уҳәа егьырҭгьы русураҿы), аха иӷәӷәацаӡа ишьақәгылеит 1420-тәи ашықәсқәа инадыркны. Франциеи, Германиеи, иара убас егьырҭ атәылақәа рҿи уи акыр ихьшәаны ихацыркын. XV-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы уи ашәҭыкакаҷратә ҩаӡара аҟынӡа инеит. XVI-тәи ашәышықәсазы ахы цәырнаго иалагеит Аиҭарҿиара аидеиақәа ркризистә аамҭа, уи ауп изыдҳәалоу аманиеризмреи абароккои рхырхарҭақәа рцәырҵра.
Аиҭарҿиара аамҭа аҟәшақәа
Аиҭарҿиара аамҭа 4-ҟәшакны ишоуп:
Проторенессанс (XII-тәи ашә. 2-тәи азыбжеи — XIV-тәи ашә.);
Заатәи Аиҭарҿиара (XV-тәи ашә. алагамҭеи — XV ашә. анҵәамҭеи);
Иҳараку Аиҭарҿиара (XV-тәи ашә. анҵәамҭеи — 1500 -тәи—1510-тәи ашықәсқәа);
Ихьшәоу Аиҭарҿиара (XVI ашә. агәҭа — 1590-тәи ашықәсқәа).
Проторенессанс
Проторенессанс абжьаратәи ашәышықәсақәа иааигәаӡаны ирыдҳәалоуп, хаҭала уи анцәырҵызгьы Ихьшәоу абжьаратәи ашәышықәсқәа раан ауп, византиатәқәеи, аромантәқәеи аготикатәии атрадициақәа ирыцны. Ари аамҭа - Аиҭарҿиара ашьаҭакра акәны иҟалеит. Уи ҩ-ҟәшакны иршоит: Џьото ди Бондоне дыԥсаанӡеи уи ашьҭахьи (1337 шықәса). Аԥхьатәи аҟәша иаҵанакуа аамҭазы имҩаԥысуеит акрызҵазкуа аартрақәа, инхоит, аусгьы руеит абаҩхатәра ду злоу аҟазацәа. Аҩбатәи ахҵәаха Италиа зегь зымҽханакыз амырза ҿкычымазара ауп изыдҳәалоу. XIII-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы Флоренциа имҩаԥысуеит аныхабаа Хада - Санта Мариа дель Фиоре аргылара. Уи авторс даман Арнольфо ди Камбио, анаҩс аргыларатә усурақәа ирыциҵеит Флорентиатәи аныхабаа асаркьалсырҭа апроект ҟазҵаз Џьотто.
мини|Беноццо Гоццоли аԥшыҩцәа рымҵахырхәара ааирԥшит Медичи раҳҭынрауаа рныҳәатә процессиак аҳасабала. 1459 шықәса инарзынаԥшуа.
Проторенессанстәи аҟазара, зегь раԥхьаӡа, иааԥшит аскульптура аҿы (Никколои Џьованни Пизано, Арнольфо ди Камбио, Андреа Пизано). Аҿыханҵа цәырган асахьаркыратә школқәа ҩба рыла: Флоренциа (Чимабуе, Џьотто), Сиена (Дуччо, Симоне Мартини).
Аҿыханҵаҿы ихадоу фигураны дҟалеит Џьотто. Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуаз асахьаҭыхҩцәа уи дрыԥхьаӡон аҿыханҵаҿы ареформақәа ҟазҵаз аӡә иакәны. Џьотто иоуп иазгәазҭаз уи аизҳаратә мҩа ахырхарҭа: адинхаҵаратә формақәа идинхаҵарам ҵакыла рҭырҭәаара,иҟьаҟьартәны иӡбоу асахьақәа рҟнытә есааира зымҽхак дуу, иара убасгьы еилыккоу (ирелиефтәу) рышҟа аиасра, ареалтәра аизырҳара. Аҿыханҵаҿы иалаигалеит афигурақәа рпластикатә мҽхакы, иааирԥшит аҿыханҵаҿы аинтериер.
Заатәи Аиҭарҿиара
Италиа «Заатәи аиҭарҿиара» ҳәа изышьҭоу аамҭа иаҵанакуеит 1420 шықәса инаркны 1500 шықәса рҟынӡа. Абарҭ ԥшьынҩажәа шықәса рыҩныҵҟала аҟазараҿы инагӡаны ирыцәхьамҵит ааигәа ииасыз (Абжьаратәи ашәышықәсқәа) иртәу ажәытәжәабжьқәа, аха иԥнашәоит аклассикатә жәытәра аҟнытә иаагоу хәҭақәак урҭ рылаԥсара. Аҵыхәтәаноуп, насгьы хәыҷы-хәыҷла, еиҳа-еиҳа ӷәаӷәала зҽызыԥсахуаз аԥсҭазааратә ҭагылазаашьеи акультуреи рнырра иабзоураны, асахьаҭыхҩцәа рырҿиамҭақәа рҿы абжьарашәышықәсатә шьаҭақәа зынӡаск инкажьны, азеиԥштә концепциаҿы еиԥш, уи ахәҭаҷқәа рҿгьы, имшәакәа рхы иадырхәоит антикатә ҟазара аҿырԥштәқәа.
Италиатәи аҟазара хьаҳәхьачара ҟамҵакәа, аклассикатә жәытәра аҿыԥшрала аизҳара мҩа ианықәыз аамҭазы, егьырҭ атәылақәа рҿы уи акыраамҭа аготикатә астиль атрадициақәа ирықәныҟәон. Альпқәа рҩадахьы, иара убас Испаниа Аиҭарҿиара анышьақәгылаз XV-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ауп, уи заатәи аамҭа акәзар, XV1 ашәышықәса азыбжа аҟынӡа инаӡон.
Аиҭарҿиара ҳаракы
Аиҭарҿиара ахԥатәи аҟәша – уи астиль зегь реиҳа ианеизҳаз аамҭа – «Иҳараку Аиҭарҿиара» ҳәа иашьҭоуп. Италиа уи аамҭала инықәырԥшшәа иаҵанакуеит 1500 шықәса инаркны 1527 шықәса рҟынӡа. Уи аамҭазы Иули II-тәи апаптә аҳ итәарҭа ахьааникылаз иабзоураны, италиатәи аҟазара анырра хадаратә ҭыԥ Флоренциантәи Римҟа ииасуеит. Иули II-тәи – ахӡыргара бзиа избоз, игәымшәаз, акреиҿызцаауаз ауаҩы – иаҳҭынра иадиԥхьалеит Италиа иреиӷьыз асахьаҭыхҩцәа. Урҭ инарыгӡон акрызҵазкуаз еиуеиԥшым арҿиаратә усурақәа рацәаны. Иули 2-тәи ихымҩаԥгашьала егьырҭгьы идирбон асахьаркыратә рҿиара агәбылра аганахьала аҿырԥшы бзиа. Иара иаамҭазы, иара убас уи имыздаз раамҭазы Рим – Перикл иаамҭазтәи Афина угәаланаршәон: ақалақь аҿы идыргылоит амонуманталтә хыбрақәа рацәаны, иаԥырҵоит аскульптуратә рҿиамҭа ссирқәа, иҭырхуеит иахьа уажәраанӡагьы аҿыханҵаҿы ибырлашуп ҳәа ирыԥхьаӡо аҭыӡсахьақәеи асахьақәеи; иара уи аамҭазы аҟазара ахкқәа рыхԥагьы ихеибарҭәаауа аизҳара мҩа ианын, аки-аки еицхыраауа, анырра рибаҭо. Уи аамҭазы антикатә ҟазара инарҭбааны, шьаҭанкыла иҭырҵаауеит, еиҳа игәцаракны, инеиԥынкыланы аиҭарҿиара нап адыркуеит; заатәи аамҭақәа рзы хадаратәла рҽыззыршәоз аччахәмарратә ԥшӡара ацынхәрас ихадоу аҭыԥ ааныркылоит аҭышәынтәалареи ахы ҳаҭыр ақәҵареи; абжьаратәи ашәышықәсақәа ргәаларшәарақәагьы зынӡаск иӡуеит, аҟазара арҿиамҭақәа зегьы лабҿаба уаҩы ибартә еиԥш, аклассикатә шьҭа рнылоит. Аха иара уи аамҭазгьы ажәытәра аҿыԥшра иахәаҽӡом асахьаҭыхҩцәа рхьыԥшымра, урҭ антикатә бырзен-римтә ҟазара аҟынтәи амотивқәеи асиужетқәеи рхы иақәиҭны, ишырҭаху рхы иадырхәоит, иртәыртәуеит, ирхатәны иҟаҵаны иаԥырҵоит иҿыцу аиҭарҿиаратә ҟазара.
Ренессанс аҩаӡаратә ҳаракыра иадҳәалоуп хҩык италиатәи аҟазацәа рырҿиара. Уи – Леонардо да Винчи (1452 -1519), Микельанџьело Буонаротти (1475- 1564), иара убас Рафаель Санти (1483 – 1520) роуп.
Ихьшәоу Аиҭарҿиара
Италиа Ихьшәоу Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуеит 1530 шықәса инаркны 1590-1620-тәи ашықәсқәа рҟынӡа. Уи аамҭазы аҟазареи акультуреи цәырҵшьала акыр еиуеиԥшымызт. Британиатәи аенциклопедиа ишышьақәнарыӷәӷәо алаRenaissance | Definition, Meaning, History, Artists, Art, & Facts | Britannica. Дата обращения: 29 января 2011. Архивировано 22 сентября 2011 года., «Аиҭарҿиара, иакыу ҭоурыхтә аамҭак аҳасабала, ихыркәшахеит Рим анеилаҳа, 1527 шықәсазы». Аладатәи Европаҿы аиааира агеит Аконтрреформациа. Уи иаанагоз, аиҭарҿиара идеологиас иамаз зегьы - ауаҩытәыҩса ицәеижь азышәаҳәара инаркны, антикатә идеалқәа рыԥсҭаҵареи уҳәа рҟынӡа - иарбан хақәиҭратә хәыцшьазаалак шәарҭас иҟаҵаны акәын. Адунеихәаԥшышьатә еиҿагыларақәеи акризис еицеизеиԥшу анырреи Флоренциа кылнагеит аманиеризм ҳәа изышьҭоу - «инервтәу», «ихыҭхәыцаау ашәҭқәеи еилаԥыҵәҵәоу ацәаҳәақәеи» рҟазара ашҟа. Корреџьо аус ахьиуаз Парма аманиеризм анцәырҵыз, 1534 шықәсазы, асахьаҭыхҩы иԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь ауп. Венециа асахьаркыратә традициақәа реизҳара иаман ахатәы ҿиашьатә логика; 1570-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭа аҟынӡа уаҟа аус руан, зырҿиара Флоренциеи Рими рҟазараҿы аҭыԥ змаз акризистә цәырҵрақәа џьара акала еиԥшымыз, Тициани Палладиои.
Аиҭраҿиаратә аамҭа иатәу ауаҩы
Еразм инаиркны Монтень иҟынӡа Аиҭарҿиара афилософцәа зегьы ахшыҩи уи арҿиаратә мчи ирымҵахырхәон. Ахшыҩ – ауаҩы адунеи аҿы иҟоу зегьы дрылызкаауа, анцәа диеиԥшызтәуа, хәы змам ԥсабаратә ҳамҭоуп. Агуманист изы аҟәыӷара – ауаа зқәиҭу, иреиҳаӡоу бзазароуп. Убри азы урҭ акрызҵазкуа хақәкы хаданы ирыԥхьаӡон антикатә аклассикатә литература аларҵәара. Урҭ агәра ргон аҟәыӷареи адырреи ауаҩы инагӡаны анасыԥ ширҭо ала. Уи ауп ауаҩы иаамысҭашәара иашаҵәҟьангьы ҵакыс иамоу. Антикатә литература аҵара абзоурала ауаҩытәыҩса иԥсабара аиӷьтәра – аиҭарҿиаратә гуманизм аҿы ихадоу хықәкыс иҟан.
Аҭҵаарадырра
Адунеи ахаҭеи уи аҿы ауаҩы иҭыԥи рзы ауаа ирымаз агәаанагарақәа акыр иаԥсахит XV— XVI-тәи ашәышықәсақәа рзы имҩаԥысуаз аҭҵаарадыррақәа реизҳазыӷьара. Агеографиатә аартра дуқәа, Николаи Коперник идунеитә гелиоцентртә система иаԥсахит ауаа Адгьыл ашәагаазы, Адунеи аҿы уи ҭыԥс иамоуи рзы ргәаанагарақәа. Антикатә аамҭа ашьҭахь раԥхьаӡа акәны ауаҩы иеиҿартәышьеи уи иҩныҵҟа имҩаԥысуаз апроцессқәеи рыҭҵааразы аҽазышәарақәа ахьыҟаҵаз Парацельси Везалии русумҭақәа аҭҵаарадырратә медицинеи анатомиеи ауасхыр азышьҭарҵеит.
Аԥсахра дуқәа мҩаԥысит ауаажәларратә ҭҵаарадыррақәа рҿгьы. Жан Боденти Никколо Макьиавеллии русумҭақәа рҿы раԥхьаӡа акәны аҭоурыхтәи аполитикатә процессқәеи еиуеиԥшым ауаа ргәыԥқәеи урҭ ринтересқәеи реицҟаҵара, реицхыраара иалҵшәоу акакәны иахәаԥшуа иалагеит. Иара убасҟан нап адыркит «иидеалтәу» ауаажәларратә шьақәгылашьа аус адуларазы аҽазышәарақәа: Томас Мор «Аутопиа», Томмазо Компанелла «Амра ақалақь». Антикатә аамҭа ашҟа иҟаз азҿлымҳара иабзоураны, ишьақәыргылан, цқьа игәаҭан, насгьы икьыԥхьын ирацәаны антикатә текстқәа. Анс акәу арс акәу, агуманистцәа шамахамзар зегьы аклассикатә латыни ажәытәбырзен бызшәеи рҵара иаҿын.
Иааизакны, аҭҵаарадыррақәа рырҿиаразы иманшәалам аидеиатә фон аԥнаҵон ҳазлацәажәо аамҭазы аԥыжәара змаз Аиҭарҿиара апантеисттә мистика. Аҭҵаарадырратә знеишьа инагӡаны ашьақәгылареи уи ашьҭахь XVII-тәи ашәышықәсазы иҟаз Аҭҵаарадырратә револиуциеи зыдҳәалоу Аиҭарҿиара аоппозициас иаиуз - Ареформациатә ҵысра аупЛекция 7. Научное знание в эпоху Возрождения. Часть 1. Дата обращения: 24 декабря 2009. Архивировано 22 января 2010 года..
Афилософиа
1459 шықәсазы Флоренциа аиҭарҿиара аиуеит Кареџьи Платон иакадемиа.
Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа афилософцәа:
Николаи Кузанскии
Леонардо Бруни
Марсилио Фичино
Галилео Галилеи
Николаи Коперник
Џьордано Бруно
Џьованни Пико делла Мирандола
Лоренцо Валла
Џьаноццо Манетти
Пиетро Помпонацци
Жан Боден
Мишель Монтень
Томас Мор
Еразм Роттердамски
Мартин Лиутер
Томмазо Кампанелла
Никколо Макьиавелли
Алитература аамҭа
Аиҭарҿиара аамҭазы алитератураҿы шьаҭаркҩыс дыԥхьаӡоуп «Акомедиа» зыхьӡыз ирҿиамҭа аҿы уи аамҭа иатәыз ауаа рхы-рҵыхәа ииашаҵәҟьаны иаазырԥшыз италиатәи апоет Данте Алигьиери (1265 – 1321). Анаҩсан уи «Анцәатә комедиа» ҳәа хьӡыс иарҭеит. Иара уи алагьы ашьҭахь иааиуаз абиԥара иаадырԥшит Данте ирҿиамҭа ду гәахәарала разыҟазаашьа.
Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа алитератураҿы еиҳа инҭырҭәааны иааԥшит аамҭа иаҷыдаҟазшьаз агуманисттә идеалқәа, игармониатәу, зхы иақәиҭу, ирҿиаратәу ган рацәала аизҳара змоу ауаҩы ихаҭара азышәаҳәара. Франческо Петрарка (1304 -1374) ибзиабаратә сонетқәа иаадыртит ауаҩы иҩныҵҟатәи идунеи аҵаулара, уи иемоциатә ԥсҭазаара абеиара. XIV—XVI ашәышықәсқәа рзы италиатәи алитература ашәҭыкакаҷра аамҭа иҭагылан - Петрарка илирика, Џьованни Бокаччо (1313 – 1375) иновеллақәа, Никколо Макьиавелли (1469 – 1527) иполитикатә трактатқәа, Лудовико Ариостои (1474-1533), Торквато Тассои (1544 -1595) рпоемақәа, уи аклассикатә ҳәа ззырҳәоз егьырҭ ажәларқәа рлитетратурақәа (ажәытә бырзентәии ажәытә римтәии алитературақәа инаваргыланы) егьырҭ атәылақәа рҿы аҩаӡара ҳаракӡаны ишьҭырхит.
Аиҭарҿиаратә литература ҩ-традициак ирхылҿиааит: ажәлар рпоезиеи «ашәҟәтәы» антикатә литературеи. Убри азы урҭ рырҿиамҭақәа рҿы ирационалтәу алагамҭа апоетикатә фантастика иалаӡҩоуп, акомедиатә жанр акәзар аларҵәара ду аиуит. Уи умбар залшомызт еиҳа зҵакы ҳаракыз уи аамҭа иаҵанакуаз алитературатә баҟақәа рҿы: Бокаччо «Декамерон, Сервантес «Дон Кихот», Франсуа Рабле «Гаргантиуеи Пантагриуели».
Шамахамзар латын бызшәала иаԥҵаз абжьарашәықәсқәатә литература иаҷыданы, аиҭарҿиара аамҭа иадҳәалоуп амилаҭтә литературақәа рцәырҵра. Инарҭбааны аларҵәара роуит атеатри адрамеи. Ари аамҭазы зегь реиҳа еицырдыруаз драматургцәаны иҟан Уильиам Шеқспир (1564 – 1616, Англиа), иара убас Лопе де Вега (1562 – 1635, Испаниа). Апортугалтә литератураҿы аиҭарҿиаратә хырхарҭақәа раԥхьаӡатәи рхаҭарнакыс дыԥхьаӡоуп Жил Висенте, урҭ раларҵәаҩ дуӡӡаны дыҟан – Луиш де Камоенс, уи ирҿиамҭақәа рҿы аманиеризм аҷыдарақәа убартә ишыҟоугьы.
Асахьаҭыхратә ҟазара
Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа аҿыханҵазы иҷыда ҟазшьаны иҟан аԥсабареи, анатомиа азакәанқәеи, аԥсҭазааратә перспективеи, алашара анырреи уҳәа реиԥш иҟоу егьырҭ, иԥсабаратәу ацәырҵрақәа асахьаҭыхҩы профессионалтә блала дрызхьаԥшуа, урҭ хықәкы хадас имазаара.
Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа асахьаҭыхҩцәа итрадициатәу адинхаҵаратә темақәа аус рыдулараҿы рхы иадырхәо иалагеит иҿыцу асахьаркыратә знеишьақәа: зымҽхак ҭбаау акомпозициақәа рықәыргылара, апеизаж ашьҭахьтәи аплан аҿы асиужет иахәҭакны ахархәара. Уи алшара ҟанаҵеит асахьақәа еиҳа иԥсҭазааратәны, илах-ҿыхны рыҟаҵара. Иара уи алагьы аиҭарҿиара аҟазацәа џьара акала иреиԥшмызт уаанӡа аныхаграфиатә традициа еихазҳауаз абжьарашәышықәсатәи аамҭақәа раан аус зуаз арҿиаҩцәаВОЗРОЖДЕНИЕ. Медиаэнциклопедия ИЗО. Дата обращения: 25 ноября 2017. Архивировано 1 декабря 2017 года..
Архитектура
Ари аамҭазы зегь реиҳа иҟазшьарбага хаданы архитектураҿы иҟаз –антикатә, еиҳаракгьы римтәи аҟазара апринципқәеи аформақәеи рзыхынҳәра акәын. Уи ахырхарҭала иҷыдоу аҵакы зырҭоз иреиуан: аизышәара, аицеиҟарара,агеометриеи, иара убас еилоу ахәҭақәеи реишьҭагылашьа. Уи азы лабҿаба шаҳаҭра руеит еиқәханы иаанхаз римтәи архитектура аҿырԥштәқәа. Абжьаратәи ашәышықәсақәа ирыҵаркуаз, зеизышәарақәа ыруадаҩны иҟаҵаз ахыбрақәа рцынхәрас ицәырҵуа иалагеит згәашьақәеи, збаҟәқәеи, зхышәқәеи, зышәвазқәеи реишьҭагылашьа еиқәыршәаны, еиҿкааны иҟаҵаз аргыларақәа. Еицеиҟарамыз аҿыкәыршақәа рцынхәрас ицәырҵуеит еиҿкаау, зеишьҭагылашьа еизышәаны иҟаҵоу агәашьқәа, абаҟәқәа, ашәвазқәа, агьежьбжатақәа, ахыргьагьақәа, аҟәырӷ аизхагьежьбжақәа, аҭаҩақәа. Аиҭарҿиаратә архитектура аизҳара аус аҿы рлагала акраҵанакуеит хәҩык аҟазацәа:
Флоренциа иҟоу Иԥшьоу Аԥсы иазку аныхабаа (архитектор Ф.Брунеллески)
Филиппо Брунеллески (1377—1446) — аиҭарҿиара аамҭазтәи архитектура ашьаҭаркҩы. Аус рыдиулеит аперспективатә теориеи аордертә системеи, аргыларатә ԥышәа иазирхынҳәит антикатә архитектура иатәу ахәҭақәа рацәаны, аҵыхәтәантәи ашәышықәсақәа рыҩнуҵҟала раԥхьаӡа акәны иаԥиҵеит иахьа уажәраанӡагьы Флоренциа апонарамаҿы аԥыжәара змоу, аҟәырӷ (Флорентиитәи аныхабаа).
Леон Баттиста Альберти (1402—1472) — арҿиаратә архитектура атеоретик ду, уи иаку аконцепциа аԥызҵаз, Константин иаамҭа иаҵанакуа заатәи ақьырсиантә базиликақәа рмотивқәа иҿыцны дрызхәыцит, Руччелаи апалаццо аҿы иаԥиҵеит рустла аус зыдуланы, акаҭқәа рыла еиҩшоу абаҟә зҵагылоу, иҿыцу ақалақьтә резиденциеи уи ахаҿратә гани.
Донато Браманте (1444—1514) — Иҳараку Аиҭарҿиара аԥшьгаҩ, цқьа изызхәыцны, идеалла иазԥхьагәаҭоу аизышәарақәа змоу ацентртә композициақәа рызҟаза; кватроченто архитекторцәа рграфикатә ҽынкылара ацынхәрас араҟа иубоит атектоникатә логика, ахәҭақәа рпластикатәра, иаку еилыхха иҟоу агәҭакы (Темпьетто).
Микеланџьело Буонарроти (1475—1564) — Папа иаҳҭны қалақь аҿы мҽхакы ҭбаала ицоз аргыларатә усурақәа напхгара рызҭоз, Ихьшәоу Аиҭарҿиара архитектор Хада; уи иргыламҭақәа рҿы апластикатә лагамҭа аарԥшуп абарокко аҟазара ааираны ишыҟоу узырбоз, ихыш-хыҵәо амасса рацәеи, адинамика зҵоу аконтрастқәеи, атектоникатәра дуи рыла (Аԥшьа Пиотр иныхабаа, Лауренциана лмардуан).
Андреа Палладио (1508—1580) — Палладиатәра ҳәа изышьҭаз, аклассицизм раԥхьатәи афаза ауасхыр азышьҭазҵаз; иконкреттәу аҭагылазаашьақәа азгәаҭаны, ҵыхәаԥҵәарада иԥсахуан еиуеиԥшым аордертә хәҭақәа реилаӡҩара; аԥсабараҿы, ма ақалақь акәша-мыкәша иҟоу анызаарҭа иацны, иашьашәаланы, ианааланы иҟоу, иаарту насгьы еихышәашәоу аордертә архитектура (Палладиатәи авиллақәа); аус иуан Венециатәи ареспубликаҿы.
Италиа анҭыҵ, аҭыԥантәи абжьарашәышықәсатәи атрадициақәа ирыцлон италиатәи анырра. Уи аиҭарҿиартә стиль аҭыԥантәи аҟазшьақәа анаҭон. Ибериатәи аиҭарҿиаразы иҟазшьа ҷыдақәаны иҟоуп аготикатәи амавритантәи ҭынха аиқәырхара, иаҳҳәозар, иссаны, ирҳәны иҟаҵоу ажуртә ҭаԥҟақәа иреиԥшу (шәахә. платарескои мануелинои). Франциа Аиҭарҿиара аамҭа иааннажьит уамашәа иҩычоу, ихынаау аготикатә хыбқәа змоу луартәи ашатоқәа; франциатәи аиҭарҿиара еталонс ирыԥхьаӡоит Франциск 1-тәи Шамбортәи иханбаа. Елизавета лхаантәи Англиа архитектор Роберт Смитсон (en) иҟаиҵон аԥенџьыр дуқәа змоу ирационалтәу, ииашаны иҟаҵоу, лашарала иҭәыз ахазханқәа (Лонглит, Хардвик-холл).
Амузыкеи акәашарақәеи
Аиҭарҿиара (Ренессанс) аамҭазы апрофессионалтә музыка иацәыӡуеит адинхаҵаратә ҟазара цқьа аҟазшьақәа, уи иаиуеит жәлар рмузыка анырра, ианыԥшуеит иҿыцу агәыҳалалратә дунеихәаԥшышьа. XIV-тәи ашәышықәсазы Италиеи Франциеи «Ars nova» («Аҟазара ҿыц») ахаҭарнакцәа рырҿиараҿы аҩаӡара ҳаракы роуеит авокалтә, авокалтә-инструменталтә полифониа. Аполифиониатә школ ҿыцқәа рҿы – англиатәи (XV-тәи ашә.), нидерландтәи (XV—XVI ашә.),римтәи, венециатәи, афранцызтәи, анемецтәи, польшатәи, чехиатәи уҳәа егьырҭ рҿы (XVI ашә.) азы.
Ицәырҵуеит еиуеиԥшым идинхаҵаратәым амузыкатә ҟазара ажанрқәа – фроттола, вилланелла – Италиа, вилиансико – Испаниа, абаллада – Англиа, Италиа ицәырҵыз (Лука Маренцио, Иакоб Аркадельт, Џьезуальдо да Веноза), аха зегьынџьара аларҵәара зауз амадригал, афранцыз бжьырацәалатәи ашәа (Клеман Жанекен, Клод Лежьион). Идинхаҵаратәым агәыҳалалратә ҽазышәарақәа алыубаауа иҟалоит акульттә музыкагьы – афранко-фламандтә ҟазацәа (Жоскьен Депре, Орландо ди Лассо), венециатәи ашкол иаҵанакуа акомпозиторцәа рҟазараҿы (Андреаи Џьованнеи Габриели). Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуа акомпозиторцәа дуқәа шамахамзар зегьы раԥҵамҭақәа рҿы ориентациас ирымаз раамҭазтәи акәашаратә культура акәын.
Аконтрреформациа аамҭазы абжьырацәара адинхаҵаратә культ аҟны аҟамзааразы азҵаара ықәыргылан, усҟан Џьованни Пиерлуиџьи Палестрина дызхаҭарнакыз римтәи ашкол заҵәык аҟны ауп акатоликатә ныхабаазы аполифониа – «ирыцқьаны», «еилыкка иҟаҵаны» иахьеиқәырхаз. Аха иара убри аамҭазы Палестрина иҟазара ианыԥшуан Аиҭарҿиара аамҭа иатәыз идинхаҵаратәым амузыка иамаз, акрызҵазкуаз иааирақәакгьы. Иаԥырҵо иалагеит аинструменталтә музыка ажанр ҿыцқәа, ицәырҵуеит аорӷани, алиутниеи, авиорџьинелиеи рарҳәара иазкны амилаҭтә школқәа.
Италиа атәылаҿы ашәҭыкакаҷра аамҭа иҭагылоуп еилыккоу, акырӡа ибеиоу алшарақәа змоу ахыцтә инструментқәа рыҟаҵаратә ҟазара. Еиуеиԥшым аестетикатә хырхарҭақәа реиканра убоит ахыцтә инструментқәа ҩ-типк - ҭауади-аамсҭеи рыбжьара аларҵәара змаз авиолеи ажәлар ирзааигәаз, ирхылҵыз аскрипкеи реиҿагылараҿы. Аиҭарҿиара аамҭа хыркәшахоит маҷ-маҷ агомофонтә стиль ашьақәырӷәӷәара иацхраауаз, иҿыцу амузыкатә жанрқәа рцәырҵрала – ахкы шәаҳәара, акантата, аораториеи аопереи.
Аҩадатәи Аиҭарҿиара
1450 шықәса рҟынӡа Италиатәи Аиҭарҿиара егьырҭ атәылақәа рҿы шамахамзар анырра амаӡамызт. 1500 шықәса нахыс ари астиль аларҵәара аиуит Европатәи атәылақәа зегьы рҿы, аха акырџьара атәылақәа рҿы барокко аамҭа аҟынӡагьы еиқәханы иҟан ихьшәоу аготикатә стиль анырра.
Иара ажәа «Аиҭарҿиара» (итал.быз. rinascita) ахаҭа - аилкаара, аҿыцԥшьгара азхәыцра лҵшәак аҳасабала, Италиа XIV ашәышықәсазы ицәырҵуеит. Алитератураҿы Аиҭарҿиара аамҭа ауасхыр азышьҭазҵаз ҳәа традициала дрыԥхьаӡоит Данте Алигиери. Хаҭала уи иоуп «Акомедиа» зыхьӡыз, анаҩс «Анцәатә комедиа» ҳәа зыхьӡырҵаз ирҿиамҭа аҿы раԥхьаӡа акәны ауаҩы ихаҭареи, ихьааи, игәаҟрақәеи, иԥси ирызхьаԥшыз. Хаҭала уи раԥхьатәи поетуп еилыхха, хьаҵрак ҟамҵакәа агуманисттә традициақәа еиҭазырҿиаз. Аҩадатәи Аиҭарҿиара – аҩадатәи Европа - еиҳа ииашаны иаҳҳәозар, Италиа анҭыҵ, Альпантәи аҩадаҟа - Аиҭараҿиара аамҭа алацәажәаразы рхы иадырхәо терминуп. Аҩадатәи Аиҭарҿиара иааигәаӡаны иадҳәалоуп Италиатәи Аиҭарҿиара, аха уеизгьы иамоуп ахатә ҷыдарақәакгьы. Иаҳҳәап, Аҩадатәи Аиҭарҿиара зегьынџьара еизеиԥшны иҟамызт: тәыла цыԥхьаӡа уи иҳәаақәҵоу ахатә ҷыдарақәа аман. Ҳаамҭазтәи акультураҭҵаараҿы еицеизеиԥшны ишыԥхьаӡо ала, хаҭала Аиҭарҿиара алитератураҿы ауп еиҳа инарҵауланы, инарҭбааны иахьаарԥшыз аамҭа агәыҳалалратә идеалқәа, ауаҩы ихаҭара хақәиҭрала, рҿиарала, гармониала, ган рацәала аизҳара азышәаҳәара.
Нидерландааи, Германиеи, Франциеи рыдгьылҵакырақәа рҿы Аиҭарҿиара аамҭа ихазу стильтә хырхарҭаны иазгәаҭоуп. Уи Италиатәи Аиҭарҿиара излеиԥшым ҷыдарақәак азгәаҭаны, «Аҩадатәи Аиҭарҿиара» ҳәа иашьҭоуп.
«Поифил иԥхыӡ аҿы абзиабаратә қәԥарақәа (1499) – аиҭарҿиаратә шәҟәҭыжьра иреиҳаӡоу аихьӡарақәа ируакуп
Аҿыханҵаҿы еиҳа иубарҭоуп астильтә еиԥшымрақәа: Италиа иаҿырԥшны уахәаԥшуазар, аҿыханҵаҿы акыраамҭа еиқәханы иҟан аготикатә ҟазара атрадициақәеи аԥышәеи, антикатә ҭынхеи ауаҩы еиҿартәышьа иазку адыррақәеи рыҭҵаара еиҳа имаҷны азҿлымҳара рыҭан.
Уи аамҭа ахаҭарнакцәа дуқәа - — Альбрехт Диурер, Ҳанс Гольбеин Аиҵбы, Лукас Кранах Аиҳабы, Питер Бреигель Аиҳабы. Иан ван Еики Ханс Мемлинги реиԥш иҟоу, ихьшәоу аготика иаҵанакуа аҟазацәа рырҿиамҭақәакгьы ирылубаауеит Аиҭарҿиара аламҭалазтәи адоуҳара.
Аиҭарҿиара Урыстәыла
Аиҭарҿиара атермин раԥхьатәи аҵакы ала ҳазнеиуазар, Урыстәыла Аиҭарҿиара ыҟаӡамызт. Италиеи Европа Агәҭеи аҭыԥ змаз Аиҭарҿиара атенденциақәа акырџьара анырра роуит Урыстәылагьы, аха уи анырра аҳәаақәа акыр иԥкын. Акы, Урыстәылеи Европатәи акультуратә центр хадақәеи ахьеицәыхараз иахҟьаны, иҩбахаз, аурыс культура ахатәы қьырсиан иашаратә традициақәа ӷәӷәала ирыдҳәалан, насгьы араҟа византиатәи аҭынха ӷәӷәаны ианыԥшуан.
Аҭауад Иван 3-тәи Урыстәыла Аиҭарҿиара аԥшьызгаз иакәны дупхьаӡар алшоит, избанзар уи иаан ауп Италиантәи архитекторцәа гәыԥҩык Урыстәыла аусура ианалагаз. Урҭ, аурыс архитектура аиҿартәышьатә традициақәа ирзааигәатәны, иаларгалеит иҿыцыз аргыларатә технологиақәеи Аиҭарҿиара ахәҭақәаки. 1475 шықәсазы Болониантәи архитектор Аристотель Фиораванти Урыстәылаҟа дааԥхьан Москватәи Кремль аҿы, адгьылҵысраан ааха зауз, Успентәи аныхабаа аиҭашьақәыргыларазы. Архитектор, ҿырԥштәык аҳасабала, ихы иаирхәеит XII-тәи ашәышықәса иаҵанакуа Владимиртәи аныхабаа, нас итрадициатәу аурыс стили Аиҭарҿиара иадырга ҷыдақәоу - аҭбаа-ҭыцәреи, аизышәареи, ассиметиатәреи еилаӡҩаны иазԥхьагәаҭаз апроект аус адиулеит.
1485 шықәса рзы Иван 3-тәи Кремль Аҟәланҩнеихагылатә Хан аргылара идиҵеит Алевиз Фриазин Ажәытәтәи. Уи аԥхьатәи аихагылақәа хԥа архитекторс дрыман. Уи иаҷыдангьы, Италиатәи егьырҭ архитекторцәа реиԥш, Алевиз Фриазин Ажәытәтәи илагала дууп Кремльтәи аҭӡамцқәеи абааши рыргылараҿы. Италиатәи астиль еиҳагьы иӷәӷәаны изныԥшуа, аурыс аҳцәа адкыларақәеи ачара дуқәеи ахьымҩаԥыргоз Агранатовиттә палата ҩыџьа аиталианцәа – Марк Фриазини Пиетро Соларии ирусумҭоуп. 1505 шықәсазы Москва дааит Урыстәыла Иҿыцу Алевиз, мамзаргьы Алевиз Фриазин ҳәа ирдыруаз италиатәи архитектор. Иҟалап, уи Венециатәи аскульптор Алевиз Ламберти да Монтань иакәзар. Иван 3-тәи изы уи иргылеит 12 ныхабаа, иара убасгьы урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп аурыс традициақәеи, аиашахаҵаратә канонқәеи, Аиҭарҿиара астили қәҿиарала реилагӡара ахьалыршахаз Архангельсктәи аныхабаа. Иҳараку-Петровтәи аберҭыԥ аҿы иҟоу амитрополит Пиотр иныхабаагьы Иҿыцу Алевиз иусумҭоуп ҳәа ирыԥхьаӡоит. Уи аусумҭа «ԥшьбарактәи аҿы аабарак» ҳәа изышьҭоу архитектуратә форма ҿырԥшыгас иҟан.
Иара усгьы XVI-тәи ашәышықәса инаркны XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭа аҟынӡа Урыстәыла аус адырулон ахаҳә иалху амшьамбақьалатә ныхабаақәа рыргылараҿы иоригиналтәу атрадициақәа. Уи ,ииашаҵәҟьаны, Европа егьырҭ атәылақәа рҿы Аиҭарҿиаратә архитектура еиԥшымыз, иуникалтәу цәырҵран. Аҭҵааҩцәа ԥыҭҩыкгьы уи архитектуратә стиль заатәи аготикатә аамҭа иаҵанакуаз европатәи архитектура иаҿырԥшны, «аурыс готика» ҳәа азырҳәоит. Иаԥхьагылоу атехнологиақәа змаз италиатәи архитекторцәа Урыстәыла ахаҳәтә мшьамбақьалатә хыбқәа рцәырҵра иацхраар рылшон (амҿтәы мшьамбақьалатә ныхабаақәа Урыстәылеи Европеи уаанӡагьы акыршықәса ирдыруан). Гипотезак ишаҳәо ала, иҟалап, зегь реиҳа еицырдыруа амшьамбақьалатә ныхабаақәа руак – Коломенск иҟоу Анцәа Ихалара аныхабаа архитекторс иамоу италиатәи архитектор Петрок Хәыҷы иакәзар.
XVII-ашәышықәсазы Аиҭарҿиара аамҭазтәи аҿыханҵа иҟанаҵаз анырра иабзоураны, аурыс ныхачаԥақәа еиҳа ареалра рныԥшуа иҟалеит,уи аамҭазгьы Богдан Салтанов, Симон Ушаков, Гури Никитин, Карп Золоториов уҳәа реиԥш иҟаз егьырҭ аурыс сахьаҭыхҩцәа русумҭақәа рҿы ажәытә ныхаҭыхратә канонқәа ишрықәныҟәозгьы. Хәыҷы-хәыҷла ицәырҵуеит парсуна зыхьӡу идинхаҵаратәым апортреҭтә тип ҿыц. Уи зпортрет ҭырхуаз иреалтәу ихаҿсахьа зныԥшуаз, абстракттә ныхаграфиеи асахьеи рыбжьара етап ҳасабала иҟаз акакәын.
XVI-тәи ашәышықәса азыбжазы Урыстәыла ашәҟәқәа ркьыԥхьра иалагеит, Иван Фиодоров еицырдыруа раԥхьатәи аурыс кьыԥхьҩын. XVII-тәи ашәышықәсазы акьыԥхьра инарҭбааны аларҵәара аиуит, амҿы аҟны иҭаԥҟаны иҟарҵоз агравиурақәа ҷыдала еицырдыруа иҟалеит. Уи иабзоураны аҿиара аиуит Урыстәыла XIX-тәи ашәышықәса аҟынӡагьы еиқәханы иааиуаз «ацәҳартә» (лубок) ҳәа ирдыруаз жәлартә ҟазара иҷыдоу аформа. Аиҭарҿиара аамҭа иаҵанакуаз технологиақәак Европантәи аурысқәа заа ирыдыркылеит, анаҩс урҭ еиӷьтәны, аҭыԥантәи иӷәӷәоу традициангьы иҟалеит. Урҭ, еиҳаракгьы, XV-тәи ашәышықәсазы ихацыркыз абзарбзан рҭәара еиԥш иҟаз аибашьратә технологиақәа ракәын. Зыхҭалашәара адунеи аҿы зегьы иреиҳау аурыс Аҳ-бзарбзан ирҭәеит Андреи Чохов зыхьӡыз аҟаза 1586 шықәсазы. Европантәи Урыстәылаҟа иаагаз даҽа технологиакгьы, аҭыԥ змаз агипотезақәа руак излаҳәо ала, ауатка ацәырҵра иацхрааит. 1386 шықәсазы генуезтәи ацҳаражәҳәаҩцәа Иара иаҳаракыра аҭауад Дмитри Донтәи Москваҟа изааргеит «зыԥсы ҭоу аӡы». Иҟалап, генуезаа уи арыжәтә роузар, ажьаӷь аспирт алхразы арабцәа ирхәыцыз аршыгатә аппарат зхы иазырхәоз Прованстәи алхимикцәа рыцхыраарала. 1430 шықәсазы Москватәи амонах Исидор уи атехнологиа ихы иаирхәеит раԥхьатәи аоригиналтә аурыс уатка аҟаҵаразы.
Азгәаҭақәа
Азхьарԥшқәа
Акатегориа:Европа 14-тәи ашәышықәсазтәи аҭоурых
Акатегориа:Европа 15-тәи ашәышықәсазтәи аҭоурых
Акатегориа:Европа 16-тәи ашәышықәсазтәи аҭоурых
Акатегориа:Европа 17-тәи ашәышықәсазтәи аҭоурых
Акатегориа:Ақьырсиантә дунеи
Акатегориа:Заатәи ҳаамҭазтәи апериод
Акатегориа:Аҭоурыхтә ерақәа
Акатегориа:Европа аҭоурых аамҭақәа рыла
Акатегориа:Абжьаратәи ашәышықәсақәа рфилософиа
Акатегориа:Амраҭашәаратәи акультура
|
38615
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ла_Скала
|
Ла Скала
|
{{Акарточка ахьымҩаԥысуа аҭыԥ}}
'''«Ла Ска́ла»''' ({{lang-it|La Scala}}, иркьаҿны''Teatro alla Scala'') — [[Милан]]тәи [[аоператә театр]], [[1778]] шықәсазы иаԥҵоу. Атеатр иҩнаӡоит — 2030-ҩык ахәаԥшцәа.
== Аҭоурых ==
[[Афаил:XIX_century_print,_Piazza_della_Scala,_Milano.jpg|мини|«Ла Скала» ахыбра XIX ашәышықәсазы]]
«Ла Скала» — адунеитә оператә культура иагәыцәуп. Ахыбра дыргылеит 1776-1778 шықәсқәа рзы иқәыргаз [[Санта-Мариа-алла-Скала аныхабаа]] аҭыԥан ({{lang-it|Chiesa di Santa Maria alla Scala}} — ''Иԥшьоу Анцәадзыхшаз лныха Скалигераа рышьҭра иатәу Реџьина лыхьӡала''). Уи аҟынтәи ауп Милантәи аоператә театр ахьӡ ахьынтәаауа — ''«Ла Скала»''. Аинтерес зҵоу фактуп - атеатр аргыларазы аҭыԥ аназдырхиоз, ирыԥшааит еицырдыруа [[Ажәытәӡатәи Рим]] амим Пилад исахьа зныз амармалташьтә хаҳә ду. Уи дырга бзиоуп ҳәа ирыдыркылеит.
Архитеқтор [[Пиермарини, Џьузеппе|Џьузеппе Пиермарини]] иргылаз атеатр ахыбра адунеи аҿы зегь реиҳа иԥшӡаз хыбран. Уи [[Анеоклассицизм|анеоклассикатә стиль]] иацклаԥшны иҟаҵан, даҽакы иеиԥшымыз акустика бзиа аман. Ахәаԥшцәа рзал асахьаркыратә ҩычара иацааиуа иргылан атәарҭақәа - уи зегьы аоптика аҭахрақәа зегьы ирышьашәаланы иҟаҵан. Атеатр ахыбра аура 100 метрак ыҟан, аҭбаара - 38. Ахаҿратә ган агәҭаны зегьы ирхыҳәҳәо иубон атеатр ахь ахәаԥшцәа зықәтәаны иаауаз акаретақәа ахьҭалоз апортал.
Азал аҽеимаа аформа аҭаны иҟаҵан. Уи иаман аложатә аиарусқәа хәбеи агалерееи. Зынӡа аложақәа 194 ыҟан (иара убасгьы иҟан акралтә ложа). Ложак иакуан 8-ҩык инаркны 10-ҩык рҟынӡа ахәаԥшцәа. Аложақәа зегьы еимадан акоридор ала. Уи анаҩс ицон аложақәа аҩбатәи рцәаҳәа. Уаҟа игылан амаца асразы, иара убасгьы арыжәтә аҭиразы астолқәа. Атеатр асцена уиаҟарагьы идумызт. Апартер аҿы раԥхьа акреслақәа гылаӡамызт – урҭ рцынхәрас игылан зеиҭагара мариаз аҟәардә еикәаԥсақәа.
Алашара даара имаҷын. Аложақәа рҿы ацәашьқәа адыркуан азы апартер аҿы итәаз ирзыгәаӷьуамызт рхылԥақәа, ма ршлиапақәа рхыхра, избанзар иӡыҭуаз ацәа рхы иақәҭәон. Атеатр аҿы арԥхагақәа ыҟамызт. Аха атеатр азал уамашәа иссирын - ашкәакәеи, араӡныԥшшәи, ахьтәыԥшшәи реилаӡҩарала инагӡан. Ари азал ссир аҿы акәын зегь ахьымҩаԥысуаз – абалқәа инадыркны алахаларатә хәмаррақәеи акорридеи рҟынӡа. Ари ахыбра аргылара Милан иазаԥсахеит усҟантәи аԥарақәа рыла 1 миллион лир. Ахарџьқәа еиҩыршеит 90-ҩык ақалақь аҿы инхоз аристократцәа. Атеатр ахыбра ареставрациа азырмуӡацызт Аҩбатәи адунеитә еибашьра ҟалаанӡа. Усҟанан ахыбра шьаҭанкыла ирыбган. Уи ашьҭахь анџьныр Л.Секи уи ахыбра аханатә ишыҟаз еиԥшҵәҟьа еиҭашьақәиргылеит. Атеатр «Ла Скала» иҿыцны иаартын 1946 шықәсазы.
«Скала» (ус ауп италиаа атеатр ахьӡ шырҳәо) аатит 1778 шықәсазы нанҳәа мзазы ҩ-операк рыла. Урҭ рахьтә акы –уи аартра иазкны ҷыдала А.Салиери иаԥиҵаз «Иазхаҵоу Европа» акәын. Аоперақәа рышьҭахь иқәыргылан абалетқәа ҩба.
XVIII–тәи ашәышықәса анҵәамҭазынӡа атеатр асценаҿы иқәдыргылон адраматә спектакльқәагьы. Урҭ рҿы ихәмаруан усҟантәи аамҭазы еицырдыруаз амарионеткақәеи, иара убасгьы адраматә труппақәеи рактиорцәа. «Акарнавалтә», «Ҭагалантәи», «Ааԥынтәи», «Аԥхынтәи» ҳәа ахьӡқәа змаз аоператә сезонқәа иаразнакала еиԥмырҟьаӡакәа ацара иалагеит. «Акарнавалтә сезон» аан иқәдыргылон аопера-сериақәа, иара убас абалетқәа, даҽа аамҭанык азы еиҳарак иаԥырҵон аопера-буффқәа.
XVIII–тәи ашәышықәса анҵәамҭеи XIX–тәи ашәышықәса алагамҭеи рзы атеатр арепертуар аҿы ицәырҵит италиатәи акомпозиторцәа П.Анфосси, П.Гулельми, Д.Чимарозы, Л.Керудини, Џь. Паизиелло, С.Маира рнапы иҵыҵыз аоперақәа. 1812 шықәсазы атеатр асценаҿы имҩаԥысит Џь. Россини иопера «Агәаҭаратә хаҳә» апремиера. Уи аопера ауасхыр азышьҭанаҵеит ари атеатр аҭоурых аҿы «Россини иаамҭа» ҳәа изышьҭоу аамҭа. Уи иоперақәа «Аурелиано Памир иҟазаара» (1813), «Аҭырқәа Италиа иҟазаара» (1814), «Аҳәыҳә-ӷьычҩы» (1817) уҳәа егьырҭгьы. Аамҭакала атеатр аҿы иқәдыргылон адунеи аҿы еицырдыруаз Россини иоперақәагьы.
Атеатр асценаҿы раԥхьаӡа акәны иқәыргылан Џь. Меиербер иоперақәа «Анжуитәи Маргарита» (1820), «Гренада иалцоу» (1822), иара еиҳа акрызҵазкуа С.Меркаданте ирҿиамҭақәа .
XIX-тәи ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа инадыркны «Ла Скала» аҭоурых иузаҟәымҭхо иадҳәалоуп заԥҵамҭақәа ари асценаҿы раԥхьаӡа иқәыргылаз Италиатәи иреиӷьу акомпозиторцәа –Г. Доницетти, В. Беллини, Џь. Верди, Џь. Пуччини рырҿиамҭақәа: «Апират» (1827), «Норма» (1831) - Винченцо Беллини; «Лукрециа Борџьа» (1833) Гаетано Доницетти; , «Оберто» (1839), «Навуходоносор» (1842), «Отелло» (1887), иара убас «Фальстаф» (1893) Џь..Верди, «Мадам Баттерфлиаи» (1904), «Богема» (1896) , «Турандот» Џьакомо Пуччини.
«Ла Скала» аоператә труппа иааиԥмырҟьаӡакәа агастрольқәа мҩаԥнагоит аҳәаанырцә. 1964 шықәса ԥхынҷкәын азы Большои театр адиректор Михаил Чулаки ихацыркрала еиҿкаан раԥхьатәи «аиҭныԥсахларатә» гастрольқәа - атеатр гастроль ҳасабла иҟан СССР ( аҭакс Большои театр Милан имҩаԥнагеит агастрольқәа). Хыԥхьаӡарала 400-ҩык иҟаз атруппа зегьы хымчыбжьа Москва Болшои театри Кремльтәи ахани рсценақәа рҿы иқәгылон. Уи аамҭа иалагӡаны Ла Скала аспектакльқәа рбеит 70 нызықьҩык асовет хәаԥшҩцәа. Аха атеатр ашҟа ауаа ирымаз азҿлымҳара убриаҟара иҳаракын, иазԥхьагәаҭаз анаҩсгьы даҽа 5 спектакльк ацҵаны имҩаԥыргеит. Урҭ рҟнытә ԥшьба ателехәаԥшрала идырбан. Аоперақәа «Севильтәи аԥаҵасаҩы», «Турандот», «Атрубадур», «Богема» (уи асоветтә хәаԥшцәа идырбан Франко Ӡеффирели иқәыргыларала) ирҷыдангьы адирижиор Герберт фон Караиан инапхгарала инагӡан Џьузеппе Верди и-«Реквием».
1974 шықәсазы Москва имҩаԥысит атеатр аҩбатәи агастрольқәа.
== Атеатр азы ақәҿыҭрақәа ==
Стендаль имшынҵаҿы иҩуан: ''" 1816 шықәса абҵара 25. Сыццакуеит ари адунеи аҿы раԥхьаӡатәи атеатр (Скала) ашҟа: уаҟа уажәраанӡагьы ицоит Testa di bronzo («Аџьазтә хы»), саргьы гәырҭәыла агәахәара ссир аиура сылшоит… Ари атеатр аԥшӡанреи адуреи рыла еибаркуп: араҟа ес-минуҭ иубоит Франциа ароль хадақәа назыгӡо артистцәа реиԥш еилаҳәоу шәҩык иреиҵамкәа абжьааԥнытәи актиорцәеи астатистцәеи. Аҵыхәтәантәи абалетқәа руак азы иӡахын абырсеи акадифеи ирылхны шәи ԥшьынҩажәи хәба костиум. Ахарџь рацәаӡоуп. Скала атеатр – ақалақь зегьы ахьеизо салонуп. Уаҟа мацароуп иахьеиқәшәо ауаа лыԥшаахқәа: ахатәы ҩнқәа рҿы иаарту адкыларақәа мҩаԥыргаӡом. «Скала ҳаибабап», - рҳәоит урҭ, иарбан усзаалак азы еиқәшәарц анырҭаху…''
''1816 шықәса абҵара 26. Скала сыҩныҵит. Анцәа иныс, сгәырӷьара ҵыхәаԥҵәара амам. Сара Скала адунеи атеатрқәа зегьы ираԥхьагылоуп ҳәа исыԥхьаӡоит, избанзар уи амузыка зегь иреиҳау агәахәара унаҭоит. Азал аҿы лампа заҵәыкгьы ыҟаӡам: уи зырлашо адекорациақәа ирныҷҷало алашара заҵәык ауп. Ухаҿы иузаагом ари атеатр архитектуратә формақәа зегьы раҟара идуу, иблахкыгоу, ауаҩы ихаҿы иаанхо иарбанзаалак даҽакы. Уаха ахәылбыҽха жәеизантә ирыԥсахит адекорациақәа… "''
== Адирижиор Хадацәа ==
* Франко Фаччо (1871—1889)
* Артуро Тосканини (1898—1908)
* Туллио Серафини (1909—1914, 1917—1918)
* Артуро Тосканини (1921—1929)
* Виктор де Сабата (1930—1953)
* Карло Мария Джулини (1953—1956)
* Гвидо Кантелли (1956)
* Џьанандреа Гаваццени (1966—1968)
* Клаудио Аббадо (1968—1986)
* Риккардо Мути (1986—2005)
* Даниель Баренбоим (2007—2011 ''Maestro scaligero иҭыԥ аҿы''; 2011—2014ш. Амузыкатә директор иҭыԥ аҿы )
* Рикардо Шаи (2015—2022)
== Аоператә труппа ==
1920-тәи ашықәсқәа рзы Ла Скала асценаҿы дықәгылон еицырдыруа абалерина Розина Галли.
Атеатр аҿы ашәа рҳәон: Зинка Миланова, Мариа Каллас, Марио Дель Монако, Рената Тебальди. Аурыс шәаҳәаҩцәа рҟнытә - Фиодор Шалиапин, Вера Астафиева, Елена Образцова, Евгени Нестеренко , Тамара Синиавскаиа.
== Абалеттә труппа ==
2008 шықәса мшаԥымзазы раԥхьаӡа акәны «Ла Скала» абалеттә труппа далахәны асценаҿы дцәырҵит аурыс балерина - Светлана Захарова.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
==Ахархәара змоу алитература==
*{{cite book| last1=Beauvert| first1=Thierry| first2=Jacques| last2=Moatti| first3=Florian| last3=Kleinefenn| name-list-style=amp| title=Opera Houses of the World| url=https://books.google.com/books?id=CLo5AQAAIAAJ&q=La+Scala| location=Ниу-Иорк| publisher=The Vendome Press| year=1995| isbn=978-0-86565-977-3|url-access=subscription }}
*{{cite book| editor1-last=Conati| editor1-first=Marcello| editor2-first=Mario| editor2-last=Medici|translator=William Weaver|year=1994| url=https://books.google.com/books?id=GmKbbB79GwoC&q=faccio&pg=PA42| title=The Verdi-Boito Correspondence| location=Чикаго| publisher=University of Chicago Press| isbn=978-0-226-85304-8}}
* {{cite book|title=First Nights at the Opera|first=Томас Форрест|last=Келли|author-link=Келли, Томас Форрест|url=https://books.google.com/books?id=2QBOZH0C6OAC&q=%22la+scala%22&pg=RA1-PA317|year=2004|publisher=Yale University Press|isbn=978-0-300-10044-0}}
*{{cite book| last=Mallach| first=Alan| date= 2007-11-30| url=https://books.google.com/books?id=foOntoqFSc0C&q=%22la+scala%22+opera++gambling&pg=RA1-PA165| title=The Autumn of Italian Opera: From Verismo to Modernism, 1890–1915| location=Ливан, NH| publisher=[[University Press of New England]]| isbn=978-1-55553-683-1}}
* {{cite book| last=Шелли | first=Мери | author-link=Шелли, Мери| page=111| url=https://books.google.com/books?id=MggMAAAAYAAJ&pg=PA111| title=Rambles in Germany and Italy in 1840, 1842, and 1843 |location=Лондон| publisher=Edward Moxon| year=1844| volume=I}}
==Азхьарԥшқәа==
{{Commonscat|Teatro alla Scala}}
* [http://www.teatroallascala.org Аофициалтә саит]
* [http://www.accademialascala.it/ «Accademia Teatro alla Scala» аофициалтә саит]
* [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4430214.stm Давид Уиллеи, «La Scala faces uncertain future», BBC News online, {{date|12|11|2005}}]
* [https://www.zoomo.ca/image/xAvd Zoomable image of the interior] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170906091811/https://www.zoomo.ca/image/xAvd |date=6. 9. 2017}}
* [https://web.archive.org/web/20060205093526/http://www.wyastone.co.uk/nrl/pvoce/7858c.html Тосканини Ла Скала иҟаиҵаз ареформақәа]
* [http://milan.arounder.com/teatro_alla_scala/ Авиртуалтә тур]
* [http://sitzplatzvorschau.de/teatro_alla_scala_milano/ Атәарҭа аԥхьахәаԥшра – Афотоҭыхымҭеи апанорамеи, атәарҭақәа зегьы рҟынтәи асцена иахәаԥшуа]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Ла Скала| ]]
[[Акатегориа:Милан ақалақь аҿы иҟоу амузыка]]
[[Акатегориа:1778 шықәсазы иргылаз амузыкатә ҭыԥқәа]]
[[Акатегориа:Милан ақалақь аҿы анеоклассикатә архитектура]]
[[Акатегориа:Аопера аҭоурых]]
[[Акатегориа:Италиа иҟоу аоператә театрқәа]]
[[Акатегориа:1778 шықәсазы иргылаз атеатрқәа]]
[[Акатегориа:Милан ақалақь аҿы иҟоу атеатрқәа]]
[[Акатегориа:Милан ақалақь аҿы иҟоу аблахкыгарҭақәа]]
[[Акатегориа:Џьузеппе Пиермарини ихыбрақәа]]
[[Акатегориа:Ицәырҵит 1778 шықәсазы Италиа]]
[[Акатегориа:Италиа 18-тәи ашәышықәсазтәи архитектура]]
[[Акатегориа:Италиа иҟоу еиҭаргылаз ахыбрақәеи аргыламҭақәеи]]
|
«Ла Ска́ла» (, иркьаҿныTeatro alla Scala) — Милантәи аоператә театр, 1778 шықәсазы иаԥҵоу. Атеатр иҩнаӡоит — 2030-ҩык ахәаԥшцәа.
Аҭоурых
мини|«Ла Скала» ахыбра XIX ашәышықәсазы
«Ла Скала» — адунеитә оператә культура иагәыцәуп. Ахыбра дыргылеит 1776-1778 шықәсқәа рзы иқәыргаз Санта-Мариа-алла-Скала аныхабаа аҭыԥан ( — Иԥшьоу Анцәадзыхшаз лныха Скалигераа рышьҭра иатәу Реџьина лыхьӡала). Уи аҟынтәи ауп Милантәи аоператә театр ахьӡ ахьынтәаауа — «Ла Скала». Аинтерес зҵоу фактуп - атеатр аргыларазы аҭыԥ аназдырхиоз, ирыԥшааит еицырдыруа Ажәытәӡатәи Рим амим Пилад исахьа зныз амармалташьтә хаҳә ду. Уи дырга бзиоуп ҳәа ирыдыркылеит.
Архитеқтор Џьузеппе Пиермарини иргылаз атеатр ахыбра адунеи аҿы зегь реиҳа иԥшӡаз хыбран. Уи анеоклассикатә стиль иацклаԥшны иҟаҵан, даҽакы иеиԥшымыз акустика бзиа аман. Ахәаԥшцәа рзал асахьаркыратә ҩычара иацааиуа иргылан атәарҭақәа - уи зегьы аоптика аҭахрақәа зегьы ирышьашәаланы иҟаҵан. Атеатр ахыбра аура 100 метрак ыҟан, аҭбаара - 38. Ахаҿратә ган агәҭаны зегьы ирхыҳәҳәо иубон атеатр ахь ахәаԥшцәа зықәтәаны иаауаз акаретақәа ахьҭалоз апортал.
Азал аҽеимаа аформа аҭаны иҟаҵан. Уи иаман аложатә аиарусқәа хәбеи агалерееи. Зынӡа аложақәа 194 ыҟан (иара убасгьы иҟан акралтә ложа). Ложак иакуан 8-ҩык инаркны 10-ҩык рҟынӡа ахәаԥшцәа. Аложақәа зегьы еимадан акоридор ала. Уи анаҩс ицон аложақәа аҩбатәи рцәаҳәа. Уаҟа игылан амаца асразы, иара убасгьы арыжәтә аҭиразы астолқәа. Атеатр асцена уиаҟарагьы идумызт. Апартер аҿы раԥхьа акреслақәа гылаӡамызт – урҭ рцынхәрас игылан зеиҭагара мариаз аҟәардә еикәаԥсақәа.
Алашара даара имаҷын. Аложақәа рҿы ацәашьқәа адыркуан азы апартер аҿы итәаз ирзыгәаӷьуамызт рхылԥақәа, ма ршлиапақәа рхыхра, избанзар иӡыҭуаз ацәа рхы иақәҭәон. Атеатр аҿы арԥхагақәа ыҟамызт. Аха атеатр азал уамашәа иссирын - ашкәакәеи, араӡныԥшшәи, ахьтәыԥшшәи реилаӡҩарала инагӡан. Ари азал ссир аҿы акәын зегь ахьымҩаԥысуаз – абалқәа инадыркны алахаларатә хәмаррақәеи акорридеи рҟынӡа. Ари ахыбра аргылара Милан иазаԥсахеит усҟантәи аԥарақәа рыла 1 миллион лир. Ахарџьқәа еиҩыршеит 90-ҩык ақалақь аҿы инхоз аристократцәа. Атеатр ахыбра ареставрациа азырмуӡацызт Аҩбатәи адунеитә еибашьра ҟалаанӡа. Усҟанан ахыбра шьаҭанкыла ирыбган. Уи ашьҭахь анџьныр Л.Секи уи ахыбра аханатә ишыҟаз еиԥшҵәҟьа еиҭашьақәиргылеит. Атеатр «Ла Скала» иҿыцны иаартын 1946 шықәсазы.
«Скала» (ус ауп италиаа атеатр ахьӡ шырҳәо) аатит 1778 шықәсазы нанҳәа мзазы ҩ-операк рыла. Урҭ рахьтә акы –уи аартра иазкны ҷыдала А.Салиери иаԥиҵаз «Иазхаҵоу Европа» акәын. Аоперақәа рышьҭахь иқәыргылан абалетқәа ҩба.
XVIII–тәи ашәышықәса анҵәамҭазынӡа атеатр асценаҿы иқәдыргылон адраматә спектакльқәагьы. Урҭ рҿы ихәмаруан усҟантәи аамҭазы еицырдыруаз амарионеткақәеи, иара убасгьы адраматә труппақәеи рактиорцәа. «Акарнавалтә», «Ҭагалантәи», «Ааԥынтәи», «Аԥхынтәи» ҳәа ахьӡқәа змаз аоператә сезонқәа иаразнакала еиԥмырҟьаӡакәа ацара иалагеит. «Акарнавалтә сезон» аан иқәдыргылон аопера-сериақәа, иара убас абалетқәа, даҽа аамҭанык азы еиҳарак иаԥырҵон аопера-буффқәа.
XVIII–тәи ашәышықәса анҵәамҭеи XIX–тәи ашәышықәса алагамҭеи рзы атеатр арепертуар аҿы ицәырҵит италиатәи акомпозиторцәа П.Анфосси, П.Гулельми, Д.Чимарозы, Л.Керудини, Џь. Паизиелло, С.Маира рнапы иҵыҵыз аоперақәа. 1812 шықәсазы атеатр асценаҿы имҩаԥысит Џь. Россини иопера «Агәаҭаратә хаҳә» апремиера. Уи аопера ауасхыр азышьҭанаҵеит ари атеатр аҭоурых аҿы «Россини иаамҭа» ҳәа изышьҭоу аамҭа. Уи иоперақәа «Аурелиано Памир иҟазаара» (1813), «Аҭырқәа Италиа иҟазаара» (1814), «Аҳәыҳә-ӷьычҩы» (1817) уҳәа егьырҭгьы. Аамҭакала атеатр аҿы иқәдыргылон адунеи аҿы еицырдыруаз Россини иоперақәагьы.
Атеатр асценаҿы раԥхьаӡа акәны иқәыргылан Џь. Меиербер иоперақәа «Анжуитәи Маргарита» (1820), «Гренада иалцоу» (1822), иара еиҳа акрызҵазкуа С.Меркаданте ирҿиамҭақәа .
XIX-тәи ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа инадыркны «Ла Скала» аҭоурых иузаҟәымҭхо иадҳәалоуп заԥҵамҭақәа ари асценаҿы раԥхьаӡа иқәыргылаз Италиатәи иреиӷьу акомпозиторцәа –Г. Доницетти, В. Беллини, Џь. Верди, Џь. Пуччини рырҿиамҭақәа: «Апират» (1827), «Норма» (1831) - Винченцо Беллини; «Лукрециа Борџьа» (1833) Гаетано Доницетти; , «Оберто» (1839), «Навуходоносор» (1842), «Отелло» (1887), иара убас «Фальстаф» (1893) Џь..Верди, «Мадам Баттерфлиаи» (1904), «Богема» (1896) , «Турандот» Џьакомо Пуччини.
«Ла Скала» аоператә труппа иааиԥмырҟьаӡакәа агастрольқәа мҩаԥнагоит аҳәаанырцә. 1964 шықәса ԥхынҷкәын азы Большои театр адиректор Михаил Чулаки ихацыркрала еиҿкаан раԥхьатәи «аиҭныԥсахларатә» гастрольқәа - атеатр гастроль ҳасабла иҟан СССР ( аҭакс Большои театр Милан имҩаԥнагеит агастрольқәа). Хыԥхьаӡарала 400-ҩык иҟаз атруппа зегьы хымчыбжьа Москва Болшои театри Кремльтәи ахани рсценақәа рҿы иқәгылон. Уи аамҭа иалагӡаны Ла Скала аспектакльқәа рбеит 70 нызықьҩык асовет хәаԥшҩцәа. Аха атеатр ашҟа ауаа ирымаз азҿлымҳара убриаҟара иҳаракын, иазԥхьагәаҭаз анаҩсгьы даҽа 5 спектакльк ацҵаны имҩаԥыргеит. Урҭ рҟнытә ԥшьба ателехәаԥшрала идырбан. Аоперақәа «Севильтәи аԥаҵасаҩы», «Турандот», «Атрубадур», «Богема» (уи асоветтә хәаԥшцәа идырбан Франко Ӡеффирели иқәыргыларала) ирҷыдангьы адирижиор Герберт фон Караиан инапхгарала инагӡан Џьузеппе Верди и-«Реквием».
1974 шықәсазы Москва имҩаԥысит атеатр аҩбатәи агастрольқәа.
Атеатр азы ақәҿыҭрақәа
Стендаль имшынҵаҿы иҩуан: " 1816 шықәса абҵара 25. Сыццакуеит ари адунеи аҿы раԥхьаӡатәи атеатр (Скала) ашҟа: уаҟа уажәраанӡагьы ицоит Testa di bronzo («Аџьазтә хы»), саргьы гәырҭәыла агәахәара ссир аиура сылшоит… Ари атеатр аԥшӡанреи адуреи рыла еибаркуп: араҟа ес-минуҭ иубоит Франциа ароль хадақәа назыгӡо артистцәа реиԥш еилаҳәоу шәҩык иреиҵамкәа абжьааԥнытәи актиорцәеи астатистцәеи. Аҵыхәтәантәи абалетқәа руак азы иӡахын абырсеи акадифеи ирылхны шәи ԥшьынҩажәи хәба костиум. Ахарџь рацәаӡоуп. Скала атеатр – ақалақь зегьы ахьеизо салонуп. Уаҟа мацароуп иахьеиқәшәо ауаа лыԥшаахқәа: ахатәы ҩнқәа рҿы иаарту адкыларақәа мҩаԥыргаӡом. «Скала ҳаибабап», - рҳәоит урҭ, иарбан усзаалак азы еиқәшәарц анырҭаху…
1816 шықәса абҵара 26. Скала сыҩныҵит. Анцәа иныс, сгәырӷьара ҵыхәаԥҵәара амам. Сара Скала адунеи атеатрқәа зегьы ираԥхьагылоуп ҳәа исыԥхьаӡоит, избанзар уи амузыка зегь иреиҳау агәахәара унаҭоит. Азал аҿы лампа заҵәыкгьы ыҟаӡам: уи зырлашо адекорациақәа ирныҷҷало алашара заҵәык ауп. Ухаҿы иузаагом ари атеатр архитектуратә формақәа зегьы раҟара идуу, иблахкыгоу, ауаҩы ихаҿы иаанхо иарбанзаалак даҽакы. Уаха ахәылбыҽха жәеизантә ирыԥсахит адекорациақәа… "
Адирижиор Хадацәа
Франко Фаччо (1871—1889)
Артуро Тосканини (1898—1908)
Туллио Серафини (1909—1914, 1917—1918)
Артуро Тосканини (1921—1929)
Виктор де Сабата (1930—1953)
Карло Мария Джулини (1953—1956)
Гвидо Кантелли (1956)
Џьанандреа Гаваццени (1966—1968)
Клаудио Аббадо (1968—1986)
Риккардо Мути (1986—2005)
Даниель Баренбоим (2007—2011 Maestro scaligero иҭыԥ аҿы; 2011—2014ш. Амузыкатә директор иҭыԥ аҿы )
Рикардо Шаи (2015—2022)
Аоператә труппа
1920-тәи ашықәсқәа рзы Ла Скала асценаҿы дықәгылон еицырдыруа абалерина Розина Галли.
Атеатр аҿы ашәа рҳәон: Зинка Миланова, Мариа Каллас, Марио Дель Монако, Рената Тебальди. Аурыс шәаҳәаҩцәа рҟнытә - Фиодор Шалиапин, Вера Астафиева, Елена Образцова, Евгени Нестеренко , Тамара Синиавскаиа.
Абалеттә труппа
2008 шықәса мшаԥымзазы раԥхьаӡа акәны «Ла Скала» абалеттә труппа далахәны асценаҿы дцәырҵит аурыс балерина - Светлана Захарова.
Азгәаҭақәа
Ахархәара змоу алитература
Азхьарԥшқәа
Аофициалтә саит
«Accademia Teatro alla Scala» аофициалтә саит
Давид Уиллеи, «La Scala faces uncertain future», BBC News online,
Zoomable image of the interior
Тосканини Ла Скала иҟаиҵаз ареформақәа
Авиртуалтә тур
Атәарҭа аԥхьахәаԥшра – Афотоҭыхымҭеи апанорамеи, атәарҭақәа зегьы рҟынтәи асцена иахәаԥшуа
Акатегориа:Милан ақалақь аҿы иҟоу амузыка
Акатегориа:1778 шықәсазы иргылаз амузыкатә ҭыԥқәа
Акатегориа:Милан ақалақь аҿы анеоклассикатә архитектура
Акатегориа:Аопера аҭоурых
Акатегориа:Италиа иҟоу аоператә театрқәа
Акатегориа:1778 шықәсазы иргылаз атеатрқәа
Акатегориа:Милан ақалақь аҿы иҟоу атеатрқәа
Акатегориа:Милан ақалақь аҿы иҟоу аблахкыгарҭақәа
Акатегориа:Џьузеппе Пиермарини ихыбрақәа
Акатегориа:Ицәырҵит 1778 шықәсазы Италиа
Акатегориа:Италиа 18-тәи ашәышықәсазтәи архитектура
Акатегориа:Италиа иҟоу еиҭаргылаз ахыбрақәеи аргыламҭақәеи
|
38612
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ажәытәӡатәи_Еллынтәыла_амифологиа
|
Ажәытәӡатәи Еллынтәыла амифологиа
|
[[Афаил:Greek_trinity.png|мини|238x238px|Аеллын анцәақәа рыхҩаӡә Адгьыл ах-аҳрак урҭ рыбжьара аихшашьеи (арымарахьтә арӷьархь): Зевс – (Ажәҩанқәа) Посеидон (Амшыни аокеанқәеи), Аид (Адгьылаҵатәи адунеи).]]'''Ажәытәеллын мифологиа''' (Ажәытәӡатәи Еллынтәыла амифологиа) – ажәытәӡатәи еллынаа рмифологиеи рдинхаҵареи иузеиҟәымҭхо еиларсуп. Уи адунеизегьтәи акультуреи аҟазареи анырра дуӡӡа анаҭеит, шьаҭасгьы ирзыҟалеит ауаҩи, афырхацәеи, анцәақәеи ирызку адинтә еилкаарақәа.
[[Афаил:Apollo_Artemis_Brygos_Louvre_G151.jpg|мини|«Аполлони Артемидеи» Тондо афигураҟаԥшь (акилик аҟны) 470 ҳ.ҟ.]]
== Ахыҵхырҭақәа ==
[[Афаил:Nonnus,_Dionysiaca,_Florence,_Plut._32,16.jpg|мини|Нонна Панополитантәи «Дионис иус дуқәа» ишәҟәы анапылаҩыра бӷьыц. 1280 ш. Лауренциана Абиблиотека. Флоренциа.]]
Аеллынқәа рмифологиа ажәытәӡатәи аҭагылазаашьа атәы ҳанаҳәоит ацәаҳәатә ҩырала ианҵоу егеитәи акультура атәы зҳәо аҭыӡҩыра хәыҷы. Уи ааамҭа иаҷыда ҟазшьоуп анцәақәа рырацәамра, урҭ рахьтә иҟоуп зыхьӡқәа маананы иҳәоугьы, хьыӡқәак аҳәса рыхьӡ иахьеиԥшу ыҟоуп, иаҳҳәап Зевс, аԥҳәыс хьӡы аҿырԥшы: (di-wi-o-jo — Diwijos, Зевси аԥҳәыс хьӡы ақәырԥши di-wi-o-ja). (di-wi-o-ja). Крито-мекентәи аамҭазы ирдыруа иҟалахьан Зевс, Афина, Дионис уҳәа егьырҭгьы.
«Ашәышықәса еиқәаҵәақәа» рмифологиа (крит-микентәи ацивилизациа акаҳареи антикатәи еллынтә цивилизациа ацәырҵреи ирыбжьанакыз) азы акыр ихьшәоу ахыҵхырҭақәа адырра ҳарҭоит.
Ажәытәӡатәи аеллынтә мифқәа еиуеиԥшым асиужетқәа есымша уԥылоит ажәытәӡатәи аеллын шәҟәыҩҩцәа рҩымҭақәа рҿы; елинизм аепоха аламҭалаз ицәырҵуеит атрадициа урҭ амифқәа шьаҭас иҟаҵаны рхатә аллегориатә мифқәа раԥҵара. Аеллын драматургиаҿгьы амифтә сиужетқәа жәпакы хархәара рымоуп. Хыҵхырҭа дуқәаны иҟоуп:
* Гомер «Илиада», «Одиссеи»
* Гесиод «Теогониа»
* Псевдо-Аполлодор «Абиблиотека»
* Гигин «Амифқәа»
* Овидии «Аметаморфозақәа»
* Нонн «Деонис иус дуқәа»
Карл Марк «Аполитикатә економиа акритиказы» аҿы ишазгәеиҭоз еиԥш, «аеллын мифологиа аелын ҟазара арсенал аҟны аҟазаара адагьы, уи шьаҭасгьы иаман».
Ажәытәӡатәи аеллын авторцәа амифқәа рҵакы аарԥшраҿы арационалтә позициа рҽадыркылон.
Евгемер анцәақәа ауаа реиԥш иааирԥшуан, урҭ рхымҩаԥгашьагьы аԥсы ахаиҵон. Палефат иҩымҭа «Еиҭаҳәашьа змам азы» амифқәа рҿы имҩаԥысуаз ахҭысқәа анализ рызуа, урҭ ирзеилымкаауаз ирылҵшәоуп, мамзаргьы хәҭақәак ҿыц ирхәыцит дахәаԥшуан.
Ажәытәӡатәи аеллынқәа рмифолога ркультура архетип шьаҭа азҭаз ак акәны иахәаԥшуеит.
== Анцәақәа шыҟалаз ==
[[Афаил:Map_greek_sanctuaries-ru.svg|мини|Ажәытәӡатәи Еллынтәыла аԥшьаҭыԥқәа рыхсаала]]
[[Афаил:Poseidon_sculpture_Copenhagen_2005.jpg|мини|Копенгаген абаӷәазаҿы Посеидон истатуиа]]
Еицырдыруа арумын-франциа-америкатәи аҭоурыхи, адини рыҭҵааҩы Мирча Елиада ажәытәӡатәи еллын дин аамҭақәа реишьҭагылашьа шьақәиргылеит абас:
* 30-15 ашә. ҳ.ҟ. – крит-миноисктәи адин.
* 15-11 ашә. ҳ.ҟ. – ажәытәӡатәи еллынтә архаикатә дин.
* 11-6 ашә. ҳ.ҟ. олимпиатәи адин.
* 6-4 ашә. ҳ.ҟ. афилософиа-орфикатә дин. (Орфеи, Пифагор, Платон)
* 3-1 ашә. ҳ.ҟ. – аеллинтә епоха адин.
Алегьенда ишаҳәо ала, Зевс диит Крит, Реии атитан (адоумыжьхан) Крони рҟынтә, (ажә-елл. Xqovos, мамзаргьы Кронос иаанагоит аамҭа), крит-миноистәи ацивилизациа Минос ихьӡ аҟынтә иаауеит, уи Зевс диԥоуп. Аха ҳара иаадыруа амифологиа анаҩс Римаа аеллынқәа ирҿырҵааз, аелын жәлар иузырҟәыҭхом. Арҭ ажәларқәа рыҟалара атәы уҳәозар, урҭ ахеитәи ахылҵшьҭрақәа ҳ.ҟ. ll-нызқь шықәса алагамҭазы рааира иадҳәалоуп. Ҳ.ҟ. 1850 ш. азы Афина дыргылахьан, анцәахәы Афина лыхьӡ ахьӡҵаны. Арҭ зегь ҳасаб рзуны иаҳҳәозарт, ажәытәӡатәи еллынаа рдин цәырҵит инықәырԥшны ҳ.ҟ. 2000 шықәса рзы.
== Ажәытәӡатәи еллынаа рдинтә дунеихәаԥшрақәа ==
Ажәытәӡатәи еллынаа рдинтә дунеихәаԥшрақәеи рдинтә бзазареи рҭоурыхтә ԥсҭазаара иадҳәалан. Аеллынтә рҿиара ажәытәӡатәи абаҟақәа еилыкка ирныԥшит аеллын политеизм антропоморфтә ҟазшьа, ари аусхк аҟны акультура зегь аҿиараҿы иҟаз амилаҭтә ҷыдара иахҟьаны; уи умбарц залшом ауаа иреиԥшу анцәақәеи, анцәахәқәеи, афырхацәеи, афырԥҳәысцәеи инцәатәу амчқәа рҿаԥхьа аԥыжәара ахьрымоу (урҭгьы антропоморфтә ҟазшьақәа аархәоит). Убри аҟынтә еиуеиԥшым ашәҟәыҩҩцәеи, асахьаҭыхҩцәеи рҩымҭақәа рҿы еиуеиԥшым амифологиатә дунеихәаԥшреи анцәахәқәеи еимадоуп.
[[Афаил:Greek_-_Procession_of_Twelve_Gods_and_Goddesses_-_Walters_2340.jpg|слева|мини|271x271пкс|Затрибутқәа знапы иаку Олимпиа жәаҩа нцәахәы рсахьа зну абарелиеф. Армарахьтә арӷьара: Гестиа, Гермес. Афродита, Арес, Деметра, Гефес, Гера, Посеидон, Афина, Зевс, Артемида, Аполлон. Уолтрестәи асахьақәа рмузеи.]]
Ҳара иаадыруеит анцәахәқәа ргенеалогиа аиерархиеи еиуеиԥшым аишьашәаларақәа рыла – «Олимп», «жәаҩанцәара» еиуеиԥшым асистемақәа (иаҳҳәап, Афина, Зевс, Гера, Посеидон, Аид, Деметра, Аполлон, Артемида, Гефест, Афина, Арес, Афродита, Гермес). Ас еиԥш иҟоу аимадаақәа арҿиара иадҳәалоуп ҳәа мацара акәӡам. Уи аеллынцәа рҭоурыхтә ԥсҭазаара иадҳәалан, аеллынцәа рполитенез аҭҵаара аҟны игәаумҭарц залшаӡом ихьшәаны ишрыцлаз (мрагыларатәи аелементқәа; ауаа рынцәатәра – рыԥсы шҭазгьы). Аеллынцәа рзеиԥшдинтә хдырраҿы зегь еицазхарҵоз догмак ыҟаӡамызт. Еиуеиԥшым адинтә дунеидкылашьа акультқәа реиуеиԥшымзаарақәа рыҿгьы иаарԥшын, усҟантәи адәахьтәи рҭагылазаашьа археологиатә ԥшаарақәа есааира иаадырԥшуеит. Еилаҳкаауа ҳалагоит анцәақәеи, афырхацәеи еиҳа ҳаҭыр ахьрықәырҵоз, насгьы дарбан нцәоу еиҳа лассы-ласс иргәалашәоз (иаҳҳәап Зевс-Додони Олимпиеи, Аполлон-Делфеи Делоси; Афина- Афинеи Линдоси, Гера-Аргоси Самоси, Асклепии-Епидавр), еллынаа реиҳараҩык ҳаҭыр дуӡӡа зқәырҵоз акәны иҟан дельфиитәи, мамзаргьы додонсктиәи аракул иԥшьаҭыԥқәа; ҳара иаҳдыруеит идуӡӡои имаҷуи амфиктионқәа (акульттә еилазаарақәа).
Аҳәынҭқарратә культи хаҭалатәи акульти ишеиԥшымыз умбарц залшом. Зегьы анырра рызҭоз аҳәынҭқарра амчқәа адинхаҵарагьы анырра анаҭеит. Даҽакала иуҳәозар антикатә дунеи, зынӡак иаздырӡом «аҩнуҵҟатәи ауахәамагьы», ари адгьыл иатәым аҳра аҳасабала, ауахәамагьы аҳәынҭқарра аҩныҵҟа иҟоу аҳәынҭқарреиԥш ирыдыркыломызт: «ауахәамеи» «аҳәынҭқарреи» арҭ аилкаарақәа аки-аки еихьыԥшын, иаҳҳәап, аныхаԥааҩ дҳәынҭқарратә магистратын. Еицырдыруаз анцәахәы нцәахәы хадас дшьазар еицырдыруа аҳәынҭқарраҿы, усҟан уи аҳәынҭқарра зны-зынла дазханаҵон (иаҳҳәап Афина еиԥш) егьырҭ акультқәагьы: урҭ азеиԥшҳәынҭқарратә культқәа реиԥш иҟан хаз игаз акультқәагьы аҳәынҭқарра еиҩызшоз, (иаҳҳәап афинатәи демқәа), иара убас ахатәзинҵак змоу акультқәагьы (иаҳҳәап аҩнытә ма аҭаацәатә), иара убас, хазхаҭалатәи аилазаареи ауааи ркультқәагьы.
Аҳәынҭқарратә принцип аԥыжәара ахьамаз азы, дарбанзаалакь ауаҩы иара ихатә нцәахәқәа реиԥш «ауаажәларра цуҭатә» нцәахәқәагьы дрымҵахырхәалар акәын. Уи еиҳарак дәахьыла еиҳа иубоз рхымҩаԥгашьаҿы, рныҳәақәа, рқьабзқәа аҳәынҭқарра ахьӡала имҩаԥыргоз аҿы ирныԥшуан, урҭ ралархәразы иаарыԥхьар рылшон ацуҭа иатәызгьы, иатәымызгьы, доусы идинхаҵаратә ҭахрақәа ишрықәшәоз еиԥш. Анцәақәа рхаҵара адәахьтәи атрибутқәа иреиуан; адинтә хдырра, уи ҩныҵҟала ирымаз агәызианра еиҳа иазааигәан, еиҳарак урҭ ирымаз рымцхаҵара аҽаԥсахӡомызт (ихьшәаз аамҭақәа рзы еиҳагьы иацлон, амч аиуан, мрагыларантәи иаланагалоз). Аҵара змаз аилазаарақәа арккаратә усқәа хацдыркуа иалагеит, раԥхьа маҷк аҽынкыло, анаҩс еиҳа аҽарыӷәӷәоит, даҽа ганкахьалагьы уи ажәлар иҵоурам анырра рнаҭеит.
Адин амч анырра иааизакны рацәак иԥсыҽхомзыт, аха зынгьы ихьааха (аҽырџьбараны) ԥыжәара ауан), даҽакала иаҳхәозар, ажәытә дунеихәаԥшра акульт маҷ-маҷ иԥсыҽхо, аҵакы, ахықәкы ацәыӡуа иалагеит, еиҳарак ақьырсианра аларҵәара ианалага аамҭазы. Абас иҟоуп аеллынцәа рдин аҭоурых нарҵауланы аҭҵаара ҳалагаанӡа.
Апрофессор А. Лосиев амифологиа аҿиараҿы иаликааит 4 етапк:
# «Зхала иҟоу» амиф, мамзаргьы «ақьыԥшыт мифологиа», Гомер иҩымҭақәа рҿы аус зыдуло.
# Амиф агилозоисттә дунеихәаԥшреиԥш, иааукәыршаны иҟоу зегьы аԥсы рхаҵаны ахәаԥшра (иантропоморфтәымкәа), цәеижьла, урҭ зегьы идгьылтәым амчқәа рнапаҵаҟа иҟан, уи аелынцәа рклассикаҿы иахьынӡауаз ала ианыԥшит.
# Амиф ҩныҵҟала агәҭынчра ашьақәырӷәӷәареи, зхаҭаратә хатә ҵакы змоу ихьшәоу аелынтә аамҭақәа ируаку (еицамкуа, аепикуреицәеи, аскептикцәеи);
# Алогикеи адиалектикеи рыбзоурала амиф аиҭашьақәыргылара, амифқәа рфырхацәеи, асиужетқәеи абстрактә категориақәа рыла аҽыԥсахрақәеи (ихьшәоу аеллинизм анеоплатонизм ).
Ишаабо ала, урҭ амифқәа ажәытә философиа хынтәны аллегориатә ҟазшьа рыҭаны иҳаилдыркаауеит: аԥсихологиатә (мамзаргьы аетикатә), аҭоурыхтә-политикатә (евгемертә ҳәа ииашамкәа иззырҳәо) иара убас, афизикалтә; адин аҟалара инвидуалтә хҭыск еиԥш иҳаилзыркаауа. Араҟа иацуҵар ауеит иҭшәоу атеологиатә гәаанагара, хаҭала иугозар, Креицер «Исимволика» уи ашьақәгыларагьы шьаҭас иаман, имаҷымкәа егьырҭ асистемақәеи,ҿ атеориақәеи аеволиуциатә момент хьаас ишырымкәаз еиԥш.
Хәыҷы-хәыҷла еилыркаауа иалагеит, ажәытәеилын дин аҿиара аҭоурых шамаз, амифқәагьы рҵакы ржәытәраҿы акәымкәа, дара амифқәа рхаҭақәа рҿы аԥшаара шаҭахыз.
Ажәытәӡатәи еллынаа рдин иара аҩныҵҟа иахәаԥшуан, Гомер иаамҭа иаламлакәа, аеллынтә культура иаламлакәа, (ари апринцип «кенигсбергтәи» ашкол уажәыгь рхы иадырхәоит): араантә иалагоит иҳәаарку амифқәа реилыркаара (афизикалтә) иаҳҳәап, Форкхаммер) мамзаргьы, аҭоурых аганахь ала (иаҳҳәап Кал Миуллер).
[[Афаил:Meeting_Gods_In_The_Clouds_by_Cornelis_van_Poelenburch.jpg|мини|Асахьаҿы. «Ажәҩанаҿ анцәақәа реиқәшәара». Асахьа К. Пуленбург. Маурицхеис, Нидерланд.]]
Џьоукы игәарҭеит аеллынцәа рмифологиа аҵакы аидеалра, уи аҭыԥантәи аԥсабаратә цәырҵрақәа ирыдҳәаланы иахәаԥшуа, даҽа џьоукы – иреалтәу ахҭысқәа, ажәытәеилын политеизм аҷыдарақәа ашьҭақәа аҵырбаауан. Аамҭақәак рнаҩс анс акәу, арс акәу, мрагыларатәи аелементқәа аханатә иамаз аҵакы азхарымҵар амуит.
К. Миуллер иусумҭа ала «абызшәа ачымазара» амифқәа рҵакы хада аԥсабаратә цәырҵрақәа ҷыдала ианыԥшуеит еиҳарак амра, мамзаргьы амза, мамзаргьы адыдрақәа.
Аиҿырԥшратә мифологиа ашкол қәыԥш агәаанагарала, жәҩантәи анцәақәа анаҩстәи рыҿиара урҭ аԥхьанатә ирдыруаз амчқәа, ақаҷаацәа уҳәа, «ажәлартә» мифологиа иахылҿиааит ҳәа ирыԥхьаӡон, (афольклоризм, анимизм).
Аелынтә мифологиаҿы еиҳа ихьшәоу аамҭақәа рзы ицәырҵыз амифқәа рнырра мап узацәкӡом, ҷыдала урҭ амифқәа адәахьтәи рформа (ҳара ҳҟынӡа иааӡаз), урҭ ҭоурыхла рышьақәыргылара шыуадаҩугьы, имариаӡам урҭ рдинтә хәҭаа цқьа алкаарагьы. Арҭ акны еидукылар иубоит иакыу ариитә елементқәа шрымоу, аха даара иуадаҩуп аелынтә ҷыдала алкаара, ишыуадаҩуеиԥш аелынтә культура цқьа алаламҭагьы аилыргара.
Убас даараӡа иуадаҩуп аеллынтә мифқәа рҵакы хада аилкаарагьы. Аԥсабара ацәырҵрақәа рроль хада нарыгӡоит, иҟалап аԥсабара ҭоурыхтә моментқәа разхаҵара аҭахызар аҭоурыхтә-етикатә моментқәа реиԥш (избанзар анцәақәа даҽакала инхаӡомызт, ауаа иреиӷьны, урҭ ауаа шынхоз еиԥш инхон).
Аеллынтә дунеи аҭыԥантәии акультуратәи ҳәа хәҭа-хәҭала ршара анырра амамкәа изнымхаӡеит; жәаҳәарада мрагыларатәи аелементқәа аеллынцәа рмифологиаҿы ишыҟоу умбарц залшом.
Иуадаҩцәан, ихьанҭацәан ҭоурыхла ишыҟлаз аҳәара, зеиԥшла акәзаргьы, арҭ аҷыдарақза еиналаашьас ироуыз. Даара акраҵанакуеит аелынцәа рдинхаҵараҿы анцәахә дуӡӡақәа анцәахә хәыҷқәа, ажәлар идырҿиаз ахаҿсахьақәа ишырзыҟоу. Ижәҩантәу анцәақәеи адгьылаҵантә нцәақәеи реизыҟазаашьақәа; здунеи зыԥсахыз ҳаҭырла рзыҟазаара амифқәа ирҷыда ҟазшьоуп, уи афырхацәа ркульт ианыԥшит; даара аинтерес ду аҵоуп аеллынцәа рдин амистикатә ҵакгьы.
== Анцәақәеи, амифологиатә хаҿсахьақәеи, афырхацәақәеи рыхьӡынҵа. ==
Еиуеиԥшым антикатә авторцәа рҿы анцәақәа ргенеалогиа еиԥшӡам.
=== Анцәақәа раԥхьатәи рабиԥара ===
[[Афаил:Eros_stringing_his_bow,_Roman_copy_after_Greek_original_by_Lysippos,_2nd_century_AD,_Capitoline_Museums_(12516239325).jpg|мини|«Ерос» Аскульптор Лисипп авторс дызмоу аеллынтә оригинал амармалташь хҩылаа]]
* Аханатә дыҟан Хаос
* Хаос иҟынтә иит Ниукта (Никата/Никта /Аҵх, Алашьцара), Ереб (Скотос (Амамеиқәаа); Геа (Адгьыл), Тартар (Атымитыша),Уран (Ажәҩан)
=== Анцәақәа аҩбатәи рабиԥара ===
Ниукта ихшара:
* Абыда:
** Апата (Амц), аверсиа;
* Ереб иҟынтә:
** Ефир (Аҳауа);
** Гемера (Амш);
** Еициз аишьцәа Гипнос (Ацәа/ԥхыӡ) Танатос (Аԥсра;
** Ерос (Абзиабара);
** Кера (Арыцҳарақәа)
** Моиры (Алахьынҵа);
** Мом (Ахьӡыргара, Абзамыҟәра);
** Немезида (Агәырԥса/Ацынхәраура) даҽа гәаанагарақәак рыла, Кронос ма Океан рҟынтә);
** Ерида (Ацҭәа);
*** Ата (Ацәгьоура), аб деилкааӡам, иҟалап Зевс иакәзаргьы;
*** Апата (Амц), Ата лаҳәшьцәа, гәаанагарак ала;
** Еринии (Ашьоура);
* Ефир иҟынтә:
** Тартар (Атымитыша), гәаанагарак ала;
* Уран иҟынтә:
** Лисса (Аапкра, Ахеилаԥсара).
Геиа лыхшара:
* Ефир иҟынтә:
** Тартар, гәанагарак ала;
* Ефир мамзаргьы Уран иҟынтә:
** Понт (аҩныҵҟатәи амшын);
* Уран иҟынтә:
** Титанцәа, титанидцәеи;
** Гекатонхеирцәа;
** Агигантцәеи, ациклопқәеи;
** Форкии (амшынхьчацәа) гаанагарак ала;
* Тарта иҟынтә:
** Тифон;
** Ехидна (амифологиа);
* Понт иҟынтә:
** Кето (амшын мамыршәагақәа раҳ);
** Тавмант (амшынтә џьашьахәқәа);
** Форкии, гәаанагарак ала;
** Еврибиа (амшынтә амч)
* Понт иԥацәеи Тефии ититанидцәеи (имаҭацәа):
** Форкии, гәаанагарак ала;
** Нереи (амшын ҭынч) гәаанагарак ала;
* Понт иԥеиҳаб (имаҭа):
** Нереи, гәаанагарак ала.
=== [[Атитанцәа]] ===
* [[Гиперион]]
* [[Ипет]]
* [[Кеи]]
* [[Криос]]
* [[Кронос]]
* [[Океан]] (адунеизегьтәи аокеан амифологиатә персонификациа).
[[Афаил:Justice_by_Pierre_Subleyras.jpg|мини|Асахь. Фемида «Аиашаӡбара» Пьер Сиублеир иҭыхымҭа XVlll ашә.]]
* Атитанидцәа:
** [[Мнемосина]]
** [[Реиа]]
** [[Теиа]]
** [[Тефида]]
** [[Феба]]
** [[Фемида]]
* Аиҵбыратәи абиԥара:
** [[Прометеи]]
** [[Атлас (амифологиа)|Атлас]])
** [[Гелиос]] (амра аперсонификациа)
** [[Лето]]
** [[Монетии]]
** [[Астерии]]
** [[Селена]] (амза аперсонификациа)
** [[Електра]]
** [[Еос]] (шьыжьшәаԥшь аперсонификациа)
** [[Епиметеи]]
** [[Ихтиониа]]
** [[Кратос]]
=== [[Олимпиаа]] ===
[[Афаил:Statue_of_Zeus_(Hermitage)_-_Статуя_Юпитера.jpg|мини|Иупитер истатуиа]]
Атитан Кронос ихшареи Реиеи ититанидцәеи:
* [[Зевс]] (аурым Иупитер. Ажәҩани Адыди Рынцәа, ажәытәӡатәи еллынтә Пантеон ахада. Атрибутқәа: алабрис, ауарба, амацәыс, адыд, аџь, аҽыуардынлас.
* [[Гера]] – (арим. Иунона. Аҭацәареи, аҭаацәара алалареи, ахшараиура анцәахәы, Зевс иԥшәмаԥҳәыс. Атребутқәа: аш, абаа, адиадема (агәыргьын) агьежь,аҽыуардынлас, акәыкәу, ататашь.
* [[Посеидон]] – (арим. Нептун. Амшын аҳ. Аиди Зевси рашьа гәыбжьанытә. Атрибутқәа: атрезубец (х-ҿык змоу аԥса, аԥырсал) амшынҳәа, аҽыуардынлас, иԥшәмаԥҳәыс – Амфитрида.
* [[Аид]] – адгьылаҵатәи аҳреи аԥсцәеи рынцәахәы. Зевси Посеидони рашьеиҳаб, арим. Плутон, Гадес, Орк, Дит. / Атребутқәа: х-хык зхагыло ала Цербер (Кербер), аҷҟарапат (ҩҿык змоу), иҟалоит аӷыш), аҽыуардынлас. Иԥшәмаԥҳәыс – [[Персефона]] (Прозерпина).
* [[Деметра]] – арим. Церера. Адгьылқәаарыхреи, адгьылчашәреи Рынцәа Атребутқәа: алабашьа аҵламахә еиԥшу.
• [[Гестиа]] – арим. Веста. Ахәышҭаареи, амцеи, аус бзиақәеи, алахьынҵеи Рынцәахәы. Атребутқәа: афакел. Анцәахәы ӡӷаб.
Кроноси Реиеи рыхшара рхылҵышьҭра (еиуеиԥшым атәылақәа рвариантқәа):
* [[Аполлон]] – арим. Феб. Аиашеи алашареи Рынцәа, аҟазара анцәахәы, зҿаҳәатәы ҟало. Атребутқәа: адаԥ гәыргьын, ахыци ахәымпали, аҽыуардынлас, ахьтәы лира (аҩымаа).
* [[Арес]] – арим. Марс. Игәымбылџьбароу, ииашам аибашьрақәа Рынцәа. Атребутқәа: акәылӡхылԥа, аҳәа, аԥырак, аҽыуардынлас. Афродита лыԥшәма, мамзаргьы лыбзиабаҩ.
* [[Артемида]] – арим. Диана. Уаҩшьапы ахьымгылаз аԥсабареи ашәарыцареи Рынцәа. Анцәа – ҭыԥҳацқьа. Атребутқәа: ахҿаҭреи ахәымпалқәеи, ашьабысҭеи, аҽыуардынлас. Алаацәа – ашәарыцаҳәсақәеи агесперидацәеи.
* [[Афина]] – аелын. Паллада; арим. Минерва. Аибашьра иашеи аҟәыӷареи Рынцәа, Афина ақалақьи анапҟазареи Анцәахәы. Атребутқәа: аты, амаҭ. Аибашьҩы еиԥш деилаҳәоуп. Лнапаҿы Медуза Горгона (Егида) лхы асахьа зну аԥыргеи аԥсеи. Аиааира Анцәа Ника лсахьа зныз астатуетка кны даарԥшуп. Зевс ихы аҟынтә диит. Анцәахәы дҭыԥҳацқьоуп.
* [[Афродита]] – аелын. Киприда; арим. Венера. Агәахәареи аԥшӡареи Рынцәахәы. Фҩык акроносидцәа драҳәшьадууп. Атребутқәа: амаҟа, аҵәа, асаркьа. Аҳәыҳә, агәил, аҽыуардын лас. Лымҩанызацәа ахаритцәеи / аихышәашәареи.
* [[Гермес]] – арим. Меркурии, амҩақәеи аныҟәацәеи Рынцәа, Зевс иаашьҭымҭа, анбан аԥхьашьеи, аԥхьаӡашьеи, ахәаахәҭшьеи раԥхьаӡа ауаа идзырҵаз, аҵарадырра Анцәахәы. Иара убас аӷьычцәагьы Нцәахәыс дрыԥхьаӡоит. Атрибутқәа: амҵәыжәҩа змоу асандалеимаақәа, иумбо акәылӡхылԥа амҵәыжәҩа хәыҷқәа змоу, апетаси акадуциеи (алабашьа ҩ-маҭык еилаԥаны асахьа змоу).
* [[Гефест]] – арим. Вулкан. Ажьира Анцәа, анапҟазацәеи аџьауси Рынцәахәы. Дцыркьуп. Иԥшәмаԥҳәыс – Афродита. Атребутқәа: арыҭәа, ажьиратә аӷақәа, ауапцәа (ажьиҩы ихылԥа), аҽыуардынлас.
* [[Дионис]] – аелын. Вакх; арим. Бахус мамзаргьы Бассар. Аӡахәааӡареи, аҩыҟаҵареи, агәырӷьареи Рынцәа. Атеатр Анцәахәы. Атребутқәа: агәыргьын аӡахәа иалхыу аҩы зҭоу аҿа, аҽыуардынлас.
=== Аӡаҳра Анцәа ===
[[Афаил:Hughes_Taraval_-_The_Triumph_of_Amphitrite,_1780.jpg|мини|Асахь. «Амфитрита лытриумф». Хагис Таравал иҭыхымҭа, 1780 ш.]]
• Амфитрита – амшын Анцәа, Посеидон иԥшәма.
• Тритон – Посеидони Амфитритеи рԥа, атритонқәа раб.
Атребут: амыдаӷьцәа – атруба.
• Ахалеи – аӡиасқәа рынцәахәы, ауаҩ Ихаҿсахьа змоу ацә деиԥшуп. Итәыҩақәа Геракыл ихиҵәеит, уи анаҩс уи амарымажара иацәхьахеит.
• Лимнады – аӡиақәеи аӡмахқәеи рӡызланцәа.
• Наиадацәа – аӡиасқәеи, аӡыхьқәеи рӡызланцәа.
• Нереидацәа – амшын аӡызланцәа, Амфитрита лаҳәшьцәа.
• Океанидацәа – Океан иԥҳацәа.
• Аӡиасқәа Рынцәақәа – Океани Тефиды рыҷкәынцәа.
• Тритоны – Посеидони Амфитритеи рылаацәа, Тритон иԥацәа, аҵауларақәа адырраҭаҩцәа.
=== Аҳауа аҳра Анцәахәқәа ===
''Астатиа хада:'' Ажәытәӡатәи аеллын мифологиа аԥшақәа.
• Аура – аҳауеи, аԥшаласи рперсонификациа
• Бореи – аҩадатәи аԥшабааԥс ахаҿра
• Зефир – мраҭашәаратәи аԥша бааԥс анцәақәа рдырра аҭара иахаҭароуп ҳәа ирыԥхьаӡон (аурымқәа рҿы аԥша лас, аԥша ҟәанда иахаҭараны иахәаԥшуан)
• Нефела – аԥҭақәа Рынцәахәы
• Нот – аладатәи аԥша
• Евр – мрагыларатәи аԥша
• Еол – аԥшақәа раҳ
=== Аԥсреи адгьылаҵатәии анцәахәқәа ===
А. Горельеф х-хаҿык змоу Геката лхаҿсахьа зну. Амармалташь.
• Аид – аԥсцәеи адгьылаҵатәи аҳра Анцәа
• Персефона – Аид иԥшәма, ашәҭқәеи ааԥыни аԥсцәа раҳреи Рынцәа, Деметра лыԥҳа
• Минос – иԥсхьоу раҳра аӡбаҩ
• Радамант – иԥсхьоу раҳра аӡбаҩ
• Геката – алашьцареи, уахынлатәи алаԥшҵашәарақәеи, аџьнышреи, амамыршәагақәа зегьы Рынцәа
• Мелиноиа – аԥсыгагақәа Рынцәахәы, Геката лаацәа иреиуоу, Аид имаҵуҩԥҳәыс.
Зыԥсы ҭынчым адгьыл иқәхаз аԥсцәа дырхылаԥшуеит. Ес уаха аԥсцәа раҳра ааныжьны зыԥсы ҭоу лыршәоит.
=== Амузақәа ===
• Каллиопа – аепикатә поезиа амуза
• Клио – ажәытәелы мифологиеи аҭоурыхи рмуза
• Мельпомена – атрагедиа амуза
• Полигимниа – агурӷьаратә гимнқәа рмуза
• Терпсихора - акәашара амуза
• Талиа – иласу апоезиеи акомедиеи рмуза
• Ураниа – астрономиа амуза
• Евтериа – амузыкеи алирикатә поезиеи рмуза
• Ерато – абзиабаратә поезиа амуза
=== Ациклопцәа (Аблазаҵәқәа) ===
• Арг – «амацәыс»
• Бронт – «адыд»
• Стероп – «ацырцырра»
•Полифем – Посеидон иԥа, Одиссеи дытәны дызмаз. Полифем аҵыхәтәан идырлашәыз дреиуан.
=== Гекатонхеирцәа ===
Урани Геиеи рыхшара:
• Бриареи – амч
• Гиес – амхурсҭа
• Котт – аԥсеибакра
=== Агигантцәа (Ауаанырҳақәа) ===
[[Афаил:Athena_contra_Alkyoneus,_Nike.JPG|мини|Асахь. «Гигантомахиа» асцена аҟынтә»! Афина Алкионеиеи реидыслара. Берлин.]]
• Агрии
• Алкионеи
• Гратион
• Ипполит
• Клитии
• Мимант
• Паллант
• Полибот
• Порфирион
• Тоон
• Еврит
• Енкелад
• Ефиальт
=== Олимпиаа мамзаргьы анцәахәқәа ирыхшаз егьырҭ Анцәақәа ===
[[Афаил:Guerin_Morpheus&Iris1811.jpg|мини|Асахь. П. Герен. «Иридеи Морфеии» 1811 ш.]]
• Ника (Викториа – аиааиреи аманшәалареи аспорттә еиндаҭлареи Рынцәахәы
• Гименеи / Гимерос – аҭаацәа алалара Анцәа, Гера лперсонификациа
• Ирида – ацәаҟәа Анцәа, Анцәа рдырраҭаҩ, Гермес Иперсонификациа.
• Фобос – ашәара Анцәахәы, Арес пԥа
• Деимос – аҿаасҭара Анцәахәы, Фобос ицииз иашьа.
• Асклепии – ахәышәтәра Анцәа
• Морфеи – аԥхыӡқәеи хырԥашьа змами, зда ԥсыхәа ыҟам Рынцәахәы
• Алоеи – ирҭәаҭәаз арыц ажәытәтәи Анцәахәы
• Пан – абнақәа Рынцәа, ахьчацәеи, ашәарыцаҩцәеи раҳ. Дионис имҩанызаҩ, Артемида лпресонификациа
• Геба / Иувента – ақәыԥшра Анцәа, Гера лыԥҳа
=== Иахаҿыркым Анцәахәқәа ===
Иахаҿыркым Анцәахәқәа – «арацәра» анцәахәқәа. М. Гаспаров игәаанагарала.
• Асатирцәа – бжауаа – бжаџьмақәа, абна аҳцәа
• Анимфацәа – аԥсабара анцәахәқәа
=== Амамыршәагақәа ===
[[Афаил:Wenceslas_Hollar_-_The_basilisk_and_the_weasel.jpg|мини|Асахь. «Ашамцыӷи Василиски» В. Холлар, 1607 – 1677]]
[[Афаил:Typhon_Staatliche_Antikensammlungen_596.jpg|мини|Асахь. Тифон, агидриа иану аԥшынреиқәаҵәа, инықә. 540 – 530 ҳҳ.ҟ.]]
[[Афаил:Herakles_Stymphalian_BM_B163.jpg|мини|Асахь. 540 ҳ.ҟ. инарз. Геракл астимфалтәи аԥсаа дреихсуеит, амфара иану аԥшынреиқәаҵәа, инықәырԥш.]]
* Амфисбена
* Василиск
* Гаприи
* Агрифонқәа
* Агәылшьапқәа
* Атәыҩазаҵәқәа
* Аехидна
* Акентаврқәа
* Ламиа
* Ларнентәи агидра
* Мантикора
* Амедуза
* Аминотавр
* Немеитәи алым
* Орф
* Пегас
* Пифон
* Асатирқәа
* Асиренқәа
* Стигиитәи алақәа
* Стимфалтәи аԥсаа
* Сфинкс
* Сцилла / Скилла
* Тифон
* Афениксқәа
* Харибда
* Ахимера
* Ацербер (Кербер)
* Емпус иԥсыгага
=== Афырхацәа (бжанцәақәа, алаԥшхырԥаҩцәа) ===
Анцәа ихылҵыз аԥсра зқәуи аԥсра зқәу аҳәсақәеи, еиҳа имаҷны аҳәса анцәахәқәеи аԥсра зқәу ахацәеи. Урҭ ишаабац еиԥш амч ҷыда рылоуп, урҭ рнашанамчи рбаҩхатәреи рымчала зҿаҳәатәы ҟалоу иреиуоуп.
[[Афаил:NAMA_Epinetron_Bellérophon.jpg|мини|Асахь. Беллерофонт Пегас дақәтәаны химера данылиааиуа, аԥшынра ҟаԥшь аепинетрон иану 425 – 420 ҳ.ҟ.]]
* Ахилл
* Геракл
* Одиссеи
* Персеи
* Тесеи
* Иасон
* Гектор
* Беллерофонт
* Орфеи
* Пелол
* Форонеи
* Енеи
* Кратос
* Орион
==Азхьарԥшқәа==
{{Commons category|Greek mythology}}
* ''[https://www.bbc.co.uk/programmes/b0093z1k Greek Myths]''. [[In Our Time]] — [[BBC]].
* [https://web.archive.org/web/20070915040106/http://www.library.theoi.com/ Аклассикатә мифологиа абиблиотека атекстқәа] — аклассикатә литература арҿиамҭақәа реиҭагақәа
* [http://www.limc-france.fr/ LIMC-France] — Абырзен-римтәи амифологиеи уи аиконографиеи
* Нилссон, Мартин П., [https://books.google.com/books?id=xQzlzYEUm2QC&dq=mycenaeans+chronology&pg=PA11 The Mycenaean Origin of Greek Mythology], [[Google books]]
* [https://hellenism.net/greece/greek-mythology/ Greek mythology, the age of gods, myths and heroes], Hellenism.Net
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Абырзенцәа рмифологиа]]
|
мини|«Аполлони Артемидеи» Тондо афигураҟаԥшь (акилик аҟны) 470 ҳ.ҟ.
Ахыҵхырҭақәа
мини|Нонна Панополитантәи «Дионис иус дуқәа» ишәҟәы анапылаҩыра бӷьыц. 1280 ш. Лауренциана Абиблиотека. Флоренциа.
Аеллынқәа рмифологиа ажәытәӡатәи аҭагылазаашьа атәы ҳанаҳәоит ацәаҳәатә ҩырала ианҵоу егеитәи акультура атәы зҳәо аҭыӡҩыра хәыҷы. Уи ааамҭа иаҷыда ҟазшьоуп анцәақәа рырацәамра, урҭ рахьтә иҟоуп зыхьӡқәа маананы иҳәоугьы, хьыӡқәак аҳәса рыхьӡ иахьеиԥшу ыҟоуп, иаҳҳәап Зевс, аԥҳәыс хьӡы аҿырԥшы: (di-wi-o-jo — Diwijos, Зевси аԥҳәыс хьӡы ақәырԥши di-wi-o-ja). (di-wi-o-ja). Крито-мекентәи аамҭазы ирдыруа иҟалахьан Зевс, Афина, Дионис уҳәа егьырҭгьы.
«Ашәышықәса еиқәаҵәақәа» рмифологиа (крит-микентәи ацивилизациа акаҳареи антикатәи еллынтә цивилизациа ацәырҵреи ирыбжьанакыз) азы акыр ихьшәоу ахыҵхырҭақәа адырра ҳарҭоит.
Ажәытәӡатәи аеллынтә мифқәа еиуеиԥшым асиужетқәа есымша уԥылоит ажәытәӡатәи аеллын шәҟәыҩҩцәа рҩымҭақәа рҿы; елинизм аепоха аламҭалаз ицәырҵуеит атрадициа урҭ амифқәа шьаҭас иҟаҵаны рхатә аллегориатә мифқәа раԥҵара. Аеллын драматургиаҿгьы амифтә сиужетқәа жәпакы хархәара рымоуп. Хыҵхырҭа дуқәаны иҟоуп:
Гомер «Илиада», «Одиссеи»
Гесиод «Теогониа»
Псевдо-Аполлодор «Абиблиотека»
Гигин «Амифқәа»
Овидии «Аметаморфозақәа»
Нонн «Деонис иус дуқәа»
Карл Марк «Аполитикатә економиа акритиказы» аҿы ишазгәеиҭоз еиԥш, «аеллын мифологиа аелын ҟазара арсенал аҟны аҟазаара адагьы, уи шьаҭасгьы иаман».
Ажәытәӡатәи аеллын авторцәа амифқәа рҵакы аарԥшраҿы арационалтә позициа рҽадыркылон.
Евгемер анцәақәа ауаа реиԥш иааирԥшуан, урҭ рхымҩаԥгашьагьы аԥсы ахаиҵон. Палефат иҩымҭа «Еиҭаҳәашьа змам азы» амифқәа рҿы имҩаԥысуаз ахҭысқәа анализ рызуа, урҭ ирзеилымкаауаз ирылҵшәоуп, мамзаргьы хәҭақәак ҿыц ирхәыцит дахәаԥшуан.
Ажәытәӡатәи аеллынқәа рмифолога ркультура архетип шьаҭа азҭаз ак акәны иахәаԥшуеит.
Анцәақәа шыҟалаз
мини|Ажәытәӡатәи Еллынтәыла аԥшьаҭыԥқәа рыхсаала
мини|Копенгаген абаӷәазаҿы Посеидон истатуиа
Еицырдыруа арумын-франциа-америкатәи аҭоурыхи, адини рыҭҵааҩы Мирча Елиада ажәытәӡатәи еллын дин аамҭақәа реишьҭагылашьа шьақәиргылеит абас:
30-15 ашә. ҳ.ҟ. – крит-миноисктәи адин.
15-11 ашә. ҳ.ҟ. – ажәытәӡатәи еллынтә архаикатә дин.
11-6 ашә. ҳ.ҟ. олимпиатәи адин.
6-4 ашә. ҳ.ҟ. афилософиа-орфикатә дин. (Орфеи, Пифагор, Платон)
3-1 ашә. ҳ.ҟ. – аеллинтә епоха адин.
Алегьенда ишаҳәо ала, Зевс диит Крит, Реии атитан (адоумыжьхан) Крони рҟынтә, (ажә-елл. Xqovos, мамзаргьы Кронос иаанагоит аамҭа), крит-миноистәи ацивилизациа Минос ихьӡ аҟынтә иаауеит, уи Зевс диԥоуп. Аха ҳара иаадыруа амифологиа анаҩс Римаа аеллынқәа ирҿырҵааз, аелын жәлар иузырҟәыҭхом. Арҭ ажәларқәа рыҟалара атәы уҳәозар, урҭ ахеитәи ахылҵшьҭрақәа ҳ.ҟ. ll-нызқь шықәса алагамҭазы рааира иадҳәалоуп. Ҳ.ҟ. 1850 ш. азы Афина дыргылахьан, анцәахәы Афина лыхьӡ ахьӡҵаны. Арҭ зегь ҳасаб рзуны иаҳҳәозарт, ажәытәӡатәи еллынаа рдин цәырҵит инықәырԥшны ҳ.ҟ. 2000 шықәса рзы.
Ажәытәӡатәи еллынаа рдинтә дунеихәаԥшрақәа
Ажәытәӡатәи еллынаа рдинтә дунеихәаԥшрақәеи рдинтә бзазареи рҭоурыхтә ԥсҭазаара иадҳәалан. Аеллынтә рҿиара ажәытәӡатәи абаҟақәа еилыкка ирныԥшит аеллын политеизм антропоморфтә ҟазшьа, ари аусхк аҟны акультура зегь аҿиараҿы иҟаз амилаҭтә ҷыдара иахҟьаны; уи умбарц залшом ауаа иреиԥшу анцәақәеи, анцәахәқәеи, афырхацәеи, афырԥҳәысцәеи инцәатәу амчқәа рҿаԥхьа аԥыжәара ахьрымоу (урҭгьы антропоморфтә ҟазшьақәа аархәоит). Убри аҟынтә еиуеиԥшым ашәҟәыҩҩцәеи, асахьаҭыхҩцәеи рҩымҭақәа рҿы еиуеиԥшым амифологиатә дунеихәаԥшреи анцәахәқәеи еимадоуп.
слева|мини|271x271пкс|Затрибутқәа знапы иаку Олимпиа жәаҩа нцәахәы рсахьа зну абарелиеф. Армарахьтә арӷьара: Гестиа, Гермес. Афродита, Арес, Деметра, Гефес, Гера, Посеидон, Афина, Зевс, Артемида, Аполлон. Уолтрестәи асахьақәа рмузеи.
Ҳара иаадыруеит анцәахәқәа ргенеалогиа аиерархиеи еиуеиԥшым аишьашәаларақәа рыла – «Олимп», «жәаҩанцәара» еиуеиԥшым асистемақәа (иаҳҳәап, Афина, Зевс, Гера, Посеидон, Аид, Деметра, Аполлон, Артемида, Гефест, Афина, Арес, Афродита, Гермес). Ас еиԥш иҟоу аимадаақәа арҿиара иадҳәалоуп ҳәа мацара акәӡам. Уи аеллынцәа рҭоурыхтә ԥсҭазаара иадҳәалан, аеллынцәа рполитенез аҭҵаара аҟны игәаумҭарц залшаӡом ихьшәаны ишрыцлаз (мрагыларатәи аелементқәа; ауаа рынцәатәра – рыԥсы шҭазгьы). Аеллынцәа рзеиԥшдинтә хдырраҿы зегь еицазхарҵоз догмак ыҟаӡамызт. Еиуеиԥшым адинтә дунеидкылашьа акультқәа реиуеиԥшымзаарақәа рыҿгьы иаарԥшын, усҟантәи адәахьтәи рҭагылазаашьа археологиатә ԥшаарақәа есааира иаадырԥшуеит. Еилаҳкаауа ҳалагоит анцәақәеи, афырхацәеи еиҳа ҳаҭыр ахьрықәырҵоз, насгьы дарбан нцәоу еиҳа лассы-ласс иргәалашәоз (иаҳҳәап Зевс-Додони Олимпиеи, Аполлон-Делфеи Делоси; Афина- Афинеи Линдоси, Гера-Аргоси Самоси, Асклепии-Епидавр), еллынаа реиҳараҩык ҳаҭыр дуӡӡа зқәырҵоз акәны иҟан дельфиитәи, мамзаргьы додонсктиәи аракул иԥшьаҭыԥқәа; ҳара иаҳдыруеит идуӡӡои имаҷуи амфиктионқәа (акульттә еилазаарақәа).
Аҳәынҭқарратә культи хаҭалатәи акульти ишеиԥшымыз умбарц залшом. Зегьы анырра рызҭоз аҳәынҭқарра амчқәа адинхаҵарагьы анырра анаҭеит. Даҽакала иуҳәозар антикатә дунеи, зынӡак иаздырӡом «аҩнуҵҟатәи ауахәамагьы», ари адгьыл иатәым аҳра аҳасабала, ауахәамагьы аҳәынҭқарра аҩныҵҟа иҟоу аҳәынҭқарреиԥш ирыдыркыломызт: «ауахәамеи» «аҳәынҭқарреи» арҭ аилкаарақәа аки-аки еихьыԥшын, иаҳҳәап, аныхаԥааҩ дҳәынҭқарратә магистратын. Еицырдыруаз анцәахәы нцәахәы хадас дшьазар еицырдыруа аҳәынҭқарраҿы, усҟан уи аҳәынҭқарра зны-зынла дазханаҵон (иаҳҳәап Афина еиԥш) егьырҭ акультқәагьы: урҭ азеиԥшҳәынҭқарратә культқәа реиԥш иҟан хаз игаз акультқәагьы аҳәынҭқарра еиҩызшоз, (иаҳҳәап афинатәи демқәа), иара убас ахатәзинҵак змоу акультқәагьы (иаҳҳәап аҩнытә ма аҭаацәатә), иара убас, хазхаҭалатәи аилазаареи ауааи ркультқәагьы.
Аҳәынҭқарратә принцип аԥыжәара ахьамаз азы, дарбанзаалакь ауаҩы иара ихатә нцәахәқәа реиԥш «ауаажәларра цуҭатә» нцәахәқәагьы дрымҵахырхәалар акәын. Уи еиҳарак дәахьыла еиҳа иубоз рхымҩаԥгашьаҿы, рныҳәақәа, рқьабзқәа аҳәынҭқарра ахьӡала имҩаԥыргоз аҿы ирныԥшуан, урҭ ралархәразы иаарыԥхьар рылшон ацуҭа иатәызгьы, иатәымызгьы, доусы идинхаҵаратә ҭахрақәа ишрықәшәоз еиԥш. Анцәақәа рхаҵара адәахьтәи атрибутқәа иреиуан; адинтә хдырра, уи ҩныҵҟала ирымаз агәызианра еиҳа иазааигәан, еиҳарак урҭ ирымаз рымцхаҵара аҽаԥсахӡомызт (ихьшәаз аамҭақәа рзы еиҳагьы иацлон, амч аиуан, мрагыларантәи иаланагалоз). Аҵара змаз аилазаарақәа арккаратә усқәа хацдыркуа иалагеит, раԥхьа маҷк аҽынкыло, анаҩс еиҳа аҽарыӷәӷәоит, даҽа ганкахьалагьы уи ажәлар иҵоурам анырра рнаҭеит.
Адин амч анырра иааизакны рацәак иԥсыҽхомзыт, аха зынгьы ихьааха (аҽырџьбараны) ԥыжәара ауан), даҽакала иаҳхәозар, ажәытә дунеихәаԥшра акульт маҷ-маҷ иԥсыҽхо, аҵакы, ахықәкы ацәыӡуа иалагеит, еиҳарак ақьырсианра аларҵәара ианалага аамҭазы. Абас иҟоуп аеллынцәа рдин аҭоурых нарҵауланы аҭҵаара ҳалагаанӡа.
Апрофессор А. Лосиев амифологиа аҿиараҿы иаликааит 4 етапк:
«Зхала иҟоу» амиф, мамзаргьы «ақьыԥшыт мифологиа», Гомер иҩымҭақәа рҿы аус зыдуло.
Амиф агилозоисттә дунеихәаԥшреиԥш, иааукәыршаны иҟоу зегьы аԥсы рхаҵаны ахәаԥшра (иантропоморфтәымкәа), цәеижьла, урҭ зегьы идгьылтәым амчқәа рнапаҵаҟа иҟан, уи аелынцәа рклассикаҿы иахьынӡауаз ала ианыԥшит.
Амиф ҩныҵҟала агәҭынчра ашьақәырӷәӷәареи, зхаҭаратә хатә ҵакы змоу ихьшәоу аелынтә аамҭақәа ируаку (еицамкуа, аепикуреицәеи, аскептикцәеи);
Алогикеи адиалектикеи рыбзоурала амиф аиҭашьақәыргылара, амифқәа рфырхацәеи, асиужетқәеи абстрактә категориақәа рыла аҽыԥсахрақәеи (ихьшәоу аеллинизм анеоплатонизм ).
Ишаабо ала, урҭ амифқәа ажәытә философиа хынтәны аллегориатә ҟазшьа рыҭаны иҳаилдыркаауеит: аԥсихологиатә (мамзаргьы аетикатә), аҭоурыхтә-политикатә (евгемертә ҳәа ииашамкәа иззырҳәо) иара убас, афизикалтә; адин аҟалара инвидуалтә хҭыск еиԥш иҳаилзыркаауа. Араҟа иацуҵар ауеит иҭшәоу атеологиатә гәаанагара, хаҭала иугозар, Креицер «Исимволика» уи ашьақәгыларагьы шьаҭас иаман, имаҷымкәа егьырҭ асистемақәеи,ҿ атеориақәеи аеволиуциатә момент хьаас ишырымкәаз еиԥш.
Хәыҷы-хәыҷла еилыркаауа иалагеит, ажәытәеилын дин аҿиара аҭоурых шамаз, амифқәагьы рҵакы ржәытәраҿы акәымкәа, дара амифқәа рхаҭақәа рҿы аԥшаара шаҭахыз.
Ажәытәӡатәи еллынаа рдин иара аҩныҵҟа иахәаԥшуан, Гомер иаамҭа иаламлакәа, аеллынтә культура иаламлакәа, (ари апринцип «кенигсбергтәи» ашкол уажәыгь рхы иадырхәоит): араантә иалагоит иҳәаарку амифқәа реилыркаара (афизикалтә) иаҳҳәап, Форкхаммер) мамзаргьы, аҭоурых аганахь ала (иаҳҳәап Кал Миуллер).
мини|Асахьаҿы. «Ажәҩанаҿ анцәақәа реиқәшәара». Асахьа К. Пуленбург. Маурицхеис, Нидерланд.
Џьоукы игәарҭеит аеллынцәа рмифологиа аҵакы аидеалра, уи аҭыԥантәи аԥсабаратә цәырҵрақәа ирыдҳәаланы иахәаԥшуа, даҽа џьоукы – иреалтәу ахҭысқәа, ажәытәеилын политеизм аҷыдарақәа ашьҭақәа аҵырбаауан. Аамҭақәак рнаҩс анс акәу, арс акәу, мрагыларатәи аелементқәа аханатә иамаз аҵакы азхарымҵар амуит.
К. Миуллер иусумҭа ала «абызшәа ачымазара» амифқәа рҵакы хада аԥсабаратә цәырҵрақәа ҷыдала ианыԥшуеит еиҳарак амра, мамзаргьы амза, мамзаргьы адыдрақәа.
Аиҿырԥшратә мифологиа ашкол қәыԥш агәаанагарала, жәҩантәи анцәақәа анаҩстәи рыҿиара урҭ аԥхьанатә ирдыруаз амчқәа, ақаҷаацәа уҳәа, «ажәлартә» мифологиа иахылҿиааит ҳәа ирыԥхьаӡон, (афольклоризм, анимизм).
Аелынтә мифологиаҿы еиҳа ихьшәоу аамҭақәа рзы ицәырҵыз амифқәа рнырра мап узацәкӡом, ҷыдала урҭ амифқәа адәахьтәи рформа (ҳара ҳҟынӡа иааӡаз), урҭ ҭоурыхла рышьақәыргылара шыуадаҩугьы, имариаӡам урҭ рдинтә хәҭаа цқьа алкаарагьы. Арҭ акны еидукылар иубоит иакыу ариитә елементқәа шрымоу, аха даара иуадаҩуп аелынтә ҷыдала алкаара, ишыуадаҩуеиԥш аелынтә культура цқьа алаламҭагьы аилыргара.
Убас даараӡа иуадаҩуп аеллынтә мифқәа рҵакы хада аилкаарагьы. Аԥсабара ацәырҵрақәа рроль хада нарыгӡоит, иҟалап аԥсабара ҭоурыхтә моментқәа разхаҵара аҭахызар аҭоурыхтә-етикатә моментқәа реиԥш (избанзар анцәақәа даҽакала инхаӡомызт, ауаа иреиӷьны, урҭ ауаа шынхоз еиԥш инхон).
Аеллынтә дунеи аҭыԥантәии акультуратәи ҳәа хәҭа-хәҭала ршара анырра амамкәа изнымхаӡеит; жәаҳәарада мрагыларатәи аелементқәа аеллынцәа рмифологиаҿы ишыҟоу умбарц залшом.
Иуадаҩцәан, ихьанҭацәан ҭоурыхла ишыҟлаз аҳәара, зеиԥшла акәзаргьы, арҭ аҷыдарақза еиналаашьас ироуыз. Даара акраҵанакуеит аелынцәа рдинхаҵараҿы анцәахә дуӡӡақәа анцәахә хәыҷқәа, ажәлар идырҿиаз ахаҿсахьақәа ишырзыҟоу. Ижәҩантәу анцәақәеи адгьылаҵантә нцәақәеи реизыҟазаашьақәа; здунеи зыԥсахыз ҳаҭырла рзыҟазаара амифқәа ирҷыда ҟазшьоуп, уи афырхацәа ркульт ианыԥшит; даара аинтерес ду аҵоуп аеллынцәа рдин амистикатә ҵакгьы.
Анцәақәеи, амифологиатә хаҿсахьақәеи, афырхацәақәеи рыхьӡынҵа.
Еиуеиԥшым антикатә авторцәа рҿы анцәақәа ргенеалогиа еиԥшӡам.
Анцәақәа раԥхьатәи рабиԥара
мини|«Ерос» Аскульптор Лисипп авторс дызмоу аеллынтә оригинал амармалташь хҩылаа
Аханатә дыҟан Хаос
Хаос иҟынтә иит Ниукта (Никата/Никта /Аҵх, Алашьцара), Ереб (Скотос (Амамеиқәаа); Геа (Адгьыл), Тартар (Атымитыша),Уран (Ажәҩан)
Анцәақәа аҩбатәи рабиԥара
Ниукта ихшара:
Абыда:
Апата (Амц), аверсиа;
Ереб иҟынтә:
Ефир (Аҳауа);
Гемера (Амш);
Еициз аишьцәа Гипнос (Ацәа/ԥхыӡ) Танатос (Аԥсра;
Ерос (Абзиабара);
Кера (Арыцҳарақәа)
Моиры (Алахьынҵа);
Мом (Ахьӡыргара, Абзамыҟәра);
Немезида (Агәырԥса/Ацынхәраура) даҽа гәаанагарақәак рыла, Кронос ма Океан рҟынтә);
Ерида (Ацҭәа);
Ата (Ацәгьоура), аб деилкааӡам, иҟалап Зевс иакәзаргьы;
Апата (Амц), Ата лаҳәшьцәа, гәаанагарак ала;
Еринии (Ашьоура);
Ефир иҟынтә:
Тартар (Атымитыша), гәаанагарак ала;
Уран иҟынтә:
Лисса (Аапкра, Ахеилаԥсара).
Геиа лыхшара:
Ефир иҟынтә:
Тартар, гәанагарак ала;
Ефир мамзаргьы Уран иҟынтә:
Понт (аҩныҵҟатәи амшын);
Уран иҟынтә:
Титанцәа, титанидцәеи;
Гекатонхеирцәа;
Агигантцәеи, ациклопқәеи;
Форкии (амшынхьчацәа) гаанагарак ала;
Тарта иҟынтә:
Тифон;
Ехидна (амифологиа);
Понт иҟынтә:
Кето (амшын мамыршәагақәа раҳ);
Тавмант (амшынтә џьашьахәқәа);
Форкии, гәаанагарак ала;
Еврибиа (амшынтә амч)
Понт иԥацәеи Тефии ититанидцәеи (имаҭацәа):
Форкии, гәаанагарак ала;
Нереи (амшын ҭынч) гәаанагарак ала;
Понт иԥеиҳаб (имаҭа):
Нереи, гәаанагарак ала.
Атитанцәа
Гиперион
Ипет
Кеи
Криос
Кронос
Океан (адунеизегьтәи аокеан амифологиатә персонификациа).
мини|Асахь. Фемида «Аиашаӡбара» Пьер Сиублеир иҭыхымҭа XVlll ашә.
Атитанидцәа:
Мнемосина
Реиа
Теиа
Тефида
Феба
Фемида
Аиҵбыратәи абиԥара:
Прометеи
Атлас)
Гелиос (амра аперсонификациа)
Лето
Монетии
Астерии
Селена (амза аперсонификациа)
Електра
Еос (шьыжьшәаԥшь аперсонификациа)
Епиметеи
Ихтиониа
Кратос
Олимпиаа
мини|Иупитер истатуиа
Атитан Кронос ихшареи Реиеи ититанидцәеи:
Зевс (аурым Иупитер. Ажәҩани Адыди Рынцәа, ажәытәӡатәи еллынтә Пантеон ахада. Атрибутқәа: алабрис, ауарба, амацәыс, адыд, аџь, аҽыуардынлас.
Гера – (арим. Иунона. Аҭацәареи, аҭаацәара алалареи, ахшараиура анцәахәы, Зевс иԥшәмаԥҳәыс. Атребутқәа: аш, абаа, адиадема (агәыргьын) агьежь,аҽыуардынлас, акәыкәу, ататашь.
Посеидон – (арим. Нептун. Амшын аҳ. Аиди Зевси рашьа гәыбжьанытә. Атрибутқәа: атрезубец (х-ҿык змоу аԥса, аԥырсал) амшынҳәа, аҽыуардынлас, иԥшәмаԥҳәыс – Амфитрида.
Аид – адгьылаҵатәи аҳреи аԥсцәеи рынцәахәы. Зевси Посеидони рашьеиҳаб, арим. Плутон, Гадес, Орк, Дит. / Атребутқәа: х-хык зхагыло ала Цербер (Кербер), аҷҟарапат (ҩҿык змоу), иҟалоит аӷыш), аҽыуардынлас. Иԥшәмаԥҳәыс – Персефона (Прозерпина).
Деметра – арим. Церера. Адгьылқәаарыхреи, адгьылчашәреи Рынцәа Атребутқәа: алабашьа аҵламахә еиԥшу.
• Гестиа – арим. Веста. Ахәышҭаареи, амцеи, аус бзиақәеи, алахьынҵеи Рынцәахәы. Атребутқәа: афакел. Анцәахәы ӡӷаб.
Кроноси Реиеи рыхшара рхылҵышьҭра (еиуеиԥшым атәылақәа рвариантқәа):
Аполлон – арим. Феб. Аиашеи алашареи Рынцәа, аҟазара анцәахәы, зҿаҳәатәы ҟало. Атребутқәа: адаԥ гәыргьын, ахыци ахәымпали, аҽыуардынлас, ахьтәы лира (аҩымаа).
Арес – арим. Марс. Игәымбылџьбароу, ииашам аибашьрақәа Рынцәа. Атребутқәа: акәылӡхылԥа, аҳәа, аԥырак, аҽыуардынлас. Афродита лыԥшәма, мамзаргьы лыбзиабаҩ.
Артемида – арим. Диана. Уаҩшьапы ахьымгылаз аԥсабареи ашәарыцареи Рынцәа. Анцәа – ҭыԥҳацқьа. Атребутқәа: ахҿаҭреи ахәымпалқәеи, ашьабысҭеи, аҽыуардынлас. Алаацәа – ашәарыцаҳәсақәеи агесперидацәеи.
Афина – аелын. Паллада; арим. Минерва. Аибашьра иашеи аҟәыӷареи Рынцәа, Афина ақалақьи анапҟазареи Анцәахәы. Атребутқәа: аты, амаҭ. Аибашьҩы еиԥш деилаҳәоуп. Лнапаҿы Медуза Горгона (Егида) лхы асахьа зну аԥыргеи аԥсеи. Аиааира Анцәа Ника лсахьа зныз астатуетка кны даарԥшуп. Зевс ихы аҟынтә диит. Анцәахәы дҭыԥҳацқьоуп.
Афродита – аелын. Киприда; арим. Венера. Агәахәареи аԥшӡареи Рынцәахәы. Фҩык акроносидцәа драҳәшьадууп. Атребутқәа: амаҟа, аҵәа, асаркьа. Аҳәыҳә, агәил, аҽыуардын лас. Лымҩанызацәа ахаритцәеи / аихышәашәареи.
Гермес – арим. Меркурии, амҩақәеи аныҟәацәеи Рынцәа, Зевс иаашьҭымҭа, анбан аԥхьашьеи, аԥхьаӡашьеи, ахәаахәҭшьеи раԥхьаӡа ауаа идзырҵаз, аҵарадырра Анцәахәы. Иара убас аӷьычцәагьы Нцәахәыс дрыԥхьаӡоит. Атрибутқәа: амҵәыжәҩа змоу асандалеимаақәа, иумбо акәылӡхылԥа амҵәыжәҩа хәыҷқәа змоу, апетаси акадуциеи (алабашьа ҩ-маҭык еилаԥаны асахьа змоу).
Гефест – арим. Вулкан. Ажьира Анцәа, анапҟазацәеи аџьауси Рынцәахәы. Дцыркьуп. Иԥшәмаԥҳәыс – Афродита. Атребутқәа: арыҭәа, ажьиратә аӷақәа, ауапцәа (ажьиҩы ихылԥа), аҽыуардынлас.
Дионис – аелын. Вакх; арим. Бахус мамзаргьы Бассар. Аӡахәааӡареи, аҩыҟаҵареи, агәырӷьареи Рынцәа. Атеатр Анцәахәы. Атребутқәа: агәыргьын аӡахәа иалхыу аҩы зҭоу аҿа, аҽыуардынлас.
Аӡаҳра Анцәа
мини|Асахь. «Амфитрита лытриумф». Хагис Таравал иҭыхымҭа, 1780 ш.
• Амфитрита – амшын Анцәа, Посеидон иԥшәма.
• Тритон – Посеидони Амфитритеи рԥа, атритонқәа раб.
Атребут: амыдаӷьцәа – атруба.
• Ахалеи – аӡиасқәа рынцәахәы, ауаҩ Ихаҿсахьа змоу ацә деиԥшуп. Итәыҩақәа Геракыл ихиҵәеит, уи анаҩс уи амарымажара иацәхьахеит.
• Лимнады – аӡиақәеи аӡмахқәеи рӡызланцәа.
• Наиадацәа – аӡиасқәеи, аӡыхьқәеи рӡызланцәа.
• Нереидацәа – амшын аӡызланцәа, Амфитрита лаҳәшьцәа.
• Океанидацәа – Океан иԥҳацәа.
• Аӡиасқәа Рынцәақәа – Океани Тефиды рыҷкәынцәа.
• Тритоны – Посеидони Амфитритеи рылаацәа, Тритон иԥацәа, аҵауларақәа адырраҭаҩцәа.
Аҳауа аҳра Анцәахәқәа
Астатиа хада: Ажәытәӡатәи аеллын мифологиа аԥшақәа.
• Аура – аҳауеи, аԥшаласи рперсонификациа
• Бореи – аҩадатәи аԥшабааԥс ахаҿра
• Зефир – мраҭашәаратәи аԥша бааԥс анцәақәа рдырра аҭара иахаҭароуп ҳәа ирыԥхьаӡон (аурымқәа рҿы аԥша лас, аԥша ҟәанда иахаҭараны иахәаԥшуан)
• Нефела – аԥҭақәа Рынцәахәы
• Нот – аладатәи аԥша
• Евр – мрагыларатәи аԥша
• Еол – аԥшақәа раҳ
Аԥсреи адгьылаҵатәии анцәахәқәа
А. Горельеф х-хаҿык змоу Геката лхаҿсахьа зну. Амармалташь.
• Аид – аԥсцәеи адгьылаҵатәи аҳра Анцәа
• Персефона – Аид иԥшәма, ашәҭқәеи ааԥыни аԥсцәа раҳреи Рынцәа, Деметра лыԥҳа
• Минос – иԥсхьоу раҳра аӡбаҩ
• Радамант – иԥсхьоу раҳра аӡбаҩ
• Геката – алашьцареи, уахынлатәи алаԥшҵашәарақәеи, аџьнышреи, амамыршәагақәа зегьы Рынцәа
• Мелиноиа – аԥсыгагақәа Рынцәахәы, Геката лаацәа иреиуоу, Аид имаҵуҩԥҳәыс.
Зыԥсы ҭынчым адгьыл иқәхаз аԥсцәа дырхылаԥшуеит. Ес уаха аԥсцәа раҳра ааныжьны зыԥсы ҭоу лыршәоит.
Амузақәа
• Каллиопа – аепикатә поезиа амуза
• Клио – ажәытәелы мифологиеи аҭоурыхи рмуза
• Мельпомена – атрагедиа амуза
• Полигимниа – агурӷьаратә гимнқәа рмуза
• Терпсихора - акәашара амуза
• Талиа – иласу апоезиеи акомедиеи рмуза
• Ураниа – астрономиа амуза
• Евтериа – амузыкеи алирикатә поезиеи рмуза
• Ерато – абзиабаратә поезиа амуза
Ациклопцәа (Аблазаҵәқәа)
• Арг – «амацәыс»
• Бронт – «адыд»
• Стероп – «ацырцырра»
•Полифем – Посеидон иԥа, Одиссеи дытәны дызмаз. Полифем аҵыхәтәан идырлашәыз дреиуан.
Гекатонхеирцәа
Урани Геиеи рыхшара:
• Бриареи – амч
• Гиес – амхурсҭа
• Котт – аԥсеибакра
Агигантцәа (Ауаанырҳақәа)
мини|Асахь. «Гигантомахиа» асцена аҟынтә»! Афина Алкионеиеи реидыслара. Берлин.
• Агрии
• Алкионеи
• Гратион
• Ипполит
• Клитии
• Мимант
• Паллант
• Полибот
• Порфирион
• Тоон
• Еврит
• Енкелад
• Ефиальт
Олимпиаа мамзаргьы анцәахәқәа ирыхшаз егьырҭ Анцәақәа
мини|Асахь. П. Герен. «Иридеи Морфеии» 1811 ш.
• Ника (Викториа – аиааиреи аманшәалареи аспорттә еиндаҭлареи Рынцәахәы
• Гименеи / Гимерос – аҭаацәа алалара Анцәа, Гера лперсонификациа
• Ирида – ацәаҟәа Анцәа, Анцәа рдырраҭаҩ, Гермес Иперсонификациа.
• Фобос – ашәара Анцәахәы, Арес пԥа
• Деимос – аҿаасҭара Анцәахәы, Фобос ицииз иашьа.
• Асклепии – ахәышәтәра Анцәа
• Морфеи – аԥхыӡқәеи хырԥашьа змами, зда ԥсыхәа ыҟам Рынцәахәы
• Алоеи – ирҭәаҭәаз арыц ажәытәтәи Анцәахәы
• Пан – абнақәа Рынцәа, ахьчацәеи, ашәарыцаҩцәеи раҳ. Дионис имҩанызаҩ, Артемида лпресонификациа
• Геба / Иувента – ақәыԥшра Анцәа, Гера лыԥҳа
Иахаҿыркым Анцәахәқәа
Иахаҿыркым Анцәахәқәа – «арацәра» анцәахәқәа. М. Гаспаров игәаанагарала.
• Асатирцәа – бжауаа – бжаџьмақәа, абна аҳцәа
• Анимфацәа – аԥсабара анцәахәқәа
Амамыршәагақәа
мини|Асахь. «Ашамцыӷи Василиски» В. Холлар, 1607 – 1677
мини|Асахь. Тифон, агидриа иану аԥшынреиқәаҵәа, инықә. 540 – 530 ҳҳ.ҟ.
мини|Асахь. 540 ҳ.ҟ. инарз. Геракл астимфалтәи аԥсаа дреихсуеит, амфара иану аԥшынреиқәаҵәа, инықәырԥш.
Амфисбена
Василиск
Гаприи
Агрифонқәа
Агәылшьапқәа
Атәыҩазаҵәқәа
Аехидна
Акентаврқәа
Ламиа
Ларнентәи агидра
Мантикора
Амедуза
Аминотавр
Немеитәи алым
Орф
Пегас
Пифон
Асатирқәа
Асиренқәа
Стигиитәи алақәа
Стимфалтәи аԥсаа
Сфинкс
Сцилла / Скилла
Тифон
Афениксқәа
Харибда
Ахимера
Ацербер (Кербер)
Емпус иԥсыгага
Афырхацәа (бжанцәақәа, алаԥшхырԥаҩцәа)
Анцәа ихылҵыз аԥсра зқәуи аԥсра зқәу аҳәсақәеи, еиҳа имаҷны аҳәса анцәахәқәеи аԥсра зқәу ахацәеи. Урҭ ишаабац еиԥш амч ҷыда рылоуп, урҭ рнашанамчи рбаҩхатәреи рымчала зҿаҳәатәы ҟалоу иреиуоуп.
мини|Асахь. Беллерофонт Пегас дақәтәаны химера данылиааиуа, аԥшынра ҟаԥшь аепинетрон иану 425 – 420 ҳ.ҟ.
Ахилл
Геракл
Одиссеи
Персеи
Тесеи
Иасон
Гектор
Беллерофонт
Орфеи
Пелол
Форонеи
Енеи
Кратос
Орион
Азхьарԥшқәа
Greek Myths. In Our Time — BBC.
Аклассикатә мифологиа абиблиотека атекстқәа — аклассикатә литература арҿиамҭақәа реиҭагақәа
LIMC-France — Абырзен-римтәи амифологиеи уи аиконографиеи
Нилссон, Мартин П., The Mycenaean Origin of Greek Mythology, Google books
Greek mythology, the age of gods, myths and heroes, Hellenism.Net
Акатегориа:Абырзенцәа рмифологиа
|
38684
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Урарту_аҟазара
|
Урарту аҟазара
|
'''Урарту аҟазара''' – Ажәытәӡатәи Мрагылара ахырхарҭа иаҵанакуа аҭоурыхтә-регионалтә ҟазара хкуп.
Аҳәынҭқарра Урарту аҟазара – уи ааигәа иҟаз, усҟантәи аамҭазы ихадаз аҳәынҭқарра ду Ассириа аҟазацәа рнырра ӷәӷәала ианыруан. Урартутәи аҟазара ашәҭыкакаҷра мҩаԥысуан ҳера ҟалаанӡа VIII ашәышықәсазы - Урарту аҩаӡара зегь реиҳа иҳаракны ианыҟаз аамҭазы. Ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы иааит аџьазтә ҳаҭәараҷқәа, ахьиратә лыхымҭақәа, абџьар уҳәа Урарту анапҟазацәа иаԥырҵаз аҟаҵамҭақәа.
== Азеиԥштә дыррақәа ==
Рхыԥхьаӡара даара имаҷуп аҭҵаарадырра иадыруа Урарту аҟазара иатәу абаҟақәа. Ажәытәӡатәи адунеи егьырҭ аҳәынҭқаррақәа ирыдкыланы уахәаԥшуазар, Урарту аҟазара иаҵанакуа идыру амаҭәарқәа зегьы ҭҵаарадырҩык ихала иҭиҵаар алшоит.
Урарту аҟазара шьақәгылеит агәыларатәи Ассириа анырра ӷәӷәа аманы. Убри азы урҭ рҟазаратә стильқәа реиԥшымра лабҿаба уаҩы ибартә ишыҟазгьы, акыраамҭа Урарту аҟазара - ассириатәи ахырхарҭақәа ируакны иахәаԥшуан. Ассириатәи инашьҭаргыланы, урартутәи аҟазарагьы аҳи аҳәынҭқарреи рзышәаҳәара ҟазшьа хаданы иаман, абеиареи адуреи рыла аблахкреи ацәанырра ӷәӷәеи уаҩы изнарҵысыртә еиԥш иҟан (1).
Аҵарауааи аҟазараҭҵааҩцәеи иазгәарҭоит урартутәи аҟазара абас еиԥш иҟаз аҟазшьа хадақәа: 1) Ажәытәӡатәи Мрагылара егьырҭ акультурақәа рҿы аасҭа еиҳа иалкааны, иубартә еиԥш, иӷәӷәаны аканонқәа рықәныҟәара; аԥсҭазааратә сценақәа иреиԥшым аорнаментқәа аԥыжәара рыҭара; анаҩстәи арҿиаратә ҩаӡарақәа рызнеира ацынхәрас изныкымкәа ажәытәтәи аҿырԥшқәа рыхҩылаара ашҟа атенденциа (2) (3). Убасала, урартутәи анапҟазацәа русумҭақәа рстиль шәышықәсала ԥсахра ақәымкәа иаанханы иҟан, уи иахҟьаны маҷ-маҷ ирмариацәахон, апримитивтә ҟазшьа аанахәон (2).
=== Урарту аҟазара аҭҵаара аҭоурых ===
Европа XIX-тәи ашәышықәсазы иҿыхаз Ааигәатәи Мрагылара ажәытәӡатәи аҭоурых ашҟа азҿлымҳара ҷыда археологцәа агәацԥыҳәара рнаҭеит Европатәи амузеиқәа рҭырҭәааразы. Аха уи аамҭазы аҭҵаарадырраҿы Урарту ҳәа аҳәынҭқарра шыҟоу ала, иарбанзаалак дырраҭарак рымамызт. Убри иахҟьаны Ҭырқәтәыла ақалақь Ван аҭыԥан иҟаз Ҭушԥеи Русаҳинили рхыжәжәарақәа археологцәа ихараӡоу, зҿлымҳара дук змам Ассириа провинциак аҳасабала иазнеиуан. Ииашаны, Леиард Ирак имҩаԥигоз Ниневиа ажрақәа раан иҟаҵаз аартрақәа ирыҵадырӡуан аӡиа Ван аԥшаҳәаҿы иҟаҵаз аарԥшрақәа зегьы. Акыраамҭа Урарту иатәыз ажәытә баҟақәа рыԥшаара археологцәа раасҭа згәы архыҭ-хыҭуаз иҭаҵәаху амазара ԥшааҩцәа ракәын.
Убасала, XIX-тәи ашәышықәсазы Европатәи амузеиқәа (Британтәи амузеи, Лувр, Ермитаж уҳәа егьырҭӷьы) рышҟа инанаго иалагеит ахатәы еизгаҩцәа ирыԥшаауаз ураратутәи аҟазара иатәу амаҭәарқәа. Аха Урарту шамахамзар иахьыҭҵаамыз, насгьы археологиатә дыррақәа ахьыҟамыз ирыхҟьаны, аҵарауаа урартутәи ажәытә баҟақәа, раԥхьаӡа инаркны, ма ассириатәқәоуп, мамзаргьы Сасанидтәқәоуп ҳәа иԥхьаӡаны еихыршон.
ХХ-тәи ашәышықәса азыбжазы, Урарту аҭҵаара аус акыр ԥхьаҟа ианца, урартутәи асалҩыра ашифр анаадырты, уи амаӡақәа анаҵырх ашьҭахь ауп урартутәи аҟазара абаҟақәа, ииашаны, ишахәҭоу еиԥш, ианеихшаз. Урартутәи аҟазара аҭҵаара аус аҿы алагала ду ҟарҵеит асовет аамҭазы Ермантәыла адгьылҵакыраҿы Урарту ажәытәӡатәи ақалақьқәа Теишебаинии Еребунии рҭыԥаҿы систематә ҳасабла имҩаԥыргоз археологиатә жрақәа.
== Урарту аҟазара акатегориақәа ==
Урарту аҟазара иатәу абаҟақәа аҵарауаа категориала еихыршоит.
=== Аџьазтә ҳаҭәараҷқәа ===
Урартутәи аҟазацәа ирылшон идууз аџьазтә ҳаҭәарақәа рыҟаҵара. Убас, Мусасир арҳәраан ассириаа ирымпыҵархалеит массала 60 талант (1,8 тонна аҟынӡа) иҟаз Урартутәи аҳ Аргьишҭи 1-тәи иџьазтә ҳаҭәара. Аха ҳара ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы изымааит иарбанзаалак уи иаҟараз аџьазтә ҟаҵамҭақәа, уимоу уи ахәҭақәакгьы.
Аџьаз иалхыз аскульптура ацәатә модель аҿы иҟарҵон, уи ашьҭахь ирҩычон кәалџьыла, мамзаргьы хькәыршала (4).
Урарту иатәу иԥшаау идуум аџьазтә ҳаҭәараҷқәа х-гәыԥкны иршоит: Урарту аҳцәа ртәарҭа аҩычагақәеи, абҩатә қәабқәа рҩычагеи, иналаршә-ааларшәны иуԥылоз урартутәи аҳцәа рҳаҭәараҷқәеи. Урартутәи аҳаҭәараҷқәа шамахамзар зегьы «апарадтә» (аҳҭынратә) хархәаратә ҟазара иаҵанакуеит.
=== Урарту аҳцәа ртәарҭа ===
XIX-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы аҭаҵәах ԥшааҩцәа Европатәи амузеиқәа ираадырхәеит идуцәақәамыз аџьазтә хәҭақәак. Иааигәаны ианрыхәаԥш, урҭ Урарту аҳцәа ртәарҭақәа (атронқәа) рыхәҭақәак шракәыз еилыркааит .
Еиқәханы иаанхаз атрон ахәҭақәа аџьаз иалхын «идырӡыҭуаз амодель аҭарҭәала». Ус еиԥш иҟаз аметод иаанагоз, хәҭа цыԥхьаӡа хаз-хазы раԥхьа ацәа иалхны иҟарҵон, анаҩс уи амцашыра зычҳауа формак иладыркәымпылуан. Ацәа ирҭәоу аметалл ала иҭыррыблаауан. Убри азыҳәан фигура цыԥхьаӡа хаз-хазы иҟарҵон, урҭ рыбжьара зынӡаск еиԥшу ыҟаӡам. Урҭ афигурақәа ахьӡы рықәырҭәон, урҭ ахьтәы бӷьыцқәа ирылаҳәаны.
Урарту аҳцәа рџьазтә тәарҭа (атрон) аԥҽыхақәа.
XIX ашәышықәсазы урҭ аԥҽыхақәа еизганы, 1877- 1885 шықәсқәа ирыбжьаркыз аамҭазы Ван ақалақь аҿы инхоз аҭыԥантәи ауаа Европатәи амузеиқәа ираадырхәеит. Урарту аҳцәа ртрон аԥҽыхақәа нанагеит Британиатәи амузеии, Ермитажи , Луври, Метрополитентәи амузеии, иара убас Парижи Бриуссели ахатә коллекциақәа рҿы.
{| Class = "wikitable" style="text-align:center"
|[[Афаил:Urartian_Art_04b~.jpg|мини|center|250px|''Ермитаж, Санкт-Петербург, Урыстәыла иҵәаху атрон ахәҭақәа - аџьазтә фигура хәыҷқәа. Ахьӡкәырша ашьҭақәа аанханы измоу аџьаз иалхыу афигура хәыҷқәа. Ашәарахи, ацә арыӷьарахь игылоу анцәақәеи рхы-рҿқәа ахаҳә иалхыуп. Иҟалап урҭ ибеианы ичаԥазҭгьы, убри азы рхаҿқәа зегьы ԥҽын, еиқәымхаӡеит.'' ]]
|[[Афаил:Urartian_Art_01.jpg|мини|center|250px]]
|[[Афаил:Urartian_Art_03.jpg|мини|center|250px|Еизышәаны иҟоу атрон хыхьтәи ахәҭа: Ермитаж аҟнытә армарахь, арӷьарахь – Британтәи амузеи аҟнытә ҩ-еихацалакык. Аҵарауаа ишеилыркааз ала, урҭ аҩбагьы ҟаҵамҭак ахәҭақәа роуп. Уи адагьы, ииалоуи хагәҵәыла иҟоуи афигура хәыҷқәа реибаркразы урҭ зегьы ирымоуп иҷыдаҟазшьоу аҭагәаҩарақәа. Еибаркыга хәҭа цыԥхьаӡа уи иашьашәалоу аиероглифтә дыргала иазгәаҭоуп.]]
|}
=== Ачысмаҭәа аҩычара ===
Ақәабқәа рҩычаразы аџьазтә фигура хәыҷқәа – Урарту аҟазараҿы зегь реиҳа ирацәаны еиқәхаз маҭәарқәоуп. ХХ-тәи ашәышықәса алагамҭазы аҵарауаа урҭ афигура хәыҷқәа рыла аҟазараҿы урартутәи астиль аиндетификациа азыруит (2).
Иҟалап, Урартутәи апарадтә бҩатә қәабқәа хадаратәла акәырбан қьабзқәа рынагӡара аан ахархәара рымазар. Иаҳҳәозар, ассириатәи аҳ Саргон 2-тәи ишықәсынҵақәа рҿы аӡбахә ҳәоуп анцәа Халди имҵаныҳәара аан аҩы зҭарҭәоз амкьаҭ. Ақәабқәа зҩычоз афигура хәыҷқәа хазы идырҭәон, нас иара амкьаҭ иаддырҷаблон.
Ақәабқәа злаҩычаз афигура хәыҷқәа рҿы иубоит ацәқәа рыхқәа рсахьақәа, иара убас амҵәыжәҩақәа змаз анцәақәа, еиҳарак аҳәса, еиҳа имаҷны ахацәа рсахьақәа. Иҟоуп агәаанагара, урҭ анцәақәа - анцәа Шивинии уи иԥҳәыс анцәаҭыԥҳа Тушпуеа рсахьақәа ракәын ҳәа (2). Ақәабқәа зладырԥшӡоз аџьазтә ҩычарақәа рырҭәаратә техника Урарту аҟынтәи аларҵәара аиуит Азиа Маҷ ашҟа, хәҭакахьала Фригиаҟа. Уи Европа анырра зауз Мрагыларааигәатәи аҟазара ахкқәа ируакын. Урарту аҟазаратә стиль ала ақәабҩычара рбеит Бырзентәылеи Италиеи рыдгьылҵакырақәа рҿы, урҭ аарԥшын Родос, Афина, Беотиа, Дельфа, Олимпиа, иара убас етрусстәи адамрақәа рҿы. Раԥхьа Урартутәи аҩычарақәа - аҭҵааҩцәа антикатә ҟазара иатәу акакәны ирыԥхьаӡон, аха ХХ-тәи ашәышықәса азыбжа инаркны, хәҭа-хәҭала инарҵауланы ианҭырҵаа ашьҭахь, арҭ ақәабқәа рҩычарақәа аидентификациа рзуны, Урартутәи аҟазара иахырыԥхьаӡалеит (5) (6) (7). Аҵарауаа иара убасгьы иазгәарҭоит ақәабқәа рзы Урартутәи аџьазтә фигура хәыҷқәа егьырҭ ажәларқәа рчысмаҭәа ҿыцқәа рҩычаразы рхы ианадырхәозгьы шыҟаз.
Аҿақәеи асаанқәеи лассы-лассы ирҩычон аибашьратә сценақәеи, аҽцәеи, аҽыуардынласқәеи рсахьақәа рыла (4).
[[Афаил:UrartianCaldron02.jpg|слева|мини|282x282пкс]]
[[Афаил:UrartianCaldron03~.jpg|центр|мини|354x354пкс|Урартутәи абҩатә қәабқәа рҩычарақәа рҿырԥшқәа ҵәахуп Анкара, Анатолиатәи ацивилизациа амузеи аҿы.Армарахь, Ван араион аҿы иԥшаау ацәқәа рфигура хәыҷ ала иҩычоу ақәаб. Хыхь, Ҭырқәтәыла, Фригиитәи ақалақь ажрақәа раан ирыԥшааз, аха иара усгьы урартутәи аҟазара иахырыԥхьаӡало ақәаб. Иҟалап, ақәаб злаҩычо афигура хәыҷы урартутәи амра анцәа Шивини исахьа акәзар (2).]]
=== Анцәақәа рҳаҭәараҷқәа ===
ХХ-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы урартутәи анцәақәа рсахьақәа зынны иаарԥшыз аџьазтә ҳаҭараҷқәа зынӡа хԥа ракәын. Ишаабо ала, аџьаз иалхны анцәақәа рсахьақәа зыҟарҵоз адинхаҵаратә церемониақәа рзы акәын. Аҳаҭәараҷқәа руак, иҟалап анцәа Халди итәы акәзар, Британиатәи амузеи аҿы иҵәахуп, егьырҭ аҩбагьы – Ермантәылатәи Аҭоурыхтә музеи аҿы иҟоуп (акопиа – амузеи «Еребуни» аҿы).
Урартутәи анцәақәа рџьазтә ҳаҭәараҷқәа. Урҭ ҵәахуп Ермантәыла Аҭоурыхтә музеи аҿы (акопиа Ереван иҟоу амузеи «Еребуни» аҿы.
[[Афаил:Tesheiba02~.jpg|слева|мини|484x484пкс|Урартутәи аибашьра анцәа Теишеба иҳаҭәараҷ. Уи аарԥшын 1941 шықәсазы, ари анцәа ихьӡ зыхҵоу урартутәи абааш Теишебаини ахыжәжәарақәа рҿы Кармир-Блур имҩаԥысуаз ажрақәа раан. ]]
[[Афаил:Arubani02~.jpg|центр|мини|Анцәа Халди иԥҳәыс, анцәарҭыԥҳа Арубаини лҳаҭәараҷ. Уи изныкымкәа ажәытә баҟақәа хатә хацыркрала еизызго аӡәы иҟынтәи даҽаӡәы ишҟа ииасхьан, аха 1936 шықәсазы Ермантәыла Аҭоурыхтә музеи аҿы инанагеит. Иҟалап, раԥхьаӡа акәны уи аҳаҭәараҷ рбазар аӡиа Ван аԥшаҳәаҿы. ]]
=== Абџьар ===
Урарту аҟазара аҭҵааҩцәа ихазу категорианы ирыԥхьаӡоит урартутәи аҳцәа иртәыз урартутәи абџьартә маҭәарқәа. Ас еиԥш иҟаз апарадтә бџьарлеибыҭара иаҵанакуан акәылӡхылԥақәа, асақәа, ахҿаҭрақәа, акәылӡқәа, аԥыракқәа. Арҭ амаҭәарқәа рҩычараҿы иаадырԥшуан Мрагыларааигәа иашьашәалаз амотивқәа: алымқәеи, ацәқәеи, амаҭқәеи, амҵәыжәҩақәа змаз анцәақәеи, аԥсҭазаара аҵла амҵахырхәареи.
=== Акәылӡхылԥақәа ===
Аҵарауаа ирдыруеит имаҷымкәа урартутәи акәылӡхылԥақәа. Теишебаини имҩаԥысуаз ажрақәа раан мацара ирыԥшааит ҩажәа инареиҳаны акәылӡхылԥақәа. Аҳцәа рпарадтә кәылӡхылԥақәа формала егьырҭ аибашьцәа ркәылӡхылԥақәа излареиԥшымыз акгьы ыҟамызт, аха аҳцәа ртәы ҩычан сахьаркыратә заҷрала.
Урартутәи аҳ Сардури II ипарадтә кәылӡхылԥа. Иԥшаауп Кармир-Блур ахәаҿы Теишебаини ақалақь ажрақәа анымҩаԥыргоз. Иҵәахуп Ереван, Ермантәылатәи Аҭоурыхтә музеи аҿы.
[[Афаил:Helmet08.jpg|слева|мини|Акәылӡхылԥаҿы еиҵыху асахьа. Акәылӡхылԥа ианҵоуп: Анцәа Халди, аҳ узы, Аргишти иԥа Сардури ари икәалӡхылԥа, аԥсҭазаара иазикит (8). ]]
[[Афаил:Urartu_Helmet_Fragment_2~.jpg|мини|415x415пкс|Акәылӡхылԥаҿы ианҵоу асахьа афрагмент иаанарԥшуеит «Аԥсҭазаара аҵла» амотив.]]
===Аԥыракқәа===
Аҵарауаа иҭырҵаахьеит урартутәи аџьазтә парадтә ԥыракқәа ԥыҭк. Урҭ зегьы ҩычан алымқәеи ацәқәеи рсахьақәа зныз аконцентрикатә хыргьежьаақәа рыла. Ус еиԥш иҟаз аԥыракқәа аибашьра аан ахархәаразы иҟаҵамызт: аџьазтә бӷьыц ашәпареи, уи ашьҭахьтәи ахәҭаҿы аибаркыгашьеи рыла иубоит урҭ аԥыракқәа ҳамҭаҵас (иаҳҳәап, аныхабаақәа рахь) рызнагаразы рхы ишадырхәоз. Ус еиԥш иҟаз аԥыракқәа рыгәҭаӡа (рдиаметр) 70 см инаркны 1 метрак аҟынӡа иҟан. Асахьа анырҵон штампла (мҳәырла), анаҩс ирзаҷуан еиуеиԥшым амаругақәа рыла. Аԥыракқәа ркомпозициа убас еиԥш иӡбан, иарбан фигуразаалак ахәаԥшраан иаарҳәны иҟамлартә. Ус еиԥш иҟаз аԥыракқәа ԥыҭк ԥшаан Ван араион аҿы, уахьынтәи урҭ нанагеит Британтәи амузеии Берлинтәи амузеии рышҟа. Урҭ ирҩызаз аԥыракқәа 14 рбеит Кармир-Блур ахәаҿы Теишебаини ажрақәа раан.
Иара убасгьы аҵарауаа ирдыруеит урартутәи ахьтәы ԥыракқәа рыҟазаара, аха урҭ ҳаамҭазынӡа еиқәханы изымааӡеит. Мусасир арҳәраан иргаз амазара еиқәызыԥхьаӡоз ассириатәи аҳ Саргон 2-тәи, уи амазара знырҵоз асиа иалаиҵеит 6,5 кг рҟынӡа зыкапан наӡоз урартутәи ахьтәы ԥыракқәа фба.
===Ахҿаҭрақәа===
Археологиатә жрақәа раан иԥшаан аҳцәа рыхҿаҭрақәа хԥа заҵәык, дара урҭ рызегьы ахьыԥшааз Ермантәыла аҵакырадгьыл аҿы ауп – Урарту аҵыхәтәантәи агәыӷырҭа – Теишебаини ақалақь аҿы ажрақәа анымҩаԥыргоз. Ахҿаҭрақәа руак Аҳәынҭқарратә Ермитаж ашҟа иргеит, иаанхаз аҩба Ермантәыла Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи аҿы иҵәахуп. Аҳцәа рыхҿаҭрақәа аџьаз иалхны иҟаҵоуп, ахаҿтәы қәыԥшыраҿы заҷла ианҵоуп урартутәи аибашьцәа рсахьақәа.
===Ахьтәы ҟаҵамҭақәа===
Урартутәи ахьтәы ҟаҵамҭақәа ҩ-категориакны иушар алшоит: 1) аҳҭынратә ҟазара иаҵанакуа, зыхә ҳараку аметаллқәеи ахаҳәқәеи ирылху арԥшӡагақәа; 2) статусла еиҳа илаҟәыз Урарту ауаажәлар рхы иадырхәоз, еиҳа ирмарианы, аџьаз иалхны иҟаҵаз урҭ аҩычагақәа рвариантқәа.
Аҭҵааҩцәа ишырыԥхьаӡо ала, урҭ ахьтәы ҟаҵамҭақәа рахьтә иҟан, арԥшӡара адагьы, алаԥшшәҟәы ҳасабла амагиатә ҟазшьақәа зырҭозгьы (11). Зыхә ҳараку аметалл иалхны Урарту иҟарҵоз хкырацәала арҩычагақәа рҟнытә даараӡа имаҷуп ҳаамҭазы иаанхаз, аҵарауаа рнапаҿы инеиз. Ассириатәи аҳ Саргон 2 ишықәсынҵақәа рҿы рыӡбахә ҳәоуп зыхә ҳараку аметаллқәа ирылху амаҭәар дуқәа: аихатә лабашьақәа, еиуеиԥшым ачысмаҭәақәа, ахьнырҳақәа уҳәа араӡни ахьи ирылху убас иҵегьы аҩычагақәа. Арҭ амазарақәа зегьы ҳера ҟалаанӡа 714 шықәсазы ассириаа Мусасирынтәи ирӷьычит. Урҭ иреиуаз аҟаҵамҭақәа акгьы аанымхаӡеит. Иҟан убас еиԥш ахҭысқәа, ажрақәа раан, аҭаҵәахԥшааҩцәа, Урарту иатәуп ҳәа иазԥхьагәарҭоз, араӡны, ма ахьы иалхыз аҟаҵамҭақәа анрымԥыхьашәалак, аиҭарҭәарахь ианырышьҭуаз (2). Урартутәи ахьтәы ҟаҵамҭақәа еиқәхаз рҟнытә зегь иреиҳау ҳәа иԥхьаӡоуп Берлинтәи аеқспедициа ихьшәоу Урарту аҳҭны қалақь – Русахьинили ирыԥшааз ахьтәы хьнырҳала. Иара убасгьы – Теишебаини ажрақәа раан иԥшааз ақәаб ахҩа.
[[Афаил:Urartian_Carcanet.jpg|слева|мини|Анцәа Халди (атрон аҿы дтәаны) иԥҳәыси иареи, урартутәи анцәарҭыԥҳа Арубаини рсахьақәа зну аԥҳәыстә раӡнытә ҩычага (апектораль). Апектораль ҵәахуп Берлинтәи амузеи аҿы.]]
[[Афаил:CaldronLid.jpg|центр|мини|Зыцқәа аазыртыз амыҵмыџь афигура хәыҷы зынҵо араӡнытә қәаб ахҩа. Иаҵаҩуп аҳ Аргишти 1 ихатәуп ҳәа . Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи, Ермантәыла. ]]
Археологиатә жрақәа раан иԥшаау хыԥхьаӡарала акыр ирацәоу, Урарту иҟаҵоу ахьтәы аалыҵ хәыҷқәа рыбжьара уаҩы иԥылоит ахьтәи араӡнытәи агәлаҵақәа, ахьтәы лымҳарыҩқәа, ахьтәы напхаҵа ацәынхақәа, иара убас амедалионқәагьы. Урҭ рыԥшааит ҳаамҭазтәи Ҭырқәтәылеи Ермантәылеи рыдгьылҵакырақәа рҿы имҩаԥгаз ажрақәа раан. Аҳәса рыхьтәы ҩычагақәа аиҳарак ирнуп Урарту Иреиҳаӡоу анцәа ду Халди иԥҳәыс, урартутәи анцәарҭыԥҳа Арубаини лсахьа. Уи иаҷыдангьы, Урарту ахьтәы ҟаҵамҭақәа лассы-лассы ирнырҵон Месопотамиатәи амотивқәа: «аԥсҭазаара аҵла», «амҵәыжәҩа змоу асанҭыр (адиск)» уҳәа егьырҭгьы. Ажәлар рхы иадырхәоз ахьтәы ҟаҵамҭақәа рахьтә еиҳа аларҵәара рыман аџьаз иалхыз анапхаҵақәеи алымҳарыҩқәеи, асердоликтә хәыдхаҵақәеи уҳәа егьырҭгьы. Ажәытәӡатәи Мрагылара егьырҭ аҳәынҭқаррақәа акыр рҟны еиԥш, Урартугьы арԥшӡагақәа ныҟәыргон аҳәса реиԥш, ахацәагьы (11).
=== Архитектуреи аргыларатәҟазареи ===
Урартутәи аргыларатә ҟазара цәыргоуп ақалақьқәа-абаақәеи, аҳҭынратә комплексқәеи, аныхабаақәеи рыла. Еребуни, мамзаргьы Тушбеи реиԥш иҟаз ақалақьқәа-абаақәа акульттәии анхамҩатәии хыбрақәаны иҟан. Аргылараҿы рхы иадырхәон ақьырмыт аӡа, мамзаргьы ахаҳә. Урартутәи ақалақьқәа ԥыҭкгьы архитектуратә планла идыргылон, урҭ рзы иҟазшьадырганы иҟан еицтәароу амҩадуқәеи ҩаӡара рацәала иҟаҵаз ахыхьчаратә системеи (12).
Урартутәи асахьаркыратә хаҳәтә лыхымҭақәа, егьырҭ ирҿырԥшны уаҩ дахәаԥшуазар, даара имаҷны еиқәхеит. Аҵарауаа шақәгәыӷуазгьы, Вантәи ацаҟьаҿы ирзымԥшааӡеит изышьҭаз ахаҳтә барелиеф, мамзаргьы иарбанзаалак монументалтә скульптурак (13). Иара убас, Урарту ақалақь Мусасир асахьа зныз ассириатәи аҳ Саргон 2 ибариельиефқәа рҿы Мусасиртәи аныхабаақәа рыҩнуҵҟа аҳаҭәара дуқәа шықәгылоу убартә ишыҟоугьы, Топрах-кале имҩаԥгаз ажрақәа рҿгьы ирзымыԥшааит идууз ахаҳәтә ҟаҵамҭақәа. Ҭырқәтәыла егьырҭ араионқәа рҿы иԥшаан уамак зҵазымкуаз ахаҳтә релиефқәа рцәынхақәак. Иҟалап, раԥхьа Тушбеи , анаҩс Русахьинили иҟаз урартутәи аҳцәа ртәарҭақәа Мидиаа ианрымпыҵархала ашьҭахь иӷәӷәаӡаны идырбгазар, иара убасҟан амонументалтә скульптура ԥыххаа иқәҵазаргьы.
Урарту ахархәара рыман ахагәҵәытә хаҳәҟьаԥс асахьа змаз амемориалтә баҟақәа. Урҭ рҿы иҟаҵаз анҵамҭақәа анаҩс ирхылҵит аерманцәа рныхабаақәа рҿы рхы иадырхәоз аџьартә хаҳәқәа (ахачкарқәа) (14).
=== Акыцӡрытә (акерамикатә) аалыхқәа ===
Аҵарауаа ирдыруеит анышәаԥшь иалхны иҟаҵоу, еиуеиԥшым урартутәи аалыҵқәа рацәаны.Урартутәи акыцӡҩцәа , анхараҿы ауаа рхы иадырхәоз имариаз акыцӡрытә аалыхқәа рыдагьы, анцәақәеи ашәарахи рсахьа знырҵоз, асахьаркыратә кыцӡлыхқәагьы аԥырҵон. Аҵас усқәа ирызкызи аҳцәа рзы иҟарҵоз амкьаҭқәеи анышәаԥшь иалхны иҟарҵон, нас иршәуан.
[[Афаил:UrartianEarrings01.jpg|слева|мини|Ацә иақәгылоу анцәа Теишеба исахьа зну ахаҳәтә барелиеф ду ацәынха. Иԥшаауп Адильџьеваза иҟоу урартутәи абаа ахыжәжәарақәа рҿы, иҵәахуп Вантәи музеи аҿы; ]]
[[Афаил:Urartian_Locket_04.jpg|центр|мини|279x279пкс|Кармир-Блур археологиатә жрақәа раан иԥшааз ахаҳәтә чықьмаџьақәа ҩба. Иҵәахуп амузеи «Еребуни» аҿы, Ереван.]]
Урарту ахархәара рыман ахагәҵәытә хаҳәҟьаԥс асахьа змаз амемориалтә баҟақәа. Урҭ рҿы иҟаҵаз анҵамҭақәа анаҩс ирхылҵит аерманцәа рныхабаақәа рҿы рхы иадырхәоз аџьартә хаҳәқәа (ахачкарқәа) (14).
=== Акыцӡрытә (акерамикатә) аалыхқәа ===
Аҵарауаа ирдыруеит анышәаԥшь иалхны иҟаҵоу, еиуеиԥшым урартутәи аалыҵқәа рацәаны.Урартутәи акыцӡҩцәа , анхараҿы ауаа рхы иадырхәоз имариаз акыцӡрытә аалыхқәа рыдагьы, анцәақәеи ашәарахи рсахьа знырҵоз, асахьаркыратә кыцӡлыхқәагьы аԥырҵон. Аҵас усқәа ирызкызи аҳцәа рзы иҟарҵоз амкьаҭқәеи анышәаԥшь иалхны иҟарҵон, нас иршәуан.
Асахьаркыратә кыцӡрытә аалыхқәа
{| Class = "wikitable" style="text-align:center"
|[[Афаил:ShoeLikeGoblet.jpg|слева|мини|Амагә асахьа змоу анышәаԥшь иалху аԥаҭхь. Иԥшаауп Кармир-Блур имҩаԥгаз ажрақәа раан. Иҵәахуп Ермантәыла, Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи аҿы]]
|[[Афаил:UrartianClayGoblet.jpg|мини|358x358пкс|Ашәарах ахәда аформа змоу аԥаҭхь. Иԥшаауп Ван араион аҿы. Иҵәахуп Сҭамбул, Археологиатә музеи аҿы]]
|[[Афаил:Urartian_pottery,_Erebuni_museum_6a.jpg|мини|Ацәқәа рсахьа зну ԥшшәы зманы иҟаҵоу амкьаҭ. Иԥшаауп Ермантәыла аҵакырадгьыл аҟны, Урарту аамҭа иаҵанакуа аԥсыжырҭақәа рыжрақәа анымҩаԥыргоз аамҭазы. Иҵәахуп «Еребуни» амузеи аҿы (15). ]]
|}
===Амҿи абаҩи ирылху аҟаҵамҭақәа===
Абаҩ, еиҳаракгьы амҿы иалху аҟаҵамҭақәа, урҭ акыраамҭа еиқәханы иахьзымцо азы Ажәытәӡатәи Мрагылара аамҭа иаҵанакуа аԥшаарақәа ирҿу археологцәа шамахамзар ирԥыхьашәаӡом. Аха егьа ус акәзаргьы, ԥҽыхақәак раҳасабала, ус еиԥш иҟоу акык-ҩбак ҟаҵамҭақәак археологцәа рыԥшаарақәа раан ирԥыхьашәеит. Иаҳҳәап, Теишебани имҩаԥгаз ажрақәа раан иԥшаан орнаментла иҩычаз абаҩ иалхыз ахҳәақәа рыԥҽыхақәа. Иҟалап урҭ ҭауади-аамсҭеи реиуаз урартутәи аҳәсақәа рхы иадырхәозар. Амҿы иалхны иҟаҵаз урартутәи аҟазара иаҵанакуа рҿиамҭаны фактла акызаҵәык еиқәханы иаанхаз –Теишебаини ажрақәа раан ирыԥшааз иуникалтәу аҽы ахы ауп. Уи аҽы ахы ҩычан еиҳа идууз амҿтәлых ҟаҵамҭак ала (2).
