text
string | id
string | filename
string | language
string | language_script
string | source
string | file_path
string | dump
string | language_score
float64 | pii_count
int64 | url
string | idiom
string |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Vella ei in vitg ella Surselva e fa dapi 2016 part dalla vischnaunca Lumnezia. Il vitg era tochen 2015 ina vischnaunca politica svizra en il chantun Grischun en la Val Lumnezia ed appartegnava naven 2016 el circul Lumnezia dil district Surselva oz ella Regiun Surselva.
Quei liug principal della Lumnezia ei in vitg central, situada sin ina terrassa en la part centrala da la val cun il vitg e la baselgia da Sogn Vintschegn sut il vitg a Pleif. Il vitg vegneva numnaus in tudestg entochen 1987 Villa. Ils vitgs vischinadis da Vella ein Cumbel, Degen, Sursaissa, Suraua e Surcuolm.
Istorgia
A Pleif existan fastizs d'in abitadi dal temps da bronz tardiv e scazzis da munaida da la sava dal 3. al 4. tschentaner. La baselgia parochiala da S. Vintschegn cun sia substanza architectonica romanic-gotica (reconstruida il 1661-62), menzionada entourn l'onn 843 sper in bain roial, valeva sco bain feudal imperial. Pli tard ei ella ida en possess dals Welfs al capitel catedral da Constanza. Il 1204 aveva il prevost dal capitel da Constanza il dretg da padrunadi sur la baselgia. El temps medevial era ella en possess dals signurs de Belmont, il 1371 dals baruns de Sax-Mesauc (ierta) ed il 1483 da l'uestg da Cuera.
La baselgia (en possess dal cumin da la Lumnezia) era il center d'ina gronda pravenda da vallada che cumpigliava l'entira regiun da la posteriura dretgira auta da la Lumnezia. Duront la colonisaziun intensiva tras ils Gualsers ei sa separada la Val S. Pieder ecclesiasticamain da Pleif (ca. 1300). La baselgia da Sogn Maria a Degen/Fraissen era sa liberada gia pli baul ed aveva formada in'atgna pervenda sco autras baselgias el vischinadi da Vella ed in Val Lumnezia.
Grazia a sia funcziun da center ecclesiastic ed a l'influenza da la famiglia patriziana de Mont, ch'ha appartegniu a la classa dirigenta da la Lumnezia e da la Ligia Grischa dal 15. fin il 19. tschentaner ei Vella diventau in liug principal dalla val. A Vella se radunavan las dertgiras ed - en roda cun auters vitgs - era il cumin. La vischnaunca dispona dapi il 1887 d'ina scola secundara cirquitala che forma oz il centre principal da scola en la vallada da Lumnezia.
Populaziun: 1808 199 abitonts; 1835 301; 1850 229; 1900 272; 1950 418; 1990 398; 2000 441.
Dapi l'avertura da las Pendicularas Val Lumnezia SA (1970) ei vegniu mess a disposiziun dapli spazi d'abitar per il turissem (d'enviern). Il 2002/03 offriva Vella 494 letgs en la parahotellaria. Denton che l'agricultura tradiziunala tschessa, creschan dapi il 1980 ils secturs secundar e terziar. La meglieraziun era 1977-2007. In grond part da la populaziun da Vella stgontscha la lingua romontscha (idiom: sursilvan). Ei dat diversas hotels, usterias e ina buna infrastructura sco per exempel scolas ed ina biblioteca a Vella.
Colliaziuns
Pagina-web uffiziala da la vischnaunca
Dossier Val Lumnezia sin chattà.ch
|
roh_wiki_03298
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vella
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vellerat e ina vischnanca svizra dal chantun Giura en il district Delémont.
|
roh_wiki_03299
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vellerat
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
In velo (furma curta da franzos vélocipède ‹pe svelt›; da latin velox ‹svelt› e pes ‹pe›) è in vehichel, per ordinari a duas rodas, che vegn mess en moviment be tras la forza musculara da la persuna ch’al maina. Furmas spezialas tanschan dal velo d’ina roda sur il tandem per duas persunas fin als velos a trais rodas ed a las ricschas. Sper la varianta usitada cun pedals datti er velos che vegnan mess en moviment cun manvellas a maun.
Istorgia
Dresina
L’onn 1817 ha il funcziunari forestal badais Karl Drais preschentà sia maschina dad ir (numnada pli tard dresina) sco alternativa al chaval. Pervi da l’erupziun dal vulcan indonais Tambora l’avrigl 1815 avevi dà da quel temp nauschas racoltas