Амҿи абаҩи ирылху аҟаҵамҭақәа
[[Афаил:UrartianCandelabrum01.jpg|мини|Ҭоԥрах-қале ажрақәа раан иԥшааз урартутәи амшьандыл. (Амҿтәы ҭаргылақәа – иҳаамҭазтәиқәоу, абаҩтәиқәеи, аџьазтәиқәеи – иоригиналтәқәоу). Иҵәахуп анатолиатә цивилизациақәа рмузеи аҿы, Анкара;]]
Армарахьтә арӷьарахь: Ҭоԥрах-қале ажрақәа раан иԥшааз урартутәи амшьандыл. (Амҿтәы ҭаргылақәа – иҳаамҭазтәиқәоу, абаҩтәиқәеи, аџьазтәиқәеи – иоригиналтәқәоу). Иҵәахуп анатолиатә цивилизациақәа рмузеи аҿы, Анкара;
Алым асахьа змоу иара уи амшьандыл ашьапы аҩычага; анцәақәа рсахьақәа рыманы, егьырҭ аҟаҵамҭақәа ирықәҵаны изҩычоз абаҩтә ҵәаҟьақәа (иԥшаауп ҬОԥрах-Қале ажрақәа раан, иҵәахуп Анатолиатә цивилизациақәа рмузеи аҿы, Анкара; амҿы иалху аҽы ахы, иԥшаауп Кармир-Блур имҩаԥысуаз ажрақәа раан, иҵәахуп Ермантәыла Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи аҿы
=== Аҭӡынҵақәа ===
Урартутәи аҟазаратә баҟақәа рахьтә иҷыдоу класск иаҵанакуеит Урартутәи абаа Еребуни ахыжәжәарақәа рҿы уамашәа еиқәханы иаанхаз аԥшшәы змоу аҭӡынҵақәа. Ус еиԥш иҟаз аҭӡынҵақәа Месопотамиа инарҭбааны аларҵәара рыман. Иҟалап, урартуаагьы уантәи иааргазар, аха иазгәаҭатәуп, урҭ афрескақәа Еребуни еиҳа еиӷьны еиқәхеит, Мрагылара Ааигәа егьырҭ ажәытә қалақьқәа зегь рҿы аасҭа. Уи иаанаго, урҭ аҭӡынҵақәа иуникалтәу Ажәытәӡатәи Мрагылара аҟазаратә баҟақәоуп (16). Еребуни егьырҭ урартутәи ақалақьқәа жәпакы излареиԥшымыз, уи аибашьраан ирымбылӡеит, избанзар еибашьратә ҿагылара ҟамҵакәа иааныжьын, анаҩсгьы хылаԥшрада иаанханы иҟан, убри аҟнытә иуникалтәу аҭӡынҵақәа еиқәханы иаанхеит (17) (18). Аконсервациа ашьҭахь Еребунитәи ҭӡынҵақәак цәыргақәҵан Еревантәи амузеи «Еребуни» аҿи Москватәи А.С.Пушкин ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә музеи аҟни.
== Урартутәи аҟазаратә ҭынха ==
Ҳера ҟалаанӡа VI-тәи ашәышықәсазы Урарту аҳәынҭқарра анеилаҳа ашьҭахь аҵарауаа урартутәи аҟазара иҳәаақәҵоу ҟазшьақәак азгәарҭеит урҭ ргәылацәеи рышьҭрақәлаҩцәеи рҟны. Иаҳҳәозар, Еребуни ақалақь ажрақәа раан иаарԥшын Ахьеменидцәа раамҭа иатәыз араӡнытә ҟаҵамҭақәа рҭаҵәах. Урҭ рҿы аҭҵааҩцәа иазгәарҭеит ауаҩы исахьа аҭыхраҿы урартутәи асахьаркыратә хархәагақәа рышьҭрақәа.
Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ҟаҵамҭақәа рҭаҵәах аҟнытә амаҭәарқәа. Аҭаҵәах аарԥшын 1968 шықәсазы Арин-Берд ахәы ашьапаҿы. Иҵәахуп Ереван амузеи «Еребуни», Ермантәыла.
Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ԥаҭхьқәа рҿы еилаӡҩоуп мрагыларатәии,ажәытәбырзентәии, урартутәии аҟазарақәа. Ари афакт, хәҭакахьала, аҵарауаа ирнаҭеит алшара урартутәи аҟазара аперсидтә ҟазараҿы иҟанаҵаз анырра атәы азгәаҭара (19).
{| Class = "wikitable" style="text-align:center"
|[[Афаил:AchaemenidGoblet02.jpg|мини|Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ҟаҵамҭақәа рҭаҵәах аҟнытә амаҭәарқәа. Аҭаҵәах аарԥшын 1968 шықәсазы Арин-Берд ахәы ашьапаҿы. Иҵәахуп Ереван амузеи «Еребуни», Ермантәыла.]]
|[[Афаил:AchaemenidGoblet01.jpg|мини|Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ԥаҭхьқәа рҿы еилаӡҩоуп мрагыларатәии,ажәытәбырзентәии, урартутәии аҟазарақәа. Ари афакт, хәҭакахьала, аҵарауаа ирнаҭеит алшара урартутәи аҟазара аперсидтә ҟазараҿы иҟанаҵаз анырра атәы азгәаҭара (19).]]
|}
Б.Б.Пиотровски иҟаиҵаз аҭҵаарақәа алшара ирҭеит аскифқәа рмаҟақәеи, раҳәаҭрақәеи, иара убас егьырҭ рмаҭәарқәеи рыҟаҵара атехникеи рсахьаркыратә ҩычареи урартуаа рҟнытә иаагазар ҟалап ҳәа ашьақәырӷәӷәара (2). Уи иаҷыдангьы, аҭҵааҩцәа иазгәарҭоит Урарту иҟарҵоз ақәабқәа рҩычара (егьырҭ, агәыларатәи ажәларқәа рыла) антикатә дунеи аҟынӡа инанагеит, Ажәытәӡатәи Мрагылара иатәу егьырҭ аҟазаратә хкқәа реиԥш, уигьы антикатә ҟазара ианаҭеит ҳәа иҳәаақәҵоу анырра (18).
Аҵыхәтәаны, Урарту акультуратә нырра ду рынаҭеит Алада Кавказтәи аҳәынҭқаррақәа, хәҭакахьала, Ермантәыла. Уи анырра ашьҭақәа убоит архьитектураҿы, аирригациаҿы, анапҟазарақәа рҿы. Ҳара ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы иааиз аҿырԥшқәа ахьмаҷу иахҟьаны аҵарауааи аҟазараҭҵааҩцәеи хаҭала аҟазараҿы ари аҩыза анырра аргумент азыԥшаара шырцәыуадаҩугьы, Ермантәылеи аладатәи Қырҭтәылеи рҿы Урарту иҟанаҵаз акультуратә нырра еицеизеиԥшны ирыдкылоу акакәны иԥхьаӡоуп (18).
Диаконов иажәақәа рыла иуҳәозар, « Аерманы жәлар ржәытәӡатәи социалтә-економикатә, мамзаргьы ркультуратә ҭоурыхаҭҵаараҿы ицқьоу абӷьыц ала уалагар, мамзаргьы ҳера ҟалаанӡа VI—V ашәышықәсақәа рҿы аԥхьабзазаратә уаажәларра рышьақәгылашьа аԥшаара ҟалаӡом; гәыҩбара ыҟаӡам ажәытәӡатәи аерманцәа рҭоурых ииашаны аилкааразы, уи еиҳагьы ижәытәӡаз ахәыритцәеи, уратуцәеи, иара убасгьы алувиицәеи рҭоурых иацу акы аҳасабла аҭҵаара шаҭаху» (20). Ихымԥадоу акоуп, иара убасгьы Урарту ишыҟанаҵаз акультуратә нырра Аԥхьатәи Мрагылараҿы, зегь раԥхьаӡагьы, Мидиаҿы (21).
== Ахархәара змоу алитература ==
*{{cite book|author=Mack Chahin|title=The kingdom of Armenia: a history|url=https://books.google.com/books?id=OR_PHoKZ6ycC&pg=PA148|date=2001-12-21|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-7007-1452-0}}
*Guitty Azarpay ''Urartian Art and Artifacts. A chronological study'', University of California Press, Berkeley, 1968
*{{cite book|author=John Boardman|title=The Prehistory of the Balkans and the Middle East and the Aegean World, Tenth to Eighth Centuries B.C.|url=https://books.google.com/books?id=vXljf8JqmkoC&pg=PA366|date=5 August 1982|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-22496-3|page=366}}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
==Азхьарԥшқәа==
{{Commonscat|Urartian art}}
[[Акатегориа:Урарту|ҟазара]]
[[Акатегориа:Ермантәыла археологиа]]
[[Акатегориа:Аџьазтә шәышықәсазы аҟазара]]
[[Акатегориа:Аихатә шәышықәсазы аҟазара]]
[[Акатегориа:Ажәытәӡатәи Мрагылара Ааигәа иҟаз аҟазареи архитектуреи]]
[[Акатегориа:Аметалл ала ажәытәӡатәи аҟазара]]
|
Урарту аҟазара – Ажәытәӡатәи Мрагылара ахырхарҭа иаҵанакуа аҭоурыхтә-регионалтә ҟазара хкуп.
Аҳәынҭқарра Урарту аҟазара – уи ааигәа иҟаз, усҟантәи аамҭазы ихадаз аҳәынҭқарра ду Ассириа аҟазацәа рнырра ӷәӷәала ианыруан. Урартутәи аҟазара ашәҭыкакаҷра мҩаԥысуан ҳера ҟалаанӡа VIII ашәышықәсазы - Урарту аҩаӡара зегь реиҳа иҳаракны ианыҟаз аамҭазы. Ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы иааит аџьазтә ҳаҭәараҷқәа, ахьиратә лыхымҭақәа, абџьар уҳәа Урарту анапҟазацәа иаԥырҵаз аҟаҵамҭақәа.
Азеиԥштә дыррақәа
Рхыԥхьаӡара даара имаҷуп аҭҵаарадырра иадыруа Урарту аҟазара иатәу абаҟақәа. Ажәытәӡатәи адунеи егьырҭ аҳәынҭқаррақәа ирыдкыланы уахәаԥшуазар, Урарту аҟазара иаҵанакуа идыру амаҭәарқәа зегьы ҭҵаарадырҩык ихала иҭиҵаар алшоит.
Урарту аҟазара шьақәгылеит агәыларатәи Ассириа анырра ӷәӷәа аманы. Убри азы урҭ рҟазаратә стильқәа реиԥшымра лабҿаба уаҩы ибартә ишыҟазгьы, акыраамҭа Урарту аҟазара - ассириатәи ахырхарҭақәа ируакны иахәаԥшуан. Ассириатәи инашьҭаргыланы, урартутәи аҟазарагьы аҳи аҳәынҭқарреи рзышәаҳәара ҟазшьа хаданы иаман, абеиареи адуреи рыла аблахкреи ацәанырра ӷәӷәеи уаҩы изнарҵысыртә еиԥш иҟан (1).
Аҵарауааи аҟазараҭҵааҩцәеи иазгәарҭоит урартутәи аҟазара абас еиԥш иҟаз аҟазшьа хадақәа: 1) Ажәытәӡатәи Мрагылара егьырҭ акультурақәа рҿы аасҭа еиҳа иалкааны, иубартә еиԥш, иӷәӷәаны аканонқәа рықәныҟәара; аԥсҭазааратә сценақәа иреиԥшым аорнаментқәа аԥыжәара рыҭара; анаҩстәи арҿиаратә ҩаӡарақәа рызнеира ацынхәрас изныкымкәа ажәытәтәи аҿырԥшқәа рыхҩылаара ашҟа атенденциа (2) (3). Убасала, урартутәи анапҟазацәа русумҭақәа рстиль шәышықәсала ԥсахра ақәымкәа иаанханы иҟан, уи иахҟьаны маҷ-маҷ ирмариацәахон, апримитивтә ҟазшьа аанахәон (2).
Урарту аҟазара аҭҵаара аҭоурых
Европа XIX-тәи ашәышықәсазы иҿыхаз Ааигәатәи Мрагылара ажәытәӡатәи аҭоурых ашҟа азҿлымҳара ҷыда археологцәа агәацԥыҳәара рнаҭеит Европатәи амузеиқәа рҭырҭәааразы. Аха уи аамҭазы аҭҵаарадырраҿы Урарту ҳәа аҳәынҭқарра шыҟоу ала, иарбанзаалак дырраҭарак рымамызт. Убри иахҟьаны Ҭырқәтәыла ақалақь Ван аҭыԥан иҟаз Ҭушԥеи Русаҳинили рхыжәжәарақәа археологцәа ихараӡоу, зҿлымҳара дук змам Ассириа провинциак аҳасабала иазнеиуан. Ииашаны, Леиард Ирак имҩаԥигоз Ниневиа ажрақәа раан иҟаҵаз аартрақәа ирыҵадырӡуан аӡиа Ван аԥшаҳәаҿы иҟаҵаз аарԥшрақәа зегьы. Акыраамҭа Урарту иатәыз ажәытә баҟақәа рыԥшаара археологцәа раасҭа згәы архыҭ-хыҭуаз иҭаҵәаху амазара ԥшааҩцәа ракәын.
Убасала, XIX-тәи ашәышықәсазы Европатәи амузеиқәа (Британтәи амузеи, Лувр, Ермитаж уҳәа егьырҭӷьы) рышҟа инанаго иалагеит ахатәы еизгаҩцәа ирыԥшаауаз ураратутәи аҟазара иатәу амаҭәарқәа. Аха Урарту шамахамзар иахьыҭҵаамыз, насгьы археологиатә дыррақәа ахьыҟамыз ирыхҟьаны, аҵарауаа урартутәи ажәытә баҟақәа, раԥхьаӡа инаркны, ма ассириатәқәоуп, мамзаргьы Сасанидтәқәоуп ҳәа иԥхьаӡаны еихыршон.
ХХ-тәи ашәышықәса азыбжазы, Урарту аҭҵаара аус акыр ԥхьаҟа ианца, урартутәи асалҩыра ашифр анаадырты, уи амаӡақәа анаҵырх ашьҭахь ауп урартутәи аҟазара абаҟақәа, ииашаны, ишахәҭоу еиԥш, ианеихшаз. Урартутәи аҟазара аҭҵаара аус аҿы алагала ду ҟарҵеит асовет аамҭазы Ермантәыла адгьылҵакыраҿы Урарту ажәытәӡатәи ақалақьқәа Теишебаинии Еребунии рҭыԥаҿы систематә ҳасабла имҩаԥыргоз археологиатә жрақәа.
Урарту аҟазара акатегориақәа
Урарту аҟазара иатәу абаҟақәа аҵарауаа категориала еихыршоит.
Аџьазтә ҳаҭәараҷқәа
Урартутәи аҟазацәа ирылшон идууз аџьазтә ҳаҭәарақәа рыҟаҵара. Убас, Мусасир арҳәраан ассириаа ирымпыҵархалеит массала 60 талант (1,8 тонна аҟынӡа) иҟаз Урартутәи аҳ Аргьишҭи 1-тәи иџьазтә ҳаҭәара. Аха ҳара ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы изымааит иарбанзаалак уи иаҟараз аџьазтә ҟаҵамҭақәа, уимоу уи ахәҭақәакгьы.
Аџьаз иалхыз аскульптура ацәатә модель аҿы иҟарҵон, уи ашьҭахь ирҩычон кәалџьыла, мамзаргьы хькәыршала (4).
Урарту иатәу иԥшаау идуум аџьазтә ҳаҭәараҷқәа х-гәыԥкны иршоит: Урарту аҳцәа ртәарҭа аҩычагақәеи, абҩатә қәабқәа рҩычагеи, иналаршә-ааларшәны иуԥылоз урартутәи аҳцәа рҳаҭәараҷқәеи. Урартутәи аҳаҭәараҷқәа шамахамзар зегьы «апарадтә» (аҳҭынратә) хархәаратә ҟазара иаҵанакуеит.
Урарту аҳцәа ртәарҭа
XIX-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы аҭаҵәах ԥшааҩцәа Европатәи амузеиқәа ираадырхәеит идуцәақәамыз аџьазтә хәҭақәак. Иааигәаны ианрыхәаԥш, урҭ Урарту аҳцәа ртәарҭақәа (атронқәа) рыхәҭақәак шракәыз еилыркааит .
Еиқәханы иаанхаз атрон ахәҭақәа аџьаз иалхын «идырӡыҭуаз амодель аҭарҭәала». Ус еиԥш иҟаз аметод иаанагоз, хәҭа цыԥхьаӡа хаз-хазы раԥхьа ацәа иалхны иҟарҵон, анаҩс уи амцашыра зычҳауа формак иладыркәымпылуан. Ацәа ирҭәоу аметалл ала иҭыррыблаауан. Убри азыҳәан фигура цыԥхьаӡа хаз-хазы иҟарҵон, урҭ рыбжьара зынӡаск еиԥшу ыҟаӡам. Урҭ афигурақәа ахьӡы рықәырҭәон, урҭ ахьтәы бӷьыцқәа ирылаҳәаны.
Урарту аҳцәа рџьазтә тәарҭа (атрон) аԥҽыхақәа.
XIX ашәышықәсазы урҭ аԥҽыхақәа еизганы, 1877- 1885 шықәсқәа ирыбжьаркыз аамҭазы Ван ақалақь аҿы инхоз аҭыԥантәи ауаа Европатәи амузеиқәа ираадырхәеит. Урарту аҳцәа ртрон аԥҽыхақәа нанагеит Британиатәи амузеии, Ермитажи , Луври, Метрополитентәи амузеии, иара убас Парижи Бриуссели ахатә коллекциақәа рҿы.
мини|center|250px|Ермитаж, Санкт-Петербург, Урыстәыла иҵәаху атрон ахәҭақәа - аџьазтә фигура хәыҷқәа. Ахьӡкәырша ашьҭақәа аанханы измоу аџьаз иалхыу афигура хәыҷқәа. Ашәарахи, ацә арыӷьарахь игылоу анцәақәеи рхы-рҿқәа ахаҳә иалхыуп. Иҟалап урҭ ибеианы ичаԥазҭгьы, убри азы рхаҿқәа зегьы ԥҽын, еиқәымхаӡеит. мини|center|250pxмини|center|250px|Еизышәаны иҟоу атрон хыхьтәи ахәҭа: Ермитаж аҟнытә армарахь, арӷьарахь – Британтәи амузеи аҟнытә ҩ-еихацалакык. Аҵарауаа ишеилыркааз ала, урҭ аҩбагьы ҟаҵамҭак ахәҭақәа роуп. Уи адагьы, ииалоуи хагәҵәыла иҟоуи афигура хәыҷқәа реибаркразы урҭ зегьы ирымоуп иҷыдаҟазшьоу аҭагәаҩарақәа. Еибаркыга хәҭа цыԥхьаӡа уи иашьашәалоу аиероглифтә дыргала иазгәаҭоуп.
Ачысмаҭәа аҩычара
Ақәабқәа рҩычаразы аџьазтә фигура хәыҷқәа – Урарту аҟазараҿы зегь реиҳа ирацәаны еиқәхаз маҭәарқәоуп. ХХ-тәи ашәышықәса алагамҭазы аҵарауаа урҭ афигура хәыҷқәа рыла аҟазараҿы урартутәи астиль аиндетификациа азыруит (2).
Иҟалап, Урартутәи апарадтә бҩатә қәабқәа хадаратәла акәырбан қьабзқәа рынагӡара аан ахархәара рымазар. Иаҳҳәозар, ассириатәи аҳ Саргон 2-тәи ишықәсынҵақәа рҿы аӡбахә ҳәоуп анцәа Халди имҵаныҳәара аан аҩы зҭарҭәоз амкьаҭ. Ақәабқәа зҩычоз афигура хәыҷқәа хазы идырҭәон, нас иара амкьаҭ иаддырҷаблон.
Ақәабқәа злаҩычаз афигура хәыҷқәа рҿы иубоит ацәқәа рыхқәа рсахьақәа, иара убас амҵәыжәҩақәа змаз анцәақәа, еиҳарак аҳәса, еиҳа имаҷны ахацәа рсахьақәа. Иҟоуп агәаанагара, урҭ анцәақәа - анцәа Шивинии уи иԥҳәыс анцәаҭыԥҳа Тушпуеа рсахьақәа ракәын ҳәа (2). Ақәабқәа зладырԥшӡоз аџьазтә ҩычарақәа рырҭәаратә техника Урарту аҟынтәи аларҵәара аиуит Азиа Маҷ ашҟа, хәҭакахьала Фригиаҟа. Уи Европа анырра зауз Мрагыларааигәатәи аҟазара ахкқәа ируакын. Урарту аҟазаратә стиль ала ақәабҩычара рбеит Бырзентәылеи Италиеи рыдгьылҵакырақәа рҿы, урҭ аарԥшын Родос, Афина, Беотиа, Дельфа, Олимпиа, иара убас етрусстәи адамрақәа рҿы. Раԥхьа Урартутәи аҩычарақәа - аҭҵааҩцәа антикатә ҟазара иатәу акакәны ирыԥхьаӡон, аха ХХ-тәи ашәышықәса азыбжа инаркны, хәҭа-хәҭала инарҵауланы ианҭырҵаа ашьҭахь, арҭ ақәабқәа рҩычарақәа аидентификациа рзуны, Урартутәи аҟазара иахырыԥхьаӡалеит (5) (6) (7). Аҵарауаа иара убасгьы иазгәарҭоит ақәабқәа рзы Урартутәи аџьазтә фигура хәыҷқәа егьырҭ ажәларқәа рчысмаҭәа ҿыцқәа рҩычаразы рхы ианадырхәозгьы шыҟаз.
Аҿақәеи асаанқәеи лассы-лассы ирҩычон аибашьратә сценақәеи, аҽцәеи, аҽыуардынласқәеи рсахьақәа рыла (4).
слева|мини|282x282пкс
центр|мини|354x354пкс|Урартутәи абҩатә қәабқәа рҩычарақәа рҿырԥшқәа ҵәахуп Анкара, Анатолиатәи ацивилизациа амузеи аҿы.Армарахь, Ван араион аҿы иԥшаау ацәқәа рфигура хәыҷ ала иҩычоу ақәаб. Хыхь, Ҭырқәтәыла, Фригиитәи ақалақь ажрақәа раан ирыԥшааз, аха иара усгьы урартутәи аҟазара иахырыԥхьаӡало ақәаб. Иҟалап, ақәаб злаҩычо афигура хәыҷы урартутәи амра анцәа Шивини исахьа акәзар (2).
Анцәақәа рҳаҭәараҷқәа
ХХ-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы урартутәи анцәақәа рсахьақәа зынны иаарԥшыз аџьазтә ҳаҭараҷқәа зынӡа хԥа ракәын. Ишаабо ала, аџьаз иалхны анцәақәа рсахьақәа зыҟарҵоз адинхаҵаратә церемониақәа рзы акәын. Аҳаҭәараҷқәа руак, иҟалап анцәа Халди итәы акәзар, Британиатәи амузеи аҿы иҵәахуп, егьырҭ аҩбагьы – Ермантәылатәи Аҭоурыхтә музеи аҿы иҟоуп (акопиа – амузеи «Еребуни» аҿы).
Урартутәи анцәақәа рџьазтә ҳаҭәараҷқәа. Урҭ ҵәахуп Ермантәыла Аҭоурыхтә музеи аҿы (акопиа Ереван иҟоу амузеи «Еребуни» аҿы.
слева|мини|484x484пкс|Урартутәи аибашьра анцәа Теишеба иҳаҭәараҷ. Уи аарԥшын 1941 шықәсазы, ари анцәа ихьӡ зыхҵоу урартутәи абааш Теишебаини ахыжәжәарақәа рҿы Кармир-Блур имҩаԥысуаз ажрақәа раан.
центр|мини|Анцәа Халди иԥҳәыс, анцәарҭыԥҳа Арубаини лҳаҭәараҷ. Уи изныкымкәа ажәытә баҟақәа хатә хацыркрала еизызго аӡәы иҟынтәи даҽаӡәы ишҟа ииасхьан, аха 1936 шықәсазы Ермантәыла Аҭоурыхтә музеи аҿы инанагеит. Иҟалап, раԥхьаӡа акәны уи аҳаҭәараҷ рбазар аӡиа Ван аԥшаҳәаҿы.
Абџьар
Урарту аҟазара аҭҵааҩцәа ихазу категорианы ирыԥхьаӡоит урартутәи аҳцәа иртәыз урартутәи абџьартә маҭәарқәа. Ас еиԥш иҟаз апарадтә бџьарлеибыҭара иаҵанакуан акәылӡхылԥақәа, асақәа, ахҿаҭрақәа, акәылӡқәа, аԥыракқәа. Арҭ амаҭәарқәа рҩычараҿы иаадырԥшуан Мрагыларааигәа иашьашәалаз амотивқәа: алымқәеи, ацәқәеи, амаҭқәеи, амҵәыжәҩақәа змаз анцәақәеи, аԥсҭазаара аҵла амҵахырхәареи.
Акәылӡхылԥақәа
Аҵарауаа ирдыруеит имаҷымкәа урартутәи акәылӡхылԥақәа. Теишебаини имҩаԥысуаз ажрақәа раан мацара ирыԥшааит ҩажәа инареиҳаны акәылӡхылԥақәа. Аҳцәа рпарадтә кәылӡхылԥақәа формала егьырҭ аибашьцәа ркәылӡхылԥақәа излареиԥшымыз акгьы ыҟамызт, аха аҳцәа ртәы ҩычан сахьаркыратә заҷрала.
Урартутәи аҳ Сардури II ипарадтә кәылӡхылԥа. Иԥшаауп Кармир-Блур ахәаҿы Теишебаини ақалақь ажрақәа анымҩаԥыргоз. Иҵәахуп Ереван, Ермантәылатәи Аҭоурыхтә музеи аҿы.
слева|мини|Акәылӡхылԥаҿы еиҵыху асахьа. Акәылӡхылԥа ианҵоуп: Анцәа Халди, аҳ узы, Аргишти иԥа Сардури ари икәалӡхылԥа, аԥсҭазаара иазикит (8).
мини|415x415пкс|Акәылӡхылԥаҿы ианҵоу асахьа афрагмент иаанарԥшуеит «Аԥсҭазаара аҵла» амотив.
Аԥыракқәа
Аҵарауаа иҭырҵаахьеит урартутәи аџьазтә парадтә ԥыракқәа ԥыҭк. Урҭ зегьы ҩычан алымқәеи ацәқәеи рсахьақәа зныз аконцентрикатә хыргьежьаақәа рыла. Ус еиԥш иҟаз аԥыракқәа аибашьра аан ахархәаразы иҟаҵамызт: аџьазтә бӷьыц ашәпареи, уи ашьҭахьтәи ахәҭаҿы аибаркыгашьеи рыла иубоит урҭ аԥыракқәа ҳамҭаҵас (иаҳҳәап, аныхабаақәа рахь) рызнагаразы рхы ишадырхәоз. Ус еиԥш иҟаз аԥыракқәа рыгәҭаӡа (рдиаметр) 70 см инаркны 1 метрак аҟынӡа иҟан. Асахьа анырҵон штампла (мҳәырла), анаҩс ирзаҷуан еиуеиԥшым амаругақәа рыла. Аԥыракқәа ркомпозициа убас еиԥш иӡбан, иарбан фигуразаалак ахәаԥшраан иаарҳәны иҟамлартә. Ус еиԥш иҟаз аԥыракқәа ԥыҭк ԥшаан Ван араион аҿы, уахьынтәи урҭ нанагеит Британтәи амузеии Берлинтәи амузеии рышҟа. Урҭ ирҩызаз аԥыракқәа 14 рбеит Кармир-Блур ахәаҿы Теишебаини ажрақәа раан.
Иара убасгьы аҵарауаа ирдыруеит урартутәи ахьтәы ԥыракқәа рыҟазаара, аха урҭ ҳаамҭазынӡа еиқәханы изымааӡеит. Мусасир арҳәраан иргаз амазара еиқәызыԥхьаӡоз ассириатәи аҳ Саргон 2-тәи, уи амазара знырҵоз асиа иалаиҵеит 6,5 кг рҟынӡа зыкапан наӡоз урартутәи ахьтәы ԥыракқәа фба.
Ахҿаҭрақәа
Археологиатә жрақәа раан иԥшаан аҳцәа рыхҿаҭрақәа хԥа заҵәык, дара урҭ рызегьы ахьыԥшааз Ермантәыла аҵакырадгьыл аҿы ауп – Урарту аҵыхәтәантәи агәыӷырҭа – Теишебаини ақалақь аҿы ажрақәа анымҩаԥыргоз. Ахҿаҭрақәа руак Аҳәынҭқарратә Ермитаж ашҟа иргеит, иаанхаз аҩба Ермантәыла Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи аҿы иҵәахуп. Аҳцәа рыхҿаҭрақәа аџьаз иалхны иҟаҵоуп, ахаҿтәы қәыԥшыраҿы заҷла ианҵоуп урартутәи аибашьцәа рсахьақәа.
Ахьтәы ҟаҵамҭақәа
Урартутәи ахьтәы ҟаҵамҭақәа ҩ-категориакны иушар алшоит: 1) аҳҭынратә ҟазара иаҵанакуа, зыхә ҳараку аметаллқәеи ахаҳәқәеи ирылху арԥшӡагақәа; 2) статусла еиҳа илаҟәыз Урарту ауаажәлар рхы иадырхәоз, еиҳа ирмарианы, аџьаз иалхны иҟаҵаз урҭ аҩычагақәа рвариантқәа.
Аҭҵааҩцәа ишырыԥхьаӡо ала, урҭ ахьтәы ҟаҵамҭақәа рахьтә иҟан, арԥшӡара адагьы, алаԥшшәҟәы ҳасабла амагиатә ҟазшьақәа зырҭозгьы (11). Зыхә ҳараку аметалл иалхны Урарту иҟарҵоз хкырацәала арҩычагақәа рҟнытә даараӡа имаҷуп ҳаамҭазы иаанхаз, аҵарауаа рнапаҿы инеиз. Ассириатәи аҳ Саргон 2 ишықәсынҵақәа рҿы рыӡбахә ҳәоуп зыхә ҳараку аметаллқәа ирылху амаҭәар дуқәа: аихатә лабашьақәа, еиуеиԥшым ачысмаҭәақәа, ахьнырҳақәа уҳәа араӡни ахьи ирылху убас иҵегьы аҩычагақәа. Арҭ амазарақәа зегьы ҳера ҟалаанӡа 714 шықәсазы ассириаа Мусасирынтәи ирӷьычит. Урҭ иреиуаз аҟаҵамҭақәа акгьы аанымхаӡеит. Иҟан убас еиԥш ахҭысқәа, ажрақәа раан, аҭаҵәахԥшааҩцәа, Урарту иатәуп ҳәа иазԥхьагәарҭоз, араӡны, ма ахьы иалхыз аҟаҵамҭақәа анрымԥыхьашәалак, аиҭарҭәарахь ианырышьҭуаз (2). Урартутәи ахьтәы ҟаҵамҭақәа еиқәхаз рҟнытә зегь иреиҳау ҳәа иԥхьаӡоуп Берлинтәи аеқспедициа ихьшәоу Урарту аҳҭны қалақь – Русахьинили ирыԥшааз ахьтәы хьнырҳала. Иара убасгьы – Теишебаини ажрақәа раан иԥшааз ақәаб ахҩа.
слева|мини|Анцәа Халди (атрон аҿы дтәаны) иԥҳәыси иареи, урартутәи анцәарҭыԥҳа Арубаини рсахьақәа зну аԥҳәыстә раӡнытә ҩычага (апектораль). Апектораль ҵәахуп Берлинтәи амузеи аҿы.
центр|мини|Зыцқәа аазыртыз амыҵмыџь афигура хәыҷы зынҵо араӡнытә қәаб ахҩа. Иаҵаҩуп аҳ Аргишти 1 ихатәуп ҳәа . Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи, Ермантәыла.
Археологиатә жрақәа раан иԥшаау хыԥхьаӡарала акыр ирацәоу, Урарту иҟаҵоу ахьтәы аалыҵ хәыҷқәа рыбжьара уаҩы иԥылоит ахьтәи араӡнытәи агәлаҵақәа, ахьтәы лымҳарыҩқәа, ахьтәы напхаҵа ацәынхақәа, иара убас амедалионқәагьы. Урҭ рыԥшааит ҳаамҭазтәи Ҭырқәтәылеи Ермантәылеи рыдгьылҵакырақәа рҿы имҩаԥгаз ажрақәа раан. Аҳәса рыхьтәы ҩычагақәа аиҳарак ирнуп Урарту Иреиҳаӡоу анцәа ду Халди иԥҳәыс, урартутәи анцәарҭыԥҳа Арубаини лсахьа. Уи иаҷыдангьы, Урарту ахьтәы ҟаҵамҭақәа лассы-лассы ирнырҵон Месопотамиатәи амотивқәа: «аԥсҭазаара аҵла», «амҵәыжәҩа змоу асанҭыр (адиск)» уҳәа егьырҭгьы. Ажәлар рхы иадырхәоз ахьтәы ҟаҵамҭақәа рахьтә еиҳа аларҵәара рыман аџьаз иалхыз анапхаҵақәеи алымҳарыҩқәеи, асердоликтә хәыдхаҵақәеи уҳәа егьырҭгьы. Ажәытәӡатәи Мрагылара егьырҭ аҳәынҭқаррақәа акыр рҟны еиԥш, Урартугьы арԥшӡагақәа ныҟәыргон аҳәса реиԥш, ахацәагьы (11).
Архитектуреи аргыларатәҟазареи
Урартутәи аргыларатә ҟазара цәыргоуп ақалақьқәа-абаақәеи, аҳҭынратә комплексқәеи, аныхабаақәеи рыла. Еребуни, мамзаргьы Тушбеи реиԥш иҟаз ақалақьқәа-абаақәа акульттәии анхамҩатәии хыбрақәаны иҟан. Аргылараҿы рхы иадырхәон ақьырмыт аӡа, мамзаргьы ахаҳә. Урартутәи ақалақьқәа ԥыҭкгьы архитектуратә планла идыргылон, урҭ рзы иҟазшьадырганы иҟан еицтәароу амҩадуқәеи ҩаӡара рацәала иҟаҵаз ахыхьчаратә системеи (12).
Урартутәи асахьаркыратә хаҳәтә лыхымҭақәа, егьырҭ ирҿырԥшны уаҩ дахәаԥшуазар, даара имаҷны еиқәхеит. Аҵарауаа шақәгәыӷуазгьы, Вантәи ацаҟьаҿы ирзымԥшааӡеит изышьҭаз ахаҳтә барелиеф, мамзаргьы иарбанзаалак монументалтә скульптурак (13). Иара убас, Урарту ақалақь Мусасир асахьа зныз ассириатәи аҳ Саргон 2 ибариельиефқәа рҿы Мусасиртәи аныхабаақәа рыҩнуҵҟа аҳаҭәара дуқәа шықәгылоу убартә ишыҟоугьы, Топрах-кале имҩаԥгаз ажрақәа рҿгьы ирзымыԥшааит идууз ахаҳәтә ҟаҵамҭақәа. Ҭырқәтәыла егьырҭ араионқәа рҿы иԥшаан уамак зҵазымкуаз ахаҳтә релиефқәа рцәынхақәак. Иҟалап, раԥхьа Тушбеи , анаҩс Русахьинили иҟаз урартутәи аҳцәа ртәарҭақәа Мидиаа ианрымпыҵархала ашьҭахь иӷәӷәаӡаны идырбгазар, иара убасҟан амонументалтә скульптура ԥыххаа иқәҵазаргьы.
Урарту ахархәара рыман ахагәҵәытә хаҳәҟьаԥс асахьа змаз амемориалтә баҟақәа. Урҭ рҿы иҟаҵаз анҵамҭақәа анаҩс ирхылҵит аерманцәа рныхабаақәа рҿы рхы иадырхәоз аџьартә хаҳәқәа (ахачкарқәа) (14).
Акыцӡрытә (акерамикатә) аалыхқәа
Аҵарауаа ирдыруеит анышәаԥшь иалхны иҟаҵоу, еиуеиԥшым урартутәи аалыҵқәа рацәаны.Урартутәи акыцӡҩцәа , анхараҿы ауаа рхы иадырхәоз имариаз акыцӡрытә аалыхқәа рыдагьы, анцәақәеи ашәарахи рсахьа знырҵоз, асахьаркыратә кыцӡлыхқәагьы аԥырҵон. Аҵас усқәа ирызкызи аҳцәа рзы иҟарҵоз амкьаҭқәеи анышәаԥшь иалхны иҟарҵон, нас иршәуан.
слева|мини|Ацә иақәгылоу анцәа Теишеба исахьа зну ахаҳәтә барелиеф ду ацәынха. Иԥшаауп Адильџьеваза иҟоу урартутәи абаа ахыжәжәарақәа рҿы, иҵәахуп Вантәи музеи аҿы;
центр|мини|279x279пкс|Кармир-Блур археологиатә жрақәа раан иԥшааз ахаҳәтә чықьмаџьақәа ҩба. Иҵәахуп амузеи «Еребуни» аҿы, Ереван.
Урарту ахархәара рыман ахагәҵәытә хаҳәҟьаԥс асахьа змаз амемориалтә баҟақәа. Урҭ рҿы иҟаҵаз анҵамҭақәа анаҩс ирхылҵит аерманцәа рныхабаақәа рҿы рхы иадырхәоз аџьартә хаҳәқәа (ахачкарқәа) (14).
Акыцӡрытә (акерамикатә) аалыхқәа
Аҵарауаа ирдыруеит анышәаԥшь иалхны иҟаҵоу, еиуеиԥшым урартутәи аалыҵқәа рацәаны.Урартутәи акыцӡҩцәа , анхараҿы ауаа рхы иадырхәоз имариаз акыцӡрытә аалыхқәа рыдагьы, анцәақәеи ашәарахи рсахьа знырҵоз, асахьаркыратә кыцӡлыхқәагьы аԥырҵон. Аҵас усқәа ирызкызи аҳцәа рзы иҟарҵоз амкьаҭқәеи анышәаԥшь иалхны иҟарҵон, нас иршәуан.
Асахьаркыратә кыцӡрытә аалыхқәа
слева|мини|Амагә асахьа змоу анышәаԥшь иалху аԥаҭхь. Иԥшаауп Кармир-Блур имҩаԥгаз ажрақәа раан. Иҵәахуп Ермантәыла, Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи аҿымини|358x358пкс|Ашәарах ахәда аформа змоу аԥаҭхь. Иԥшаауп Ван араион аҿы. Иҵәахуп Сҭамбул, Археологиатә музеи аҿымини|Ацәқәа рсахьа зну ԥшшәы зманы иҟаҵоу амкьаҭ. Иԥшаауп Ермантәыла аҵакырадгьыл аҟны, Урарту аамҭа иаҵанакуа аԥсыжырҭақәа рыжрақәа анымҩаԥыргоз аамҭазы. Иҵәахуп «Еребуни» амузеи аҿы (15).
Амҿи абаҩи ирылху аҟаҵамҭақәа
Абаҩ, еиҳаракгьы амҿы иалху аҟаҵамҭақәа, урҭ акыраамҭа еиқәханы иахьзымцо азы Ажәытәӡатәи Мрагылара аамҭа иаҵанакуа аԥшаарақәа ирҿу археологцәа шамахамзар ирԥыхьашәаӡом. Аха егьа ус акәзаргьы, ԥҽыхақәак раҳасабала, ус еиԥш иҟоу акык-ҩбак ҟаҵамҭақәак археологцәа рыԥшаарақәа раан ирԥыхьашәеит. Иаҳҳәап, Теишебани имҩаԥгаз ажрақәа раан иԥшаан орнаментла иҩычаз абаҩ иалхыз ахҳәақәа рыԥҽыхақәа. Иҟалап урҭ ҭауади-аамсҭеи реиуаз урартутәи аҳәсақәа рхы иадырхәозар. Амҿы иалхны иҟаҵаз урартутәи аҟазара иаҵанакуа рҿиамҭаны фактла акызаҵәык еиқәханы иаанхаз –Теишебаини ажрақәа раан ирыԥшааз иуникалтәу аҽы ахы ауп. Уи аҽы ахы ҩычан еиҳа идууз амҿтәлых ҟаҵамҭак ала (2).
Амҿи абаҩи ирылху аҟаҵамҭақәа
мини|Ҭоԥрах-қале ажрақәа раан иԥшааз урартутәи амшьандыл. (Амҿтәы ҭаргылақәа – иҳаамҭазтәиқәоу, абаҩтәиқәеи, аџьазтәиқәеи – иоригиналтәқәоу). Иҵәахуп анатолиатә цивилизациақәа рмузеи аҿы, Анкара;
Армарахьтә арӷьарахь: Ҭоԥрах-қале ажрақәа раан иԥшааз урартутәи амшьандыл. (Амҿтәы ҭаргылақәа – иҳаамҭазтәиқәоу, абаҩтәиқәеи, аџьазтәиқәеи – иоригиналтәқәоу). Иҵәахуп анатолиатә цивилизациақәа рмузеи аҿы, Анкара;
Алым асахьа змоу иара уи амшьандыл ашьапы аҩычага; анцәақәа рсахьақәа рыманы, егьырҭ аҟаҵамҭақәа ирықәҵаны изҩычоз абаҩтә ҵәаҟьақәа (иԥшаауп ҬОԥрах-Қале ажрақәа раан, иҵәахуп Анатолиатә цивилизациақәа рмузеи аҿы, Анкара; амҿы иалху аҽы ахы, иԥшаауп Кармир-Блур имҩаԥысуаз ажрақәа раан, иҵәахуп Ермантәыла Амилаҭтә ҭоурыхтә музеи аҿы
Аҭӡынҵақәа
Урартутәи аҟазаратә баҟақәа рахьтә иҷыдоу класск иаҵанакуеит Урартутәи абаа Еребуни ахыжәжәарақәа рҿы уамашәа еиқәханы иаанхаз аԥшшәы змоу аҭӡынҵақәа. Ус еиԥш иҟаз аҭӡынҵақәа Месопотамиа инарҭбааны аларҵәара рыман. Иҟалап, урартуаагьы уантәи иааргазар, аха иазгәаҭатәуп, урҭ афрескақәа Еребуни еиҳа еиӷьны еиқәхеит, Мрагылара Ааигәа егьырҭ ажәытә қалақьқәа зегь рҿы аасҭа. Уи иаанаго, урҭ аҭӡынҵақәа иуникалтәу Ажәытәӡатәи Мрагылара аҟазаратә баҟақәоуп (16). Еребуни егьырҭ урартутәи ақалақьқәа жәпакы излареиԥшымыз, уи аибашьраан ирымбылӡеит, избанзар еибашьратә ҿагылара ҟамҵакәа иааныжьын, анаҩсгьы хылаԥшрада иаанханы иҟан, убри аҟнытә иуникалтәу аҭӡынҵақәа еиқәханы иаанхеит (17) (18). Аконсервациа ашьҭахь Еребунитәи ҭӡынҵақәак цәыргақәҵан Еревантәи амузеи «Еребуни» аҿи Москватәи А.С.Пушкин ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә музеи аҟни.
Урартутәи аҟазаратә ҭынха
Ҳера ҟалаанӡа VI-тәи ашәышықәсазы Урарту аҳәынҭқарра анеилаҳа ашьҭахь аҵарауаа урартутәи аҟазара иҳәаақәҵоу ҟазшьақәак азгәарҭеит урҭ ргәылацәеи рышьҭрақәлаҩцәеи рҟны. Иаҳҳәозар, Еребуни ақалақь ажрақәа раан иаарԥшын Ахьеменидцәа раамҭа иатәыз араӡнытә ҟаҵамҭақәа рҭаҵәах. Урҭ рҿы аҭҵааҩцәа иазгәарҭеит ауаҩы исахьа аҭыхраҿы урартутәи асахьаркыратә хархәагақәа рышьҭрақәа.
Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ҟаҵамҭақәа рҭаҵәах аҟнытә амаҭәарқәа. Аҭаҵәах аарԥшын 1968 шықәсазы Арин-Берд ахәы ашьапаҿы. Иҵәахуп Ереван амузеи «Еребуни», Ермантәыла.
Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ԥаҭхьқәа рҿы еилаӡҩоуп мрагыларатәии,ажәытәбырзентәии, урартутәии аҟазарақәа. Ари афакт, хәҭакахьала, аҵарауаа ирнаҭеит алшара урартутәи аҟазара аперсидтә ҟазараҿы иҟанаҵаз анырра атәы азгәаҭара (19).
мини|Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ҟаҵамҭақәа рҭаҵәах аҟнытә амаҭәарқәа. Аҭаҵәах аарԥшын 1968 шықәсазы Арин-Берд ахәы ашьапаҿы. Иҵәахуп Ереван амузеи «Еребуни», Ермантәыла.мини|Ахьеменидтә аамҭа иатәу араӡнытә ԥаҭхьқәа рҿы еилаӡҩоуп мрагыларатәии,ажәытәбырзентәии, урартутәии аҟазарақәа. Ари афакт, хәҭакахьала, аҵарауаа ирнаҭеит алшара урартутәи аҟазара аперсидтә ҟазараҿы иҟанаҵаз анырра атәы азгәаҭара (19).
Б.Б.Пиотровски иҟаиҵаз аҭҵаарақәа алшара ирҭеит аскифқәа рмаҟақәеи, раҳәаҭрақәеи, иара убас егьырҭ рмаҭәарқәеи рыҟаҵара атехникеи рсахьаркыратә ҩычареи урартуаа рҟнытә иаагазар ҟалап ҳәа ашьақәырӷәӷәара (2). Уи иаҷыдангьы, аҭҵааҩцәа иазгәарҭоит Урарту иҟарҵоз ақәабқәа рҩычара (егьырҭ, агәыларатәи ажәларқәа рыла) антикатә дунеи аҟынӡа инанагеит, Ажәытәӡатәи Мрагылара иатәу егьырҭ аҟазаратә хкқәа реиԥш, уигьы антикатә ҟазара ианаҭеит ҳәа иҳәаақәҵоу анырра (18).
Аҵыхәтәаны, Урарту акультуратә нырра ду рынаҭеит Алада Кавказтәи аҳәынҭқаррақәа, хәҭакахьала, Ермантәыла. Уи анырра ашьҭақәа убоит архьитектураҿы, аирригациаҿы, анапҟазарақәа рҿы. Ҳара ҳаамҭа аҟынӡа еиқәханы иааиз аҿырԥшқәа ахьмаҷу иахҟьаны аҵарауааи аҟазараҭҵааҩцәеи хаҭала аҟазараҿы ари аҩыза анырра аргумент азыԥшаара шырцәыуадаҩугьы, Ермантәылеи аладатәи Қырҭтәылеи рҿы Урарту иҟанаҵаз акультуратә нырра еицеизеиԥшны ирыдкылоу акакәны иԥхьаӡоуп (18).
Диаконов иажәақәа рыла иуҳәозар, « Аерманы жәлар ржәытәӡатәи социалтә-економикатә, мамзаргьы ркультуратә ҭоурыхаҭҵаараҿы ицқьоу абӷьыц ала уалагар, мамзаргьы ҳера ҟалаанӡа VI—V ашәышықәсақәа рҿы аԥхьабзазаратә уаажәларра рышьақәгылашьа аԥшаара ҟалаӡом; гәыҩбара ыҟаӡам ажәытәӡатәи аерманцәа рҭоурых ииашаны аилкааразы, уи еиҳагьы ижәытәӡаз ахәыритцәеи, уратуцәеи, иара убасгьы алувиицәеи рҭоурых иацу акы аҳасабла аҭҵаара шаҭаху» (20). Ихымԥадоу акоуп, иара убасгьы Урарту ишыҟанаҵаз акультуратә нырра Аԥхьатәи Мрагылараҿы, зегь раԥхьаӡагьы, Мидиаҿы (21).
Ахархәара змоу алитература
Guitty Azarpay Urartian Art and Artifacts. A chronological study, University of California Press, Berkeley, 1968
Азгәаҭақәа
Азхьарԥшқәа
ҟазара
Акатегориа:Ермантәыла археологиа
Акатегориа:Аџьазтә шәышықәсазы аҟазара
Акатегориа:Аихатә шәышықәсазы аҟазара
Акатегориа:Ажәытәӡатәи Мрагылара Ааигәа иҟаз аҟазареи архитектуреи
Акатегориа:Аметалл ала ажәытәӡатәи аҟазара
|
38746
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Алитургиатә_текстқәа
|
Алитургиатә текстқәа
|
== Аџьшьаараиаша амҽыша аушьҭыгатә ҭраԥа́р, 2-тәи абжьы ==
Уныхацқьа ҳаихырхәоит, Абзиара зду, /
ҳшьацәхнысларақәа ҳанаужьырц ҳуҳәо, Қьырса ҳ-Анцәа;
Уныхацқьа ҳаихырхәоит, Абзиара зду, /
ҳшьацәхнысларақәа ҳанаужьырц ҳуҳәо, Қьырса ҳ-Анцәа; /
избанзар хатәгәаԥхарала иуҭаххеит [цәеижьла] Аџьар ахь ахалара, /
Иушаз [ауаа], аӷа [аҩсҭаа] импыҵахалаз, рхы рақәиҭтәразы. /
Убри азы џьшьяара уҭо,
Узҿаҳҭуеит: /
«Гәырӷьарыла зегь урҭәит, /
аԥсабара [зегь] еиқәзырхарц иааз ҳ-А́иқәырхаҩ!»
=== Аџьшьараиаша амҽыша ақада́қь, зхатә ҳәашьа змоу, 4-тәи абжьы ===
Нҵашьа змам Аб [Анцәа] Иажәа [Иаса] /
Ижьраан, Нцәадзыхшаз, Быҟнытә ианҵан, /
ирхәынгаз аҭе́иҭыԥшгьы аханатә ишыҟаз еиҭашьақәыргыланы, /
Инцәатәу аԥшӡара иа́лаиӡҩеит. /
Аха [ҳаргьы], ҳаиқәырхара [шыҟало] агәра го, /
усла, ажәа́ла Иара [Иаса] дааҳарԥшуеит.
'''''Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага''' : архимандрит Дараҭ (Дбар)''
'''''Аредактор''' : Тамила Аршба.''
== Ацқьа Иуа́на Аӡӡаахҩы иҭраԥа́р (аушьҭыгатә), 2-тәи абжьы ==
Ауаҩиаша дыргәалашәоит ибзарӡы ҳәо, /
уа уакәзар, [Қьырса] Иаԥхьагыла, /
ҳ-Аҳ Ду и́шаҳаҭра ада уҭахӡам: /
аиашазы уцәырҵит /
аԥаимбарцәа ирылкаау уакәны , /
избанзар иуаҭәашьахеит /
Зыхьӡ [ажәлар] ирылаҳәаз [Иаса] /
аӡырҩаш аҟны аӡы иӡаахра. /
Уи азоуп аҵа́быргазы агәаҟра ухганы, /
Анцәа, цәеижьла Ицәырҵыз, /
аԥсабара агәнаҳа иаҵалаз, /
арыцҳашьара дугьы ҳаназшьаз /
Ихьӡ гәырӷьаҿҳәашаны /
быжьра-быжьҵәа инанагаз ирылазҳәаз.
'''''Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага''' : архимандрит Дараҭ (Дбар)''
'''''Аредактор''' : Тамила Аршба.''
== Тропарь и кондак Вознесения Господня на абхазском языке ==
Қьырса Ихалара. Мықәтәи Аевангелион аҟнынтә аминиатиура. 1300 ш. (асахь.)
=== Қьырса Ихалара аушьҭыгатә ҭраԥа́р, 4-тәи абжьы ===
Хьӡы-ԥшала [жәҩан ахь] Ухалеит, /
Қьырса ҳ-Анцәа, /
Уҵаҩцәа ргәырӷьаны /
Аԥсы Цқьа дшааушьҭуа раҳәаны, /
қәныҳәаралагьы /
Анцәа шуакәҵәҟьоу шьақәырӷәӷәо, /
[Уара], аԥсабара Аҿыхыҩ.
=== Қьырса Ихалара ақада́қь, зхатә ҳәашьа змоу, 6-тәи абжьы ===
Ҳ а ҳзы Угәы иҭаз нагӡаны, /
адгьыл аҿгьы иҟоу ижәҩантәқәоу инарымаданы, /
хьӡы-ԥшала [жәҩан ахь] Ухалеит, Қьырса ҳ-Анцәа, /
ҳауҟәумган, аха Уҳацры́мшәо Уҳа́цыҟаз, /
Узҭахугьы рықәҿыҭуа: /
«Са сшәыцуп, аӡәгьы дышәҿагы́лам!»
'''''Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага''' : архимандрит Дараҭ (Дбар)''
'''''Аредактор''' : Тамила Аршба.''
== Тропарь и кондак Воздвижения Креста Господня на абхазском языке ==
=== Аџьар а́ҳаракра аушьҭыгатә ҭраԥа́р, 1-тәи абжьы ===
Иеиқәырха, ҳ-Аҳ Ду, Ужәлар, /
Уагьақәныҳәа иуҭынхаз, /
ақәылаҩцәа риа́аира /
ҳаҳцәа иранашьо, /
Уџьарлагьы Ууаажәлар хьчо.
=== Аџьар а́ҳаракра ақада́қь, зхатә ҳәашьа змоу, 4-тәи абжьы ===
Гәаԥха́шақә Аџьар иха́галаз, Қьырса ҳ-Анцәа, /
Ухьӡ зыхҵоу иҿыцу Ууаажәлар /
Угәшаҭара ранашьа. /
Умчала иргәырӷьа Нцәа дхазҵо ҳаҳцәа, /
ирабашьуа ириааиртә ацхыраара рыҭ, /
Ужәҩахыргьы рыгмыз, /
аҭынчра абџьа́рҵас, уззы́миааиуа аҷа́нҳәаҭ ҳас иҟоу Уара.
'''''Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага''' : архимандрит Дараҭ (Дбар)''
'''''Аредактор''' : Тамила Аршба.''
== Тропарь и кондак св. Николаю Чудотворцу на абхазском языке ==
=== Ацқьа Никәала иҭраԥа́р (аушьҭыгатә), 4-тәи абжьы ===
Ақьырсианцәа рхаҵара́ ԥҟа́раси, /
ауаҩ қьы́ԥш иныхаҵаси, /
аҽынкылара рҵаҩҵаси /
иҟоу зегьы Зырҵабыргуа [Қьырса] /
иухьчо уаа удирбеит. /
Уи азоуп изурҳаз ҽҳарамкрала — аҳаракыра ду, /
аӷа́ррала — амал ду. /
Ҳ-Аб, аԥшьаҩыеиҳабы Никәала, /
Қьырса ҳ-Анцәа уҳазиҳәа /
ҳаԥсқәа реиқәырхаразы.
=== Ацқьа Никәала иқада́қь, 3-тәи абжьы Иаҳҳәоит Қьырса Иира ақада́қь «Аҭыԥҳа́ иахьа» иеиԥшны ===
Ми́ра [ақалақь] аҟны, Ацқьа, /
иҵабыргу Ныхаԥааҩс урызцәырҵит, /
избанзар Қьырса игәырӷьаҽҳәаша нагӡаны, Аԥшьа, /
ужәлар уԥсы рыҳҭнуҵеит, /
ха́ра здымызгьы аԥсра иацәугеит; /
уи азоуп Анцәа илԥха а́маӡа амаҵзуҩ́ ду ҵас узыԥшьаха́з.
'''Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага''' : архимандрит Дараҭ (Дбар)
'''Аредактор''' : Тамила Аршба.
== Тропарь и кондак Введения во храм Богородицы на абхазском языке ==
=== Нцәадзыхшаз аныҳәараҭахь Лнагара аушьҭыгатә ҭраԥа́р, 4-тәи абжьы ===
Иахьа Анцәа Ду ауаа дшырзыразхо ацәыргареи /
реиқәырхарагьы шыҟало рыларҵәареи иамшуп: /
Анцәа Иныҳәарҭа Аҭыԥҳа лабҿаба даҭаауеит, /
Қьырсагьы зегьы дрылалҳәоит. /
Ла лоуп ҳаргьы быжь-дула зықәҿаҳҭуа: /
Бгәырӷьала, Ҳазшаз ҳалахь ианиҵаз назыгӡаз!
=== Нцәадзыхшаз аныҳәараҭахь Лнагара ақада́қь, 4-тәи абжьы ===
Ҳаиқәырхаҩ иныхацқьас иҟалаз,/
хәызмам амҳареи Аҭыԥҳаи, /
Анцәа илԥха идшой аҭаҵәахырҭеи, /
иахьа днагахоит ҳ-Аҳ Ду иҩнахьы, /
иагьлыциҩналгоит алԥхагьы /
Инцәатәу Адысы иацу. /
Анцәа Имаалықьцәа ашәа лзырҳәоит; /
Ижәҩантәу қьаланы иҟоу Лара. ''' '''
'''''Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага''' : архимандрит Дараҭ (Дбар)''
'''''Аредактор''' : Тамила Аршба.''
== АԤСНЫ ОРҬОДОҚС НЫХА АМЗАР ==
=== ҚЬЫРСА ИЖЬЫХСАРА. АЦ. УАСИЛ ДУ ===
'''1 января (14 января)''' [1] . Обрезание Господа нашего Иисуса Христа. Святитель Василий Великий, епископ Кесарии Каппадокийской († 379 г. [2] ). Литургический год.
'''Ажырныҳәамза 1 (Ажырныҳәамза 14, жәытәла)''' . Ҳ-Аҳ Ду Иаса Қьырса жьыла ихсара́ (иркьаҿ. Қьырса Ижьыхсара́, ма Исуна́ҭра). Ацқьа Уасил Ду, Каппадоки́атәи Кеса́риа аԥскәаба́зхада († 379 ш.). Ажырныҳәа.
=== Ац. Уасил Ду Илитурги́а. ===
'''Утреня:''' Евангелие от Иоанна, '''36 стих (10:9–16)''' [4] .
'''Шьыжьныҳәара''' : Иуана иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша, '''36-тәи ацыԥҵәа́ха (10:9–16)''' .
'''Литургия:''' ''Обрезание'' : Колоссянам, '''254 стих (2:8–12)''' . Евангелие от Луки, '''6 стих (2:20–21, 40–52)''' . ''Св. Василий Великий'' : Послание к Евреям, '''318 стих (7:26 – 8:2)''' . Евангелие от Луки, '''24 стих (6:17–23)''' .
'''Алитургьи́а''' : ''Ажьыхсара́ (Асуна́ҭра) иазку'' : Кәаласса́а рахь, '''254-тәи ацыԥҵәа́ха (2:8–12).''' Лука́с иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша, '''6-тәи ацыԥҵәа́ха (2:20–21, 40–52)''' . ''Ац. Уасил Ду изку'' : Ауриацәа рахь, '''318-тәи ацыԥҵәа́ха (7:26 – 8:2)''' . Лука́с иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша ''', 24-тәи ацыԥҵәа́ха (6:17–23).'''
'''Отпуск''' : «В восьмой день обрезан Христос, Бог наш истинный, для спасения нашего…»
'''Аушьҭра''' : «Ҳиқәырхаразы аабатәи амш азы ажьыхсара́ здызкылаз Қьырса ҳ-Анцәацәҟьа…».
=== Шьыжьныҳәараан ===
Иуана иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша (Аеванге́лион) цқьа аадхьяра:
'''Иҳәеит ҳ-Аҳ Ду изнеиз рахь:''' <sup>9</sup> Сара — сгәашәуп: Сыла иҭало деиқәхоит, дагьҭалоит, дагьҭыҵуеит, аҳәырҭагьы ибоит. <sup>10</sup> Аӷьыч дзаауа, аӷьычреи, ашьреи, ақәхреи мацаразоуп; Сара сзааз [суасақәа] абзазара рымазаарац, инамыцхәынгьы ирымазарац азоуп. <sup>11</sup> Сара сыхьча бзиоуп. Ахьча бзиа иуасақәа иԥсы рыхҭниҵоит; <sup>12</sup> Қьы́рала инкылоу — уи дыхьчаҩым, ауасақәагьы иара итәым, ақәыџьма шаауа бангьы иуасақәа ааныжьны дыҩуеит; ақәыџьмагьы ауасақәа мҵанарсуеит, егьеимнарпуеит. <sup>13</sup> Қьы́рала инкылоу аусуҩ дыҩуеит, избанзар қьы́рала иихьчо ауасақәа хьаас имаӡам. <sup>14</sup> Сара сыхьча бзиоуп, истәқәоу здыруеит, даргьы Сара сырдыруеит: <sup>15</sup> Аб сшидыруеидш, Саргьы Аб дыздыруеит, ауасақәагьы сыԥсы рыхҭнысҵоит. <sup>16</sup> Исымоуп ари суасагәар иатәым егьырҭ ауасақәагьы; урҭгы сыдсыԥхьалоит, Сыбжьгьы раҳап, иагьыҟалап гәарҭакны, ахьчагьы даӡәны [7] .
36-тәи ацыԥҵәа́ха (10:9–16)
36 стих (10:9–16)
'''Алитургиаҿы. Ажыхсара́ (Асуна́ҭра) иазку.'''
Ацқьа цҳаражәҳәаҩ Па́улос Кәаласса́а ирзишьҭыз ацҳамҭа аԥхьара:
'''Ацәа''' , <sup>8</sup> шәгәышәҽаныз, аӡәы шәхимхразы Қьырса иҟынтә акәымкәа, ауааи аԥсабареи рыҟнытә иаауа иҟам-иным ала; <sup>9</sup> Избанзар Иара ицәеижь иалалеит, уа иагьыҟоуп Анцәа Инцәара зегьы нхаарҭәааны, <sup>10</sup> шәаргьы Уи — Алагамҭақәеи Амчхарақәеи Ирхадоу иҿы еиҳабырас иҟоу зегь, Мчхарас иаԥу зегьы Ирхадоу — иҿы ишәыҭахоит ихарҭәаау/иԥкым, инаӡоу аԥсҭазаара. <sup>11</sup> Иара ила напыла иҟаҵам ажьыхсара́ шәыдышәкыл, Қьырса иитәу ажьыхсара́ла шәцәеижь иалоу а́иакәым шәцәамаҭәеидԥш ишәшәы́ххаразы. <sup>12</sup> Қьырса] анышә шәи́цамадахеит, аҳа шәагьи́цбзахеит Анцәа, [Қьырса] аԥсцәа рахьтә дзыргылаз имч агәра ахьыжәгаз азы.
254-тәи ацыԥҵәа́ха (2:8–12)
'''Алитургиаҿы. Ац. Уасил Ду изку.'''
Ацқьа цҳаражәҳәаҩ Па́улос Ауриацәа ирзишьҭыз ацҳамҭа аԥхьара:
'''Аишьцәа''' , <sup>26</sup> иаҳҭахуҵәҟь Аԥшьаҩы́хада — ицқьоу, цәгьяреи ҟьашьреи злам, иакәы́м зуа ирылгоуи ажәҩангьы инахыҳәҳәаны иҟалази Иоуп. <sup>27</sup> Уи изы иаҭахӡам, егьырҭ аԥшьаҩы́хадацәа ишыҟарҵо аидш, есы́ҽны аӡатәқәа рнагара: аԥхья дара рхаҭақәа иакәы́мкәа ируз азы, нас ажәлар иакәы́мкәа иҟарҵаз азы. Ари зегьы Иара [Қьырса] зныкала иҟаиҵеит Ихаҭа ӡатәс иҽаныҟаиҵа. <sup>28</sup> Аԥҟара ԥшьаҩы́хадацәас иқәнаргылоит ауаа аԥсыҽрақәа шрымоугьы, аха Аԥҟара ашьҭахь қәра́ла иҳәаз Ажәа Ԥшьаҩы́хадас дықәнаргылеит ахаа́назы инаӡаны иҟалаз Аԥа. <sup>1</sup> Иаҳҳәаз аҟынтә ихадоу — абас еиԥш иҟоу Аԥшьаҩы́хада дахьҳамоу ауп, Уи ажәҩан аҿы Иҳаракӡоу [Анцәа] Иҭро́н арыӷьарахьала итәаз, <sup>2</sup> амаҵгьы зуа Ицқьаӡоу аҭыԥи ауаҩы иа́кәымкәа, ҳ-Аҳ Ду иргылаз иҵабыргу Ашьԥеи рыҟны.
318-тәи ацыԥҵәа́ха (7:26 – 8:2)
'''Алитургиаҽы. Ажыхсара́ (Асуна́ҭра) иазку.'''
Лука́с иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша (Аеванге́лион) цқьа аадхьара:
'''Усҟантәи аамҭазы''' <sup>20</sup> ихынҳәит ахьшьцәа, ираҳази излаԥшызи рзы Анцәа хьӡи-ԥшеи иҭо, ибзырӡы ҳәо; зегьы [Амаалықь] ишреиҳәаз еиԥш иҟан. <sup>21</sup> Аамшы́ ниасны Асаби ижьыхсара́ аамҭа анааи, Иаса ихьӡырҵоит — [Иан] лцәа далашәаанӡа Амаалықь ишихьӡитәхьаз еиԥш. <sup>40</sup> Асаби изҳа-зыӷьон, доуҳала дыӷәӷәахон, ҟәыӷарыла дыҭәуан, Анцәа илыԥхагьы иман. <sup>41</sup> Дзыхшаз есышықәса Мшаԥныҳәазы Иерусалимҟа ицон. <sup>42</sup> Жәаҩа шықәса анихыҵ, урҭ аныҳәазы ишаԥыз еиԥш, Иерусалим ихалт. <sup>43</sup> Аныҳәамшқәа анхыркәшаха, дара хынҳәит, Аҷкәын Иаса Иерусалим дынхеит; Иасы́фи Иани уи рызгәамҭеит. <sup>44</sup> Ирыцыз дрылоуп ҳәа ргәы иаанагон; мышныҟәарак инеихьаны ауп, рыуацәеи ирдыруази рыбжьара иазҵаара ианалага. <sup>45</sup> Данырымба, и́ԥшааразы Иерусалимҟа ихынҳәит. <sup>46</sup> Хымш рышьҭахь аныҳәарҭаҟны дрыԥшааит арҵаҩцәа дрылатәаны данырзыӡырҩуаз, данразҵаауаз аамҭазы. <sup>47</sup> Изыӡырҩуаз зегьы ихәыцшьеи иҟаиҵоз аҭакқәеи рзымбатәбаран. <sup>48</sup> Данырбагы иџьаршьеит, Ангьы лԥа лхы наиқәкны: Сыҷкәын, абас заҳзууи? Уабгьы Саргьы агәырҩа ҳагеит ҳашушьҭаз ҳәа иалҳәеит. <sup>49</sup> Сзышәыԥшаауаз? – иҳәеит Иаргьы. Ишәзымдырӡоз Саб иҩнаҿы сыҟазарц шахәҭоу? <sup>50</sup> Аха дара иреиҳәаз ажәақәа рзеилымкааит. <sup>51</sup> [Нас] Дрыцны [Иерусалимнтә] дылбааит, дагьяаит Назаре́ҭ, рҳәатәаҿгьы дыҟан. Иангьы арҭ ажәақәа зегьы лгәы иҭаҵәахны илыман. <sup>52</sup> Иаса иакәзар, қәралеи ҟәыӷаралеи изҳауан, имаз алԥхагьы гәа́хәара ду рнаҭон Анцәагьы ауаагьы.
6-тәи ацыԥҵәа́ха (2:20–21, 40–52)
'''Алитургиаҽы. Ац. Уасил Ду изку.'''
Лука́с иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша (Аеванге́лион) цқьа аԥхьара:
'''Усҟантәи аамҭазы''' <sup>17</sup> [Иаса иҵаҩцәа] дрыцылбааны адәкаршәраҿы днагылт. Абра [егьырҭ] иҵаҩцәа жәпаҩык, иара убас Иуде́а зегьы аҟынтәи, Иерусалимынтәи, Ти́ри Сидо́ни рыгаҿақәа рахьтә иаақәаз ҵҩа змамыз ажәлар <sup>18</sup> еизеит Иара разы, рчымазарақәа ихәышәтәразы, убас аԥсымыцқьақәа зханы игәаҟуазгы алиргаразы. Иара зегьы ихәышәтәуан. <sup>19</sup> Ажәлар зегьы Иахьикьысшаз иашьҭан, избанзар ихылҵуаз амч зегьы рзы ихәышәтәыган. <sup>20</sup> Иаргьы иҵаҩцәа ихы нарықәкны ацәажәара дналагеит: Насыԥ шәымоуп ирыцҳахәу, избанзар шәара шәоуп Анцәа Иаҳра зтәу. <sup>21</sup> Насыԥ шәымоуп иахьа имлашьуа, избанзар [Анцәа ила] шәгәы ҭәраны шәыҟоуп. Насыԥ шәымоуп иахьа иҵәыуо, избанзар шәгәырӷьараны шәыҟоуп. <sup>22</sup> Насыԥ шәымоуп Ауаҩытәыҩса Иԥа имшала ауаа цәымӷс шәаныркуа, шәанрылырцо, шәцәа анышәхырхуа, шәыхьӡ цәгьаны ианрыладырҵәо. <sup>23</sup> Шәгәырӷьала убри аҽны, шәагьыкәашала, избанзар ажәҩан аҟны аҳамҭа ду шәзыԥшуп. Абас акәын абарҭ ауаа рабацәагьы аԥаимбарцәа (адырҩцәа) ишрызныҟәоз.
24-тәи ацыԥҵәа́ха (6:17–23)
Ацқья Уасил Ду иҭрадада́р (аушьҭыгатә), 1-тәи абжьы
'''Адгьыл зегьы иахыҵәеит убжьы, /'''
'''уажәа аднакылеит азы: /'''
'''уи ала адо́гмақәа нцәақәнагала ишьақәурӷәӷәеит, /'''
'''иҟоу зегьы рыԥсабара деилуркааит, /'''
'''ауаа рҵасқәагьы урԥшӡеит. /'''
'''Иаҳратәу [Уасил] аԥшьаҩы, /иԥшьоу ҳаб,/'''
'''Қьырса Анцәа уҳазиҳәа /'''
'''ирыцҳашьара ду ҳанаишьартә.'''
Ацқь Уасил Ду иқада́қь, 4-тәи абжьы
'''Аныха /рқәаца́шьа змам уасхырс уазцәырҵит,/'''
'''ауаа зегьы набыцра зқәым амазара рызшо, /'''
'''уи [амазара] удо́гмақәа рыла амҳәыр аархо, /'''
'''ижәҩантәу аазыртуа / Уасил ԥшьа.'''
«Қьырса аԥсцәа рахьтә Игылара баны»
Қьырса аԥсцәа рахьтә Игылара баны, /
ҳиеихырхәап Ицқьоу ҳ-Аҳ Ду Иаса, /
иакәы́м зымуц Иараӡәк. /
Уџьар ҳаихырхәоит, Қьырса, /
аԥсцәа рахьтә Угы́ларацқьа/
ҳазышәаҳәоит иагьхьыӡраҳгоит, /
Уара ҳ-Анцәа уоуп азы, /
Уда даҽаӡәы дҳаздыруам, /
Ухььыӡ ауп иаҳҳәо. /
Шәааи, анцәахаҵара́ змоу зегьы, /
Қьырса аԥсцәа рахьтә Игыларацқьа /
ҳаихырхәап, /
аба́р, аԥсабара зегьы Џьарла /
агәырӷьара азааит азы. /
Есқьынгьы Қьырса абзиа изҳәауа, /
ҳазышәаҳәоит аԥсцәа рахьтә Игылара. /
Ҳара ҳзы Аџьар икыдырҵаз, /
ԥсрала аԥсра аԥызхыз.
'''Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага''': архимандрит Дараҭ (Дбар)
'''Аредактор''' : Тамила Аршба, Арда Ашәба.
'''«Қьырса аԥсцәа рахьтә Игылара баны»'''
'''Қьырса аԥсцәа рахьтә Игылара баны, /'''
'''ҳиеихырхәап Ицқьоу ҳ-Аҳ Ду Иаса, /'''
'''иакәы́м зымуц Иараӡәк. /'''
'''Уџьяр ҳайхырхоит, Қьырса, /'''
'''аԥсцәа рахтә Угы́ларацқьа/'''
'''ҳазышәаҳәоит иагьхьыӡраҳгоит,…'''
[[Акатегориа:Алитургиатә текстқәа| ]]
|
Аџьшьаараиаша амҽыша аушьҭыгатә ҭраԥа́р, 2-тәи абжьы
Уныхацқьа ҳаихырхәоит, Абзиара зду, /
ҳшьацәхнысларақәа ҳанаужьырц ҳуҳәо, Қьырса ҳ-Анцәа;
Уныхацқьа ҳаихырхәоит, Абзиара зду, /
ҳшьацәхнысларақәа ҳанаужьырц ҳуҳәо, Қьырса ҳ-Анцәа; /
избанзар хатәгәаԥхарала иуҭаххеит [цәеижьла] Аџьар ахь ахалара, /
Иушаз [ауаа], аӷа [аҩсҭаа] импыҵахалаз, рхы рақәиҭтәразы. /
Убри азы џьшьяара уҭо,
Узҿаҳҭуеит: /
«Гәырӷьарыла зегь урҭәит, /
аԥсабара [зегь] еиқәзырхарц иааз ҳ-А́иқәырхаҩ!»
Аџьшьараиаша амҽыша ақада́қь, зхатә ҳәашьа змоу, 4-тәи абжьы
Нҵашьа змам Аб [Анцәа] Иажәа [Иаса] /
Ижьраан, Нцәадзыхшаз, Быҟнытә ианҵан, /
ирхәынгаз аҭе́иҭыԥшгьы аханатә ишыҟаз еиҭашьақәыргыланы, /
Инцәатәу аԥшӡара иа́лаиӡҩеит. /
Аха [ҳаргьы], ҳаиқәырхара [шыҟало] агәра го, /
усла, ажәа́ла Иара [Иаса] дааҳарԥшуеит.
Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага : архимандрит Дараҭ (Дбар)
Аредактор : Тамила Аршба.
Ацқьа Иуа́на Аӡӡаахҩы иҭраԥа́р (аушьҭыгатә), 2-тәи абжьы
Ауаҩиаша дыргәалашәоит ибзарӡы ҳәо, /
уа уакәзар, [Қьырса] Иаԥхьагыла, /
ҳ-Аҳ Ду и́шаҳаҭра ада уҭахӡам: /
аиашазы уцәырҵит /
аԥаимбарцәа ирылкаау уакәны , /
избанзар иуаҭәашьахеит /
Зыхьӡ [ажәлар] ирылаҳәаз [Иаса] /
аӡырҩаш аҟны аӡы иӡаахра. /
Уи азоуп аҵа́быргазы агәаҟра ухганы, /
Анцәа, цәеижьла Ицәырҵыз, /
аԥсабара агәнаҳа иаҵалаз, /
арыцҳашьара дугьы ҳаназшьаз /
Ихьӡ гәырӷьаҿҳәашаны /
быжьра-быжьҵәа инанагаз ирылазҳәаз.
Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага : архимандрит Дараҭ (Дбар)
Аредактор : Тамила Аршба.
Тропарь и кондак Вознесения Господня на абхазском языке
Қьырса Ихалара. Мықәтәи Аевангелион аҟнынтә аминиатиура. 1300 ш. (асахь.)
Қьырса Ихалара аушьҭыгатә ҭраԥа́р, 4-тәи абжьы
Хьӡы-ԥшала [жәҩан ахь] Ухалеит, /
Қьырса ҳ-Анцәа, /
Уҵаҩцәа ргәырӷьаны /
Аԥсы Цқьа дшааушьҭуа раҳәаны, /
қәныҳәаралагьы /
Анцәа шуакәҵәҟьоу шьақәырӷәӷәо, /
[Уара], аԥсабара Аҿыхыҩ.
Қьырса Ихалара ақада́қь, зхатә ҳәашьа змоу, 6-тәи абжьы
Ҳ а ҳзы Угәы иҭаз нагӡаны, /
адгьыл аҿгьы иҟоу ижәҩантәқәоу инарымаданы, /
хьӡы-ԥшала [жәҩан ахь] Ухалеит, Қьырса ҳ-Анцәа, /
ҳауҟәумган, аха Уҳацры́мшәо Уҳа́цыҟаз, /
Узҭахугьы рықәҿыҭуа: /
«Са сшәыцуп, аӡәгьы дышәҿагы́лам!»
Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага : архимандрит Дараҭ (Дбар)
Аредактор : Тамила Аршба.
Тропарь и кондак Воздвижения Креста Господня на абхазском языке
Аџьар а́ҳаракра аушьҭыгатә ҭраԥа́р, 1-тәи абжьы
Иеиқәырха, ҳ-Аҳ Ду, Ужәлар, /
Уагьақәныҳәа иуҭынхаз, /
ақәылаҩцәа риа́аира /
ҳаҳцәа иранашьо, /
Уџьарлагьы Ууаажәлар хьчо.
Аџьар а́ҳаракра ақада́қь, зхатә ҳәашьа змоу, 4-тәи абжьы
Гәаԥха́шақә Аџьар иха́галаз, Қьырса ҳ-Анцәа, /
Ухьӡ зыхҵоу иҿыцу Ууаажәлар /
Угәшаҭара ранашьа. /
Умчала иргәырӷьа Нцәа дхазҵо ҳаҳцәа, /
ирабашьуа ириааиртә ацхыраара рыҭ, /
Ужәҩахыргьы рыгмыз, /
аҭынчра абџьа́рҵас, уззы́миааиуа аҷа́нҳәаҭ ҳас иҟоу Уара.
Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага : архимандрит Дараҭ (Дбар)
Аредактор : Тамила Аршба.
Тропарь и кондак св. Николаю Чудотворцу на абхазском языке
Ацқьа Никәала иҭраԥа́р (аушьҭыгатә), 4-тәи абжьы
Ақьырсианцәа рхаҵара́ ԥҟа́раси, /
ауаҩ қьы́ԥш иныхаҵаси, /
аҽынкылара рҵаҩҵаси /
иҟоу зегьы Зырҵабыргуа [Қьырса] /
иухьчо уаа удирбеит. /
Уи азоуп изурҳаз ҽҳарамкрала — аҳаракыра ду, /
аӷа́ррала — амал ду. /
Ҳ-Аб, аԥшьаҩыеиҳабы Никәала, /
Қьырса ҳ-Анцәа уҳазиҳәа /
ҳаԥсқәа реиқәырхаразы.
Ацқьа Никәала иқада́қь, 3-тәи абжьы Иаҳҳәоит Қьырса Иира ақада́қь «Аҭыԥҳа́ иахьа» иеиԥшны
Ми́ра [ақалақь] аҟны, Ацқьа, /
иҵабыргу Ныхаԥааҩс урызцәырҵит, /
избанзар Қьырса игәырӷьаҽҳәаша нагӡаны, Аԥшьа, /
ужәлар уԥсы рыҳҭнуҵеит, /
ха́ра здымызгьы аԥсра иацәугеит; /
уи азоуп Анцәа илԥха а́маӡа амаҵзуҩ́ ду ҵас узыԥшьаха́з.
Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага : архимандрит Дараҭ (Дбар)
Аредактор : Тамила Аршба.
Тропарь и кондак Введения во храм Богородицы на абхазском языке
Нцәадзыхшаз аныҳәараҭахь Лнагара аушьҭыгатә ҭраԥа́р, 4-тәи абжьы
Иахьа Анцәа Ду ауаа дшырзыразхо ацәыргареи /
реиқәырхарагьы шыҟало рыларҵәареи иамшуп: /
Анцәа Иныҳәарҭа Аҭыԥҳа лабҿаба даҭаауеит, /
Қьырсагьы зегьы дрылалҳәоит. /
Ла лоуп ҳаргьы быжь-дула зықәҿаҳҭуа: /
Бгәырӷьала, Ҳазшаз ҳалахь ианиҵаз назыгӡаз!
Нцәадзыхшаз аныҳәараҭахь Лнагара ақада́қь, 4-тәи абжьы
Ҳаиқәырхаҩ иныхацқьас иҟалаз,/
хәызмам амҳареи Аҭыԥҳаи, /
Анцәа илԥха идшой аҭаҵәахырҭеи, /
иахьа днагахоит ҳ-Аҳ Ду иҩнахьы, /
иагьлыциҩналгоит алԥхагьы /
Инцәатәу Адысы иацу. /
Анцәа Имаалықьцәа ашәа лзырҳәоит; /
Ижәҩантәу қьаланы иҟоу Лара.
Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага : архимандрит Дараҭ (Дбар)
Аредактор : Тамила Аршба.
АԤСНЫ ОРҬОДОҚС НЫХА АМЗАР
ҚЬЫРСА ИЖЬЫХСАРА. АЦ. УАСИЛ ДУ
1 января (14 января) [1] . Обрезание Господа нашего Иисуса Христа. Святитель Василий Великий, епископ Кесарии Каппадокийской († 379 г. [2] ). Литургический год.
Ажырныҳәамза 1 (Ажырныҳәамза 14, жәытәла) . Ҳ-Аҳ Ду Иаса Қьырса жьыла ихсара́ (иркьаҿ. Қьырса Ижьыхсара́, ма Исуна́ҭра). Ацқьа Уасил Ду, Каппадоки́атәи Кеса́риа аԥскәаба́зхада († 379 ш.). Ажырныҳәа.
Ац. Уасил Ду Илитурги́а.
Утреня: Евангелие от Иоанна, 36 стих (10:9–16) [4] .
Шьыжьныҳәара : Иуана иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша, 36-тәи ацыԥҵәа́ха (10:9–16) .
Литургия: Обрезание : Колоссянам, 254 стих (2:8–12) . Евангелие от Луки, 6 стих (2:20–21, 40–52) . Св. Василий Великий : Послание к Евреям, 318 стих (7:26 – 8:2) . Евангелие от Луки, 24 стих (6:17–23) .
Алитургьи́а : Ажьыхсара́ (Асуна́ҭра) иазку : Кәаласса́а рахь, 254-тәи ацыԥҵәа́ха (2:8–12). Лука́с иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша, 6-тәи ацыԥҵәа́ха (2:20–21, 40–52) . Ац. Уасил Ду изку : Ауриацәа рахь, 318-тәи ацыԥҵәа́ха (7:26 – 8:2) . Лука́с иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша , 24-тәи ацыԥҵәа́ха (6:17–23).
Отпуск : «В восьмой день обрезан Христос, Бог наш истинный, для спасения нашего…»
Аушьҭра : «Ҳиқәырхаразы аабатәи амш азы ажьыхсара́ здызкылаз Қьырса ҳ-Анцәацәҟьа…».
Шьыжьныҳәараан
Иуана иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша (Аеванге́лион) цқьа аадхьяра:
Иҳәеит ҳ-Аҳ Ду изнеиз рахь: 9 Сара — сгәашәуп: Сыла иҭало деиқәхоит, дагьҭалоит, дагьҭыҵуеит, аҳәырҭагьы ибоит. 10 Аӷьыч дзаауа, аӷьычреи, ашьреи, ақәхреи мацаразоуп; Сара сзааз [суасақәа] абзазара рымазаарац, инамыцхәынгьы ирымазарац азоуп. 11 Сара сыхьча бзиоуп. Ахьча бзиа иуасақәа иԥсы рыхҭниҵоит; 12 Қьы́рала инкылоу — уи дыхьчаҩым, ауасақәагьы иара итәым, ақәыџьма шаауа бангьы иуасақәа ааныжьны дыҩуеит; ақәыџьмагьы ауасақәа мҵанарсуеит, егьеимнарпуеит. 13 Қьы́рала инкылоу аусуҩ дыҩуеит, избанзар қьы́рала иихьчо ауасақәа хьаас имаӡам. 14 Сара сыхьча бзиоуп, истәқәоу здыруеит, даргьы Сара сырдыруеит: 15 Аб сшидыруеидш, Саргьы Аб дыздыруеит, ауасақәагьы сыԥсы рыхҭнысҵоит. 16 Исымоуп ари суасагәар иатәым егьырҭ ауасақәагьы; урҭгы сыдсыԥхьалоит, Сыбжьгьы раҳап, иагьыҟалап гәарҭакны, ахьчагьы даӡәны [7] .
36-тәи ацыԥҵәа́ха (10:9–16)
36 стих (10:9–16)
Алитургиаҿы. Ажыхсара́ (Асуна́ҭра) иазку.
Ацқьа цҳаражәҳәаҩ Па́улос Кәаласса́а ирзишьҭыз ацҳамҭа аԥхьара:
Ацәа , 8 шәгәышәҽаныз, аӡәы шәхимхразы Қьырса иҟынтә акәымкәа, ауааи аԥсабареи рыҟнытә иаауа иҟам-иным ала; 9 Избанзар Иара ицәеижь иалалеит, уа иагьыҟоуп Анцәа Инцәара зегьы нхаарҭәааны, 10 шәаргьы Уи — Алагамҭақәеи Амчхарақәеи Ирхадоу иҿы еиҳабырас иҟоу зегь, Мчхарас иаԥу зегьы Ирхадоу — иҿы ишәыҭахоит ихарҭәаау/иԥкым, инаӡоу аԥсҭазаара. 11 Иара ила напыла иҟаҵам ажьыхсара́ шәыдышәкыл, Қьырса иитәу ажьыхсара́ла шәцәеижь иалоу а́иакәым шәцәамаҭәеидԥш ишәшәы́ххаразы. 12 Қьырса] анышә шәи́цамадахеит, аҳа шәагьи́цбзахеит Анцәа, [Қьырса] аԥсцәа рахьтә дзыргылаз имч агәра ахьыжәгаз азы.
254-тәи ацыԥҵәа́ха (2:8–12)
Алитургиаҿы. Ац. Уасил Ду изку.
Ацқьа цҳаражәҳәаҩ Па́улос Ауриацәа ирзишьҭыз ацҳамҭа аԥхьара:
Аишьцәа , 26 иаҳҭахуҵәҟь Аԥшьаҩы́хада — ицқьоу, цәгьяреи ҟьашьреи злам, иакәы́м зуа ирылгоуи ажәҩангьы инахыҳәҳәаны иҟалази Иоуп. 27 Уи изы иаҭахӡам, егьырҭ аԥшьаҩы́хадацәа ишыҟарҵо аидш, есы́ҽны аӡатәқәа рнагара: аԥхья дара рхаҭақәа иакәы́мкәа ируз азы, нас ажәлар иакәы́мкәа иҟарҵаз азы. Ари зегьы Иара [Қьырса] зныкала иҟаиҵеит Ихаҭа ӡатәс иҽаныҟаиҵа. 28 Аԥҟара ԥшьаҩы́хадацәас иқәнаргылоит ауаа аԥсыҽрақәа шрымоугьы, аха Аԥҟара ашьҭахь қәра́ла иҳәаз Ажәа Ԥшьаҩы́хадас дықәнаргылеит ахаа́назы инаӡаны иҟалаз Аԥа. 1 Иаҳҳәаз аҟынтә ихадоу — абас еиԥш иҟоу Аԥшьаҩы́хада дахьҳамоу ауп, Уи ажәҩан аҿы Иҳаракӡоу [Анцәа] Иҭро́н арыӷьарахьала итәаз, 2 амаҵгьы зуа Ицқьаӡоу аҭыԥи ауаҩы иа́кәымкәа, ҳ-Аҳ Ду иргылаз иҵабыргу Ашьԥеи рыҟны.
318-тәи ацыԥҵәа́ха (7:26 – 8:2)
Алитургиаҽы. Ажыхсара́ (Асуна́ҭра) иазку.
Лука́с иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша (Аеванге́лион) цқьа аадхьара:
Усҟантәи аамҭазы 20 ихынҳәит ахьшьцәа, ираҳази излаԥшызи рзы Анцәа хьӡи-ԥшеи иҭо, ибзырӡы ҳәо; зегьы [Амаалықь] ишреиҳәаз еиԥш иҟан. 21 Аамшы́ ниасны Асаби ижьыхсара́ аамҭа анааи, Иаса ихьӡырҵоит — [Иан] лцәа далашәаанӡа Амаалықь ишихьӡитәхьаз еиԥш. 40 Асаби изҳа-зыӷьон, доуҳала дыӷәӷәахон, ҟәыӷарыла дыҭәуан, Анцәа илыԥхагьы иман. 41 Дзыхшаз есышықәса Мшаԥныҳәазы Иерусалимҟа ицон. 42 Жәаҩа шықәса анихыҵ, урҭ аныҳәазы ишаԥыз еиԥш, Иерусалим ихалт. 43 Аныҳәамшқәа анхыркәшаха, дара хынҳәит, Аҷкәын Иаса Иерусалим дынхеит; Иасы́фи Иани уи рызгәамҭеит. 44 Ирыцыз дрылоуп ҳәа ргәы иаанагон; мышныҟәарак инеихьаны ауп, рыуацәеи ирдыруази рыбжьара иазҵаара ианалага. 45 Данырымба, и́ԥшааразы Иерусалимҟа ихынҳәит. 46 Хымш рышьҭахь аныҳәарҭаҟны дрыԥшааит арҵаҩцәа дрылатәаны данырзыӡырҩуаз, данразҵаауаз аамҭазы. 47 Изыӡырҩуаз зегьы ихәыцшьеи иҟаиҵоз аҭакқәеи рзымбатәбаран. 48 Данырбагы иџьаршьеит, Ангьы лԥа лхы наиқәкны: Сыҷкәын, абас заҳзууи? Уабгьы Саргьы агәырҩа ҳагеит ҳашушьҭаз ҳәа иалҳәеит. 49 Сзышәыԥшаауаз? – иҳәеит Иаргьы. Ишәзымдырӡоз Саб иҩнаҿы сыҟазарц шахәҭоу? 50 Аха дара иреиҳәаз ажәақәа рзеилымкааит. 51 [Нас] Дрыцны [Иерусалимнтә] дылбааит, дагьяаит Назаре́ҭ, рҳәатәаҿгьы дыҟан. Иангьы арҭ ажәақәа зегьы лгәы иҭаҵәахны илыман. 52 Иаса иакәзар, қәралеи ҟәыӷаралеи изҳауан, имаз алԥхагьы гәа́хәара ду рнаҭон Анцәагьы ауаагьы.
6-тәи ацыԥҵәа́ха (2:20–21, 40–52)
Алитургиаҽы. Ац. Уасил Ду изку.
Лука́с иҟынтә Агәырӷьаҿҳәа́ша (Аеванге́лион) цқьа аԥхьара:
Усҟантәи аамҭазы 17 [Иаса иҵаҩцәа] дрыцылбааны адәкаршәраҿы днагылт. Абра [егьырҭ] иҵаҩцәа жәпаҩык, иара убас Иуде́а зегьы аҟынтәи, Иерусалимынтәи, Ти́ри Сидо́ни рыгаҿақәа рахьтә иаақәаз ҵҩа змамыз ажәлар 18 еизеит Иара разы, рчымазарақәа ихәышәтәразы, убас аԥсымыцқьақәа зханы игәаҟуазгы алиргаразы. Иара зегьы ихәышәтәуан. 19 Ажәлар зегьы Иахьикьысшаз иашьҭан, избанзар ихылҵуаз амч зегьы рзы ихәышәтәыган. 20 Иаргьы иҵаҩцәа ихы нарықәкны ацәажәара дналагеит: Насыԥ шәымоуп ирыцҳахәу, избанзар шәара шәоуп Анцәа Иаҳра зтәу. 21 Насыԥ шәымоуп иахьа имлашьуа, избанзар [Анцәа ила] шәгәы ҭәраны шәыҟоуп. Насыԥ шәымоуп иахьа иҵәыуо, избанзар шәгәырӷьараны шәыҟоуп. 22 Насыԥ шәымоуп Ауаҩытәыҩса Иԥа имшала ауаа цәымӷс шәаныркуа, шәанрылырцо, шәцәа анышәхырхуа, шәыхьӡ цәгьаны ианрыладырҵәо. 23 Шәгәырӷьала убри аҽны, шәагьыкәашала, избанзар ажәҩан аҟны аҳамҭа ду шәзыԥшуп. Абас акәын абарҭ ауаа рабацәагьы аԥаимбарцәа (адырҩцәа) ишрызныҟәоз.
24-тәи ацыԥҵәа́ха (6:17–23)
Ацқья Уасил Ду иҭрадада́р (аушьҭыгатә), 1-тәи абжьы
Адгьыл зегьы иахыҵәеит убжьы, /
уажәа аднакылеит азы: /
уи ала адо́гмақәа нцәақәнагала ишьақәурӷәӷәеит, /
иҟоу зегьы рыԥсабара деилуркааит, /
ауаа рҵасқәагьы урԥшӡеит. /
Иаҳратәу [Уасил] аԥшьаҩы, /иԥшьоу ҳаб,/
Қьырса Анцәа уҳазиҳәа /
ирыцҳашьара ду ҳанаишьартә.
Ацқь Уасил Ду иқада́қь, 4-тәи абжьы
Аныха /рқәаца́шьа змам уасхырс уазцәырҵит,/
ауаа зегьы набыцра зқәым амазара рызшо, /
уи [амазара] удо́гмақәа рыла амҳәыр аархо, /
ижәҩантәу аазыртуа / Уасил ԥшьа.
«Қьырса аԥсцәа рахьтә Игылара баны»
Қьырса аԥсцәа рахьтә Игылара баны, /
ҳиеихырхәап Ицқьоу ҳ-Аҳ Ду Иаса, /
иакәы́м зымуц Иараӡәк. /
Уџьар ҳаихырхәоит, Қьырса, /
аԥсцәа рахьтә Угы́ларацқьа/
ҳазышәаҳәоит иагьхьыӡраҳгоит, /
Уара ҳ-Анцәа уоуп азы, /
Уда даҽаӡәы дҳаздыруам, /
Ухььыӡ ауп иаҳҳәо. /
Шәааи, анцәахаҵара́ змоу зегьы, /
Қьырса аԥсцәа рахьтә Игыларацқьа /
ҳаихырхәап, /
аба́р, аԥсабара зегьы Џьарла /
агәырӷьара азааит азы. /
Есқьынгьы Қьырса абзиа изҳәауа, /
ҳазышәаҳәоит аԥсцәа рахьтә Игылара. /
Ҳара ҳзы Аџьар икыдырҵаз, /
ԥсрала аԥсра аԥызхыз.
Ажәытәӡатәи аеллин бызшәахьтә аиҭага: архимандрит Дараҭ (Дбар)
Аредактор : Тамила Аршба, Арда Ашәба.
«Қьырса аԥсцәа рахьтә Игылара баны»
Қьырса аԥсцәа рахьтә Игылара баны, /
ҳиеихырхәап Ицқьоу ҳ-Аҳ Ду Иаса, /
иакәы́м зымуц Иараӡәк. /
Уџьяр ҳайхырхоит, Қьырса, /
аԥсцәа рахтә Угы́ларацқьа/
ҳазышәаҳәоит иагьхьыӡраҳгоит,…
|
38921
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҳәынҭқарԥҳәыс_Саватәи
|
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи
|
[[Афаил:Queen of Sheba (1907), by Edward Slocombe.jpg|альт=«Царица Савская» Картина работы Эдварда Слокома (1907 год)|мини|«Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи», Эдварда Слокома (1907 ш.)]]
'''Аҳәынҭқарԥҳәыс Са́ватәи''' хьӡи-ԥшеи змаз, ({{lang-he|מלכת שְׁבָא, Малка́т Шва́}}, {{lang-fa|ملكة سبأ, Малика́т Са́ба}}, ажәытәӡ.ефиоп.ንግሥተ ሳባ, Ниги́ста Са́ба), X ашә. ҳ. ҟ. — [[аравиа]]тәи аҳра [[Сава]] (Шеба) иахагылаз, [[Иерусалим]] аҳәынҭқар [[Соломон]] даниҭааз атәы [[Абиблиа]]ҟны иаҳәоит.
Ари аҳәынҭқарԥҳәыс лыхьӡ Абиблиаҟны иарбаӡам. Еиҳа ихьшәоу араб текстқәа рыҟны Балкис (Билкис, европ. — Балкида) ҳәа лыхьӡ аарԥшуп, ефиопиатәи алегьендақәа рыҟны — Македа,<ref name="Викитека ЭСБЕ">[https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D0%B8%D1%81 Балькис] // [[Брокгаузи Ефрони ренциклопедиатә жәар]]: 86 атомқәа рҩы. (82 т. и 4 доп.). — Санкт Петербург, 1891. — Т. IIa. — ад. 846.</ref> европатәи алитератураҟны, Иосиф Флави инаишьҭырххны, иуԥылоит Никаула ахьӡ (урыс. Никавлиа). Англыз бызшәала иҩу амассатә культураҟны лтәыла ахьӡ Шеба, зны-зынла агха ҟаҵаны, хатәы хьыӡны хархәара ахьамоу ыҟоуп.
Аҳәынҭқарԥҳәыс аҭоурых аҟны лыҟазаара шьақәырӷәӷәаӡам, аха уи лхаҿсахьа [[Европа]], [[Аҩадатәи Африка]], [[Мрагылара Ааигәа|Ааигәатәи Мрагылара]] ажәларқәа аӡәырҩы [[Афольклор|рфольклори]] рлитературеи акырӡа анырра рнаҭеит.
== Аԥшьаҩырақәа рыҟны ==
=== Ажәытә Уасиаҭ аҟны ===
Аҳәынҭқарԥҳәыс Са́ватәи лҭоурых Абиблиаҟны акырӡа израильтәи аҳ Соломон идҳәаланы иаарԥшуп<ref name="Викитека ЭСБЕ" />. Абиблиатә ҳәамҭа ала, Аҳәынҭқарԥҳәыс Са́ватәи Соломон иҟәыӷареи ихьӡ-иԥшеи ртәы анлаҳа, «ацуфарақәа рыла дԥылшәарц азы диҭааит». Уи дшиҭааз атәы аҳәоит Аҳрақәа Ахԥатәи рышәҟәы 10-тәи ахаҟны, иара убас Аҩбатәи ашәҟәы Паралипоменон (II Хроник) 9-тәи ахаҟны.
''Дагьнеит лара Иерусалим амал ду лыманы: амахҽқәа, арафқәа, ҵҩа змам ахьырацәа, хәызмоу ахаҳәқәа рықәҵаны; дагьнеит лара Соломон иҟны, лгәы иҭаз зегьы далацәажәеит, зегьы иалҳәеит. Соломон уи лажәақәа зегьы рҵакы лаиҳәеит, изымдыруаз акгьы ыҟамызт аҳ.''
''Иагьылбеит'' аҳәынҭқарԥҳәыс Са́ватәи ''Соломон иҟәыӷара, иргылаз аҩынгьы, иеишәа иқәыз ачыс, итәцәа рынхарҭа, имаҵуцәа реиҿкаашьа, реилаҳәашьа, иҩынаҳацәагьы убас, Иҳақәиҭу иныхахь ибылразы инеигоз зегьы. Уаҳагьы имӡакәа аҳ иалҳәеит: сыдгьыл аҿы исаҳаз уусқәеи уҟәыӷареи ртәы иашоуп; аха исаҳаз агәра згомызт сааины сылала исымбакәа: иҟоу аҟнытә абжагьы смаҳаит; сара ишсаҳаз аасҭа уҟәыӷареи умали еиҳа еиҳауп. Лыԥха рымоуп есымша уаԥхьа игылоу ууаа, лыԥха рымоуп умаҵуҩцәагьы уҟәыӷара атәы заҳауа! Лыԥха имазааит Унцәа Израил уахаргылара згәаԥхаз! Израиль ашҟа имоу наунагӡатәи абзиабаралоуп Анцәа ҳәынҭқарс узахаиргылаз, аӡбареи аиашареи рымҩаԥгаразы.''
''Иагьилҭеит лара аҳәынҭқар шәи ҩажәа талант ахьи ҵҩа змам арафқәеи, хәызмоу ахаҳәқәеи; Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс илҭаз аҟара рафы ахааназы имааицызт арахь.''
Соломонгьы ари ацкы уны, аҳәынҭқарԥҳәыс ҳамҭас илиҭеит «лгәы иааҭахыз, дыззыҳәаз зегьы». Абри аҭаара анас, Абиблиа ишаҳәо ала, Израиль уаҩ ишимбац ала аизҳазыӷьара ҟалеит. Аҳ Соломон иахь ашықәс аҩныҵҟала 666 талант ахьы аауан (2Пар. 9:13). Абри ахаҟны иҳәоуп иара убас Соломон ибеиара атәы. Аслан баҩ иалхны, хьыла иҭалаҳаны итәарҭа ҟаиҵеит, усҟантәи аамҭазы уи аиԥш зеиԥшу ыҟамызт. Уи адагьы Соломон ахьы чаԥаны 200 ԥырак ҟаиҵеит, ахан аҟны, Аныхаҟны аӡыржәга хьыԥшьақәа зегьы ахьы иалхны иҟаиҵеит, «араӡны Соломон ихаан хәы амаӡамызт» (2Пар. 9:20) «маллеи ҟәыӷаралеи адгьыл аҿы иҟаз аҳәынҭқарцәа зегьы иагьраԥигеит Соломон» (2Пар. 9:22). Абри аҳәынҭқарԥҳәыс лышьҭахь аҳцәа аӡәырҩы аҳәынҭқар Соломон иҭаара рҭаххо иалагеит (2Пар. 9:23).
Сава атәыла аӡбахә рҳәоит иара убас адырҩцәа Исаии, Иеремии, Иезекиильи рышәҟәқәа рыҟны, иара убас Иови Ԥсалмаҳи рышәҟәаҟны.
=== Ахҳәаақәа ===
[[Танах]]<ref>См. толкование [[Раши]] к стиху. 3Цар. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%8C%D1%8F_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0_%D0%A6%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2#10:13 10:13]</ref> ауриа хҳәааҟаҵаҩцәа рыҩныҵҟа иҟоуп агәаанагара Абиблиа ҳәамҭа еилкаатәуп Соломон агәнаҳа ҟаҵаны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи дидикылеит ҳәа, уи ашьҭахь шәышықәса рнаҩс диит ҳәа Навуходоносор, уи Соломон иргылаз аныха ирбгеит ҳәа. (Арабтә легендақәа рыҟны лара Навуходоносор ианҵәҟьа лоуп). [3]).
[[Афаил:Visita_de_la_reina_de_Saba_a_Salomón,_por_Tintoretto.jpg|мини|341x341пкс|«Соломони аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии», Тинторетто исахьа, 1555 инарз., Прадо]]
Талмуд ала, аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи илызку аҭоурых аллегориаҵас иаԥхьатәуп, ажәақәа «מלכת שבא» («аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи») еилкаатәуп Соломон [4] инапаҵаҟа иҟалаз «מלכות שבא» («Саватәи аҳра») ҳәа.
=== Ауасиаҭ ҿыц аҟны ===
Ауасиаҭ ҿыц аҟны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи «аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс» ҳәа лыхьӡ ҳәоуп, Иаса иҟәыӷара ақәныҟәара зҭахым дырҿаргыланы даарԥшуп :[5] «Аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс ас еиԥш иҟоу ауаа дырҿагыланы дрықәыӡбоит, избан акәзар адгьыл аҵыхәантә дааит Соломон иҟәыӷа ажәа дазыӡырҩырц азы; ари Соломон иаасҭа еиҳауп» (Лк. 11:31), абри аҩыза аагоуп Маҭа иҟынгьы (Мф. 12:42).
Феофилакт Болгариатәи Лука иҟнытә Аевангелие (Агәырӷьаҿҳәаша) аилыркаагаҟны иҩуеит: «аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс» иаанаго еилкаала иарбанзаалак згәы ӷәӷәоу, абзиа аҟаҵара зылшо есқьынгьы ҳәа»[6]. Иазгәарҭоит, ари афраза аҵакы абас иҟоуп ҳәа — Аӡбара амш аҽны аҳәынҭқарԥҳәыс (алада Лука зыӡбахә иҳәо амырҭаҭцәа-ниневитианцәа, Иона ибзоураны анцәа дхазҵаз) дықәгылоит, Иаса ихаантәи аиудеиацәа дагьрықәыӡбоит ҳәа, избан акәзар урҭ анцәа ихаҵара иалагаз амырҭаҭцәа ирымамыз алшарақәеи азинҷыдақәеи рыман, аха урҭ рыдкылара мап ацәыркит ҳәа[7]. Иероним Стридонтәи ишазгәеиҭоз ала, ирықәыӡбоит азыӡба аҳәаразы ирымаз амчхарала акәым, аха дара ирҿырԥшны аԥыжәара ирымаз ала[8]. Ниневитианааи Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси Қьырса аамҭа ицаныз анцәа дхазымҵаз излараԥыргоз Иоанн Ахьҿы «Маҭа ишәҟәазы аиҿцәажәараҟны» ишиҳәо ала: «еиҵаз агәра ргеит азоуп, иудеиаа еиҳазгьы агәра рымгеит»[9].
[[Афаил:Peter_Paul_Rubens_009.jpg|мини|«Иҟало здыруаз амҵахырхәара аныҟарҵоз», Рубенс исахьа]]
Иара убас уи иаҭан ажәытәӡатәи амырҭаҭцәа «рыԥсы аазгоз» рроль. Исидор Севильтәи иҩуан: «Соломон Анцәа ду иҩны зыргылаз ижәҩантәу Иеруслаим азы ахаҳәи аӷәуи ирылхны акәымкәа, ацқьацәа зегьы ирылхны. Соломон иҟәыӷа ажәа дазыӡырҩырц азы иааз Аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс лтәы еилкаатәуп, Анцәа ибжьы иазыӡырҩырц акыр инаскьагоу, ихараӡоу адунеи аҳәаақәа рыҟнытә иааз аныха ауп ҳәа»[10].
Ақьырсиантә авторцәа аӡәырҩы ирыԥхьаӡоит аҳамҭақәа зманы Соломон иахь иааз аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ҳәа иаарԥшу Иаса Қьырса имҵахырхәаразы иааз адырҩцәа рхаҿсахьа ауп ҳәа. Иероним Лыԥхазмоу «Исаиа адырҩы ишәҟәы» аилыркаагаҟны абас иҳәоит: аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Соломон иҟыӷарақәа дырзыӡырҩырц Иерусалимҟа дшааз еиԥш, адырҩцәагьы Анцәа иҟәыӷара ду – Иаса Қьырса имҵахырхәаразы иааит[11].
Ари аилыркаа акыр Амессиа аҳамҭақәа изнагара иазку Исаиа ажәытәуасиаҭтәи иҿаҳәатәы шьаҭас иамоуп, уа иара убас аӡбахә иҳәоит Сава атәыла, иагьҳәоуп арҭ реиԥш аҳәынҭқарԥҳәыс Соломон изналгаз аҳамҭақәа ртәы: «Амахҽқәа рыжәпарала ухҟьахоит уара — адромадерқәа (џьыҟәк змоу амахҽ) Мадиами Ефи рыҟнытә; урҭ рызегьы Савантә иаауеит, ахьи арафи рыманы, Иҳақәиҭу ибзарӡгьы рҳәоит» (Ис. 60:6). Ауасиаҭҿыцтәи адырҩцәа иара убас асаби Қьырса изнаргеит арафы, ахьы, амирра. Арҭ асиужетқәа реизааигәара атәы иаҵшьны ирҳәоит мраҭашәараевропатәи аҟазараҟны, иаҳҳәап, еиҵыху аманускрипт агәҭаны ианырҵар ҟалон, наҟ-ааҟ еиҿаԥшуа.
=== Аҟоран аҟны ===
Аҟоран 27-тәи асура «Ашышкамсқәа» аҟны иануп адырҩы Сулеимани (Соломоне) араб ҳәамҭа Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси ирызку. Уи инаҷыданы, аԥсылман фольклор аҟны иҟоуп Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс илызку алегьенда аверсиақәак, уа уи Балкис (Билкис) лыхьӡуп 12].
Аԥсылман традициа инақәыршәаны, Соломон ашамыхьажь аҟнытә еиликаауеит Балкис ҳәа аҳәынҭқарԥҳәыс дшыҟоу атәы — алакә аҟнеиԥш ибеиоу атәыла Саба иахагылоу, ахьы иалху зыхә дуу хаҳәла ичаԥоу аҳ итәарҭа иқәтәоу, амрагь иамҵахырхәо. Уи ашәҟәы лзиҩуеит абас анҵаны: «Анцәа имаҵуҩы, Соломон, Давид иԥа сыҟнытә, Балкисҟа, аҳәынҭқарԥҳәыс Шеба лзы. Шәысҿамгылан, аха шәааи, шәыхгьы сышәҭ» ҳәа. Ашәҟәы аҳәынҭқарԥҳәыс илнаҭоит Соломон уи лаҳра атәы иазҳәаз аҵыс.
Балкис ашәҟәы анлоу, дшәеит Соломон аибашьра иақәикыр ҳәа, убри аҟнытә зыхә дуу аҳамҭақәа изылышьҭит, уи иара мап рцәикит, ар шдәықәиҵо, лықалақьқәа шимпыҵаикуа, уи иаланхогьы хьымӡӷы дырганы ишалицо ҳәаны. Абри ашьҭахь Балкис илыӡбеит Соломон ишҟа лара хаҭала дцарц, убас ала лхы шилымҭо аалырԥшырц азы.
[[Афаил:Persischer_Meister_001.jpg|мини|«Соломон аҳтәарҭаҟны аԥстәқәа рыгәҭаны». Аџьамтәылатә миниатиура XVI ашә.]]
«Аҳәынҭқарԥҳәыс Билкиси ашамыхьажьи». Аџьамтәылатә миниатиура, 1590—1600 шш. инарз.
Дцаанӡа дзықәтәаз лытрон абааҟны илҵәахит, ацаԥха аркны, аха Соломон, аџьинқәа раҳ, урҭ ицырхырааны уи Иерусалимҟа ииаигеит, аԥшра ԥсахны Аҳәынҭқарԥҳәыс илирбан, длызҵааит: «Абас аума иара шыҟоу ?» ҳәа. Балкис иара лдырит азы Соломон ҷыдала лара лзы иргылаз ахан ахь днарыԥхьеит. Уи адашьма асаркьа иалхны иҟаҵан, аҵаҟа аԥсыӡқәа ӡсо иҭан (егьи аурысшәахь аиҭагаҟны адашьма аҵәцаш иалхын аҟнытә адашьма аҭыԥан ӡыз џьылшьеит иҟаз[13]). Балкис, ахан даныҩнала, дшәеит, аӡы дҭаланы ицатәыз џьылшьеит, лыҵкы дҩаханы, лшьамхқәа хтны. Уи ашьҭахь ус лҳәеит:
Иа Анцәа! Схы ԥхасҭастәит, шьҭа Сулаимангьы саргьы, Адунеи иқәу Аллаҳ ҳаитәуп.[14]
Абасала, Сулеиман имчрагьы и-Нцәагьы азхалҵеит, Аԥслыманрагьы лыдылкылеит.
Аҟоран иахцәажәо ахҳәааҟаҵаҩцәа Соломон ихан аҟны адашьма иадҳәалоу ари ахҭыс аҳ игызмалра атәы аҳәоит ҳәа ирыԥхьаӡоит, уи Балкис лшьапы ахәы ақәуп аҽадаҟнеиԥш ҳәа ирҳәоз иашазар гәаиҭарц азы иҟаиҵеит ҳәа. Аҳмад ас-Салабии Џь. аль-Маҳаллии рверсиала Балкис лцәеижь зегьы ахәы ақәын, лшьапқәа аҽада ашьапқәа иреиԥшын – ари дқаҷаан ҳәа, аҳ дҿаԥиҽит, дааирԥшит ҳәа. (шәахә. аҟәша Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс лшьапқәа).
Аҟоран ахҳәааҟаҵаҩ Џь. ас-Суиути излаиҳәо ала, Соломон Балкис ԥҳәысс дигарц иҭахын, аха лшьапқәа ирықәыз ахәы дыннакылон. [16] Егьи ахҳәааҟаҵаҩ — Аль-Баидави иҩуеит Балкис лхаҵа деилкаам ҳәа, аҳ дыззиҳәаз ҳамдан ахылҵшьҭрақәа раԥхьагылаҩцәа дыруаӡәкызар ҟалап ҳәа игәы иаанагоит.
== Алегьендақәа ==
[[Афаил:Konrad_Witz_003.jpg|мини|«Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси», Конрад Виц исахьа]]
=== Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси ===
Аԥшьаҩыратә текст аҟны Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси реизыҟазаашьазы, ирыбжьаз абзиабаразы ажәакгьы ҳәаӡам. Аха абас еиԥш ишеизыҟаз атәы иалацәажәоит алегьендақәа рыҟны. Абиблиа иаҳәоит 700-ҩык аҳәсеи 300 –ҩык уадалақь(ҳәсеи) иман ҳәа (3 Аҳр. 11:3), урҭ рыҩныҵҟа дыҟоуп ҳәа рҳәоит легьендақәак, Саватәи аҳәынҭқарԥҳәысгьы.
=== Ауриа ҳәамҭақәа ===
Иудеиатәи атрадициақәа рыҟны ари атема иазку алегьендақәа маҷӡам. Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси реиԥылара атәы аҳәоит аггадтә мидраш «Таргум Шени» «Есфирь Ишәҟәы азы» (VII ашә. анҵә. — VIII ашә.алаг.) аҟны, екзегетикатә «Мидраш Мишлеи» «Соломон Иажәамаанақәа Рышәҟәы» азы[18] (IX ашә. инарз.)[19], уи аҵакы еиҭа иҳәоуп мидрашқәа реизга «Иалкут Шимони» «Паралипоменон» азы (Ахроникақәа рзы) (XIII ашә)[20], иара убас иементәи аманускрипт «Мидраш Ха-хефец» (XV ашә) азы. Аҳәынҭқарԥҳәыс лҭоурых хԥаны иушар алшоит — раԥхьатәиқәа ҩба: «аҳәынҭқарԥҳәыси ашамыӷьажьи рзы ацҳамҭази» «асаркьа дәи аҳәынҭқарԥҳәыс лшьаргәацәқәеи» акырџьара Аҟоран ажәабжь (VII ашә.) иақәшәоит; ахԥатәи Абиблиаҟны иааркьаҿны излацәажәоу Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси реиԥылара атемеи уи Соломон илҭаз ацуфарақәеи ртәы иацнаҵоит инарҭбааны иаарԥшу ажәабжь аҟны.
Ауриа ҳәамҭа ишаҳәо ала[21], ашәарахи аԥстәқәеи дырхылаԥшҩны даныҟаз, Соломон ҽнак дара зегьы еизигеит. Ашамыӷьашь (мамзаргьы «арбаӷь Бар») мацара агын. Аҵыхәтәан уи анырыԥшаа, иара Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс дахьтәоу Китор ҳәа қалақь ссирк аӡбахә аҳәеит:
''Ари адгьыл асаба ахә аасҭа ахә амоуп; араӡын адәаҟны икажьу агәам-сам иаҩызоуп. Уа изызҳауа аҵлақәа аԥсабара аншаз аԥхьатәи амшқәа рзы еиҭаҳауп, аӡгьы роууеит едем аӡқәа рыҟнытә. Аҳәынҭқар ир атәылаҟны ирацәаӡоуп, аибашьцәа рхы ахыркырақәа (агәыргьынқәа) ықәгылоуп, аха аибашьышьа рыдмырҵаӡеит, уи моу ахыци ахәымпали рыла изхысӡом[22].''
Ари заҳаз Соломон аҵыс аԥсаатә ду ацҵаны Саватәи адгьыл ашҟа идәықәиҵеит аҳәынҭқарԥҳәыс лзы ажәа рыцҵаны. Аҳәынҭқарԥҳәыс амра амҵахырхәаразы динҵас иҟалҵарц азы дахьдәылҵыз амра иааз аԥсаатә ахаԥан, атәыла ашәшьы хылеит. Илбаз алалабара даргачамкын, аҳәынҭқарԥҳәыс илшәыз лышәҵатәы лкәыкәит, ижәжәаны иқәылҵеит. Убасҟан зымҵәыжәҩақәа Соломон ишәҟәы зыдҿаҳәалаз ашамыӷьажь иԥырны лааигәа инеит. Уи ашәҟәы абас аҳәон:
''Сара, аҳәынҭқар Соломон сыҟнытә. Абзиарақәа шәықәзааит буаагьы баргьы!''
''Ибдыруеит бара Анцәа адәы иқәу агыгшәыги аԥсаатәи, аџьнышқәеи, аҩсҭаацәеи сшырхаиргылаз, Мрагылареи Мраҭашәареи, Шьыбжьагәи Аҵхагәи рҳәынҭқарцәа зегьы сара исеихырхәарц ишаауа. Исҳәогьы убри ауп, шәхала шәхатәгәаԥхарала сара сышҟа шәааир, бара, аҳәынҭқарԥҳәыс, ҳаҭыр бықәҵаны бсыдыскылоит избахьоу аҳәынҭқарцәа аӡәы иеиԥшымкәа; ишәҭахымхакәа, Соломон ишҟа шәанымааи, ижәдыруазароуп: арҭ аҳәынҭқарцәа — адәы иқәу агыгшәыги жәҩан иалоу аԥсаатәи; аџьнышқәеи аҩсҭаацәеи — ҵҩа змам, шәахьышьҭоу шәыҩнқәа рыҟны инеины шәырхәаҽып, адәы иқәу агыгшәыг адәқәа рыҟны шәеимырыжәжәап, ажәҩан иалоу аԥсаатә шәыбаҩ иаахыкәласуа ишәықәу шәжьы ҭырфаап.''
[[Афаил:Arrival_sheba.jpg|мини|«Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс лааира», Самуел Коулмен исахьа]]
Аҳәынҭқарԥҳәыс ашәҟәы данаԥхьа, инхаз лымаҭәагьы ԥылыжәжәеит. Лабжьагаҩцәа Иерусалимҟа бымцан ҳәа ларҳәеит, ахал лара абас еиԥш мчы змоу аҳәынҭқар дылбарц лҭаххеит. Аӷбақәа зыхә дуу акипарис ҵламаҭәахә, абырлаш, хәы змоу ахаҳә ақәҵаны амҩа дықәлоит, Израилнӡа днаӡоит хышықәса рыла (ари амҩа 7 шықәса уахьаго аҭыԥан).
«Есфир Ишәҟәы» азы «Таргум Шени» инақәыршәаны, аҳәынҭқар Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс дидикылеит ихан аҟны аҳ итәарҭа ахьыҟаз ауада ду аҿы. Аҳәынҭқарԥҳәыс уи лшьапы анынҩналыргыла, аҳ иаҳтәарҭа аӡы иӡаагылазшәа лбеит, иаразнак лкалҭгьы шьҭылхит имбааӡарц азы. Абасала, Соломон лшьапқәа ибеит ахәы жәпаӡа изқәыз, иаахжәангьы: «Быԥшӡара – аԥҳәыс лыԥшӡароуп, ахәы ибықәу — ахаҵа иқәу ахәы иаҩызоуп. Ахаҵа иҟны ари ԥшӡоуп, аха аԥҳәыс лыҟны ари - гроуп», иҳәеит.
Соломони аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии раԥхьаӡакәны рыбзиеибабара атәы ахьаҳәо «Алфавит Бен-Сиры» аҟны аҳәынҭқарԥҳәыс лцәа зегьы ахәы ақәын аҳәоит. Аҳәынҭқар иаҳҭынраҟны иҟаз ахәышәтәҩцәа адҵа риҭоит ахәы илықәу зрыцқьо ахьшьтәы дырхиарц.
=== Ефиопиатәи алегьендақәа ===
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи илызку алегьендақәа руак ануп ефиопиатәи ашәҟәы «Кебра Негаст» («Аҳәынҭқарцәа рыхьӡ-рыԥша иазку ашәҟәы») аҟны, зегь раасҭа изаатәу анапылаҩыратә аԥҵамҭа XII ашәышықәса иаҵанакуа. Ари ашәҟәы иануп ефиопиатәи аҳәынҭқарцәа рхылҵшьҭрақәа ирзыку алегьендақәа аҳәынҭқар Соломон инаиркны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лҟынӡа.[23] ( «Кебра Негаст» ихьшәаны ишцәырҵыз атәы аҳәоит 32-тәи ахаҟны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Ауасиаҭ Ҿыц аҟны зыӡбахә ҳәоу аефиопцәа р-Ҳәынҭқарԥҳәыс лаҳасабала иаарбоу аҳәынҭқарԥҳәыс Кандакиа длеиԥшны дахьаарԥшу, (Аус. 8:27). Аха Ауасиаҭ Ҿыц азы Уильям Баркли иҟаиҵо ахҳәаақәа рыла, Кандакиа — ахьӡ аасҭа еиҳа чынуп, Ефиопиа аҳәынҭқарҳәсақәа иныҟәыргоз .[24] Ари атекст инақәыршәаны уи хьӡыс илыман Македа («Амцатә»). Иҟалап уи шьаҭас иаиузар аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ауасиаҭҿыцтәи лыхьӡ.[25]
[[Афаил:Horse-sheba.jpg|мини|Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи аҽы дақәтәаны Иерусалимҟа дцоит. Ефиопиатәи афреска]]
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи дыԥшӡан, дҟәышын (убри аан лхылҵшьҭреи лҭаацәеи рзы акгьы ҳәаӡам). Абиблиатә ҳәамҭа ишаҳәо еиԥш, Иерусалим днеит Соломон дылбарц, диацәажәарц, уи иҟәыӷареи ихьӡ-иԥшеи ртәы акыр лаҳахьан азы аҭуџьар Тармин иҟнытә.[26]
Ара дахьааиз Соломон «даара ҳаҭыр лықәҵаны дидикылеит, ихан аҟны иара иахьизааигәаз дыҩнаиҵеит. Шьыжьи уахеи лхәы наиҭиуан. Ҽнак «дара еицышьҭалеит», «жәымзи мчыбжьыки рнаҩс аҳәынҭқар Соломон даниԥырҵ ашьҭахь… ахшарауразы ахьаа лызцәырҵит, ахшарагьы длоуит, аҵеи». [27]
Македа лԥа Баина-Лехкем (авариантқәа — Уольде-Таббиб («аҟәыӷа иԥа»), Менелик, Меньелик) ихьӡылҵеит, уи жәаҩа шықәса анихыҵ, иаб иӡбахә иалҳәеит. 22 шықәса анихыҵ Баина-Лехкем «арратә ҟазареи аҽыбӷаҟазареи рыҟны абаҩхатәра иман, иара убас ашәарыцараҟны, ашәарах акреи рыҟны, арԥарцәа иддырҵо аҟазарақәа зегь рыҟны. Иагьлеиҳәеит иара Аҳәынҭқарԥҳәыс : „Сцан саб снаиҿыԥшып, нас схынҳәны саап, Израиль Анцәа ус иҭаххар» ҳәа.26] ицамҭаз Македа арԥыс Соломон имацәаз инапы иалыркит, иаб дибар далаидырырц, «лажәа, луасиаҭ инлыжьыз игәаланаршәап» ҳәа. [29]
Баина-Лехкема Иерусалим дахьнеиз, Соломон сԥа ҳәа дидикылт, ҳаҭырлагьы изныҟәеит:
''Аҳәынҭқар Соломон арԥыс дшааз иазҳәаз абас реиҳәеит: «уара дуеиԥшуп», шәҳәон, аха сара сычаԥашьа, сгылашьа имаӡам, аха саб Давид ичаԥашьа имоуп, иҭәымҭа данҭагылаз, сара саасҭагьы акыр дыԥшӡоуп». Аҳәынҭқар Соломон дҩагыланы ԥхьара дцеит, арԥыс хьыла иқәҵаны амаҭәа ишәиҵеит, ахьы иалхыз амаҟа иҟәниҵеит, агәыргьын ихаиргылеит, амацәазгьы имӷаиҵеит. Зеиӷь ыҟам маҭәала деибиҭеит, улаԥш наидхало, иаҳтәарҭа днықәиртәеит, иара ихаҭа диаҟараны дҟаиҵеит.''
— ''«Аҳәынҭқарцәа рыбзарӡы» (Kebra Nagast). Ахқәа 33-61''Хаиле Селассие I, Ефиопиа аҵыхәтәантәи аимператор, Соломонидаа рдинастиаҟны иҵыхәтәантәиуп ҳәа иԥхьаӡоу
[[Афаил:Selassie-2.jpg|мини|Хайле Селассие I, последний император Эфиопии, считающийся последним из династии Соломонидов]]
«Кебра Негаст» ишаҳәо ала, Баина-Лекхем иԥсадгьыл ахь иан лышҟа дхынҳәит иудеиатәи аҳцәа ирыҵанакуаз аԥхьаирақәа иманы дааит, Иерусалимтәи аныхабаа иҩынганы иааигеит Ауасиаҭ Аӷба, аефиопцәа ишырҳәо ала иахьагьы Аксум иҟоуп Сион Ицқьаӡоу Аҭыԥҳа Мариа лныхабааҟны.[30] Аҳәынҭқарԥҳәыс Макеба лԥа даныхынҳә ашьҭахь аҳра мап ацәкны лԥа илҭеит, уи Ефиопиа аҳра еиҿикааит израильтәи иеиԥшны, атәылаҟны аиудаизм ҳәынҭқарратә динны иалагаланы, аԥҳәыс лыла ашьҭрамдара мап ацәкны, апатриархат шьақәыргыланы. [23] Иахьа уажәраанӡагьы Ефиопиа еиқәханы иҟоуп «фалашеи» ацуҭа— ефиопиатәи ауриацәа. Урҭ Баина-Лекхем Ефиопиаҟа ицны иааз иудеиатәи аҳцәа ҳархылҵшьҭрақәоуп ҳәа рхы рыԥхьаӡоит.[31] «Кебра Негаст» ишиҳәо ала, Менелик Соломон раԥхьатәи ихылҵ иакәын, иԥеиҳаб иакәын, Аӷба (Израиль ажәлар ирыцыз алԥхагьы) зигазгьы убри ауп аԥхьаира имаз азин ала.
Баина-Лекхем зшьапы икыз Ефиопиатәи Соломонидаа аҳцәа рдинастиа атәылаҟны аҳра руан X ашә. аҟынӡа, фалаштәи аибашьҩы ҭыԥҳа Естер (мамзаргьы Иудит) иахылҳәаанӡа.[32] Аофициалтә ҭоурых ҩыра ишаҳәо ала, ажәытәӡатәи ашьҭра маӡала иаауан еиԥымҟьаӡакәа, еиҭа иагьыхынҳәит аҳра 1270 ш. аҳ Иеконо Амлак ила. Ефиопиа аҵыхәтәантәи аимператор Хаиле Селассие I Соломонида рдинастиа саҵанакуеит, аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи 225-тәи лабиԥар сатәуп ҳәа иԥхьаӡон.[33]
=== Арабтә литератураҟны ===
Аҳәынҭқарԥҳәыс лҭоурых арабтә литератураҟны иҵегьы иацқәоу ыҟоуп. Аҭоурыхҭҵааҩ ас-Салаби «Адырҩцәа рҭоурых» аҟны иҳәоит аҳәынҭқарԥҳәыс асаркьа дашьма ала лԥышәара чарҳәаран ҳәа: ҩыџьа аҩсҭаацәа (джинны), Соломон Билкис ԥҳәысс дигар ҳәа ишәаны, ахьӡ бааԥс лхырҵарц рыӡбеит, аҳәынҭқар: «Билкис, аиашазы, дҟәышуп, аха лышьхәақәа рҭыԥан аҽада ашьаԥхыцқәоуп илымоу, насгьы лшьаҳәырӡыӡқәа ахәы рықәуп, избанзар лан аҩысҭаахылҵшьҭороуп илымаз». Уи адагьы, ас-Салаби иҳәоит аҳтәарҭахь дышнеиз: лаб даныԥсы ашьҭахь ажәлар рыхәҭак аԥҳәыс аҳәынҭқарра лахаргылара рыдырымкылеит аҟнытә ахаҵа далырхит ҳәынҭқарс. Атәыла ҩ-лагеркны аҽашеит, амакҩы (аконкурент) дышнеиуаз дтиранха даақәгылеит. Усҟан аҳәынҭқарԥҳәыс аҳәацәа изылышьҭит аҩ-ганкгьы абасала еидылҵарц азы, ачараҟны аҩы зылсыз лхаҵа ихы хылҵәеит (еиҿшәырԥшы. Иудифи Олофернеи рҭоурых). Аҳәынҭқарԥҳәыс аҩсҭаацәа дшырхылҵшьҭроу анылҳәо, ас-Салаби Ибн Маимуни Абу Хураиру иахь ухьалырԥшуеит, аҵыхәтәантәи адырҩы Муҳаммед иршаҳаҭгақәа шьаҭас ишаиҭоз шьақәырӷәӷәаны, аканонтә текстқәа рыҟны уи зырҵабыргуа ҳәа акгьы шуԥымлогьы. Абу Али Балами, сасанидтәи асулҭан Мансур ивизир (X ашә.), ишиҳәо ала, уи лаб ҭауадын, лан — пери (аџьамтә мифологиаҟны анашанатә мчы змоу ҭыԥҳауп).
XII ашә. араб ашықәснҵаҩы Нашван аль-Химьиари иаԥиҵеит «Химьиариттәи ашәҟәы аҳцәа ирызку» захьӡу, саветәи аҳцәа рхылҵшьра атәы зҳәоз. Уа аҳәынҭқарԥҳәыс Билкис лыхьӡуп, уи лхатә ҭыԥ лымоуп ажәлашьҭрақәа рыҩныҵҟа — лхаҵа савеитәи аҭауад Ду Таба (егьи ахьӡ Манхен-ель) иоуп, аб Хадхад ихьӡуп, Тобба аҳәынҭқарцәа рыҩнра датәуп. Билкис дылхыҵит аҳ Асад[36]. Ари атекст аҟны иҟоуп аҳәынҭқарԥҳәыс нашанала лира атәы зҳәо ажәабжь: лаб шәарыцара дахьцаз, дҟьалеит ақәасаб дшашьҭаз, нашанатә қалақьк аҟны днанагеит, анашанатә мчы змаз ауаа ахьынхоз, аҳ Талаб-ибн-Сина дызхагылаз. Ақәасаб аҳ иԥҳа Харура далҵын, Хадхад диццеит. Аҭҵааҩцәа ари асиужет аперсонажцәеи Аравиа исламаԥхьатәи агыгшәыгтә культқәа ирыдҳәалоуп ҳәа азгәарҭоит. Аҳәынҭқарԥҳәыс лаб Хадхад аҵыс ашамыӷьажь (Худхуду) дазааигәоуп, абду Талаб — ҳ.ҟ. III ашә. инаркны амза иадҳәалоу анцәахәы ҳәа иӡбахә ҳәоуп, уи ихьӡ аиҭагараан «ашьха бӷаџьма» ҳәа аанагоит, ан ақәасаб-агызмал ҳәа[36].
[[Афаил:Osmanischer_Meister_001_detail.jpg|мини|«Соломони Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии», ахәҭак. Османтәи аҟаза, XVI ашә.]]
Аџьамтә шәҟәыҩҩы Џьами жәлартә роман «Атронқәа быжьба» «Salaman va Absal» ахы аҟны аԥҳәыс лчарҳәара атема иазку ессе хәыҷык агәылоуп, Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ахаҵа дшизыҟоу атәы аартны илҳәоит: «Уахынлаз, ҽынлаз, цәанырра ӷәӷәала сзышьҭаԥшыз арԥыск дсаҩсны дцараны дыҟаӡам».[37] Низами Сулеимани Билкиси рышьцылара бааԥсқәа дрықәыӡбоит, ишеибагаз атәы, адабла зысны ииз ахәыҷы итәы дахьалацәажәо, ани аби Аллаҳ ицәырӡоз аартны иарҳәар уи ихәышәтәра шауаз атәы. Аҳәынҭқарԥҳәыс лхаҵа дылжьарц шылҭаху атәы аргама илҳәоит, аҳәынҭқар имаз амал ду анаҩсгьы, атәым мал дшеилаҳауа атәы. Аԥҵамҭа ҵакыс иаман — агәнаҳа аартны ацәыргара ашьҭахь аиқәхара, анажьра аиура.
Аџьамтә шәҟәыҩҩы, амистик Џьелаледдин Руми (XIII ашә.) 4-тәи ашәҟәы «Месневи» (Аҟоран апоетикатә комментари) иаҳәоит амал ду змоу аҳәынҭқар лвизит атәы, уи лмал Сулеиман иҵакны имоу аасҭа имаҷӡоуп. Ахшыҩҵак хада — ҳамҭаҵәҟьаны иҟоу ахьы акәӡам, Аллаҳ имҵаныҳәароуп, убри аҟнытә Сулеиман аҳәынҭқарԥҳәыс лҟынтә ҳамҭас дыззыԥшу «лыԥсыцқьароуп». Аџьамтә поет Хафиз, иакәзар, иаԥиҵоит Билкис леротика-бзазаратә хаҿсахьа.
Арабтә текстқәак рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс лыхьӡ — Билкис акәӡам, Балмака, Иалмака, Иалааммака, Иллумку, Алмака уҳәа уб.егь.
=== Егьырҭ акультурақәа рыҟны ===
Ауриа литература иаҿырԥшны, егьырҭ ажәларқәа ацуфарақәа ртема уи аҟара инарҭбааны иаарԥшӡам, иоригиналтәу зҵаарақәак шуԥылогьы.
Арабтә ацуфараҟны аҳәынҭқарԥҳәыс «аҿажәкра хызҽуа» аӡы дазҵааит, ажәҩангьы, адгьылгьы иалымҵуа. Соломон, аԥааимбар Гавриил (Џабраил) игәы иҽанызҵаз, аҭак иҳәоит — уи аҽы аԥхӡоуп, аӡышара хызҽуаны иҟоу аԥстәы аԥхӡы, уи ҵааӡам азы (агха змоу абжьарашәышықәсазтәи агәаанагара).
Арабтә литератураҟны Соломон аҭыԥҳацәеи арԥарцәеи злеиԥшым аилкаара анидыргала, амидрашақәа рыҟны иаагоу аиԥшымзаарақәа ирықәымшәо азыӡба рыдигалеит: Соломон адҵа ҟаиҵеит шәҿы шәыӡәӡәа ҳәа, арԥарцәа рызнапык ала рҿы рыӡәӡәеит, аҭыԥҳацәа рыҩ-напык ала. Убри адагьы, аԥсылман автор Хуссеин итекстқәа руак аҟны — урҭ еиԥшны еилаҳәаӡам, аҭыԥҳацәа ахаҵа маҭәа, арԥарцәа аҳәса рымаҭәа ршәырҵеит.
Абжьарашәышықәсазтәи Европа ас еиԥш атекстқәа зеиқәымхаӡеит, аха аҟазара аԥҵамҭақәа рыла ацуфарақәа реиҭашьақәыргылара ҟалоит. Убас, XV ашә. иаҵанакуа анемец уарҳәалқәа, соломон иҟәыӷара аԥышәара иазку, ианҵоуп Соломон, еиԥшу ахәыҷқәа ҩыџьа аҵәақәа знапаҿы изку, аҳәынҭқарԥҳәыс, знапаҿы ҩ-шәҭык зку. Аҩыра ишаҳәо ала, лара дазҵаауеит: «Исаҳә, аҳ/Ашәҭқәеи ахәыҷқәеи/Ԥсабарала еиԥшу/Мамзаргьы еиԥшыму». Аҳәынҭқар ахәыҷқәа рыбжьара аӡӷаби аҷкәыни еилиргароуп, ашәҭқәа рыҟнытә иԥсабаратәым иарбану. Аҵыхәтәантәи аҟны уи ицхраауеит ашьха, ахәыҷқәа реиҩдыраара илшоит (аиудеиатә какан иалҵыз) урҭ аҵәақәа шырыҟәшәо ала. Еиҳа ижәытәӡатәу, ҳара ҳҟынӡа иааӡаз арҭ аҵәақәа ахьцәырҵуа алитературатә хыҵхырҭақәа, — ианонимтәу алатинтә ҩыра «Аурымааи егьырҭи еиуеиԥшым русқәа рзы атрактат» ауп (Болоньиа, 1326).
«Кебра Негаст» аҟны абиблиатә фраза «лара дааит ацуфарақәа рыла дԥылшәарц азы», еиҭагоуп «лара дааит иҟәыӷара ԥылшәарц азы», убри акәзар ҟалоит ефиопиатәи атрадициаҟны ацуфарақәа зыҟам зынӡагьы.
Иџьаушьартә иҟоуп ацуфарақәак рымҽхак акыр иахьыҭбаау: убас, иапониатәи афреилина Сеи Сионагон авторс дызмоу «Анҵамҭақәа ахчнызаҟны» (ҳ.ҟ.1000—1010 шш. ), иҟоуп ауриа хыҵхырҭақәа угәалазыршәо ахыҵхырҭақәа: арахәыц зҵудаша хәы змоу ахаҳә азы, ақьырсҭахҵәаха аӡы аӡааҵарала ахи аҵыхәеи аилыргара.
=== Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лҳамҭақәа ===
Еиуеиԥшым ажәларқәа рлегьендақәеи рҳәамҭақәеи рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс илыдҳәаланы иаарбоуп еиуеиԥшым аҳамҭақәа:
Абиблиаҟны:
* Абырлаши еилыԥхаауа ахаҳәқәеи;
* Ахьи афҩыхаақәеи
Алегьендақәа рыҟны:
* Араӡны; ақьырсиан легьенда ала, уи ахәҭак — 30 раӡны монетак Иерусалимтәи аныхабаа анхыбгалоз (IV ашәышықәса анаҩс) ибжьаӡит, егьырҭ (даҽа 5 шәышықәсак рнаҩс) адырҩцәа Иаса иҟны инаргаз аҳамҭақәа ирылалеит, аҵыхәтәан, Иуда Искариота ачарҳәара ииуыз азы ирҭеит («Соломон Иҳәахьа» инақәыршәаны — атекст, мысратәи ақьырсиануаҩ ила иаԥҵоуп I—IV ашә.-қәа инарзынаԥшуа ауриа легьендақәа шьаҭас иаҭаны);
* Ахбыџқәеи аҭыԥҳацәеи аӡәырҩы, шықәсыки мзаки рзи ииз, ҽнаки сааҭки рзы ииз, зегьы аурыла еиҟараны, реиҿкаашьа еиԥшны, еиԥшны еилаҳәаны, иҟаԥшьыхәхәароу амаҭәақәа зшәу — аҳ иԥышәара ралархәразы;
* Акипарис ҵла;
* Адухь злырхуа зыфҩы лаҳа-лаҳауа аҳаскьын опобальзам (Amyris Opobalsamum) ажәла (Иосиф Флави[45]) ила, иара убас абыкьтә ҵла ажәла;[46]
* Аҿа, ашьҭахь аҳәынҭқар Ирод ихазынарҭахь инанагаз, уантә Иосиф Аримафеитәи ила Иаса ирҭаз — Иԥшьоу Аҿа (Святой Грааль)[47][48];
* Агәыргьын[49]
* Зыжәла бзиоу аҽҵыс Сафанад (Safanad, «Чистый») захьӡу, алегьенда ала, арабтә ҽқәа зхылшьҭрақәоу ируакуп.[50]
[[Афаил:Pur_sang_arabe_-_Haras_de_Kabyuk_(Bulgarie).jpg|мини|Арабтә ҽыжәла иаҵанакуа]]
Иара убас ихьшәоу аамҭазтәи алитератураҟны иуԥылоит егьырҭ аҳамҭақәа рацәаны (ахаҳәиаҵәақәа (сапфиры), аизумрудқәа, аҿақәа уҳәа уб.егь.).
Соломон аҳәынҭқарԥҳәыс ацкыс илиҭаз аҳамҭақәа рхыԥхьаӡара XVII ашәышықәсазы иаларҵеит Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лбиблиотека ҳәа изышьҭоу, Абиссиниа еиқәхазшәа ирҳәо, папа римтәи ицҳаражәҳәаҩцәа иҭырҵааз. Уа иҟан аҳәынҭқарԥҳәыс диҭаацыԥхьаӡа ҳамҭас илиҭоз, иара убас есышықәса илзишьҭуаз ашәҟәқәа. Урҭ ирылан аԥсабаратә цәырҵрақәа ирызкыз Енох ишәҟәы, аматематиказы Нои ишәҟәи ацеремониақәеи рзы, Авраам ишәҟәқәа — ифилософиатә еиҿцәажәарақәа ранҵара Мамре аџьраҟны, Сивиллин лышәҟәқәеи аҳәынҭқарԥҳәыс лара лаԥҵамҭакәеи. Ари аҭоурых литературатә мистификахеит.[51]
=== Алаԥшхырԥаҩи сивиллеи ===
Абжьарашәышықәсазтәи европатәи алитератураҟны, иахьеихаршалоу иабзоураны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии антикатәи аԥшҩы сивиллеи аӡә ракәушәа иаарԥшуп. Убас, амонах Гьаргь, IX ашә. иаҵанакуа византиатәи ашықәснҵаҩы иҩуеит аеллинцәа аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Сивилла ҳәа илышьҭоуп ҳәа. Убри аан Сивилла Сабатәи, Павсани алаԥшхырԥаҩ ҳәа иаирбо, Палестина анҭыҵ ауриақәа дрыланхоит, Шьамтәыла ашьхақәа рыҟны; III ашә. иаҵанакуа аурым софист Елиан Ауриатә Сивилла ҳәа лыхьӡ иҳәоит.[3] Николаи Спафари иусумҭа «Сивиллаа рзы ашәҟәы» (1672 шықәса) аҟны Сивилла Саба хазы хык лзикит. Уа уи иааигоит еицырдыруа абжьарашәышықәсазтәи алегьенда Аџьар Ҵла азы, Исидор Пелусиот иҳәеит ҳәа, иҩуеит: «ари аҳәынҭқарԥҳәыс иҟәыӷаӡоу сивилла леиԥш дааит иҟәыӷаӡоу аҳәынҭқар дылбарц азы, Соломон ила Қьырса иааира атәы лдырит».[54] Сивилла лакәушәа аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лхаҿсахьа ануп Вифлеем иҟоу Қьырса Иира ахьӡала абазилик мраҭашәаратәи афасад иану амозаикаҟны (320-тәи аш.-қәа).[55]
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы ирылаҵәаны иҟаз аиудеиа-қьырсиантә аԥҵамҭа «Сивилла лҿаҳәатәқәа» рыҟны изныкымкәа аџьар абзарӡы ҳәоуп,[56] ари аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Ԥсыҳхазҵо Аџьар аҿаԥхьа лныҳәаразы асиужет шьаҭас иаиуит. Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи сивилла лоуп ҳәа иахәаԥшуеит мраҭашәаратәи алегьендақәа рҟынгьы — Иессеи Иҵла зну аиашахаҵаратә ныхачаԥақәа рыҟны (Иаса Қьырса ихылҵшьҭра) ианын Сивилла Аладатәи лҿаҳәатәы зцыз адамыӷа (аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лдамыӷа).[57]. «Аурыс Хронограф аҟны» XVI ашә. алагамҭазы уи «аҳәынҭқарԥҳәыс Сивилла» лыхьӡуп[58].
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи илызку мраҭашәаратәи алегьендақәа рыҟны , Ԥсыҳхазҵо Аџьар азы аҳәамҭа «Ахьтәы легьенда» иацны иалалаз, уи лаԥшхырԥаҩны дҟалоит хьӡысгьы илоуит Regina Sibylla.[3]
«Еицырдыруа аҳәса рзы» Боккаччо иаԥҵамҭаҟны уи хазы хык лзикуеит иагьлыхьӡиҵоит Никаула. Аҳәынҭқарԥҳәыс лыхьӡ авариант аагоуп Иосиф Флави иверсиаҟнытә, «Иудеиатәи ажәытәрақәа» рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс лвизит ахьеиҭеиҳәо, уа уи Мысреи Ефиопиеи рҳәынҭқарԥҳәыс ҳәа лзиҳәоит, иагьлыхьӡиҵоит Никавл ҳәа (еддин. Nikaulên, англ. Nicaule)[59].
=== Аҳәынҭқарԥҳәыси Ԥсыҳхазҵо аџьари ===
«Ахьтәы легьенда» ала, аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии зҳәатәы ҟалоз сивиллеи Соломон иҟны даннеи, аӡыхь ихыз ақьарсҭа даннадгыла, дшьамхнышгылеит. Алегьенда ишаҳәо ала, уи Адам анышә данамардоз иҿаркыз, анаҩс Иерусалимтәи аныхабаа аргылараан икарыжьыз, Ацәгьеи Абзиеи рыҵла амахәқәа ирылхыз ак акәын.
Уи деихырхәан, илҳәеит Аԥсабара Аҿыхыҩ абри аҵлаҟны дыкнарҳараны дшыҟаз, убри аҟнытә иудеаа раҳра еимырҵәоит, аҵыхәтәагьы ҟалоит ҳәа.[60]
Аҳәынҭқарԥҳәыс Никавлиа Сивилла Саватәи, Иерусалим дахьнеиз Соломон иҟны Қьырса дызкыдҵаз аҵла еиқәханы ишыҟаз анылба, дгачамкны ҿылҭит: «Ари Анцәа цәеижьла иԥсра ахьыҟало аҵла ауп, нас иԥсы ҭаларц азы» ҳәа[61]
Анаҩс, аҵла дықәымгылакәа, лшьапы аахылтын аӡы дырит.[62] Абжьарашәышықәсазтәи атеолог Гонори Августодунски иҩымҭа «De imagine mundi» (Аԥсабара ахаҿсахьазы) аҟны иҩуеит, лара аӡы данӡаагыла, иӷәаӷәыркыз лшьапы уаҩытәҩсатә шьапны иааҟалеит ҳәа (арабтә легьендақәа рыҟнытә иаагоуп).
Соломон ари дацәшәан, алегьенда ишаҳәо ала, ақды анышә иҵаҵаны ишәжы ҳәа адҵа риҭеит, аха шықәсқәак рышьҭахь, иԥшааны Иаса Қьырса дкыдырҵартә еиԥш рхы иадырхәеит .
Аурыс апокриф «Аџьар Ҵла азы Ажәа» (XV—XVI ашә.-қәа) аҟны, сивилла Соломон икаижьыз аҵла данықәтәа даблит, аҳәоит. Уи ашьҭахь «Аҵла мыжда» ҳәа ҿылҭит, уи игылаз ажәларгьы, ҿырҭит: «Лыԥха змоу аҵла, ари данҵахоит Иҳақәиҭу!» ҳәа.
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Ԥсыҳахазҵо Аҵла аҿаԥхьа дшьамхнышгылоит, Пьеро делла Франческа ифреска, Ареццо иҟоу Сан-Франческо и-Базилика
— ''«Соломон иӡбарақәа»''
Аҳәынҭқарԥҳәыс лцәеижь ахәы шақәыз атәы иеиԥшны иалацәажәоит арабтә легьендақәа.
Ауриа ҳәамҭақәа рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс Соломон ацуфарақәа рыла дԥылшәоит, урҭ реиқәыԥхьаӡа ''«Соломон иӡбарақәа»'' рыҟны иуԥылоит.
Соломон ҩынтәны еилиргароуп еиԥшны еилаҳәоу арԥарцәеи аҭыԥҳәацәеи. Раԥхьа Соломон урҭ шәҿы шәыӡәӡәа ҳәа рыдиҵоит, арԥарцәа уи ирласны иҟарҵон, аҭыԥҳацәа имыццакӡакәа. Аҩынтә раан ауҭраҭых ааганы саԥхьа икашәыԥса ҳәа реиҳәеит — «арԥарцәа (урҭ) ркалҭқәа ирнырҵо иалагеит, аҭыԥҳацәа рмаӷрақәа»;
Саватәи Соломон зжьы хсоуи ихсами еилырга ҳәа иалҳәеит. Соломон абас иӡбеит ари азҵаара: «Аҳ Иҳақәиҭу ихьӡ зну иԥшьоу агәыргьын аажәга ҳәа реиҳәеит. Зжьы хсаз гылан, зжьы хсамыз асаара рыҽкарыжьит агәыргьын аҿаԥхьа».
Аҳәынҭқарԥҳәыс Малкатошк лыцуфарақәа рыдагьы «Соломон иӡбарақәа» рыҟны иааргоит лара илыцны иааз аҟәыӷақәеи Соломон иҟәыӷақәеи реиндаҭлара:
''Соломон иҟәыӷацәа ацуфарала иԥыршәеит илыцны иааз аҟәыӷақәа: «Ақалақь инацәыхараны аҵеиџь ҳамоуп. Шҟәыӷарала иҳашәҳәа, ақалақь ахь аагашьас иамои иара?» Соломон игызмалцәа уи ҟаҵашьа шамам рдырын, ус рарҳәеит: «Шәара ԥарчла ашаха ҳзышәԥа, ҳара аҵеиџь шәзиаҳгоит шәықалақь ахь» ҳәа.''
''Еиҭа даҽа цуфарак рарҳәеит уи лҟәыӷацәа: «Ача аҳәызба ахылҿиаар, излаҭажәгалои?» Егьырҭ аҭакс: «Аҽада атәыҩала», рҳәеит. Аҳәынҭқарԥҳәыс лҟәыӷацәа: «Аҽада атәы абамоу?», - анырҳәа, егьырҭ «Ача аҳәызба абахылҿиаауеи?», рҳәеит.''
''Еиҭа абас рҳәеит: «Аџьыкхыш баар, излашәҵаауеи?» Дара: «Агәыжь амгәарҭала иҵаатәуп», рҳәеит. «Агәыжь абахьои?» ҳәа иҵааит. Дара «Аџьыкахыш абабаауеи?» ҳәа иазҵааит.''
=== Ахаҿсахьа ақаҷаатәра ===
Абиблиашьҭахьтәи аамҭазтәи ауриа ҳәамҭақәеи урҭ ирыдҳәалаз аԥыслман литературеи рыҟны иубоит Соломон дԥызшәоз аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лхаҿсахьа есааира ақаҷаатәра шымҩаԥысуа. Ари аҩсҭаа хаҿсахьа ақьырсиан литературагьы иалалоит. Абиблиатә ҳәамҭа хықәкыс иамоуп, раԥхьа иргыланы, Соломон иҟәыӷареи дызхагылаз Израилтәи аҳра аизҳазыӷьареи ртәы аарԥшра. Аҳәынҭқари аҳәынҭқарԥҳәыси реиҿагылара зыхҟьо, шамахамзар, иҟаӡам. Убри аангьы, ажәытәӡатәи аиҭаҳәамҭақәа рыҟны ари мзызс иаҵаз есааира ихадараны иҟалоит, Абиблиаҟны инамҩатәшәа иаарԥшу цуфарала аԥышәара ҳаамҭазтәи ахҳәааҟаҵаҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала [69], анцәа иишаз адунеи шьақәгылашьазы агәыҩбара аларҵәаразы ҽазышәароуп. Аҳәынҭқарԥҳәыс лхаҿсахьа убри аан иҵоурам, зны-зынла ақаҷаа ҟазшьақәа аанахәоит — иаҳҳәозар, ахәы зқәу лшьапқәа (алада шәахә.). Ицәырҵуеит гәнаҳарала аимадара амзызгьы, уи убас ала Аныха ахырбгалаҩы Навуходоносор иира. Аҳәынҭқарԥҳәыс Соломон ҳамҭас изаалгаз араӡын, аҵыхәтәан Иуда Искариот иигаз ҩажәижәаба раӡныԥарахь ииасуеит.
Аҳәынҭқарԥҳәыс лхаҿсахьа алегьендаҟны иаҳԥылоит аҩсҭаа Лилитгьы илыдҳәаланы. Арҭ рхаҿсахьақәа раԥхьаӡакәны еидҳәалоуп «Иов ишәҟәазы Таргум» аҟны (Иов. 1:15), ара иҳәоуп Лилит Иов длыргәаҟуан, аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лыԥшра аахәаны ҳәа. [70]. Ари таргум аҟны «савеиаа рықәлеит» ҳәа еиҭагоуп «урҭ дрықәлеит Змаргад аҳәынҭқарԥҳәыс Лилит» (Изумруда).[71] Арабтә легьендақәак рыҟны Соломон иара убас аҳәынҭқарԥҳәыс лыԥшра лыҭаны Лилит диҭааит ҳәа агәҩара имоуп. Ихьшәоу акаббалисттә трактатқәа рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Соломон дызлаԥылшәоз Лилит Адам дызлахылхыз ацуфарақәа рылоуп ҳәа ануп.[72] Иҟоуп ажәабжь, Лилит ари аҳәынҭқарԥҳәыс лыԥшра аахәаны Вормс иатәыз нанамган дышхылхыз атәы зҳәо.[71]
[[Афаил:Lilith_Periodo_de_Isin_Larsa_y_Babilonia.JPG|мини|Вавилонтәи азооморфтә нцәаԥҳәыс аҵыс шьаԥы зҵоу (Иштар, Астарта, Лилит мамзаргьы Аҵх аҳәынҭқарԥҳәыс), ҳ.ҟ. 2025—1750 шш.]]
=== Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лшьапқәа ===
Иаабац шьапқәаӡам — ари аперсонаж ахтоникра, ажәытәӡатәра атәы аҳәоит. Мидраш иаҳәоит, Аҟоран аҳәынҭқарԥҳәыс лшьапқәа ахәы рықәзар ҟаларын ҳәа иануп (Аҟоран иахцәажәо ргәаанагарақәак рыла, аҳәынҭқарԥҳәыс лцәеижь ас ала иахьахцәажәо, ақаҷаа хылҵшьҭроуп илымоу) [15]). Убри аан, арабтә легьендақәак рыҟны (Аҟоран анҵамҭа аԥхьа ицәырҵны, ахҳәааҟаҵаҩцәа анырра рнаҭазар ҟалоит) аџьма шьапқәа ҳәа иарбоуп, аџьма шьапхыцқәа лыман ҳәа, ари Аладатәи Аравиа[5] амза анцәахәы— Альмаки, Астарта илзааигәоу (Ilumquh, Almaqah, Amm, Ilmuqah, Sin, Syn, Wadd)[74] иазку амиф аҟнытә иаауазар алшоит. Ари амза анцәахәы аԥшьаҭыԥ иахьагьы аҭыԥантәи ауаа Махрам Билкис («Билкис лыҩны») ҳәа иашьҭоуп.[3] 1950 шш. рзы ари аныхабааҟны аԥшаарақәа мҩаԥигоит Уендель Филлипс .[75] Ажрақәа иҟаиҵаз 350 м аҭбаара рымоуп, иара убас хыԥхьаӡара рацәала аԥенџьырқәа. Филиппс иазгәеиҭоит: «Аныхабаа аҩныҵҟатәи аҭӡаҟны иаадырԥшит еишьҭаргыланы 64 ԥенџьыр, еихацла ирҩычаны. Аабеи хынҩажәиԥшьбеи — ари ажәҩан нцәахәы Венера лхыԥхьаӡарақәа роуп. Ажәытәӡатәи арабцәа рыҟны ажәҩан нцәахәы Венера лхаҿсахьеи аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи – Балкиси аӡә ракәхазар ҟалоит–». Ахьӡ «Балкис» «Ильмука» авариант еицак акәзар ҟалоит[3]. Уи адагьы арабтә текстқәа рыҟны рхы иадырхәоит Балмака авариант («Алмаки лаҳаҭыр аҟнытә»), ари аҵарауаа џьоукы ашьҭахь еицакхаз Билкис ахьынтәаауа акәзар ҟалоит ҳәа ирыԥхьаӡоит[76].
Алада иаагоу легьендақәак аҳәынҭқарԥҳәыс лшьапқәа рзы даҽа гәаанагарақәак ҳадыргылоит:
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи иуаҩытәҩсатәым лыԥшразы аҭоурых ҳԥылоит арабтә версиа «Кебра Негаст» аҟны, уи излаҳәо ала, ажәытәӡан Абиссиниа (Ефиопиа) иахагылан аҳәынҭқар шьа злаз аҳәынҭқарҳәсақәа (аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ҳәынҭқар хылҵшьҭран илымаз ҳәа):
Ари Аҳәынҭқарԥҳәыс (аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи) лан лцәалтәымкәа даныҟаз ''аџьма ҟәаз дук лылаԥш ақәшәан, уи деилаҳаны ҿаалҭит: «Ари аԥстәы шԥаԥшӡоу! Ашьапқәагьы шԥаԥшӡоу!» ҳәа. Абри аџьма гәхьаалгалозаарын ашьҭахь. Лымгәарҭа иҭаз лыԥҳа даншәы, лызшьапык уаҩытәҩсатә шьапын, егьи- аџьма шьапын. Абас, аҳәынҭқарԥҳәыс лан длыхшеит уаҩ иимбацыз аҭыԥха, длааӡеит, ашьҭахь лхаҵацара анааи, лшьапы ҿаасҭазы аӡәы диццар лҭахымхеит, убас дыҟан аҳәынҭқарра дахагылаанӡа.''
— ''E.A.Wallis Budge, The Queen of Sheba and Her Only Son, Menyelek[77]''
Аҩадатәи Ефиопиа иҟоуп заақьырсиантә легьенда, уи иаҳәоит аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи аҩсҭаа шьапы злыҵаз. Алегьенда ари тигре абшьҭра датәын аҳәоит, лыхьӡ Етъе Азеб ( «Аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс» ҳәа ахьану Аҿатә Уасиаҭ аҟны мацароуп). Уи лыжәлар ахацәа рыԥҳаиҳабацәа ӡатәс иззаргоз агәылшьап мамзаргьы амаҭ иамҵаныҳәон:
[[Афаил:Stele_Iglum_Louvre_AO1029.jpg|мини|Сабеиатәи астела: аишәачареи амахҽ хьчаҩи, аҩыра саба бызшәала ианҵоуп]]
''Ари лҭаацәа раамҭа анааи, рыԥҳа дрыманы иааит, агәылшьап афатә иашьҭаланы иахьаауаз аҵлаҟны инеит. Хара имгакәа абрахь быжьҩык ацқьацәа ааин аҵла инаҵатәеит. Урҭ абри аҭыԥҳа илҿаланы инеиуаз лылаӷырӡ анрықәҭәа, аҵла ианнаҵаԥш, аҭыԥҳа аҵла дшадҿаҳәалаз анырба, илызҵааит, уаҩԥсума бара ҳәа, илызҵаауа рҿаархан, аҭыԥҳа илҳәеит аҵла дшадҿарҳәалаз, агәылшьап дафараны дшыҟоу. Ацқьацәа абыжьҩык агәылшьап џьарла иасын иршьит. Аха уи ашьа Етье Азеб илықәҭәеит азы лызшьапык аҽада шьапны иҟалеит. Ацқьацәа дыԥдыртлан, ақыҭахь бхынҳәы ҳәа ларҳәеит, аха ауаа дықәцаны дкарцеит ауха зегьы аҵла дахьықәтәаз агәылшьап лызнеит ҳәа иԥхьаӡаны. Адырҩаҽны лара ақыҭаҟнытә ауаа лыманы дцан, ишьны икажьыз агәылшьап длырбеит, усҟан иаразнак дҳәынҭқарны дҟарҵеит, лара илеиԥшыз ҭыԥҳакгьы лыцхырааҩыс дҟалҵеит.''
— ''E.A.Wallis Budge, The Queen of Sheba and Her Only Son, Menyelek[77]''
Европатәи ақьырсиан ныхачаԥаҩыраҟны лшьапқәа ҟыз шьапны иҟалеит[78] — иҟалап агерманцәа рмырҭаҭтә нцәахәы Перхткак аҟыз шьапы зҵаз латрибутқәа рҟынтәи иааргазар. Даҽа версиак ала, Ан Ҟыз илызкыз алакәқәа рхаҿсахьа аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи иалҭаз аныррала ишьақәгылазар ҟалоит. [79]. Акралԥҳәыс Аҟыз Шьапы даара дрылаҵәаны дыҟоуп Аладатәи Франциа (Reine Pédauque, итал. piede d’auca, «аҟәраан шьапы»), насгьы аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ишлызкыз зынӡагьы ирхашҭхьан.
[[Афаил:Bar'an_temple_1986-3.jpg|мини|Мариба иҟоу Амра Аныхаба аԥҽыхақәа. Ҳ.ҟ. VIII ашә. иргылоуп, 1000 шықәса еиқәханы иҟан]]
== Ахархәара змоу алитература ==
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=1998 |Ажәла=Баиер |Ахьӡ=Рольф |Астатиа ахьӡ=Rolf Beyer: Die Königin von Saba, Engel und Dämon. Der Mythos einer Frau. Lübbe, Bergisch Gladbach 1988|Ақалақь=Ростов-на-Дону|Аҭыжьырҭа=«Феникс»|Асериа=След в истории|Атираж=5000 |isbn=3-7857-0449-6|Адаҟьақәа=320}}
* {{Ашәҟәы|Автор=Жан Франсуа Бретон |Астатиа ахьӡ=Повседневная жизнь Аравии Счастливой времен царицы Савской. VIII век до н.э. - I век н.э. |Аоригинал=L'Arabie heureuse аu temps de la reine de Saba VIII - I siecles avant J.-C. |Аҭакзыԥхықәу=Пер. с фр. Фёдора Нестерова |Ақалақь=М. |Аҭыжьырҭа=«Молодая гвардия» |Ашықәс=2003 |Адаҟьақәа=256 |Асериа=Живая история: Повседневная жизнь человечества |isbn=5-235-02571-7 |Атираж=5000 }}
* {{Ашәҟәы|Автор=[[Литтманн, Енно|Енно Литтманн]]|Ашықәс=1904|Азхьарԥш=https://archive.org/details/legendqueensheb01shebgoog|Астатиа ахьӡ=The legend of the Queen of Sheba in the tradition of Axum|Ақалақь=Принстаун|Аҭыжьырҭа=The University Library}}
* ''Mdrsh mshl, Midrasch Mischle, Sammlung Agadischer Auslegung der Spruche Salamon’s (Midrash on the Proverbs,'' Critically Edited, with a Commentary and Detailed Preface) by Salomon Buber
* ''The Targum of Esther (Second) (Targum Sheni)'' Translated by Bernard Grossfeld — Professor of Hebrew and Aramaic at the University of Wisconsin — Milwaukee, and founding member of the Association for Targumic Studies. Published in 1991 by T & T CLARK LTD, Edinburgh, in co-operation with The Liturgical Press, Collegeville, Minnesota 56321 USA. {{ISBN с опечаткой|номер_с_опечаткой=0-567-09495-8}}<!-- Контрольная сумма не совпадает -->
* Jacob Lassner, [https://books.google.ru/books?id=7hzuHiOjYUoC ''Demonizing the Queen of Sheba: Boundaries of Gender and Culture in Postbiblical Judaism and Medieval Islam''], University of Chicago Press, 1993{{ref-en}}, включает подборку текстов о царице Савской (pp. 161—214):
** <small>The Queen Sheba in the ''Midrash Mishle''; Riddles of the ''Midrash ha-Hefez''; ''Targum Sheni''; Pseudo Ben Sira; The Yemenite Tale of Saadiah Ben Joseph; Recent Jewish Folklore and Folkloric Texts; Various Qur’anic Texts; Tha’labi’s Version of Sulayman and Bilqis, the Queen; Passages from Al-Kisa’i</small>
* Wendell Philips, ''Quataban and Sheba,'' 1955.
* «Queen of Sheba and Biblical Scholarship» by Bernard Leeman (Queensland Academic Press) Westbrook Australia 2005 ISBN 0-9758022-0-8
* The Queen of Sheba’s Goose-Foot in Medieval Literature and Art, in The Authority in the Medieval West, ed. M. GOSMAN et al., Groningen, 1999, pp. 175—192
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:ҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи}}
[[Акатегориа:Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи| ]]
[[Акатегориа:Ҳ. ҟ. 10-тәи ашәышықәсазтәи амонархцәа]]
[[Акатегориа:Ҳ. ҟ. 10-тәи ашәышықәсазы аҳәса]]
[[Акатегориа:Ажәытәӡатәи ауриаҳәса]]
[[Акатегориа:Арабтәи аҳкәажәцәа]]
[[Акатегориа:Абета Израиль]]
[[Акатегориа:Аҳцәа рышәҟәқәа рперсонажцәа]]
[[Акатегориа:Амырҭаҭра аҟынтәи аиудеиатә дин здызкылаз]]
[[Акатегориа:Ефиопиатәи ауриацәа]]
[[Акатегориа:Ауриацәа рмонархцәа]]
[[Акатегориа:Ефиопиа иҟоу ауриацәеи аиудеиатә динхаҵареи]]
[[Акатегориа:Аџьынҳәысa]]
[[Акатегориа:Ауриатә библиаҿы амонархцәа]]
[[Акатегориа:Зыҟазаара еимаркуа ауаа]]
[[Акатегориа:Иемен амонархцәа]]
[[Акатегориа:Сава]]
[[Акатегориа:Соломон]]
[[Акатегориа:Абиблиаҿы зыӡбахә ҳәам ауаа]]
[[Акатегориа:Ауриатә библиаҿы аҳәса]]
[[Акатегориа:Ҳ. ҟ. 10-тәи ашәышықәсазы инхоз ауаа]]
[[Акатегориа:Аҟәырҟан ауаа]]
[[Акатегориа:Ахроникақәа рышәҟәқәа рперсонажцәа]]
[[Акатегориа:Алегендартә монархцәа]]
[[Акатегориа:Лилит]]
[[Акатегориа:Ауаатәыҩса рмифологиатә гибридқәа]]
[[Акатегориа:Ажәлар рҳәамҭақәа рҿы ашацәа]]
[[Акатегориа:Аҟазараҿы араса иадҳәалоу аимак-аиҿакқәа]]
|
Аҳәынҭқарԥҳәыс Са́ватәи хьӡи-ԥшеи змаз, (, , ажәытәӡ.ефиоп.ንግሥተ ሳባ, Ниги́ста Са́ба), X ашә. ҳ. ҟ. — аравиатәи аҳра Сава (Шеба) иахагылаз, Иерусалим аҳәынҭқар Соломон даниҭааз атәы Абиблиаҟны иаҳәоит.
Ари аҳәынҭқарԥҳәыс лыхьӡ Абиблиаҟны иарбаӡам. Еиҳа ихьшәоу араб текстқәа рыҟны Балкис (Билкис, европ. — Балкида) ҳәа лыхьӡ аарԥшуп, ефиопиатәи алегьендақәа рыҟны — Македа,Балькис // Брокгаузи Ефрони ренциклопедиатә жәар: 86 атомқәа рҩы. (82 т. и 4 доп.). — Санкт Петербург, 1891. — Т. IIa. — ад. 846. европатәи алитератураҟны, Иосиф Флави инаишьҭырххны, иуԥылоит Никаула ахьӡ (урыс. Никавлиа). Англыз бызшәала иҩу амассатә культураҟны лтәыла ахьӡ Шеба, зны-зынла агха ҟаҵаны, хатәы хьыӡны хархәара ахьамоу ыҟоуп.
Аҳәынҭқарԥҳәыс аҭоурых аҟны лыҟазаара шьақәырӷәӷәаӡам, аха уи лхаҿсахьа Европа, Аҩадатәи Африка, Ааигәатәи Мрагылара ажәларқәа аӡәырҩы рфольклори рлитературеи акырӡа анырра рнаҭеит.
Аԥшьаҩырақәа рыҟны
Ажәытә Уасиаҭ аҟны
Аҳәынҭқарԥҳәыс Са́ватәи лҭоурых Абиблиаҟны акырӡа израильтәи аҳ Соломон идҳәаланы иаарԥшуп. Абиблиатә ҳәамҭа ала, Аҳәынҭқарԥҳәыс Са́ватәи Соломон иҟәыӷареи ихьӡ-иԥшеи ртәы анлаҳа, «ацуфарақәа рыла дԥылшәарц азы диҭааит». Уи дшиҭааз атәы аҳәоит Аҳрақәа Ахԥатәи рышәҟәы 10-тәи ахаҟны, иара убас Аҩбатәи ашәҟәы Паралипоменон (II Хроник) 9-тәи ахаҟны.
Дагьнеит лара Иерусалим амал ду лыманы: амахҽқәа, арафқәа, ҵҩа змам ахьырацәа, хәызмоу ахаҳәқәа рықәҵаны; дагьнеит лара Соломон иҟны, лгәы иҭаз зегьы далацәажәеит, зегьы иалҳәеит. Соломон уи лажәақәа зегьы рҵакы лаиҳәеит, изымдыруаз акгьы ыҟамызт аҳ.
Иагьылбеит аҳәынҭқарԥҳәыс Са́ватәи Соломон иҟәыӷара, иргылаз аҩынгьы, иеишәа иқәыз ачыс, итәцәа рынхарҭа, имаҵуцәа реиҿкаашьа, реилаҳәашьа, иҩынаҳацәагьы убас, Иҳақәиҭу иныхахь ибылразы инеигоз зегьы. Уаҳагьы имӡакәа аҳ иалҳәеит: сыдгьыл аҿы исаҳаз уусқәеи уҟәыӷареи ртәы иашоуп; аха исаҳаз агәра згомызт сааины сылала исымбакәа: иҟоу аҟнытә абжагьы смаҳаит; сара ишсаҳаз аасҭа уҟәыӷареи умали еиҳа еиҳауп. Лыԥха рымоуп есымша уаԥхьа игылоу ууаа, лыԥха рымоуп умаҵуҩцәагьы уҟәыӷара атәы заҳауа! Лыԥха имазааит Унцәа Израил уахаргылара згәаԥхаз! Израиль ашҟа имоу наунагӡатәи абзиабаралоуп Анцәа ҳәынҭқарс узахаиргылаз, аӡбареи аиашареи рымҩаԥгаразы.
Иагьилҭеит лара аҳәынҭқар шәи ҩажәа талант ахьи ҵҩа змам арафқәеи, хәызмоу ахаҳәқәеи; Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс илҭаз аҟара рафы ахааназы имааицызт арахь.
Соломонгьы ари ацкы уны, аҳәынҭқарԥҳәыс ҳамҭас илиҭеит «лгәы иааҭахыз, дыззыҳәаз зегьы». Абри аҭаара анас, Абиблиа ишаҳәо ала, Израиль уаҩ ишимбац ала аизҳазыӷьара ҟалеит. Аҳ Соломон иахь ашықәс аҩныҵҟала 666 талант ахьы аауан (2Пар. 9:13). Абри ахаҟны иҳәоуп иара убас Соломон ибеиара атәы. Аслан баҩ иалхны, хьыла иҭалаҳаны итәарҭа ҟаиҵеит, усҟантәи аамҭазы уи аиԥш зеиԥшу ыҟамызт. Уи адагьы Соломон ахьы чаԥаны 200 ԥырак ҟаиҵеит, ахан аҟны, Аныхаҟны аӡыржәга хьыԥшьақәа зегьы ахьы иалхны иҟаиҵеит, «араӡны Соломон ихаан хәы амаӡамызт» (2Пар. 9:20) «маллеи ҟәыӷаралеи адгьыл аҿы иҟаз аҳәынҭқарцәа зегьы иагьраԥигеит Соломон» (2Пар. 9:22). Абри аҳәынҭқарԥҳәыс лышьҭахь аҳцәа аӡәырҩы аҳәынҭқар Соломон иҭаара рҭаххо иалагеит (2Пар. 9:23).
Сава атәыла аӡбахә рҳәоит иара убас адырҩцәа Исаии, Иеремии, Иезекиильи рышәҟәқәа рыҟны, иара убас Иови Ԥсалмаҳи рышәҟәаҟны.
Ахҳәаақәа
ТанахСм. толкование Раши к стиху. 3Цар. 10:13 ауриа хҳәааҟаҵаҩцәа рыҩныҵҟа иҟоуп агәаанагара Абиблиа ҳәамҭа еилкаатәуп Соломон агәнаҳа ҟаҵаны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи дидикылеит ҳәа, уи ашьҭахь шәышықәса рнаҩс диит ҳәа Навуходоносор, уи Соломон иргылаз аныха ирбгеит ҳәа. (Арабтә легендақәа рыҟны лара Навуходоносор ианҵәҟьа лоуп). [3]).
мини|341x341пкс|«Соломони аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии», Тинторетто исахьа, 1555 инарз., Прадо
Талмуд ала, аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи илызку аҭоурых аллегориаҵас иаԥхьатәуп, ажәақәа «מלכת שבא» («аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи») еилкаатәуп Соломон [4] инапаҵаҟа иҟалаз «מלכות שבא» («Саватәи аҳра») ҳәа.
Ауасиаҭ ҿыц аҟны
Ауасиаҭ ҿыц аҟны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи «аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс» ҳәа лыхьӡ ҳәоуп, Иаса иҟәыӷара ақәныҟәара зҭахым дырҿаргыланы даарԥшуп :[5] «Аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс ас еиԥш иҟоу ауаа дырҿагыланы дрықәыӡбоит, избан акәзар адгьыл аҵыхәантә дааит Соломон иҟәыӷа ажәа дазыӡырҩырц азы; ари Соломон иаасҭа еиҳауп» (Лк. 11:31), абри аҩыза аагоуп Маҭа иҟынгьы (Мф. 12:42).
Феофилакт Болгариатәи Лука иҟнытә Аевангелие (Агәырӷьаҿҳәаша) аилыркаагаҟны иҩуеит: «аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс» иаанаго еилкаала иарбанзаалак згәы ӷәӷәоу, абзиа аҟаҵара зылшо есқьынгьы ҳәа»[6]. Иазгәарҭоит, ари афраза аҵакы абас иҟоуп ҳәа — Аӡбара амш аҽны аҳәынҭқарԥҳәыс (алада Лука зыӡбахә иҳәо амырҭаҭцәа-ниневитианцәа, Иона ибзоураны анцәа дхазҵаз) дықәгылоит, Иаса ихаантәи аиудеиацәа дагьрықәыӡбоит ҳәа, избан акәзар урҭ анцәа ихаҵара иалагаз амырҭаҭцәа ирымамыз алшарақәеи азинҷыдақәеи рыман, аха урҭ рыдкылара мап ацәыркит ҳәа[7]. Иероним Стридонтәи ишазгәеиҭоз ала, ирықәыӡбоит азыӡба аҳәаразы ирымаз амчхарала акәым, аха дара ирҿырԥшны аԥыжәара ирымаз ала[8]. Ниневитианааи Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси Қьырса аамҭа ицаныз анцәа дхазымҵаз излараԥыргоз Иоанн Ахьҿы «Маҭа ишәҟәазы аиҿцәажәараҟны» ишиҳәо ала: «еиҵаз агәра ргеит азоуп, иудеиаа еиҳазгьы агәра рымгеит»[9].
мини|«Иҟало здыруаз амҵахырхәара аныҟарҵоз», Рубенс исахьа
Иара убас уи иаҭан ажәытәӡатәи амырҭаҭцәа «рыԥсы аазгоз» рроль. Исидор Севильтәи иҩуан: «Соломон Анцәа ду иҩны зыргылаз ижәҩантәу Иеруслаим азы ахаҳәи аӷәуи ирылхны акәымкәа, ацқьацәа зегьы ирылхны. Соломон иҟәыӷа ажәа дазыӡырҩырц азы иааз Аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс лтәы еилкаатәуп, Анцәа ибжьы иазыӡырҩырц акыр инаскьагоу, ихараӡоу адунеи аҳәаақәа рыҟнытә иааз аныха ауп ҳәа»[10].
Ақьырсиантә авторцәа аӡәырҩы ирыԥхьаӡоит аҳамҭақәа зманы Соломон иахь иааз аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ҳәа иаарԥшу Иаса Қьырса имҵахырхәаразы иааз адырҩцәа рхаҿсахьа ауп ҳәа. Иероним Лыԥхазмоу «Исаиа адырҩы ишәҟәы» аилыркаагаҟны абас иҳәоит: аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Соломон иҟыӷарақәа дырзыӡырҩырц Иерусалимҟа дшааз еиԥш, адырҩцәагьы Анцәа иҟәыӷара ду – Иаса Қьырса имҵахырхәаразы иааит[11].
Ари аилыркаа акыр Амессиа аҳамҭақәа изнагара иазку Исаиа ажәытәуасиаҭтәи иҿаҳәатәы шьаҭас иамоуп, уа иара убас аӡбахә иҳәоит Сава атәыла, иагьҳәоуп арҭ реиԥш аҳәынҭқарԥҳәыс Соломон изналгаз аҳамҭақәа ртәы: «Амахҽқәа рыжәпарала ухҟьахоит уара — адромадерқәа (џьыҟәк змоу амахҽ) Мадиами Ефи рыҟнытә; урҭ рызегьы Савантә иаауеит, ахьи арафи рыманы, Иҳақәиҭу ибзарӡгьы рҳәоит» (Ис. 60:6). Ауасиаҭҿыцтәи адырҩцәа иара убас асаби Қьырса изнаргеит арафы, ахьы, амирра. Арҭ асиужетқәа реизааигәара атәы иаҵшьны ирҳәоит мраҭашәараевропатәи аҟазараҟны, иаҳҳәап, еиҵыху аманускрипт агәҭаны ианырҵар ҟалон, наҟ-ааҟ еиҿаԥшуа.
Аҟоран аҟны
Аҟоран 27-тәи асура «Ашышкамсқәа» аҟны иануп адырҩы Сулеимани (Соломоне) араб ҳәамҭа Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси ирызку. Уи инаҷыданы, аԥсылман фольклор аҟны иҟоуп Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс илызку алегьенда аверсиақәак, уа уи Балкис (Билкис) лыхьӡуп 12].
Аԥсылман традициа инақәыршәаны, Соломон ашамыхьажь аҟнытә еиликаауеит Балкис ҳәа аҳәынҭқарԥҳәыс дшыҟоу атәы — алакә аҟнеиԥш ибеиоу атәыла Саба иахагылоу, ахьы иалху зыхә дуу хаҳәла ичаԥоу аҳ итәарҭа иқәтәоу, амрагь иамҵахырхәо. Уи ашәҟәы лзиҩуеит абас анҵаны: «Анцәа имаҵуҩы, Соломон, Давид иԥа сыҟнытә, Балкисҟа, аҳәынҭқарԥҳәыс Шеба лзы. Шәысҿамгылан, аха шәааи, шәыхгьы сышәҭ» ҳәа. Ашәҟәы аҳәынҭқарԥҳәыс илнаҭоит Соломон уи лаҳра атәы иазҳәаз аҵыс.
Балкис ашәҟәы анлоу, дшәеит Соломон аибашьра иақәикыр ҳәа, убри аҟнытә зыхә дуу аҳамҭақәа изылышьҭит, уи иара мап рцәикит, ар шдәықәиҵо, лықалақьқәа шимпыҵаикуа, уи иаланхогьы хьымӡӷы дырганы ишалицо ҳәаны. Абри ашьҭахь Балкис илыӡбеит Соломон ишҟа лара хаҭала дцарц, убас ала лхы шилымҭо аалырԥшырц азы.
мини|«Соломон аҳтәарҭаҟны аԥстәқәа рыгәҭаны». Аџьамтәылатә миниатиура XVI ашә.
«Аҳәынҭқарԥҳәыс Билкиси ашамыхьажьи». Аџьамтәылатә миниатиура, 1590—1600 шш. инарз.
Дцаанӡа дзықәтәаз лытрон абааҟны илҵәахит, ацаԥха аркны, аха Соломон, аџьинқәа раҳ, урҭ ицырхырааны уи Иерусалимҟа ииаигеит, аԥшра ԥсахны Аҳәынҭқарԥҳәыс илирбан, длызҵааит: «Абас аума иара шыҟоу ?» ҳәа. Балкис иара лдырит азы Соломон ҷыдала лара лзы иргылаз ахан ахь днарыԥхьеит. Уи адашьма асаркьа иалхны иҟаҵан, аҵаҟа аԥсыӡқәа ӡсо иҭан (егьи аурысшәахь аиҭагаҟны адашьма аҵәцаш иалхын аҟнытә адашьма аҭыԥан ӡыз џьылшьеит иҟаз[13]). Балкис, ахан даныҩнала, дшәеит, аӡы дҭаланы ицатәыз џьылшьеит, лыҵкы дҩаханы, лшьамхқәа хтны. Уи ашьҭахь ус лҳәеит:
Иа Анцәа! Схы ԥхасҭастәит, шьҭа Сулаимангьы саргьы, Адунеи иқәу Аллаҳ ҳаитәуп.[14]
Абасала, Сулеиман имчрагьы и-Нцәагьы азхалҵеит, Аԥслыманрагьы лыдылкылеит.
Аҟоран иахцәажәо ахҳәааҟаҵаҩцәа Соломон ихан аҟны адашьма иадҳәалоу ари ахҭыс аҳ игызмалра атәы аҳәоит ҳәа ирыԥхьаӡоит, уи Балкис лшьапы ахәы ақәуп аҽадаҟнеиԥш ҳәа ирҳәоз иашазар гәаиҭарц азы иҟаиҵеит ҳәа. Аҳмад ас-Салабии Џь. аль-Маҳаллии рверсиала Балкис лцәеижь зегьы ахәы ақәын, лшьапқәа аҽада ашьапқәа иреиԥшын – ари дқаҷаан ҳәа, аҳ дҿаԥиҽит, дааирԥшит ҳәа. (шәахә. аҟәша Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс лшьапқәа).
Аҟоран ахҳәааҟаҵаҩ Џь. ас-Суиути излаиҳәо ала, Соломон Балкис ԥҳәысс дигарц иҭахын, аха лшьапқәа ирықәыз ахәы дыннакылон. [16] Егьи ахҳәааҟаҵаҩ — Аль-Баидави иҩуеит Балкис лхаҵа деилкаам ҳәа, аҳ дыззиҳәаз ҳамдан ахылҵшьҭрақәа раԥхьагылаҩцәа дыруаӡәкызар ҟалап ҳәа игәы иаанагоит.
Алегьендақәа
мини|«Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси», Конрад Виц исахьа
Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси
Аԥшьаҩыратә текст аҟны Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси реизыҟазаашьазы, ирыбжьаз абзиабаразы ажәакгьы ҳәаӡам. Аха абас еиԥш ишеизыҟаз атәы иалацәажәоит алегьендақәа рыҟны. Абиблиа иаҳәоит 700-ҩык аҳәсеи 300 –ҩык уадалақь(ҳәсеи) иман ҳәа (3 Аҳр. 11:3), урҭ рыҩныҵҟа дыҟоуп ҳәа рҳәоит легьендақәак, Саватәи аҳәынҭқарԥҳәысгьы.
Ауриа ҳәамҭақәа
Иудеиатәи атрадициақәа рыҟны ари атема иазку алегьендақәа маҷӡам. Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси реиԥылара атәы аҳәоит аггадтә мидраш «Таргум Шени» «Есфирь Ишәҟәы азы» (VII ашә. анҵә. — VIII ашә.алаг.) аҟны, екзегетикатә «Мидраш Мишлеи» «Соломон Иажәамаанақәа Рышәҟәы» азы[18] (IX ашә. инарз.)[19], уи аҵакы еиҭа иҳәоуп мидрашқәа реизга «Иалкут Шимони» «Паралипоменон» азы (Ахроникақәа рзы) (XIII ашә)[20], иара убас иементәи аманускрипт «Мидраш Ха-хефец» (XV ашә) азы. Аҳәынҭқарԥҳәыс лҭоурых хԥаны иушар алшоит — раԥхьатәиқәа ҩба: «аҳәынҭқарԥҳәыси ашамыӷьажьи рзы ацҳамҭази» «асаркьа дәи аҳәынҭқарԥҳәыс лшьаргәацәқәеи» акырџьара Аҟоран ажәабжь (VII ашә.) иақәшәоит; ахԥатәи Абиблиаҟны иааркьаҿны излацәажәоу Соломони Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыси реиԥылара атемеи уи Соломон илҭаз ацуфарақәеи ртәы иацнаҵоит инарҭбааны иаарԥшу ажәабжь аҟны.
Ауриа ҳәамҭа ишаҳәо ала[21], ашәарахи аԥстәқәеи дырхылаԥшҩны даныҟаз, Соломон ҽнак дара зегьы еизигеит. Ашамыӷьашь (мамзаргьы «арбаӷь Бар») мацара агын. Аҵыхәтәан уи анырыԥшаа, иара Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс дахьтәоу Китор ҳәа қалақь ссирк аӡбахә аҳәеит:
Ари адгьыл асаба ахә аасҭа ахә амоуп; араӡын адәаҟны икажьу агәам-сам иаҩызоуп. Уа изызҳауа аҵлақәа аԥсабара аншаз аԥхьатәи амшқәа рзы еиҭаҳауп, аӡгьы роууеит едем аӡқәа рыҟнытә. Аҳәынҭқар ир атәылаҟны ирацәаӡоуп, аибашьцәа рхы ахыркырақәа (агәыргьынқәа) ықәгылоуп, аха аибашьышьа рыдмырҵаӡеит, уи моу ахыци ахәымпали рыла изхысӡом[22].
Ари заҳаз Соломон аҵыс аԥсаатә ду ацҵаны Саватәи адгьыл ашҟа идәықәиҵеит аҳәынҭқарԥҳәыс лзы ажәа рыцҵаны. Аҳәынҭқарԥҳәыс амра амҵахырхәаразы динҵас иҟалҵарц азы дахьдәылҵыз амра иааз аԥсаатә ахаԥан, атәыла ашәшьы хылеит. Илбаз алалабара даргачамкын, аҳәынҭқарԥҳәыс илшәыз лышәҵатәы лкәыкәит, ижәжәаны иқәылҵеит. Убасҟан зымҵәыжәҩақәа Соломон ишәҟәы зыдҿаҳәалаз ашамыӷьажь иԥырны лааигәа инеит. Уи ашәҟәы абас аҳәон:
Сара, аҳәынҭқар Соломон сыҟнытә. Абзиарақәа шәықәзааит буаагьы баргьы!
Ибдыруеит бара Анцәа адәы иқәу агыгшәыги аԥсаатәи, аџьнышқәеи, аҩсҭаацәеи сшырхаиргылаз, Мрагылареи Мраҭашәареи, Шьыбжьагәи Аҵхагәи рҳәынҭқарцәа зегьы сара исеихырхәарц ишаауа. Исҳәогьы убри ауп, шәхала шәхатәгәаԥхарала сара сышҟа шәааир, бара, аҳәынҭқарԥҳәыс, ҳаҭыр бықәҵаны бсыдыскылоит избахьоу аҳәынҭқарцәа аӡәы иеиԥшымкәа; ишәҭахымхакәа, Соломон ишҟа шәанымааи, ижәдыруазароуп: арҭ аҳәынҭқарцәа — адәы иқәу агыгшәыги жәҩан иалоу аԥсаатәи; аџьнышқәеи аҩсҭаацәеи — ҵҩа змам, шәахьышьҭоу шәыҩнқәа рыҟны инеины шәырхәаҽып, адәы иқәу агыгшәыг адәқәа рыҟны шәеимырыжәжәап, ажәҩан иалоу аԥсаатә шәыбаҩ иаахыкәласуа ишәықәу шәжьы ҭырфаап.
мини|«Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс лааира», Самуел Коулмен исахьа
Аҳәынҭқарԥҳәыс ашәҟәы данаԥхьа, инхаз лымаҭәагьы ԥылыжәжәеит. Лабжьагаҩцәа Иерусалимҟа бымцан ҳәа ларҳәеит, ахал лара абас еиԥш мчы змоу аҳәынҭқар дылбарц лҭаххеит. Аӷбақәа зыхә дуу акипарис ҵламаҭәахә, абырлаш, хәы змоу ахаҳә ақәҵаны амҩа дықәлоит, Израилнӡа днаӡоит хышықәса рыла (ари амҩа 7 шықәса уахьаго аҭыԥан).
«Есфир Ишәҟәы» азы «Таргум Шени» инақәыршәаны, аҳәынҭқар Саватәи аҳәынҭқарԥҳәыс дидикылеит ихан аҟны аҳ итәарҭа ахьыҟаз ауада ду аҿы. Аҳәынҭқарԥҳәыс уи лшьапы анынҩналыргыла, аҳ иаҳтәарҭа аӡы иӡаагылазшәа лбеит, иаразнак лкалҭгьы шьҭылхит имбааӡарц азы. Абасала, Соломон лшьапқәа ибеит ахәы жәпаӡа изқәыз, иаахжәангьы: «Быԥшӡара – аԥҳәыс лыԥшӡароуп, ахәы ибықәу — ахаҵа иқәу ахәы иаҩызоуп. Ахаҵа иҟны ари ԥшӡоуп, аха аԥҳәыс лыҟны ари - гроуп», иҳәеит.
Соломони аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии раԥхьаӡакәны рыбзиеибабара атәы ахьаҳәо «Алфавит Бен-Сиры» аҟны аҳәынҭқарԥҳәыс лцәа зегьы ахәы ақәын аҳәоит. Аҳәынҭқар иаҳҭынраҟны иҟаз ахәышәтәҩцәа адҵа риҭоит ахәы илықәу зрыцқьо ахьшьтәы дырхиарц.
Ефиопиатәи алегьендақәа
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи илызку алегьендақәа руак ануп ефиопиатәи ашәҟәы «Кебра Негаст» («Аҳәынҭқарцәа рыхьӡ-рыԥша иазку ашәҟәы») аҟны, зегь раасҭа изаатәу анапылаҩыратә аԥҵамҭа XII ашәышықәса иаҵанакуа. Ари ашәҟәы иануп ефиопиатәи аҳәынҭқарцәа рхылҵшьҭрақәа ирзыку алегьендақәа аҳәынҭқар Соломон инаиркны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лҟынӡа.[23] ( «Кебра Негаст» ихьшәаны ишцәырҵыз атәы аҳәоит 32-тәи ахаҟны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Ауасиаҭ Ҿыц аҟны зыӡбахә ҳәоу аефиопцәа р-Ҳәынҭқарԥҳәыс лаҳасабала иаарбоу аҳәынҭқарԥҳәыс Кандакиа длеиԥшны дахьаарԥшу, (Аус. 8:27). Аха Ауасиаҭ Ҿыц азы Уильям Баркли иҟаиҵо ахҳәаақәа рыла, Кандакиа — ахьӡ аасҭа еиҳа чынуп, Ефиопиа аҳәынҭқарҳәсақәа иныҟәыргоз .[24] Ари атекст инақәыршәаны уи хьӡыс илыман Македа («Амцатә»). Иҟалап уи шьаҭас иаиузар аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ауасиаҭҿыцтәи лыхьӡ.[25]
мини|Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи аҽы дақәтәаны Иерусалимҟа дцоит. Ефиопиатәи афреска
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи дыԥшӡан, дҟәышын (убри аан лхылҵшьҭреи лҭаацәеи рзы акгьы ҳәаӡам). Абиблиатә ҳәамҭа ишаҳәо еиԥш, Иерусалим днеит Соломон дылбарц, диацәажәарц, уи иҟәыӷареи ихьӡ-иԥшеи ртәы акыр лаҳахьан азы аҭуџьар Тармин иҟнытә.[26]
Ара дахьааиз Соломон «даара ҳаҭыр лықәҵаны дидикылеит, ихан аҟны иара иахьизааигәаз дыҩнаиҵеит. Шьыжьи уахеи лхәы наиҭиуан. Ҽнак «дара еицышьҭалеит», «жәымзи мчыбжьыки рнаҩс аҳәынҭқар Соломон даниԥырҵ ашьҭахь… ахшарауразы ахьаа лызцәырҵит, ахшарагьы длоуит, аҵеи». [27]
Македа лԥа Баина-Лехкем (авариантқәа — Уольде-Таббиб («аҟәыӷа иԥа»), Менелик, Меньелик) ихьӡылҵеит, уи жәаҩа шықәса анихыҵ, иаб иӡбахә иалҳәеит. 22 шықәса анихыҵ Баина-Лехкем «арратә ҟазареи аҽыбӷаҟазареи рыҟны абаҩхатәра иман, иара убас ашәарыцараҟны, ашәарах акреи рыҟны, арԥарцәа иддырҵо аҟазарақәа зегь рыҟны. Иагьлеиҳәеит иара Аҳәынҭқарԥҳәыс : „Сцан саб снаиҿыԥшып, нас схынҳәны саап, Израиль Анцәа ус иҭаххар» ҳәа.26] ицамҭаз Македа арԥыс Соломон имацәаз инапы иалыркит, иаб дибар далаидырырц, «лажәа, луасиаҭ инлыжьыз игәаланаршәап» ҳәа. [29]
Баина-Лехкема Иерусалим дахьнеиз, Соломон сԥа ҳәа дидикылт, ҳаҭырлагьы изныҟәеит:
Аҳәынҭқар Соломон арԥыс дшааз иазҳәаз абас реиҳәеит: «уара дуеиԥшуп», шәҳәон, аха сара сычаԥашьа, сгылашьа имаӡам, аха саб Давид ичаԥашьа имоуп, иҭәымҭа данҭагылаз, сара саасҭагьы акыр дыԥшӡоуп». Аҳәынҭқар Соломон дҩагыланы ԥхьара дцеит, арԥыс хьыла иқәҵаны амаҭәа ишәиҵеит, ахьы иалхыз амаҟа иҟәниҵеит, агәыргьын ихаиргылеит, амацәазгьы имӷаиҵеит. Зеиӷь ыҟам маҭәала деибиҭеит, улаԥш наидхало, иаҳтәарҭа днықәиртәеит, иара ихаҭа диаҟараны дҟаиҵеит.
— «Аҳәынҭқарцәа рыбзарӡы» (Kebra Nagast). Ахқәа 33-61Хаиле Селассие I, Ефиопиа аҵыхәтәантәи аимператор, Соломонидаа рдинастиаҟны иҵыхәтәантәиуп ҳәа иԥхьаӡоу
мини|Хайле Селассие I, последний император Эфиопии, считающийся последним из династии Соломонидов
«Кебра Негаст» ишаҳәо ала, Баина-Лекхем иԥсадгьыл ахь иан лышҟа дхынҳәит иудеиатәи аҳцәа ирыҵанакуаз аԥхьаирақәа иманы дааит, Иерусалимтәи аныхабаа иҩынганы иааигеит Ауасиаҭ Аӷба, аефиопцәа ишырҳәо ала иахьагьы Аксум иҟоуп Сион Ицқьаӡоу Аҭыԥҳа Мариа лныхабааҟны.[30] Аҳәынҭқарԥҳәыс Макеба лԥа даныхынҳә ашьҭахь аҳра мап ацәкны лԥа илҭеит, уи Ефиопиа аҳра еиҿикааит израильтәи иеиԥшны, атәылаҟны аиудаизм ҳәынҭқарратә динны иалагаланы, аԥҳәыс лыла ашьҭрамдара мап ацәкны, апатриархат шьақәыргыланы. [23] Иахьа уажәраанӡагьы Ефиопиа еиқәханы иҟоуп «фалашеи» ацуҭа— ефиопиатәи ауриацәа. Урҭ Баина-Лекхем Ефиопиаҟа ицны иааз иудеиатәи аҳцәа ҳархылҵшьҭрақәоуп ҳәа рхы рыԥхьаӡоит.[31] «Кебра Негаст» ишиҳәо ала, Менелик Соломон раԥхьатәи ихылҵ иакәын, иԥеиҳаб иакәын, Аӷба (Израиль ажәлар ирыцыз алԥхагьы) зигазгьы убри ауп аԥхьаира имаз азин ала.
Баина-Лекхем зшьапы икыз Ефиопиатәи Соломонидаа аҳцәа рдинастиа атәылаҟны аҳра руан X ашә. аҟынӡа, фалаштәи аибашьҩы ҭыԥҳа Естер (мамзаргьы Иудит) иахылҳәаанӡа.[32] Аофициалтә ҭоурых ҩыра ишаҳәо ала, ажәытәӡатәи ашьҭра маӡала иаауан еиԥымҟьаӡакәа, еиҭа иагьыхынҳәит аҳра 1270 ш. аҳ Иеконо Амлак ила. Ефиопиа аҵыхәтәантәи аимператор Хаиле Селассие I Соломонида рдинастиа саҵанакуеит, аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи 225-тәи лабиԥар сатәуп ҳәа иԥхьаӡон.[33]
Арабтә литератураҟны
Аҳәынҭқарԥҳәыс лҭоурых арабтә литератураҟны иҵегьы иацқәоу ыҟоуп. Аҭоурыхҭҵааҩ ас-Салаби «Адырҩцәа рҭоурых» аҟны иҳәоит аҳәынҭқарԥҳәыс асаркьа дашьма ала лԥышәара чарҳәаран ҳәа: ҩыџьа аҩсҭаацәа (джинны), Соломон Билкис ԥҳәысс дигар ҳәа ишәаны, ахьӡ бааԥс лхырҵарц рыӡбеит, аҳәынҭқар: «Билкис, аиашазы, дҟәышуп, аха лышьхәақәа рҭыԥан аҽада ашьаԥхыцқәоуп илымоу, насгьы лшьаҳәырӡыӡқәа ахәы рықәуп, избанзар лан аҩысҭаахылҵшьҭороуп илымаз». Уи адагьы, ас-Салаби иҳәоит аҳтәарҭахь дышнеиз: лаб даныԥсы ашьҭахь ажәлар рыхәҭак аԥҳәыс аҳәынҭқарра лахаргылара рыдырымкылеит аҟнытә ахаҵа далырхит ҳәынҭқарс. Атәыла ҩ-лагеркны аҽашеит, амакҩы (аконкурент) дышнеиуаз дтиранха даақәгылеит. Усҟан аҳәынҭқарԥҳәыс аҳәацәа изылышьҭит аҩ-ганкгьы абасала еидылҵарц азы, ачараҟны аҩы зылсыз лхаҵа ихы хылҵәеит (еиҿшәырԥшы. Иудифи Олофернеи рҭоурых). Аҳәынҭқарԥҳәыс аҩсҭаацәа дшырхылҵшьҭроу анылҳәо, ас-Салаби Ибн Маимуни Абу Хураиру иахь ухьалырԥшуеит, аҵыхәтәантәи адырҩы Муҳаммед иршаҳаҭгақәа шьаҭас ишаиҭоз шьақәырӷәӷәаны, аканонтә текстқәа рыҟны уи зырҵабыргуа ҳәа акгьы шуԥымлогьы. Абу Али Балами, сасанидтәи асулҭан Мансур ивизир (X ашә.), ишиҳәо ала, уи лаб ҭауадын, лан — пери (аџьамтә мифологиаҟны анашанатә мчы змоу ҭыԥҳауп).
XII ашә. араб ашықәснҵаҩы Нашван аль-Химьиари иаԥиҵеит «Химьиариттәи ашәҟәы аҳцәа ирызку» захьӡу, саветәи аҳцәа рхылҵшьра атәы зҳәоз. Уа аҳәынҭқарԥҳәыс Билкис лыхьӡуп, уи лхатә ҭыԥ лымоуп ажәлашьҭрақәа рыҩныҵҟа — лхаҵа савеитәи аҭауад Ду Таба (егьи ахьӡ Манхен-ель) иоуп, аб Хадхад ихьӡуп, Тобба аҳәынҭқарцәа рыҩнра датәуп. Билкис дылхыҵит аҳ Асад[36]. Ари атекст аҟны иҟоуп аҳәынҭқарԥҳәыс нашанала лира атәы зҳәо ажәабжь: лаб шәарыцара дахьцаз, дҟьалеит ақәасаб дшашьҭаз, нашанатә қалақьк аҟны днанагеит, анашанатә мчы змаз ауаа ахьынхоз, аҳ Талаб-ибн-Сина дызхагылаз. Ақәасаб аҳ иԥҳа Харура далҵын, Хадхад диццеит. Аҭҵааҩцәа ари асиужет аперсонажцәеи Аравиа исламаԥхьатәи агыгшәыгтә культқәа ирыдҳәалоуп ҳәа азгәарҭоит. Аҳәынҭқарԥҳәыс лаб Хадхад аҵыс ашамыӷьажь (Худхуду) дазааигәоуп, абду Талаб — ҳ.ҟ. III ашә. инаркны амза иадҳәалоу анцәахәы ҳәа иӡбахә ҳәоуп, уи ихьӡ аиҭагараан «ашьха бӷаџьма» ҳәа аанагоит, ан ақәасаб-агызмал ҳәа[36].
мини|«Соломони Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии», ахәҭак. Османтәи аҟаза, XVI ашә.
Аџьамтә шәҟәыҩҩы Џьами жәлартә роман «Атронқәа быжьба» «Salaman va Absal» ахы аҟны аԥҳәыс лчарҳәара атема иазку ессе хәыҷык агәылоуп, Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ахаҵа дшизыҟоу атәы аартны илҳәоит: «Уахынлаз, ҽынлаз, цәанырра ӷәӷәала сзышьҭаԥшыз арԥыск дсаҩсны дцараны дыҟаӡам».[37] Низами Сулеимани Билкиси рышьцылара бааԥсқәа дрықәыӡбоит, ишеибагаз атәы, адабла зысны ииз ахәыҷы итәы дахьалацәажәо, ани аби Аллаҳ ицәырӡоз аартны иарҳәар уи ихәышәтәра шауаз атәы. Аҳәынҭқарԥҳәыс лхаҵа дылжьарц шылҭаху атәы аргама илҳәоит, аҳәынҭқар имаз амал ду анаҩсгьы, атәым мал дшеилаҳауа атәы. Аԥҵамҭа ҵакыс иаман — агәнаҳа аартны ацәыргара ашьҭахь аиқәхара, анажьра аиура.
Аџьамтә шәҟәыҩҩы, амистик Џьелаледдин Руми (XIII ашә.) 4-тәи ашәҟәы «Месневи» (Аҟоран апоетикатә комментари) иаҳәоит амал ду змоу аҳәынҭқар лвизит атәы, уи лмал Сулеиман иҵакны имоу аасҭа имаҷӡоуп. Ахшыҩҵак хада — ҳамҭаҵәҟьаны иҟоу ахьы акәӡам, Аллаҳ имҵаныҳәароуп, убри аҟнытә Сулеиман аҳәынҭқарԥҳәыс лҟынтә ҳамҭас дыззыԥшу «лыԥсыцқьароуп». Аџьамтә поет Хафиз, иакәзар, иаԥиҵоит Билкис леротика-бзазаратә хаҿсахьа.
Арабтә текстқәак рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс лыхьӡ — Билкис акәӡам, Балмака, Иалмака, Иалааммака, Иллумку, Алмака уҳәа уб.егь.
Егьырҭ акультурақәа рыҟны
Ауриа литература иаҿырԥшны, егьырҭ ажәларқәа ацуфарақәа ртема уи аҟара инарҭбааны иаарԥшӡам, иоригиналтәу зҵаарақәак шуԥылогьы.
Арабтә ацуфараҟны аҳәынҭқарԥҳәыс «аҿажәкра хызҽуа» аӡы дазҵааит, ажәҩангьы, адгьылгьы иалымҵуа. Соломон, аԥааимбар Гавриил (Џабраил) игәы иҽанызҵаз, аҭак иҳәоит — уи аҽы аԥхӡоуп, аӡышара хызҽуаны иҟоу аԥстәы аԥхӡы, уи ҵааӡам азы (агха змоу абжьарашәышықәсазтәи агәаанагара).
Арабтә литератураҟны Соломон аҭыԥҳацәеи арԥарцәеи злеиԥшым аилкаара анидыргала, амидрашақәа рыҟны иаагоу аиԥшымзаарақәа ирықәымшәо азыӡба рыдигалеит: Соломон адҵа ҟаиҵеит шәҿы шәыӡәӡәа ҳәа, арԥарцәа рызнапык ала рҿы рыӡәӡәеит, аҭыԥҳацәа рыҩ-напык ала. Убри адагьы, аԥсылман автор Хуссеин итекстқәа руак аҟны — урҭ еиԥшны еилаҳәаӡам, аҭыԥҳацәа ахаҵа маҭәа, арԥарцәа аҳәса рымаҭәа ршәырҵеит.
Абжьарашәышықәсазтәи Европа ас еиԥш атекстқәа зеиқәымхаӡеит, аха аҟазара аԥҵамҭақәа рыла ацуфарақәа реиҭашьақәыргылара ҟалоит. Убас, XV ашә. иаҵанакуа анемец уарҳәалқәа, соломон иҟәыӷара аԥышәара иазку, ианҵоуп Соломон, еиԥшу ахәыҷқәа ҩыџьа аҵәақәа знапаҿы изку, аҳәынҭқарԥҳәыс, знапаҿы ҩ-шәҭык зку. Аҩыра ишаҳәо ала, лара дазҵаауеит: «Исаҳә, аҳ/Ашәҭқәеи ахәыҷқәеи/Ԥсабарала еиԥшу/Мамзаргьы еиԥшыму». Аҳәынҭқар ахәыҷқәа рыбжьара аӡӷаби аҷкәыни еилиргароуп, ашәҭқәа рыҟнытә иԥсабаратәым иарбану. Аҵыхәтәантәи аҟны уи ицхраауеит ашьха, ахәыҷқәа реиҩдыраара илшоит (аиудеиатә какан иалҵыз) урҭ аҵәақәа шырыҟәшәо ала. Еиҳа ижәытәӡатәу, ҳара ҳҟынӡа иааӡаз арҭ аҵәақәа ахьцәырҵуа алитературатә хыҵхырҭақәа, — ианонимтәу алатинтә ҩыра «Аурымааи егьырҭи еиуеиԥшым русқәа рзы атрактат» ауп (Болоньиа, 1326).
«Кебра Негаст» аҟны абиблиатә фраза «лара дааит ацуфарақәа рыла дԥылшәарц азы», еиҭагоуп «лара дааит иҟәыӷара ԥылшәарц азы», убри акәзар ҟалоит ефиопиатәи атрадициаҟны ацуфарақәа зыҟам зынӡагьы.
Иџьаушьартә иҟоуп ацуфарақәак рымҽхак акыр иахьыҭбаау: убас, иапониатәи афреилина Сеи Сионагон авторс дызмоу «Анҵамҭақәа ахчнызаҟны» (ҳ.ҟ.1000—1010 шш. ), иҟоуп ауриа хыҵхырҭақәа угәалазыршәо ахыҵхырҭақәа: арахәыц зҵудаша хәы змоу ахаҳә азы, ақьырсҭахҵәаха аӡы аӡааҵарала ахи аҵыхәеи аилыргара.
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лҳамҭақәа
Еиуеиԥшым ажәларқәа рлегьендақәеи рҳәамҭақәеи рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс илыдҳәаланы иаарбоуп еиуеиԥшым аҳамҭақәа:
Абиблиаҟны:
Абырлаши еилыԥхаауа ахаҳәқәеи;
Ахьи афҩыхаақәеи
Алегьендақәа рыҟны:
Араӡны; ақьырсиан легьенда ала, уи ахәҭак — 30 раӡны монетак Иерусалимтәи аныхабаа анхыбгалоз (IV ашәышықәса анаҩс) ибжьаӡит, егьырҭ (даҽа 5 шәышықәсак рнаҩс) адырҩцәа Иаса иҟны инаргаз аҳамҭақәа ирылалеит, аҵыхәтәан, Иуда Искариота ачарҳәара ииуыз азы ирҭеит («Соломон Иҳәахьа» инақәыршәаны — атекст, мысратәи ақьырсиануаҩ ила иаԥҵоуп I—IV ашә.-қәа инарзынаԥшуа ауриа легьендақәа шьаҭас иаҭаны);
Ахбыџқәеи аҭыԥҳацәеи аӡәырҩы, шықәсыки мзаки рзи ииз, ҽнаки сааҭки рзы ииз, зегьы аурыла еиҟараны, реиҿкаашьа еиԥшны, еиԥшны еилаҳәаны, иҟаԥшьыхәхәароу амаҭәақәа зшәу — аҳ иԥышәара ралархәразы;
Акипарис ҵла;
Адухь злырхуа зыфҩы лаҳа-лаҳауа аҳаскьын опобальзам (Amyris Opobalsamum) ажәла (Иосиф Флави[45]) ила, иара убас абыкьтә ҵла ажәла;[46]
Аҿа, ашьҭахь аҳәынҭқар Ирод ихазынарҭахь инанагаз, уантә Иосиф Аримафеитәи ила Иаса ирҭаз — Иԥшьоу Аҿа (Святой Грааль)[47][48];
Агәыргьын[49]
Зыжәла бзиоу аҽҵыс Сафанад (Safanad, «Чистый») захьӡу, алегьенда ала, арабтә ҽқәа зхылшьҭрақәоу ируакуп.[50]
мини|Арабтә ҽыжәла иаҵанакуа
Иара убас ихьшәоу аамҭазтәи алитератураҟны иуԥылоит егьырҭ аҳамҭақәа рацәаны (ахаҳәиаҵәақәа (сапфиры), аизумрудқәа, аҿақәа уҳәа уб.егь.).
Соломон аҳәынҭқарԥҳәыс ацкыс илиҭаз аҳамҭақәа рхыԥхьаӡара XVII ашәышықәсазы иаларҵеит Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лбиблиотека ҳәа изышьҭоу, Абиссиниа еиқәхазшәа ирҳәо, папа римтәи ицҳаражәҳәаҩцәа иҭырҵааз. Уа иҟан аҳәынҭқарԥҳәыс диҭаацыԥхьаӡа ҳамҭас илиҭоз, иара убас есышықәса илзишьҭуаз ашәҟәқәа. Урҭ ирылан аԥсабаратә цәырҵрақәа ирызкыз Енох ишәҟәы, аматематиказы Нои ишәҟәи ацеремониақәеи рзы, Авраам ишәҟәқәа — ифилософиатә еиҿцәажәарақәа ранҵара Мамре аџьраҟны, Сивиллин лышәҟәқәеи аҳәынҭқарԥҳәыс лара лаԥҵамҭакәеи. Ари аҭоурых литературатә мистификахеит.[51]
Алаԥшхырԥаҩи сивиллеи
Абжьарашәышықәсазтәи европатәи алитератураҟны, иахьеихаршалоу иабзоураны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии антикатәи аԥшҩы сивиллеи аӡә ракәушәа иаарԥшуп. Убас, амонах Гьаргь, IX ашә. иаҵанакуа византиатәи ашықәснҵаҩы иҩуеит аеллинцәа аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Сивилла ҳәа илышьҭоуп ҳәа. Убри аан Сивилла Сабатәи, Павсани алаԥшхырԥаҩ ҳәа иаирбо, Палестина анҭыҵ ауриақәа дрыланхоит, Шьамтәыла ашьхақәа рыҟны; III ашә. иаҵанакуа аурым софист Елиан Ауриатә Сивилла ҳәа лыхьӡ иҳәоит.[3] Николаи Спафари иусумҭа «Сивиллаа рзы ашәҟәы» (1672 шықәса) аҟны Сивилла Саба хазы хык лзикит. Уа уи иааигоит еицырдыруа абжьарашәышықәсазтәи алегьенда Аџьар Ҵла азы, Исидор Пелусиот иҳәеит ҳәа, иҩуеит: «ари аҳәынҭқарԥҳәыс иҟәыӷаӡоу сивилла леиԥш дааит иҟәыӷаӡоу аҳәынҭқар дылбарц азы, Соломон ила Қьырса иааира атәы лдырит».[54] Сивилла лакәушәа аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лхаҿсахьа ануп Вифлеем иҟоу Қьырса Иира ахьӡала абазилик мраҭашәаратәи афасад иану амозаикаҟны (320-тәи аш.-қәа).[55]
Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзы ирылаҵәаны иҟаз аиудеиа-қьырсиантә аԥҵамҭа «Сивилла лҿаҳәатәқәа» рыҟны изныкымкәа аџьар абзарӡы ҳәоуп,[56] ари аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Ԥсыҳхазҵо Аџьар аҿаԥхьа лныҳәаразы асиужет шьаҭас иаиуит. Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи сивилла лоуп ҳәа иахәаԥшуеит мраҭашәаратәи алегьендақәа рҟынгьы — Иессеи Иҵла зну аиашахаҵаратә ныхачаԥақәа рыҟны (Иаса Қьырса ихылҵшьҭра) ианын Сивилла Аладатәи лҿаҳәатәы зцыз адамыӷа (аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лдамыӷа).[57]. «Аурыс Хронограф аҟны» XVI ашә. алагамҭазы уи «аҳәынҭқарԥҳәыс Сивилла» лыхьӡуп[58].
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи илызку мраҭашәаратәи алегьендақәа рыҟны , Ԥсыҳхазҵо Аџьар азы аҳәамҭа «Ахьтәы легьенда» иацны иалалаз, уи лаԥшхырԥаҩны дҟалоит хьӡысгьы илоуит Regina Sibylla.[3]
«Еицырдыруа аҳәса рзы» Боккаччо иаԥҵамҭаҟны уи хазы хык лзикуеит иагьлыхьӡиҵоит Никаула. Аҳәынҭқарԥҳәыс лыхьӡ авариант аагоуп Иосиф Флави иверсиаҟнытә, «Иудеиатәи ажәытәрақәа» рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс лвизит ахьеиҭеиҳәо, уа уи Мысреи Ефиопиеи рҳәынҭқарԥҳәыс ҳәа лзиҳәоит, иагьлыхьӡиҵоит Никавл ҳәа (еддин. Nikaulên, англ. Nicaule)[59].
Аҳәынҭқарԥҳәыси Ԥсыҳхазҵо аџьари
«Ахьтәы легьенда» ала, аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәии зҳәатәы ҟалоз сивиллеи Соломон иҟны даннеи, аӡыхь ихыз ақьарсҭа даннадгыла, дшьамхнышгылеит. Алегьенда ишаҳәо ала, уи Адам анышә данамардоз иҿаркыз, анаҩс Иерусалимтәи аныхабаа аргылараан икарыжьыз, Ацәгьеи Абзиеи рыҵла амахәқәа ирылхыз ак акәын.
Уи деихырхәан, илҳәеит Аԥсабара Аҿыхыҩ абри аҵлаҟны дыкнарҳараны дшыҟаз, убри аҟнытә иудеаа раҳра еимырҵәоит, аҵыхәтәагьы ҟалоит ҳәа.[60]
Аҳәынҭқарԥҳәыс Никавлиа Сивилла Саватәи, Иерусалим дахьнеиз Соломон иҟны Қьырса дызкыдҵаз аҵла еиқәханы ишыҟаз анылба, дгачамкны ҿылҭит: «Ари Анцәа цәеижьла иԥсра ахьыҟало аҵла ауп, нас иԥсы ҭаларц азы» ҳәа[61]
Анаҩс, аҵла дықәымгылакәа, лшьапы аахылтын аӡы дырит.[62] Абжьарашәышықәсазтәи атеолог Гонори Августодунски иҩымҭа «De imagine mundi» (Аԥсабара ахаҿсахьазы) аҟны иҩуеит, лара аӡы данӡаагыла, иӷәаӷәыркыз лшьапы уаҩытәҩсатә шьапны иааҟалеит ҳәа (арабтә легьендақәа рыҟнытә иаагоуп).
Соломон ари дацәшәан, алегьенда ишаҳәо ала, ақды анышә иҵаҵаны ишәжы ҳәа адҵа риҭеит, аха шықәсқәак рышьҭахь, иԥшааны Иаса Қьырса дкыдырҵартә еиԥш рхы иадырхәеит .
Аурыс апокриф «Аџьар Ҵла азы Ажәа» (XV—XVI ашә.-қәа) аҟны, сивилла Соломон икаижьыз аҵла данықәтәа даблит, аҳәоит. Уи ашьҭахь «Аҵла мыжда» ҳәа ҿылҭит, уи игылаз ажәларгьы, ҿырҭит: «Лыԥха змоу аҵла, ари данҵахоит Иҳақәиҭу!» ҳәа.
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Ԥсыҳахазҵо Аҵла аҿаԥхьа дшьамхнышгылоит, Пьеро делла Франческа ифреска, Ареццо иҟоу Сан-Франческо и-Базилика
— «Соломон иӡбарақәа»
Аҳәынҭқарԥҳәыс лцәеижь ахәы шақәыз атәы иеиԥшны иалацәажәоит арабтә легьендақәа.
Ауриа ҳәамҭақәа рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс Соломон ацуфарақәа рыла дԥылшәоит, урҭ реиқәыԥхьаӡа «Соломон иӡбарақәа» рыҟны иуԥылоит.
Соломон ҩынтәны еилиргароуп еиԥшны еилаҳәоу арԥарцәеи аҭыԥҳәацәеи. Раԥхьа Соломон урҭ шәҿы шәыӡәӡәа ҳәа рыдиҵоит, арԥарцәа уи ирласны иҟарҵон, аҭыԥҳацәа имыццакӡакәа. Аҩынтә раан ауҭраҭых ааганы саԥхьа икашәыԥса ҳәа реиҳәеит — «арԥарцәа (урҭ) ркалҭқәа ирнырҵо иалагеит, аҭыԥҳацәа рмаӷрақәа»;
Саватәи Соломон зжьы хсоуи ихсами еилырга ҳәа иалҳәеит. Соломон абас иӡбеит ари азҵаара: «Аҳ Иҳақәиҭу ихьӡ зну иԥшьоу агәыргьын аажәга ҳәа реиҳәеит. Зжьы хсаз гылан, зжьы хсамыз асаара рыҽкарыжьит агәыргьын аҿаԥхьа».
Аҳәынҭқарԥҳәыс Малкатошк лыцуфарақәа рыдагьы «Соломон иӡбарақәа» рыҟны иааргоит лара илыцны иааз аҟәыӷақәеи Соломон иҟәыӷақәеи реиндаҭлара:
Соломон иҟәыӷацәа ацуфарала иԥыршәеит илыцны иааз аҟәыӷақәа: «Ақалақь инацәыхараны аҵеиџь ҳамоуп. Шҟәыӷарала иҳашәҳәа, ақалақь ахь аагашьас иамои иара?» Соломон игызмалцәа уи ҟаҵашьа шамам рдырын, ус рарҳәеит: «Шәара ԥарчла ашаха ҳзышәԥа, ҳара аҵеиџь шәзиаҳгоит шәықалақь ахь» ҳәа.
Еиҭа даҽа цуфарак рарҳәеит уи лҟәыӷацәа: «Ача аҳәызба ахылҿиаар, излаҭажәгалои?» Егьырҭ аҭакс: «Аҽада атәыҩала», рҳәеит. Аҳәынҭқарԥҳәыс лҟәыӷацәа: «Аҽада атәы абамоу?», - анырҳәа, егьырҭ «Ача аҳәызба абахылҿиаауеи?», рҳәеит.
Еиҭа абас рҳәеит: «Аџьыкхыш баар, излашәҵаауеи?» Дара: «Агәыжь амгәарҭала иҵаатәуп», рҳәеит. «Агәыжь абахьои?» ҳәа иҵааит. Дара «Аџьыкахыш абабаауеи?» ҳәа иазҵааит.
Ахаҿсахьа ақаҷаатәра
Абиблиашьҭахьтәи аамҭазтәи ауриа ҳәамҭақәеи урҭ ирыдҳәалаз аԥыслман литературеи рыҟны иубоит Соломон дԥызшәоз аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лхаҿсахьа есааира ақаҷаатәра шымҩаԥысуа. Ари аҩсҭаа хаҿсахьа ақьырсиан литературагьы иалалоит. Абиблиатә ҳәамҭа хықәкыс иамоуп, раԥхьа иргыланы, Соломон иҟәыӷареи дызхагылаз Израилтәи аҳра аизҳазыӷьареи ртәы аарԥшра. Аҳәынҭқари аҳәынҭқарԥҳәыси реиҿагылара зыхҟьо, шамахамзар, иҟаӡам. Убри аангьы, ажәытәӡатәи аиҭаҳәамҭақәа рыҟны ари мзызс иаҵаз есааира ихадараны иҟалоит, Абиблиаҟны инамҩатәшәа иаарԥшу цуфарала аԥышәара ҳаамҭазтәи ахҳәааҟаҵаҩцәа аӡәырҩы ргәаанагарала [69], анцәа иишаз адунеи шьақәгылашьазы агәыҩбара аларҵәаразы ҽазышәароуп. Аҳәынҭқарԥҳәыс лхаҿсахьа убри аан иҵоурам, зны-зынла ақаҷаа ҟазшьақәа аанахәоит — иаҳҳәозар, ахәы зқәу лшьапқәа (алада шәахә.). Ицәырҵуеит гәнаҳарала аимадара амзызгьы, уи убас ала Аныха ахырбгалаҩы Навуходоносор иира. Аҳәынҭқарԥҳәыс Соломон ҳамҭас изаалгаз араӡын, аҵыхәтәан Иуда Искариот иигаз ҩажәижәаба раӡныԥарахь ииасуеит.
Аҳәынҭқарԥҳәыс лхаҿсахьа алегьендаҟны иаҳԥылоит аҩсҭаа Лилитгьы илыдҳәаланы. Арҭ рхаҿсахьақәа раԥхьаӡакәны еидҳәалоуп «Иов ишәҟәазы Таргум» аҟны (Иов. 1:15), ара иҳәоуп Лилит Иов длыргәаҟуан, аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лыԥшра аахәаны ҳәа. [70]. Ари таргум аҟны «савеиаа рықәлеит» ҳәа еиҭагоуп «урҭ дрықәлеит Змаргад аҳәынҭқарԥҳәыс Лилит» (Изумруда).[71] Арабтә легьендақәак рыҟны Соломон иара убас аҳәынҭқарԥҳәыс лыԥшра лыҭаны Лилит диҭааит ҳәа агәҩара имоуп. Ихьшәоу акаббалисттә трактатқәа рыҟны аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи Соломон дызлаԥылшәоз Лилит Адам дызлахылхыз ацуфарақәа рылоуп ҳәа ануп.[72] Иҟоуп ажәабжь, Лилит ари аҳәынҭқарԥҳәыс лыԥшра аахәаны Вормс иатәыз нанамган дышхылхыз атәы зҳәо.[71]
мини|Вавилонтәи азооморфтә нцәаԥҳәыс аҵыс шьаԥы зҵоу (Иштар, Астарта, Лилит мамзаргьы Аҵх аҳәынҭқарԥҳәыс), ҳ.ҟ. 2025—1750 шш.
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи лшьапқәа
Иаабац шьапқәаӡам — ари аперсонаж ахтоникра, ажәытәӡатәра атәы аҳәоит. Мидраш иаҳәоит, Аҟоран аҳәынҭқарԥҳәыс лшьапқәа ахәы рықәзар ҟаларын ҳәа иануп (Аҟоран иахцәажәо ргәаанагарақәак рыла, аҳәынҭқарԥҳәыс лцәеижь ас ала иахьахцәажәо, ақаҷаа хылҵшьҭроуп илымоу) [15]). Убри аан, арабтә легьендақәак рыҟны (Аҟоран анҵамҭа аԥхьа ицәырҵны, ахҳәааҟаҵаҩцәа анырра рнаҭазар ҟалоит) аџьма шьапқәа ҳәа иарбоуп, аџьма шьапхыцқәа лыман ҳәа, ари Аладатәи Аравиа[5] амза анцәахәы— Альмаки, Астарта илзааигәоу (Ilumquh, Almaqah, Amm, Ilmuqah, Sin, Syn, Wadd)[74] иазку амиф аҟнытә иаауазар алшоит. Ари амза анцәахәы аԥшьаҭыԥ иахьагьы аҭыԥантәи ауаа Махрам Билкис («Билкис лыҩны») ҳәа иашьҭоуп.[3] 1950 шш. рзы ари аныхабааҟны аԥшаарақәа мҩаԥигоит Уендель Филлипс .[75] Ажрақәа иҟаиҵаз 350 м аҭбаара рымоуп, иара убас хыԥхьаӡара рацәала аԥенџьырқәа. Филиппс иазгәеиҭоит: «Аныхабаа аҩныҵҟатәи аҭӡаҟны иаадырԥшит еишьҭаргыланы 64 ԥенџьыр, еихацла ирҩычаны. Аабеи хынҩажәиԥшьбеи — ари ажәҩан нцәахәы Венера лхыԥхьаӡарақәа роуп. Ажәытәӡатәи арабцәа рыҟны ажәҩан нцәахәы Венера лхаҿсахьеи аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи – Балкиси аӡә ракәхазар ҟалоит–». Ахьӡ «Балкис» «Ильмука» авариант еицак акәзар ҟалоит[3]. Уи адагьы арабтә текстқәа рыҟны рхы иадырхәоит Балмака авариант («Алмаки лаҳаҭыр аҟнытә»), ари аҵарауаа џьоукы ашьҭахь еицакхаз Билкис ахьынтәаауа акәзар ҟалоит ҳәа ирыԥхьаӡоит[76].
Алада иаагоу легьендақәак аҳәынҭқарԥҳәыс лшьапқәа рзы даҽа гәаанагарақәак ҳадыргылоит:
Аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи иуаҩытәҩсатәым лыԥшразы аҭоурых ҳԥылоит арабтә версиа «Кебра Негаст» аҟны, уи излаҳәо ала, ажәытәӡан Абиссиниа (Ефиопиа) иахагылан аҳәынҭқар шьа злаз аҳәынҭқарҳәсақәа (аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ҳәынҭқар хылҵшьҭран илымаз ҳәа):
Ари Аҳәынҭқарԥҳәыс (аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи) лан лцәалтәымкәа даныҟаз аџьма ҟәаз дук лылаԥш ақәшәан, уи деилаҳаны ҿаалҭит: «Ари аԥстәы шԥаԥшӡоу! Ашьапқәагьы шԥаԥшӡоу!» ҳәа. Абри аџьма гәхьаалгалозаарын ашьҭахь. Лымгәарҭа иҭаз лыԥҳа даншәы, лызшьапык уаҩытәҩсатә шьапын, егьи- аџьма шьапын. Абас, аҳәынҭқарԥҳәыс лан длыхшеит уаҩ иимбацыз аҭыԥха, длааӡеит, ашьҭахь лхаҵацара анааи, лшьапы ҿаасҭазы аӡәы диццар лҭахымхеит, убас дыҟан аҳәынҭқарра дахагылаанӡа.
— E.A.Wallis Budge, The Queen of Sheba and Her Only Son, Menyelek[77]
Аҩадатәи Ефиопиа иҟоуп заақьырсиантә легьенда, уи иаҳәоит аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи аҩсҭаа шьапы злыҵаз. Алегьенда ари тигре абшьҭра датәын аҳәоит, лыхьӡ Етъе Азеб ( «Аладатәи аҳәынҭқарԥҳәыс» ҳәа ахьану Аҿатә Уасиаҭ аҟны мацароуп). Уи лыжәлар ахацәа рыԥҳаиҳабацәа ӡатәс иззаргоз агәылшьап мамзаргьы амаҭ иамҵаныҳәон:
мини|Сабеиатәи астела: аишәачареи амахҽ хьчаҩи, аҩыра саба бызшәала ианҵоуп
Ари лҭаацәа раамҭа анааи, рыԥҳа дрыманы иааит, агәылшьап афатә иашьҭаланы иахьаауаз аҵлаҟны инеит. Хара имгакәа абрахь быжьҩык ацқьацәа ааин аҵла инаҵатәеит. Урҭ абри аҭыԥҳа илҿаланы инеиуаз лылаӷырӡ анрықәҭәа, аҵла ианнаҵаԥш, аҭыԥҳа аҵла дшадҿаҳәалаз анырба, илызҵааит, уаҩԥсума бара ҳәа, илызҵаауа рҿаархан, аҭыԥҳа илҳәеит аҵла дшадҿарҳәалаз, агәылшьап дафараны дшыҟоу. Ацқьацәа абыжьҩык агәылшьап џьарла иасын иршьит. Аха уи ашьа Етье Азеб илықәҭәеит азы лызшьапык аҽада шьапны иҟалеит. Ацқьацәа дыԥдыртлан, ақыҭахь бхынҳәы ҳәа ларҳәеит, аха ауаа дықәцаны дкарцеит ауха зегьы аҵла дахьықәтәаз агәылшьап лызнеит ҳәа иԥхьаӡаны. Адырҩаҽны лара ақыҭаҟнытә ауаа лыманы дцан, ишьны икажьыз агәылшьап длырбеит, усҟан иаразнак дҳәынҭқарны дҟарҵеит, лара илеиԥшыз ҭыԥҳакгьы лыцхырааҩыс дҟалҵеит.
— E.A.Wallis Budge, The Queen of Sheba and Her Only Son, Menyelek[77]
Европатәи ақьырсиан ныхачаԥаҩыраҟны лшьапқәа ҟыз шьапны иҟалеит[78] — иҟалап агерманцәа рмырҭаҭтә нцәахәы Перхткак аҟыз шьапы зҵаз латрибутқәа рҟынтәи иааргазар. Даҽа версиак ала, Ан Ҟыз илызкыз алакәқәа рхаҿсахьа аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи иалҭаз аныррала ишьақәгылазар ҟалоит. [79]. Акралԥҳәыс Аҟыз Шьапы даара дрылаҵәаны дыҟоуп Аладатәи Франциа (Reine Pédauque, итал. piede d’auca, «аҟәраан шьапы»), насгьы аҳәынҭқарԥҳәыс Саватәи ишлызкыз зынӡагьы ирхашҭхьан.
мини|Мариба иҟоу Амра Аныхаба аԥҽыхақәа. Ҳ.ҟ. VIII ашә. иргылоуп, 1000 шықәса еиқәханы иҟан
Ахархәара змоу алитература
Mdrsh mshl, Midrasch Mischle, Sammlung Agadischer Auslegung der Spruche Salamon’s (Midrash on the Proverbs, Critically Edited, with a Commentary and Detailed Preface) by Salomon Buber
The Targum of Esther (Second) (Targum Sheni) Translated by Bernard Grossfeld — Professor of Hebrew and Aramaic at the University of Wisconsin — Milwaukee, and founding member of the Association for Targumic Studies. Published in 1991 by T & T CLARK LTD, Edinburgh, in co-operation with The Liturgical Press, Collegeville, Minnesota 56321 USA.
Jacob Lassner, Demonizing the Queen of Sheba: Boundaries of Gender and Culture in Postbiblical Judaism and Medieval Islam, University of Chicago Press, 1993, включает подборку текстов о царице Савской (pp. 161—214):
The Queen Sheba in the Midrash Mishle; Riddles of the Midrash ha-Hefez; Targum Sheni; Pseudo Ben Sira; The Yemenite Tale of Saadiah Ben Joseph; Recent Jewish Folklore and Folkloric Texts; Various Qur’anic Texts; Tha’labi’s Version of Sulayman and Bilqis, the Queen; Passages from Al-Kisa’i
Wendell Philips, Quataban and Sheba, 1955.
«Queen of Sheba and Biblical Scholarship» by Bernard Leeman (Queensland Academic Press) Westbrook Australia 2005 ISBN 0-9758022-0-8
The Queen of Sheba’s Goose-Foot in Medieval Literature and Art, in The Authority in the Medieval West, ed. M. GOSMAN et al., Groningen, 1999, pp. 175—192
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Ҳ. ҟ. 10-тәи ашәышықәсазтәи амонархцәа
Акатегориа:Ҳ. ҟ. 10-тәи ашәышықәсазы аҳәса
Акатегориа:Ажәытәӡатәи ауриаҳәса
Акатегориа:Арабтәи аҳкәажәцәа
Акатегориа:Абета Израиль
Акатегориа:Аҳцәа рышәҟәқәа рперсонажцәа
Акатегориа:Амырҭаҭра аҟынтәи аиудеиатә дин здызкылаз
Акатегориа:Ефиопиатәи ауриацәа
Акатегориа:Ауриацәа рмонархцәа
Акатегориа:Ефиопиа иҟоу ауриацәеи аиудеиатә динхаҵареи
Акатегориа:Аџьынҳәысa
Акатегориа:Ауриатә библиаҿы амонархцәа
Акатегориа:Зыҟазаара еимаркуа ауаа
Акатегориа:Иемен амонархцәа
Акатегориа:Сава
Акатегориа:Соломон
Акатегориа:Абиблиаҿы зыӡбахә ҳәам ауаа
Акатегориа:Ауриатә библиаҿы аҳәса
Акатегориа:Ҳ. ҟ. 10-тәи ашәышықәсазы инхоз ауаа
Акатегориа:Аҟәырҟан ауаа
Акатегориа:Ахроникақәа рышәҟәқәа рперсонажцәа
Акатегориа:Алегендартә монархцәа
Акатегориа:Лилит
Акатегориа:Ауаатәыҩса рмифологиатә гибридқәа
Акатегориа:Ажәлар рҳәамҭақәа рҿы ашацәа
Акатегориа:Аҟазараҿы араса иадҳәалоу аимак-аиҿакқәа
|
39062
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Цәындаа_(ажәла)
|
Цәындаа (ажәла)
|
'''Цәындаа''', '''Цәынды''' ([[аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]]Çundı) иаԥсуа жәлоуп, уажәазы Цәындаа Ҭырқәтәыла ԥшь-ҭаацәарак раҟара иқәынхоит, аҳҷыԥсаа рахь урҭ иаҵанакуеит, рабдууцәа [[Адлертәи араион]]аҿ инхон ҳәа иԥхьаӡоуп.
Ауара-ҭынхарыла ирзааигәоу ажәлақәа:
[[Шәындаа(Шәынӡы)]] ([[аҭырқәа бызшәа|аҭырқә.]] Şundı, Fündı)
|
Цәындаа, Цәынды (аҭырқә.Çundı) иаԥсуа жәлоуп, уажәазы Цәындаа Ҭырқәтәыла ԥшь-ҭаацәарак раҟара иқәынхоит, аҳҷыԥсаа рахь урҭ иаҵанакуеит, рабдууцәа Адлертәи араионаҿ инхон ҳәа иԥхьаӡоуп.
Ауара-ҭынхарыла ирзааигәоу ажәлақәа:
Шәындаа(Шәынӡы) (аҭырқә. Şundı, Fündı)
|
39063
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аублаа_рыжәлақәа
|
Аублаа рыжәлақәа
|
Аублаа рыжәлақәа
Убыхские фамилии
Ubykh family names
Ааџьа [ādʒa]
Абада [abada]
Абааза [abāza]
Аблагәо [ablaɡʷo]
Абрегь [abreɡʲ]
Агырб [agərb] (Агирба? (абх))
Ажəк [aʐәwkʼ]
Алешес [aleʂes]
Амҷы [amtʃʼә]
Аԥшыс [apʰʂәs]
Ахы [aχə]
Аца [atsʰa]
Ацәымыҙ [atɕʰʷәmәʑ
Бабыгәа [babəgʷa] (выходцы из фамилии Берзег)
Баӷ [baʁ]
Баҟ [baqʼ]
Баҟҟәы [baqʼqʼʷә]
Барақьат [barakʲat]
Барзагь [barzaɡʲ]
Баҭҟо [batʰqʼo]
Беданыхәа [bedanәχʷa] (Беданоков? Адыг-чем./каб.)
Бери [berәj]
Берқоқ [berkʰokʰ]
Бешьеӷа [beʃeʁa]
Биг [bәjɡ]
Бугаа [bәwɡā]
Браҟҟәы [braqʼqʼʷә]
Брыцә [brәtɕʰʷ] (Бричев? Адыг)
Быжьноу [bәʒnow]
Бырсыр [bərsər]
Гәагьан [ɡʷaɡʲan]
Гәбзаџь [gəwbzaӡʼ]
Гəыгоҙ [ɡʷәgoʑ]
Гәыҙы [ɡʷәʑә]
Гәымылба [ɡʷәmәlba]
Ӷәыкьа [ʁʷәkʼʲa]
Ӷәыҿежьиа [ʁʷәʈʂʼeʒәja]
Дагәымыхәа [daɡʷәmәχʷa] (Догомуков? Адыг-шапс.)
Даҟо [daqʼo]
Дачан [datʃʰan]
Доубы [dowbә]
Дыӷә [dәʁʷ]
Дыӷәын [dәʁʷәn]
Дыҙы [dәʑә]
Дыԥшьоу [dәpʰʃow]
Џьарым [ӡʼarəm]
Ебжьын [ebӡәn]
Езықьқәа [ezәkʰʲkʰʷa] (Экзеков? Адыг-каб.)
Ерымхәа [erәmχʷa]
Зеиҫәа [zejṡʷa] (Тефвик Эсенч)
Зекәа [zekʼʷa]
З/Ӡыба [zәba] (Дзыбов? Адыг/абх.)
Ҙы [ʑә]
Ҙәыда [ʑʷәda]
Кьамҷы [kʼʲamtʃʼә]
Кьаҵа [kʼʲatsʼa] (Кяцев? Каб.)
Кәаӡба [kʼʷadʑba] (Куадзба/Кодзок? Абх/адыг.)
Кәаӡьа [kʼʷadʑa] (Кодзев? Адыг)
Қьасырбаи [kʰʲasərbai]
Қьача [kʰʲatʃʰa] (Кячев?
Қьеҵым [kʰʲetsʼәm]
Қәаблықә [kʰʷablәkʰʷ]
Қәаџьа [kʰʷaӡа]
Қәачаҟо [kʰʷatʃʰaqʼo]
Қәаш [kʰʷaʂ]
Ҟәыҫә [qʼʷәṡʷ]
Лаӷ'әа [laʁˤʷa] (По словам Тефвика это абазины (Логуа?))
Лахә [laχʷ]
Лоухәа [lowχʷa]
Ԯаԥсыхәа [ɬapʰsәχʷa]
Ԯацарыхәа [ɬatsʰarәχʷa]
Ԯыш [ɬәʂ]
Тԯыфы [ɬʼәfә]
Магә [maɡʷ]
Марчан [martʃʰan] (Маршьан? Абх.-цеб.)
Машьыҟәа [maʃəq’ʷa] (Машуков? Адыг-каб.)
Машьышь [maʃәʃ]
Мездоӷә [mezdoʁʷ]
Мезергә [mezerɡʷ]
Мезыхәа [mezәχʷa]
Мечоӡ [metʃʰodz]
Омурхәа [omәwrχʷa]
Оздан [ozdan] (Узденов? Адыг/абаз)
Очашьа [otʃʰaʃa]
Ԥахә [pʰaχʷ]
Ԥилашь [pʰәjlaʃ]
Ԥшьааҟа [pʰʃāq'a]
Ԥшьауныкəа [pʰʃaunək'ʷa]
Ԥҫәыхәа [pʰṡʷәχʷa]
Рифаҭыхәа [rәjfatʰәχʷa]
Санчар [santʃʰar]
Саԥы [sapʰә] (Сапиев? (Адыг - абдз.))
Сқәаача [skʰʷātʃʰa]
Ҫагьаҫа [ṡaɡʲaṡa] (Щэджащэ? Адыг)
Ҫхаԥԯы [ṡχapʰɬә]
Ҫәқәаша [ṡʷkʰʷaʂa]
Таҟо [tʼaqʼo]
Таршы [t'arʂə]
Ҭрыхә [tʰrәχʷ]
Ҭхас [tʰχas]
Ҭхахәа [tʰχaχʷa]
Ҭхаца [tʰχatsʰa]
Ҭхыӷәан [tʰχәʁʷan]
Ҭхәаж [tʰχʷaʐ]
Ҭыӷәыҙ [tʰәʁʷәʑ] (Тугужев? Адыг)
Ҭәыба [tʰʷәba] (Абхазский род, который попал в вассальную зависимость от Хунджевых)
Ҭәытԯахәа [tʰʷәɬʼaχʷa]
Уазбыхәа [wazbәχʷa]
Уанџа [wanɖʐa]
У'ардан [wˤardan]
Уасҵа [wastsʼa]
Уаҫәҭыхәа [waṡʷtʰәχʷa]
Уочыба [wotʃʰәba]
Уоҷа [wotʃʼa]
Уҙәда [wәʑʷda]
Уцхәа [wәtsʰχʷa]
Ушьх [wәʃχ]
Фыгә [fәɡʷ]
Хабаҭ [χabatʰ]
Хақәрина [χakʰʷrina] (Хакуринов? Адыг)
Хамыҭа [χamәtʰa]
Хараҭ [χaratʰ]
Хараҭҟәо [χaratʰqʼʷo]
Хасболаҭ [χasbolatʰ]
Хьаҭҟәаи [χʲatʰqʼʷaj] ← [hatʰqʼʷaj] (Хатко? Адыг/абаз.)
Хьыҭа [χʲәtʰa]
Хьышәхə [χʲəʂʷχʷ]
Хәажь [χʷaʒ]
Хәынџьа [χʷәndʒa]
Цқәаша [tskʰʷaʂa]
Цәахәа [tɕʰʷaχʷa]
Цәылахәа [tɕʰʷәlaχʷa]
Ҵыба [tsʼәba] (ошибчно = Ҭәыба по мнению Эсенча)
Черен [tʃʰeren]
Чохәа [tʃʰoχʷa]
Чыӡамыӷәа [tʃʰәdzamәʁʷa]
Чымыҭ [tʃʰәmәtʰ]
Чырыгь [tʃʰәrәɡʲ] (Чирикба/Чирг? (Абх-садз/адыг-бжед.)
Чыф [tʃʰәf]
Ҷу [tʃʼәw]
Ҿыҿы [ʈʂʼəʈʂʼə]
Шаԥсыӷ [ʂapʰsәʁ]
Шаҵь [ʂatɕʰʷ] (по мнению Тефвика Эсенча ошибочно записанная как Шацə)
Шхаба [ʂχaba]
Шьаба [ʃaba]
Шьаҟәымда [ʃaqʷәmda]
Шьама [ʃama]
Шьашьхы [ʃaʃχә]
Шьоуҟо [ʃowqʼo]
Шьуԥақәа [ʃәwpʰakʰʷa] (Шупако? (Адыг-натух.))
Шьышьхы [ʃəʃχə]
Шьухостан [ʃəwχost'an]
Шьабрыҟәа [ʃabrəqʼʷa]
Шьханыҟәа [ʃχanәqʼʷa] (Шхануков? (адыг-чемг.))
Шьықә [ʃək'ʷ]
Шәабыҭ [ʃʷabәtʰ]
Шәқәмла [ʃʷkʰʷmla]
Шəлых [ʃʷləx]
|
Аублаа рыжәлақәа
Убыхские фамилии
Ubykh family names
Ааџьа [ādʒa]
Абада [abada]
Абааза [abāza]
Аблагәо [ablaɡʷo]
Абрегь [abreɡʲ]
Агырб [agərb] (Агирба? (абх))
Ажəк [aʐәwkʼ]
Алешес [aleʂes]
Амҷы [amtʃʼә]
Аԥшыс [apʰʂәs]
Ахы [aχə]
Аца [atsʰa]
Ацәымыҙ [atɕʰʷәmәʑ
Бабыгәа [babəgʷa] (выходцы из фамилии Берзег)
Баӷ [baʁ]
Баҟ [baqʼ]
Баҟҟәы [baqʼqʼʷә]
Барақьат [barakʲat]
Барзагь [barzaɡʲ]
Баҭҟо [batʰqʼo]
Беданыхәа [bedanәχʷa] (Беданоков? Адыг-чем./каб.)
Бери [berәj]
Берқоқ [berkʰokʰ]
Бешьеӷа [beʃeʁa]
Биг [bәjɡ]
Бугаа [bәwɡā]
Браҟҟәы [braqʼqʼʷә]
Брыцә [brәtɕʰʷ] (Бричев? Адыг)
Быжьноу [bәʒnow]
Бырсыр [bərsər]
Гәагьан [ɡʷaɡʲan]
Гәбзаџь [gəwbzaӡʼ]
Гəыгоҙ [ɡʷәgoʑ]
Гәыҙы [ɡʷәʑә]
Гәымылба [ɡʷәmәlba]
Ӷәыкьа [ʁʷәkʼʲa]
Ӷәыҿежьиа [ʁʷәʈʂʼeʒәja]
Дагәымыхәа [daɡʷәmәχʷa] (Догомуков? Адыг-шапс.)
Даҟо [daqʼo]
Дачан [datʃʰan]
Доубы [dowbә]
Дыӷә [dәʁʷ]
Дыӷәын [dәʁʷәn]
Дыҙы [dәʑә]
Дыԥшьоу [dәpʰʃow]
Џьарым [ӡʼarəm]
Ебжьын [ebӡәn]
Езықьқәа [ezәkʰʲkʰʷa] (Экзеков? Адыг-каб.)
Ерымхәа [erәmχʷa]
Зеиҫәа [zejṡʷa] (Тефвик Эсенч)
Зекәа [zekʼʷa]
З/Ӡыба [zәba] (Дзыбов? Адыг/абх.)
Ҙы [ʑә]
Ҙәыда [ʑʷәda]
Кьамҷы [kʼʲamtʃʼә]
Кьаҵа [kʼʲatsʼa] (Кяцев? Каб.)
Кәаӡба [kʼʷadʑba] (Куадзба/Кодзок? Абх/адыг.)
Кәаӡьа [kʼʷadʑa] (Кодзев? Адыг)
Қьасырбаи [kʰʲasərbai]
Қьача [kʰʲatʃʰa] (Кячев?
Қьеҵым [kʰʲetsʼәm]
Қәаблықә [kʰʷablәkʰʷ]
Қәаџьа [kʰʷaӡа]
Қәачаҟо [kʰʷatʃʰaqʼo]
Қәаш [kʰʷaʂ]
Ҟәыҫә [qʼʷәṡʷ]
Лаӷ'әа [laʁˤʷa] (По словам Тефвика это абазины (Логуа?))
Лахә [laχʷ]
Лоухәа [lowχʷa]
Ԯаԥсыхәа [ɬapʰsәχʷa]
Ԯацарыхәа [ɬatsʰarәχʷa]
Ԯыш [ɬәʂ]
Тԯыфы [ɬʼәfә]
Магә [maɡʷ]
Марчан [martʃʰan] (Маршьан? Абх.-цеб.)
Машьыҟәа [maʃəq’ʷa] (Машуков? Адыг-каб.)
Машьышь [maʃәʃ]
Мездоӷә [mezdoʁʷ]
Мезергә [mezerɡʷ]
Мезыхәа [mezәχʷa]
Мечоӡ [metʃʰodz]
Омурхәа [omәwrχʷa]
Оздан [ozdan] (Узденов? Адыг/абаз)
Очашьа [otʃʰaʃa]
Ԥахә [pʰaχʷ]
Ԥилашь [pʰәjlaʃ]
Ԥшьааҟа [pʰʃāq'a]
Ԥшьауныкəа [pʰʃaunək'ʷa]
Ԥҫәыхәа [pʰṡʷәχʷa]
Рифаҭыхәа [rәjfatʰәχʷa]
Санчар [santʃʰar]
Саԥы [sapʰә] (Сапиев? (Адыг - абдз.))
Сқәаача [skʰʷātʃʰa]
Ҫагьаҫа [ṡaɡʲaṡa] (Щэджащэ? Адыг)
Ҫхаԥԯы [ṡχapʰɬә]
Ҫәқәаша [ṡʷkʰʷaʂa]
Таҟо [tʼaqʼo]
Таршы [t'arʂə]
Ҭрыхә [tʰrәχʷ]
Ҭхас [tʰχas]
Ҭхахәа [tʰχaχʷa]
Ҭхаца [tʰχatsʰa]
Ҭхыӷәан [tʰχәʁʷan]
Ҭхәаж [tʰχʷaʐ]
Ҭыӷәыҙ [tʰәʁʷәʑ] (Тугужев? Адыг)
Ҭәыба [tʰʷәba] (Абхазский род, который попал в вассальную зависимость от Хунджевых)
Ҭәытԯахәа [tʰʷәɬʼaχʷa]
Уазбыхәа [wazbәχʷa]
Уанџа [wanɖʐa]
У'ардан [wˤardan]
Уасҵа [wastsʼa]
Уаҫәҭыхәа [waṡʷtʰәχʷa]
Уочыба [wotʃʰәba]
Уоҷа [wotʃʼa]
Уҙәда [wәʑʷda]
Уцхәа [wәtsʰχʷa]
Ушьх [wәʃχ]
Фыгә [fәɡʷ]
Хабаҭ [χabatʰ]
Хақәрина [χakʰʷrina] (Хакуринов? Адыг)
Хамыҭа [χamәtʰa]
Хараҭ [χaratʰ]
Хараҭҟәо [χaratʰqʼʷo]
Хасболаҭ [χasbolatʰ]
Хьаҭҟәаи [χʲatʰqʼʷaj] ← [hatʰqʼʷaj] (Хатко? Адыг/абаз.)
Хьыҭа [χʲәtʰa]
Хьышәхə [χʲəʂʷχʷ]
Хәажь [χʷaʒ]
Хәынџьа [χʷәndʒa]
Цқәаша [tskʰʷaʂa]
Цәахәа [tɕʰʷaχʷa]
Цәылахәа [tɕʰʷәlaχʷa]
Ҵыба [tsʼәba] (ошибчно = Ҭәыба по мнению Эсенча)
Черен [tʃʰeren]
Чохәа [tʃʰoχʷa]
Чыӡамыӷәа [tʃʰәdzamәʁʷa]
Чымыҭ [tʃʰәmәtʰ]
Чырыгь [tʃʰәrәɡʲ] (Чирикба/Чирг? (Абх-садз/адыг-бжед.)
Чыф [tʃʰәf]
Ҷу [tʃʼәw]
Ҿыҿы [ʈʂʼəʈʂʼə]
Шаԥсыӷ [ʂapʰsәʁ]
Шаҵь [ʂatɕʰʷ] (по мнению Тефвика Эсенча ошибочно записанная как Шацə)
Шхаба [ʂχaba]
Шьаба [ʃaba]
Шьаҟәымда [ʃaqʷәmda]
Шьама [ʃama]
Шьашьхы [ʃaʃχә]
Шьоуҟо [ʃowqʼo]
Шьуԥақәа [ʃәwpʰakʰʷa] (Шупако? (Адыг-натух.))
Шьышьхы [ʃəʃχə]
Шьухостан [ʃəwχost'an]
Шьабрыҟәа [ʃabrəqʼʷa]
Шьханыҟәа [ʃχanәqʼʷa] (Шхануков? (адыг-чемг.))
Шьықә [ʃək'ʷ]
Шәабыҭ [ʃʷabәtʰ]
Шәқәмла [ʃʷkʰʷmla]
Шəлых [ʃʷləx]
|
39066
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Гәбаадәы
|
Гәбаадәы
|
'''Гәбаадәы''' ({{lang-ru|Красная Поляна}}, [[адыга бызшәақәа| адыг]].Кбаадэ) — ақалақь еԥшу аҳабла адлертәи араион аҿы.
==Азхьарԥшқәа==
[https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Mountain_Olympic_Village_at_the_Psekhako.jpg Mountain_Olympic_Village_at_the_Psekhako.jpg]
|
Гәбаадәы (, адыг.Кбаадэ) — ақалақь еԥшу аҳабла адлертәи араион аҿы.
Азхьарԥшқәа
Mountain_Olympic_Village_at_the_Psekhako.jpg
|
39065
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Асаӡуақәа
|
Асаӡуақәа
|
[[Афаил:Loo temple.jpg|мини|Иахьатәи [[Шәача]] иҟоу абжьаратәи аамҭақәа рзы иҟаз Саӡтәи ауахәама]]
'''Саӡуаа''', ахатәы хьӡы: '''Асаӡуақәа''' ({{lang-abq|асадзуаква}}) — [[Саӡны]] иау ауаа, [[Аԥсуаа]] рмилаҭхәҭа. Саӡуаа [[Гагра|Гагреи]] [[Хәасҭа|Хәасҭеи]] рыбжьара нхон, [[Аԥсны Хәыҷы|Абазашҭа Хәыҷы]] (мамзаргьы Абасиа Хәыҷы) ҳәа изышьҭаз атерриториаҿы.
[[Акатегориа:Аԥсуа диаспора]]
[[Акатегориа:Асубетникатә гәыԥқәа]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
[[Акатегориа:Кавказтә жәларқәа]]
|
Саӡуаа, ахатәы хьӡы: Асаӡуақәа () — Саӡны иау ауаа, Аԥсуаа рмилаҭхәҭа. Саӡуаа Гагреи Хәасҭеи рыбжьара нхон, Абазашҭа Хәыҷы (мамзаргьы Абасиа Хәыҷы) ҳәа изышьҭаз атерриториаҿы.
Акатегориа:Аԥсуа диаспора
Акатегориа:Асубетникатә гәыԥқәа
Акатегориа:Аԥсуаа
Акатегориа:Кавказтә жәларқәа
|
39056
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Адунеизегьтәи_аҭынха_ИУНЕСКО
|
Адунеизегьтәи аҭынха ИУНЕСКО
|
[[Афаил:World Heritage Logo global.svg|мини|Адунеизегьтәи аҭынха ИУНЕСКО]]
'''Адунеизегьтәи аҭынха ИУНЕСКО''' ({{lang-en|World Heritage}}, {{lang-fr|Patrimoine Mondial}}, {{lang-es|Patrimonio de la humanidad}}, {{lang-de|Weltkulturerbe}}) — аԥсабаратә, ма ауаҩы инапы иҵыҵыз, ирҿиаз аобиектқәоуп, ИУНЕСКО ихадароу уснагӡатәқәас иқәнаргылоит ркультуратәи, рҭоурыхтәи, рекологиатә ҵакы ҳасаб азуны урҭ реиқәырхара.
2023 ш. ажьырныҳәамзазтәи аҭагылазаашьа инақәыршәаны Адунеизегьтәи аҭынха асиаҟны – 1157 обиект ыҟоуп, урҭ рахьтә 900 – акультура иадҳәалоуп, 218 – аԥсабара, 39 – еилаԥсоу. Дара зегьы шьҭоуп Адунеизегьтәи акультуратәи аԥсабаратәи ҭынха рыхьчаразы ИУНЕСКО Аконвенциа иалахәу 167 ҳәынҭқарра рыҩныҵҟа. Обиектцыԥхьаӡа иамоуп иара ахатәыномер.
==Аҭоурых==
XIX ашә. агәҭаны Европатәи аҳәынҭқаррақәак рыҟны иаԥҵан иҷыдоу аҳәынҭқарратә комиссиақәа мамзаргьы акультуратә ҭынха ахьчаразы аинспекциақәа. Убасҟан абаҟақәа рыхьчаразы ирыдыркылеит аԥхьатәи анормативтә актқәа. Аусура иалагеит урҭ ринвентаризациеи рыларҵәареи рзы.
Аха аҭоурыхтә баҟақәа реиҭашьақәыргылареи рконсервациеи ииашаны рымҩаԥгареи урҭ рыԥхасҭараҟнытә рыхьчареи рызҵаарақәа, ҷыдала, аибашьра анцоз, — еиҳа лассы-лассы ишьҭырхуа иалагеит жәларбжьаратәи аҩаӡараҟны, жәларбжьаратәи аиԥылара дуқәа раан.
1889 ш. Париж Адунеизегьтәи ацәыргақәҵаҟны имҩаԥысит «Раԥхьатәи жәларбжьаратәи аконгресс аҟазара аԥҵамҭақәеи абаҟақәеи рыхьчаразы». Иалацәажәеит аибашьра анцоз аамҭазы акултуратә ҭынхақәа рыхьчара азҵаара. Ирыдгылан адунеизегьтәи агәыҳалалратә «абаҟақәа реиқәырхараз ауаажәларра» агәыҳалалратә ԥҟаԥҵәа гәыцәс иҟаҵаны, «Аџьар ҟаԥшь ауаажәларра» иаҿырԥшны.
Аконгресс аҟны ишьақәыргылаз тезисқәак 1899 шықәсазы ирыдыркылаз, 1907 ш. «Гаагатәи аҭынчратә конференциа» аҳәаақәа ирҭагӡаны иагьырҭбааз «Адгьыл аҟны аибашьра азакәани аҵасқәеи рзы Аконвенциа» ианыԥшит. Ари Жәларбжьаратәи аконвенциа инақәыршәаны аибашьра аамҭаан идырны акультура абаҟақәа аԥхасҭа рыҭара азин ҟалаӡомызт, уи азы аусгьы иарҭо; аҭыԥ иакәшаны игылаз ирыдҵан акультура абаҟақәа «ҷыдала иубарҭоу адыргақәа рыла» разгәаҭара.
Акультура абаҟақәа рыхьчаразы жәларбжьаратәи асистема ашьақәыргыларазы егьы аетап ааит АКтәи адунеитә еибашьра аихшьала алҵшәаҟаҵара аҳасабала. Ари аамҭа ҷыдала акультуратә ҭынха жәларбжьаратәи ахьчара аусхк аҟны ҿыц иаԥҵаз Алига ҿыц алшарақәак ирыдҳәалоуп, уи аҳәаақәа ирҭагӡаны Амузеиқәа жәларбжьаратәи реилаки Аинтеллектуалтә кооперациа жәларбжьаратәи аинститути русура. Уи аус ауан 1930-ш.инаркны 1940 ш. агәҭаҟынӡа. Урҭ рыцхырааралоуп ахәҭакахьала 1935 шықәсазы ишаҵаҩыз «Асахьаҭыхратәи аҭҵаарадырратәи усҳәарҭақәеи, аҭоурыхтә баҟақәеи рыхьчаразы аиқәшаҳаҭра» («Рерих Ипакт» зыхьӡыз).
1954 ш. абҵарамза 16 рзы иаԥыхыз Амилаҭтә Лига аилакқәа Аҩбатәи адунеитә еибашьраан зфункциақәа аанызкылаз, мамзаргьы зынӡагьы аусура иаҟәыҵыз ииасит ҿыц еиҿкааз Аҵареи, аҭҵаарадырреи, акультуреи азҵаарақәа рзы еиду амилаҭқәа реиҿкаара (ИУНЕСКО) ашҟа.
Акультуратә мазарақәа рыхьчара адырга, Гаагатәи Аконвенциа 1944 ш. ирыдыркылеит.
Аҳәынҭқаррақәа зегьыҵәҟьа знапы аҵарымҩыз аԥхьа иҟаз аконвенциақәа рԥышәа Иунеско гәцаракра ду аҭаны иазнархиеит, 1954 шықәсазы қәҿиаралагьы иаднакылеит «Аибашьратә еиҿагылара аныҟала хра злоу акультуратә обиектқәа рыхьчаразы Аконвенциа («Гаагатәи аконвенциа»). Аконвенциа ишьақәнарӷәӷәеит ардырга, ахьчара иаҵанакуа акультуратә обиектқәа разгәаҭаразы.
Аха убри аамҭазоуп уаҩы ибаратәы ианыҟалагьы акультуратә ҭынха аибашьра мацара акәымкәа, ауаҩы ҭынч имҩаԥиго аусурагьы ашәарҭа ишҭанаргыло.
Асуантәи аӡкыра Мысра аргылара иахҟьаны Абу-Симбел аныхақәа аӡааҟәрыларазы ашәарҭа аҭаргылара ахҭыс иаанарԥшит аҭынчра аамҭаангьы хра злоу абаҟақәа рыхьчара азҵаара хымԥада ишаҭаххаз. 1959 ш. Мысреи Судани реиҳабыра ИУНЕСКО ахь аҳәара ҟарҵеит Аӡфымца станциақәа рыргылараан аӡы зхыҵәар ауа аҭыԥқәа ажәытә культтә ргыламҭақәа реиқәырхара иацхраарц азы. ИУНЕСКО акомпаниақәа рыланаҳәеит рахь ажәытәӡамысратәи ацивилизациа абаҟақәа реиқәырхаразы: Абу-Симбел аныхабаақәа еиҷаҳаны, амаршә кны еимыхын, даҽа ҭыԥк ахь ииаганы еибыҭан, анаҩс еизган.
Ари апроект нагӡан 50 ҳәынҭқар-адонорцәа рԥаратә хархәагақәа рыла, иара ИУНЕСКО аҭоурых аҟны зегь раасҭа зыхә ҳараку акакәны иҟалеит, еидгыларала аусура алҵшәақәа шамоу шьақәырӷәӷәаны.
Анаҩс ИУНЕСКО иаԥшьнагаз апроектқәа рыла иалыршан Венециеи зеиԥш ыҟам уи аӡыбжьахалеи, Мохенджо-Даро ахыжәжәарақәа Пакистан иҟоу, Индонезиа иҟоу аныхатә комплекс Боробудур уб.егь.
1960 шықәсқәа рылагамҭазы Абаҟақәеи аҭыԥҷыдақәеи рызҵаарақәа рзы жәларбжьаратәи ахеилак ашьаҭала ИУНЕСКО ихацнаркит акультуратә ҭынха ахьчаразы азеиԥш Конвенциа апроект азырхиара аус.
1965 ш. Вашингтон имҩаԥысоз аконференциаҟны иалацәажәеит «Адунеизегьтәи аҭынха аиҿкаара» аԥҵара «иналукааша аҭыԥқәа, аландшафтқәа, аҭоурыхтә ҭыԥқәа ауаатәҩса зегьы рԥеиԥш азы» реиқәырхара хықәкыс иҟаҵаны аусеицуразы. 1968 ш. ас еиԥш иҟаз ахықәкқәа шьақәыргыланы, ажәалагала иадгылеит Аԥсабара ахьчаразы жәларбжьаратәи аидгыла (ААЖӘА).
Аҵыхәтәан, иуадаҩыз аиҿцәажәаратә процесс иалахәыз еиқәшаҳаҭны ирыдыркылеит адокумент иаку атекст, 1972 ш. абҵарамза 16 рзы ИУНЕСКО Аконференциа хада 17-тәи асессиаан «Адунеизегьтәи акультуратәи аԥсабаратәи ҭынхақәа рыхьчаразы Аконвенциа» рыдыркылеит. Иалагеит Адунеизегьтәи аҭынха асиа ашьақәыргылара.
1976 ш. Адунеизегьтәи аҭынха аиҿкаара аҳәаақәа ирҭагӡаны иаԥҵан, иагьышьақәырӷәӷәан «Аиҳабырабжьаратәи еилакы акультуратәи аԥсабаратәи ҭынхамҭа ахьчаразы» (Адунеизегьтәи аҭынха аилак).
Аилак Аконвенциа аиламгара ахылаԥшра иазкуп, иара убас ари ма ани аобиект Адунеизегьтәи аҭынха асиа алаҵаразы аҵыхәтәантәи азыӡба адкылара азинмчгьы амоуп .
==Аиҿкаара==
1972 ш. ИУНЕСКО Адунеизегьтәи акультуратәи аԥсабаратәи ҭынха ахьчаразы Аконвенциа аднакылеит (амч аиуит 1975 ш). 2016 ш. жьҭаарамзазы аконвенциа рыдыркылеит 193 ҳәынҭқарра.
Еышықәса Адунеизегьтәи аҭынха аилак «Адунеизегьтәи аҭынха аобиект астатус» ахьранаршьо асессиақәа мҩаԥнагоит. «Адунеизегьтәи аҭынха аобиект астатус» иунаҭоит абарҭ аԥыжәарақәа (аԥсабаратә ҭынха аобиектқәа рзы):
* иуникалтәу аԥсабаратә комплексқәа реиқәырхареи реибгареи рзы хәдықәҵара ауеит,
* ишьҭнахуеит аҵакырадгьылқәеи урҭ напхгара рзызуа аусҳәарҭақәеи раҳаҭыр,
* Асиа иалаҵоу аобиектқәа рыларҵәареи аԥсабарахархәара егьырҭ ахкқәа рырҿиареи иацхраауеит (аԥхьа иргыланы аекономикатә туризм),
* Ишьақәдыргылоит, адунеизегьтәи акультуратәи аԥсабаратәи ҭынха аобиектқәа адгылара рыҭаразы афинанстә хархәагақәа радԥхьалараҟны ихадароу шьақәнаргылоит , раԥхьа иргыланы, Адунеизегьтәи аҭынха афонд аҟнытә.
* Аԥсабаратә аобиектқәа рҭагылазаашьа агәаҭара аиҿкаара иацхраауеит.
Адунеизегьтәи аҭынха аобиектқәа зҵакырадгьыл аҟны иҟоу аҳәынҭқаррақәа, аҭакԥхықәра рхы иадырҵоит урҭ реиқәырхаразы.
Асиа аҳәаақәа ирҭагӡаны ишьақәыргылоуп ашәарҭа иҭагылоу рзы адунеизегьтәи аҭынха аиҵасиа Урҭ рахь аамҭала иалоуп аобиектқәа, еиуеиԥшым ашәарҭара ирҭагылоз аԥсабаратә мзызқәа рыла ауаҩы ихарала: абџьартә еимакқәеи аибашьрақәеи, адгьылҵысрақәеи еиуеиԥшым аԥсабаратә рыцҳарақәеи рыла уҳәа убас егьырҭгьы.Аобиектқәа ҷыдалатәи асиа рҭагалара иаҳәоит урҭ ҷыдала зҿлымҳара шрыҭатәу, урҭ реиқәырхаразы хырԥашьа змам ауснагӡатәқәа рымҩаԥгара шаҭаху.
===ИУНЕСКО абаҟақәа реизга аҟынтәи алхра===
* 2007 ш. ИУНЕСКО адунеизегьтәи аҭынха асиа аҟынтәи иалхын Оман иҟоу аравиатә аорикс арезерват. (орикс шкәакәа ашьҭашәырцареи аҳәырԥсарратә дгьылҵакырақәа реиҵахареи инарымаданы).
* 2009 ш. Германиа иҟоу Ельба Дрездентәи аԥшаҳәа (акультуратә ландшафт ахьчаратә ҭыԥ аҟны автомашьынатә цҳа аргылара инамаданы)
* 2021 ш – Ливерпуль (аобиект хра злоу аҵакы зныԥшуа аҷыдарақәа хнырҳәышьа рымамкәа аӡра инамаданы)
==Ашәага-загақәа==
Адунеизегьтәи аҭынха асиа хықәкы хадас иамоуп иуникалтәу аобиектқәа еицырдыруа рыҟаҵареи рыхьчареи. Убри азы аобиективла иазнеирц азы ишьакәыргылан ахәшьаратә шәага-загақәа. Аԥхьанатә (1878ш. инаркны) ишьақәыргылан ашәага-загақәа акультуратә ҭынха аобиектқәа рзы мацара – ари асиа ф-пунктла рыла иарбан. Анаҩс, еиуеиԥшым аконтинентқәа еибакапануа рыҟаҵаразы ицәырҵит аԥсабаратә аобиектқәа,рҭ рзы ԥшь – пунктла ишьақәгылаз асиа. 2005 ш арҭ акритериақәа зегьы еидкылан, адунеизегьтәи аҭынха обиектцыԥхьаӡа ахҳәааҟны урҭ рахьтә акы мацара акәзаргьы иамоуп.
===Акультуратә шәага-загақәа===
'''(I)''' Аобиект ауаҩытәыҩсатә гени иашедеврны иҟоуп.
'''(II)''' Аобиект шаҳаҭра ауеит ауаҩытәыҩсатә ҵакдурақәа реиныррақәа ртәы иалкаау аамҭазы мамзаргьы иалкаау акультуратә наӡаӡаараҟны, архитектураҟны мамзаргьы атехнологиақәа рыҟны, амонументалтә ҟазараҟны, ақалақьқәа рыпланркра ма аландшафтқәа раԥҵараҟны.
'''(III)''' Аобиект уникалтәуп, мамзаргьы ада ыҟаӡам иахьа иҟоу акультуратә традициазы, ма ииасхьоу ацивилизациазы, .
'''(IV)''' Аобиект акрызҵазкуа ауаҩытәҩсатә ҭоурых аамҭак зныԥшуа аконструкциазы, архитиктуратә, ма атехнологиатә ансамбль азы мамзаргьы аландшафт азы иналукааша ҿырԥшыганы иҟоуп,
'''(V)''' Аобиект иналукааша ауаҩытәҩсатә традициатә ргыламҭазы ҿырԥшыганы иҟоуп адгьыл ма амшын традициала ахархәа змоу, ауаҩытәыҩсеи аԥсабареи реинырра ирҿырԥшыганы иҟоу.
'''(VI)''' Аобиект ишиашоу, мамзаргьы маҭәарла хҭысқәак ма иҟоу атрадициақәа, аидеаиақәа, адинхаҵарақәа, асахьаркыратә ма алитературатә ҩымҭақәа ирыдҳәалоуп, зыда ыҟам адунеитә ҵакы ду амоуп. (ИУНЕСКО аилак агәанагарала, ари ашәага-зага даҽа шәага-загак ма шәага-зақәак рыцны хархәара рыҭазар еиӷьуп).
===Аԥсабаратә шәага-загақәа===
'''(VII)''' Аобиект ԥсабаратә феноменны, ма иҷыдоу зеиԥш ыҟам ԥсабаратә, ԥшӡараны, естетикатә ҵакы змоу наӡааӡарны иҟоуп.
'''(VIII)''' Аобиект Адгьыл аҭоурых ихадоу аамҭақәа рыҟны иналукааша ҿырԥшыгоуп, иара убас ажәытәра иабаҟаны, арелиеф аҿиараҟны имҩаԥысуа агеологиатә процессқәа ирсимволны, мамзаргьы агеоморфологиатә ма афизика – географиатә ҷыдарақәа ирсимволны иҟазароуп.
'''(IX)''' Аобиект имҩаԥысуа иналукааша аекологиатәи абиологиатәи процессқәа ирҿырԥшыганы иҟоуп адгьылтәқәа, аӡымшьатәқәа, аԥшаҳәатәқәа, амшынтә, аҵиаатә, аԥстәы гәыԥқәа рекосистемақәа револициеи рыҿиареи рыҟны.
'''(X)''' Аобиект ахь иаҵанакуеит еиҳа ихадароу еиҳау иԥсабаратәу анызаара абиологиатә хкырацәара аиқәырхаразы, иара убас зыда ыҟам адунеитә ҵакы змоу иӡуа ахкқәа аҭҵаарадырреи ахьчареи рганахьала.
==Аноминациа аиҿкаашьа==
Аԥхьанатә аҳәынҭқарра ИУНЕСКО акритериақәа инарықәыршәаны, иазнархиоит аобиектқәа реиқәыԥхьаӡа, ргәаанагарала адунеи аҟны хәы змоу, заатәи асиа иаланаҵоит. Аобиект заатәи асиа ианымлакәын ихадоу аноминациахь инарышьҭӡом.
Аԥҟарақәа инарықәыршәан, шықәсык аҳәынҭқарра аноминациахь инанашьҭыр ауеит ҩба еиҳамкәа акандидатцәа: акультуратәии аԥсабаратәии ҭынха акака, ма ҩ – аобиектк аԥсабаратә ҭынха иадҳәалоу.
ИУНЕСКО аекспертцәа ацхыраара ҟарҵоит арзаҳал алаҵараҟны, иахылаԥшуеит иаҭаху ақьаадқәеи ахсаалақәеи реиқәыршәараҟны. Аноминациа нагазароуп жәабранмза акы аҟынӡа, шықәсык зыбжьоу ИУНЕСКО имҩаԥнаго изаамҭанытәиу асессиа инақәыршәаны. Ажәакала, арзаҳал шықәсык бжаки иахәаԥшуеит, иҭырҵаауеит. Анаҩс ИУНЕСКО игәанаҭоит иаиуыз адосие ахынӡанагӡоу, нас ахәшьара аҭаразы аконсультативтә усбарҭахь идәықәнаҵоит. Аԥсабара ахьчаразы жәларбжьаратәи ахеидкыла Абаҟақәеи аҭыԥҭыӡқәеи реиқәырхаразы жәларбжьаратәи ахеидкыла ахә ршьоит аобиект иамоу аԥсабаратәи акультуратәи ҵакы. Ахԥатәи аусбарҭа – Акультуратә ҭынха аиқәырхареи аиҭашьақәыргылареи рзы Жәларбжьаратәи аҭҵааратә центр. (ИУНЕСКО)- адунеизегьтәи аҭынха аобиектқәа рыхьчара Аилак абжьгараанаҭоит, иара убас имҩаԥнагоит апрофессионалтә арҵаратә тренингқәа.
Аобиект ахәшьареи аноминациеи анаиулак ИУНЕСКО Адунеизегьтәи ҭынха Аилак аҵыхәтәантәи азыӡба иаднакылоит есышықәсатәи асессиаҟны. Иара убас Аилак азыӡба мап ацәкны аобиект иадҳәалоу иҿыцу аинформациа иаҳәар ауеит.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://web.archive.org/web/20050328034659/http://www.un.org/russian/documen/convents/cultural_heritage.pdf Текст «Конвенция об охране всемирного культурного и природного наследия»]{{ref-ru}}
* [http://whc.unesco.org/ Сайт всемирного наследия ЮНЕСКО]{{ref-en}}
* [http://www.unesco.org/ru/underwater-cultural-heritage/ Конвенция об охране подводного культурного наследия]{{ref-ru}}
* [http://www.nhpfund.ru/ nhpfund.ru — Фонд «Охрана природного наследия»]
* [http://www.thesalmons.org/lynn/world.heritage.html Список объектов со ссылками по каждому пункту]{{ref-en}}
* [http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=Всемирное_наследие Всемирное наследие] в энциклопедии издания «[[Вокруг света]]»
* [https://tass.ru/obschestvo/12835755 Всемирное наследие: почему ЮНЕСКО может лишить Стоунхендж этого статуса?] // [[ТАСС]], 3 ноя 2021
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Адунеизегьтәи аҭынха аобиектқәа| ]]
[[Акатегориа:1972 шықәсазы ицәырҵит]]
[[Акатегориа:Аглобалтә культура]]
[[Акатегориа:Аҳәырԥсаррақәа]]
[[Акатегориа:ИУНЕСКО]]
|
Адунеизегьтәи аҭынха ИУНЕСКО (, , , ) — аԥсабаратә, ма ауаҩы инапы иҵыҵыз, ирҿиаз аобиектқәоуп, ИУНЕСКО ихадароу уснагӡатәқәас иқәнаргылоит ркультуратәи, рҭоурыхтәи, рекологиатә ҵакы ҳасаб азуны урҭ реиқәырхара.
2023 ш. ажьырныҳәамзазтәи аҭагылазаашьа инақәыршәаны Адунеизегьтәи аҭынха асиаҟны – 1157 обиект ыҟоуп, урҭ рахьтә 900 – акультура иадҳәалоуп, 218 – аԥсабара, 39 – еилаԥсоу. Дара зегьы шьҭоуп Адунеизегьтәи акультуратәи аԥсабаратәи ҭынха рыхьчаразы ИУНЕСКО Аконвенциа иалахәу 167 ҳәынҭқарра рыҩныҵҟа. Обиектцыԥхьаӡа иамоуп иара ахатәыномер.
Аҭоурых
XIX ашә. агәҭаны Европатәи аҳәынҭқаррақәак рыҟны иаԥҵан иҷыдоу аҳәынҭқарратә комиссиақәа мамзаргьы акультуратә ҭынха ахьчаразы аинспекциақәа. Убасҟан абаҟақәа рыхьчаразы ирыдыркылеит аԥхьатәи анормативтә актқәа. Аусура иалагеит урҭ ринвентаризациеи рыларҵәареи рзы.
Аха аҭоурыхтә баҟақәа реиҭашьақәыргылареи рконсервациеи ииашаны рымҩаԥгареи урҭ рыԥхасҭараҟнытә рыхьчареи рызҵаарақәа, ҷыдала, аибашьра анцоз, — еиҳа лассы-лассы ишьҭырхуа иалагеит жәларбжьаратәи аҩаӡараҟны, жәларбжьаратәи аиԥылара дуқәа раан.
1889 ш. Париж Адунеизегьтәи ацәыргақәҵаҟны имҩаԥысит «Раԥхьатәи жәларбжьаратәи аконгресс аҟазара аԥҵамҭақәеи абаҟақәеи рыхьчаразы». Иалацәажәеит аибашьра анцоз аамҭазы акултуратә ҭынхақәа рыхьчара азҵаара. Ирыдгылан адунеизегьтәи агәыҳалалратә «абаҟақәа реиқәырхараз ауаажәларра» агәыҳалалратә ԥҟаԥҵәа гәыцәс иҟаҵаны, «Аџьар ҟаԥшь ауаажәларра» иаҿырԥшны.
Аконгресс аҟны ишьақәыргылаз тезисқәак 1899 шықәсазы ирыдыркылаз, 1907 ш. «Гаагатәи аҭынчратә конференциа» аҳәаақәа ирҭагӡаны иагьырҭбааз «Адгьыл аҟны аибашьра азакәани аҵасқәеи рзы Аконвенциа» ианыԥшит. Ари Жәларбжьаратәи аконвенциа инақәыршәаны аибашьра аамҭаан идырны акультура абаҟақәа аԥхасҭа рыҭара азин ҟалаӡомызт, уи азы аусгьы иарҭо; аҭыԥ иакәшаны игылаз ирыдҵан акультура абаҟақәа «ҷыдала иубарҭоу адыргақәа рыла» разгәаҭара.
Акультура абаҟақәа рыхьчаразы жәларбжьаратәи асистема ашьақәыргыларазы егьы аетап ааит АКтәи адунеитә еибашьра аихшьала алҵшәаҟаҵара аҳасабала. Ари аамҭа ҷыдала акультуратә ҭынха жәларбжьаратәи ахьчара аусхк аҟны ҿыц иаԥҵаз Алига ҿыц алшарақәак ирыдҳәалоуп, уи аҳәаақәа ирҭагӡаны Амузеиқәа жәларбжьаратәи реилаки Аинтеллектуалтә кооперациа жәларбжьаратәи аинститути русура. Уи аус ауан 1930-ш.инаркны 1940 ш. агәҭаҟынӡа. Урҭ рыцхырааралоуп ахәҭакахьала 1935 шықәсазы ишаҵаҩыз «Асахьаҭыхратәи аҭҵаарадырратәи усҳәарҭақәеи, аҭоурыхтә баҟақәеи рыхьчаразы аиқәшаҳаҭра» («Рерих Ипакт» зыхьӡыз).
1954 ш. абҵарамза 16 рзы иаԥыхыз Амилаҭтә Лига аилакқәа Аҩбатәи адунеитә еибашьраан зфункциақәа аанызкылаз, мамзаргьы зынӡагьы аусура иаҟәыҵыз ииасит ҿыц еиҿкааз Аҵареи, аҭҵаарадырреи, акультуреи азҵаарақәа рзы еиду амилаҭқәа реиҿкаара (ИУНЕСКО) ашҟа.
Акультуратә мазарақәа рыхьчара адырга, Гаагатәи Аконвенциа 1944 ш. ирыдыркылеит.
Аҳәынҭқаррақәа зегьыҵәҟьа знапы аҵарымҩыз аԥхьа иҟаз аконвенциақәа рԥышәа Иунеско гәцаракра ду аҭаны иазнархиеит, 1954 шықәсазы қәҿиаралагьы иаднакылеит «Аибашьратә еиҿагылара аныҟала хра злоу акультуратә обиектқәа рыхьчаразы Аконвенциа («Гаагатәи аконвенциа»). Аконвенциа ишьақәнарӷәӷәеит ардырга, ахьчара иаҵанакуа акультуратә обиектқәа разгәаҭаразы.
Аха убри аамҭазоуп уаҩы ибаратәы ианыҟалагьы акультуратә ҭынха аибашьра мацара акәымкәа, ауаҩы ҭынч имҩаԥиго аусурагьы ашәарҭа ишҭанаргыло.
Асуантәи аӡкыра Мысра аргылара иахҟьаны Абу-Симбел аныхақәа аӡааҟәрыларазы ашәарҭа аҭаргылара ахҭыс иаанарԥшит аҭынчра аамҭаангьы хра злоу абаҟақәа рыхьчара азҵаара хымԥада ишаҭаххаз. 1959 ш. Мысреи Судани реиҳабыра ИУНЕСКО ахь аҳәара ҟарҵеит Аӡфымца станциақәа рыргылараан аӡы зхыҵәар ауа аҭыԥқәа ажәытә культтә ргыламҭақәа реиқәырхара иацхраарц азы. ИУНЕСКО акомпаниақәа рыланаҳәеит рахь ажәытәӡамысратәи ацивилизациа абаҟақәа реиқәырхаразы: Абу-Симбел аныхабаақәа еиҷаҳаны, амаршә кны еимыхын, даҽа ҭыԥк ахь ииаганы еибыҭан, анаҩс еизган.
Ари апроект нагӡан 50 ҳәынҭқар-адонорцәа рԥаратә хархәагақәа рыла, иара ИУНЕСКО аҭоурых аҟны зегь раасҭа зыхә ҳараку акакәны иҟалеит, еидгыларала аусура алҵшәақәа шамоу шьақәырӷәӷәаны.
Анаҩс ИУНЕСКО иаԥшьнагаз апроектқәа рыла иалыршан Венециеи зеиԥш ыҟам уи аӡыбжьахалеи, Мохенджо-Даро ахыжәжәарақәа Пакистан иҟоу, Индонезиа иҟоу аныхатә комплекс Боробудур уб.егь.
1960 шықәсқәа рылагамҭазы Абаҟақәеи аҭыԥҷыдақәеи рызҵаарақәа рзы жәларбжьаратәи ахеилак ашьаҭала ИУНЕСКО ихацнаркит акультуратә ҭынха ахьчаразы азеиԥш Конвенциа апроект азырхиара аус.
1965 ш. Вашингтон имҩаԥысоз аконференциаҟны иалацәажәеит «Адунеизегьтәи аҭынха аиҿкаара» аԥҵара «иналукааша аҭыԥқәа, аландшафтқәа, аҭоурыхтә ҭыԥқәа ауаатәҩса зегьы рԥеиԥш азы» реиқәырхара хықәкыс иҟаҵаны аусеицуразы. 1968 ш. ас еиԥш иҟаз ахықәкқәа шьақәыргыланы, ажәалагала иадгылеит Аԥсабара ахьчаразы жәларбжьаратәи аидгыла (ААЖӘА).
Аҵыхәтәан, иуадаҩыз аиҿцәажәаратә процесс иалахәыз еиқәшаҳаҭны ирыдыркылеит адокумент иаку атекст, 1972 ш. абҵарамза 16 рзы ИУНЕСКО Аконференциа хада 17-тәи асессиаан «Адунеизегьтәи акультуратәи аԥсабаратәи ҭынхақәа рыхьчаразы Аконвенциа» рыдыркылеит. Иалагеит Адунеизегьтәи аҭынха асиа ашьақәыргылара.
1976 ш. Адунеизегьтәи аҭынха аиҿкаара аҳәаақәа ирҭагӡаны иаԥҵан, иагьышьақәырӷәӷәан «Аиҳабырабжьаратәи еилакы акультуратәи аԥсабаратәи ҭынхамҭа ахьчаразы» (Адунеизегьтәи аҭынха аилак).
Аилак Аконвенциа аиламгара ахылаԥшра иазкуп, иара убас ари ма ани аобиект Адунеизегьтәи аҭынха асиа алаҵаразы аҵыхәтәантәи азыӡба адкылара азинмчгьы амоуп .
Аиҿкаара
1972 ш. ИУНЕСКО Адунеизегьтәи акультуратәи аԥсабаратәи ҭынха ахьчаразы Аконвенциа аднакылеит (амч аиуит 1975 ш). 2016 ш. жьҭаарамзазы аконвенциа рыдыркылеит 193 ҳәынҭқарра.
Еышықәса Адунеизегьтәи аҭынха аилак «Адунеизегьтәи аҭынха аобиект астатус» ахьранаршьо асессиақәа мҩаԥнагоит. «Адунеизегьтәи аҭынха аобиект астатус» иунаҭоит абарҭ аԥыжәарақәа (аԥсабаратә ҭынха аобиектқәа рзы):
иуникалтәу аԥсабаратә комплексқәа реиқәырхареи реибгареи рзы хәдықәҵара ауеит,
ишьҭнахуеит аҵакырадгьылқәеи урҭ напхгара рзызуа аусҳәарҭақәеи раҳаҭыр,
Асиа иалаҵоу аобиектқәа рыларҵәареи аԥсабарахархәара егьырҭ ахкқәа рырҿиареи иацхраауеит (аԥхьа иргыланы аекономикатә туризм),
Ишьақәдыргылоит, адунеизегьтәи акультуратәи аԥсабаратәи ҭынха аобиектқәа адгылара рыҭаразы афинанстә хархәагақәа радԥхьалараҟны ихадароу шьақәнаргылоит , раԥхьа иргыланы, Адунеизегьтәи аҭынха афонд аҟнытә.
Аԥсабаратә аобиектқәа рҭагылазаашьа агәаҭара аиҿкаара иацхраауеит.
Адунеизегьтәи аҭынха аобиектқәа зҵакырадгьыл аҟны иҟоу аҳәынҭқаррақәа, аҭакԥхықәра рхы иадырҵоит урҭ реиқәырхаразы.
Асиа аҳәаақәа ирҭагӡаны ишьақәыргылоуп ашәарҭа иҭагылоу рзы адунеизегьтәи аҭынха аиҵасиа Урҭ рахь аамҭала иалоуп аобиектқәа, еиуеиԥшым ашәарҭара ирҭагылоз аԥсабаратә мзызқәа рыла ауаҩы ихарала: абџьартә еимакқәеи аибашьрақәеи, адгьылҵысрақәеи еиуеиԥшым аԥсабаратә рыцҳарақәеи рыла уҳәа убас егьырҭгьы.Аобиектқәа ҷыдалатәи асиа рҭагалара иаҳәоит урҭ ҷыдала зҿлымҳара шрыҭатәу, урҭ реиқәырхаразы хырԥашьа змам ауснагӡатәқәа рымҩаԥгара шаҭаху.
ИУНЕСКО абаҟақәа реизга аҟынтәи алхра
2007 ш. ИУНЕСКО адунеизегьтәи аҭынха асиа аҟынтәи иалхын Оман иҟоу аравиатә аорикс арезерват. (орикс шкәакәа ашьҭашәырцареи аҳәырԥсарратә дгьылҵакырақәа реиҵахареи инарымаданы).
2009 ш. Германиа иҟоу Ельба Дрездентәи аԥшаҳәа (акультуратә ландшафт ахьчаратә ҭыԥ аҟны автомашьынатә цҳа аргылара инамаданы)
2021 ш – Ливерпуль (аобиект хра злоу аҵакы зныԥшуа аҷыдарақәа хнырҳәышьа рымамкәа аӡра инамаданы)
Ашәага-загақәа
Адунеизегьтәи аҭынха асиа хықәкы хадас иамоуп иуникалтәу аобиектқәа еицырдыруа рыҟаҵареи рыхьчареи. Убри азы аобиективла иазнеирц азы ишьакәыргылан ахәшьаратә шәага-загақәа. Аԥхьанатә (1878ш. инаркны) ишьақәыргылан ашәага-загақәа акультуратә ҭынха аобиектқәа рзы мацара – ари асиа ф-пунктла рыла иарбан. Анаҩс, еиуеиԥшым аконтинентқәа еибакапануа рыҟаҵаразы ицәырҵит аԥсабаратә аобиектқәа,рҭ рзы ԥшь – пунктла ишьақәгылаз асиа. 2005 ш арҭ акритериақәа зегьы еидкылан, адунеизегьтәи аҭынха обиектцыԥхьаӡа ахҳәааҟны урҭ рахьтә акы мацара акәзаргьы иамоуп.
Акультуратә шәага-загақәа
(I) Аобиект ауаҩытәыҩсатә гени иашедеврны иҟоуп.
(II) Аобиект шаҳаҭра ауеит ауаҩытәыҩсатә ҵакдурақәа реиныррақәа ртәы иалкаау аамҭазы мамзаргьы иалкаау акультуратә наӡаӡаараҟны, архитектураҟны мамзаргьы атехнологиақәа рыҟны, амонументалтә ҟазараҟны, ақалақьқәа рыпланркра ма аландшафтқәа раԥҵараҟны.
(III) Аобиект уникалтәуп, мамзаргьы ада ыҟаӡам иахьа иҟоу акультуратә традициазы, ма ииасхьоу ацивилизациазы, .
(IV) Аобиект акрызҵазкуа ауаҩытәҩсатә ҭоурых аамҭак зныԥшуа аконструкциазы, архитиктуратә, ма атехнологиатә ансамбль азы мамзаргьы аландшафт азы иналукааша ҿырԥшыганы иҟоуп,
(V) Аобиект иналукааша ауаҩытәҩсатә традициатә ргыламҭазы ҿырԥшыганы иҟоуп адгьыл ма амшын традициала ахархәа змоу, ауаҩытәыҩсеи аԥсабареи реинырра ирҿырԥшыганы иҟоу.
(VI) Аобиект ишиашоу, мамзаргьы маҭәарла хҭысқәак ма иҟоу атрадициақәа, аидеаиақәа, адинхаҵарақәа, асахьаркыратә ма алитературатә ҩымҭақәа ирыдҳәалоуп, зыда ыҟам адунеитә ҵакы ду амоуп. (ИУНЕСКО аилак агәанагарала, ари ашәага-зага даҽа шәага-загак ма шәага-зақәак рыцны хархәара рыҭазар еиӷьуп).
Аԥсабаратә шәага-загақәа
(VII) Аобиект ԥсабаратә феноменны, ма иҷыдоу зеиԥш ыҟам ԥсабаратә, ԥшӡараны, естетикатә ҵакы змоу наӡааӡарны иҟоуп.
(VIII) Аобиект Адгьыл аҭоурых ихадоу аамҭақәа рыҟны иналукааша ҿырԥшыгоуп, иара убас ажәытәра иабаҟаны, арелиеф аҿиараҟны имҩаԥысуа агеологиатә процессқәа ирсимволны, мамзаргьы агеоморфологиатә ма афизика – географиатә ҷыдарақәа ирсимволны иҟазароуп.
(IX) Аобиект имҩаԥысуа иналукааша аекологиатәи абиологиатәи процессқәа ирҿырԥшыганы иҟоуп адгьылтәқәа, аӡымшьатәқәа, аԥшаҳәатәқәа, амшынтә, аҵиаатә, аԥстәы гәыԥқәа рекосистемақәа револициеи рыҿиареи рыҟны.
(X) Аобиект ахь иаҵанакуеит еиҳа ихадароу еиҳау иԥсабаратәу анызаара абиологиатә хкырацәара аиқәырхаразы, иара убас зыда ыҟам адунеитә ҵакы змоу иӡуа ахкқәа аҭҵаарадырреи ахьчареи рганахьала.
Аноминациа аиҿкаашьа
Аԥхьанатә аҳәынҭқарра ИУНЕСКО акритериақәа инарықәыршәаны, иазнархиоит аобиектқәа реиқәыԥхьаӡа, ргәаанагарала адунеи аҟны хәы змоу, заатәи асиа иаланаҵоит. Аобиект заатәи асиа ианымлакәын ихадоу аноминациахь инарышьҭӡом.
Аԥҟарақәа инарықәыршәан, шықәсык аҳәынҭқарра аноминациахь инанашьҭыр ауеит ҩба еиҳамкәа акандидатцәа: акультуратәии аԥсабаратәии ҭынха акака, ма ҩ – аобиектк аԥсабаратә ҭынха иадҳәалоу.
ИУНЕСКО аекспертцәа ацхыраара ҟарҵоит арзаҳал алаҵараҟны, иахылаԥшуеит иаҭаху ақьаадқәеи ахсаалақәеи реиқәыршәараҟны. Аноминациа нагазароуп жәабранмза акы аҟынӡа, шықәсык зыбжьоу ИУНЕСКО имҩаԥнаго изаамҭанытәиу асессиа инақәыршәаны. Ажәакала, арзаҳал шықәсык бжаки иахәаԥшуеит, иҭырҵаауеит. Анаҩс ИУНЕСКО игәанаҭоит иаиуыз адосие ахынӡанагӡоу, нас ахәшьара аҭаразы аконсультативтә усбарҭахь идәықәнаҵоит. Аԥсабара ахьчаразы жәларбжьаратәи ахеидкыла Абаҟақәеи аҭыԥҭыӡқәеи реиқәырхаразы жәларбжьаратәи ахеидкыла ахә ршьоит аобиект иамоу аԥсабаратәи акультуратәи ҵакы. Ахԥатәи аусбарҭа – Акультуратә ҭынха аиқәырхареи аиҭашьақәыргылареи рзы Жәларбжьаратәи аҭҵааратә центр. (ИУНЕСКО)- адунеизегьтәи аҭынха аобиектқәа рыхьчара Аилак абжьгараанаҭоит, иара убас имҩаԥнагоит апрофессионалтә арҵаратә тренингқәа.
Аобиект ахәшьареи аноминациеи анаиулак ИУНЕСКО Адунеизегьтәи ҭынха Аилак аҵыхәтәантәи азыӡба иаднакылоит есышықәсатәи асессиаҟны. Иара убас Аилак азыӡба мап ацәкны аобиект иадҳәалоу иҿыцу аинформациа иаҳәар ауеит.
Азхьарԥшқәа
Текст «Конвенция об охране всемирного культурного и природного наследия»
Сайт всемирного наследия ЮНЕСКО
Конвенция об охране подводного культурного наследия
nhpfund.ru — Фонд «Охрана природного наследия»
Список объектов со ссылками по каждому пункту
Всемирное наследие в энциклопедии издания «Вокруг света»
Всемирное наследие: почему ЮНЕСКО может лишить Стоунхендж этого статуса? // ТАСС, 3 ноя 2021
Акатегориа:1972 шықәсазы ицәырҵит
Акатегориа:Аглобалтә культура
Акатегориа:Аҳәырԥсаррақәа
Акатегориа:ИУНЕСКО
|
39064
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Бзыԥаа_рыжәлақәа
|
Бзыԥаа рыжәлақәа
|
{{TOC-Right}}
==А==
*Аргәын
*Агрба
*Ачба
*Абыхәба
*Ампар
*Арӡынба
*Аӡынба
*Аимхаа
*Акырҭаа
*Арсҭаа
*Арҩытаа
*Ашьхацаа
*Арсалиа
*Арҷелиа
*Анқәаб
==Б==
*Баалоу
*Баӷба
*Барас
*Блабба
*Багаԥшь
*Бигәаа
*Бебиа
*Бласкьыр
*Бениа
*Барӷанџьиа
*Беиа
==В==
*Возба
==Г==
*Габниа
*Гәыблиа
*Гагәылиа
*Герзмаа
*Григолиа
==Гә==
*Гәаџьаа
==Ӷ==
*Ӷарҵкьиа
== Д ==
*Дбар
*Дасаниа
==Е==
*Ешба
*Ебжьноу
==Жә==
*Ажәанба
==К==
*Канкьиа
==Ҟ==
Ҟаитан
==Ҟә==
*Ҟәланба
==Л==
*Лазба
*Ладариа
*Лакрба
*Лакоба
*Леиба
==М==
*Мканба
*Маан
*Маршьан
==П==
*Папба
==Ԥ==
*Ԥлиаа
==С==
*Саӡба
*Смыр
*Саманџьиа
*Сагариа
== Т ==
*Траԥшь
*Тыҟәиԥа
==Ҭ==
*Ҭарба
*Ҭаниа
== Тә ==
*Тәанба
== У ==
*Уазба
==Ф==
*Фирсоу
==Хь==
*Хьациа
==Хә==
*Хәарцкиа
== Ҳ ==
*Ҳагба
*Ҳагәышь
==Ц==
*Цыба
*Цыгәба
==Цә==
*Цәышба
==Ч==
*Чачба
*Чачибаа
*Чамагәуа
*Чыгәба
==Ҷ==
*Ҷкадуа
==Шь==
*Шьаҟрыл
==Ҩ==
*Ҩардан (Варданиа)
==Џь==
*Џьергьениа
[[Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа]]
|
А
Аргәын
Агрба
Ачба
Абыхәба
Ампар
Арӡынба
Аӡынба
Аимхаа
Акырҭаа
Арсҭаа
Арҩытаа
Ашьхацаа
Арсалиа
Арҷелиа
Анқәаб
Б
Баалоу
Баӷба
Барас
Блабба
Багаԥшь
Бигәаа
Бебиа
Бласкьыр
Бениа
Барӷанџьиа
Беиа
В
Возба
Г
Габниа
Гәыблиа
Гагәылиа
Герзмаа
Григолиа
Гә
Гәаџьаа
Ӷ
Ӷарҵкьиа
Д
Дбар
Дасаниа
Е
Ешба
Ебжьноу
Жә
Ажәанба
К
Канкьиа
Ҟ
Ҟаитан
Ҟә
Ҟәланба
Л
Лазба
Ладариа
Лакрба
Лакоба
Леиба
М
Мканба
Маан
Маршьан
П
Папба
Ԥ
Ԥлиаа
С
Саӡба
Смыр
Саманџьиа
Сагариа
Т
Траԥшь
Тыҟәиԥа
Ҭ
Ҭарба
Ҭаниа
Тә
Тәанба
У
Уазба
Ф
Фирсоу
Хь
Хьациа
Хә
Хәарцкиа
Ҳ
Ҳагба
Ҳагәышь
Ц
Цыба
Цыгәба
Цә
Цәышба
Ч
Чачба
Чачибаа
Чамагәуа
Чыгәба
Ҷ
Ҷкадуа
Шь
Шьаҟрыл
Ҩ
Ҩардан (Варданиа)
Џь
Џьергьениа
Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа
|
39099
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ҵәыџьба_(ажәла)
|
Ҵәыџьба (ажәла)
|
'''Ҵәыџьба''' арацәара хыԥхьаӡарала: „'''Ҵәыџьаа'''” ажәла ду, Ҵәыџьаа Аԥсныи Ҭырқәтәылеи ыҟоуп, 698 раҟара Цәыџьаа Аԥсны иқәынхоит. Хылҵшьҭрала Цәыџьаа [[саӡуаа]] ракәын
|
Ҵәыџьба арацәара хыԥхьаӡарала: „Ҵәыџьаа” ажәла ду, Ҵәыџьаа Аԥсныи Ҭырқәтәылеи ыҟоуп, 698 раҟара Цәыџьаа Аԥсны иқәынхоит. Хылҵшьҭрала Цәыџьаа саӡуаа ракәын
|
39098
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аедыгьақәа
|
Аедыгьақәа
|
[[Афаил:Circassian flag.svg|мини|Ачерқьесцәа рбираҟ]]
'''Аедыгьақәа''' ({{lang-abq|Адыгьаква}}, {{lang-ady|Адыгэхэр}}) — [[Кавказ]]тәи ажәлар, еиҳараҩык адыгаа [[Ҭырқәтәыла|Ҭырқәтәылеи]] [[Урыстәыла|Урыстәылатәи Афедерациеи]] ([[Ҟарачы-Черқьесиа|ҞЧРи]] [[Ҟабарда-Балҟариа|ҞБРи]] [[Аедыгьтәыла|Ареспублика Адыгеиеи]] насгьы [[Краснодартәи атәылаҿацә]] рыҟны амшын агаҿы инхоит)
== Азхьарԥшқәа ==
* [https://www.academia.edu/27975691/%C3%87ERKES_ALFABELER%C4%B0 Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Alfabeleri, ISBN 978-605-65691-0-4]
* [https://www.academia.edu/27977779/%C3%87ERKES_D%C4%B0YALEKTLER%C4%B0 Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Diyalektleri, ISBN 978-605-65691-1-1]
* [https://www.academia.edu/99004122/%C3%87ERKES_ATAS%C3%96ZLER%C4%B0 Aydın, Şamil Emre (2023), Çerkes Atasözleri, ISBN 978-605-65691-2-8]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аедыгьаа| ]]
[[Акатегориа:Европатәи ажәларқәа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи ажәларқәа]]
[[Акатегориа:Ҭырқәтәыла иҟоу ажәларқәа]]
[[Акатегориа:Кавказтә жәларқәа]]
|
Аедыгьақәа (, ) — Кавказтәи ажәлар, еиҳараҩык адыгаа Ҭырқәтәылеи Урыстәылатәи Афедерациеи (ҞЧРи ҞБРи Ареспублика Адыгеиеи насгьы Краснодартәи атәылаҿацә рыҟны амшын агаҿы инхоит)
Азхьарԥшқәа
Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Alfabeleri, ISBN 978-605-65691-0-4
Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Diyalektleri, ISBN 978-605-65691-1-1
Aydın, Şamil Emre (2023), Çerkes Atasözleri, ISBN 978-605-65691-2-8
Акатегориа:Европатәи ажәларқәа
Акатегориа:Урыстәылатәи ажәларқәа
Акатегориа:Ҭырқәтәыла иҟоу ажәларқәа
Акатегориа:Кавказтә жәларқәа
|
39109
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аргәын_(ажәла)
|
Аргәын (ажәла)
|
'''Аргәын''' ({{lang-ru|Аргун}}) — [[аԥсуаа]]и [[Абазақәа|абазақәеи]] рыжәла ду ''Аргәынаа''. Аԥсны 790 раҟара Аргәынаа иқәынхоит.
[[Акатегориа:Аргәынаа]]
[[Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа]]
|
Аргәын () — аԥсуааи абазақәеи рыжәла ду Аргәынаа. Аԥсны 790 раҟара Аргәынаа иқәынхоит.
Акатегориа:Аргәынаа
Акатегориа:Аԥсуа жәлақәа
|
39112
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Абраскьыл
|
Абраскьыл
|
'''Абраскьыл''' — [[Аԥсуаа|аԥсуа]] фырхаҵаратә епос иаҵанакуа рҿиамҭоуп, аԥсуа мифологиа акультуратә фырхаҵа Абраскьыл афырхаҵа иҭоурых еиҭаҳәоуп. [[Аепос]] еиуеиԥшым аҭаҩрақәеи аҭыжьымҭақәеи рҿы еицырдыруеит [[1870-тәи ашықәсқәа]] инадыркны.
== Асиужет ==
Афырхаҵа Анцәа диргәаан, ажәлар рзы амца ҟаиҵеит, уи азы наӡаӡа абахҭа дҭаркит. Егьырҭ аҩымҭа авариантқәа изларҳәо ала, уи абналара илшеит, аха ахақәиҭраҿы амш алашара изымчҳакәа ашьхақәа рахь дцеит<ref>{{БРЭ|статья=«Абрскил» |автор= |том=1 |страницы=35 |ref=БРЭ }}</ref>.
==Азхьаршрақәа==
* ''Гарцкия В.'' [http://apsnyteka.org/606-gartskiya_v_abrskil.html Абрскил (Абхазский Прометей)] н сайте apsnyteka.org
[[Акатегориа:Алегендартә уаа]]
[[Акатегориа:Аԥсны акультура]]
[[Акатегориа:Аԥсуаа]]
|
Абраскьыл — аԥсуа фырхаҵаратә епос иаҵанакуа рҿиамҭоуп, аԥсуа мифологиа акультуратә фырхаҵа Абраскьыл афырхаҵа иҭоурых еиҭаҳәоуп. Аепос еиуеиԥшым аҭаҩрақәеи аҭыжьымҭақәеи рҿы еицырдыруеит 1870-тәи ашықәсқәа инадыркны.
Асиужет
Афырхаҵа Анцәа диргәаан, ажәлар рзы амца ҟаиҵеит, уи азы наӡаӡа абахҭа дҭаркит. Егьырҭ аҩымҭа авариантқәа изларҳәо ала, уи абналара илшеит, аха ахақәиҭраҿы амш алашара изымчҳакәа ашьхақәа рахь дцеит.
Азхьаршрақәа
Гарцкия В. Абрскил (Абхазский Прометей) н сайте apsnyteka.org
Акатегориа:Алегендартә уаа
Акатегориа:Аԥсны акультура
Акатегориа:Аԥсуаа
|
39117
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Палестина
|
Палестина
|
{{Акарточка аҳәынҭқарра
| даҽа ахьӡ = [[араб бызшәа|араб.]]دولة فلسطين
| аҳҭнықалақь = Рамалла (де факто)
| абираҟ = Flag of Palestine.svg
| агерб = Coat of arms of Palestine.svg
| аофициалтә бызшәа = [[араб бызшәа]]
| адин = Сунни аԥсылманра
| агимн = Anthem_of_Palestine.ogg
| ателефон код = +970
| авалиута = Ауриа шекель ҿыц
| асааҭтә зонақәа = +2
}}
'''Палестина''', ''Палести́на аҳәынҭқарра'' ({{lang-ar|دولة فلسطين}} — «Да́улиат Филасты́н»)
== Аетимологиа ==
== Аҭоурых ==
== Азхьарԥшрақәа ==
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Палестина]]
[[Акатегориа:Ареспубликақәа]]
[[Акатегориа:Азиатәи атәылақәа]]
|
Палестина, Палести́на аҳәынҭқарра ( — «Да́улиат Филасты́н»)
Аетимологиа
Аҭоурых
Азхьарԥшрақәа
Акатегориа:Палестина
Акатегориа:Ареспубликақәа
Акатегориа:Азиатәи атәылақәа
|
39114
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Сталин,_Иосиф_Виссарион-иԥа
|
Сталин, Иосиф Виссарион-иԥа
|
{{акарточка аполитик
|ахьӡ=Иосиф Виссарион-иԥа Сталин}}
'''Иосиф Виссарион-иԥа Сталин''', '''Иосиф Џьугашвили''' ({{lang-ru|Иосиф Виссарионович Сталин}}, {{lang-ka|იოსებ ბესარიონის ძე სტალინი}}; {{date|18|12|1878}} [[Гәар]], [[Урыстәылатәи аимпериа]] – {{date|5|3|1953}} [[Ближниаиа дача]], [[Волынское (Москва)|Волынское]], [[Москватәи аобласт]], СССР) — [[Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла|СССР]] аполитикатәи ахәынҭқарратәи арратәи партиатәи усзуҩы, Урыстәылатәи ареволиуционер, [[Асовет Еидгыла ахадацәа рсиа|Асовет Еидгыла ахада]] (1934-1953 шш.).<ref>Сталин, Иосиф Виссарионович // Собаки — Струна. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 24, кн. I).</ref>
==Азхьарԥшқәа==
* [http://www.marx2mao.com/Stalin/Index.html Stalin Library (with all 13 volumes of Stalin's works and "volume 14")]
* [https://www.stalindigitalarchive.com/frontend/ Stalin digital archive]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1878 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 18 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1953 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Хәажәкырамза 5 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи аполитикцәа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи ареволиуционерцәа]]
[[Акатегориа:Антифашистцәа]]
[[Акатегориа:Антиревизионистцәа]]
[[Акатегориа:Абольшевикцәа]]
[[Акатегориа:Амарксизм-ленинизм]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи акоммунистцәа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи акоммунистцәа]]
[[Акатегориа:ЦК КПСС Иреиҳаӡоу Амаӡаныҟәгаҩцәа]]
[[Акатегориа:Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла аиҳабыра рхадацәа]]
[[Акатегориа:СССР Атәылахьчара аминистрцәа]]
[[Акатегориа:Аинралиссимусцәа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәылатәи ССР аинралцәа]]
[[Акатегориа:Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду алахәцәа]]
[[Акатегориа:Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьраан аполитикатә ԥызацәа]]
[[Акатегориа:Асоциалисттә Џьа Афырхацәа]]
[[Акатегориа:Асовет Еидгыла Афырхацәа]]
[[Акатегориа:Асовет маршалцәа]]
[[Акатегориа:Сталинаа]]
|
Иосиф Виссарион-иԥа Сталин, Иосиф Џьугашвили (, ; Гәар, Урыстәылатәи аимпериа – Ближниаиа дача, Волынское, Москватәи аобласт, СССР) — СССР аполитикатәи ахәынҭқарратәи арратәи партиатәи усзуҩы, Урыстәылатәи ареволиуционер, Асовет Еидгыла ахада (1934-1953 шш.).Сталин, Иосиф Виссарионович // Собаки — Струна. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров ; 1969—1978, т. 24, кн. I).
Азхьарԥшқәа
Stalin Library (with all 13 volumes of Stalin's works and "volume 14")
Stalin digital archive
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1878 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 18 рзы ииз
Акатегориа:1953 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Хәажәкырамза 5 рзы иԥсыз
Акатегориа:Қырҭтәылатәи аполитикцәа
Акатегориа:Урыстәылатәи ареволиуционерцәа
Акатегориа:Антифашистцәа
Акатегориа:Антиревизионистцәа
Акатегориа:Абольшевикцәа
Акатегориа:Амарксизм-ленинизм
Акатегориа:Қырҭтәылатәи акоммунистцәа
Акатегориа:Урыстәылатәи акоммунистцәа
Акатегориа:ЦК КПСС Иреиҳаӡоу Амаӡаныҟәгаҩцәа
Акатегориа:Асоветтә Социалисттә Республикақәа Реидгыла аиҳабыра рхадацәа
Акатегориа:СССР Атәылахьчара аминистрцәа
Акатегориа:Аинралиссимусцәа
Акатегориа:Қырҭтәылатәи ССР аинралцәа
Акатегориа:Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду алахәцәа
Акатегориа:Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьраан аполитикатә ԥызацәа
Акатегориа:Асоциалисттә Џьа Афырхацәа
Акатегориа:Асовет Еидгыла Афырхацәа
Акатегориа:Асовет маршалцәа
Акатегориа:Сталинаа
|
39227
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Киевтәи_Урыстәыла
|
Киевтәи Урыстәыла
|
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|афото=Rus-1015-1113.png|даҽа ахьӡ=Рѹсьскаѧ землѧ
|аҳҭнықалақь=Ладога мамзаргьы Новгород (862—882ш.)<br />Киев (882 ш. аҟынтәи)
|аофициалтә бызшәа=Ажәытә Урыс бызшәа
|адин=Аславианцәа рмырҭаҭра, [[ақьырсианра]], аиашахаҵаратә қьырсианра
Роусь}}
'''Киевтәи Урыстәыла''' мамзаргьы '''Ажәытәтәи Урыстәыла''' ({{lang-ru|Киевская Русь}}, {{lang-uk|Київська Русь}} {{lang-orv|рѹсь, рѹсьскаѧ землѧ}}, {{lang-el|Ῥωσία}}, {{lang-la|Russia, Rossia, Ruthenia, Ruscia, Ruzzia}}, {{lang-non|Garðar, ԥыҭрак ашьҭахь Garðaríki}}) — абжьарашәышықәсатәи мрагыларатәи Европа иҟаз аҳәынҭқарра. Ауи зегь реиҳа ақәра ду змоу [[мрагыларатә словианцәа]] рҳәынҭқарра ауп
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә дгьылҭыԥқәа]]
|
Киевтәи Урыстәыла мамзаргьы Ажәытәтәи Урыстәыла (, , , , ) — абжьарашәышықәсатәи мрагыларатәи Европа иҟаз аҳәынҭқарра. Ауи зегь реиҳа ақәра ду змоу мрагыларатә словианцәа рҳәынҭқарра ауп
Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә дгьылҭыԥқәа
|
39284
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Амыжьҳаҭ
|
Амыжьҳаҭ
|
'''Амыҭҳагә''','''амыжьҳаҭ''' ([[алаҭын бызшәа|алаҭын]] Medusozoa, [[абырзен бызшәа| абырзен]]. μέδουσα) - абӷашшара змам амшынтә ԥстәы
[[Афаил:Flabellina affinis 2.jpg|thumb|275px|Колониальный гидроид ''Eudendrium racemosus'', поедаемый голожаберным моллюском ''Flabellina affinis'']]
==Аԥсҭазаартә цикл==
==Азхьарԥшрақәа==
*Амыжьҳаҭқәа (амедузақәа)// Брокгаузи Ефрони ренциклопендиатә жәар: в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
|
Амыҭҳагә,амыжьҳаҭ (алаҭын Medusozoa, абырзен. μέδουσα) - абӷашшара змам амшынтә ԥстәы
thumb|275px|Колониальный гидроид Eudendrium racemosus, поедаемый голожаберным моллюском Flabellina affinis
Аԥсҭазаартә цикл
Азхьарԥшрақәа
Амыжьҳаҭқәа (амедузақәа)// Брокгаузи Ефрони ренциклопендиатә жәар: в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
|
39383
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Амтриархат
|
Амтриархат
|
'''Амтриархат'''([[алаҭын бызшәа|алаҭын]] аҟынтә «mater» - ан, [[абырзен бызшәа|абырзен]] аҟынтә «Arche» - алагамҭа,амчхара; ан лымчхара) - аҳәсақәа аԥхьагылара ахьрымоу ауаажәларратә форма
|
Амтриархат(алаҭын аҟынтә «mater» - ан, абырзен аҟынтә «Arche» - алагамҭа,амчхара; ан лымчхара) - аҳәсақәа аԥхьагылара ахьрымоу ауаажәларратә форма
|
39382
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Асинкретизм
|
Асинкретизм
|
'''Асинкретизм''' ({{lang-la|syncretismus}}, {{lang-grc|συγκρητισμός||аҟынтәи «аилаҵара» ауп}}) — аилалара; анцәахаҵаратә синкретизм - еиуеиԥшым адинқәа реилаҵара
[[Акатегориа:Адин афилософиа]]
|
Асинкретизм (, ) — аилалара; анцәахаҵаратә синкретизм - еиуеиԥшым адинқәа реилаҵара
Акатегориа:Адин афилософиа
|
39386
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Иааҳакәыршоу_аԥсабара_Адунеизегьтәи_амш
|
Иааҳакәыршоу аԥсабара Адунеизегьтәи амш
|
'''Иааҳакәыршоу аԥсабара Адунеизегьтәи амш''' — азгәарҭоит есышықәса [[рашәарамза 5]] рзы. Уи рыдкылан Еиду Амилаҭқәа Рхеилак Ассамблеиа Ахадара XXVII-тәи асессиаҿы. Аԥсабараҿ иҟоу аклимат аҽыԥсахрақәа рпроблема азгәаҭо, Еиду Амилаҭқәа Рхеилак атәылақәа, ауаажәларрақәа рахь аҳәара ҟанаҵоит азҿлымҳара арҭаларц аҳауа иалало ахылҩа-ԥсылҩатә газ ацәынхақәа реиҵатәра, насгьы иаднакылоит аусмҩаԥгатәқәа, хықәкыс измаз аенергиа альтернативтә хыҵхырҭақәа рхархәареи абнақәа рыхьчареи. Ирацәамзар ҟалап атәылақәа адунеи аҿы, ас Аԥсны дгьыл аҿы еиԥш асубтропикатә ҵиаақәеи, апальмақәеи аԥшаҳәа иаԥну акыр жәа-километрақәак рнаҩс иахьуԥыло аҵааршәқәеи, еснагь асы зқәыжьу Кавказтәи ашьхеибаркыра Хада. Жәаҳәарада, Аԥсны аԥсабара “екологиатә камертонуп”, уи иара ареспублика адгьылҵакыра аҳәаақәа рынҭыҵгьы анырра ҟанаҵоит.
==Алитература==
*Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
*Природа Абхазии/Куфтырева Н.С., Ш.В. Лашхия, Ред. Е.С. Милявская, техред. М.Д. Хахмигери, корр. З.А. Шарашкина. - Сухум: АБГИЗ, 1961. - 341 с.
*Бганба В.Р. Экология и мораль/Б.Р. Бганба. - Сухум: Алашара, 1991. - 86 с.
[[Акатегориа:Рашәарамза 5]]
|
Иааҳакәыршоу аԥсабара Адунеизегьтәи амш — азгәарҭоит есышықәса рашәарамза 5 рзы. Уи рыдкылан Еиду Амилаҭқәа Рхеилак Ассамблеиа Ахадара XXVII-тәи асессиаҿы. Аԥсабараҿ иҟоу аклимат аҽыԥсахрақәа рпроблема азгәаҭо, Еиду Амилаҭқәа Рхеилак атәылақәа, ауаажәларрақәа рахь аҳәара ҟанаҵоит азҿлымҳара арҭаларц аҳауа иалало ахылҩа-ԥсылҩатә газ ацәынхақәа реиҵатәра, насгьы иаднакылоит аусмҩаԥгатәқәа, хықәкыс измаз аенергиа альтернативтә хыҵхырҭақәа рхархәареи абнақәа рыхьчареи. Ирацәамзар ҟалап атәылақәа адунеи аҿы, ас Аԥсны дгьыл аҿы еиԥш асубтропикатә ҵиаақәеи, апальмақәеи аԥшаҳәа иаԥну акыр жәа-километрақәак рнаҩс иахьуԥыло аҵааршәқәеи, еснагь асы зқәыжьу Кавказтәи ашьхеибаркыра Хада. Жәаҳәарада, Аԥсны аԥсабара “екологиатә камертонуп”, уи иара ареспублика адгьылҵакыра аҳәаақәа рынҭыҵгьы анырра ҟанаҵоит.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Природа Абхазии/Куфтырева Н.С., Ш.В. Лашхия, Ред. Е.С. Милявская, техред. М.Д. Хахмигери, корр. З.А. Шарашкина. - Сухум: АБГИЗ, 1961. - 341 с.
Бганба В.Р. Экология и мораль/Б.Р. Бганба. - Сухум: Алашара, 1991. - 86 с.
Акатегориа:Рашәарамза 5
|
39387
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсуа_мҳаџьырцәа_рызҵааразы_Аҟәатәи_ацентртә_комитет
|
Аԥсуа мҳаџьырцәа рызҵааразы Аҟәатәи ацентртә комитет
|
'''Аԥсуа мҳаџьырцәа рызҵааразы Аҟәатәи ацентртә комитет аԥҵара''' — Аԥсуа жәлар, зыԥсадгьыл иаҟәыҭханы иҟаз рашьцәа рлахьынҵа еснагь хьаас ирыман. 1920 шықәса рзы Аҟәа имҩаԥысит аԥсуа интеллегенциа реизара ду, иахьрыдыркылаз аԥсуа мҳаџьырцәа рызҵаара иазкыз арезолиуциа ҷыда. Рашәара 12 рзы иаԥҵан „Аԥсуа-мҳаџьырцәа рызҵааразы Аҟәатәи ацентртә комитет“. „Аҟәатәи акомитети“, Сҭампыл иҟаз „Черқьестәи акомитети“ қырҭтәылатәи аменшевикцәа рахь аҳәара ҟарҵоит, ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рҭоурыхтә ԥсадгьыл ахь рырхынҳәра иацхраарц азы.
==Алитература==
*Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
*Инал-ипа Ш.Д. Зарубежные абхазы. – Сухум: Алашара, 1990.
*Ашхацава С.М. Пути развития абхазской истории : доклад, читанный на 1-м Всесоюз. Краевед. Съезде в Абхазии 12 сент. 1924г. / С. М. Ашхацава. - Сухум : 2006. - 90 с.
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурых]]
[[Акатегориа:Аҟәа ақалақь аҿы иҟоу аиҿкаарақәа]]
|
Аԥсуа мҳаџьырцәа рызҵааразы Аҟәатәи ацентртә комитет аԥҵара — Аԥсуа жәлар, зыԥсадгьыл иаҟәыҭханы иҟаз рашьцәа рлахьынҵа еснагь хьаас ирыман. 1920 шықәса рзы Аҟәа имҩаԥысит аԥсуа интеллегенциа реизара ду, иахьрыдыркылаз аԥсуа мҳаџьырцәа рызҵаара иазкыз арезолиуциа ҷыда. Рашәара 12 рзы иаԥҵан „Аԥсуа-мҳаџьырцәа рызҵааразы Аҟәатәи ацентртә комитет“. „Аҟәатәи акомитети“, Сҭампыл иҟаз „Черқьестәи акомитети“ қырҭтәылатәи аменшевикцәа рахь аҳәара ҟарҵоит, ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рҭоурыхтә ԥсадгьыл ахь рырхынҳәра иацхраарц азы.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Инал-ипа Ш.Д. Зарубежные абхазы. – Сухум: Алашара, 1990.
Ашхацава С.М. Пути развития абхазской истории : доклад, читанный на 1-м Всесоюз. Краевед. Съезде в Абхазии 12 сент. 1924г. / С. М. Ашхацава. - Сухум : 2006. - 90 с.
Акатегориа:Аԥсны аҭоурых
Акатегориа:Аҟәа ақалақь аҿы иҟоу аиҿкаарақәа
|
39388
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Гәынба,_Михаил_Михаил-иԥа
|
Гәынба, Михаил Михаил-иԥа
|
'''Михаил Михаил-иԥа Гәынба''' ({{date|16|6|1925}} — {{date|29|01|2014}}) — [[Аԥсны]] аҵарауаҩ-аҭоурыхҭҵааҩ, археолог, аетногроф, аҭоурыхтә наукақәа ркандидат, Аԥсны Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Д. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт адоцент. Аԥсуа жәлар рҭоурых иадҳәалаз азҵаарақәа ирыдҳәалаз принципла дазнеиуан. Инапы иҵижьит 60 ҭҵаарадырратә усумҭақәа. Иархеологиатә усумҭақәа рҿы иааирԥшуеит асоциалтә-ҽкономикатәии аполитикатәии Аԥсны аҭоурых I-Xашә. Иара дазааҭгылоит атәыла ақыҭанхамҩа апроблемақәа, ақалақьқәа Севастополис, Питиунт, Анакопиа рыҿиара аҭоурых, дазааҭгылоит Аԥсны асоциалтә еизҳара. Урҭ ифундаменталтәу аусумҭақәа иахьагьы ирымоу аҭҵаарадырратә ҵак ду шамац иаанхоит, рхы иадырхәоит Аԥсны аҭоурых иазку арҵага шәҟәқәа рышьақәыргылараан.
==Алитература==
*Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
*И. Цвинария, А. Джопуа. Всегда оставался принципиальным историком и патриотом (Памяти М.М. Гунба)//РА. 21 марта 2014. Стр. 3.
*Абхазия в I тысячелетии н.э. (социально-экономические и политические отношения). Сухуми: Алашара, 1989. 254 с.
[[Акатегориа:Рашәарамза 16 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1925 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ажьырныҳәамза 29 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:2014 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны археологцәа]]
[[Акатегориа:Аԥсны аетнографцәа]]
[[Акатегориа:Гәынаа]]
|
Михаил Михаил-иԥа Гәынба ( — ) — Аԥсны аҵарауаҩ-аҭоурыхҭҵааҩ, археолог, аетногроф, аҭоурыхтә наукақәа ркандидат, Аԥсны Аҭҵаарадыррақәа Ракадемиа Д. Гәлиа ихьӡ зху Аԥсуаҭҵааратә институт адоцент. Аԥсуа жәлар рҭоурых иадҳәалаз азҵаарақәа ирыдҳәалаз принципла дазнеиуан. Инапы иҵижьит 60 ҭҵаарадырратә усумҭақәа. Иархеологиатә усумҭақәа рҿы иааирԥшуеит асоциалтә-ҽкономикатәии аполитикатәии Аԥсны аҭоурых I-Xашә. Иара дазааҭгылоит атәыла ақыҭанхамҩа апроблемақәа, ақалақьқәа Севастополис, Питиунт, Анакопиа рыҿиара аҭоурых, дазааҭгылоит Аԥсны асоциалтә еизҳара. Урҭ ифундаменталтәу аусумҭақәа иахьагьы ирымоу аҭҵаарадырратә ҵак ду шамац иаанхоит, рхы иадырхәоит Аԥсны аҭоурых иазку арҵага шәҟәқәа рышьақәыргылараан.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
И. Цвинария, А. Джопуа. Всегда оставался принципиальным историком и патриотом (Памяти М.М. Гунба)//РА. 21 марта 2014. Стр. 3.
Абхазия в I тысячелетии н.э. (социально-экономические и политические отношения). Сухуми: Алашара, 1989. 254 с.
Акатегориа:Рашәарамза 16 рзы ииз
Акатегориа:1925 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ажьырныҳәамза 29 рзы иԥсыз
Акатегориа:2014 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Аԥсны аҭоурыхдырҩцәа
Акатегориа:Аԥсны археологцәа
Акатегориа:Аԥсны аетнографцәа
Акатегориа:Гәынаа
|
39381
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҳазартәи_Каганат
|
Аҳазартәи Каганат
|
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
| даҽа ахьӡ = Hazar Kağanlığı
| афото = Chasaren.jpg
| аҳҭнықалақь = [[Беленџьер]] <small>(c. 650 – c. 720)</small><br>[[Самандар]] <small>(720 – 750)</small><br>[[Итиль]] <small>(750 – 969)</small>
| ақәӡара = 3 000 000
| ауааԥсыра рхыԥхьаӡара = >1000000
| авалиута = [[Аиармак]]
|адин=амырҭаҭра, аиудаизм, аԥсылманра, ақьырсианра
|аофициалтә бызшәа=Аҳазар бызшәа}}
'''Аҳазартәи Каганат''', '''Ҳазариа''' — амч ду змаз абжьарашәышықәсатәи инеиҭа-ааиҭаҵуаз атиуркцәа аҳазарцәа рҳәынҭқарра ([[650]]-[[969]] ш.)
==Аҭоурых==
==Азхьарԥшқәа==
* [https://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/HAZARSKI_KAGANAT.html Хазарский каганат] // Энциклопедия «[[Кругосвет]]»
* [http://www.khazaria.com/ Хазарский информационный центр Кевина А. Брука]
* [http://hagahan.virtbox.ru Хронология хазар и соседних народов]
* [http://gumilevica.kulichki.net/articles/dk.html Работы о Хазарии Л. Н. Гумилёва].
* [https://web.archive.org/web/20130329000830/http://base.ijc.ru/basesite/site.aspx?SECTIONID=215832&IID=215836 Интервью В. Я. Петрухина о хазарах]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа]]
|
Аҳазартәи Каганат, Ҳазариа — амч ду змаз абжьарашәышықәсатәи инеиҭа-ааиҭаҵуаз атиуркцәа аҳазарцәа рҳәынҭқарра (650-969 ш.)
Аҭоурых
Азхьарԥшқәа
Хазарский каганат // Энциклопедия «Кругосвет»
Хазарский информационный центр Кевина А. Брука
Хронология хазар и соседних народов
Работы о Хазарии Л. Н. Гумилёва.
Интервью В. Я. Петрухина о хазарах
Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа
|
39384
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Шакира
|
Шакира
|
{{Акарточка артист}}
'''Шакира Изабель Мебарак Риполь''' ({{lang-es|Shakira Isabel Mebarak Ripoll}}; диит [[жәабранмза 2]], [[1977]] ш., [[Барранкилиа]], [[Колумбиа]]) — Колумбиатәи ашәаҳәаҩ, «Queen of Latin Music».
== Альбомқәа ==
* 1991 — Magia
* 1993 — Peligro
* 1995 — Pies Descalzos
* 1998 — Dónde Están los Ladrones?
* 2001 — Laundry Service
* 2005 — Fijación Oral, Vol. 1
* 2005 — Oral Fixation, Vol. 2
* 2009 — She Wolf
* 2010 — Sale el Sol
* 2014 — Shakira
* 2017 — El Dorado
* 2024 — Las Mujeres Ya No Lloran
=== Live-альбомқәа ===
* 2000 — MTV Unplugged
* 2004 — Live & off the Record
* 2007 — Oral Fixation Tour
* 2011 — Live from Paris
* 2019 — Shakira in Concert: El Dorado World Tour
== Азхьарԥшқәа ==
{{commons|Category:Madonna Ciccone}}
* [http://www.shakira.com/ Официальный сайт]
* [https://www.instagram.com/shakira Шакира Instagram]
* [https://www.youtube.com/shakira Шакира YouTube]
[[Акатегориа:1977 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Жәабранмза 2 рзы ииз]]
[[Акатегориа:Америкатәи амузыкантцәа]]
|
Шакира Изабель Мебарак Риполь (; диит жәабранмза 2, 1977 ш., Барранкилиа, Колумбиа) — Колумбиатәи ашәаҳәаҩ, «Queen of Latin Music».
Альбомқәа
1991 — Magia
1993 — Peligro
1995 — Pies Descalzos
1998 — Dónde Están los Ladrones?
2001 — Laundry Service
2005 — Fijación Oral, Vol. 1
2005 — Oral Fixation, Vol. 2
2009 — She Wolf
2010 — Sale el Sol
2014 — Shakira
2017 — El Dorado
2024 — Las Mujeres Ya No Lloran
Live-альбомқәа
2000 — MTV Unplugged
2004 — Live & off the Record
2007 — Oral Fixation Tour
2011 — Live from Paris
2019 — Shakira in Concert: El Dorado World Tour
Азхьарԥшқәа
Официальный сайт
Шакира Instagram
Шакира YouTube
Акатегориа:1977 шықәсазы ииз
Акатегориа:Жәабранмза 2 рзы ииз
Акатегориа:Америкатәи амузыкантцәа
|
39390
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Агәалашәареи_аџьабареи_рымш
|
Агәалашәареи аџьабареи рымш
|
'''Агәалашәареи аџьабареи рымш''' — ацәылашамҭаз, [[рашәарамза 22]], [[1941]] ш. рзы афашисттә Германиа Асовет Еидгыла иақәлоит. Афашисттә Германиа иалагеит ахықәкы нагӡара: Асовет Еидгыла аԥыхра, миллионҩыла ауаа рҭархара, СССР ажларқәа рытәтәра. Иалагоит, адунеитә ҭоурых аҿы зегь реиҳа ишьаарҵәыраз, 1418 мши ҵхи ицоз аибашьра. Асовет жәлар рыԥсы ахҭынҵаны ари аибашьраҿы иаиааиуеит. Урыстәыла Афедерациа Атәылахьчара адыррақәа рыла Аџьынџьтәылатәи еибашьра аан Асовет Еидгыла иацәыӡуеит 26 млн. 600 нызқь-ҩык ауаа – урҭ рахьынтә - 8 млн. 660 нызқьҩык аруаа. Ари ҳауаажәлар акыр абиԥарақәа иазгәарҭо агәалашәареи аџьабареи рымш, миллионҩыла ауаа рыԥсҭазаареи рлахьынҵеи зҿаҟәаз мшуп. Аџьынџьтәылатәи еибашьра Дуӡӡа 1941-1945 шш. афронтқәа рҿы еибашьуан 55 нызқьҩык Аԥснытәи ауааԥсырагьы, урҭ рахьтә ихнымҳәӡеит 17 ныз.инареиҳаны.
==Алитература==
*Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
*Жуков, Г.К. Воспоминания и размышления: в 3-х т./Г.К. Жуков. - 8-е изд. - М.: Изд-во Агенства печати «Новости», 1987.
*СССР в борьбе против фашистской агрессии, 1933-1945/А.Л. Нарочницкий, В.Я. Сиполс, А.А. Шевяков; Ред. А.Л. Нарочницкий; АН СССР, Ин-т истории СССР. - 2-е изд., испр. и доп. - М.: Наука, 1986. - 349 с.
[[Акатегориа:Рашәарамза 22]]
|
Агәалашәареи аџьабареи рымш — ацәылашамҭаз, рашәарамза 22, 1941 ш. рзы афашисттә Германиа Асовет Еидгыла иақәлоит. Афашисттә Германиа иалагеит ахықәкы нагӡара: Асовет Еидгыла аԥыхра, миллионҩыла ауаа рҭархара, СССР ажларқәа рытәтәра. Иалагоит, адунеитә ҭоурых аҿы зегь реиҳа ишьаарҵәыраз, 1418 мши ҵхи ицоз аибашьра. Асовет жәлар рыԥсы ахҭынҵаны ари аибашьраҿы иаиааиуеит. Урыстәыла Афедерациа Атәылахьчара адыррақәа рыла Аџьынџьтәылатәи еибашьра аан Асовет Еидгыла иацәыӡуеит 26 млн. 600 нызқь-ҩык ауаа – урҭ рахьынтә - 8 млн. 660 нызқьҩык аруаа. Ари ҳауаажәлар акыр абиԥарақәа иазгәарҭо агәалашәареи аџьабареи рымш, миллионҩыла ауаа рыԥсҭазаареи рлахьынҵеи зҿаҟәаз мшуп. Аџьынџьтәылатәи еибашьра Дуӡӡа 1941-1945 шш. афронтқәа рҿы еибашьуан 55 нызқьҩык Аԥснытәи ауааԥсырагьы, урҭ рахьтә ихнымҳәӡеит 17 ныз.инареиҳаны.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Жуков, Г.К. Воспоминания и размышления: в 3-х т./Г.К. Жуков. - 8-е изд. - М.: Изд-во Агенства печати «Новости», 1987.
СССР в борьбе против фашистской агрессии, 1933-1945/А.Л. Нарочницкий, В.Я. Сиполс, А.А. Шевяков; Ред. А.Л. Нарочницкий; АН СССР, Ин-т истории СССР. - 2-е изд., испр. и доп. - М.: Наука, 1986. - 349 с.
Акатегориа:Рашәарамза 22
|
39389
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Твардовски,_Алеқсандр_Трифон-иԥа
|
Твардовски, Алеқсандр Трифон-иԥа
|
{{Акарточка ашәҟәыҩҩы
|ахьӡ=Александр Трифон-иԥа Твардовски
}}
'''Александр Трифон-иԥа Твардовски''' ({{lang-ru|Алекса́ндр Три́фонович Твардо́вский}}; {{date|21|6|1910}} — {{date|18|12|1971}}) — асоветтә шәҟәыҩҩ, апоет, Лнин ипремиа алауреат акырынтә Аԥсны даахьан. Ибзианы еибадыруан Баграт Шьынқәбеи, ИванҬарбеи, Кьыршьал Чачхалиеи, Константин Ломиеи, Ҷыҷыкәа Џьонуеи, Алықьса Гогәуеи, Никәала Кәыҵниеи уб. еь. иареи. Алеқсандр Трифон-иԥа Твардовски Аԥсны аԥсабара аԥшӡара дыхнахны даман, аԥсуаа рҭоурыхи, рыбзазашьеи, ажәлар рматериалтәи рдоуҳатәи культура дазҿлымҳан.
==Алитература==
*Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
*Пачулиа В.П. Русские писатели в Абхазии. - Сухуми: Алашара, 1980. - 101 с.
*Ахуба Д. Человек и корабль //РА. - 2010. - 21-22 дек., (№143). - С.5.
*О смерти. войне. судьбе и родине: русской и советской (1941-1945. «Василий Теркин» А.Твардовского)//В кн. Сухих И.Н. «Двадцать книг XXека. Эссе. - СПб. : Паритет, 2004 . - С. 289-308
[[Акатегориа:Рашәарамза 21 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1910 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 18 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:1971 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Асовет шәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду алахәцәа]]
|
Александр Трифон-иԥа Твардовски (; — ) — асоветтә шәҟәыҩҩ, апоет, Лнин ипремиа алауреат акырынтә Аԥсны даахьан. Ибзианы еибадыруан Баграт Шьынқәбеи, ИванҬарбеи, Кьыршьал Чачхалиеи, Константин Ломиеи, Ҷыҷыкәа Џьонуеи, Алықьса Гогәуеи, Никәала Кәыҵниеи уб. еь. иареи. Алеқсандр Трифон-иԥа Твардовски Аԥсны аԥсабара аԥшӡара дыхнахны даман, аԥсуаа рҭоурыхи, рыбзазашьеи, ажәлар рматериалтәи рдоуҳатәи культура дазҿлымҳан.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Пачулиа В.П. Русские писатели в Абхазии. - Сухуми: Алашара, 1980. - 101 с.
Ахуба Д. Человек и корабль //РА. - 2010. - 21-22 дек., (№143). - С.5.
О смерти. войне. судьбе и родине: русской и советской (1941-1945. «Василий Теркин» А.Твардовского)//В кн. Сухих И.Н. «Двадцать книг XXека. Эссе. - СПб. : Паритет, 2004 . - С. 289-308
Акатегориа:Рашәарамза 21 рзы ииз
Акатегориа:1910 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ԥхынҷкәынмза 18 рзы иԥсыз
Акатегориа:1971 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Асовет шәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Аџьынџьтәылатә еибашьра Ду алахәцәа
|
39391
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Белгородтәи_абираҟ
|
Белгородтәи абираҟ
|
[[Афаил:Flag of Belgorod.svg|border|thumb|230px|Белгородтәи абираҟ]]
'''Белгородтәи абираҟ''' — [[Урыстәылатәи Афедерациа]] Белгородтәи аобласт [[Белгород]] ақалақь официалтә символқәа иреиуоуп. Абираҟ ақалақь ауааԥсыра реидгылареи реимадареи ирсимволуп.
Уажәтәи абираҟ 1999 шықәса ииуль мза 22 азы Белгородтәи ақалақьтә Совет адепутатцәа Рхеилак No321 ақәҵарала ишьақәырӷәӷәан, насгьы Урыстәылатәи Афедерациа Аҳәынҭқарратә Геральдикатә Регистр ианҵан 2002 шықәсазы ашәҟәҭагалара аномер 978 анаҭаны.<ref name="ф321">Решение Белгородского городского Совета депутатов от 22.07.1999 № 321 [http://www.guest-belgorod.ru/index.php?ds=6644 «О внесении изменений в решение городского Совета депутатов от 18 июня 1999 года № 279 „Об утверждении Положения о флаге города Белгорода“»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190214002605/http://www.guest-belgorod.ru/index.php?ds=6644 |date=2019-02-14 }}</ref>
== Ахҳәаа ==
Белгород ақалақь абираҟ (ҵаҟа ацәаҟәа шкәакәа змоу аканвас иаҵәа) ашьҭахьтәи ашьапқәа рыла игылоу алым шкәакәа асахьа ҭыхуп, уи ахыхь ауарбажә шкәакәа ԥыруеит. Ақалақь адыргақәа 300 шықәса иреиҳауп, урҭ цәырҵит Пиотр I ихаан. Ацәаҳәа шкәакәеи ашкәакәеи ршәагаақәа реизыҟазаашьа 2\3:1\3 ауп. Ацәаҳәа шьацԥшшәыла иҟоу ауада ахыбраҿы (абираҟ ашьапы азааигәара) Белгородтәи аҳәынҭқарратә хьӡы асахьа ԥштәыла иҭоуп – ауарбажәи алымси. Аҳәынҭқарратә герб аҭбаара ашәиаҵәа ацәаҳәа 1/5 ауп. Афигурақәа рыгыларҭа аиаҵәа ацәаҳәа агыларҭа 4/5 ауп».<ref>https://militaryarms.ru/simvolika/goroda/flag-belgoroda/</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
|
Белгородтәи абираҟ — Урыстәылатәи Афедерациа Белгородтәи аобласт Белгород ақалақь официалтә символқәа иреиуоуп. Абираҟ ақалақь ауааԥсыра реидгылареи реимадареи ирсимволуп.
Уажәтәи абираҟ 1999 шықәса ииуль мза 22 азы Белгородтәи ақалақьтә Совет адепутатцәа Рхеилак No321 ақәҵарала ишьақәырӷәӷәан, насгьы Урыстәылатәи Афедерациа Аҳәынҭқарратә Геральдикатә Регистр ианҵан 2002 шықәсазы ашәҟәҭагалара аномер 978 анаҭаны.Решение Белгородского городского Совета депутатов от 22.07.1999 № 321 «О внесении изменений в решение городского Совета депутатов от 18 июня 1999 года № 279 „Об утверждении Положения о флаге города Белгорода“»
Ахҳәаа
Белгород ақалақь абираҟ (ҵаҟа ацәаҟәа шкәакәа змоу аканвас иаҵәа) ашьҭахьтәи ашьапқәа рыла игылоу алым шкәакәа асахьа ҭыхуп, уи ахыхь ауарбажә шкәакәа ԥыруеит. Ақалақь адыргақәа 300 шықәса иреиҳауп, урҭ цәырҵит Пиотр I ихаан. Ацәаҳәа шкәакәеи ашкәакәеи ршәагаақәа реизыҟазаашьа 2\3:1\3 ауп. Ацәаҳәа шьацԥшшәыла иҟоу ауада ахыбраҿы (абираҟ ашьапы азааигәара) Белгородтәи аҳәынҭқарратә хьӡы асахьа ԥштәыла иҭоуп – ауарбажәи алымси. Аҳәынҭқарратә герб аҭбаара ашәиаҵәа ацәаҳәа 1/5 ауп. Афигурақәа рыгыларҭа аиаҵәа ацәаҳәа агыларҭа 4/5 ауп».https://militaryarms.ru/simvolika/goroda/flag-belgoroda/
Азгәаҭақәа
|
39395
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ԥсыжә
|
Ԥсыжә
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|zoom1=10}}
'''Ԥсыжә''' ({{lang-ru|Псыж}}, {{lang-abq|Псыжв}}, {{lang-kbd|Псыжь}}) — ҞЧР абазашҭа араион аан иҟоу ақыҭа, [[Урыстәыла]] зегь реиҳа идуу аул ауп.
==Азхьарԥшқәа==
* {{cite web |title = Аул Псыж |url = http://www.abaza-raion.ru/index/a_psyzh/0-12 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110223115913/http://www.abaza-raion.ru/index/a_psyzh/0-12 |archivedate = 2011-02-23 |url-status = dead}}
* {{cite web |author = |url = http://www.kchr.ru/stat/psyzh.php |title = Аул Псыж на официальном сайте правительства КЧР |lang = ru |website = www.kchr.ru |date = |accessdate = 2020-04-30 |url-status = dead |archive-date = 2020-01-31 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200131085927/http://kchr.ru/stat/psyzh.php }}
* {{cite web|author = |url = https://www.gosspravka.ru/09/010/000003.html |title = Коды ОКАТО и ОКТМО — Псыж |lang = ru |website = www.gosspravka.ru |date = |accessdate = 2020-05-11 |url-status= live}}
[[Акатегориа:Ҟарачы-Черкессиа]]
|
Ԥсыжә (, , ) — ҞЧР абазашҭа араион аан иҟоу ақыҭа, Урыстәыла зегь реиҳа идуу аул ауп.
Азхьарԥшқәа
Акатегориа:Ҟарачы-Черкессиа
|
39394
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Англиа_Аҳра
|
Англиа Аҳра
|
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|афото=Location_map_of_England_in_1700.svg|агерб=Royal arms of England.svg|абираҟ=Flag of England.svg|даҽа ахьӡ=Englalonde Rīce (Ажәытә англыз)
Realme d'Engleterre (Англыз-норман)
Kingdom of Engelond (абжьарашәышықәсатәи англыз)|аофициалтә бызшәа=[[Ажәытә англыз бызшәа]] (XI ашә. аҟынӡа)
[[Англыз-норман бызшәа]](11-тәи ашәышықәса инаркны 14-тәи ашәышықәсанӡа анапхгара, аӡбарҭақәа, аҳәынҭқарра рҿы ахархәара аман)
[[Абжьарашәышықәсатәи англыз]]( XIV ашә. инаркны XV аҟынӡа)
Заанҵатәи иахьатәи англыз бызшәа (XV ашә. инаркны)<br>
[[Алаҭын]] (инарҭбааны ахархәара аман анаԥхгареи алитургиеи рзы) [а]
[[Ажәытә скандинав бызшәа]](1013–1014; 1016–1042)|абираҟ2=Royal Banner of England.svg|адин=Римтәи Акатоликтә қьырсианра (10-тәи ашәышықәса алагамҭа–1534; 1553–1558)
Англиатәи қьырсианра (1534-1553; 1558-1646; 1660-1707) [2]
Апуританизм (1646-1660)|астатус=Аҭоурыхтә ҳәынҭқарра|ахҵара=Англиа Аҳра 1558–1707|агерб аилыркаа=( 12-тәи ашә. инаркны иҟаз )|абираҟ аилыркаа=(16-тәи ашә. аҟынтәи)}}
'''Англиа Аҳра''', '''Англыз Аҳра''' ({{lang-en|Kingdom of England}}) — Мраҭашәаратәи [[Европа]] иҟаз аҳәынҭқарра акәын, [[Британиаду|Британиа Ду]] адгьылбжьаха аладатәи ахәҭа аанызкылаз, 927 ш. инаркны еицырдыруаз. 1707 ш. азы [[Шотландиа]] Аҳра ианадҵа ашьҭахь, уи [[Британиаду|Британиа Ду]] Аҳра ҳәа иахьӡырҵеит.
927 ш. азы англосаксонтәи аҳрақәа Етельстан еидикылеит (927–939 шықәсақәа рҟынӡа). 1016 ш. азы аҳра Кануте Ду Аҩадатәи амшынтә империа иахәҭакхеит, [[Англиа]], [[Даниа]], [[Норвегиа]] рыбжьара хаҭалатәи аидгыла. 1066 шықәсазы Нормантәи Англиа аиааира иахҟьаны Англиа аҳҭнықалақьи аҳцәа рҭыԥ хадеи Винчестерынтәи Вестминстерҟа ииагахеит, насгьы Лондон ақалақь иаарласны Англиа иреиҳау, ихадоу акоммерциатә центрны аҽааннакылеит.[1]
Англиа Аҳра аҭоурых 1066 шықәсазы Нормантәи аиааира инаркны еиқәшаҳаҭрала еихшоуп еиуеиԥшым аамҭақәа рыла: Норманцәа раан: 1066-1154, Плантагенет: 1154-1485, Тиудорцәа раан: 1485-1603, Стиуартцәа раан: 1603-1714.
Англиа Аҳ (Аҳкәажә) ҳәа атитул 1707 инаркны аҵакы ацәыӡит, аха иахьагьы ахархәара амоуп. Уажәтәи Еиду Аҳра амонарх, Аҳ [[Чарльз III]], Англиа амонархцәа рҭыԥан дыҟоуп.
==Ахьӡ==
Ахьӡ «Англиа» ({{lang-en|England [ˈɪŋɡlənd]}}) [[ажәытә англыз бызшәа]] аҟынтәи Engla land (Engelond) иааит, ҵакыс иамоуп «Англиа рыдгьыл»[2]. Атермин "Engla londe" раԥхьаӡа акәны иарбоуп ажәытә англыз бызшәахьы еиҭагоу аҭоурыхдырҩы, адиндырҩы Ҳаҭыр зқәыз Беде иҩыз аусумҭа "Англиатәи ажәлар рыуахәаматә ҭоурых" аҿы.
Атәыла ахьӡ азҭаз Англиаа абжьаратәи ашәышықәсақәа раԥхьатәи амшқәа рзы иахьатәи Британиа Ду атерриториаҿы инхоз агермантә жәларқәа иреиуан. Ари ажәлар нхон Ангелнтәи ахҭәаабжаҿы, уи Иутландиа амраҭашәаратәи ахәҭаҿы Кильтәи аӡхықәчаԥа аан иҟан (иахьа Германиатәи Шлезвиг-Гольштеинтәи аштат ауп) [3]. Ажәлар рыхьӡ раԥхьаӡатәи аӡбахә актәи ашәышықәсаан Тацит иусумҭа “Германиа” иҿы иаҳԥылоит, убраҟа уи [[Алаҭын бызшәа|Алаҭын]] ажәала «Anglii» ҳәа иашьҭоуп. Абызшәадырҩцәа уи аетимологиа аганахьала еиуеиԥшым агәаанагарақәа рымоуп; ҳәа агәаанагара ҟаҵоуп, уи Ангелнтәи ахҭәаабжа акәакь еиԥшу аформа аҟынтәи ауп ишааз ҳәа рҳәоит[5].
Ажәларқәа рымиграциа ду аамҭазы, 3-тәи ашәышықәса инаркны, еиҳаракгьы 5-тәи ашәышықәса агәҭаны, Англиаа, рыкәша-мыкәша иҟаз агермантә жәларқәа Саксонции, Аиуҭцәеи, Афризиацәеи рыцны, Британиаҟа ииасит, урҭ уи аамҭазы аамҭазы ҩыеиҳарак нхон Рим христиантә динхаҵара змоу Келтиктәи ажәларқәа. Аҭыԥантәи ауааԥсыра рықәхны, Саксониеи Аиуҭцәеи ирылабашьны, Англиа уаҟа х-ҳәынҭқаррак шьақәдыргылеит: ҩадатәи Англиа - Нортумбриа, абжьаратәи Англиа - Мерсиа, Мраҭашәаратәи Англиа. Ҳаамҭазы 7-10-тәи ашәышықәсақәа рзы англызцәеи асаксонцәеи еилаҵаны етникатә гәыԥк ҟалеит, урҭ «англо-саксонцәа» ҳәа рыхьӡырҵо иалагеит, Везери Еидери аӡиасқәа рыбжьара инхоз аконтиненттә саксонцәа (Еалд-Сиксе) иреиԥшымхарц азы. Германиа аҩадатәи ахәҭаҿы[6][7]. Абжьаратәи англыз бызшәала ахьӡ "Engla land" "England" ҳәа иԥсахын.
Британиа Ду адгьылбжьахаҿы рхы иадырхәоз Шотландиатәи агаел бызшәала, атерриториа англосаксонцәа рыхьӡ ахьӡҵан - “Sasunn” [8]; убасҵәҟьа, Англиа Уелстәи ахьӡгьы "Saesneg" ауп.
Ажәытә англыз бызшәа аамҭа инаркны , Англиа ахьӡ рхы иадырхәон Британиа Ду адгьылбжьаха аладатәи ахәҭа азы, еиҳарак Уелс аламҵакәа; раԥхьатәи ахархәараан уи аҩадаҟа Форттәи аӡҭаларҭа аҟынӡа инеиуаз аҭыԥ аҵанакуан.[5] Алаҭын бызшәала Anglia ма Anglorum terra ҳәа атәыла иахьӡын. Ажәиԥшьтәи ашәышықәсазы Британиа Ду адгьылбжьаха Англиа зегь ҳәа иашьҭан.
Англосаксонтәи аҳцәа, Етельстан инадыркны, атитул "Англиа аҳ" рхы иадырхәон (лаҭын бызшәала: rex anglorum). Даниатәи аҳ Кануте Ду иакәын, уи англасаксонцәа рҳәынҭқарра аниааи, Англиа аҳ ҳәа ихы иазиҳәеит. Нормантәи аамҭазы, аҳцәа еиҳарак рхы иадырхәон атитул "Rex Anglorum", аха зны-зынла атитул "Rex Angli" (Англиа Аҳ) ҳәагьы рхы иадырхәон. Адгьыл змамыз Иоанн инаиркны ауп аҳцәа Англиа аҳцәеи аҳкәажәцәеи ҳәа рхы рышьҭаҵара ианалагаз, егьырҭ атитулқәа рыда
1604 ашықәс азы Англиатәии Шотландиатәии агәыргьынқәа зегьы еидызкылаз аҳ [[Џьеимс I]] алҭын бызшәахьы еиҭамгаӡакәа «Британиа Ду аҳ» ҳәа атитул идикылеит. Аха Англиатәии Шотландиатәии апарламентқәа ари ахьӡ рыдыркылеит 1707 шықәсазы, Аидгыла Азакәан анрыдыркыла.
[[Оксфордтәи англыз жәар]] инақәыршәаны, аҭыԥхьӡ "Англиа" иахьатәи аҩышьа ала 1538 шықәсазы шьақәгылеит.[5]
==Аҭоурых==
===Аҳра аилазаашьа===
===Англыз Нормандтәи монархиа===
===Британиеи Шотландиеи реидгылара===
==Шәахәаԥш иара убас==
* [[Британиа Ду амонархцәа]]
==Алитература==
Chandler, J. A. Local government before 1832 // Explaining Local Government: Local Government in Britain Since 1800 (англ.). — Manchester: Manchester University Press, 2007. — P. 2. — ISBN 0719067065.
Curtis G. The Life and Times of Queen Anne. — London: Weidenfeld & Nicolson, 1972. — ISBN 0-297-99571-5.
Crystal D. The Stories of English. — The Overlook Press, 2004. — ISBN 978-1-58567-601-9.
Gregg E. Queen Anne. — New Haven and London: Yale University Press, 2001. — ISBN 0-300-09024-2.
Green D. Queen Anne. — London: Collins, 1970. — ISBN 0-00-211693-6.
Keynes S. Rulers of the English, c. 450–1066 // Lapidge М., Blair J, Keynes S., Scragg D. The Blackwell Encyclopedia of Anglo-Saxon England. — Blackwell Publishing, 2001. — ISBN 978-0-631-22492-1.
Ryan M. J., Higham N. The Anglo-Saxon World. — Reprint edition. — Yale University Press, 2015. — 496 p. — ISBN 978-0300216134.
Room A. Placenames of the World. — McFarland, 2006. — ISBN 978-0-7864-2248-7.
Somerset A. Queen Anne: The Politics of Passion. — London: HarperCollins, 2012. — ISBN 978-0-00-720376-5.
Hackwood, Frederick William. The Story of the Shire, being the Lore, History and Evolution of English County Institutions (англ.). — London: Heath Cranton Limited, 1920.
Yorke B. Kings and Kingdoms of Early Anglo-Saxon England. — Routledge, 1990. — 236 p. — ISBN 978-0415166393.
Англосаксонтәи ахроника / Пер. с др.-англ. З. И. Метлицкаиа. — СПб.: Евразиа, 2010. — 288 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91852-013-0.
Ҳаҭыр зқәыз Беда. Англызцәа рыуахәаматә ҭоурых. — СПб.: Алетеиа, 2003. — (Pax Britannica). — ISBN 5-89329-429-7.
Адунеизегьтәи аҭоурых аҿы иҟалаз аибашьрақәа зегьы Харпер ихьӡ зху арратә ҭоурых енциклопедиа инақәыршәаны Р. Е. Диупиуи и Т. Н. Диупиуи — в 3-х т / H. Л. Болконскии Д. Н. Волконскии ркомментариқәа иацны. — СПб.: Полигон, 2004. — Т. 2: 1000—1500 гг.. — 520 с. — ISBN 5-89173-259-9.
Абжьарашәышықәсатәи аиссра дуқәа. Аизга. — М.: Ексмо, 2009.
Џьонс Г. Викингцәа. Одини Тореи рхылҵшьҭра. — М.: Центрполиграф, 2004.
Џьуетт С. О. Англиа норманнцәа рымпыҵахалара. — Минск: Харвест, 2003. — 304 с. — (Аҭоурыхтә библиотека). — 5000 экз. — ISBN 985-13-1652-0.
Девриз К.[англ.]. Абжьарашәшықәсатәи аиссрақәа дуқәа. 1000—1500. — М.: Эксмо, 2007.
Дуглас Д. Вильгельм Ампыҵахалаҩ. Викинг англыз аҳ иҭыԥ аан / [[Англыз бызшәа]] аҟынтәи еиҭеигеит. Л. Игоревски. — М.: Центрполиграф, 2005. — 431 с. — 7000 экз. — ISBN 5-9524-1736-1.
Мортон А. Англиа аҭоурых = A People's History Of England. — М.: Издательство иностранной литературы, 1950. — 463 с.
Саксонцәа, авикингцәа, анорманцәа // Альманах «Аруаҩ Ҿыц». — Артемовск: Солдат, 2002. — № 88. — С. 31—32.
Штокмар В. В. Абжьарашәышықәсатәи Англиа аҭоурых. — СПб., 2001.
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи амонархиақәа]]
|
Англиа Аҳра, Англыз Аҳра () — Мраҭашәаратәи Европа иҟаз аҳәынҭқарра акәын, Британиа Ду адгьылбжьаха аладатәи ахәҭа аанызкылаз, 927 ш. инаркны еицырдыруаз. 1707 ш. азы Шотландиа Аҳра ианадҵа ашьҭахь, уи Британиа Ду Аҳра ҳәа иахьӡырҵеит.
927 ш. азы англосаксонтәи аҳрақәа Етельстан еидикылеит (927–939 шықәсақәа рҟынӡа). 1016 ш. азы аҳра Кануте Ду Аҩадатәи амшынтә империа иахәҭакхеит, Англиа, Даниа, Норвегиа рыбжьара хаҭалатәи аидгыла. 1066 шықәсазы Нормантәи Англиа аиааира иахҟьаны Англиа аҳҭнықалақьи аҳцәа рҭыԥ хадеи Винчестерынтәи Вестминстерҟа ииагахеит, насгьы Лондон ақалақь иаарласны Англиа иреиҳау, ихадоу акоммерциатә центрны аҽааннакылеит.[1]
Англиа Аҳра аҭоурых 1066 шықәсазы Нормантәи аиааира инаркны еиқәшаҳаҭрала еихшоуп еиуеиԥшым аамҭақәа рыла: Норманцәа раан: 1066-1154, Плантагенет: 1154-1485, Тиудорцәа раан: 1485-1603, Стиуартцәа раан: 1603-1714.
Англиа Аҳ (Аҳкәажә) ҳәа атитул 1707 инаркны аҵакы ацәыӡит, аха иахьагьы ахархәара амоуп. Уажәтәи Еиду Аҳра амонарх, Аҳ Чарльз III, Англиа амонархцәа рҭыԥан дыҟоуп.
Ахьӡ
Ахьӡ «Англиа» () ажәытә англыз бызшәа аҟынтәи Engla land (Engelond) иааит, ҵакыс иамоуп «Англиа рыдгьыл»[2]. Атермин "Engla londe" раԥхьаӡа акәны иарбоуп ажәытә англыз бызшәахьы еиҭагоу аҭоурыхдырҩы, адиндырҩы Ҳаҭыр зқәыз Беде иҩыз аусумҭа "Англиатәи ажәлар рыуахәаматә ҭоурых" аҿы.
Атәыла ахьӡ азҭаз Англиаа абжьаратәи ашәышықәсақәа раԥхьатәи амшқәа рзы иахьатәи Британиа Ду атерриториаҿы инхоз агермантә жәларқәа иреиуан. Ари ажәлар нхон Ангелнтәи ахҭәаабжаҿы, уи Иутландиа амраҭашәаратәи ахәҭаҿы Кильтәи аӡхықәчаԥа аан иҟан (иахьа Германиатәи Шлезвиг-Гольштеинтәи аштат ауп) [3]. Ажәлар рыхьӡ раԥхьаӡатәи аӡбахә актәи ашәышықәсаан Тацит иусумҭа “Германиа” иҿы иаҳԥылоит, убраҟа уи Алаҭын ажәала «Anglii» ҳәа иашьҭоуп. Абызшәадырҩцәа уи аетимологиа аганахьала еиуеиԥшым агәаанагарақәа рымоуп; ҳәа агәаанагара ҟаҵоуп, уи Ангелнтәи ахҭәаабжа акәакь еиԥшу аформа аҟынтәи ауп ишааз ҳәа рҳәоит[5].
Ажәларқәа рымиграциа ду аамҭазы, 3-тәи ашәышықәса инаркны, еиҳаракгьы 5-тәи ашәышықәса агәҭаны, Англиаа, рыкәша-мыкәша иҟаз агермантә жәларқәа Саксонции, Аиуҭцәеи, Афризиацәеи рыцны, Британиаҟа ииасит, урҭ уи аамҭазы аамҭазы ҩыеиҳарак нхон Рим христиантә динхаҵара змоу Келтиктәи ажәларқәа. Аҭыԥантәи ауааԥсыра рықәхны, Саксониеи Аиуҭцәеи ирылабашьны, Англиа уаҟа х-ҳәынҭқаррак шьақәдыргылеит: ҩадатәи Англиа - Нортумбриа, абжьаратәи Англиа - Мерсиа, Мраҭашәаратәи Англиа. Ҳаамҭазы 7-10-тәи ашәышықәсақәа рзы англызцәеи асаксонцәеи еилаҵаны етникатә гәыԥк ҟалеит, урҭ «англо-саксонцәа» ҳәа рыхьӡырҵо иалагеит, Везери Еидери аӡиасқәа рыбжьара инхоз аконтиненттә саксонцәа (Еалд-Сиксе) иреиԥшымхарц азы. Германиа аҩадатәи ахәҭаҿы[6][7]. Абжьаратәи англыз бызшәала ахьӡ "Engla land" "England" ҳәа иԥсахын.
Британиа Ду адгьылбжьахаҿы рхы иадырхәоз Шотландиатәи агаел бызшәала, атерриториа англосаксонцәа рыхьӡ ахьӡҵан - “Sasunn” [8]; убасҵәҟьа, Англиа Уелстәи ахьӡгьы "Saesneg" ауп.
Ажәытә англыз бызшәа аамҭа инаркны , Англиа ахьӡ рхы иадырхәон Британиа Ду адгьылбжьаха аладатәи ахәҭа азы, еиҳарак Уелс аламҵакәа; раԥхьатәи ахархәараан уи аҩадаҟа Форттәи аӡҭаларҭа аҟынӡа инеиуаз аҭыԥ аҵанакуан.[5] Алаҭын бызшәала Anglia ма Anglorum terra ҳәа атәыла иахьӡын. Ажәиԥшьтәи ашәышықәсазы Британиа Ду адгьылбжьаха Англиа зегь ҳәа иашьҭан.
Англосаксонтәи аҳцәа, Етельстан инадыркны, атитул "Англиа аҳ" рхы иадырхәон (лаҭын бызшәала: rex anglorum). Даниатәи аҳ Кануте Ду иакәын, уи англасаксонцәа рҳәынҭқарра аниааи, Англиа аҳ ҳәа ихы иазиҳәеит. Нормантәи аамҭазы, аҳцәа еиҳарак рхы иадырхәон атитул "Rex Anglorum", аха зны-зынла атитул "Rex Angli" (Англиа Аҳ) ҳәагьы рхы иадырхәон. Адгьыл змамыз Иоанн инаиркны ауп аҳцәа Англиа аҳцәеи аҳкәажәцәеи ҳәа рхы рышьҭаҵара ианалагаз, егьырҭ атитулқәа рыда
1604 ашықәс азы Англиатәии Шотландиатәии агәыргьынқәа зегьы еидызкылаз аҳ Џьеимс I алҭын бызшәахьы еиҭамгаӡакәа «Британиа Ду аҳ» ҳәа атитул идикылеит. Аха Англиатәии Шотландиатәии апарламентқәа ари ахьӡ рыдыркылеит 1707 шықәсазы, Аидгыла Азакәан анрыдыркыла.
Оксфордтәи англыз жәар инақәыршәаны, аҭыԥхьӡ "Англиа" иахьатәи аҩышьа ала 1538 шықәсазы шьақәгылеит.[5]
Аҭоурых
Аҳра аилазаашьа
Англыз Нормандтәи монархиа
Британиеи Шотландиеи реидгылара
Шәахәаԥш иара убас
Британиа Ду амонархцәа
Алитература
Chandler, J. A. Local government before 1832 // Explaining Local Government: Local Government in Britain Since 1800 (англ.). — Manchester: Manchester University Press, 2007. — P. 2. — ISBN 0719067065.
Curtis G. The Life and Times of Queen Anne. — London: Weidenfeld & Nicolson, 1972. — ISBN 0-297-99571-5.
Crystal D. The Stories of English. — The Overlook Press, 2004. — ISBN 978-1-58567-601-9.
Gregg E. Queen Anne. — New Haven and London: Yale University Press, 2001. — ISBN 0-300-09024-2.
Green D. Queen Anne. — London: Collins, 1970. — ISBN 0-00-211693-6.
Keynes S. Rulers of the English, c. 450–1066 // Lapidge М., Blair J, Keynes S., Scragg D. The Blackwell Encyclopedia of Anglo-Saxon England. — Blackwell Publishing, 2001. — ISBN 978-0-631-22492-1.
Ryan M. J., Higham N. The Anglo-Saxon World. — Reprint edition. — Yale University Press, 2015. — 496 p. — ISBN 978-0300216134.
Room A. Placenames of the World. — McFarland, 2006. — ISBN 978-0-7864-2248-7.
Somerset A. Queen Anne: The Politics of Passion. — London: HarperCollins, 2012. — ISBN 978-0-00-720376-5.
Hackwood, Frederick William. The Story of the Shire, being the Lore, History and Evolution of English County Institutions (англ.). — London: Heath Cranton Limited, 1920.
Yorke B. Kings and Kingdoms of Early Anglo-Saxon England. — Routledge, 1990. — 236 p. — ISBN 978-0415166393.
Англосаксонтәи ахроника / Пер. с др.-англ. З. И. Метлицкаиа. — СПб.: Евразиа, 2010. — 288 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-91852-013-0.
Ҳаҭыр зқәыз Беда. Англызцәа рыуахәаматә ҭоурых. — СПб.: Алетеиа, 2003. — (Pax Britannica). — ISBN 5-89329-429-7.
Адунеизегьтәи аҭоурых аҿы иҟалаз аибашьрақәа зегьы Харпер ихьӡ зху арратә ҭоурых енциклопедиа инақәыршәаны Р. Е. Диупиуи и Т. Н. Диупиуи — в 3-х т / H. Л. Болконскии Д. Н. Волконскии ркомментариқәа иацны. — СПб.: Полигон, 2004. — Т. 2: 1000—1500 гг.. — 520 с. — ISBN 5-89173-259-9.
Абжьарашәышықәсатәи аиссра дуқәа. Аизга. — М.: Ексмо, 2009.
Џьонс Г. Викингцәа. Одини Тореи рхылҵшьҭра. — М.: Центрполиграф, 2004.
Џьуетт С. О. Англиа норманнцәа рымпыҵахалара. — Минск: Харвест, 2003. — 304 с. — (Аҭоурыхтә библиотека). — 5000 экз. — ISBN 985-13-1652-0.
Девриз К.[англ.]. Абжьарашәшықәсатәи аиссрақәа дуқәа. 1000—1500. — М.: Эксмо, 2007.
Дуглас Д. Вильгельм Ампыҵахалаҩ. Викинг англыз аҳ иҭыԥ аан / Англыз бызшәа аҟынтәи еиҭеигеит. Л. Игоревски. — М.: Центрполиграф, 2005. — 431 с. — 7000 экз. — ISBN 5-9524-1736-1.
Мортон А. Англиа аҭоурых = A People's History Of England. — М.: Издательство иностранной литературы, 1950. — 463 с.
Саксонцәа, авикингцәа, анорманцәа // Альманах «Аруаҩ Ҿыц». — Артемовск: Солдат, 2002. — № 88. — С. 31—32.
Штокмар В. В. Абжьарашәышықәсатәи Англиа аҭоурых. — СПб., 2001.
Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи амонархиақәа
|
39554
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ажәытәӡатәи_еллинааи_аҩреи
|
Ажәытәӡатәи еллинааи аҩреи
|
'''Ажәытәӡатәи еллинааи аҩреи'''<br>
Ажәытә Еллинтәылан ус рҳәон: «Уӷәӷәахарц уҭахызар – уыҩла, уҧшӡазарц уҭахызар – уыҩла, уҟәышзарц уҭахызар – уыҩла». Абри еиҧш аҩыра ахаҳә ианырҵеит.
Ажәытә Бырзентәыла аҩра даара аҵак дуӡӡа арҭон. Аҩра-аспорт хкқәа ируакуп. Ажәытә Еллинтәылан аҩра иазҟаз ауаа рхы иадырхәон ажәабжь анацҳаразы.
Бырзентәыла ақалақьқәа иреиуаз Олимп шықәсык ахь знык аҩраз аиндаҭлара мҩаҧыргон. Ас еиҧш иҟаз аиндаҭларақәа «Олимпиатәи ахәмаррақәа» ҳәа ирышьҭан. Арҭ ахәмаррақәа аеллинқәа реиҧш, даҽа тәылақәак ратлетцәагьы алахәын. Зегь раасҭа иласыз даиааиуан. Аиааира згаз адаҧ гәыргьын ихарҵон.
Амарафон аҿы аҩразы иаиааиз, ақалақь аҿы ибаҟа дыргылон. Ажәытә Еллинтәылан аҩра даара хшыҩзышьҭра арҭон.
|
Ажәытәӡатәи еллинааи аҩреи
Ажәытә Еллинтәылан ус рҳәон: «Уӷәӷәахарц уҭахызар – уыҩла, уҧшӡазарц уҭахызар – уыҩла, уҟәышзарц уҭахызар – уыҩла». Абри еиҧш аҩыра ахаҳә ианырҵеит.
Ажәытә Бырзентәыла аҩра даара аҵак дуӡӡа арҭон. Аҩра-аспорт хкқәа ируакуп. Ажәытә Еллинтәылан аҩра иазҟаз ауаа рхы иадырхәон ажәабжь анацҳаразы.
Бырзентәыла ақалақьқәа иреиуаз Олимп шықәсык ахь знык аҩраз аиндаҭлара мҩаҧыргон. Ас еиҧш иҟаз аиндаҭларақәа «Олимпиатәи ахәмаррақәа» ҳәа ирышьҭан. Арҭ ахәмаррақәа аеллинқәа реиҧш, даҽа тәылақәак ратлетцәагьы алахәын. Зегь раасҭа иласыз даиааиуан. Аиааира згаз адаҧ гәыргьын ихарҵон.
Амарафон аҿы аҩразы иаиааиз, ақалақь аҿы ибаҟа дыргылон. Ажәытә Еллинтәылан аҩра даара хшыҩзышьҭра арҭон.
|
39553
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Абалет
|
Абалет
|
'''Абалет''' — ажәа абалет латын ажәоуп. «Бало» қырҭшәала иаанагоит акәашара. Абалет ҿиеит Италиа 16 ашәышықәсазы. Ари акәашара даара иргәаԥхеит Франциагьы. Анаҩс абалет икәашо иалагеит Европаа зегьы. Еиҳаракгьы иргәаԥхон аҳҭынраҿы иркәашоз абалет. Аҳҭынра аҿы аныҳәақәа абалет ада имҩаԥысуамызт. Абалет икәашо аӡӷаб илышьҭоуп абалерина ҳәа, ахаҵа-абалерон. Абалет ари кәашаратә қәгылароуп. Ари акәашаратә қәгылара абалеттә хәмарра ахьӡуп. Абалет абзоурала акәашаҩцәа хҭыск ҳзеиҭарҳәоит. Абалетаҿ ахҭыс еиҭарҳәаӡам ажәала, ма ашәала. Уа акәашацәа кәашоит.
Абалеттә спектакль аҿы зегь реиҳа ихадароуп аиҭаҵра. Убарҭ аиҭаҵрақәа рыбзоурала ҳара еилаҳкаауеит абалетаҿ еиҭарҳәо ахҭыс атәы. Абалет иахьа зегьы еицырдыруеит, бзиа ирбоит адунеи зегь аҿы. Абалеттә спектакльқәа ирыхәаԥшуеит атеатрқәеи, аопереи, абалети рыҩнқәа рҿы.
==Абалеттә шәҵатәи ашьаҵатәи==
Абалеринацәа кәашоит ршьап ԥынҵа иқәгыланы. Абалеронцәа кәашоит аҵа змам аимаа ҵаӷақәа рыла. Ашьап ԥынҵа иқәгыланы акәашара даара иуадаҩуп. Абалеринацәа ааԥсоит, ршьапқәа рыхьуа иалагоит. Дара ирышьоуп иҷыдоу ашьаҵатәы. Убри еиԥш ашьапымаҭәаҿ, абалеринацәа ршьапқәа рыхьӡом, рацәакгьы иааԥсаӡом. Абалеринацәа реимаа аԥынҵа ӷәӷәоуп. Арҭ аимаақәа ирыхьӡуп-пуанты. Апуант аҟаҵара уадаҩуп. Урҭ еиуеиԥшым амаҭәахәқәа ирылырхуеит. Апуантқәа аба, ма ажәцәа иалхызар ауеит. Апуантқәа еиуиԥшым аԥшшәқәа рымоуп: ацәаԥшь, ацәыш, аиқәаҵәа, ашкәакәа. Апуантқәа ыҟоуп ҩ-хкык – иласу апуанти, апуант қәаҵәҟьеи. Иласу апуантқәа рышьарҵоит абалерина хәыҷқәа. Зықәра наӡаз абалеринацәа апуантқәаҵәҟьа рышьаҵан икәашоит.
Абалеринацәа иҵаӷоу, иԥшӡоу аҵыкқәа ршәуп. Урҭ аҵыкқәа еиуеиԥшым аԥштәқәа рымазар алшоит. Абалеронцәа рцәа иадшәало хыхьтәи амаҭәа ршәуп, ирышьоуп рцәа иадшәало аиқәа. Ус еиԥш иҟоу амаҭәа рыкәашараҿы ирԥырхагахаӡом. Уи амаҭәа аныршәу акәашацәа реиҭаҵрақәа рыԥшӡара ибзианы иубарҭоуп.
==Абалет аҽазыҟаҵара==
Ахәыҷқәа заа, ишыхәыҷу иалагоит абалет кәашара аҵара. Акәашара аҵара иалагоит 7-8 ш. анырхыҵлак. Абалет - ари имариоу кәашарам, иара даара иуадаҩуп. Уи аҵаразы иаҭахуп ирацәаны аџьабаа, ачҳара. Акәашаҩцәа даара еилҟьоуп, реиҭаҵрақәагьы ԥшӡаны инарыгӡоит.
Акәашаҩцәа рҽазыҟарҵоит абалеттә ҩнқәа рҿы. Абалеттә ҩнқәа лассы-ласс абалеттә студиа ҳәа иашьҭоуп. Абалеттә студиа аҭӡаҿы икнаҳауп асаркьа дуқәа, иҟаҵоуп идуу амҿтәы штангақәа. Амҿтәы штангақәа акәашара ранҽазыҟарҵо ирыхәоит. Абалет кәашацәа рҽаназыҟарҵо, асаркьаҿ рхы иахәаԥшуеит. Асаркьаҿ дара ирбоит заҟа иԥшӡоу рыкәашара.
==Еицырдыруа абалеткәашаҩцәа==
Абалет адунеиаҿы ирылаҵәо еицырдыруа акоуп. Еицырдыруа акәашаҩцәа инарыгӡоит абалеттә спектакльқәа еиуеиԥшым атәылақәа рҿы. Ус еиԥш иҟоу акәашацәа абалеттә еҵәақәа ҳәа ирышьҭоуп. Қырҭтәылагьы иҟоуп абалет аеҵәақәа: Нино Ананишвили, Ирма Ниораӡе, Вера Цигнаӡе уҳәа уб.иҵ. Абалет еҵәас дыҟан иара убас Вахтанг Чубукиани. Вахтанг Чубукиани иман абалеттә студиа. Уи иааӡеит абаҩхатәра злаз акәашацәа рацәаны. Қырҭтәыла даара бзиа ирбоит абалет. Абалет ддырҵоит ирацәаны аӡӷабцәеи аҷкәынцәеи. Абалет кәашара даара иԥшӡоуп.
==Алитература==
*Штелин Я. Музыка и балет в России XVIII века //Л.: Тритон. — 1935.
*Библиографический аннотированный указатель статей и журналов «Советский балет» и «Балет» за 1981—2007 гг (сост. Л. Д. Ивлева) — Челябинск, 2009.
*Карп П. М. Балет и драма. — Л.: Искусство, 1980. — 246 с.
[[Акатегориа:Абалет| ]]
|
Абалет — ажәа абалет латын ажәоуп. «Бало» қырҭшәала иаанагоит акәашара. Абалет ҿиеит Италиа 16 ашәышықәсазы. Ари акәашара даара иргәаԥхеит Франциагьы. Анаҩс абалет икәашо иалагеит Европаа зегьы. Еиҳаракгьы иргәаԥхон аҳҭынраҿы иркәашоз абалет. Аҳҭынра аҿы аныҳәақәа абалет ада имҩаԥысуамызт. Абалет икәашо аӡӷаб илышьҭоуп абалерина ҳәа, ахаҵа-абалерон. Абалет ари кәашаратә қәгылароуп. Ари акәашаратә қәгылара абалеттә хәмарра ахьӡуп. Абалет абзоурала акәашаҩцәа хҭыск ҳзеиҭарҳәоит. Абалетаҿ ахҭыс еиҭарҳәаӡам ажәала, ма ашәала. Уа акәашацәа кәашоит.
Абалеттә спектакль аҿы зегь реиҳа ихадароуп аиҭаҵра. Убарҭ аиҭаҵрақәа рыбзоурала ҳара еилаҳкаауеит абалетаҿ еиҭарҳәо ахҭыс атәы. Абалет иахьа зегьы еицырдыруеит, бзиа ирбоит адунеи зегь аҿы. Абалеттә спектакльқәа ирыхәаԥшуеит атеатрқәеи, аопереи, абалети рыҩнқәа рҿы.
Абалеттә шәҵатәи ашьаҵатәи
Абалеринацәа кәашоит ршьап ԥынҵа иқәгыланы. Абалеронцәа кәашоит аҵа змам аимаа ҵаӷақәа рыла. Ашьап ԥынҵа иқәгыланы акәашара даара иуадаҩуп. Абалеринацәа ааԥсоит, ршьапқәа рыхьуа иалагоит. Дара ирышьоуп иҷыдоу ашьаҵатәы. Убри еиԥш ашьапымаҭәаҿ, абалеринацәа ршьапқәа рыхьӡом, рацәакгьы иааԥсаӡом. Абалеринацәа реимаа аԥынҵа ӷәӷәоуп. Арҭ аимаақәа ирыхьӡуп-пуанты. Апуант аҟаҵара уадаҩуп. Урҭ еиуеиԥшым амаҭәахәқәа ирылырхуеит. Апуантқәа аба, ма ажәцәа иалхызар ауеит. Апуантқәа еиуиԥшым аԥшшәқәа рымоуп: ацәаԥшь, ацәыш, аиқәаҵәа, ашкәакәа. Апуантқәа ыҟоуп ҩ-хкык – иласу апуанти, апуант қәаҵәҟьеи. Иласу апуантқәа рышьарҵоит абалерина хәыҷқәа. Зықәра наӡаз абалеринацәа апуантқәаҵәҟьа рышьаҵан икәашоит.
Абалеринацәа иҵаӷоу, иԥшӡоу аҵыкқәа ршәуп. Урҭ аҵыкқәа еиуеиԥшым аԥштәқәа рымазар алшоит. Абалеронцәа рцәа иадшәало хыхьтәи амаҭәа ршәуп, ирышьоуп рцәа иадшәало аиқәа. Ус еиԥш иҟоу амаҭәа рыкәашараҿы ирԥырхагахаӡом. Уи амаҭәа аныршәу акәашацәа реиҭаҵрақәа рыԥшӡара ибзианы иубарҭоуп.
Абалет аҽазыҟаҵара
Ахәыҷқәа заа, ишыхәыҷу иалагоит абалет кәашара аҵара. Акәашара аҵара иалагоит 7-8 ш. анырхыҵлак. Абалет - ари имариоу кәашарам, иара даара иуадаҩуп. Уи аҵаразы иаҭахуп ирацәаны аџьабаа, ачҳара. Акәашаҩцәа даара еилҟьоуп, реиҭаҵрақәагьы ԥшӡаны инарыгӡоит.
Акәашаҩцәа рҽазыҟарҵоит абалеттә ҩнқәа рҿы. Абалеттә ҩнқәа лассы-ласс абалеттә студиа ҳәа иашьҭоуп. Абалеттә студиа аҭӡаҿы икнаҳауп асаркьа дуқәа, иҟаҵоуп идуу амҿтәы штангақәа. Амҿтәы штангақәа акәашара ранҽазыҟарҵо ирыхәоит. Абалет кәашацәа рҽаназыҟарҵо, асаркьаҿ рхы иахәаԥшуеит. Асаркьаҿ дара ирбоит заҟа иԥшӡоу рыкәашара.
Еицырдыруа абалеткәашаҩцәа
Абалет адунеиаҿы ирылаҵәо еицырдыруа акоуп. Еицырдыруа акәашаҩцәа инарыгӡоит абалеттә спектакльқәа еиуеиԥшым атәылақәа рҿы. Ус еиԥш иҟоу акәашацәа абалеттә еҵәақәа ҳәа ирышьҭоуп. Қырҭтәылагьы иҟоуп абалет аеҵәақәа: Нино Ананишвили, Ирма Ниораӡе, Вера Цигнаӡе уҳәа уб.иҵ. Абалет еҵәас дыҟан иара убас Вахтанг Чубукиани. Вахтанг Чубукиани иман абалеттә студиа. Уи иааӡеит абаҩхатәра злаз акәашацәа рацәаны. Қырҭтәыла даара бзиа ирбоит абалет. Абалет ддырҵоит ирацәаны аӡӷабцәеи аҷкәынцәеи. Абалет кәашара даара иԥшӡоуп.
Алитература
Штелин Я. Музыка и балет в России XVIII века //Л.: Тритон. — 1935.
Библиографический аннотированный указатель статей и журналов «Советский балет» и «Балет» за 1981—2007 гг (сост. Л. Д. Ивлева) — Челябинск, 2009.
Карп П. М. Балет и драма. — Л.: Искусство, 1980. — 246 с.
|
39585
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Авикингцәа
|
Авикингцәа
|
[[Файл:Trondheim viking.jpg|thumb|212x212px|Статуя викинга на берегу [[Тронхеймс-фьорд|Тронхеймского фьорда]]]]
'''Авикингцәа''' – скандинавтәи, норманиатәи мшынныҟәаҩцәоуп, еибашьцәоуп. [[VIII ашәышықәса|VIII]]-[[XI ашәышықәса]]қәа рзы урҭ еиуеиԥшымыз Европатәи атәылақәа ирықәлон, аколониақәа аԥырҵон. Авикингцәа аԥсадгьыл ҳәа ирымаз ҳамҭазтәи Швециеи, Норвегиеи, Даниеи роуп. Авикингцәа арҭ атәылақәа рызгәакьахеит. Урҭ рытрадициақәа рыла абҭынха дара рахь ииасӡомызт. Ауааԥсыра реизҳара иахҟьаны, авикингцәа адгьыл рзымхо иалагеит. Убри азы урҭ амшын аҿы ақәыларақәа рыла рхы ныҟәыргон. Авикингцәа мшынныҟәаҩцәан, ихәаахәҭцәан. Абас, ажәа-авикинг иаанагоит амшынԥааҩ, амшынқәылаҩ. Иҟоуп убри еиԥш агәаанагара, Христофор Колумб иаԥхьагьы авикингцәа Америкатәи аконтинент аҿы инаӡахьазшәа. Аиндеиццәа иҟарҵаз аҿагылара иахҟьаны, урҭ Америка ирылымшаӡеит анхара.
Авикингцәа ҽыбзаҟазацәан, еибашьцәан. Урҭ хышә шықәса инарзынаԥшуа Европа зегьы рцәа иҭадырӡыӡон, ирыцәшәон. Зиааира мариамыз, игәымбылџьбарақәаз авикингцәа, аӷба ласқәа рыман. Ахбарсҭақәа рҿы еибашьрала амҩа ылырхуан.
Авикингцәа рыцҳашьарада еимырҵәон ақалақьқәеи ақыҭақәеи. Урҭ еимырҵәеит Британиеи, Ирландиеи, Франциеи, Италиеи рыбжеиҳара. Анаҩсан, реиҳараӡак урҭ адгьылқәа рҿы анхара иалагеит. Ақәыларақәеи, арҳәрақәеи авикингцәа иаҟәыҵит, инықәырԥшны иуҳәозар 1100 шықәса азы. Уи аамҭазы авикингцәа реиҳараҩык ақьырсианра рыдыркылт. Адунеи аҿгьы агәымбылџьбарара еиҳа имаҷхеит.
Урҭ ирылаз арыцҳамшьара анаҩсгьы, дара иџьоушьаша аҟазшьагьы рыман. Авикингцәа амшын агәы хараӡа ахылара иацәшәон. Амшын агәаҿы адгьыл аҵыхәа ыҟаз џьыршьон, уаантә иалҟьар ҳәа ишәон.
Авикингқәа Исландиеи Гренландиеи раԥхьаӡатәи аашьҭымҭацәа иреиуан. Адырраҭарақәа ишырҳәо ала, урҭ Канадеи Ниуфаундленди рҿы раԥхьаӡа анхара иалагаз Европаа иреиуан.
==Авикингцәа рҭынч ԥсҭазаара==
Авикингцәа рҭынч нхара аамҭазы, адгьыл иқәаарыхуан. Авикингцәа реиҳараҩык фермерцәан, урҭ ачарыци ауҭраҭыхи аадрыхуан, ацәқәа, ажәқәа, аҳәақәа, акәытқәа, аџьмақәа анырҵон. Авикингцәа бзиа ирбон ашәарыцара. Урҭ жьицәа бзиақәан, аиха аус адулашьа рдыруан. Абџьари арԥшӡагақәеи ҟарҵон. Аҩн дуқәа рҿы авикингцәа рԥызацәа нхон. Дара рымаҵ зуаз зегьы рыҩнаҿы ирыцынхон.
==Анхарҭа==
Авикингцәа ақәацәқәа рҿы инхон. Уи аҷын иалырхуан. Ибеиаз авикингцәа аҩн дуқәа рҿы инхон рҭаацәара дууи дареи. Скандинавиатәи атәылақәа рҿы авикингцәа амҿтәы ҩнқәа рҿы инхон. Егьыс, еиҳарак рыҩнқәа хаҳәлыхын. Ауада хада ҭбаа-ҭыцәын, аха илашьцан. Аҩны агәҭа амца аҭыԥ азылхын. Уаҟа афатә ҟарҵон. Ихадаз ауада иагьынхарҭан, иагьыцәарҭан. Аҩны агәҭа агәашьақәа ыҵарсын. Уи аҩны ахыб ннакылон. Зны-зынлагьы агәашьақәа рнаҩс, ацәарҭа ауада еиҿыркаауан.
Ажәытә викингцәа шәагаала ауаа зегь иреиԥшын. Урҭ еиднакылон анапҟазареи ахәаахәҭратә центрқәеи. Ус еиԥш иҟаз ацентрқәа рыԥшааит Норвегиа, Даниа, Швециеи. Авикингцәа рыҩнқәа урҭ ацентрқәеи аԥшаҳәеи иацәыхараны игылан. Авикингцәа уи иарманшәалон, харантә аӷбақәа рбарҭан, ахыхьчара аҽазыҟаҵаразы аамҭа рнаҭон.
Анхацәа иреиуаз авикингцәа рымаҭәа иаабац маҭәа башан. Урҭ аласкьаҿқәеи, аиқәа ҭбаақәеи ирықәҵан иршәырҵон. Хыхь иашахәҵәараз ажәҩаҭарԥақәа ныҟәыргон. Амал змаз авикингцәа рымаҭәақәа улаԥш иҵашәон иаразнак. Авикингцәа аиқәа ауқәеи ақалԥадқәеи ныҟәыргон, ажәҩахарԥақәа рыԥштәқәа шкәакәан, еиуеиԥшмызт. Авикингцәа рҿы ахархәара ду аман аласа хылԥақәеи анапхазқәеи. Иара убас ауапцәахылԥақәеи, акәымзцәахылԥақәеи ныҟәыргон.
Даара иԥшӡан авикинг ҳәсақәа рымаҭәа. Хыхь иааҭшәаны рцәа иадшәало, аиԥка аауны, иҭбааны иныҟәыргон. Рымаҭәақәа ирыдырӡахылон адаҷпақәа, уа иахыршьуан аҳәызба хәыҷқәа, агәырҭрақәа, амаркатыл уҳәа еиуеиԥшым амаҭәар хәыҷқәа.
Иҭаацәараз аҳәса, еизыхәхәааны иҟаз ахылԥа шкәакәақәа рхарҵон. Рыхцәқәа ракәзар цахала иҿарҳәон. Иара убас, авикингцәа бзиа ирбон аихалыхқәа рныҟәгара. Даара ахархәара рыман арԥшӡагақәа змаз амаҟақәеи агәлаҵақәеи.
==Авикингцәа рыҳәса==
Авикингцәа рыҳәса аҭаацәаратә ԥсҭазаара активла иалахәын. Иҷыдаз аҭыԥ аанылкылон аҭаацәа реиҳабы иԥшәма ԥҳәыс. Уи аҭаацәара ду рныҟәгара лнапы ианын. Авикингцәа аҭаацәара дуқәа рыман. Аԥшәма ԥҳәыс аӡынра ибзианы лҽазыҟалҵон, аҭаҵәахқәа аҭаацәа ирызхартә еиқәлыршәар акәын.
Аӡынразы аҳәса идырхион, ашә, ахәша, акәацрҩа, аԥсыӡ. Аҳәса аҵиаақәа ибзиан ирдыруан. Урҭ ахәшә злырхуаз аҳаскьынқәа еизыргон, ачымазцәа рыхәшәтәраз ахәшә алырхуан. Ахацәа шәарыцареи, ԥсыӡкреи ианцоз, ҳәса арахә ирхылаԥшуан. Аԥшәма ԥҳәыс лмаҟа иахшьын акҿаҩра ацыԥха. Ахаҵа аҩны даныҟамыз , аԥҳәыс аҭакԥхықәра лхахьы илгон.
Авикингцәа рыӡӷабцәа аҭаацәара иалалон 12-15 шықәса ианырҭагылаз. Уи аамҭазы дара, аҭацәаратә ԥсҭазаара анагӡара иазхиан. Урҭ аҳәса еиҳабацәа рыцхраауан. Ачара аураҿы аҩ-ҭаацәарак еицхыраауан. Аҭаца лгәаанагара иазҵааӡомызт.
Аԥҳәызба деихрарҵон. Аҭаацәара дызланагалоз ирызналгон аши, аласалых маҭәеи, асыгеи, асырҭи. Амал змаз аҭыԥҳа лҭаацәа аҩычагеи, ашьамаҟеи, аԥсасеи лырҭон, иҟан аҩнгьы анлырҭоз. Аҭыԥҳацәа иааргаз зегьы дара иртәын. Ахшаз, ан лҭынха зегь иара иахь ииасуан. Аԥҳәызба аҭаацәара даналалакгьы, лара лҭаацәара дырхаҭарнакны даанхон.
Аԥҳәызба лыԥшәма иакәымла длызныҟәозар, даашьаҩызар, ма иҭаацәара ныҟәимгозар, аԥҳәыс лхаҵа илҵра азин лыман. Уи инамаданы имҩаԥыргон ҷыдала иритуал, уи анаҩс аԥҳәыс лхы дақәиҭын. Еилыҵыз аԥҳәыс лхәыҷқәа лара лҟны иаанхон. Қәрала еиҳабыз ахәыҷқәа еихшаны дара рҭаацәарақәа ирырҭон, аҭацәа ирымаз амазарагьы хшыҩзышьҭра ду шарҭозгьы.
Авикингцәа рыҳәсақәа, европаа рыҳәса ирҿурԥшуазар, урҭ рхацәеи, ауаа ргәаанагареи еиҳа имаҿны ирхьыԥшын. Дара ргәаанагара рыхьчарц рылшон, ахақәиҭрагьы рыман.
==Абџьар==
Авикингцәа еибашьцәа ӷәӷәақәан, ахачҳара ду рыман. Урҭ ԥсабарала абаҩ ҷыда рылан, игәымшәақәан. Авикингцәа аибашьра аҟазара ибзианы ирдыруан, дара раамҭаз адунеи аҿы иреиӷьӡаз еибашьцәан. Авикингцәа даара иӷәӷәаз х-бџьарк рыман: аҳәа, секира, аԥса. Аибашьҩы аҳәа ҷыдала дазыҟан. Аҳәа - аибашьҩы истатус аанарԥшуан. Иреиӷьыз аибашьҩы зегьы иреиӷьыз аҳәа ныҟәигон. Аҳәа иԥшӡаны ичаԥазар акәын. Аҳәа ахәы иԥшӡаны ирхиан, аҿгьы цҳафыруазар акәын. Авикингцәа аҳәа даара аҵак ду арҭон. Аҳәақәа ахьӡқәагьы рырҭон. Авикингцәа рԥырага гьежьын. Уи еиҳарак амҿы иалырхуан, нас аиха аҿыкәдыршон.
Аԥыраг агәҭа аихажәпала иҭаӡын. Аԥыраг аура метрак инаӡон, аибашьҩы ижәҩахырқәа инадыркны, ишьамханынӡа даҵәахуан. Аԥырага лассы-ласс ԥштәыхкыла идырԥшӡон. Авикингцәа рнапаҿы аԥса еиҳагьы ишәарҭан. Авикинг аԥса аҿы 50 сантиметра рҟынӡа иҵарын, уи аиха лаба иахаҵаны иҟарҵон. Авикингцәа ркәылӡқәа ласын, урҭ ахәлдажәпа акәдыршон. Ахәылда ахьҭа аҟынтә иахьчон. Алегенда ишаҳәо ала, авикингцәа ркәылӡхылԥа атәыҩа дуқәа ахагылан, уи аӷацәа ашәара ӷәӷәа рнаҭон. Аха, ари зегьы легендоуп. Аиашазы, авикингцәа, атәыҩа змаз акәылӡхылԥақәа, иҷыдаз аритуалтә ҵасқәа рымҩаԥгараан ирхарҵон.
==Тавлеи==
Тавлеи ари авикингцәа рытратегиатә хәмарроуп. Уи авикингцәа рҟынтә ахы акит. Ари ахәмарра цәырҵит Европа, ашахматқәа раԥхьагьы. Тавлеи ихәмаруан Скандинавиа lll-тәи ашәышықәсазы. Авикингцәа тавлеи Европа зегь иаладырҵәеит. Уи иаланахалан ихәмаруан Гренландиа, Исландиа, Британиа, иара убас Украинагьы. Асахьақәа рҿы ибзиан иубарҭоуп тавлеи аӷәыцәмаҟьақәа рҿы ишыхәмаруаз уи ашахматеиԥш еихшаны иҟаҵоуп. Ашахматқәа рҿы еиԥш тавлеи афигурақәа ирылоуп «акраал» ифигура. Ахәмарра алагамҭаз «акраал» ифигура аӷәыцәмаҟьа агәҭа идыргылон. Тавлеи аҿгьы ашкәакәеи, аиқәаҵәеи афигурақәа еибашьуеит. Аха, ари ахәмарра ашахматқәа излареиԥшым акы ыҟоуп, ахәмарра раԥхьа иалагоит афигура еиқәаҵәақәа. Ахәмарыҩцәа руаӡәык ифигура, ицыхәмаруаз ифигурақәа ҩба рыбжьара игылазар, усҟан ахәмарҩы ифигура ицәыӡуан.
==Амифологиа==
Авикингцәа рмифологиа даара аинтерес аҵоуп. Ирацәоуп уи иадҳәало атрадициақәа. Авикингцәа нцәас дрыман Один. Иара аибашьра дахылаԥшуан. Алегенда ишаҳәо ала Один блазаҵәык зызҭаз маҭәа еҵәала еилаҳәаз ҭаҳмадан.
Иара аашьапык зҵаз аҽы дақәтәан. Авикингцәа аибашьраҿ иҭахар, Один иҿы рыԥсы шҭало агәра ргон.
Фырхаҵарыла иҭахаз авикингцәа Один иханаҿ, Валькирии аҭыԥҳацәа ссирқәа рымаҵ ахьыруа, қьаф уа алакә тәылаҿ ишыҟало агәра ргон. Авикингцәа аиааира ганы аибашьрантә ианыхынҳәлакь, ачара дууқәа мҩаԥыргон. Арҭ ачарақәа рҿы амузыкарҳәаҩцәа, еиуеиԥшым амузыка рҳәагақәа рҿы ихәмаруан. Авикингцәа рпоетцәа-аскалдцәа ҳәа ирышьҭан, урҭ аибашьцәа ирызкны ирыҩуан инеиҵыху ажәеинраалақәа, иагьрыԥхьон.
==Азхьарԥшқәа==
* [http://norroen.info Norroen Dyrd (Северная Слава) — сайт, посвящённый скандинаво-исландской культуре и истории]
* [http://ulfdalir.ru Ульвдалир (Волчья долина) — сайт, посвящённый Древней Скандинавии]
[[Акатегориа:Авикингцәа| ]]
|
Авикингцәа – скандинавтәи, норманиатәи мшынныҟәаҩцәоуп, еибашьцәоуп. VIII-XI ашәышықәсақәа рзы урҭ еиуеиԥшымыз Европатәи атәылақәа ирықәлон, аколониақәа аԥырҵон. Авикингцәа аԥсадгьыл ҳәа ирымаз ҳамҭазтәи Швециеи, Норвегиеи, Даниеи роуп. Авикингцәа арҭ атәылақәа рызгәакьахеит. Урҭ рытрадициақәа рыла абҭынха дара рахь ииасӡомызт. Ауааԥсыра реизҳара иахҟьаны, авикингцәа адгьыл рзымхо иалагеит. Убри азы урҭ амшын аҿы ақәыларақәа рыла рхы ныҟәыргон. Авикингцәа мшынныҟәаҩцәан, ихәаахәҭцәан. Абас, ажәа-авикинг иаанагоит амшынԥааҩ, амшынқәылаҩ. Иҟоуп убри еиԥш агәаанагара, Христофор Колумб иаԥхьагьы авикингцәа Америкатәи аконтинент аҿы инаӡахьазшәа. Аиндеиццәа иҟарҵаз аҿагылара иахҟьаны, урҭ Америка ирылымшаӡеит анхара.
Авикингцәа ҽыбзаҟазацәан, еибашьцәан. Урҭ хышә шықәса инарзынаԥшуа Европа зегьы рцәа иҭадырӡыӡон, ирыцәшәон. Зиааира мариамыз, игәымбылџьбарақәаз авикингцәа, аӷба ласқәа рыман. Ахбарсҭақәа рҿы еибашьрала амҩа ылырхуан.
Авикингцәа рыцҳашьарада еимырҵәон ақалақьқәеи ақыҭақәеи. Урҭ еимырҵәеит Британиеи, Ирландиеи, Франциеи, Италиеи рыбжеиҳара. Анаҩсан, реиҳараӡак урҭ адгьылқәа рҿы анхара иалагеит. Ақәыларақәеи, арҳәрақәеи авикингцәа иаҟәыҵит, инықәырԥшны иуҳәозар 1100 шықәса азы. Уи аамҭазы авикингцәа реиҳараҩык ақьырсианра рыдыркылт. Адунеи аҿгьы агәымбылџьбарара еиҳа имаҷхеит.
Урҭ ирылаз арыцҳамшьара анаҩсгьы, дара иџьоушьаша аҟазшьагьы рыман. Авикингцәа амшын агәы хараӡа ахылара иацәшәон. Амшын агәаҿы адгьыл аҵыхәа ыҟаз џьыршьон, уаантә иалҟьар ҳәа ишәон.
Авикингқәа Исландиеи Гренландиеи раԥхьаӡатәи аашьҭымҭацәа иреиуан. Адырраҭарақәа ишырҳәо ала, урҭ Канадеи Ниуфаундленди рҿы раԥхьаӡа анхара иалагаз Европаа иреиуан.
Авикингцәа рҭынч ԥсҭазаара
Авикингцәа рҭынч нхара аамҭазы, адгьыл иқәаарыхуан. Авикингцәа реиҳараҩык фермерцәан, урҭ ачарыци ауҭраҭыхи аадрыхуан, ацәқәа, ажәқәа, аҳәақәа, акәытқәа, аџьмақәа анырҵон. Авикингцәа бзиа ирбон ашәарыцара. Урҭ жьицәа бзиақәан, аиха аус адулашьа рдыруан. Абџьари арԥшӡагақәеи ҟарҵон. Аҩн дуқәа рҿы авикингцәа рԥызацәа нхон. Дара рымаҵ зуаз зегьы рыҩнаҿы ирыцынхон.
Анхарҭа
Авикингцәа ақәацәқәа рҿы инхон. Уи аҷын иалырхуан. Ибеиаз авикингцәа аҩн дуқәа рҿы инхон рҭаацәара дууи дареи. Скандинавиатәи атәылақәа рҿы авикингцәа амҿтәы ҩнқәа рҿы инхон. Егьыс, еиҳарак рыҩнқәа хаҳәлыхын. Ауада хада ҭбаа-ҭыцәын, аха илашьцан. Аҩны агәҭа амца аҭыԥ азылхын. Уаҟа афатә ҟарҵон. Ихадаз ауада иагьынхарҭан, иагьыцәарҭан. Аҩны агәҭа агәашьақәа ыҵарсын. Уи аҩны ахыб ннакылон. Зны-зынлагьы агәашьақәа рнаҩс, ацәарҭа ауада еиҿыркаауан.
Ажәытә викингцәа шәагаала ауаа зегь иреиԥшын. Урҭ еиднакылон анапҟазареи ахәаахәҭратә центрқәеи. Ус еиԥш иҟаз ацентрқәа рыԥшааит Норвегиа, Даниа, Швециеи. Авикингцәа рыҩнқәа урҭ ацентрқәеи аԥшаҳәеи иацәыхараны игылан. Авикингцәа уи иарманшәалон, харантә аӷбақәа рбарҭан, ахыхьчара аҽазыҟаҵаразы аамҭа рнаҭон.
Анхацәа иреиуаз авикингцәа рымаҭәа иаабац маҭәа башан. Урҭ аласкьаҿқәеи, аиқәа ҭбаақәеи ирықәҵан иршәырҵон. Хыхь иашахәҵәараз ажәҩаҭарԥақәа ныҟәыргон. Амал змаз авикингцәа рымаҭәақәа улаԥш иҵашәон иаразнак. Авикингцәа аиқәа ауқәеи ақалԥадқәеи ныҟәыргон, ажәҩахарԥақәа рыԥштәқәа шкәакәан, еиуеиԥшмызт. Авикингцәа рҿы ахархәара ду аман аласа хылԥақәеи анапхазқәеи. Иара убас ауапцәахылԥақәеи, акәымзцәахылԥақәеи ныҟәыргон.
Даара иԥшӡан авикинг ҳәсақәа рымаҭәа. Хыхь иааҭшәаны рцәа иадшәало, аиԥка аауны, иҭбааны иныҟәыргон. Рымаҭәақәа ирыдырӡахылон адаҷпақәа, уа иахыршьуан аҳәызба хәыҷқәа, агәырҭрақәа, амаркатыл уҳәа еиуеиԥшым амаҭәар хәыҷқәа.
Иҭаацәараз аҳәса, еизыхәхәааны иҟаз ахылԥа шкәакәақәа рхарҵон. Рыхцәқәа ракәзар цахала иҿарҳәон. Иара убас, авикингцәа бзиа ирбон аихалыхқәа рныҟәгара. Даара ахархәара рыман арԥшӡагақәа змаз амаҟақәеи агәлаҵақәеи.
Авикингцәа рыҳәса
Авикингцәа рыҳәса аҭаацәаратә ԥсҭазаара активла иалахәын. Иҷыдаз аҭыԥ аанылкылон аҭаацәа реиҳабы иԥшәма ԥҳәыс. Уи аҭаацәара ду рныҟәгара лнапы ианын. Авикингцәа аҭаацәара дуқәа рыман. Аԥшәма ԥҳәыс аӡынра ибзианы лҽазыҟалҵон, аҭаҵәахқәа аҭаацәа ирызхартә еиқәлыршәар акәын.
Аӡынразы аҳәса идырхион, ашә, ахәша, акәацрҩа, аԥсыӡ. Аҳәса аҵиаақәа ибзиан ирдыруан. Урҭ ахәшә злырхуаз аҳаскьынқәа еизыргон, ачымазцәа рыхәшәтәраз ахәшә алырхуан. Ахацәа шәарыцареи, ԥсыӡкреи ианцоз, ҳәса арахә ирхылаԥшуан. Аԥшәма ԥҳәыс лмаҟа иахшьын акҿаҩра ацыԥха. Ахаҵа аҩны даныҟамыз , аԥҳәыс аҭакԥхықәра лхахьы илгон.
Авикингцәа рыӡӷабцәа аҭаацәара иалалон 12-15 шықәса ианырҭагылаз. Уи аамҭазы дара, аҭацәаратә ԥсҭазаара анагӡара иазхиан. Урҭ аҳәса еиҳабацәа рыцхраауан. Ачара аураҿы аҩ-ҭаацәарак еицхыраауан. Аҭаца лгәаанагара иазҵааӡомызт.
Аԥҳәызба деихрарҵон. Аҭаацәара дызланагалоз ирызналгон аши, аласалых маҭәеи, асыгеи, асырҭи. Амал змаз аҭыԥҳа лҭаацәа аҩычагеи, ашьамаҟеи, аԥсасеи лырҭон, иҟан аҩнгьы анлырҭоз. Аҭыԥҳацәа иааргаз зегьы дара иртәын. Ахшаз, ан лҭынха зегь иара иахь ииасуан. Аԥҳәызба аҭаацәара даналалакгьы, лара лҭаацәара дырхаҭарнакны даанхон.
Аԥҳәызба лыԥшәма иакәымла длызныҟәозар, даашьаҩызар, ма иҭаацәара ныҟәимгозар, аԥҳәыс лхаҵа илҵра азин лыман. Уи инамаданы имҩаԥыргон ҷыдала иритуал, уи анаҩс аԥҳәыс лхы дақәиҭын. Еилыҵыз аԥҳәыс лхәыҷқәа лара лҟны иаанхон. Қәрала еиҳабыз ахәыҷқәа еихшаны дара рҭаацәарақәа ирырҭон, аҭацәа ирымаз амазарагьы хшыҩзышьҭра ду шарҭозгьы.
Авикингцәа рыҳәсақәа, европаа рыҳәса ирҿурԥшуазар, урҭ рхацәеи, ауаа ргәаанагареи еиҳа имаҿны ирхьыԥшын. Дара ргәаанагара рыхьчарц рылшон, ахақәиҭрагьы рыман.
Абџьар
Авикингцәа еибашьцәа ӷәӷәақәан, ахачҳара ду рыман. Урҭ ԥсабарала абаҩ ҷыда рылан, игәымшәақәан. Авикингцәа аибашьра аҟазара ибзианы ирдыруан, дара раамҭаз адунеи аҿы иреиӷьӡаз еибашьцәан. Авикингцәа даара иӷәӷәаз х-бџьарк рыман: аҳәа, секира, аԥса. Аибашьҩы аҳәа ҷыдала дазыҟан. Аҳәа - аибашьҩы истатус аанарԥшуан. Иреиӷьыз аибашьҩы зегьы иреиӷьыз аҳәа ныҟәигон. Аҳәа иԥшӡаны ичаԥазар акәын. Аҳәа ахәы иԥшӡаны ирхиан, аҿгьы цҳафыруазар акәын. Авикингцәа аҳәа даара аҵак ду арҭон. Аҳәақәа ахьӡқәагьы рырҭон. Авикингцәа рԥырага гьежьын. Уи еиҳарак амҿы иалырхуан, нас аиха аҿыкәдыршон.
Аԥыраг агәҭа аихажәпала иҭаӡын. Аԥыраг аура метрак инаӡон, аибашьҩы ижәҩахырқәа инадыркны, ишьамханынӡа даҵәахуан. Аԥырага лассы-ласс ԥштәыхкыла идырԥшӡон. Авикингцәа рнапаҿы аԥса еиҳагьы ишәарҭан. Авикинг аԥса аҿы 50 сантиметра рҟынӡа иҵарын, уи аиха лаба иахаҵаны иҟарҵон. Авикингцәа ркәылӡқәа ласын, урҭ ахәлдажәпа акәдыршон. Ахәылда ахьҭа аҟынтә иахьчон. Алегенда ишаҳәо ала, авикингцәа ркәылӡхылԥа атәыҩа дуқәа ахагылан, уи аӷацәа ашәара ӷәӷәа рнаҭон. Аха, ари зегьы легендоуп. Аиашазы, авикингцәа, атәыҩа змаз акәылӡхылԥақәа, иҷыдаз аритуалтә ҵасқәа рымҩаԥгараан ирхарҵон.
Тавлеи
Тавлеи ари авикингцәа рытратегиатә хәмарроуп. Уи авикингцәа рҟынтә ахы акит. Ари ахәмарра цәырҵит Европа, ашахматқәа раԥхьагьы. Тавлеи ихәмаруан Скандинавиа lll-тәи ашәышықәсазы. Авикингцәа тавлеи Европа зегь иаладырҵәеит. Уи иаланахалан ихәмаруан Гренландиа, Исландиа, Британиа, иара убас Украинагьы. Асахьақәа рҿы ибзиан иубарҭоуп тавлеи аӷәыцәмаҟьақәа рҿы ишыхәмаруаз уи ашахматеиԥш еихшаны иҟаҵоуп. Ашахматқәа рҿы еиԥш тавлеи афигурақәа ирылоуп «акраал» ифигура. Ахәмарра алагамҭаз «акраал» ифигура аӷәыцәмаҟьа агәҭа идыргылон. Тавлеи аҿгьы ашкәакәеи, аиқәаҵәеи афигурақәа еибашьуеит. Аха, ари ахәмарра ашахматқәа излареиԥшым акы ыҟоуп, ахәмарра раԥхьа иалагоит афигура еиқәаҵәақәа. Ахәмарыҩцәа руаӡәык ифигура, ицыхәмаруаз ифигурақәа ҩба рыбжьара игылазар, усҟан ахәмарҩы ифигура ицәыӡуан.
Амифологиа
Авикингцәа рмифологиа даара аинтерес аҵоуп. Ирацәоуп уи иадҳәало атрадициақәа. Авикингцәа нцәас дрыман Один. Иара аибашьра дахылаԥшуан. Алегенда ишаҳәо ала Один блазаҵәык зызҭаз маҭәа еҵәала еилаҳәаз ҭаҳмадан.
Иара аашьапык зҵаз аҽы дақәтәан. Авикингцәа аибашьраҿ иҭахар, Один иҿы рыԥсы шҭало агәра ргон.
Фырхаҵарыла иҭахаз авикингцәа Один иханаҿ, Валькирии аҭыԥҳацәа ссирқәа рымаҵ ахьыруа, қьаф уа алакә тәылаҿ ишыҟало агәра ргон. Авикингцәа аиааира ганы аибашьрантә ианыхынҳәлакь, ачара дууқәа мҩаԥыргон. Арҭ ачарақәа рҿы амузыкарҳәаҩцәа, еиуеиԥшым амузыка рҳәагақәа рҿы ихәмаруан. Авикингцәа рпоетцәа-аскалдцәа ҳәа ирышьҭан, урҭ аибашьцәа ирызкны ирыҩуан инеиҵыху ажәеинраалақәа, иагьрыԥхьон.
Азхьарԥшқәа
Norroen Dyrd (Северная Слава) — сайт, посвящённый скандинаво-исландской культуре и истории
Ульвдалир (Волчья долина) — сайт, посвящённый Древней Скандинавии
|
39586
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Акьанџьа
|
Акьанџьа
|
'''Акьанџьа''' — ахәыҷқәа бзиа ирбо хәмаргоуп. Еиҳараӡак акьанџьақәа рыла ахәмарра бзиа избо аӡӷабцәа роуп. Лассы-лассы акьанџьақәа ахьӡқәа рырҭоит. Ахәыҷқәа лассы-лассы бзиа ирбо акьанџьақәа рыцышьҭарҵоит ианыцәо. Аҷкәынцәагьы акьанџьақәа бзиа ирбоит.
Иаҳҳәап: Пиноккио, ма Чебурашка аҷкәынцәа бзиа ирбо акьанџьақәа роуп. Аӡӷабцәа еиҳарак бзиа ирбо акьанџьақәа Барби ауп. Сара ишәзеиҭасҳәоит ахәыҷқәа бзиа ирбо акьанџьақәа ртәы. Уара ухала иалых, еиҳараӡак бзиа иубо, иугәаԥхаз акьанџьа.
==Барби==
Барби – аӡӷаб хаҿсахьа змоу кьанџьоуп. Лара лхаҿсахьа ԥшӡоуп, лыхцәы дууп. Барби илшәуп еиуеиԥшым амаҭәақәа. Ахәыҷқәа ирылшоит акьанџьақәа иршәу амаҭәақәа ршәыхны, даҽа маҭәақәак. Барби ҭрыжьит 1960 ш. азы. Раԥхьаӡатәи акьанџьа Барби дхышын. Усҟан Барби акьанџьақәа зегьы рыхцәқәа шкәакәан. Анаҩс ицәырҵит зхы-зҿы иеиқәоу акьанџьақәа. Иҟоуп азиатә, иапониатә, африкатә акьанџьақәа Барби.
Барби лгәы мҿыӷьырц азы иҭрыжьит лара лҩызцәа акьанџьақәа. Барби лҩызцәа даара иагьылахҿыхуп, иагьыԥшӡоуп. Барби длымоуп бзиа илбо аҩыза. Барби бзиа илбо ихьӡуп Кен. Барби даара еицырдыруа кьанџьоуп. Лара илызкны иҭыхуп ирацәаны акиносахьақәа.
«Барби амшынҟызтә ӡиаҿы»<br>
«Барби хҩык амушкетиорцәеи»<br>
«Барби абырлаш хани»<br>
==Пиноккио==
Пиноккио амҿы иалху кьанџьоуп. Пиноккио аҷкәын хаҿсахьа змоу кьанџьоуп. Даара узырччо аԥынҵа ду амоуп. Пиноккио изызку алакә аԥиҵеит италиатәи ашәҟәыҩҩы Карло Коллоди. Шәара ижәдыруама ишыҟарҵаз акьанџьа Пиноккио?
Зны, хаҵак амҿы иалхны иҟаиҵеит акьанџьа. Акьанџьа даара ирччагахеит. Ахаҵа акьанџьа данахәаԥшуаз даара дарыччон. Уи ашьҭахь акьанџьа ахьыӡ аиуеит – Пиноккио. Пиноккио аиталиан ажәоуп иаанагоит «амҿтәы бла». Пиноккио изку алакә аҿы акьанџьа аԥсы ҭаланы, анахь-арахь иҩуа иалагоит. Ахаҵа уи даара деигәырӷьеит.
Пиноккио иаарласны амҩахь дцәырҵит. Аҩызцәа рацәаны ирҳаит. Пиноккио иҩызцәа ирыхьӡуп Мальвина, Пьеро, Арлекин. Пиноккио иҩызцәеи иареи анеицу даара илахҿыхуп.
==Чебурашка==
Чебурашка – даара иԥшӡоу кьанџьоуп. Чебурашка иазкны аҭоурых иҩит аурыс хәыҷтәы шәҟәыҩҩы. Чебурашкагьы иара иоуп изхәыцыз. Чебурашка даара ихәыҷу, иузеилымкаауа ԥстәуп. Иара егьымшәӡам, иегьжьам. Уаанӡа ижәбахьаз агыгшәыгқәа иреиԥшӡам. Ицәҩабжьу ахәы ақәуп. Чебурашка ақалақь аҿы аӡбахә аӡәгьы издырӡом. Есымша ахала иҟоуп. Нас, акрокодил иабадыруеит. Акрокодил иахьӡуп Гена. Акрокодил Гена азоопарк аҿы аус ауан. Чебурашкеи, Генеи лассы-лассы азоопарк ахь еиццон. Даара бзиа ирбоит аицәажәареи, еицны акаҳуажәреи. Чебурашкеи Генеи ирацәаҩны аҩызцәа рымазар рҭахуп. Чебурашкеи Генеи даара ргәы разуп. Дара лассы-лассы ауаа ирыцхраауеит. Чебурашка аҩызцәеи ирызкны иҭыхуп даара аинтерес зҵоу амультфильм. Шәара ари амультфильм даараӡа ишәгәаԥхоит.
==Акьанџьақәа рмузеи==
Арҭ акьанџьақәа адәқьанқәа рҿы ирҭиуеит. Иара убас амузеи аҿгьы иуԥылар алшоит. Ара ирацәоуп акьанџьақәа: Барби, Чебурашка, Пиноккио убас егьырҭгьы. Атәылақәа зегьы ирымоуп рхатәы кьанџьақәа.
Аԥсны иҟоуп даара иԥшӡоу акьанџьақәа рмузеи.
Акьанџьақәа рбарц азы уи иаҭаауеит ирацәаны ауаа.
==Азхьарԥшқәа==
* [http://community.livejournal.com/costumology/1654.html Из истории кукольного костюма]: описание гардероба куклы XVII века.
* [http://vla813280.narod.ru/html/3.1.1.html Шафранюк В. А. Понятие о куклах-актерах и традиционные заблуждения.- М.: Стелс, 2001 г.]
* [http://artamonova.es/ruso/html/art/dolls.shtml История кукольного народа] {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20220630043322/http://www.artamonova.es/ruso/html/art/dolls.shtml |date=2022-06-30 }} Из книги Е.Артамоновой «Куклы»
* [http://naludowo.pl/kultura-ludowa/tradycyjne-lalki-slowianskie-ludowe-zabawki.html Tradycyjne lalki słowiańskie (Традиционные славянские куклы)]{{ref-pl}}
* [http://kuklopedia.ru/doll/%D0%93%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B0%D1%8F Куклопедия]
[[Акатегориа:Акьанџьақәа| ]]
|
Акьанџьа — ахәыҷқәа бзиа ирбо хәмаргоуп. Еиҳараӡак акьанџьақәа рыла ахәмарра бзиа избо аӡӷабцәа роуп. Лассы-лассы акьанџьақәа ахьӡқәа рырҭоит. Ахәыҷқәа лассы-лассы бзиа ирбо акьанџьақәа рыцышьҭарҵоит ианыцәо. Аҷкәынцәагьы акьанџьақәа бзиа ирбоит.
Иаҳҳәап: Пиноккио, ма Чебурашка аҷкәынцәа бзиа ирбо акьанџьақәа роуп. Аӡӷабцәа еиҳарак бзиа ирбо акьанџьақәа Барби ауп. Сара ишәзеиҭасҳәоит ахәыҷқәа бзиа ирбо акьанџьақәа ртәы. Уара ухала иалых, еиҳараӡак бзиа иубо, иугәаԥхаз акьанџьа.
Барби
Барби – аӡӷаб хаҿсахьа змоу кьанџьоуп. Лара лхаҿсахьа ԥшӡоуп, лыхцәы дууп. Барби илшәуп еиуеиԥшым амаҭәақәа. Ахәыҷқәа ирылшоит акьанџьақәа иршәу амаҭәақәа ршәыхны, даҽа маҭәақәак. Барби ҭрыжьит 1960 ш. азы. Раԥхьаӡатәи акьанџьа Барби дхышын. Усҟан Барби акьанџьақәа зегьы рыхцәқәа шкәакәан. Анаҩс ицәырҵит зхы-зҿы иеиқәоу акьанџьақәа. Иҟоуп азиатә, иапониатә, африкатә акьанџьақәа Барби.
Барби лгәы мҿыӷьырц азы иҭрыжьит лара лҩызцәа акьанџьақәа. Барби лҩызцәа даара иагьылахҿыхуп, иагьыԥшӡоуп. Барби длымоуп бзиа илбо аҩыза. Барби бзиа илбо ихьӡуп Кен. Барби даара еицырдыруа кьанџьоуп. Лара илызкны иҭыхуп ирацәаны акиносахьақәа.
«Барби амшынҟызтә ӡиаҿы»
«Барби хҩык амушкетиорцәеи»
«Барби абырлаш хани»
Пиноккио
Пиноккио амҿы иалху кьанџьоуп. Пиноккио аҷкәын хаҿсахьа змоу кьанџьоуп. Даара узырччо аԥынҵа ду амоуп. Пиноккио изызку алакә аԥиҵеит италиатәи ашәҟәыҩҩы Карло Коллоди. Шәара ижәдыруама ишыҟарҵаз акьанџьа Пиноккио?
Зны, хаҵак амҿы иалхны иҟаиҵеит акьанџьа. Акьанџьа даара ирччагахеит. Ахаҵа акьанџьа данахәаԥшуаз даара дарыччон. Уи ашьҭахь акьанџьа ахьыӡ аиуеит – Пиноккио. Пиноккио аиталиан ажәоуп иаанагоит «амҿтәы бла». Пиноккио изку алакә аҿы акьанџьа аԥсы ҭаланы, анахь-арахь иҩуа иалагоит. Ахаҵа уи даара деигәырӷьеит.
Пиноккио иаарласны амҩахь дцәырҵит. Аҩызцәа рацәаны ирҳаит. Пиноккио иҩызцәа ирыхьӡуп Мальвина, Пьеро, Арлекин. Пиноккио иҩызцәеи иареи анеицу даара илахҿыхуп.
Чебурашка
Чебурашка – даара иԥшӡоу кьанџьоуп. Чебурашка иазкны аҭоурых иҩит аурыс хәыҷтәы шәҟәыҩҩы. Чебурашкагьы иара иоуп изхәыцыз. Чебурашка даара ихәыҷу, иузеилымкаауа ԥстәуп. Иара егьымшәӡам, иегьжьам. Уаанӡа ижәбахьаз агыгшәыгқәа иреиԥшӡам. Ицәҩабжьу ахәы ақәуп. Чебурашка ақалақь аҿы аӡбахә аӡәгьы издырӡом. Есымша ахала иҟоуп. Нас, акрокодил иабадыруеит. Акрокодил иахьӡуп Гена. Акрокодил Гена азоопарк аҿы аус ауан. Чебурашкеи, Генеи лассы-лассы азоопарк ахь еиццон. Даара бзиа ирбоит аицәажәареи, еицны акаҳуажәреи. Чебурашкеи Генеи ирацәаҩны аҩызцәа рымазар рҭахуп. Чебурашкеи Генеи даара ргәы разуп. Дара лассы-лассы ауаа ирыцхраауеит. Чебурашка аҩызцәеи ирызкны иҭыхуп даара аинтерес зҵоу амультфильм. Шәара ари амультфильм даараӡа ишәгәаԥхоит.
Акьанџьақәа рмузеи
Арҭ акьанџьақәа адәқьанқәа рҿы ирҭиуеит. Иара убас амузеи аҿгьы иуԥылар алшоит. Ара ирацәоуп акьанџьақәа: Барби, Чебурашка, Пиноккио убас егьырҭгьы. Атәылақәа зегьы ирымоуп рхатәы кьанџьақәа.
Аԥсны иҟоуп даара иԥшӡоу акьанџьақәа рмузеи.
Акьанџьақәа рбарц азы уи иаҭаауеит ирацәаны ауаа.
Азхьарԥшқәа
Из истории кукольного костюма: описание гардероба куклы XVII века.
Шафранюк В. А. Понятие о куклах-актерах и традиционные заблуждения.- М.: Стелс, 2001 г.
История кукольного народа Из книги Е.Артамоновой «Куклы»
Tradycyjne lalki słowiańskie (Традиционные славянские куклы)
Куклопедия
|
39590
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ажәамаана
|
Ажәамаана
|
'''Ажәамаана''' — алитературатә жанрқәа ируакуп. Уи шәагаала имаҷуп. Ажәамаана афырхацәа аԥстәқәа, аҵиаақәа, ауаа роуп. Ажәамаанаҿы ауаҩы ихаҿсахьа аԥстәқәа рыла иаадырԥшуеит.
Ажәамаанаҿы аԥстәқәа ауаҩы ипрототипны иҟалар алшоит.
Ажәамаана ауаҩы ахшыҩ инарҵоит, ахшыҩ узырҵо ҩымҭоуп.
Ажәамаана зыҩуа ауаҩы ажәамаанаҩҩы ҳәа ишьҭоуп.
==Еицырдыруа ажәамаанаҩҩцәа==
Ари ашәҟәы аҿы шәара шәаԥхьар шәылшоит, еицырдыруа ажәааманаҩҩцәа – Езоп, [[Сулхан-Саба Орбелиани]], [[Иван Крылов]], [[Готхольд Лессинг]] реиԥш иҟоу ртәы.
==Езоп==
Езоп, Адгьылаҿ зегь реиҳа иҿаасҭаз, аха зегь раасҭа иҟәыӷаз ҳәа изырҳәон. Езоп ҳера ҟалаанӡа афбатәи ашәышықәсазы Ажәытәӡатәи Еллинтәыла дынхон. Езоп тәыс дыҟан (дтәын). Уи игәаанагара изҳәаӡомызт, иажәамаанала иааирԥшуан ихәыцрақәа. Езоп иԥшра ҿаасҭан. Ибӷа аџьыҟә аман (ибӷа џьыҟәын). Ишьапқәа еицаҟьан, инапқәа ишьамхы аҟынӡа инаӡон, иԥынҵа дуун (иҵәызын), илымҳақәа џарџаруа иҟан. Ихы-иҿы ҿаасҭан, деиқәаҵәан. Аха уи инаҷыдан, иблақәа разын иагьҟәышын.
Дәахьыла дшыҿаасҭазгьы, Езоп даараӡа дуаҩ ҟәыӷан. Иара ажәамаанақәа рацәаны иҩҩуан. Езоп ажәамаанақәа рыла аиашеи абзиабареи ауаа ирылаирҵәон.
Уи иаҿаԥиҽуан ауаҩы икаҷбеира, имцҳәара, игьангьашьра.
Езоп иажәамаанақәа ауаа дара-дара еибырҳәон, ашколқәа рҿы ирҵон, атеатрқәа рҿы иқәдыргылон.
==Езоп иажәамаанақәа==
===Ашшаӷьыч===
Ацәҟьа аҵаҟа ача ахәашақәа каԥсан. Ашшаӷьыч ацәҟьа иныҵаԥрын, ахәаша афара иалагеит. Ашшаӷьыч ацәҟьа иакын инеимаҭәаны аҵәыуара иалагеит: «сара ахьы сымӡеит, араӡны сымӡеит, ача ахәашақәа рзы абри еиԥш ахьырхәра ззсықәшәазеи ҳәа».
Ахшыҩрҵара: Амаҷ заур зҭаху, аикәым ирацәаны дақәшәоит.
===Аԥҳәысеибеи акәти===
Ԥҳәыск деибаны даанхеит. Уи кәтызаҵәык лыман. Есыҽны ақәты кәтаӷьк аҵон. Аԥҳәысеиба ус дхәыцит: саалаган, акәты ахәыӡ рацәаны иасҭар, иара ирацәаны акәтаӷьқәа сзаҵоит. Аԥҳәысеиба ус иагьыҟалҵеит.
Аха акәты цәгьалаҵәҟьа иԥсылахан, акәтаӷь аҵара иаҟәыҵит.
Ахшыҩрҵара: Ауаҩы иԥсы цәгьамхароуп. Иумоу ахәыҷы ҳаҭыр узақәымҵар, (иумоу еиҳаны уанашьҭала), иумоу ахәыҷгьы уцәыӡуеит.
===Ардәына еиқәаҵәа===
Ардәына еиқәаҵәа ашәыр хаақәа ирымцкласуан. Ашәырқәа даара ихаан азы, ардәына уаантәи ацара аҭахӡамызт. Ардәына еиқәаҵәа ашәарыцаҩ ибеит. Ашәарыцаҩ дахаҩан, ардәына дамҵысны икит. Ардәына еиқәаҵәа ус иаацәажәеит: «Ашәыр хаақәа схырхын, абар сшахьырхәхаз».
Ахшыҩрҵара: Араҟагьы ауаҩы иԥсымҭәра атәы аҳәоит. Ауаҩы аԥсыцәгьара дақәӡуеит (дахьнархуеит).
==Сулхан-Саба Орбелиани==
[[Сулхан-Саба Орбелиани]] ақырҭуа шәҟәыҩҩуп, дҵарауаҩуп. Сулхан-Саба дынхон XVII ашәышықәсазы. Сулхан-Саба ақырҭуа аҳ Вахтанг Афбатәи диааӡамҭоуп. Сулхан-Сабеии Вахтанг Афбатәии раԥхьаӡатәи атипографиа (ашәҟәҭыжьырҭа) аадыртит. Раԥхьаӡакoны аевангелиа атипографиаҿы икьыԥхьын. Анаҩс, иркьыԥхьит Шоҭа Русҭавели ипоема «Абжьасцәа зшәу».
Сулхан-Саба иҩит ажәамаанақәа реизга «Амцҳәара аҟәыӷара».
==Сулхан-Саба Орбелиани иажәамаанақәа==
===Аҳи асахьаҭыхҩи===
Тәылак аҿы дынхон блазаҵәык зызҭаз аҳ. Аҳҭынраҿы аус иуан асахьаҭыхҩы. Аҳ иҭаххеит асахьаҭыхыҩ гызмалрыла диҵаларц, иагьиӡбеит ипортрет иирҟаҵарц. Асахьаҭыхҩы даахәыцит: «Длашәны исахьа ҭысхыр, сахьирхәеит, сишьуеит, слашәны сышԥаҭухи ҳәа, иҩ-блак иҭаны дҭысхыр, игәы иахәаӡом, ҩ-блак сызҭазеи ҳәа»… Асахьаҭыхҩы аҟәыӷара ааирԥшит. Даалаган, аҳ ашьабысҭа дашьҭашәарыцо исахьа ҭихит. Аҳ ашәақь иркны, излак хҩаны дкылԥшны, ацәҟьара дахәаԥшуа исахьа ҭихит. Аҳ асахьа аниба, асахьаҭыхҩы акгьы изиамҳәӡеит.
===Ацгәы иааӡаз алым===
Ҽнак, ацгәы алым кашәарах хәыҷы абеит. Ацгәы алымхәыҷ иара ашҟа иаган, иааӡеит. Алым хәыҷы иазҳаит. Ҽнак, алым амла иакит, афатә аназымԥшаа, изааӡаз иҩны иашьҭалеит. Ацгәы аҵла ихалеит. Алым аҵла иныҵаҩан, ацгәы иазҵааит – «бзиа избо сааӡаҩ, зегьы сурҵеит, аха аҵла ахалашьа зсумырҵазеи ҳәа?». Ацгәы ус аҳәеит «уи сара схазы иаансыжьит, уажәы ианыцәгьараха, сара исыхәеит».
==Иван Крылов==
Иван Крылов ажәамаана зыҩуаз урыс шәҟәҩҩуп. Уи азеижәтәи ашәышықәсазы дынхон. Крылов иажәамаанақәа, Езоп иажәамаанақәа рыла иаԥҵоуп. Крылов иажәамаанақәа жәеинраалала иҩуан. Иван Крылов иҩымҭақәа еиҭаргахьеит еицырдыруа ақырҭуа поетцәа, урҭ иреиуоуп Акаки Ҵереҭелии Рафаел Ериставии.
==Иван Крылов иажәамаанақәа==
===Аҳәа аџь амҵа===
Ҳәак аџь амҵа ашәаӷьқәа афон. Аҳәа ашәаӷь рацәаны ианафа, азхара ҟалан ицәеит. Ианааԥш, еиҭа амла иакит. Инеин аџҵла адацқәа аҵыхра иалагеит. Аџь иқәтәан ахьажь. Ахьажь аҳәа ианаҳәеит: « ус изыҟауҵозеи ҳәа. Аџь адацқәа ыҵыухыр аџь ҩоит». Аҳәа аҭакс иаҳәеит: «суыс иалоузеи, иабасҭаху ари аҵла, иахьсыхәо ҳәа акгьы збом. Усҟан аџь гәаан ҿаанаҭит. «Аҳәажә, ишԥыкәу акгьы сшумыхәаз, ашәаӷь са сакәӡами иузҭо!
Аха уара ухы шьҭыхны хыхь аԥшра улшаӡом!»
Ахшыҩрҵара: Ауаҩы гаӡа аҳәа деиԥшуп – аҵара бзиа ибаӡом, иагьизеилкааӡом уи анасыԥ шинаҭо.
===Амаамыни абласаркьақәеи===
Амаамын ажәит, ҽеила иамбо иалагеит. Абласаркьақәа аанахәарц аӡбеит. Абласаркьақәа аанахәан, аҩныҟа иааит. Аҩны ианааи, ишанаало абарцаз, знык аҵыхәа иахьыннарҳалеит, нас иақәтәеит, иафҩит, агьамагьы абеит, аха иазеилымкааит уи ахархәашьа. Аҵыхәтәан игәаан, ус аҳәеит. «Агаӡа, рыгәра шԥазгеи уҳәан-сҳәанқәа, абри ублақәа изларыхәузеи». Иаагәаан абласаркьақәа ахаҳә ианҟьаны иԥнаҽит.
Ахшыҩрҵара: Абас ихьуеит ауаҩы, амаҭәахә ахархәашьа ззымдыруа.
==Готхольд Лессинг==
Готхольд Лессинг днемец шәҟәҩҩуп. Лессинг жәаатәи ашәышықәсазы дынхон. Лессинг иҩҩуан апиесақәа, ажәабжьқәа, ажәамаанақәа.
Лессинг ажәеинраалала ажәамаанақәа ииҩуан.
==Готхольд Лессинг иажәамаанақәа==
===Аҿаҳәатәы.===
Ҽнак, Пиотр аҵааҩы иҿы дааит. Уи лассы дыԥсраны дшыҟаз иаиҳәеит. Петр илахь еиқәнаҵеит, иаашар хәлаанӡа аҩыжәра далагеит, ақьафурҭақәарҿы аамҭа ихго. Уи убри еиԥш иԥсҭазаара ахьымҩаԥигоз, ииашаҵәҟьан лассы дыԥсит.
==Акаҷбеи==
«О, сара шаҟа срыцҳаузеи» - ҳәа игәыла иеиҳәеит каҷбеик. – «Иухьзеи уара» дҵааит агәыла. Акаҷбеи аҭак ҟаиҵеит – «Иаха сбаҳчаҿы смазара ҭаҵәах рӡеит. Уи аҭыԥан ахаҳә шьҭарҵеит». – «Уи уара ухы иаурхәаӡомызт, арыцҳа иԥшаан ихы иаирхәеит, дагьбеиахеит» - аҭак ҟаиҵеит агәыла». – Убри ауп сыхшыҩ сахызгогьы» - аҭак ҟаиҵеит акаҷбеи.
==Аҽадеи Абгеи==
Абга млашьы амҩан аҽада аԥылеит. Аҽада абга иаҳәеит ирыцҳанашьарц, иамфарц. Аҽада абга ианаҳәеит, ашьапы амаӷ шалалаз, ишычмазаҩу. Абга аҭак ҟанаҵеит. «Даара сгәы уалоуп, убри аҟынтә сыламыс исыднаҵоит ахьаацәгьа уҟәыскырц». Абас аҳәан аҽада афеит.
==Алитература==
*Басня // Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. — Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак, 2001. — Стб. 73—74. — 1596 с. — ISBN 5-93264-026-X.
*Басня // Словарь литературоведческих терминов / Ред.-сост.: Л. И. Тимофеев и С. В. Тураев. — М.: «Просвещение», 1974. — С. 28—29. — 509 с. — 300 000 экз.
*Гаспаров М. Л. Античная литературная басня. — М., 1972.
*Гринцер П. А.. К вопросу о соотношении древнеиндийских и древнегреческих басен. — Гринцер П. А. Избранные произведения: В 2 т. — М.: РГГУ, 2008. — Т. Т. 1. Древнеиндийская литература. — С. 345—352. Архивная копия от 25 сентября 2009 на Wayback Machine
[[Акатегориа:Ажәамаанақәа| ]]
[[Акатегориа:Алитературатә жанрқәа]]
[[Акатегориа:Афольклор]]
[[Акатегориа:Ажәабжьҳәаратә ҟаҵарақәа]]
[[Акатегориа:Атрадициатә жәабжьқәа]]
|
Ажәамаана — алитературатә жанрқәа ируакуп. Уи шәагаала имаҷуп. Ажәамаана афырхацәа аԥстәқәа, аҵиаақәа, ауаа роуп. Ажәамаанаҿы ауаҩы ихаҿсахьа аԥстәқәа рыла иаадырԥшуеит.
Ажәамаанаҿы аԥстәқәа ауаҩы ипрототипны иҟалар алшоит.
Ажәамаана ауаҩы ахшыҩ инарҵоит, ахшыҩ узырҵо ҩымҭоуп.
Ажәамаана зыҩуа ауаҩы ажәамаанаҩҩы ҳәа ишьҭоуп.
Еицырдыруа ажәамаанаҩҩцәа
Ари ашәҟәы аҿы шәара шәаԥхьар шәылшоит, еицырдыруа ажәааманаҩҩцәа – Езоп, Сулхан-Саба Орбелиани, Иван Крылов, Готхольд Лессинг реиԥш иҟоу ртәы.
Езоп
Езоп, Адгьылаҿ зегь реиҳа иҿаасҭаз, аха зегь раасҭа иҟәыӷаз ҳәа изырҳәон. Езоп ҳера ҟалаанӡа афбатәи ашәышықәсазы Ажәытәӡатәи Еллинтәыла дынхон. Езоп тәыс дыҟан (дтәын). Уи игәаанагара изҳәаӡомызт, иажәамаанала иааирԥшуан ихәыцрақәа. Езоп иԥшра ҿаасҭан. Ибӷа аџьыҟә аман (ибӷа џьыҟәын). Ишьапқәа еицаҟьан, инапқәа ишьамхы аҟынӡа инаӡон, иԥынҵа дуун (иҵәызын), илымҳақәа џарџаруа иҟан. Ихы-иҿы ҿаасҭан, деиқәаҵәан. Аха уи инаҷыдан, иблақәа разын иагьҟәышын.
Дәахьыла дшыҿаасҭазгьы, Езоп даараӡа дуаҩ ҟәыӷан. Иара ажәамаанақәа рацәаны иҩҩуан. Езоп ажәамаанақәа рыла аиашеи абзиабареи ауаа ирылаирҵәон.
Уи иаҿаԥиҽуан ауаҩы икаҷбеира, имцҳәара, игьангьашьра.
Езоп иажәамаанақәа ауаа дара-дара еибырҳәон, ашколқәа рҿы ирҵон, атеатрқәа рҿы иқәдыргылон.
Езоп иажәамаанақәа
Ашшаӷьыч
Ацәҟьа аҵаҟа ача ахәашақәа каԥсан. Ашшаӷьыч ацәҟьа иныҵаԥрын, ахәаша афара иалагеит. Ашшаӷьыч ацәҟьа иакын инеимаҭәаны аҵәыуара иалагеит: «сара ахьы сымӡеит, араӡны сымӡеит, ача ахәашақәа рзы абри еиԥш ахьырхәра ззсықәшәазеи ҳәа».
Ахшыҩрҵара: Амаҷ заур зҭаху, аикәым ирацәаны дақәшәоит.
Аԥҳәысеибеи акәти
Ԥҳәыск деибаны даанхеит. Уи кәтызаҵәык лыман. Есыҽны ақәты кәтаӷьк аҵон. Аԥҳәысеиба ус дхәыцит: саалаган, акәты ахәыӡ рацәаны иасҭар, иара ирацәаны акәтаӷьқәа сзаҵоит. Аԥҳәысеиба ус иагьыҟалҵеит.
Аха акәты цәгьалаҵәҟьа иԥсылахан, акәтаӷь аҵара иаҟәыҵит.
Ахшыҩрҵара: Ауаҩы иԥсы цәгьамхароуп. Иумоу ахәыҷы ҳаҭыр узақәымҵар, (иумоу еиҳаны уанашьҭала), иумоу ахәыҷгьы уцәыӡуеит.
Ардәына еиқәаҵәа
Ардәына еиқәаҵәа ашәыр хаақәа ирымцкласуан. Ашәырқәа даара ихаан азы, ардәына уаантәи ацара аҭахӡамызт. Ардәына еиқәаҵәа ашәарыцаҩ ибеит. Ашәарыцаҩ дахаҩан, ардәына дамҵысны икит. Ардәына еиқәаҵәа ус иаацәажәеит: «Ашәыр хаақәа схырхын, абар сшахьырхәхаз».
Ахшыҩрҵара: Араҟагьы ауаҩы иԥсымҭәра атәы аҳәоит. Ауаҩы аԥсыцәгьара дақәӡуеит (дахьнархуеит).
Сулхан-Саба Орбелиани
Сулхан-Саба Орбелиани ақырҭуа шәҟәыҩҩуп, дҵарауаҩуп. Сулхан-Саба дынхон XVII ашәышықәсазы. Сулхан-Саба ақырҭуа аҳ Вахтанг Афбатәи диааӡамҭоуп. Сулхан-Сабеии Вахтанг Афбатәии раԥхьаӡатәи атипографиа (ашәҟәҭыжьырҭа) аадыртит. Раԥхьаӡакoны аевангелиа атипографиаҿы икьыԥхьын. Анаҩс, иркьыԥхьит Шоҭа Русҭавели ипоема «Абжьасцәа зшәу».
Сулхан-Саба иҩит ажәамаанақәа реизга «Амцҳәара аҟәыӷара».
Сулхан-Саба Орбелиани иажәамаанақәа
Аҳи асахьаҭыхҩи
Тәылак аҿы дынхон блазаҵәык зызҭаз аҳ. Аҳҭынраҿы аус иуан асахьаҭыхҩы. Аҳ иҭаххеит асахьаҭыхыҩ гызмалрыла диҵаларц, иагьиӡбеит ипортрет иирҟаҵарц. Асахьаҭыхҩы даахәыцит: «Длашәны исахьа ҭысхыр, сахьирхәеит, сишьуеит, слашәны сышԥаҭухи ҳәа, иҩ-блак иҭаны дҭысхыр, игәы иахәаӡом, ҩ-блак сызҭазеи ҳәа»… Асахьаҭыхҩы аҟәыӷара ааирԥшит. Даалаган, аҳ ашьабысҭа дашьҭашәарыцо исахьа ҭихит. Аҳ ашәақь иркны, излак хҩаны дкылԥшны, ацәҟьара дахәаԥшуа исахьа ҭихит. Аҳ асахьа аниба, асахьаҭыхҩы акгьы изиамҳәӡеит.
Ацгәы иааӡаз алым
Ҽнак, ацгәы алым кашәарах хәыҷы абеит. Ацгәы алымхәыҷ иара ашҟа иаган, иааӡеит. Алым хәыҷы иазҳаит. Ҽнак, алым амла иакит, афатә аназымԥшаа, изааӡаз иҩны иашьҭалеит. Ацгәы аҵла ихалеит. Алым аҵла иныҵаҩан, ацгәы иазҵааит – «бзиа избо сааӡаҩ, зегьы сурҵеит, аха аҵла ахалашьа зсумырҵазеи ҳәа?». Ацгәы ус аҳәеит «уи сара схазы иаансыжьит, уажәы ианыцәгьараха, сара исыхәеит».
Иван Крылов
Иван Крылов ажәамаана зыҩуаз урыс шәҟәҩҩуп. Уи азеижәтәи ашәышықәсазы дынхон. Крылов иажәамаанақәа, Езоп иажәамаанақәа рыла иаԥҵоуп. Крылов иажәамаанақәа жәеинраалала иҩуан. Иван Крылов иҩымҭақәа еиҭаргахьеит еицырдыруа ақырҭуа поетцәа, урҭ иреиуоуп Акаки Ҵереҭелии Рафаел Ериставии.
Иван Крылов иажәамаанақәа
Аҳәа аџь амҵа
Ҳәак аџь амҵа ашәаӷьқәа афон. Аҳәа ашәаӷь рацәаны ианафа, азхара ҟалан ицәеит. Ианааԥш, еиҭа амла иакит. Инеин аџҵла адацқәа аҵыхра иалагеит. Аџь иқәтәан ахьажь. Ахьажь аҳәа ианаҳәеит: « ус изыҟауҵозеи ҳәа. Аџь адацқәа ыҵыухыр аџь ҩоит». Аҳәа аҭакс иаҳәеит: «суыс иалоузеи, иабасҭаху ари аҵла, иахьсыхәо ҳәа акгьы збом. Усҟан аџь гәаан ҿаанаҭит. «Аҳәажә, ишԥыкәу акгьы сшумыхәаз, ашәаӷь са сакәӡами иузҭо!
Аха уара ухы шьҭыхны хыхь аԥшра улшаӡом!»
Ахшыҩрҵара: Ауаҩы гаӡа аҳәа деиԥшуп – аҵара бзиа ибаӡом, иагьизеилкааӡом уи анасыԥ шинаҭо.
Амаамыни абласаркьақәеи
Амаамын ажәит, ҽеила иамбо иалагеит. Абласаркьақәа аанахәарц аӡбеит. Абласаркьақәа аанахәан, аҩныҟа иааит. Аҩны ианааи, ишанаало абарцаз, знык аҵыхәа иахьыннарҳалеит, нас иақәтәеит, иафҩит, агьамагьы абеит, аха иазеилымкааит уи ахархәашьа. Аҵыхәтәан игәаан, ус аҳәеит. «Агаӡа, рыгәра шԥазгеи уҳәан-сҳәанқәа, абри ублақәа изларыхәузеи». Иаагәаан абласаркьақәа ахаҳә ианҟьаны иԥнаҽит.
Ахшыҩрҵара: Абас ихьуеит ауаҩы, амаҭәахә ахархәашьа ззымдыруа.
Готхольд Лессинг
Готхольд Лессинг днемец шәҟәҩҩуп. Лессинг жәаатәи ашәышықәсазы дынхон. Лессинг иҩҩуан апиесақәа, ажәабжьқәа, ажәамаанақәа.
Лессинг ажәеинраалала ажәамаанақәа ииҩуан.
Готхольд Лессинг иажәамаанақәа
Аҿаҳәатәы.
Ҽнак, Пиотр аҵааҩы иҿы дааит. Уи лассы дыԥсраны дшыҟаз иаиҳәеит. Петр илахь еиқәнаҵеит, иаашар хәлаанӡа аҩыжәра далагеит, ақьафурҭақәарҿы аамҭа ихго. Уи убри еиԥш иԥсҭазаара ахьымҩаԥигоз, ииашаҵәҟьан лассы дыԥсит.
Акаҷбеи
«О, сара шаҟа срыцҳаузеи» - ҳәа игәыла иеиҳәеит каҷбеик. – «Иухьзеи уара» дҵааит агәыла. Акаҷбеи аҭак ҟаиҵеит – «Иаха сбаҳчаҿы смазара ҭаҵәах рӡеит. Уи аҭыԥан ахаҳә шьҭарҵеит». – «Уи уара ухы иаурхәаӡомызт, арыцҳа иԥшаан ихы иаирхәеит, дагьбеиахеит» - аҭак ҟаиҵеит агәыла». – Убри ауп сыхшыҩ сахызгогьы» - аҭак ҟаиҵеит акаҷбеи.
Аҽадеи Абгеи
Абга млашьы амҩан аҽада аԥылеит. Аҽада абга иаҳәеит ирыцҳанашьарц, иамфарц. Аҽада абга ианаҳәеит, ашьапы амаӷ шалалаз, ишычмазаҩу. Абга аҭак ҟанаҵеит. «Даара сгәы уалоуп, убри аҟынтә сыламыс исыднаҵоит ахьаацәгьа уҟәыскырц». Абас аҳәан аҽада афеит.
Алитература
Басня // Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. — Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак, 2001. — Стб. 73—74. — 1596 с. — ISBN 5-93264-026-X.
Басня // Словарь литературоведческих терминов / Ред.-сост.: Л. И. Тимофеев и С. В. Тураев. — М.: «Просвещение», 1974. — С. 28—29. — 509 с. — 300 000 экз.
Гаспаров М. Л. Античная литературная басня. — М., 1972.
Гринцер П. А.. К вопросу о соотношении древнеиндийских и древнегреческих басен. — Гринцер П. А. Избранные произведения: В 2 т. — М.: РГГУ, 2008. — Т. Т. 1. Древнеиндийская литература. — С. 345—352. Архивная копия от 25 сентября 2009 на Wayback Machine
Акатегориа:Алитературатә жанрқәа
Акатегориа:Афольклор
Акатегориа:Ажәабжьҳәаратә ҟаҵарақәа
Акатегориа:Атрадициатә жәабжьқәа
|
39593
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Тесла,_Никола
|
Тесла, Никола
|
{{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Никола Тесла}}
'''Никола Тесла''' ({{lang-sr|Ни́кола Те́сла}}, {{lang-en|Nikola Tesla}}; {{date|10|7|1856}} [[Хорватиа]] — {{date|7|1|1943}}, [[Ниу-Иорк]]) — XX ашәышықәсазы дыԥҵаҩ дуӡӡоуп. Арекламатә ҭыӡқәарҿы, зегьы ирбахьазар ауеит, еилаарцыруа алазертә мцабзқәа. Урҭ раԥҵара ибзоуроуп Никола Тесла. Ари дзакә уаҩ ҟәышу аилкааразы, иԥсҭазаара ибзиан иаҳдыруазарц, ихәыҷрашықәсқәа инадыркны ишәзеиҭаҳҳәоит.
==Никола Тесла ихәыҷра==
Никола Тесла диит 1856 шықәсазы, Хорватиа Госпик ақалақь ааигәара. Никола дынхон ақалақь иазааигәаз ақыҭа ԥшӡаҿы, уаҟоуп ихәыҷрагьы ахьихигаз. Алагарҭатә ҵарагьы Госпик иоуит. Иара иҭаацәара дуун, ԥшьҩык иашьцәеи иаҳәшьцәеи, иара дыхәҩыкын. Никола иаб, аиашахаҵаратә уахәмаҿ дпапын, аҩны ааигәара иҟаз ауахәамаҿ аус иуан. Иан дыҩнԥҳәысын, аҩны иаҭахыз амаҭәарқәа зегьы лнапала иҟалҵон.
Тесла ибаҩхатәра иан илҿиҵааит, лара лҟынтә ауп ажәеинраалақәеи, ажәабжьқәеи рацәаны иахьиҵаз, аха Тесла иан аԥхьашьеи аҩышьеи лыздырӡомызт. Лара ҿырҳәала илгәалашәоз ахәыҷқәа идлырҵон.
Никола Тесла даара игәырҵҟәыл бзиан, иара знык дзыԥхьаз иибаз, иаҳаз иаразнак игәникылон, ашәҟәы зынӡагьы иҭахӡамызт. Ас еиԥш иҟоу агәынкылара, афотатә гәынкылара ҳәа иашьҭоуп. Иара иаԥиҵозаалакгьы, амеханизм зегьы шеибакыз раԥхьа асахьа ҭихуан, анаҩс, уи хәҭа-хәҭала еизигон.
==Никола Тесла Америка иҟазаара==
Ақалақь Граце Австриа аҵара анаҩс, Тесла аусуразы Франциаҟа диасуеит. Уи, зауадкаҿы нџьнырс аус иуан – афымцатә шьақәгыларақәа реиӷьтәразы. Анаҩс, Франциантәи Америкаҟа диасуеит. Иара усҟан, Франциатәи аԥҵаҩы Чарльз Бечелор, америкатәи аԥҵаҩы Томас Едисон изиҩыз абжьагаратә шәҟәы ада, акымзарак имамызт:
«Сара иахьа ҩыџьа ауаа дуӡӡақәа здыруеит. Руаӡәк – уара уоуп, егьи – абри ауаҩ – қәыԥш, убара агәаҳәара змоу».
Едисон Тесла дидикылт, аусурагьы ииҭеит. Уи идигалеит иааиԥмырҟьаӡакәа афымцамч ҟазҵо агенератор ҿыц апроект аҟаҵара.
Абас, Тесла иаразнак еиликааит арныҟәагақәеи агенераторқәеи лассы-ласс ишыԥхасҭахо, акгьы ишаԥсам урҭ аиӷьтәра шырҭахыу.
Едсон ибзианы иусуразы 50 000 доллар шизишәо ажәа ииҭеит. Тесла иус анынаигӡа, ирҭаран иҟаз аҳамҭа данҳәа, Едсон аҭак ииҭеит аԥара атәы уҳәозар сыхәмарит:
«Ҳара америкаа» ҳиумор узеилымкааӡои» ҳәа Тесла иеиҳәеит. Абри ашьҭахь, Тесла ари акомпаниа нижьуеит, ишакәхалакгьы Америка ихы ныҟәигарц ажрақәа рыжра далагеит.
Теслеи Едсони реиҿагылара еиҳагьы иӷәӷәахеит. Тесла ишьақәирӷәӷәон Едсон иргылаз иаиԥмырҟьаӡакәа фымцамч змоу астанциа, ауаа иахьрыхәо шмаҷу, насгьы, аамҭа-аамҭалатәи афымцамч еиҳа алҵшәа шамоу атәы. Афымцамч афымцацәаҳәақәа рыла хара анашьҭразы, афымцамчӷәӷәа аҭахын, уи еимш амчӷәӷәа, афымца цәаҳәақәа ирзычҳаӡомызт азы лассы-ласс иԥхасҭахон.
Уи аҭыԥан, Тесла ирыдигалеит аамҭа-аамҭалатәи афымцамчы, секундк ала 50-60-нтә зхырхарҭа зыԥсахуаз, убри аҟынтә, афымцацәаҳәақәа афымцмчыӷӷәа рычҳауан. Ари апроект аиааира агеит, абас ала, иааиԥымҟьаӡакәа иҟаз афымцамч, аамҭа-аамҭалатәи афымцамч аԥсахит.
==Тесла егьырҭ иаԥҵамҭақәа==
Тесла иаԥиҵақәаз иахьагьы ирацәоуп ԥсахрада рхы иадырхәо. 1891 шықәса азы уи аспираль аԥиҵеит, иахьагьы, арадио, ателевизорқәеи рконструкциақәа рҿы рхы иадырхәоит.
Иара убас, Тесла иаԥиҵеит харантәи афымцамч напхгара азҭо ашьақәыргыламҭа. Тесла илшеит 200 лампочка кабельда зныкала реицаркра 40 километра ақалақь иацәыхараз аҿы, уи ала Америка зегьы иршанхеит. Зегь раԥхьаӡатәи арадио-коммуникациеи, арадиоеимадареи ҭелда ахархәара Тесла ибзоуроуп.
Иапониаа аробот аԥырҵаанӡа, уи ахархәара еиӷьыртәаанӡагьы Тесла иаԥиҵахьан баша аробот, харантәи анапхгара зуҭоз.
Тесла иԥсы шҭаз зегьы деицырдыруа дҟалеит, иакымкәагьы аҳамҭақәагьы иоуит. Теслеи Едсони Нобель ипремиагьы ранашьахеит. Урҭ ари апремиа еиҩыршар анакәха, Тесла мап ацәикит.
==Никола Тесла иџьоушьаша иҟазшьақәа==
Никола Тесла, даара иџьоушьашьа аҟазшьақәа иман: ахыԥхьаӡара 3 – иара изы амагиатә ҵакы амаӡамызт. Иара иҟаиҵоз зегьы лассы-ласс хынтә-хынтә ианыҟаиҵоз ыҟан. Иныҟәарақәа раан дахьынҿасуаз ауадақәа, ахыԥхьаӡара 3 ала иалагон. Тесла, даара бзиа ибон аԥсаатәқәеи, аԥстәқәеи, еиҳараӡак аҳәыҳәқәеи, ацыгәқәеи.
==Тесла иԥсра==
Никола Тесла ахаан ԥҳәыс дааимгаӡацызт, ишмаҷҩымызгьы бзиа дызбоз аҳәса. Иԥсҭазаара зегьы ихала ихигеит, аԥҳәысгьы, ахәыҷқәагьы имаӡамызт.
1943 шықәса азы, Ниу-Иорк асасааирҭақәа руак (3327 – аномер змаз, хынтәны ишоз) аҿы иԥсҭазаара далҵит.
Тесла игәазыҳәарала, Хорватиатәи иҩыза Иване Местрович изыҟаиҵеит аскульптура. Иахьа уи аскульптура Ниагартәи аӡхыҽҽа ааигәара, Америкатәи Амилаҭтә баҳчаҿы игылоуп.
==Азхьарԥшқәа==
* [http://www.krugosvet.ru/articles/51/1005165/1005165a1.htm Никола Тесла] в энциклопедии [[Кругосвет]]
* [http://www.tesla-museum.org Nikola Tesla Museum]{{ref-en}}
[[Акатегориа:Ԥхынгәымза 10 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1856 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ажьырныҳәамза 7 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:1943 шықәсазы иԥсыз]]
|
Никола Тесла (, ; Хорватиа — , Ниу-Иорк) — XX ашәышықәсазы дыԥҵаҩ дуӡӡоуп. Арекламатә ҭыӡқәарҿы, зегьы ирбахьазар ауеит, еилаарцыруа алазертә мцабзқәа. Урҭ раԥҵара ибзоуроуп Никола Тесла. Ари дзакә уаҩ ҟәышу аилкааразы, иԥсҭазаара ибзиан иаҳдыруазарц, ихәыҷрашықәсқәа инадыркны ишәзеиҭаҳҳәоит.
Никола Тесла ихәыҷра
Никола Тесла диит 1856 шықәсазы, Хорватиа Госпик ақалақь ааигәара. Никола дынхон ақалақь иазааигәаз ақыҭа ԥшӡаҿы, уаҟоуп ихәыҷрагьы ахьихигаз. Алагарҭатә ҵарагьы Госпик иоуит. Иара иҭаацәара дуун, ԥшьҩык иашьцәеи иаҳәшьцәеи, иара дыхәҩыкын. Никола иаб, аиашахаҵаратә уахәмаҿ дпапын, аҩны ааигәара иҟаз ауахәамаҿ аус иуан. Иан дыҩнԥҳәысын, аҩны иаҭахыз амаҭәарқәа зегьы лнапала иҟалҵон.
Тесла ибаҩхатәра иан илҿиҵааит, лара лҟынтә ауп ажәеинраалақәеи, ажәабжьқәеи рацәаны иахьиҵаз, аха Тесла иан аԥхьашьеи аҩышьеи лыздырӡомызт. Лара ҿырҳәала илгәалашәоз ахәыҷқәа идлырҵон.
Никола Тесла даара игәырҵҟәыл бзиан, иара знык дзыԥхьаз иибаз, иаҳаз иаразнак игәникылон, ашәҟәы зынӡагьы иҭахӡамызт. Ас еиԥш иҟоу агәынкылара, афотатә гәынкылара ҳәа иашьҭоуп. Иара иаԥиҵозаалакгьы, амеханизм зегьы шеибакыз раԥхьа асахьа ҭихуан, анаҩс, уи хәҭа-хәҭала еизигон.
Никола Тесла Америка иҟазаара
Ақалақь Граце Австриа аҵара анаҩс, Тесла аусуразы Франциаҟа диасуеит. Уи, зауадкаҿы нџьнырс аус иуан – афымцатә шьақәгыларақәа реиӷьтәразы. Анаҩс, Франциантәи Америкаҟа диасуеит. Иара усҟан, Франциатәи аԥҵаҩы Чарльз Бечелор, америкатәи аԥҵаҩы Томас Едисон изиҩыз абжьагаратә шәҟәы ада, акымзарак имамызт:
«Сара иахьа ҩыџьа ауаа дуӡӡақәа здыруеит. Руаӡәк – уара уоуп, егьи – абри ауаҩ – қәыԥш, убара агәаҳәара змоу».
Едисон Тесла дидикылт, аусурагьы ииҭеит. Уи идигалеит иааиԥмырҟьаӡакәа афымцамч ҟазҵо агенератор ҿыц апроект аҟаҵара.
Абас, Тесла иаразнак еиликааит арныҟәагақәеи агенераторқәеи лассы-ласс ишыԥхасҭахо, акгьы ишаԥсам урҭ аиӷьтәра шырҭахыу.
Едсон ибзианы иусуразы 50 000 доллар шизишәо ажәа ииҭеит. Тесла иус анынаигӡа, ирҭаран иҟаз аҳамҭа данҳәа, Едсон аҭак ииҭеит аԥара атәы уҳәозар сыхәмарит:
«Ҳара америкаа» ҳиумор узеилымкааӡои» ҳәа Тесла иеиҳәеит. Абри ашьҭахь, Тесла ари акомпаниа нижьуеит, ишакәхалакгьы Америка ихы ныҟәигарц ажрақәа рыжра далагеит.
Теслеи Едсони реиҿагылара еиҳагьы иӷәӷәахеит. Тесла ишьақәирӷәӷәон Едсон иргылаз иаиԥмырҟьаӡакәа фымцамч змоу астанциа, ауаа иахьрыхәо шмаҷу, насгьы, аамҭа-аамҭалатәи афымцамч еиҳа алҵшәа шамоу атәы. Афымцамч афымцацәаҳәақәа рыла хара анашьҭразы, афымцамчӷәӷәа аҭахын, уи еимш амчӷәӷәа, афымца цәаҳәақәа ирзычҳаӡомызт азы лассы-ласс иԥхасҭахон.
Уи аҭыԥан, Тесла ирыдигалеит аамҭа-аамҭалатәи афымцамчы, секундк ала 50-60-нтә зхырхарҭа зыԥсахуаз, убри аҟынтә, афымцацәаҳәақәа афымцмчыӷӷәа рычҳауан. Ари апроект аиааира агеит, абас ала, иааиԥымҟьаӡакәа иҟаз афымцамч, аамҭа-аамҭалатәи афымцамч аԥсахит.
Тесла егьырҭ иаԥҵамҭақәа
Тесла иаԥиҵақәаз иахьагьы ирацәоуп ԥсахрада рхы иадырхәо. 1891 шықәса азы уи аспираль аԥиҵеит, иахьагьы, арадио, ателевизорқәеи рконструкциақәа рҿы рхы иадырхәоит.
Иара убас, Тесла иаԥиҵеит харантәи афымцамч напхгара азҭо ашьақәыргыламҭа. Тесла илшеит 200 лампочка кабельда зныкала реицаркра 40 километра ақалақь иацәыхараз аҿы, уи ала Америка зегьы иршанхеит. Зегь раԥхьаӡатәи арадио-коммуникациеи, арадиоеимадареи ҭелда ахархәара Тесла ибзоуроуп.
Иапониаа аробот аԥырҵаанӡа, уи ахархәара еиӷьыртәаанӡагьы Тесла иаԥиҵахьан баша аробот, харантәи анапхгара зуҭоз.
Тесла иԥсы шҭаз зегьы деицырдыруа дҟалеит, иакымкәагьы аҳамҭақәагьы иоуит. Теслеи Едсони Нобель ипремиагьы ранашьахеит. Урҭ ари апремиа еиҩыршар анакәха, Тесла мап ацәикит.
Никола Тесла иџьоушьаша иҟазшьақәа
Никола Тесла, даара иџьоушьашьа аҟазшьақәа иман: ахыԥхьаӡара 3 – иара изы амагиатә ҵакы амаӡамызт. Иара иҟаиҵоз зегьы лассы-ласс хынтә-хынтә ианыҟаиҵоз ыҟан. Иныҟәарақәа раан дахьынҿасуаз ауадақәа, ахыԥхьаӡара 3 ала иалагон. Тесла, даара бзиа ибон аԥсаатәқәеи, аԥстәқәеи, еиҳараӡак аҳәыҳәқәеи, ацыгәқәеи.
Тесла иԥсра
Никола Тесла ахаан ԥҳәыс дааимгаӡацызт, ишмаҷҩымызгьы бзиа дызбоз аҳәса. Иԥсҭазаара зегьы ихала ихигеит, аԥҳәысгьы, ахәыҷқәагьы имаӡамызт.
1943 шықәса азы, Ниу-Иорк асасааирҭақәа руак (3327 – аномер змаз, хынтәны ишоз) аҿы иԥсҭазаара далҵит.
Тесла игәазыҳәарала, Хорватиатәи иҩыза Иване Местрович изыҟаиҵеит аскульптура. Иахьа уи аскульптура Ниагартәи аӡхыҽҽа ааигәара, Америкатәи Амилаҭтә баҳчаҿы игылоуп.
Азхьарԥшқәа
Никола Тесла в энциклопедии Кругосвет
Nikola Tesla Museum
Акатегориа:Ԥхынгәымза 10 рзы ииз
Акатегориа:1856 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ажьырныҳәамза 7 рзы иԥсыз
Акатегориа:1943 шықәсазы иԥсыз
|
39595
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Бермудтәи_ах-кәакьк
|
Бермудтәи ах-кәакьк
|
'''Бермудтәи ах-кәакьк''' — иахьатәи ҳаамҭазы еилкаашьа змам амаӡақәа иреиуоуп. Ари аҭыԥ зны «Аԥсра ахкәакь» ҳәа азырҳәоит, зны «Ишәиу амшын», даҽазныкгьы «Атлантида аԥсыжырҭа ҳәа». Адгьыл аҿы, ари аԥыԥ иџьашьаху, маӡала иҭәу иреиуоуп, иара шьҭоуп Атлантикатә аокеан аҿы, Фларидеи Бермудтәи адгьылбжьахақәа рҳәааҿы, анаҩс, Пуерто-Рико, ашьҭахьҟа Флориданӡа Багамтәи адгьылбжьахақәа рҟынӡа. 1945 шықәса инаркны «Аҩсҭаа ихкәакь» аҟны ибжьаӡхьеит 100 – ҳаирпланки, 100 ӷбаки, урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп (аӡаҵаӷбақәагьы), иара убасгьы, хабарда ибжьаӡхьеит зықьҩыла ауаа.
Зегь раасҭа иџьоушьаран иҟоу, арҭ амашәырқәа зегьы еиԥшуп, ибжьаӡыз аӷбақәа ахааназ ԥшаашьагьы роуӡом, аҳарпланқәа ртәы уҳәозар, ианкаҳауа аокиан ақәԥшылараҿы абылтәы ашьҭагьы аанхаӡом, уи амашәыр шыҟалаз аҭыԥ узырбо шакугьы. Ауаа, арҭ иџьоушьаша ахҭысқәа реилкаара даара рҽазыршәоит. Уи аамҭа иалагӡаны, арҭ амашәырқәа реилкаара еиуеиԥшым атеориақәа ахылҵит: Теориак излаҳанаҳәо ала – уи амшынԥааҩцәа рқәыларақәа ирыхҟьоит ҳәа агәаанагара ыҟоуп. Ари атеориа инақәыршәаны, аӷбақәа ари аҭыԥ аҿы рыбжьӡра, амшынԥааҩцәа рактивра ауп мзызс иамоу ҳәа ҳанаҳәоит.
Ари атеориа, скептикцәақәак ргәаанагарала, Бермудтәи ахкәакьк амашәыр ахьыҟало аҭыԥқәа излареиԥшым акагьы ыҟаӡам ҳәа шьақәдырӷәӷәоит. Анкьаӡа, адунеи еиуеиԥшымыз аҭыԥқәа рҿы, амшынԥааҩцәа рхарала иҭахон аӷбақәеи ауааи рацәаны, убри аҟынтә ари атеориа адгылаҩцәа ргәанагарала, апасаџьыртә ӷбақәа рыбжьаӡра, аибашьыга ӷбақәа ирхароуп ҳәа ирыԥхьаӡоит.
Иҟоуп даҽа теориакгьы, уи излаҳанаҳәо ала, Бермудтәи ахкәакьк ааигәара иӷәӷәаӡо амхылдызтә мчы змоу аҭыԥ ыҟоуп. Ари атеориа излаҳанаҳәо ала, Бермудтәи ахкәакь иҷыдоу апланета ахәҭақәа иреиуоуп, уи иамоуп даараӡа иӷәӷәоу амхалдыз мчы змоу аҭыԥ. 1492 шықәса азы Христофор Колумб ари аҭыԥ азы иҩҩуан, «Санта – Мариа» аӷба ицҭаз иҩызцәеи иареи ажәҩанаҟынтә амца зыцрыдды ахыц алакь-лакьра заҟа агәҭынчымзаара рызцәырнагоз. Колумб иара убасгьы, Багамтәи адгьылбжьахақәа рааигәа уамашәа еилыџьџьаауаз ацәқәырԥ шкәакәақәа шибаз ашәҟәы ианиҵеит. Аныҟәацәа ранҵамҭақәа рыла иаабоит, ари ахҭыс анаҩсан, акомпас уаанӡа ирымбацыз апараметрақәа шыднарбоз. Уи азы иакымкәа, иҩбамкәа ахҭысқәа рыцклаԥшра шаҳаҭра руеит, Бермуд азааигәара акомпас ахыцқәа еиҳа иласны аиҭаҵра ишалаго, анавигациатә хархәагақәагьы аусура ишаҟәыҵуа.
Ишаҳбо ала, Бермудтәи ахкәакь, ари иҷыдоу аҭыԥқәа ируакуп избанзар, агеографиатә ҩадеи, ҩадатәи амхылдызи еиқәшәоит азы. Иӷәӷәаӡоу амхалдыз мчы ари аҭыԥ аҿы ауаа рацәа хабарда рыӡра ҵаҵӷәы хадас иамоуп.
Даҽа теориак ишаҳәо ала, Бермудтәи ахкәакьк акомета анырра аҵаҟа иҟоуп. Аха, иҟоуп даҽа гәаанагаракгьы, азқьышықәсақәа раԥхьа адгьыл иаахаз акомета ари аҭыԥ аҿы, акосмос аҟынтә аԥҽыхақәа каҳаит ҳәа. Ари атеориа иадгыло агәра ргоит аокеан аҵанӡа џьара, уи акомета аԥҽыхақәа аанхеит ҳәа, иара иахылҵуа афымцамхылдызтә мычхара иахҟьоит ҳәа акатастрофақәа, Бермудтәи ахкәакьк аҿы, уи ауп аӷба аҟынтә иаарышьҭуа агәҽанҵаратә быжьқәа, уаҩԥсы имаҳауа изхәаҽуа ҳәа.
Даҽа теориак ала, Бермудтәи ахҭысқәа зыхҟьо Метан агаз, рацәаӡаны аҽанеизнаго ауп ҳәа. Уи иҳанаҳәоит, иӡысо амаҭәарқәа рыӡсара алзыршо амч акырӡа ишагхо, уи ауп зегь зыхьҟьогьы.
Иҟоуп даҽа теориакгьы, Атлантида иадҳәало. Алегенда ишаҳәо ала, иӡааҟәрылаз адгьыл Атлантида ҳәа изышьҭоу, анкьаӡа зны Атлантика аокеанаҿ Бермудтәи адгьылбжьахақәа рааигәа иҟан. Убри ауп аӷбақәа аӡаҿы рышьҭамҭа умбо хабарда изӡааҟәрылогьы.
Ауаа агәра ргоит ари амистикатә қалақь Атлантида ҳәа изышьҭоу иахьа аокеан аҵан ишыҟо. Алегенда излаҳәо ала, Атлантида агәамч хыҵхырҭас иамоу амч дуӡӡа змоу акристаллқәа роуп. Дара убарҭ акресталлқәа ирыхҟьоит агәаҭагақәа русура ашьақәҟьарагьы.
Аамҭа аицакра атеориа даара аларҵәара змоу акоуп, уи шьақәзырӷәӷәо афактқәа шыҟамгьы. Аамҭа аицакра атеориа адгылаҩцәа ргәаанагарала, аӷбақәа рацәаны рыбжьаӡра зыхҟьо аамҭаҿы аныҟәарақәа роуп. Бермудтәи ахкәакь аҿы идуӡӡоу аԥсҭҳәақәа атонел аформа змоу, избаз ауаа ргәаанагарала, уи аамҭақәа рахь узлабжьысуа гәашәқәоуп.
Зхыԥхьаӡара рацәам скептикцәақәакгьы ргәаанагарала, арҭ акатастрофақәа зыхҟьо мистикам, уи аӷба рныҟәцаҩцәеи аҳаирплан зырԥыруа ирыгхоуп ҳәа иршьоит, уи адагьы аскептикцәа ргәы шаанаго ала, Бермудтәи ахкәакьк азааигәара даараӡа иеиԥшу адгьылбжьахақәа шьҭоуп.. Урҭ роуп ауаа мҩахызҟьогьы ҳәа азгәарҭоит.
Ари атеориа инақәыршәаны, Бермудтәи ахкәакьк аҿы имҩаԥысуа ахҭыс маӡақәа амш цәгьа иақәырҵоит.
Атлантикатәи аокеан еицырдыруеит афарҭын бааԥси, аԥшатлакәқәеи амшцәгьақәеи рымҩаԥысрала. Аԥшатлакә бааԥсы ацәқәырԥ дуӡӡақәа шьҭнахуеит зоура 25 метра инаӡо. Уи инацлеит, иӷәӷәаӡо аӡеибафара лҵышьа змам аҭагылазаашьа ҟанаҵоит. Аокеан аҵаҟаӡа иҟоуп даҽа шәарҭаракгьы: араҟа иҟоуп Атлантикатә аокеан зегь раасҭа иҵаулаӡо Пуерто-Рико аиаҳәа, зыҵаулара 8605 метра инаӡо. Уи азоуп иӡааҟәрылаз аӷба, ма аҳаирплан хабарда ибжьаӡыз ҳәа изырԥхьаӡо.
Атеориеи амифқәа рнаҩсгьы, Бермудтәи ахкәакь акәша-мыкәша ирацәоуп афактқәа еилкаашьак змам, урҭ ицәырыргоит азҵаара ҿыцқәа. Абар урҭ афактқәагьы: декабр 5 1945 шықәсазы Бермудтәи ахкәакь азааигәара ибжьаӡит абомба казыжьуа 5-ҳаирпланк, Еиду Америкатә Аштатқәа рымшынтә арбџьармчқәа иртәыз. Аӷбақәа убас еиԥш ибжьаӡит, рыԥҽыхақәа ма рышьҭамҭа ыҟамкәа џьара. Аӷбақәа рҟынтә апилотцәа аҵыхәтәантәи ррадио ацҳарқәа ишырҳәоз ала, агәаҭагақәа рыԥҽреи, аокеан аҭагылазаашьа ҷыдеи рзы адырра ҟарҵон. Аҵыхәтәантәи аҭаҩраҿы иуаҳауеит – «Аӡы шкәакәа алаҳара ҳаҿуп ҳәа». Ианар 30 1948 шықәса рзы, шьыжь шаанӡа «Стар Таигер», аӷба рныҟәцаҩ Макмилиан иааицҳаит адиспечер иахь Бермуд дахьыҟаз аҭыԥ азы. Иара ишьақәирӷәӷәеит аӷба амҩасраз зегь шыманшәало, аамҭагь ишақәшәо.
Ари аҵыхәтәантәи аацҳаран, аӷба аҟынтә ироуз. 10-ӷбаки 30-ҳаирплани инареиҳаны аокеан аҿы ибжьаӡыз аӷба иашьҭан. Аԥшаарақәа лҵшәадахеит: аӷба ашьҭагьы аԥҽыхақәагьы ыҟамызт. 1951 шықәсазы аидарахьанҭа амҩангаҩ ӷба «Сандра» абжьаӡра хҭыс духеит. Аӡеибафара иахҟьаны аӷба хабарда ибжьаӡит. Еҳагьа иџьашьатәхеит адырҩаҽны уи аԥшааразы амҩа иқәлаз аӷбагьы абжьаӡра.
1970 шықәсазы Маиами аҳаирбаӷәаза ааигәара ахбарсҭақәарҿы иакымкәа, иҩбамкәа аҳаирпланқәа каҳаит. Авикатастрофақәа зыхҟьаз амзыз рзымԥшааӡеит. Аҳаирпланқәа руак 100 –ҩык апасаџьырцәа зҭаз 29 декабр 1972 шықәсазы хабарда ибжьаӡит. Акызаҵәык ауп еилкаау, аҵыхәтәантәи 7 – 8 секунд аҳаирплан убас иласны икаҳауан, агәаҭагақәа уи атәы анҵара иахьымӡаӡеит. Ас еиԥш акаҳара зырласыз, еилкаашьа рзамҭаӡеит. Аҵарауаа ргәаанагарала, ас еиԥш акаҳара аҳауа қәыӷәӷәара иахҟьоит ҳәа ирыԥхьаӡоит.
==Азхьарԥшқәа==
*[https://readinga-b.com/book/233# Бермудтәи ахкәакь]
[[Акатегориа:Аҩада-Америкатәи арегионқәа]]
[[Акатегориа:Атлантикатәи аокеан]]
|
Бермудтәи ах-кәакьк — иахьатәи ҳаамҭазы еилкаашьа змам амаӡақәа иреиуоуп. Ари аҭыԥ зны «Аԥсра ахкәакь» ҳәа азырҳәоит, зны «Ишәиу амшын», даҽазныкгьы «Атлантида аԥсыжырҭа ҳәа». Адгьыл аҿы, ари аԥыԥ иџьашьаху, маӡала иҭәу иреиуоуп, иара шьҭоуп Атлантикатә аокеан аҿы, Фларидеи Бермудтәи адгьылбжьахақәа рҳәааҿы, анаҩс, Пуерто-Рико, ашьҭахьҟа Флориданӡа Багамтәи адгьылбжьахақәа рҟынӡа. 1945 шықәса инаркны «Аҩсҭаа ихкәакь» аҟны ибжьаӡхьеит 100 – ҳаирпланки, 100 ӷбаки, урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп (аӡаҵаӷбақәагьы), иара убасгьы, хабарда ибжьаӡхьеит зықьҩыла ауаа.
Зегь раасҭа иџьоушьаран иҟоу, арҭ амашәырқәа зегьы еиԥшуп, ибжьаӡыз аӷбақәа ахааназ ԥшаашьагьы роуӡом, аҳарпланқәа ртәы уҳәозар, ианкаҳауа аокиан ақәԥшылараҿы абылтәы ашьҭагьы аанхаӡом, уи амашәыр шыҟалаз аҭыԥ узырбо шакугьы. Ауаа, арҭ иџьоушьаша ахҭысқәа реилкаара даара рҽазыршәоит. Уи аамҭа иалагӡаны, арҭ амашәырқәа реилкаара еиуеиԥшым атеориақәа ахылҵит: Теориак излаҳанаҳәо ала – уи амшынԥааҩцәа рқәыларақәа ирыхҟьоит ҳәа агәаанагара ыҟоуп. Ари атеориа инақәыршәаны, аӷбақәа ари аҭыԥ аҿы рыбжьӡра, амшынԥааҩцәа рактивра ауп мзызс иамоу ҳәа ҳанаҳәоит.
Ари атеориа, скептикцәақәак ргәаанагарала, Бермудтәи ахкәакьк амашәыр ахьыҟало аҭыԥқәа излареиԥшым акагьы ыҟаӡам ҳәа шьақәдырӷәӷәоит. Анкьаӡа, адунеи еиуеиԥшымыз аҭыԥқәа рҿы, амшынԥааҩцәа рхарала иҭахон аӷбақәеи ауааи рацәаны, убри аҟынтә ари атеориа адгылаҩцәа ргәанагарала, апасаџьыртә ӷбақәа рыбжьаӡра, аибашьыга ӷбақәа ирхароуп ҳәа ирыԥхьаӡоит.
Иҟоуп даҽа теориакгьы, уи излаҳанаҳәо ала, Бермудтәи ахкәакьк ааигәара иӷәӷәаӡо амхылдызтә мчы змоу аҭыԥ ыҟоуп. Ари атеориа излаҳанаҳәо ала, Бермудтәи ахкәакь иҷыдоу апланета ахәҭақәа иреиуоуп, уи иамоуп даараӡа иӷәӷәоу амхалдыз мчы змоу аҭыԥ. 1492 шықәса азы Христофор Колумб ари аҭыԥ азы иҩҩуан, «Санта – Мариа» аӷба ицҭаз иҩызцәеи иареи ажәҩанаҟынтә амца зыцрыдды ахыц алакь-лакьра заҟа агәҭынчымзаара рызцәырнагоз. Колумб иара убасгьы, Багамтәи адгьылбжьахақәа рааигәа уамашәа еилыџьџьаауаз ацәқәырԥ шкәакәақәа шибаз ашәҟәы ианиҵеит. Аныҟәацәа ранҵамҭақәа рыла иаабоит, ари ахҭыс анаҩсан, акомпас уаанӡа ирымбацыз апараметрақәа шыднарбоз. Уи азы иакымкәа, иҩбамкәа ахҭысқәа рыцклаԥшра шаҳаҭра руеит, Бермуд азааигәара акомпас ахыцқәа еиҳа иласны аиҭаҵра ишалаго, анавигациатә хархәагақәагьы аусура ишаҟәыҵуа.
Ишаҳбо ала, Бермудтәи ахкәакь, ари иҷыдоу аҭыԥқәа ируакуп избанзар, агеографиатә ҩадеи, ҩадатәи амхылдызи еиқәшәоит азы. Иӷәӷәаӡоу амхалдыз мчы ари аҭыԥ аҿы ауаа рацәа хабарда рыӡра ҵаҵӷәы хадас иамоуп.
Даҽа теориак ишаҳәо ала, Бермудтәи ахкәакьк акомета анырра аҵаҟа иҟоуп. Аха, иҟоуп даҽа гәаанагаракгьы, азқьышықәсақәа раԥхьа адгьыл иаахаз акомета ари аҭыԥ аҿы, акосмос аҟынтә аԥҽыхақәа каҳаит ҳәа. Ари атеориа иадгыло агәра ргоит аокеан аҵанӡа џьара, уи акомета аԥҽыхақәа аанхеит ҳәа, иара иахылҵуа афымцамхылдызтә мычхара иахҟьоит ҳәа акатастрофақәа, Бермудтәи ахкәакьк аҿы, уи ауп аӷба аҟынтә иаарышьҭуа агәҽанҵаратә быжьқәа, уаҩԥсы имаҳауа изхәаҽуа ҳәа.
Даҽа теориак ала, Бермудтәи ахҭысқәа зыхҟьо Метан агаз, рацәаӡаны аҽанеизнаго ауп ҳәа. Уи иҳанаҳәоит, иӡысо амаҭәарқәа рыӡсара алзыршо амч акырӡа ишагхо, уи ауп зегь зыхьҟьогьы.
Иҟоуп даҽа теориакгьы, Атлантида иадҳәало. Алегенда ишаҳәо ала, иӡааҟәрылаз адгьыл Атлантида ҳәа изышьҭоу, анкьаӡа зны Атлантика аокеанаҿ Бермудтәи адгьылбжьахақәа рааигәа иҟан. Убри ауп аӷбақәа аӡаҿы рышьҭамҭа умбо хабарда изӡааҟәрылогьы.
Ауаа агәра ргоит ари амистикатә қалақь Атлантида ҳәа изышьҭоу иахьа аокеан аҵан ишыҟо. Алегенда излаҳәо ала, Атлантида агәамч хыҵхырҭас иамоу амч дуӡӡа змоу акристаллқәа роуп. Дара убарҭ акресталлқәа ирыхҟьоит агәаҭагақәа русура ашьақәҟьарагьы.
Аамҭа аицакра атеориа даара аларҵәара змоу акоуп, уи шьақәзырӷәӷәо афактқәа шыҟамгьы. Аамҭа аицакра атеориа адгылаҩцәа ргәаанагарала, аӷбақәа рацәаны рыбжьаӡра зыхҟьо аамҭаҿы аныҟәарақәа роуп. Бермудтәи ахкәакь аҿы идуӡӡоу аԥсҭҳәақәа атонел аформа змоу, избаз ауаа ргәаанагарала, уи аамҭақәа рахь узлабжьысуа гәашәқәоуп.
Зхыԥхьаӡара рацәам скептикцәақәакгьы ргәаанагарала, арҭ акатастрофақәа зыхҟьо мистикам, уи аӷба рныҟәцаҩцәеи аҳаирплан зырԥыруа ирыгхоуп ҳәа иршьоит, уи адагьы аскептикцәа ргәы шаанаго ала, Бермудтәи ахкәакьк азааигәара даараӡа иеиԥшу адгьылбжьахақәа шьҭоуп.. Урҭ роуп ауаа мҩахызҟьогьы ҳәа азгәарҭоит.
Ари атеориа инақәыршәаны, Бермудтәи ахкәакьк аҿы имҩаԥысуа ахҭыс маӡақәа амш цәгьа иақәырҵоит.
Атлантикатәи аокеан еицырдыруеит афарҭын бааԥси, аԥшатлакәқәеи амшцәгьақәеи рымҩаԥысрала. Аԥшатлакә бааԥсы ацәқәырԥ дуӡӡақәа шьҭнахуеит зоура 25 метра инаӡо. Уи инацлеит, иӷәӷәаӡо аӡеибафара лҵышьа змам аҭагылазаашьа ҟанаҵоит. Аокеан аҵаҟаӡа иҟоуп даҽа шәарҭаракгьы: араҟа иҟоуп Атлантикатә аокеан зегь раасҭа иҵаулаӡо Пуерто-Рико аиаҳәа, зыҵаулара 8605 метра инаӡо. Уи азоуп иӡааҟәрылаз аӷба, ма аҳаирплан хабарда ибжьаӡыз ҳәа изырԥхьаӡо.
Атеориеи амифқәа рнаҩсгьы, Бермудтәи ахкәакь акәша-мыкәша ирацәоуп афактқәа еилкаашьак змам, урҭ ицәырыргоит азҵаара ҿыцқәа. Абар урҭ афактқәагьы: декабр 5 1945 шықәсазы Бермудтәи ахкәакь азааигәара ибжьаӡит абомба казыжьуа 5-ҳаирпланк, Еиду Америкатә Аштатқәа рымшынтә арбџьармчқәа иртәыз. Аӷбақәа убас еиԥш ибжьаӡит, рыԥҽыхақәа ма рышьҭамҭа ыҟамкәа џьара. Аӷбақәа рҟынтә апилотцәа аҵыхәтәантәи ррадио ацҳарқәа ишырҳәоз ала, агәаҭагақәа рыԥҽреи, аокеан аҭагылазаашьа ҷыдеи рзы адырра ҟарҵон. Аҵыхәтәантәи аҭаҩраҿы иуаҳауеит – «Аӡы шкәакәа алаҳара ҳаҿуп ҳәа». Ианар 30 1948 шықәса рзы, шьыжь шаанӡа «Стар Таигер», аӷба рныҟәцаҩ Макмилиан иааицҳаит адиспечер иахь Бермуд дахьыҟаз аҭыԥ азы. Иара ишьақәирӷәӷәеит аӷба амҩасраз зегь шыманшәало, аамҭагь ишақәшәо.
Ари аҵыхәтәантәи аацҳаран, аӷба аҟынтә ироуз. 10-ӷбаки 30-ҳаирплани инареиҳаны аокеан аҿы ибжьаӡыз аӷба иашьҭан. Аԥшаарақәа лҵшәадахеит: аӷба ашьҭагьы аԥҽыхақәагьы ыҟамызт. 1951 шықәсазы аидарахьанҭа амҩангаҩ ӷба «Сандра» абжьаӡра хҭыс духеит. Аӡеибафара иахҟьаны аӷба хабарда ибжьаӡит. Еҳагьа иџьашьатәхеит адырҩаҽны уи аԥшааразы амҩа иқәлаз аӷбагьы абжьаӡра.
1970 шықәсазы Маиами аҳаирбаӷәаза ааигәара ахбарсҭақәарҿы иакымкәа, иҩбамкәа аҳаирпланқәа каҳаит. Авикатастрофақәа зыхҟьаз амзыз рзымԥшааӡеит. Аҳаирпланқәа руак 100 –ҩык апасаџьырцәа зҭаз 29 декабр 1972 шықәсазы хабарда ибжьаӡит. Акызаҵәык ауп еилкаау, аҵыхәтәантәи 7 – 8 секунд аҳаирплан убас иласны икаҳауан, агәаҭагақәа уи атәы анҵара иахьымӡаӡеит. Ас еиԥш акаҳара зырласыз, еилкаашьа рзамҭаӡеит. Аҵарауаа ргәаанагарала, ас еиԥш акаҳара аҳауа қәыӷәӷәара иахҟьоит ҳәа ирыԥхьаӡоит.
Азхьарԥшқәа
Бермудтәи ахкәакь
Акатегориа:Аҩада-Америкатәи арегионқәа
Акатегориа:Атлантикатәи аокеан
|
39600
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ииашаны_акрыфара
|
Ииашаны акрыфара
|
Ауаҩы изеиӷьу, изеицәоу афатә Иҟоуп ауаҩ ихәои иҧырхагои афатәқәа. Ауаҩы ихәо афатәқәа ицәеижьы иацхраауеит иаҭаху аиуразы, уи агәамч инаҭоит. Ауаҩы иҧырхагоу афатәқәа ицәеижьы дырчмазаҩуеит, игәабзеира иаҧырхагоуп.
Ифатәузеи?
Есҽны ифатәуп:
* Ача зынӡа имаҷӡаны;
* Ашәыри ауҭраҭыхи рацәаны;
* Акәац, акәтаӷь;
* Ахшхарҵәы.
===Ача===
Ача – аҵәырсеи, аӡи, ачашылеи ирылырхуеит. Ачарыц иалху мыцхәымкәа ауаҩы изеиӷьуп. Ҽнак 150 грамм еиҳамзароуп ауаҩы ача иифо.
===Ашәыри ауҭраҭыхи===
Ашәыри ауҭраҭыхи ауаҩы шаҟа иҭаху ифар ауеит. Урҭ даара ауаҩы изы ихәарҭоуп. Урҭ ауаҩы ицәеижьы аусура еиӷьыртәуеит.
Ашәырқәеи ауҭраҭыхқәеи зегьы ауаҩы изеиӷьуп, аха урҭ рахьтә иҟоуп еиҳа иалкааны изеиӷьқәоугьы. Зегь раасҭа ауаҩы изеиӷьуп: аҵәа, абҳәарҩа, агреипфрут, абанан, аргәыцқәа (аҵыҵындра, ашьхарыжь, ашьхарпаҿа, амаахыр) акиви, аца, ажь, акарпыжә, амыҵмыџь. Зегь раасҭа ауҩы изеиӷьу ауҭраҭыхқәа: брокколи, ажьаҷыркәа, ахәылрҳәы, аҷархал, ашпинат, апомидор, аџьымшьы, абаклаџьан, аџыш, амахәыда, апарпыл хаа, аҟәыд, акарклаш, ацыца, аххылақәа.
Ааҧын ауаҩы еиҳарак изеиӷьуп ауҭраҭыхқәа ирылхыу асалаҭ. Уажәы ишәыдаагалоит ауаҩы даара изеиӷьу, зыҟаҵара мариоу асалаҭ:
Уи азы иаҭахуп: асалаҭ абыӷьқәа, аиаҵәара, анаша, аџьыкхыш, ахәша, абжьеи. Аиаҵәара хыхтәуп иссаны, асалаҭ абыӷьқәа, анаша еизыхәхәан ихыхтәуп. Аџьыкахыш, абжьеи, ахәшеи аҭаны еилшәырх. Ари асалаҭ ауаҩы игәабзеира иазеиӷьуп.
===Акәаци акәтаӷьи===
Акәац ауаҩы хымҧада иифаша фатәуп. Уи ауаҩы изеиӷьу рацәаны иалоуп. Аха акәац бзиа алхра даара иуадаҩуп. Ибжьысхьоу акәац ауаҩы иҧырхагахар алшоит. Ирҵаау акәац аахәара иаҧсам.
Зегь раасҭа ауаҩы изеиӷьуп акәац жәны афара. Ижәу акәац аиаҵәара иацуфар ҟалоит.
===Ахшхарҵәы===
Ахши ахшлыҵи зегь раасҭа ихәарҭоу фатә хкны иршьоит. Ахш – аҧсҭазаара аӡы, ашьашкәакәа ҳәа иашьҭоуп. Ахш – аҧшқацәа рзы раҧхьаӡатәи фатәуп. Ахшхарҵәы ҳәа ишьоуп: ахш, ахарҵәы, ахаҷа, ашә, ахҷаҭ.
Ахши ахшхарҵәи ауаҩы ибаҩқәа даара ирзеиӷьуп, избанзар, кальци рылоуп. Ахәыҷқәеи абыргцәеи рыбаҩқәа арыӷәӷәаразы хымҧада ирҭахуп.
===Иуфар иҟамло?===
Адунеи аҿы зқьыла астатиақәа рыҩуеит ауаҩы иҧырхагоу афатәқәа ирызкны. Ус еиҧш иҟоу афатәқәа рахь иаҵанакуеит: ачипсқәа, агаз змоу аӡрыжәтәқәа, ирласны акрыфаразы иҟоу афатәқәа, амаионез, аџьыкхыш, ашьақар, арыжәтәџьбара, аҭоубарқәа, иӡу афатә, ахаа-мыхаа.
===Аӡы===
Аӡы ауаҩы ицәеижь арыцқьоит, ишоура шьақәнаргылоит. Ауаҩы ицәеижьы ашша ҧхӡны иалнахуеит.
Аӡы зымжәуа ауаҩы ицәеижьы иаҧырхаго ашҳамқәа рҽеизыркуеит, урҭ ирыхҟьоит ачымазарақәа. Аӡы шаҟа шәзыжәуа шәыжәла!
===Акрыфашьа аҧҟарақәа.===
Акрыфараан аӡыжәра бзиаӡам. Иара убас, аӡыжәра шәарҭоуп ауаҩы даныҩуа, ма ибаҩ анирҵәуа.
Шәмыццакӡакәа акрыфара шәҽазышәшәала. Ауаҩы дмыццакӡакәа акранифо, афатә арсара изымариоуп, иифогьы ихаҳауеит. Уи адагьы, афатә адкылара уҩаы изеиӷьуп шьыбжьышьҭахьынӡа. Шьыбжьышьҭахь нахыс, иахьынӡауала имаҷны акрышәфала, избанзар, усҟан ауаҩы афатә арсара еиҳа ицәыуадаҩуп.
Крыфаншьҭахь, ашәыр шәымфалан. Ашәыр акрышәфаанӡа ишәфала – еиҳагьы еиӷьуп ҩ-сааҭк раҧхьа.
|
Ауаҩы изеиӷьу, изеицәоу афатә Иҟоуп ауаҩ ихәои иҧырхагои афатәқәа. Ауаҩы ихәо афатәқәа ицәеижьы иацхраауеит иаҭаху аиуразы, уи агәамч инаҭоит. Ауаҩы иҧырхагоу афатәқәа ицәеижьы дырчмазаҩуеит, игәабзеира иаҧырхагоуп.
Ифатәузеи?
Есҽны ифатәуп:
Ача зынӡа имаҷӡаны;
Ашәыри ауҭраҭыхи рацәаны;
Акәац, акәтаӷь;
Ахшхарҵәы.
Ача
Ача – аҵәырсеи, аӡи, ачашылеи ирылырхуеит. Ачарыц иалху мыцхәымкәа ауаҩы изеиӷьуп. Ҽнак 150 грамм еиҳамзароуп ауаҩы ача иифо.
Ашәыри ауҭраҭыхи
Ашәыри ауҭраҭыхи ауаҩы шаҟа иҭаху ифар ауеит. Урҭ даара ауаҩы изы ихәарҭоуп. Урҭ ауаҩы ицәеижьы аусура еиӷьыртәуеит.
Ашәырқәеи ауҭраҭыхқәеи зегьы ауаҩы изеиӷьуп, аха урҭ рахьтә иҟоуп еиҳа иалкааны изеиӷьқәоугьы. Зегь раасҭа ауаҩы изеиӷьуп: аҵәа, абҳәарҩа, агреипфрут, абанан, аргәыцқәа (аҵыҵындра, ашьхарыжь, ашьхарпаҿа, амаахыр) акиви, аца, ажь, акарпыжә, амыҵмыџь. Зегь раасҭа ауҩы изеиӷьу ауҭраҭыхқәа: брокколи, ажьаҷыркәа, ахәылрҳәы, аҷархал, ашпинат, апомидор, аџьымшьы, абаклаџьан, аџыш, амахәыда, апарпыл хаа, аҟәыд, акарклаш, ацыца, аххылақәа.
Ааҧын ауаҩы еиҳарак изеиӷьуп ауҭраҭыхқәа ирылхыу асалаҭ. Уажәы ишәыдаагалоит ауаҩы даара изеиӷьу, зыҟаҵара мариоу асалаҭ:
Уи азы иаҭахуп: асалаҭ абыӷьқәа, аиаҵәара, анаша, аџьыкхыш, ахәша, абжьеи. Аиаҵәара хыхтәуп иссаны, асалаҭ абыӷьқәа, анаша еизыхәхәан ихыхтәуп. Аџьыкахыш, абжьеи, ахәшеи аҭаны еилшәырх. Ари асалаҭ ауаҩы игәабзеира иазеиӷьуп.
Акәаци акәтаӷьи
Акәац ауаҩы хымҧада иифаша фатәуп. Уи ауаҩы изеиӷьу рацәаны иалоуп. Аха акәац бзиа алхра даара иуадаҩуп. Ибжьысхьоу акәац ауаҩы иҧырхагахар алшоит. Ирҵаау акәац аахәара иаҧсам.
Зегь раасҭа ауаҩы изеиӷьуп акәац жәны афара. Ижәу акәац аиаҵәара иацуфар ҟалоит.
Ахшхарҵәы
Ахши ахшлыҵи зегь раасҭа ихәарҭоу фатә хкны иршьоит. Ахш – аҧсҭазаара аӡы, ашьашкәакәа ҳәа иашьҭоуп. Ахш – аҧшқацәа рзы раҧхьаӡатәи фатәуп. Ахшхарҵәы ҳәа ишьоуп: ахш, ахарҵәы, ахаҷа, ашә, ахҷаҭ.
Ахши ахшхарҵәи ауаҩы ибаҩқәа даара ирзеиӷьуп, избанзар, кальци рылоуп. Ахәыҷқәеи абыргцәеи рыбаҩқәа арыӷәӷәаразы хымҧада ирҭахуп.
Иуфар иҟамло?
Адунеи аҿы зқьыла астатиақәа рыҩуеит ауаҩы иҧырхагоу афатәқәа ирызкны. Ус еиҧш иҟоу афатәқәа рахь иаҵанакуеит: ачипсқәа, агаз змоу аӡрыжәтәқәа, ирласны акрыфаразы иҟоу афатәқәа, амаионез, аџьыкхыш, ашьақар, арыжәтәџьбара, аҭоубарқәа, иӡу афатә, ахаа-мыхаа.
Аӡы
Аӡы ауаҩы ицәеижь арыцқьоит, ишоура шьақәнаргылоит. Ауаҩы ицәеижьы ашша ҧхӡны иалнахуеит.
Аӡы зымжәуа ауаҩы ицәеижьы иаҧырхаго ашҳамқәа рҽеизыркуеит, урҭ ирыхҟьоит ачымазарақәа. Аӡы шаҟа шәзыжәуа шәыжәла!
Акрыфашьа аҧҟарақәа.
Акрыфараан аӡыжәра бзиаӡам. Иара убас, аӡыжәра шәарҭоуп ауаҩы даныҩуа, ма ибаҩ анирҵәуа.
Шәмыццакӡакәа акрыфара шәҽазышәшәала. Ауаҩы дмыццакӡакәа акранифо, афатә арсара изымариоуп, иифогьы ихаҳауеит. Уи адагьы, афатә адкылара уҩаы изеиӷьуп шьыбжьышьҭахьынӡа. Шьыбжьышьҭахь нахыс, иахьынӡауала имаҷны акрышәфала, избанзар, усҟан ауаҩы афатә арсара еиҳа ицәыуадаҩуп.
Крыфаншьҭахь, ашәыр шәымфалан. Ашәыр акрышәфаанӡа ишәфала – еиҳагьы еиӷьуп ҩ-сааҭк раҧхьа.
|
39597
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Еиуеиԥшым_атәылақәа_рҿы_ашықәс_ҿыц_атрадициақәа
|
Еиуеиԥшым атәылақәа рҿы ашықәс ҿыц атрадициақәа
|
Адунеи аҿы шәкыла атәылақәа ыҟоуп. Атәылақәа зегьы рҿы Ашықәс ҿыц ҷыдала иаԥылоит. Ашықәс ҿыц ауаа ҷыдала рҽазыҟарҵоит. Ари ашәҟәы аҿы шәаԥхьар шылшоит ашықәс ҿыц аԥылара еиуеиԥшым атәылақәа рҿы ишыҟоу.
==Германиа==
Германиа Қьырса ныҳәа иаԥылоит заа, Ашықәс ҿыц аанӡа. Аха, аԥсаӡ аргылара Ашықәс ҿыц иасимволны изыӡбаз анемеццәа роуп. Анемеццәа роуп изыӡбаз аԥсаӡ хәмаргақәа.
Ашықәс ҿыц атрадициатә уаххьа алагоит асааҭ ааба рзы, иагьынҵәоит ҵхыбжьон. Абокалқәа рышьҭыхра уаххьа ахыркәшара аанагоит.
==Италиа==
Италиа Ашықәс ҿыц азы амаҭәа ҩазақәа аԥенџьыр идәылганы идыршәуеит. Аиталианеццәа агәра ргон, амаҭәа ҩазақәа шаҟа ирацәаны идыршәуа аҟара, убриаҟара Ашықәс ҿыц азы ироууеит ҳәа. Ашықәс ҿыц азы аиталианеццәа ирзааигәоу ауаа ацәарҭа маҭәа ҟаԥшь ҳамҭас ирырҭоит.
Аԥшшәы ҟаԥшь аҿыцра аанагоит. Италиатәи Аҵаа Бабаду Баббо ҳәа ишьҭоуп. Уи Қьырса ауха ахәыҷқәа аҳамҭа риҭоит. Уи адагьы, аиталианеццәа дрымоуп Асҭыԥҳа Ла Беффена.
Атрадициатә аишәа акәзар, аиталианеццәа ирымоуп кочетино конлетиччи, мамзаргьы аҳәажьы иалхыу асосискақәа, акуличи.
==Шотландиа==
Шотландиа Ашықәс ҿыц Хогман ахьӡуп. Ашотландцәа меквле агәра ргоит. Урҭ рхаҵарақәа рыла зыбла еиқәаҵәо аҷкәын аманшәалара узааигоит.
Ашатландцәа Ашықәс ҿыц ауха ауалырқәа амца ацраҵаны амҩақәа ирыкәдыршоит. Убас, урҭ ицаз ашықәс наскьаган, аҿыц иазыԥшуп. Ашықәс ҿыц аламҭалаз, ашатландцәа ачысмаҭәа ԥырҽуеит ргәылацәа рышәаҿы.
Ашықәс ҿыц азы аҩнқәа зегьы рҿы алашарақәа аркуп, аҩнқәа рҿгьы, амҩадуқәа рҿгьы алашара дырцәаӡом.
Ашотландцәа реишәа аторт (ачарӡхаа) ду ықәырҵоит. Аторт ырԥшӡоуп араса, аконфеҭқәа, ашьақьар иалхыу асахьақәа рыла.
==Болгариа==
Болгариа Ашықәс ҿыц азы аишәа иқәырҵоит апирог (аҵәачарӡхаа). Апирог аҟаҵараан ирацәоуп иаларҵо амаҭәарқәа. Уи апирог асиурпризқәа рпирог ахьӡуп. Апирог аҿы аԥара ҿырпы абеиара аанагоит, агәил амахә - абзиабара.
Аболгарцәа рҿы Ашықәс ҿыц азы, аишәа жәаҩа чыс хкы ықәдыргылоит, урҭ акәац лых рылаӡам.
==Австралиа==
Австралиа Ашықәс ҿыц аԥхын иаауеит. Убри аҟынтә, Ашықәс ҿыц австралиаа амшын аҿықә аҿы иаԥылоит. Сиднеи – Австралиа иаҳҭнықалақьуп. Сиднеи, Ашықәс ҿыц азы идуӡӡо афеирверкқәа мҩаԥыргоит. Ари иахәаԥшырц Сиднеи иаауеит 30 000 (ҩажәижәаба нызеқьҩык) ауаа.
==Китаи==
Китаи Ашықәс ҿыц аауеит ианар 17 (жәибжьи) февраль 19 (зежәи) рыбжьара, ажәҩанаҿ амзаҿа анцәырҵуа. Китаиаа амҩадуқәа афонар ҟаԥшьқәа рыла идырԥшӡоит. Афонарқәа жәаҩа (12) ԥстәы рформа амоуп. Жәаҩа ԥстәы Китаитәи Адырганҵа (Азодиак) иақәыршәан иҟаҵоуп.
Урҭ аҳәынаԥ, ацә, абжьас, ажьа, агәылшьап, амаҭ, аҽы, аџьма, амаамын, арбаӷь, ала, аҳәа.
Афонарқәа иреиҳау, ашықәс иааиуа зтәу аԥстәы асахьа ала идырхиоит. Китаиаа рзы Ашықәс ҿыц арыцҳацәа ирныҳәан. Арыцҳацәа, уи амшазы ибеиаз рыҩны инеир рылшон, иарбанзаалак ирҭахыз амаҭәахә ргар.
Индиа
Индиа Ашықәс ҿыц шықәсык аантәы иаԥылоит. Аныҳәақәа руак, Гуди Павда ахьӡуп. Гуди Павда аан, аиндииццәа гәырӷьоит, амра ангыло иацгылоит, аныҳәа ашахәҭоу ала рҽеибырҭоит. Амҩадуқәа рҿы гәырӷьароуп. Амҩаҿы аспектакльқәа ықәдыргылоит, еиуеиԥшым аусмҩаԥгатәқәа мҩаԥыргоит. Аиндииццәа ажәҩан иаларҵоит аҳамҭақәа.
==Франциа==
Жәаатәи ашәышықәсазы (18) Франциа ареволиуциа ҟалоит. Франциатәи ареспублика еиҿкаан сентиабр ҩажәи ҩба рзы. Убри аҟынтә афранцызцәа Ашықәс ҿыц ҩажәи ҩба (22) сентиабр иаԥылон.
Иахьазы афранцызцәа Ашықәс ҿыц ианар 1 аказы имҩаԥыргоит. Аишәаҿы зегь раасҭа ихадароуп ашампанҩы.
Ашампанҩы ари зегь реиҳа еилашуа рыжәтәуп. Уи адагьы аныҳәатә еишәа иқәуп ашәыр, ауҭраҭых, аикра, аҟыз агәаҵәа иалхыу апаштет фуа-гра. Афранцызцәа рныҳәатә еишәа иқәуп иӡу ашәишәи ажьы, аныҳәатә пироженное – полено. Аныҳәатә пироженное ажьырҩа иалхуп.
==Ирландиа==
Ирландиа Ашықәс ҿыц азы аҩнашәқәа зегьы аадыртуеит. Изҭахыу зегьы аҩны аҩналара рылшоит. Ашықәс ҿыц аԥхьатәи амшаз, аирландцәа иазгәарҭоит Аҩны амш ныҳәа. Ажәытә ҵасқәа рыла аирландцәа дара-дара арацәа ҽыҭқәа еимырдоит.
==Чили==
Талька Чили ақалақьқәа ируакуп. Талька ирымоуп ижәытәу ҵаск (традициак) Ашықәс ҿыц ааианӡа ақалақь ауааԥсыра зегьы изхылҵыз рҳаҭгәынқәа рахь ицоит. Урҭ Ашықәс ҿыц ааира аҳаҭгәынқәа рҿы иазыԥшуп. Талька инхо ауаа агәра ргоит здунеи зыԥсаххьо (иԥсхьо) ауаа ашықәс ҿыц ирыцаԥылоит ҳәа.
==Ефиопиа==
Ефиопиа Ашықәс ҿыц сентиабр 11 иаауеит. Сентиабр жәеиза ари ақәаура дууқәа рынҵәареи, аҽаҩраҭагалареи ираамҭоуп. Ашықәс ҿыц ауха амҩадуқәа рҿы аныҳәатә ныҟәарақәа мҩаԥыргоит. Атрадициақәа рыла имҩаԥыргоит амца ахыԥара аритуал.
==Испаниа==
Атрадициа инақәыршәаны, Испаниа ашықәс ҿыц ауха жәаҩа жьыргәыц рфоит. Асаркьал жәаҩантә аҵәҵәа иасуеит. Асаркьал иасцыԥхьаӡа Испаниаа жьыргәыцк-жьыргәыцк рфоит рыгәҭакы ргәы иҭакны.
==Ашықәс Ҿыц аерманцәа рҿы==
Ажәытә аерманцәа Ашықәс ҿыц март 21 (ҩажәиакы) рзы иаԥылон 18-тәи (жәаатәи) ашәашықәса инаркны. Ианар акы инаркны иалагоит аԥылара. Ашықәс ҿыц азы ахәыҷқәа ақыҭаҿ еизон. Урҭ Ашықәс ҿыц иаԥылон шәаҳәарала. Ахәыҷқәа агәылацәа рахь ицон аҳамҭақәеи ахаа – мыхаақәеи роурц.
Аерманқәа меквле аҵак ду арҭоит. Бедобис дӷье ари ианар ҩбоуп. Ерманцәақәак рҭаацәараҿы иҟарҵоит тари. Тари ари печениоуп, аԥшәма ԥҳәыс аҟәрышь згәылалҵо.
Аҭаацәа рахьтә аӡәы аҟәрышь иқәшәоит. Аерманцәа ргәаанагарала Ашықәс ҿыц азы агәҭакқәа зегь наӡоит ҳәа иршьоит.
Аерманцәа рныҳәатә еишәа, хымԥада, акониак, аҭолма ықәгылазароуп, урҭ хыхкык ыҟазароуп, ахәылрҳәы, ажьбӷьы, иара убас агергилии ирылхыу. Аҭолма кәацда абҳәа рҩа иалхны иҟарҵоит.
==Азербаиџьан ишаԥыло==
Азеирбаџьанцәа Ашықәс ҿыц март ҩажәи акы (21) азы иаԥылоит. Ари аныҳәа Новруз Баирам ахьӡуп. Новруз ари џьам ажәоуп. Иаанагоит –амш ҿыц.
Март ҩажәи акы – ари аҵхи амши ааԥынтәи реиҟарара аамҭа ааиреи, адгьыл аҿыхареи ирымшуп.
Новруз хымш имҩаԥысуеит. Ари амшаз ауаа зегьы гәырӷьоит. Ҭаацәарцыԥхьаӡа семен ҟарҵоит.
Семен ҳәа иашьҭоуп ачарыц ашьаҟьар. Ари аԥсҭазаара ҿыци, ааԥыни ирсимволуп.
Азербаиџьанцәа Ашықәс ҿыц азы аԥахлава ҟарҵоит.
Аԥахлава ари чарӡхаауп. Иара убас доугу ҟарҵоит. Уи ажьрҩеи, арасеи абрынџьи ирылырхуеит. Новруз аан азарбаиџьанцәа рыуацәа, ачымазцәа, арыцҳацәа ирҭаауеит. Урҭ арыцҳацәа аҳамҭақәа рзыҟарҵоит.
Ишыжәбо ала Ашықәс ҿыц еиуеиԥшым атәылақәа рҿы еиԥшӡам. Урҭ зегьы ҷыдала рҽазҵәылхны гәырӷьарала Ашықәс ҿыц аԥылара рҽазыршәоит. Избанзар Ашықәс ҿыц агәаҳәарақәа рынагӡара иашықәсуп.
|
Адунеи аҿы шәкыла атәылақәа ыҟоуп. Атәылақәа зегьы рҿы Ашықәс ҿыц ҷыдала иаԥылоит. Ашықәс ҿыц ауаа ҷыдала рҽазыҟарҵоит. Ари ашәҟәы аҿы шәаԥхьар шылшоит ашықәс ҿыц аԥылара еиуеиԥшым атәылақәа рҿы ишыҟоу.
Германиа
Германиа Қьырса ныҳәа иаԥылоит заа, Ашықәс ҿыц аанӡа. Аха, аԥсаӡ аргылара Ашықәс ҿыц иасимволны изыӡбаз анемеццәа роуп. Анемеццәа роуп изыӡбаз аԥсаӡ хәмаргақәа.
Ашықәс ҿыц атрадициатә уаххьа алагоит асааҭ ааба рзы, иагьынҵәоит ҵхыбжьон. Абокалқәа рышьҭыхра уаххьа ахыркәшара аанагоит.
Италиа
Италиа Ашықәс ҿыц азы амаҭәа ҩазақәа аԥенџьыр идәылганы идыршәуеит. Аиталианеццәа агәра ргон, амаҭәа ҩазақәа шаҟа ирацәаны идыршәуа аҟара, убриаҟара Ашықәс ҿыц азы ироууеит ҳәа. Ашықәс ҿыц азы аиталианеццәа ирзааигәоу ауаа ацәарҭа маҭәа ҟаԥшь ҳамҭас ирырҭоит.
Аԥшшәы ҟаԥшь аҿыцра аанагоит. Италиатәи Аҵаа Бабаду Баббо ҳәа ишьҭоуп. Уи Қьырса ауха ахәыҷқәа аҳамҭа риҭоит. Уи адагьы, аиталианеццәа дрымоуп Асҭыԥҳа Ла Беффена.
Атрадициатә аишәа акәзар, аиталианеццәа ирымоуп кочетино конлетиччи, мамзаргьы аҳәажьы иалхыу асосискақәа, акуличи.
Шотландиа
Шотландиа Ашықәс ҿыц Хогман ахьӡуп. Ашотландцәа меквле агәра ргоит. Урҭ рхаҵарақәа рыла зыбла еиқәаҵәо аҷкәын аманшәалара узааигоит.
Ашатландцәа Ашықәс ҿыц ауха ауалырқәа амца ацраҵаны амҩақәа ирыкәдыршоит. Убас, урҭ ицаз ашықәс наскьаган, аҿыц иазыԥшуп. Ашықәс ҿыц аламҭалаз, ашатландцәа ачысмаҭәа ԥырҽуеит ргәылацәа рышәаҿы.
Ашықәс ҿыц азы аҩнқәа зегьы рҿы алашарақәа аркуп, аҩнқәа рҿгьы, амҩадуқәа рҿгьы алашара дырцәаӡом.
Ашотландцәа реишәа аторт (ачарӡхаа) ду ықәырҵоит. Аторт ырԥшӡоуп араса, аконфеҭқәа, ашьақьар иалхыу асахьақәа рыла.
Болгариа
Болгариа Ашықәс ҿыц азы аишәа иқәырҵоит апирог (аҵәачарӡхаа). Апирог аҟаҵараан ирацәоуп иаларҵо амаҭәарқәа. Уи апирог асиурпризқәа рпирог ахьӡуп. Апирог аҿы аԥара ҿырпы абеиара аанагоит, агәил амахә - абзиабара.
Аболгарцәа рҿы Ашықәс ҿыц азы, аишәа жәаҩа чыс хкы ықәдыргылоит, урҭ акәац лых рылаӡам.
Австралиа
Австралиа Ашықәс ҿыц аԥхын иаауеит. Убри аҟынтә, Ашықәс ҿыц австралиаа амшын аҿықә аҿы иаԥылоит. Сиднеи – Австралиа иаҳҭнықалақьуп. Сиднеи, Ашықәс ҿыц азы идуӡӡо афеирверкқәа мҩаԥыргоит. Ари иахәаԥшырц Сиднеи иаауеит 30 000 (ҩажәижәаба нызеқьҩык) ауаа.
Китаи
Китаи Ашықәс ҿыц аауеит ианар 17 (жәибжьи) февраль 19 (зежәи) рыбжьара, ажәҩанаҿ амзаҿа анцәырҵуа. Китаиаа амҩадуқәа афонар ҟаԥшьқәа рыла идырԥшӡоит. Афонарқәа жәаҩа (12) ԥстәы рформа амоуп. Жәаҩа ԥстәы Китаитәи Адырганҵа (Азодиак) иақәыршәан иҟаҵоуп.
Урҭ аҳәынаԥ, ацә, абжьас, ажьа, агәылшьап, амаҭ, аҽы, аџьма, амаамын, арбаӷь, ала, аҳәа.
Афонарқәа иреиҳау, ашықәс иааиуа зтәу аԥстәы асахьа ала идырхиоит. Китаиаа рзы Ашықәс ҿыц арыцҳацәа ирныҳәан. Арыцҳацәа, уи амшазы ибеиаз рыҩны инеир рылшон, иарбанзаалак ирҭахыз амаҭәахә ргар.
Индиа
Индиа Ашықәс ҿыц шықәсык аантәы иаԥылоит. Аныҳәақәа руак, Гуди Павда ахьӡуп. Гуди Павда аан, аиндииццәа гәырӷьоит, амра ангыло иацгылоит, аныҳәа ашахәҭоу ала рҽеибырҭоит. Амҩадуқәа рҿы гәырӷьароуп. Амҩаҿы аспектакльқәа ықәдыргылоит, еиуеиԥшым аусмҩаԥгатәқәа мҩаԥыргоит. Аиндииццәа ажәҩан иаларҵоит аҳамҭақәа.
Франциа
Жәаатәи ашәышықәсазы (18) Франциа ареволиуциа ҟалоит. Франциатәи ареспублика еиҿкаан сентиабр ҩажәи ҩба рзы. Убри аҟынтә афранцызцәа Ашықәс ҿыц ҩажәи ҩба (22) сентиабр иаԥылон.
Иахьазы афранцызцәа Ашықәс ҿыц ианар 1 аказы имҩаԥыргоит. Аишәаҿы зегь раасҭа ихадароуп ашампанҩы.
Ашампанҩы ари зегь реиҳа еилашуа рыжәтәуп. Уи адагьы аныҳәатә еишәа иқәуп ашәыр, ауҭраҭых, аикра, аҟыз агәаҵәа иалхыу апаштет фуа-гра. Афранцызцәа рныҳәатә еишәа иқәуп иӡу ашәишәи ажьы, аныҳәатә пироженное – полено. Аныҳәатә пироженное ажьырҩа иалхуп.
Ирландиа
Ирландиа Ашықәс ҿыц азы аҩнашәқәа зегьы аадыртуеит. Изҭахыу зегьы аҩны аҩналара рылшоит. Ашықәс ҿыц аԥхьатәи амшаз, аирландцәа иазгәарҭоит Аҩны амш ныҳәа. Ажәытә ҵасқәа рыла аирландцәа дара-дара арацәа ҽыҭқәа еимырдоит.
Чили
Талька Чили ақалақьқәа ируакуп. Талька ирымоуп ижәытәу ҵаск (традициак) Ашықәс ҿыц ааианӡа ақалақь ауааԥсыра зегьы изхылҵыз рҳаҭгәынқәа рахь ицоит. Урҭ Ашықәс ҿыц ааира аҳаҭгәынқәа рҿы иазыԥшуп. Талька инхо ауаа агәра ргоит здунеи зыԥсаххьо (иԥсхьо) ауаа ашықәс ҿыц ирыцаԥылоит ҳәа.
Ефиопиа
Ефиопиа Ашықәс ҿыц сентиабр 11 иаауеит. Сентиабр жәеиза ари ақәаура дууқәа рынҵәареи, аҽаҩраҭагалареи ираамҭоуп. Ашықәс ҿыц ауха амҩадуқәа рҿы аныҳәатә ныҟәарақәа мҩаԥыргоит. Атрадициақәа рыла имҩаԥыргоит амца ахыԥара аритуал.
Испаниа
Атрадициа инақәыршәаны, Испаниа ашықәс ҿыц ауха жәаҩа жьыргәыц рфоит. Асаркьал жәаҩантә аҵәҵәа иасуеит. Асаркьал иасцыԥхьаӡа Испаниаа жьыргәыцк-жьыргәыцк рфоит рыгәҭакы ргәы иҭакны.
Ашықәс Ҿыц аерманцәа рҿы
Ажәытә аерманцәа Ашықәс ҿыц март 21 (ҩажәиакы) рзы иаԥылон 18-тәи (жәаатәи) ашәашықәса инаркны. Ианар акы инаркны иалагоит аԥылара. Ашықәс ҿыц азы ахәыҷқәа ақыҭаҿ еизон. Урҭ Ашықәс ҿыц иаԥылон шәаҳәарала. Ахәыҷқәа агәылацәа рахь ицон аҳамҭақәеи ахаа – мыхаақәеи роурц.
Аерманқәа меквле аҵак ду арҭоит. Бедобис дӷье ари ианар ҩбоуп. Ерманцәақәак рҭаацәараҿы иҟарҵоит тари. Тари ари печениоуп, аԥшәма ԥҳәыс аҟәрышь згәылалҵо.
Аҭаацәа рахьтә аӡәы аҟәрышь иқәшәоит. Аерманцәа ргәаанагарала Ашықәс ҿыц азы агәҭакқәа зегь наӡоит ҳәа иршьоит.
Аерманцәа рныҳәатә еишәа, хымԥада, акониак, аҭолма ықәгылазароуп, урҭ хыхкык ыҟазароуп, ахәылрҳәы, ажьбӷьы, иара убас агергилии ирылхыу. Аҭолма кәацда абҳәа рҩа иалхны иҟарҵоит.
Азербаиџьан ишаԥыло
Азеирбаџьанцәа Ашықәс ҿыц март ҩажәи акы (21) азы иаԥылоит. Ари аныҳәа Новруз Баирам ахьӡуп. Новруз ари џьам ажәоуп. Иаанагоит –амш ҿыц.
Март ҩажәи акы – ари аҵхи амши ааԥынтәи реиҟарара аамҭа ааиреи, адгьыл аҿыхареи ирымшуп.
Новруз хымш имҩаԥысуеит. Ари амшаз ауаа зегьы гәырӷьоит. Ҭаацәарцыԥхьаӡа семен ҟарҵоит.
Семен ҳәа иашьҭоуп ачарыц ашьаҟьар. Ари аԥсҭазаара ҿыци, ааԥыни ирсимволуп.
Азербаиџьанцәа Ашықәс ҿыц азы аԥахлава ҟарҵоит.
Аԥахлава ари чарӡхаауп. Иара убас доугу ҟарҵоит. Уи ажьрҩеи, арасеи абрынџьи ирылырхуеит. Новруз аан азарбаиџьанцәа рыуацәа, ачымазцәа, арыцҳацәа ирҭаауеит. Урҭ арыцҳацәа аҳамҭақәа рзыҟарҵоит.
Ишыжәбо ала Ашықәс ҿыц еиуеиԥшым атәылақәа рҿы еиԥшӡам. Урҭ зегьы ҷыдала рҽазҵәылхны гәырӷьарала Ашықәс ҿыц аԥылара рҽазыршәоит. Избанзар Ашықәс ҿыц агәаҳәарақәа рынагӡара иашықәсуп.
|
39601
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Иӡны_иҟоу_асахьақәа
|
Иӡны иҟоу асахьақәа
|
Еицырдыруа асахьаҭыхыҩцәа рсахьақәа зыхә ҳаракыу акоуп. Урҭ еиҳарак амузеиқәарҿы иҵәахуп. Араҟа зегьы ирылшоит урҭ рыхәаҧшра. Иҟоуп ауаа урҭ зыхә ҳаракыу асахьақәа еизызгоу. Урҭ иаархәоит иара убас, зыхә дуу, еицырдыруа асахьақәа. Урҭ аколлекционерцәа ҳәа ирышьҭоуп. Иҟоуп урҭ зыхә дуу асахьақәа амузеиқәа рҿы изӷьычуа. Нас, аколлекционерцәа ираазырхәо. Иҟоуп адунеиаҿы еицырдыруа асахьақәа иахьазы иӡны иҟоу. Урҭ интересу аҭоурых рымоуп.
==Гарднер амузеи аҟны иӡны иҟоу асахьақәа==
Изабелла Гарднер лмузеи Америка иҟоуп, ақалақь Бостон аҟны. Уаҟа иҵәахуп еицырдыруа асахьақәа рацәаны. Амузеи еиҿылкааит америкатәи аколлекционер Изабелла Гарднер. Раҧхьа уи амузеи аҿы ицәыргақәҵан Изабелла Гарднер еизылгаз асахьақәеи, иара убас, антиквартә маҭәарқәеи. Амузеиаҿы иҟоуп еицырдыруа асахьаҭыхыҩцәа Вермер, Боттичелли, Тициан, Пьероделла Франческа уҳәа егьырҭгьы рсахьақәа.
1990 шықәсазы Гарднер амузеи дырҳәит. Уи аҽны ақалақь аҿы аныҳәа мҩаҧыргон. Ауаа рацәан зыхьынџьара, рыбжьы цәгьан. Аполицаицәа амҩақәарҿы иныҟәон. Гарднер амузеи, ҩыџьа аполициатә маҭәа зшәыз надгылеит.
Амузеи ахьчаҩцәа ргәы иаанагеит урҭ полицаицәоуп ҳәа. Урҭ ргәы рҭынчны амузеи иҩнарҵеит. Амузеи ианыҩнала урҭ ахьчаҩцәа абџьар рымыхны, дара шырҳәцәаз нарыларҳәеит. Урҭ адҵа ҟарҵеит, амузеи ахьчацәа рабџьар шьҭарҵарц, анаҩс, урҭ ирҳәынҷеит ахьчаҩцәа. Уи аҽны арҳәцәа 13 (жәаха) сахьа амузеи идәылыргеит. Урҭ ирылан еицырдыруа асахьақәа «Аканцерт» Вермеер, «Аобелиск змоу аландшафт» Флинк исахьеи, «Галилеитәи амшынаҿ ацәқәырҧеисра» Рембрандт исахьа.
==Вермеер «Аконцерт»==
Вермеер «Аконцерт» аҧиҵеит 1665 шықәса азы. Асахьаҿы иаарҧшуп хҩык амузыкантцәа. Аҳәса апианино аҿы ихәмаруеит. Рааигәа дтәоуп ахаҵа. Асахьаҿы дарбоуп даҽа ҧҳәыскгьы, апианино ааигәара игылан ашәа зҳәо. Ари асахьа 1990 шықәса анаҩс аӡәгьы имбаӡац. Уи ахьыҟоу аҭыҧ иахьагьы аӡәгьы издырӡом.
==Гавер Флинк==
===«Аобелиск ахьықәгылоу аландшафт»===
Даттәи асахьаҭыхыҩ Говер Флинк исахьа «Аобелиск ахьықәгылоу аландшафт» Вермеер исахьа анырӡоз иацырӡеит. Ари асахьа ҩыџьа авторцәа амоуп.
Уи Говер Флинки, Рембрандти рыхьӡ арҭоит. Рембрандт Флинк димаҳәын, иҧҳа лхаҵа иакәын. Флинк иҧсҭазаара даналҵ (даныҧсы) ашьҭахь, ирацәаны инхеит дызлымгацыз асахьақәа. Иҟоуп агәаанагара Рембрандт урҭ хиркәшеитҳәа, асахьа «Аобелиск ахьықәгылоу аландшафт», Флинк дызлагаз, аха изынамыгӡаз Рембрандт ихиркәшеит ҳәа.
==«Галлилеитәи амшын ацәқәырҧеисра» Рембрандт исахьа.==
Иара убас амузеи аҟынтә ирӡеит Рембрандт исахьа.
«Галлилеитәи амшын ацәқәырҧеисра». Асахьаҿы иаарҧшуп еилашуа амшыни, ашхәа иақәтәоу ауааи. Ари асахьа абиблиатә ҵакы амоуп. Уаҟа иаарҧшуп амшын ихылаз Иисус иҵаҩцәеи иареи.
Ари асахьа заҵәык аҿоуп Рембрандт амшын асахьа ахьҭихыз.
Жәаха сахьа ирӡаз, акагьы рзымҧшааит. Урҭ иааизакны рыхә ишьақәнаргылоит хышә миллион доллар.
==Винсент Ван Гог==
===Иӡны иҟоу асахьақәа===
Винсент Ван Гог еицырдыруа Голландиатәи сахьаҭыхҩуп. Уи исахьақәа зегьы ирылукаауеит урҭ ршәыга лашақәа рыла.
====«Маки» (Абларкқәа)====
«Абларкқәа» - Винсент Ван Гог исахьақәа рахьтә зегь раҵкыс иҧшӡоу иреиуоуп. Асахьаҿы иаарҧшуп аваза иҭагыло аҩежьи, аҟаҧшьи абларкыгақәа. Асахьа хәышә миллион доллар иаҧсоуп. Асахьа Каир Моххамед Халил имузеиаҿы иҟан. Уи аныӡ, Мысра аиҳабыра аҧшааразы аусеилкаара иалагеит. Урҭ агәра ргон, уи лассы ирыҧшаауеит ҳәа. Мышқәак рнаҩс, аполициа иааныркылеит агәрамгара рызцәырызгоз аитальианеццәа, аха асахьа рзымҧшааӡеит. Уи асахьа 1977 (зқьы жәшәи ханҩежәи жәибжь) шықәса азы ирӡеит амузеи аҟынтә. Иара рыҧшааит Кувеит жәашықәса рышьҭахь, иагьаздырхынҳәит Кувеиттәи амузеи. Ван Гог исахьа «Абларкқәа» ахьыҟоу еилкааӡам.
Шевенинген амшын асахьа
Ван Гог лассы-ласс Шевенинген иҧсы ишьон. Ҽнак, амольберт абаҳчахь идәылигеит. Аҩнынтәи амшын асахьа ссир ааҧшит. Амш бааҧсхеит, аҧша асит, амшын аҽарцәгьеит. Ацәқәырҧқәа аӷбақәа дырҵысуан. Ус аҧша ааилагьежьын, амольберт ианыз аш аҧслымӡ аҿанаҧсеит. Асахьа хнаҩеит. Аҧслымӡ аҟынтә рыцқьашьа амоуӡеит. Ван Гог зегь акоуп асахьа ҭихын, хьӡысгьы иаиҭеит «Шевенинген – амшын асахьа». Аҧслымӡ ашьҭақәа, асахьа анба ашьҭахьгьы иаанхеит. Ари асахьа 2002 (ҩнызқьи ҩба) шықәсанӡа Амстердам Ван Гог имузеи аҿы иҵәахын. 2002 шықәсазы ԥхынҷкәынмза 7 рзы асахьа амузеи аҟынтә ирӡеит. Уи ашьҭамҭагьы рзымҧшааӡац иахьанӡагьы.
===«Ньиуенен ауаа ареформаттә уахәама аанрыжьуеит»===
Уи аҽныҵәҟьа амузеи аҿы ирӡеит Ван Гог исахьақәа даҽакгьы. «Ньиуенен ауаа ареформаттә уахәама аанрыжьуеит». Ари асахьа Ван Гог иан лзы иҭиххьан.
Раҧхьаӡа уи асахьаҿы иҭыхын ауахәама асахьа, аандакәырша, зыбӷьы каҧсаз аҵлақәа. Иан, даара илгәаҧхеит асахьа. Шықәсқәак рнаҩсан, Ван Гог ҿыц уи асахьа дазыхынҳәит. Аҵлақәа ирыциҵеит ҭагалантәи ашәҭ ҩежьқәа. Асахьа еиҳагьы иҧшӡахеит. Ауахәама ашҭаҿы, ауаа рсахьа ҭихит. Асахьа даналга ахьӡ аиҭеит «Ньиуенен ауаа ареформаттә уахәама аанрыжьуеит». Ари асахьа макьана ирымҧшааӡац. Уи хышә миллион доллар иаҧсоуп.
===«Овер Сиур Ваз асахьа»===
==Поль Сезанн==
Асахьаҿы иаарҧшуп Франциа араионқәа руак. Уи иахьӡуп Овер Сиур Ваз. Асахьа Англиа иҵәахын, Оксфорд амузеиаҿ. Асахьа Поль Сезанн инапы аҵаҩӡамызт. Сезанн игәаанагарала уи аҵыхәтәанӡа инагӡоуп ҳәа иҧхьаӡаӡомызт.
Уи асахьа ҩежәи жәеиза 31 декабр 1999 зқьи жәшәи ҧшьынҩажәи зежә шықәсазы ирӡеит, аҩежәиактәи ашәышықәса ааира сааҭқәак шагыз. Асахьа аныӡыз, ақалақь аҿы афеиерверкқәа ирылагеит. Ҩымш асахьа шыӡыз рызгәамҭаӡеит.
«Овер Сиур Ваз асахьа» Поль Сезанн иусумҭа хә-миллионк доллар иаҧсоуп. Уи иахьагьы ирымҧшааӡац.
==Леонардо да Винчи==
===«Мадонна лӡыгамацәаз»===
Ари асахьа 65 миллион доллар иаҧсоуп. Уи рӡеит 2003 ҩнызқьи хҧа шықәса азы Шотландиа. «Мадонна лӡыгамацәаз» Леонардо да Винчи исахьа Друмларинг абааҿы иҵәахын. Арҳәцәа асахьа ҩныргеит ҧықәсларада. Урҭ атуристцәа ргәыҧ ирыцыҩналеит. Урҭ ргәы иҭаз рыҵрымдыраарц, аҩналараз ахә шәаны гәцаракрыла агид иажәабжьқәа ирзыӡырҩуан. Аҵыхәтәан, агид урҭ «Мадонна лахь» ауада ҩнаигалеит дара ихы иасын, асахьа аакныхны адәахьы ирзыҧшыз амашьына рҽынҭарыҧсеит.
|
Еицырдыруа асахьаҭыхыҩцәа рсахьақәа зыхә ҳаракыу акоуп. Урҭ еиҳарак амузеиқәарҿы иҵәахуп. Араҟа зегьы ирылшоит урҭ рыхәаҧшра. Иҟоуп ауаа урҭ зыхә ҳаракыу асахьақәа еизызгоу. Урҭ иаархәоит иара убас, зыхә дуу, еицырдыруа асахьақәа. Урҭ аколлекционерцәа ҳәа ирышьҭоуп. Иҟоуп урҭ зыхә дуу асахьақәа амузеиқәа рҿы изӷьычуа. Нас, аколлекционерцәа ираазырхәо. Иҟоуп адунеиаҿы еицырдыруа асахьақәа иахьазы иӡны иҟоу. Урҭ интересу аҭоурых рымоуп.
Гарднер амузеи аҟны иӡны иҟоу асахьақәа
Изабелла Гарднер лмузеи Америка иҟоуп, ақалақь Бостон аҟны. Уаҟа иҵәахуп еицырдыруа асахьақәа рацәаны. Амузеи еиҿылкааит америкатәи аколлекционер Изабелла Гарднер. Раҧхьа уи амузеи аҿы ицәыргақәҵан Изабелла Гарднер еизылгаз асахьақәеи, иара убас, антиквартә маҭәарқәеи. Амузеиаҿы иҟоуп еицырдыруа асахьаҭыхыҩцәа Вермер, Боттичелли, Тициан, Пьероделла Франческа уҳәа егьырҭгьы рсахьақәа.
1990 шықәсазы Гарднер амузеи дырҳәит. Уи аҽны ақалақь аҿы аныҳәа мҩаҧыргон. Ауаа рацәан зыхьынџьара, рыбжьы цәгьан. Аполицаицәа амҩақәарҿы иныҟәон. Гарднер амузеи, ҩыџьа аполициатә маҭәа зшәыз надгылеит.
Амузеи ахьчаҩцәа ргәы иаанагеит урҭ полицаицәоуп ҳәа. Урҭ ргәы рҭынчны амузеи иҩнарҵеит. Амузеи ианыҩнала урҭ ахьчаҩцәа абџьар рымыхны, дара шырҳәцәаз нарыларҳәеит. Урҭ адҵа ҟарҵеит, амузеи ахьчацәа рабџьар шьҭарҵарц, анаҩс, урҭ ирҳәынҷеит ахьчаҩцәа. Уи аҽны арҳәцәа 13 (жәаха) сахьа амузеи идәылыргеит. Урҭ ирылан еицырдыруа асахьақәа «Аканцерт» Вермеер, «Аобелиск змоу аландшафт» Флинк исахьеи, «Галилеитәи амшынаҿ ацәқәырҧеисра» Рембрандт исахьа.
Вермеер «Аконцерт»
Вермеер «Аконцерт» аҧиҵеит 1665 шықәса азы. Асахьаҿы иаарҧшуп хҩык амузыкантцәа. Аҳәса апианино аҿы ихәмаруеит. Рааигәа дтәоуп ахаҵа. Асахьаҿы дарбоуп даҽа ҧҳәыскгьы, апианино ааигәара игылан ашәа зҳәо. Ари асахьа 1990 шықәса анаҩс аӡәгьы имбаӡац. Уи ахьыҟоу аҭыҧ иахьагьы аӡәгьы издырӡом.
Гавер Флинк
«Аобелиск ахьықәгылоу аландшафт»
Даттәи асахьаҭыхыҩ Говер Флинк исахьа «Аобелиск ахьықәгылоу аландшафт» Вермеер исахьа анырӡоз иацырӡеит. Ари асахьа ҩыџьа авторцәа амоуп.
Уи Говер Флинки, Рембрандти рыхьӡ арҭоит. Рембрандт Флинк димаҳәын, иҧҳа лхаҵа иакәын. Флинк иҧсҭазаара даналҵ (даныҧсы) ашьҭахь, ирацәаны инхеит дызлымгацыз асахьақәа. Иҟоуп агәаанагара Рембрандт урҭ хиркәшеитҳәа, асахьа «Аобелиск ахьықәгылоу аландшафт», Флинк дызлагаз, аха изынамыгӡаз Рембрандт ихиркәшеит ҳәа.
«Галлилеитәи амшын ацәқәырҧеисра» Рембрандт исахьа.
Иара убас амузеи аҟынтә ирӡеит Рембрандт исахьа.
«Галлилеитәи амшын ацәқәырҧеисра». Асахьаҿы иаарҧшуп еилашуа амшыни, ашхәа иақәтәоу ауааи. Ари асахьа абиблиатә ҵакы амоуп. Уаҟа иаарҧшуп амшын ихылаз Иисус иҵаҩцәеи иареи.
Ари асахьа заҵәык аҿоуп Рембрандт амшын асахьа ахьҭихыз.
Жәаха сахьа ирӡаз, акагьы рзымҧшааит. Урҭ иааизакны рыхә ишьақәнаргылоит хышә миллион доллар.
Винсент Ван Гог
Иӡны иҟоу асахьақәа
Винсент Ван Гог еицырдыруа Голландиатәи сахьаҭыхҩуп. Уи исахьақәа зегьы ирылукаауеит урҭ ршәыга лашақәа рыла.
«Маки» (Абларкқәа)
«Абларкқәа» - Винсент Ван Гог исахьақәа рахьтә зегь раҵкыс иҧшӡоу иреиуоуп. Асахьаҿы иаарҧшуп аваза иҭагыло аҩежьи, аҟаҧшьи абларкыгақәа. Асахьа хәышә миллион доллар иаҧсоуп. Асахьа Каир Моххамед Халил имузеиаҿы иҟан. Уи аныӡ, Мысра аиҳабыра аҧшааразы аусеилкаара иалагеит. Урҭ агәра ргон, уи лассы ирыҧшаауеит ҳәа. Мышқәак рнаҩс, аполициа иааныркылеит агәрамгара рызцәырызгоз аитальианеццәа, аха асахьа рзымҧшааӡеит. Уи асахьа 1977 (зқьы жәшәи ханҩежәи жәибжь) шықәса азы ирӡеит амузеи аҟынтә. Иара рыҧшааит Кувеит жәашықәса рышьҭахь, иагьаздырхынҳәит Кувеиттәи амузеи. Ван Гог исахьа «Абларкқәа» ахьыҟоу еилкааӡам.
Шевенинген амшын асахьа
Ван Гог лассы-ласс Шевенинген иҧсы ишьон. Ҽнак, амольберт абаҳчахь идәылигеит. Аҩнынтәи амшын асахьа ссир ааҧшит. Амш бааҧсхеит, аҧша асит, амшын аҽарцәгьеит. Ацәқәырҧқәа аӷбақәа дырҵысуан. Ус аҧша ааилагьежьын, амольберт ианыз аш аҧслымӡ аҿанаҧсеит. Асахьа хнаҩеит. Аҧслымӡ аҟынтә рыцқьашьа амоуӡеит. Ван Гог зегь акоуп асахьа ҭихын, хьӡысгьы иаиҭеит «Шевенинген – амшын асахьа». Аҧслымӡ ашьҭақәа, асахьа анба ашьҭахьгьы иаанхеит. Ари асахьа 2002 (ҩнызқьи ҩба) шықәсанӡа Амстердам Ван Гог имузеи аҿы иҵәахын. 2002 шықәсазы ԥхынҷкәынмза 7 рзы асахьа амузеи аҟынтә ирӡеит. Уи ашьҭамҭагьы рзымҧшааӡац иахьанӡагьы.
«Ньиуенен ауаа ареформаттә уахәама аанрыжьуеит»
Уи аҽныҵәҟьа амузеи аҿы ирӡеит Ван Гог исахьақәа даҽакгьы. «Ньиуенен ауаа ареформаттә уахәама аанрыжьуеит». Ари асахьа Ван Гог иан лзы иҭиххьан.
Раҧхьаӡа уи асахьаҿы иҭыхын ауахәама асахьа, аандакәырша, зыбӷьы каҧсаз аҵлақәа. Иан, даара илгәаҧхеит асахьа. Шықәсқәак рнаҩсан, Ван Гог ҿыц уи асахьа дазыхынҳәит. Аҵлақәа ирыциҵеит ҭагалантәи ашәҭ ҩежьқәа. Асахьа еиҳагьы иҧшӡахеит. Ауахәама ашҭаҿы, ауаа рсахьа ҭихит. Асахьа даналга ахьӡ аиҭеит «Ньиуенен ауаа ареформаттә уахәама аанрыжьуеит». Ари асахьа макьана ирымҧшааӡац. Уи хышә миллион доллар иаҧсоуп.
«Овер Сиур Ваз асахьа»
Поль Сезанн
Асахьаҿы иаарҧшуп Франциа араионқәа руак. Уи иахьӡуп Овер Сиур Ваз. Асахьа Англиа иҵәахын, Оксфорд амузеиаҿ. Асахьа Поль Сезанн инапы аҵаҩӡамызт. Сезанн игәаанагарала уи аҵыхәтәанӡа инагӡоуп ҳәа иҧхьаӡаӡомызт.
Уи асахьа ҩежәи жәеиза 31 декабр 1999 зқьи жәшәи ҧшьынҩажәи зежә шықәсазы ирӡеит, аҩежәиактәи ашәышықәса ааира сааҭқәак шагыз. Асахьа аныӡыз, ақалақь аҿы афеиерверкқәа ирылагеит. Ҩымш асахьа шыӡыз рызгәамҭаӡеит.
«Овер Сиур Ваз асахьа» Поль Сезанн иусумҭа хә-миллионк доллар иаҧсоуп. Уи иахьагьы ирымҧшааӡац.
Леонардо да Винчи
«Мадонна лӡыгамацәаз»
Ари асахьа 65 миллион доллар иаҧсоуп. Уи рӡеит 2003 ҩнызқьи хҧа шықәса азы Шотландиа. «Мадонна лӡыгамацәаз» Леонардо да Винчи исахьа Друмларинг абааҿы иҵәахын. Арҳәцәа асахьа ҩныргеит ҧықәсларада. Урҭ атуристцәа ргәыҧ ирыцыҩналеит. Урҭ ргәы иҭаз рыҵрымдыраарц, аҩналараз ахә шәаны гәцаракрыла агид иажәабжьқәа ирзыӡырҩуан. Аҵыхәтәан, агид урҭ «Мадонна лахь» ауада ҩнаигалеит дара ихы иасын, асахьа аакныхны адәахьы ирзыҧшыз амашьына рҽынҭарыҧсеит.
|
39606
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Уԥлисцихе
|
Уԥлисцихе
|
[[File:Uplistsikhe51.jpg|мини|250px|Уԥлисцихе]]
[[File:უფლისციხე 011993.jpg|мини|250px]]
[[File:უფლისციხე 021993.jpg|мини|250px]]
[[File:უფლისციხე 031993.jpg|мини|250px]]
[[File:უფლისციხე 041993.jpg|мини|250px]]
[[File:Ufliscixest.george.jpg|мини|250px]]
'''Уԥлисцихе''' ({{lang-ka|უფლისციხე}}) — ацаҟьа иаҿыцәаау ақалақь, Кавказтәи ижәытәӡоу анхарҭақәа руакоуп, ақалақьтә центр, иҟоуп ақ. Гори амрагыларахьала а-10-тәи километраҿ, аӡыиас Мтквари (Кура)армарахьтәи аԥшаҳәаҿы. [[2006]] шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультуратә имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
Аҩыратә ахыҵхырҭақәа рҿы раԥхьа VII ашәысықәса иадҳәаауп. Уԥлисцихе, уи акәша-мыкәша ихьчоуп археологиатә, аргылаҩцәа рбаҟақәа ргәыԥ, иарбанқәоу урҭ рҟынтәи ажәытәӡатәи раԥхьатәи аџьазтә шәышықәса иахаануп, Ихадоу-Арақс акультуратә гәыԥ иадҳәалоуп (анырхарақәа Лашеҭхеви аҟны, Гудаберҭҟа аҟны, Гори аҟны). Абжьаратәи аџьазтә шәышықәса анҵәамҭа иатәуп Ҟаҭланихеви гортәи анхара ҵаҟатәи ауаажәларахәҭа.
== Абаҟа ахцәажәара ==
Ԥасатәи аџьазтә шәышықәса раԥхьатәи ашьаҿаҿы ишьҭкаахароуп ахаҳә-ԥслымӡқәа рмассивқәа. Ажәытәтәи аерала I азқьышықәса I абжа аҟынтә иҿион Уԥлисцихе аргыларатә комплекс, иарбан ихадоу ахәҭа ихаданы иалкаауп иарбоу ԥахьатәи антикатә (ажәытәтәи аерала VI-IV ашәышықәсақәа) ашәышықәсаҿ. Иаҳԥылоит агәҭантәи ашәышықәса ацаҟьа иаҿыцәаау акомплекс. Еиҳа еиӷьны еиқәхоуп аҩныҵҟатәи ақалақь (аҵакыра 4 г.), иарбану абаҟа зегь акомпозициатә центр ауп. Аҩныҵҟатәи ақалақь амраҭашәареи аладатәии аганахьала аԥсабарала ихьчоуп. Амрагыларатәии аҩадатәии аганахьала иахьчон ацаҟьаҿ иаҿцәаау аҭыжаа ду, иарбану аҩныҵҟатәи аган аԥшькәакьҭатә бааш иҭбаау аҭӡы иашьҭанеиуан (иаанхеит ацаҟьаҿ иаҿцәаау аҭыжаақәа).
Изырӷәӷәоу аҭӡқәа ҵаҟатәи рыхәҭа иргылазаап иҿцәаау акәакьқәа ахаҳә-цәырақәа рыла, мацара аҩадатәи - ализтәи ақьырмыт ала. Аҩадатәи аганахь аӡыиас Мтквари ахь инеиуеит ацаҟьаҿ иаҿцәаау аҳаԥкылҵа ду. Иара убас, аҩадатәи аганахьала иҟаҵан аҩныҵҟатәи ақалақь ихадоу аҩналарҭақәа, имаҷу ацаҟьашрақәа. Аҩныҵҟатәи ақалақь ицәуп ацаҟьаҿ иаҿцәаау амҩақәа реимадарала, урҭ рҟынтәи акызаҵәк ихадоуп, мацара еӷьырҭ - аганахьтәи. Аҳаԥқәа иҭыԥыркуп хазы агәыԥқәа рыла, шьоукы дара-дара еимадоуп иҭбаау адәылҵырҭақәа рыла. Ақалақь хыхьтәи ахәҭаҿы иҭыԥырку азалқәа ркомпоекс аҟынтәи иазгәаҭатәуп ацаҟьаҿ иаҿцәаау азал ду, иарбану агьежьбжатә камера аус адулоу ацаҟьаҵәҟьаҿ иаҿцәаау аа-кәакьк змоу акессонқәа рыла.
== Апланшьҭыхра ==
Апланшьҭыхра аганахьала иазгәаҭатәуп асхемак ала иҭыԥырку акомплексқәа:
ашҭа, аԥхьатәи аганахьала апортал еиԥшу иаарту аргыларҭа, аҩныҵҟа аурала (ауадак ма ҩ-уадак акәзар) ма аурала агантәи агәҵәқәа ирыхәаԥшны (ауадақәа рхыԥхьаӡара еиҳазар) гәыԥла еихшоуп ауадақәа. Абри акомплексқәа рхатә структурала Вантәи аҳратәраҿ ирыларҵәоу аҳаԥқәа ирзааигәоуп. Уԥлисцихе аҳаԥқәа рыхәҭак абжьаратә шәышықәсақәа ирыҵанакуеит. Азалқәа руакы иҟьаҟьоу ахыбра апилиастра еиԥшны аус адулоуп, ақырҭуа жәлартә архитектураҿ еицырдыруа аконструкциақәа аанарԥшыроуп. Уԥлисцихе ақалақьыс иҟаз аҵакырадгьылаҿ ихагалоуп ақьырмытла иргылоу х-уахәамакны иҟоу абазилика, иарбану астилистикатә дыргақәа рыла IX-X ашәышықәсақәа ирыҵазакуа. Уи раԥхьатәи асахьа амазшәа иаанхеит. Агәҭантәи адҟаҵала агантәи адҟаҵала аасҭа иҳаракуп. Ах-адҟаҵалакгьы амраҭашәарахь еимадоуп нартексла, ихҩоуп акыцла. Ихадоу аҩналарҭоуп аладахьала. Анартекс ихьыԥшым аҩнашә амоуп, ихадоу адҟаҵала амраҭашәарахьала иамадоуп. Арӷәӷәаратә аҭыжаа адәахьы ақалақь ыҟазаап, иарбану иӷәӷәаны ааха змоу. Аҩныҵҟатәи ақалақь аҩадахьала 700-800 метракаҿ ихьчоуп Уԥлисцихе ахаҳәтә аҩнашә ду, иарбану ажәытәтәи Кавказтәи ихадоу ахәаахәҭратә амҩахада иреиҳаӡоу амҩатә ргыларақәа руакы акәын (аура - 150 м, аҳаракыра 10 м, аҭбаара - 2 м).
Уԥлисцихе амраҭашәарахьала, аӡиас Мтквари армарахьтәи аԥшаҳәа иавакны, ихьчоуп ԥасатәи аџьазтә шәышықәса, заатәи аихатә шәышықәса инхаз аныхабаа ахыжәжәарақәа Ҟаҭланихеви абит, убриҵәҟьа аамҭаз ажәытәтәи анышәынҭратә қыҭа Уԥлисцихе аҟны, антикатә шәышықәса аҳаблақәак, ажәытәтәи анышәынҭрақәа, абжьаратәи шәышықәсаҿ қыҭас иҟаз, ажәытәтәи анышәынҭрақәа, сахизнеқәа, мацара аҩныҵҟатәи ақалақь амрагыларахьала - абжьаратәи шәышықәсақәа ацаҟьаҿ иаҿцәаау аиаҳәақәа, амҩа ахәҭа. Уԥлисцихе, ақыҭатә акәша-мыкәша ақыҭа-нхамҩа азлаҟанҵа ҳанаҭоит археологиатә аҵхрақәа рыла иаарԥшу аграртә культқәа рныхабаа, ацаҟьаҿ иаҿцәаау аиаҳәақәа, аҩцарақәа, аӡахәа аилыхга аҳәызбақәа, аџьаз ашьанҵеи иалху амаганақәа, аихатә конструкциа, ачаҟәақәа, ажьтә акалыиақәа, уб. егь. Аҟазаратә аалых арацәара, еиуеиҧшымзаара, асахьаркыратә аамысҭашәара Уԥлисцихе ажәытәтәи аамҭа аҟазаратә аалых акрызҵазкуа центрны иаҳнарбоит.
== Аҭоурых ==
Уԥлисцихе. Апанораматә ақәыԥшыра
Уԥлисцихе ацаҟьаҿ иаҿцәаау ансамбль, уи акәша-мыкәша иҟоу анхарҭақәа рырҿиаратә амҩа ду иахысхьеит. Ацаҟьаҿ иаҿцәаау анхарҭа зны Уԥлисцихе акәша-мыкәша инхоу ахеидкылақәа агегемонтә ахеидкыла анхарҭаны иҟалаанӡа, анаҩс - “Зена соԥлис” (аҩныҵҟатәи ақыҭа) аимшьҭрақәа реидкыларатә центр, абри арҿиара ахада (аиҳабы), анцәа дахьтәаз (абрантәи ахьӡгьы Уԥлисцихе). Заатәи антикатә шәышықәса аҟынтә (ҳера ҟалаанӡа VI-IV ашәышықәсақәа) Уԥлисцихе ақалақьтә типла иҟоу анхарҭан, иарбану заатәи аеллинистикатә ашәышықәсақәа раан (ҳера ҟалаанӡа IV ашәышықәса анҵәамҭа - III ашәышықәса) идуу ақалақьтә центрны иҟалеит. Ажәытәтәи ацаҟьаҿ иаҿцәаау анырхарҭа антикатә ақалақь аҩныҵҟатәи ақалақьны иҟалеит. IV ашәышықәса аҟынтә Уԥлисцихе, иара убас ԥахьатәи акласстә ашәышықәсатә ақалақьқәа руакы еиԥш, иларҟәххеит, мацара аладатәи стратегиатә ҵакы азаанхеит. Қырҭтәылаҿ аидкылараз ақәԥара апериодаҿ (IX - X ашәышықәсақәа раан Уԥлисцихе ампыҵакраз рхы имеигӡакәа иқәԥон ақырҭуа аҳцәа, Кахети ахадацәа, Аермантәыла аҳцәа. Қырҭтәылаҿ аполитикатә аидгылара ашьҭахь (X ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа) Уԥлисцихе еиҳа-еиҳа иарӡит аҵакы. Абри апроцесс Давид Аӷмашьенебели ила 1122 Қарҭ ахы ақәиҭтәрала ихыркәшахеит.
Уԥлисцихе, арратә астратегиатә пункт еиԥш, аҟазаара амонголцәа рқәыларақәа (XIII ашә.) апериодаҿ инҵәеит. Анаҩстәиаан уи иазааигәоу араион анхацәа мацара аамҭала ақәлараз рхы иадырхәон.
== Иинтересу афактқәа ==
[[2007]] шықәса абҵарамза 24 аҟынтә Уԥлисцихе ацаҟьаҿ иаҿцәаау ақалақь иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.
== Алитература ==
* „ხიმშიაშვილი კ., უფლისციხის კლდეში ნაკვეთი კომპლექსების ერთი ჯგუფის დათარიღებისათვის“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 73 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1986 წელი. — გვ. 59-63
* „ლეჟავა გ., ქვაბ-ქალაქ უფლისციხის არქიტექტურა“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 27-28 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1971 წელი. — გვ. 21-28
* „აბრამიშვილი გ., ვაჩეიშვილი კ., უფლისციხის „მიუვალი“ კომპლექსი“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 3 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1964 წელი. — გვ. 28-34
* „ხახუტაშვილი დ., უფლისციხე“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 3 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1964 წელი. — გვ. 19-27
* ხიმშიაშვილი კ., The Architecture of Uplistsikhe, Georgia, 1990, p. 77-100
* ხიმშიაშვილი კ., უფლისციხის ზოგიერთი ქვაბული კომპლექსის ფუნქციისთვის გამოქვეყნებულია: "Analecta Iberica", ისტორიის, რელიგიის და კულტურის საკითხები, ტომი I: აღმოსავლეთ და სამხრეთ ევროპის კლდის ძეგლები, თბ. 2001, გვ. 24–27
* ხიმშიაშვილი კ., რამდენიმე მოსაზრება ანტიკური უფლისციხის სატაძრო (რელიგიურ) ქალაქად მიჩნევასთან დაკავშირებით, ძველი ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლთა ანალიზისა და დაცვის საკითხები, თბილისის სახელმწიფო სამხატრვრო აკადემიის სამეცნიერო შრომების კრებული, თბ., 1988, გვ. 58–69
* ხიმშიაშვილი კ., იბერიის სატაძრო არქიტექტურის შესახებ არქტიტქტურული მემკვიდრეობა, თბ., 2001, გვ. 1–39
* ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ციხესიმაგრეები, თბ., 1988, გვ. 13-15
* საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 5, თბ., 1990. — გვ. 90-109
* ყიფიანი გ., უფლისციხე, თბ., 2002
* სანიკიძე თ., უფლისციხე: ნარკვევი ქართული ხუროთმოძღვრების ისტორიიდან, თბ., 2002, გვ. 215
[[Акатегориа:Қырҭтәыла архитектура]]
[[Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа]]
|
мини|250px
мини|250px
мини|250px
мини|250px
мини|250px
Уԥлисцихе () — ацаҟьа иаҿыцәаау ақалақь, Кавказтәи ижәытәӡоу анхарҭақәа руакоуп, ақалақьтә центр, иҟоуп ақ. Гори амрагыларахьала а-10-тәи километраҿ, аӡыиас Мтквари (Кура)армарахьтәи аԥшаҳәаҿы. 2006 шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультуратә имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
Аҩыратә ахыҵхырҭақәа рҿы раԥхьа VII ашәысықәса иадҳәаауп. Уԥлисцихе, уи акәша-мыкәша ихьчоуп археологиатә, аргылаҩцәа рбаҟақәа ргәыԥ, иарбанқәоу урҭ рҟынтәи ажәытәӡатәи раԥхьатәи аџьазтә шәышықәса иахаануп, Ихадоу-Арақс акультуратә гәыԥ иадҳәалоуп (анырхарақәа Лашеҭхеви аҟны, Гудаберҭҟа аҟны, Гори аҟны). Абжьаратәи аџьазтә шәышықәса анҵәамҭа иатәуп Ҟаҭланихеви гортәи анхара ҵаҟатәи ауаажәларахәҭа.
Абаҟа ахцәажәара
Ԥасатәи аџьазтә шәышықәса раԥхьатәи ашьаҿаҿы ишьҭкаахароуп ахаҳә-ԥслымӡқәа рмассивқәа. Ажәытәтәи аерала I азқьышықәса I абжа аҟынтә иҿион Уԥлисцихе аргыларатә комплекс, иарбан ихадоу ахәҭа ихаданы иалкаауп иарбоу ԥахьатәи антикатә (ажәытәтәи аерала VI-IV ашәышықәсақәа) ашәышықәсаҿ. Иаҳԥылоит агәҭантәи ашәышықәса ацаҟьа иаҿыцәаау акомплекс. Еиҳа еиӷьны еиқәхоуп аҩныҵҟатәи ақалақь (аҵакыра 4 г.), иарбану абаҟа зегь акомпозициатә центр ауп. Аҩныҵҟатәи ақалақь амраҭашәареи аладатәии аганахьала аԥсабарала ихьчоуп. Амрагыларатәии аҩадатәии аганахьала иахьчон ацаҟьаҿ иаҿцәаау аҭыжаа ду, иарбану аҩныҵҟатәи аган аԥшькәакьҭатә бааш иҭбаау аҭӡы иашьҭанеиуан (иаанхеит ацаҟьаҿ иаҿцәаау аҭыжаақәа).
Изырӷәӷәоу аҭӡқәа ҵаҟатәи рыхәҭа иргылазаап иҿцәаау акәакьқәа ахаҳә-цәырақәа рыла, мацара аҩадатәи - ализтәи ақьырмыт ала. Аҩадатәи аганахь аӡыиас Мтквари ахь инеиуеит ацаҟьаҿ иаҿцәаау аҳаԥкылҵа ду. Иара убас, аҩадатәи аганахьала иҟаҵан аҩныҵҟатәи ақалақь ихадоу аҩналарҭақәа, имаҷу ацаҟьашрақәа. Аҩныҵҟатәи ақалақь ицәуп ацаҟьаҿ иаҿцәаау амҩақәа реимадарала, урҭ рҟынтәи акызаҵәк ихадоуп, мацара еӷьырҭ - аганахьтәи. Аҳаԥқәа иҭыԥыркуп хазы агәыԥқәа рыла, шьоукы дара-дара еимадоуп иҭбаау адәылҵырҭақәа рыла. Ақалақь хыхьтәи ахәҭаҿы иҭыԥырку азалқәа ркомпоекс аҟынтәи иазгәаҭатәуп ацаҟьаҿ иаҿцәаау азал ду, иарбану агьежьбжатә камера аус адулоу ацаҟьаҵәҟьаҿ иаҿцәаау аа-кәакьк змоу акессонқәа рыла.
Апланшьҭыхра
Апланшьҭыхра аганахьала иазгәаҭатәуп асхемак ала иҭыԥырку акомплексқәа:
ашҭа, аԥхьатәи аганахьала апортал еиԥшу иаарту аргыларҭа, аҩныҵҟа аурала (ауадак ма ҩ-уадак акәзар) ма аурала агантәи агәҵәқәа ирыхәаԥшны (ауадақәа рхыԥхьаӡара еиҳазар) гәыԥла еихшоуп ауадақәа. Абри акомплексқәа рхатә структурала Вантәи аҳратәраҿ ирыларҵәоу аҳаԥқәа ирзааигәоуп. Уԥлисцихе аҳаԥқәа рыхәҭак абжьаратә шәышықәсақәа ирыҵанакуеит. Азалқәа руакы иҟьаҟьоу ахыбра апилиастра еиԥшны аус адулоуп, ақырҭуа жәлартә архитектураҿ еицырдыруа аконструкциақәа аанарԥшыроуп. Уԥлисцихе ақалақьыс иҟаз аҵакырадгьылаҿ ихагалоуп ақьырмытла иргылоу х-уахәамакны иҟоу абазилика, иарбану астилистикатә дыргақәа рыла IX-X ашәышықәсақәа ирыҵазакуа. Уи раԥхьатәи асахьа амазшәа иаанхеит. Агәҭантәи адҟаҵала агантәи адҟаҵала аасҭа иҳаракуп. Ах-адҟаҵалакгьы амраҭашәарахь еимадоуп нартексла, ихҩоуп акыцла. Ихадоу аҩналарҭоуп аладахьала. Анартекс ихьыԥшым аҩнашә амоуп, ихадоу адҟаҵала амраҭашәарахьала иамадоуп. Арӷәӷәаратә аҭыжаа адәахьы ақалақь ыҟазаап, иарбану иӷәӷәаны ааха змоу. Аҩныҵҟатәи ақалақь аҩадахьала 700-800 метракаҿ ихьчоуп Уԥлисцихе ахаҳәтә аҩнашә ду, иарбану ажәытәтәи Кавказтәи ихадоу ахәаахәҭратә амҩахада иреиҳаӡоу амҩатә ргыларақәа руакы акәын (аура - 150 м, аҳаракыра 10 м, аҭбаара - 2 м).
Уԥлисцихе амраҭашәарахьала, аӡиас Мтквари армарахьтәи аԥшаҳәа иавакны, ихьчоуп ԥасатәи аџьазтә шәышықәса, заатәи аихатә шәышықәса инхаз аныхабаа ахыжәжәарақәа Ҟаҭланихеви абит, убриҵәҟьа аамҭаз ажәытәтәи анышәынҭратә қыҭа Уԥлисцихе аҟны, антикатә шәышықәса аҳаблақәак, ажәытәтәи анышәынҭрақәа, абжьаратәи шәышықәсаҿ қыҭас иҟаз, ажәытәтәи анышәынҭрақәа, сахизнеқәа, мацара аҩныҵҟатәи ақалақь амрагыларахьала - абжьаратәи шәышықәсақәа ацаҟьаҿ иаҿцәаау аиаҳәақәа, амҩа ахәҭа. Уԥлисцихе, ақыҭатә акәша-мыкәша ақыҭа-нхамҩа азлаҟанҵа ҳанаҭоит археологиатә аҵхрақәа рыла иаарԥшу аграртә культқәа рныхабаа, ацаҟьаҿ иаҿцәаау аиаҳәақәа, аҩцарақәа, аӡахәа аилыхга аҳәызбақәа, аџьаз ашьанҵеи иалху амаганақәа, аихатә конструкциа, ачаҟәақәа, ажьтә акалыиақәа, уб. егь. Аҟазаратә аалых арацәара, еиуеиҧшымзаара, асахьаркыратә аамысҭашәара Уԥлисцихе ажәытәтәи аамҭа аҟазаратә аалых акрызҵазкуа центрны иаҳнарбоит.
Аҭоурых
Уԥлисцихе. Апанораматә ақәыԥшыра
Уԥлисцихе ацаҟьаҿ иаҿцәаау ансамбль, уи акәша-мыкәша иҟоу анхарҭақәа рырҿиаратә амҩа ду иахысхьеит. Ацаҟьаҿ иаҿцәаау анхарҭа зны Уԥлисцихе акәша-мыкәша инхоу ахеидкылақәа агегемонтә ахеидкыла анхарҭаны иҟалаанӡа, анаҩс - “Зена соԥлис” (аҩныҵҟатәи ақыҭа) аимшьҭрақәа реидкыларатә центр, абри арҿиара ахада (аиҳабы), анцәа дахьтәаз (абрантәи ахьӡгьы Уԥлисцихе). Заатәи антикатә шәышықәса аҟынтә (ҳера ҟалаанӡа VI-IV ашәышықәсақәа) Уԥлисцихе ақалақьтә типла иҟоу анхарҭан, иарбану заатәи аеллинистикатә ашәышықәсақәа раан (ҳера ҟалаанӡа IV ашәышықәса анҵәамҭа - III ашәышықәса) идуу ақалақьтә центрны иҟалеит. Ажәытәтәи ацаҟьаҿ иаҿцәаау анырхарҭа антикатә ақалақь аҩныҵҟатәи ақалақьны иҟалеит. IV ашәышықәса аҟынтә Уԥлисцихе, иара убас ԥахьатәи акласстә ашәышықәсатә ақалақьқәа руакы еиԥш, иларҟәххеит, мацара аладатәи стратегиатә ҵакы азаанхеит. Қырҭтәылаҿ аидкылараз ақәԥара апериодаҿ (IX - X ашәышықәсақәа раан Уԥлисцихе ампыҵакраз рхы имеигӡакәа иқәԥон ақырҭуа аҳцәа, Кахети ахадацәа, Аермантәыла аҳцәа. Қырҭтәылаҿ аполитикатә аидгылара ашьҭахь (X ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа) Уԥлисцихе еиҳа-еиҳа иарӡит аҵакы. Абри апроцесс Давид Аӷмашьенебели ила 1122 Қарҭ ахы ақәиҭтәрала ихыркәшахеит.
Уԥлисцихе, арратә астратегиатә пункт еиԥш, аҟазаара амонголцәа рқәыларақәа (XIII ашә.) апериодаҿ инҵәеит. Анаҩстәиаан уи иазааигәоу араион анхацәа мацара аамҭала ақәлараз рхы иадырхәон.
Иинтересу афактқәа
2007 шықәса абҵарамза 24 аҟынтә Уԥлисцихе ацаҟьаҿ иаҿцәаау ақалақь иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.
Алитература
„ხიმშიაშვილი კ., უფლისციხის კლდეში ნაკვეთი კომპლექსების ერთი ჯგუფის დათარიღებისათვის“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 73 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1986 წელი. — გვ. 59-63
„ლეჟავა გ., ქვაბ-ქალაქ უფლისციხის არქიტექტურა“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 27-28 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1971 წელი. — გვ. 21-28
„აბრამიშვილი გ., ვაჩეიშვილი კ., უფლისციხის „მიუვალი“ კომპლექსი“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 3 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1964 წელი. — გვ. 28-34
„ხახუტაშვილი დ., უფლისციხე“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 3 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1964 წელი. — გვ. 19-27
ხიმშიაშვილი კ., The Architecture of Uplistsikhe, Georgia, 1990, p. 77-100
ხიმშიაშვილი კ., უფლისციხის ზოგიერთი ქვაბული კომპლექსის ფუნქციისთვის გამოქვეყნებულია: "Analecta Iberica", ისტორიის, რელიგიის და კულტურის საკითხები, ტომი I: აღმოსავლეთ და სამხრეთ ევროპის კლდის ძეგლები, თბ. 2001, გვ. 24–27
ხიმშიაშვილი კ., რამდენიმე მოსაზრება ანტიკური უფლისციხის სატაძრო (რელიგიურ) ქალაქად მიჩნევასთან დაკავშირებით, ძველი ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლთა ანალიზისა და დაცვის საკითხები, თბილისის სახელმწიფო სამხატრვრო აკადემიის სამეცნიერო შრომების კრებული, თბ., 1988, გვ. 58–69
ხიმშიაშვილი კ., იბერიის სატაძრო არქიტექტურის შესახებ არქტიტქტურული მემკვიდრეობა, თბ., 2001, გვ. 1–39
ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ციხესიმაგრეები, თბ., 1988, გვ. 13-15
საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 5, თბ., 1990. — გვ. 90-109
ყიფიანი გ., უფლისციხე, თბ., 2002
სანიკიძე თ., უფლისციხე: ნარკვევი ქართული ხუროთმოძღვრების ისტორიიდან, თბ., 2002, გვ. 215
Акатегориа:Қырҭтәыла архитектура
Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа
|
39611
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Никорҵминда
|
Никорҵминда
|
[[FIle:Nikortsminda_South.jpg|мини|Никорҵминда]]
'''Никорҵминда''' ({{lang-ka|ნიკორწმინდა}}) — аҟәырӷтә аныхабаа [[Амбролаури амуниципалитет]] абриҵәҟьа ахьӡ змоу ақыҭаҿ. X ашәышықәса аҵыхәтәаны Раҷаҭәи ахадара аԥҵара ашьҭахь, азеиԥш афеодалтә Қырҭтәыла актәи аҳ Баграт III идҵала ашьаҭа акхеит Николоз цқьа ихьӡ зху аныхабаа ду аргылара, иарбану абри ахадара акультуратә центрны иҟалаз.
== Аҭоурых ==
Никорҵминда аныхабаа амилаҭтә аргылаҩцәа ршедевроуп. Иргылоуп XI ашәышықәса алагамҭаҿ, [[1010]]-[[1014]] шықәсқәарзы. Абри уи апериодоуп, азҽлымҳара ду анрыҭахоз афасадтә декорациатә аҩычара. Иашаны абри аганахьала Никорҵминда адекор ақырҭуа амонументтә пластика анагӡароуп.
Абаҟа аҟазаара аҩныҵҟа аԥсахра дуқәа ахнамгац. Абри иҷыдалкаауп. Аныхабаа аҟәырӷ раԥхтатәи асахьа азаанханы иҟоуп.
XVI ашәышықәсаҿ Имерети аҳ, Баграт III ицхыраарала Никорҵминда идырҿыцит. Абри афакт шьақәырӷәӷәагоуп 1534 шықәсазы аҳ ила аныхабаа ианашьоу адырԥса:
* «Ҳара аҳцәа раҳ Баграт… иҳаргылеит аныхабаа… иаԥаҳҵеит ихадоу еипископраны»
Абри инаркны, Никорҵминда Раҷа аепископра аныхабааны иԥхьаӡоуп.
Никорҵминда иазкны аӡәымкәа аҭоурыхҭҵааҩцәа ма аныҟәаҩцәа ирыҩуан. XVIII ашәышықәсаҿ аныхабаа иахәаԥшит аурыс ацҳаражәҳәаҩцәа, Толочанов, Ивлеев: “ҳцеит аҳ Александр Раҷа ахьы… ауахәама ахьӡуп, идуу, иџьашьатәу, Николоз иџьашьахәу ихьӡала… ауахәама ааигәара иҟоуп ахаҳәтә агәараанда ҩ-ҩнашәк аманы. Абриҵәҟьа ауахәамаҿ анышә иамадоуп аҳ иазааигәоу ауацәа… акардамақәа ихагалоуп ауахәама аҭӡқәа рҿы”. Ацҳаражәҳәаҩцәа рҭаҩымҭақәа рҿы иазгәаҭоуп ауахәама агәараанда, иарбану иахьа иаҿыбгахьеит, мацара уи ацәынхақәа роуп иаанхаз. Мацара аҳ изку иазааигәоу ркардамақәа, урҭ абаҟа арҿыцраан ихырҩеит.
== Архитектура ==
Ауахәама аформала агәҭа аҟәырӷ зхагылоу ауп. Аныхабаа аекстериер иуадаҩуп, аелегантра иалкаау, иалукааны аҟәырӷ ахәда амассивра иахҟьаны, аха аорнаментқәа рырацәара, реиуеиԥшымзаара, анагӡара даара иҳараку ахаҭабзтара ахәаԥшҩы иӷәӷәоу агәашьҭанҵара инаҭоит. Ақьырсиантә асиужетқәа рывараҿ ирацәоуп убри аҩыза амотивгьы, иарбанқәоу жәлартә раԥхьатәи ареқьырсиантә агәрахаҵара иадҳәалазароуп. Аныхабаа адәахьала зганқәа кьаҿу зкәакьҭа иашоу аџьар аформақәа амоуп, аҩныҵҟантәи хә-аԥсидиак амоуп, амраҭашәарахьала зкәакьҭа иашоу аган амоуп. Апсида ашвелерқәа, иарбанқәоу агәашьа абжа аформа змоу, ихагалоуп аҟәырӷ ахәда. Ф-хәҭакны ма аҟәырӷ аргьажьахь аиасра иҟалоит аԥрақәа рыла. Аԥшьаҭыԥ апсида абалкеи амраҭашәаратә амахәҿа иахҟьаны аҩныҵҟатәи аиужьра улаԥш иҵашәартә ирроуп ихадоу алыра иавакны амрагылара аҟынтә амраҭашәарахь. Никорҵминда афасадқәа, адҟаҵалақәа, аҭаԥҟақәа рыда, иамоуп акрызҵазкуа арелиефтә аҳаҭәарақәа рыла: абри иҟоуп ацқьақәа рсахьақәа, аиҿартәышьа рацәа змоу асценақәа, иреалу, афантастикатә аԥстәқәа.
Амрагыларатәи афасадаҿ иарбоуп аҽеиҭакратә сцена, мацара аладахьтәи афронтонаҿ Қьырса аҩбатәи ихынҳәра, аџьар арҳаракратә композициақәа, иарбанқәоу ҵакыла иныҟәызгоу анцәа илшара аидеа. Иалукаартә иалкаауп аныхабаа акамара, изныԥшуа аорнаментла иҩычоу ашәахәа, уи аҟны иҭартәоу аџьар. Ауахәама афасадқәа ирыдуп ибзианы ицәу ахаҳәқәа, аус адулоуп еиҟәымҵәоу ахыргьагьа рыла. Абри аҩыза ахыргьагьала аус адулоуп 12 ԥенџьырк змоу аҟәырӷ ахәдагьы. Аԥенџьырқәа иаакәыршаны ирыццоит иҭаԥҟоу аршисқәа. Аладтәии амраҭашәаратәии аҩнашәқәа ԥыҭрак ашьҭахь иадҟаҵалоуп, аха урҭгьы XI ашәышықәса I абжа иаҵанакуеит. Аныхабаа ашҭаҿ ихагалоуп х-ехагылак змоу асаркьалсырҭа иарбану XIX ашәышықәса II абжаҿ иргылоу.
== Асахьаркыра ==
Аныхабааҿ иҟоу имариам асахьаркыра XVI-XVII ашәышықәсақәа ирыҵанакуеит, иалкаауп асахьаркыра ҩ-ҿыгҳарак. Ирацәоуп аԥшьацәа рпортретқәа, иарбанқәоу изцу адҩылақәа. Иҭаҳҵаауеит, Никорҵминда ԥасатәи абжьаратәи шәышықәсақәа раан аҭыԥантәи аҭауадцәа, Ҵулукиӡераа рнышәынҭра шакәыз. Абарелиеф аовалтә аганахь иҭыԥыркуп иԥшӡаны иҭаҿаҟәоу адҩыла, адҩыла ишьақәнарӷәӷәоит аныхабаа аргылара арыцхә, хаҭала, Баграт аҳ 1010-1014 ашықәсқәа раан импыҵаихалаз, абри апериодаҿ ауп Никорҵминда ианыргылоу.
Ауахәама амраҭашәаратә аҭӡаҿы, аԥенџьыр арӷьарахьала, дарбоуп аныхабаа аԥшьаҩы Гиорги: “Николоз ацқьа, дырқьиа Гиорги аԥшьаҩы абри ауахәама ацқьарала”. XI-XIII ашәышықәсақәа раан Никорҵминда Раҷа Ерисҭави (аиҳабы) Кахабериӡераа рыжәлантә аберҭыԥ акәын, иарбан ишьақәырӷәӷәахоу аныхабааҿ иҟоу акымкәа адҩылала: “Сара Кахабер… Аерисҭавцәа Рерисҭав Рати иԥа иҟасҵеит аныхачаԥа аџьар ианырҵаз итәы… аныҳәараз сара сԥа Аерисҭавцәа Рерисҭав, Раҷа Ерисҭав Рати”.
XIII ашәышықәса 80 ашықәсқәа раан амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҳ, Давид VI Нарин аӷалатра ахарадҵарала Кахабериӡераа рдинастиа иқәихит. Ииашаны абри амзыз акәын, Никорҵминда дзарӡыз ахылаԥшҩы, уи иубартә иԥсыҽхеит. XVI ашәышықәса 30 ашықәсқәа раан Имерети аҳ Баграт III иааирԥшит ахӡыӡаара, ирҿыцит аныхабаа.
Аныхаҩыра, асахьаркыра аҩбатәи ауаажәларахәҭа иазкуп XVII ашәышықәса. Асахьақәа ишаҳдырбоу еиԥш, уи асахьа анызароуп Ҵулукиӡераа рфеодалтә ажәла ала абриҵәҟьа ашәышықәса аҩбатәи абжаҿ.
== Иинтересу афактқәа ==
[[2007]] шықәса абҵарамза 24 аҟынтә Никорҵминда аберҭыԥ иалагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.
[[2012]] шықәсазы ареабилитациатә аусурақәа раан аҷышәла ихҩоу аҩнашәқәа рҿы иааԥшит XVI ашәышықәса ҟалаанӡа идырым афрескақәа: аныхабаа актиторцәа, аҭыԥантәи афеодалцәа, ауоԥшәыл хада Миқаел исахьақәа. Афрескатә адҩылақәа руакы дыунарбоит аныхабаа аҭыхҩы, Џьавахаӡе. Актиторцәа рсахьақәа рыҟны иарбоуп ҩ-џьарк, Џьавахаӡераа, Ҵулукиӡераа.
== Алитература ==
* ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 435.
[[Акатегориа:Қырҭтәыла архитектура]]
[[Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу ауахәамақәа]]
|
Никорҵминда () — аҟәырӷтә аныхабаа Амбролаури амуниципалитет абриҵәҟьа ахьӡ змоу ақыҭаҿ. X ашәышықәса аҵыхәтәаны Раҷаҭәи ахадара аԥҵара ашьҭахь, азеиԥш афеодалтә Қырҭтәыла актәи аҳ Баграт III идҵала ашьаҭа акхеит Николоз цқьа ихьӡ зху аныхабаа ду аргылара, иарбану абри ахадара акультуратә центрны иҟалаз.
Аҭоурых
Никорҵминда аныхабаа амилаҭтә аргылаҩцәа ршедевроуп. Иргылоуп XI ашәышықәса алагамҭаҿ, 1010-1014 шықәсқәарзы. Абри уи апериодоуп, азҽлымҳара ду анрыҭахоз афасадтә декорациатә аҩычара. Иашаны абри аганахьала Никорҵминда адекор ақырҭуа амонументтә пластика анагӡароуп.
Абаҟа аҟазаара аҩныҵҟа аԥсахра дуқәа ахнамгац. Абри иҷыдалкаауп. Аныхабаа аҟәырӷ раԥхтатәи асахьа азаанханы иҟоуп.
XVI ашәышықәсаҿ Имерети аҳ, Баграт III ицхыраарала Никорҵминда идырҿыцит. Абри афакт шьақәырӷәӷәагоуп 1534 шықәсазы аҳ ила аныхабаа ианашьоу адырԥса:
«Ҳара аҳцәа раҳ Баграт… иҳаргылеит аныхабаа… иаԥаҳҵеит ихадоу еипископраны»
Абри инаркны, Никорҵминда Раҷа аепископра аныхабааны иԥхьаӡоуп.
Никорҵминда иазкны аӡәымкәа аҭоурыхҭҵааҩцәа ма аныҟәаҩцәа ирыҩуан. XVIII ашәышықәсаҿ аныхабаа иахәаԥшит аурыс ацҳаражәҳәаҩцәа, Толочанов, Ивлеев: “ҳцеит аҳ Александр Раҷа ахьы… ауахәама ахьӡуп, идуу, иџьашьатәу, Николоз иџьашьахәу ихьӡала… ауахәама ааигәара иҟоуп ахаҳәтә агәараанда ҩ-ҩнашәк аманы. Абриҵәҟьа ауахәамаҿ анышә иамадоуп аҳ иазааигәоу ауацәа… акардамақәа ихагалоуп ауахәама аҭӡқәа рҿы”. Ацҳаражәҳәаҩцәа рҭаҩымҭақәа рҿы иазгәаҭоуп ауахәама агәараанда, иарбану иахьа иаҿыбгахьеит, мацара уи ацәынхақәа роуп иаанхаз. Мацара аҳ изку иазааигәоу ркардамақәа, урҭ абаҟа арҿыцраан ихырҩеит.
Архитектура
Ауахәама аформала агәҭа аҟәырӷ зхагылоу ауп. Аныхабаа аекстериер иуадаҩуп, аелегантра иалкаау, иалукааны аҟәырӷ ахәда амассивра иахҟьаны, аха аорнаментқәа рырацәара, реиуеиԥшымзаара, анагӡара даара иҳараку ахаҭабзтара ахәаԥшҩы иӷәӷәоу агәашьҭанҵара инаҭоит. Ақьырсиантә асиужетқәа рывараҿ ирацәоуп убри аҩыза амотивгьы, иарбанқәоу жәлартә раԥхьатәи ареқьырсиантә агәрахаҵара иадҳәалазароуп. Аныхабаа адәахьала зганқәа кьаҿу зкәакьҭа иашоу аџьар аформақәа амоуп, аҩныҵҟантәи хә-аԥсидиак амоуп, амраҭашәарахьала зкәакьҭа иашоу аган амоуп. Апсида ашвелерқәа, иарбанқәоу агәашьа абжа аформа змоу, ихагалоуп аҟәырӷ ахәда. Ф-хәҭакны ма аҟәырӷ аргьажьахь аиасра иҟалоит аԥрақәа рыла. Аԥшьаҭыԥ апсида абалкеи амраҭашәаратә амахәҿа иахҟьаны аҩныҵҟатәи аиужьра улаԥш иҵашәартә ирроуп ихадоу алыра иавакны амрагылара аҟынтә амраҭашәарахь. Никорҵминда афасадқәа, адҟаҵалақәа, аҭаԥҟақәа рыда, иамоуп акрызҵазкуа арелиефтә аҳаҭәарақәа рыла: абри иҟоуп ацқьақәа рсахьақәа, аиҿартәышьа рацәа змоу асценақәа, иреалу, афантастикатә аԥстәқәа.
Амрагыларатәи афасадаҿ иарбоуп аҽеиҭакратә сцена, мацара аладахьтәи афронтонаҿ Қьырса аҩбатәи ихынҳәра, аџьар арҳаракратә композициақәа, иарбанқәоу ҵакыла иныҟәызгоу анцәа илшара аидеа. Иалукаартә иалкаауп аныхабаа акамара, изныԥшуа аорнаментла иҩычоу ашәахәа, уи аҟны иҭартәоу аџьар. Ауахәама афасадқәа ирыдуп ибзианы ицәу ахаҳәқәа, аус адулоуп еиҟәымҵәоу ахыргьагьа рыла. Абри аҩыза ахыргьагьала аус адулоуп 12 ԥенџьырк змоу аҟәырӷ ахәдагьы. Аԥенџьырқәа иаакәыршаны ирыццоит иҭаԥҟоу аршисқәа. Аладтәии амраҭашәаратәии аҩнашәқәа ԥыҭрак ашьҭахь иадҟаҵалоуп, аха урҭгьы XI ашәышықәса I абжа иаҵанакуеит. Аныхабаа ашҭаҿ ихагалоуп х-ехагылак змоу асаркьалсырҭа иарбану XIX ашәышықәса II абжаҿ иргылоу.
Асахьаркыра
Аныхабааҿ иҟоу имариам асахьаркыра XVI-XVII ашәышықәсақәа ирыҵанакуеит, иалкаауп асахьаркыра ҩ-ҿыгҳарак. Ирацәоуп аԥшьацәа рпортретқәа, иарбанқәоу изцу адҩылақәа. Иҭаҳҵаауеит, Никорҵминда ԥасатәи абжьаратәи шәышықәсақәа раан аҭыԥантәи аҭауадцәа, Ҵулукиӡераа рнышәынҭра шакәыз. Абарелиеф аовалтә аганахь иҭыԥыркуп иԥшӡаны иҭаҿаҟәоу адҩыла, адҩыла ишьақәнарӷәӷәоит аныхабаа аргылара арыцхә, хаҭала, Баграт аҳ 1010-1014 ашықәсқәа раан импыҵаихалаз, абри апериодаҿ ауп Никорҵминда ианыргылоу.
Ауахәама амраҭашәаратә аҭӡаҿы, аԥенџьыр арӷьарахьала, дарбоуп аныхабаа аԥшьаҩы Гиорги: “Николоз ацқьа, дырқьиа Гиорги аԥшьаҩы абри ауахәама ацқьарала”. XI-XIII ашәышықәсақәа раан Никорҵминда Раҷа Ерисҭави (аиҳабы) Кахабериӡераа рыжәлантә аберҭыԥ акәын, иарбан ишьақәырӷәӷәахоу аныхабааҿ иҟоу акымкәа адҩылала: “Сара Кахабер… Аерисҭавцәа Рерисҭав Рати иԥа иҟасҵеит аныхачаԥа аџьар ианырҵаз итәы… аныҳәараз сара сԥа Аерисҭавцәа Рерисҭав, Раҷа Ерисҭав Рати”.
XIII ашәышықәса 80 ашықәсқәа раан амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҳ, Давид VI Нарин аӷалатра ахарадҵарала Кахабериӡераа рдинастиа иқәихит. Ииашаны абри амзыз акәын, Никорҵминда дзарӡыз ахылаԥшҩы, уи иубартә иԥсыҽхеит. XVI ашәышықәса 30 ашықәсқәа раан Имерети аҳ Баграт III иааирԥшит ахӡыӡаара, ирҿыцит аныхабаа.
Аныхаҩыра, асахьаркыра аҩбатәи ауаажәларахәҭа иазкуп XVII ашәышықәса. Асахьақәа ишаҳдырбоу еиԥш, уи асахьа анызароуп Ҵулукиӡераа рфеодалтә ажәла ала абриҵәҟьа ашәышықәса аҩбатәи абжаҿ.
Иинтересу афактқәа
2007 шықәса абҵарамза 24 аҟынтә Никорҵминда аберҭыԥ иалагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.
2012 шықәсазы ареабилитациатә аусурақәа раан аҷышәла ихҩоу аҩнашәқәа рҿы иааԥшит XVI ашәышықәса ҟалаанӡа идырым афрескақәа: аныхабаа актиторцәа, аҭыԥантәи афеодалцәа, ауоԥшәыл хада Миқаел исахьақәа. Афрескатә адҩылақәа руакы дыунарбоит аныхабаа аҭыхҩы, Џьавахаӡе. Актиторцәа рсахьақәа рыҟны иарбоуп ҩ-џьарк, Џьавахаӡераа, Ҵулукиӡераа.
Алитература
ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 435.
Акатегориа:Қырҭтәыла архитектура
Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа
Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу ауахәамақәа
|
39626
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Бебиа,_Руслан_Едуард-иԥа
|
Бебиа, Руслан Едуард-иԥа
|
'''Руслан Едуард-иԥа Бебиа''' (диит {{date|25|6|1965}}) — Е. Бебиа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә акәашаратә ансамбль “Шьараҭын”асахьаркыратә напхгаҩы, абалетмеистр хада. Москватәи аҳәынҭқарратә культуратә институт даналга 1988ш. рзы дхынҳәуеит Аԥсныҟа, далагоит балетмеистрс аусура ансамбль “Шьараҭын” аҿы. Аԥсны Аџьынџьтәылатәи еибашьра 1992-1993шш. абџьар шьҭыхны иԥсадгьыл ихьчон, абаталион “Шьараҭын” аҟны деибашьуан. 1997 ш. рзы Урыстәылатәи Афедерациа Акультура аминистрра еиҿнакааз Урыстәылатәи аҳәынҭқарратә концерттә компаниа “Содружество” дастипендиантын. 2007 ш. рзы Чечентәыла Ахада Иусԥҟала ианашьан “Чечентәыла Ареспублика зҽаԥсазтәыз аҟазара аусзуҩ” ҳәа ахьӡ. 2009ш. рзы Аԥсны Ахада Иусԥҟала Р.Е. Бебиа ианашьан “Аԥсны Ареспублика зҽаԥсазтәыз артист” ҳәа ахьӡ.
==Алитература==
*Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
*Государственный ансамбль танца Абхазии «Шаратын»: альбом. 1983. - 29 с.
*Аргун А.Х. Эдуард Бебия и ансамбль «Шаратын»; Ред. Т.Ю. Алексеева, технич. ред. Л.И. Ермолов. - Сухум: Алашара, 1996. - 188 с.
[[Акатегориа:Рашәарамза 25 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1965 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Бебиаа]]
==Азхьарԥшрақәа==
https://drive.google.com/file/d/1EgEYzVKdEihfgszpqsitK8ELgCU4oqsF/view?usp=sharing
|
Руслан Едуард-иԥа Бебиа (диит ) — Е. Бебиа ихьӡ зху Аҳәынҭқарратә акәашаратә ансамбль “Шьараҭын”асахьаркыратә напхгаҩы, абалетмеистр хада. Москватәи аҳәынҭқарратә культуратә институт даналга 1988ш. рзы дхынҳәуеит Аԥсныҟа, далагоит балетмеистрс аусура ансамбль “Шьараҭын” аҿы. Аԥсны Аџьынџьтәылатәи еибашьра 1992-1993шш. абџьар шьҭыхны иԥсадгьыл ихьчон, абаталион “Шьараҭын” аҟны деибашьуан. 1997 ш. рзы Урыстәылатәи Афедерациа Акультура аминистрра еиҿнакааз Урыстәылатәи аҳәынҭқарратә концерттә компаниа “Содружество” дастипендиантын. 2007 ш. рзы Чечентәыла Ахада Иусԥҟала ианашьан “Чечентәыла Ареспублика зҽаԥсазтәыз аҟазара аусзуҩ” ҳәа ахьӡ. 2009ш. рзы Аԥсны Ахада Иусԥҟала Р.Е. Бебиа ианашьан “Аԥсны Ареспублика зҽаԥсазтәыз артист” ҳәа ахьӡ.
Алитература
Акрызҵазкуа арыцхәқәа рамзар, Аҟәа, 2015 ш.
Государственный ансамбль танца Абхазии «Шаратын»: альбом. 1983. - 29 с.
Аргун А.Х. Эдуард Бебия и ансамбль «Шаратын»; Ред. Т.Ю. Алексеева, технич. ред. Л.И. Ермолов. - Сухум: Алашара, 1996. - 188 с.
Акатегориа:Рашәарамза 25 рзы ииз
Акатегориа:1965 шықәсазы ииз
Акатегориа:Бебиаа
Азхьарԥшрақәа
https://drive.google.com/file/d/1EgEYzVKdEihfgszpqsitK8ELgCU4oqsF/view?usp=sharing
|
39692
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Арыцарцәа
|
Арыцарцәа
|
'''Арыцар''' ({{lang-pl|rycerz}} < {{lang-de|ritter}}, раԥхьаӡа “аҽыуаҩ" ҳәа иаанагон. Абжьаратәи Аҩадатәи Агерман бызшәа аҟынтә rîtære “ҽыла ныҟәара”акәын: еиҿырԥштәуп иахьатәи англыз бызшәа to ride аҟынтә уи“ҽыла ныҟәара” ауп rider → аҽыуаҩ ; лат. miles, caballarius, [[Афранцыз бызшәа|афранцыз]]. chevalier, [[англыз бызшәа|англыз]]. knight, [[Аиталиа бызшәа|Аитал.]]. cavaliere) — абжьарашәышықәсатәи аамҭақәа рзы Европа аан иҟаз ахьӡ ду.
Арыцар — аҳәынҭқарра ахада (апапгьы уахь дналаҵаны) мамзаргьы аҳ, ауахәама, атәыла рзы, ҷыдала арратә ҭагылазаашьаҿы, ахаҭарнак ила аҳаҭыртә хьӡы змоу ауаҩы иоуп. [12]
[[File:Codex_Manesse_Hartmann_von_Aue.jpg|thumb|14-тәи ашәышықәсазы 13-тәи ашәышықәсазы инхоз ажәытә германтә рыцар Хартман фон Ауе исахьа, Кодекс Манесса аҟынтә.]]
[[Файл:Knight crop.JPG|thumb|Арыцар ихаҭәараҷ]]
== Арыцарцәа шцәырҵыз ==
== Аритуал инициациа ==
== Арыцарцәа ркодекс ==
[[File:Peraldus Knight.jpg|thumb|The ''[[miles Christianus]]'' allegory (mid-13th century), showing a knight armed with [[virtue]]s and facing the [[vice]]s in mortal combat.]]
{{Main|Арыцарра}}
Арыцарцәа зегь раԥхьаӡа иргыланы гәымшәарыла еибашьларц, насгьы арратә занааҭдырреи аҳаҭырқәҵашьеи аадырԥшларц ирыхәҭан. Арыцарцәа анҭаркуаз, урҭ еиҳараҩык ирзыманшәалаз аҭыгалазаашьаҿы иҟан. Абри аҩыза ахымҩаԥгашьа егьырҭ аибашьцәа рзы (ашәақьцәа, анхацәа, ашьаҟауаа, уҳәа убас иҵегьы) ирыдҳәаламызт, урҭ лассы-лассы ианҭарк ашьҭахь иршьуан, насгьы аибашьраан арыцарцәа рзы арыцарцәа рахь ирҿагыларц ԥынгылас иԥхьаӡан. [39]
Арыцарра арыцарцәа рзы занааҭтә етикас раԥхьатәи стандартны иҟалеит, урҭ аҽқәа зтәыз, амал змаз ауаа ракәын, дгьылк роуц азы арратә маҵзурақәа рыҭара ирыхәҭан. Раԥхьатәи арыцарра аидеиақәа рахь аҳ изы гәык ала азыҟазаара, аибашьраҿы агәымшәареи ахаҵареи аарԥшра иаҵанакуан, убырҭ ридеиақәа Афырхаҵаратә аамҭа аҵак дуқәа иреиԥшын.
== Атурнирқәа(Аицлабрақәа) ==
{{Main|Абжьарашәышықәсатәи турнирқәа}}
[[File:Codex Manesse (Herzog) von Anhalt.jpg|thumb|left|Манесс икодекс аҟынтәи атурнир, напыла аибашьра аазырԥшуа]]
Аҭынчраан, аибашьцәа лассы-лассы атурнирқәа рҿы аибашьратә ҟазара аадырԥшуан , урҭ еиҳарак абааш атерриториаҿы имҩаԥысуан. Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзын имҩаԥысуаз аицлабрақәа hastiludes ҳәа изышьҭоу аибашьратә спорт хкқәа рыла ишьақәгылан, урҭ ахәаԥшцәа рзы ихадаз спорттә хкқәан, аха урҭ аибашьра аиссрақәа симуляциақәан. Абжьааԥны урҭ аицлабра анҵәамҭазы аибашьцәа рацәаҩны ирхәуан, мамзаргьы иршьуан. Аицлабрақәа зегьы еицырзеиԥшу аибашьра иреиуан , уи шәҩыла иҟаз аибашьцәа ргәыԥ дуқәа еизаны еибашьуан, амала аҵыхәтәантәи аибашьҩы аиааира игон. Зегь реиҳа еицырдыруаз, еиҳа аромантикзациа зауз аицлабра уи ҩыџьа аибашьцәа амҿтәы ҟәаҟәа ҟьаҟьақәа рыла ианеибашьуаз акәын, рҟәаҟәа аӷа ихы ма ицәеижь иаԥырҵәарц, мамзаргьы зынӡаск иҽы дҭадыршәырц рҽазыршәоит. Аҵыхәтәантәи амш аныҳәақәеи, акәашареи, ашәаҳәареи рыла иҭәын.
Аофициалтә турнирқәа рыдагьы, иофициалла иҟамызгьы аӡбаратә дуельқәагь иҟан, урҭ арыцарцәеи аҳәаҭҳаныҟәгаҩцәеи еиуеиԥшым аимак-аиҿакқәа рҵыхәтәа ԥҵәаразы мҩаԥыргон. [{{DEFAULTSORT:рыцар}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Арыцарцәа| ]]
[[Акатегориа:Атитулқәа]]
|
Арыцар ( < , раԥхьаӡа “аҽыуаҩ" ҳәа иаанагон. Абжьаратәи Аҩадатәи Агерман бызшәа аҟынтә rîtære “ҽыла ныҟәара”акәын: еиҿырԥштәуп иахьатәи англыз бызшәа to ride аҟынтә уи“ҽыла ныҟәара” ауп rider → аҽыуаҩ ; лат. miles, caballarius, афранцыз. chevalier, англыз. knight, Аитал.. cavaliere) — абжьарашәышықәсатәи аамҭақәа рзы Европа аан иҟаз ахьӡ ду.
Арыцар — аҳәынҭқарра ахада (апапгьы уахь дналаҵаны) мамзаргьы аҳ, ауахәама, атәыла рзы, ҷыдала арратә ҭагылазаашьаҿы, ахаҭарнак ила аҳаҭыртә хьӡы змоу ауаҩы иоуп. [12]
thumb|14-тәи ашәышықәсазы 13-тәи ашәышықәсазы инхоз ажәытә германтә рыцар Хартман фон Ауе исахьа, Кодекс Манесса аҟынтә.
thumb|Арыцар ихаҭәараҷ
Арыцарцәа шцәырҵыз
Аритуал инициациа
Арыцарцәа ркодекс
thumb|The miles Christianus allegory (mid-13th century), showing a knight armed with virtues and facing the vices in mortal combat.
Арыцарцәа зегь раԥхьаӡа иргыланы гәымшәарыла еибашьларц, насгьы арратә занааҭдырреи аҳаҭырқәҵашьеи аадырԥшларц ирыхәҭан. Арыцарцәа анҭаркуаз, урҭ еиҳараҩык ирзыманшәалаз аҭыгалазаашьаҿы иҟан. Абри аҩыза ахымҩаԥгашьа егьырҭ аибашьцәа рзы (ашәақьцәа, анхацәа, ашьаҟауаа, уҳәа убас иҵегьы) ирыдҳәаламызт, урҭ лассы-лассы ианҭарк ашьҭахь иршьуан, насгьы аибашьраан арыцарцәа рзы арыцарцәа рахь ирҿагыларц ԥынгылас иԥхьаӡан. [39]
Арыцарра арыцарцәа рзы занааҭтә етикас раԥхьатәи стандартны иҟалеит, урҭ аҽқәа зтәыз, амал змаз ауаа ракәын, дгьылк роуц азы арратә маҵзурақәа рыҭара ирыхәҭан. Раԥхьатәи арыцарра аидеиақәа рахь аҳ изы гәык ала азыҟазаара, аибашьраҿы агәымшәареи ахаҵареи аарԥшра иаҵанакуан, убырҭ ридеиақәа Афырхаҵаратә аамҭа аҵак дуқәа иреиԥшын.
Атурнирқәа(Аицлабрақәа)
thumb|left|Манесс икодекс аҟынтәи атурнир, напыла аибашьра аазырԥшуа
Аҭынчраан, аибашьцәа лассы-лассы атурнирқәа рҿы аибашьратә ҟазара аадырԥшуан , урҭ еиҳарак абааш атерриториаҿы имҩаԥысуан. Абжьаратәи ашәышықәсақәа рзын имҩаԥысуаз аицлабрақәа hastiludes ҳәа изышьҭоу аибашьратә спорт хкқәа рыла ишьақәгылан, урҭ ахәаԥшцәа рзы ихадаз спорттә хкқәан, аха урҭ аибашьра аиссрақәа симуляциақәан. Абжьааԥны урҭ аицлабра анҵәамҭазы аибашьцәа рацәаҩны ирхәуан, мамзаргьы иршьуан. Аицлабрақәа зегьы еицырзеиԥшу аибашьра иреиуан , уи шәҩыла иҟаз аибашьцәа ргәыԥ дуқәа еизаны еибашьуан, амала аҵыхәтәантәи аибашьҩы аиааира игон. Зегь реиҳа еицырдыруаз, еиҳа аромантикзациа зауз аицлабра уи ҩыџьа аибашьцәа амҿтәы ҟәаҟәа ҟьаҟьақәа рыла ианеибашьуаз акәын, рҟәаҟәа аӷа ихы ма ицәеижь иаԥырҵәарц, мамзаргьы зынӡаск иҽы дҭадыршәырц рҽазыршәоит. Аҵыхәтәантәи амш аныҳәақәеи, акәашареи, ашәаҳәареи рыла иҭәын.
Аофициалтә турнирқәа рыдагьы, иофициалла иҟамызгьы аӡбаратә дуельқәагь иҟан, урҭ арыцарцәеи аҳәаҭҳаныҟәгаҩцәеи еиуеиԥшым аимак-аиҿакқәа рҵыхәтәа ԥҵәаразы мҩаԥыргон. [
Акатегориа:Атитулқәа
|
39694
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Алаверди
|
Алаверди
|
[[Афаил:ალავერდი_—_საკათედრო_ტაძარი_და_მონასტერი.jpg|250px|мини|Алаверди]]
'''Алаверди''' — акафедратә аныхабаа, аберҭыԥ. Алаверди аепархиа ацентр. Ишьҭоуп Алазани адәҳәыԥшраҿ ақ. Алаверди аҟны (Ахмета амуниципалитет), Ҭелави аҟынтә 20-тәи акилометраҿ.
Алаверди аберҭыԥ VI ашәышықәса абжьараҿ иаԥиҵеит Иосиф Алаверддтәи. XI ашәышықәса алагамҭаҿ Квирике кахетираа раҳ Алаверди ацкьа Гиорги иуахәама хәыҷ аҭыԥан иргылеит акафедратә аныхабаа, иарбану еиҳарак Алаверди ахьӡала идыруп.
== Аҭоурых ==
Алаверди аберҭыԥ VI ашәышықәсаан иаԥиҵеит Иосиф Алаверддтәи, 12 асириатәи абацәа руаӡәк. Ишьҭоуп Алазани адәҳәыԥшраҿ, Кавказтәи ашь-хеибаркыра асы зқәу ашьхақәа рфонаҿ, Телави аҟынтә 20 километраҿ. Иахьа иҟоу ацқьа Гиорги иныхабаа XI ашәышықәса актәи абжаҿ иргылеит Квирике кахетираа раҳ иажәу ауахәама хәыҷ аҭыԥаҿ. Қырҭтәыла аҟны акафедратә аныхабаа дуқәа руакы (41,7м x 26,4м) аҳаракырала 50 метрак еиҳауп.
Алаверди XI ашәышықәса аҟынтә аԥсқәабазра ацентр, аепархиа аԥшьаҩхадацәа ррезиденциан. Абриҵәҟьа ашәышықәса аҟынтә Алаверди аныхабаа Кахети аҳҭынра иашьагәыҭны иҟалеит.
Алаверди аберҭыԥ зныкымкәа ааха аиуит адгьылҵысрақәа ирыхҟьаны. Уи актәи ареставрациа ду аан (Александр кахетираа раҳ иаан, XV ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан) идырҿыцит аҟәырӷ ахәда зегь, аҭӡқәа хазтәи рыхәҭақәа. 1742 адгьылҵысраан ааха зоуз Алаверди ареставрациа далагеит аҳкәажә Ҭамара (1750), далгеит Ерекле II. Аныхабаа ирҿыцу ахәҭақәа зегь ақьырмытла ихагалоуп. XIX ашәышықәса аҵыхәтәаны Алаверди аныхабаа аҩныҵҟа зегь идыршкәакәеит. Аҭӡқәа ррыцқьара ашьҭахь (1966) иаарԥшхеит асахьаркыра акымкәа ацәаҳәа: актәи, акраҵанакуеит XI ашәышықәса асахьаркыратә фрагментқәа. Аладатәи амахәҿа аҭӡқәарҿы иаанхеит XV-XVI ашәышықәсақәа, мацара амраҭашәаратә, аҩадатәи аҭӡқәарҿы XVI-XVII ашәышықәсақәа рыфрескақәа.
Алаверди аргыларатә комплексаҿ, иарбану абаагәара зкәыршоу (XVII-XVIII ашә.). Еидкылоуп еиуеиҧшым аамҭатәи аргыларақәа. Апалат, иарбану Қырҭтәыла абри атиптә аргыларақәа рыбжьара зегь раасҭа акраҵанакуеит, х-ехагылак змоу ахыбра. Уи ҵаҟатәи аихагыла - азал ду, XVI-XVII ашәышықәсақәа раан ацынаҳаны иҟан. 1615 иазааигәоу апериодаҿ иргылоу Ганџьи анапхгаҩы, Фекар-Хани ақьырмыттә аҳҭынра. Уи аргыларҭа хадоуп, акмерала “камарала” ихҩоу, иҭбаау ахыргьагьақәа рыла иаарту ахыбра, иарбану илаҟәу, аквадраттә уада зыдҟаҵалоу. Иҟоуп даҽа анхарҭа хыбрақәагьы, иара убас аҽыкәабарҭа, асаркьалсырҭа, уб. егь. Раԥхьаӡа, Алаверди абацәа рберҭыԥ акәын. XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан абра иаԥҵахеит анацәа рберҭыԥгьы, аберԥҳәысыс ицаз аҳҭынратә ҭаацәа ахаҭарнакцәа инхон. Алаверди аҟны алитературатә ауранагӡара нарыгӡон ақырҭуа ашәҟәыҩҩцәа, акалиграфцәа, ашәҟәыдырҩцәа, иара убас Филип Алаверддтәи (XVI-XVII ашә.), Зебеде аԥсқәабазхада (XVII ашә.), Никифор Ирбах (Николоз Чолоҟашвили, XVII ашә.), Мариам-Макрина Багратиони (XVIII ашә.), уб. егь.
== Архитектура ==
Аныхабаа ауахәаматә аргыларақәа дуқәа руакоуп Қырҭтәыла аҟны, (41,7x26,4, аҳаракыра 50 метранӡа). Ахыбра аплан ҵаҵӷәыс иамоуп аџьар, иарбан еиҟароу х-махәҿак агежьбжа апсидала инҵәоу, иарҿиоит атриконқ. Амраҭашәаратә махәҿа ирроуп, иамоуп аваратә ҭагәаҩарақәа. Аҵаныҳәарҭа апсида аҩганкахь иҭыԥыркуп асаркьалсырҭа, адикәантә уадақәа. Адәахьала ахыбра зкәакьҭа иашоу аҿыкәырша амоуп. Аџьар амахәҿақәа реиԥшьырҭаҿ ихагалоу аҟәырӷ ԥшь-шьаҟак иркуп. Аҩадахьала, аладахьала, амраҭашәарахьала аныхабаа иаарту агалереақәа аман, иарбанқәоу XIX ашәышықәса алагамҭазы еиларыжьыз. Абри ах-ганкгьы иҭыԥыркуп аныхабаа аҩналарҭақәагты. Аҩныҵҟатәи аиужьра иалкаауп адуӡӡарала, еиҿкаау апропорциала. Аинтериер ибзианы иарлашоит иҭбаау аԥенџьырқәа рҟынтәи иҩналоу алашара (аҟәырӷ 16 ԥенџьырк амоуп). Амонументтә фасадқәа ирацәаны иҩычоуп (абри Кахети абаҟақәа азеиԥш рхатәҷыдароуп). Иазгәаҭатәуп амрагыларатәи афасад ишышьақәгылоу - адекорациатә карниз, ҩба игәаҩоу х-кәакьк змоу аҵырга.
Аныхабаа, еиҳарак, адәахьтәи, аҩныҵҟатәи ахаҿсахьа иадуп ахаҳә. Ахыбра ихыбын жәҩангәыԥштәыла ишәу зшәага дуу акрамиттә плиткала, иарбанқәоу афрагментқәа иахьанӡа иазаанхеит. Иаанхеит иара убас адҩылақәа.
== Иахьатәи аҭагылазаашьа ==
2011 шықәса рашәарамзаан ақәарацәа аныхабаа акрызҵазкуа ааха анаҭеит, изылҵшәаны XIII ашәышықәса афрескақәа ақәӡра рзыԥшуп. Аныхабааҿ ҭыԥқәак рҿы аӡы ҭалеит Кахети аинформациатә центр адыррала, аӡыла ихҩеит иаԥсоу аб, Иосиф Алаверддтәи инышәынҭра иаҵанакуа аҵакырадгьылгьы. Ицәаакит, иԥакәеит аҭӡқәа. Аспециалистцәа рыхәшьараҭарала, ақәа алеираан аныхабаа, аберҭыԥтә комплекс ӡыла аҭәра иҟалараны иҟоуп. Иара убас, ашәарҭара аныхабаа аҭагылазаашьагьы иазыԥшуп.
== Иинтересу афактқәа ==
Алаверди акомплекс (ацқьа Гиорги иныхабаа, асаркьалсырҭа, апалат, абаагәара, аҳҭынра, аҩцара, аҽыкәабарҭа, агәашә) - Қырҭтәыла апрезидент [[2006]] шықәса жьҭаарамза 7 адҵарала ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
[[2007]] шықәса абҵарамза 24 аҟынтә Алаверди аберҭыԥ иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.
== Алитература ==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 1, თბ., 1975. — გვ. 260.
* კიკნაძე ზ., ქართული მითოლოგია, თბილისი: ბაკმი, 2007. — გვ. 14-15, ISBN 978-99940-27-10-1.
== Азхьарԥшқәа ==
*[http://www.nplg.gov.ge/publishers/monument/index.php?do=view&id=89 ალავერდი (ახმეტის რ-ნი) | საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი]
*[http://www.nplg.gov.ge/publishers/fotoebi/index.php?do=view&id=832 ალავერდი | ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა]
{{commonscat|Alaverdi Monastery, Kakheti|ალავერდი მონასტერი}}
* [http://dlib.rsl.ru/viewer/01003825055#?page=145&view=list «Алавердский храм въ Кахетии» 1845.]
[[Акатегориа:Ермантәыла ақалақьқәа]]
|
Алаверди — акафедратә аныхабаа, аберҭыԥ. Алаверди аепархиа ацентр. Ишьҭоуп Алазани адәҳәыԥшраҿ ақ. Алаверди аҟны (Ахмета амуниципалитет), Ҭелави аҟынтә 20-тәи акилометраҿ.
Алаверди аберҭыԥ VI ашәышықәса абжьараҿ иаԥиҵеит Иосиф Алаверддтәи. XI ашәышықәса алагамҭаҿ Квирике кахетираа раҳ Алаверди ацкьа Гиорги иуахәама хәыҷ аҭыԥан иргылеит акафедратә аныхабаа, иарбану еиҳарак Алаверди ахьӡала идыруп.
Аҭоурых
Алаверди аберҭыԥ VI ашәышықәсаан иаԥиҵеит Иосиф Алаверддтәи, 12 асириатәи абацәа руаӡәк. Ишьҭоуп Алазани адәҳәыԥшраҿ, Кавказтәи ашь-хеибаркыра асы зқәу ашьхақәа рфонаҿ, Телави аҟынтә 20 километраҿ. Иахьа иҟоу ацқьа Гиорги иныхабаа XI ашәышықәса актәи абжаҿ иргылеит Квирике кахетираа раҳ иажәу ауахәама хәыҷ аҭыԥаҿ. Қырҭтәыла аҟны акафедратә аныхабаа дуқәа руакы (41,7м x 26,4м) аҳаракырала 50 метрак еиҳауп.
Алаверди XI ашәышықәса аҟынтә аԥсқәабазра ацентр, аепархиа аԥшьаҩхадацәа ррезиденциан. Абриҵәҟьа ашәышықәса аҟынтә Алаверди аныхабаа Кахети аҳҭынра иашьагәыҭны иҟалеит.
Алаверди аберҭыԥ зныкымкәа ааха аиуит адгьылҵысрақәа ирыхҟьаны. Уи актәи ареставрациа ду аан (Александр кахетираа раҳ иаан, XV ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан) идырҿыцит аҟәырӷ ахәда зегь, аҭӡқәа хазтәи рыхәҭақәа. 1742 адгьылҵысраан ааха зоуз Алаверди ареставрациа далагеит аҳкәажә Ҭамара (1750), далгеит Ерекле II. Аныхабаа ирҿыцу ахәҭақәа зегь ақьырмытла ихагалоуп. XIX ашәышықәса аҵыхәтәаны Алаверди аныхабаа аҩныҵҟа зегь идыршкәакәеит. Аҭӡқәа ррыцқьара ашьҭахь (1966) иаарԥшхеит асахьаркыра акымкәа ацәаҳәа: актәи, акраҵанакуеит XI ашәышықәса асахьаркыратә фрагментқәа. Аладатәи амахәҿа аҭӡқәарҿы иаанхеит XV-XVI ашәышықәсақәа, мацара амраҭашәаратә, аҩадатәи аҭӡқәарҿы XVI-XVII ашәышықәсақәа рыфрескақәа.
Алаверди аргыларатә комплексаҿ, иарбану абаагәара зкәыршоу (XVII-XVIII ашә.). Еидкылоуп еиуеиҧшым аамҭатәи аргыларақәа. Апалат, иарбану Қырҭтәыла абри атиптә аргыларақәа рыбжьара зегь раасҭа акраҵанакуеит, х-ехагылак змоу ахыбра. Уи ҵаҟатәи аихагыла - азал ду, XVI-XVII ашәышықәсақәа раан ацынаҳаны иҟан. 1615 иазааигәоу апериодаҿ иргылоу Ганџьи анапхгаҩы, Фекар-Хани ақьырмыттә аҳҭынра. Уи аргыларҭа хадоуп, акмерала “камарала” ихҩоу, иҭбаау ахыргьагьақәа рыла иаарту ахыбра, иарбану илаҟәу, аквадраттә уада зыдҟаҵалоу. Иҟоуп даҽа анхарҭа хыбрақәагьы, иара убас аҽыкәабарҭа, асаркьалсырҭа, уб. егь. Раԥхьаӡа, Алаверди абацәа рберҭыԥ акәын. XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан абра иаԥҵахеит анацәа рберҭыԥгьы, аберԥҳәысыс ицаз аҳҭынратә ҭаацәа ахаҭарнакцәа инхон. Алаверди аҟны алитературатә ауранагӡара нарыгӡон ақырҭуа ашәҟәыҩҩцәа, акалиграфцәа, ашәҟәыдырҩцәа, иара убас Филип Алаверддтәи (XVI-XVII ашә.), Зебеде аԥсқәабазхада (XVII ашә.), Никифор Ирбах (Николоз Чолоҟашвили, XVII ашә.), Мариам-Макрина Багратиони (XVIII ашә.), уб. егь.
Архитектура
Аныхабаа ауахәаматә аргыларақәа дуқәа руакоуп Қырҭтәыла аҟны, (41,7x26,4, аҳаракыра 50 метранӡа). Ахыбра аплан ҵаҵӷәыс иамоуп аџьар, иарбан еиҟароу х-махәҿак агежьбжа апсидала инҵәоу, иарҿиоит атриконқ. Амраҭашәаратә махәҿа ирроуп, иамоуп аваратә ҭагәаҩарақәа. Аҵаныҳәарҭа апсида аҩганкахь иҭыԥыркуп асаркьалсырҭа, адикәантә уадақәа. Адәахьала ахыбра зкәакьҭа иашоу аҿыкәырша амоуп. Аџьар амахәҿақәа реиԥшьырҭаҿ ихагалоу аҟәырӷ ԥшь-шьаҟак иркуп. Аҩадахьала, аладахьала, амраҭашәарахьала аныхабаа иаарту агалереақәа аман, иарбанқәоу XIX ашәышықәса алагамҭазы еиларыжьыз. Абри ах-ганкгьы иҭыԥыркуп аныхабаа аҩналарҭақәагты. Аҩныҵҟатәи аиужьра иалкаауп адуӡӡарала, еиҿкаау апропорциала. Аинтериер ибзианы иарлашоит иҭбаау аԥенџьырқәа рҟынтәи иҩналоу алашара (аҟәырӷ 16 ԥенџьырк амоуп). Амонументтә фасадқәа ирацәаны иҩычоуп (абри Кахети абаҟақәа азеиԥш рхатәҷыдароуп). Иазгәаҭатәуп амрагыларатәи афасад ишышьақәгылоу - адекорациатә карниз, ҩба игәаҩоу х-кәакьк змоу аҵырга.
Аныхабаа, еиҳарак, адәахьтәи, аҩныҵҟатәи ахаҿсахьа иадуп ахаҳә. Ахыбра ихыбын жәҩангәыԥштәыла ишәу зшәага дуу акрамиттә плиткала, иарбанқәоу афрагментқәа иахьанӡа иазаанхеит. Иаанхеит иара убас адҩылақәа.
Иахьатәи аҭагылазаашьа
2011 шықәса рашәарамзаан ақәарацәа аныхабаа акрызҵазкуа ааха анаҭеит, изылҵшәаны XIII ашәышықәса афрескақәа ақәӡра рзыԥшуп. Аныхабааҿ ҭыԥқәак рҿы аӡы ҭалеит Кахети аинформациатә центр адыррала, аӡыла ихҩеит иаԥсоу аб, Иосиф Алаверддтәи инышәынҭра иаҵанакуа аҵакырадгьылгьы. Ицәаакит, иԥакәеит аҭӡқәа. Аспециалистцәа рыхәшьараҭарала, ақәа алеираан аныхабаа, аберҭыԥтә комплекс ӡыла аҭәра иҟалараны иҟоуп. Иара убас, ашәарҭара аныхабаа аҭагылазаашьагьы иазыԥшуп.
Иинтересу афактқәа
Алаверди акомплекс (ацқьа Гиорги иныхабаа, асаркьалсырҭа, апалат, абаагәара, аҳҭынра, аҩцара, аҽыкәабарҭа, агәашә) - Қырҭтәыла апрезидент 2006 шықәса жьҭаарамза 7 адҵарала ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
2007 шықәса абҵарамза 24 аҟынтә Алаверди аберҭыԥ иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.
Алитература
ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 1, თბ., 1975. — გვ. 260.
კიკნაძე ზ., ქართული მითოლოგია, თბილისი: ბაკმი, 2007. — გვ. 14-15, ISBN 978-99940-27-10-1.
Азхьарԥшқәа
ალავერდი (ახმეტის რ-ნი) | საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი
ალავერდი | ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა
«Алавердский храм въ Кахетии» 1845.
Акатегориа:Ермантәыла ақалақьқәа
|
39693
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Давиҭгареџьа
|
Давиҭгареџьа
|
[[Афаил:David_Gareja_Monastery_2,_Georgia.jpg|250px|мини|Давиҭгареџьа]]
'''Давиҭгареџьа''' — афеодалтә шәышықәса Қырҭтәыла улаԥш иҵашәо арелигиатә-культуратә центрқәа руакы, аберҭыԥтә аҳаԥқәа ркомплекс. Игылоуп Сагареџьо амуниципалитет аҵакырадгьылаҿ, Қарҭ аҟынтәи алада-амрагыларахьала 60-70 акилометраҿ, Гареџьи ахыхь. Аберҭыԥтә комплекс имаҷу ахәҭа (Берҭубани) Азербаиџьан аҵакырадгьылаҿ иҟоуп. Удабно, Чичхитури аберҭыԥқәа аимак рзалоуп Қырҭтәылеи Азербаиџьани рыбжьара.
== Аҭоурых ==
Акомплекс иаԥҵахеит VI ашәышықәса I абжаҿ ассириатәи абацәа руаӡәк, Давид ила. Уи иҵаҩы Лукиане дицны днеит Гареџьи Удабно ахьы, дынхеит имаҷу, иԥсабаратәу аҳаԥаҿ. Абас ашьаҭакхеит аберҭыԥ, иарбану анаҩстәи ашәышықәсақәа рҿы идырхаз Давид Лавра ихьӡала.
Давид Лавра Гареџьи аберҭыԥтә анхара ацентрны иҟан. Аамҭақәак рыҩныҵҟала уи аҿгақәа ацлеит. Гареџьа аҭоурыхтә ахыҵхырҭақәа рҿы иарбоуп, “Гареџьи ашьхарацәатә Аҭормети аберҭыԥ” еиԥш. “Қарҭли анхара иҳанаҳәоит: аҳ Деметре II иаан асадун “Иҿиеит аус бзиа аберҭыԥ, ауаа рзы, иарбану уи инхаратә амшқәа иазикит Аҭормети Удабно Гареџьтәи, ахы иақәиҭыитәит атәыла Гареџьи, амаҵ иуан аҳ Деметре иаан”. Академик Г. Чубинашвили Гареџьи аберҭыԥқәа “Аҭормети” ҳәа ахцәажәара азҵаара дзаҩсуамызт, аха инапы ианыз адыррақәа мацара бжь-берҭыԥк алокализациа алшара инаҭон, абриазы даҽа аҵарауаҩцәа иреиԥшны уигьы “Ҭормети” ақьырсиантә религиаҿ ирыларҵәоу асимволтә асакралтә рыцхә иадиҳәалон.
Вахушти Багратиони идыррала, “Гареџьи ашьха иҟоуп аберҭыԥ ацаҟьа иаҿцәаауп, ауада лашьца, ацынаҳа, аплант; аӡын иԥхоу, аԥхын ихьшәашәоу. Зегьы збо дтәоуп архимандрит, Чихтитури дтәоуп аԥшьаҩы, Давид-Гареџьи архимандрит, Берҭубани аԥшьаҩы. Еиҳамызт аберҭыԥқәа иахьанӡа, аҟәышрала иҭәны, мацара хәба роуп инхаз”.
Платон Иоселиани, Давид Лавра ада, еиқәииԥхьаӡоит еиҭа жәеиза аберҭыԥ: Аԥсҭалара идыргәаҟыз, Берҭубани, Додо атәыҩа, Иоан арккаҩы, Чичхитури, Ауада шкәакәақәа, Маӷазана(аҳаԥы), Қалагори, Верангареџьа, Пирукуӷмари.
Вахтанг VI ихатә ажәынраалакаҿ дахцәажәоит Давид Лавра, Берҭубани, Чичхитури, Арккаҩы, Идыргәаҟыз, Додо.
Аберҭыԥқәа рсиа иаҳԥылоит акаталикостә анхарақәа “Сиҭархантәи Гуџьари”: “... Иори аҟны аберҭыԥ Сиони, аберҭыԥқәа рҵакырала… Давид инышәынҭра, Додо атәыҩа, аберҭыԥ, ацәҳәыратә алагалажәала”. Ҭеимураз Ҭодуа игәаанагарала, “Иори аҟны иҟоу аберҭыԥ Сиони” Сиони акәзароуп, аха ахатә ҵакырала Гареџьа аберҭыԥқәа ирыдҳәалам, абриазы иарбоу абаҟа урҭ рхыԥхьаӡараҿ алагалара Ҭодуа агәыҩбара амоуп ҳәа иԥхьаӡоит.
Заатәи афеодалтә шәышықәса аҵакырадгьылтә еихшара иахәаԥшны, Гареџьа аберҭыԥқәа, Кахети аԥскәабазра аладатәи аҳәаатә зонаҿ еиҳа заа Камбечани, мацара анаҩстәиаан Кухети аҵакырадгьыл иаанкылан ипыман. Абри аберҭыԥқәа Мтквари иаваҵаны ишьҭоу Гареџьа ашьхақәа, Иври арха ҵаҟатәи акәша-мыкәшаҿ иҭыԥырку ацаҟьа-цәҳәырақәа рҿы ишьҭоуп.
Анаҩстәиаан маҷ-маҷ еиҿкаахеит хара-хара ишьҭоу иҿцәаау аберҭыԥқәа ркомплексқәа: Идыргәаҟыз, Арккаҩы, Чичхитури, Ауада шкәакәақәа, Додо атәыҩа, Ацәҳәыра, Аԥсҭалара идыргәаҟыз, Берҭубани, Аҳаԥы, Қолагири, Аҭагәаҩарақәа, Верангареџьа, Пирукуӷмари, Аҭагәаҩарақәа маҷқәа.
Давидгареџьи аберҭыԥқәа рыуранагӡара улаԥш иҵашәо, акрызҵазкуа факторны иҟалеит ақырҭуа жәлар арелигиатә еиԥш, убас акультуратә рыԥсҭазаараҿ. XII ашәышықәса алагамҭаҿ Давид IV Аӷмашьенебели Давиҭгареџьи аберҭыԥқәа аҳра ахатәраны иҟаиҵеит, дацхраауан урҭ реиӷьтәраҿ. Аберҭыԥқәа рхы иақәиҭтәын аҳәынҭқарратә шәахтәқәа рҟынтә. 1265 амонголцәа рыр Берка-хан ихадарала идырбгеит, еиларыжьит Давидгареџьа, уи аҵакырадгьылқәа.
Давиҭгареџьа ацәҳәыра, Кахети ахсаалаҿ
XIV ашәышықәса I абжаҿ, Гиорги V Брҵҟинвале(ацырцыр) иаҳраан, Давиҭгареџьа иӷәӷәоу аполитикатә, аекономикатә центрны иҟалеит. Аберҭыԥқәа ахылаԥшҩцәа иалахәын аҳратә зал аусураҿ, атәыла ауахәаматә усқәа рнапхгараҿы. XIV ашәышықәса аҵыхәтәаны Ҭемур-ленг зныкымкәа иқәыларақәа раан, аберҭыԥтә ԥстазаара еилаҳаит. 1424 ашықәсаан Александр I аду Давиҭгареџьа Мцхеҭатәи Светицховели апатриархаттә уахәама иаиҭеит. 1616-1617 ашықәсқәа раан Аџьамтә ар идырбгеит, аберҭыԥқәа иқәыххеит. 1639 шықәсазы Ҭеимураз I ирҿыцит абри аберҭыԥтә ԥстазаара XVIII ашықәсан Давиҭгареџьа еиҭа аҳ инапаҵаҟа иҟалеит. Уи иаҵанакуан анхара дуқәа, ақыҭақәа, убраҟа инхоу анхацәа аберҭыԥ амаҵуҩцәас иԥхьаӡан. Давиҭгареџьа аберҭыԥқәа XIX ашәышықәса иалгаанӡа иҟан.
Давиҭгареџьа аберҭыԥтә комплекс, Гареџьа ашь-хеибаркыра (Mont Garedgia) Гииом Делили ә, Сулхан-Саба Орбелиани ила еиқәыршәоу ахсаалаҿ, иарбану иҭыжьхаз Париж 1723 шықәсазы.
Давиҭгареџьа аберҭыԥ аргылара ахатә ашыкьымҭа Қырҭтәыла азеиԥш амилаҭтә, акультуратә-политикатә аизҳараан, XII-XIII ашәышықәсақәа рынҵәамҭаз инагӡахеит. Давиҭгареџьаҿ ицәыргахеит аберҭыԥтә ԥстазаареи аргылареи ахатә ҵас, афрескатә асахьаркыра ахатә школ.
Абри апериодтә Давиҭгареџьа аберҭыԥ асахьа иубартә еиԥшым ԥахьатәи апериодтә аберҭыԥ. Ихадоу ауахәамақәа, ацынаҳақәа рҿы ԥахьатәи амариара ацынхәрас ахы цәырнагеит адура, адуӡӡара, аинтерес иҭбаау, ихақәиҭу аиужьразы. Агәышьҭанҵара еиҳа иарӷәӷәон ихадоу ауахәамақәа, азеиԥш ацынаҳақәа рыҭӡқәа рынҵамҭақәа. Давиҭгареџьа асахьаркыра иалукааша акраҵанакра ананашьоит актиторцәа рсахьа рацәақәа, Қырҭтәыла аҳцәа рпортреҭқәа (Ҭамар аҳкәажә, уи лԥа Гиорги IV Лаша - Берҭубани ауахәама, уажәтәи аамҭаз - аҟазаратә аҳәынҭқарратә музеи, Қарҭ; аҳ Деметре II Ҭавдадебули - ацәҳәыра аберҭыԥ ачгаратә уахәама асахьаркыра). Актиторцәа рпатреҭқәа ашәагаала акырӡа иреиҳауп арелигиатә аперсонажцәа рсахьақәа, иарбан ишаҳаҭу ақырҭуа аҟаза ихьыԥшымкәа Авизантиатә аҟазара ала изакәанырку асхемақәа рҟынтә. Иазгәаҭатәуп Берҭубани ацынаҳа асахьанҵамҭа, иарбану агәырӷьаччаратә, идуу агәышьҭанҵара узҭоу. Удабно ихадоу ауахәамаҿ иануп асценақәа Давид Гареџьтәи иԥсҭазаара аҟынтә иара убас аинтерес аҵоуп Удабно аберҭыԥ Иҳараку(Амаӷлеба) ауахәама Апсида асахьанҵамҭагьы, иарбану иалкаау ицәажәоу асахьақәа рыла, адинамикала.
Игәиану афеодалтә шәышықәсаҿ хазтәи аберҭыԥтә комплекс дара-дара еимадан ахьчаратә, ардырратә абаашқәа рыла, иарбанқәоу ҳара ҳҟынӡа ахыжәжәарақәа рсахьала иааит. Аинтерес аҵоуп аҵыхәтәантәи ашәышықәсақәа (XVII, иалукаартә XVIII ашәышықәса) хазтәи аҳаԥқәа, иарбанқәоу анышәла ишьыху аҩычарала еиқәыршәоуп.
Еиуеиҧшым аамҭаз Давиҭгареџьа аберҭыԥқәа рҿы амаҵ руан Оноԥре Гареџьтәи (XII ашә.), Деметре I, Оноԥре Маҷутаӡе (XVII-XVIII ашәышықәсақәа рынҵәамҭа), Сулхан-Саба Орбелиани, Бесарион Бараҭашвили-Орбелиани, Николоз Черқезишвили (XVIII ашә.), Габриел Саӷинашвили (XVIII ашә.), Григол Додорқели, Антон I, Тимоти Габашвили, Габриел Амаҷ, уб. егь. Гареџьтәи амаҵуҩцәа ирыҩуан анапылаҩырақәа, ишьақәдыргылон аизгақәа, иацхраауан акультуратә даҽа хыҵхырҭақәак. Давиҭгареџьа аҟны ихьчан анапылаҩырақәа ибеиоу рфонд.
=== Қырҭтәыла-Азербаиџьан аҳәаа ===
Давиҭгареџьа амузеи-ҳәырԥсарра аҟны имҩасуа ареставрациатә-адаптациатә усурақәа аҭҵаарадырратә напхгаҩы, архитектор-реставратор Ҭемыр Абрамишвили 80 ашықәсқәа раан еиқәиршәеит апроект, иарбану Берҭубани аберҭыԥ аҵакырадгьыл Қырҭтәыла ССР аҳәаақәа рҿы аҭагалара иахықәкын, избанзар Гареџьа аберҭыԥтә комплекс аилазаара ирҿыцхарц. Абриазы ҩ-ҳәынҭқаррак адгьылқәа еиҭнырыԥсахыракәын. Хыхь иарбоу апроект абаҟақәа рыхьчаратә ихадоу анапхгара Қырҭтәыла ССР КП ихадоу акомитетаҿ иаднагалеит, абри ахырхарҭала аусурагьы иалагеит.
== Алитература ==
* დოლიძე ვ., ლომინაძე ბ., მუსხელიშვილი დ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 339.
* Г. Чубинашвили, «Пещерные монастыри Давит Гареджи», Тб., 1948
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://www.nplg.gov.ge/publishers/monument/index.php?do=view&id=226 დავითგარეჯა (საგარეჯოს რ-ნი) (ნ.1) | საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი]
* [http://www.nplg.gov.ge/publishers/monument/index.php?do=view&id=6526 დავითგარეჯა (საგარეჯოს რ-ნი)(ნ.2) | საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი]
* [http://www.nplg.gov.ge/publishers/fotoebi/index.php?do=view&id=3880 დავითგარეჯა (სამონასტრო კომპლექსი; საგარეჯოს მუნიციპალიტეტი) | ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა]
* [https://www.interpressnews.ge/ka/article/163472-emukreba-tu-ara-saprtxe-davit-garejs/ ემუქრება თუ არა საფრთხე დავით გარეჯს // InterPressNews – 23-03-2011]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аиашахаҵаратә берҭыԥқәа]]
[[Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа]]
|
Давиҭгареџьа — афеодалтә шәышықәса Қырҭтәыла улаԥш иҵашәо арелигиатә-культуратә центрқәа руакы, аберҭыԥтә аҳаԥқәа ркомплекс. Игылоуп Сагареџьо амуниципалитет аҵакырадгьылаҿ, Қарҭ аҟынтәи алада-амрагыларахьала 60-70 акилометраҿ, Гареџьи ахыхь. Аберҭыԥтә комплекс имаҷу ахәҭа (Берҭубани) Азербаиџьан аҵакырадгьылаҿ иҟоуп. Удабно, Чичхитури аберҭыԥқәа аимак рзалоуп Қырҭтәылеи Азербаиџьани рыбжьара.
Аҭоурых
Акомплекс иаԥҵахеит VI ашәышықәса I абжаҿ ассириатәи абацәа руаӡәк, Давид ила. Уи иҵаҩы Лукиане дицны днеит Гареџьи Удабно ахьы, дынхеит имаҷу, иԥсабаратәу аҳаԥаҿ. Абас ашьаҭакхеит аберҭыԥ, иарбану анаҩстәи ашәышықәсақәа рҿы идырхаз Давид Лавра ихьӡала.
Давид Лавра Гареџьи аберҭыԥтә анхара ацентрны иҟан. Аамҭақәак рыҩныҵҟала уи аҿгақәа ацлеит. Гареџьа аҭоурыхтә ахыҵхырҭақәа рҿы иарбоуп, “Гареџьи ашьхарацәатә Аҭормети аберҭыԥ” еиԥш. “Қарҭли анхара иҳанаҳәоит: аҳ Деметре II иаан асадун “Иҿиеит аус бзиа аберҭыԥ, ауаа рзы, иарбану уи инхаратә амшқәа иазикит Аҭормети Удабно Гареџьтәи, ахы иақәиҭыитәит атәыла Гареџьи, амаҵ иуан аҳ Деметре иаан”. Академик Г. Чубинашвили Гареџьи аберҭыԥқәа “Аҭормети” ҳәа ахцәажәара азҵаара дзаҩсуамызт, аха инапы ианыз адыррақәа мацара бжь-берҭыԥк алокализациа алшара инаҭон, абриазы даҽа аҵарауаҩцәа иреиԥшны уигьы “Ҭормети” ақьырсиантә религиаҿ ирыларҵәоу асимволтә асакралтә рыцхә иадиҳәалон.
Вахушти Багратиони идыррала, “Гареџьи ашьха иҟоуп аберҭыԥ ацаҟьа иаҿцәаауп, ауада лашьца, ацынаҳа, аплант; аӡын иԥхоу, аԥхын ихьшәашәоу. Зегьы збо дтәоуп архимандрит, Чихтитури дтәоуп аԥшьаҩы, Давид-Гареџьи архимандрит, Берҭубани аԥшьаҩы. Еиҳамызт аберҭыԥқәа иахьанӡа, аҟәышрала иҭәны, мацара хәба роуп инхаз”.
Платон Иоселиани, Давид Лавра ада, еиқәииԥхьаӡоит еиҭа жәеиза аберҭыԥ: Аԥсҭалара идыргәаҟыз, Берҭубани, Додо атәыҩа, Иоан арккаҩы, Чичхитури, Ауада шкәакәақәа, Маӷазана(аҳаԥы), Қалагори, Верангареџьа, Пирукуӷмари.
Вахтанг VI ихатә ажәынраалакаҿ дахцәажәоит Давид Лавра, Берҭубани, Чичхитури, Арккаҩы, Идыргәаҟыз, Додо.
Аберҭыԥқәа рсиа иаҳԥылоит акаталикостә анхарақәа “Сиҭархантәи Гуџьари”: “... Иори аҟны аберҭыԥ Сиони, аберҭыԥқәа рҵакырала… Давид инышәынҭра, Додо атәыҩа, аберҭыԥ, ацәҳәыратә алагалажәала”. Ҭеимураз Ҭодуа игәаанагарала, “Иори аҟны иҟоу аберҭыԥ Сиони” Сиони акәзароуп, аха ахатә ҵакырала Гареџьа аберҭыԥқәа ирыдҳәалам, абриазы иарбоу абаҟа урҭ рхыԥхьаӡараҿ алагалара Ҭодуа агәыҩбара амоуп ҳәа иԥхьаӡоит.
Заатәи афеодалтә шәышықәса аҵакырадгьылтә еихшара иахәаԥшны, Гареџьа аберҭыԥқәа, Кахети аԥскәабазра аладатәи аҳәаатә зонаҿ еиҳа заа Камбечани, мацара анаҩстәиаан Кухети аҵакырадгьыл иаанкылан ипыман. Абри аберҭыԥқәа Мтквари иаваҵаны ишьҭоу Гареџьа ашьхақәа, Иври арха ҵаҟатәи акәша-мыкәшаҿ иҭыԥырку ацаҟьа-цәҳәырақәа рҿы ишьҭоуп.
Анаҩстәиаан маҷ-маҷ еиҿкаахеит хара-хара ишьҭоу иҿцәаау аберҭыԥқәа ркомплексқәа: Идыргәаҟыз, Арккаҩы, Чичхитури, Ауада шкәакәақәа, Додо атәыҩа, Ацәҳәыра, Аԥсҭалара идыргәаҟыз, Берҭубани, Аҳаԥы, Қолагири, Аҭагәаҩарақәа, Верангареџьа, Пирукуӷмари, Аҭагәаҩарақәа маҷқәа.
Давидгареџьи аберҭыԥқәа рыуранагӡара улаԥш иҵашәо, акрызҵазкуа факторны иҟалеит ақырҭуа жәлар арелигиатә еиԥш, убас акультуратә рыԥсҭазаараҿ. XII ашәышықәса алагамҭаҿ Давид IV Аӷмашьенебели Давиҭгареџьи аберҭыԥқәа аҳра ахатәраны иҟаиҵеит, дацхраауан урҭ реиӷьтәраҿ. Аберҭыԥқәа рхы иақәиҭтәын аҳәынҭқарратә шәахтәқәа рҟынтә. 1265 амонголцәа рыр Берка-хан ихадарала идырбгеит, еиларыжьит Давидгареџьа, уи аҵакырадгьылқәа.
Давиҭгареџьа ацәҳәыра, Кахети ахсаалаҿ
XIV ашәышықәса I абжаҿ, Гиорги V Брҵҟинвале(ацырцыр) иаҳраан, Давиҭгареџьа иӷәӷәоу аполитикатә, аекономикатә центрны иҟалеит. Аберҭыԥқәа ахылаԥшҩцәа иалахәын аҳратә зал аусураҿ, атәыла ауахәаматә усқәа рнапхгараҿы. XIV ашәышықәса аҵыхәтәаны Ҭемур-ленг зныкымкәа иқәыларақәа раан, аберҭыԥтә ԥстазаара еилаҳаит. 1424 ашықәсаан Александр I аду Давиҭгареџьа Мцхеҭатәи Светицховели апатриархаттә уахәама иаиҭеит. 1616-1617 ашықәсқәа раан Аџьамтә ар идырбгеит, аберҭыԥқәа иқәыххеит. 1639 шықәсазы Ҭеимураз I ирҿыцит абри аберҭыԥтә ԥстазаара XVIII ашықәсан Давиҭгареџьа еиҭа аҳ инапаҵаҟа иҟалеит. Уи иаҵанакуан анхара дуқәа, ақыҭақәа, убраҟа инхоу анхацәа аберҭыԥ амаҵуҩцәас иԥхьаӡан. Давиҭгареџьа аберҭыԥқәа XIX ашәышықәса иалгаанӡа иҟан.
Давиҭгареџьа аберҭыԥтә комплекс, Гареџьа ашь-хеибаркыра (Mont Garedgia) Гииом Делили ә, Сулхан-Саба Орбелиани ила еиқәыршәоу ахсаалаҿ, иарбану иҭыжьхаз Париж 1723 шықәсазы.
Давиҭгареџьа аберҭыԥ аргылара ахатә ашыкьымҭа Қырҭтәыла азеиԥш амилаҭтә, акультуратә-политикатә аизҳараан, XII-XIII ашәышықәсақәа рынҵәамҭаз инагӡахеит. Давиҭгареџьаҿ ицәыргахеит аберҭыԥтә ԥстазаареи аргылареи ахатә ҵас, афрескатә асахьаркыра ахатә школ.
Абри апериодтә Давиҭгареџьа аберҭыԥ асахьа иубартә еиԥшым ԥахьатәи апериодтә аберҭыԥ. Ихадоу ауахәамақәа, ацынаҳақәа рҿы ԥахьатәи амариара ацынхәрас ахы цәырнагеит адура, адуӡӡара, аинтерес иҭбаау, ихақәиҭу аиужьразы. Агәышьҭанҵара еиҳа иарӷәӷәон ихадоу ауахәамақәа, азеиԥш ацынаҳақәа рыҭӡқәа рынҵамҭақәа. Давиҭгареџьа асахьаркыра иалукааша акраҵанакра ананашьоит актиторцәа рсахьа рацәақәа, Қырҭтәыла аҳцәа рпортреҭқәа (Ҭамар аҳкәажә, уи лԥа Гиорги IV Лаша - Берҭубани ауахәама, уажәтәи аамҭаз - аҟазаратә аҳәынҭқарратә музеи, Қарҭ; аҳ Деметре II Ҭавдадебули - ацәҳәыра аберҭыԥ ачгаратә уахәама асахьаркыра). Актиторцәа рпатреҭқәа ашәагаала акырӡа иреиҳауп арелигиатә аперсонажцәа рсахьақәа, иарбан ишаҳаҭу ақырҭуа аҟаза ихьыԥшымкәа Авизантиатә аҟазара ала изакәанырку асхемақәа рҟынтә. Иазгәаҭатәуп Берҭубани ацынаҳа асахьанҵамҭа, иарбану агәырӷьаччаратә, идуу агәышьҭанҵара узҭоу. Удабно ихадоу ауахәамаҿ иануп асценақәа Давид Гареџьтәи иԥсҭазаара аҟынтә иара убас аинтерес аҵоуп Удабно аберҭыԥ Иҳараку(Амаӷлеба) ауахәама Апсида асахьанҵамҭагьы, иарбану иалкаау ицәажәоу асахьақәа рыла, адинамикала.
Игәиану афеодалтә шәышықәсаҿ хазтәи аберҭыԥтә комплекс дара-дара еимадан ахьчаратә, ардырратә абаашқәа рыла, иарбанқәоу ҳара ҳҟынӡа ахыжәжәарақәа рсахьала иааит. Аинтерес аҵоуп аҵыхәтәантәи ашәышықәсақәа (XVII, иалукаартә XVIII ашәышықәса) хазтәи аҳаԥқәа, иарбанқәоу анышәла ишьыху аҩычарала еиқәыршәоуп.
Еиуеиҧшым аамҭаз Давиҭгареџьа аберҭыԥқәа рҿы амаҵ руан Оноԥре Гареџьтәи (XII ашә.), Деметре I, Оноԥре Маҷутаӡе (XVII-XVIII ашәышықәсақәа рынҵәамҭа), Сулхан-Саба Орбелиани, Бесарион Бараҭашвили-Орбелиани, Николоз Черқезишвили (XVIII ашә.), Габриел Саӷинашвили (XVIII ашә.), Григол Додорқели, Антон I, Тимоти Габашвили, Габриел Амаҷ, уб. егь. Гареџьтәи амаҵуҩцәа ирыҩуан анапылаҩырақәа, ишьақәдыргылон аизгақәа, иацхраауан акультуратә даҽа хыҵхырҭақәак. Давиҭгареџьа аҟны ихьчан анапылаҩырақәа ибеиоу рфонд.
Қырҭтәыла-Азербаиџьан аҳәаа
Давиҭгареџьа амузеи-ҳәырԥсарра аҟны имҩасуа ареставрациатә-адаптациатә усурақәа аҭҵаарадырратә напхгаҩы, архитектор-реставратор Ҭемыр Абрамишвили 80 ашықәсқәа раан еиқәиршәеит апроект, иарбану Берҭубани аберҭыԥ аҵакырадгьыл Қырҭтәыла ССР аҳәаақәа рҿы аҭагалара иахықәкын, избанзар Гареџьа аберҭыԥтә комплекс аилазаара ирҿыцхарц. Абриазы ҩ-ҳәынҭқаррак адгьылқәа еиҭнырыԥсахыракәын. Хыхь иарбоу апроект абаҟақәа рыхьчаратә ихадоу анапхгара Қырҭтәыла ССР КП ихадоу акомитетаҿ иаднагалеит, абри ахырхарҭала аусурагьы иалагеит.
Алитература
დოლიძე ვ., ლომინაძე ბ., მუსხელიშვილი დ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 339.
Г. Чубинашвили, «Пещерные монастыри Давит Гареджи», Тб., 1948
Азхьарԥшқәа
დავითგარეჯა (საგარეჯოს რ-ნი) (ნ.1) | საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი
დავითგარეჯა (საგარეჯოს რ-ნი)(ნ.2) | საქართველოს ისტორიულ ძეგლთა ბიბლიოგრაფიული ლექსიკონი
დავითგარეჯა (სამონასტრო კომპლექსი; საგარეჯოს მუნიციპალიტეტი) | ქართველოლოგიური წიგნებისა და კრებულების ფოტომასალის აღწერილობა
ემუქრება თუ არა საფრთხე დავით გარეჯს // InterPressNews – 23-03-2011
Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аиашахаҵаратә берҭыԥқәа
Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа
|
39698
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ажәытә_англыз_бызшәа
|
Ажәытә англыз бызшәа
|
'''Ажәытә англыз бызшәа''' ({{lang-en|Old English}}, ахатәы хьӡы - Ænglisċ; иара убас - англосаксонтә бызшәа, [[англыз бызшәа|англ.]] Anglo-Saxon) — иӡыз Мраҭашәаратәи агермантә бызшәоуп, англыз бызшәа раԥхьатәи аформоуп, уи Англиаҟны инарҭбааны абжьаратәи ашәышықәсақәа раԥхьатәи аамҭазы Шотландиа иҟан
==Аетимологиа==
Ænglisċ «англиаа ирызку» ҳәа еиҭаргоуп, 5-тәи ашәышықәсазы адгьылбжьахаҿы инхоз агермантә жәларқәа руак ракәын. 9-тәи ашәышықәсазы англосаксонцәа зегьы ажәа Ænglisċ ҳәа рхатәы хьӡыс рыман. Агипотеза инақәыршәаны, Англиаа рыхьӡ Иутландиа аԥшаҳәаҿы иҟаз ртерриториа ахьӡ аҟынтә ааит, уи аԥсыӡкыга еиԥшын. Апротогермантә бызшәала *anguz убри ҵакыс аман "иҭшәаны", уи аԥшаҳәа азааигәара иҟоу аӡы ҵаулақәа рахь иаҵанакуеит. Ари ажәа апрото-индоевропатәи *h2enǵh- ахь инеиуеит, уигьы“иҭшәоу" аҵакы амоуп.
==Аҭоурых==
Ажәытә англыз бызшәа динамикала аҿиара иаҿын бжь-шәышықәсала, 5-тәи ашәышықәсазы англосаксонцәа рҭыԥ инаркны 11-тәи ашәышықәсазы Нормантәи аиааира аҟынӡа. Англосаксонцәа анхара ианалагаз аамҭеи абжьарашәышықәсатәи англызцәа раамҭа алагамҭеи рзы аилкаара залшом, аха Альберт Бое ажәытә англызцәа раамҭа 450-1150 шықәса ракәын ҳәа иԥхьаӡоит . Ажәытә англыз бызшәа ажәақәа рҟынтәи 85% раҟара иахьатәи англыз бызшәаҿы ахархәара рымам, аха 15% иаанхаз роуп уи абызшәа шьаҭас иамоу.
Ажәытә англыз бызшәа 5-тәи ашәышықәсазы англо-фризтәи мамзаргьы ингвеонтәи адиалектқәа рҟынтәи иааит. Англо-саксонтә ҳәынҭқаррақәа рҿы ицәажәон, урҭ 10-тәи ашәышықәсазы еидҵоу Англиа Аҳрас иҟалеит.
Англосаксонтә ҳәынҭқаррақәа иахьатәи Англиа, алада-мраҭашәаратәи Шотландиеи, Карнуолли ртерриториа иаҵанакуан, избан акәзар иахьатәи амш азын алада-мраҭашәаратәи Шотландиа атерриториақәа Нортумбриа иаҵанакуан.
==Адиалектқәа==
==Шәахәаԥш иара убас:==
[https://ang.m.wikipedia.org/wiki/Heafodtramet| Авикипедиа ажәытәтәи англыз бызшәала!]{{Анеишьа_амам_азхьарԥш|date=July 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
==Азхьаршрақәа==
[[Акатегориа:Англыз бызшәа]]
|
Ажәытә англыз бызшәа (, ахатәы хьӡы - Ænglisċ; иара убас - англосаксонтә бызшәа, англ. Anglo-Saxon) — иӡыз Мраҭашәаратәи агермантә бызшәоуп, англыз бызшәа раԥхьатәи аформоуп, уи Англиаҟны инарҭбааны абжьаратәи ашәышықәсақәа раԥхьатәи аамҭазы Шотландиа иҟан
Аетимологиа
Ænglisċ «англиаа ирызку» ҳәа еиҭаргоуп, 5-тәи ашәышықәсазы адгьылбжьахаҿы инхоз агермантә жәларқәа руак ракәын. 9-тәи ашәышықәсазы англосаксонцәа зегьы ажәа Ænglisċ ҳәа рхатәы хьӡыс рыман. Агипотеза инақәыршәаны, Англиаа рыхьӡ Иутландиа аԥшаҳәаҿы иҟаз ртерриториа ахьӡ аҟынтә ааит, уи аԥсыӡкыга еиԥшын. Апротогермантә бызшәала *anguz убри ҵакыс аман "иҭшәаны", уи аԥшаҳәа азааигәара иҟоу аӡы ҵаулақәа рахь иаҵанакуеит. Ари ажәа апрото-индоевропатәи *h2enǵh- ахь инеиуеит, уигьы“иҭшәоу" аҵакы амоуп.
Аҭоурых
Ажәытә англыз бызшәа динамикала аҿиара иаҿын бжь-шәышықәсала, 5-тәи ашәышықәсазы англосаксонцәа рҭыԥ инаркны 11-тәи ашәышықәсазы Нормантәи аиааира аҟынӡа. Англосаксонцәа анхара ианалагаз аамҭеи абжьарашәышықәсатәи англызцәа раамҭа алагамҭеи рзы аилкаара залшом, аха Альберт Бое ажәытә англызцәа раамҭа 450-1150 шықәса ракәын ҳәа иԥхьаӡоит . Ажәытә англыз бызшәа ажәақәа рҟынтәи 85% раҟара иахьатәи англыз бызшәаҿы ахархәара рымам, аха 15% иаанхаз роуп уи абызшәа шьаҭас иамоу.
Ажәытә англыз бызшәа 5-тәи ашәышықәсазы англо-фризтәи мамзаргьы ингвеонтәи адиалектқәа рҟынтәи иааит. Англо-саксонтә ҳәынҭқаррақәа рҿы ицәажәон, урҭ 10-тәи ашәышықәсазы еидҵоу Англиа Аҳрас иҟалеит.
Англосаксонтә ҳәынҭқаррақәа иахьатәи Англиа, алада-мраҭашәаратәи Шотландиеи, Карнуолли ртерриториа иаҵанакуан, избан акәзар иахьатәи амш азын алада-мраҭашәаратәи Шотландиа атерриториақәа Нортумбриа иаҵанакуан.
Адиалектқәа
Шәахәаԥш иара убас:
Авикипедиа ажәытәтәи англыз бызшәала!
Азхьаршрақәа
Акатегориа:Англыз бызшәа
|
39696
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Чарльз_III
|
Чарльз III
|
{{акарточка аполитик
|ахьӡ=Чарльз III
|даҽа ахьӡ=Charles III
|афото ахҵара=Чарльз III (2023)
|афото=King Charles III (July 2023).jpg
}}
'''Чарльз III''' ({{lang-en|Charles III}}, ацәажәашьа: /tʃɑːlz/), ахьӡ наӡа Чарльз Фили́пп Артур Џьорџь ({{lang-en|Charles Philip Arthur George}}; *{{date|14|11|1948}}, Вестминстер, Лондон ду аан) — Британиа Дуи Аҩадатәи Ирландиеи, Виндзортәи Аҩны аҟынтәи Акоммонвелт Аҳрақәа раҳ, Британиа Ду Абџьаршьҭыхлатәи Амчқәа Реиҳабы, Англиатәи Аехырхаара Иреиҳау Анапхгаҩы , 2022 шықәса асентябрь 8 инаркны Ажәларқәа Реидгыла ахада. Британиа Ду инаваргыланы, жәиԥшь ҳәынҭқаррак рҿы амонарх иоуп: Австралиа, Антигуа, Барбуда, Багама, Белиз, Гренада, Канада, Зеландиа Ҿыц, Папуа-Гвинеиа Ҿыц, Сент-Винсент, Гренадины, Сент-Китс, Невис, Сент-Лусиа, Соломонтәи адгьылбжьахақәа, Тувалу, Иамаика
== Чарльз ихәыҷреи иқәыԥшреи. ==
== Ихатә бзазареи иҭаацәареи ==
== Чарльз Ахԥатәи напхгаҩыс дызмоу аҳәынҭқаррақәа рсиа ==
== Иординқәеи имедалқәеи ==
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1948 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Абҵарамза 14 рзы ииз]]
|
Чарльз III (, ацәажәашьа: /tʃɑːlz/), ахьӡ наӡа Чарльз Фили́пп Артур Џьорџь (; *, Вестминстер, Лондон ду аан) — Британиа Дуи Аҩадатәи Ирландиеи, Виндзортәи Аҩны аҟынтәи Акоммонвелт Аҳрақәа раҳ, Британиа Ду Абџьаршьҭыхлатәи Амчқәа Реиҳабы, Англиатәи Аехырхаара Иреиҳау Анапхгаҩы , 2022 шықәса асентябрь 8 инаркны Ажәларқәа Реидгыла ахада. Британиа Ду инаваргыланы, жәиԥшь ҳәынҭқаррак рҿы амонарх иоуп: Австралиа, Антигуа, Барбуда, Багама, Белиз, Гренада, Канада, Зеландиа Ҿыц, Папуа-Гвинеиа Ҿыц, Сент-Винсент, Гренадины, Сент-Китс, Невис, Сент-Лусиа, Соломонтәи адгьылбжьахақәа, Тувалу, Иамаика
Чарльз ихәыҷреи иқәыԥшреи.
Ихатә бзазареи иҭаацәареи
Чарльз Ахԥатәи напхгаҩыс дызмоу аҳәынҭқаррақәа рсиа
Иординқәеи имедалқәеи
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1948 шықәсазы ииз
Акатегориа:Абҵарамза 14 рзы ииз
|
39700
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Уессекс
|
Уессекс
|
{{акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра|ахьӡ=Уессекс Аҳра|даҽа ахьӡ=[[Ажәытә англыз бызшәа|ажәытә англыз]].
Westseaxna Rīce|абираҟ=FlagOfWessex.svg|афото=Angelrucu 800 gear on russlendisc.svg|афото ахҵара=Британиа 800ш. азы|аҳҭнықалақь=[[Уинчестер]],
[[Лондон]]|аофициалтә бызшәа=Ажәытә англыз бызшәа, уессекс адиалект|авалиута=[[Скеат]]|абызшәақәа=[[Ажәытә англыз бызшәа]], уессекс адиалект|адин=Англосаксонцәа рмырҭаҭра
( VII ашә. аҟынӡа)
[[Ақьырсианра]]
(с VII ашә.аҟынтәи)}}
'''Уессекс Аҳра'''([[англыз бызшәа|англыз.]] Wessex, [[ажәытә англыз бызшәа|ажәытә англыз.]] Westseaxna rīċe, «Мраҭашәаратәи Саксон Аҳра») — Аладатәи Британиаду аан иҟаз англосаксонцәа раҳра акәын, англосаксонтә гептархиа ҳәа изышьҭоу абжь ҳәынҭқаррақәа ируакын, VI-тәи ашәышықәса алагамҭазы англосаксонцәа Британиа анрыдыркылоз аамҭазы, анаҩс Англиа иахәҭакхаз аҳәынҭқарра ауп.
== Аҭоурых ==
== Шәахәаԥш иара убас: ==
[[Британиа Ду амонархцәа|Британиа Ду амонархцәа рсиа]]
== Азхьарԥшрақәа ==
[[Акатегориа:Англиа]]
|
Уессекс Аҳра(англыз. Wessex, ажәытә англыз. Westseaxna rīċe, «Мраҭашәаратәи Саксон Аҳра») — Аладатәи Британиаду аан иҟаз англосаксонцәа раҳра акәын, англосаксонтә гептархиа ҳәа изышьҭоу абжь ҳәынҭқаррақәа ируакын, VI-тәи ашәышықәса алагамҭазы англосаксонцәа Британиа анрыдыркылоз аамҭазы, анаҩс Англиа иахәҭакхаз аҳәынҭқарра ауп.
Аҭоурых
Шәахәаԥш иара убас:
Британиа Ду амонархцәа рсиа
Азхьарԥшрақәа
Акатегориа:Англиа
|
39695
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Варӡиа
|
Варӡиа
|
[[Афаил:Vardzia_Full_View.jpg|300px|мини|Варӡиа]]
'''Варӡиа''' — ацаҟьаҿ иаҿцәаау аберҭыԥтә ансамбль, XII-XIII ашәышықәсақәа ақырҭуа асахьаркыратә культура абаҟа. Ишьҭоуп аҭоурых зҵоу Џьавахети аҟны, Аспинӡа амуниципалитетаҿ (Аспинӡа аҟынтә 30 километраҿ) аӡ. Мтквари армарахьтәи аԥшаҳәаҿы. Амшын агдыра аҟынтә 1300 метракаҿ. Орографиатә схема иахәаԥшны Варӡиа ишьҭоуп Ерушьети ашь-хеибаркыра амрагыларатәи ахәҭа анҵәамҭаҿ. Варӡиа хыхьтәи аҳаԥы амшын агдыра аҟынтә 1462 метракаҿ иҟоуп.
== Етимологиа ==
Аҳ Гиорги III уаа дуқәа ицны дхалахьан, аҳ иԥа - Ҭамара хәыҷгьы дигахьан. Ашәарыцара иалагеит. Ашәарыцара иазҿлымҳау аҳ, уи ицыз ахәыҷы дырхашҭит. Ахәмарра иаҿыз Ҭамара аҳаԥқәа рҿы дыӡит. Ашәарыцара иаҟәыҵит. Згәы ҭынчым, игәаҭеиуа ашәарыцаҩцәа абрахь-амнахь, Ҭамара илышьҭан. - бабааҟоу Ҭамара! Иҿиҭит еицыз руаӡәк. Аҳаԥаҿы амҩа иахҟьаз Ҭамара дгәырӷьан аҭак ҟалҵеит “Абра сыҟоуп!”, абриазы ари атыԥ иахьӡырҵеит “Варӡиа”.
“Аӡиас Мтквари аԥшаҳәа иҳараку цаҟьакаҿ Варӡиа аҿцәаара иалагеит. Ацаҟьа иҿыпуан, аҳаԥқәа рыҿцәаара иуадаҩхеит. Аусура алгара ашьҭахь, уахынла, ауасҭацәа амаруга убраҵәҟьа ацаҟьаҿ ишьҭарҵеит, иааԥсаны рыҩныҟа ицаны-иааит. Адрҩаҽны аусуразы иааит, аха амаруга аҭыԥан ирықәымшәеит. Аԥшаара рацәа ашьҭахь уажәтәи Варӡиа ацаҟьаҿ ирбеит. Иџьашьаны ашьҭахьы ихынҳәит, инарыгӡеит аҳаԥқәа рыцәра. Ахәылбыҽха амаруга еиҭа убраҵәҟьа ишьҭарҵеит. Ахԥатәи ашьыжьаан убриҵәҟьа ахҭыс ҟалеит. Амаруга еиҭа идыру ацаҟьаҿ еиҭаганы ирбеит. Уажәы еилыркааит. Абриазы Варӡиа ари ацаҟьаҿ иаҿырцәааит, мацара ԥахьатәи иаанрыжьыз аҭыԥаҿ абри ашьҭахь Наварӡиеви ахьӡхеит”.
“Аӷа изеилымкаарц Ҭамара аҳкәажә дахьыҟоу, Варӡиаҿ Ҭамара лыдҵала хышәи-ханеижәыхәба уада иаҿцәаан, убриҟара ауада, заҟа мшы ыҟоу ашықәсаҿ; есымша уадак ҽырцәаауан, аргылара шықәсык аҩныҵҟа иалгеит.”
Варӡиа иазку ажәабжьқәа рҿы иазгәаҭатәуп х-моментк: аберҭыԥ аԥҵара аҳ Гиорги III, иалукаартә, Ҭамара аҳкәажә рыхьӡ адҳәалара; Варӡиа аргылара аҭыԥ аԥсахра, абра аберҭыԥ аԥҵараанӡа иажәу аҳаԥқәа рыҟазаара.
== Аҭоурых ==
Аберҭыԥтә комплекс еиҳарак 1156-1203 ашықәсқәа раан иаԥҵахон. Анырхарҭа 1185 шықәса нанҳәамза 15 Ҭамара аҳкәажә лаан (1184-1213) ирыԥшьеит. Аҳҭынратә берҭыԥ ароль ду аман атәыла аполитикатә, акультуратә ԥсҭазаараҿ. Зны Варӡиа аҟны амаҵ иуан Иоан Шааҭели, дарбану убраҟа иаԥызҵаз “Варӡиатәи ауахәама анцәахша иашәа”. Варӡиа ашәҟәыҵәахырҭа аҟынтә иаанхеит Варӡиа ԥшь-томк змоу исахьарку анапылаҩыра (XII ашә.). Варӡиа аберҭыԥ аԥхьагылаҩ ихьӡ аиурҭа ашәҟәын, уи ауахәама-аберҭыԥ ауранагӡара анапхгара азиуан, атәыла аполитикатә ԥсҭазаараҿ улаԥш иҵашәо ароль наигӡон.
Амонголцәа аиныртәыртәыз аамҭаз (XIII ашәышықәса II абжа) Варӡиатәи абер-монархцәа активла иқәԥон агәрахаҵаразы, амилаҭтә культура аиқәырхаразы. 1551 ашықәсан аберҭыԥ Персиа ар еиларыжьит, иқәырхит. Варӡиатәи еицырдыруа анцәахша иныха, ахьыи аихаҩеи ашәқәа, акультуратә даҽа аҭаҵәах рацәа аӷа итәыитәит. 1758 ашықәсан, абри аган Османтәыла ианампыҵанакыз, аберҭыԥ аҵыхәтәаны иуаҩыдахеит. Урыстәыла-Османтәыла аибашьра (1828-1829) ашьҭахь Варӡиа еиҭа Қырҭтәыла анапаҵаҟа иҟалеит.
Қырҭтәыла аҟны асоветтә аиҳабыра ашьаҭаркра ашьҭахь иалагеит ари аберҭыԥтә комплекс аҭҵаарадырратә усқәа. 1938 ашықәсан уи амузеи-аҳәырԥсарраны ирыларҵәахеит. 1970-1971 ашықәсқәа раан имҩаԥгахеит археологиатә аҵхрақәа, иԥшаахеит 3 культурак руаажәларахәҭа: заатәи абжьаратә шәышықәсақәа, XII ашәышықәса, XIII-XIV ашәышықәсақәа. Иаапшит ишәу акерамикатә еиуеиҧшым усумҭақәа, Қашанури афрагментқәа, аихаӡа арҭәага. Еиуеиҧшым абзазаратә маҭәар, амаруга.
Варӡиа “... аџьашьага ауп. Азымнеирала уи Александр иҭӡы, Хеибер ибааш иазышәагаауп…” - абас иҩуан Варӡиа иазкны Персиа Сеԥевидцәа рдинастиа ашықәснҵаҩы, XVI ашәышықәса аҭоурыхҭҵааҩ Ҳасан Бег Румлу ихатә аҩымҭа “Ахса-аҭ-ҭаварихис” (“Ибзиаӡоу аҭоурыхқәа рҟынтәи”) абӷьыцқәа рҿы. Ишьакәыргылоуп, ашь-хеибаркыра Мтквари аҩганкгьы иааигәаны ишеиланхоз ушьҭа енеолит аепохаан, археологиатә усурақәа раан аҭерассақәеи ахәадақәеи рҿы ирыԥшааит раԥхьаӡатәи Ҭемыр ауаажәларра енеолит - аџьазтә, ԥасатәи - аџьазтә епохақәа рбаҟақәа, урҭ рыбжьара ахәҳәыгәратә ажымҭақәа. Абри атиптә баҟақәа рыҭҵаара иаанарԥшит Ҭриалеҭи акультура рыларҵәара аҵакырақәа. “Қарҭли аԥсҭазаараҿ” ишиашоу адыррақәоуп, аберҭыԥ аргылара аҳ Гиорги III иаан ишалагаз, анаҩс Ҭамара аҳкәажә лаан ишынҵәаз.
Ҭамара аҳкәажә лхаантәи ашықәснҵаҩы хәыц-хәыц, исахьаркны иаҳзеиҭаиҳәоит Варӡиа ашьаҭакра. Абри идууӡоу аҳҭынратә аберҭыԥ аԥҵара иадиҳәалоит уи Ҭамара аҳкәажә лхаантәи аҟазшьрбага ауахәаматә-аберҭыԥтә аргылара аусхкаҿ - атәыла аҩныҵҟа, уи аҳәаақәа рынҭыҵ. Аҭыԥ алхра ирыдҳәалан ацаҟьа иреиӷьу аргыларатә ахатәҷыдарақәа, иманшәалоу аҭыԥла, абзазаратә, арратә хәаԥшырала, иара убас, абра арыжәтә аӡы аҟазаара.
Аргылара актәи етапуп Гиорги III (1156-1184) иаҳратә ашықәсқәа, агәҭакы, аргылара аплан аус адулара уи ихьӡ иадҳәалоуп. Абриҵәҟьа аамҭа иатәуп ицәырҵыз актәи анхарҭа аҩнқәа аӡыхь азааигәара.
Аргылара аҩбатәи аетап иҭыԥыркхоит Гиорги III иԥсҭазаареи, Ҭамара аҳкәажә лҭаацәара алалара рыбжьара (1184-1186). Ҭамара аҳкәажә лыдҵала раԥхьатәи аплан хәҭакала иԥсаххеит. Аӡыхь аҟны, ушьҭа убра иҟоу аҳаԥқәа ахьыҟоу аҭыԥаҿ, иаԥҵахеит аберҭыԥ ацентр - ацаҟьаҿ иаҿцәаау Анцәахша лылацәеиқәыԥсара азалтә лныхабаа ду, исахьарку Қарҭли аерисҭав Рати Сурамели иинициативала, ихарџьқәа рыла. Ари иаарԥшхеит актиторцәа рпортреттә сахьақәа рыҟны иҟоу адҩылақәа раԥхьара иалҵшәаны Варӡиа, аберҭыԥ еиԥш, идыруп аныхабаа аԥшьара амомент аҟынтә, уи апопулиарра иазҳауеит.
Аргылара ахԥатәи аетап иалоуп ашықәсқәа аныхабаа асахьанҵареи Басиани ақәԥареи рыбжьара (1186-1208). Инҵәоит Анцәахша лылацәеиқәыԥсаратә ныхабаа акәша-мыкәша амоназонцәа ацаҟьатә рыҩнқәа, ахыхьчаратә аҽыцәахырҭа, иимариам аиригациатә аргыларақәа - аӡымҩангага аҳаԥкылҵа, арԥсаҳәага аӡымҩахгага - аҿцәаара. 1203 ш. аберҭыԥ ибзианы иаднакылеит Қырҭтәыла акәакьқәа зегь рҟынтәи еизаз ар рацәа. Абраҵәҟьа дааит Ҭамара аҳкәажә. Варӡиа аҟынтәи аибашьразы ицаз ақырҭцәа иаиааит аԥсылманцәа ркоалициа ԥшьышә нызқь рыр Басиани ақәԥараҿ.
Ашықәснҵаҩы идыррала Варӡиа ихьӡ, Варӡиа анцәахша иадҳәалоуп аибашьра дуқәа зегь, иарбанқәоу уи аепохаҿ иназыгӡоз Қырҭтәыла аԥсылманцәа рекспансиа иаҿагыланы. Абасала, XII-XIII ашәышықәсақәа рынҵәамҭаз, Варӡиа акрызҵазкуа аполитикатә, акультуратә, арелигиатә центрын. 1283 ашықәсан иҟалаз адгьылҵысра ааха ду анаҭеит Варӡиа. Абри аԥсабаратә рыцҳара ашьҭахь аберҭыԥ хәҭакала арҿыцра иадҳәалоуп аргылара аԥшьбатәи аетап, Аҭабаг Беқа Џьаҟел-Цихисџьвартәи иаан (1285-1306).
Абри ашықәсқәа раан, амонголцәа рхатәара иамыхәаԥшыкәа, Варӡиа аберҭыԥ ԥыхьа еиԥш ибеиоуп, еиҭа анырра ду анаҭоит атәыла аԥсҭазаара. XV-XVI ашәышықәсақәа атәыла аҩныҵҟатәи аилабгара, Иран-Ҭырқтәыла аганахьала Қырҭтәыла ампыҵакра даара агрессивла аҽазкратә аепоха ауп. Варӡиа хаҭала иацлоит ахыхьчаратә ақәԥарақәа рымҩаԥгара. Уи узықәгәыӷуа агәырҭоуп Қырҭтәыла аҳ изы атәыла аидкыларазы имҩаԥгоу ақәԥараҿ. 1551 ашықәсан, Қырҭтәыла аҟны ихатә ахԥатәи ақәылараан, Персиа ашах Шаҳҭамаз I дақәлеит Варӡиа. Ирӷәӷәоу Қарҭли аҳ Луарсаб I арратә имчқәа иаҿагылан Персиа ар ақәылара. Ақәԥара бааԥсы иалагеит хаҭала аҳаԥқәа рҿы, абриазы ирыҩуеит XVII ашә. аҭоурыхҭҵааҩцәа: ақырҭуа Ԥарсадан Горгиџьаниӡе, персиатәи - Ҳасан-Бег-Румулу.
Месхети 1758 ашықәсан Османтәыла иампыҵакхеит. Иалагоит ақырҭцәа рырԥсылманра аинтенсивтә процесс, уи 250 шықәса аамҭа аҩныҵҟа инагӡахон.
1828 ашықәсан Урыстәыла армиа аинрал Иван Паскевич ихадарала аладатәи Қырҭтәыла аҭоурыхтә дгьылқәа Османтәыла аҟынтәи қәԥарала иаҿихит, Урыстәыла аимпериа иадиҵеит.
== Аргылара аетапқәа ==
Варӡиа аберҭыԥтә комплекс иаҿцәаауп Ерушьети ашьха акалҭаҿ атуфобречиақәа рыла еилоу ацаҟьаҿ (аура 500 метранӡа), иҭыԥыркуп жәаха еихагылакны. Ишьақәгылоуп ҭоурыхла еилоуп 2 хәҭак аҟынтә - Варӡиа аберҭыԥ, еиҳа заатәи аепоха (X-XII ашәышықәсақәа) ацаҟьатә қыҭа Ананури аҟынтә. Аргылара акымкәа аетапла имҩасуан.
I аетап, Гиорги III иаҳра ашықәсқәа раан (1156-1184), еиҿкаахеит аплан, иаҿцәаахеит актәи ауадақәа ауахәама ацны. II аетапаҿ (1184-1185) иҟаз аплан хәҭакала иԥсаххеит. Ҭамара аҳкәажә лыдҵала имҩаԥгахеит аберҭыԥ ацентр ареконструкциа, ацаҟьаҿ иаҿырцәааит Анцәахша лылацәеиқәыԥсара азалтә лныхабаа ду Стоа-Портикала. Аныхабаа асахьанҵара ҟаиҵеит асахьаҭыхҩы Гиорги, асахьаҭыхҩцәа ргәыԥ Қарҭли аерисҭав Рати Сурамели инапхгарала, ихарџьқәа рыла. III аетап (1185-1203) инҵәеит аҵәахырҭеи амоназонцәа руадақәеи, иара убас ахыхьчарала, аиригациатә аргыларақәа рыҿцәаара. IV аетап иадҳәалоуп 1283 ашықәс адгьылҵысра. Абра Беқа Џьаҟел-Цихисџьвартәи аҭабагтә аепохаҿ (1285-1306) идыргылеит ҩ-хыргьагьак змоу аргылара Стоа-Портикала арӷәӷәаразы, ҩ-еихагылак змоу иҟҟоу асаркьалсырҭа. Аргылара V аетап, Иван Атабак иаан, иаԥиҵеит ацынаҳа ду.
== Архитектура ==
Варӡиа архитектура иашьаҭаркуп заа аус зыдулоу акомпозициатә аидеа - аихагыларацәаны иаҿцәаау ансамбль иҭыԥыркуп ацаҟьа аураҿ иҭартәоу ацентр - аныхабаа акәша-мыкәша. Варӡиа аҳаԥқәа ироуны амраҭашәарахь амрагыларахь, 500 метрак ицоу афронтла еиҵыхуп. Аҳаԥқәа иҭыԥыркуп иарусла. Хазтәи ахәҭақәа рҿы иаҳԥылоит хәба, фба, бжьба иаруск. Амрагыларатә ахәҭаҿы аҳаԥқәа 13 иаруск иаҳԥылоит. Азеиԥш системала абра 19 иаруск ыҟоуп.
Варӡиа иахьа иаарԥшуп 641 ацаҟьаҿ иаҿцәаау аԥхьакырҭа.
=== Аҳаԥкылҵақәа ===
Аҳаԥкылҵа Варӡиа ихадоу ахәҭаҿы иамадоуп аӡнагара аҟны. Уи иалалоит аӡы зышьҭуа ахәҭаҿы, уи аура 16 метрак ыҟоуп. Аҳаԥкылҵақәа, иарбанқәоу аныхабаа аҩадатәи аганахьала иалагоу, инеиуеит аберҭыԥ аҵаныҳәарҭахь, урҭ роура - 64 метрак ыҟоуп. Варӡиа амрагыларатәи ахәҭаҿы аҳаԥкылҵала инагӡоуп “адәылҵырҭа”, ацаҟьаҿ иԥҟоу амагистраль 220 метрак ыҟоуп.
Варӡиа аҟны ауадақәа рыҭӡқәарҿы иаҿцәаауп иҭбаау анишақәа - иашаны, аиарҭа ашьҭаҵаразы, аниша маҷқәа - асаанмаҭәазы, ашәҟәқәа, апартақәа уб. егь. Анишақәа еиҳарак ахыргьагьаны иҟоуп, еибыҭоуп имариоу иҭаԥҟоу ахаҿрала. Ацаҟьа аҟьаҟьарақәа ихадоу аԥхьакырҭақәа рҿы аус рыдулоуп иџьаџьоу афактурала.
Варӡиа аҟны 15 ацаҟьатә уахәама иаанханы иҟоуп. Варӡиа иалкааӡам ибеиоу аҩычарала, кыр иаԥсоу мацара аҵаныҳәарҭақәа рыҭӡқәа рсахьаркыроуп. Абри аганахьала акраҵанакуеит Анцәахша лылацәеиқәыԥсаратә ныхабаа, агәашә асахьаркыра (1184-1186), Қьырса иԥсҭазаара аазырԥшуа асценақәа ирыцны иахьаарԥшу Гиорги III, Ҭамара аҳкәажә рпортреҭқәа, иара убас Қарҭли аерисҭав Рати Сурамели. Иазгәаҭатәуп, ҳара ҳҟынӡа иааз Ҭамара аҳкәажә лпортреҭқәа рыбжьара Варӡиатәи зегь раасҭа заатәиуп. Абра уи агәыргьынла, аха хаҵа ицахьоу аԥҳәыс лыхҭарԥада дыҟоуп, насгьы аргылара лнапы ишану, иарбан иаанагоу, уи Варӡиа аберҭыԥ аргылара, уи ахӡыӡаара хаҵа дцаанӡа дшалагаз.
=== Аӡылеиқәыршәара ===
Аӡымҩангага иаагоуп Варӡиа аҟны, ажәытәтәи ақыҭа хыхьтәи Варӡиа аҟынтәи. 3.5 километрак аура змоу атерасса ахԥатәи ахәҭа, ацаҟьаҿ ицәу аҳаԥкылҵақәа рҿы иҟоуп, акерамикатә аӡымҩангагақәа рзы иҷыдоу “аиарҭақәа” ҟаҵоуп. Аныхабаа абжьаратә ахәҭаҿы, акерамикатә, аконтрольтә резервуарқәа аԥҵоуп. Аӡы адебет уахыки-ҽнаки 166000 литрак ыҟазаракәын, иарбану ианеиҵаха 50000 уааԥсыра ирызхон.
Арезервуар Варӡиа амраҭашәаратә ахәҭаҿы иҭцәаауп. Иакуан ианеиҵаха 630000 литрак аӡы.
Аԥсабаратә ӡыхь Анцәахша луахәама азаигәара иҟоуп уи аҩадатәи аганахь, ацаҟьа агәҭахьы. Уи аҵакыра 8 м³ аӡы амоуп. Уи еснагьтәи атемпература 11° амоуп.
=== Аҩцарақәа ===
Варӡиа аҟны 28 аҩцара иаанханы иҟоуп (6 залк, 22 аԥхьакырҭа). Аҩцарақәа зынӡа 235 аҳаԥшьа ыҟан. Уи азеиԥш ҭаӡара 100000 литрак ыҟан.
== Иинтересу афактқәа ==
[[2006]] шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
[[2007]] шықәса абҵарамза 24 аҟынтә Варӡиа аберҭыԥ Херҭвиси абаа ацны иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.
== Алитература ==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 4, თბ., 1979. — გვ. 316.
* გ. ყიფიანი, „ვარძიის მამათა მონასტერი“, // „ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია“, (რედ. ვალერი ასათიანი), თბ. 2013, გვ. 214-225
* გაფრინდაშვილი გ., ვარძია, თბ., 1976;
* მელითაური ა., ვარძიის სამშენებლო-ხუროთმოძღვრული შესწავლის საკითხები, თბ., 1961;
* Гаприндашвили Г., Пещерный ансамбль Вардзиа (1156-1213 гг.), Тб., 1960;
* მისივე, Ancient monuments of Georgia: Vardzia, Leningrad, 1975 (ინგლისურ, რუსულ და ქართულ ენებზე)
== Азхьарԥшқәа ==
*[http://www.nplg.gov.ge/publishers/monument/index.php?do=view&id=194 ვრცელი ბიბლიოგრაფია ვარძიაზე]
*[http://www.orthodoxy.ge/eklesiebi/vardzia/vardzia.htm ინფორმაცია ვარძიაზე]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аиашахаҵаратә берҭыԥқәа]]
[[Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа]]
|
Варӡиа — ацаҟьаҿ иаҿцәаау аберҭыԥтә ансамбль, XII-XIII ашәышықәсақәа ақырҭуа асахьаркыратә культура абаҟа. Ишьҭоуп аҭоурых зҵоу Џьавахети аҟны, Аспинӡа амуниципалитетаҿ (Аспинӡа аҟынтә 30 километраҿ) аӡ. Мтквари армарахьтәи аԥшаҳәаҿы. Амшын агдыра аҟынтә 1300 метракаҿ. Орографиатә схема иахәаԥшны Варӡиа ишьҭоуп Ерушьети ашь-хеибаркыра амрагыларатәи ахәҭа анҵәамҭаҿ. Варӡиа хыхьтәи аҳаԥы амшын агдыра аҟынтә 1462 метракаҿ иҟоуп.
Етимологиа
Аҳ Гиорги III уаа дуқәа ицны дхалахьан, аҳ иԥа - Ҭамара хәыҷгьы дигахьан. Ашәарыцара иалагеит. Ашәарыцара иазҿлымҳау аҳ, уи ицыз ахәыҷы дырхашҭит. Ахәмарра иаҿыз Ҭамара аҳаԥқәа рҿы дыӡит. Ашәарыцара иаҟәыҵит. Згәы ҭынчым, игәаҭеиуа ашәарыцаҩцәа абрахь-амнахь, Ҭамара илышьҭан. - бабааҟоу Ҭамара! Иҿиҭит еицыз руаӡәк. Аҳаԥаҿы амҩа иахҟьаз Ҭамара дгәырӷьан аҭак ҟалҵеит “Абра сыҟоуп!”, абриазы ари атыԥ иахьӡырҵеит “Варӡиа”.
“Аӡиас Мтквари аԥшаҳәа иҳараку цаҟьакаҿ Варӡиа аҿцәаара иалагеит. Ацаҟьа иҿыпуан, аҳаԥқәа рыҿцәаара иуадаҩхеит. Аусура алгара ашьҭахь, уахынла, ауасҭацәа амаруга убраҵәҟьа ацаҟьаҿ ишьҭарҵеит, иааԥсаны рыҩныҟа ицаны-иааит. Адрҩаҽны аусуразы иааит, аха амаруга аҭыԥан ирықәымшәеит. Аԥшаара рацәа ашьҭахь уажәтәи Варӡиа ацаҟьаҿ ирбеит. Иџьашьаны ашьҭахьы ихынҳәит, инарыгӡеит аҳаԥқәа рыцәра. Ахәылбыҽха амаруга еиҭа убраҵәҟьа ишьҭарҵеит. Ахԥатәи ашьыжьаан убриҵәҟьа ахҭыс ҟалеит. Амаруга еиҭа идыру ацаҟьаҿ еиҭаганы ирбеит. Уажәы еилыркааит. Абриазы Варӡиа ари ацаҟьаҿ иаҿырцәааит, мацара ԥахьатәи иаанрыжьыз аҭыԥаҿ абри ашьҭахь Наварӡиеви ахьӡхеит”.
“Аӷа изеилымкаарц Ҭамара аҳкәажә дахьыҟоу, Варӡиаҿ Ҭамара лыдҵала хышәи-ханеижәыхәба уада иаҿцәаан, убриҟара ауада, заҟа мшы ыҟоу ашықәсаҿ; есымша уадак ҽырцәаауан, аргылара шықәсык аҩныҵҟа иалгеит.”
Варӡиа иазку ажәабжьқәа рҿы иазгәаҭатәуп х-моментк: аберҭыԥ аԥҵара аҳ Гиорги III, иалукаартә, Ҭамара аҳкәажә рыхьӡ адҳәалара; Варӡиа аргылара аҭыԥ аԥсахра, абра аберҭыԥ аԥҵараанӡа иажәу аҳаԥқәа рыҟазаара.
Аҭоурых
Аберҭыԥтә комплекс еиҳарак 1156-1203 ашықәсқәа раан иаԥҵахон. Анырхарҭа 1185 шықәса нанҳәамза 15 Ҭамара аҳкәажә лаан (1184-1213) ирыԥшьеит. Аҳҭынратә берҭыԥ ароль ду аман атәыла аполитикатә, акультуратә ԥсҭазаараҿ. Зны Варӡиа аҟны амаҵ иуан Иоан Шааҭели, дарбану убраҟа иаԥызҵаз “Варӡиатәи ауахәама анцәахша иашәа”. Варӡиа ашәҟәыҵәахырҭа аҟынтә иаанхеит Варӡиа ԥшь-томк змоу исахьарку анапылаҩыра (XII ашә.). Варӡиа аберҭыԥ аԥхьагылаҩ ихьӡ аиурҭа ашәҟәын, уи ауахәама-аберҭыԥ ауранагӡара анапхгара азиуан, атәыла аполитикатә ԥсҭазаараҿ улаԥш иҵашәо ароль наигӡон.
Амонголцәа аиныртәыртәыз аамҭаз (XIII ашәышықәса II абжа) Варӡиатәи абер-монархцәа активла иқәԥон агәрахаҵаразы, амилаҭтә культура аиқәырхаразы. 1551 ашықәсан аберҭыԥ Персиа ар еиларыжьит, иқәырхит. Варӡиатәи еицырдыруа анцәахша иныха, ахьыи аихаҩеи ашәқәа, акультуратә даҽа аҭаҵәах рацәа аӷа итәыитәит. 1758 ашықәсан, абри аган Османтәыла ианампыҵанакыз, аберҭыԥ аҵыхәтәаны иуаҩыдахеит. Урыстәыла-Османтәыла аибашьра (1828-1829) ашьҭахь Варӡиа еиҭа Қырҭтәыла анапаҵаҟа иҟалеит.
Қырҭтәыла аҟны асоветтә аиҳабыра ашьаҭаркра ашьҭахь иалагеит ари аберҭыԥтә комплекс аҭҵаарадырратә усқәа. 1938 ашықәсан уи амузеи-аҳәырԥсарраны ирыларҵәахеит. 1970-1971 ашықәсқәа раан имҩаԥгахеит археологиатә аҵхрақәа, иԥшаахеит 3 культурак руаажәларахәҭа: заатәи абжьаратә шәышықәсақәа, XII ашәышықәса, XIII-XIV ашәышықәсақәа. Иаапшит ишәу акерамикатә еиуеиҧшым усумҭақәа, Қашанури афрагментқәа, аихаӡа арҭәага. Еиуеиҧшым абзазаратә маҭәар, амаруга.
Варӡиа “... аџьашьага ауп. Азымнеирала уи Александр иҭӡы, Хеибер ибааш иазышәагаауп…” - абас иҩуан Варӡиа иазкны Персиа Сеԥевидцәа рдинастиа ашықәснҵаҩы, XVI ашәышықәса аҭоурыхҭҵааҩ Ҳасан Бег Румлу ихатә аҩымҭа “Ахса-аҭ-ҭаварихис” (“Ибзиаӡоу аҭоурыхқәа рҟынтәи”) абӷьыцқәа рҿы. Ишьакәыргылоуп, ашь-хеибаркыра Мтквари аҩганкгьы иааигәаны ишеиланхоз ушьҭа енеолит аепохаан, археологиатә усурақәа раан аҭерассақәеи ахәадақәеи рҿы ирыԥшааит раԥхьаӡатәи Ҭемыр ауаажәларра енеолит - аџьазтә, ԥасатәи - аџьазтә епохақәа рбаҟақәа, урҭ рыбжьара ахәҳәыгәратә ажымҭақәа. Абри атиптә баҟақәа рыҭҵаара иаанарԥшит Ҭриалеҭи акультура рыларҵәара аҵакырақәа. “Қарҭли аԥсҭазаараҿ” ишиашоу адыррақәоуп, аберҭыԥ аргылара аҳ Гиорги III иаан ишалагаз, анаҩс Ҭамара аҳкәажә лаан ишынҵәаз.
Ҭамара аҳкәажә лхаантәи ашықәснҵаҩы хәыц-хәыц, исахьаркны иаҳзеиҭаиҳәоит Варӡиа ашьаҭакра. Абри идууӡоу аҳҭынратә аберҭыԥ аԥҵара иадиҳәалоит уи Ҭамара аҳкәажә лхаантәи аҟазшьрбага ауахәаматә-аберҭыԥтә аргылара аусхкаҿ - атәыла аҩныҵҟа, уи аҳәаақәа рынҭыҵ. Аҭыԥ алхра ирыдҳәалан ацаҟьа иреиӷьу аргыларатә ахатәҷыдарақәа, иманшәалоу аҭыԥла, абзазаратә, арратә хәаԥшырала, иара убас, абра арыжәтә аӡы аҟазаара.
Аргылара актәи етапуп Гиорги III (1156-1184) иаҳратә ашықәсқәа, агәҭакы, аргылара аплан аус адулара уи ихьӡ иадҳәалоуп. Абриҵәҟьа аамҭа иатәуп ицәырҵыз актәи анхарҭа аҩнқәа аӡыхь азааигәара.
Аргылара аҩбатәи аетап иҭыԥыркхоит Гиорги III иԥсҭазаареи, Ҭамара аҳкәажә лҭаацәара алалара рыбжьара (1184-1186). Ҭамара аҳкәажә лыдҵала раԥхьатәи аплан хәҭакала иԥсаххеит. Аӡыхь аҟны, ушьҭа убра иҟоу аҳаԥқәа ахьыҟоу аҭыԥаҿ, иаԥҵахеит аберҭыԥ ацентр - ацаҟьаҿ иаҿцәаау Анцәахша лылацәеиқәыԥсара азалтә лныхабаа ду, исахьарку Қарҭли аерисҭав Рати Сурамели иинициативала, ихарџьқәа рыла. Ари иаарԥшхеит актиторцәа рпортреттә сахьақәа рыҟны иҟоу адҩылақәа раԥхьара иалҵшәаны Варӡиа, аберҭыԥ еиԥш, идыруп аныхабаа аԥшьара амомент аҟынтә, уи апопулиарра иазҳауеит.
Аргылара ахԥатәи аетап иалоуп ашықәсқәа аныхабаа асахьанҵареи Басиани ақәԥареи рыбжьара (1186-1208). Инҵәоит Анцәахша лылацәеиқәыԥсаратә ныхабаа акәша-мыкәша амоназонцәа ацаҟьатә рыҩнқәа, ахыхьчаратә аҽыцәахырҭа, иимариам аиригациатә аргыларақәа - аӡымҩангага аҳаԥкылҵа, арԥсаҳәага аӡымҩахгага - аҿцәаара. 1203 ш. аберҭыԥ ибзианы иаднакылеит Қырҭтәыла акәакьқәа зегь рҟынтәи еизаз ар рацәа. Абраҵәҟьа дааит Ҭамара аҳкәажә. Варӡиа аҟынтәи аибашьразы ицаз ақырҭцәа иаиааит аԥсылманцәа ркоалициа ԥшьышә нызқь рыр Басиани ақәԥараҿ.
Ашықәснҵаҩы идыррала Варӡиа ихьӡ, Варӡиа анцәахша иадҳәалоуп аибашьра дуқәа зегь, иарбанқәоу уи аепохаҿ иназыгӡоз Қырҭтәыла аԥсылманцәа рекспансиа иаҿагыланы. Абасала, XII-XIII ашәышықәсақәа рынҵәамҭаз, Варӡиа акрызҵазкуа аполитикатә, акультуратә, арелигиатә центрын. 1283 ашықәсан иҟалаз адгьылҵысра ааха ду анаҭеит Варӡиа. Абри аԥсабаратә рыцҳара ашьҭахь аберҭыԥ хәҭакала арҿыцра иадҳәалоуп аргылара аԥшьбатәи аетап, Аҭабаг Беқа Џьаҟел-Цихисџьвартәи иаан (1285-1306).
Абри ашықәсқәа раан, амонголцәа рхатәара иамыхәаԥшыкәа, Варӡиа аберҭыԥ ԥыхьа еиԥш ибеиоуп, еиҭа анырра ду анаҭоит атәыла аԥсҭазаара. XV-XVI ашәышықәсақәа атәыла аҩныҵҟатәи аилабгара, Иран-Ҭырқтәыла аганахьала Қырҭтәыла ампыҵакра даара агрессивла аҽазкратә аепоха ауп. Варӡиа хаҭала иацлоит ахыхьчаратә ақәԥарақәа рымҩаԥгара. Уи узықәгәыӷуа агәырҭоуп Қырҭтәыла аҳ изы атәыла аидкыларазы имҩаԥгоу ақәԥараҿ. 1551 ашықәсан, Қырҭтәыла аҟны ихатә ахԥатәи ақәылараан, Персиа ашах Шаҳҭамаз I дақәлеит Варӡиа. Ирӷәӷәоу Қарҭли аҳ Луарсаб I арратә имчқәа иаҿагылан Персиа ар ақәылара. Ақәԥара бааԥсы иалагеит хаҭала аҳаԥқәа рҿы, абриазы ирыҩуеит XVII ашә. аҭоурыхҭҵааҩцәа: ақырҭуа Ԥарсадан Горгиџьаниӡе, персиатәи - Ҳасан-Бег-Румулу.
Месхети 1758 ашықәсан Османтәыла иампыҵакхеит. Иалагоит ақырҭцәа рырԥсылманра аинтенсивтә процесс, уи 250 шықәса аамҭа аҩныҵҟа инагӡахон.
1828 ашықәсан Урыстәыла армиа аинрал Иван Паскевич ихадарала аладатәи Қырҭтәыла аҭоурыхтә дгьылқәа Османтәыла аҟынтәи қәԥарала иаҿихит, Урыстәыла аимпериа иадиҵеит.
Аргылара аетапқәа
Варӡиа аберҭыԥтә комплекс иаҿцәаауп Ерушьети ашьха акалҭаҿ атуфобречиақәа рыла еилоу ацаҟьаҿ (аура 500 метранӡа), иҭыԥыркуп жәаха еихагылакны. Ишьақәгылоуп ҭоурыхла еилоуп 2 хәҭак аҟынтә - Варӡиа аберҭыԥ, еиҳа заатәи аепоха (X-XII ашәышықәсақәа) ацаҟьатә қыҭа Ананури аҟынтә. Аргылара акымкәа аетапла имҩасуан.
I аетап, Гиорги III иаҳра ашықәсқәа раан (1156-1184), еиҿкаахеит аплан, иаҿцәаахеит актәи ауадақәа ауахәама ацны. II аетапаҿ (1184-1185) иҟаз аплан хәҭакала иԥсаххеит. Ҭамара аҳкәажә лыдҵала имҩаԥгахеит аберҭыԥ ацентр ареконструкциа, ацаҟьаҿ иаҿырцәааит Анцәахша лылацәеиқәыԥсара азалтә лныхабаа ду Стоа-Портикала. Аныхабаа асахьанҵара ҟаиҵеит асахьаҭыхҩы Гиорги, асахьаҭыхҩцәа ргәыԥ Қарҭли аерисҭав Рати Сурамели инапхгарала, ихарџьқәа рыла. III аетап (1185-1203) инҵәеит аҵәахырҭеи амоназонцәа руадақәеи, иара убас ахыхьчарала, аиригациатә аргыларақәа рыҿцәаара. IV аетап иадҳәалоуп 1283 ашықәс адгьылҵысра. Абра Беқа Џьаҟел-Цихисџьвартәи аҭабагтә аепохаҿ (1285-1306) идыргылеит ҩ-хыргьагьак змоу аргылара Стоа-Портикала арӷәӷәаразы, ҩ-еихагылак змоу иҟҟоу асаркьалсырҭа. Аргылара V аетап, Иван Атабак иаан, иаԥиҵеит ацынаҳа ду.
Архитектура
Варӡиа архитектура иашьаҭаркуп заа аус зыдулоу акомпозициатә аидеа - аихагыларацәаны иаҿцәаау ансамбль иҭыԥыркуп ацаҟьа аураҿ иҭартәоу ацентр - аныхабаа акәша-мыкәша. Варӡиа аҳаԥқәа ироуны амраҭашәарахь амрагыларахь, 500 метрак ицоу афронтла еиҵыхуп. Аҳаԥқәа иҭыԥыркуп иарусла. Хазтәи ахәҭақәа рҿы иаҳԥылоит хәба, фба, бжьба иаруск. Амрагыларатә ахәҭаҿы аҳаԥқәа 13 иаруск иаҳԥылоит. Азеиԥш системала абра 19 иаруск ыҟоуп.
Варӡиа иахьа иаарԥшуп 641 ацаҟьаҿ иаҿцәаау аԥхьакырҭа.
Аҳаԥкылҵақәа
Аҳаԥкылҵа Варӡиа ихадоу ахәҭаҿы иамадоуп аӡнагара аҟны. Уи иалалоит аӡы зышьҭуа ахәҭаҿы, уи аура 16 метрак ыҟоуп. Аҳаԥкылҵақәа, иарбанқәоу аныхабаа аҩадатәи аганахьала иалагоу, инеиуеит аберҭыԥ аҵаныҳәарҭахь, урҭ роура - 64 метрак ыҟоуп. Варӡиа амрагыларатәи ахәҭаҿы аҳаԥкылҵала инагӡоуп “адәылҵырҭа”, ацаҟьаҿ иԥҟоу амагистраль 220 метрак ыҟоуп.
Варӡиа аҟны ауадақәа рыҭӡқәарҿы иаҿцәаауп иҭбаау анишақәа - иашаны, аиарҭа ашьҭаҵаразы, аниша маҷқәа - асаанмаҭәазы, ашәҟәқәа, апартақәа уб. егь. Анишақәа еиҳарак ахыргьагьаны иҟоуп, еибыҭоуп имариоу иҭаԥҟоу ахаҿрала. Ацаҟьа аҟьаҟьарақәа ихадоу аԥхьакырҭақәа рҿы аус рыдулоуп иџьаџьоу афактурала.
Варӡиа аҟны 15 ацаҟьатә уахәама иаанханы иҟоуп. Варӡиа иалкааӡам ибеиоу аҩычарала, кыр иаԥсоу мацара аҵаныҳәарҭақәа рыҭӡқәа рсахьаркыроуп. Абри аганахьала акраҵанакуеит Анцәахша лылацәеиқәыԥсаратә ныхабаа, агәашә асахьаркыра (1184-1186), Қьырса иԥсҭазаара аазырԥшуа асценақәа ирыцны иахьаарԥшу Гиорги III, Ҭамара аҳкәажә рпортреҭқәа, иара убас Қарҭли аерисҭав Рати Сурамели. Иазгәаҭатәуп, ҳара ҳҟынӡа иааз Ҭамара аҳкәажә лпортреҭқәа рыбжьара Варӡиатәи зегь раасҭа заатәиуп. Абра уи агәыргьынла, аха хаҵа ицахьоу аԥҳәыс лыхҭарԥада дыҟоуп, насгьы аргылара лнапы ишану, иарбан иаанагоу, уи Варӡиа аберҭыԥ аргылара, уи ахӡыӡаара хаҵа дцаанӡа дшалагаз.
Аӡылеиқәыршәара
Аӡымҩангага иаагоуп Варӡиа аҟны, ажәытәтәи ақыҭа хыхьтәи Варӡиа аҟынтәи. 3.5 километрак аура змоу атерасса ахԥатәи ахәҭа, ацаҟьаҿ ицәу аҳаԥкылҵақәа рҿы иҟоуп, акерамикатә аӡымҩангагақәа рзы иҷыдоу “аиарҭақәа” ҟаҵоуп. Аныхабаа абжьаратә ахәҭаҿы, акерамикатә, аконтрольтә резервуарқәа аԥҵоуп. Аӡы адебет уахыки-ҽнаки 166000 литрак ыҟазаракәын, иарбану ианеиҵаха 50000 уааԥсыра ирызхон.
Арезервуар Варӡиа амраҭашәаратә ахәҭаҿы иҭцәаауп. Иакуан ианеиҵаха 630000 литрак аӡы.
Аԥсабаратә ӡыхь Анцәахша луахәама азаигәара иҟоуп уи аҩадатәи аганахь, ацаҟьа агәҭахьы. Уи аҵакыра 8 м³ аӡы амоуп. Уи еснагьтәи атемпература 11° амоуп.
Аҩцарақәа
Варӡиа аҟны 28 аҩцара иаанханы иҟоуп (6 залк, 22 аԥхьакырҭа). Аҩцарақәа зынӡа 235 аҳаԥшьа ыҟан. Уи азеиԥш ҭаӡара 100000 литрак ыҟан.
Иинтересу афактқәа
2006 шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
2007 шықәса абҵарамза 24 аҟынтә Варӡиа аберҭыԥ Херҭвиси абаа ацны иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.
Алитература
ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 4, თბ., 1979. — გვ. 316.
გ. ყიფიანი, „ვარძიის მამათა მონასტერი“, // „ახალციხისა და ტაო-კლარჯეთის ეპარქია“, (რედ. ვალერი ასათიანი), თბ. 2013, გვ. 214-225
გაფრინდაშვილი გ., ვარძია, თბ., 1976;
მელითაური ა., ვარძიის სამშენებლო-ხუროთმოძღვრული შესწავლის საკითხები, თბ., 1961;
Гаприндашвили Г., Пещерный ансамбль Вардзиа (1156-1213 гг.), Тб., 1960;
მისივე, Ancient monuments of Georgia: Vardzia, Leningrad, 1975 (ინგლისურ, რუსულ და ქართულ ენებზე)
Азхьарԥшқәа
ვრცელი ბიბლიოგრაფია ვარძიაზე
ინფორმაცია ვარძიაზე
Акатегориа:Қырҭтәыла иҟоу аиашахаҵаратә берҭыԥқәа
Акатегориа:Заатәи адунеизегьтәи аҭынха асиа
|
39702
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ирландиа_Аҳра
|
Ирландиа Аҳра
|
{{акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|даҽа ахьӡ= {{lang-ga|Ríocht na hÉireann}}<br>{{lang-en|Kingdom of Ireland}}
|абираҟ=Royal Standard of Ireland (1542–1801).svg
|агерб=Kingdom Ireland.svg
|афото=Ireland.svg
|аҳҭнықалақь=[[Дублин]]
|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара=4 753 000 (1791 ш.)
|абызшәақәа=[[аирланд бызшәа]], [[англыз бызшәа]]
|аофициалтә бызшәа=[[англыз бызшәа|англыз]]}}
'''Ирландиа Аҳра''' ({{lang-ga|Ríocht na hÉireann}}; {{lang-en|Kingdom of Ireland}}) — 1542 инаркны 1800 рзы иҟаз Ирландиатәи ҳәынҭқарроуп, Ирландиа адгьылбжьаха зегьы ааннакылон. 1801ш ажьырныҳәамза 1 азы Ирландиеи Британиа Дуи еидгылеит, Еидҵоу Британиеи Ирландиеи раҳра ҟалеит.
== Аҳра алаҳәара ==
== Аҳәынҭқарратә усбарҭа ==
== Шәахәаԥш иара убас: ==
== Азхьаршрақәа ==
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Ирландиа]]
|
Ирландиа Аҳра (; ) — 1542 инаркны 1800 рзы иҟаз Ирландиатәи ҳәынҭқарроуп, Ирландиа адгьылбжьаха зегьы ааннакылон. 1801ш ажьырныҳәамза 1 азы Ирландиеи Британиа Дуи еидгылеит, Еидҵоу Британиеи Ирландиеи раҳра ҟалеит.
Аҳра алаҳәара
Аҳәынҭқарратә усбарҭа
Шәахәаԥш иара убас:
Азхьаршрақәа
Акатегориа:Ирландиа
|
40196
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ессекс_Аҳра
|
Ессекс Аҳра
|
{{акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра|агерб=Arms of Essex.svg|даҽа ахьӡ=[[ажәытә англыз бызшәа|ажә.-англ.:]]Ēast Seaxna Rīce
[[алаҭын бызшәа|алаҭын:]] Regnum Orientalium Saxonum|афото=Essex 2.svg|абызшәақәа=[[ажәытә англыз бызшәа]]|адин=Амырҭаҭра (7-тәи ашә. аҟынӡа)
[[Ақьырсианра]] (7-тәи ашә. ашьҭахь)|аофициалтә бызшәа=[[ажәытә англыз бызшәа]]}}
'''Ессекс Аҳра''' ({{lang-ang|Ēastseaxna rīce}}, {{lang-la|Regnum Orientalium Saxonum}})
|
Ессекс Аҳра (, )
|
39707
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ашьха-Ҟарабах_Ареспублика
|
Ашьха-Ҟарабах Ареспублика
|
{{акарточка аҳәынҭқарра
| даҽа ахьӡ = Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն
| аҳҭнықалақь = [[Степанакерт]](Ханкенди)
| абираҟ = Flag of Nagorno-Karabakh Republic.svg
| агерб = Coat of arms of Nagorno-Karabakh.png
| ахьӡ = Ашьха-Ҟарабах Ареспублика
| аофициалтә бызшәа = [[аерман бызшәа]],
[[Аурыс бызшәа]]
| абызшәақәа = [[аерман бызшәа]]
| авалиута = [[аерман драм]]
| ауааԥсыра рхыԥхьаӡара = ~100 000
}}
'''Ашьха-Ҟарабах''', '''Ашьха-Ҟарабахтәи Ареспублика''', ''' Арцах Ареспублика''' ({{lang-hy|Լեռնային Արցախի Հանրապետություն}}; {{date|2|9|1991}} — {{date|31|12|2023}}) — ООН аҳәынҭқаррақәа рыла иазхамҵаз ареспублика акәын.
|
Ашьха-Ҟарабах, Ашьха-Ҟарабахтәи Ареспублика, Арцах Ареспублика (; — ) — ООН аҳәынҭқаррақәа рыла иазхамҵаз ареспублика акәын.
|
39703
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Англиа_ареспублика
|
Англиа ареспублика
|
{{акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|афото=UK of Britain & Ireland in Europe.png
|афото ахҵара=[[Адевиз]]: : «Pax quæritur bello»<br />«Аҭынчра ҟалоит аибашьрала»
|абираҟ=Flag of The Commonwealth.svg
|агерб=Coat of Arms of the Commonwealth of England, Scotland and Ireland.svg
|аҳҭнықалақь=[[Лондон]]
|абызшәақәа=[[англыз бызшәа]], [[ашотланд бызшәа]], [[гаел бызшәа]], [[аирланд бызшәа]], [[уелс бызшәа]]
}}
'''Англиа Ареспублика''' ({{lang-en|Commonwealth of England}} – ''Англиатәи Аидгыла'' ҳәа еиҭагоуп), анаҩс '''Англиатәи Шотландиеи Ирландиеи реидгыла''' ({{lang-en|Commonwealth of England, Scotland and Ireland}}) — [[Англиа]] аҭоурыхтә ҳәынҭқарра 1649 инаркны 1660 рҟынӡа иҟаз аформоуп , [[Англиатәи Ареволиуциа]] аан иалагаз Аҳ [[Чарльз I]] даныршь ашьҭахь, насгьы аҳра анықәгаха ашьҭахь. Англыз ҭоурыхҭҵааҩцәа уи аамҭа «[[Интеррегнум (Англиа)|Интеррегнум]]» (English Interregnum) ҳәагьы иашьҭоуп, избанзар 1660 ашықәс азы Англиа аҳра еиҭашьақәдыргылеит.
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә республикақәа]]
[[Акатегориа:Англиа аҭоурых]]
|
Англиа Ареспублика ( – Англиатәи Аидгыла ҳәа еиҭагоуп), анаҩс Англиатәи Шотландиеи Ирландиеи реидгыла () — Англиа аҭоурыхтә ҳәынҭқарра 1649 инаркны 1660 рҟынӡа иҟаз аформоуп , Англиатәи Ареволиуциа аан иалагаз Аҳ Чарльз I даныршь ашьҭахь, насгьы аҳра анықәгаха ашьҭахь. Англыз ҭоурыхҭҵааҩцәа уи аамҭа «Интеррегнум» (English Interregnum) ҳәагьы иашьҭоуп, избанзар 1660 ашықәс азы Англиа аҳра еиҭашьақәдыргылеит.
Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә республикақәа
Акатегориа:Англиа аҭоурых
|
39701
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аԥсуара
|
Аԥсуара
|
'''Аԥсуара''' – уи философиоуп, џьара иҩым мораль-етикатә аԥсуаа рмилаҭтә кодексуп,<ref>{{Cite web|lang=ru-ru|url=http://abkhazia-apsny.ru/apsuara-kodeks-abkhazov|title=Апсуара – морально-этический кодекс абхазов|author=abkhazia|website=abkhazia-apsny.ru|access-date=2022-11-21|archive-date=2022-11-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20221121132441/http://abkhazia-apsny.ru/apsuara-kodeks-abkhazov|deadlink=no}}</ref> аԥсуа жәлар зегьы еицҿакны ирыдыркыло аԥҟарақәеи ақьабзқәеи реизга ауп. Аԥсуара иаҵанакуа ҩ-еихшарак рахь иаҵанакуеит “аҵас”, даҽакала иуҳәозар, ирыдыркыло, ииашоуп ҳәа иԥхьаӡоу, насгьы “аламыс” (анамыс), даҽакала иуҳәозар, аиашара. Ажәакала “аԥсуара” аԥсуаа рхымҩаԥгашьа ԥҟарақәруп.<ref>{{Cite web|url=https://agrba-timyr.livejournal.com/31182.html|title=АПСУАРА и АЛАМЫС.|author=agrba_timyr|website=Тимур Агрба|date=2012-04-02|access-date=2022-11-21|archive-date=2022-11-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20221121132441/https://agrba-timyr.livejournal.com/31182.html|deadlink=no}}</ref> Дословно «апсуара» переводится как «абхазство».<ref>{{Cite web|url=http://www.dslib.net/etnografia/abhazskaja-jetnokulturnaja-sistema-apsuara-abhazstvo.html|title=Абхазская этнокультурная система Апсуара-Абхазство|website=www.dslib.net|access-date=2022-11-21|archive-date=2018-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20181112041757/http://www.dslib.net/etnografia/abhazskaja-jetnokulturnaja-sistema-apsuara-abhazstvo.html|deadlink=no}}</ref> Адыга хабзеи абазашьеи(абазара) рзы иадҳәалоу адоктрина ауп.
==Аԥсуара ихадоу ԥҟарақәа==
Аԥсуара акодекс иҩымкәа аанхоит, избан акәзар уи акодекс аԥҟарақәа инагӡаны рҭакреи рыҩреи даара иуадаҩуп; урҭ зегьы аԥсуаа рыхдырра аҩаӡараҿы иҟоуп. Абар аԥсуара ихадоу аԥҟарақәа:
#Аиҳабацәеи аҿареи рахь аҳаҭырқәҵара.<ref>{{Cite web|url=http://abkhazia-pmr.org/categ.php?ctg=6&rzd=ra|title=Представительство Абхазии в ПМР - Республика Абхазия - Апсуара|website=abkhazia-pmr.org|access-date=2022-11-21|archive-date=2022-05-18|archive-url=https://web.archive.org/web/20220518001210/https://abkhazia-pmr.org/categ.php?rzd=ra&ctg=6|deadlink=no}}</ref>
#Ахаҵара, агәымшәара, аԥхашьара
#Еуеиԥшым аԥсуа ҵасқәа рықәныҟәара.<ref>{{Cite web|url=http://apsuara.ru/#:~:text=Апсуара%20–%20обобщённая%20характеристика%20абхазской,-%20это%20живой,%20развивающийся%20организм|title=История и культура Абхазии|website=apsuara.ru|access-date=2022-11-21|archive-date=2022-11-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20221121132450/http://www.apsuara.ru/#:~:text=Апсуара%20–%20обобщённая%20характеристика%20абхазской,-%20это%20живой,%20развивающийся%20организм|deadlink=no}}</ref>
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Аԥсны акультура]]
|
Аԥсуара – уи философиоуп, џьара иҩым мораль-етикатә аԥсуаа рмилаҭтә кодексуп, аԥсуа жәлар зегьы еицҿакны ирыдыркыло аԥҟарақәеи ақьабзқәеи реизга ауп. Аԥсуара иаҵанакуа ҩ-еихшарак рахь иаҵанакуеит “аҵас”, даҽакала иуҳәозар, ирыдыркыло, ииашоуп ҳәа иԥхьаӡоу, насгьы “аламыс” (анамыс), даҽакала иуҳәозар, аиашара. Ажәакала “аԥсуара” аԥсуаа рхымҩаԥгашьа ԥҟарақәруп. Дословно «апсуара» переводится как «абхазство». Адыга хабзеи абазашьеи(абазара) рзы иадҳәалоу адоктрина ауп.
Аԥсуара ихадоу ԥҟарақәа
Аԥсуара акодекс иҩымкәа аанхоит, избан акәзар уи акодекс аԥҟарақәа инагӡаны рҭакреи рыҩреи даара иуадаҩуп; урҭ зегьы аԥсуаа рыхдырра аҩаӡараҿы иҟоуп. Абар аԥсуара ихадоу аԥҟарақәа:
Аиҳабацәеи аҿареи рахь аҳаҭырқәҵара.
Ахаҵара, агәымшәара, аԥхашьара
Еуеиԥшым аԥсуа ҵасқәа рықәныҟәара.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Аԥсны акультура
|
39699
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Гыртәыла_аҳра
|
Гыртәыла аҳра
|
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
| астатус = Аҳратәра
| даҽа ахьӡ = {{lang-xmf|სამარგალოშ (ოდიშიშ ) ოთარე}}<br />{{lang-ka|სამეგრელოს (ოდიშის) სამთავრო}}
| абираҟ = Flag of The Principality of Mingrelia (Portolan 1560).svg
| абираҟ аилыркаа = Абираҟ (1560-тәи ашықәсқәа Диого Хомем излаиҳәо ала) иара убас Вахушти излеиҳәо ала 18-тәи ашәышықәса абираҟ
| агерб = Coat of arms of the Principality of Mingrelia.svg
| агерб аилыркаа = 18-тәи ашәышықәсазы Вахушти ихьӡ зху агерб
| аҳҭнықалақь = [[Жәыргьыҭ]]
| адин = Аиашахаҵаратә қьырсианра
| аофициалтә бызшәа = [[агыруа бызшәа|агыршәа]], [[ақырҭуа бызшәа]]
| абызшәақәа = [[Агыруа бызшәа]]
| аҳәынҭқарра ахада1 =
| анапхгара ашықәсқәа1 =
| аҳәынҭқарра ахада2 =
| анапхгара ашықәсқәа2 =
| аҳәынҭқарра ахада3 =
| анапхгара ашықәсқәа3 =
|абираҟ2=Flag of the Principality of Mingrelia.svg}}
'''Агыртәылатәи Аҳра''', '''Гырны''', '''Агыртәыла''' ({{lang-xmf|სამარგალოშ ოთარე, ოდიშიშ ოთარე}}, {{lang-ka|სამეგრელოს სამთავრო, ოდიშის სამთავრო}}) — XVI-XIX -тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла аҳра (''самҭавро'').<ref>{{Ашәҟәы|Ашықәс=1913|Ажәла=Ламберти|Ахьӡ=Арканџьело|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=%20Мегрелия&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkff_Oy8lHgVp-cm4yCK8lO1AyN28AYAa4jMcQsPuY--Ns0aRXq8_zhp0gPw8BW16Vt-fzMslOqtQpkTt2gdbpkCoF5rFW3Evwgcp4XXrN3ZNUP4f2b0s5ahe-5gQGkcKGupfgrDrzMu3KIetxNALN1kG5pYujN2bY-NqeQhGJfmTeg85XfeeIy8x8y6kmpvUQUjLmC8CKukFOrT-6jsiMIgnKhKf1qYcCUWVo7XEEkq3MHDFBrGcPZWo3jXUA8bcZ20S24NqqAnpDRKWq993HYu-YhcHUyzBZCY9DFcYcHcZtTZ7pGA_AVbxuKb4KlSY2TcuMm6fXlfdxfZweW4pJvdua7zw5abGoX3_X8PPxNXFsKB_wwDcEM_QPIAtdzuR2nAyl3XJh68jG-aqSp6Jb4pzUr3DipXwdBupGFEv78U4MhmxA9nCsfwg-zl0bj4PUHoHfZgUUOvXlkOrcsYGTmVKY4uEw_zWnNnGTUwEcXRZL3-0pgEo_5rgi6vzc9-36CF11D4D9enzQGDiQ9ee-z0bxn-poZDPk6lIKny-9HhS2M6rDQAy1P7j9uqhexJWZWzg6uMO0EFpcLBlMoI-VvH2MTwU1AGdEo9jTu1GD3IRTCOL43CGIvuYK7Z_jdt9L6BLTFU0RkjICqysDMj_DEA-dWTqpnLlnnAyFwhCOP58CUZA460DUitZ6S2HxvXMsvxBf8PkZki_xpdNz_WO4cVKtwcJfudyYNj8lanXLT4veCyNCMItGV1YwBRpFbQYzUPIspMbeIrw3DDnEgu9ZFle4VeQGp-YcWCNtTXxqBh-rKhh_63cvnlmyC8vz9n2ETUTjl8_DWOH0Qcsn2k6Q7NGzdRxXwAOK4VF5ujL2e8DEG1kdJl5dhE5R5mB9lUeaiH6CXaXvlel_pzb3AGygLw5YvMpXi9vU4MweK92BSsWTvtAsdEguCWEA6h-424ml_mkZFrs8e3rlj1c3zBm1RLNF9yTNa-5oZKz0fFpGO8sef7-Fb93BmXn4QiL7DyDwr3bvIAJHINm&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTXVkcHZySVN0N1pIVDcwVXpjV2hqd2ZISXdiYjRvODh1Qmo3STdKY1NpZ1hvNk1uSEh6TUJESVhHNFp1SFdNb0tEcW9WY2NYTHRaeUdrNmx4RDExbTdBZ0VhZ01oRTRnclg0a0pubnBvMUl6Xy10RGk2b2VUVE8xRmVNdnBNeWFqZ0p4V0ZWeXBFM1EsLA,,&sign=1c507819ca8825029ed5a2659c1effa6&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ09Vp5K-Idwl4puu4_TpVGm_RPDksdsyZzyCrfJhGwbUj3qZu2oD3ZhBzmygwL8x4ev06I-FnbWVKyLfIS3JKvPhmRYb2XaEFiqaVLix6I4Ya3yHhLIkIGD&l10n=ru|Астатиа ахьӡ=Кьалӷьҭа ахҳәаа, иахьатәи Агыртәыла.}}</ref>
== Аҭоурых ==
XV ашәышықәса анҵәамҭазы еидызкылаз Қырҭтәыла аҳра ԥшь-хәҭакны еиҟәшеит: Қарҭли, [[Кахеҭи|Кахеҭ]], [[Имереҭи|Имереҭ]], Самцхе-Сааҭабагәа аҳра. Атәыла афеодалтә еиҟәыҭхара апроцесс еицәахеит, Имереҭ аҳра аҩныҵҟа ишьақәгылеит [[Гәыриа|Гәриеи]] Агыртәылеи рыҳәынҭқаррақәа. XVI-тәи ашәышықәса алагамҭазы Агыртәи (Одиша) ҳәынҭқарра иаҵанакуан Одишеи Цхәымеи. Аҳәынҭқарра атерриториа инаӡон Цхениҵҟали аӡиас инаркны Анаҟәаԥиҵсҟали аӡиас аҟынӡа, уажәы [[Ԥсырӡха]] аӡиас (иахьатәи Аԥсны иаҵанакуа). 1615 шықәса аҟынӡа, Агыртәылеи Гәриеи [[Ҭырқәтәыла]] анапаҵҟа иаан, мчыла аҳазалхра ршәо иалагеит. Џьовани де Луккеи Арканџьело Ламбертии изларҳәо ала, 1650 шықәсазы Агыртәыла аҳәаа Кәыдрыи Цхениҵҟали аӡиасқәа рыбжьара иҟан. Убасҟан ауп [[Аԥсуа аҳра (XV-XIX)|Аԥсуа ҳәынҭқарра]] адгьылқәа анаархынҳәыз.
=== Иҿыцу адинастиа. ===
* [[Адиан, Леуан II|Леуан II Адиан]] данԥсы ашьҭахь (1657), Агыртәылатәи аҳра ирласны иԥсыҽхеит. XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы, аҳраҿы аилаҩынтра ҟалеит, уи иахҟьаны аамсҭашәара рышьҭратә рқыҭақәа рцәыӡит, [[Адиан|Адианаа]] аҳра зуаз аҳцәа рызегьы ахҵәарахь идәықәлеит. Амчра импыҵихит аҳҭынрауаҩ Кац Ҷкәан. Аамсҭацәа имчра рыдымкылеит, убри аҟнытә аиҿагылара ҟалеит, уи хыркәшахеит Кац иԥа - Гьаргь IV Липартиани аҳс дҟалеит, уи аҳәынҭқарцәа рыжәла Адиан идикылеит. Аԥсны аҳратә ҭаацәара ахаҭарнак Шәарах Чачба Агыртәыла аҭауадтә тәарҭа азы ақәԥара далахәын, уи ақәҿиарақәа иоуит, Агыртәыла адгьылқәа Аалӡга аӡиас аҟынӡа игеит (уажәтәи Очамчыра араион зегьы шамахамзар), [[Бедиатәи аберҭыԥ|Бедиа]] игеит, 1683 шықәса ашьҭахь аӡиас Егры. Имереҭтәи аҳцәа аԥсуа ҭауадцәа рыӷәӷәареи рыԥхьаҟа ацареи хьаас иҟаҵаны, агырцәеи дареи аинышәара рыбжьарҵеит, нас еицырзеиԥшу рымчқәа рыла 1702 шықәсазы Шервашиӡе дааныркылеит, аха уи ашықәс инаркны Егры Аԥсны амрагыларахьтәи аҳәаа ҳәа иаанхеит. Чачаа иаанхаз Агыртәыла агара ахьрылымшаз азы, Егры иаарласны Аԥсны иахәҭакны ирылаҳәан.
=== Урыстәыла ахәҭакхара. ===
Агыртәыла анапхгара зуаз аҳ Григори I Адиан, 1803 ашықәс азы [[Урыстәылатәи аимпериа|Урыстәылатәи Аимпериа]] атәылауаҩыс дҟалеит, атәылауаҩратә усқәа рҿы автономиа иман. Аҳәынҭқар Дауҭ Адиан данԥсы ашьҭахь (1853) аҭынха, аҳ Никәала иқәранамӡара иахҟьаны, 1857 шықәсанӡа ҳәынҭқарра анапхгара алҭон иан, аҳкәажә Екатерина (Ката ԥсышәала иуҳәозар) Алықьсандр-иԥҳа Адиан (лыӡӷабжәла Чавчаваӡе). 1857 ашықәс азы Кавказ аҳәынҭқар Бариатински, Одиша ақалақь аҿы анхацәа рыҭынчымрақәа ирыхҟьаны иҟалаз аилаҩынтра ихы иархәаны, аҳра иҷыдоу анапхгара аԥиҵеит. 1867 ашықәс азы Агыртәылатәи аҳәынҭқарра закәанла аҟазаара ааннакылеит, насгьы [[Урыстәылатәи аимпериа]] иахәҭакхеит.
== Аҳцәа ==
* [[Гыртәылатәи Аҳцәа|Аҳцәа рсиа]]
== Алитература ==
* {{Ашәҟәы|Азхьарԥш=https://ru.wikipedia.org/wiki/Энциклопедический_словарь_Брокгауза_и_Ефрона|Ахьӡ=Иуа|Ажәла=Андреевски|Ашықәс=1890-1907|Астатиа ахьӡ=Брокгаузеи Ефронеи иртәу Аенциклопедиатә жәар|Аҭыԥ=Санкт-Петербург|Ахәҭа=Агыртәыла}}
* {{Ашәҟәы|Ашықәс=1913|Ажәла=Ламберти|Ахьӡ=Арканџьело|Азхьарԥш=https://yandex.ru/clck/jsredir?from=yandex.ru%3Bsearch%2Fsite%2F%3Bweb%3B%3B%2Fsite%2Fweb%2Fitem%2Ftitle,pos,p0,source,web&text=%20Мегрелия&etext=&uuid=&state=p0xMUgUEWJtcZBIIioDH35SC_MTyxd4MhXjlnkyRLy6n6IuJbT5f9g,,&&cst=AiuY0DBWFJ4EhnbxqmjDhaqaPG8L_F3LkXZuk2AaHk-W__omMZw30pEhwqaQjAx89K-emxECO-84yHxHqtfPkff_Oy8lHgVp-cm4yCK8lO1AyN28AYAa4jMcQsPuY--Ns0aRXq8_zhp0gPw8BW16Vt-fzMslOqtQpkTt2gdbpkCoF5rFW3Evwgcp4XXrN3ZNUP4f2b0s5ahe-5gQGkcKGupfgrDrzMu3KIetxNALN1kG5pYujN2bY-NqeQhGJfmTeg85XfeeIy8x8y6kmpvUQUjLmC8CKukFOrT-6jsiMIgnKhKf1qYcCUWVo7XEEkq3MHDFBrGcPZWo3jXUA8bcZ20S24NqqAnpDRKWq993HYu-YhcHUyzBZCY9DFcYcHcZtTZ7pGA_AVbxuKb4KlSY2TcuMm6fXlfdxfZweW4pJvdua7zw5abGoX3_X8PPxNXFsKB_wwDcEM_QPIAtdzuR2nAyl3XJh68jG-aqSp6Jb4pzUr3DipXwdBupGFEv78U4MhmxA9nCsfwg-zl0bj4PUHoHfZgUUOvXlkOrcsYGTmVKY4uEw_zWnNnGTUwEcXRZL3-0pgEo_5rgi6vzc9-36CF11D4D9enzQGDiQ9ee-z0bxn-poZDPk6lIKny-9HhS2M6rDQAy1P7j9uqhexJWZWzg6uMO0EFpcLBlMoI-VvH2MTwU1AGdEo9jTu1GD3IRTCOL43CGIvuYK7Z_jdt9L6BLTFU0RkjICqysDMj_DEA-dWTqpnLlnnAyFwhCOP58CUZA460DUitZ6S2HxvXMsvxBf8PkZki_xpdNz_WO4cVKtwcJfudyYNj8lanXLT4veCyNCMItGV1YwBRpFbQYzUPIspMbeIrw3DDnEgu9ZFle4VeQGp-YcWCNtTXxqBh-rKhh_63cvnlmyC8vz9n2ETUTjl8_DWOH0Qcsn2k6Q7NGzdRxXwAOK4VF5ujL2e8DEG1kdJl5dhE5R5mB9lUeaiH6CXaXvlel_pzb3AGygLw5YvMpXi9vU4MweK92BSsWTvtAsdEguCWEA6h-424ml_mkZFrs8e3rlj1c3zBm1RLNF9yTNa-5oZKz0fFpGO8sef7-Fb93BmXn4QiL7DyDwr3bvIAJHINm&data=UlNrNmk5WktYejR0eWJFYk1LdmtxcXpNR21rU0dLU3l1c0x3bUlXNkNLTXVkcHZySVN0N1pIVDcwVXpjV2hqd2ZISXdiYjRvODh1Qmo3STdKY1NpZ1hvNk1uSEh6TUJESVhHNFp1SFdNb0tEcW9WY2NYTHRaeUdrNmx4RDExbTdBZ0VhZ01oRTRnclg0a0pubnBvMUl6Xy10RGk2b2VUVE8xRmVNdnBNeWFqZ0p4V0ZWeXBFM1EsLA,,&sign=1c507819ca8825029ed5a2659c1effa6&keyno=0&b64e=2&ref=orjY4mGPRjk5boDnW0uvlrrd71vZw9kpbrDtwejfYZ09Vp5K-Idwl4puu4_TpVGm_RPDksdsyZzyCrfJhGwbUj3qZu2oD3ZhBzmygwL8x4ev06I-FnbWVKyLfIS3JKvPhmRYb2XaEFiqaVLix6I4Ya3yHhLIkIGD&l10n=ru|Астатиа ахьӡ=Кьалӷьҭа ахҳәаа, иахьатәи Агыртәыла.}}
== Азхьарԥшқәа ==
[[Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа]]
[[Акатегориа:Урыстәылатәи аимпериа]]
[[Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурых]]
|
Агыртәылатәи Аҳра, Гырны, Агыртәыла (, ) — XVI-XIX -тәи ашәышықәсақәа рзы иҟаз Мраҭашәаратәи Қырҭтәыла аҳра (самҭавро).
Аҭоурых
XV ашәышықәса анҵәамҭазы еидызкылаз Қырҭтәыла аҳра ԥшь-хәҭакны еиҟәшеит: Қарҭли, Кахеҭ, Имереҭ, Самцхе-Сааҭабагәа аҳра. Атәыла афеодалтә еиҟәыҭхара апроцесс еицәахеит, Имереҭ аҳра аҩныҵҟа ишьақәгылеит Гәриеи Агыртәылеи рыҳәынҭқаррақәа. XVI-тәи ашәышықәса алагамҭазы Агыртәи (Одиша) ҳәынҭқарра иаҵанакуан Одишеи Цхәымеи. Аҳәынҭқарра атерриториа инаӡон Цхениҵҟали аӡиас инаркны Анаҟәаԥиҵсҟали аӡиас аҟынӡа, уажәы Ԥсырӡха аӡиас (иахьатәи Аԥсны иаҵанакуа). 1615 шықәса аҟынӡа, Агыртәылеи Гәриеи Ҭырқәтәыла анапаҵҟа иаан, мчыла аҳазалхра ршәо иалагеит. Џьовани де Луккеи Арканџьело Ламбертии изларҳәо ала, 1650 шықәсазы Агыртәыла аҳәаа Кәыдрыи Цхениҵҟали аӡиасқәа рыбжьара иҟан. Убасҟан ауп Аԥсуа ҳәынҭқарра адгьылқәа анаархынҳәыз.
Иҿыцу адинастиа.
Леуан II Адиан данԥсы ашьҭахь (1657), Агыртәылатәи аҳра ирласны иԥсыҽхеит. XVII-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы, аҳраҿы аилаҩынтра ҟалеит, уи иахҟьаны аамсҭашәара рышьҭратә рқыҭақәа рцәыӡит, Адианаа аҳра зуаз аҳцәа рызегьы ахҵәарахь идәықәлеит. Амчра импыҵихит аҳҭынрауаҩ Кац Ҷкәан. Аамсҭацәа имчра рыдымкылеит, убри аҟнытә аиҿагылара ҟалеит, уи хыркәшахеит Кац иԥа - Гьаргь IV Липартиани аҳс дҟалеит, уи аҳәынҭқарцәа рыжәла Адиан идикылеит. Аԥсны аҳратә ҭаацәара ахаҭарнак Шәарах Чачба Агыртәыла аҭауадтә тәарҭа азы ақәԥара далахәын, уи ақәҿиарақәа иоуит, Агыртәыла адгьылқәа Аалӡга аӡиас аҟынӡа игеит (уажәтәи Очамчыра араион зегьы шамахамзар), Бедиа игеит, 1683 шықәса ашьҭахь аӡиас Егры. Имереҭтәи аҳцәа аԥсуа ҭауадцәа рыӷәӷәареи рыԥхьаҟа ацареи хьаас иҟаҵаны, агырцәеи дареи аинышәара рыбжьарҵеит, нас еицырзеиԥшу рымчқәа рыла 1702 шықәсазы Шервашиӡе дааныркылеит, аха уи ашықәс инаркны Егры Аԥсны амрагыларахьтәи аҳәаа ҳәа иаанхеит. Чачаа иаанхаз Агыртәыла агара ахьрылымшаз азы, Егры иаарласны Аԥсны иахәҭакны ирылаҳәан.
Урыстәыла ахәҭакхара.
Агыртәыла анапхгара зуаз аҳ Григори I Адиан, 1803 ашықәс азы Урыстәылатәи Аимпериа атәылауаҩыс дҟалеит, атәылауаҩратә усқәа рҿы автономиа иман. Аҳәынҭқар Дауҭ Адиан данԥсы ашьҭахь (1853) аҭынха, аҳ Никәала иқәранамӡара иахҟьаны, 1857 шықәсанӡа ҳәынҭқарра анапхгара алҭон иан, аҳкәажә Екатерина (Ката ԥсышәала иуҳәозар) Алықьсандр-иԥҳа Адиан (лыӡӷабжәла Чавчаваӡе). 1857 ашықәс азы Кавказ аҳәынҭқар Бариатински, Одиша ақалақь аҿы анхацәа рыҭынчымрақәа ирыхҟьаны иҟалаз аилаҩынтра ихы иархәаны, аҳра иҷыдоу анапхгара аԥиҵеит. 1867 ашықәс азы Агыртәылатәи аҳәынҭқарра закәанла аҟазаара ааннакылеит, насгьы Урыстәылатәи аимпериа иахәҭакхеит.
Аҳцәа
Аҳцәа рсиа
Алитература
Азхьарԥшқәа
Акатегориа:Аҭоурыхтә европатәи атәылақәа
Акатегориа:Урыстәылатәи аимпериа
Акатегориа:Қырҭтәыла аҭоурых
|
40197
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ҟьинҵвиси
|
Ҟьинҵвиси
|
[[Афаил:Kintsvisi_Monastery_By_Abramia.JPG|200px|мини|Ҟьинҵвиси]]
'''Ҟьинҵвиси''' — ақырҭуа аҟазацәа рбаҟа, аберҭыԥтә ансамбль ақ. Ҟьинҵвиси аҟынтә 10 км рҟынӡа, зыргыларақәа рҟынтә иахьанӡа раԥхьатәи ахаҿсахьала иаанхеит XIII ашәышықәса алагамҭазтәи Николоз цқьа аџьартә-аҟәырӷтә, апланла зкәакьҭа иашоу аныхабаа.
Азеиԥш хаҿсахьала иазааигоуп Тимоҭесубани. Аргылара ақьырмытла. Апсидақәа рыла инагӡоуп адикәанрагьы. Аҩныҵҟатәи аиужьра арҿиоит аџьар ԥшь-махәҿак, зҟынтәи амрагыларатәи амахәҿа ада зегь ркәакьҭа иашоуп. Амраҭашәаратә махәҿа еиҳарак иауп. Аҟәырӷ аҵаҟатәи квадрат аҟынтәи агьежьахь аиасра инагӡоуп аԥрақәа рыла, иахьхагалоу 12 - ԥенџьырк змоу аҟәырӷ ахәда. Аԥенџьырқәа еибыҭоуп ақьырмыттә еиқәҵарала иалкаау ахыргьагьақәа рыла. Аныхабаа х-ҩналарҭак амоуп - аҩадахьала, аладахьала, амраҭашәарахьала. Аргылара аҩныҵҟа раԥхьа иршьыххьан, асахьа анырҵахьан, афрескақәа рыхәҭа дуу ааха амоуп, аха иаанхаз, асахьаркырала абжьаратә шәышықәса ақырҭуа амонументтә аҿыханҵақәа руакы иреиӷьу, акрызҵазкуа абаҟа ауп. Аҩадатәи аҭӡаҿы ианыԥшуеит Гиорги III, Ҭамара аҳкәажә, Гиорги Лаша.
Аԥшьарҭаҿ анцәахша лмонументтә фреска ыҟоуп. Аҩадатәи аҭӡаҿы анцәа иира акомпозициа аҟынтә иазгәаҭатәуп ауоԥшәыл исахьа. Улаԥш адхалоит афрескақәа рколорит агормоналра. Афоназ ихархәоуп аиҵәа атон, ашаравандқәа рзы - ахьы. Афигурақәа апластик иалхуп, ахаҿсахьақәа - иуацәажәозшәа иҟоуп. Акомплекс аргыларақәа рҟынтә иаанхеит иара убас XIII ашәышықәсатә анцәахша ауахәама ахыжәжәарақәа (афрескақәеи аканкелқәеи рыла), аизҳәара амоуп абжьаратә шәышықәсақәа ауахәама маҷ, игәиану абжьаратә шәышықәсақәа даҽа аргыларақәак.
== Ахаҿсахьа аԥсахра ==
[[2019]] шықәса нанҳәамза алагамҭаз асоциалтә аимадарақәа рҿы ирыларҵәахеит аинформациа, Ҟьинҵвиси аберҭыԥаҿ амармалташь иалху зыхә цәгьоу ахаҳәҟьаԥс ишышьҭарҵаз. Қырҭтәыла акультуратә ҭынха ахьчаратә амилаҭтә агентра аҭыԥантәи адоуҳатә хаҿқәа рыла ахаҳәҟьаԥс ашьҭаҵара, “ахатәгаԥхара”, “азакәандара” ахырҳәааит, ҷыдалатәи арзаҳал рыладырҵәеит.
Агентра арзаҳал иашьашәаланы, аҳәынҭқарратә аинституциақәа, иақәнагоу ареставрациатә методологиақәа абсолиуттә тәамбарыла инагӡоу аусумҭақәа иаҿагылоуп аус зуа азакәанԥҵара аҟны, абаҟақәа рыхьчаратә апринципқәа рыҟны, имҽыӷны иаԥырхагоуп амилаҭтә аԥсазаара, акрызҵазкуа ааха анаҭоит акультуратә ҭынха. Убарҭҵәҟьа реилыркаарала, имҩасуа аусумҭақәа изиндоу нагӡамҭаны ахәшьара аҭахеит Қырҭтәыла апатриархат аҟазацәа, ареставрациа ацентр ахеилак, Қырҭтәыла акультуратә ҭынха имеиҭаҵуа абаҟақәа рхеилак аганахьалагьы.
Агентра иара убас иазгәанаҭоит, иахаз ахҟьа ҿыц ишашьашәалоу аныхабаа аинтериер асахьаркыратә архитектуратә асахьа аҟны, ахатә асаркьатә ахҟьала имҽыӷны иаԥырхагоуп аҭӡқәа рҿы иаанхаз XIII ашәышықәса алагамҭатә ҭӡы ауникалтә асахьаркыра. Агентра иара убас иазгәанаҭоит, ишылҵшәадахаз урҭ рганахьала азин ыҟамкәа аусумҭақәа ианаамҭаз рҿахҵәара зныкымкәа рҽазкра. Агентра ахылаԥшратә усура агәыԥ аҭыԥантәи аберцәа иҩнармыжьлеит аберҭыԥтә комплекс аҵакырадгьылаҿ, иарбану азакәанла иҳәаақәҵоу анагӡамҭақәа рынагӡара алшара азымҭаз. Акультуратә ҭынха ахьчаратә агентра ауаажәларра рыҟны аизыҟазаашьатә усура анапхгаҩы, Беқа Барамиӡе иеилыркаарала, иарбану уи аҭыжьымҭа нетгазеҭ иаиҭаз, аполициа ирыԥхьазтгьы, абриала убри нарыгӡазҭгьы, азин арымҭар аныхабаа аҵакырадгьылаҿ ахылаԥшратә усура убра имҩасуа апроцессқәа аҭыԥанҵәҟьа ргәаҭаразы, абри иарҿион ахамҵарратә моментқәа Қырҭтәыла апатриархат аҟны, зыҟны аҳәынҭқарра аконституциатә аиқәышаҳаҭрала аусеицура змоу. Аҭыԥантәи адоуҳатә хаҿқәа ринициативала илагаз апроцесс иаанымкылац Қырҭтәыла апатриархат иреиҳау аиерархиатә хаҿқәа иаарту рылаҳәарақәа рышьҭахьгьы, иарбану иаҿагылоу агентра апозициа.
Акультуратә ҭынха ахьчаратә амилаҭтә агентра ахәшьараҭара иамыхәаԥшыкәа, Ҟьинҵвиси аберҭыԥ анапхгаҩы, адикәан Еԥрем, ишьақәырӷәӷәамҭала иажәыз ахаҳәҟьаԥсқәа акультуратә ҭынха акәымызт, “ахә злам ахаҳәҟьаԥсқәа ракәын”. Иараҵәҟьа ихәшьараҭарала “ахә змоу амармалташьла иԥсаххеит, еиҳа еиӷьны иҟалеит”.
2019 шықәса нанҳәамза 12 рзы Қырҭтәыла ирыланарҵәеит арзаҳал, иахьазгәанаҭоу, азхаз адиссонансаҿ ишыҟоу аныхабаа аҟны, ишахәҭоу иахьа иҟоу ареалра аанҿасрада ариашара. Апатриархат иара убас иазгәанаҭеит абри аҩыза ахкы змоу ауранагӡара акультуратә ҭынха агентра аҟны аиқәышаҳаҭра ахымԥатәизаара. Арзаҳалаҿ апатриархат иара убас адҵа инаҭоит аепархиа анапхгаҩы абер-хада - Иакоб (Ақишвили) - “Ауахәаматә аканоник иалҵшәаны, ҳшазыԥшу аепархиа анапхгаҩы абер-хада иреагирра Ҟьинҵвиси аныхабаа аԥхьагыла ихатәгәаԥхаратә нагӡамҭа азы”.
== Алитература ==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 10, თბ., 1986. — გვ. 645.
== Азхьарԥшқәа ==
*[http://burusi.wordpress.com/history/kintsvisi-monastery/ ყინწვისის მონასტერი]
*[http://www.orthodoxy.ge/eklesiebi/kintsvisi/kintsvisi.htm ყინწვისის მონასტერი]
|
Ҟьинҵвиси — ақырҭуа аҟазацәа рбаҟа, аберҭыԥтә ансамбль ақ. Ҟьинҵвиси аҟынтә 10 км рҟынӡа, зыргыларақәа рҟынтә иахьанӡа раԥхьатәи ахаҿсахьала иаанхеит XIII ашәышықәса алагамҭазтәи Николоз цқьа аџьартә-аҟәырӷтә, апланла зкәакьҭа иашоу аныхабаа.
Азеиԥш хаҿсахьала иазааигоуп Тимоҭесубани. Аргылара ақьырмытла. Апсидақәа рыла инагӡоуп адикәанрагьы. Аҩныҵҟатәи аиужьра арҿиоит аџьар ԥшь-махәҿак, зҟынтәи амрагыларатәи амахәҿа ада зегь ркәакьҭа иашоуп. Амраҭашәаратә махәҿа еиҳарак иауп. Аҟәырӷ аҵаҟатәи квадрат аҟынтәи агьежьахь аиасра инагӡоуп аԥрақәа рыла, иахьхагалоу 12 - ԥенџьырк змоу аҟәырӷ ахәда. Аԥенџьырқәа еибыҭоуп ақьырмыттә еиқәҵарала иалкаау ахыргьагьақәа рыла. Аныхабаа х-ҩналарҭак амоуп - аҩадахьала, аладахьала, амраҭашәарахьала. Аргылара аҩныҵҟа раԥхьа иршьыххьан, асахьа анырҵахьан, афрескақәа рыхәҭа дуу ааха амоуп, аха иаанхаз, асахьаркырала абжьаратә шәышықәса ақырҭуа амонументтә аҿыханҵақәа руакы иреиӷьу, акрызҵазкуа абаҟа ауп. Аҩадатәи аҭӡаҿы ианыԥшуеит Гиорги III, Ҭамара аҳкәажә, Гиорги Лаша.
Аԥшьарҭаҿ анцәахша лмонументтә фреска ыҟоуп. Аҩадатәи аҭӡаҿы анцәа иира акомпозициа аҟынтә иазгәаҭатәуп ауоԥшәыл исахьа. Улаԥш адхалоит афрескақәа рколорит агормоналра. Афоназ ихархәоуп аиҵәа атон, ашаравандқәа рзы - ахьы. Афигурақәа апластик иалхуп, ахаҿсахьақәа - иуацәажәозшәа иҟоуп. Акомплекс аргыларақәа рҟынтә иаанхеит иара убас XIII ашәышықәсатә анцәахша ауахәама ахыжәжәарақәа (афрескақәеи аканкелқәеи рыла), аизҳәара амоуп абжьаратә шәышықәсақәа ауахәама маҷ, игәиану абжьаратә шәышықәсақәа даҽа аргыларақәак.
Ахаҿсахьа аԥсахра
2019 шықәса нанҳәамза алагамҭаз асоциалтә аимадарақәа рҿы ирыларҵәахеит аинформациа, Ҟьинҵвиси аберҭыԥаҿ амармалташь иалху зыхә цәгьоу ахаҳәҟьаԥс ишышьҭарҵаз. Қырҭтәыла акультуратә ҭынха ахьчаратә амилаҭтә агентра аҭыԥантәи адоуҳатә хаҿқәа рыла ахаҳәҟьаԥс ашьҭаҵара, “ахатәгаԥхара”, “азакәандара” ахырҳәааит, ҷыдалатәи арзаҳал рыладырҵәеит.
Агентра арзаҳал иашьашәаланы, аҳәынҭқарратә аинституциақәа, иақәнагоу ареставрациатә методологиақәа абсолиуттә тәамбарыла инагӡоу аусумҭақәа иаҿагылоуп аус зуа азакәанԥҵара аҟны, абаҟақәа рыхьчаратә апринципқәа рыҟны, имҽыӷны иаԥырхагоуп амилаҭтә аԥсазаара, акрызҵазкуа ааха анаҭоит акультуратә ҭынха. Убарҭҵәҟьа реилыркаарала, имҩасуа аусумҭақәа изиндоу нагӡамҭаны ахәшьара аҭахеит Қырҭтәыла апатриархат аҟазацәа, ареставрациа ацентр ахеилак, Қырҭтәыла акультуратә ҭынха имеиҭаҵуа абаҟақәа рхеилак аганахьалагьы.
Агентра иара убас иазгәанаҭоит, иахаз ахҟьа ҿыц ишашьашәалоу аныхабаа аинтериер асахьаркыратә архитектуратә асахьа аҟны, ахатә асаркьатә ахҟьала имҽыӷны иаԥырхагоуп аҭӡқәа рҿы иаанхаз XIII ашәышықәса алагамҭатә ҭӡы ауникалтә асахьаркыра. Агентра иара убас иазгәанаҭоит, ишылҵшәадахаз урҭ рганахьала азин ыҟамкәа аусумҭақәа ианаамҭаз рҿахҵәара зныкымкәа рҽазкра. Агентра ахылаԥшратә усура агәыԥ аҭыԥантәи аберцәа иҩнармыжьлеит аберҭыԥтә комплекс аҵакырадгьылаҿ, иарбану азакәанла иҳәаақәҵоу анагӡамҭақәа рынагӡара алшара азымҭаз. Акультуратә ҭынха ахьчаратә агентра ауаажәларра рыҟны аизыҟазаашьатә усура анапхгаҩы, Беқа Барамиӡе иеилыркаарала, иарбану уи аҭыжьымҭа нетгазеҭ иаиҭаз, аполициа ирыԥхьазтгьы, абриала убри нарыгӡазҭгьы, азин арымҭар аныхабаа аҵакырадгьылаҿ ахылаԥшратә усура убра имҩасуа апроцессқәа аҭыԥанҵәҟьа ргәаҭаразы, абри иарҿион ахамҵарратә моментқәа Қырҭтәыла апатриархат аҟны, зыҟны аҳәынҭқарра аконституциатә аиқәышаҳаҭрала аусеицура змоу. Аҭыԥантәи адоуҳатә хаҿқәа ринициативала илагаз апроцесс иаанымкылац Қырҭтәыла апатриархат иреиҳау аиерархиатә хаҿқәа иаарту рылаҳәарақәа рышьҭахьгьы, иарбану иаҿагылоу агентра апозициа.
Акультуратә ҭынха ахьчаратә амилаҭтә агентра ахәшьараҭара иамыхәаԥшыкәа, Ҟьинҵвиси аберҭыԥ анапхгаҩы, адикәан Еԥрем, ишьақәырӷәӷәамҭала иажәыз ахаҳәҟьаԥсқәа акультуратә ҭынха акәымызт, “ахә злам ахаҳәҟьаԥсқәа ракәын”. Иараҵәҟьа ихәшьараҭарала “ахә змоу амармалташьла иԥсаххеит, еиҳа еиӷьны иҟалеит”.
2019 шықәса нанҳәамза 12 рзы Қырҭтәыла ирыланарҵәеит арзаҳал, иахьазгәанаҭоу, азхаз адиссонансаҿ ишыҟоу аныхабаа аҟны, ишахәҭоу иахьа иҟоу ареалра аанҿасрада ариашара. Апатриархат иара убас иазгәанаҭеит абри аҩыза ахкы змоу ауранагӡара акультуратә ҭынха агентра аҟны аиқәышаҳаҭра ахымԥатәизаара. Арзаҳалаҿ апатриархат иара убас адҵа инаҭоит аепархиа анапхгаҩы абер-хада - Иакоб (Ақишвили) - “Ауахәаматә аканоник иалҵшәаны, ҳшазыԥшу аепархиа анапхгаҩы абер-хада иреагирра Ҟьинҵвиси аныхабаа аԥхьагыла ихатәгәаԥхаратә нагӡамҭа азы”.
Алитература
ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 10, თბ., 1986. — გვ. 645.
Азхьарԥшқәа
ყინწვისის მონასტერი
ყინწვისის მონასტერი
|
40198
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Бирҭвиси_абаа
|
Бирҭвиси абаа
|
[[Афаил:Birtvisi._Sheupovari_tower_(Photo_A._Muhranoff,_2011)-1.jpg|250px|мини|Бирҭвиси абаа]]
'''Бирҭвиси''' — абаа аҭоурыхтә Қвемо Қарҭли аҟны, Алгеҭи аҩхаа (иахьатәи Ҭеҭриҵҟаро амуниципалитет).
Ишьҭоуп Ԥарцхиси амрагыларахьала 6-7 километраҿ. 2006 шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
Абаахьы инеиуа амҩа ҳнанагоит иҭшәоу ашәынӡа. Аҩныҵҟа, аԥсабаратәымла ириашоу аҵаҟьаҿ, ашҭа маҷ ҿиоит. Абрантәи иалагоит абаа. Аха Бирҭвиси иаабац абаа ауп. Иарбану абаагәареи абаашқәеи иакәыршоуп. Абра хыхь ихагалоу ашьхақәа рыла иакәыршоу аҵакырадгьыл ду аҟны аҩналарҭа аҩаӡара аҵаҟа ицаҟьоу, иҵару ашьхақәа еиԥхьыттоуп. Абрантәи, абри иҵару ашьхақәа рышьаҟақәа убас иҵаулоуп, хыхьынтәи аарла иубоу иааԥшуеит. Абаа зыргылаз абри аԥсабаратә аӷәӷәара алырхит. Абри ашьҭахь урҭ аусура дуу нарыгӡеит адәылҵырҭақәа зегь, агәыҩбара зҵоу аҭыԥқәа иԥсабаратәымкәа рырӷәӷәаразы. Иахәҭоу аҭыԥқәа зегь аҭӡыла иарку, ахыхьчаразы еиқәыршәоу. Аҩналарҭа аҟны аҳаракыраҿ акылыԥшырҭа ацилиндртә абааш “Шеуповари” гылоуп. Зыҭӡқәа ахысырҭақәа рыла еибыҭоу. Ари абааш, ишаҳбоу еиԥш, игәиану апериодаҿ иаԥҵоу, аха даҽаџьара иаҳԥылоит еиҳа заатәи ацәаҳәақәа.
'''Аҭоурых'''
Ахыҵхырҭақәа рҿы раԥхьа иарбоуп XI ашәышықәсаҿ, Клдекари Ерисҭав Липарит, Қарҭли Ерисҭав Иван Абаза иԥа данытҟәартәыз Қарҭтәи Амира, Бирҭвиси имырхит. Бирҭвиси иузымгоу абааны иԥхьаӡан, уи знапы иану аполитикала импыҵакын Алгеҭи аҩхаа зегь. Аха уи еиҳарак заа иҿиазароуп. Уи аӷәӷәара аҵакы XVIII ашәышықәса иҵыхәтәанынӡа иамырӡыц, иузымгоу ҳәа иԥхьаӡан.
Аҭоурыхдырҩы Папуна Орбелиани џьара иҩуеит:
* “Бирҭвиси абаа аибашьра, иҟаломызт, иҭадырцәит”.
Ҭемыр-Ленг иқәыларак аан дадгылеит Бирҭвиси абаа, иарбану “Акырӡа ирӷәӷәан”.
* “Мацара Спани Ленг - Ҭемырсан ашәарала дықәԥон иахьхәит уи агара. Ирымбац абаа аӷәӷәара ирҿагылеит.”
Ҭемыр-Ленг, дарбану зҿаԥхьа Азиа зегь зыцәшәоз, иузымгоу абаа аанимыжьыцызт, абрагьы даанымгылеит, ар ақәԥараз иазыикит. Абаа ахьчаҩцәа рҿагылеит, аӷа дыбнарҵеит, еиҭа ихынҳәит. Згәы цәымсахаз Ҭемыр ар зегь ицны дакәшеит
* “Иргылеит акәша-мыкәша абаақәа илассны…, ихаҭа дадгылеит аԥхьатәи аҩналарҭа, абаа зыргылаз”
Иара убас , адҵа ҟаиҵеит инарыгӡарц шьҭахьцарада ақәԥара. Абригьы акагьы алымҵит. Ишиашоу мҩала, акагьы аналымҵ даҽа мҩак рыԥшпаит. Аӡәы ибзоурала еилыркааит абаа аҭыԥ ԥсыҽыс иамоу, идырмазеит акьыба еиԥш, аӡәы “мегвиптели” ибзоурала ацаҟьа ақәцәаҿ иадҿарҳәалеит, маӡала иҩналеит.
Абаа ахыжәжәарақәа рыбжьара ахыхьчаратә аргыларақәа рыда иубоит анхарҭа, ақыҭа-нхамҩатә аҵакы змоу ахыбрақәа, аӡыҵәахырҭа. Игәиану афеодалтә шәышықәсаҿ Бирҭвиси Бараҭашвилираа рфеодалтә ажәла иатәын.
== Алитература ==
* თოდრია თ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 399.
* გიგაური ზ., ბეჟუაშვილი დ., ალგეთის ხეობა, თბ., 2003 წ.
* ზაქარაია პ., ქართულ ციხესიმაგრეთა ისტორია უძველესი დროიდან XVIII ს. ბოლომდე, თბ., 2002 წ.
* ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ციხესიმაგრეები, თბ., 1988 წ.
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Birtvisi_Canyon ბირთვისის კანიონის სურათები Wikimedia commons-ზე]
* [http://www.tourism-association.ge/index.php?page=gallery-birtvisi საქართველოს ტურიზმის ასოციაცია: ბირთვისი]
|
Бирҭвиси — абаа аҭоурыхтә Қвемо Қарҭли аҟны, Алгеҭи аҩхаа (иахьатәи Ҭеҭриҵҟаро амуниципалитет).
Ишьҭоуп Ԥарцхиси амрагыларахьала 6-7 километраҿ. 2006 шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
Абаахьы инеиуа амҩа ҳнанагоит иҭшәоу ашәынӡа. Аҩныҵҟа, аԥсабаратәымла ириашоу аҵаҟьаҿ, ашҭа маҷ ҿиоит. Абрантәи иалагоит абаа. Аха Бирҭвиси иаабац абаа ауп. Иарбану абаагәареи абаашқәеи иакәыршоуп. Абра хыхь ихагалоу ашьхақәа рыла иакәыршоу аҵакырадгьыл ду аҟны аҩналарҭа аҩаӡара аҵаҟа ицаҟьоу, иҵару ашьхақәа еиԥхьыттоуп. Абрантәи, абри иҵару ашьхақәа рышьаҟақәа убас иҵаулоуп, хыхьынтәи аарла иубоу иааԥшуеит. Абаа зыргылаз абри аԥсабаратә аӷәӷәара алырхит. Абри ашьҭахь урҭ аусура дуу нарыгӡеит адәылҵырҭақәа зегь, агәыҩбара зҵоу аҭыԥқәа иԥсабаратәымкәа рырӷәӷәаразы. Иахәҭоу аҭыԥқәа зегь аҭӡыла иарку, ахыхьчаразы еиқәыршәоу. Аҩналарҭа аҟны аҳаракыраҿ акылыԥшырҭа ацилиндртә абааш “Шеуповари” гылоуп. Зыҭӡқәа ахысырҭақәа рыла еибыҭоу. Ари абааш, ишаҳбоу еиԥш, игәиану апериодаҿ иаԥҵоу, аха даҽаџьара иаҳԥылоит еиҳа заатәи ацәаҳәақәа.
Аҭоурых
Ахыҵхырҭақәа рҿы раԥхьа иарбоуп XI ашәышықәсаҿ, Клдекари Ерисҭав Липарит, Қарҭли Ерисҭав Иван Абаза иԥа данытҟәартәыз Қарҭтәи Амира, Бирҭвиси имырхит. Бирҭвиси иузымгоу абааны иԥхьаӡан, уи знапы иану аполитикала импыҵакын Алгеҭи аҩхаа зегь. Аха уи еиҳарак заа иҿиазароуп. Уи аӷәӷәара аҵакы XVIII ашәышықәса иҵыхәтәанынӡа иамырӡыц, иузымгоу ҳәа иԥхьаӡан.
Аҭоурыхдырҩы Папуна Орбелиани џьара иҩуеит:
“Бирҭвиси абаа аибашьра, иҟаломызт, иҭадырцәит”.
Ҭемыр-Ленг иқәыларак аан дадгылеит Бирҭвиси абаа, иарбану “Акырӡа ирӷәӷәан”.
“Мацара Спани Ленг - Ҭемырсан ашәарала дықәԥон иахьхәит уи агара. Ирымбац абаа аӷәӷәара ирҿагылеит.”
Ҭемыр-Ленг, дарбану зҿаԥхьа Азиа зегь зыцәшәоз, иузымгоу абаа аанимыжьыцызт, абрагьы даанымгылеит, ар ақәԥараз иазыикит. Абаа ахьчаҩцәа рҿагылеит, аӷа дыбнарҵеит, еиҭа ихынҳәит. Згәы цәымсахаз Ҭемыр ар зегь ицны дакәшеит
“Иргылеит акәша-мыкәша абаақәа илассны…, ихаҭа дадгылеит аԥхьатәи аҩналарҭа, абаа зыргылаз”
Иара убас , адҵа ҟаиҵеит инарыгӡарц шьҭахьцарада ақәԥара. Абригьы акагьы алымҵит. Ишиашоу мҩала, акагьы аналымҵ даҽа мҩак рыԥшпаит. Аӡәы ибзоурала еилыркааит абаа аҭыԥ ԥсыҽыс иамоу, идырмазеит акьыба еиԥш, аӡәы “мегвиптели” ибзоурала ацаҟьа ақәцәаҿ иадҿарҳәалеит, маӡала иҩналеит.
Абаа ахыжәжәарақәа рыбжьара ахыхьчаратә аргыларақәа рыда иубоит анхарҭа, ақыҭа-нхамҩатә аҵакы змоу ахыбрақәа, аӡыҵәахырҭа. Игәиану афеодалтә шәышықәсаҿ Бирҭвиси Бараҭашвилираа рфеодалтә ажәла иатәын.
Алитература
თოდრია თ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 399.
გიგაური ზ., ბეჟუაშვილი დ., ალგეთის ხეობა, თბ., 2003 წ.
ზაქარაია პ., ქართულ ციხესიმაგრეთა ისტორია უძველესი დროიდან XVIII ს. ბოლომდე, თბ., 2002 წ.
ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ციხესიმაგრეები, თბ., 1988 წ.
Азхьарԥшқәа
ბირთვისის კანიონის სურათები Wikimedia commons-ზე
საქართველოს ტურიზმის ასოციაცია: ბირთვისი
|
40199
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Нариҟала
|
Нариҟала
|
[[Афаил:Narikala_1911.jpg|300px|мини|Нариҟала]]
'''Нариҟала''' (Нарин Кала) — ажәытәтәӡатәи аамҭа иатәу абаа, иарбану Қарҭ, аӡиас Мтквари(Кура) изқәыԥшуа. Нариҟала (Перс. Нариҟала - ацитадель, аҩныҵҟатәи абаа), Қарҭ абаа - Кала игәиану ахьӡ ауп. Ахыҵхырҭақәа рҿы раԥхьа иарбоуп [[1772]] шықәсазы агерман ныҟәаҩ Иоҳан Гиулденштедт иҟны. Абаа абаагәара ҩ-секциак аҟынтә ишьақәгылоуп, иарбану анаара ҳаракаҿ иҟоуп асератә аҽыкәабарҭақәеи аботаникатә баҳчеи рыбжьара. Нариҟала ҵаҟатәи ашҭаҿ ҿыц ирҿыцу Николоз цқьа ихьӡ зху ауахәама, имаҷу акафе ыҟоуп.
Алегенда иахәаԥшны абаа ахаҭа ақалақь еиԥш аҳ Вахтанг Горгасали иаԥиҵеит. Аҭоурыхдырҩцәа рверсиакала IV ашәышықәсаан аҳ Аараз-Бакур абаа иргылеит абри аҭыԥаҿ иарбану анаҩс Иран анапаҵаҟа иҟалаз, иарбану аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рҿы иарбоу “Шури абаа” еиԥш, V ашәышықәса абжьаратә епохаҿ Қарҭли аҳцәа идырхынҳәит абаа. VII ашәышықәсаан, ԥыҭрак ашьҭахь Давид Аӷмашьенебели(Аргылаҩ) ила ([[1089]]-[[1125]]) акырӡа ирҭбаахеит. Ԥыҭрак ашьҭахь иааз амонголцәа уи “Нарин Кала” (“Имаҷу абаа”) ахьӡырҵеит. Иахьанӡа иааз ихадоу арӷәӷәарақәа XVI, XVII ашәышықәсақәа ирхаануп. [[1827]] шықәсазы абаа абаагәара еиҳау ахәҭа адгьылҵысра ааха анаҭеит, еиланажьит.
Абаа иуадаҩу асистема ахыхьчаратә аргылара акәын, иӷәӷәоу аҭӡқәа рыла, абаашқәеи апантезқәеи рыла (Абастионқәа рыла) ирӷәӷәоу, иуадаҩны анеирҭала, аганала. Заатәи аргылара ашьҭақәа иахьагьы иаанханы иҟоуп абаа аҩада-амрагыларахьала акәакьаҿ игылоу абааш аҭӡқәа рҿы, ицәу ахаҳә асахьала.
XVII ашәышықәсанӡа абаа аҩныҵҟатәи аҵакырадгьылаҿ, аҩналарҭа аҳаԥкылҵа аҟны иҭыԥыркызаап “Аҳ иаҳҭынра”. Қарҭл-Кахети аҳра Урыстәыла адҵара ашьҭахь ([[1801]] ш.) анацәа рныхабаа иарӡит ԥыхьатәи аҵакы, изыхҟьаз убра иҭыԥыркхеит аурыс ир абџьартә ҵәахырҭа. Хаҭала, Николоз цқьа иныхабааҿ иҭыԥыркызаап, иарбану [[1847]] шықәсазы адыдмацәыс ашьҭахь иԥжәаз.
Нариҟала абаа аҭоурыхтә баҟақәа рыбжьара ажәытәтәиӡа абаақәа руакы ҳәа иԥхьаӡоуп. Уи еснагь асас рацәа аҭааует, инеиуа рыбжьара аинтерес ду арҿиоит. Нариҟала Қырҭтәыла акрызҵазкуа акультуратә-аҭоурыхтә баҟақәа руакоуп.
== Алитература ==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 321.
* ბერიძე, თ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 58.
* ჟურნ. „ძეგლის მეგობარი“, 1977 წ. გვ. 8-15; 1971წ, გვ.27-31.
* ჟურნ. „საბჭოთა ხელოვნება“, 1965 წ. 2, გვ. 49-54.
== Азхьарԥшқәа ==
* [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=3616 საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 3616]
|
Нариҟала (Нарин Кала) — ажәытәтәӡатәи аамҭа иатәу абаа, иарбану Қарҭ, аӡиас Мтквари(Кура) изқәыԥшуа. Нариҟала (Перс. Нариҟала - ацитадель, аҩныҵҟатәи абаа), Қарҭ абаа - Кала игәиану ахьӡ ауп. Ахыҵхырҭақәа рҿы раԥхьа иарбоуп 1772 шықәсазы агерман ныҟәаҩ Иоҳан Гиулденштедт иҟны. Абаа абаагәара ҩ-секциак аҟынтә ишьақәгылоуп, иарбану анаара ҳаракаҿ иҟоуп асератә аҽыкәабарҭақәеи аботаникатә баҳчеи рыбжьара. Нариҟала ҵаҟатәи ашҭаҿ ҿыц ирҿыцу Николоз цқьа ихьӡ зху ауахәама, имаҷу акафе ыҟоуп.
Алегенда иахәаԥшны абаа ахаҭа ақалақь еиԥш аҳ Вахтанг Горгасали иаԥиҵеит. Аҭоурыхдырҩцәа рверсиакала IV ашәышықәсаан аҳ Аараз-Бакур абаа иргылеит абри аҭыԥаҿ иарбану анаҩс Иран анапаҵаҟа иҟалаз, иарбану аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рҿы иарбоу “Шури абаа” еиԥш, V ашәышықәса абжьаратә епохаҿ Қарҭли аҳцәа идырхынҳәит абаа. VII ашәышықәсаан, ԥыҭрак ашьҭахь Давид Аӷмашьенебели(Аргылаҩ) ила (1089-1125) акырӡа ирҭбаахеит. Ԥыҭрак ашьҭахь иааз амонголцәа уи “Нарин Кала” (“Имаҷу абаа”) ахьӡырҵеит. Иахьанӡа иааз ихадоу арӷәӷәарақәа XVI, XVII ашәышықәсақәа ирхаануп. 1827 шықәсазы абаа абаагәара еиҳау ахәҭа адгьылҵысра ааха анаҭеит, еиланажьит.
Абаа иуадаҩу асистема ахыхьчаратә аргылара акәын, иӷәӷәоу аҭӡқәа рыла, абаашқәеи апантезқәеи рыла (Абастионқәа рыла) ирӷәӷәоу, иуадаҩны анеирҭала, аганала. Заатәи аргылара ашьҭақәа иахьагьы иаанханы иҟоуп абаа аҩада-амрагыларахьала акәакьаҿ игылоу абааш аҭӡқәа рҿы, ицәу ахаҳә асахьала.
XVII ашәышықәсанӡа абаа аҩныҵҟатәи аҵакырадгьылаҿ, аҩналарҭа аҳаԥкылҵа аҟны иҭыԥыркызаап “Аҳ иаҳҭынра”. Қарҭл-Кахети аҳра Урыстәыла адҵара ашьҭахь (1801 ш.) анацәа рныхабаа иарӡит ԥыхьатәи аҵакы, изыхҟьаз убра иҭыԥыркхеит аурыс ир абџьартә ҵәахырҭа. Хаҭала, Николоз цқьа иныхабааҿ иҭыԥыркызаап, иарбану 1847 шықәсазы адыдмацәыс ашьҭахь иԥжәаз.
Нариҟала абаа аҭоурыхтә баҟақәа рыбжьара ажәытәтәиӡа абаақәа руакы ҳәа иԥхьаӡоуп. Уи еснагь асас рацәа аҭааует, инеиуа рыбжьара аинтерес ду арҿиоит. Нариҟала Қырҭтәыла акрызҵазкуа акультуратә-аҭоурыхтә баҟақәа руакоуп.
Алитература
ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 321.
ბერიძე, თ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 58.
ჟურნ. „ძეგლის მეგობარი“, 1977 წ. გვ. 8-15; 1971წ, გვ.27-31.
ჟურნ. „საბჭოთა ხელოვნება“, 1965 წ. 2, გვ. 49-54.
Азхьарԥшқәа
საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 3616
|
40200
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Рабаҭа_абаа
|
Рабаҭа абаа
|
[[Афаил:Akhalcikhe,_old_city_general_view.jpg|250px|мини|Рабаҭа абаа]]
'''Рабаҭа абаа''', '''Ахалцихе абаа''' — аҭоурыхтә абаа Қырҭтәыла аҟны, Ахалцихе амуниципалитетаҿ. Ишьҭоуп ақалақь Ахалцихе аҟны, аӡиас Ԥоцховисҵҟали аԥшаҳәаҿы, амшын агдыра аҟынтә 1000 м аҳаракыраҿ, иарбану ашәышықәсақәа раԥхьа, ажәытәтәи Самцхе ихадоу ақалақь, Самцхе атабагцәа ррезиденциа акәын.
== Аҭоурых ==
Абаа аҭоурых IX ашәышықәса аҟынтә иалагоит уи раԥхьатәи ахьӡ “Ломсиа” акәын, иарбану XI ашәышықәсатә аибашьрақәа раан еилаҳаз. XII ашәышықәса алагамҭаз, ақалақь ҿыц аргылара далагеит Башкен II Џьаҟели, дарбану Давид Аӷмашьенебели(Аргылаҩ) идҵала, ҭурқ-сельџьукцәа ирҿагыланы, апортификациатә ахыхьчаратә системақәа ирҿион, ақалақьқәа рырҿыцра даҿын. Иашаны абри апериодаҿ иахьӡҵахеит абри аҭыԥ “Ахалцихе”. XII-XIII ашәышықәсақәа раан абаа џьаҟелаа ррезиденцианы иҟалеит.
Ахалцихе Самцхе акрызҵазкуа ахәаахәҭратә, акультуратә, административтә центрын. Уи [[1578]] шықәсазы Османтәылаа иртәыртәит. [[1628]] шықәса аҟынтә Ахалцихе аԥашара ацентрны иҟалеит. XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан Лектәи абрагьцәа рыла тҟәас иҟоу ақьырсианцәа рыла ахәаахәҭратә ихадоу ҭыԥын. [[1810]] ашықәсқәа раан атабагра ахәҭа, Ахалцихе, уи акәша-мыкәша аҵакырадгьылқәа аурысцәа иргеит. Аха Бухаресттәи аинышәарала, [[1812]] шықәсазы уи еиҭа Османтәыла анапы ианырҵеит. [[1828]]-[[1829]] ашықәсқәа раан, Урыстәыла-Османтәыла аибашьраан, аурысцәа рыр аинрал И. Паскевич ихадарала аиааира ргеит. Адрианополь аинааларала иашьашәаланы, Ахалцихе, 10 Санџьаҟик Урыстәыла аимпериа иалалеит. И. Паскевич идҵала Арзрум аҟынтә, Артаан аҟынтә Самцхе ахь 100000 ҭӡык аирманцәа индырхеит. Ақырҭцәа адгьылқәа рымырхит. Аерманцәа ирырҭеит, 7 шықәсала Бегари аҟынтә ахы иақәиҭыитәит, иарбану ихьанҭоу аекономикатә, аетникатә аҭагылазаашьақәа рҿы иҭазыргылаз ақырҭуа ауааԥсыра. [[1840]] шықәса аҟынтә Ахалцихе ахәаахәҭратә центрын. [[1846]] шықәсазы Қәҭешь агуберниа, анаҩс Қарҭ агуберниа ахәаахәҭратә қалақьыс иҟалеит. [[1853]] шықәса жьҭаарамзаан Крымтәи аибашьраан Ахалцихе ааигәара аурыс-ақырҭуа ар И. Андроникашвили ихадарала иаҵадырхеит Османтәылаа. [[1918]] шықәса рашәарамзаан ихьыԥшым Қырҭтәыла аан Османтәылаа Ахалцихе, Ахалқалақи, Аспинӡа, Баҭым ааныркылеит, Қырҭтәыла ареспублика ар урҭ иқәырцеит. [[1921]] ш. хәажәкырамза 8 рзы Ахалцихе ареволиуциатә 11-тәи Армиа ҟаԥшь ахәҭақәа иааныркылеит, ақалақьаҿ асоветтә аиҳабыра шьақәдырӷәӷәеит. Асоветтә аиҳабыратә ашықәсқәа раан Ахалцихе араионтә центрын, мацара аҵыхәтәантәи аамҭаз арегионтә центруп.
[[2011]]-[[2012]] ашықәсқәа раан имҩасуаз ареконструкциақәа ирылҵшәаны абаа-акомплекс аҵакырадгьылаҿ ирҿыцхеит абаагәара, ацитадель, IX-X ашә. аиашахаҵаратә аныхабаа, Ҳаџьи Ахмед-Ԥаша Џьаҟели ихьӡ зху аџьаама, Амедрес, Минарети, џьаҟелаа раҳҭынра, иахьҭыԥыркхаз Самцхе-Џьавахети аҭоурыхтә музеи ақәгыларатә зал.
== Азхьарԥшқәа ==
* [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=11599 საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 11599]
|
Рабаҭа абаа, Ахалцихе абаа — аҭоурыхтә абаа Қырҭтәыла аҟны, Ахалцихе амуниципалитетаҿ. Ишьҭоуп ақалақь Ахалцихе аҟны, аӡиас Ԥоцховисҵҟали аԥшаҳәаҿы, амшын агдыра аҟынтә 1000 м аҳаракыраҿ, иарбану ашәышықәсақәа раԥхьа, ажәытәтәи Самцхе ихадоу ақалақь, Самцхе атабагцәа ррезиденциа акәын.
Аҭоурых
Абаа аҭоурых IX ашәышықәса аҟынтә иалагоит уи раԥхьатәи ахьӡ “Ломсиа” акәын, иарбану XI ашәышықәсатә аибашьрақәа раан еилаҳаз. XII ашәышықәса алагамҭаз, ақалақь ҿыц аргылара далагеит Башкен II Џьаҟели, дарбану Давид Аӷмашьенебели(Аргылаҩ) идҵала, ҭурқ-сельџьукцәа ирҿагыланы, апортификациатә ахыхьчаратә системақәа ирҿион, ақалақьқәа рырҿыцра даҿын. Иашаны абри апериодаҿ иахьӡҵахеит абри аҭыԥ “Ахалцихе”. XII-XIII ашәышықәсақәа раан абаа џьаҟелаа ррезиденцианы иҟалеит.
Ахалцихе Самцхе акрызҵазкуа ахәаахәҭратә, акультуратә, административтә центрын. Уи 1578 шықәсазы Османтәылаа иртәыртәит. 1628 шықәса аҟынтә Ахалцихе аԥашара ацентрны иҟалеит. XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан Лектәи абрагьцәа рыла тҟәас иҟоу ақьырсианцәа рыла ахәаахәҭратә ихадоу ҭыԥын. 1810 ашықәсқәа раан атабагра ахәҭа, Ахалцихе, уи акәша-мыкәша аҵакырадгьылқәа аурысцәа иргеит. Аха Бухаресттәи аинышәарала, 1812 шықәсазы уи еиҭа Османтәыла анапы ианырҵеит. 1828-1829 ашықәсқәа раан, Урыстәыла-Османтәыла аибашьраан, аурысцәа рыр аинрал И. Паскевич ихадарала аиааира ргеит. Адрианополь аинааларала иашьашәаланы, Ахалцихе, 10 Санџьаҟик Урыстәыла аимпериа иалалеит. И. Паскевич идҵала Арзрум аҟынтә, Артаан аҟынтә Самцхе ахь 100000 ҭӡык аирманцәа индырхеит. Ақырҭцәа адгьылқәа рымырхит. Аерманцәа ирырҭеит, 7 шықәсала Бегари аҟынтә ахы иақәиҭыитәит, иарбану ихьанҭоу аекономикатә, аетникатә аҭагылазаашьақәа рҿы иҭазыргылаз ақырҭуа ауааԥсыра. 1840 шықәса аҟынтә Ахалцихе ахәаахәҭратә центрын. 1846 шықәсазы Қәҭешь агуберниа, анаҩс Қарҭ агуберниа ахәаахәҭратә қалақьыс иҟалеит. 1853 шықәса жьҭаарамзаан Крымтәи аибашьраан Ахалцихе ааигәара аурыс-ақырҭуа ар И. Андроникашвили ихадарала иаҵадырхеит Османтәылаа. 1918 шықәса рашәарамзаан ихьыԥшым Қырҭтәыла аан Османтәылаа Ахалцихе, Ахалқалақи, Аспинӡа, Баҭым ааныркылеит, Қырҭтәыла ареспублика ар урҭ иқәырцеит. 1921 ш. хәажәкырамза 8 рзы Ахалцихе ареволиуциатә 11-тәи Армиа ҟаԥшь ахәҭақәа иааныркылеит, ақалақьаҿ асоветтә аиҳабыра шьақәдырӷәӷәеит. Асоветтә аиҳабыратә ашықәсқәа раан Ахалцихе араионтә центрын, мацара аҵыхәтәантәи аамҭаз арегионтә центруп.
2011-2012 ашықәсқәа раан имҩасуаз ареконструкциақәа ирылҵшәаны абаа-акомплекс аҵакырадгьылаҿ ирҿыцхеит абаагәара, ацитадель, IX-X ашә. аиашахаҵаратә аныхабаа, Ҳаџьи Ахмед-Ԥаша Џьаҟели ихьӡ зху аџьаама, Амедрес, Минарети, џьаҟелаа раҳҭынра, иахьҭыԥыркхаз Самцхе-Џьавахети аҭоурыхтә музеи ақәгыларатә зал.
Азхьарԥшқәа
საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 11599
|
40202
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Баракони
|
Баракони
|
[[Афаил:Barakoni_church.jpg|250px|мини|Баракони]]
'''Баракони''' — ажәытәтәи ақырҭуа аҟәырӷ зхагылоу аҟазацәа аҵыхәтәантәи акрызҵазкуа абаҟақәа руакы Раҷа аҟны, Амбролаури амуниципалитетаҿ, ақыҭа Ҵеси аҟны. Баракони аӡиасқәа, Лухуни, Риони реилаларҭа аҟны ишьҭоуп, изыхҟьаны уи Светицховели иаҿдырԥшуеит.
== Аҭоурых ==
Баракони аҩада-амраҭашәарахьала игылан заатәи афеодалтә аепоха иахаану ауахәама, иарбану Раҷа актәи аерисҭав, Рати Лапарит иԥа ихатә уахәаманы иргылеит. Ауахәама анышьак змоу абазилика акәын, уи абашҳатә хаҳәла иргылан. Уи аҩныҵҟа алибастртә аканкел иарԥшӡон. Ажәытәтәи уахәама иахьа еилажьуп, иаанхеит мацара ауасхыртә хаҳәқәа. Ростом Раҷа аерисҭав идҵала 1753 шықәсазы ауахәама ҿыц иргылеит аҟаза Авҭандил Шулаврели.
== Архитектура ==
Ахыбра акәакьҭа иашоуп, адҟаҵала ада. Аҟәырӷ иқәгылоуп аԥшьарҭа акәакьқәа, ҩ-ҵаргәак. Иргылоуп ақыҭа Иҵи аҟынтә иаагоу ахаҳәла, адәахьала ирацәаны иҩычоуп. Игәианны аҟәырӷ ирхыбит ацинкла, иахьа абҩа иалху ахыбла ихҩоуп. Афасадқәа рҿы иаҳԥылоит ажәытәтәи аелементқәа (амрагыларатәи анишақәа), еиҳарак иуԥылоит иҩычоу асахьақәагьы, аха аҩычара иагуп анаӡазаара, еилымшәо иузадҳәалом архитектура.
== Ацитата ==
* “Еиқәԥаразы еиҿагылазшәа ашь-хеибаркыра аҿаԥхьа ашь-хеибаркыра ашәшьыраҿ илбаауеит ҵаҟа Риони, агәылшьап ацыԥхьаҿ еиԥш ашәахәақәа ҵысуеит, Баракони ишкәакәаны икеикеиуеит, ашьац илагылоу амшыныҟыз еиԥш”.
== Алитература ==
* ანდღულაძე ნ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 200-201.
== Азхьарԥшқәа ==
{{Commonscat|Barakoni}}
* [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=8471 საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 8471]
* [http://saunje.ge/index.php?id=1033&lang=ka ბარაკონი, მის შესახებ სტატიები]{{Анеишьа_амам_азхьарԥш|date=May 2025 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
|
Баракони — ажәытәтәи ақырҭуа аҟәырӷ зхагылоу аҟазацәа аҵыхәтәантәи акрызҵазкуа абаҟақәа руакы Раҷа аҟны, Амбролаури амуниципалитетаҿ, ақыҭа Ҵеси аҟны. Баракони аӡиасқәа, Лухуни, Риони реилаларҭа аҟны ишьҭоуп, изыхҟьаны уи Светицховели иаҿдырԥшуеит.
Аҭоурых
Баракони аҩада-амраҭашәарахьала игылан заатәи афеодалтә аепоха иахаану ауахәама, иарбану Раҷа актәи аерисҭав, Рати Лапарит иԥа ихатә уахәаманы иргылеит. Ауахәама анышьак змоу абазилика акәын, уи абашҳатә хаҳәла иргылан. Уи аҩныҵҟа алибастртә аканкел иарԥшӡон. Ажәытәтәи уахәама иахьа еилажьуп, иаанхеит мацара ауасхыртә хаҳәқәа. Ростом Раҷа аерисҭав идҵала 1753 шықәсазы ауахәама ҿыц иргылеит аҟаза Авҭандил Шулаврели.
Архитектура
Ахыбра акәакьҭа иашоуп, адҟаҵала ада. Аҟәырӷ иқәгылоуп аԥшьарҭа акәакьқәа, ҩ-ҵаргәак. Иргылоуп ақыҭа Иҵи аҟынтә иаагоу ахаҳәла, адәахьала ирацәаны иҩычоуп. Игәианны аҟәырӷ ирхыбит ацинкла, иахьа абҩа иалху ахыбла ихҩоуп. Афасадқәа рҿы иаҳԥылоит ажәытәтәи аелементқәа (амрагыларатәи анишақәа), еиҳарак иуԥылоит иҩычоу асахьақәагьы, аха аҩычара иагуп анаӡазаара, еилымшәо иузадҳәалом архитектура.
Ацитата
“Еиқәԥаразы еиҿагылазшәа ашь-хеибаркыра аҿаԥхьа ашь-хеибаркыра ашәшьыраҿ илбаауеит ҵаҟа Риони, агәылшьап ацыԥхьаҿ еиԥш ашәахәақәа ҵысуеит, Баракони ишкәакәаны икеикеиуеит, ашьац илагылоу амшыныҟыз еиԥш”.
Алитература
ანდღულაძე ნ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 200-201.
Азхьарԥшқәа
საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 8471
ბარაკონი, მის შესახებ სტატიები
|
40204
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Шатили
|
Шатили
|
[[Афаил:Khevsureti,_Georgia_—_Village_Shatili.jpg|250px|мини|Шатили]]
'''Шатили''' — ақырҭуа аргыларатәи ҟазара иуникалу абаҟақәа руакы. Ацаҟьаҿ иаҿоу ақыҭа аамҭаказ анхарҭагьы акәын, абаагьы. Уи ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа иахьчон Қырҭтәыла аҩадатәи ааирҭақәа (иахьа ирҿыцуп).
Ақыҭа аварақәа иацаауоит иааигәаны иргылоу абаа-ҩнқәа реишьҭагыла, еиҿкаахоит азеиԥш, уахьзымнеиуа ахьчаратә ҭӡы, иарбану уақәгәыӷыртә ианаркуеит ақыҭа. Адәахьтәи дунеи аҟны Шатили Арӷуни аԥсҭа аҟны иалсуа иҭшәоу амҩа заҵә еиманадоит. Шатили аргылара атерассала иҟаҵоуп. Ахыбрақәа ихадоу ртипқәоуп ахыб ҟьаԥс змоу аҩны, абааштә анхарҭа. Ақыҭа аргыларақәа рыбжьара аҳаракыра зегь аҟны ихалоит ахаҳәтә иҭшәоу амардуан, амна-абра иаанханы иҟоуп абаҩқәа рыла еидкылоу ӷәыла иҟаҵоу - ахыҵырҭақәа, иарбанқәоу рыла аӷа иқәылараан алшара ыҟан ақыҭа зегь акәшара амҩахь ацәырҵрада.
[[1970]] ашықәсқәа раан иалагеит Шатили ареставрациа-адаптациа (архитекторцәа Ҭ. Абрамишвили, Н. Миндораӡе, И. Шарашениӡе).
[[2007]] шықәсазы абҵарамза 24 аҟынтә Шатили иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.<ref>http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5232/</ref>
== Алитература ==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 10, თბ., 1986. — გვ. 692.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Commonscat|Shatili}}
|
Шатили — ақырҭуа аргыларатәи ҟазара иуникалу абаҟақәа руакы. Ацаҟьаҿ иаҿоу ақыҭа аамҭаказ анхарҭагьы акәын, абаагьы. Уи ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа иахьчон Қырҭтәыла аҩадатәи ааирҭақәа (иахьа ирҿыцуп).
Ақыҭа аварақәа иацаауоит иааигәаны иргылоу абаа-ҩнқәа реишьҭагыла, еиҿкаахоит азеиԥш, уахьзымнеиуа ахьчаратә ҭӡы, иарбану уақәгәыӷыртә ианаркуеит ақыҭа. Адәахьтәи дунеи аҟны Шатили Арӷуни аԥсҭа аҟны иалсуа иҭшәоу амҩа заҵә еиманадоит. Шатили аргылара атерассала иҟаҵоуп. Ахыбрақәа ихадоу ртипқәоуп ахыб ҟьаԥс змоу аҩны, абааштә анхарҭа. Ақыҭа аргыларақәа рыбжьара аҳаракыра зегь аҟны ихалоит ахаҳәтә иҭшәоу амардуан, амна-абра иаанханы иҟоуп абаҩқәа рыла еидкылоу ӷәыла иҟаҵоу - ахыҵырҭақәа, иарбанқәоу рыла аӷа иқәылараан алшара ыҟан ақыҭа зегь акәшара амҩахь ацәырҵрада.
1970 ашықәсқәа раан иалагеит Шатили ареставрациа-адаптациа (архитекторцәа Ҭ. Абрамишвили, Н. Миндораӡе, И. Шарашениӡе).
2007 шықәсазы абҵарамза 24 аҟынтә Шатили иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5232/
Алитература
ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 10, თბ., 1986. — გვ. 692.
Азгәаҭақәа
|
40205
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Шьхеԥи_абаа
|
Шьхеԥи абаа
|
[[Афаил:Shkhepi_fortress_(2012).jpg|250px|мини|Шьхеԥи абаа]]
'''Шьхеԥи абаа''' — абжьаратә ашәышықәсақәа ирхаану абаа амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны, Гыртәыла аҟны, Сенаки азааигәара. Абаҟаҿы ԥшь-аргыларатә цәаҳәа алкаауп, урҭ рҟынтәи зегь раасҭа заатәи а-4-тәи ашәышықәса алагамҭоуп. Зегь раасҭа игәиану 16-17 ашәышықәсақәа ирыдҳәалоуп. Ианыԥшуеит анаҩстәи апериодқәа реиҭаҟаҵара ашьҭа.
== Аҭоурых ==
Иҳәоуп агәаанагара, Шхеԥи абаа убриҵәҟьа абаа Оногури шакәу. Шхеԥи абаа ласс-лассы апату зқәу абаандаҩцәа рҭакразы рхы ишадырхәоз. Абра [[1590]] атҟәараҿы иԥсҭазаара далҵит аҳ Леван. Аҳ ибаа XIX ашәышықәса алагамҭазгьы аус ауан. 1979 имҩаԥгахеит археологиатә аҵхрақәа. XVI ашәышықәса абжьаранӡа иалан Ҷалаӡераа аҭауадра.<ref>''ე. გვენეტაძე, გ. გაგუა'' „საჯავახოს მხარე“ „პარალელი“ N5, გვ. 217 — თბილისი, 2013 წ. ISSN 0235-8417</ref>
== Архитектура ==
Абаа апланаҿ иауу аформа амоуп, еиҵыхуп амрагыларатә-амраҭашәаратә ацәаҳәаҿы; абаа ишьақәгылоуп ҩ-гәашәк аҟынтә (абаагәара амрагыларатә ахәҭаҿы), х-баашк аҟынтә (алада-амраҭашәаратә, агәҭантәи, алада-амрагыларатә), имаҷу азалтә уахәама аҟынтә (абаа аҩада-амрагыларатә акәакьаҿ, иадҟаҵалоуп аҩадатәи абаагәара), арезервуар аҟынтә, абаагәара аҟынтә. Абаа адәахьала икәыршоуп ахыхьчаратә аҭыжаа. Абаа аргылараҿ ихархәоуп ацаҟьатә хаҳә, акьыртә ашьыхга, аҭӡқәа ихагалоуп араанқәа рыхьчарала. Алада-амраҭашәаратә, агәҭантәи абаашқәа ԥшь-кәакьҭак рымоуп, урҭ рҟынтәи аҵыхәтәантәи апирамида еиԥшу ԥшь-еихагылак змоу аргылара.
Аҩналарҭа аладатәи аганахь 4 м аҳаракыраҿ иԥҟоуп. Ахԥатәи абааш, уи иҭагалоуп абаа алада-амрагыларатә акәакьаҿ, ихагьежьу аформа амоуп, х-ехагылак аманы. Аҩналарҭа амоуп адгьыл агдыраҿ амраҭашәаратә аганахьала. Аҵарауаҩцәа ргәаанагарала уи анхарҭа аргылара акәын. Ауахәама азал апсида ацны иҭагалоуп адәахьтәи аԥшькәакьҭаҿ, аҩналарҭа иамоуп амраҭашәаратә аганахьала, апсида амрагыларатә алгамҭаҿ.
[[2006]] шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.<ref>{{Cite web |url=https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 |title=საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ |accessdate=2020-02-22 |archiveurl=https://archive.today/20160321103330/https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 |archivedate=2016-03-21 }}</ref>
== Алитература ==
* ნ. ზაქარაია, ქართული ციხესიმაგრეები, კრებული „ფრესკა“, თბ. 1985 წ.
* ადამია ი., შხეფის ციხესიმაგრე, ძეგლის მეგობარი, 1979, N51.
* ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ქალაქები და ციხეები, თბ., 1973.
* ზაქარაია პ., ქართული ციხე-ქალაქები ციხესიმაგრეები ციხე-დარბაზები ციხე-გალავნები კოშკები, თბ., 2001.
* ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ციხესიმაგრეები, თბ., 1988.
* ბერაძე თ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 66.
== Азхьарԥшқәа ==
* [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=5154 საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 5154]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
|
Шьхеԥи абаа — абжьаратә ашәышықәсақәа ирхаану абаа амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны, Гыртәыла аҟны, Сенаки азааигәара. Абаҟаҿы ԥшь-аргыларатә цәаҳәа алкаауп, урҭ рҟынтәи зегь раасҭа заатәи а-4-тәи ашәышықәса алагамҭоуп. Зегь раасҭа игәиану 16-17 ашәышықәсақәа ирыдҳәалоуп. Ианыԥшуеит анаҩстәи апериодқәа реиҭаҟаҵара ашьҭа.
Аҭоурых
Иҳәоуп агәаанагара, Шхеԥи абаа убриҵәҟьа абаа Оногури шакәу. Шхеԥи абаа ласс-лассы апату зқәу абаандаҩцәа рҭакразы рхы ишадырхәоз. Абра 1590 атҟәараҿы иԥсҭазаара далҵит аҳ Леван. Аҳ ибаа XIX ашәышықәса алагамҭазгьы аус ауан. 1979 имҩаԥгахеит археологиатә аҵхрақәа. XVI ашәышықәса абжьаранӡа иалан Ҷалаӡераа аҭауадра.ე. გვენეტაძე, გ. გაგუა „საჯავახოს მხარე“ „პარალელი“ N5, გვ. 217 — თბილისი, 2013 წ. ISSN 0235-8417
Архитектура
Абаа апланаҿ иауу аформа амоуп, еиҵыхуп амрагыларатә-амраҭашәаратә ацәаҳәаҿы; абаа ишьақәгылоуп ҩ-гәашәк аҟынтә (абаагәара амрагыларатә ахәҭаҿы), х-баашк аҟынтә (алада-амраҭашәаратә, агәҭантәи, алада-амрагыларатә), имаҷу азалтә уахәама аҟынтә (абаа аҩада-амрагыларатә акәакьаҿ, иадҟаҵалоуп аҩадатәи абаагәара), арезервуар аҟынтә, абаагәара аҟынтә. Абаа адәахьала икәыршоуп ахыхьчаратә аҭыжаа. Абаа аргылараҿ ихархәоуп ацаҟьатә хаҳә, акьыртә ашьыхга, аҭӡқәа ихагалоуп араанқәа рыхьчарала. Алада-амраҭашәаратә, агәҭантәи абаашқәа ԥшь-кәакьҭак рымоуп, урҭ рҟынтәи аҵыхәтәантәи апирамида еиԥшу ԥшь-еихагылак змоу аргылара.
Аҩналарҭа аладатәи аганахь 4 м аҳаракыраҿ иԥҟоуп. Ахԥатәи абааш, уи иҭагалоуп абаа алада-амрагыларатә акәакьаҿ, ихагьежьу аформа амоуп, х-ехагылак аманы. Аҩналарҭа амоуп адгьыл агдыраҿ амраҭашәаратә аганахьала. Аҵарауаҩцәа ргәаанагарала уи анхарҭа аргылара акәын. Ауахәама азал апсида ацны иҭагалоуп адәахьтәи аԥшькәакьҭаҿ, аҩналарҭа иамоуп амраҭашәаратә аганахьала, апсида амрагыларатә алгамҭаҿ.
2006 шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
Алитература
ნ. ზაქარაია, ქართული ციხესიმაგრეები, კრებული „ფრესკა“, თბ. 1985 წ.
ადამია ი., შხეფის ციხესიმაგრე, ძეგლის მეგობარი, 1979, N51.
ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ქალაქები და ციხეები, თბ., 1973.
ზაქარაია პ., ქართული ციხე-ქალაქები ციხესიმაგრეები ციხე-დარბაზები ციხე-გალავნები კოშკები, თბ., 2001.
ზაქარაია პ., საქართველოს ძველი ციხესიმაგრეები, თბ., 1988.
ბერაძე თ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 66.
Азхьарԥшқәа
საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 5154
Азгәаҭақәа
|
40203
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Уџьарма
|
Уџьарма
|
[[Афаил:Ujarma from road site.JPG|250px|мини|Уџьарма]]
'''Уџьарма''' — аҭоурыхтә абаа-ақалақь Қырҭтәыла аҟны. Ишьҭоуп Сагареџьо амуниципалитет ақыҭа Уџьарма аҩадахьала 4 км бжьаҵаны, Гомбора ашь-хеибаркыра азааигәара, аҩныҵҟатәи аҳәынҭқарратә аҵакы змоу амҩа, Қарҭ-Ҭелави аҿықәан, аҭоурыхтә-агеографиатә провинциа адәахьтәи Кахети аҟны, аӡиас Иври арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҿы.
== Аҭоурых ==
* “Аспагур иргылеит абаа-ақалақь Уџьарма”
Уџьарма аргылара апериодны III-IV ашәышықәсақәа рынҵәамҭа, аҳ Аспагур иаҳра апериодны иԥхьаӡоуп. Уи арԥшӡара-арӷәӷәара иахӡыӡаауан Вахтанг Горгасали, Дачи. Урҭ рхаан иргылахеит ацитадель иӷәӷәоу абаашқәа рыла, иӷәӷәоу аҭӡқәа рыла, аҳҭынрақәеи ауахәамақәеи рыла. Вахтанг Горгасали V ашәышықәса аҩбатәи абжаҿ Уџьарма ихатә арезиденциақәа руакны ианыҟаиҵаз ашьҭахь, абаа-ақалақь иалукааша аизҳара аиуит. IV-VIII ашәышықәсақәа раан Уџьарма акрызҵазкуа ароль нанагӡон атәыла аҭоурыхаҿ.
[[914]] шықәсазы Уџьарма арабцәа иргеит, еиларыжьит. Абри ашьҭахь Уџьарма аҵакы икаҳауеит, аҟазаара нанагӡоит, ауаа ахьықәынхоу апункт маҷ еиԥш. XII ашәышықәсан Уџьарма ирҿыцит аҳ Гиорги III ([[1156]]-[[1184]] ш.), ихатә аҭаҵәахырҭаны иҟаиҵеит.
XIII ашәышықәсан амонголцәа рхатәара, XV ашәышықәса аҵыхәтәаны Қырҭтәыла аҳра аилабгара аҳра-самҭавроны аихшара еиҳа-еиҳа иканажьит Уџьарма аҵакы, аамҭаказ аизҳара змаз ақалақь ақалақь хәыҷны иҟалеит.
== Архитектура ==
Абаа-ақалақь иргылоуп аӡиас Иври арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҿы ишьҭоу иҳараку абахәаҿ, Иври иҭшәоу адәылҵырҭа азыркуа гәашәын. Ақалақь акымкәа ашә аман. Ихадоу ашә абаа амраҭашәарахьала иҟан. Абаа-ақалақь ихадоу ацитадельаҿ иҭагалоуп ахьчаратә баашқәа. Абаа аҩада-амрагыларахьала акәакьаҿ иаадырԥшит ҩ-еихагылак змоу анхарҭа хыбра ахыжәжәарақәа.
Абаа аҟны иргылоуп аџьаркыдҵа ахьӡ зху ҩ-еихагылак змоу ауахәама. Актәи аихагыла еиҳа иажәуп, аҩбатәи аихагыла X-XI ашәышықәсақәа раан иахадыргылеит. Иахаргылоу ауахәама иҳараку анышьазаҵә змоу ауп, аԥенџьырқәа иамоуп амрагыларатәи, амраҭашәаратә аганахь. Ауахәама аҭӡқәа иеихагалоуп ахаҳә ижәпоу ахаҳәҟьаԥсқәа рыла, хәҭакала ажәытәтәи аиқәҵаратә аквадрқәа рыла.
Абаа абаагәара инагӡан аҩадахьтәи аганахьала, инаау ацаҟьатә анаараҿ, аӡиас аԥшаҳәанӡа. Абри аҭӡқәа рҿы еиҟароу абжьаӡарала 9 баашк иҭагалан. Абаашқәа аҩбатәи, ахԥатәи аихагылақәа иазкын абаа зыхьчоу ар рынхаразы. Абаашқәа ирыман ихҩоу, анышәла ихҩоу ахыб. Анышәла ихыбу апериметраҿ иҟан ахыжәжәарақәа, мацара урҭ рышьҭахь ауадабжьара-адәылҵырҭа.
Аӡиас Иври ахықәаҿ иаанханы иҟоуп Квирацховели ахьӡ зху ауахәама. Уи аҭӡқәа ахаҳәԥслымӡла, ақьырмытла иргылоуп, аҳамԥ аромб аформа змоу аиқәҵала инагӡоуп. Аладахьтәи аганахьала иадҟаҵалоуп ауахәама ҿыц, зыҵаҟа еиқәыршәоуп анышәынҭра. Иубоит иажәу аҭӡы ашьҭа. Иҟалап, абра иҟазар аҳ Аспагур ила иргылоу абаа ацәынхақәа.
== Аҭынхара ==
Аҵхрақәа ирылҵшәаны абаа-ақалақь аҵакырадгьылаҿ ирыԥшааит асаркьеи аџьази иалху анапхаҵақәа; аџьазтә мацәазқәа, аҳәынҵәрақәа, аҳаԥшьақәа, ачаӡырҭа, анышәынҭрақәа (XII-XIII ашә.).
== Иинтересу афактқәа ==
* Уџьарма аҟны иԥсҭазаара далҵит ихьанҭаны ихәыз Вахтанг Горгасали.
* Ажурнал Forbes Уџьарма [[2012]] шықәсазы иҭанагалеит адунеи 9 зегь раасҭа ижәытәу абаақәа рсиаҿ.<ref>[http://www.forbes.ru/stil-zhizni-slideshow/puteshestviya/129437-9-samyh-drevnih-krepostei-mira/slide/4 9 самых древних крепостей мира]</ref>
[[2006]] шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.<ref>[https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ]</ref>
== Алитература ==
* „საქართველოს არქეოლოგია“ / რედ: აფაქიძე ა., თბილისი: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1959. — გვ. 351-353; 375-377.
* „ციციშვილი ი., უჯარმა“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 6 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1966 წელი. — გვ. 26-29
== Азхьарԥшқәа ==
{{Commonscat|Ujarma fortress}}
* [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=6434 საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 6434]
* [http://saunje.ge/index.php?id=692&option=com_content&lang=ka უჯარმა // ჩვენი საუნჯე] {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20240717132613/http://saunje.ge/index.php?id=692&option=com_content&lang=ka |date=2024-07-17 }}
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
|
Уџьарма — аҭоурыхтә абаа-ақалақь Қырҭтәыла аҟны. Ишьҭоуп Сагареџьо амуниципалитет ақыҭа Уџьарма аҩадахьала 4 км бжьаҵаны, Гомбора ашь-хеибаркыра азааигәара, аҩныҵҟатәи аҳәынҭқарратә аҵакы змоу амҩа, Қарҭ-Ҭелави аҿықәан, аҭоурыхтә-агеографиатә провинциа адәахьтәи Кахети аҟны, аӡиас Иври арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҿы.
Аҭоурых
“Аспагур иргылеит абаа-ақалақь Уџьарма”
Уџьарма аргылара апериодны III-IV ашәышықәсақәа рынҵәамҭа, аҳ Аспагур иаҳра апериодны иԥхьаӡоуп. Уи арԥшӡара-арӷәӷәара иахӡыӡаауан Вахтанг Горгасали, Дачи. Урҭ рхаан иргылахеит ацитадель иӷәӷәоу абаашқәа рыла, иӷәӷәоу аҭӡқәа рыла, аҳҭынрақәеи ауахәамақәеи рыла. Вахтанг Горгасали V ашәышықәса аҩбатәи абжаҿ Уџьарма ихатә арезиденциақәа руакны ианыҟаиҵаз ашьҭахь, абаа-ақалақь иалукааша аизҳара аиуит. IV-VIII ашәышықәсақәа раан Уџьарма акрызҵазкуа ароль нанагӡон атәыла аҭоурыхаҿ.
914 шықәсазы Уџьарма арабцәа иргеит, еиларыжьит. Абри ашьҭахь Уџьарма аҵакы икаҳауеит, аҟазаара нанагӡоит, ауаа ахьықәынхоу апункт маҷ еиԥш. XII ашәышықәсан Уџьарма ирҿыцит аҳ Гиорги III (1156-1184 ш.), ихатә аҭаҵәахырҭаны иҟаиҵеит.
XIII ашәышықәсан амонголцәа рхатәара, XV ашәышықәса аҵыхәтәаны Қырҭтәыла аҳра аилабгара аҳра-самҭавроны аихшара еиҳа-еиҳа иканажьит Уџьарма аҵакы, аамҭаказ аизҳара змаз ақалақь ақалақь хәыҷны иҟалеит.
Архитектура
Абаа-ақалақь иргылоуп аӡиас Иври арӷьарахьтәи аԥшаҳәаҿы ишьҭоу иҳараку абахәаҿ, Иври иҭшәоу адәылҵырҭа азыркуа гәашәын. Ақалақь акымкәа ашә аман. Ихадоу ашә абаа амраҭашәарахьала иҟан. Абаа-ақалақь ихадоу ацитадельаҿ иҭагалоуп ахьчаратә баашқәа. Абаа аҩада-амрагыларахьала акәакьаҿ иаадырԥшит ҩ-еихагылак змоу анхарҭа хыбра ахыжәжәарақәа.
Абаа аҟны иргылоуп аџьаркыдҵа ахьӡ зху ҩ-еихагылак змоу ауахәама. Актәи аихагыла еиҳа иажәуп, аҩбатәи аихагыла X-XI ашәышықәсақәа раан иахадыргылеит. Иахаргылоу ауахәама иҳараку анышьазаҵә змоу ауп, аԥенџьырқәа иамоуп амрагыларатәи, амраҭашәаратә аганахь. Ауахәама аҭӡқәа иеихагалоуп ахаҳә ижәпоу ахаҳәҟьаԥсқәа рыла, хәҭакала ажәытәтәи аиқәҵаратә аквадрқәа рыла.
Абаа абаагәара инагӡан аҩадахьтәи аганахьала, инаау ацаҟьатә анаараҿ, аӡиас аԥшаҳәанӡа. Абри аҭӡқәа рҿы еиҟароу абжьаӡарала 9 баашк иҭагалан. Абаашқәа аҩбатәи, ахԥатәи аихагылақәа иазкын абаа зыхьчоу ар рынхаразы. Абаашқәа ирыман ихҩоу, анышәла ихҩоу ахыб. Анышәла ихыбу апериметраҿ иҟан ахыжәжәарақәа, мацара урҭ рышьҭахь ауадабжьара-адәылҵырҭа.
Аӡиас Иври ахықәаҿ иаанханы иҟоуп Квирацховели ахьӡ зху ауахәама. Уи аҭӡқәа ахаҳәԥслымӡла, ақьырмытла иргылоуп, аҳамԥ аромб аформа змоу аиқәҵала инагӡоуп. Аладахьтәи аганахьала иадҟаҵалоуп ауахәама ҿыц, зыҵаҟа еиқәыршәоуп анышәынҭра. Иубоит иажәу аҭӡы ашьҭа. Иҟалап, абра иҟазар аҳ Аспагур ила иргылоу абаа ацәынхақәа.
Аҭынхара
Аҵхрақәа ирылҵшәаны абаа-ақалақь аҵакырадгьылаҿ ирыԥшааит асаркьеи аџьази иалху анапхаҵақәа; аџьазтә мацәазқәа, аҳәынҵәрақәа, аҳаԥшьақәа, ачаӡырҭа, анышәынҭрақәа (XII-XIII ашә.).
Иинтересу афактқәа
Уџьарма аҟны иԥсҭазаара далҵит ихьанҭаны ихәыз Вахтанг Горгасали.
Ажурнал Forbes Уџьарма 2012 шықәсазы иҭанагалеит адунеи 9 зегь раасҭа ижәытәу абаақәа рсиаҿ.9 самых древних крепостей мира
2006 шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ
Алитература
„საქართველოს არქეოლოგია“ / რედ: აფაქიძე ა., თბილისი: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1959. — გვ. 351-353; 375-377.
„ციციშვილი ი., უჯარმა“, // ჟურ. ძეგლის მეგობარი, №. 6 თბილისი: საბჭოთა საქართველო, 1966 წელი. — გვ. 26-29
Азхьарԥшқәа
საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 6434
უჯარმა // ჩვენი საუნჯე
Азгәаҭақәа
|
40207
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Гергеҭтәи_Самеба
|
Гергеҭтәи Самеба
|
[[Афаил:Khevi,_Georgia_—_View_of_Gergeti_Trinity_Church.jpg|300px|мини|Гергеҭтәи Самеба]]
'''Гергеҭтәи Самеба''' — аҟазаратә комплекс Қырҭтәыла аҟны, Ҟазбеги амуниципалитетаҿ, амшын агдыра аҟынтә 2200 метрак аҟны. Самеба аиҩхаа ихадоу аныҳәарҭа акәын. Абаагәарала икәыршоу акомплексаҿ иалоуп Самеба аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа (XIV ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа), асаркьалсырҭа (XIV ашәышықәса II абжа), Сабҷео (XV ашәышықәса). Гергеҭтәи Самеба [[2006]] шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
== Аҭоурых ==
Ҭеимураз Батонишвили дихәаԥшны аиҩхааҿ дныҟәеит Андриа Моциқули, дарбану Гергеҭаҿ ихазгалаз аџьар. Гергеҭаҿ аџьар ихалгалеит иара убас ацкьа Нино, дарбану иара убас абжьагажәа ҟазҵаз аиҩхааҿ. Адырра иахәаԥшны аныхабаа аргылара идҳәалоуп Вахтанг Горгасали. Аныхабаа аргылара арыцхәҵәыҟьа идырӡам, уи иргылазароуп XIV ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа раан. Аргыларатә хаҳә иааргон ҩ-километрак иацәыхараны ақыҭа Ӷеҷе аҟынтә. Аныхабаа XIV ашәышықәсан Қьырса иҽеиҭакра ахьӡала иргылан.
Гергеҭтәи Самеба, уи аҟны иҟоу аберҭыԥ иарбоуп [[1392]] шықәсыла арыцхә змоу Сиҭархан Гуџьар аҟны. Абриҵәҟьа Гуџьар аҟны Гергеҭтәи Самеба аберҭыԥ иацны иарбоуп “Абаа Гергетаули”.
Баграт V аныхабаа ахылаԥшра-ахӡыӡаара гергетаа ирыдиҵеит, иарбанқәоу “Саҟдришвилираа” ҳәа иԥхьаӡаз. Абри апату гергетаа анаҩстәи ашәышықәсақәа раан Қырҭтәыла даҽа аҳцәагьы ишьақәдырӷәӷәон. Вахушти Самеба ауахәама иԥхьаӡоит Мцхеҭа акаталикосра адоуҳатә мазара, ацқьа Нино лџьар аҭыԥны. Гергетаҿ ирыҩуан ашықәснҵара “Агәалашәаратә султаи” - адокументқәа реизга, иарбану иинтересу адыррақәа алоуп Хеви, иара убас Қырҭтәыла аҭоурых иазкны.
Урыстәыла аимпериа аиҳабыра ахәшашәыгала ҿыц асахьа аннаҵеит аныхабаа аинтериер. [[1966]] шықәсазы ақыҭа Гергета ҵаҟатәи Ҟазбеги иадҵахеит, аха ауахәама ажәытәтәи ахьӡ ԥсахрада иаанхеит, уи еиҭа Гергеҭтәи Самеба ахьӡырҵеит. 2006 шықәсазы аныхаҭӡы аҵаҟа иааԥшит аныхабаа асахьаркыра, иарбану XVI ашәышықәса иахаану. Иааԥшит анцәахша, аиқәырхаҩ, Иоан Арлашаҩ, ацқьа Нинои рсахьақәа.
== Архитектура ==
Аныхабаа аплан мариоуп. Уи ҵаҵӷәыс иаҵоуп аџьар, иарбан амахәҿақәа рыбжьара абжьарха аҭырҭәаарала иуоуеит аквадрат иазааигәоу акәакьҭаиаша. Аныхабаа аҟәырӷ иахагылоуп апсида аҭӡқәа, ихақәиҭны игылоу ҩ-шьаҟак. Аныхабаа иргылоуп ибзианы ижу андезит аквадратқәа рыла. Афасадқәа, аҟәырӷ ахәда, иара убас ҩ-еихагылак змоу асаркьалсырҭа афасадқәагьы иҩычоуп. Аныхабаа аладатәи аҭӡыҿы иадҟаҵалоу имаҷу асбҷео аҟны еизон Хеви абыргцәа рхеилак, иарбану ахеидгыла анхара акрызҵазкуа азҵаарақәа зыӡбоз. Сабҷео XV ашәышықәса аҵыхәтәаны ма XVI ашәышықәса алагамҭаз иргылоуп. Сабҷео аҟны игылан ахаҳәтә иауу “Атәарҭа ҟадақәа”, абра имҩаԥысуан ахеидкылатә аизарақәа, жәлартә аӡбарҭақәа, абраҵәҟьа иҵәахын ахеидкылатә абираҟ Орҟуши. Абри абираҟ иаҵагыланы ишьҭарҵон ахеидкылауаа аҭоуба.
== Аныхақәа ==
Самеба аҟны иҵәахын акәыба ашә ахьӡ аманы ашә аформа змоу ҩ-ныхак. Аныхақәа аӷәы иақәҭыхын, араӡынтә харԥла еибыҭоу руаӡәк иахьӡын саавдро, уи данын анцәахша, хареба, қьырса, мирқма, аӡаахра. Мацара аҩбатәи, асаркьаҿ, ианын аџьар анҵара, ацқьа Самеба, амшаԥы, Ҭома ивара аҭҵаара, Лазаре ишьҭыхра, Қьырса инеира Иерусалимаҿ. Амшцәгьаан идәылыргон аныха, мацара аарҩараан иргон, аӡыхьаҿ иркәабон.
== Алитература ==
* ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 98.
* ოქროპირიძე, ასმათ (2013). გერგეტის სამების სახისმეტყველებისათვის. „ლოგოსი“, გვ. 107.
* კიკნაძე ზ., ქართული მითოლოგია, თბილისი: ბაკმი, 2007. — გვ. 5-56, ISBN 978-99940-27-10-1.
* სანიკიძე, თამაზ (1975). „გერგეტი“. „მეცნიერება“.
* შარაშიძე ქ., გერგეტის სამების „მატიანე მოსახსენებელი სულთა“ // მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისთვის, თბილისი, 1954. — გვ. 245-246.
* კახაძე კ. ჩიმაკაძე თ., საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 2, თბ., 2008. — გვ. 444.
{{commonscat|Gergeti Trinity Church}}
|
Гергеҭтәи Самеба — аҟазаратә комплекс Қырҭтәыла аҟны, Ҟазбеги амуниципалитетаҿ, амшын агдыра аҟынтә 2200 метрак аҟны. Самеба аиҩхаа ихадоу аныҳәарҭа акәын. Абаагәарала икәыршоу акомплексаҿ иалоуп Самеба аҟәырӷ зхагылоу аныхабаа (XIV ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа), асаркьалсырҭа (XIV ашәышықәса II абжа), Сабҷео (XV ашәышықәса). Гергеҭтәи Самеба 2006 шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
Аҭоурых
Ҭеимураз Батонишвили дихәаԥшны аиҩхааҿ дныҟәеит Андриа Моциқули, дарбану Гергеҭаҿ ихазгалаз аџьар. Гергеҭаҿ аџьар ихалгалеит иара убас ацкьа Нино, дарбану иара убас абжьагажәа ҟазҵаз аиҩхааҿ. Адырра иахәаԥшны аныхабаа аргылара идҳәалоуп Вахтанг Горгасали. Аныхабаа аргылара арыцхәҵәыҟьа идырӡам, уи иргылазароуп XIV ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа раан. Аргыларатә хаҳә иааргон ҩ-километрак иацәыхараны ақыҭа Ӷеҷе аҟынтә. Аныхабаа XIV ашәышықәсан Қьырса иҽеиҭакра ахьӡала иргылан.
Гергеҭтәи Самеба, уи аҟны иҟоу аберҭыԥ иарбоуп 1392 шықәсыла арыцхә змоу Сиҭархан Гуџьар аҟны. Абриҵәҟьа Гуџьар аҟны Гергеҭтәи Самеба аберҭыԥ иацны иарбоуп “Абаа Гергетаули”.
Баграт V аныхабаа ахылаԥшра-ахӡыӡаара гергетаа ирыдиҵеит, иарбанқәоу “Саҟдришвилираа” ҳәа иԥхьаӡаз. Абри апату гергетаа анаҩстәи ашәышықәсақәа раан Қырҭтәыла даҽа аҳцәагьы ишьақәдырӷәӷәон. Вахушти Самеба ауахәама иԥхьаӡоит Мцхеҭа акаталикосра адоуҳатә мазара, ацқьа Нино лџьар аҭыԥны. Гергетаҿ ирыҩуан ашықәснҵара “Агәалашәаратә султаи” - адокументқәа реизга, иарбану иинтересу адыррақәа алоуп Хеви, иара убас Қырҭтәыла аҭоурых иазкны.
Урыстәыла аимпериа аиҳабыра ахәшашәыгала ҿыц асахьа аннаҵеит аныхабаа аинтериер. 1966 шықәсазы ақыҭа Гергета ҵаҟатәи Ҟазбеги иадҵахеит, аха ауахәама ажәытәтәи ахьӡ ԥсахрада иаанхеит, уи еиҭа Гергеҭтәи Самеба ахьӡырҵеит. 2006 шықәсазы аныхаҭӡы аҵаҟа иааԥшит аныхабаа асахьаркыра, иарбану XVI ашәышықәса иахаану. Иааԥшит анцәахша, аиқәырхаҩ, Иоан Арлашаҩ, ацқьа Нинои рсахьақәа.
Архитектура
Аныхабаа аплан мариоуп. Уи ҵаҵӷәыс иаҵоуп аџьар, иарбан амахәҿақәа рыбжьара абжьарха аҭырҭәаарала иуоуеит аквадрат иазааигәоу акәакьҭаиаша. Аныхабаа аҟәырӷ иахагылоуп апсида аҭӡқәа, ихақәиҭны игылоу ҩ-шьаҟак. Аныхабаа иргылоуп ибзианы ижу андезит аквадратқәа рыла. Афасадқәа, аҟәырӷ ахәда, иара убас ҩ-еихагылак змоу асаркьалсырҭа афасадқәагьы иҩычоуп. Аныхабаа аладатәи аҭӡыҿы иадҟаҵалоу имаҷу асбҷео аҟны еизон Хеви абыргцәа рхеилак, иарбану ахеидгыла анхара акрызҵазкуа азҵаарақәа зыӡбоз. Сабҷео XV ашәышықәса аҵыхәтәаны ма XVI ашәышықәса алагамҭаз иргылоуп. Сабҷео аҟны игылан ахаҳәтә иауу “Атәарҭа ҟадақәа”, абра имҩаԥысуан ахеидкылатә аизарақәа, жәлартә аӡбарҭақәа, абраҵәҟьа иҵәахын ахеидкылатә абираҟ Орҟуши. Абри абираҟ иаҵагыланы ишьҭарҵон ахеидкылауаа аҭоуба.
Аныхақәа
Самеба аҟны иҵәахын акәыба ашә ахьӡ аманы ашә аформа змоу ҩ-ныхак. Аныхақәа аӷәы иақәҭыхын, араӡынтә харԥла еибыҭоу руаӡәк иахьӡын саавдро, уи данын анцәахша, хареба, қьырса, мирқма, аӡаахра. Мацара аҩбатәи, асаркьаҿ, ианын аџьар анҵара, ацқьа Самеба, амшаԥы, Ҭома ивара аҭҵаара, Лазаре ишьҭыхра, Қьырса инеира Иерусалимаҿ. Амшцәгьаан идәылыргон аныха, мацара аарҩараан иргон, аӡыхьаҿ иркәабон.
Алитература
ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 98.
ოქროპირიძე, ასმათ (2013). გერგეტის სამების სახისმეტყველებისათვის. „ლოგოსი“, გვ. 107.
კიკნაძე ზ., ქართული მითოლოგია, თბილისი: ბაკმი, 2007. — გვ. 5-56, ISBN 978-99940-27-10-1.
სანიკიძე, თამაზ (1975). „გერგეტი“. „მეცნიერება“.
შარაშიძე ქ., გერგეტის სამების „მატიანე მოსახსენებელი სულთა“ // მასალები საქართველოსა და კავკასიის ისტორიისთვის, თბილისი, 1954. — გვ. 245-246.
კახაძე კ. ჩიმაკაძე თ., საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 2, თბ., 2008. — გვ. 444.
|
40201
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Гониотәи_абаа
|
Гониотәи абаа
|
[[Афаил:Gonio_Fortress_2.jpg|300px|мини|Гониотәи абаа]]
'''Гониотәи абаа''', ''Аԥсарос'' — аҭоурыхтә абаа Қырҭтәыла аҟны, Аҷоутәи Автономтә Республикаҿ. Ишьҭоуп аҭоурыхтә Лазети аҩадахьтәи ахәҭаҿы, аӡиас Ҷорохи амшын Еиқәа алаларҭаҿ, уи армарахьтәи аԥшаҳәаҿы.
== Етимолoгиа ==
Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рыла ишьақәырӷәӷәахоит ахьӡ Гонио еиҳарак игәианны ишыҿиаз. Иааԥшуеит, Гонио ажәытәтәиӡа аамҭа аҟынтә Аԥсар шахьӡыз. Иара убас абырзентә, алатинтә, ақырҭуа ахыҵхырҭақәа рҿы ари ахьӡ еиуеиҧшым аформала ихархәахоит: Абсар, Аԥсарос, Аԥсару, Аԥсарунт, Аԥсареа, Аԥсарон, уб. егь.
* Ариан ихцәажәарала Аԥсар зны Аԥсирт ахьӡын, избанзар убраҵәҟьа дыршьызшәа Медеаи Иасони амҽыӷьла Аԥситр, иашаны абриазы иахьӡҵахеит абри аҭыԥ уи ихьӡ. Иара убас Ариан иазгәаиҭоит аҭыԥантәи уаа иахьанӡа иудырбоит Аԥситр инышәынҭра.
* Павел Ингороҟва игәаанагарала Ҷорохи ҷанаа рбызшәала иахьӡуп “Какамар”, гыршәала “Акамԥсис”. Ажәа ԥаси ажәытәтәи ақырҭуа адиалектаҿ аӡы, аӡиас иаанагоит. Абри иашьаҭакны Павел Ингороҟва алкаа ҟаиҵоит “Акамԥсис раԥхьатәи ахьӡала Акам-ԥасис Акам-аӡиас” ишаанагоу.
* В. Иашвили игәаанагарала Аԥсар ақырҭуа ахыҵхырҭа амоуп: “Абри амҩа ҳаццозар, иаҳбоит, Аԥсар ма Аԥсареа аҟны убриҵәҟьа Ԥса-ԥаса-ԥаси иуаҳауеит, иарбан ажәытәтәи ақырҭуа адиалектқәа рҿы, ишаҳбаз еиԥш, аӡы, аӡиас иаанагон. Иара убас, ишдыру еиԥш, апрефикс а иаҟароуп са, мацара асуффикс р(е)а иахьышьҭоу аҭыԥ унарбоит. Аԥсар ма Аԥсареа аӡы ахьыҟоу аҭыԥ, аӡыла ибеиоу аҵакыра, аӡмахтә ҭыԥ иааногоит. Абри аӡмах ҳара ҳепоханӡагьы иааит, (Гониотәи аӡмах аканлқәа рыла мацара асоветтә аиҳабыра абзоурала иҭадырбеит). Абасала, ахьӡ Аԥсар ахахьы аагара иреалу, абри аҵакыраз ахатәҷыдаратә, ареалра ҳнарбоит”.
* Ахьӡ Гониа ицәырҵуеит XII ашәышықәса ашьҭахь - XII-XIII ашәышықәсақәа раан. Абри ахьӡ раԥхьа дахцәажәоит ашәҟәыҩҩы Хаџьи Калԥа; уи иазӷәаҭала, Гониа амшын аԥшаҳәатә Қырҭтәыла аҳәааҿ абаагьы ауп, имаҷу ақалақьгьы, аокруггьы.
== Иахьыҟоу аҭыԥ ==
Гонио абаа, Ҷорохи иҭабоу аԥшаҳәа аҟынтә 500 метрак ибжьоуп, мацара амшын аԥшаҳәа аҟынтә ишиашоу цәаҳәала - 800 метрак. Агәаанагарақәак ирыхәаԥшны уазхәыцроуп, ажәытәтәиӡа аепохаҿ абаа еиҳа иааигәаны ишыҟазаракәыз амшын аԥшаҳәаҿы. Гонио абаа аҵак ду аман. Уи иахьчон Ҷорохи алаларҭа армарахьтәи аганахь иазыԥшыз ашәарҭара. Абри аҩыза ашәарҭараны академик Успенски макьана ажәытәтәиӡа аамҭаз амшын ашхәарцәа аирбоит. Абри идуу астратегиатә аҵакыла аилыркаара унаҭоит абаа адуӡӡара. Убраҵәҟьа Успенски убри иамыхәаԥшыкәа иашаҵәҟьаны ишизымҳәоу абаа аргылара арыцхә, уи аргылара уи агипотез иахәаԥшны ирыдикылоит римаа хаҭала Помпеус, убри апериодаҿ идуӡӡоу аргылара аԥҵаҩы еиԥш. “Помпеус итәуп Понто аҟны ақалақь рацәа аргылара апату; ҳхахьы иааҳгароуп, абри аамҭаз ишитәу Ҷорохи алаларҭа аҟны абаа аргыларагьы.”
== Архитектура ==
Гонио абаа аформала акәакьҭа иашоуп; уи аура 228 метрак, мацара аҭбаара 195 метрак ыҟоуп. Абаа аҵакыра 44,460 кв м иаҟароуп. Абаагәара 18 абаашла ирӷәӷәоуп. Акәакьтә абаашқәа еиҳа идууп.
Гонио имариам ргылароуп ахатә абаақәеи адҟаҵала-ахаргылеи рыла. Абаа ахатә аҟазаара аҩныҵҟа зныкымкәа арҿыцра-ареставрациа ахнагахьеит. Абаагәара аҭӡқәа рҿы иубартә иалкаахоит аргылара ацәаҳәақәак. Урҭ рҟынтәи ажәытәтәиӡоуп иашаны еиқәҵоу идуу, иацԥыҳәаны ицәу аквадрқәа, мацара иҿыцуп - аҭӡқәа хыхьтәи ахәҭаҿы ахаҳә ҟьаԥсла еиқәҵоу ацәаҳәа. Абри аҵыхәтәантәи XVI ашәышықәса абжьаратә епоха иахаануп, ахыҵхырҭақәа ишаҳдырбоу еиԥш, Османтәылаа “Идыргылеит, (иахадыргылеит) ҿыц импыҵакыз Гониа.
Абаа ажәытәтәиӡа ацәаҳәа, уи ицәу агәалқәа рыла иргылоуп. Ирацәоуп метрак ажәпара змоу агәалқәа, иарбанқәоу 80 см. аҳаракыра змоу, аҭбаара 70 см. аҭӡқәа абри ҵаҟатәи ахәҭа зегь раасҭа иажәуп. Уи аҳаракыра хә-метрак амоуп, мацара акәакьқәа рыҟны, абаашқәа иахьхагалоу, бжь-метрак. Абри аҭӡы ажәпара хыхьтәи ахәҭаҿы метраки бжаки ыҟоуп. Археологиатә дыррақәа, абырзентә-римтәи ашәҟәыҩҩраҿ ихьчоу адыррақәа ирыхәаԥшны аԥхьатәи афеодалтә аепоха иахаануп.
Аҭӡқәа ибзианы ихьчоуп. Аҭӡы ахаҳәқәа еиқәҵоуп акьыр иалху ашьыхгала. Аҭыԥантәи ажәаԥҵала, ахаҳәқәа убас иааргеит: “Квариаҭи аҟынтә Гониа аҟынӡа еишьҭагылоу ауаа дара-дара напык аҟынтә даҽа напыкахь еимырдон ахаҳәқәа”. Ажәаԥҵа, иҟалап, иакьысуеит игәианны иахаргылоу ахаҳә маҷқәа раагара, избанзар ҵаҟатәи аҭӡы агәал дуқәа раагара акамбашьуардынлагьы иуадаҩхон.
Абраҵәҟьа иҟоуп Авизантиатә епохатә (VI-VII ашә.) аргыларақәа рцәаҳәа. Ареставрациатә усурақәа инагӡахаракәын Гонио аҟны генуалаа рыҟазаара аепохаҿгьы (XII-XIV ашә.). Абри аҵыхәтәантәи абра аргылара ишаҿыз, абри ишьақәнарӷәӷәоит убри аҭыжьымҭагьы, иарбану абри ааба “Аргылара” геуаа ирыдырҵеит. Абриҵәҟьа агәаанагарала иазгәаҭатәуп убригьы, ахаҭа ахьӡ Гониа аҭакратә форма шакәу Гонуа аҟынтә.
Абас еиԥш, аргыларатә ԥшь-цәаҳәак, еиҳамзар, Гониа аҟны ҳәарада ахы цәырнагоит.
Абаа абаагәара адәахьала иамоуп дара-дара еиҟароу ашәагала еидыхуп 18 абааш; урҭ рыбжьара зегь раасҭа идууп ԥшь-баашк, иарбанқәоу изхагалоу абаагәара акәакьқәа рыҟны. Абааш цыԥхьаӡа аҟны абаа аҩныҵҟа ахаҳәтә мардуан амоуп.
Абаа аҩныҵҟа агәҭантәи ашҭаҿ еиҳарак игәиану аргылара аџьаме ду ыҟоуп, мацара анышәаҿ аҳаԥкылҵақәа аанханы иҟоуп.
Ԥ. Успенски, Л. Вилкенски иҿаҳәала, абаа иаман ԥшь-гәашәк, аха аус аҭыԥанҵәҟьа аҭҵаарала абри адырра ишьақәырӷәӷәахаӡом. Аиашаҵәҟьа абаа иаман ҩ-ҩналарҭак, иарбану ишьақәзырӷәӷәоу Н. Шавров идыррагьы. Аҩналарҭақәа ашәқәа абаа иамазаарын аладахьала, амраҭашәарахьала. Амраҭашәаратә аҩналарҭа ихадазаап. Уи иҭыԥыркуп иадҟаҵалоу абаашқәа рыбжьара, абри иахҟьаны иҵауланы иҭаԥҟоуп аҩныҵҟа. Абри аҩналарҭа зкәакьҭа иашоу аформа амоуп. Уи ахаҿы адәахьала иалхуп ицәу ахаҳә дуу, аҭыԥантәи абыргцәа реиҭаҳәарала, адҩыла амазаап. Алаз быргык иҳаиҳәеит: сан абри адҩыла лхаҭа лылала илбазаап. Маҷавариани идыррала, адҩыла змоу ахаҳә [[1878]] шықәсазы имҵадырсзаап. Маҷавариани ила еизгоу ажәаԥҵа иахәаԥшны, амҵарсҩы Баҭым дынхозшәа, дарбану зхы иазырхәаз аибашьра иахылҿиааз аилаҩынтра, адҩыла змаз ахаҳә игазаап.
Макьана ҳара ҳшәышықәса алагамҭаз абаа ихадоу аҩналарҭаҿ ихьчан иҩычоу аҩнашәқәа. Абри аҩнашәқәа ирызкны [[1915]] шықәса ашьҭахь иҩуан апрофессор Андреи Краснов: “Макьана ааигәа ихьчан иҷыдоу аҟаҵамҭатә аҩнашәқәа, аха ари аҩнашәқәа атәымуаҩ археологцәа иргеит, иахьатәи ацклаԥшҩцәа ирзаанрыжьит мацара зинтерес маҷу ахыжәжәарақәа”.
== Аҭоурых ==
Ажәытәаан абаа авараҿ Ҷорохи армаратә аӡымахә ииасуан. Жәлартә ажәаԥҵақәа рҿы иарбоуп ахатәҷыдала ари афакт. Ажәаԥҵақәа ирыхәаԥшны, абаа аԥхьа Ҷорохи ииасуан, абаа азааигәараҵәҟьа амшын иалалон. Адырра иахәаԥшны, аӡиас ԥыхьа анышьатә ҵакы амазаап: абрантәи ԥыхьа анышьақәа рыла Артвинахь ицон. Аамҭақәа рыҩныҵҟа Ҷорохи ари амахәҭа иаркуп, аӡианы иҟалеит. Абас иҿиаз аӡиа, иарбану иахьа Гонио аӡиа ахьӡла идыру.
Антикатә ашәҟәыҩҩцәа инаӡаны иахцәажәоит Колхети амшын аԥшаҳәа. Колхети амшынны Страбон иԥхьаӡоит амшын Еиқәа ахәҭа Колхети аԥшаҳәаҿы. Гур-римтәи ашәҟәыҩҩы Гаиос Плинус аиҳабы (ҳара ҳера I ашә.) иҳәоит, амрагыларахьала “140000 шьаҿакаҿ Трапезунт аҟынтә ишыҟоу аӡиас Абсар (Absarus), зӡымахәаҿ убриҵәҟьа ахьӡ змоу абаа шыҟоу. Абри адырраҿ ишьақәырӷәӷәоуп Трапезунт аҟынтә амрагыларахьала аӡиас Аԥсар, абри Аԥсар алаламҭаҿ аԥсар абаа.
Аԥсар дахцәажәоит аҩбатәи римтәи ашәҟәыҩҩгьы - Флабио Ариан. Ариан амаҵураҿгьы дыҟан, иарбану аамҭаказ анапхгара изиуан Кападокиа атитул Legatus Augusti pro praetore. Абри аамҭаз, ҳара ҳераҿ 134 шықәсазы, уи дныҟәеит Колхети амшын аԥшаҳәаҿы, аныҟәара иазкны аимператор Ҳадриан ([[114]]-[[138]]) идигалеит асабырба. Абрантәи еилкаахоит, Ариан Аԥсараҿгьы дышнеиз. Абри аныҟәара иазкны Ариан иҳаиҳәоит, Арқабе аҟынтә Аԥсарынӡа 60 стадионк (Ариан истадион 200 метрак ыҟан) шыҟоу. Ариан анаҩс инаигӡоит ихатә ахцәаҽәара, иҩҩуеит: “Ҳдәықәлеит, Аԥсар аҟынтә, уахынла ҳара ҳалсит Акамԥсид, иарбану 15 стадионк рыла изцәыхароу Аԥсар. Акамԥсис аҟынтә аӡиас Баҭӡ 75 стадионк рыла иацәыхароу, аӡиасқәа Аԥсар, Акамԥсис Ҷорохи ҩ-ӡымахәкуп алаламҭаҿ. Ари иубоит ажәытәтәи ашәҟәыҩҩцәа разгәаҭақәа рҟынтәи. Прокоп Кесариеди иҳәоит:
* “Ҷантәыла ашьхақәа рҟынтәи илбаауеит аӡиас Баис ахьӡны, иарбану Ҷала рацәа ианалслак ашьҭахь, ирыкәшоит ашьхаҳаракыратә ҭыԥқәа, Лазика ақытақәа рзааигәара имҩасуеит, иалалоит Евксин Апонт, аха ушьҭа даҽа хьӡык амоуп… уи, аҭыԥантәи ауааԥсыра Акамԥсис ҳәа иашьҭоуп”.
Флабио Ариан, хыхь иаагоу ажәақәа рҟынтә ишааԥшуа еиԥш, Трапезунт аҟынтә, анаҩс Арқабе аҟынтә зны Аԥсараҿ дааит, мацара анаҩс Акампсис далсит. Акампсис Ҷорохи арӷьарахьтәи аӡымахәҭоуп. Абжьаӡара Аԥсар аҟынтә Акампсис аҟынӡа 15 стадионк ыҟоуп. Еилкаап Аԥсар Ҷорохи армарахьтәи аӡымахәҭа шакәу, иарбану изывсуаз убриҵәҟьа ахьӡ змоу абаа, иалалон амшын. Ариан идырра иақәныҟәаны Аԥсар абаа ишьҭан убра иҟан иахьа иахьышьҭоу Гонио абаа. Аԥсар абаа убриҵәҟьа Гонио абаа ауп. Аӡиас Аԥсар иахьа иҭабахьеит аха иаанхеит уи аҟынтә акалапот.
Ариан идыррала, Аԥсар анырхара иажәӡоуп, уи аҟазаара аргонавтцәа рныҟәара аҟынтә иаауеит. Прокоп анаҩстәи ажәақәа рыла дахцәажәоит ақалақь Аԥсар:
* “Уи аҭӡы рацәа акәыршан, еибыҭан атетрқәа рыла, аипподромла, уи даҽакгьы ирацәаны иаман, иарбан иаабац ақалақь адура узырбоу.”
65 шықәсазы Помпеус Колхети импыҵаикит. Атәиқиҭратә Рим ахатәара ахақәиҭра абзиа збоу колхаа рзы еиҳа ихьанҭан. Абриазы Колхети ласс-лассы иқәгылон римаа ирҿагыланы. Колхаа рықәгыларак иазкны дахцәажәоит римтәи аҭоурыхдырҩы Тацит. Тацит идыррала, ақәгылара ҟалеит император Веспасиан иаан. Ақәгылара иалагеит Трапезунт аҟынтә, лассы иалаҵәахеит Колхети инхаз аԥшаҳәаҿгьы. Ақәгылара антиримтәи аҟазшьа аман; ақәгылара ахадара азиуан Аникнт. Абри ақәгылара Веспасиан азҿлымҳара инаҭеит. Аимператор иааишьҭит иӷәӷәоу ар, иарбанқәоу иқәгылаз аҵадырхеит.
Римаа арегион аконтроль азы ар ҭаргылан ирыман ишахәҭоу иалху абаақәа рҿы. Абри аҩыза ар иҟан Трапезунтаҿ, Фазисаҿ, Диоскуриаҿ, Питиунтаҿ… уб. егь. Урҭ Аԥсар абааҿгьы ар рыман. Ариан иҩҩеит: “Ҳнеит Аԥсараҿ, иахьҭаргылоу хә-копортак”. Аԥсар абаа астратегиатә ҵакы аман римаа рзы. Уи иахьчон Ҷорохи алаларҭа армарахьтәи аган.
Убри Аԥсар абаа римаа рлегионцәа рзы плацдарм шакәыз иаҳнарбоит Италиаҿ Нола азааигәара Абелаҿ кварцхлбекаҿ иԥшаау адҩылала. Абри адҩылаҿ иарбоуп аколониа Абела ихада центурион Марциус Плеториус Целер. Адҩылаҿ уи иазкны иахҳәаауп, алегион рацәа ацентрионны аихшараан уи, апартиа аибашьра алахәыла еиԥш, ианаишьеит аимператор Траиан, адҩылаҿ иахҳәаауп, аамҭаказ уи инанагӡон амшын Еиқәа амрагыларатәи аԥшаҳәаҿы иҭыԥырку, Аԥсараҿ (Numeri tendents in Ponto Abraso) итәаз ацхырааратә римтәи ар ацклаԥшҩы агәыԥ ахада (praepositus) имаҵура.
Прокоп Кесариели иаан (VI ашәышықәсаан) ақалақь Аԥсар иртәыртәит, еиларыжьит. Аҭоурыхдырҩы акагьы ҳаиҳәом абри аилажьра иазкны. Убри иамыхәаԥшыкәа, Прокоп Кесариели еиҵбу аҭоурыхдырҩы Агаҭиа Сқоластикос ([[536]]-[[582]]) иҿаҳәала, Аԥсар еиҭа ақалақьуп ҳәа дахцәажәон. Абри иацны абри ақалақьаҿ апансионатын, иахьыҩнарҵаз Губаз аҳ дызшьыз Рустике, Иоан. Абри иаанагоит, ақалақь Аԥсар еиҭа арратә административтә центр шакәыз. Еилкаауп, уи еиҭа ишырҿыцхаз.
Аԥсар VII ашәышықәсатә абырзентә ахыҵхырҭагьы иаҳнарбоит “Парамбол Аԥсарос” ахьӡала. Парамбол абри аҩыза атәарҭа иахьӡын, иарбану аимпериа аҳәаа ахьчара адҵас измаз. Аԥсар VIII ашәышықәса ақырҭуа ахыҵхырҭаҿгьы иаҳԥылоит. Ашәҟәыҩҩы Иоан Сабаниӡе амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҳәаақәа реиқәыԥхьаӡараан дахцәажәоит: “Аԥсар дшыҟаз”.
Абри арегионаҿ иааԥшит Колхтәи аџьазтә культура, актәи ақырҭуа аҳәынҭқарратә аидгыларақәа: Диаоха, Колхтәи аҳра (ҳера ҟалаанӡа XIII-VIII ашә.) ажәытәтәиӡа адырра уи иазкны итәуп римтәи автор Плиниус Секундус (ҳара ҳера I ашә.). Абырзентә-римтәи ахыҵхырҭақәа рҿы идыруп Аԥсарунт ахьӡла. Антикатә традициа иашьашәаланы Аԥсарос аиҿкаара аргонавтцәа рекспедициа иадҳәалоуп. Урҭ рыла Аиет иԥа Аԥсирт ишьра, абри аҭыԥан ижра. Аха археологиатә дыррақәа ирышьашәаланы ажәытәтәиӡа анырхарҭа абра ҳера ҟалаанӡа VIII-VII ашәышықәсақәа ирхаануп. Рхазы абаа абра римаа ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан идыргылеит.
II ашәышықәсаан абра римаа хә-копортак рызгылан. Абри апериодаҿ уи ибзианы ирӷәӷәоу, ибзианы еиқәыршәоу абаа акәын. Абаа аҵакырадгьылаҿ иԥшаауп I-III ашәышықәсақәа рыргыларақәа: аҽыкәабарҭақәа, аказармақәа, апреториум, аканализациа, аӡымҩангаратә системақәа, аӡы асистематә аҵеџьқәа, уб. егь. Ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа зны римтәи аимпериа, анаҩс Византиа, Италиа ақалақь-республикақәа (Генуа, уб. егь.) аинтерес ду аадырԥшуан абри астратегиала акрызҵазкуа абаа азы.
Гонио абаа XII ашәышықәса анаҩстәи аамҭатә ахьӡоуп. XIII ашәышықәса аҟынтә Гониа гуриа аҳәаақәа рҿы иалан административла еиԥш, убас анцәахаҵарала. Гониа аҳәаақәа рҟынтә иалагон Анчи аепископра. [[1547]] шықәсазы Ҷантәыла Гонио ацны Османтәыла аимпериа иампыҵанакит. Гуриаа рықәԥара Гониа-Ҷантәыла аиқәырхаразы алҵшәа ацымызт.
Османтәылаа Гонио идырӷәӷәеит, уи Гуриа Самҭавро ақәлара аплацдармыс иҟарҵеит. [[1617]]-[[1618]] ашықәсқәа раан асултан Гонио ахныҟәгарас ииҭеит Ҭеимураз I. [[1640]] шықәсазы абаа иргеит Донтәи аказакцәа, аха шықәсык ашьҭахь уи Османтәыла ирымнахит аказакцәа. [[1672]]-[[1673]] ашықәсқәа раан Гонио аҟны дыҟан Жан Шарден. Абри аамҭаз Гонио аҟны игылан Ианичараа имаҷу ргарнизон, ҩ-бзарбзанк. XVII ашәышықәса аҵыхәтәаны Гонио Ҭавдгиртӡераа иԥсылманхаз рыҿга анапаҿы иҟан.
*“Баҭым аҿаԥхьа Ҷорохи аладатәи аԥшаҳәаҿы иҟоуп Гониа, имаҷу ақалақьи абааи. Ирымпыҵакуп Османтәылаа, иарбану идзыргылаз корониконааи ақырҭцәеи."
Гонио Османтәыла анапаҿы инхеит [[1878]] шықәсанӡа, Сан-Стефано аинааларала Аҷоу иацны Урыстәыла аимпериа ианаҭахаз.
== Археологиатә експедициақәа ==
[[1959]] шықәсазы Гонио аҟны имҩаԥгахеит аԥшыхәратә ҟазшьа змоу археологиатә усурақәа (О. Лорҭқиԥаниӡе, Ҭ. Миқелаӡе, А. Рамишвили), заамҭазы анышә агәҭа иҵәахыз акрызҵазкуа ацәынхақәа иааԥшит.
Азҿлымҳара узҭоу алҵшәақәа ҳанаҭеит Гонио [[1961]] ашықәстәи археологиатә експедициа (анапхгаҩы И. Грӡелишвили). Абаа амраҭашәарахьала, Баҭым-Сарԥ амҩа арӷьарахьтәи аганахь иҵыххеит аргылара ду, иарбану аекспедициа анапхгаҩы заатәи игәаанагарала, Аԥсар аҽырҩырҭа ахыжәжәара акәын. Абри ада ари експедициа идуӡӡоу аԥшаамҭоуп Гонио акәша-мыкәша аихатә аметаллургиатә ахәышҭаара ду аарԥшра.
Абаа аҵакырадгьылаҿ иԥшаау амаҭәар (акерамика, амонетақәа) ақәра, уи ҳера ҟалаанӡа II-I ашәышықәсақәа аладахьы ицаӡом (Д. Хахутаишвили). Гонио абааҿы [[1994]] ашықәс аҟынтә аус ауеит амузеи-аҳәырԥсарра, ҳара ҳера ҟалаанӡа аҟынтә XIX ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа рҟынӡа ирхаану аекспонатқәа ахьыҵәаху.
[[2015]] шықәсазы археологиатә аҵхрақәа ирылҵшәаны иааԥшит римтәи апериод иахаану аказарма ахыжәжәарақәа, асаркьа аалых, амонетақәа, иара убас актәи ашәышықәса аҩбатәи абжа иахаану аҽыкәабарҭа ацәынхақәа, иахьаагоу уи апериод иатәу аӡы арезервуарқәа, абаа аҵакырадгьылтә ахаҳәцәқәа, аҽыкәабарҭа амозаика акырӡа идуу аҵакырадгьылаҿ. Амозаика инагӡоуп агәилԥшшәы змоу ахаҳәқәа реиҭныԥсахрала. Иарбоуп еиуеиҧшым ахкы змоу агеометриатә орнаментқәа, ихаданы- ашахмат, аромб еиԥшу аорнаментқәа. Ахалсоԥели ахаҿы иааԥшит амонументтә уахәама ацәынхақәа, иарбану ҳара ҳера VI ашәышықәса иахаану. Уи ашәагақәоуп - аура 24, аҭбаара - 18 метрынӡа, акырӡа ибзианы еиқәхеит.
== Алитература ==
* გძელიშვილი ი., ხახუტაიშვილი დ., რკინის წარმოების უძველესი კერა ჭოროხის ქვემო დინებაში და არქეოლოგიური დაზვერვები გონიო-აფსაროსში, კრ.: სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები, I, თბ., 1964;
* ლორთქიფანიძე ო., მიქელაძე თ., ხახუტაიშვილი დ., გონიოს განძი, თბ., 1980 (ქართ., რუს. და ფრანგ. ენებზე);
* იაშვილი ვ., „გონიოს ციხის ისტორიისათვის“, კრ.: ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლები აჭარაში, ბათ., 1955;
* სიხარულიძე ი., „აჭარის მატერიალური კულრუტის ძეგლები“, ბათ., 1962;
* სიხარულიძე ი., ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 218.
* ხახუტაშვილი დ., ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 2, თბ., 2012. — გვ. 97.
* „Доклад, сделанный в 1917 г. на сесии Академии наук“, აჭარის სახელმწიფო მუზეუმის სამეცნიერო ფონდის ხელნაწერი №27.
* „История Батумского края, Батумское побережье“, 1911
* „Из путевых впечатлений от Батума до Лимана“, Известия Кавказского отделения русского географического общества. т XIX. 1907-1908
* „Город Батум с его окрестностями“, აჭარის სახელმწიფო მუზეუმის სამეცნიერო ფონდის ხელნაწერი № 14
* „Южная Колхида“, 1915
* C. G. Brandis, Arrians Periplus Ponti Euxini, RhM, LI, 1896, стр. 109—126.
|
Гониотәи абаа, Аԥсарос — аҭоурыхтә абаа Қырҭтәыла аҟны, Аҷоутәи Автономтә Республикаҿ. Ишьҭоуп аҭоурыхтә Лазети аҩадахьтәи ахәҭаҿы, аӡиас Ҷорохи амшын Еиқәа алаларҭаҿ, уи армарахьтәи аԥшаҳәаҿы.
Етимолoгиа
Аҭоурыхтә хыҵхырҭақәа рыла ишьақәырӷәӷәахоит ахьӡ Гонио еиҳарак игәианны ишыҿиаз. Иааԥшуеит, Гонио ажәытәтәиӡа аамҭа аҟынтә Аԥсар шахьӡыз. Иара убас абырзентә, алатинтә, ақырҭуа ахыҵхырҭақәа рҿы ари ахьӡ еиуеиҧшым аформала ихархәахоит: Абсар, Аԥсарос, Аԥсару, Аԥсарунт, Аԥсареа, Аԥсарон, уб. егь.
Ариан ихцәажәарала Аԥсар зны Аԥсирт ахьӡын, избанзар убраҵәҟьа дыршьызшәа Медеаи Иасони амҽыӷьла Аԥситр, иашаны абриазы иахьӡҵахеит абри аҭыԥ уи ихьӡ. Иара убас Ариан иазгәаиҭоит аҭыԥантәи уаа иахьанӡа иудырбоит Аԥситр инышәынҭра.
Павел Ингороҟва игәаанагарала Ҷорохи ҷанаа рбызшәала иахьӡуп “Какамар”, гыршәала “Акамԥсис”. Ажәа ԥаси ажәытәтәи ақырҭуа адиалектаҿ аӡы, аӡиас иаанагоит. Абри иашьаҭакны Павел Ингороҟва алкаа ҟаиҵоит “Акамԥсис раԥхьатәи ахьӡала Акам-ԥасис Акам-аӡиас” ишаанагоу.
В. Иашвили игәаанагарала Аԥсар ақырҭуа ахыҵхырҭа амоуп: “Абри амҩа ҳаццозар, иаҳбоит, Аԥсар ма Аԥсареа аҟны убриҵәҟьа Ԥса-ԥаса-ԥаси иуаҳауеит, иарбан ажәытәтәи ақырҭуа адиалектқәа рҿы, ишаҳбаз еиԥш, аӡы, аӡиас иаанагон. Иара убас, ишдыру еиԥш, апрефикс а иаҟароуп са, мацара асуффикс р(е)а иахьышьҭоу аҭыԥ унарбоит. Аԥсар ма Аԥсареа аӡы ахьыҟоу аҭыԥ, аӡыла ибеиоу аҵакыра, аӡмахтә ҭыԥ иааногоит. Абри аӡмах ҳара ҳепоханӡагьы иааит, (Гониотәи аӡмах аканлқәа рыла мацара асоветтә аиҳабыра абзоурала иҭадырбеит). Абасала, ахьӡ Аԥсар ахахьы аагара иреалу, абри аҵакыраз ахатәҷыдаратә, ареалра ҳнарбоит”.
Ахьӡ Гониа ицәырҵуеит XII ашәышықәса ашьҭахь - XII-XIII ашәышықәсақәа раан. Абри ахьӡ раԥхьа дахцәажәоит ашәҟәыҩҩы Хаџьи Калԥа; уи иазӷәаҭала, Гониа амшын аԥшаҳәатә Қырҭтәыла аҳәааҿ абаагьы ауп, имаҷу ақалақьгьы, аокруггьы.
Иахьыҟоу аҭыԥ
Гонио абаа, Ҷорохи иҭабоу аԥшаҳәа аҟынтә 500 метрак ибжьоуп, мацара амшын аԥшаҳәа аҟынтә ишиашоу цәаҳәала - 800 метрак. Агәаанагарақәак ирыхәаԥшны уазхәыцроуп, ажәытәтәиӡа аепохаҿ абаа еиҳа иааигәаны ишыҟазаракәыз амшын аԥшаҳәаҿы. Гонио абаа аҵак ду аман. Уи иахьчон Ҷорохи алаларҭа армарахьтәи аганахь иазыԥшыз ашәарҭара. Абри аҩыза ашәарҭараны академик Успенски макьана ажәытәтәиӡа аамҭаз амшын ашхәарцәа аирбоит. Абри идуу астратегиатә аҵакыла аилыркаара унаҭоит абаа адуӡӡара. Убраҵәҟьа Успенски убри иамыхәаԥшыкәа иашаҵәҟьаны ишизымҳәоу абаа аргылара арыцхә, уи аргылара уи агипотез иахәаԥшны ирыдикылоит римаа хаҭала Помпеус, убри апериодаҿ идуӡӡоу аргылара аԥҵаҩы еиԥш. “Помпеус итәуп Понто аҟны ақалақь рацәа аргылара апату; ҳхахьы иааҳгароуп, абри аамҭаз ишитәу Ҷорохи алаларҭа аҟны абаа аргыларагьы.”
Архитектура
Гонио абаа аформала акәакьҭа иашоуп; уи аура 228 метрак, мацара аҭбаара 195 метрак ыҟоуп. Абаа аҵакыра 44,460 кв м иаҟароуп. Абаагәара 18 абаашла ирӷәӷәоуп. Акәакьтә абаашқәа еиҳа идууп.
Гонио имариам ргылароуп ахатә абаақәеи адҟаҵала-ахаргылеи рыла. Абаа ахатә аҟазаара аҩныҵҟа зныкымкәа арҿыцра-ареставрациа ахнагахьеит. Абаагәара аҭӡқәа рҿы иубартә иалкаахоит аргылара ацәаҳәақәак. Урҭ рҟынтәи ажәытәтәиӡоуп иашаны еиқәҵоу идуу, иацԥыҳәаны ицәу аквадрқәа, мацара иҿыцуп - аҭӡқәа хыхьтәи ахәҭаҿы ахаҳә ҟьаԥсла еиқәҵоу ацәаҳәа. Абри аҵыхәтәантәи XVI ашәышықәса абжьаратә епоха иахаануп, ахыҵхырҭақәа ишаҳдырбоу еиԥш, Османтәылаа “Идыргылеит, (иахадыргылеит) ҿыц импыҵакыз Гониа.
Абаа ажәытәтәиӡа ацәаҳәа, уи ицәу агәалқәа рыла иргылоуп. Ирацәоуп метрак ажәпара змоу агәалқәа, иарбанқәоу 80 см. аҳаракыра змоу, аҭбаара 70 см. аҭӡқәа абри ҵаҟатәи ахәҭа зегь раасҭа иажәуп. Уи аҳаракыра хә-метрак амоуп, мацара акәакьқәа рыҟны, абаашқәа иахьхагалоу, бжь-метрак. Абри аҭӡы ажәпара хыхьтәи ахәҭаҿы метраки бжаки ыҟоуп. Археологиатә дыррақәа, абырзентә-римтәи ашәҟәыҩҩраҿ ихьчоу адыррақәа ирыхәаԥшны аԥхьатәи афеодалтә аепоха иахаануп.
Аҭӡқәа ибзианы ихьчоуп. Аҭӡы ахаҳәқәа еиқәҵоуп акьыр иалху ашьыхгала. Аҭыԥантәи ажәаԥҵала, ахаҳәқәа убас иааргеит: “Квариаҭи аҟынтә Гониа аҟынӡа еишьҭагылоу ауаа дара-дара напык аҟынтә даҽа напыкахь еимырдон ахаҳәқәа”. Ажәаԥҵа, иҟалап, иакьысуеит игәианны иахаргылоу ахаҳә маҷқәа раагара, избанзар ҵаҟатәи аҭӡы агәал дуқәа раагара акамбашьуардынлагьы иуадаҩхон.
Абраҵәҟьа иҟоуп Авизантиатә епохатә (VI-VII ашә.) аргыларақәа рцәаҳәа. Ареставрациатә усурақәа инагӡахаракәын Гонио аҟны генуалаа рыҟазаара аепохаҿгьы (XII-XIV ашә.). Абри аҵыхәтәантәи абра аргылара ишаҿыз, абри ишьақәнарӷәӷәоит убри аҭыжьымҭагьы, иарбану абри ааба “Аргылара” геуаа ирыдырҵеит. Абриҵәҟьа агәаанагарала иазгәаҭатәуп убригьы, ахаҭа ахьӡ Гониа аҭакратә форма шакәу Гонуа аҟынтә.
Абас еиԥш, аргыларатә ԥшь-цәаҳәак, еиҳамзар, Гониа аҟны ҳәарада ахы цәырнагоит.
Абаа абаагәара адәахьала иамоуп дара-дара еиҟароу ашәагала еидыхуп 18 абааш; урҭ рыбжьара зегь раасҭа идууп ԥшь-баашк, иарбанқәоу изхагалоу абаагәара акәакьқәа рыҟны. Абааш цыԥхьаӡа аҟны абаа аҩныҵҟа ахаҳәтә мардуан амоуп.
Абаа аҩныҵҟа агәҭантәи ашҭаҿ еиҳарак игәиану аргылара аџьаме ду ыҟоуп, мацара анышәаҿ аҳаԥкылҵақәа аанханы иҟоуп.
Ԥ. Успенски, Л. Вилкенски иҿаҳәала, абаа иаман ԥшь-гәашәк, аха аус аҭыԥанҵәҟьа аҭҵаарала абри адырра ишьақәырӷәӷәахаӡом. Аиашаҵәҟьа абаа иаман ҩ-ҩналарҭак, иарбану ишьақәзырӷәӷәоу Н. Шавров идыррагьы. Аҩналарҭақәа ашәқәа абаа иамазаарын аладахьала, амраҭашәарахьала. Амраҭашәаратә аҩналарҭа ихадазаап. Уи иҭыԥыркуп иадҟаҵалоу абаашқәа рыбжьара, абри иахҟьаны иҵауланы иҭаԥҟоуп аҩныҵҟа. Абри аҩналарҭа зкәакьҭа иашоу аформа амоуп. Уи ахаҿы адәахьала иалхуп ицәу ахаҳә дуу, аҭыԥантәи абыргцәа реиҭаҳәарала, адҩыла амазаап. Алаз быргык иҳаиҳәеит: сан абри адҩыла лхаҭа лылала илбазаап. Маҷавариани идыррала, адҩыла змоу ахаҳә 1878 шықәсазы имҵадырсзаап. Маҷавариани ила еизгоу ажәаԥҵа иахәаԥшны, амҵарсҩы Баҭым дынхозшәа, дарбану зхы иазырхәаз аибашьра иахылҿиааз аилаҩынтра, адҩыла змаз ахаҳә игазаап.
Макьана ҳара ҳшәышықәса алагамҭаз абаа ихадоу аҩналарҭаҿ ихьчан иҩычоу аҩнашәқәа. Абри аҩнашәқәа ирызкны 1915 шықәса ашьҭахь иҩуан апрофессор Андреи Краснов: “Макьана ааигәа ихьчан иҷыдоу аҟаҵамҭатә аҩнашәқәа, аха ари аҩнашәқәа атәымуаҩ археологцәа иргеит, иахьатәи ацклаԥшҩцәа ирзаанрыжьит мацара зинтерес маҷу ахыжәжәарақәа”.
Аҭоурых
Ажәытәаан абаа авараҿ Ҷорохи армаратә аӡымахә ииасуан. Жәлартә ажәаԥҵақәа рҿы иарбоуп ахатәҷыдала ари афакт. Ажәаԥҵақәа ирыхәаԥшны, абаа аԥхьа Ҷорохи ииасуан, абаа азааигәараҵәҟьа амшын иалалон. Адырра иахәаԥшны, аӡиас ԥыхьа анышьатә ҵакы амазаап: абрантәи ԥыхьа анышьақәа рыла Артвинахь ицон. Аамҭақәа рыҩныҵҟа Ҷорохи ари амахәҭа иаркуп, аӡианы иҟалеит. Абас иҿиаз аӡиа, иарбану иахьа Гонио аӡиа ахьӡла идыру.
Антикатә ашәҟәыҩҩцәа инаӡаны иахцәажәоит Колхети амшын аԥшаҳәа. Колхети амшынны Страбон иԥхьаӡоит амшын Еиқәа ахәҭа Колхети аԥшаҳәаҿы. Гур-римтәи ашәҟәыҩҩы Гаиос Плинус аиҳабы (ҳара ҳера I ашә.) иҳәоит, амрагыларахьала “140000 шьаҿакаҿ Трапезунт аҟынтә ишыҟоу аӡиас Абсар (Absarus), зӡымахәаҿ убриҵәҟьа ахьӡ змоу абаа шыҟоу. Абри адырраҿ ишьақәырӷәӷәоуп Трапезунт аҟынтә амрагыларахьала аӡиас Аԥсар, абри Аԥсар алаламҭаҿ аԥсар абаа.
Аԥсар дахцәажәоит аҩбатәи римтәи ашәҟәыҩҩгьы - Флабио Ариан. Ариан амаҵураҿгьы дыҟан, иарбану аамҭаказ анапхгара изиуан Кападокиа атитул Legatus Augusti pro praetore. Абри аамҭаз, ҳара ҳераҿ 134 шықәсазы, уи дныҟәеит Колхети амшын аԥшаҳәаҿы, аныҟәара иазкны аимператор Ҳадриан (114-138) идигалеит асабырба. Абрантәи еилкаахоит, Ариан Аԥсараҿгьы дышнеиз. Абри аныҟәара иазкны Ариан иҳаиҳәоит, Арқабе аҟынтә Аԥсарынӡа 60 стадионк (Ариан истадион 200 метрак ыҟан) шыҟоу. Ариан анаҩс инаигӡоит ихатә ахцәаҽәара, иҩҩуеит: “Ҳдәықәлеит, Аԥсар аҟынтә, уахынла ҳара ҳалсит Акамԥсид, иарбану 15 стадионк рыла изцәыхароу Аԥсар. Акамԥсис аҟынтә аӡиас Баҭӡ 75 стадионк рыла иацәыхароу, аӡиасқәа Аԥсар, Акамԥсис Ҷорохи ҩ-ӡымахәкуп алаламҭаҿ. Ари иубоит ажәытәтәи ашәҟәыҩҩцәа разгәаҭақәа рҟынтәи. Прокоп Кесариеди иҳәоит:
“Ҷантәыла ашьхақәа рҟынтәи илбаауеит аӡиас Баис ахьӡны, иарбану Ҷала рацәа ианалслак ашьҭахь, ирыкәшоит ашьхаҳаракыратә ҭыԥқәа, Лазика ақытақәа рзааигәара имҩасуеит, иалалоит Евксин Апонт, аха ушьҭа даҽа хьӡык амоуп… уи, аҭыԥантәи ауааԥсыра Акамԥсис ҳәа иашьҭоуп”.
Флабио Ариан, хыхь иаагоу ажәақәа рҟынтә ишааԥшуа еиԥш, Трапезунт аҟынтә, анаҩс Арқабе аҟынтә зны Аԥсараҿ дааит, мацара анаҩс Акампсис далсит. Акампсис Ҷорохи арӷьарахьтәи аӡымахәҭоуп. Абжьаӡара Аԥсар аҟынтә Акампсис аҟынӡа 15 стадионк ыҟоуп. Еилкаап Аԥсар Ҷорохи армарахьтәи аӡымахәҭа шакәу, иарбану изывсуаз убриҵәҟьа ахьӡ змоу абаа, иалалон амшын. Ариан идырра иақәныҟәаны Аԥсар абаа ишьҭан убра иҟан иахьа иахьышьҭоу Гонио абаа. Аԥсар абаа убриҵәҟьа Гонио абаа ауп. Аӡиас Аԥсар иахьа иҭабахьеит аха иаанхеит уи аҟынтә акалапот.
Ариан идыррала, Аԥсар анырхара иажәӡоуп, уи аҟазаара аргонавтцәа рныҟәара аҟынтә иаауеит. Прокоп анаҩстәи ажәақәа рыла дахцәажәоит ақалақь Аԥсар:
“Уи аҭӡы рацәа акәыршан, еибыҭан атетрқәа рыла, аипподромла, уи даҽакгьы ирацәаны иаман, иарбан иаабац ақалақь адура узырбоу.”
65 шықәсазы Помпеус Колхети импыҵаикит. Атәиқиҭратә Рим ахатәара ахақәиҭра абзиа збоу колхаа рзы еиҳа ихьанҭан. Абриазы Колхети ласс-лассы иқәгылон римаа ирҿагыланы. Колхаа рықәгыларак иазкны дахцәажәоит римтәи аҭоурыхдырҩы Тацит. Тацит идыррала, ақәгылара ҟалеит император Веспасиан иаан. Ақәгылара иалагеит Трапезунт аҟынтә, лассы иалаҵәахеит Колхети инхаз аԥшаҳәаҿгьы. Ақәгылара антиримтәи аҟазшьа аман; ақәгылара ахадара азиуан Аникнт. Абри ақәгылара Веспасиан азҿлымҳара инаҭеит. Аимператор иааишьҭит иӷәӷәоу ар, иарбанқәоу иқәгылаз аҵадырхеит.
Римаа арегион аконтроль азы ар ҭаргылан ирыман ишахәҭоу иалху абаақәа рҿы. Абри аҩыза ар иҟан Трапезунтаҿ, Фазисаҿ, Диоскуриаҿ, Питиунтаҿ… уб. егь. Урҭ Аԥсар абааҿгьы ар рыман. Ариан иҩҩеит: “Ҳнеит Аԥсараҿ, иахьҭаргылоу хә-копортак”. Аԥсар абаа астратегиатә ҵакы аман римаа рзы. Уи иахьчон Ҷорохи алаларҭа армарахьтәи аган.
Убри Аԥсар абаа римаа рлегионцәа рзы плацдарм шакәыз иаҳнарбоит Италиаҿ Нола азааигәара Абелаҿ кварцхлбекаҿ иԥшаау адҩылала. Абри адҩылаҿ иарбоуп аколониа Абела ихада центурион Марциус Плеториус Целер. Адҩылаҿ уи иазкны иахҳәаауп, алегион рацәа ацентрионны аихшараан уи, апартиа аибашьра алахәыла еиԥш, ианаишьеит аимператор Траиан, адҩылаҿ иахҳәаауп, аамҭаказ уи инанагӡон амшын Еиқәа амрагыларатәи аԥшаҳәаҿы иҭыԥырку, Аԥсараҿ (Numeri tendents in Ponto Abraso) итәаз ацхырааратә римтәи ар ацклаԥшҩы агәыԥ ахада (praepositus) имаҵура.
Прокоп Кесариели иаан (VI ашәышықәсаан) ақалақь Аԥсар иртәыртәит, еиларыжьит. Аҭоурыхдырҩы акагьы ҳаиҳәом абри аилажьра иазкны. Убри иамыхәаԥшыкәа, Прокоп Кесариели еиҵбу аҭоурыхдырҩы Агаҭиа Сқоластикос (536-582) иҿаҳәала, Аԥсар еиҭа ақалақьуп ҳәа дахцәажәон. Абри иацны абри ақалақьаҿ апансионатын, иахьыҩнарҵаз Губаз аҳ дызшьыз Рустике, Иоан. Абри иаанагоит, ақалақь Аԥсар еиҭа арратә административтә центр шакәыз. Еилкаауп, уи еиҭа ишырҿыцхаз.
Аԥсар VII ашәышықәсатә абырзентә ахыҵхырҭагьы иаҳнарбоит “Парамбол Аԥсарос” ахьӡала. Парамбол абри аҩыза атәарҭа иахьӡын, иарбану аимпериа аҳәаа ахьчара адҵас измаз. Аԥсар VIII ашәышықәса ақырҭуа ахыҵхырҭаҿгьы иаҳԥылоит. Ашәҟәыҩҩы Иоан Сабаниӡе амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҳәаақәа реиқәыԥхьаӡараан дахцәажәоит: “Аԥсар дшыҟаз”.
Абри арегионаҿ иааԥшит Колхтәи аџьазтә культура, актәи ақырҭуа аҳәынҭқарратә аидгыларақәа: Диаоха, Колхтәи аҳра (ҳера ҟалаанӡа XIII-VIII ашә.) ажәытәтәиӡа адырра уи иазкны итәуп римтәи автор Плиниус Секундус (ҳара ҳера I ашә.). Абырзентә-римтәи ахыҵхырҭақәа рҿы идыруп Аԥсарунт ахьӡла. Антикатә традициа иашьашәаланы Аԥсарос аиҿкаара аргонавтцәа рекспедициа иадҳәалоуп. Урҭ рыла Аиет иԥа Аԥсирт ишьра, абри аҭыԥан ижра. Аха археологиатә дыррақәа ирышьашәаланы ажәытәтәиӡа анырхарҭа абра ҳера ҟалаанӡа VIII-VII ашәышықәсақәа ирхаануп. Рхазы абаа абра римаа ҳера ҟалаанӡа I ашәышықәса 70-тәи ашықәсқәа раан идыргылеит.
II ашәышықәсаан абра римаа хә-копортак рызгылан. Абри апериодаҿ уи ибзианы ирӷәӷәоу, ибзианы еиқәыршәоу абаа акәын. Абаа аҵакырадгьылаҿ иԥшаауп I-III ашәышықәсақәа рыргыларақәа: аҽыкәабарҭақәа, аказармақәа, апреториум, аканализациа, аӡымҩангаратә системақәа, аӡы асистематә аҵеџьқәа, уб. егь. Ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа зны римтәи аимпериа, анаҩс Византиа, Италиа ақалақь-республикақәа (Генуа, уб. егь.) аинтерес ду аадырԥшуан абри астратегиала акрызҵазкуа абаа азы.
Гонио абаа XII ашәышықәса анаҩстәи аамҭатә ахьӡоуп. XIII ашәышықәса аҟынтә Гониа гуриа аҳәаақәа рҿы иалан административла еиԥш, убас анцәахаҵарала. Гониа аҳәаақәа рҟынтә иалагон Анчи аепископра. 1547 шықәсазы Ҷантәыла Гонио ацны Османтәыла аимпериа иампыҵанакит. Гуриаа рықәԥара Гониа-Ҷантәыла аиқәырхаразы алҵшәа ацымызт.
Османтәылаа Гонио идырӷәӷәеит, уи Гуриа Самҭавро ақәлара аплацдармыс иҟарҵеит. 1617-1618 ашықәсқәа раан асултан Гонио ахныҟәгарас ииҭеит Ҭеимураз I. 1640 шықәсазы абаа иргеит Донтәи аказакцәа, аха шықәсык ашьҭахь уи Османтәыла ирымнахит аказакцәа. 1672-1673 ашықәсқәа раан Гонио аҟны дыҟан Жан Шарден. Абри аамҭаз Гонио аҟны игылан Ианичараа имаҷу ргарнизон, ҩ-бзарбзанк. XVII ашәышықәса аҵыхәтәаны Гонио Ҭавдгиртӡераа иԥсылманхаз рыҿга анапаҿы иҟан.
“Баҭым аҿаԥхьа Ҷорохи аладатәи аԥшаҳәаҿы иҟоуп Гониа, имаҷу ақалақьи абааи. Ирымпыҵакуп Османтәылаа, иарбану идзыргылаз корониконааи ақырҭцәеи."
Гонио Османтәыла анапаҿы инхеит 1878 шықәсанӡа, Сан-Стефано аинааларала Аҷоу иацны Урыстәыла аимпериа ианаҭахаз.
Археологиатә експедициақәа
1959 шықәсазы Гонио аҟны имҩаԥгахеит аԥшыхәратә ҟазшьа змоу археологиатә усурақәа (О. Лорҭқиԥаниӡе, Ҭ. Миқелаӡе, А. Рамишвили), заамҭазы анышә агәҭа иҵәахыз акрызҵазкуа ацәынхақәа иааԥшит.
Азҿлымҳара узҭоу алҵшәақәа ҳанаҭеит Гонио 1961 ашықәстәи археологиатә експедициа (анапхгаҩы И. Грӡелишвили). Абаа амраҭашәарахьала, Баҭым-Сарԥ амҩа арӷьарахьтәи аганахь иҵыххеит аргылара ду, иарбану аекспедициа анапхгаҩы заатәи игәаанагарала, Аԥсар аҽырҩырҭа ахыжәжәара акәын. Абри ада ари експедициа идуӡӡоу аԥшаамҭоуп Гонио акәша-мыкәша аихатә аметаллургиатә ахәышҭаара ду аарԥшра.
Абаа аҵакырадгьылаҿ иԥшаау амаҭәар (акерамика, амонетақәа) ақәра, уи ҳера ҟалаанӡа II-I ашәышықәсақәа аладахьы ицаӡом (Д. Хахутаишвили). Гонио абааҿы 1994 ашықәс аҟынтә аус ауеит амузеи-аҳәырԥсарра, ҳара ҳера ҟалаанӡа аҟынтә XIX ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа рҟынӡа ирхаану аекспонатқәа ахьыҵәаху.
2015 шықәсазы археологиатә аҵхрақәа ирылҵшәаны иааԥшит римтәи апериод иахаану аказарма ахыжәжәарақәа, асаркьа аалых, амонетақәа, иара убас актәи ашәышықәса аҩбатәи абжа иахаану аҽыкәабарҭа ацәынхақәа, иахьаагоу уи апериод иатәу аӡы арезервуарқәа, абаа аҵакырадгьылтә ахаҳәцәқәа, аҽыкәабарҭа амозаика акырӡа идуу аҵакырадгьылаҿ. Амозаика инагӡоуп агәилԥшшәы змоу ахаҳәқәа реиҭныԥсахрала. Иарбоуп еиуеиҧшым ахкы змоу агеометриатә орнаментқәа, ихаданы- ашахмат, аромб еиԥшу аорнаментқәа. Ахалсоԥели ахаҿы иааԥшит амонументтә уахәама ацәынхақәа, иарбану ҳара ҳера VI ашәышықәса иахаану. Уи ашәагақәоуп - аура 24, аҭбаара - 18 метрынӡа, акырӡа ибзианы еиқәхеит.
Алитература
გძელიშვილი ი., ხახუტაიშვილი დ., რკინის წარმოების უძველესი კერა ჭოროხის ქვემო დინებაში და არქეოლოგიური დაზვერვები გონიო-აფსაროსში, კრ.: სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძეგლები, I, თბ., 1964;
ლორთქიფანიძე ო., მიქელაძე თ., ხახუტაიშვილი დ., გონიოს განძი, თბ., 1980 (ქართ., რუს. და ფრანგ. ენებზე);
იაშვილი ვ., „გონიოს ციხის ისტორიისათვის“, კრ.: ქართული მატერიალური კულტურის ძეგლები აჭარაში, ბათ., 1955;
სიხარულიძე ი., „აჭარის მატერიალური კულრუტის ძეგლები“, ბათ., 1962;
სიხარულიძე ი., ზაქარაია პ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 218.
ხახუტაშვილი დ., ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 2, თბ., 2012. — გვ. 97.
„Доклад, сделанный в 1917 г. на сесии Академии наук“, აჭარის სახელმწიფო მუზეუმის სამეცნიერო ფონდის ხელნაწერი №27.
„История Батумского края, Батумское побережье“, 1911
„Из путевых впечатлений от Батума до Лимана“, Известия Кавказского отделения русского географического общества. т XIX. 1907-1908
„Город Батум с его окрестностями“, აჭარის სახელმწიფო მუზეუმის სამეცნიერო ფონდის ხელნაწერი № 14
„Южная Колхида“, 1915
C. G. Brandis, Arrians Periplus Ponti Euxini, RhM, LI, 1896, стр. 109—126.
|
40206
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ажәытәтәи_Қарҭ
|
Ажәытәтәи Қарҭ
|
[[Афаил:Old_Tbilisi..jpg|250px|мини|Ажәытәтәи Қарҭ]]
'''Ажәытәтәи Қарҭ''' — ақалақь Қарҭ аҭоурыхтә ахәҭа, иаҵанакуеит убри аҵакырақәа, анырхарақәа, иарбан 1936 ашықәс аҟынӡа “Тԥилиси” ахьӡын. Ажәытәтәи Қарҭ иаҵанакуеит анаҩстәи аҵакырақәа: Абаноҭубани-Харԥухи (Қарҭ, анаҩс Сеидабад), Кала, Исан-Авлабари, Сололаки, Мҭаҵминда, Ваке, Орҭаҷала, Чуӷуреҭи, Дидубе, Наӡаладеви. Ажәытәтәи Қарҭ еизгоуп Қарҭ аблахкыгарҭақәа реиҳара, ишашьашәалоу еиԥш, атуристтә аизааигәатәра ихадоу центруп. Ажәытәтәи Қарҭ [[2007]] шықәса аҟынтә Аиунеско адунеи ҭынхара абаҟара акандидатуп.
== Иинтересу афактқәа ==
2007 шықәса абҵарамза 24 аҟынтә ажәытәтәи Қарҭ иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.<ref>[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/5233/ Tbilisi Historic District]</ref>
== Алитература ==
* თამაზ გერსამია. ძველი თბილისი = Старый Тбилиси = Old Tbilisi : [ფოტოალბომი] / თამაზ გერსამია ; [რედ.: ვახტანგ ბერიძე (წინასიტყვ.), გურამ ფანჯიკიძე ; მხატვ.: ვიქტორ კრიუჩკოვი, ვიქტორ მარკოვსკი]. - [თბ. : საბჭ. საქართველო, 1984]. - 274გვ. : ფოტ., დაკეც. რუკ. ; 34სმ.. - გარეკანზე ავტ. მითით. არ არის. - ტექსტი, თავფურც., გარეკანი ქართ., რუს. და ინგლ.. - ანოტაციები და ბიბლიოგრ.: გვ. 260-273. - 25მან., 30000ც.
* მინდორაშვილი დ.. „არქეოლოგიური გათხრები ძველ თბილისში (ქარვასლა, სინაგოგა)“, თბილისი 2009. ISBN 978-9941-0-1079-8
== Азхьарԥшқәа ==
{{commonscat|Old Tbilisi}}
*[http://www.sakrebulo.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=155&album_id=124 ძველი თბილისი], თბილისის საკრებულო, საიტი - ისტორიული ფოტოგალერეა.
*[http://burusi.wordpress.com/history/old-tbilisi/ ძველი თბილისი (ფოტო, ისტორია) – Old Tbilisi (Photo, History)], ჟურნალი [http://burusi.wordpress.com/ ''ბურუსი''].
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
[[Акатегориа:Қарҭ]]
|
Ажәытәтәи Қарҭ — ақалақь Қарҭ аҭоурыхтә ахәҭа, иаҵанакуеит убри аҵакырақәа, анырхарақәа, иарбан 1936 ашықәс аҟынӡа “Тԥилиси” ахьӡын. Ажәытәтәи Қарҭ иаҵанакуеит анаҩстәи аҵакырақәа: Абаноҭубани-Харԥухи (Қарҭ, анаҩс Сеидабад), Кала, Исан-Авлабари, Сололаки, Мҭаҵминда, Ваке, Орҭаҷала, Чуӷуреҭи, Дидубе, Наӡаладеви. Ажәытәтәи Қарҭ еизгоуп Қарҭ аблахкыгарҭақәа реиҳара, ишашьашәалоу еиԥш, атуристтә аизааигәатәра ихадоу центруп. Ажәытәтәи Қарҭ 2007 шықәса аҟынтә Аиунеско адунеи ҭынхара абаҟара акандидатуп.
Иинтересу афактқәа
2007 шықәса абҵарамза 24 аҟынтә ажәытәтәи Қарҭ иҭагалоуп Аиунеско адунеи ҭынхара аԥышәаратә сиаҿ.Tbilisi Historic District
Алитература
თამაზ გერსამია. ძველი თბილისი = Старый Тбилиси = Old Tbilisi : [ფოტოალბომი] / თამაზ გერსამია ; [რედ.: ვახტანგ ბერიძე (წინასიტყვ.), გურამ ფანჯიკიძე ; მხატვ.: ვიქტორ კრიუჩკოვი, ვიქტორ მარკოვსკი]. - [თბ. : საბჭ. საქართველო, 1984]. - 274გვ. : ფოტ., დაკეც. რუკ. ; 34სმ.. - გარეკანზე ავტ. მითით. არ არის. - ტექსტი, თავფურც., გარეკანი ქართ., რუს. და ინგლ.. - ანოტაციები და ბიბლიოგრ.: გვ. 260-273. - 25მან., 30000ც.
მინდორაშვილი დ.. „არქეოლოგიური გათხრები ძველ თბილისში (ქარვასლა, სინაგოგა)“, თბილისი 2009. ISBN 978-9941-0-1079-8
Азхьарԥшқәа
ძველი თბილისი, თბილისის საკრებულო, საიტი - ისტორიული ფოტოგალერეა.
ძველი თბილისი (ფოტო, ისტორია) – Old Tbilisi (Photo, History), ჟურნალი ბურუსი.
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Қарҭ
|
40208
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Бодбе_аберҭыԥ
|
Бодбе аберҭыԥ
|
[[Афаил:Bodbe.JPG|250px|мини|Бодбе аберҭыԥ]]
'''Бодбе аберҭыԥ''' — ацқьа Нино лыхьӡ зху анацәа рберҭыԥ, аепископра ацентр Кахети аҟны, ақ. Сиӷнаӷи аҟынтә 2 км. [[2006]] шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.<ref>{{Cite web |url=https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 |title=საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ |accessdate=2020-01-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20201204211449/https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 |archivedate=2020-12-04 }}</ref>
Адырра иашьашәаланы, иргылоуп ақырҭцәа рырлашаҩ ацқьа Нино дахьамадоу аҭыԥаҿ (даҽа агәаанагарала (Сарги Капанаӡе, Баадур Мҷедлишвили, Зураб Кикнаӡе, Ҭенгиз Мирзашвили) (ацқьа Нино лыԥсҭазаара далҵыр акәын иахьатәи ақыҭа Ниноҵминда аҟны, Сагареџьо амуниципалитетаҿ.). Бодбе аберҭыԥ азҿлымҳара ду арҭон ақырҭуа аҳцәа. Уи зныкымкәа иҟарҵеит, ареставрациа азыруит. XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан Бодбе аберҭыԥаҿ амаҵ руан аписарцәа Зақариа Бодбели (XVII ашә.), Онофре Бодбели (XVIII ашә.), Иоан Џьорџьаӡе (XVIII ашә.), Давид Бодбели (XVIII ашә.), Иоан Маҟашвили [[1743]]-[[1837]]), уб. егь.
[[1837]] шықәса аҟынтә Бодбе аберҭыԥ иқәыххеит, аҭааҩцәа руахәаманы иҟалеит. [[1889]] шықәсазы иаатит Бодбе анацәа рберҭыԥ, иахьыҟаз арҵаратә школ анапҟазара, асахьаҭыхра аганахьала. Акомплексаҿ иаанханы иҟоуп ақырҭуа аҟазацәа рбаҟа - х-нышьак змоу абазилика (х-апсидак ала). Раԥхьатәи архитектуратә формақәа рыла уи заатәи афеодалтә аепоха иатәуп. Ианыԥшуеит XVII, XIX ашәышықәсақәа раан ареставрациа ашьҭа. Адҩыла иахәаԥшны, XIX ашәышықәса 20-тәи ашықәсқәа раан ауахәама ишахәҭоу иҟарҵеит, асахьа анырҵеит Сиӷнаӷи, Қизиҟи амитрополит Иоан Маҟашвили ихадарала.
== Алитература ==
* ლომინაძე ბ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 440–441.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Commonscat|Bodbe Monastery, Sighnaghi}}
|
Бодбе аберҭыԥ — ацқьа Нино лыхьӡ зху анацәа рберҭыԥ, аепископра ацентр Кахети аҟны, ақ. Сиӷнаӷи аҟынтә 2 км. 2006 шықәса жьҭаарамза 7 рзы, Қырҭтәыла апрезидент идҵара иашьашәаланы ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акультура имеиҭаҵуа абаҟа акатегориа.
Адырра иашьашәаланы, иргылоуп ақырҭцәа рырлашаҩ ацқьа Нино дахьамадоу аҭыԥаҿ (даҽа агәаанагарала (Сарги Капанаӡе, Баадур Мҷедлишвили, Зураб Кикнаӡе, Ҭенгиз Мирзашвили) (ацқьа Нино лыԥсҭазаара далҵыр акәын иахьатәи ақыҭа Ниноҵминда аҟны, Сагареџьо амуниципалитетаҿ.). Бодбе аберҭыԥ азҿлымҳара ду арҭон ақырҭуа аҳцәа. Уи зныкымкәа иҟарҵеит, ареставрациа азыруит. XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан Бодбе аберҭыԥаҿ амаҵ руан аписарцәа Зақариа Бодбели (XVII ашә.), Онофре Бодбели (XVIII ашә.), Иоан Џьорџьаӡе (XVIII ашә.), Давид Бодбели (XVIII ашә.), Иоан Маҟашвили 1743-1837), уб. егь.
1837 шықәса аҟынтә Бодбе аберҭыԥ иқәыххеит, аҭааҩцәа руахәаманы иҟалеит. 1889 шықәсазы иаатит Бодбе анацәа рберҭыԥ, иахьыҟаз арҵаратә школ анапҟазара, асахьаҭыхра аганахьала. Акомплексаҿ иаанханы иҟоуп ақырҭуа аҟазацәа рбаҟа - х-нышьак змоу абазилика (х-апсидак ала). Раԥхьатәи архитектуратә формақәа рыла уи заатәи афеодалтә аепоха иатәуп. Ианыԥшуеит XVII, XIX ашәышықәсақәа раан ареставрациа ашьҭа. Адҩыла иахәаԥшны, XIX ашәышықәса 20-тәи ашықәсқәа раан ауахәама ишахәҭоу иҟарҵеит, асахьа анырҵеит Сиӷнаӷи, Қизиҟи амитрополит Иоан Маҟашвили ихадарала.
Алитература
ლომინაძე ბ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 440–441.
Азгәаҭақәа
|
40209
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Некреси_аберҭыԥ
|
Некреси аберҭыԥ
|
[[Афаил:Shilda_(1).jpg|250px|мини|Некреси аберҭыԥ]]
'''Некреси аберҭыԥ''' — архитектуратә баҟа, аберҭыԥтә комплекс Ҟварели амуниципалитет ақыҭа Шилда азааигәара, Кахети аҟны. Ишьҭоуп Некреси ақалақь ахьыҟаз ахаҿы, абнала ихҩоу анаараҿ. Назвреви абахәаҿ. Акомплекс аилазаараҿ иалоуп: ажәытәтәи ауахәама маҷ, анцәахша иира х-уахәамакны иҟоу абазилика, аоԥшәылхадацәа руахәама, Гиорги ацқьа иуахәама, аепископ Палат, аҩцара, абааш, ацынаҳа, имаҷу аныҳәарҭақәа, аберцәа руадақәа, анхарҭа, ақыҭа-нхамҩатә аҵакы змоу аргыларақәа ацәынхақәа. Аберҭыԥ абаагәарала акәырша аман.
[[2006]] шықәсазы Некрестәи аберҭыԥ Қырҭтәыла апрезидент идҵарала ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акатегориа.<ref>[https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ]</ref>
== Аҭоурых ==
Иаԥиҵеит аҳ Ԥарнаџьом (ҳиера ҟалаанӡа II-I ашә.). IV ашәышықәсаан Ибериа аҳ Ҭрдат абра иргылеит ауахәама, VI ашәышықәсан иахьҭыԥиркыз Абибо Некресели. Уи иаан иҿиеит Некреси аепископра (иҟан XIX ашәышықәсанӡа). Абибос убри “Асириатәи руаӡәк иоуп”, иарбанқәоу VI ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа раан иааз Қырҭтәылахь ақьырсианра рыларҵәара, ашьаҭаркра иахықәкны, иарбанқәоу рхадарала амрагыларатәи Қырҭтәыла еиуеиҧшым акәакьқәа рҿы ирацәаны аберҭыԥқәа ҿиоит. Абибос Сириа аҟынтәи дицааит Иоан Зедазнели, аамҭаказ уи дицны аус иуан Зедазени аҟны, мацара анаҩс Некреси аепархиа идикылеит. Уи иԥшьаҩхадара Қырҭтәыла азы даара иуадаҩу апериод иақәшәеит. Қарҭли аҟны иҟаз Персиаа рымч зегь рхы иадырхәон аԥсылманра ашьаҭакраз, изҿагыланы дықәԥеит Абибос.
Некреси иаиуит аҵак дуу. Абрантәи ирыларҵәахон Қарҭли аполитикатә, акультуратә анырра амрагыларатәи Кавкасиони Мҭианеҭи аҟны. Некреси аепископра аепархиаҿ, иалалон мацара Гаӷмамхари акәымкәа, убас Дагестан ахәҭагьы (Дидоеҭи). Некреси аҟны еилашуан акультуратә-арҵаратә усура. Некрестәи аԥшьаҩхадацәа (Доситеос Черқезишвили, Зақариа Миқаӡе, XVII ашә., апоет-адикәан Мосе, XIX ашә. уб. егь) аус руан аҩыраҿгьы.
Некреси аберҭыԥ, иарбану ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа ақырҭуа культура акрызҵазкуа центрны иҟан зныкымкәа еиларыжьхьан Лекаа, зқәыларақәа XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынӡа ицон. XX ашәышықәса 20-тәи ашықәсқәа раан иалагеит абаҟа аҭҵаарадырратә ҭҵаара, мацара еиҳа игәианны [[1940]]-[[1950]] ашықәсқәа раан акомплексаҿ имҩасуан ахьчаратә-арӷәӷәаратә усурақәа.
Аберҭыԥаҿ есышықәса жьырныҳәамза 7 рзы, Қьырса иира ауха, имҩаԥгахоит жәлартә амшныҳәа Некресоба. Ари ақьырсиантә амшныҳәа заҵәуп, заамҭазы даҽа ашасыс иаҭатәу аԥстәы акәу аԥсаатә акәу иацны, аҳәагьы ашасыс иахьарҭоу. Иахьынтәиаауа абри атрадициа ахыҵхырҭақәа рыла идырӡам. Ауаа рҿы ирыларҵәоу ажәаԥҵа иашьашәаланы, Лекаа, рқәыларак аан аберҭыԥ иакәшеит. Иакәшаны аҭакра акыраамҭа инагӡахеит, аберҭыԥаҿ иҩналаз аҳәақәа ршьызаап, убра урҭ ршьала, акәацла идырҭәит. Абри ибаны аӷа иакәшаны амацәаз аҭакра амырхит, уи аҭыԥ иаԥырҵит. Академик Л. Ҷилашвили аҳәа ашасыс аҭара аритуал ахыҵхырҭа иноирантәи анцәахаҵара, Митра амҵахархәара иадиҳәалоит, иарбану ихадоу акт абнаҳәа ашасыс аҭара ауп. Аԥсаҭара Митра иира ауха иҟалоит (Қьырсеи Митреи риира дара-дара еиқәшәоит), ишаанӡа инагӡахоит.
== Аберҭыԥтә комплекс ==
=== Ауахәама маҷ ===
Некреси аберҭыԥтә комплекс ақырҭуа аҟазацәа акымкәа рбаҟа еиднакылоит, урҭ рыбжьара руакоуп имаҷу абазилика ауахәама маҷ, иарбану аҭҵааҩцәа реиҳара уи Қырҭтәыла аҟны иахьанӡа иаанхаз ауахәамақәа рыбжьара зегь раасҭа заа иҟан ҳәа ирыԥхьаӡоит. Гиорги Чубинашвили ауахәама IV ашәышықәса II абжа аирбоит, игәы иаанагоит, ари уи ауахәама шакәу, зыргыларагьы ашықәснҵаҩы аҳ Тридат диԥхьаӡоит. Аха аҭҵааҩцәак (Л. Ҷилашвили, Н. Бахтаӡе) ирыԥхьаӡоит, Тридат ила иргылоу аргылара шакәу Ҷабукаури х-нышьак змоу абазилика.
Ауахәама х-нышьак змоу абазилика еиԥшуп, аха аилазаашьа акырӡа ахатәҷыдара амоуп. Уи аминиатиуратә шәага амоуп, аура аҭбаара аасҭа еиҵоуп (аура - 4,7 м, аҭбаара - 9,1 м.), мацара анышьақәа дара-дара еимадоуп иҭбаау ахыргьагьала, иарбанқәоу рыгьежьыра агәҭантәи анышьа аура иаҟароуп. Ауахәама аҩналарҭа амрагыларахьала, аганахьтәи анышьақәа рҟынтәгьы иамазаап, иарбану заатәи апериод арбагоу.
Ахыбра иргылоуп иԥҽу ахаҳәлеи акьыртә ашьыхгеи ала. Аамҭақәа рыҩныҵҟа ауахәама аахақәа, арҿыцрақәа ахнагахьеит, иарбану уи раԥхьатәи асахьа аԥсахра зырҿиаз. Абазилика агәҭантәи анышьа иҭшәоуп, акырӡа иҳаракуп. Аҩадахьтәи анышьа агәҭантәи анышьа аасҭа, ҩынтә еиҳа еиҵоуп, аха маҷк еиҳа иҭбааны. Анышьа х-ганкахь иаартын еиуеиҧшым ашәага змоу аиужьрақәа рыла. Аладахьтәи анышьа аҩадатәи анышьа еиԥшу, уи аасҭа маҷк еиҳауп, аха аформала иашам. Аҩадатәи анышьа аҵаҟа иҟоуп Крипта. Уи аҟны албаарҭа ахаҳәтә мардуан аҩадатәи анышьа аҟынтәи иҟоуп.
XX ашәышықәса аҵыхәтәаны ауахәама ареставрациатә усурақәа иазымҩаԥнагеит иҷыдоу аҭҵаарадырратә-ареставрациатә анаплакы. Иамыххеит аҩадатәи анышьаҿ иахаргылоу аргылара иацәаанхаз аҭӡы ацәынха, ирӷәӷәахеит агәҭантәи анышьа аҭӡқәа иԥсыҽхаз реиқәҵа. Аргылара ирхыбит акрамитла. 2000 шықәсазы ирҿыцхеит агәҭантәи анышьа ауасхыр, ахыргьагьа. Аҩадатәи анышьа аҩада-амраҭашәаратәи иаҿыбгоу акәакь. Иаатит аҩадатәи анышьа аҩадатәи аиужьра, ирҿыцхеит аҽеимаа асахьа змоу ахыргьагьа, ирҿыцхеит аҳамԥ, иҟаҵахеит акриптаҿ албаарҭа ахаҳәтә мардуан. Ареабилитациатә аусурақәа нагӡахеит [[2009]]-[[2010]] ашықәсқәа раан. Идырҿыцит аладатәи анышьа, ихыбхеит ҩганктәи ахыбла. Еицтәараны имҩасуа археологиатә аҵхрақәа ирылҵшәаны ирыԥшааит хә-аклдамак, иахьааԥшыз ахацәа, аҳәса, ахәыҷқәа рыбаҩқәа. Аклдамаҿ ишьақәырӷәӷәахеит иара убас акерамика афрагментқәагьы. Аҩадатәи анышьа аҵаҟа, акрипта аҵхраан иааԥшит ҩ-аклдамак. Иарбанқәоу абаҩқәа рыла иҭәыз.
Л. Ҷилашвили дацныҟәоит Г. Чубинашвили иқәиргылаз арыцхә, аха ауахәама иԥхьаӡоит аныҳәарҭа аиҭаҟаҵара амҩала ироуз аԥшьарҭаны, зыԥсахрақәа ақьырсиантә догматикала иҟалар акәын.
=== Анцәахша лиира абазилика ===
Ажәытәтәи уахәама амрагыларахьала игылоуп акомплекс ихадоу аргылара, анцәахша лиира ахьӡ зху х-уахәамакны иҟоу абазилика, иарбану аберҭыԥ зегь раасҭа идуу, ибзианы еиқәхаз аргылара ауп (17,2×12,7 м).
Абаҟа арыцхәыс иамоуп VI-VII ашәышықәсақәа рынҵәамҭа. Иргылоуп идуу ахаҳәа ԥҽыхала. Акәакьқәа рҿы, аконструкциатә ахәҭақәа рҿы ихархәоуп икәакәасҭоу ахаҳә. Ауахәама х-ҩналарҭак аман, уажәы ҩба амоуп амраҭашәарахьала, аҩадахьала. Аладахьтәи иҭдырҭәааит, аҩныҵҟантәи ниша рымоуп. Анышьақәа дара-дара еидыхуп аҭӡқәа рыла. Аварахьтәи анышьақәа рҿы ҩ-уахәамак ыҟоуп, иарбану дара-дара амраҭашәаратә аҩналарҭақәа рыла еимадоуп. Агәҭантәи ихадоу анышьа, амрагыларахьала инагӡоуп иҵаулоу аԥшьарҭала, иарбану аҽеимаа асахьа змоу апсида, уи аԥхьа ишьҭоу икьаҿу абема алоуп. Апсида агәыцәаҿ аԥенџьыр ԥҟоуп. Ҩ-ԥенџьырк аладахьтәи аҭӡаҿгьы иҟоуп. Апсида аура зегь аҟны иаццоит аберцәа рықәтәарҭа аҿаԥса. Апсидаҿ игылоуп ацынаҳа. Аҩадатәи аганаҿ иадҟаҵалоуп аишәа, иарбану агыларҭаз ихархәахон. Аԥшьарҭа азал аҟынтә иалкаауп игәиану аиконостасла. Аԥшьарҭа аҩадахьала, аладахьала иалкаау аԥхьакыртақәа ыҟоуп. Ҩ-ԥхьакырҭак акәакьҭа иашоуп, аԥенџьырк ала амрагыларахьала.
Аргылара афасадқәа инагӡоуп ахаҳәтә акыдчаԥала асахьа змоу аҳамԥла. Ауахәама ихыбын акрамит дула.
==== Асахьаркыра ====
Ауахәама XVI ашәышықәсан асахьа анырҵеит, инаӡаны еиқәханы иҟоуп абазилика ихадоу ауахәамаҿ. Асахьаркыра инагӡоуп Кахети аҳ Леван инапхгарала.
Асахьаркыра ахәҭак ааха амоуп. Асахьаркыра иацуп асомҭаврули адҩылақәа, иарбанқәоу хазтәи ацқьақәа рыхьӡ узырбоу. Иаҳԥылоит иара убас абырзентә адҩылақәагьы, анбанқәа иаабац аԥшшәы шкәакәа амоуп, аиқәаҵәа ашәыга мацара абырзентә адҩылақәа рзы ихархәоуп.
Аԥшьарҭа асахьаркыра ԥшь-регистркны еихшоуп. Аконхаҿ иарбоуп аҳәынҭкар итәарҭаҿ итәоу анцәахша аҵеи лнапы дакны, анахь-арахь лара лахь рхы рханы аоԥшәылхадацәа, иарбанқәоу рнапаҿы арҳәы зкыу. Ауасхыр ахықәаҿ иааԥшуеит аоԥшәыл ду исахьа, мацара аҩадатәи, аладатәи аҭӡқәа рҿы Мосе, Аарон.
Аԥшьарҭа егьырҭ аҩбатәи, ахԥатәи арегистрқәа рҿы иарбоуп ажәантәи литургиа, апостолцәа рныҳәара. Аԥшьбатәи аҟны - ацқьа ашас амҵахархәара. Асахьаркыра инанагӡоит агеометриатә орнамент ацәаҳәа. Аҵиаатә орнаментла еибыҭоу аԥшьарҭа амахәҿақәа. Азал ауасхыр амрагыларатәи ахәҭаҿы Иеса Қьырса исахьа ануп амедальонаҿ, дарбану ԥшь-уоԥшәылк дахьырку. Амедальон иаццоит абырзентә адҩыла. Еиԥшу акомпозициоуп ауасхыр амраҭашәаратә ахәҭақәа рҟынгьы.
Азал аҭӡқәагьы акымкәа арегистрқәа рыла еихшоуп. Иауу аҭӡы актәи арегистраҿ иарбоуп хареба, қьырса, мирқма, аӡаахра. Аҩбатәи арегистраҿ - анцәа имаӡа, Иуда игәыдкылара, Қьырса иҵәыуара, аџьабаҩ анацәа Қьырса инышәынҭраҿ. Ахԥатәи арегистраҿ ацқьа хә-еибашьҩык. Абриҵәҟьа арегистраҿ рсахьа ануп аҭоурыхтә хаҿқәа: аҳ Леван ауахәама амодуль инапы иакны, аҳкәажә Ҭинаҭин, урҭ рԥа Александр. Аҩадатәи аҭӡы актәи арегистраҿ иарбоуп Қьырса иҽеиҭакра, 12 шықәса зхыҵуа Қьырса аныхабааҿ, Лазаре ишьҭыхра, Иерусалим алалара; аҩбатәи арегистраҿ - аџьаҳаным атҟәара, Ҭома инцәахамҵара, анцәа ихалара аныҳәа, адоуҳацқьа ацәыргара; ахԥатәи арегистраҿ - ацқьа аберцәа. Амраҭашәаратә аҭӡы актәи арегистраҿ - аџьар анҵара, аҩбатәи арегистраҿ - нанҳәа, ахԥатәи аҟны - анцәахша лиира, аныхабааны анагара, аԥшьбатәи арегистраҿ - ацқьа анацәа. Аҭӡы аҩадахьтәи ахәҭаҿы ацқьа Барбара, ацқьа Екатерина рсахьақәа ануп.
1980-тәи ашықәсқәа раан асахьаркыра иазымҩаԥгахеит аконсервациатә усурақәа.
=== Ауоԥшәылхадацәа руахәама ===
Некреси аҟәырӷ зхагылоу ауоԥшәылхадацәа руахәама игылоуп аберҭыԥтә комплекс амраҭашәаратә ахәҭаҿы, абазиликеи аепископреи аҳҭынра аҵаҟа. Арыцхәыс иамоуп VIII-IX ашәышықәсақәа, х-уахәамакны иҟоу акомпозициа аҟәырӷ зхагылоу авариациа ауп. Ауахәама иргылоуп ахаҳәԥҽыхеи ахаҳәҟьаԥси ала. Аконструкциатә ахәҭақәа рҿы ихархәоуп иҩежьу ахаҳә.
Аргылара апланла иҷыдоуп. Уи еиуеиҧшым ахәҭақәа рҟынтәи еибыҭазшәа. Раԥхьа ихагалахеит ихадоу, апланла аквадраттә ахәҭа. Анаҩс уи амрагыларахьала иадҟарҵалеит хә-кәакьҭак змоу апсида, мацара аладахьала, амраҭашәарахьала, аҩадатәи аган аҟынтә азеиԥш аҩналарҭа. Ауахәама ҩ-ҩналарҭак амоуп, аҩадатәи, амраҭашәаратә аҩналарҭа аҟынтә. Рыҩ-ҩнашәгьы ишиашоу ауахәама ихадоу аҭӡқәа рҿы, иҟьаԥсны ихҩоу аҩнашәк-аҩнашәк ыҟоуп.
Аԥшьарҭа апсида аҽеимаа асахьа амруп. Уи агәыцәаҿ иԥҟоуп аԥенџьыр. Еиԥшу х-ԥенџьырк ыҟоуп аҟәырӷ ахәдаҿ: амрагыларахьала, аладахьала, амраҭашәарахьала. Аԥшьарҭа азал аасҭа х-еиҿаԥсак ала иҳаракуп. Аҩбатәи, ахԥатәи аҿаԥсаҿы игылоуп игәиану, ахаҳәԥҽыхала иргылоу аныхаҭӡы, иарбану ҩнашәк змоу агәҭаны. Аԥшьарҭаҿ игылоуп ацынаҳа.
Ауахәама ихадоу ахәҭа инагӡоуп иҳараку, аҩныҵҟантәи ихагьежьу, адәахьала аа-кәакьҭак змоу аҟәырӷла, зыхгынкгьы (аладахьтәи, амраҭашәаратә, аҩадатәи) ауахәама аҭӡқәа ирхагылоуп, мацара амрагыларатәи - апсида аҿаԥхьа иҟоу аҵаргылатә ахыргьагьаҿ. Аҟәырӷ ахәда ҳаракуп, уи акьархә зегь ицқьаны ицәу ахаҳә иалхуп. Аҟәырӷ ахәда инагӡоуп ахаҳә иаҿцәаау аҳамԥла.
=== Гиорги ацқьа иуахәама ===
Азалтә тип змоу ауахәама Некреси аберҭыԥ амрагыларатә ахәҭаҿы. Иргылоуп XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан. Иргылоуп ахаҳәла, акьырла, мацара ихыбуп акрамитла. Аргыларатә аиқәҵара еилаԥсоуп, апсида - агежьбжатоуп.
=== Аепископ ипалат ===
Аҟәырӷ зхагылоу ауахәама амрагыларахьала, аиҩхаа ахықәаҿ игылоуп иауу, ҩ-еихагылак змоу аепископ ипалата (иаҳҭынра). Аепископ ипалат ауп идуу ҩ-еихагылак змоу аргылара. Ҵаҟатәи аихагыла аҩналарҭа амраҭашәаратә аҭӡаҿы иҟоуп. Аҩнашә ауаршәала ихыбуп аихагыла агәҭаны игылоуп аа-кәакьҭак змоу ашьаҟа, иарбану изырӷәӷәоу аҩбатәи аихагыла адашьма ихадоу аҵаргәақәа, ԥыҭрак ашьҭахь ашьаҟа амрагыларахьала, амраҭашәарахьала, аихагыла аураҿ аҭӡқәа адҟарҵалеит, аихагыла ҩ-хәҭакны еиҟәыршеит. Мацара аҩадахьтәи ахәҭа амраҭашәаратә аҵыхәаҿ имаҷу аԥхьакырҭа еиқәдыршәеит.
Апалат хыхьтәи аихагылаҿ аҩналарҭа ҟаҵоуп аҩадатәи аҭӡы агәҭа, аҩнашә аҽеимаа асахьа змоу ахыргьагьала инагӡоуп. Аихагыла амрагыларатәи, амраҭашәаратә аҭӡқәа рҿы ҩба-ҩба идуу аҽеимаа асахьа змоу акылҳара ыҟоуп, иарбанқәоу адашьма аҩаӡара аҟынтә иалагоу. Хә-кылҳарак аладатәи аҭӡаҿы Алазани адәахьы. Амрагыларатәи акылҳарақәа ахыхь, апронтон абжьархаҿы, имаҷу, аҽеимаа асахьа змоу ахыргьагьала инагӡоу аԥенџьыр ыҟоуп. Абриҵәҟьа аҭӡы аладатәи, аҩадатәи ахәҭақәа рҿы, акылҳарақәа ахыхь зкәакьҭа иашоу анишак-нишак ыҟоуп. Амраҭашәаратә аҭӡы аладатәи ахәҭаҿы иҭбаау акылҳарак, иҟьаԥсны ихҩоу акылҳарак ыҟоуп. Иарбану, ишаҳбоу еиԥш, игәианны иԥҟоуп.
=== Аҩцара ===
Аҳҭынра анагӡараҿ амрагыларахьала, иҭыԥыркуп еихагылак змоу ахыбра, аҩцара ахьыҟоу. Аҩцара анаҩс убриҵәҟьа агәаҵаҿы иҟоуп имаҷу ацхрааратә аԥхьакырҭа. Абри аԥхьакырҭақәа рдашьма аҵаҟа ҩ-еихагылакны иҭыԥыркуп аԥхьакырҭақәа реишьҭагыла актәи хыхьтәи аихагылаҿ иҭыԥыркуп ауадақәа ихыгьыгьоу ахыбла, ҵаҟатәи аихагылаҿ, акымкәа хазтәи ауадақәа ыҟоуп.
=== Абааш ===
Аҩцара ахаҿы XVI ашәышықәсан идыргылеит ԥшь-еихагылак змоу ԥшь-кәакьҭак змоу ахыхьчаратә аҵакы змоу абааш, знеирҭа ишиашоу аҩцара аҟынтәи измоу. Абааш иҳаракуп, аихагылақәа рыбжьара ахыбрақәа амҿтәуп. Некреси аберҭыԥ аҵакырадгьылаҿ еиҳарак еиқәхаз игәиану аепоха ауаажәларратә ҵакы змоу аргыларақәа рыбжьара азҿлымҳара унаҭоит акырӡа идуу зкәакьҭа иашоу ахыбра аҭӡы ахыргьагьақәа реишьҭагылала, иҭыԥырку аҟәырӷ зхагылоу ауахәама аҩада-амрагыларахьала, иарбану аҭҵааҩцәа ргәаанагарала ацынаҳара акәын.
=== Абаагәара ===
Ансамбль иакәыршоуп ахаҳәтә абаагәара. Аҩналарҭа абаагәара аҩада-амраҭашәарахьала иаман.
== Алитература ==
* დევდარიანი ფ., დვალი თ., საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 1-I, თბ., 2013. — გვ. 421-434.
* ბახტაძე ნ., ნეკრესის მონასტრის მემორიალური სამლოცველოს არქეოლოგიური კვლევის შედეგები, ს ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, თბ., 2010
* ბახტაძე ნ., ნეკრესის მონასტრის მემორიალური სამლოცველოს დათარიღებისათვის, თბ., 2010
* ბახტაძე ნ., ნეკრესის სამების ხუროთმოძღვრული კომპლექსის ფუნქციისა და დათარიღებისათვის, კრ., ხორნაბუჯი, I, თბ., 2011
* ჭილაშვილი ლ., ნეკრესის წარმართული სამლოცველოები, თბ., 2000
* ბერიძე ვ., ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974
* ჩუბინაშვილი გ., ქართული ხელოვნების ისტორია, ტ. 1, ტფ., 1936
* ელიზბარაშვილი ი., ნეკრესი, თბ., 1986
== Азхьарԥшқәа ==
{{commonscat|Nekresi}}
* [http://www.amsi.ge/istoria/div/nekrisi.pdf ლევან ჭილაშვილი, წინაქრისტიანული ხანის წარწერა ნეკრესიდან]
* [https://memkvidreoba.gov.ge/objects/immovable/immovableObject?id=7955 საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 7955]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
|
Некреси аберҭыԥ — архитектуратә баҟа, аберҭыԥтә комплекс Ҟварели амуниципалитет ақыҭа Шилда азааигәара, Кахети аҟны. Ишьҭоуп Некреси ақалақь ахьыҟаз ахаҿы, абнала ихҩоу анаараҿ. Назвреви абахәаҿ. Акомплекс аилазаараҿ иалоуп: ажәытәтәи ауахәама маҷ, анцәахша иира х-уахәамакны иҟоу абазилика, аоԥшәылхадацәа руахәама, Гиорги ацқьа иуахәама, аепископ Палат, аҩцара, абааш, ацынаҳа, имаҷу аныҳәарҭақәа, аберцәа руадақәа, анхарҭа, ақыҭа-нхамҩатә аҵакы змоу аргыларақәа ацәынхақәа. Аберҭыԥ абаагәарала акәырша аман.
2006 шықәсазы Некрестәи аберҭыԥ Қырҭтәыла апрезидент идҵарала ианашьахеит амилаҭтә ҵакы змоу акатегориа.საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ
Аҭоурых
Иаԥиҵеит аҳ Ԥарнаџьом (ҳиера ҟалаанӡа II-I ашә.). IV ашәышықәсаан Ибериа аҳ Ҭрдат абра иргылеит ауахәама, VI ашәышықәсан иахьҭыԥиркыз Абибо Некресели. Уи иаан иҿиеит Некреси аепископра (иҟан XIX ашәышықәсанӡа). Абибос убри “Асириатәи руаӡәк иоуп”, иарбанқәоу VI ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа раан иааз Қырҭтәылахь ақьырсианра рыларҵәара, ашьаҭаркра иахықәкны, иарбанқәоу рхадарала амрагыларатәи Қырҭтәыла еиуеиҧшым акәакьқәа рҿы ирацәаны аберҭыԥқәа ҿиоит. Абибос Сириа аҟынтәи дицааит Иоан Зедазнели, аамҭаказ уи дицны аус иуан Зедазени аҟны, мацара анаҩс Некреси аепархиа идикылеит. Уи иԥшьаҩхадара Қырҭтәыла азы даара иуадаҩу апериод иақәшәеит. Қарҭли аҟны иҟаз Персиаа рымч зегь рхы иадырхәон аԥсылманра ашьаҭакраз, изҿагыланы дықәԥеит Абибос.
Некреси иаиуит аҵак дуу. Абрантәи ирыларҵәахон Қарҭли аполитикатә, акультуратә анырра амрагыларатәи Кавкасиони Мҭианеҭи аҟны. Некреси аепископра аепархиаҿ, иалалон мацара Гаӷмамхари акәымкәа, убас Дагестан ахәҭагьы (Дидоеҭи). Некреси аҟны еилашуан акультуратә-арҵаратә усура. Некрестәи аԥшьаҩхадацәа (Доситеос Черқезишвили, Зақариа Миқаӡе, XVII ашә., апоет-адикәан Мосе, XIX ашә. уб. егь) аус руан аҩыраҿгьы.
Некреси аберҭыԥ, иарбану ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа ақырҭуа культура акрызҵазкуа центрны иҟан зныкымкәа еиларыжьхьан Лекаа, зқәыларақәа XIX ашәышықәса абжьаратә ашықәсқәа рҟынӡа ицон. XX ашәышықәса 20-тәи ашықәсқәа раан иалагеит абаҟа аҭҵаарадырратә ҭҵаара, мацара еиҳа игәианны 1940-1950 ашықәсқәа раан акомплексаҿ имҩасуан ахьчаратә-арӷәӷәаратә усурақәа.
Аберҭыԥаҿ есышықәса жьырныҳәамза 7 рзы, Қьырса иира ауха, имҩаԥгахоит жәлартә амшныҳәа Некресоба. Ари ақьырсиантә амшныҳәа заҵәуп, заамҭазы даҽа ашасыс иаҭатәу аԥстәы акәу аԥсаатә акәу иацны, аҳәагьы ашасыс иахьарҭоу. Иахьынтәиаауа абри атрадициа ахыҵхырҭақәа рыла идырӡам. Ауаа рҿы ирыларҵәоу ажәаԥҵа иашьашәаланы, Лекаа, рқәыларак аан аберҭыԥ иакәшеит. Иакәшаны аҭакра акыраамҭа инагӡахеит, аберҭыԥаҿ иҩналаз аҳәақәа ршьызаап, убра урҭ ршьала, акәацла идырҭәит. Абри ибаны аӷа иакәшаны амацәаз аҭакра амырхит, уи аҭыԥ иаԥырҵит. Академик Л. Ҷилашвили аҳәа ашасыс аҭара аритуал ахыҵхырҭа иноирантәи анцәахаҵара, Митра амҵахархәара иадиҳәалоит, иарбану ихадоу акт абнаҳәа ашасыс аҭара ауп. Аԥсаҭара Митра иира ауха иҟалоит (Қьырсеи Митреи риира дара-дара еиқәшәоит), ишаанӡа инагӡахоит.
Аберҭыԥтә комплекс
Ауахәама маҷ
Некреси аберҭыԥтә комплекс ақырҭуа аҟазацәа акымкәа рбаҟа еиднакылоит, урҭ рыбжьара руакоуп имаҷу абазилика ауахәама маҷ, иарбану аҭҵааҩцәа реиҳара уи Қырҭтәыла аҟны иахьанӡа иаанхаз ауахәамақәа рыбжьара зегь раасҭа заа иҟан ҳәа ирыԥхьаӡоит. Гиорги Чубинашвили ауахәама IV ашәышықәса II абжа аирбоит, игәы иаанагоит, ари уи ауахәама шакәу, зыргыларагьы ашықәснҵаҩы аҳ Тридат диԥхьаӡоит. Аха аҭҵааҩцәак (Л. Ҷилашвили, Н. Бахтаӡе) ирыԥхьаӡоит, Тридат ила иргылоу аргылара шакәу Ҷабукаури х-нышьак змоу абазилика.
Ауахәама х-нышьак змоу абазилика еиԥшуп, аха аилазаашьа акырӡа ахатәҷыдара амоуп. Уи аминиатиуратә шәага амоуп, аура аҭбаара аасҭа еиҵоуп (аура - 4,7 м, аҭбаара - 9,1 м.), мацара анышьақәа дара-дара еимадоуп иҭбаау ахыргьагьала, иарбанқәоу рыгьежьыра агәҭантәи анышьа аура иаҟароуп. Ауахәама аҩналарҭа амрагыларахьала, аганахьтәи анышьақәа рҟынтәгьы иамазаап, иарбану заатәи апериод арбагоу.
Ахыбра иргылоуп иԥҽу ахаҳәлеи акьыртә ашьыхгеи ала. Аамҭақәа рыҩныҵҟа ауахәама аахақәа, арҿыцрақәа ахнагахьеит, иарбану уи раԥхьатәи асахьа аԥсахра зырҿиаз. Абазилика агәҭантәи анышьа иҭшәоуп, акырӡа иҳаракуп. Аҩадахьтәи анышьа агәҭантәи анышьа аасҭа, ҩынтә еиҳа еиҵоуп, аха маҷк еиҳа иҭбааны. Анышьа х-ганкахь иаартын еиуеиҧшым ашәага змоу аиужьрақәа рыла. Аладахьтәи анышьа аҩадатәи анышьа еиԥшу, уи аасҭа маҷк еиҳауп, аха аформала иашам. Аҩадатәи анышьа аҵаҟа иҟоуп Крипта. Уи аҟны албаарҭа ахаҳәтә мардуан аҩадатәи анышьа аҟынтәи иҟоуп.
XX ашәышықәса аҵыхәтәаны ауахәама ареставрациатә усурақәа иазымҩаԥнагеит иҷыдоу аҭҵаарадырратә-ареставрациатә анаплакы. Иамыххеит аҩадатәи анышьаҿ иахаргылоу аргылара иацәаанхаз аҭӡы ацәынха, ирӷәӷәахеит агәҭантәи анышьа аҭӡқәа иԥсыҽхаз реиқәҵа. Аргылара ирхыбит акрамитла. 2000 шықәсазы ирҿыцхеит агәҭантәи анышьа ауасхыр, ахыргьагьа. Аҩадатәи анышьа аҩада-амраҭашәаратәи иаҿыбгоу акәакь. Иаатит аҩадатәи анышьа аҩадатәи аиужьра, ирҿыцхеит аҽеимаа асахьа змоу ахыргьагьа, ирҿыцхеит аҳамԥ, иҟаҵахеит акриптаҿ албаарҭа ахаҳәтә мардуан. Ареабилитациатә аусурақәа нагӡахеит 2009-2010 ашықәсқәа раан. Идырҿыцит аладатәи анышьа, ихыбхеит ҩганктәи ахыбла. Еицтәараны имҩасуа археологиатә аҵхрақәа ирылҵшәаны ирыԥшааит хә-аклдамак, иахьааԥшыз ахацәа, аҳәса, ахәыҷқәа рыбаҩқәа. Аклдамаҿ ишьақәырӷәӷәахеит иара убас акерамика афрагментқәагьы. Аҩадатәи анышьа аҵаҟа, акрипта аҵхраан иааԥшит ҩ-аклдамак. Иарбанқәоу абаҩқәа рыла иҭәыз.
Л. Ҷилашвили дацныҟәоит Г. Чубинашвили иқәиргылаз арыцхә, аха ауахәама иԥхьаӡоит аныҳәарҭа аиҭаҟаҵара амҩала ироуз аԥшьарҭаны, зыԥсахрақәа ақьырсиантә догматикала иҟалар акәын.
Анцәахша лиира абазилика
Ажәытәтәи уахәама амрагыларахьала игылоуп акомплекс ихадоу аргылара, анцәахша лиира ахьӡ зху х-уахәамакны иҟоу абазилика, иарбану аберҭыԥ зегь раасҭа идуу, ибзианы еиқәхаз аргылара ауп (17,2×12,7 м).
Абаҟа арыцхәыс иамоуп VI-VII ашәышықәсақәа рынҵәамҭа. Иргылоуп идуу ахаҳәа ԥҽыхала. Акәакьқәа рҿы, аконструкциатә ахәҭақәа рҿы ихархәоуп икәакәасҭоу ахаҳә. Ауахәама х-ҩналарҭак аман, уажәы ҩба амоуп амраҭашәарахьала, аҩадахьала. Аладахьтәи иҭдырҭәааит, аҩныҵҟантәи ниша рымоуп. Анышьақәа дара-дара еидыхуп аҭӡқәа рыла. Аварахьтәи анышьақәа рҿы ҩ-уахәамак ыҟоуп, иарбану дара-дара амраҭашәаратә аҩналарҭақәа рыла еимадоуп. Агәҭантәи ихадоу анышьа, амрагыларахьала инагӡоуп иҵаулоу аԥшьарҭала, иарбану аҽеимаа асахьа змоу апсида, уи аԥхьа ишьҭоу икьаҿу абема алоуп. Апсида агәыцәаҿ аԥенџьыр ԥҟоуп. Ҩ-ԥенџьырк аладахьтәи аҭӡаҿгьы иҟоуп. Апсида аура зегь аҟны иаццоит аберцәа рықәтәарҭа аҿаԥса. Апсидаҿ игылоуп ацынаҳа. Аҩадатәи аганаҿ иадҟаҵалоуп аишәа, иарбану агыларҭаз ихархәахон. Аԥшьарҭа азал аҟынтә иалкаауп игәиану аиконостасла. Аԥшьарҭа аҩадахьала, аладахьала иалкаау аԥхьакыртақәа ыҟоуп. Ҩ-ԥхьакырҭак акәакьҭа иашоуп, аԥенџьырк ала амрагыларахьала.
Аргылара афасадқәа инагӡоуп ахаҳәтә акыдчаԥала асахьа змоу аҳамԥла. Ауахәама ихыбын акрамит дула.
Асахьаркыра
Ауахәама XVI ашәышықәсан асахьа анырҵеит, инаӡаны еиқәханы иҟоуп абазилика ихадоу ауахәамаҿ. Асахьаркыра инагӡоуп Кахети аҳ Леван инапхгарала.
Асахьаркыра ахәҭак ааха амоуп. Асахьаркыра иацуп асомҭаврули адҩылақәа, иарбанқәоу хазтәи ацқьақәа рыхьӡ узырбоу. Иаҳԥылоит иара убас абырзентә адҩылақәагьы, анбанқәа иаабац аԥшшәы шкәакәа амоуп, аиқәаҵәа ашәыга мацара абырзентә адҩылақәа рзы ихархәоуп.
Аԥшьарҭа асахьаркыра ԥшь-регистркны еихшоуп. Аконхаҿ иарбоуп аҳәынҭкар итәарҭаҿ итәоу анцәахша аҵеи лнапы дакны, анахь-арахь лара лахь рхы рханы аоԥшәылхадацәа, иарбанқәоу рнапаҿы арҳәы зкыу. Ауасхыр ахықәаҿ иааԥшуеит аоԥшәыл ду исахьа, мацара аҩадатәи, аладатәи аҭӡқәа рҿы Мосе, Аарон.
Аԥшьарҭа егьырҭ аҩбатәи, ахԥатәи арегистрқәа рҿы иарбоуп ажәантәи литургиа, апостолцәа рныҳәара. Аԥшьбатәи аҟны - ацқьа ашас амҵахархәара. Асахьаркыра инанагӡоит агеометриатә орнамент ацәаҳәа. Аҵиаатә орнаментла еибыҭоу аԥшьарҭа амахәҿақәа. Азал ауасхыр амрагыларатәи ахәҭаҿы Иеса Қьырса исахьа ануп амедальонаҿ, дарбану ԥшь-уоԥшәылк дахьырку. Амедальон иаццоит абырзентә адҩыла. Еиԥшу акомпозициоуп ауасхыр амраҭашәаратә ахәҭақәа рҟынгьы.
Азал аҭӡқәагьы акымкәа арегистрқәа рыла еихшоуп. Иауу аҭӡы актәи арегистраҿ иарбоуп хареба, қьырса, мирқма, аӡаахра. Аҩбатәи арегистраҿ - анцәа имаӡа, Иуда игәыдкылара, Қьырса иҵәыуара, аџьабаҩ анацәа Қьырса инышәынҭраҿ. Ахԥатәи арегистраҿ ацқьа хә-еибашьҩык. Абриҵәҟьа арегистраҿ рсахьа ануп аҭоурыхтә хаҿқәа: аҳ Леван ауахәама амодуль инапы иакны, аҳкәажә Ҭинаҭин, урҭ рԥа Александр. Аҩадатәи аҭӡы актәи арегистраҿ иарбоуп Қьырса иҽеиҭакра, 12 шықәса зхыҵуа Қьырса аныхабааҿ, Лазаре ишьҭыхра, Иерусалим алалара; аҩбатәи арегистраҿ - аџьаҳаным атҟәара, Ҭома инцәахамҵара, анцәа ихалара аныҳәа, адоуҳацқьа ацәыргара; ахԥатәи арегистраҿ - ацқьа аберцәа. Амраҭашәаратә аҭӡы актәи арегистраҿ - аџьар анҵара, аҩбатәи арегистраҿ - нанҳәа, ахԥатәи аҟны - анцәахша лиира, аныхабааны анагара, аԥшьбатәи арегистраҿ - ацқьа анацәа. Аҭӡы аҩадахьтәи ахәҭаҿы ацқьа Барбара, ацқьа Екатерина рсахьақәа ануп.
1980-тәи ашықәсқәа раан асахьаркыра иазымҩаԥгахеит аконсервациатә усурақәа.
Ауоԥшәылхадацәа руахәама
Некреси аҟәырӷ зхагылоу ауоԥшәылхадацәа руахәама игылоуп аберҭыԥтә комплекс амраҭашәаратә ахәҭаҿы, абазиликеи аепископреи аҳҭынра аҵаҟа. Арыцхәыс иамоуп VIII-IX ашәышықәсақәа, х-уахәамакны иҟоу акомпозициа аҟәырӷ зхагылоу авариациа ауп. Ауахәама иргылоуп ахаҳәԥҽыхеи ахаҳәҟьаԥси ала. Аконструкциатә ахәҭақәа рҿы ихархәоуп иҩежьу ахаҳә.
Аргылара апланла иҷыдоуп. Уи еиуеиҧшым ахәҭақәа рҟынтәи еибыҭазшәа. Раԥхьа ихагалахеит ихадоу, апланла аквадраттә ахәҭа. Анаҩс уи амрагыларахьала иадҟарҵалеит хә-кәакьҭак змоу апсида, мацара аладахьала, амраҭашәарахьала, аҩадатәи аган аҟынтә азеиԥш аҩналарҭа. Ауахәама ҩ-ҩналарҭак амоуп, аҩадатәи, амраҭашәаратә аҩналарҭа аҟынтә. Рыҩ-ҩнашәгьы ишиашоу ауахәама ихадоу аҭӡқәа рҿы, иҟьаԥсны ихҩоу аҩнашәк-аҩнашәк ыҟоуп.
Аԥшьарҭа апсида аҽеимаа асахьа амруп. Уи агәыцәаҿ иԥҟоуп аԥенџьыр. Еиԥшу х-ԥенџьырк ыҟоуп аҟәырӷ ахәдаҿ: амрагыларахьала, аладахьала, амраҭашәарахьала. Аԥшьарҭа азал аасҭа х-еиҿаԥсак ала иҳаракуп. Аҩбатәи, ахԥатәи аҿаԥсаҿы игылоуп игәиану, ахаҳәԥҽыхала иргылоу аныхаҭӡы, иарбану ҩнашәк змоу агәҭаны. Аԥшьарҭаҿ игылоуп ацынаҳа.
Ауахәама ихадоу ахәҭа инагӡоуп иҳараку, аҩныҵҟантәи ихагьежьу, адәахьала аа-кәакьҭак змоу аҟәырӷла, зыхгынкгьы (аладахьтәи, амраҭашәаратә, аҩадатәи) ауахәама аҭӡқәа ирхагылоуп, мацара амрагыларатәи - апсида аҿаԥхьа иҟоу аҵаргылатә ахыргьагьаҿ. Аҟәырӷ ахәда ҳаракуп, уи акьархә зегь ицқьаны ицәу ахаҳә иалхуп. Аҟәырӷ ахәда инагӡоуп ахаҳә иаҿцәаау аҳамԥла.
Гиорги ацқьа иуахәама
Азалтә тип змоу ауахәама Некреси аберҭыԥ амрагыларатә ахәҭаҿы. Иргылоуп XVII-XVIII ашәышықәсақәа раан. Иргылоуп ахаҳәла, акьырла, мацара ихыбуп акрамитла. Аргыларатә аиқәҵара еилаԥсоуп, апсида - агежьбжатоуп.
Аепископ ипалат
Аҟәырӷ зхагылоу ауахәама амрагыларахьала, аиҩхаа ахықәаҿ игылоуп иауу, ҩ-еихагылак змоу аепископ ипалата (иаҳҭынра). Аепископ ипалат ауп идуу ҩ-еихагылак змоу аргылара. Ҵаҟатәи аихагыла аҩналарҭа амраҭашәаратә аҭӡаҿы иҟоуп. Аҩнашә ауаршәала ихыбуп аихагыла агәҭаны игылоуп аа-кәакьҭак змоу ашьаҟа, иарбану изырӷәӷәоу аҩбатәи аихагыла адашьма ихадоу аҵаргәақәа, ԥыҭрак ашьҭахь ашьаҟа амрагыларахьала, амраҭашәарахьала, аихагыла аураҿ аҭӡқәа адҟарҵалеит, аихагыла ҩ-хәҭакны еиҟәыршеит. Мацара аҩадахьтәи ахәҭа амраҭашәаратә аҵыхәаҿ имаҷу аԥхьакырҭа еиқәдыршәеит.
Апалат хыхьтәи аихагылаҿ аҩналарҭа ҟаҵоуп аҩадатәи аҭӡы агәҭа, аҩнашә аҽеимаа асахьа змоу ахыргьагьала инагӡоуп. Аихагыла амрагыларатәи, амраҭашәаратә аҭӡқәа рҿы ҩба-ҩба идуу аҽеимаа асахьа змоу акылҳара ыҟоуп, иарбанқәоу адашьма аҩаӡара аҟынтә иалагоу. Хә-кылҳарак аладатәи аҭӡаҿы Алазани адәахьы. Амрагыларатәи акылҳарақәа ахыхь, апронтон абжьархаҿы, имаҷу, аҽеимаа асахьа змоу ахыргьагьала инагӡоу аԥенџьыр ыҟоуп. Абриҵәҟьа аҭӡы аладатәи, аҩадатәи ахәҭақәа рҿы, акылҳарақәа ахыхь зкәакьҭа иашоу анишак-нишак ыҟоуп. Амраҭашәаратә аҭӡы аладатәи ахәҭаҿы иҭбаау акылҳарак, иҟьаԥсны ихҩоу акылҳарак ыҟоуп. Иарбану, ишаҳбоу еиԥш, игәианны иԥҟоуп.
Аҩцара
Аҳҭынра анагӡараҿ амрагыларахьала, иҭыԥыркуп еихагылак змоу ахыбра, аҩцара ахьыҟоу. Аҩцара анаҩс убриҵәҟьа агәаҵаҿы иҟоуп имаҷу ацхрааратә аԥхьакырҭа. Абри аԥхьакырҭақәа рдашьма аҵаҟа ҩ-еихагылакны иҭыԥыркуп аԥхьакырҭақәа реишьҭагыла актәи хыхьтәи аихагылаҿ иҭыԥыркуп ауадақәа ихыгьыгьоу ахыбла, ҵаҟатәи аихагылаҿ, акымкәа хазтәи ауадақәа ыҟоуп.
Абааш
Аҩцара ахаҿы XVI ашәышықәсан идыргылеит ԥшь-еихагылак змоу ԥшь-кәакьҭак змоу ахыхьчаратә аҵакы змоу абааш, знеирҭа ишиашоу аҩцара аҟынтәи измоу. Абааш иҳаракуп, аихагылақәа рыбжьара ахыбрақәа амҿтәуп. Некреси аберҭыԥ аҵакырадгьылаҿ еиҳарак еиқәхаз игәиану аепоха ауаажәларратә ҵакы змоу аргыларақәа рыбжьара азҿлымҳара унаҭоит акырӡа идуу зкәакьҭа иашоу ахыбра аҭӡы ахыргьагьақәа реишьҭагылала, иҭыԥырку аҟәырӷ зхагылоу ауахәама аҩада-амрагыларахьала, иарбану аҭҵааҩцәа ргәаанагарала ацынаҳара акәын.
Абаагәара
Ансамбль иакәыршоуп ахаҳәтә абаагәара. Аҩналарҭа абаагәара аҩада-амраҭашәарахьала иаман.
Алитература
დევდარიანი ფ., დვალი თ., საქართველოს ისტორიისა და კულტურის ძეგლთა აღწერილობა, ტ. 1-I, თბ., 2013. — გვ. 421-434.
ბახტაძე ნ., ნეკრესის მონასტრის მემორიალური სამლოცველოს არქეოლოგიური კვლევის შედეგები, ს ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, თბ., 2010
ბახტაძე ნ., ნეკრესის მონასტრის მემორიალური სამლოცველოს დათარიღებისათვის, თბ., 2010
ბახტაძე ნ., ნეკრესის სამების ხუროთმოძღვრული კომპლექსის ფუნქციისა და დათარიღებისათვის, კრ., ხორნაბუჯი, I, თბ., 2011
ჭილაშვილი ლ., ნეკრესის წარმართული სამლოცველოები, თბ., 2000
ბერიძე ვ., ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, თბ., 1974
ჩუბინაშვილი გ., ქართული ხელოვნების ისტორია, ტ. 1, ტფ., 1936
ელიზბარაშვილი ი., ნეკრესი, თბ., 1986
Азхьарԥшқәа
ლევან ჭილაშვილი, წინაქრისტიანული ხანის წარწერა ნეკრესიდან
საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის პორტალი, № 7955
Азгәаҭақәа
|
40210
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Мцхеҭатәи_Џьвари_аберҭыԥ
|
Мцхеҭатәи Џьвари аберҭыԥ
|
[[Афаил:Jvari_monastery,_outside_Mtsketa.jpg|250px|мини|Мцхеҭатәи Џьвари аберҭыԥ]]
'''Мцхеҭатәи Џьвари аберҭыԥ''', '''Џьаҷвис Саҟдари''' — VI ашәышықәсатә аныхабаа, аберҭыԥ.<ref>[https://matsne.gov.ge/ka/document/view/99220 საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ]</ref> Ишьҭоуп Мцхеҭа амрагыларахьала, аӡиасқәа Мтквари (Кура), Арагви аилаларҭа аҟны, ацаҟьатә ашьха ақәцәа аҟны. Иҭагалоуп адунеи акультуратә ҭынха абаҟақәа рсиаҿ.
== Аҭоурых ==
Аныхабаа ахьӡ аҭоурыхтә ҵаҵӷәы амоуп. IV ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа раан ақьырсианра адкылара актәи ашықәсанҵәҟьа абри аҭыԥан аҳ Мириан III амҿы иалху аџьар ахадыргылартә иҟаиҵеит, иарбану, ԥыҭрак ашьҭахь ақырҭцәа рыда иашьаԥкуан Кавказ зегь ақьырсианцәагьы. VI ашәышықәса II абжаҿ ([[545]]-[[586]]) Қарҭли ахада Гуарам аџьар аҩадахьала ауахәама маҷ иргылеит. Убриҵәҟьа - IV ашәышықәса аҵыхәтәаны, VII ашәышықәса алагамҭаз (586/587-634/635), жәлар рхадацәа рынхара даҽа алахәылацәак реицалахәрала аныхабаа маҷ авараҿ иргылеит аныхабаа дуу, иарбану хыхь изхагылаз амҿы иалху аџьар (аџьар апиелестал иахьанӡа иаанханы иҟоуп ауахәамаҿ).
Џьвари имаҷу, идуу аныхабаа аргылара аамҭа ахаҭа абаҟақәа ранализ иашьаҭакны ишьақәиргылеит Гиорги Чубинашвили. Ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа аныхабаа маҷ иӷәӷәаны ааха аиуит, аныхабаа дуу иахьанӡа ибзианы иааит. Џьвари аберҭыԥ аремонттә-ареставрациатә аусурақәа иазынагӡахеит: [[1924]]-[[1927]] ашықәсқәа раан (анапхгаҩцәа: Г. Чубинашвили, Н. Северов); [[1933]]-[[1939]] ашықәсқәа раан (анапхгаҩцәа: Г. Чубинашвили, Н. Северов); 1963-1965 (анапхгаҩы: Русудан Гвердҵиҭели).
== Аныхабаа хада ==
Џьвари аԥхьа иҟан Ниноҵминда аныхабаа. Џьвари аҟны ахы иақәиҭтәуп, асахьаркырала инаӡоуп Ниноҵминда акомпозициа. Аплан аҵаҵӷәы абраҟагьы акәакьтә уадақәа Тетраконк ауп, аха ари акәакьтә уадақәа радиалла иҭыԥыркӡам, Ниноҵминда аҟны еиԥш, апсидақәа руасхырқәа иреицтәараны, аҟәырӷ аҵаҟа аиужьра аҟны иамадоуп акәакьтә иҵаулоу анишақәа рыла, иарбанқәоу аргьажь ¾ аҿыкәырша змоу. Аргылара агәыцә, ишаабац, квадрат ауп, зхаҿы изхагалоу 8-кәакьҭак змоу ахәдаҿ ирӷәӷәоу аҟәырӷ. Уи аҩныҵҟатәи аиужьра адоминант ауп, иҳәаақәнаҵоит даҽа хәҭақәак зегь рформеи апропорциеи абри архитектуратә аиужьраҿ.
Џьвари аныхабаа дуу аџьар-аҟәырӷ атип змоу аргылара ауп, уи адәахьтәи ахаҿра, аинтериер ихагалоуп агәилтә хаҳәла, ҭыԥқәак рҿы еиқәоу аҩы аԥшшәы змоу ахаҳә ибзианы ицәу аквадрқәа рҟынтә. Ахаҳәқәа рыбжьара аиԥшьырҭақәа риашара, зехьынџьара ихьчоуп, аныхабаа ахатә масштаби аизшареи ала, еилымшәо иалаҵәоит ашьха. Аныхабаа ихагалоуп ириашоу, зкәакьҭа иашоу ашҭаҿ. Иамоуп ҩ-еиҿаԥсак змоу ацоколь, амраҭашәарахьала уи иахагылоуп аԥсабаратәымла ирӷәӷәоу авертикалтә ацаҟьа. Аныхабааҿ аҩналарҭа аладахьала, аҩадахьала иамоуп. Аҟәырӷ азхагьежьбжаҿ ианыԥшуеит арелиефтә аџьар. Иарбану измоу асахьаркыратә еиԥш убас аконструкциатә ҵакы. Аҟәырӷ аҵаҟа аиужьра аԥшь-ганкахьала иаартуп апсидақәа рыла, иарбанқәоу апланаҿ аџьар зырҿиоу, аџьар амахәҿақәа рыбжьара акәакьцыԥхьаӡа аҟны аџьартә ԥенџьырла ихҩоуп ахыргьагьа. Анишацыԥхьаӡа аҟны иԥҟоуп ауадахь аҩналарҭа: аԥшьарҭа, адикәанра. Аҩада-амраҭашәарахь аҳәса руада ыҟоуп, зыҩналарҭа аханы адҩыла ыҟоуп: Џьвари аныхабаа - ажәытәтәи ақырҭуа аҟазацәа рыԥшаара назыгӡоу, зегь раасҭа инаӡаны асахьарбаратә аԥҵамҭа - ашьаҭакра анаҭоит аизҳара ашьаҿа зегь: VII ашәышықәсаан иҿиоит еиԥшу абаҟақәа ргәыԥ, иарбанқәоу рыплани азеиԥш аилазаашьеи аганахьала иазааигәахоит Мцхеҭатәи Џьвари, аха, ҳәарада, хаҭалатәи ахатәҷыдарақәа, адетальқәа рыла уи еиԥшӡам. Абри иеиԥшқәоуп Атентәи Сиони, ажәытәтәи Шуамҭа, Мартвили.
Џьвари атип, акәакьтә уадақәа змоу атетраконк, идыруп мацара Қырҭтәылеи Аермантәылеи рҟны. Аермантәылатә ҿырԥштәқәа ақырҭуа аҿырԥштәқәа иреиԥшӡам ахатәҷыдарала, абри ҩ-тәылак рархитектура еиԥш.
=== Амҿы иалху аџьар апьедестал ===
Мцхеҭа иҿаԥшуа аганахьала, Арагви иаццоу ацаҟьа иҳараку ашьхаҿ, иџьашьатәу ҵлак гылан, иарбану иџьаушьаша афҩы змаз. Абри аҵла ауаа инашаноу аҵла ҳәа иашьҭан, избанзар ихәыз ашәарах ма аԥсаатә уи абӷьы ианырфалак убасҟанҵәҟьа иахәышәтәуан.
Мириан аҳ иԥа Реви аепископ иныҳәарала, амилаҭ ицны, инашаноу аҵла идыԥирҟеит, Мцхеҭахь иааигеит, иарбану- Светицховели -аҵла аладатәи аганахь идыргылаз. Абри ашьҭахь ари аҵла аҟынтә ирмазеихеит амҿтәы х-џьарк, ахԥатәи аџьар лаҵарамза 20 азы иахадыргылеит. Аиашаҵәҟьа абриазы абри амш Џьварпатиосани ахьӡала идыруп, иарбану ақырҭуа милаҭ иахьагьы иазгәарҭоу. Инашаноу аҵла иалху х-џьарк абас еихшахеит: акы идыргылеит Мцхеҭатәи Џьвари аҵакырадгьылаҿ, убра ахаҳәтә апьедестал ахьгылоу аџьар азы. Аҩбатәи - Ҭхоҭа ашьхаҿ, убра Мириан аҳ иахьиқәлашьцаз, ахԥатәи - Уџьарма аҟны.
=== Афасад ===
Џьвари адәахьтәи ахаҿра иаанарԥшуеит аиужьратә аҩныҵҟатәи аихшара. Абра иҳамоуп аҩныҵҟатәи, адәахьтәи аформақәа асахьаркырала реишьашәалара. Ари актәи аҿырԥштәоуп абжьаратә ашәышықәсақәа ақырҭуа архитектураҿ, афасад ахаҿсахьа ихьыԥшым, асахьаркыратә аҵакы ианаиуа. Абрантәи ари ақырҭуа архитектура аҟазшьа змоу адырга иҟалоит уи ирацәоу адыргақәа руакы аҟынтә, иарбанқәоу иалызкаауа уи Византиатәи аҟынтә (Византиаҿ аҟазацәа азҿлымҳара рынаҭон идуӡӡоу аҩныҵҟатәи аиужьра арҿиара ауснагӡатә, афасадқәа урҭ аинтерес рзаламызт). Убри иамыхәаԥшыкәа, аргылара ишдуум (аҳаракыра 25 м еиҳаӡам), уи амонументтә агәышьҭанҵара ааннажьуеит.
Џьвари аныхабаа Болнистәи Сиони ашьҭахь аҟазацәа рыскульптуратә аҩычара ашьаҿа ҿыц ауп. Афигуратә релиефқәа рҭыԥыркра иҵаулоу асистема иаҵанакуеит. Амраҭашәаратә афасад, иарбану хыхь Караԥи аҿықәаҿ икнаҳау, харантәи иааԥшуеит, имарианы аус адулоуп. Абра ихадоу афасадқәа амрагыларатәи, аладатәи ауп. Амрагыларатәи афасадаҿ аԥшьарҭа апсида 3 ԥенџьырк амоуп, иарбанқәоу еимадоу урҭ рхаҿы инагоу адекоративтә, арелиефтә маҟала. Амаҟа ахыхь, аԥенџьырқәа ирышьашәаланы, иҭыԥыркуп 3 арелиефтә уи ахаҿқәа рсахьа, иарбанқәоу рхадарала, рхарџьла иргылахаз ауахәама: агәҭаны Қьырса иҿаԥхьа ишьамхарсны Стеԥаноз Ерисҭав дгылоуп, аргылаҩ хада; армарахь - уи иашьа Деметре ахьчаҩ ауоԥшәылцәа ицны, арӷьарахь - Стеԥаноз иҭынха Адарнас (уи ихангьы ахьчаҩ ауоԥшәылцәа ыҟоуп, дарбану арӷьарахьтәи знапы аԥхьа ирххоу); Адарнас иҿаԥхьа ишьамхарсны ахәыҷы дыҟоуп - уи иԥа Қобул. Ах-релиефаҿ асомҭаврули адҩылақәа ыҟоуп, аргылаҩцәа рыхьӡқәа, ртитулқәа иахьарбоу (Џьвари адҩылақәа).
Аладахьтәи афасад акырӡа иҵаулоу анишақәа рыла еиҳа еидыҵны иубоит. Аладахьтәи аҩналарҭа ахаҿы, Тимпанаҿ, иҟоуп ажәытәтәи ақьырсиантә ҵакыраҿ идуӡӡаны ирыларҵәоу асахьа - ауоԥшәылцәа рыла аџьар ашьҭыхра. Акомпозициа аҟазарыла иҭартәоуп Тимпан агьежьбжатә аҿыкәырша аҟны. Аладахьтәи афасад даҽа релиефқәак (анишақәа рҿы иҭыԥырку) иӷәӷәаны ааха рымоуп. Афасад, зҿаԥхьагьы имаҷу Џьвари ауахәама ахьгылоу, зынӡа иҩычаӡам. Аргылара азеиԥш гармониа азы аҵак ду амоуп афасадқәа рхарԥ ибзианы ицәу ахаҳә аԥшшәы - агәилтә-аԥслымӡԥшәы, аамҭақәа рыҩныҵҟа маҷк ижьақцазшәа. Аныхабаа мацара аформақәа рыла акәымкәа, амасштаблеи апропорциалеи иашьашәалоит аԥсабара, аԥшшәылагьы.
=== Адҩылақәа ===
Ақырҭуа асомҭаврули аҩыра ҳараҳҟынӡа иааз ажәытәтәи аепиграфикатә аҿырԥшқәа руакы ианҵоуп Џьвари аныхабаа амрагыларатәи, аладатәи афасад арелиефқәа рҿы, аныхабаа агәҭаны игылоу аџьар апьедестал (апьедестал иацәаанхаз ахәҭа адҩыла афрагмент ацны иахьа ихьчоуп Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә музеи аҟны), аныхабаа аладатәи - амраҭашәаратә акәакьтә уада аҩналарҭа ахаҿы, аҭӡы иадҟаҵалоу хазтәи ахаҳәҟьаԥсқәа рҿы. Адҩылақәа зегь аамҭак иатәуп, уи аҟны иарбоу аҭоурыхтә хаҿқәа, хаҭала, Стеԥаноз Қарҭли аҟны ихадара апериод иахәаԥшны арыцхә амоуп (VI-VII ашәышықәсақәа рынҵәамҭа).
== Аныхабаа маҷ ==
Џьвари аныхабаа маҷ (8,3×5,5 м) ишьҭоуп аныхабаа дуу аҩадахьала. Аиҭаҳәамҭала идыруп Џьвари аныхабаа маҷ ишыргылоу Қарҭли актәи ахада - Гуарам ила. Адәахьала уи ҩ-ганктәи ахыб змоу имариоу зкәакьҭа иашоу аргылара ауп, аҩныҵҟа аџьар еиԥшу аҿыкәырша амоуп (апсидак, 3 зкәакьҭа иашоу амахәҿа змоу). Агәҭаны аквадрат ыҟоуп, иарбану аҟәырӷ еиԥшу ахыбра змаз (мацара ахәда ада). Иргылоуп ибзианы ицәу, аиаҵәа аԥшшәы змоу ахаҳәԥслымӡтә аквадрат дуқәа рыла. Аиқәҵара агоризонталтә аиԥшьырҭақәа риашара афасадқәа рҿы, аинтериераҿ ибзианы ихьчоуп. Аныхабаа аҩадахьала, аладахьала иҭыԥыркуп агәашәқәа. Аладатәи агәашә аныхабаа дуи амаҷи еиманадоит. Аныхабаа аҩада-амраҭашәарахьала ахыргьагьатә ниша ыҟоуп, иахьаарԥшу иаӡоу аџьар, ргәы иаанагоит абри анишаҿ акаталикос итәарҭа гылан ҳәа. Апсида адашьма шьаҿак ала ихагалоуп, аԥшьарҭа аконха раԥхьа амозаикала иҟаҵан, иарбану иахьа изныҵхьоу. Ауахәама игылоуп иҳараку ицәу ахаҳәла иргылоу асубструкциаҿ, иарбану аргылара агәырӷьаратә ахаҿсахьа аназшьоу. Ауахәама иӷәӷәаны ааха амоуп: ахыб, аԥенџьырқәа еилаҳахьеит, адашьма иқәҵны, афасад аквадрқәа иамҟьаны. Ауахәама ихадоу аквадрат еиҳа иҳаракуп аргылара егьы ахәҭа аасҭа. Уи ихыбын аџьартә аиҿахыбла. Аџьар амахәҿақәа ацилиндртә аиҿахыбла ихыбуп. Амрагыларатәи амраҭашәаратәи амахәҿақәа еиҳарак иауп. Амрагыларахьала агьежьбжатә апсида ыҟоуп иҭбаау абемла. Апсидаҿ, аԥенџьыр аҩ-ганкаҿ, анишақәа ыҟоуп. Амрагыларатәи амраҭашәаратәи аҭӡқәа рҿы идуу аԥенџьырқәа ыҟоуп, мацара егьы ҩ-ҭӡыкаҿ - атимпантә адәылҵырҭақәа.
== Абаагәара ==
Аныхабаа адәахьала иҟоу апортификациатә аргыларақәа (иахьа еилабгоу абааш, абаагәара) еиҳа игәиантәиуп.
Ашықәсқәа рыҩныҵҟа Џьвари акомплекс ааха дуу аиуит, аԥсабарала акәу, ауаҩы инапала акәу, иахьа уи адунеи 100 ақәыхра ззыԥшу ихадоу акультуратә баҟақәа рыбжьара иҟоуп.
== Ацқьа Нино лӡыхь ==
Џьвари аберҭыԥ ихадоу аныхабаа аладатәи аган аҟынтә абаагәараҿ иҟоуп албаарҭа ацқьа Нино лӡыхьахь. Иарбоу аҭыԥанӡа илбаауеит иҭшәоу амҩахәасҭа.
== Еихагылак змоу аргылара ==
1980-тәи ашықәсқәа раан иҿиеит аидеа Мцхеҭа Џьвари аберҭыԥ азааигәара идыргыларц имаҷу аргыларақәа. 1981 шықәса нанҳәамза 4 рзы Мцхеҭа раиком ахадара аҳәарала ахырхара ҟанаҵеит жәлартә депутатцәа рхеилак анагӡаратә комиссиахь имаҷу акатегориа акрыфарҭа аргылара алагара азин азы. 1989 шықәса жьырныҳәамзаан Мцхеҭа раисовет анагӡаратә комиссиа ишьҭнахит аӡбамҭа, изшьаҭакнгьы ирыҭахеит “Џьвари аҵакырадгьылаҿ аҩбатәи акатегориатә акрыфарҭа аргыларазы 0,25 гектарк аҳәырҭа адгьыл аҵакыра”. Убриҵәҟьа ашықәсан Қырҭтәыла ССР абнанхамҩа аминистррагьы иадгылеит араиком (адҵара #220) аҽазкрала: “Мцхеҭа абнанхамҩа адгьылқәа рҟынтә Џьвари аберҭыԥ акәша-мыкәшаҿ раиком аԥхынтәи атиптә павилион аргыларазы иалырхит 0,25 гектарк “. Убри иамыхәаԥшыкәа Мцхеҭа, уи акәша-мыкәша аҳәырԥсарраны, хаҭала арзеологиатә, архитектуратә амузеи-аҳәырԥсарраны ирыларҵәан аргылара апланшьҭыхра усгьы далагеит аҿаҵаҩы - Мцхеҭа араиком, апроекттә организациа - “Центросоиузпроект” Қарҭ афилиал. 1983 шықәсазы аескиз апроект ушьҭа имазеин. Абаҟақәа рыхьчаратә ихадоу аҭҵаарадырратә-аметодикатә ахеилак аилатәара 1983 шықәса ԥхынҷкәынмза 5 аԥҟаанҵала иааԥшуеит, ишеилыргахоз “Мцхеҭатәи Џьвари аӡқәа, асувенирқәеи ашәҭкәеи рыҭиирҭа ахыбра апроект” азҵаара. Аҵыхәтәаны иргылахеит еихагылак змаз ахыбра, иарбану х-ганкахьала анышә иҵаз.<ref>გაზ. „კომუნისტი“, №44 (20385), 21 თებერვალი, 1989</ref> Анҵәамҭаз ахыбра аныхабаа аус зуаз аберҭыԥ акелианы ишьҭнахит.
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Commonscat|Jvari monastery}}
|
Мцхеҭатәи Џьвари аберҭыԥ, Џьаҷвис Саҟдари — VI ашәышықәсатә аныхабаа, аберҭыԥ.საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება № 665, 2006 წლის 7 ნოემბერი, ქ. თბილისი, კულტურის ზოგიერთი უძრავი ძეგლისათვის ეროვნული მნიშვნელობის კატეგორიის მინიჭების შესახებ Ишьҭоуп Мцхеҭа амрагыларахьала, аӡиасқәа Мтквари (Кура), Арагви аилаларҭа аҟны, ацаҟьатә ашьха ақәцәа аҟны. Иҭагалоуп адунеи акультуратә ҭынха абаҟақәа рсиаҿ.
Аҭоурых
Аныхабаа ахьӡ аҭоурыхтә ҵаҵӷәы амоуп. IV ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа раан ақьырсианра адкылара актәи ашықәсанҵәҟьа абри аҭыԥан аҳ Мириан III амҿы иалху аџьар ахадыргылартә иҟаиҵеит, иарбану, ԥыҭрак ашьҭахь ақырҭцәа рыда иашьаԥкуан Кавказ зегь ақьырсианцәагьы. VI ашәышықәса II абжаҿ (545-586) Қарҭли ахада Гуарам аџьар аҩадахьала ауахәама маҷ иргылеит. Убриҵәҟьа - IV ашәышықәса аҵыхәтәаны, VII ашәышықәса алагамҭаз (586/587-634/635), жәлар рхадацәа рынхара даҽа алахәылацәак реицалахәрала аныхабаа маҷ авараҿ иргылеит аныхабаа дуу, иарбану хыхь изхагылаз амҿы иалху аџьар (аџьар апиелестал иахьанӡа иаанханы иҟоуп ауахәамаҿ).
Џьвари имаҷу, идуу аныхабаа аргылара аамҭа ахаҭа абаҟақәа ранализ иашьаҭакны ишьақәиргылеит Гиорги Чубинашвили. Ашәышықәсақәа рыҩныҵҟа аныхабаа маҷ иӷәӷәаны ааха аиуит, аныхабаа дуу иахьанӡа ибзианы иааит. Џьвари аберҭыԥ аремонттә-ареставрациатә аусурақәа иазынагӡахеит: 1924-1927 ашықәсқәа раан (анапхгаҩцәа: Г. Чубинашвили, Н. Северов); 1933-1939 ашықәсқәа раан (анапхгаҩцәа: Г. Чубинашвили, Н. Северов); 1963-1965 (анапхгаҩы: Русудан Гвердҵиҭели).
Аныхабаа хада
Џьвари аԥхьа иҟан Ниноҵминда аныхабаа. Џьвари аҟны ахы иақәиҭтәуп, асахьаркырала инаӡоуп Ниноҵминда акомпозициа. Аплан аҵаҵӷәы абраҟагьы акәакьтә уадақәа Тетраконк ауп, аха ари акәакьтә уадақәа радиалла иҭыԥыркӡам, Ниноҵминда аҟны еиԥш, апсидақәа руасхырқәа иреицтәараны, аҟәырӷ аҵаҟа аиужьра аҟны иамадоуп акәакьтә иҵаулоу анишақәа рыла, иарбанқәоу аргьажь ¾ аҿыкәырша змоу. Аргылара агәыцә, ишаабац, квадрат ауп, зхаҿы изхагалоу 8-кәакьҭак змоу ахәдаҿ ирӷәӷәоу аҟәырӷ. Уи аҩныҵҟатәи аиужьра адоминант ауп, иҳәаақәнаҵоит даҽа хәҭақәак зегь рформеи апропорциеи абри архитектуратә аиужьраҿ.
Џьвари аныхабаа дуу аџьар-аҟәырӷ атип змоу аргылара ауп, уи адәахьтәи ахаҿра, аинтериер ихагалоуп агәилтә хаҳәла, ҭыԥқәак рҿы еиқәоу аҩы аԥшшәы змоу ахаҳә ибзианы ицәу аквадрқәа рҟынтә. Ахаҳәқәа рыбжьара аиԥшьырҭақәа риашара, зехьынџьара ихьчоуп, аныхабаа ахатә масштаби аизшареи ала, еилымшәо иалаҵәоит ашьха. Аныхабаа ихагалоуп ириашоу, зкәакьҭа иашоу ашҭаҿ. Иамоуп ҩ-еиҿаԥсак змоу ацоколь, амраҭашәарахьала уи иахагылоуп аԥсабаратәымла ирӷәӷәоу авертикалтә ацаҟьа. Аныхабааҿ аҩналарҭа аладахьала, аҩадахьала иамоуп. Аҟәырӷ азхагьежьбжаҿ ианыԥшуеит арелиефтә аџьар. Иарбану измоу асахьаркыратә еиԥш убас аконструкциатә ҵакы. Аҟәырӷ аҵаҟа аиужьра аԥшь-ганкахьала иаартуп апсидақәа рыла, иарбанқәоу апланаҿ аџьар зырҿиоу, аџьар амахәҿақәа рыбжьара акәакьцыԥхьаӡа аҟны аџьартә ԥенџьырла ихҩоуп ахыргьагьа. Анишацыԥхьаӡа аҟны иԥҟоуп ауадахь аҩналарҭа: аԥшьарҭа, адикәанра. Аҩада-амраҭашәарахь аҳәса руада ыҟоуп, зыҩналарҭа аханы адҩыла ыҟоуп: Џьвари аныхабаа - ажәытәтәи ақырҭуа аҟазацәа рыԥшаара назыгӡоу, зегь раасҭа инаӡаны асахьарбаратә аԥҵамҭа - ашьаҭакра анаҭоит аизҳара ашьаҿа зегь: VII ашәышықәсаан иҿиоит еиԥшу абаҟақәа ргәыԥ, иарбанқәоу рыплани азеиԥш аилазаашьеи аганахьала иазааигәахоит Мцхеҭатәи Џьвари, аха, ҳәарада, хаҭалатәи ахатәҷыдарақәа, адетальқәа рыла уи еиԥшӡам. Абри иеиԥшқәоуп Атентәи Сиони, ажәытәтәи Шуамҭа, Мартвили.
Џьвари атип, акәакьтә уадақәа змоу атетраконк, идыруп мацара Қырҭтәылеи Аермантәылеи рҟны. Аермантәылатә ҿырԥштәқәа ақырҭуа аҿырԥштәқәа иреиԥшӡам ахатәҷыдарала, абри ҩ-тәылак рархитектура еиԥш.
Амҿы иалху аџьар апьедестал
Мцхеҭа иҿаԥшуа аганахьала, Арагви иаццоу ацаҟьа иҳараку ашьхаҿ, иџьашьатәу ҵлак гылан, иарбану иџьаушьаша афҩы змаз. Абри аҵла ауаа инашаноу аҵла ҳәа иашьҭан, избанзар ихәыз ашәарах ма аԥсаатә уи абӷьы ианырфалак убасҟанҵәҟьа иахәышәтәуан.
Мириан аҳ иԥа Реви аепископ иныҳәарала, амилаҭ ицны, инашаноу аҵла идыԥирҟеит, Мцхеҭахь иааигеит, иарбану- Светицховели -аҵла аладатәи аганахь идыргылаз. Абри ашьҭахь ари аҵла аҟынтә ирмазеихеит амҿтәы х-џьарк, ахԥатәи аџьар лаҵарамза 20 азы иахадыргылеит. Аиашаҵәҟьа абриазы абри амш Џьварпатиосани ахьӡала идыруп, иарбану ақырҭуа милаҭ иахьагьы иазгәарҭоу. Инашаноу аҵла иалху х-џьарк абас еихшахеит: акы идыргылеит Мцхеҭатәи Џьвари аҵакырадгьылаҿ, убра ахаҳәтә апьедестал ахьгылоу аџьар азы. Аҩбатәи - Ҭхоҭа ашьхаҿ, убра Мириан аҳ иахьиқәлашьцаз, ахԥатәи - Уџьарма аҟны.
Афасад
Џьвари адәахьтәи ахаҿра иаанарԥшуеит аиужьратә аҩныҵҟатәи аихшара. Абра иҳамоуп аҩныҵҟатәи, адәахьтәи аформақәа асахьаркырала реишьашәалара. Ари актәи аҿырԥштәоуп абжьаратә ашәышықәсақәа ақырҭуа архитектураҿ, афасад ахаҿсахьа ихьыԥшым, асахьаркыратә аҵакы ианаиуа. Абрантәи ари ақырҭуа архитектура аҟазшьа змоу адырга иҟалоит уи ирацәоу адыргақәа руакы аҟынтә, иарбанқәоу иалызкаауа уи Византиатәи аҟынтә (Византиаҿ аҟазацәа азҿлымҳара рынаҭон идуӡӡоу аҩныҵҟатәи аиужьра арҿиара ауснагӡатә, афасадқәа урҭ аинтерес рзаламызт). Убри иамыхәаԥшыкәа, аргылара ишдуум (аҳаракыра 25 м еиҳаӡам), уи амонументтә агәышьҭанҵара ааннажьуеит.
Џьвари аныхабаа Болнистәи Сиони ашьҭахь аҟазацәа рыскульптуратә аҩычара ашьаҿа ҿыц ауп. Афигуратә релиефқәа рҭыԥыркра иҵаулоу асистема иаҵанакуеит. Амраҭашәаратә афасад, иарбану хыхь Караԥи аҿықәаҿ икнаҳау, харантәи иааԥшуеит, имарианы аус адулоуп. Абра ихадоу афасадқәа амрагыларатәи, аладатәи ауп. Амрагыларатәи афасадаҿ аԥшьарҭа апсида 3 ԥенџьырк амоуп, иарбанқәоу еимадоу урҭ рхаҿы инагоу адекоративтә, арелиефтә маҟала. Амаҟа ахыхь, аԥенџьырқәа ирышьашәаланы, иҭыԥыркуп 3 арелиефтә уи ахаҿқәа рсахьа, иарбанқәоу рхадарала, рхарџьла иргылахаз ауахәама: агәҭаны Қьырса иҿаԥхьа ишьамхарсны Стеԥаноз Ерисҭав дгылоуп, аргылаҩ хада; армарахь - уи иашьа Деметре ахьчаҩ ауоԥшәылцәа ицны, арӷьарахь - Стеԥаноз иҭынха Адарнас (уи ихангьы ахьчаҩ ауоԥшәылцәа ыҟоуп, дарбану арӷьарахьтәи знапы аԥхьа ирххоу); Адарнас иҿаԥхьа ишьамхарсны ахәыҷы дыҟоуп - уи иԥа Қобул. Ах-релиефаҿ асомҭаврули адҩылақәа ыҟоуп, аргылаҩцәа рыхьӡқәа, ртитулқәа иахьарбоу (Џьвари адҩылақәа).
Аладахьтәи афасад акырӡа иҵаулоу анишақәа рыла еиҳа еидыҵны иубоит. Аладахьтәи аҩналарҭа ахаҿы, Тимпанаҿ, иҟоуп ажәытәтәи ақьырсиантә ҵакыраҿ идуӡӡаны ирыларҵәоу асахьа - ауоԥшәылцәа рыла аџьар ашьҭыхра. Акомпозициа аҟазарыла иҭартәоуп Тимпан агьежьбжатә аҿыкәырша аҟны. Аладахьтәи афасад даҽа релиефқәак (анишақәа рҿы иҭыԥырку) иӷәӷәаны ааха рымоуп. Афасад, зҿаԥхьагьы имаҷу Џьвари ауахәама ахьгылоу, зынӡа иҩычаӡам. Аргылара азеиԥш гармониа азы аҵак ду амоуп афасадқәа рхарԥ ибзианы ицәу ахаҳә аԥшшәы - агәилтә-аԥслымӡԥшәы, аамҭақәа рыҩныҵҟа маҷк ижьақцазшәа. Аныхабаа мацара аформақәа рыла акәымкәа, амасштаблеи апропорциалеи иашьашәалоит аԥсабара, аԥшшәылагьы.
Адҩылақәа
Ақырҭуа асомҭаврули аҩыра ҳараҳҟынӡа иааз ажәытәтәи аепиграфикатә аҿырԥшқәа руакы ианҵоуп Џьвари аныхабаа амрагыларатәи, аладатәи афасад арелиефқәа рҿы, аныхабаа агәҭаны игылоу аџьар апьедестал (апьедестал иацәаанхаз ахәҭа адҩыла афрагмент ацны иахьа ихьчоуп Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә музеи аҟны), аныхабаа аладатәи - амраҭашәаратә акәакьтә уада аҩналарҭа ахаҿы, аҭӡы иадҟаҵалоу хазтәи ахаҳәҟьаԥсқәа рҿы. Адҩылақәа зегь аамҭак иатәуп, уи аҟны иарбоу аҭоурыхтә хаҿқәа, хаҭала, Стеԥаноз Қарҭли аҟны ихадара апериод иахәаԥшны арыцхә амоуп (VI-VII ашәышықәсақәа рынҵәамҭа).
Аныхабаа маҷ
Џьвари аныхабаа маҷ (8,3×5,5 м) ишьҭоуп аныхабаа дуу аҩадахьала. Аиҭаҳәамҭала идыруп Џьвари аныхабаа маҷ ишыргылоу Қарҭли актәи ахада - Гуарам ила. Адәахьала уи ҩ-ганктәи ахыб змоу имариоу зкәакьҭа иашоу аргылара ауп, аҩныҵҟа аџьар еиԥшу аҿыкәырша амоуп (апсидак, 3 зкәакьҭа иашоу амахәҿа змоу). Агәҭаны аквадрат ыҟоуп, иарбану аҟәырӷ еиԥшу ахыбра змаз (мацара ахәда ада). Иргылоуп ибзианы ицәу, аиаҵәа аԥшшәы змоу ахаҳәԥслымӡтә аквадрат дуқәа рыла. Аиқәҵара агоризонталтә аиԥшьырҭақәа риашара афасадқәа рҿы, аинтериераҿ ибзианы ихьчоуп. Аныхабаа аҩадахьала, аладахьала иҭыԥыркуп агәашәқәа. Аладатәи агәашә аныхабаа дуи амаҷи еиманадоит. Аныхабаа аҩада-амраҭашәарахьала ахыргьагьатә ниша ыҟоуп, иахьаарԥшу иаӡоу аџьар, ргәы иаанагоит абри анишаҿ акаталикос итәарҭа гылан ҳәа. Апсида адашьма шьаҿак ала ихагалоуп, аԥшьарҭа аконха раԥхьа амозаикала иҟаҵан, иарбану иахьа изныҵхьоу. Ауахәама игылоуп иҳараку ицәу ахаҳәла иргылоу асубструкциаҿ, иарбану аргылара агәырӷьаратә ахаҿсахьа аназшьоу. Ауахәама иӷәӷәаны ааха амоуп: ахыб, аԥенџьырқәа еилаҳахьеит, адашьма иқәҵны, афасад аквадрқәа иамҟьаны. Ауахәама ихадоу аквадрат еиҳа иҳаракуп аргылара егьы ахәҭа аасҭа. Уи ихыбын аџьартә аиҿахыбла. Аџьар амахәҿақәа ацилиндртә аиҿахыбла ихыбуп. Амрагыларатәи амраҭашәаратәи амахәҿақәа еиҳарак иауп. Амрагыларахьала агьежьбжатә апсида ыҟоуп иҭбаау абемла. Апсидаҿ, аԥенџьыр аҩ-ганкаҿ, анишақәа ыҟоуп. Амрагыларатәи амраҭашәаратәи аҭӡқәа рҿы идуу аԥенџьырқәа ыҟоуп, мацара егьы ҩ-ҭӡыкаҿ - атимпантә адәылҵырҭақәа.
Абаагәара
Аныхабаа адәахьала иҟоу апортификациатә аргыларақәа (иахьа еилабгоу абааш, абаагәара) еиҳа игәиантәиуп.
Ашықәсқәа рыҩныҵҟа Џьвари акомплекс ааха дуу аиуит, аԥсабарала акәу, ауаҩы инапала акәу, иахьа уи адунеи 100 ақәыхра ззыԥшу ихадоу акультуратә баҟақәа рыбжьара иҟоуп.
Ацқьа Нино лӡыхь
Џьвари аберҭыԥ ихадоу аныхабаа аладатәи аган аҟынтә абаагәараҿ иҟоуп албаарҭа ацқьа Нино лӡыхьахь. Иарбоу аҭыԥанӡа илбаауеит иҭшәоу амҩахәасҭа.
Еихагылак змоу аргылара
1980-тәи ашықәсқәа раан иҿиеит аидеа Мцхеҭа Џьвари аберҭыԥ азааигәара идыргыларц имаҷу аргыларақәа. 1981 шықәса нанҳәамза 4 рзы Мцхеҭа раиком ахадара аҳәарала ахырхара ҟанаҵеит жәлартә депутатцәа рхеилак анагӡаратә комиссиахь имаҷу акатегориа акрыфарҭа аргылара алагара азин азы. 1989 шықәса жьырныҳәамзаан Мцхеҭа раисовет анагӡаратә комиссиа ишьҭнахит аӡбамҭа, изшьаҭакнгьы ирыҭахеит “Џьвари аҵакырадгьылаҿ аҩбатәи акатегориатә акрыфарҭа аргыларазы 0,25 гектарк аҳәырҭа адгьыл аҵакыра”. Убриҵәҟьа ашықәсан Қырҭтәыла ССР абнанхамҩа аминистррагьы иадгылеит араиком (адҵара #220) аҽазкрала: “Мцхеҭа абнанхамҩа адгьылқәа рҟынтә Џьвари аберҭыԥ акәша-мыкәшаҿ раиком аԥхынтәи атиптә павилион аргыларазы иалырхит 0,25 гектарк “. Убри иамыхәаԥшыкәа Мцхеҭа, уи акәша-мыкәша аҳәырԥсарраны, хаҭала арзеологиатә, архитектуратә амузеи-аҳәырԥсарраны ирыларҵәан аргылара апланшьҭыхра усгьы далагеит аҿаҵаҩы - Мцхеҭа араиком, апроекттә организациа - “Центросоиузпроект” Қарҭ афилиал. 1983 шықәсазы аескиз апроект ушьҭа имазеин. Абаҟақәа рыхьчаратә ихадоу аҭҵаарадырратә-аметодикатә ахеилак аилатәара 1983 шықәса ԥхынҷкәынмза 5 аԥҟаанҵала иааԥшуеит, ишеилыргахоз “Мцхеҭатәи Џьвари аӡқәа, асувенирқәеи ашәҭкәеи рыҭиирҭа ахыбра апроект” азҵаара. Аҵыхәтәаны иргылахеит еихагылак змаз ахыбра, иарбану х-ганкахьала анышә иҵаз.გაზ. „კომუნისტი“, №44 (20385), 21 თებერვალი, 1989 Анҵәамҭаз ахыбра аныхабаа аус зуаз аберҭыԥ акелианы ишьҭнахит.
Азгәаҭақәа
|
40211
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Урыстәыла-Қырҭтәыла_аибашьра_(1921)
|
Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра (1921)
|
[[Афаил:Red_Army_in_Tiflis_Feb_25_1921.jpg|250px|мини|Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра (1921)]]
'''Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра 1921 ш.''', иара убас идыру, '''Армиа ҟаԥшь Қырҭтәыла алалара еиԥш, асоветтә, Қырҭтәыла аибашьра''' ([[жәабранмза 15]] — [[хәажәкырамза 17]], [[1921]]) — асоветтә Урыстәыла Армиа ҟаԥшь арратә кампаниа Қырҭтәыла адемократиатә Республика иаҽагыланы аҭыԥантәи Асоциал-демократиатә (Аменшевиктә) аиҳабыра ахцара, атәылаҿ Абольшевиктә режим ашьақәырӷәӷәара, Қырҭтәыла аҵакырадгьыл анексиа-ампыҵакра иахықәкны.
Аконфликт асоветра аекспансиатә политика алҵшәа акәын, изхықәкыз Урыстәыла аимпериа аҵакырадгьыл зегь аҟны аконтроль ашьаҭакра акәын. Уи аҟны акрызҵазкуа ароль ихәмарит Урыстәыла аҟны амаҵураҿ иҟаз ақырҭуа Абольшевикцәа, иарбанқәоу измамыз Қырҭтәыла ауааԥсыраҿ авагылара, Абольшевиктә режим ашьаҭакраз атәым тәылатә инвестициа рҭахын.
== Иаԥхьааиуа аҭоурых ==
Актәи адунеитә аибашьра, Урыстәыла аҟны иҟалаз ареволиуциақәа рсериа иалҵшәаны, 1918 шықәсазы Қырҭтәыла иарҿыцит ахьыԥшымра.
Раԥхьа ақырҭуа елита иаҭахӡамызт Урыстәыла алҵра, аха Кавказтәи афронт аиԥырҵра, атәым тәылақәа рқәылареи ахаоси ашәарҭара уи ацашьа амамызт иаԥнаҵар аҳәынҭқарра Қырҭтәыла ахьчаразы, арратә еиԥш, убас аполитикатә аилашыкьымҭақәа рҟынтә - Абольшевикцәа рҟынтә, анти-большевикцәа рҟынтә, аҭырқәцәа рҟынтә, иарбану хықәкыс измаз ахатә анырра аларҵәара аладатәи Кавказаҿ. Азербаиџьан, Аермантәыла Қырҭтәыла иацныҟәеит.
Қырҭтәыла адемократиатә Республика, асоциалистцәа ахаҿы, аизҳара бзиа иаиуит адемократиатә ҳәынҭқарра аԥҵара аусаҿ. Аха абри апроцессаҿ атәыла иаҿагылеит ауадаҩра рацәа: арратә конфликтқәа Ҭырқәтәыла аҟны, Аермантәыла аҟны, иара убас аладатәи Урыстәыла “Аҟаԥшьқәа”, “Ашкәакәақәа” рыҟны, аекономикатә блокада амраҭашәаратә аҳәынҭқаррақәа рганахьала, 1920 шықәса аҟынӡа адунеижәларбжьаратәи азхаҵара агхара, аҩныҵҟатәи аконфликтқәа аетникатә аиҵарақәак рыҟны, аҭыԥантәи Абольшевикцәа рдиверсиаатә ауранагӡара, иарбану Москва аҟынтә, Акремль адҵақәа нарыгӡон.
1920 шықәса жәабранмза аҵыхәтәаны еиқәыршәахеит алианс Ҭырқәтәыла акемалисттә аиҳабыреи Урыстәыла асоветтә аиҳабыреи рыбжьара. Алианс ҿыц хықәкыс иаман, ҩ-тәылак рыбжьара иҟазарц астабилтә адгьылтә аимадара. Абри ахықәкы анагӡаразы иахәҭан, аладатәи Кавказтәи х-ҳәынҭқаррак - Азербаиџьан, Аермантәыла, Қырҭтәыла адемократтә Республикақәа еихшахар Ҭырқәтәылеи Урыстәылеи рыбжьара. 1920 шықәса лаҵарамза 31 рзы Урыстәыла 11-тәи Армиа ҟаԥшь иалалеит Азербаиџьан, иҟалеит уи асоветтәра. Ԥшь-мзак рышьҭахь Ҭырқәтәыла иалалеит Аермантәыла, зышьҭахьгьы ари аҵыхәтәантәи цашьа амамызт ахатә аҵакырадгьыл абжа рынамҭар, иаанхаз аҵакырадгьыл убриҵәҟьа ашықәс аҵыхәтәаны Армиа ҟаԥшь иампыҵанакит. Қырҭтәыла Адемократиатә Республика, аҵыхәтәантәи ихьыԥшым Кавказтәи аҳәынҭқарра, иарбану амраҭашәаратә бастионны иԥхьаӡаз, иҭакын акемалистцәеи Урыстәылеи рыбжьара, убриазы, иалгарц аҭырқәуа-асоветтә проект Кавказаҿ, убригьы еилаҳаракәын.
== Аибашьратә нагӡамҭақәа ==
=== Алагамҭа ===
1921 шықәса жәабранмзаан, Москва аинструкциақәа ирышьашәаланы, Армиа ҟаԥшь Қырҭтәыла Адемократиатә Республика иалалеит. Асуверентә аҳәынҭқарра иаҿагылаз ари анагӡамҭа, излеилагахаз 1920 шықәса лаҵарамза 7 рзы Урыстәыла-Қырҭтәыла аҭынчратә аиқәышаҳаҭра, ԥыҭрак ашьҭахь асоветтә литератураҿ аилыркаара зызууз, иаарԥшын, аҭак еиԥш Қырҭтәыла Адемократиатә Республика иацхраазшәа Дагестан апартизантә аиҭаҵра, аҭыԥантәи Абольшевикцәа ирҿагылаз арепресиақәа рзы, асоветтә Аермантәыла аекономикатә блокадазы.
Қырҭтәыла амассатә ажәлара алагара асоветтә “Жәлартә ақәгылара” Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аиҳабыра иаҿагыланы, ихаданы, аерманцәа ахьынхоз Борчало Амазраҿ, иара убас, иӷәӷәоу аҳәаатә аиҿасрақәа ақалақь Закатала аҟны, иззы апретензиа асоветтә Азербаиџьан иаанарԥшуаз.
1921 шықәса жәабранза 11 рзы асоветтә Урыстәыла, асоветтә Аермантәыла арратә мчқәа иалалеит Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ала аконтроль зызуз Борчало аҟны, аҭыԥантәи ауааԥсыра рыцхыраарала иақәлеит арратә гарнизонқәа Санаиг аҟны, Воронцовка аҟны (Ташир).
Уззыԥшым ихьанҭоу ажәылара аҟынтә Қырҭтәыла Адемократиатә Республика арратә адгылақәа ихьаҵит аҩадеи амраҭашәареи аганахьала. 68 асааҭ ашьҭахь урҭ ироуит аԥкра змаз ацхыраара (мацара абатальонк), инарыгӡеит иӡыз аҵакырадгьылқәа рырхынҳәраз илҵшәадоу аҽазкра. Иқәҿиарадоу аконтржәылара ашьҭахь Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ар еиҳа аҩада ихьаҵит: Аирум-Садахло ацәаҳәаҿы (Санаин агәыԥ), Екатериненфелд аганахь (Воронцовка агәыԥ).
Жәабранмза 16 рзы асоветтә арратә мчқәа Урыстәыла 11-тәи Армиа ҟаԥшь 96-тәи, 60-тәи, 20-тәи ахысыҩцәа рбригада аполкқәа, асоветтә Аермантәыла аҽыуаа рбригада, Абольшевикцәа аҭыԥантәи рыдгылаҩцәа алакны, иалалеит ақыҭа Шулавер, Аермантәыла аҳәаа аҟынтә аҩада-амраҭашәарахьала 25 километранӡа, абра еиҿкаахеит “Қырҭтәыла ареволиуциатә комитет”, иарбану аҟаԥшь ахадацәеи аҭыԥантәи Абольшевикцәеи рҟынтә ишьақәгылаз. Убриҵәҟьа амшаз акомитет ахы рнардырит Қырҭтәыла алегитимтә аиҳабыраны, адҵа анаҭеит асоветтә Урыстәыла иззыԥштәым арратә интервенциаз. Сааҭқәак рышьҭахь 11-тәи армиа 54-тәи, 58-тәи ахысратә бригадақәа иалалеит Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аҵакырадгьылаҿ Ацҳа ҟаԥшь иалсны, иарбану изцааз 12-тәи аҽыуаа рдивизиа, 55-тәи акәылӡытә архәҭа. Убриаамҭаз 26-тәи ахысратә бригада, а-9-тәи ахысратә дивизиа аҽыуаа рполк иалалеит Қырҭтәыла Адемократиатә Республикаҿ Мтквари(Кура) иалсны Поилу аихамҩатә ацҳа аҟны, иарбану уаанӡа иԥыржәаз аҵыхәтәантәи Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аҳәаахьчаҩцәа, иҟамларц асоветтә икәылӡырку адәыӷбақәа, атанкқәа аԥхьа реиҭаҵра. Аҩбатәи амшаан Қырҭтәыла Адемократиатә Республикаҿ, аҳәаатә ақалақь Закатала аганахьала иара убас иалалеит 11-тәи армиа 59-тәи ахысыҩцәа рбригада, 18-тәи аҽыуаа рдивизиа. Анатоли Гекер, дарбану убри аамҭаз 11-тәи армиа ахадас иҟаз, иуоуит ишиашоу адҵа Москва аҟынтә, иааныикыларц Қырҭтәыла аҳҭнықалақь жәабранмза 19 иахмырԥакәа.
Убриаамҭаз, асоветтә Урыстәыла 98-тәи ахысратә бригада Ҭерги аҽыуаа рдивизиа ацны иармазеиуан Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ақәлара Ҭерги аокруг аҟынтә Роки, Мамисон ашьхахыҵырҭақәа рыла, мацара а-9-тәи армиа ижәыларакәын Аԥсны аҟынтә, инаскьаракәын амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны.
Асоветтә Урыстәыла Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аасҭа акырӡа хыԥхьаӡарала аиҳара аман. 1921 шықәса жәабранмза 16 рзы асоветтә арратә мчқәа 11-тәи, а-9-тәи армиа алакны, ахатә адгылаҩцәак ацны - 98-тәи ахысратә бригада, асоветтә Аермантәыла аҽыуаа рбригада, Бақәа абригада ҟаԥшь алакны, хыԥхьаӡарас иаман 40 нызқь етҳагы аибашьҩцәа 4300 акавалериала урҭ рыбжьара, иара убас урҭ ирыман 196 цырак артилериатә аиҿартәыра, 1065 ахыԥсаҟьага, 50 аҳаирплан, 7 акәылӡытә адәыӷба, 4 танк, ирацәаны акәылӡытә машьына.
Абри амчқәа Қырҭтәыла Адемократиатә Республика алшара аман иаҿанаргылар мацара 1, а-2-тәи ахысратә дивизиа 11 нызықьҩык аруаа, ашьхатә артилериатә дивизиа, Аҟәа 1 аҳәаатә полк, а-2-тәи аҳәаатә полк.
=== Қарҭтәи ақәԥара ===
Қырҭтәыла ар рԥыза, аинрал Гиорги Квинитаӡе иӡбеит аҵыхәтәантәи ақәԥара Қарҭ агәашәаҿ инаигӡар. Жәабранмза 19 рзы Қарҭ аҟны ушьҭа иуаҳауан аурыс армиа абзарбзанқәа рыбжьы. Ақырҭуа артилериа уи активла аҭак анаҭеит. 2-3 мшы рыҩныҵҟа ақырҭцәа аконтржәыларахь иасит 1500 уаҩык тҟәас иргеит. Акавалериа амамзаара иахҟьаны ақырҭуа ар изрышьҭамлеит аҿагылаҩцәа, иарбан Армиа ҟаԥшь ианаҭеит аԥсшьареи аҽеихшареи аамҭа. Аиҳабыреи арратә штаби рыӡбамҭа, иаанрыжьырц Қарҭ, адеморализациа аланагалеит афронтаҿ, апаника арҿиеит анырхараҿ. Жәабранмза 25 рзы Армиа ҟаԥшь иҭацәыз Қарҭ иалалеит.
Жәабранмза 16 рзы - Армиа ҟаԥшь архәҭақәа Ацҳа ҟаԥшь ала Қырҭтәыла аладатәи аҳәаа иахысит, ақыҭа Шулавер ааныркылеит. Абра урҭ ахатәгәаԥхарауаҩцәа ргәыԥқәа Кахети аҟынтә Стефан Ахметели ихадарала ирҿагылеит. Анаҩс Абольшевикцәа аҩадахьтәи Қарҭ ахьы рҿынархеит.
Жәабранмза 17 рзы - арратә мчқәа раԥхьа дгылеит ар рԥыза аинрал Квинитаӡе. Жәабранмза 18 рзы - Иаӷлуџь акәша-мыкәшаҿ ақырҭуа аибашьцәа ироуит ақәԥаратә аизҳара. Иалукаартә ахьӡ ргеит Қарҭ арратә школ аиункерцәа, иарбанқәоу аӷа Қороҟани абаа, Кумис, Вашловани анаҩс иқәызцаз. Ушьҭа жәабранмза 19 рзы, убри иамыхәаԥшыкәа, раԥхьа аурысцәа реиҳара иубартә ишыҟаз, ақырҭуа ар Армиа ҟаԥшь иӷәӷәаны ааха анаҭеит, ашьҭахь иархынҳәит. Ақырҭцәа 1000 атҟәақәа ргеит.
Жәабранмза 20 рзы, Коџьори араионаҿ 11-тәи Армиа ҟаԥшь архәҭақәа еиҭа иаҵахеит, иахьықәԥоз абзарбзанқәа, ахыԥсаҟьагақәа аанрыжьит, ашьҭахь рҿынархеит.
Жәабранмза 19-20 рзы, ақыҭа Табахмела аҟны, Қарҭ азааигәара 11-тәи армиа архәҭақәа 510 аиункерцәа ирҿагылеит. Ақыҭа ақырҭуа аиункерцәа ирзаанхеит, аха Армиа ҟаԥшь урҭ ирывсит, ажәылара нарыгӡеит.
Жәабранмза 23 рзы, аихамҩатә аиҭаниааира ирҿыцхеит (аинрал Ҵулакиӡе арельсқәа ԥижәеит, амҩақәа ирбгеит, аӷа иааира ааникыларц), иарбан Урыстәыла арезерв ахарҭәаара зырҿиаз, урҭ ржәылара дырӷәӷәеит аҳҭнықалақь аганахь.
Жәабранмза 17-24 рзы ақәԥарақәа имҩасуан Қарҭ анеирҭақәа рҿы. Аихьацрақәак ирыхәамԥшыкәа, жәабранмза 24 рзы Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра афронттә цәаҳәа Кахети аҟынтә 90 километраҿ еиҵыхын, зыхьчара арезервқәа рмаҷра иахҟьаны алшара ыҟамызт. Қарҭ анеирҭақәа араионқәак рҿы зынӡа ахьчрада иҟан.
Жәабранмза 24 рзы, уахынла асааҭ 10 рзы, аиҳабыра, аинрал Г. Квинитаӡе ирыӡбеит Мцхеҭа аганахь ахьаҵра, аҿыц ирӷәӷәоу ацәаҳәа арҿиара. Аиҳабыра иааннажьит Қарҭ. Жәабранмза 25 рзы аҳҭнықалақь аҟны Урыстәыла 11-тәи Армиа ҟаԥшь архәҭақәа қәԥарада иалалеит. Бақәа аҟынтә Серго Орџьоникиӡе Ленин ашәҟәы изииҩит:
“Қарҭ ахаҿы абираҟ ҟаԥшь ахагылоуп, нагӡара ақәзааит асоветтә аиҳабыра!”
Қарҭ ишааргазҵәҟьа ар ҟаԥшь архәҭақәа апарад мҩаԥыргеит ақалақь ихадоу ашҭаҿ. Аҩбатәи амшаан ауааԥсыра аҽгаратә процессиа еиҿыркааит Русҭавели апроспектаҿ. Ауаа ақырҭуа аиункерцәа аурыс Собора ашҭаҿ анышә имардеит. Армиа ҟаԥшь апроцессиа иаԥырхагамхаӡеит.
=== Сурамтәи ақәԥара ===
Қарҭ ааныжьра ашьҭахь ақырҭуа ар Армиа ҟаԥшь аҟны акымкәа аиҿагылара аман Мцхеҭа аҟны, Гори аҟны, Осиаури аҟны, Сурами ашьхахыҵырҭа аҟны. Аиҳабыра Баҭымахь иасит. Даара иуадаҩу аҭагылазаашьа иамыхәаԥшыкәа уи акапитулиациа ҟанамҵеит.
1921 шықәса хәажәкырамза 4 рзы Армиа ҟаԥшьи Қырҭтәыла Адемократиатә Республика амчқәеи рыбжьара имҩасуаз апериодаҿ Армиа ҟаԥшь авангардтә архәҭа (3-4 нызықьҩык) иазааигәахеит авокзал Михаилов, хәажәкырамза 5 рзы иалагеит ақырҭуа армиа апозициақәа рыштурм. Ажәылара иаҿагылеит, уахынла Михаилов ахьчаҩцәа аконтржәыларахь ииасит, изылҵшәангьы ашьҭахь ихьаҵит архәҭа Армиа ҟаԥшь ашьаҟартә х-бригадак, акавалериа аполк.
Адемократиатә Республика амчқәа иарбоу реизҳара Қарҭ асоветтә армиа ахалара аҭынчратә аиҿцәажәара иаӡбартә иҟанаҵеит, аха хәажәкырамза 6 рзы уахынла аинрал А. Кониашвили иузымҳәо амзызқәа ирыхҟьаны иаанижьит апозициақәа, амраҭашәаратә аганахь дхьаҵит. Аинрал Гиорги Квинитаӡе ашьҭахь дхьамҵыр аԥсыхәа имамызт. Хәажәкырамза 6 рзы ирӷәӷәоу Армиа ҟаԥшь аидгыла иааннакылеит Михаилов, анаҩс Сурами аҳаԥкылҵа. Қырҭтәыла ар, 10000 ауаа иахьаанхаз, аӡиас Риони армарахь, Саџьавахо аҟны иаанҿасит. Абри ада, Баҭым игылан 3000 уаҩык агарнизон.
=== Амраҭашәаратә Қырҭтәыла акаҳара ===
Қарҭ иалалаз Армиа ҟаԥшь анапхгара иахәҭоуп ҳәа иаԥхьаӡеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҟаз Қырҭтәыла азакәантә аиҳабыра аҟны аиҿцәажәара. Абри ахықәкыла Филип Махараӡе, Мамиа Орахелашвили, Шьалуа Елиава Жорданиа иахь ақырҭуа аинтелектуалцәа рыхәҭа нарышьҭит. Аделегациаҿ иалан Михако Ҵереҭели, Геронт Қиқоӡе, Ҭедо Ӷлонти. Армиа ҟаԥшь анапхгаҩцәа Адемократиатә Республика аиҳабыра аҟынтә акапитулиациа иаҳәон, Жорданиа асоветтә Қырҭтәыла аҟны аанхара идыргалон, аха Ное Рамишвили агарантиас акагьы ирҭомызт. Жорданиа адгаламҭа дақәшаҳаҭымхаӡеит. Қиқоӡе имемуарқәа ирыхәаԥшны Ленин Орџьоникиӡеи Буду Мдивани дрыцәгәааит, избанзар урҭ Жорданиа Қырҭтәыла аҟны дырзаанымкылеит
Баҭым аҟны Қырҭтәыла Ареспублика аиҳабыра аҟазаараан иалалеит Османтәыла аимпериа ар. Урҭ иақәлеит апортқәа, шьоукы иркит, аха аҿагылара ӷәӷәа рықәшәеит ақырҭуа ар аҟынтә, ақалақь аанрыжьит. Армиа ҟаԥшь урҭ ирҿамгылаӡеит, избанзар Брест-Литовски аинааларала Урыстәыла Османтәыла ианаҭон Баҭымтәи араион Артвин аокруг, Ҟарсис, Артаан аокругқәа.
== Қырҭтәыла аҵахара амзызқәа ==
Аҭоурыхдырҩы Димитри Силақаӡе Қырҭтәыла аҵахара амзызны акымкәа афактор дахцәажәоит. Актәи абри аҩыза афактор ауаҩтәы ресурс ахархәара апроблема акәын. Арратә аминистрра амобилизациатә сиақәа рҿы 150000 ауаҩы ыҟан, аха урҭ рыбжьара амобилизациа алымҵит, абџьар, аибашьратә маҭәахәқәа рмаҷра, ихьанҭоу аматериалтә ҭагылазаашьа иахҟьаны. Убри иамыхәаԥшыкәа, бџьарла еибыҭоу амчқәа атәыла абиуџьет ахԥатәи ахәҭа ишхархәахоз, ари аԥара иазхомызт акыраамҭа аҩныҵҟа абжала амобилизациа азухар ар.
Еиҭа акрызҵазкуа афакторк, иарбану Қырҭтәыла аҵахара иақәзыршәаз, иҟан аинициатива, иарбану аурыс армиа аибашьратә актәи аетап аҟынтә анапахьы ишьҭнахыз, аибашьра аҵыхәтәанынӡа иоунамыжьӡеит. Аинициатива знаԥахьы ашьҭыхра, азааныжьра макьана 1920 шықәса ԥхынҷкәынмзаан ихадоу афакторны иԥхьаӡон 11-тәи армиа ахада, Ҳекер. Иаҿагылоу аҭагылазаашьаан, уи дақәгәыӷуамызт аиааира. Иашаны абри аинициатива инапахьы ишьҭнахит жәабранмза 11-16 рзы ақәԥарақәа раан 11-тәи армиа, аибашьра амҩасра ахаҭа иаҵанаҳәон. Абри абзоурала акрызҵазкуа аетапқәа зегь рҿы, иаманшәалоу аамҭаз инарыгӡон минимум ҩынтә хыԥхьаӡарала аиҳара аиура.
== Қырҭтәыла иҟанаҵаз агхақәа ==
Аҭоурыхдырҩы Димитри Силақаӡе иазгәаиҭоит, аибашьра аԥхьа, 1920 шықәса ԥхынҷкәынмзаан Қырҭтәыла аԥшыхәра анапахьы ишьҭнахит 11-тәи армиа ахада иплан, ари аплан анализ азура иалҵшәаны ахадара иаԥхьаӡеит аҿагылаҩ мшаԥымзанӡа дшаламгоз аинтервенциа.
1921 шықәса жьырныҳәамзаан, иҟалеит ар адемобилизациа, аҩныҟа ирышьҭит уи аруаҩцәа, иарбанқәоу арратә усура аҿҳәара шықәсык аԥхьы изцәынҵәахьоу, усгьы адезертирра иаҿыз. Иаадкыланы иуҳәозар, афинанстә проблемақәа ирыхҟьаны, убри иамыхәаԥшыкәа, абиуџьет ахԥатәи ахәҭа ар рзы ишхархәахоз, амзақәа рыҩныҵҟа ар амобилизациа ҟаломызт. Абри ацынхәрас, жәабранмза 6-15 рзы арра ирго ҿыц рааԥхьара аплан шьҭыххеит, иарбанқәоу 6 мчыбжьыктәи азыҟаҵара ашьҭахь еиқәышәшәа иҟалон.
Агха ҟаҵан акадртә политикаҿ. Ар рԥызас даҭахеит аинрал Илиа Одишелиӡе, даара аԥышәара иахысхьоу аинрал, аха абриаамҭаз ахадаратә харизма, аҩныҵҟатәи амч згыз, имарианы дҟалон аполитикцәа рнырра аҵаҟа.
Абриаамҭаз, зегь раасҭа акрызҵазкуа, алада-амрагыларатә афронт ахадас уи аинрал Иосиф Гедеванишвили даиҭеит, иԥышәадоу аруаҩ. 1906 шықәсазы Душети ахазынарҭа арҳәраҿы арра далырцеит, мацара 1917 ашықәсан дхынҳәит. Уи даара активла, аха абриаамҭаз иԥышәадоу абри аҩыза аҭакԥхықәразы.
Борчало ауезд аладатәи ахәҭаҿы иҭаргылаз ар ахадара адҵала, мацара абри ахадацәа рҳәарала, аполитикцәа рҽалагарала, иԥсаҟьоу, иҽеимкәа иазыҟаҵан.
1921 шықәса жәабранмзаан 11-тәи аурыс армиа ахада, убри иамыхәаԥшыкәа, ишимамыз уи амчқәа иарбану ԥхынҷкәынмзаан дызҳәоз иӡбеит игәаӷьыр, жәабранмза 11-12 рзы Борчало ауезд анеитралтә ацәаҳәаҿы иԥсаҟьоу ақырҭуа ар дақәлеит.
Аофициалтә версиала, аҭыԥантәи ауааԥсыра иқәгылеит, аишаҵәҟьа 11-тәи армиа архәҭақәа иажәлеит убра игылаз ақырҭуа ар, аҭыԥантәи адиверсантцәа рыцны, иарбанқәоу ушьҭа акыраамҭа аҩныҵҟа иазыҟарҵоз.
== Қырҭтәыла аиҳабыра аевакуациа ==
Баҭым аҟны имҩаԥгыхеит ашьаҭакҩы аизара аилатәара, иарбану ишьақәзыргылаз Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аиҳабыра аемиграциахь рцара, убрантәи аибашьра анагӡара Урыстәыла иампыҵанакыз Қырҭтәыла ахы ақәиҭтәра иахықәкны. Ахаҭа ашьаҭакратә аизара, атәыла иреиҳаӡоу азакәанԥҵаратә орган еиԥш, ахатә азинмчра иамнамхӡеит. Абасала, азинтә агәаанагарала, Қырҭтәыла иҟалеит Урыстәыла аинтервенциа ашасыс, Урыстәыла инанагӡеит Қырҭтәыла ампыҵакра. 1921 шықәса хәажәкырамза 17 рзы Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аиҳабыра Баҭым иааннажьит, аемиграциахь ицеит.
== Алҵшәақәа ==
Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра 1921 шықәса жәабранмза-хәажәкырамзаан иалгеит Қырҭтәыла Аменшевиктә аиҳабыра аемиграциала, Абольшевиктә анапхгара ашьақәырӷәӷәарала. Хазы иформаркхеит Аԥсны Асоветтә Асоциалисттә Республика, еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла ССР аҟны. 1921 шықәса абҵарамза 12 рзы ишьҭаҵахеит Ҟарси аиқәышаҳаҭра, иарбану хәажәкырамза 16 рзы Москва аҟны еиқәыршәоу аиқәышаҳаҭра аԥҟарақәа реиҭахысра. 1922 шықәсазы Қырҭтәыла зны Кавказтәи СФСР аҟны иаларҵеит, мацара анаҩс убриҵәҟьа ашықәсан, афедерациа иацны Асоветтә Асоциалисттә Республикақәа Реимадара иадырҵеит.
1990 шықәса Қырҭтәыла ССР иреиҳаӡоу ахеилак 1921 шықәса Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра ахәшьара анаҭеит ампыҵакра еиԥш, афакттә анексиа аполитикатә хәаԥшырала. Қырҭтәыла ССР иреиҳаӡоу ахеилак изинданы, иаԥыхуп ҳәа ирыланарҵәеит 1921 шықәса лаҵарамза 21 рзы аусуҩцәа-анхацәа реимадаратә аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла Асоветтә Асоциалисттә Республикеи Урыстәыла Асоветтә Асоциалисттә Афедератәивтә Республикеи рыбжьара, 1922 шықәса хәажәкырамза 12 аимадаратә аиқәышаҳаҭра Кавказтәи Республикақәа Афедератәивтә аимадара аԥҵара иазкны.
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://conflicts.rem33.com/images/Georgia/Soviet_Georgian_War21_E1.html Soviet-Georgian War and Sovietization of Georgia, II-III. 1921. By Andrew Andersen and George Partskhaladze Revue historique des Armées, Numéro 254, 1/2009]
* [https://web.archive.org/web/20030721153313/http://hronos.km.ru/sobyt/1921gruz.html Советско-грузинская война 1921 г.] ომის ქრონოლოგია
* [http://www.hist.ru/kavbolsh.html Особая папка – СЧАСТЬЕ НА ШТЫКАХ, Секретная борьба в большевистском руководстве по поводу «советизации» Закавказья]
*[https://www.radiotavisupleba.ge/a/%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98-25-%E1%83%97%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%95%E1%83%9A%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%AE%E1%83%94%E1%83%91-/29787817.html ყველაფერი „25 თებერვლის“ შესახებ], ''ჯიმშერ რეხვიაშვილი'' 2019.
|
Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра 1921 ш., иара убас идыру, Армиа ҟаԥшь Қырҭтәыла алалара еиԥш, асоветтә, Қырҭтәыла аибашьра (жәабранмза 15 — хәажәкырамза 17, 1921) — асоветтә Урыстәыла Армиа ҟаԥшь арратә кампаниа Қырҭтәыла адемократиатә Республика иаҽагыланы аҭыԥантәи Асоциал-демократиатә (Аменшевиктә) аиҳабыра ахцара, атәылаҿ Абольшевиктә режим ашьақәырӷәӷәара, Қырҭтәыла аҵакырадгьыл анексиа-ампыҵакра иахықәкны.
Аконфликт асоветра аекспансиатә политика алҵшәа акәын, изхықәкыз Урыстәыла аимпериа аҵакырадгьыл зегь аҟны аконтроль ашьаҭакра акәын. Уи аҟны акрызҵазкуа ароль ихәмарит Урыстәыла аҟны амаҵураҿ иҟаз ақырҭуа Абольшевикцәа, иарбанқәоу измамыз Қырҭтәыла ауааԥсыраҿ авагылара, Абольшевиктә режим ашьаҭакраз атәым тәылатә инвестициа рҭахын.
Иаԥхьааиуа аҭоурых
Актәи адунеитә аибашьра, Урыстәыла аҟны иҟалаз ареволиуциақәа рсериа иалҵшәаны, 1918 шықәсазы Қырҭтәыла иарҿыцит ахьыԥшымра.
Раԥхьа ақырҭуа елита иаҭахӡамызт Урыстәыла алҵра, аха Кавказтәи афронт аиԥырҵра, атәым тәылақәа рқәылареи ахаоси ашәарҭара уи ацашьа амамызт иаԥнаҵар аҳәынҭқарра Қырҭтәыла ахьчаразы, арратә еиԥш, убас аполитикатә аилашыкьымҭақәа рҟынтә - Абольшевикцәа рҟынтә, анти-большевикцәа рҟынтә, аҭырқәцәа рҟынтә, иарбану хықәкыс измаз ахатә анырра аларҵәара аладатәи Кавказаҿ. Азербаиџьан, Аермантәыла Қырҭтәыла иацныҟәеит.
Қырҭтәыла адемократиатә Республика, асоциалистцәа ахаҿы, аизҳара бзиа иаиуит адемократиатә ҳәынҭқарра аԥҵара аусаҿ. Аха абри апроцессаҿ атәыла иаҿагылеит ауадаҩра рацәа: арратә конфликтқәа Ҭырқәтәыла аҟны, Аермантәыла аҟны, иара убас аладатәи Урыстәыла “Аҟаԥшьқәа”, “Ашкәакәақәа” рыҟны, аекономикатә блокада амраҭашәаратә аҳәынҭқаррақәа рганахьала, 1920 шықәса аҟынӡа адунеижәларбжьаратәи азхаҵара агхара, аҩныҵҟатәи аконфликтқәа аетникатә аиҵарақәак рыҟны, аҭыԥантәи Абольшевикцәа рдиверсиаатә ауранагӡара, иарбану Москва аҟынтә, Акремль адҵақәа нарыгӡон.
1920 шықәса жәабранмза аҵыхәтәаны еиқәыршәахеит алианс Ҭырқәтәыла акемалисттә аиҳабыреи Урыстәыла асоветтә аиҳабыреи рыбжьара. Алианс ҿыц хықәкыс иаман, ҩ-тәылак рыбжьара иҟазарц астабилтә адгьылтә аимадара. Абри ахықәкы анагӡаразы иахәҭан, аладатәи Кавказтәи х-ҳәынҭқаррак - Азербаиџьан, Аермантәыла, Қырҭтәыла адемократтә Республикақәа еихшахар Ҭырқәтәылеи Урыстәылеи рыбжьара. 1920 шықәса лаҵарамза 31 рзы Урыстәыла 11-тәи Армиа ҟаԥшь иалалеит Азербаиџьан, иҟалеит уи асоветтәра. Ԥшь-мзак рышьҭахь Ҭырқәтәыла иалалеит Аермантәыла, зышьҭахьгьы ари аҵыхәтәантәи цашьа амамызт ахатә аҵакырадгьыл абжа рынамҭар, иаанхаз аҵакырадгьыл убриҵәҟьа ашықәс аҵыхәтәаны Армиа ҟаԥшь иампыҵанакит. Қырҭтәыла Адемократиатә Республика, аҵыхәтәантәи ихьыԥшым Кавказтәи аҳәынҭқарра, иарбану амраҭашәаратә бастионны иԥхьаӡаз, иҭакын акемалистцәеи Урыстәылеи рыбжьара, убриазы, иалгарц аҭырқәуа-асоветтә проект Кавказаҿ, убригьы еилаҳаракәын.
Аибашьратә нагӡамҭақәа
Алагамҭа
1921 шықәса жәабранмзаан, Москва аинструкциақәа ирышьашәаланы, Армиа ҟаԥшь Қырҭтәыла Адемократиатә Республика иалалеит. Асуверентә аҳәынҭқарра иаҿагылаз ари анагӡамҭа, излеилагахаз 1920 шықәса лаҵарамза 7 рзы Урыстәыла-Қырҭтәыла аҭынчратә аиқәышаҳаҭра, ԥыҭрак ашьҭахь асоветтә литератураҿ аилыркаара зызууз, иаарԥшын, аҭак еиԥш Қырҭтәыла Адемократиатә Республика иацхраазшәа Дагестан апартизантә аиҭаҵра, аҭыԥантәи Абольшевикцәа ирҿагылаз арепресиақәа рзы, асоветтә Аермантәыла аекономикатә блокадазы.
Қырҭтәыла амассатә ажәлара алагара асоветтә “Жәлартә ақәгылара” Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аиҳабыра иаҿагыланы, ихаданы, аерманцәа ахьынхоз Борчало Амазраҿ, иара убас, иӷәӷәоу аҳәаатә аиҿасрақәа ақалақь Закатала аҟны, иззы апретензиа асоветтә Азербаиџьан иаанарԥшуаз.
1921 шықәса жәабранза 11 рзы асоветтә Урыстәыла, асоветтә Аермантәыла арратә мчқәа иалалеит Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ала аконтроль зызуз Борчало аҟны, аҭыԥантәи ауааԥсыра рыцхыраарала иақәлеит арратә гарнизонқәа Санаиг аҟны, Воронцовка аҟны (Ташир).
Уззыԥшым ихьанҭоу ажәылара аҟынтә Қырҭтәыла Адемократиатә Республика арратә адгылақәа ихьаҵит аҩадеи амраҭашәареи аганахьала. 68 асааҭ ашьҭахь урҭ ироуит аԥкра змаз ацхыраара (мацара абатальонк), инарыгӡеит иӡыз аҵакырадгьылқәа рырхынҳәраз илҵшәадоу аҽазкра. Иқәҿиарадоу аконтржәылара ашьҭахь Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ар еиҳа аҩада ихьаҵит: Аирум-Садахло ацәаҳәаҿы (Санаин агәыԥ), Екатериненфелд аганахь (Воронцовка агәыԥ).
Жәабранмза 16 рзы асоветтә арратә мчқәа Урыстәыла 11-тәи Армиа ҟаԥшь 96-тәи, 60-тәи, 20-тәи ахысыҩцәа рбригада аполкқәа, асоветтә Аермантәыла аҽыуаа рбригада, Абольшевикцәа аҭыԥантәи рыдгылаҩцәа алакны, иалалеит ақыҭа Шулавер, Аермантәыла аҳәаа аҟынтә аҩада-амраҭашәарахьала 25 километранӡа, абра еиҿкаахеит “Қырҭтәыла ареволиуциатә комитет”, иарбану аҟаԥшь ахадацәеи аҭыԥантәи Абольшевикцәеи рҟынтә ишьақәгылаз. Убриҵәҟьа амшаз акомитет ахы рнардырит Қырҭтәыла алегитимтә аиҳабыраны, адҵа анаҭеит асоветтә Урыстәыла иззыԥштәым арратә интервенциаз. Сааҭқәак рышьҭахь 11-тәи армиа 54-тәи, 58-тәи ахысратә бригадақәа иалалеит Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аҵакырадгьылаҿ Ацҳа ҟаԥшь иалсны, иарбану изцааз 12-тәи аҽыуаа рдивизиа, 55-тәи акәылӡытә архәҭа. Убриаамҭаз 26-тәи ахысратә бригада, а-9-тәи ахысратә дивизиа аҽыуаа рполк иалалеит Қырҭтәыла Адемократиатә Республикаҿ Мтквари(Кура) иалсны Поилу аихамҩатә ацҳа аҟны, иарбану уаанӡа иԥыржәаз аҵыхәтәантәи Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аҳәаахьчаҩцәа, иҟамларц асоветтә икәылӡырку адәыӷбақәа, атанкқәа аԥхьа реиҭаҵра. Аҩбатәи амшаан Қырҭтәыла Адемократиатә Республикаҿ, аҳәаатә ақалақь Закатала аганахьала иара убас иалалеит 11-тәи армиа 59-тәи ахысыҩцәа рбригада, 18-тәи аҽыуаа рдивизиа. Анатоли Гекер, дарбану убри аамҭаз 11-тәи армиа ахадас иҟаз, иуоуит ишиашоу адҵа Москва аҟынтә, иааныикыларц Қырҭтәыла аҳҭнықалақь жәабранмза 19 иахмырԥакәа.
Убриаамҭаз, асоветтә Урыстәыла 98-тәи ахысратә бригада Ҭерги аҽыуаа рдивизиа ацны иармазеиуан Қырҭтәыла Адемократиатә Республика ақәлара Ҭерги аокруг аҟынтә Роки, Мамисон ашьхахыҵырҭақәа рыла, мацара а-9-тәи армиа ижәыларакәын Аԥсны аҟынтә, инаскьаракәын амшын Еиқәа аԥшаҳәа иавакны.
Асоветтә Урыстәыла Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аасҭа акырӡа хыԥхьаӡарала аиҳара аман. 1921 шықәса жәабранмза 16 рзы асоветтә арратә мчқәа 11-тәи, а-9-тәи армиа алакны, ахатә адгылаҩцәак ацны - 98-тәи ахысратә бригада, асоветтә Аермантәыла аҽыуаа рбригада, Бақәа абригада ҟаԥшь алакны, хыԥхьаӡарас иаман 40 нызқь етҳагы аибашьҩцәа 4300 акавалериала урҭ рыбжьара, иара убас урҭ ирыман 196 цырак артилериатә аиҿартәыра, 1065 ахыԥсаҟьага, 50 аҳаирплан, 7 акәылӡытә адәыӷба, 4 танк, ирацәаны акәылӡытә машьына.
Абри амчқәа Қырҭтәыла Адемократиатә Республика алшара аман иаҿанаргылар мацара 1, а-2-тәи ахысратә дивизиа 11 нызықьҩык аруаа, ашьхатә артилериатә дивизиа, Аҟәа 1 аҳәаатә полк, а-2-тәи аҳәаатә полк.
Қарҭтәи ақәԥара
Қырҭтәыла ар рԥыза, аинрал Гиорги Квинитаӡе иӡбеит аҵыхәтәантәи ақәԥара Қарҭ агәашәаҿ инаигӡар. Жәабранмза 19 рзы Қарҭ аҟны ушьҭа иуаҳауан аурыс армиа абзарбзанқәа рыбжьы. Ақырҭуа артилериа уи активла аҭак анаҭеит. 2-3 мшы рыҩныҵҟа ақырҭцәа аконтржәыларахь иасит 1500 уаҩык тҟәас иргеит. Акавалериа амамзаара иахҟьаны ақырҭуа ар изрышьҭамлеит аҿагылаҩцәа, иарбан Армиа ҟаԥшь ианаҭеит аԥсшьареи аҽеихшареи аамҭа. Аиҳабыреи арратә штаби рыӡбамҭа, иаанрыжьырц Қарҭ, адеморализациа аланагалеит афронтаҿ, апаника арҿиеит анырхараҿ. Жәабранмза 25 рзы Армиа ҟаԥшь иҭацәыз Қарҭ иалалеит.
Жәабранмза 16 рзы - Армиа ҟаԥшь архәҭақәа Ацҳа ҟаԥшь ала Қырҭтәыла аладатәи аҳәаа иахысит, ақыҭа Шулавер ааныркылеит. Абра урҭ ахатәгәаԥхарауаҩцәа ргәыԥқәа Кахети аҟынтә Стефан Ахметели ихадарала ирҿагылеит. Анаҩс Абольшевикцәа аҩадахьтәи Қарҭ ахьы рҿынархеит.
Жәабранмза 17 рзы - арратә мчқәа раԥхьа дгылеит ар рԥыза аинрал Квинитаӡе. Жәабранмза 18 рзы - Иаӷлуџь акәша-мыкәшаҿ ақырҭуа аибашьцәа ироуит ақәԥаратә аизҳара. Иалукаартә ахьӡ ргеит Қарҭ арратә школ аиункерцәа, иарбанқәоу аӷа Қороҟани абаа, Кумис, Вашловани анаҩс иқәызцаз. Ушьҭа жәабранмза 19 рзы, убри иамыхәаԥшыкәа, раԥхьа аурысцәа реиҳара иубартә ишыҟаз, ақырҭуа ар Армиа ҟаԥшь иӷәӷәаны ааха анаҭеит, ашьҭахь иархынҳәит. Ақырҭцәа 1000 атҟәақәа ргеит.
Жәабранмза 20 рзы, Коџьори араионаҿ 11-тәи Армиа ҟаԥшь архәҭақәа еиҭа иаҵахеит, иахьықәԥоз абзарбзанқәа, ахыԥсаҟьагақәа аанрыжьит, ашьҭахь рҿынархеит.
Жәабранмза 19-20 рзы, ақыҭа Табахмела аҟны, Қарҭ азааигәара 11-тәи армиа архәҭақәа 510 аиункерцәа ирҿагылеит. Ақыҭа ақырҭуа аиункерцәа ирзаанхеит, аха Армиа ҟаԥшь урҭ ирывсит, ажәылара нарыгӡеит.
Жәабранмза 23 рзы, аихамҩатә аиҭаниааира ирҿыцхеит (аинрал Ҵулакиӡе арельсқәа ԥижәеит, амҩақәа ирбгеит, аӷа иааира ааникыларц), иарбан Урыстәыла арезерв ахарҭәаара зырҿиаз, урҭ ржәылара дырӷәӷәеит аҳҭнықалақь аганахь.
Жәабранмза 17-24 рзы ақәԥарақәа имҩасуан Қарҭ анеирҭақәа рҿы. Аихьацрақәак ирыхәамԥшыкәа, жәабранмза 24 рзы Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра афронттә цәаҳәа Кахети аҟынтә 90 километраҿ еиҵыхын, зыхьчара арезервқәа рмаҷра иахҟьаны алшара ыҟамызт. Қарҭ анеирҭақәа араионқәак рҿы зынӡа ахьчрада иҟан.
Жәабранмза 24 рзы, уахынла асааҭ 10 рзы, аиҳабыра, аинрал Г. Квинитаӡе ирыӡбеит Мцхеҭа аганахь ахьаҵра, аҿыц ирӷәӷәоу ацәаҳәа арҿиара. Аиҳабыра иааннажьит Қарҭ. Жәабранмза 25 рзы аҳҭнықалақь аҟны Урыстәыла 11-тәи Армиа ҟаԥшь архәҭақәа қәԥарада иалалеит. Бақәа аҟынтә Серго Орџьоникиӡе Ленин ашәҟәы изииҩит:
“Қарҭ ахаҿы абираҟ ҟаԥшь ахагылоуп, нагӡара ақәзааит асоветтә аиҳабыра!”
Қарҭ ишааргазҵәҟьа ар ҟаԥшь архәҭақәа апарад мҩаԥыргеит ақалақь ихадоу ашҭаҿ. Аҩбатәи амшаан ауааԥсыра аҽгаратә процессиа еиҿыркааит Русҭавели апроспектаҿ. Ауаа ақырҭуа аиункерцәа аурыс Собора ашҭаҿ анышә имардеит. Армиа ҟаԥшь апроцессиа иаԥырхагамхаӡеит.
Сурамтәи ақәԥара
Қарҭ ааныжьра ашьҭахь ақырҭуа ар Армиа ҟаԥшь аҟны акымкәа аиҿагылара аман Мцхеҭа аҟны, Гори аҟны, Осиаури аҟны, Сурами ашьхахыҵырҭа аҟны. Аиҳабыра Баҭымахь иасит. Даара иуадаҩу аҭагылазаашьа иамыхәаԥшыкәа уи акапитулиациа ҟанамҵеит.
1921 шықәса хәажәкырамза 4 рзы Армиа ҟаԥшьи Қырҭтәыла Адемократиатә Республика амчқәеи рыбжьара имҩасуаз апериодаҿ Армиа ҟаԥшь авангардтә архәҭа (3-4 нызықьҩык) иазааигәахеит авокзал Михаилов, хәажәкырамза 5 рзы иалагеит ақырҭуа армиа апозициақәа рыштурм. Ажәылара иаҿагылеит, уахынла Михаилов ахьчаҩцәа аконтржәыларахь ииасит, изылҵшәангьы ашьҭахь ихьаҵит архәҭа Армиа ҟаԥшь ашьаҟартә х-бригадак, акавалериа аполк.
Адемократиатә Республика амчқәа иарбоу реизҳара Қарҭ асоветтә армиа ахалара аҭынчратә аиҿцәажәара иаӡбартә иҟанаҵеит, аха хәажәкырамза 6 рзы уахынла аинрал А. Кониашвили иузымҳәо амзызқәа ирыхҟьаны иаанижьит апозициақәа, амраҭашәаратә аганахь дхьаҵит. Аинрал Гиорги Квинитаӡе ашьҭахь дхьамҵыр аԥсыхәа имамызт. Хәажәкырамза 6 рзы ирӷәӷәоу Армиа ҟаԥшь аидгыла иааннакылеит Михаилов, анаҩс Сурами аҳаԥкылҵа. Қырҭтәыла ар, 10000 ауаа иахьаанхаз, аӡиас Риони армарахь, Саџьавахо аҟны иаанҿасит. Абри ада, Баҭым игылан 3000 уаҩык агарнизон.
Амраҭашәаратә Қырҭтәыла акаҳара
Қарҭ иалалаз Армиа ҟаԥшь анапхгара иахәҭоуп ҳәа иаԥхьаӡеит амраҭашәаратә Қырҭтәыла аҟны иҟаз Қырҭтәыла азакәантә аиҳабыра аҟны аиҿцәажәара. Абри ахықәкыла Филип Махараӡе, Мамиа Орахелашвили, Шьалуа Елиава Жорданиа иахь ақырҭуа аинтелектуалцәа рыхәҭа нарышьҭит. Аделегациаҿ иалан Михако Ҵереҭели, Геронт Қиқоӡе, Ҭедо Ӷлонти. Армиа ҟаԥшь анапхгаҩцәа Адемократиатә Республика аиҳабыра аҟынтә акапитулиациа иаҳәон, Жорданиа асоветтә Қырҭтәыла аҟны аанхара идыргалон, аха Ное Рамишвили агарантиас акагьы ирҭомызт. Жорданиа адгаламҭа дақәшаҳаҭымхаӡеит. Қиқоӡе имемуарқәа ирыхәаԥшны Ленин Орџьоникиӡеи Буду Мдивани дрыцәгәааит, избанзар урҭ Жорданиа Қырҭтәыла аҟны дырзаанымкылеит
Баҭым аҟны Қырҭтәыла Ареспублика аиҳабыра аҟазаараан иалалеит Османтәыла аимпериа ар. Урҭ иақәлеит апортқәа, шьоукы иркит, аха аҿагылара ӷәӷәа рықәшәеит ақырҭуа ар аҟынтә, ақалақь аанрыжьит. Армиа ҟаԥшь урҭ ирҿамгылаӡеит, избанзар Брест-Литовски аинааларала Урыстәыла Османтәыла ианаҭон Баҭымтәи араион Артвин аокруг, Ҟарсис, Артаан аокругқәа.
Қырҭтәыла аҵахара амзызқәа
Аҭоурыхдырҩы Димитри Силақаӡе Қырҭтәыла аҵахара амзызны акымкәа афактор дахцәажәоит. Актәи абри аҩыза афактор ауаҩтәы ресурс ахархәара апроблема акәын. Арратә аминистрра амобилизациатә сиақәа рҿы 150000 ауаҩы ыҟан, аха урҭ рыбжьара амобилизациа алымҵит, абџьар, аибашьратә маҭәахәқәа рмаҷра, ихьанҭоу аматериалтә ҭагылазаашьа иахҟьаны. Убри иамыхәаԥшыкәа, бџьарла еибыҭоу амчқәа атәыла абиуџьет ахԥатәи ахәҭа ишхархәахоз, ари аԥара иазхомызт акыраамҭа аҩныҵҟа абжала амобилизациа азухар ар.
Еиҭа акрызҵазкуа афакторк, иарбану Қырҭтәыла аҵахара иақәзыршәаз, иҟан аинициатива, иарбану аурыс армиа аибашьратә актәи аетап аҟынтә анапахьы ишьҭнахыз, аибашьра аҵыхәтәанынӡа иоунамыжьӡеит. Аинициатива знаԥахьы ашьҭыхра, азааныжьра макьана 1920 шықәса ԥхынҷкәынмзаан ихадоу афакторны иԥхьаӡон 11-тәи армиа ахада, Ҳекер. Иаҿагылоу аҭагылазаашьаан, уи дақәгәыӷуамызт аиааира. Иашаны абри аинициатива инапахьы ишьҭнахит жәабранмза 11-16 рзы ақәԥарақәа раан 11-тәи армиа, аибашьра амҩасра ахаҭа иаҵанаҳәон. Абри абзоурала акрызҵазкуа аетапқәа зегь рҿы, иаманшәалоу аамҭаз инарыгӡон минимум ҩынтә хыԥхьаӡарала аиҳара аиура.
Қырҭтәыла иҟанаҵаз агхақәа
Аҭоурыхдырҩы Димитри Силақаӡе иазгәаиҭоит, аибашьра аԥхьа, 1920 шықәса ԥхынҷкәынмзаан Қырҭтәыла аԥшыхәра анапахьы ишьҭнахит 11-тәи армиа ахада иплан, ари аплан анализ азура иалҵшәаны ахадара иаԥхьаӡеит аҿагылаҩ мшаԥымзанӡа дшаламгоз аинтервенциа.
1921 шықәса жьырныҳәамзаан, иҟалеит ар адемобилизациа, аҩныҟа ирышьҭит уи аруаҩцәа, иарбанқәоу арратә усура аҿҳәара шықәсык аԥхьы изцәынҵәахьоу, усгьы адезертирра иаҿыз. Иаадкыланы иуҳәозар, афинанстә проблемақәа ирыхҟьаны, убри иамыхәаԥшыкәа, абиуџьет ахԥатәи ахәҭа ар рзы ишхархәахоз, амзақәа рыҩныҵҟа ар амобилизациа ҟаломызт. Абри ацынхәрас, жәабранмза 6-15 рзы арра ирго ҿыц рааԥхьара аплан шьҭыххеит, иарбанқәоу 6 мчыбжьыктәи азыҟаҵара ашьҭахь еиқәышәшәа иҟалон.
Агха ҟаҵан акадртә политикаҿ. Ар рԥызас даҭахеит аинрал Илиа Одишелиӡе, даара аԥышәара иахысхьоу аинрал, аха абриаамҭаз ахадаратә харизма, аҩныҵҟатәи амч згыз, имарианы дҟалон аполитикцәа рнырра аҵаҟа.
Абриаамҭаз, зегь раасҭа акрызҵазкуа, алада-амрагыларатә афронт ахадас уи аинрал Иосиф Гедеванишвили даиҭеит, иԥышәадоу аруаҩ. 1906 шықәсазы Душети ахазынарҭа арҳәраҿы арра далырцеит, мацара 1917 ашықәсан дхынҳәит. Уи даара активла, аха абриаамҭаз иԥышәадоу абри аҩыза аҭакԥхықәразы.
Борчало ауезд аладатәи ахәҭаҿы иҭаргылаз ар ахадара адҵала, мацара абри ахадацәа рҳәарала, аполитикцәа рҽалагарала, иԥсаҟьоу, иҽеимкәа иазыҟаҵан.
1921 шықәса жәабранмзаан 11-тәи аурыс армиа ахада, убри иамыхәаԥшыкәа, ишимамыз уи амчқәа иарбану ԥхынҷкәынмзаан дызҳәоз иӡбеит игәаӷьыр, жәабранмза 11-12 рзы Борчало ауезд анеитралтә ацәаҳәаҿы иԥсаҟьоу ақырҭуа ар дақәлеит.
Аофициалтә версиала, аҭыԥантәи ауааԥсыра иқәгылеит, аишаҵәҟьа 11-тәи армиа архәҭақәа иажәлеит убра игылаз ақырҭуа ар, аҭыԥантәи адиверсантцәа рыцны, иарбанқәоу ушьҭа акыраамҭа аҩныҵҟа иазыҟарҵоз.
Қырҭтәыла аиҳабыра аевакуациа
Баҭым аҟны имҩаԥгыхеит ашьаҭакҩы аизара аилатәара, иарбану ишьақәзыргылаз Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аиҳабыра аемиграциахь рцара, убрантәи аибашьра анагӡара Урыстәыла иампыҵанакыз Қырҭтәыла ахы ақәиҭтәра иахықәкны. Ахаҭа ашьаҭакратә аизара, атәыла иреиҳаӡоу азакәанԥҵаратә орган еиԥш, ахатә азинмчра иамнамхӡеит. Абасала, азинтә агәаанагарала, Қырҭтәыла иҟалеит Урыстәыла аинтервенциа ашасыс, Урыстәыла инанагӡеит Қырҭтәыла ампыҵакра. 1921 шықәса хәажәкырамза 17 рзы Қырҭтәыла Адемократиатә Республика аиҳабыра Баҭым иааннажьит, аемиграциахь ицеит.
Алҵшәақәа
Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра 1921 шықәса жәабранмза-хәажәкырамзаан иалгеит Қырҭтәыла Аменшевиктә аиҳабыра аемиграциала, Абольшевиктә анапхгара ашьақәырӷәӷәарала. Хазы иформаркхеит Аԥсны Асоветтә Асоциалисттә Республика, еиқәыршәахеит аимадаратә аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла ССР аҟны. 1921 шықәса абҵарамза 12 рзы ишьҭаҵахеит Ҟарси аиқәышаҳаҭра, иарбану хәажәкырамза 16 рзы Москва аҟны еиқәыршәоу аиқәышаҳаҭра аԥҟарақәа реиҭахысра. 1922 шықәсазы Қырҭтәыла зны Кавказтәи СФСР аҟны иаларҵеит, мацара анаҩс убриҵәҟьа ашықәсан, афедерациа иацны Асоветтә Асоциалисттә Республикақәа Реимадара иадырҵеит.
1990 шықәса Қырҭтәыла ССР иреиҳаӡоу ахеилак 1921 шықәса Урыстәыла-Қырҭтәыла аибашьра ахәшьара анаҭеит ампыҵакра еиԥш, афакттә анексиа аполитикатә хәаԥшырала. Қырҭтәыла ССР иреиҳаӡоу ахеилак изинданы, иаԥыхуп ҳәа ирыланарҵәеит 1921 шықәса лаҵарамза 21 рзы аусуҩцәа-анхацәа реимадаратә аиқәышаҳаҭра Қырҭтәыла Асоветтә Асоциалисттә Республикеи Урыстәыла Асоветтә Асоциалисттә Афедератәивтә Республикеи рыбжьара, 1922 шықәса хәажәкырамза 12 аимадаратә аиқәышаҳаҭра Кавказтәи Республикақәа Афедератәивтә аимадара аԥҵара иазкны.
Азхьарԥшқәа
Soviet-Georgian War and Sovietization of Georgia, II-III. 1921. By Andrew Andersen and George Partskhaladze Revue historique des Armées, Numéro 254, 1/2009
Советско-грузинская война 1921 г. ომის ქრონოლოგია
Особая папка – СЧАСТЬЕ НА ШТЫКАХ, Секретная борьба в большевистском руководстве по поводу «советизации» Закавказья
ყველაფერი „25 თებერვლის“ შესახებ, ჯიმშერ რეხვიაშვილი 2019.
|
40221
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Шартава,_Жиули
|
Шартава, Жиули
|
{{Акарточка аполитик}}
'''Жиули Шартава''' ({{lang-ka|ჟიული შარტავა}}; ({{date|7|3|1944}} — {{date|27|9|1993}}) — Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа, ақырҭуа аполитикатә, аҳәынҭқарратә, ауаажәларратә аусуҩы, Аԥсны Автономтә Республика аминистрцәа рхеилак, ахыхьчаратә ахеилак ахантәаҩы, аинрал-маиор.
[[1993]] шықәса цәыббрамза 27 рзы - Аҟәа аилаҳара амшаан - Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра даҽа ахаҭарнакцәа ицны (Гурам Габискира, Рауль Ешба, Вахтанг Гегелашвили, Маиа Аласаниа, Александр Берулава, уб
егь.) асепаратистцәа иршьит.
Аԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь ианашьоуп Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа ихьӡ.<ref>[https://www.amerikiskhma.com/a/georgia-order-of-national-hero-18-recipients/4241511.html საქართველოს ეროვნული გმირის ორდენის 18 მფლობელი]</ref>
== Абиографиа ==
=== Аҵара ===
Жиули Шартава диит Сенаки аҟны, 1944 шықәса хәажәкырамза 7 рзы, апедагогцәа, Калистрат, Нино Шартаваара рҭаацәараҿ. 1951-1961 ашықәсқәа раан аҵара иҵон Сенаки аҩбатәи ашколаҿ, иарбану иахьа уи ихьӡ зху.
Абжьаратә школ ахьтәы медалла алгара ашьҭахь Жиули Шартава иҭиит аполитехникатә институтаҿ автоматикеи аԥхьаӡаратә техникеи афакультетаҿ.
Уи активла далахәын астуденттә аҭҵаарадырратә аконференциақәа русураҿ. Аинститут аихьӡарала иалгара ашьҭахь Жиули Шартава дҭалеит аспирантура, аха иреиҳаӡоу аҵара аком-едгыла акомитет ахаҭыԥуаҩыс алхра иахҟьаны уи инаимыгӡаӡеит аҭҵаадырратә усура.
=== Заатәи акариера ===
Лассы Жиули Шартава деиҳартәит Қырҭтәыла аком-едгыла ихадоу акомитетаҿ, зны аҩбатәи ахаҭыԥуаҩ, мацара анаҩс актәи ахаҭыҧуаҩ имаҵураҿы. Абри амаҵураҿы уи 8 шықәса аус иуит, ановатортә алагамҭа рацәа аҵыхәтәанынӡа инаигеит. Жиули Шартава ихьӡ иадҳәалоуп Шавнабада аҟны аҿартә комплекс аԥҵара. Жиули Шартава Қырҭтәыла АЛКК ихадоу акомитет актәи ихаҭыҧуаҩра апериод иадҳәалоуп иара убас есышықәсатәи ақырҭуа-аԥсуа аҿартә ахәылԥазқәа реиҿкаара Рухи аҟны. Идыруп уи иалкаау амилаҭтә ипозициа 1978 шықәса мшаԥымза 14 акризисаан, ақырҭуа аҿар фырхаҵала иаԥхьа иангылаз аимадаратә центр аҽазкра Қырҭтәыла ССР аҿыц конституциа аҟынтә иалырхырц ахәҭаҷ ақырҭуа бызшәа аҳәынҭқарратә статус иазкны.
1980 шықәсазы Жиули Шартава даҭахоит Қырҭтәыла акомпаниа ихадоу акомитет апропагандеи агитациеи, ԥыҭрак ашьҭахь аорганизациатә-апартиатә усура аиҟәша анапхгаҩыс. Ииашаны абри аамҭа аҟынтә уи дҟалоит Қырҭтәыла апартиатә лидер Едуард Шеварднаӡе изааигәоу аицықәԥаҩыс. Жиули Шартава уи “иҭынхасгьы” дазгәаҭан республика актәи ахаҿы ипозициаз, аха, уи акариератә аизҳара иԥырхагахеит аиҳабыра аԥсахра 1985 шықәсазы. Жиули Шартава иқәшәеит ихадоу акомитет аҟынтә ацара , апартиатә усура Русҭави аҟны инаигӡеит 1980 ашықәсқәа раан дыҟан Қырҭтәыла ССР иреиҳаӡоу ахеилак алахәылас.
Жиули Шартава аамҭала Урыстәылахь диасит. Уи Москва аҟны далгеит ССР асовет адәахьтәи усқәа рминистрра адипломаттә академиа, 1990 шықәсазы иԥсадгьылахь дхынҳәит. Абриҵәҟьа апериодаз дазкын активтә аҭҵаадырратә-аҭҵааратә ауранагӡара Қырҭтәыла атехникатә ауниверситетаҿ, апрофессор Нодар Ломинаӡе инапхгарала иахьирҿыцыз, аихьӡарала ихьчеит акандидаттә диссертациа атемаз: “Адискреттә усура апланшьҭыхреи аоптимизациеи,, амодельқәеи аметодқәеи рыҭҵаара, аус рыдулара “.
1992 шықәсазы дыҟан Қырҭтәыла Ареспублика аҳәынҭқарратә ахеилак алахәылас.<ref> ჯონსი ს., „საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ“ = Georgia: A Political History of Independence, თბილისი: სოციალური მეცნიერებების ცენტრი, 2013 [2012]. — გვ. 117, ISBN 978-9941-0-5972-8.</ref> 1992 ашықәс аҟынтә - Қырҭтәыла Ареспублика апарламент адепутат Русҭави амажоритартә округ аҟынтә 1993 шықәса ҽаҩраҭагалан, Жиули Шартава амонографиа “Аоптималтә алхымҭа” атыжьра, адоктортә диссертациа адгалара иазкны: “Адискреттә процессқәа рмодельирреи роптимизациеи рнапхгараҿы”.
=== Ихьыԥшым Қырҭтәыла ===
1992 шықәсазы Жиули Шартава далырхит апарламент алахәылас Русҭави амажоритартә округ аҟынтә. Лассы уи иқәшәеит акрызҵазкуа аҳәынҭқарратә адҵа анагӡара - 1993 шықәса ԥхынгәымза 18 рзы Аԥсны аҟынтә еилашуаз арратә нагӡамҭақәа раан Қырҭтәыла аҳәынҭқарра ахада, иреиҳаӡоу ар рԥыза Едуард Шеварднаӡе Жиули Шартава ихьыԥшымкәа афронт аԥхьатәи ацәаҳәахьы дишьҭит, Аԥсны аминистрцәа рхеилак, ахыхьчаратә ахеилак ахантәаҩыс даиҭеит.
Жиули Шартава активла далагеит ихатә усура Аԥсны Автономтә Республика анапхгаҩы ирангаҿ. Аха уи игәҭакы, џьаракала иааникыларц аибашьра, Аԥсны аҟны аҭынчра наигӡарц, ибашахеит - ахҭысқәа даҽа сценариак ала иҿиеит.
Аԥсны аҟны бџьарла еибыҭоу аконфликт аан, 1993 шықәса рашәарамзаз, Қырҭтәыла аҳәынҭқарра ахада идҵала даҭахеит Аԥсны Автономтә Республика аминистрцәа рхеилак, Аԥсны ахыхьчаратә ахеилак ахантәаҩыс. 1993 шықәса цәыббрамза 27 рзы анапхгара азиуан аиҳабыратә ҩны ахьчаратә операциа, заамтазы аԥсуа асепаратистцәа реидгыла аицеибашьцәа ицны тҟәас дганы, дыршьит. Ԥыҭрак ашьҭахь, Жиули Шартава иԥсыбаҩ ақырҭуа аганахь иарҭеит.
Анышә дамадоуп, Ваке апантеонаҿ. 2004 шықәсазы, аԥсҭазаара алҵра ашьҭахь, ианашьахеит амилаҭтә фырхаҵа иорден.
== Агәалашәара ==
[[2004]] шықәсазы Жиули Шартава ианашьахеит Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа ихьӡ. Ианашьоуп “Гиорги ацқьа” ахьтәы, “Вахтанг Горгасали” актәи аҩаӡара змоу аорденқәа. Сенаки аҟны иаԥҵахеит Жиули Шартава имузеи. Уи ихьӡ ирынашьахеит амҩақәа, ашколқәа Қарҭ, Қәҭешь, Баҭым, Русҭави рҟны. Иргылахеит абаҟақәа Русҭави, Сенаки рҟны. 2014 шықәсазы Қырҭтәыла атехникатә университетаҿ иашьаҭакхеит Жиули Шартава ихьӡ зху аҳәынҭқарратә политика, анапхгара адоктортә школ.
[[2020]] шықәсазы иҭыжьхеит Жиули Шартава иԥошьҭатә марка 2019-2020 шықәсатәи амаркақәа ртематикатә план аҩныҵҟа “Амилаҭтә фырхаҵа”.<ref>„საქართველოს ფოსტამ“ ჟიული შარტავას საფოსტო მარკა გამოსცა. marketer.ge (18 თებერვალი, 2020).</ref>
== Азхьарԥшқәа ==
* [http://www.nplg.gov.ge/bios/ka/00009416 ჟიული შარტავა — საქართველოს ბიოგრაფიული ლექსიკონი]
*[http://www.parliament.ge/ge/parlamentarebi/wina-mowvevis-parlamentebi/saqartvelos-parlamenti-1992-1995-ww/jiuli-sartava-45290.page ჟიული შარტავა — საქართველოს პარლამენტის ოფიციალური საიტი]
*[http://www.parliament.ge/index.php?lang_id=GEO&sec_id=1146&cevri_id=1618 შარტავა ჟიული: პარლამენტის წევრობასთან დაკავშირებული ინფორმაცია]. საქართველოს პარლამენტი, 1992
*{{ru icon}} [http://www.abkhazeti.narod.ru/pages/1/102.html ჟ. შარტავას მემორიალური გვერდი]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
|
Жиули Шартава (; ( — ) — Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа, ақырҭуа аполитикатә, аҳәынҭқарратә, ауаажәларратә аусуҩы, Аԥсны Автономтә Республика аминистрцәа рхеилак, ахыхьчаратә ахеилак ахантәаҩы, аинрал-маиор.
1993 шықәса цәыббрамза 27 рзы - Аҟәа аилаҳара амшаан - Аԥсны Автономтә Республика аиҳабыра даҽа ахаҭарнакцәа ицны (Гурам Габискира, Рауль Ешба, Вахтанг Гегелашвили, Маиа Аласаниа, Александр Берулава, уб
егь.) асепаратистцәа иршьит.
Аԥсҭазаара даналҵ ашьҭахь ианашьоуп Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа ихьӡ.საქართველოს ეროვნული გმირის ორდენის 18 მფლობელი
Абиографиа
Аҵара
Жиули Шартава диит Сенаки аҟны, 1944 шықәса хәажәкырамза 7 рзы, апедагогцәа, Калистрат, Нино Шартаваара рҭаацәараҿ. 1951-1961 ашықәсқәа раан аҵара иҵон Сенаки аҩбатәи ашколаҿ, иарбану иахьа уи ихьӡ зху.
Абжьаратә школ ахьтәы медалла алгара ашьҭахь Жиули Шартава иҭиит аполитехникатә институтаҿ автоматикеи аԥхьаӡаратә техникеи афакультетаҿ.
Уи активла далахәын астуденттә аҭҵаарадырратә аконференциақәа русураҿ. Аинститут аихьӡарала иалгара ашьҭахь Жиули Шартава дҭалеит аспирантура, аха иреиҳаӡоу аҵара аком-едгыла акомитет ахаҭыԥуаҩыс алхра иахҟьаны уи инаимыгӡаӡеит аҭҵаадырратә усура.
Заатәи акариера
Лассы Жиули Шартава деиҳартәит Қырҭтәыла аком-едгыла ихадоу акомитетаҿ, зны аҩбатәи ахаҭыԥуаҩ, мацара анаҩс актәи ахаҭыҧуаҩ имаҵураҿы. Абри амаҵураҿы уи 8 шықәса аус иуит, ановатортә алагамҭа рацәа аҵыхәтәанынӡа инаигеит. Жиули Шартава ихьӡ иадҳәалоуп Шавнабада аҟны аҿартә комплекс аԥҵара. Жиули Шартава Қырҭтәыла АЛКК ихадоу акомитет актәи ихаҭыҧуаҩра апериод иадҳәалоуп иара убас есышықәсатәи ақырҭуа-аԥсуа аҿартә ахәылԥазқәа реиҿкаара Рухи аҟны. Идыруп уи иалкаау амилаҭтә ипозициа 1978 шықәса мшаԥымза 14 акризисаан, ақырҭуа аҿар фырхаҵала иаԥхьа иангылаз аимадаратә центр аҽазкра Қырҭтәыла ССР аҿыц конституциа аҟынтә иалырхырц ахәҭаҷ ақырҭуа бызшәа аҳәынҭқарратә статус иазкны.
1980 шықәсазы Жиули Шартава даҭахоит Қырҭтәыла акомпаниа ихадоу акомитет апропагандеи агитациеи, ԥыҭрак ашьҭахь аорганизациатә-апартиатә усура аиҟәша анапхгаҩыс. Ииашаны абри аамҭа аҟынтә уи дҟалоит Қырҭтәыла апартиатә лидер Едуард Шеварднаӡе изааигәоу аицықәԥаҩыс. Жиули Шартава уи “иҭынхасгьы” дазгәаҭан республика актәи ахаҿы ипозициаз, аха, уи акариератә аизҳара иԥырхагахеит аиҳабыра аԥсахра 1985 шықәсазы. Жиули Шартава иқәшәеит ихадоу акомитет аҟынтә ацара , апартиатә усура Русҭави аҟны инаигӡеит 1980 ашықәсқәа раан дыҟан Қырҭтәыла ССР иреиҳаӡоу ахеилак алахәылас.
Жиули Шартава аамҭала Урыстәылахь диасит. Уи Москва аҟны далгеит ССР асовет адәахьтәи усқәа рминистрра адипломаттә академиа, 1990 шықәсазы иԥсадгьылахь дхынҳәит. Абриҵәҟьа апериодаз дазкын активтә аҭҵаадырратә-аҭҵааратә ауранагӡара Қырҭтәыла атехникатә ауниверситетаҿ, апрофессор Нодар Ломинаӡе инапхгарала иахьирҿыцыз, аихьӡарала ихьчеит акандидаттә диссертациа атемаз: “Адискреттә усура апланшьҭыхреи аоптимизациеи,, амодельқәеи аметодқәеи рыҭҵаара, аус рыдулара “.
1992 шықәсазы дыҟан Қырҭтәыла Ареспублика аҳәынҭқарратә ахеилак алахәылас. ჯონსი ს., „საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ“ = Georgia: A Political History of Independence, თბილისი: სოციალური მეცნიერებების ცენტრი, 2013 [2012]. — გვ. 117, ISBN 978-9941-0-5972-8. 1992 ашықәс аҟынтә - Қырҭтәыла Ареспублика апарламент адепутат Русҭави амажоритартә округ аҟынтә 1993 шықәса ҽаҩраҭагалан, Жиули Шартава амонографиа “Аоптималтә алхымҭа” атыжьра, адоктортә диссертациа адгалара иазкны: “Адискреттә процессқәа рмодельирреи роптимизациеи рнапхгараҿы”.
Ихьыԥшым Қырҭтәыла
1992 шықәсазы Жиули Шартава далырхит апарламент алахәылас Русҭави амажоритартә округ аҟынтә. Лассы уи иқәшәеит акрызҵазкуа аҳәынҭқарратә адҵа анагӡара - 1993 шықәса ԥхынгәымза 18 рзы Аԥсны аҟынтә еилашуаз арратә нагӡамҭақәа раан Қырҭтәыла аҳәынҭқарра ахада, иреиҳаӡоу ар рԥыза Едуард Шеварднаӡе Жиули Шартава ихьыԥшымкәа афронт аԥхьатәи ацәаҳәахьы дишьҭит, Аԥсны аминистрцәа рхеилак, ахыхьчаратә ахеилак ахантәаҩыс даиҭеит.
Жиули Шартава активла далагеит ихатә усура Аԥсны Автономтә Республика анапхгаҩы ирангаҿ. Аха уи игәҭакы, џьаракала иааникыларц аибашьра, Аԥсны аҟны аҭынчра наигӡарц, ибашахеит - ахҭысқәа даҽа сценариак ала иҿиеит.
Аԥсны аҟны бџьарла еибыҭоу аконфликт аан, 1993 шықәса рашәарамзаз, Қырҭтәыла аҳәынҭқарра ахада идҵала даҭахеит Аԥсны Автономтә Республика аминистрцәа рхеилак, Аԥсны ахыхьчаратә ахеилак ахантәаҩыс. 1993 шықәса цәыббрамза 27 рзы анапхгара азиуан аиҳабыратә ҩны ахьчаратә операциа, заамтазы аԥсуа асепаратистцәа реидгыла аицеибашьцәа ицны тҟәас дганы, дыршьит. Ԥыҭрак ашьҭахь, Жиули Шартава иԥсыбаҩ ақырҭуа аганахь иарҭеит.
Анышә дамадоуп, Ваке апантеонаҿ. 2004 шықәсазы, аԥсҭазаара алҵра ашьҭахь, ианашьахеит амилаҭтә фырхаҵа иорден.
Агәалашәара
2004 шықәсазы Жиули Шартава ианашьахеит Қырҭтәыла амилаҭтә фырхаҵа ихьӡ. Ианашьоуп “Гиорги ацқьа” ахьтәы, “Вахтанг Горгасали” актәи аҩаӡара змоу аорденқәа. Сенаки аҟны иаԥҵахеит Жиули Шартава имузеи. Уи ихьӡ ирынашьахеит амҩақәа, ашколқәа Қарҭ, Қәҭешь, Баҭым, Русҭави рҟны. Иргылахеит абаҟақәа Русҭави, Сенаки рҟны. 2014 шықәсазы Қырҭтәыла атехникатә университетаҿ иашьаҭакхеит Жиули Шартава ихьӡ зху аҳәынҭқарратә политика, анапхгара адоктортә школ.
2020 шықәсазы иҭыжьхеит Жиули Шартава иԥошьҭатә марка 2019-2020 шықәсатәи амаркақәа ртематикатә план аҩныҵҟа “Амилаҭтә фырхаҵа”.„საქართველოს ფოსტამ“ ჟიული შარტავას საფოსტო მარკა გამოსცა. marketer.ge (18 თებერვალი, 2020).
Азхьарԥшқәа
ჟიული შარტავა — საქართველოს ბიოგრაფიული ლექსიკონი
ჟიული შარტავა — საქართველოს პარლამენტის ოფიციალური საიტი
შარტავა ჟიული: პარლამენტის წევრობასთან დაკავშირებული ინფორმაცია. საქართველოს პარლამენტი, 1992
ჟ. შარტავას მემორიალური გვერდი
Азгәаҭақәа
|
40212
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Амҳаџьырра
|
Амҳаџьырра
|
[[Афаил:Pyotr_Nikolayevich_Gruzinsky_-_The_mountaineers_leave_the_aul.jpg|250px|мини|Амҳаџьырра]]
'''Амҳаџьырра''' — Кавказтәи анхацәа адцаларала рахцара, шьаҭакыла, Османтәылатә империахь XIX ашәышықәсаҿ. Аисламтә тәылақәа рҿы абри арабтә хыҵхырҭа змоу ажәа еиҳарак азеиԥш ҵакы амоуп - “Ахцара, аемиграциа, абналара”. Кавказаҿ амҳаџьырра аконцепциа еиҳа иконкрету аҵакы аепоха аҭоурыхтә ахҭысқәа рыла ишьақәгылоуп, еиҳарак, Урыстәыла-Османтәыла аибашьрақәа Кавказ Шәышықәсатәи аибашьра иацааиуа амассатә ахцарақәа руакы иадҳәалоуп. Амҳаџьырра афактор рацәа ацын. Уи убасҟантәи адунеи аполитика ахәҭа акәын. Аҭыԥантәи ауааԥсыра рԥеиԥшаз, абри азҵаара иадҳәаланы еиҿагылоу ҩ-мчык рыбжьара ақәшаҳаҭра ыҟан: амассатә ахцара аҩ-империак, Урыстәылеи Османтәылеи ринтересқәа иалан. Аемиграциа апроцесс арццакра, иахырцаз рхыԥхьаӡара азырҳара иахықәкны Урыстәылатә аиҳабыра иашьашәалоу аԥҟарақәа еиҿнакаауан: аҭыԥантәи ауааԥсыра аультиматумқәа ирзықәнаргылон, идыршәон, еиланажьуан аҭыԥантәи анхарҭа, еиҿнакаауан Кавказтәи ауаажәлар рҿы иперспективадоу азыҟазаара, иаруадаҩуан, иархьанҭон ашәахтә политика, иарбан ианыԥшуаз аҭыԥантәи ауааԥсыра рекономикатә ҭагылазаашьа, агәхьаамкра рынаҭон иҳараку ахьӡ апривилегиақәа, иҭбаау лшара рынаҭон ҿыц иаднаҵаз аганаҿ ирацәаны иаҭоу имаҷу маҵуҩы-чиновникцәа рхатәгәаԥхара, иарбанқәоу лассы-лассы ишиашоу иразҳәоз ауаа иаанрыжьырц рхатә аҵакырадгьылқәа, атәым тәылахь иахыҵырц. Ахцара еиҳарак активтә пропаганда иаҿын Османтәылатә империагьы. Иахырцаз рсахьала уи иҳараку ақыҭа-нхамҩатә культурала иалкаау аџьабаҩ, гәыкала иҟоу, ақәԥаратә ҟазшьа змоу ауааԥсыра шиоуаз.
Акрызҵазкуа ароль аман арелигиатә фактор. XIX ашәышықәсатә ақырҭуа пресса зныкымкәа еилнаргоит апропагандатә ҟазшьа змоу абжьгажәа аҵакы. Арелигиатә маҵзуҩцәа, апропагандистцәа агәраудыргон, аԥсылман цыԥхьаӡа, дарбану аурыс агәрахазымҵоу ахада, азакәан анапаҵаҟа иаанхоз, ацәеижьла иқәҵуан, абриазы урҭ Османтәыла, ишьҭкаау адгьылахь ицаракәын, агәыҩбара ахьаҵам, раԥхьа агәаҟра рацәа, амлакра, ахьҭа, даҽа гәаҟрақәак шырхыргоз, аха ари агәаҟра ицәеижьәтхоит, аԥсы аиқәырхагахоит.
Кавказ аҟынтәи Анатолиахь иахыҵит аԥсылман черкезцәа, убихцәа, ноӷараа, ачеченцәа, аингушцәа, даӷестанаа, аԥсуаа, урҭ рыбжьара, ақырҭцәа акрызҵазкуа рыхәҭа.
== Амҳаџьырранӡа аҭоурыхтә хҭысқәа ==
Кавказтәи ихақәиҭу аимшьҭрақәа,ампыҵакратә политика изашьцыломызт , иқәԥон рхатә адгьыл ахьчаразы. Кавказаа азалымҵра иахҟьаны, Урыстәыла аимпериа иақәшәеит Кавказаҿ ақәԥара атактика аԥсахра. Аҳ Урыстәыла еиҳарак еиҿкаау аколониатә политика амҩаԥгара далагеит. Аҩадатәи Кавказаҿ колонизациа аказакцәа рыла инагӡахеит. Николоз I (1825-1855 ашә.) ириашон Кавказаҿ колонизациатә политика амҩаԥгара ахымԥадатәира. 1844 шықәса аҵыхәтәаны Николоз I Кавказаҿ аҳ ишьҭрамадара алаигалеит, Кавказтәи акорпкс ахадас граф Михаил Воронцов даиҭеит. 1845 ашықәс аҟынтә Урыстәыла ахадара ақәԥара атактика иаԥсахит, иалагеит абнақәа рыԥҟара, амҩақәа ралгара, иарбан ашьхауаа ирыдызцалоз иаанрыжьыр архақәа, ашьхақәа рыгәҭахьы ицарц. Михаил Воронцов иуранагӡара иазкын аган аколонизациа, Кавказтәи ашьхауаа анапаҿы раагара.
1860 шықәса ҽаҩраҭагалан аҟынтә Кавказ анапаҿы аагара ихадоу хархәагас ирыԥхьаӡеит арратә колонизациа. Уаанӡа Кавказтәи ашьхауаа ирҿагыланы еиҿкаахон аекспедициақәа, ириаауан урҭ, рнапаҿы иааргон, аха анаҩс еиҭа иқәԥон ахақәиҭразы аурысцәа ирҿагыланы. Ари иахылҿиаауан аруаа рцәыӡ ду, атәыла анапаҿы иузаамгоу иаанхон. Абри ашьҭахь иӡбахеит иаҟәыҵырц илҵшәадоу арратә аекспедициақәа рынагӡара, рҽазыркырц ашьха асистематә анырхара казакцәа рыстанциақәа рыла, мацара Кавказтәи ашьхауаа иахырцарц Ҭырқәтылахь.
Крым аибашьра (1853-1856 ш.) ашьҭахь иалагеит аҩадатәи Кавказ ауааԥсыра амассатә рахцара Османтәылатә аимпериахь. Ихаҭәаам аинформациала, аԥсадгьыл абри апериодаз (1858-1864 ш.) миллионбжак аҟынтә 900 нызықьҩыкынӡа иаанрыжьит. Ахцара Кавказаа рзы трагедиала инагӡахеит: урҭ реиҳара аӷбақәа ишырзыԥшыз, амҩа ишықәыз иҭахеит. Амигрантцәа рхыԥхьаӡара рацәа иахҟьаны Османтәыла ахадацәа амҳаџьырра зықәшәаз ианаамҭаз рыдкылара рылымшеит, иарбану ихьанҭоу алҵшәақәа зхылҿиааз. Аситуациа еиҳарак иарцәгьон ахолера, иарбану амырза еиԥш ирылалеит амҳаџьырра зықәшәаз. 1864 шықәса лаҵарамза 21 рзы шықәсырацәатә Кавказтәи аибашьра (1817-1864 ш.) иалгеит ҳәа ирыларҵәахеит.
Кавказтәи аибашьра аҵыхәтәантәи аетапаҿ 1859-1864 ашықәсқәа раан, ацаризм анапаҿы иузаамгоу Кавказтәи ашьхауаа рыԥсадгьыл аҟынтә адцаларала рахцара иалагеит. 1856 шықәсазы ҿыц иарҭаз ахада Александр Багратиони амч ҿыцла дажәлеит Кавказтәи аимамат. 1859 шықәсазы Чечентәыла зегь, ашьхатә Дагестан аурысцәа иааныркылеит. Ар маҷла Дагестан аул(ақыҭа) Ӷуниб аҟны итәаз Шамил 1859 жәабранмза 26 рзы аурысцәа рыр иҽрыиҭеит. Шамил ихатә ҭаацәала Калуга дындырхеит. 1859 шықәсазы, аурысцәа рыла аҩада-амрагыларахьала Кавказ ампыҵакра ашьҭахь ачеченцәа, дагестанаа, ашәанцәа Османтәылахь ицеит.
Урыстәыла ала аҩада-амрагыларахьала Кавказ ампыҵакра ашьҭахь, царизм иаҿагыланы ақәԥара инарыгӡон амраҭашәаратә Кавказтәи ашьхауаа. Абри азы Урыстәыла аиҳабыра абри аганаҿ идәықәнаҵеит 200 нызықьҩык раҟара ар ихадоу архәҭақәа. Александр II (1855-1881ш.) ар рԥызацәа рҟынтәи адҵа ҟаиҵон, Кавказтәи аибашьра, иарбану ахарџь рацәа зҭахыз, лассы иалгарц. Урыстәыла ала аҩада-амрагыларахьала Кавказ ампыҵакра, Шамил иҽрыҭара анырра ду рынаҭеит амраҭашәаратә Кавказ аимшьҭрақәа зегь. 1859 шықәсазы аурысцәа рнапаҿы иааргеит Абӡахцәа. Рыҽрырҭеит амраҭашәаратә Кавказ ашьхауаа ахадацәа руаӡәк, Абӡахцәа раԥхьагыла Муҳаммед Емин. 1860 шықәса жьырныҳәамза азы аурысцәа рнапаҿы иааргеит, Ҭырқәтәылаҟа ицеит Наҭхваџьаа, Махвашаа, Бесленаа. Аԥхын инҵәеит Абазақәа рхеидкылаз азхәыцратә ҿҳәара, Башилбаебаа, Баӷаа, Бараҟаа, Ҟизилбеқаа, Ҭамаа, Шахгираа рыхәҭа урҭ ирзыԥҵәоу аамҭаз Османтәылахь иахыҵит. Абриаҟара, иҭбаау аган аӡиас Белаиа, аӡиас Лаба рыбжьара зынӡа ирыцқьахеит ашьхауаа рҟынтәи. Аха ақәԥара нарыгӡон черкезтәи аимшьҭрақәа, аҭынчратә аицәажәарақәа Асаӡуаа (аџьикцәа), Шаԥсуӷцәа рыҟны лҵшәада иалгеит. Анаҩс, ахцара апроцесс иаҵанакит амраҭашәаратә Кавказ, акульминацианӡа 1863-1864 ашықәсқәа раан ианынаӡаз. Амраҭашәаратә Кавказ аимшьҭрақәа: хыԥхьаӡара рацәала адыгаа, аубихцәа, абазаа, Кубантәи ноӷаа, карачаиаа Османтәылахь иахыҵит. Иазгәаҭатәуп, агәҭантәи, аҩада-амрагыларахьала Кавказ аҟынтәи ауаа еиҳа имаҷны хыԥхьаӡарала иахыҵит, избанзар Дагестан-Чечентәыла азы Османтәыла ихаран. Кавказтәи ашьхауаа адцаларала рахцара Ҭырқәтәылахь, Урыстәыла ала Кавказтәи ашьхауаа рахь имҩаԥгоу агеноцидтә политика анагӡара акәын. Кавказтәи амҳаџьырра зықәшәаз ицон мшынла ма ахбарсҭала.
Ахцара апроцессаҿ ишьақәгылон амҳаџьырра зықәшәаз рсиақәа ақыҭақәа ирыхәаԥшны, аҭаацәа аиҳабацәа рызьӡ, рыжәла азгәаҭарала, аҭаацәа ахаҭарнакцәа рхыԥхьаӡара (аҳәса, ахацәа) рырбарала. Асиа аурыс бызшәала еиқәыршәоуп анапҩырала. Асиа ҭыԥқәак рыԥхьара иуадаҩуп. Иара убас, ахьӡык, ажәлак даҽакала иҭаҩуп, зны-зынла ирҩашьаны иануп ақыҭа ахьӡқәагьы, избанзар аҩадатәи Кавказтәи абызшәақәа афонемақәа риашара аурыс бызшәа изаанарԥшуамызт.
=== Адыгаа рымҳаџьырра ===
Адыгаа Урыстәыла аимпериа иаҿагыланы 1763 ашықәс аҟынтә 1864 шықәсанӡа иқәԥон. Ари аибашьра Кавказтәи шәышықәсатә аибашьра ахьӡала идыруп.
1861 шықәсазы цәыббрамзан, Кавказаҿ, аибашьратә нагӡамҭақәа рзонаҿ днеит Александр II, дарбану изԥылаз амраҭашәаратә Кавказ ашьхауаа рхаҭарнакцәа. Адыгаа рыхьӡала урҭ аимператор иҳәеит ирыдыркыларц урҭ рнапаҵаҟа, рхатә ԥсадгьылаҿ иаанрыжьарц, аха император иӡбамҭа ихьаҳәа-ԥаҳәадоу мапкраны иаанхон. Черкезаа мызкы рыман азхәыцразы: ма иахыҵырц Кубантәи архақәарахь, еснагьтәи ахархәараз иахьроуаз адгьылқәа, ирзаанхон рхатә жәлартә шьақәгылашьа, аӡбарҭа ма Османтәылахь иахыҵырц. Ашьхауаа ирыдрымкылаӡеит аимператор идҵа, аибашьра еиҭа ирҿыцхеит.
1862 шықәса рашәарамзаан черкезтәи аимшьҭрақәа, Абӡахцәа, Абӡахцәа, Шаԥсуӷаа знык еиҭа рҽазыркит Урыстәыла ар аанкылара. Урҭ рыцхырааразы 5 нызқьҩы аублаагьы неит. Рашәарамза-ԥхынгәымза аан амҽыӷь ақәԥарақәа нагӡахеит, аха ашьхауаа еиҭа иаҵахеит.
1863 ашықәс алагамҭаз Урыстәыла ар иаахҵәаны аблокада иақәдыршәеит Абӡахцәа. Ихьанҭоу аҭагылазаашьа иақәшаз Абӡахцәа рҽазыркит аурысцәа ирацәажәарц, аха ахадара урҭгьы убриҵәҟьа аультиматум рзықәдыргылеит. Урҭ рыԥсадгьыл ааныжьра ирҭахымазт, аха мшаԥымзаан аурысцәа иақәлеит Абӡахцәа рыдгьыл. Абӡахцәа ианырба, аурысцәа рыр ашьҭахь ишрыцыз хыԥхьаӡара рацәала аурыс нхацәа ҿыц рытранспорт, урҭ рыҩнқәа шааныркылоз, адоуҳала икаҳаит, избанзар ирдырит, урҭ мҩазаҵәык шырзынхаз - Османтәылахь ацара. 1864 шықәса жәабранмзаан Абӡахцәа рыхәҭа Османтәылахь ицеит, мацара ахәҭа - аӡиас Белаиа ҵаҟатәи ашшарахь.
Аурысцәа ажәылара нарыгӡон амшын Еиқәа ахықәан Шаԥсуӷцәа ирҿагыланы. 1864 абҵарамза аҵыхәтәаны Трапзонаҿ инхеит ибналаз Шаԥсуӷцәа, иалагеит амраҭашәаратә Кавказ ашьхауаа имаҷу аишьҭанеирала Османтәыла аимпериахь рахцара. 1864 шықәса ԥхынгәымзаан аурысцәа Ԥсхәу ааныркылеит. Ԥсҳәаа рыхәҭа, 105 ҭаацәарак аҩадатәи Кавказаҿ, аӡиас Ҟума аҩхаахь иахыҵит, мацара идуу ахәҭа Османтәылахь ицеит. 1864 шықәса аԥхын Османтәылахь иахыҵит 20000 Асаӡуаа (Аџьикцәа)
Черкезаараепортациа аинрал Евдокимов идҵахеит. Уи ила 1864 шықәса ԥхынгәымза 21 рзы иадгалоу аҳасабырба иашьашәаланы, амраҭашәаратә Кавказ аҟынтәи Османтәылахь иахыҵит 418 нызықьҩык, мацара Кубань, Лаба рахь ианеиҵаха 90 нызықьҩык. Ахцара апроцесс имҩасуан 1865 ашықәсаангьы. Амшын Еиқәа аҩада-амрагыларатә аԥшаҳәаҿы зынӡа иқәҵит Адыгаа, Абазақәа. Аофициалтә дыррақәа рыла, амраҭашәаратә Кавказ аҟынтәи Османтәылахь 470 нызықьҩык иахыҵит, аха ари ацифра, ирмаҷуп.
Амҳаџьырра зықәшәаз еиҳараҩык ахцараан амҩаҿ иҭахеит. Османтәыла аимпериа изаднакыломызт аемигрантцәа ралалара, анхарҭа ҭыԥда инхаз амҳаџьырра зықәшәаз амлакрала, ачымазарала рыԥсҭазаара иалҵуан. Адыгаа Ҭырқәтәыла х-провинциақәаҿ: Трапзонаҿ, Самсунаҿ, Стамбулаҿ индырхеит.
Иахьа адыгаа, адунеи акәакьқәа зегь рыҟны инхоит. Урҭ адиаспора рацәақәа рымоуп еиҿкааны, иахьанӡа рҽазыркуеит рхатә идентра аиқәырхара. Америкатәи ихьыԥшым аҭҵааҩы-аексперт Стефан Шефилд иҭҵаамҭала, адунеи зегь аҟны 6248000 Черкезаа ыҟоуп. Абрантәи аҭоурыхтә аԥсадгьылаҿ инхоит 690000 еиҳаны черкезаа. Адыгаа рҭоурыхтә аԥсадгьылаҿ мацара 10% нхоит, егьырҭ 90% адунеаҿ абас еихшахеит: Ҭырқәтәыла - 5000000, Германиа - 100000, Иорданиа - 100000, Сириа - 100000, Афранцызтәыла - 15000, АЕА - 5000, Израиль - 5000, Нидерландиа - 3000.
=== Адемографиатә ԥсахрақәа ===
Кавказтәи адемографиатә ситуациа амҳаџьырра зықәшәаз рахцара ашьҭахь акырӡа иԥсаххеит. Ҵаҟа, иаагоу адыррақәа рҟынтәи иубоит, ишалкаау аҩада-амраҭашәаратә Кавказаҿ инхоу аетносқәа рхыԥхьаӡара Урыстәыла-Кавказ аибашьра алгара аҟынтә 5 шықәса рышьҭахь.
Убри иамыхәаԥшыкәа, амҳаџьырра зегь раасҭа черкезаа ааха шрынаҭаз, депортациа акырӡа анырра рынаҭеит арегион даҽа ауаагьы. 1865 шықәсазы ианеиҵаха ингушаа 80% иаанрыжьит Ингуштәыла, агәҭантәи амрагыларахь иахыҵит. Иара убас, ачеченцәа рхыԥхьаӡара рацәагьы иахырцеит. Аԥсуаа 80% иркьысит амҳаџьырра, ақырҭуа аԥсылманцәа 50% иахыҵит рыԥсадгьыл аҟынтә. Аҩадатәи Кавказ аҭырқәа бызшәала ицәажәо ауаа Балкариаа, Карачаиаа амҳаџьырра ааха дук рынамҭеит.
=== Ноӷаа рымҳаџьырра ===
Аофициалтә ахыҵхырҭақәа рдыррала, 1859-1869 ашықәсқәа раан Кавказ аҟынтәи Османтәылахь иахырцаз рҟынтәи 70000 Ноӷаа ракәын. 1857 шықәсазы аурыс ачынуаҩцәа руаӡәк иҭаҩымҭақәа рҿы иубоит, Кубантәи ноӷаа Османтәылахь иахыҵит. Кавказ инхоз рҟынтәи Кубантәи ноӷаа роуп раԥхьа, Османтәылахь ицаз. Кубантәи ноӷаа лассы Ставрополь агуберниаҿ инхоз Калаусо-Саблин, Едисан априставратәи ноӷаа ирышьҭагылеит. Иҿиаз аҭагылазаашьа иахҟьаны ноӷаа ирылымшеит рхатә ԥсадгьылаҿ анхара. Урҭ Муҳамед инышәынҭра аныҳәара мзызыс иахдырҟьон, Ставрополь агуберниа администрациа амеккахь ацаразы аҳәаанырцәтәи апаспортқәа рымазаракәын. Кавказ администрациа иадыруан, ауааԥсыра аиашаҵәҟьа Османтәыла еснагь анхаразы анхара шырҭахыз. Ставрополь агуберниа анапхгаҩы ахырхара ҟаиҵеит Кавказтәи администрациахь, абарҭ ауаа ацара азин рырҭарц. Амаҵуҩы иазгәаиҭон, ари ишацхраауаз Урыстәыла ашьаҭакра Кавказаҿ, избанзар, убри ада, ари ауаа рыдгьыл астратегиала акрызҵазкуа ҭыԥ шакәыз, агуберниа аганқәа дара-дара ишеиманадоз, ноӷаа Урыстәыла аӷатә нагӡамҭақәа рҿы ишырбахьазгьы, избанзар урҭ ахыԥхьакырҭа рырҭон кабардинаа, иарбанқәоу Урыстәыла архәҭақәа ақәларақәа назыгӡоз. Абри иахҟьаны еиӷьын абри аҵакырадгьылаҿ аурыс милаҭтә уааԥсыра рнырхара.
Ахцара зҭахыз рзы ацасқәа аус рыдиулеит Кавказтәи аҳ ишьҭрамадаҩ Александр Багратиони. Кавказ ацәаҳәа арӷьарахьтәи ахәҭа аиҳабы аинрал-леитенант Филипсон Муҳамед инышәынҭра аныҳәараз ицаз рзы адҵа ҟаиҵеит. Амҳаџьырра зықәшәаз зегь ируалԥшьан аҳәаанырцә ицаанӡа иашьҭанеиуа 3 шықәса иаҵанакуа ашәахтәқәа ршәарц; ноӷаа амҳаџьыррахь рцара иаруадаҩуан ашәахтәқәа рызҵаара. Урыстәыла аиҳабыра абри азҵаараҿ азагхара ҟанаҵеит, иаӡбеит, урҭ рцара аԥхьа мацара шықәсыктәи ашәахтәқәа ршәарц. 1859 шықәса нанҳәа-цәыббрамза аан ноӷаа 2000 ҭӡы Османтәылахь иахыҵит. Егьырҭ рыԥсадгтыл ааныжьра рҭахымызт. Абри Урыстәыла аиҳабыра агәҭыха рынаҭеит.
Ставрополь агубернатор абри иазкны Кавказтәи аҳ ишьҭрамадаҩ Александр Багратиони изииҩит. Брианчанинов игәаанагарала, иахәҭан иарбоу ауаа рыԥсадгьыл аҟынтә иқәырцарц, идуу, 300 ҭӡык змоу аулқәаны Ҟулмух астепқәа рҿы; аӡиасқәа Кугулт дуу, Комула азааигәара, еиҳа иашаны уи адгьылқәа рҿы индырхарц. Убри иахҟьаны, ауаа рҿы агәҭынчымра иаламгарц, абри зегь урҭ идырдырракәын, Урыстәыла аиҳабыра ала инагӡоу агәыҳалалра еиԥш урҭ Османтәылахь рахцара ацынхәрас. Ставрополь агубернатор агәыҩбара изаҵамызт, ноӷаа абри ишақәшаҳаҭымхоз, зегьы аӡәдагымкәа Османтәылахь ишцоз.
И. Бентковски ила ирыларҵәоу адыррақәа рыла, 1859 шықәсазы Османтәылахь иахыҵит Калаусо-Саблин, Бешта-Кум априставрақәа рҟынтәи 8046 (иаанхеит 9428), Калаусо-Џьембулуков аҟынтә 2067 (иаанхеит 18586). Ноӷаа Османтәылахь рахцара анаҩстәи апериодаҿгьы инагӡахеит. Османтәыла аҟынтә ноӷаа мацара имаҷу рыхәҭа хынҳәит. 1862 шықәса цәыббрамзаан Кубантәи ар аиҳабы аинрал адиутант Евдокимов иҩуан:
“1858,1859,1860,1861 ашықәсқәа рыҩныҵҟа рыԥсадгьылахь амҳаџьырра зықәшәаз рхыԥхьаӡара маҷк хынҳәит - зықьынӡа ноӷаа. Урҭ рырхынҳәра абри аган афеида еиҳа ианаҭеит, ааха аасҭа, избанзар урҭ иалалеит анхацәа ркатегориа.”
=== Аублаа (аубыхцәа) рымҳаџьырра ===
1861 шықәса рашәарамзаан аӡиас Соча аҩхааҿ аубыхцәа ринициативала еизеит амраҭашәаратә Кавказ ашьхатә аимшьҭрақәа зегь рхаҭарнакцәа. Урҭ ирыӡбеит иаԥырҵарц иӷәӷәоу аимадара, мацара анапхгаразы иалырхит 15 хаҿык рҟынтәи ишьақәгылоу ахеилак, иарбану Амеџьлис зыхьӡҵахаз. Ашьхауаа агәынагӡара рмоуит аҩныҵҟатәи аиҿкаашьа ашьақәыргылараз. Урҭ рҽазыркуан ироурц Ҭырқтәылеи Англызааи рыцхыраара. Нанҳәаан Амеџьлис алахәылацәа, аубихцәа раԥхьагылаҩ Керентух Берзек, Измаил Бараҟаи-иԥа Ӡиаш ашәҟәы изырыҩит Англызаа рконсул Аҟәа аҟны Диксон, иҳәеит аиҳабыра идирдырырц Урыстәыла ар ала Кавказтәи аимшьҭрақәа ирҿагыланы ахырхарҭа змоу агрессиа иазкны, азҿлымҳара ҟарҵарц.
1862 шықәса Урыстәыла ар Кавказтәи ашь-хеибаркыра ашьапаҿы, аубыхцәа рыԥсадгьыл аҟны иазааигәаны ицәырҵит, иарбану Амеџьлис аҷыдалкаатә аизара мзызыс иззыҟалаз. 1862 шықәса аҵыхәтәаны ашьхауаа рдепутациа польшатәи ареволиуционер ицны, амраҭашәаратә Кавказ ашьхауаа ирыдгыланы иқәԥоу Ҭеофил Лапински дрыцны Лондон аҟны иҿагылеит Англызаа рыпремиер-министр лорд Палмерстон, Урыстәыла агрессиа иаҿагыланы ацхыраараз диҳәеит, уи азы мап ицәыркит.
1864 шықәса жәабранмзаан Урыстәыла ар амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы аибашьратә нагӡамҭақәа рпаралельла иалагеит Кавказтәи ашь-хеибаркыра ахысра, аубыхаа, џьиқаа рыԥшаҳәаҿы Урыстәыла арратә-амшынтә мчқәа рыӷбақәагьы надгылеит. В. Геиман ихадарала Кавказтәи ашь-хеибаркыра дахысит, аӡиас Туаԥсе аҩхааҿ дҭысит, амшын Еиқәа аԥшаҳәатә цәаҳәа арыцқьара далагеит. Геиман дыриаит Шаԥсыӷаа, хәажәкырамза 25 аӡиас Соча аилаламҭаҿ ԥыхьатәи аурыс абаа Навагински ааникылеит.
Мшаԥымзаан Кавказтәи аҳ ишьҭрамадаҩ Михаил Романов ихаҭа днеит аибашьратә архәҭақәа рзонаҿ, џьиқаа, аубыхаа, даҽа шьхауаак аультиматум рзықәиргылеит. Мшаԥымза 15 ашьҭахь аубыхцәа зынӡа иахыҵит Османтәылахь. Абри аамҭаз амшын Еиқәа аԥшаҳәатә цәаҳәа, Таман адгьылбжьахабжа аҟынтә Адлер аҟынӡа, иҭәын Кавказтәи ашьхауаа рыла, иарбанқәоу аӷбақәа иззыԥшыз Ҭырқәтәылахь ацаразы.
Аубыхцәа рыхәҭаак амҩа ишықәыз иҭахеит, рыхәҭак ачымазара, амлакра иқәнахит, Османтәыла аимпериаҿ иахырцаз аубыхцәа иԥсалам адгьылқәа рҿы адиспенсиала индырхеит, урҭ лассы асимилиациа иахьырзухаз. 1992 шықәса абҵарамза 7 рзы аубыхаа рбызшәала ицәажәоз аҵыхәтәантәи аубых, Тевԥик Есенчи иԥсҭазаара далҵит. Аубыхаа рбызшәала иахьа ицәажәаӡом, мацара агәалашәара рзаанымхазар, зны урҭ изхылҵыз аубых шиакәыз. Иахьазы аубыхаа рбызшәа ашәҟәы ҟаԥшь иҭагалоуп.
== Қырҭтәыла ==
Амҳаџьырра иркьысит 80000-нӡа аԥсуаа, 150000-нӡа ақырҭуа аԥсылманцәа Аҷоу аҟынтә, Самцхе-Џьавахети аҟынтә. XIX ашәышықәсан иарбоу аимпериақәа раренас Қырҭтәыла иҟалеит. Аҭоурыхтә аҩадатәи Қырҭтәыла ауааԥсыра рықәцара-рахцара ахьаа уаанӡагьы зныкымкәа иахнагахьан, аха амҳаџьырра зегь раасҭа амассатә, атрагедиа ацын.
Ашәахтәқәа раԥхьатәи идуу цәаҳәан 1828-1829 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра иацын, аԥсуаа рымҳаџьырра 1867 шықәсазы - аҩбатәи цәаҳәан, 1877-1878 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра анаҩстәи ахцара - ахԥатәи.
Аҭоурыхтә аҩадатәи Қырҭтәыла аҟынтәи иахцоу амҳаџьырра еиҳарак аԥсылман қырҭцәа ракәун. Урҭ рхылҵышьҭақәа иахьатәи Ҭырқәтәыла аганқәа зегь рҟны инхон, аха зегь раасҭа еиҳаны амшын Еиқәа аԥшаҳәа, Амармалташьтә мшын арегионқәа рҿы. Ақырҭуа амҳаџьырра ахылҵшьҭра, еиҳарак, ирдыруеит рхатә хыҵхырҭа, рдацқәа иазкны, ридентра аиқәырхара иашьҭоуп.
=== Самцхе-Џьавахети ===
1828-1829 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра ашьҭахь, Адрианополь аинааларала, Урыстәыла иаиуит Ахалцихе, Ахалқалақи аҵакыра (Самцхе-Џьавахети, Ԥоцхови, Палакацио), аинаалара 13-тәи ахәҭаҷ иашьашәаланы, еивоу аҵакырадгьылқәа руааԥсыра 18 мза рыҩныҵҟа ахцара-аиҭагара азин аиуит. Ҭырқәтәылахь иахырцеит ианеиҵаха 75 нызықьҩык аԥсылманцәа. Амҳаџьырра абри ацәаҳәа ашьҭа иахьатәи Ҭырқәтәыла аҟны иуадаҩны иубоит. Ишаҳбоу еиԥш, Османтәыла аҩныҵҟатәи арегионқәа рыда, Самцхе-Џьавахети аҟынтә ахҵәацәа рыхәҭак усгьы иааигәоу апровинциақәа рҿы инхеит. Абри агәаанагара ишьақәнарӷәӷәоит убригьы, XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа Аҷоу-Қобулети, Ҷорохи аӡҭачыра анырхараҿ ишышьақәырӷәӷәахоу ацәаҳәа, иарбану аофициалла Ахалцихетәи амҳаџьырра зыхьӡыз. Хаҭала, 1835 шықәсазы имҩаԥгоу ауааԥсыра ашәҟәы ранҵара адыррақәа рҿы “Ахалцихетәи амҳаџьырра зықәшәазгьы” иарбоуп. Ақырҭуа аиужьраҽ инхоу ирзаанхон ақырҭуа аидентра, аха, иаҳбоит иқырҭуам ауааԥсыраҿ инхаз рхатә ԥсадгьыл иахцоу месхетираа аҵыхәтәаны идырӡуан аимадара абиԥара рыҟны, асимилиациа хьаас ирыман. Абриоуп, иҟалап ихадоу амзыз убриазы, иахьатәи Ҭырқәтәыла аҟны месхетиаа амҳаџьырра иақәшәаз рышьҭа даара иуадаҩны иуԥылоит, аха иҟоуп агәаанагара, Шавшети-Џьавахети анырхара уи ацәаҳәа, иарбану рхы “Ахисха аҟынтәи иааз”, Ахалцихе аҟынтәи иааз аҭырқәцәа ҳәа ирышьҭан, ахәҭакгьы, асимилиациа зауыз ақырҭцәа рхылҵышьҭроуп. Ирыцҳарахаз, иахьа ажәытәтә ареалра апатреҭ арҿыцра алшара ыҟаӡам.
=== Аԥсны (1867) ===
Аԥсуаа раԥхьатәи амассатә рахцара 1867 шықәсазы инагӡахеит, уи ашьҭахь, аурысцәа амраҭашәаратә Кавказ ампыҵакрала ианалгаз Урыстәыла-Османтәыла аибашьра, 1864 шықәсазы иқәнахит Аԥсны ахадара, убра аурыс анапхгара еиҿкаахеит. 1867 шықәсазы аԥсадгьыл ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит. Аҩбатәи амассатә ахцара 1877-1878 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра амҩасраан, 1877 шықәса нанҳәамзаан инагӡахеит, Ҭырқтәыла аҟны ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа рахцара. Ахцара хазтәи аҭагылазаашьақәа анаҩс апериодаангьы иҟан. Амҳаџьыр аԥсуаа Османтәыла аҩныҵҟатәи апровинциақәа реиԥш, иара убас ахықәаҿ, аԥсадгьыл азааигәара инхон.
XIX ашәышықәса 60-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа ргәыԥк, ианеиҵаха 2000 ҭаацәарак инхеит Аҷоу аҟны. Аҷоу аԥсуа уааԥсыра еиҳа иазҳаит 1877 шықәсазы, иара убас XIX ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан, Османтәыла аҟынтә ихынҳәыз аԥсуаа рҭаацәа Урыстәыла аиҳабыра Аԥсныҟа ахынҳәра азин ианрынамҭаз.
Иазгәаҭатәуп убригьы, Аҷоу аҟны инхо аԥсуаа рыхәҭак 1877-1878 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра ашьҭахь аҩадатәи Қырҭтәыла иалагаз амассатә амҳаџьырра апроцессаҿ рышҽаларгалаз, Аҷоу аҟынтә, шавшетираа, кларџьетираа ирыцны Ҭырқәтәыла аҩныҵҟатәи апровинциақәа рҿы инхеит (иахьагьы иҟоуп урҭ рышьҭа Ҭырқәтәыла аҟны аԥсуа амҳаџьыруаа рхылҵышьҭақәа рыбжьара). Амҳаџьырра ашьҭахь зынӡа иуаҩыдахеит аҩада-амраҭашәаратә, агәҭантәи Аԥсны, иҭацәит атәыла ашьхатә ганқәа: Ҵабелда, Дал, Ԥсхәу. Ари апроцесс иакьымсӡеит мацара Самурзаҟано.
=== Аҷоу ===
1877-1878 ашықәсқәа аибашьра ашьҭахь, Берлин атрактат амчала, Урыстәыла аимпериа аҵакыраҿ иалалеит Баҭымтәи, Ҟарстәи аокругқәа (Аҷоу, Шавшети, Кларџьети, Кола, Артаан, Тао ахәҭа). Ари аҵакырадгьыл зегь Кавказтәи архәҭа ар рԥыза инапаҿы иаагахеит, арратә еиԥш, убас административтә усқәа рҿыҭ.
Ҿыц иҿиаз аокруг аӷбакыдгыларҭа қалақькны (Баҭым), х-округны (Баҭым, Артвин, Аҷоу) еихшахеит. Иҿиаз аҭагылазаашьа ауааԥсыра рзы даара иуадаҩхеит. Абри улаԥш иҵашәо шьақәырӷәӷәагоуп амҳаџьырра. Ауааԥсыра иреиҳау ахәҭа убасҟанҵәҟьа иахыҵит Османтәыла аҩныҵҟатәи апровинциақәа рахь, аганқәа рыспонтантә аӡбамҭа акәымкәа, ма ауааԥсыра аибашьратә нагӡамҭақәа рзона аҟынтә рхы аԥыргара иахҟьаны, абри акәын ҩба иреиҳау аимпериа ала иӡбоу, рхатә интересқәа ирышьашәаланы ишьҭыху аӡбамҭа.
1878 шықәса жәабранмза 19 рзы (хәажәкырамза 3 рзы) Урыстәыла-Османтәыла рыбжьара Сан-Стефано аинрааларатә аиқәышаҳаҭра 21-тәи ахәҭаҷ иашьашәаланы, Урыстәыла анапаҵаҟа иҟалаз аҵакырадгьылқәа ауааԥсыра 3 шықәса аҿҳәара аҩныҵҟа ихақәиҭу амиграциа алшара рыман. Берлин аконгресс (1878 шықәса рашәарамза-ԥхынгәымза) Сан-Стефано аинраалара адеталь рацәа еиҭеихшахеит, аха иарбоу ахәҭаҷ азы апретензиа аганқәа рҟынтәи аӡәгьы иҟаимҵеит.
Ишашьашәалоу еиԥш, 1879 шықәса жьырныҳәамза 27 рзы (жәабранмза 8 рзы), Стамбулаҿ Урыстәыла-Османтәылеи рыбжьара еиқәыршәахеит аинрааларатә аиқәышаҳаҭра, иарбан а-7-тәи ахәҭаҷ иашьашәаланы Урыстәыла ҿыц анапаҵаҟа иҟоу аҳәаанырцә рахцара азин роурц. Ахцара аофициалтә ҿҳәарас ишьақәыргылахеит: 1879 шықәса жәабранмза 3 аҟынтә 1882 шықәса жәабранмза 3 аҟынӡа. Аиашаҵәҟьа, ахцара апроцесс еиҳа заа, аибашьра апериодаҿ иалагеит, иԥҵәоу аҿҳәара анаҩсгьы акыраамҭа аҩныҵҟа инагӡахеит, аха зегь раасҭа идуу цәаҳәан инырхоу аофициалтә апериод.
Аибашьра аҟынтә иԥыххау ауааԥсыра рзы амҳаџьырра атрагедиа ҿыцны иҟалеит. Амшын Еиқәа аԥшаҳәатә регионқәа рҟынтәи Османтәыла аҩныҵҟатәи арегионқәа рҿы аҭыԥантәи ауааԥсыра рацәа иахыҵит. Ахыҵра апроцесс аҩбатәи ашәышықәсаангьы ицон, практикала, апериод зегь, 1878-1921 ашықәсқәа рыҩныҵҟа. Абри агәаанагарала, зегь раасҭа иуадаҩыз актәи адунеитә аибашьра апериод акәын, аладатәи Қырҭтәыла аҵакырадгьылаҿ арратә операциақәа акырӡа имасштабу ацәқәырԥақәа ианахысыз. Ари апериодаҿ, акырӡа ирацәаны аҭаацәа иахыҵит, аха ахәҭак лассы ихынҳәит ашьҭахь. 1915 шықәсазы агазеҭ “Иахьатәи агәаанагара” радикалла ахәшьара анаҭон аҭагылазаашьа, абри иазкны иаиҩуан:
* “Зегь раасҭа иқәхуп Гонио аучастка, амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы инхоз, аӡиас Ҷорохи аԥшаҳәаҿы ишьҭаз ақыҭақәа аҷоутәи аӡы аҟынтә - Артвинынӡа абра инхоу аӡәгьы дыҟам - ирымшьыз, - тҟәас дыргеит.”
1878 шықәса аҟынтә 1880 ашықәсқәа алакны иахырцаз рхыԥхьаӡара 22 аҟынтә 25 нызықьҩык рҟынӡа еиҭасуеит. 1906 шықәса ԥхынҷкәынмза 25 арыцхәла иазгәаҭоу аҩымҭаҿ Артвин аокруг аиҳабы Баҭым аокруг арратә губернатор иирдыруан, аҭыԥантәи ауааԥсыра рахцара аԥсадгьылтә зҵаара амырманшәаламра, ихьанҭоу абзазаратә ҭагылазаашьақәа ишырхылҿиааз. Ахықәкы-хырхарҭала иаԥҵоу хацәгьашьа змам аҭагылазаашьақәа ирыхҟьаны, мацара 1906 шықәса аҩбатәи абжаҿ Артвин аокруг аҟынтә Османтәылахь ицеит 420 уаҩык, мацара ацаразы имазеин 1200 уаҩык.
1916 шықәса жәабранмза 11 рзы Урыстәыла аимпериа аҳәынҭқарратә аиҿцәажәараан ақырҭуа депутат асоциал-демократиатә фракциа аҟынтә Акаки Чхенкели ақырҭуа аԥсылманцәа ринтересқәа рыхьчаразы ажәа иҳәеит, игәалаиршәеит 1915 шықәса жьырныҳәамза 15, аурыс ар рԥыза ианиаиҳәаз, аҳ ишьҭрамадаҩ Воронцов-Дашков иҟынтәи ишидҵаз аладатәи Қырҭтәыла аҵакырадгьылқәа аҭыԥантәи ҭынч инхоу ауааԥсыра рҟынтәи ирыцқьарц.
Ақырҭуа аԥсылманцәа Османтәыла аимпериа аҩныҵҟатәи арегионқәа рахь рахцара амзызқәа руакы Урыстәыла аколонизатортә политика шакәыз. Ахцара хазтәи аҭагылазаашьақәа 1921 ашықәс ашьҭахьгьы иҟан: акоммунисттә режим ахы аԥыргара иахықәкны, ауааԥсыра ртәыла аҟынтә ибналон, Ҭырқәтәыла аҩныҵҟатәи апровинциақәа рҿы инхон.
=== Ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рнырхара ареал Ҭырқәтәыла аҟны ===
Ақырҭцәа Ҭырқәтәыла арегионқәа зегь рыҟны инхоит, аха иааԥшит, ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭра рнырхарақәа аконцентрациа азуп Анатолиа ҩ-регионкаҿ - амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы, Амармалташьтә мшын аԥшаҳәаҿы.
Зегь реиҳа ақырҭуа анырхара Артвин, Орду, Қоџьаел, Сақариа, Бурса апровинциақәа рҿы иҟоуп. Иара убас, иҟалар алшоит инхозар Амасиа, Балиқесир, Дузџье, Иалова, Синоп, Самсун, уб. егь. апровинциақәа.
Диарбеқьыр апровинциа Ерган араион Орҭаиаз амҳаџьырраан Шавшети аҟынтә иахыҵыз рнырхара.
=== Ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз Ҭырқәтәыла амшын Еиқәа арегионаҿ ===
Амшын Еиқәа арегионаҿ ианеиҵаха 280 ақырҭуа қыҭа ыҟоуп, урҭ рыбжьара реиҳарак мацара ақырҭцәа нхоит, иҟоуп еиларҵәоу ақыҭақәагьы. Ақырҭцәа ирыцны еицынхон алазцәеи аҭырқәцәеи. Ауаажәларрала, амшын Еиқәа инхоу рыбжьара ирацәоуп Аҷоу аҟынтә, хаҭала, Ҷарисҵҟали аҩхаа аҟынтәи, Маҷахела аҟынтә, Баҭым иазааигәоу ақыҭақәа рҟынтә, Чақви аҟынтә, Қобулети аҟынтә иахырцаз рқыҭақәа.
Еиуеиҧшым адокументқәа, адәахьтәи аусурақәа раан иԥшаау аинформациа анализла, иахырцаз, раԥхьа, амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы инеизаап, ишаҳбоу еиԥш, аҳәынҭқарратә политика иалҵшәаны, нас урҭ рышьҭра иҟалеит еиҳа амраҭашәарахь, Амармалташьтә мшын арегионаҿ.
Ҭырқәтәыла амшын Еиқәа арегионаҿ амҳаџьырра зықәшәаз ақырҭцәа рхылҵышьҭрала анхарҭаҭыԥ провинциақәоуп:
# Амасиа апровинциа — ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭра 11 ақырҭуа қыҭа ыҟоуп.
# Дузџье апровинциа — 23 ақырҭуа қыҭа ыҟоуп.
# Гиресун апровинциа — 20 қыҭа ыҟоуп ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭра ахьынхоу.
# Орду апровинциа — ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз 129 қыҭа.
# Ризе апровинциа — қыҭак.
# Самсун апровинциа — 37 қыҭа ыҟоуп.
# Синоп апровинциа — 40 қыҭа.
# Ҭоқаҭ апровинциа — 18 ақырҭуа қыҭа ыҟоуп.
# Кастамону апровинциа — қыҭак.
Иарбоу апровинциа ақыҭақәа рҿы ихаданы инхоит Аҷоу аҟынтә (Қеда, Хуло, Шьуахеви), Маҷахела аҟынтә, Баҭым аҟынтә, Қобулети аҟынтә, Кларџьети аҟынтә (Нигали), Шавшети аҟынтә ицаз амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭрақәа.
Еидкыланы, адокументқәа ирықәныҟәаны, амҳаџьырраан, аҭыԥантәи ауааԥсыра ианеиҵаха абжа (50%) иахырцеит.
=== Ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз Амармалташьтә мшын арегионаҿ ===
Ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рнырхарақәа Ҭырқәтәыла Амармалташьтә мшын арегион ианеиҵаха 140 қыҭаҿ иҟоуп. Белиқесыр зегь раасҭа идуу ақырҭуа анырхара Гонени ауп. Убра инхо 75000 анхацәа рҟынтәи 3000 қырҭуоуп. Белиқесыртәи ақырҭцәа Кларџьети аҟынтә иахырцаз амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭрақәа роуп. Аиҳарак - мурӷулаа, иара убас, Борчхи иазааигәаны Ҷорохи армарахьтәи аԥшаҳәаҿы ақыҭақәа руааԥсыра. Бурсаҿ ақырҭцәа реиҳарак Аҷоу аҟынтә ицаз амҳаџьырра зықәшәаз роуп. Ихаданы, хыхьтәи Аҷоу аҟынтә - Хуло, Шьуахеви араионқәа рҟынтә. Еиҳа имаҷуп амшын аԥшаҳәауаа - Чақви, Махинџьаури акәша-мыкәша аҟынтә. Иҟоуп Маҷахела аҟынтә, Карнати Марадиди аҟынтә, Мурӷули аҟынтә, Кларџьети даҽа регионқәак рҟынтә иахырцаз рқыҭақәагьы.
Иалови апровинциа 6 раионк аҟынтә х-раионкаҿ (Армутлу, Ҭермали, Чинарџьиқ) гурџьааи алазцәеи рқыҭақәа роуп. Иановаҿ инхон Маҷахела аҟынтә, Кларџьети аҟынтә иахырцаз, иара убас алазцәа. Ақырҭцәа рхыԥхьаӡара абри апровинциаҿ иҟалап 10000 иахыԥар.
Сақариа апровинциа 13 араион аҟынтә 8 “ақырҭуоуп”. Зегь раасҭа ауаа ахьынхоу апункт Ҳендек аҟны иҟоуп - 23, урҭ рҟынтәи 9 гурџьаа, 10 - еилаԥсоу, 4 - лазцәа. Иазгәаҭатәуп, Ҳендек аҟны 10 аԥсуа қыҭа шыҟоу. Ҳендек аҟны, ихаданы, Кларџьеттәи амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭрақәа ыҟоуп. Саԥанџьа араион ақырҭуа анырхараҿ ирацәоуп Нигалтәи амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭрақәа, убра Аҷарисҵҟали арегионқәа рҟынтәи иахыҵқәазгьы инхоит, аха аиҳарак, Марадиди, Кирнаҭи, Хеба, Буӷлевани аҟынтәи амҳаџьырра зықәшәаз роуп.
Қоџьаели апровинциа 12 араион аҟынтә 6 рҿы ақырҭцәа икомпакту рнырхарақәа ыҟоуп. Ақырҭуа ауааԥсыра аиҳарак Қоџьаели апровинциаҿ Кларџьети аҟынтә иахырцаз рхылҵышьҭрақәа роуп. Ақырҭцәа рхыԥхьаӡара Қоџьаели апровинциаҿ шәнызықьҩык еиҳауп.
XIX ашәышықәсатә ақырҭуа апрессаҿ икьыԥхьхон ақырҭуа аԥсылманцәа рыԥсҭазаара аазырԥшуа асаламшәҟәқәа. Урҭ рҟынтәи ирацәаны ахцара убри апроцесс иазкын. Иарбану “амҳаџьырра” ахьӡала иаанхаз ауаа рыхшыҩаҿ, иинтересу алитератураҿ. Ақырҭуа аԥсылманцәа абзера рыдызкылоу Сергеи Месхи 1881 шықәса ипубликациа агазеҭ “Дроеба” аҟны иарбоу ахьаа иакьысуеит, уи иемоциа аарԥшра дахцәажәоит:
“Ибааԥсу асахьа акәзаап абри ауаа рахцара: избаз ирҳәеит, иаҳзырыҩит ҳара, арҭ адгьыл гәыдыркылоит, аҵлақәа, аҩнқәа, зегьы, аԥсы зхоу, изхами, иаанрыжьуа зегь, алаӷырӡ каҭәаны, угәы збылуа аҵәыуарала иаԥырҵны, убас ицоит.”
== Амҳаџьырра атема иазкны иаԥҵоу алитература ==
Кавказаа амҳаџьырра иазкны акымкәа исахьарку аҿырԥшы иаԥҵоуп.
* Баграт Шьынқәба “Аҵынҵәарах” иаҳнарбоит аубыхцәа рытрагедиатә аԥеиԥш, рыԥсадгьыл аҟынтә урҭ рахцара, Османтәыла аимпериаҿ ихьанҭоу рыԥсҭазаара иазкны. Ашәҟәаҿы иарбоуп аҵыхәтәантәи аубых - Заурҟан Золак игәалашәарақәа: ишынхоз, ишааиз аубыхцәа аҭырқәахараанӡа. “Заурҟан Золак ибиографиа, уи шьала иҭәу иҭоурых ихәу ишьҭа еиԥш дашьҭоуп аубыхаа рытрагедиа.” Агәалашәарақәа иҭаҩуп аԥсуа абызшәадырҩы Шәарах Квацба ила.<ref>Баграт Шьынқәба, «Ацынҵәарах» ({{lang-ru|Последний из ушедших}}), Аҟәа, "Алашара", 1974</ref>
* Михаил Лохвицки (Аџьук Гиреи) иҭоурыхтә жәабжь “Мехҭатеха” XIX ашәышықәса ханеижәатәи ашықәсқәа раан Кавказаҿ иҟалаз ахҭысқәа, иҟалазҵәҟьа ахҭыс иашьаҭаркуп. Аҩымҭаҿ иарбоуп Урыстәыла аколонизатортә политика, аҭыԥантәи анхацәа рыпротест. Османтәыла аӷбақәа иазыԥшу ашьхауаа амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы ишьҭан, бжьык мыргакәа рыԥсҭазаара иалҵуан. Абри ароман анагӡамҭоуп Михаил Лохвицки “Анцәа иԥшаара”, иахьарбоу адыгаа, черкезаа аимшьҭрақәа рытрагедиа, урҭ рықәԥара ахақәиҭразы.
* Самсон Ҷанба “Агәаҟратә шәа” амҳаџьырра атема иазкуп. Ажәабжьаҿ иарбоуп Османтәыла аимпериахь иахцоу Кавказтәи амҳаџьырра зықәшәаз иузхымгоу рыԥсҭазаара.
* Лев Толстои инҵамҭаҿгьы иарбоуп Урыстәыла-Османтәыла шәышықәсатә аибашьра апассажқәа. Л. Толстои “Кавказтәи ажәабжьқәа” рцикл иалоуп акымкәа ажәабжь, иаҳҳәап: “Абна аԥҟара”, “Кавказтәи атҟәа”, “Ақәԥара”, “Иларҟәу” уи ишәҟәаҿы Кавказ “Угәы ззыҳәоу атәыла” изахьӡуп.
* Симон Џьанашьиа -“Черкезтәи ашәҟәқәарҿгьы”- иарбоуп амҳаџьырра атрагедиа.
== Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра ==
2011 шықәса лаҵарамза 20 рзы Қырҭтәыла апарламент апленартә аилатәараҿ еилнаргеит Урыстәыла-Кавказтәи аибашьраан черкезаа ргеноцид азхаҵара азҵаара. Идкылоу арезолиуциа иашьашәаланы, Қырҭтәыла азакәанԥҵаратә орган еицҿакны аӡбамҭала (95 абжьы 0 иаҿаргыланы) Қырҭтәыла апарламент иазханаҵеит Урыстәыла аимпериа ала черкезаа ргеноцид. Қырҭтәыла актәи тәылоуп, иарбану иазхазҵаз черкезаа рымҳаџьырра.
2011 шықәса ԥхынгәымза 12 рзы ишьҭыҳу ақәҵара иашьаҭакны зыԥсҭазаара иалҵыз амҳаџьырра зықәшәаз ргәалашәара ахьӡ камшәаразы Қырҭтәыла аҵакырадгьылаҿ, Анаклиаҿ амемориал дыргылеит.
== Алитература ==
* ოქროსცვარიძე ნ., ოჯახი და საოჯახო ყოფა თურქეთელ ქართველებში, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2014;
* ტყავაშვილი მ., ნოღაელთა მუჰაჯირობა (1858-1860 წლები), ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები, თბ., 2013;
* ფუტკარაძე ნ., ქართველი მუჰაჯირები თურქეთის შავიზღვისპირეთში, ბათ., 2017;
* ჩოხარაძე მ., ქართული ენის გეოგრაფია თურქეთში, ბათ., 2016;
* ტყავაშვილი მ. ნოღაელთა მუჰაჯირობა (1858-1860 წლები), ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები, თბ., 2013;
* ხორავა ბ., აფხაზთა 1867 წლის მუჰაჯირობა, თბ., 2004;
* Levene M., Penny R., The massacre in history, NY., 1999
* ახვლედიანი ხ., სახალხო-განმათავისუფლებელი ბრძოლის ისტორიიდან სამხრეთ საქართველოში, ბათ., 1956;
* ლომსაძე შ., სამცხე-ჯავახეთი (XVIII საუკუნის შუაწლებიდან XIX საუკუნის შუაწლებამდე), თბ., 1975;
* მეგრელიძე შ., აჭარის წარსულიდან (მუჰაჯირობა 1878-1882 წწ.), თბ., 1964;
* Дзидзария Г. А., Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия. 2 изд, Сух., 1982.
== Азхьарԥшқәа ==
*[https://web.archive.org/web/20130819223602/http://apn-nn.ru/diskurs_s/40.html А. Суриков Неизвестная грань Кавказской войны]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
|
Амҳаџьырра — Кавказтәи анхацәа адцаларала рахцара, шьаҭакыла, Османтәылатә империахь XIX ашәышықәсаҿ. Аисламтә тәылақәа рҿы абри арабтә хыҵхырҭа змоу ажәа еиҳарак азеиԥш ҵакы амоуп - “Ахцара, аемиграциа, абналара”. Кавказаҿ амҳаџьырра аконцепциа еиҳа иконкрету аҵакы аепоха аҭоурыхтә ахҭысқәа рыла ишьақәгылоуп, еиҳарак, Урыстәыла-Османтәыла аибашьрақәа Кавказ Шәышықәсатәи аибашьра иацааиуа амассатә ахцарақәа руакы иадҳәалоуп. Амҳаџьырра афактор рацәа ацын. Уи убасҟантәи адунеи аполитика ахәҭа акәын. Аҭыԥантәи ауааԥсыра рԥеиԥшаз, абри азҵаара иадҳәаланы еиҿагылоу ҩ-мчык рыбжьара ақәшаҳаҭра ыҟан: амассатә ахцара аҩ-империак, Урыстәылеи Османтәылеи ринтересқәа иалан. Аемиграциа апроцесс арццакра, иахырцаз рхыԥхьаӡара азырҳара иахықәкны Урыстәылатә аиҳабыра иашьашәалоу аԥҟарақәа еиҿнакаауан: аҭыԥантәи ауааԥсыра аультиматумқәа ирзықәнаргылон, идыршәон, еиланажьуан аҭыԥантәи анхарҭа, еиҿнакаауан Кавказтәи ауаажәлар рҿы иперспективадоу азыҟазаара, иаруадаҩуан, иархьанҭон ашәахтә политика, иарбан ианыԥшуаз аҭыԥантәи ауааԥсыра рекономикатә ҭагылазаашьа, агәхьаамкра рынаҭон иҳараку ахьӡ апривилегиақәа, иҭбаау лшара рынаҭон ҿыц иаднаҵаз аганаҿ ирацәаны иаҭоу имаҷу маҵуҩы-чиновникцәа рхатәгәаԥхара, иарбанқәоу лассы-лассы ишиашоу иразҳәоз ауаа иаанрыжьырц рхатә аҵакырадгьылқәа, атәым тәылахь иахыҵырц. Ахцара еиҳарак активтә пропаганда иаҿын Османтәылатә империагьы. Иахырцаз рсахьала уи иҳараку ақыҭа-нхамҩатә культурала иалкаау аџьабаҩ, гәыкала иҟоу, ақәԥаратә ҟазшьа змоу ауааԥсыра шиоуаз.
Акрызҵазкуа ароль аман арелигиатә фактор. XIX ашәышықәсатә ақырҭуа пресса зныкымкәа еилнаргоит апропагандатә ҟазшьа змоу абжьгажәа аҵакы. Арелигиатә маҵзуҩцәа, апропагандистцәа агәраудыргон, аԥсылман цыԥхьаӡа, дарбану аурыс агәрахазымҵоу ахада, азакәан анапаҵаҟа иаанхоз, ацәеижьла иқәҵуан, абриазы урҭ Османтәыла, ишьҭкаау адгьылахь ицаракәын, агәыҩбара ахьаҵам, раԥхьа агәаҟра рацәа, амлакра, ахьҭа, даҽа гәаҟрақәак шырхыргоз, аха ари агәаҟра ицәеижьәтхоит, аԥсы аиқәырхагахоит.
Кавказ аҟынтәи Анатолиахь иахыҵит аԥсылман черкезцәа, убихцәа, ноӷараа, ачеченцәа, аингушцәа, даӷестанаа, аԥсуаа, урҭ рыбжьара, ақырҭцәа акрызҵазкуа рыхәҭа.
Амҳаџьырранӡа аҭоурыхтә хҭысқәа
Кавказтәи ихақәиҭу аимшьҭрақәа,ампыҵакратә политика изашьцыломызт , иқәԥон рхатә адгьыл ахьчаразы. Кавказаа азалымҵра иахҟьаны, Урыстәыла аимпериа иақәшәеит Кавказаҿ ақәԥара атактика аԥсахра. Аҳ Урыстәыла еиҳарак еиҿкаау аколониатә политика амҩаԥгара далагеит. Аҩадатәи Кавказаҿ колонизациа аказакцәа рыла инагӡахеит. Николоз I (1825-1855 ашә.) ириашон Кавказаҿ колонизациатә политика амҩаԥгара ахымԥадатәира. 1844 шықәса аҵыхәтәаны Николоз I Кавказаҿ аҳ ишьҭрамадара алаигалеит, Кавказтәи акорпкс ахадас граф Михаил Воронцов даиҭеит. 1845 ашықәс аҟынтә Урыстәыла ахадара ақәԥара атактика иаԥсахит, иалагеит абнақәа рыԥҟара, амҩақәа ралгара, иарбан ашьхауаа ирыдызцалоз иаанрыжьыр архақәа, ашьхақәа рыгәҭахьы ицарц. Михаил Воронцов иуранагӡара иазкын аган аколонизациа, Кавказтәи ашьхауаа анапаҿы раагара.
1860 шықәса ҽаҩраҭагалан аҟынтә Кавказ анапаҿы аагара ихадоу хархәагас ирыԥхьаӡеит арратә колонизациа. Уаанӡа Кавказтәи ашьхауаа ирҿагыланы еиҿкаахон аекспедициақәа, ириаауан урҭ, рнапаҿы иааргон, аха анаҩс еиҭа иқәԥон ахақәиҭразы аурысцәа ирҿагыланы. Ари иахылҿиаауан аруаа рцәыӡ ду, атәыла анапаҿы иузаамгоу иаанхон. Абри ашьҭахь иӡбахеит иаҟәыҵырц илҵшәадоу арратә аекспедициақәа рынагӡара, рҽазыркырц ашьха асистематә анырхара казакцәа рыстанциақәа рыла, мацара Кавказтәи ашьхауаа иахырцарц Ҭырқәтылахь.
Крым аибашьра (1853-1856 ш.) ашьҭахь иалагеит аҩадатәи Кавказ ауааԥсыра амассатә рахцара Османтәылатә аимпериахь. Ихаҭәаам аинформациала, аԥсадгьыл абри апериодаз (1858-1864 ш.) миллионбжак аҟынтә 900 нызықьҩыкынӡа иаанрыжьит. Ахцара Кавказаа рзы трагедиала инагӡахеит: урҭ реиҳара аӷбақәа ишырзыԥшыз, амҩа ишықәыз иҭахеит. Амигрантцәа рхыԥхьаӡара рацәа иахҟьаны Османтәыла ахадацәа амҳаџьырра зықәшәаз ианаамҭаз рыдкылара рылымшеит, иарбану ихьанҭоу алҵшәақәа зхылҿиааз. Аситуациа еиҳарак иарцәгьон ахолера, иарбану амырза еиԥш ирылалеит амҳаџьырра зықәшәаз. 1864 шықәса лаҵарамза 21 рзы шықәсырацәатә Кавказтәи аибашьра (1817-1864 ш.) иалгеит ҳәа ирыларҵәахеит.
Кавказтәи аибашьра аҵыхәтәантәи аетапаҿ 1859-1864 ашықәсқәа раан, ацаризм анапаҿы иузаамгоу Кавказтәи ашьхауаа рыԥсадгьыл аҟынтә адцаларала рахцара иалагеит. 1856 шықәсазы ҿыц иарҭаз ахада Александр Багратиони амч ҿыцла дажәлеит Кавказтәи аимамат. 1859 шықәсазы Чечентәыла зегь, ашьхатә Дагестан аурысцәа иааныркылеит. Ар маҷла Дагестан аул(ақыҭа) Ӷуниб аҟны итәаз Шамил 1859 жәабранмза 26 рзы аурысцәа рыр иҽрыиҭеит. Шамил ихатә ҭаацәала Калуга дындырхеит. 1859 шықәсазы, аурысцәа рыла аҩада-амрагыларахьала Кавказ ампыҵакра ашьҭахь ачеченцәа, дагестанаа, ашәанцәа Османтәылахь ицеит.
Урыстәыла ала аҩада-амрагыларахьала Кавказ ампыҵакра ашьҭахь, царизм иаҿагыланы ақәԥара инарыгӡон амраҭашәаратә Кавказтәи ашьхауаа. Абри азы Урыстәыла аиҳабыра абри аганаҿ идәықәнаҵеит 200 нызықьҩык раҟара ар ихадоу архәҭақәа. Александр II (1855-1881ш.) ар рԥызацәа рҟынтәи адҵа ҟаиҵон, Кавказтәи аибашьра, иарбану ахарџь рацәа зҭахыз, лассы иалгарц. Урыстәыла ала аҩада-амрагыларахьала Кавказ ампыҵакра, Шамил иҽрыҭара анырра ду рынаҭеит амраҭашәаратә Кавказ аимшьҭрақәа зегь. 1859 шықәсазы аурысцәа рнапаҿы иааргеит Абӡахцәа. Рыҽрырҭеит амраҭашәаратә Кавказ ашьхауаа ахадацәа руаӡәк, Абӡахцәа раԥхьагыла Муҳаммед Емин. 1860 шықәса жьырныҳәамза азы аурысцәа рнапаҿы иааргеит, Ҭырқәтәылаҟа ицеит Наҭхваџьаа, Махвашаа, Бесленаа. Аԥхын инҵәеит Абазақәа рхеидкылаз азхәыцратә ҿҳәара, Башилбаебаа, Баӷаа, Бараҟаа, Ҟизилбеқаа, Ҭамаа, Шахгираа рыхәҭа урҭ ирзыԥҵәоу аамҭаз Османтәылахь иахыҵит. Абриаҟара, иҭбаау аган аӡиас Белаиа, аӡиас Лаба рыбжьара зынӡа ирыцқьахеит ашьхауаа рҟынтәи. Аха ақәԥара нарыгӡон черкезтәи аимшьҭрақәа, аҭынчратә аицәажәарақәа Асаӡуаа (аџьикцәа), Шаԥсуӷцәа рыҟны лҵшәада иалгеит. Анаҩс, ахцара апроцесс иаҵанакит амраҭашәаратә Кавказ, акульминацианӡа 1863-1864 ашықәсқәа раан ианынаӡаз. Амраҭашәаратә Кавказ аимшьҭрақәа: хыԥхьаӡара рацәала адыгаа, аубихцәа, абазаа, Кубантәи ноӷаа, карачаиаа Османтәылахь иахыҵит. Иазгәаҭатәуп, агәҭантәи, аҩада-амрагыларахьала Кавказ аҟынтәи ауаа еиҳа имаҷны хыԥхьаӡарала иахыҵит, избанзар Дагестан-Чечентәыла азы Османтәыла ихаран. Кавказтәи ашьхауаа адцаларала рахцара Ҭырқәтәылахь, Урыстәыла ала Кавказтәи ашьхауаа рахь имҩаԥгоу агеноцидтә политика анагӡара акәын. Кавказтәи амҳаџьырра зықәшәаз ицон мшынла ма ахбарсҭала.
Ахцара апроцессаҿ ишьақәгылон амҳаџьырра зықәшәаз рсиақәа ақыҭақәа ирыхәаԥшны, аҭаацәа аиҳабацәа рызьӡ, рыжәла азгәаҭарала, аҭаацәа ахаҭарнакцәа рхыԥхьаӡара (аҳәса, ахацәа) рырбарала. Асиа аурыс бызшәала еиқәыршәоуп анапҩырала. Асиа ҭыԥқәак рыԥхьара иуадаҩуп. Иара убас, ахьӡык, ажәлак даҽакала иҭаҩуп, зны-зынла ирҩашьаны иануп ақыҭа ахьӡқәагьы, избанзар аҩадатәи Кавказтәи абызшәақәа афонемақәа риашара аурыс бызшәа изаанарԥшуамызт.
Адыгаа рымҳаџьырра
Адыгаа Урыстәыла аимпериа иаҿагыланы 1763 ашықәс аҟынтә 1864 шықәсанӡа иқәԥон. Ари аибашьра Кавказтәи шәышықәсатә аибашьра ахьӡала идыруп.
1861 шықәсазы цәыббрамзан, Кавказаҿ, аибашьратә нагӡамҭақәа рзонаҿ днеит Александр II, дарбану изԥылаз амраҭашәаратә Кавказ ашьхауаа рхаҭарнакцәа. Адыгаа рыхьӡала урҭ аимператор иҳәеит ирыдыркыларц урҭ рнапаҵаҟа, рхатә ԥсадгьылаҿ иаанрыжьарц, аха император иӡбамҭа ихьаҳәа-ԥаҳәадоу мапкраны иаанхон. Черкезаа мызкы рыман азхәыцразы: ма иахыҵырц Кубантәи архақәарахь, еснагьтәи ахархәараз иахьроуаз адгьылқәа, ирзаанхон рхатә жәлартә шьақәгылашьа, аӡбарҭа ма Османтәылахь иахыҵырц. Ашьхауаа ирыдрымкылаӡеит аимператор идҵа, аибашьра еиҭа ирҿыцхеит.
1862 шықәса рашәарамзаан черкезтәи аимшьҭрақәа, Абӡахцәа, Абӡахцәа, Шаԥсуӷаа знык еиҭа рҽазыркит Урыстәыла ар аанкылара. Урҭ рыцхырааразы 5 нызқьҩы аублаагьы неит. Рашәарамза-ԥхынгәымза аан амҽыӷь ақәԥарақәа нагӡахеит, аха ашьхауаа еиҭа иаҵахеит.
1863 ашықәс алагамҭаз Урыстәыла ар иаахҵәаны аблокада иақәдыршәеит Абӡахцәа. Ихьанҭоу аҭагылазаашьа иақәшаз Абӡахцәа рҽазыркит аурысцәа ирацәажәарц, аха ахадара урҭгьы убриҵәҟьа аультиматум рзықәдыргылеит. Урҭ рыԥсадгьыл ааныжьра ирҭахымазт, аха мшаԥымзаан аурысцәа иақәлеит Абӡахцәа рыдгьыл. Абӡахцәа ианырба, аурысцәа рыр ашьҭахь ишрыцыз хыԥхьаӡара рацәала аурыс нхацәа ҿыц рытранспорт, урҭ рыҩнқәа шааныркылоз, адоуҳала икаҳаит, избанзар ирдырит, урҭ мҩазаҵәык шырзынхаз - Османтәылахь ацара. 1864 шықәса жәабранмзаан Абӡахцәа рыхәҭа Османтәылахь ицеит, мацара ахәҭа - аӡиас Белаиа ҵаҟатәи ашшарахь.
Аурысцәа ажәылара нарыгӡон амшын Еиқәа ахықәан Шаԥсуӷцәа ирҿагыланы. 1864 абҵарамза аҵыхәтәаны Трапзонаҿ инхеит ибналаз Шаԥсуӷцәа, иалагеит амраҭашәаратә Кавказ ашьхауаа имаҷу аишьҭанеирала Османтәыла аимпериахь рахцара. 1864 шықәса ԥхынгәымзаан аурысцәа Ԥсхәу ааныркылеит. Ԥсҳәаа рыхәҭа, 105 ҭаацәарак аҩадатәи Кавказаҿ, аӡиас Ҟума аҩхаахь иахыҵит, мацара идуу ахәҭа Османтәылахь ицеит. 1864 шықәса аԥхын Османтәылахь иахыҵит 20000 Асаӡуаа (Аџьикцәа)
Черкезаараепортациа аинрал Евдокимов идҵахеит. Уи ила 1864 шықәса ԥхынгәымза 21 рзы иадгалоу аҳасабырба иашьашәаланы, амраҭашәаратә Кавказ аҟынтәи Османтәылахь иахыҵит 418 нызықьҩык, мацара Кубань, Лаба рахь ианеиҵаха 90 нызықьҩык. Ахцара апроцесс имҩасуан 1865 ашықәсаангьы. Амшын Еиқәа аҩада-амрагыларатә аԥшаҳәаҿы зынӡа иқәҵит Адыгаа, Абазақәа. Аофициалтә дыррақәа рыла, амраҭашәаратә Кавказ аҟынтәи Османтәылахь 470 нызықьҩык иахыҵит, аха ари ацифра, ирмаҷуп.
Амҳаџьырра зықәшәаз еиҳараҩык ахцараан амҩаҿ иҭахеит. Османтәыла аимпериа изаднакыломызт аемигрантцәа ралалара, анхарҭа ҭыԥда инхаз амҳаџьырра зықәшәаз амлакрала, ачымазарала рыԥсҭазаара иалҵуан. Адыгаа Ҭырқәтәыла х-провинциақәаҿ: Трапзонаҿ, Самсунаҿ, Стамбулаҿ индырхеит.
Иахьа адыгаа, адунеи акәакьқәа зегь рыҟны инхоит. Урҭ адиаспора рацәақәа рымоуп еиҿкааны, иахьанӡа рҽазыркуеит рхатә идентра аиқәырхара. Америкатәи ихьыԥшым аҭҵааҩы-аексперт Стефан Шефилд иҭҵаамҭала, адунеи зегь аҟны 6248000 Черкезаа ыҟоуп. Абрантәи аҭоурыхтә аԥсадгьылаҿ инхоит 690000 еиҳаны черкезаа. Адыгаа рҭоурыхтә аԥсадгьылаҿ мацара 10% нхоит, егьырҭ 90% адунеаҿ абас еихшахеит: Ҭырқәтәыла - 5000000, Германиа - 100000, Иорданиа - 100000, Сириа - 100000, Афранцызтәыла - 15000, АЕА - 5000, Израиль - 5000, Нидерландиа - 3000.
Адемографиатә ԥсахрақәа
Кавказтәи адемографиатә ситуациа амҳаџьырра зықәшәаз рахцара ашьҭахь акырӡа иԥсаххеит. Ҵаҟа, иаагоу адыррақәа рҟынтәи иубоит, ишалкаау аҩада-амраҭашәаратә Кавказаҿ инхоу аетносқәа рхыԥхьаӡара Урыстәыла-Кавказ аибашьра алгара аҟынтә 5 шықәса рышьҭахь.
Убри иамыхәаԥшыкәа, амҳаџьырра зегь раасҭа черкезаа ааха шрынаҭаз, депортациа акырӡа анырра рынаҭеит арегион даҽа ауаагьы. 1865 шықәсазы ианеиҵаха ингушаа 80% иаанрыжьит Ингуштәыла, агәҭантәи амрагыларахь иахыҵит. Иара убас, ачеченцәа рхыԥхьаӡара рацәагьы иахырцеит. Аԥсуаа 80% иркьысит амҳаџьырра, ақырҭуа аԥсылманцәа 50% иахыҵит рыԥсадгьыл аҟынтә. Аҩадатәи Кавказ аҭырқәа бызшәала ицәажәо ауаа Балкариаа, Карачаиаа амҳаџьырра ааха дук рынамҭеит.
Ноӷаа рымҳаџьырра
Аофициалтә ахыҵхырҭақәа рдыррала, 1859-1869 ашықәсқәа раан Кавказ аҟынтәи Османтәылахь иахырцаз рҟынтәи 70000 Ноӷаа ракәын. 1857 шықәсазы аурыс ачынуаҩцәа руаӡәк иҭаҩымҭақәа рҿы иубоит, Кубантәи ноӷаа Османтәылахь иахыҵит. Кавказ инхоз рҟынтәи Кубантәи ноӷаа роуп раԥхьа, Османтәылахь ицаз. Кубантәи ноӷаа лассы Ставрополь агуберниаҿ инхоз Калаусо-Саблин, Едисан априставратәи ноӷаа ирышьҭагылеит. Иҿиаз аҭагылазаашьа иахҟьаны ноӷаа ирылымшеит рхатә ԥсадгьылаҿ анхара. Урҭ Муҳамед инышәынҭра аныҳәара мзызыс иахдырҟьон, Ставрополь агуберниа администрациа амеккахь ацаразы аҳәаанырцәтәи апаспортқәа рымазаракәын. Кавказ администрациа иадыруан, ауааԥсыра аиашаҵәҟьа Османтәыла еснагь анхаразы анхара шырҭахыз. Ставрополь агуберниа анапхгаҩы ахырхара ҟаиҵеит Кавказтәи администрациахь, абарҭ ауаа ацара азин рырҭарц. Амаҵуҩы иазгәаиҭон, ари ишацхраауаз Урыстәыла ашьаҭакра Кавказаҿ, избанзар, убри ада, ари ауаа рыдгьыл астратегиала акрызҵазкуа ҭыԥ шакәыз, агуберниа аганқәа дара-дара ишеиманадоз, ноӷаа Урыстәыла аӷатә нагӡамҭақәа рҿы ишырбахьазгьы, избанзар урҭ ахыԥхьакырҭа рырҭон кабардинаа, иарбанқәоу Урыстәыла архәҭақәа ақәларақәа назыгӡоз. Абри иахҟьаны еиӷьын абри аҵакырадгьылаҿ аурыс милаҭтә уааԥсыра рнырхара.
Ахцара зҭахыз рзы ацасқәа аус рыдиулеит Кавказтәи аҳ ишьҭрамадаҩ Александр Багратиони. Кавказ ацәаҳәа арӷьарахьтәи ахәҭа аиҳабы аинрал-леитенант Филипсон Муҳамед инышәынҭра аныҳәараз ицаз рзы адҵа ҟаиҵеит. Амҳаџьырра зықәшәаз зегь ируалԥшьан аҳәаанырцә ицаанӡа иашьҭанеиуа 3 шықәса иаҵанакуа ашәахтәқәа ршәарц; ноӷаа амҳаџьыррахь рцара иаруадаҩуан ашәахтәқәа рызҵаара. Урыстәыла аиҳабыра абри азҵаараҿ азагхара ҟанаҵеит, иаӡбеит, урҭ рцара аԥхьа мацара шықәсыктәи ашәахтәқәа ршәарц. 1859 шықәса нанҳәа-цәыббрамза аан ноӷаа 2000 ҭӡы Османтәылахь иахыҵит. Егьырҭ рыԥсадгтыл ааныжьра рҭахымызт. Абри Урыстәыла аиҳабыра агәҭыха рынаҭеит.
Ставрополь агубернатор абри иазкны Кавказтәи аҳ ишьҭрамадаҩ Александр Багратиони изииҩит. Брианчанинов игәаанагарала, иахәҭан иарбоу ауаа рыԥсадгьыл аҟынтә иқәырцарц, идуу, 300 ҭӡык змоу аулқәаны Ҟулмух астепқәа рҿы; аӡиасқәа Кугулт дуу, Комула азааигәара, еиҳа иашаны уи адгьылқәа рҿы индырхарц. Убри иахҟьаны, ауаа рҿы агәҭынчымра иаламгарц, абри зегь урҭ идырдырракәын, Урыстәыла аиҳабыра ала инагӡоу агәыҳалалра еиԥш урҭ Османтәылахь рахцара ацынхәрас. Ставрополь агубернатор агәыҩбара изаҵамызт, ноӷаа абри ишақәшаҳаҭымхоз, зегьы аӡәдагымкәа Османтәылахь ишцоз.
И. Бентковски ила ирыларҵәоу адыррақәа рыла, 1859 шықәсазы Османтәылахь иахыҵит Калаусо-Саблин, Бешта-Кум априставрақәа рҟынтәи 8046 (иаанхеит 9428), Калаусо-Џьембулуков аҟынтә 2067 (иаанхеит 18586). Ноӷаа Османтәылахь рахцара анаҩстәи апериодаҿгьы инагӡахеит. Османтәыла аҟынтә ноӷаа мацара имаҷу рыхәҭа хынҳәит. 1862 шықәса цәыббрамзаан Кубантәи ар аиҳабы аинрал адиутант Евдокимов иҩуан:
“1858,1859,1860,1861 ашықәсқәа рыҩныҵҟа рыԥсадгьылахь амҳаџьырра зықәшәаз рхыԥхьаӡара маҷк хынҳәит - зықьынӡа ноӷаа. Урҭ рырхынҳәра абри аган афеида еиҳа ианаҭеит, ааха аасҭа, избанзар урҭ иалалеит анхацәа ркатегориа.”
Аублаа (аубыхцәа) рымҳаџьырра
1861 шықәса рашәарамзаан аӡиас Соча аҩхааҿ аубыхцәа ринициативала еизеит амраҭашәаратә Кавказ ашьхатә аимшьҭрақәа зегь рхаҭарнакцәа. Урҭ ирыӡбеит иаԥырҵарц иӷәӷәоу аимадара, мацара анапхгаразы иалырхит 15 хаҿык рҟынтәи ишьақәгылоу ахеилак, иарбану Амеџьлис зыхьӡҵахаз. Ашьхауаа агәынагӡара рмоуит аҩныҵҟатәи аиҿкаашьа ашьақәыргылараз. Урҭ рҽазыркуан ироурц Ҭырқтәылеи Англызааи рыцхыраара. Нанҳәаан Амеџьлис алахәылацәа, аубихцәа раԥхьагылаҩ Керентух Берзек, Измаил Бараҟаи-иԥа Ӡиаш ашәҟәы изырыҩит Англызаа рконсул Аҟәа аҟны Диксон, иҳәеит аиҳабыра идирдырырц Урыстәыла ар ала Кавказтәи аимшьҭрақәа ирҿагыланы ахырхарҭа змоу агрессиа иазкны, азҿлымҳара ҟарҵарц.
1862 шықәса Урыстәыла ар Кавказтәи ашь-хеибаркыра ашьапаҿы, аубыхцәа рыԥсадгьыл аҟны иазааигәаны ицәырҵит, иарбану Амеџьлис аҷыдалкаатә аизара мзызыс иззыҟалаз. 1862 шықәса аҵыхәтәаны ашьхауаа рдепутациа польшатәи ареволиуционер ицны, амраҭашәаратә Кавказ ашьхауаа ирыдгыланы иқәԥоу Ҭеофил Лапински дрыцны Лондон аҟны иҿагылеит Англызаа рыпремиер-министр лорд Палмерстон, Урыстәыла агрессиа иаҿагыланы ацхыраараз диҳәеит, уи азы мап ицәыркит.
1864 шықәса жәабранмзаан Урыстәыла ар амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы аибашьратә нагӡамҭақәа рпаралельла иалагеит Кавказтәи ашь-хеибаркыра ахысра, аубыхаа, џьиқаа рыԥшаҳәаҿы Урыстәыла арратә-амшынтә мчқәа рыӷбақәагьы надгылеит. В. Геиман ихадарала Кавказтәи ашь-хеибаркыра дахысит, аӡиас Туаԥсе аҩхааҿ дҭысит, амшын Еиқәа аԥшаҳәатә цәаҳәа арыцқьара далагеит. Геиман дыриаит Шаԥсыӷаа, хәажәкырамза 25 аӡиас Соча аилаламҭаҿ ԥыхьатәи аурыс абаа Навагински ааникылеит.
Мшаԥымзаан Кавказтәи аҳ ишьҭрамадаҩ Михаил Романов ихаҭа днеит аибашьратә архәҭақәа рзонаҿ, џьиқаа, аубыхаа, даҽа шьхауаак аультиматум рзықәиргылеит. Мшаԥымза 15 ашьҭахь аубыхцәа зынӡа иахыҵит Османтәылахь. Абри аамҭаз амшын Еиқәа аԥшаҳәатә цәаҳәа, Таман адгьылбжьахабжа аҟынтә Адлер аҟынӡа, иҭәын Кавказтәи ашьхауаа рыла, иарбанқәоу аӷбақәа иззыԥшыз Ҭырқәтәылахь ацаразы.
Аубыхцәа рыхәҭаак амҩа ишықәыз иҭахеит, рыхәҭак ачымазара, амлакра иқәнахит, Османтәыла аимпериаҿ иахырцаз аубыхцәа иԥсалам адгьылқәа рҿы адиспенсиала индырхеит, урҭ лассы асимилиациа иахьырзухаз. 1992 шықәса абҵарамза 7 рзы аубыхаа рбызшәала ицәажәоз аҵыхәтәантәи аубых, Тевԥик Есенчи иԥсҭазаара далҵит. Аубыхаа рбызшәала иахьа ицәажәаӡом, мацара агәалашәара рзаанымхазар, зны урҭ изхылҵыз аубых шиакәыз. Иахьазы аубыхаа рбызшәа ашәҟәы ҟаԥшь иҭагалоуп.
Қырҭтәыла
Амҳаџьырра иркьысит 80000-нӡа аԥсуаа, 150000-нӡа ақырҭуа аԥсылманцәа Аҷоу аҟынтә, Самцхе-Џьавахети аҟынтә. XIX ашәышықәсан иарбоу аимпериақәа раренас Қырҭтәыла иҟалеит. Аҭоурыхтә аҩадатәи Қырҭтәыла ауааԥсыра рықәцара-рахцара ахьаа уаанӡагьы зныкымкәа иахнагахьан, аха амҳаџьырра зегь раасҭа амассатә, атрагедиа ацын.
Ашәахтәқәа раԥхьатәи идуу цәаҳәан 1828-1829 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра иацын, аԥсуаа рымҳаџьырра 1867 шықәсазы - аҩбатәи цәаҳәан, 1877-1878 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра анаҩстәи ахцара - ахԥатәи.
Аҭоурыхтә аҩадатәи Қырҭтәыла аҟынтәи иахцоу амҳаџьырра еиҳарак аԥсылман қырҭцәа ракәун. Урҭ рхылҵышьҭақәа иахьатәи Ҭырқәтәыла аганқәа зегь рҟны инхон, аха зегь раасҭа еиҳаны амшын Еиқәа аԥшаҳәа, Амармалташьтә мшын арегионқәа рҿы. Ақырҭуа амҳаџьырра ахылҵшьҭра, еиҳарак, ирдыруеит рхатә хыҵхырҭа, рдацқәа иазкны, ридентра аиқәырхара иашьҭоуп.
Самцхе-Џьавахети
1828-1829 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра ашьҭахь, Адрианополь аинааларала, Урыстәыла иаиуит Ахалцихе, Ахалқалақи аҵакыра (Самцхе-Џьавахети, Ԥоцхови, Палакацио), аинаалара 13-тәи ахәҭаҷ иашьашәаланы, еивоу аҵакырадгьылқәа руааԥсыра 18 мза рыҩныҵҟа ахцара-аиҭагара азин аиуит. Ҭырқәтәылахь иахырцеит ианеиҵаха 75 нызықьҩык аԥсылманцәа. Амҳаџьырра абри ацәаҳәа ашьҭа иахьатәи Ҭырқәтәыла аҟны иуадаҩны иубоит. Ишаҳбоу еиԥш, Османтәыла аҩныҵҟатәи арегионқәа рыда, Самцхе-Џьавахети аҟынтә ахҵәацәа рыхәҭак усгьы иааигәоу апровинциақәа рҿы инхеит. Абри агәаанагара ишьақәнарӷәӷәоит убригьы, XIX ашәышықәса 30-тәи ашықәсқәа Аҷоу-Қобулети, Ҷорохи аӡҭачыра анырхараҿ ишышьақәырӷәӷәахоу ацәаҳәа, иарбану аофициалла Ахалцихетәи амҳаџьырра зыхьӡыз. Хаҭала, 1835 шықәсазы имҩаԥгоу ауааԥсыра ашәҟәы ранҵара адыррақәа рҿы “Ахалцихетәи амҳаџьырра зықәшәазгьы” иарбоуп. Ақырҭуа аиужьраҽ инхоу ирзаанхон ақырҭуа аидентра, аха, иаҳбоит иқырҭуам ауааԥсыраҿ инхаз рхатә ԥсадгьыл иахцоу месхетираа аҵыхәтәаны идырӡуан аимадара абиԥара рыҟны, асимилиациа хьаас ирыман. Абриоуп, иҟалап ихадоу амзыз убриазы, иахьатәи Ҭырқәтәыла аҟны месхетиаа амҳаџьырра иақәшәаз рышьҭа даара иуадаҩны иуԥылоит, аха иҟоуп агәаанагара, Шавшети-Џьавахети анырхара уи ацәаҳәа, иарбану рхы “Ахисха аҟынтәи иааз”, Ахалцихе аҟынтәи иааз аҭырқәцәа ҳәа ирышьҭан, ахәҭакгьы, асимилиациа зауыз ақырҭцәа рхылҵышьҭроуп. Ирыцҳарахаз, иахьа ажәытәтә ареалра апатреҭ арҿыцра алшара ыҟаӡам.
Аԥсны (1867)
Аԥсуаа раԥхьатәи амассатә рахцара 1867 шықәсазы инагӡахеит, уи ашьҭахь, аурысцәа амраҭашәаратә Кавказ ампыҵакрала ианалгаз Урыстәыла-Османтәыла аибашьра, 1864 шықәсазы иқәнахит Аԥсны ахадара, убра аурыс анапхгара еиҿкаахеит. 1867 шықәсазы аԥсадгьыл ианеиҵаха 20 нызықьҩык аԥсуаа иаанрыжьит. Аҩбатәи амассатә ахцара 1877-1878 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра амҩасраан, 1877 шықәса нанҳәамзаан инагӡахеит, Ҭырқтәыла аҟны ианеиҵаха 30 нызықьҩык аԥсуаа рахцара. Ахцара хазтәи аҭагылазаашьақәа анаҩс апериодаангьы иҟан. Амҳаџьыр аԥсуаа Османтәыла аҩныҵҟатәи апровинциақәа реиԥш, иара убас ахықәаҿ, аԥсадгьыл азааигәара инхон.
XIX ашәышықәса 60-тәи ашықәсқәа раан аԥсуаа ргәыԥк, ианеиҵаха 2000 ҭаацәарак инхеит Аҷоу аҟны. Аҷоу аԥсуа уааԥсыра еиҳа иазҳаит 1877 шықәсазы, иара убас XIX ашәышықәса 80-тәи ашықәсқәа раан, Османтәыла аҟынтә ихынҳәыз аԥсуаа рҭаацәа Урыстәыла аиҳабыра Аԥсныҟа ахынҳәра азин ианрынамҭаз.
Иазгәаҭатәуп убригьы, Аҷоу аҟны инхо аԥсуаа рыхәҭак 1877-1878 ашықәсқәа Урыстәыла-Османтәыла аибашьра ашьҭахь аҩадатәи Қырҭтәыла иалагаз амассатә амҳаџьырра апроцессаҿ рышҽаларгалаз, Аҷоу аҟынтә, шавшетираа, кларџьетираа ирыцны Ҭырқәтәыла аҩныҵҟатәи апровинциақәа рҿы инхеит (иахьагьы иҟоуп урҭ рышьҭа Ҭырқәтәыла аҟны аԥсуа амҳаџьыруаа рхылҵышьҭақәа рыбжьара). Амҳаџьырра ашьҭахь зынӡа иуаҩыдахеит аҩада-амраҭашәаратә, агәҭантәи Аԥсны, иҭацәит атәыла ашьхатә ганқәа: Ҵабелда, Дал, Ԥсхәу. Ари апроцесс иакьымсӡеит мацара Самурзаҟано.
Аҷоу
1877-1878 ашықәсқәа аибашьра ашьҭахь, Берлин атрактат амчала, Урыстәыла аимпериа аҵакыраҿ иалалеит Баҭымтәи, Ҟарстәи аокругқәа (Аҷоу, Шавшети, Кларџьети, Кола, Артаан, Тао ахәҭа). Ари аҵакырадгьыл зегь Кавказтәи архәҭа ар рԥыза инапаҿы иаагахеит, арратә еиԥш, убас административтә усқәа рҿыҭ.
Ҿыц иҿиаз аокруг аӷбакыдгыларҭа қалақькны (Баҭым), х-округны (Баҭым, Артвин, Аҷоу) еихшахеит. Иҿиаз аҭагылазаашьа ауааԥсыра рзы даара иуадаҩхеит. Абри улаԥш иҵашәо шьақәырӷәӷәагоуп амҳаџьырра. Ауааԥсыра иреиҳау ахәҭа убасҟанҵәҟьа иахыҵит Османтәыла аҩныҵҟатәи апровинциақәа рахь, аганқәа рыспонтантә аӡбамҭа акәымкәа, ма ауааԥсыра аибашьратә нагӡамҭақәа рзона аҟынтә рхы аԥыргара иахҟьаны, абри акәын ҩба иреиҳау аимпериа ала иӡбоу, рхатә интересқәа ирышьашәаланы ишьҭыху аӡбамҭа.
1878 шықәса жәабранмза 19 рзы (хәажәкырамза 3 рзы) Урыстәыла-Османтәыла рыбжьара Сан-Стефано аинрааларатә аиқәышаҳаҭра 21-тәи ахәҭаҷ иашьашәаланы, Урыстәыла анапаҵаҟа иҟалаз аҵакырадгьылқәа ауааԥсыра 3 шықәса аҿҳәара аҩныҵҟа ихақәиҭу амиграциа алшара рыман. Берлин аконгресс (1878 шықәса рашәарамза-ԥхынгәымза) Сан-Стефано аинраалара адеталь рацәа еиҭеихшахеит, аха иарбоу ахәҭаҷ азы апретензиа аганқәа рҟынтәи аӡәгьы иҟаимҵеит.
Ишашьашәалоу еиԥш, 1879 шықәса жьырныҳәамза 27 рзы (жәабранмза 8 рзы), Стамбулаҿ Урыстәыла-Османтәылеи рыбжьара еиқәыршәахеит аинрааларатә аиқәышаҳаҭра, иарбан а-7-тәи ахәҭаҷ иашьашәаланы Урыстәыла ҿыц анапаҵаҟа иҟоу аҳәаанырцә рахцара азин роурц. Ахцара аофициалтә ҿҳәарас ишьақәыргылахеит: 1879 шықәса жәабранмза 3 аҟынтә 1882 шықәса жәабранмза 3 аҟынӡа. Аиашаҵәҟьа, ахцара апроцесс еиҳа заа, аибашьра апериодаҿ иалагеит, иԥҵәоу аҿҳәара анаҩсгьы акыраамҭа аҩныҵҟа инагӡахеит, аха зегь раасҭа идуу цәаҳәан инырхоу аофициалтә апериод.
Аибашьра аҟынтә иԥыххау ауааԥсыра рзы амҳаџьырра атрагедиа ҿыцны иҟалеит. Амшын Еиқәа аԥшаҳәатә регионқәа рҟынтәи Османтәыла аҩныҵҟатәи арегионқәа рҿы аҭыԥантәи ауааԥсыра рацәа иахыҵит. Ахыҵра апроцесс аҩбатәи ашәышықәсаангьы ицон, практикала, апериод зегь, 1878-1921 ашықәсқәа рыҩныҵҟа. Абри агәаанагарала, зегь раасҭа иуадаҩыз актәи адунеитә аибашьра апериод акәын, аладатәи Қырҭтәыла аҵакырадгьылаҿ арратә операциақәа акырӡа имасштабу ацәқәырԥақәа ианахысыз. Ари апериодаҿ, акырӡа ирацәаны аҭаацәа иахыҵит, аха ахәҭак лассы ихынҳәит ашьҭахь. 1915 шықәсазы агазеҭ “Иахьатәи агәаанагара” радикалла ахәшьара анаҭон аҭагылазаашьа, абри иазкны иаиҩуан:
“Зегь раасҭа иқәхуп Гонио аучастка, амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы инхоз, аӡиас Ҷорохи аԥшаҳәаҿы ишьҭаз ақыҭақәа аҷоутәи аӡы аҟынтә - Артвинынӡа абра инхоу аӡәгьы дыҟам - ирымшьыз, - тҟәас дыргеит.”
1878 шықәса аҟынтә 1880 ашықәсқәа алакны иахырцаз рхыԥхьаӡара 22 аҟынтә 25 нызықьҩык рҟынӡа еиҭасуеит. 1906 шықәса ԥхынҷкәынмза 25 арыцхәла иазгәаҭоу аҩымҭаҿ Артвин аокруг аиҳабы Баҭым аокруг арратә губернатор иирдыруан, аҭыԥантәи ауааԥсыра рахцара аԥсадгьылтә зҵаара амырманшәаламра, ихьанҭоу абзазаратә ҭагылазаашьақәа ишырхылҿиааз. Ахықәкы-хырхарҭала иаԥҵоу хацәгьашьа змам аҭагылазаашьақәа ирыхҟьаны, мацара 1906 шықәса аҩбатәи абжаҿ Артвин аокруг аҟынтә Османтәылахь ицеит 420 уаҩык, мацара ацаразы имазеин 1200 уаҩык.
1916 шықәса жәабранмза 11 рзы Урыстәыла аимпериа аҳәынҭқарратә аиҿцәажәараан ақырҭуа депутат асоциал-демократиатә фракциа аҟынтә Акаки Чхенкели ақырҭуа аԥсылманцәа ринтересқәа рыхьчаразы ажәа иҳәеит, игәалаиршәеит 1915 шықәса жьырныҳәамза 15, аурыс ар рԥыза ианиаиҳәаз, аҳ ишьҭрамадаҩ Воронцов-Дашков иҟынтәи ишидҵаз аладатәи Қырҭтәыла аҵакырадгьылқәа аҭыԥантәи ҭынч инхоу ауааԥсыра рҟынтәи ирыцқьарц.
Ақырҭуа аԥсылманцәа Османтәыла аимпериа аҩныҵҟатәи арегионқәа рахь рахцара амзызқәа руакы Урыстәыла аколонизатортә политика шакәыз. Ахцара хазтәи аҭагылазаашьақәа 1921 ашықәс ашьҭахьгьы иҟан: акоммунисттә режим ахы аԥыргара иахықәкны, ауааԥсыра ртәыла аҟынтә ибналон, Ҭырқәтәыла аҩныҵҟатәи апровинциақәа рҿы инхон.
Ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рнырхара ареал Ҭырқәтәыла аҟны
Ақырҭцәа Ҭырқәтәыла арегионқәа зегь рыҟны инхоит, аха иааԥшит, ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭра рнырхарақәа аконцентрациа азуп Анатолиа ҩ-регионкаҿ - амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы, Амармалташьтә мшын аԥшаҳәаҿы.
Зегь реиҳа ақырҭуа анырхара Артвин, Орду, Қоџьаел, Сақариа, Бурса апровинциақәа рҿы иҟоуп. Иара убас, иҟалар алшоит инхозар Амасиа, Балиқесир, Дузџье, Иалова, Синоп, Самсун, уб. егь. апровинциақәа.
Диарбеқьыр апровинциа Ерган араион Орҭаиаз амҳаџьырраан Шавшети аҟынтә иахыҵыз рнырхара.
Ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз Ҭырқәтәыла амшын Еиқәа арегионаҿ
Амшын Еиқәа арегионаҿ ианеиҵаха 280 ақырҭуа қыҭа ыҟоуп, урҭ рыбжьара реиҳарак мацара ақырҭцәа нхоит, иҟоуп еиларҵәоу ақыҭақәагьы. Ақырҭцәа ирыцны еицынхон алазцәеи аҭырқәцәеи. Ауаажәларрала, амшын Еиқәа инхоу рыбжьара ирацәоуп Аҷоу аҟынтә, хаҭала, Ҷарисҵҟали аҩхаа аҟынтәи, Маҷахела аҟынтә, Баҭым иазааигәоу ақыҭақәа рҟынтә, Чақви аҟынтә, Қобулети аҟынтә иахырцаз рқыҭақәа.
Еиуеиҧшым адокументқәа, адәахьтәи аусурақәа раан иԥшаау аинформациа анализла, иахырцаз, раԥхьа, амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы инеизаап, ишаҳбоу еиԥш, аҳәынҭқарратә политика иалҵшәаны, нас урҭ рышьҭра иҟалеит еиҳа амраҭашәарахь, Амармалташьтә мшын арегионаҿ.
Ҭырқәтәыла амшын Еиқәа арегионаҿ амҳаџьырра зықәшәаз ақырҭцәа рхылҵышьҭрала анхарҭаҭыԥ провинциақәоуп:
Амасиа апровинциа — ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭра 11 ақырҭуа қыҭа ыҟоуп.
Дузџье апровинциа — 23 ақырҭуа қыҭа ыҟоуп.
Гиресун апровинциа — 20 қыҭа ыҟоуп ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭра ахьынхоу.
Орду апровинциа — ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз 129 қыҭа.
Ризе апровинциа — қыҭак.
Самсун апровинциа — 37 қыҭа ыҟоуп.
Синоп апровинциа — 40 қыҭа.
Ҭоқаҭ апровинциа — 18 ақырҭуа қыҭа ыҟоуп.
Кастамону апровинциа — қыҭак.
Иарбоу апровинциа ақыҭақәа рҿы ихаданы инхоит Аҷоу аҟынтә (Қеда, Хуло, Шьуахеви), Маҷахела аҟынтә, Баҭым аҟынтә, Қобулети аҟынтә, Кларџьети аҟынтә (Нигали), Шавшети аҟынтә ицаз амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭрақәа.
Еидкыланы, адокументқәа ирықәныҟәаны, амҳаџьырраан, аҭыԥантәи ауааԥсыра ианеиҵаха абжа (50%) иахырцеит.
Ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз Амармалташьтә мшын арегионаҿ
Ақырҭуа амҳаџьырра зықәшәаз рнырхарақәа Ҭырқәтәыла Амармалташьтә мшын арегион ианеиҵаха 140 қыҭаҿ иҟоуп. Белиқесыр зегь раасҭа идуу ақырҭуа анырхара Гонени ауп. Убра инхо 75000 анхацәа рҟынтәи 3000 қырҭуоуп. Белиқесыртәи ақырҭцәа Кларџьети аҟынтә иахырцаз амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭрақәа роуп. Аиҳарак - мурӷулаа, иара убас, Борчхи иазааигәаны Ҷорохи армарахьтәи аԥшаҳәаҿы ақыҭақәа руааԥсыра. Бурсаҿ ақырҭцәа реиҳарак Аҷоу аҟынтә ицаз амҳаџьырра зықәшәаз роуп. Ихаданы, хыхьтәи Аҷоу аҟынтә - Хуло, Шьуахеви араионқәа рҟынтә. Еиҳа имаҷуп амшын аԥшаҳәауаа - Чақви, Махинџьаури акәша-мыкәша аҟынтә. Иҟоуп Маҷахела аҟынтә, Карнати Марадиди аҟынтә, Мурӷули аҟынтә, Кларџьети даҽа регионқәак рҟынтә иахырцаз рқыҭақәагьы.
Иалови апровинциа 6 раионк аҟынтә х-раионкаҿ (Армутлу, Ҭермали, Чинарџьиқ) гурџьааи алазцәеи рқыҭақәа роуп. Иановаҿ инхон Маҷахела аҟынтә, Кларџьети аҟынтә иахырцаз, иара убас алазцәа. Ақырҭцәа рхыԥхьаӡара абри апровинциаҿ иҟалап 10000 иахыԥар.
Сақариа апровинциа 13 араион аҟынтә 8 “ақырҭуоуп”. Зегь раасҭа ауаа ахьынхоу апункт Ҳендек аҟны иҟоуп - 23, урҭ рҟынтәи 9 гурџьаа, 10 - еилаԥсоу, 4 - лазцәа. Иазгәаҭатәуп, Ҳендек аҟны 10 аԥсуа қыҭа шыҟоу. Ҳендек аҟны, ихаданы, Кларџьеттәи амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭрақәа ыҟоуп. Саԥанџьа араион ақырҭуа анырхараҿ ирацәоуп Нигалтәи амҳаџьырра зықәшәаз рхылҵышьҭрақәа, убра Аҷарисҵҟали арегионқәа рҟынтәи иахыҵқәазгьы инхоит, аха аиҳарак, Марадиди, Кирнаҭи, Хеба, Буӷлевани аҟынтәи амҳаџьырра зықәшәаз роуп.
Қоџьаели апровинциа 12 араион аҟынтә 6 рҿы ақырҭцәа икомпакту рнырхарақәа ыҟоуп. Ақырҭуа ауааԥсыра аиҳарак Қоџьаели апровинциаҿ Кларџьети аҟынтә иахырцаз рхылҵышьҭрақәа роуп. Ақырҭцәа рхыԥхьаӡара Қоџьаели апровинциаҿ шәнызықьҩык еиҳауп.
XIX ашәышықәсатә ақырҭуа апрессаҿ икьыԥхьхон ақырҭуа аԥсылманцәа рыԥсҭазаара аазырԥшуа асаламшәҟәқәа. Урҭ рҟынтәи ирацәаны ахцара убри апроцесс иазкын. Иарбану “амҳаџьырра” ахьӡала иаанхаз ауаа рыхшыҩаҿ, иинтересу алитератураҿ. Ақырҭуа аԥсылманцәа абзера рыдызкылоу Сергеи Месхи 1881 шықәса ипубликациа агазеҭ “Дроеба” аҟны иарбоу ахьаа иакьысуеит, уи иемоциа аарԥшра дахцәажәоит:
“Ибааԥсу асахьа акәзаап абри ауаа рахцара: избаз ирҳәеит, иаҳзырыҩит ҳара, арҭ адгьыл гәыдыркылоит, аҵлақәа, аҩнқәа, зегьы, аԥсы зхоу, изхами, иаанрыжьуа зегь, алаӷырӡ каҭәаны, угәы збылуа аҵәыуарала иаԥырҵны, убас ицоит.”
Амҳаџьырра атема иазкны иаԥҵоу алитература
Кавказаа амҳаџьырра иазкны акымкәа исахьарку аҿырԥшы иаԥҵоуп.
Баграт Шьынқәба “Аҵынҵәарах” иаҳнарбоит аубыхцәа рытрагедиатә аԥеиԥш, рыԥсадгьыл аҟынтә урҭ рахцара, Османтәыла аимпериаҿ ихьанҭоу рыԥсҭазаара иазкны. Ашәҟәаҿы иарбоуп аҵыхәтәантәи аубых - Заурҟан Золак игәалашәарақәа: ишынхоз, ишааиз аубыхцәа аҭырқәахараанӡа. “Заурҟан Золак ибиографиа, уи шьала иҭәу иҭоурых ихәу ишьҭа еиԥш дашьҭоуп аубыхаа рытрагедиа.” Агәалашәарақәа иҭаҩуп аԥсуа абызшәадырҩы Шәарах Квацба ила.Баграт Шьынқәба, «Ацынҵәарах» (), Аҟәа, "Алашара", 1974
Михаил Лохвицки (Аџьук Гиреи) иҭоурыхтә жәабжь “Мехҭатеха” XIX ашәышықәса ханеижәатәи ашықәсқәа раан Кавказаҿ иҟалаз ахҭысқәа, иҟалазҵәҟьа ахҭыс иашьаҭаркуп. Аҩымҭаҿ иарбоуп Урыстәыла аколонизатортә политика, аҭыԥантәи анхацәа рыпротест. Османтәыла аӷбақәа иазыԥшу ашьхауаа амшын Еиқәа аԥшаҳәаҿы ишьҭан, бжьык мыргакәа рыԥсҭазаара иалҵуан. Абри ароман анагӡамҭоуп Михаил Лохвицки “Анцәа иԥшаара”, иахьарбоу адыгаа, черкезаа аимшьҭрақәа рытрагедиа, урҭ рықәԥара ахақәиҭразы.
Самсон Ҷанба “Агәаҟратә шәа” амҳаџьырра атема иазкуп. Ажәабжьаҿ иарбоуп Османтәыла аимпериахь иахцоу Кавказтәи амҳаџьырра зықәшәаз иузхымгоу рыԥсҭазаара.
Лев Толстои инҵамҭаҿгьы иарбоуп Урыстәыла-Османтәыла шәышықәсатә аибашьра апассажқәа. Л. Толстои “Кавказтәи ажәабжьқәа” рцикл иалоуп акымкәа ажәабжь, иаҳҳәап: “Абна аԥҟара”, “Кавказтәи атҟәа”, “Ақәԥара”, “Иларҟәу” уи ишәҟәаҿы Кавказ “Угәы ззыҳәоу атәыла” изахьӡуп.
Симон Џьанашьиа -“Черкезтәи ашәҟәқәарҿгьы”- иарбоуп амҳаџьырра атрагедиа.
Қырҭтәыла аҳәынҭқарратә хьыԥшымра
2011 шықәса лаҵарамза 20 рзы Қырҭтәыла апарламент апленартә аилатәараҿ еилнаргеит Урыстәыла-Кавказтәи аибашьраан черкезаа ргеноцид азхаҵара азҵаара. Идкылоу арезолиуциа иашьашәаланы, Қырҭтәыла азакәанԥҵаратә орган еицҿакны аӡбамҭала (95 абжьы 0 иаҿаргыланы) Қырҭтәыла апарламент иазханаҵеит Урыстәыла аимпериа ала черкезаа ргеноцид. Қырҭтәыла актәи тәылоуп, иарбану иазхазҵаз черкезаа рымҳаџьырра.
2011 шықәса ԥхынгәымза 12 рзы ишьҭыҳу ақәҵара иашьаҭакны зыԥсҭазаара иалҵыз амҳаџьырра зықәшәаз ргәалашәара ахьӡ камшәаразы Қырҭтәыла аҵакырадгьылаҿ, Анаклиаҿ амемориал дыргылеит.
Алитература
ოქროსცვარიძე ნ., ოჯახი და საოჯახო ყოფა თურქეთელ ქართველებში, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, 2014;
ტყავაშვილი მ., ნოღაელთა მუჰაჯირობა (1858-1860 წლები), ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები, თბ., 2013;
ფუტკარაძე ნ., ქართველი მუჰაჯირები თურქეთის შავიზღვისპირეთში, ბათ., 2017;
ჩოხარაძე მ., ქართული ენის გეოგრაფია თურქეთში, ბათ., 2016;
ტყავაშვილი მ. ნოღაელთა მუჰაჯირობა (1858-1860 წლები), ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები, თბ., 2013;
ხორავა ბ., აფხაზთა 1867 წლის მუჰაჯირობა, თბ., 2004;
Levene M., Penny R., The massacre in history, NY., 1999
ახვლედიანი ხ., სახალხო-განმათავისუფლებელი ბრძოლის ისტორიიდან სამხრეთ საქართველოში, ბათ., 1956;
ლომსაძე შ., სამცხე-ჯავახეთი (XVIII საუკუნის შუაწლებიდან XIX საუკუნის შუაწლებამდე), თბ., 1975;
მეგრელიძე შ., აჭარის წარსულიდან (მუჰაჯირობა 1878-1882 წწ.), თბ., 1964;
Дзидзария Г. А., Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия. 2 изд, Сух., 1982.
Азхьарԥшқәа
А. Суриков Неизвестная грань Кавказской войны
Азгәаҭақәа
|
40300
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Токио
|
Токио
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|zoom1=7}}
'''Токио''' шьҭоуп, Иапониатәи адгьылбжьахақәа Конто акаршәра дуӡӡаҿы. Уи зқьи аашәи ханеижәижәба шықәсазы Амра Ахьгыло Атәыла иаҳҭнықалақьхеит. Усҟан ауп, Токио иара ахатәыхьӡ аноуз, уи мрагыла аҳҭнықалақь аанагоит, уи аԥхьа ари ақалақь Иеддо ахьӡын, егьырҭ иапониатәи ақалақьқәа излареиԥшымыз акагьы ыҟаӡамызт. Ари аԥсыӡкырҭа иаҭыԥхадан.
Токио ианыԥшуеит ажәытәи аҿатәи реилысра. Араҟа иҟоуп ҳаамҭа иақәшәо аргыларақәеи аҩнқәеи, урҭ рааигәа игылоуп ижәытәӡатәиқәоу ауахәамақәа.
Токио ҳаамҭа иақәшәо амодеи атехникеи ирҭыԥхадоуп. Убри аамҭазы, Токио еиқәханы иҟоуп ажәытә Иеддо атрадициақәеи, уи аԥсыӡкратә культуреи.
Иудыруама уара, Токио 23 административтә хәҭақәа шеиднакыло? Иудыруама уара, Токио 23 административтә хәҭақәа шамоу, адунеиаҿы зегь реиҳа идуу қалақьны ишыҟоу.
Иудыруазма уара, Токио амҩа хәыҷқәа рыдагьы, уи ауҩ дызқәнымхо адгьылбжьахақәа шамоу? Урҭ адгьылбжьахақәа Токио инаркны, шәи ԥшьынеижәажәаба километра инаӡоит.
Иуаҳахьазар ҟалап, Токио абанкқәа рацәаны ишыҟоу? Иуаҳахьоума уара, Токио, Лондани, Ньиу-Иорки инарыдкылан, абанк дуӡӡақәа ишырхадоу?
Иуаҳахьоума уара, Токио зегь иреиӷьу аихамҩатә еимадара шыҟоу? Иудыруазма уара, ҩнызқьи фба шықәсанӡа, Токио адунеиаҿ зыхә ҳаракыу ақалақьқәа ишреиуаз? Иудыруазма уара, Токио Азиа зегьы раасҭа ииаҵәоу ақалақьқәа ишреиуоу?
Иуаҳахьазар ҟалап Токио атрагедиақәа ртәы: Токио лассы-ласс атрагедиақәа ҟалоит, адгылҵысрақәа, цунами, аиадертә бомбақәа ркажьреи, аекологиатә катастрофақәеи.
Иуҳахьоума, Токиатәи аԥсыӡтә џьармыкьа аӡбахә? Токио зегьы еицырдыруеит аԥсыӡтә џьармыкьақәа рыла. Токиатәи аԥсыӡтә џьармыкьа (Цукижи), адунеиаҿ еиуеиԥшым аԥсыӡ хкырацәарала зегьы иреиҳауп.
==Алагалажәа==
Иуаҳахьоума уара, Мрагылара аҳҭнықалақь аӡбахә? Уара уиашоуп, сара сазҵаауеит Иапониа аҳҭнықалақь – Токио…
Зегь раԥхьаӡа, иугәалашәозар акәхап, Токио иадҳәало адгьылҵысрақәеи ацунами рыӡбахә. Уара уиашоуп, ари ақалақь аҿы ласы-ласс адгьылҵысрақәеи ацунами ҟалолоит.
Аха, егьа ус иҟазаргьы, Токио адунеи аҿы ауааԥсыра рацәаны иахьеиланхо қалақь дуӡӡоуп. Токио иалаԥшырц есышықәса ауаа рацәаны иаҭаауеит, аимператор ихан, ахан ҳаракӡақәа, ижәытәӡатәиу амузеиқәа ауахәамақәа, Гинӡиа араион, Адиснеиленд – арҭ Токио аҭыԥ ԥшӡақәа иреиуоуп. Убри аҟынтә, ауаа зегьы излауала, ари ақалақь азы ирацәаны еилыркаарц рҭахуп.
Шәааи, ҳаргьы аамҭа мгакәа, аныҟәарақәа Токиаҟа ҳалагап, иагьеилаҳкаап, Мрагылара аҳҭнықалақьазы иҿыцу рацәаны.
==Токио аҭыԥҷыдарақәа==
===Мидтаун Мауер===
Токио ажәҩан ҵзыԥссо аҩнқәа ирықалақьуп, егьырҭ ақалақь дууқәа рыҩны дуӡӡақәа раасҭа, араатә аҩндууқәа еиҳа еиҵоуп (илаҟуп). Уи адагьы, Токио 31 метра еиҳау аргыларақәа рзин ыҟаӡамызт.
Хымԥада, уи ус иҟан избанзар, ара лассы-ласс адгьылҵысрақәа ҟалоит. Зегь акоуп, Токио аҵыхәтәантәи ҩынеижәижәаба шықәса раахыс, идыргылеит ахан дууӡақәа. Урҭ инарылукаартә иҟоуп, 2007 шықәсазы идыргылаз «Мидтаун Мауер».
Ари ахан дуӡӡа ахьӡ аагоуп Ньиу-Иорктәи араионқәа руак, Мидтаун аҟынтә – абас ахьӡын Ньиу-Иорктәи анхарҭаҭыԥ.
Мидтаун Мауер Токио зегьы иреиҳаӡоу ргылароуп.
===Аимператортә хан===
Токио аҭыԥ хадақәа иреиуоуп Аимператортә хан. Аимператортә хан XIX ашәышықәсазы идыргылеит. Аимператортә хан ахь атәылауаа есымша анеира азин рымаӡам. Уи иаҭаауа рзы иаартуп, шықәсык ахьтә ҩынтә – аимператор имширазы ԥхынҷкәынмза 23-еи Ашықәс ҿыц азы ажьырныҳәамза 2-еи рзы.
Аимператор имшиира, Иапониа, зқьи аашәи ханеижәи жәаха шықәса раахыс, милаҭтә ныҳәан иазгәарҭоит.
Иахьатәи, аимператортә хан аҭыԥан ауахәама Иеддо ыҟан. Иеддо, шәара ишәгәалашәоит ари Токио ажәытә хьӡоуп. Иеддо ауахәама, адунеи аҿы зегьы иреиҳаз уахәаман иԥхьаӡан.
Уи дыргылеит жәибжьтәи ашәышықәсазы. Иеддо ауахәама зқьи фышәи ҩынеижәи жәибжь шықәсазы иблит.
1870 шықәсазы Токио Иапониа иаҳҭнықалақьхеит, ари аҭыԥ аимператор иханны иҟалеит.
Иара ахан, зқьи жәшәи ҩажәихԥа шықәсазы адгьылҵысраан, иара убас Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьраан абомбақәа ахьаахаз иахҟьаны акырӡа аԥхасҭа аиуит. Уи ҿыцны аиҭаргылара ақәшәеит.
Аимператортә ханаҿы инхоит аимператор иҭаацәеи иареи. Ахан аусурҭатә ҭыԥқәеи анхарҭатә ҭыԥқәа шамоу еиԥш, асасааирҭақәеи, административтә ҭыԥқәагьы амоуп.
Аимператортә хан зегьы еицырдыруеит, иара иаҵанакуа абаҳчарақәеи абнақәеи рыла. Аимператортә хан, ари зегь раҵкьыс зыхә ҳараку ҭыԥуп. Ахан иаҵанакуа адгьылҭыԥ, Калифорниа аштати ЕАА аштати аҵкьыс ахә еиҳауп. Абнарақәеи абаҳчарақәеи аханаҿы зегьы ирхадоу ҭыԥуп. Ахан еихшоуп ԥшь-баҳчакны.
===Гинӡиа амҩаду===
Акоммерциа аганахь ала Гинӡиа амҩаду, ақалақь аҭыԥ ԥшӡарақәа ирхадоуп. Ари, акы еиԥшым амҩаду, Токио аҭыԥҷыдақәа ирхыԥхьаӡалоуп. Гинӡиа - ахәаахәҭырҭақәа, аресторанқәа, абанкқәа рацәаны измоу, Токио иҟоу аҭыԥ хадақәа иреиуоуп. Ари араионаҿ иҟоуп иара убас, амузеиқәа, ауахәамақәа. Ари амҩаду, захьынџьара алашара анаркыу ссиршәа иԥшӡоуп уахынла.
Гинӡиа зқьи фышәи жәаҩа шақәсазы афинанстә центрқәа ирхадахеит. Зқьи фышәи жәаҩа шықәсазы, ара идыргылеит Аԥара ашҭа.
Уара иудыруеит Аԥара ашҭа закәу, ари аԥара ахьыҟарҵо аҭыԥ ауп. Избан ари амҩаду Гинӡиа захьӡу.
Гинӡиа - «Гин» иапон бызшәала иаанагоит араӡны, «а» гинӡиаҟны иаанагоит араӡны хани ахәаахәҭратә ҭыԥ хадеи. Гинӡиа, аханатә афинанастә хәаахәҭырҭатә ҭыԥ хада анакәха, уи иашьашәалаз ахьӡгьы арҭеит.
Гинӡиа, Иапониа даараӡа ирацәаны иуԥылоит. Араҟа фышә ҭыԥ инарзынаԥшуа убас рыхьӡуп. Аамҭақәак рнаҩс, арҭ аҭыԥқәа плаза ҳәа ахьӡ рырҭеит, Токио араион мацара ауп Гинӡиа ҳәа зыхьӡ рҳәо.
Гинӡиа араион аҿы, ф-хәаахәҭырҭатә ҭыԥ дуқәеи, адунеиаҿы еицырдыруа амаҭәақәа рдизаинерцәа иртәу ҩажәижәаба бутики ыҟоуп. Ара шәара иаашәхәарц шәылшоит иҿыцӡоу атехникеиԥш, еицырдыруа адизаинерцәа рмода маҭәақәеи.
Еицырдыруа адәқьанқәа рыгәҭа, Гинӡиа шәара ижәбар шәылшоит, Кристина Диор, Тиффани, Гуччи, Гермес уҳәа адәқьанқәа. Гинӡиа атуристцәа зегь раҵкьыс иадзыԥхьало аҭыԥқәа ируакуп.
===Токиатәи Диснеиленд===
Иуаҳахьазар ҟалап, Токиатәи Диснеиленд аӡбахә. Ари зегь раасҭа Токио еицырдыруа ҭыԥуп. Токиатәи Диснеиленд адунеи аҿы аабатәи аҭыԥ ааннакылоит, атуристцәа зҭаауа, мамзаргьы иаҭаарц зҭаху рыла. Токиатәи Диснеиленд иаҭааз ахәыҷқәа ирхамышҭуа гәалашәараны иаанхоит есқьынгьы.
Токиатәи Диснеиленд аҿы иҟоуп аттракционқәа рацәаны, атеатртә қәыргыларақәа ахьымҩаԥырго, иара убас аконцерттә ҭыԥқәа аамҭа лахҿыхны ахгаразы. Токиатәи Диснеиленд, ари ахәыҷқәеи адуцәеи рзы иреиӷьӡоу ҭыԥуп.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://www.readinga-b.com/book/30 readinga-b.com] — Токио
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Токио| ]]
[[Акатегориа:Иапониа ақалақьқәа]]
[[Акатегориа:Аҳҭнықалақьқәа]]
[[Акатегориа:Азиа аҳҭнықалақьқәа]]
|
Токио шьҭоуп, Иапониатәи адгьылбжьахақәа Конто акаршәра дуӡӡаҿы. Уи зқьи аашәи ханеижәижәба шықәсазы Амра Ахьгыло Атәыла иаҳҭнықалақьхеит. Усҟан ауп, Токио иара ахатәыхьӡ аноуз, уи мрагыла аҳҭнықалақь аанагоит, уи аԥхьа ари ақалақь Иеддо ахьӡын, егьырҭ иапониатәи ақалақьқәа излареиԥшымыз акагьы ыҟаӡамызт. Ари аԥсыӡкырҭа иаҭыԥхадан.
Токио ианыԥшуеит ажәытәи аҿатәи реилысра. Араҟа иҟоуп ҳаамҭа иақәшәо аргыларақәеи аҩнқәеи, урҭ рааигәа игылоуп ижәытәӡатәиқәоу ауахәамақәа.
Токио ҳаамҭа иақәшәо амодеи атехникеи ирҭыԥхадоуп. Убри аамҭазы, Токио еиқәханы иҟоуп ажәытә Иеддо атрадициақәеи, уи аԥсыӡкратә культуреи.
Иудыруама уара, Токио 23 административтә хәҭақәа шеиднакыло? Иудыруама уара, Токио 23 административтә хәҭақәа шамоу, адунеиаҿы зегь реиҳа идуу қалақьны ишыҟоу.
Иудыруазма уара, Токио амҩа хәыҷқәа рыдагьы, уи ауҩ дызқәнымхо адгьылбжьахақәа шамоу? Урҭ адгьылбжьахақәа Токио инаркны, шәи ԥшьынеижәажәаба километра инаӡоит.
Иуаҳахьазар ҟалап, Токио абанкқәа рацәаны ишыҟоу? Иуаҳахьоума уара, Токио, Лондани, Ньиу-Иорки инарыдкылан, абанк дуӡӡақәа ишырхадоу?
Иуаҳахьоума уара, Токио зегь иреиӷьу аихамҩатә еимадара шыҟоу? Иудыруазма уара, ҩнызқьи фба шықәсанӡа, Токио адунеиаҿ зыхә ҳаракыу ақалақьқәа ишреиуаз? Иудыруазма уара, Токио Азиа зегьы раасҭа ииаҵәоу ақалақьқәа ишреиуоу?
Иуаҳахьазар ҟалап Токио атрагедиақәа ртәы: Токио лассы-ласс атрагедиақәа ҟалоит, адгылҵысрақәа, цунами, аиадертә бомбақәа ркажьреи, аекологиатә катастрофақәеи.
Иуҳахьоума, Токиатәи аԥсыӡтә џьармыкьа аӡбахә? Токио зегьы еицырдыруеит аԥсыӡтә џьармыкьақәа рыла. Токиатәи аԥсыӡтә џьармыкьа (Цукижи), адунеиаҿ еиуеиԥшым аԥсыӡ хкырацәарала зегьы иреиҳауп.
Алагалажәа
Иуаҳахьоума уара, Мрагылара аҳҭнықалақь аӡбахә? Уара уиашоуп, сара сазҵаауеит Иапониа аҳҭнықалақь – Токио…
Зегь раԥхьаӡа, иугәалашәозар акәхап, Токио иадҳәало адгьылҵысрақәеи ацунами рыӡбахә. Уара уиашоуп, ари ақалақь аҿы ласы-ласс адгьылҵысрақәеи ацунами ҟалолоит.
Аха, егьа ус иҟазаргьы, Токио адунеи аҿы ауааԥсыра рацәаны иахьеиланхо қалақь дуӡӡоуп. Токио иалаԥшырц есышықәса ауаа рацәаны иаҭаауеит, аимператор ихан, ахан ҳаракӡақәа, ижәытәӡатәиу амузеиқәа ауахәамақәа, Гинӡиа араион, Адиснеиленд – арҭ Токио аҭыԥ ԥшӡақәа иреиуоуп. Убри аҟынтә, ауаа зегьы излауала, ари ақалақь азы ирацәаны еилыркаарц рҭахуп.
Шәааи, ҳаргьы аамҭа мгакәа, аныҟәарақәа Токиаҟа ҳалагап, иагьеилаҳкаап, Мрагылара аҳҭнықалақьазы иҿыцу рацәаны.
Токио аҭыԥҷыдарақәа
Мидтаун Мауер
Токио ажәҩан ҵзыԥссо аҩнқәа ирықалақьуп, егьырҭ ақалақь дууқәа рыҩны дуӡӡақәа раасҭа, араатә аҩндууқәа еиҳа еиҵоуп (илаҟуп). Уи адагьы, Токио 31 метра еиҳау аргыларақәа рзин ыҟаӡамызт.
Хымԥада, уи ус иҟан избанзар, ара лассы-ласс адгьылҵысрақәа ҟалоит. Зегь акоуп, Токио аҵыхәтәантәи ҩынеижәижәаба шықәса раахыс, идыргылеит ахан дууӡақәа. Урҭ инарылукаартә иҟоуп, 2007 шықәсазы идыргылаз «Мидтаун Мауер».
Ари ахан дуӡӡа ахьӡ аагоуп Ньиу-Иорктәи араионқәа руак, Мидтаун аҟынтә – абас ахьӡын Ньиу-Иорктәи анхарҭаҭыԥ.
Мидтаун Мауер Токио зегьы иреиҳаӡоу ргылароуп.
Аимператортә хан
Токио аҭыԥ хадақәа иреиуоуп Аимператортә хан. Аимператортә хан XIX ашәышықәсазы идыргылеит. Аимператортә хан ахь атәылауаа есымша анеира азин рымаӡам. Уи иаҭаауа рзы иаартуп, шықәсык ахьтә ҩынтә – аимператор имширазы ԥхынҷкәынмза 23-еи Ашықәс ҿыц азы ажьырныҳәамза 2-еи рзы.
Аимператор имшиира, Иапониа, зқьи аашәи ханеижәи жәаха шықәса раахыс, милаҭтә ныҳәан иазгәарҭоит.
Иахьатәи, аимператортә хан аҭыԥан ауахәама Иеддо ыҟан. Иеддо, шәара ишәгәалашәоит ари Токио ажәытә хьӡоуп. Иеддо ауахәама, адунеи аҿы зегьы иреиҳаз уахәаман иԥхьаӡан.
Уи дыргылеит жәибжьтәи ашәышықәсазы. Иеддо ауахәама зқьи фышәи ҩынеижәи жәибжь шықәсазы иблит.
1870 шықәсазы Токио Иапониа иаҳҭнықалақьхеит, ари аҭыԥ аимператор иханны иҟалеит.
Иара ахан, зқьи жәшәи ҩажәихԥа шықәсазы адгьылҵысраан, иара убас Аҩбатәи адунеизегьтәи аибашьраан абомбақәа ахьаахаз иахҟьаны акырӡа аԥхасҭа аиуит. Уи ҿыцны аиҭаргылара ақәшәеит.
Аимператортә ханаҿы инхоит аимператор иҭаацәеи иареи. Ахан аусурҭатә ҭыԥқәеи анхарҭатә ҭыԥқәа шамоу еиԥш, асасааирҭақәеи, административтә ҭыԥқәагьы амоуп.
Аимператортә хан зегьы еицырдыруеит, иара иаҵанакуа абаҳчарақәеи абнақәеи рыла. Аимператортә хан, ари зегь раҵкьыс зыхә ҳараку ҭыԥуп. Ахан иаҵанакуа адгьылҭыԥ, Калифорниа аштати ЕАА аштати аҵкьыс ахә еиҳауп. Абнарақәеи абаҳчарақәеи аханаҿы зегьы ирхадоу ҭыԥуп. Ахан еихшоуп ԥшь-баҳчакны.
Гинӡиа амҩаду
Акоммерциа аганахь ала Гинӡиа амҩаду, ақалақь аҭыԥ ԥшӡарақәа ирхадоуп. Ари, акы еиԥшым амҩаду, Токио аҭыԥҷыдақәа ирхыԥхьаӡалоуп. Гинӡиа - ахәаахәҭырҭақәа, аресторанқәа, абанкқәа рацәаны измоу, Токио иҟоу аҭыԥ хадақәа иреиуоуп. Ари араионаҿ иҟоуп иара убас, амузеиқәа, ауахәамақәа. Ари амҩаду, захьынџьара алашара анаркыу ссиршәа иԥшӡоуп уахынла.
Гинӡиа зқьи фышәи жәаҩа шақәсазы афинанстә центрқәа ирхадахеит. Зқьи фышәи жәаҩа шықәсазы, ара идыргылеит Аԥара ашҭа.
Уара иудыруеит Аԥара ашҭа закәу, ари аԥара ахьыҟарҵо аҭыԥ ауп. Избан ари амҩаду Гинӡиа захьӡу.
Гинӡиа - «Гин» иапон бызшәала иаанагоит араӡны, «а» гинӡиаҟны иаанагоит араӡны хани ахәаахәҭратә ҭыԥ хадеи. Гинӡиа, аханатә афинанастә хәаахәҭырҭатә ҭыԥ хада анакәха, уи иашьашәалаз ахьӡгьы арҭеит.
Гинӡиа, Иапониа даараӡа ирацәаны иуԥылоит. Араҟа фышә ҭыԥ инарзынаԥшуа убас рыхьӡуп. Аамҭақәак рнаҩс, арҭ аҭыԥқәа плаза ҳәа ахьӡ рырҭеит, Токио араион мацара ауп Гинӡиа ҳәа зыхьӡ рҳәо.
Гинӡиа араион аҿы, ф-хәаахәҭырҭатә ҭыԥ дуқәеи, адунеиаҿы еицырдыруа амаҭәақәа рдизаинерцәа иртәу ҩажәижәаба бутики ыҟоуп. Ара шәара иаашәхәарц шәылшоит иҿыцӡоу атехникеиԥш, еицырдыруа адизаинерцәа рмода маҭәақәеи.
Еицырдыруа адәқьанқәа рыгәҭа, Гинӡиа шәара ижәбар шәылшоит, Кристина Диор, Тиффани, Гуччи, Гермес уҳәа адәқьанқәа. Гинӡиа атуристцәа зегь раҵкьыс иадзыԥхьало аҭыԥқәа ируакуп.
Токиатәи Диснеиленд
Иуаҳахьазар ҟалап, Токиатәи Диснеиленд аӡбахә. Ари зегь раасҭа Токио еицырдыруа ҭыԥуп. Токиатәи Диснеиленд адунеи аҿы аабатәи аҭыԥ ааннакылоит, атуристцәа зҭаауа, мамзаргьы иаҭаарц зҭаху рыла. Токиатәи Диснеиленд иаҭааз ахәыҷқәа ирхамышҭуа гәалашәараны иаанхоит есқьынгьы.
Токиатәи Диснеиленд аҿы иҟоуп аттракционқәа рацәаны, атеатртә қәыргыларақәа ахьымҩаԥырго, иара убас аконцерттә ҭыԥқәа аамҭа лахҿыхны ахгаразы. Токиатәи Диснеиленд, ари ахәыҷқәеи адуцәеи рзы иреиӷьӡоу ҭыԥуп.
Азхьарԥшқәа
readinga-b.com — Токио
Акатегориа:Иапониа ақалақьқәа
Акатегориа:Аҳҭнықалақьқәа
Акатегориа:Азиа аҳҭнықалақьқәа
|
40302
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Асакара
|
Асакара
|
[[Афаил:Deserto libico - Driving - panoramio.jpg|мини|[[Ливиатәи асакара]] иҟоу аԥслымӡи аԥслымӡҳәыгәрақәеи]]
'''Асакараҳәа''' иашьҭоуп [[Адгьыл]] аҿы зегь реиҳа иахьшоуроу, ихбарроу аҭыԥқәа ахьыҟоу. Араҟа зынӡаскгьы ақәа леиӡом. Иҟоуп ҭыԥқәак 400 шықәса ақәа ахьымлеиц. Ҽынла асакарақәарҿы даара ишоуроуп. Лассы-ласс [[Ашоура|ашоура]] 60 градус аҟынӡа ихалоит. Аԥхын ҳара ҳҿы аасҭа ҩынтә еиҳаны уаҟа ишоуроуп. Уахынла даара ихьҭоуп. Уаҟа [[аԥслымӡ]] шьхақәа зеқь келометра инаӡоит. Асакараҿ амҩа аԥшаара даара иуадаҩуп. Мышқәак уныҟәозаргьы, аԥслымӡ шьхақәа рыда ԥсы зхоу акагьы уԥылаӡом. Асакара аҭынчра, аԥшашьҭыбжь мацара ауп еилазго. Аныҟәаҩцәа ара лассы-лассы ашоура бааԥси, ахьҭеи, аԥслымӡсыҭәҳәеи ирыниалоит. Убри аҟынтә, уа ухала аныҟәара шәарҭоуп. Уи азоуп ауаа агәыԥ дуқәа еизганы аныҟәарақәа зымҩаԥырго. Асакараҿы нхашьа амаӡам. Уи азоуп лассы-ласс ԥсы зхам адгьыл ҭыԥ ҳәа изашьҭоу.
Адгьыл аконтинетқәа зегьы рҿы, [[Антрактида]] ада, захьынџьара асакара уԥылоит. Ари идуӡӡоу аԥслымӡ шьхақәа, ма иҩежьуп ма ишкәакәоуп, урҭ ирацәаӡаны аҭыԥ рымҽхаркуеит. Аԥслымӡ фырҭын иахҟьаны асакара аформа есымша аҽаԥсахуеит. Асакараҿ анхара уадаҩуп. Уи азоуп уаҟа, уарла-шәарла [[ақалақь]]қәа зуԥыло. Аԥслымӡ шьхақәа рҿы аԥстәқәа маҷны инхоит. Урҭ ашоура бааԥс аҿы анхара рцәыуадаҩуп. Асакараҿы аҵиаақәа рдацқәа, дара шыҟазар ахәҭоу аасҭа, ҩажәантә роура еиҳауп. Усоуп урҭ адгьыл ацәаакыра шалырцәцәаауа. Зны-зынла урҭ рымахә шәпақәа рҿы, аӡы рҵәахуеит ашора бааԥс аныҟоу рхы иадырхәарц.
==Асакараҿ аԥсҭазаареи аоазисқәеи==
Ԥсҭазаара ахьыҟам иҵыхәаԥҵәарадоу аԥслымӡра мшынаҿ зны-зынла иуԥылоит аҭыԥ иаҵәақәа-аоазисқәа. [[Ацәҳәыраҿы ацәаакыра ҭыԥ|Аоазисқәа]] рҿы адгьыл-аҵантә аӡы халоит азы, уаҟа аԥсҭазаара ҟалар алшоит. Адгьыл аҵан [[Аӡы|аӡқәа]] анҭабалакь, аоазисқәа рҿы аԥсҭазаара аанҿасуеит. Нас уаҟа инхоу ауаа иҿыцу аоазисқәа ирышьҭалоит.
[[Афаил:Deserts.png|мини|центр|800px|Адунеи иреиҳаӡоу асакарақәа]]
==Абедуинцәа==
[[Афаил:Les dunes de Merzouga (Une caravane de chameaux ).jpg|мини|[[Марокко]]тәи асакара инхоз [[абедуинцәа]]]]
[[Сахара]] асакараҿы инхоит ахьшьцәа, [[абедуинцәа]]. Урҭ лассы - ласс ҭыԥк аҟынтәи, даҽа ҭыԥкахь ииасуеит, аоазисқәа рҿы аӡы ахьҭабо иахҟьаны. Абедуинцәа аҩнқәа рымаӡам. Урҭ ақәацәақәа рҿы инхоит. Рҭыԥ иахыҵырц анырҭахыу, рқәацә аарбганы, иаарласны даҽаџьара идыргылоит. Абедуинцәа амҩа ишықу ианрықәыхәла, амца еиқәырҵоит. Абедуинцәа амаҭәа шкәакәақәа ршәырҵоит. Ашоура бааԥс аныҟоу амра иамблырц азы. Рхырҿы лассы-ласс иҭарыҳәҳәоит амра иамблырц.
Абедуинцәа реидарақәа амахҽқәа рыла еиҭаргоит. Амахҽ - асакараҿы зегьы иреиҳау ԥстәуп. Иара амч ӷәӷәа амоуп, ирласны иҩуеит. Уи адагьы, асакараҿы фатәы-жәтәыда мыздуӡӡак иачҳауеит. Амахҽ афатәи аӡи абӷа аџьыҟәраҿ иҭаҵәахны иамоуп, ианаҭаххо хәыҷы-хәыҷла ахы ианархәарц.
Абедуинцәа амҩа иқәларан ианыҟо, џьарак рҽеидыркылоит. Реидарақәа амахҽқәа ирықәҿаҳәан, рыхәдақәа аҵәҵәақә ахшьны амҩа иқәлоит. Аҵәҵәақәа рыбжьы асакараҿы хараӡагьы иуаҳауеит. Уи ала амахҽқәа амҩа ишықәыу ала адырра рырҭоит амҩа иқәу. Асакарақәарҿы амахҽқәа реиԥш инхоит ажьақәа, абгахәыҷы злымҳа дуу, амаҭ, аҳәынаԥ…
Урҭ зегьы дара ртәыла, ари асакараҿы аԥсҭазаара рҽандраалоит. Аҵиаақәа рҟынтә зегь раасҭа ирацәаны иуԥылоит акактус, абаобаб, апальма.
==Акактус==
[[Афаил:Baja California Desert.jpg|мини|[[Мексика]] [[Катавиньа арегион]] [[Ҵаҟатәи Калифорниатәи асакара]] иҟоу акактусқәа]]
[[Акактус]] ари дара иџьоушьаша аформа змоу ҵиаауп. Урҭ ргәыцәқәа шәпоуп, ақәыцқәа рымоуп, аха ашәҭ ԥшӡақәа рҿалоит. Акактус агәыцә аҿы, аӡы рацәаны еизнагоит, убри аҟынтә, ашора ахгара азымариоуп. Урҭ ақәыцқәа ирыцәшәо аԥстәқәа рацәоуп.
==Абаобаб==
[[Афаил:Fony baobab.jpg|мини|[[Абаобаб]]]]
[[Абаобаб]] [[Африка]] иазҳауеит. Ари [[Аҵиаақәа|ҵиа]] дуӡӡоуп. Уи ашәпара жәаҩа метра инаӡоит. Абаобаб зқьышықәса аԥсы ҭоуп. Иҟоуп 5000 шықәса зхыҵуа абаобабқәагьы. Ари иџьоушьаша аҵиааақәа иреиуоуп, ақәа анауа адацқәа рыла убриаҟара аӡы ажәуеит азы, даара ишәпахоит. «Аӡы злачыз абаобаб ашәымӷьар еиԥш итатоуп.
Аарҩарақәа аныҟоу абаобаб еиҭах «иагхоит». Абаобаб жәымзы бӷьыда игылоуп. Иара шықәсыкахь знык ишәҭуеит. Ашәҭқәа ҵхыбжьоноуп рҽанаадыртуа. Абаобаб ашаха алырхуеит, уи убри аҟынӡа иӷәӷәоуп, аслангьы иазыԥҵәашам. Ирҳәоит абаобаб уаҵагылар, угәы иҭоукыз хымԥада инаӡоит ҳәа.
==Еицырдыруа асакарақәа==
[[Сахара]] - адунеи аҿы зегьы иреиҳауп. Уи [[Африка]]тәи аконтинент аҿы иҟоуп. Сахара, ҵакырала [[Австралиа]] иаҟароуп. Убри аҟара идуӡӡоуп, аԥслымӡ мшын ҳәа иашьҭоуп. Иара есааира ацлара иаҿуп. Сахара уарла-шәарлоуп ақәа шауа. Ара убас ишоуроуп, ақәа цәыкәбарқәа адгьыл иқәҭәаанӡа ихылҩа-ԥсылҩахоит аҳауаҿы. Ацаҟьақәа шьыжьы инаркны хәлаанӡа 100 градуск рҟынӡа ишуеит.
Уи аамҭазы амра аӡы ицәургылар ахәараҳәа ишуеит. Аха, уахынла даара ихьҭоуп. Аныҟәаҩцәа ақәацәқәа дыргылоит, амца еиқәырҵоит рыҽдырԥхарц.
Сахара лассы-ласс аԥслымӡ фырҭынқәа асуеит. Урҭ угәуҽанӡамкәа ирласны ицәырҟьоит, убри аҟынтә ақалақьқәа лассы-ласс ихырҩоит. Ишыу аԥслымӡ фырҭын анаҩс, Сахара аҳауа убас аҽаԥсахуеит, аихалыхқәа, амаҭәа, ауҩы ихцәы амцабзхәыҷқәа рыхҟьоит.
===Зегь раасҭа иҵаау, иԥсҭазаарадоу асакара===
Ари адәеужь шкәакәа раԥхьа ианубо сыла ихҟьаз џьушьоит. Аха, аиашазы, ари иҵаау сакароуп. Уи [[Аргентина]] иҟоуп. Уаҟа аминералтә џьыка мацароуп иҟоу уи азы, ԥсы зхоу акагьы зынхаӡом.
Зегь раасҭа ихбарҭоу асакара, асакара [[Атакама]] ауп. Уи [[Америка]]тәи аконтинент аҿы иҟоуп. Атакама асакараҿы, ԥшьышә шықәса ақәа амуӡац.
Асакараҿ аԥслымӡ еиҳарак иҩежьуп, аха [[Мсыр|Египет]] асакара шкәакәеи, асакара еиқәаҵәеи уԥылоит. Аҩбагьы даара иԥшӡоуп. Ус еиԥш аԥштәеиқәаҵәа заиуз, уаҟа изызҳауа аҵиақәа рзоуп. Урҭ анҩалакь, еиқәаҵәамҳаҳараӡа иҟалоит азы аԥслымӡгьы дыреиқәаҵәоит.
===Асакараҿы еилкаашьа змам ацәырҵрақәа===
Асакараҿы зегь раасҭа иџьоушьоу цәырҵроуп алаԥшҵашәарақәа (амираж): Шьыбжьагәазы, амра анкаццеиуа, аныҟәаҩцәа рылаԥш иҵашәоит алаԥшҳәааҿы ақалақьқәа, амшын, аоазисқәа… Ашоура бааԥс иаркараз аныҟәаҩцәа рыбла иажьоит избанзар, урҭ ирбо зынӡагьы иҟаӡам. Амра иаршыз аҳауеи асабеи анеилалалакь, иџьоушьаша асахьақәа рылҵуеит. Урҭ амираж ҳәа ирышьҭоуп. Амиражқәа лассы- ласс ицәырҵуеит Атакамеи Сахареи асакарақәа рҿы.
==Ахархәара змоу алитература==
* {{cite book |title=In the Deserts of this Earth |url=https://archive.org/details/indesertsofthise00geor |url-access=registration |last=George |first=Uwe |year=1978 |publisher=Hamish Hamilton |isbn=978-0-241-89777-5 }}
* {{cite book |title=Aeolian Sand and Sand Dunes |last1=Pye |first1=Kenneth |last2=Tsoar |first2=Haim |year=2009 |publisher=Springer |isbn=978-3-540-85910-9 |url=https://books.google.com/books?id=k1vv3wU28QMC }}
* {{cite journal |title=The physics of blown sand and desert dunes |journal=Nature |volume=148 |issue=3756 |pages=480–481 |author=Bagnold, Ralph A. |author-link=Багнолд, Ралф Алгер | year=1941|bibcode=1941Natur.148..480H |doi=10.1038/148480a0 |s2cid=38251361 }}
* {{cite book | title=Deserts | series=National Audubon Society nature guides | publisher=Random House / Chanticleer Press | author=Macmahon, James | year=1988 | isbn=978-0-394-73139-1 | url=https://archive.org/details/deserts00macm }}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
{{DEFAULTSORT:сакара}}
[[Акатегориа:Асакарақәа| ]]
[[Акатегориа:Аекосистемақәа]]
[[Акатегориа:Агеоморфологиа]]
|
Асакараҳәа иашьҭоуп Адгьыл аҿы зегь реиҳа иахьшоуроу, ихбарроу аҭыԥқәа ахьыҟоу. Араҟа зынӡаскгьы ақәа леиӡом. Иҟоуп ҭыԥқәак 400 шықәса ақәа ахьымлеиц. Ҽынла асакарақәарҿы даара ишоуроуп. Лассы-ласс ашоура 60 градус аҟынӡа ихалоит. Аԥхын ҳара ҳҿы аасҭа ҩынтә еиҳаны уаҟа ишоуроуп. Уахынла даара ихьҭоуп. Уаҟа аԥслымӡ шьхақәа зеқь келометра инаӡоит. Асакараҿ амҩа аԥшаара даара иуадаҩуп. Мышқәак уныҟәозаргьы, аԥслымӡ шьхақәа рыда ԥсы зхоу акагьы уԥылаӡом. Асакара аҭынчра, аԥшашьҭыбжь мацара ауп еилазго. Аныҟәаҩцәа ара лассы-лассы ашоура бааԥси, ахьҭеи, аԥслымӡсыҭәҳәеи ирыниалоит. Убри аҟынтә, уа ухала аныҟәара шәарҭоуп. Уи азоуп ауаа агәыԥ дуқәа еизганы аныҟәарақәа зымҩаԥырго. Асакараҿы нхашьа амаӡам. Уи азоуп лассы-ласс ԥсы зхам адгьыл ҭыԥ ҳәа изашьҭоу.
Адгьыл аконтинетқәа зегьы рҿы, Антрактида ада, захьынџьара асакара уԥылоит. Ари идуӡӡоу аԥслымӡ шьхақәа, ма иҩежьуп ма ишкәакәоуп, урҭ ирацәаӡаны аҭыԥ рымҽхаркуеит. Аԥслымӡ фырҭын иахҟьаны асакара аформа есымша аҽаԥсахуеит. Асакараҿ анхара уадаҩуп. Уи азоуп уаҟа, уарла-шәарла ақалақьқәа зуԥыло. Аԥслымӡ шьхақәа рҿы аԥстәқәа маҷны инхоит. Урҭ ашоура бааԥс аҿы анхара рцәыуадаҩуп. Асакараҿы аҵиаақәа рдацқәа, дара шыҟазар ахәҭоу аасҭа, ҩажәантә роура еиҳауп. Усоуп урҭ адгьыл ацәаакыра шалырцәцәаауа. Зны-зынла урҭ рымахә шәпақәа рҿы, аӡы рҵәахуеит ашора бааԥс аныҟоу рхы иадырхәарц.
Асакараҿ аԥсҭазаареи аоазисқәеи
Ԥсҭазаара ахьыҟам иҵыхәаԥҵәарадоу аԥслымӡра мшынаҿ зны-зынла иуԥылоит аҭыԥ иаҵәақәа-аоазисқәа. Аоазисқәа рҿы адгьыл-аҵантә аӡы халоит азы, уаҟа аԥсҭазаара ҟалар алшоит. Адгьыл аҵан аӡқәа анҭабалакь, аоазисқәа рҿы аԥсҭазаара аанҿасуеит. Нас уаҟа инхоу ауаа иҿыцу аоазисқәа ирышьҭалоит.
мини|центр|800px|Адунеи иреиҳаӡоу асакарақәа
Абедуинцәа
мини|Мароккотәи асакара инхоз абедуинцәа
Сахара асакараҿы инхоит ахьшьцәа, абедуинцәа. Урҭ лассы - ласс ҭыԥк аҟынтәи, даҽа ҭыԥкахь ииасуеит, аоазисқәа рҿы аӡы ахьҭабо иахҟьаны. Абедуинцәа аҩнқәа рымаӡам. Урҭ ақәацәақәа рҿы инхоит. Рҭыԥ иахыҵырц анырҭахыу, рқәацә аарбганы, иаарласны даҽаџьара идыргылоит. Абедуинцәа амҩа ишықу ианрықәыхәла, амца еиқәырҵоит. Абедуинцәа амаҭәа шкәакәақәа ршәырҵоит. Ашоура бааԥс аныҟоу амра иамблырц азы. Рхырҿы лассы-ласс иҭарыҳәҳәоит амра иамблырц.
Абедуинцәа реидарақәа амахҽқәа рыла еиҭаргоит. Амахҽ - асакараҿы зегьы иреиҳау ԥстәуп. Иара амч ӷәӷәа амоуп, ирласны иҩуеит. Уи адагьы, асакараҿы фатәы-жәтәыда мыздуӡӡак иачҳауеит. Амахҽ афатәи аӡи абӷа аџьыҟәраҿ иҭаҵәахны иамоуп, ианаҭаххо хәыҷы-хәыҷла ахы ианархәарц.
Абедуинцәа амҩа иқәларан ианыҟо, џьарак рҽеидыркылоит. Реидарақәа амахҽқәа ирықәҿаҳәан, рыхәдақәа аҵәҵәақә ахшьны амҩа иқәлоит. Аҵәҵәақәа рыбжьы асакараҿы хараӡагьы иуаҳауеит. Уи ала амахҽқәа амҩа ишықәыу ала адырра рырҭоит амҩа иқәу. Асакарақәарҿы амахҽқәа реиԥш инхоит ажьақәа, абгахәыҷы злымҳа дуу, амаҭ, аҳәынаԥ…
Урҭ зегьы дара ртәыла, ари асакараҿы аԥсҭазаара рҽандраалоит. Аҵиаақәа рҟынтә зегь раасҭа ирацәаны иуԥылоит акактус, абаобаб, апальма.
Акактус
мини|Мексика Катавиньа арегион Ҵаҟатәи Калифорниатәи асакара иҟоу акактусқәа
Акактус ари дара иџьоушьаша аформа змоу ҵиаауп. Урҭ ргәыцәқәа шәпоуп, ақәыцқәа рымоуп, аха ашәҭ ԥшӡақәа рҿалоит. Акактус агәыцә аҿы, аӡы рацәаны еизнагоит, убри аҟынтә, ашора ахгара азымариоуп. Урҭ ақәыцқәа ирыцәшәо аԥстәқәа рацәоуп.
Абаобаб
мини|Абаобаб
Абаобаб Африка иазҳауеит. Ари ҵиа дуӡӡоуп. Уи ашәпара жәаҩа метра инаӡоит. Абаобаб зқьышықәса аԥсы ҭоуп. Иҟоуп 5000 шықәса зхыҵуа абаобабқәагьы. Ари иџьоушьаша аҵиааақәа иреиуоуп, ақәа анауа адацқәа рыла убриаҟара аӡы ажәуеит азы, даара ишәпахоит. «Аӡы злачыз абаобаб ашәымӷьар еиԥш итатоуп.
Аарҩарақәа аныҟоу абаобаб еиҭах «иагхоит». Абаобаб жәымзы бӷьыда игылоуп. Иара шықәсыкахь знык ишәҭуеит. Ашәҭқәа ҵхыбжьоноуп рҽанаадыртуа. Абаобаб ашаха алырхуеит, уи убри аҟынӡа иӷәӷәоуп, аслангьы иазыԥҵәашам. Ирҳәоит абаобаб уаҵагылар, угәы иҭоукыз хымԥада инаӡоит ҳәа.
Еицырдыруа асакарақәа
Сахара - адунеи аҿы зегьы иреиҳауп. Уи Африкатәи аконтинент аҿы иҟоуп. Сахара, ҵакырала Австралиа иаҟароуп. Убри аҟара идуӡӡоуп, аԥслымӡ мшын ҳәа иашьҭоуп. Иара есааира ацлара иаҿуп. Сахара уарла-шәарлоуп ақәа шауа. Ара убас ишоуроуп, ақәа цәыкәбарқәа адгьыл иқәҭәаанӡа ихылҩа-ԥсылҩахоит аҳауаҿы. Ацаҟьақәа шьыжьы инаркны хәлаанӡа 100 градуск рҟынӡа ишуеит.
Уи аамҭазы амра аӡы ицәургылар ахәараҳәа ишуеит. Аха, уахынла даара ихьҭоуп. Аныҟәаҩцәа ақәацәқәа дыргылоит, амца еиқәырҵоит рыҽдырԥхарц.
Сахара лассы-ласс аԥслымӡ фырҭынқәа асуеит. Урҭ угәуҽанӡамкәа ирласны ицәырҟьоит, убри аҟынтә ақалақьқәа лассы-ласс ихырҩоит. Ишыу аԥслымӡ фырҭын анаҩс, Сахара аҳауа убас аҽаԥсахуеит, аихалыхқәа, амаҭәа, ауҩы ихцәы амцабзхәыҷқәа рыхҟьоит.
Зегь раасҭа иҵаау, иԥсҭазаарадоу асакара
Ари адәеужь шкәакәа раԥхьа ианубо сыла ихҟьаз џьушьоит. Аха, аиашазы, ари иҵаау сакароуп. Уи Аргентина иҟоуп. Уаҟа аминералтә џьыка мацароуп иҟоу уи азы, ԥсы зхоу акагьы зынхаӡом.
Зегь раасҭа ихбарҭоу асакара, асакара Атакама ауп. Уи Америкатәи аконтинент аҿы иҟоуп. Атакама асакараҿы, ԥшьышә шықәса ақәа амуӡац.
Асакараҿ аԥслымӡ еиҳарак иҩежьуп, аха Египет асакара шкәакәеи, асакара еиқәаҵәеи уԥылоит. Аҩбагьы даара иԥшӡоуп. Ус еиԥш аԥштәеиқәаҵәа заиуз, уаҟа изызҳауа аҵиақәа рзоуп. Урҭ анҩалакь, еиқәаҵәамҳаҳараӡа иҟалоит азы аԥслымӡгьы дыреиқәаҵәоит.
Асакараҿы еилкаашьа змам ацәырҵрақәа
Асакараҿы зегь раасҭа иџьоушьоу цәырҵроуп алаԥшҵашәарақәа (амираж): Шьыбжьагәазы, амра анкаццеиуа, аныҟәаҩцәа рылаԥш иҵашәоит алаԥшҳәааҿы ақалақьқәа, амшын, аоазисқәа… Ашоура бааԥс иаркараз аныҟәаҩцәа рыбла иажьоит избанзар, урҭ ирбо зынӡагьы иҟаӡам. Амра иаршыз аҳауеи асабеи анеилалалакь, иџьоушьаша асахьақәа рылҵуеит. Урҭ амираж ҳәа ирышьҭоуп. Амиражқәа лассы- ласс ицәырҵуеит Атакамеи Сахареи асакарақәа рҿы.
Ахархәара змоу алитература
Акатегориа:Аекосистемақәа
Акатегориа:Агеоморфологиа
|
40304
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Џьобс,_Стив
|
Џьобс, Стив
|
{{Акарточка ауаҩы
|ахьӡ=Стив Џьобс
}}
'''Стивен Пол (Стив) Џьобс''' ({{lang-en|Steven Paul (Steve) Jobs}}), ахатәыхьӡла '''Абдул Латиф Џьандали'''<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://gulfnews.com/technology/steve-jobs-a-tribute-to-the-cousin-i-never-met-1.887022|title=Steve Jobs: A tribute to the cousin I never met|website=gulfnews.com|access-date=2023-03-24|archive-date=2021-06-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20210602213354/https://gulfnews.com/technology/steve-jobs-a-tribute-to-the-cousin-i-never-met-1.887022|url-status=live}}</ref> ({{date|24|2|1955}}, [[Сан-Франциско]] – {{date|5|10|2011}}, [[Пало-Алто]]) — [[Еиду Америкатәи Аштатқәа|Америкатәи]] анаплакҩы, аҿыцаартҩы, аинвестор. [[Адунеи]] аҿы еицырдыруа [[акомпиутертә техника]] «[[APPLE]]» аилахәыра еиҿикааит. «APPLE» акомпаниа Стив Џьобс дмиллиардерны дҟанаҵеит.
==Стив Џьобс ихәыҷра==
Стив Џьобс диит Еиду Америкатәи Аштатқәа Сан-Франциско, {{date|24|2|1955}}. Стив Џьобс иан илыӡбеит, лыҷкәын ааӡара дрылҭарц, избанзар, лара дыстудентын, макьана дқәыԥшын, насгьы хаҵа дахьымцацыз азы. Стив Џьобс ҭаацәарас иоуран иҟан еиҳау аиурист ҵара змаз аби ани. Стив Џьобс дзыхшаз иан илҭахын лыҷкәын ааӡара дызгараны иҟаз, иреиҳау аҵара рымазарц. Аха, ус изыҟамлеит избанзар, уи аиурист иԥшәма ԥҳәыси иареи, аӡӷаб лакәын ирааӡарц ирҭахыз. Убри аҟынтә, Стив даҽа аҭаацәара ҿыцк иоуит. Стив иан, иреиҳау аҵара лымаӡамызт, иабгьы абжьаратә школгьы далымгацызт. Стив иан, дзааӡоз иҭаацәа лырқәит, ахәыҷы аколлеџь ахь аҵаразы дшырышьҭуа еиҳау аҵара иоурцаз.
==«Аколлеџь Ридс»==
Стив 17 шықәса ихыҵит, иара «[[Аколлеџь Рид]]» дҭалоит, аха уаҟа аҵара аиура ахә ҳаракын. Иҭаацәа уи аҟара рылшомызт аҟынтә, фымз рнаҩс, Стив иҵара аанижьуеит. Аха зегь акоуп Стив лассы-ласс интересс имаз алекциақәа дырзыӡырыҩҩуан.
Стив иԥсҭазаара мариамызт. Иҵарашықәсқәа рнаҩс игәалашәон, даныстудентыз ихатә уадаҵәҟьа шимамыз.
Акрызлеифаҵәҟьоз аԥарагьы имамызт азы, лассы-ласс индиатәи ауахәамахь акрыфаразы дныҟәалон. Ауахәама аҟынӡа жәакьелометрак бжьан. Стив Џьобс есыҽны жәакилометрак дныҟәон.
==Акаллиграфиазы акәурсқәа==
«Аколледж Рид» аҟны акаллиграфиа аҵара хшыҩзышьҭра ду арҭон. Стив Џьобс [[акаллиграфиа]] акурсқәа рахь дныҟәон, иԥшӡаны аҩышьа иҵарцазы. Уаҟа иоуз акаллиграфиазы адыррақәа Стив Џьобс ихы иаирхәеит жәашықәса рнаҩс. Стив иколлегацәеи иареи иаԥырҵеит раԥхьатәи [[акомпиутер]] «[[Macintosh]]», уаҟа ахархәара роуит зегь раасҭа иԥшӡаз ашрифтқәа. Иахьа акомпиутерқәа зегьы даара ашрифт ԥшӡақәа рымоуп, уи Стив Џьобс ибзоуроуп.
==Ацәыӡи абзиабареи==
Стив Џьобс 20 шықәса анихыҵуаз уи иҩыза [[Возниак, Стив|Стив Возниаки]] иареи иаԥырҵеит «[[APPLE]]» акомпаниа. Урҭ ркомпаниа агараж аҿы еиҿкаан. Стиви Вози уахи-ҽни аус руан. Жәашықәса рнаҩс дара иҭрыжьуеит раԥхьатәи акомпиутер «Macintosh». Урҭ ркомпаниа даара иазҳаит, уажә уаҟа аус руан 4.000 иреиҳаны аусзуцәа. Стиви Вози аусурахь даарыԥхьеит еиҵыҵыз акомпаниа еиӷьны напхгара азҭаша. Анапхгаҩ ҿыци Стиви зеиқәшаҳаҭымхеит аусураҿы. Адиректорцәа Рхеилак акомпаниа напхгара азҭоз, Стив идымгылаӡеит. Стив, иара иаԥиҵаз акомпангиа далырцеит. Ҩажәижәаба шықәсазы Стив усурҭада дыҟан.
«APPLE» даналырца Стив еиҿикааит еиҭах ҩ-компаниак «[[NeXT]]», «[[Pixar]]» - анимациатә студиоуп. Ари астудиа адунеи аҿы зегь раԥхьа иаԥнаҵеит инеиҵыхыу анимациатә фильм. «APPLE» акомпаниа иаанахуеит «[[NeXT]]» акомпаниа, Стив деиҭахынҳәит «APPLE» ашҟа. Убри аамҭазы Стив Џьобс бзиа дибеит, анаҩс иԥшәма ԥҳәысхаран иҟаз Лоренс. Уи ԥҳәысс дигоит, аҭаацәара бзиагьы аԥиҵоит.
==Стив Џьобс иқәҿиара амаӡа==
Стив Џьобс ажурналист даниҿцәажәоз ус иҳәеит: «Дарбанызаалакь ақәҿиара змоу ауаҩы иус ҷыдала бзиа ибоит. Аус гәазыҳәарыла уазыҟазароуп, аус бзиа иумбозар, акымзарак улшаӡом. Ақәҿиарагьы уоуӡом. Аус абзиабареи, агәаҳәара дуӡӡеи аҭахуп ақәҿиара бзиа уоурц. Аха, убри инаҷыданы, иумазароуп иӷәӷәоу акоманда. Уи азы ауа бзианы ижәдыруазароуп, иаԥсоу аусзуцәа аусура ргаразы. Аус абзиабара, агәаҳәара ду, акоманда ӷәӷәа - абри ауп сара сықәҿиара! Абас иҳәон Стив Џьобс.
Стив Џьобс иԥсҭазаара далҵит {{date|5|10|2011}}, 56 шықәса дшырҭагылаз.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://apple.com/stevejobs Аофициалтә саит]
* [https://www.computerhistory.org/atchm/steve-jobs Steve Jobs: From Garage to World's Most Valuable Company] (2011 ш.)
* [https://www.youtube.com/watch?v=UF8uR6Z6KLc Steve Jobs commencement speech at Stanford University] (2005 ш.)
* [http://americanhistory.si.edu/comphist/sj1.html Steve Jobs, Founder, NeXT Computer, excerpts from an Oral History Interview at Smithsonian Institution] (1995 ш.)
* [https://www.rollingstone.com/culture/news/steve-jobs-in-1994-the-rolling-stone-interview-20110117 Steve Jobs in 1994: The Rolling Stone Interview in ''Rolling Stone''] (1994 ш.)
* [https://www.youtube.com/watch?v=s4pVFLUlx8g Стив Џьобс ибиографиа YouTube асаит ахь]
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1955 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Жәабранмза 24 рзы ииз]]
[[Акатегориа:2011 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Жьҭаарамза 5 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Абизнесменцәа]]
[[Акатегориа:Америкауаа]]
|
Стивен Пол (Стив) Џьобс (), ахатәыхьӡла Абдул Латиф Џьандали (, Сан-Франциско – , Пало-Алто) — Америкатәи анаплакҩы, аҿыцаартҩы, аинвестор. Адунеи аҿы еицырдыруа акомпиутертә техника «APPLE» аилахәыра еиҿикааит. «APPLE» акомпаниа Стив Џьобс дмиллиардерны дҟанаҵеит.
Стив Џьобс ихәыҷра
Стив Џьобс диит Еиду Америкатәи Аштатқәа Сан-Франциско, . Стив Џьобс иан илыӡбеит, лыҷкәын ааӡара дрылҭарц, избанзар, лара дыстудентын, макьана дқәыԥшын, насгьы хаҵа дахьымцацыз азы. Стив Џьобс ҭаацәарас иоуран иҟан еиҳау аиурист ҵара змаз аби ани. Стив Џьобс дзыхшаз иан илҭахын лыҷкәын ааӡара дызгараны иҟаз, иреиҳау аҵара рымазарц. Аха, ус изыҟамлеит избанзар, уи аиурист иԥшәма ԥҳәыси иареи, аӡӷаб лакәын ирааӡарц ирҭахыз. Убри аҟынтә, Стив даҽа аҭаацәара ҿыцк иоуит. Стив иан, иреиҳау аҵара лымаӡамызт, иабгьы абжьаратә школгьы далымгацызт. Стив иан, дзааӡоз иҭаацәа лырқәит, ахәыҷы аколлеџь ахь аҵаразы дшырышьҭуа еиҳау аҵара иоурцаз.
«Аколлеџь Ридс»
Стив 17 шықәса ихыҵит, иара «Аколлеџь Рид» дҭалоит, аха уаҟа аҵара аиура ахә ҳаракын. Иҭаацәа уи аҟара рылшомызт аҟынтә, фымз рнаҩс, Стив иҵара аанижьуеит. Аха зегь акоуп Стив лассы-ласс интересс имаз алекциақәа дырзыӡырыҩҩуан.
Стив иԥсҭазаара мариамызт. Иҵарашықәсқәа рнаҩс игәалашәон, даныстудентыз ихатә уадаҵәҟьа шимамыз.
Акрызлеифаҵәҟьоз аԥарагьы имамызт азы, лассы-ласс индиатәи ауахәамахь акрыфаразы дныҟәалон. Ауахәама аҟынӡа жәакьелометрак бжьан. Стив Џьобс есыҽны жәакилометрак дныҟәон.
Акаллиграфиазы акәурсқәа
«Аколледж Рид» аҟны акаллиграфиа аҵара хшыҩзышьҭра ду арҭон. Стив Џьобс акаллиграфиа акурсқәа рахь дныҟәон, иԥшӡаны аҩышьа иҵарцазы. Уаҟа иоуз акаллиграфиазы адыррақәа Стив Џьобс ихы иаирхәеит жәашықәса рнаҩс. Стив иколлегацәеи иареи иаԥырҵеит раԥхьатәи акомпиутер «Macintosh», уаҟа ахархәара роуит зегь раасҭа иԥшӡаз ашрифтқәа. Иахьа акомпиутерқәа зегьы даара ашрифт ԥшӡақәа рымоуп, уи Стив Џьобс ибзоуроуп.
Ацәыӡи абзиабареи
Стив Џьобс 20 шықәса анихыҵуаз уи иҩыза Стив Возниаки иареи иаԥырҵеит «APPLE» акомпаниа. Урҭ ркомпаниа агараж аҿы еиҿкаан. Стиви Вози уахи-ҽни аус руан. Жәашықәса рнаҩс дара иҭрыжьуеит раԥхьатәи акомпиутер «Macintosh». Урҭ ркомпаниа даара иазҳаит, уажә уаҟа аус руан 4.000 иреиҳаны аусзуцәа. Стиви Вози аусурахь даарыԥхьеит еиҵыҵыз акомпаниа еиӷьны напхгара азҭаша. Анапхгаҩ ҿыци Стиви зеиқәшаҳаҭымхеит аусураҿы. Адиректорцәа Рхеилак акомпаниа напхгара азҭоз, Стив идымгылаӡеит. Стив, иара иаԥиҵаз акомпангиа далырцеит. Ҩажәижәаба шықәсазы Стив усурҭада дыҟан.
«APPLE» даналырца Стив еиҿикааит еиҭах ҩ-компаниак «NeXT», «Pixar» - анимациатә студиоуп. Ари астудиа адунеи аҿы зегь раԥхьа иаԥнаҵеит инеиҵыхыу анимациатә фильм. «APPLE» акомпаниа иаанахуеит «NeXT» акомпаниа, Стив деиҭахынҳәит «APPLE» ашҟа. Убри аамҭазы Стив Џьобс бзиа дибеит, анаҩс иԥшәма ԥҳәысхаран иҟаз Лоренс. Уи ԥҳәысс дигоит, аҭаацәара бзиагьы аԥиҵоит.
Стив Џьобс иқәҿиара амаӡа
Стив Џьобс ажурналист даниҿцәажәоз ус иҳәеит: «Дарбанызаалакь ақәҿиара змоу ауаҩы иус ҷыдала бзиа ибоит. Аус гәазыҳәарыла уазыҟазароуп, аус бзиа иумбозар, акымзарак улшаӡом. Ақәҿиарагьы уоуӡом. Аус абзиабареи, агәаҳәара дуӡӡеи аҭахуп ақәҿиара бзиа уоурц. Аха, убри инаҷыданы, иумазароуп иӷәӷәоу акоманда. Уи азы ауа бзианы ижәдыруазароуп, иаԥсоу аусзуцәа аусура ргаразы. Аус абзиабара, агәаҳәара ду, акоманда ӷәӷәа - абри ауп сара сықәҿиара! Абас иҳәон Стив Џьобс.
Стив Џьобс иԥсҭазаара далҵит , 56 шықәса дшырҭагылаз.
Азхьарԥшқәа
Аофициалтә саит
Steve Jobs: From Garage to World's Most Valuable Company (2011 ш.)
Steve Jobs commencement speech at Stanford University (2005 ш.)
Steve Jobs, Founder, NeXT Computer, excerpts from an Oral History Interview at Smithsonian Institution (1995 ш.)
Steve Jobs in 1994: The Rolling Stone Interview in Rolling Stone (1994 ш.)
Стив Џьобс ибиографиа YouTube асаит ахь
Азгәаҭақәа
Акатегориа:1955 шықәсазы ииз
Акатегориа:Жәабранмза 24 рзы ииз
Акатегориа:2011 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Жьҭаарамза 5 рзы иԥсыз
Акатегориа:Абизнесменцәа
Акатегориа:Америкауаа
|
40305
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Франклин,_Бенџьамин
|
Франклин, Бенџьамин
|
{{Акарточка аполитик
|ахьӡ=Бенџьамин Франклин
}}
'''Бенџьамин Франклин''' ({{lang-en|Benjamin Franklin}}; {{date|17|1|1706|6|1|1705}}, [[Бостон]] – {{date|17|4|1790}}, [[Филадельфиа]]) — [[Еиду Америкатәи Аштатқәа]] рҿы еицырдыруаз политик дуӡӡан, ҳәынҭқарратә усзуҩын. Иара убас, уи дҵарауаҩын, даԥҵаҩын. Бенџьамин Франклин Еиду Америкатәи Аштатқәа аԥызҵаз, ашьаҭыркыҩцәа дыруаӡәкын.
Бенџьамин Франклин ЕАА рреволиуциақәа рҿы илагала дуӡӡоуп. Франклин ЕАА рзы хадара змоу адокумент инапы аҵаиҩит – ЕАА - Рхьыԥшымразы Адекларациеи, [[ЕАА рконституциа|ЕАА рконституциеи]]. Арҭ адокументқәа рыдкыларала, ЕАА ихьыԥшым ҳәынҭқаррахеит. Ари ҟалеит XVIII-тәи ашәышықәсазы. Бенџьамин Франклин, ЕАА аԥызҵаз дыруаӡәкуп. Арҭ аҳәынҭқаррақәа - зегь реиҳа амчра змоу аҳәынҭқаррақәа иреиуоуп.
Бенџьамин Франклин, ақәҿиара бзиа аиураз узҿыԥшыша дреиуоуп. Иара «аҵарадырра бзиа змоу, аҵарауаҩ, аполитикцәа дыруаӡәкуп ҳәа аҭоурых аҿы дыршьоит».
==Бенџьамин Франклин иԥсҭазаара аԥҟарақәа==
Бенџьамин Франклин ақәҿиара ду иоуит аԥсҭазаараҿ ихымҩаԥгашьала. Уи атәы Бенџьамин Франклин ишәҟәаҿы иҩуан 13 абзиаусрҿиара, ауаҩы иҟазшьа шьақәзыргыло:
# Ауаҩԥсы иҽникылозароуп, мыцхәы имфароуп, мыцхәы имжәыроуп.
# Мыцхә амцәажәара – ари абзиара ауроуп. Ауаҩы изы, хәарҭара зло, мамзаргьы, уара иухәо уалацәажәала.
# Деиҿкаазароуп ауаҩы, амаҭәарқәа доусы рҭыԥ рымазароуп, аусқәа зегьы дара раамҭа рымазароуп.
# Ауаҩы агәаӷьра имазароуп. Иҟауҵарц иуӡбаз ҟаҵатәуп, иуӡбаз хымԥада инагӡатәуп.
# Ауаҩы аиҷаҳара илазароуп, аӡәы ихәо азы, ухы иахәо азы мацара ахарџь аҟаҵара. Баша акагьы анымхра.
# Аусура бзиа абара, еснагь ауаҩы ихәаша аҟаҵара. Аамҭа баша анымхра: зда ԥсыхәа ыҟам аусқәа рынагӡара.
# Амц амҳәара, ахәыцрақәа рыцқьара.
# Аиаша адгылара. Ауаа ацәгьара рзымура.
# Аҽынкылара. Дыхжәамзароуп.
# Ауаҩы ацқьара илазароуп. Игәгьы цқьазароуп, быбыцк иқәимыршәроуп, ицәамаҭәа, иҩны цқьашәқьаӡа иҟазароуп.
# Ауаҩы – дуаҩҭынчзароуп. Амаҷ азы игәы ԥиимжәозароуп, акагь злам хьаас имкыроуп.
# Ауаҩы дуҩыцқьазароуп, игәы-иԥсы цқьазароуп.
# Ауаҩы дыԥхашьаҩызароуп. Бенџьамин Франклин ихаҭа арҭ аԥҟарақәа дрықәныҟәон. Уи ибиографиатә ашәҟәы иануп иара иԥсҭазаара зегьы аиҿкаашьа атәы Есышьыжь Бенџьамин ихы дазҵаауан: «Иарбан ус бзиоу иахьа иҟасҵаша?» ҳәа.
Иара асааҭ хәба рзы дҿыхон, иҽеиҿкааны аусура далагон. Асааҭ 6 рзы Бенџьамин Франклин иусура далгон, анаҩс х-сааҭк интересс имаз аусқәа рыла аицәажәарақәа мҩаԥигон. Ахәылбыҽха, Бенџьамин Франклин ихы дазҵаауан: «Иҟасҵеи иахьа бзиарас?» Нас, асааҭ жәаба рзы дыцәарц дышьҭалон.
==Бенџьамин Франклин иабжьгарақәа==
Ақәҿиараз иҟаҵатәузеи? Бенџьамин Франклин жәиԥшь урок ҳаиҭоит:
# Ишәҳәо аҵкыс, ижәуа еиҳаз.
# Иахьа иҟашәҵаша, уаҵәахьы ииашәымган.
# Аус анагӡара еснагь шәазхиаз.
# Аҽыԥсахрақәа шәыдышәкыла.
# Адунеи шьақәгылоуп х-типк ауаа рыла: акагь ҟазымҵо ауаа, аусура иазхио ауаа, ак ҟазҵо ауаа.
# Акы ҟазҵо ауаа шәреиуаз.
# Баша шәымч нышәымхын.
# Агха аҟаҵара шәацәымшәан, урҭ рыда ԥсыхәа ыҟаӡам. Урҭ рырҽеира шәазхәыцла.
# Шәааҟәымҵӡакәа шәхы аус адыжәулала. Шәыграқәа шәыриааила.
# Аџьабаа жәбала, ақәҿиарақәа шәоууеит.
# Шәхы ҭышәҵаала.
# Шәхы шәымжьалан.
# Шәхьамҵын, шәықәԥала, ақәԥареи агәамчи рыла шәыгәҭакқәа зегьы нашәыгӡар шәылшоит.
# Шәҟәыӷаз.
==Азхьарԥшқәа==
* [https://archive.org/details/SilenceDogood_201306 "A Silence Dogood Sampler" – Selections from Franklin's Silence Dogood writings]
* [http://justus.anglican.org/resources/bcp/Franklin%20Abridged/index.html Abridgement of the Book of Common Prayer (1773), by Benjamin Franklin and Francis Dashwood], transcribed by Richard Mammana
* [https://web.archive.org/web/20090821230120/http://sln.fi.edu/franklin/family/lastwill.html Franklin's Last Will & Testament] Transcription.
* [https://www.loc.gov/exhibits/treasures/franklin-home.html Library of Congress web resource: ''Benjamin Franklin ... In His Own Words'']
* [http://www.bartleby.com/people/FranklinB.html Online Works by Franklin]
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:1706 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Ажьырныҳәамза 17 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1790 шықәсазы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Мшаԥымза 17 рзы иԥсыз]]
[[Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа рполитикцәа]]
[[Акатегориа:Америкатәи ашәҟәыҩҩцәа]]
[[Акатегориа:Амасонцәа]]
[[Акатегориа:Афилософцәа]]
[[Акатегориа:Америкатәи аҵарауаа]]
[[Акатегориа:Франклинаа]]
|
Бенџьамин Франклин (; , Бостон – , Филадельфиа) — Еиду Америкатәи Аштатқәа рҿы еицырдыруаз политик дуӡӡан, ҳәынҭқарратә усзуҩын. Иара убас, уи дҵарауаҩын, даԥҵаҩын. Бенџьамин Франклин Еиду Америкатәи Аштатқәа аԥызҵаз, ашьаҭыркыҩцәа дыруаӡәкын.
Бенџьамин Франклин ЕАА рреволиуциақәа рҿы илагала дуӡӡоуп. Франклин ЕАА рзы хадара змоу адокумент инапы аҵаиҩит – ЕАА - Рхьыԥшымразы Адекларациеи, ЕАА рконституциеи. Арҭ адокументқәа рыдкыларала, ЕАА ихьыԥшым ҳәынҭқаррахеит. Ари ҟалеит XVIII-тәи ашәышықәсазы. Бенџьамин Франклин, ЕАА аԥызҵаз дыруаӡәкуп. Арҭ аҳәынҭқаррақәа - зегь реиҳа амчра змоу аҳәынҭқаррақәа иреиуоуп.
Бенџьамин Франклин, ақәҿиара бзиа аиураз узҿыԥшыша дреиуоуп. Иара «аҵарадырра бзиа змоу, аҵарауаҩ, аполитикцәа дыруаӡәкуп ҳәа аҭоурых аҿы дыршьоит».
Бенџьамин Франклин иԥсҭазаара аԥҟарақәа
Бенџьамин Франклин ақәҿиара ду иоуит аԥсҭазаараҿ ихымҩаԥгашьала. Уи атәы Бенџьамин Франклин ишәҟәаҿы иҩуан 13 абзиаусрҿиара, ауаҩы иҟазшьа шьақәзыргыло:
Ауаҩԥсы иҽникылозароуп, мыцхәы имфароуп, мыцхәы имжәыроуп.
Мыцхә амцәажәара – ари абзиара ауроуп. Ауаҩы изы, хәарҭара зло, мамзаргьы, уара иухәо уалацәажәала.
Деиҿкаазароуп ауаҩы, амаҭәарқәа доусы рҭыԥ рымазароуп, аусқәа зегьы дара раамҭа рымазароуп.
Ауаҩы агәаӷьра имазароуп. Иҟауҵарц иуӡбаз ҟаҵатәуп, иуӡбаз хымԥада инагӡатәуп.
Ауаҩы аиҷаҳара илазароуп, аӡәы ихәо азы, ухы иахәо азы мацара ахарџь аҟаҵара. Баша акагьы анымхра.
Аусура бзиа абара, еснагь ауаҩы ихәаша аҟаҵара. Аамҭа баша анымхра: зда ԥсыхәа ыҟам аусқәа рынагӡара.
Амц амҳәара, ахәыцрақәа рыцқьара.
Аиаша адгылара. Ауаа ацәгьара рзымура.
Аҽынкылара. Дыхжәамзароуп.
Ауаҩы ацқьара илазароуп. Игәгьы цқьазароуп, быбыцк иқәимыршәроуп, ицәамаҭәа, иҩны цқьашәқьаӡа иҟазароуп.
Ауаҩы – дуаҩҭынчзароуп. Амаҷ азы игәы ԥиимжәозароуп, акагь злам хьаас имкыроуп.
Ауаҩы дуҩыцқьазароуп, игәы-иԥсы цқьазароуп.
Ауаҩы дыԥхашьаҩызароуп. Бенџьамин Франклин ихаҭа арҭ аԥҟарақәа дрықәныҟәон. Уи ибиографиатә ашәҟәы иануп иара иԥсҭазаара зегьы аиҿкаашьа атәы Есышьыжь Бенџьамин ихы дазҵаауан: «Иарбан ус бзиоу иахьа иҟасҵаша?» ҳәа.
Иара асааҭ хәба рзы дҿыхон, иҽеиҿкааны аусура далагон. Асааҭ 6 рзы Бенџьамин Франклин иусура далгон, анаҩс х-сааҭк интересс имаз аусқәа рыла аицәажәарақәа мҩаԥигон. Ахәылбыҽха, Бенџьамин Франклин ихы дазҵаауан: «Иҟасҵеи иахьа бзиарас?» Нас, асааҭ жәаба рзы дыцәарц дышьҭалон.
Бенџьамин Франклин иабжьгарақәа
Ақәҿиараз иҟаҵатәузеи? Бенџьамин Франклин жәиԥшь урок ҳаиҭоит:
Ишәҳәо аҵкыс, ижәуа еиҳаз.
Иахьа иҟашәҵаша, уаҵәахьы ииашәымган.
Аус анагӡара еснагь шәазхиаз.
Аҽыԥсахрақәа шәыдышәкыла.
Адунеи шьақәгылоуп х-типк ауаа рыла: акагь ҟазымҵо ауаа, аусура иазхио ауаа, ак ҟазҵо ауаа.
Акы ҟазҵо ауаа шәреиуаз.
Баша шәымч нышәымхын.
Агха аҟаҵара шәацәымшәан, урҭ рыда ԥсыхәа ыҟаӡам. Урҭ рырҽеира шәазхәыцла.
Шәааҟәымҵӡакәа шәхы аус адыжәулала. Шәыграқәа шәыриааила.
Аџьабаа жәбала, ақәҿиарақәа шәоууеит.
Шәхы ҭышәҵаала.
Шәхы шәымжьалан.
Шәхьамҵын, шәықәԥала, ақәԥареи агәамчи рыла шәыгәҭакқәа зегьы нашәыгӡар шәылшоит.
Шәҟәыӷаз.
Азхьарԥшқәа
"A Silence Dogood Sampler" – Selections from Franklin's Silence Dogood writings
Abridgement of the Book of Common Prayer (1773), by Benjamin Franklin and Francis Dashwood, transcribed by Richard Mammana
Franklin's Last Will & Testament Transcription.
Library of Congress web resource: Benjamin Franklin ... In His Own Words
Online Works by Franklin
Акатегориа:1706 шықәсазы ииз
Акатегориа:Ажьырныҳәамза 17 рзы ииз
Акатегориа:1790 шықәсазы иԥсыз
Акатегориа:Мшаԥымза 17 рзы иԥсыз
Акатегориа:Еиду Америкатәи Аштатқәа рполитикцәа
Акатегориа:Америкатәи ашәҟәыҩҩцәа
Акатегориа:Амасонцәа
Акатегориа:Афилософцәа
Акатегориа:Америкатәи аҵарауаа
Акатегориа:Франклинаа
|
41938
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Ашотланд_бызшәа_(агермантә)
|
Ашотланд бызшәа (агермантә)
|
'''Ашотланд бызшәа''' ({{lang-sco|Scots leid}}, {{lang-en|Scots language}}) — [[Мраҭашәаратәи агермантә бызшәақәа|Мраҭашәаратәи агермантә бызшәа]], еиҳарак [[Шотландиа]], [[Аҩадатәи Ирландиа]] ахәҭақәа рҿы, [[Англиа]], [[Ирландиа|Ирландиа Ареспублика]] иааигәоу аҭыԥқәа рҿы излацәажәо.
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Агерман бызшәақәа]]
|
Ашотланд бызшәа (, ) — Мраҭашәаратәи агермантә бызшәа, еиҳарак Шотландиа, Аҩадатәи Ирландиа ахәҭақәа рҿы, Англиа, Ирландиа Ареспублика иааигәоу аҭыԥқәа рҿы излацәажәо.
Акатегориа:Агерман бызшәақәа
|
41980
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Джекман,_Хьу_Маикл
|
Джекман, Хьу Маикл
|
[[Афаил:Hugh Jackman as Wolverine.png|мини|Хьу Маикл Джекман]]
'''Хьу Маикл Джекман''' ({{lang-en|Hugh Michael Jackman}}; иит {{date|12|10|1968}}) — Австралиатәи актиор, апродюсер, акино, амузыкал, ателевизор рҿы дцәырҵхьеит.
Джекман адунеизегьтәи ахьӡ-аԥша иоуит асуперфигурақәеи аҭоурыхтә уаҩцәеи ррольқәа ахьихәмаруаз аспектакль дуқәа рыла. Икс-Мен ҳәа изышьҭоу афильмқәа рҿы Вулверин ироль наигӡоз анахысгьы, уи еицырдыруеит «Алаԥшхырԥагатә хаҵеи-ԥҳәыси», «Ван Хельсинг», «Апрестиж», «Австралиа», «Аихатә напықәа», «Лес Мизерабльс», «Абаандаҩы» рҿы ирольқәа рыла. «Лес Мизерабль» аҟны ироль абзоурала раԥхьаӡа акәны Академиа апремиа Иреиӷьу актиор ҳәа аноминациа иоуит, иара убасгьы 2013 азы Амузикл ма Акомедиаҿы Иреиӷьу актиор ҳәа Ахьтәы Глобус ианашьан. Ашәаҳәаҩ, акәашаҩ, асценатә музыкатә актиор актиор, Озтәи аҷкәын ироль азы Тони Апремиа иаԥсахеит.
2008 шықәса аноиабр мзазы, Open Salon Jackman зегь раасҭа исексуалтәу ахацәа дыруаӡәкны иԥхьаӡоит. Уи амза анҵәамҭазы, ажурнал People "Иԥсы ҭоу зегьы раасҭа исексуалтәу ауаҩы" ҳәа ахьӡ анаҭеит.
Джекман, хынтә Тони Аҳамҭақәа мҩаԥызгаз, урҭ руак аҿы ироль азы Емми Аҳамҭа занашьаз, иара убасгьы 81-тәи Академиа Аҳамҭақәа ранашьара мҩаԥигеит 2009 ашықәс февраль 22 азы.
2012 шықәса аԥхынра мзазы, Голливудтәи ахьӡ-аԥша амҩаду аҿы аеҵәа ианашьан.
Ахԥатәи Wolverine фильм, Logan, 2017 азы иҭыҵыз, иара иҵыхәтәантәи X-Men фильм акәын.
== Иазкны ==
Иара Греис Макнили (иԥа Гринвуд) Кембриџьтәи аҵара зҵаз аҳасабырбаҩ Кристофер Джон Джекмани рыҷкәын иоуп. Иҭаацәара британцәан, насгьы Австралиаҟа иааит 1967 азы "Ten Pound Poms" ҳәа изышьҭоу амиграциа ахәҭак аҳасабала. Убас, Австралиа атәылауаҩра адагьы, Джекман Британиа атәылауаҩра имоуп, Британиа ииз иҭаацәа рҟынтә дызхылҵыз азы. Иаб иабду Николас Исидор Беллас дгрецын, уи аамҭазы Османтәи Аимпериа (иахьатәи Грециа) диит. Иҭаацәа динхаҵарала иқьырсианцәан. Джекман ԥшьҩык аиҳабацәа имоуп. 2013 ашықәс азы ацәа аканцер шимоу еилкаан.
2023 азы иара иҳәеит 1996 азы ԥҳәысс дызгаз Деборра-Ли Фурнесси иареи еилыҵырц шрыӡбаз.[1]
== Ахыҵхырҭа ==
* https://books.google.com.tr/books?id=5es-AQAAIAAJ&redir_esc=y
* https://www.telegraph.co.uk/culture/film/8781262/Hugh-Jackman-The-Wonderful-Wizard-of-Oz.html
* https://web.archive.org/web/20151117015720/http://www.star.gr/Pages/Lifestyle.aspx?art=229260&artTitle=chiou_tzakman_stis_fleves_mou_kylaei_elliniko_aima
* https://www.comingsoon.net/news/movienews.php?id=81882 {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20121013213046/http://www.comingsoon.net/news/movienews.php?id=81882 |date=2012-10-13 }}
* https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1981/61/section/2/data.htm
[[Акатегориа:Жьҭаарамза 12 рзы ииз]]
[[Акатегориа:1968 шықәсазы ииз]]
[[Акатегориа:Актиор]]
|
Хьу Маикл Джекман (; иит ) — Австралиатәи актиор, апродюсер, акино, амузыкал, ателевизор рҿы дцәырҵхьеит.
Джекман адунеизегьтәи ахьӡ-аԥша иоуит асуперфигурақәеи аҭоурыхтә уаҩцәеи ррольқәа ахьихәмаруаз аспектакль дуқәа рыла. Икс-Мен ҳәа изышьҭоу афильмқәа рҿы Вулверин ироль наигӡоз анахысгьы, уи еицырдыруеит «Алаԥшхырԥагатә хаҵеи-ԥҳәыси», «Ван Хельсинг», «Апрестиж», «Австралиа», «Аихатә напықәа», «Лес Мизерабльс», «Абаандаҩы» рҿы ирольқәа рыла. «Лес Мизерабль» аҟны ироль абзоурала раԥхьаӡа акәны Академиа апремиа Иреиӷьу актиор ҳәа аноминациа иоуит, иара убасгьы 2013 азы Амузикл ма Акомедиаҿы Иреиӷьу актиор ҳәа Ахьтәы Глобус ианашьан. Ашәаҳәаҩ, акәашаҩ, асценатә музыкатә актиор актиор, Озтәи аҷкәын ироль азы Тони Апремиа иаԥсахеит.
2008 шықәса аноиабр мзазы, Open Salon Jackman зегь раасҭа исексуалтәу ахацәа дыруаӡәкны иԥхьаӡоит. Уи амза анҵәамҭазы, ажурнал People "Иԥсы ҭоу зегьы раасҭа исексуалтәу ауаҩы" ҳәа ахьӡ анаҭеит.
Джекман, хынтә Тони Аҳамҭақәа мҩаԥызгаз, урҭ руак аҿы ироль азы Емми Аҳамҭа занашьаз, иара убасгьы 81-тәи Академиа Аҳамҭақәа ранашьара мҩаԥигеит 2009 ашықәс февраль 22 азы.
2012 шықәса аԥхынра мзазы, Голливудтәи ахьӡ-аԥша амҩаду аҿы аеҵәа ианашьан.
Ахԥатәи Wolverine фильм, Logan, 2017 азы иҭыҵыз, иара иҵыхәтәантәи X-Men фильм акәын.
Иазкны
Иара Греис Макнили (иԥа Гринвуд) Кембриџьтәи аҵара зҵаз аҳасабырбаҩ Кристофер Джон Джекмани рыҷкәын иоуп. Иҭаацәара британцәан, насгьы Австралиаҟа иааит 1967 азы "Ten Pound Poms" ҳәа изышьҭоу амиграциа ахәҭак аҳасабала. Убас, Австралиа атәылауаҩра адагьы, Джекман Британиа атәылауаҩра имоуп, Британиа ииз иҭаацәа рҟынтә дызхылҵыз азы. Иаб иабду Николас Исидор Беллас дгрецын, уи аамҭазы Османтәи Аимпериа (иахьатәи Грециа) диит. Иҭаацәа динхаҵарала иқьырсианцәан. Джекман ԥшьҩык аиҳабацәа имоуп. 2013 ашықәс азы ацәа аканцер шимоу еилкаан.
2023 азы иара иҳәеит 1996 азы ԥҳәысс дызгаз Деборра-Ли Фурнесси иареи еилыҵырц шрыӡбаз.[1]
Ахыҵхырҭа
https://books.google.com.tr/books?id=5es-AQAAIAAJ&redir_esc=y
https://www.telegraph.co.uk/culture/film/8781262/Hugh-Jackman-The-Wonderful-Wizard-of-Oz.html
https://web.archive.org/web/20151117015720/http://www.star.gr/Pages/Lifestyle.aspx?art=229260&artTitle=chiou_tzakman_stis_fleves_mou_kylaei_elliniko_aima
https://www.comingsoon.net/news/movienews.php?id=81882
https://www.legislation.gov.uk/ukpga/1981/61/section/2/data.htm
Акатегориа:Жьҭаарамза 12 рзы ииз
Акатегориа:1968 шықәсазы ииз
Акатегориа:Актиор
|
41982
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Аҟама
|
Аҟама
|
[[Афаил:Espadon-Morges.jpg|мини|472x472пкс|'''Аҟама''']]
'''Аҟама''', амца злам бџьаруп, ацивилизациақәа жәпакы аҭоурых иалагӡаны рхы иадырхәоз, аиха ма даҽа маҭәахәқәак рыла иҟаҵоу, еиуеиԥшым ашәагаақәа змоу, аҵкарқәа ҵарны, аҵыхәақәа ҵарны, акылҵәара, аԥҟара. Хыҵхырҭақәак изларҳәо ала, аҳәа иахьатәи амца злам абџьарқәа рабдууп. Аҭоурых иалагӡаны, ацивилизациақәа жәпакы ркультура иаҵанакуа аҳәызбақәа ҟарҵон. Урҭ ҿырԥштәыс иааҳгар ҳалшоит аурымқәа рхы иадырхәоз агладиус, аиапонцәа рзы иҷыдоу акатана, аҭырқәцәа рзы иҷыдоу аиатаган, иара убас адыгақәеи аԥсуааи рзы иҷыдоу Шашька, Кама.
Аҟама еиҳарак амаҟаҿы икнаҳаны иргоит. Уи адагьы, иҷыдоу амаҟа ацхыраарала амахәҿаҿы икнаҳазар ауеит. Аибашьраан аҳәақәа аҽы иадҳәалоу амаҟа иадҳәалоуп. Аҟәаҟәа аура 50 сантиметр инаркны 2 метра аҟынӡа иҟоуп. Зны-зынла аса 2 метра инареиҳаны аура амазар алшоит. Аҟәаҟәа напыла иаку ахәҭа (амҵәыжәҩа) ахьӡуп ахәҵәы, ацәеижь аҵыхәа ашьаҭа ҳәа иашьҭоуп, анапы ажәылара иацәызыхьчо ахәҭа абалчак ҳәа иашьҭоуп. Аҳәа ахьчаразы аҭра иҭаҵоуп. Ацәа ма аихатә маҭәашьар ала иҟаҵоуп. Ацивилизациақәа зегьы еиуеиԥшым ахсаалақәа, аҩычагақәа, асахьақәа, мамзаргьы ҩырақәак, аныҳәарақәа аҳәа аҭра иацырҵон, иԥшӡахарц азы. Аурымқәа ргладиусқәа аиха ишалхызгьы, ихәыҷқәан, иласын. Афранцызцәа раҳәақәагьы аихатәын, аха маҷк ихьанҭан. Аџьаруаагьы убасҵәҟьа рхы иадырхәон аихатә ҟамақәа.
== Шашька, Кама ==
Шьашьеи Камеи Нхыҵ-Кавказгьы Кавказ зегьы аҿы рхы иадырхәо аибашьратә мыругақәа роуп. Уи ҭоурыхла зегь реиҳа ихадоу аибашьратә мыруганы иҟан, еиҳаракгьы адыгақәеи аԥсуааи рзы.
[[Афаил:Sabel, schaschka - Livrustkammaren - 1315 (cropped).tif|мини|'''Адыгааи Аԥсуааи Шьашька''']]
== Асахьақәа ==
[[Афаил:Kindjal dagger.jpg|мини|'''Адыгааи Аԥсуааи Аҟама''']]
== Ахыҵхырҭа ==
* https://www.jstor.org/stable/502497
* https://books.google.com.tr/books?id=K0LMLn_CA08C&pg=PA25&redir_esc=y
* https://www.mymartialheritage.org/manuals.html {{Асаит архивтәра|url=https://web.archive.org/web/20221118104707/http://www.mymartialheritage.org/manuals.html |date=2022-11-18 }}<nowiki/>{{Reflist}}
[[Акатегориа:Аҟама]]
|
Аҟама, амца злам бџьаруп, ацивилизациақәа жәпакы аҭоурых иалагӡаны рхы иадырхәоз, аиха ма даҽа маҭәахәқәак рыла иҟаҵоу, еиуеиԥшым ашәагаақәа змоу, аҵкарқәа ҵарны, аҵыхәақәа ҵарны, акылҵәара, аԥҟара. Хыҵхырҭақәак изларҳәо ала, аҳәа иахьатәи амца злам абџьарқәа рабдууп. Аҭоурых иалагӡаны, ацивилизациақәа жәпакы ркультура иаҵанакуа аҳәызбақәа ҟарҵон. Урҭ ҿырԥштәыс иааҳгар ҳалшоит аурымқәа рхы иадырхәоз агладиус, аиапонцәа рзы иҷыдоу акатана, аҭырқәцәа рзы иҷыдоу аиатаган, иара убас адыгақәеи аԥсуааи рзы иҷыдоу Шашька, Кама.
Аҟама еиҳарак амаҟаҿы икнаҳаны иргоит. Уи адагьы, иҷыдоу амаҟа ацхыраарала амахәҿаҿы икнаҳазар ауеит. Аибашьраан аҳәақәа аҽы иадҳәалоу амаҟа иадҳәалоуп. Аҟәаҟәа аура 50 сантиметр инаркны 2 метра аҟынӡа иҟоуп. Зны-зынла аса 2 метра инареиҳаны аура амазар алшоит. Аҟәаҟәа напыла иаку ахәҭа (амҵәыжәҩа) ахьӡуп ахәҵәы, ацәеижь аҵыхәа ашьаҭа ҳәа иашьҭоуп, анапы ажәылара иацәызыхьчо ахәҭа абалчак ҳәа иашьҭоуп. Аҳәа ахьчаразы аҭра иҭаҵоуп. Ацәа ма аихатә маҭәашьар ала иҟаҵоуп. Ацивилизациақәа зегьы еиуеиԥшым ахсаалақәа, аҩычагақәа, асахьақәа, мамзаргьы ҩырақәак, аныҳәарақәа аҳәа аҭра иацырҵон, иԥшӡахарц азы. Аурымқәа ргладиусқәа аиха ишалхызгьы, ихәыҷқәан, иласын. Афранцызцәа раҳәақәагьы аихатәын, аха маҷк ихьанҭан. Аџьаруаагьы убасҵәҟьа рхы иадырхәон аихатә ҟамақәа.
Шашька, Кама
Шьашьеи Камеи Нхыҵ-Кавказгьы Кавказ зегьы аҿы рхы иадырхәо аибашьратә мыругақәа роуп. Уи ҭоурыхла зегь реиҳа ихадоу аибашьратә мыруганы иҟан, еиҳаракгьы адыгақәеи аԥсуааи рзы.
мини|Адыгааи Аԥсуааи Шьашька
Асахьақәа
мини|Адыгааи Аԥсуааи Аҟама
Ахыҵхырҭа
https://www.jstor.org/stable/502497
https://books.google.com.tr/books?id=K0LMLn_CA08C&pg=PA25&redir_esc=y
https://www.mymartialheritage.org/manuals.html
Акатегориа:Аҟама
|
42803
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Гент
|
Гент
|
{{Акарточка анхарҭаҭыԥ
|астатус=Аҳҭнықалақь
|zoom1=9}}
'''Гент''' ({{lang-nl|''Gent''}}, {{lang-fr|''Gand''}}) — нидерландтәи бызшәала ицәажәо Бельгиатәи ақалақьуп, Фламандтәи арегион аҿы Лаиси Ескоути ахьеилало аҭыԥ аҿы иҟоуп. Уи Мраҭашәаратәи Фландриа апровинциа аҳҭнықалақь ауп, 1559 инаркны Генттәи аепископра аҭыԥ ааннакылоит. 269,597 ауаа нхоит, Антверпен ашьҭахь Бельгиа аҩбатәи коммуна ауп. Генттәи агломерациаҿы 455 000 ҩызцәа нхоит.
Ажәытәтәи Фландриатәи аграфство аҳҭнықалақь, ашәҵатәқәеи аҭиҩцәеи рықалақь ду, усҟан Карл V дызхылҵыз, 12-тәи ашәышықәса инаркны, уимоу еиҳагьы 14-тәи ашәышықәса инаркны 16-тәи ашәышықәса аҟынӡа аекономикатәи акультуреи рыҿиара аамҭа ахы иархәаны иҟан. Ари аамҭа инаркны, Гент ақалақь агәҭа иацҵо архитектуратә ҭынха ду еиқәнархеит.
Уи адагьы, иахьа аԥсы ҭоуп акыр зҵазкуа акультуратә ԥсҭазаарала (атеатр, аопера, амузеиқәа), есышықәса имҩаԥысуа афольклортә қәгыларақәа рфестиваль (Gentse Feesten), есышықәса ҩ-миллионҩык рҟынӡа аҭаацәа здызкыло, насгьы жәларбжьаратәи акинофестиваль, уи ҟанаҵоит d' ари ақалақь иҿыцу атуристтә центр ауп.
Иахьа Гент Бельгиа зегь реиҳа ауаа рацәа ахьынхо астуденттә қалақьуп, уаҟа иҟоуп университетқәа, иреиҳау аҵараиурҭақәа, насгьы еиуеиԥшым аусхкқәа рҿы иԥхьагылоу центрны иҟалеит, иаҳҳәап, абиотехнологиа. Генттәи амшынтә баӷәаза, атәыла аҩныҵҟатәи абаӷәаза ацҵаны, тоннажла атәылаҿы ахԥатәи аҭыԥ ааннакылоит, уи ақалақь анаплакы аиҿкаара алнаршеит, ҩаԥхьагьы атрадициатә текстильтә усура ӷәӷәала аҳра ауеит.
[[Акатегориа:Бельгиа| ]]
|
Гент (, ) — нидерландтәи бызшәала ицәажәо Бельгиатәи ақалақьуп, Фламандтәи арегион аҿы Лаиси Ескоути ахьеилало аҭыԥ аҿы иҟоуп. Уи Мраҭашәаратәи Фландриа апровинциа аҳҭнықалақь ауп, 1559 инаркны Генттәи аепископра аҭыԥ ааннакылоит. 269,597 ауаа нхоит, Антверпен ашьҭахь Бельгиа аҩбатәи коммуна ауп. Генттәи агломерациаҿы 455 000 ҩызцәа нхоит.
Ажәытәтәи Фландриатәи аграфство аҳҭнықалақь, ашәҵатәқәеи аҭиҩцәеи рықалақь ду, усҟан Карл V дызхылҵыз, 12-тәи ашәышықәса инаркны, уимоу еиҳагьы 14-тәи ашәышықәса инаркны 16-тәи ашәышықәса аҟынӡа аекономикатәи акультуреи рыҿиара аамҭа ахы иархәаны иҟан. Ари аамҭа инаркны, Гент ақалақь агәҭа иацҵо архитектуратә ҭынха ду еиқәнархеит.
Уи адагьы, иахьа аԥсы ҭоуп акыр зҵазкуа акультуратә ԥсҭазаарала (атеатр, аопера, амузеиқәа), есышықәса имҩаԥысуа афольклортә қәгыларақәа рфестиваль (Gentse Feesten), есышықәса ҩ-миллионҩык рҟынӡа аҭаацәа здызкыло, насгьы жәларбжьаратәи акинофестиваль, уи ҟанаҵоит d' ари ақалақь иҿыцу атуристтә центр ауп.
Иахьа Гент Бельгиа зегь реиҳа ауаа рацәа ахьынхо астуденттә қалақьуп, уаҟа иҟоуп университетқәа, иреиҳау аҵараиурҭақәа, насгьы еиуеиԥшым аусхкқәа рҿы иԥхьагылоу центрны иҟалеит, иаҳҳәап, абиотехнологиа. Генттәи амшынтә баӷәаза, атәыла аҩныҵҟатәи абаӷәаза ацҵаны, тоннажла атәылаҿы ахԥатәи аҭыԥ ааннакылоит, уи ақалақь анаплакы аиҿкаара алнаршеит, ҩаԥхьагьы атрадициатә текстильтә усура ӷәӷәала аҳра ауеит.
|
42651
|
https://ab.wikipedia.org/wiki/Шотландиа_Аҳра
|
Шотландиа Аҳра
|
{{Акарточка аҭоурыхтә ҳәынҭқарра
|даҽа ахьӡ=[[гаел бызшәа|агаел.]]Rìoghachd na h-Alba,<br>
[[Ашотланд бызшәа (агермантә)|скотс.]] Kinrick o Scotland,<br>
[[Англыз бызшәа|англ.]] Kingdom of Scotland<br>
|абираҟ=Flag of Scotland (1542-2003).svg
|агерб=Royal Coat of Arms of the Kingdom of Scotland (Variant 1).svg
|ахҵара=[[Адевиз]]:«In My Defens God Me Defend»<br>«Сыхьчараҿы Анцәа сихьчоит»
|афото=Scotland within Europe in 1190.svg
|ашьақәгылара=843 ш.
|аҳҭнықалақь=[[Сконе]] (1452 ш. аԥхьа)<br>[[Единбург]] (1452 ш. ашьҭахь)
|абызшәақәа=[[гаел бызшәа]],<br>[[Ашотланд бызшәа (агермантә)|скотс]],<br>[[Англыз бызшәа]]
|адинастиа=[[Стиуартраа]],<br>[[Данкельдтәи адинастиа]],<br>[[Макальпинраа]]
|ауааԥсыра рхыԥхьаӡара=(1707 ш. азы) 1,1 миллион
|ақәӡара=78 782 км²
|авалиута=[[Шотландиа афунт]]
|аофициалтә бызшәа=[[гаел бызшәа]],<br>[[Ашотланд бызшәа (агермантә)|скотс]],<br>[[Англыз бызшәа]]<br>[[Алаҭын бызшәа|алаҭын]]
}}
'''Шотландиа Аҳра''' ([[гаел бызшәа|гаел.]] Rìoghachd na h-Alba, [[ашотланд бызшәа (агермантә)|скотс.]] Kinrick o Scotland, [[англыз бызшәа|англ.]] Kingdom of Scotland)
== Аҭоурых ==
== Азгәаҭақәа ==
== Алитература ==
==Азгәаҭақәа==
{{reflist}}
{{Авторитет змоу адыррақәа}}
[[Акатегориа:Шотландиа]]
|
Шотландиа Аҳра (гаел. Rìoghachd na h-Alba, скотс. Kinrick o Scotland, англ. Kingdom of Scotland)
Аҭоурых
Азгәаҭақәа
Алитература
Азгәаҭақәа
Акатегориа:Шотландиа
|
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.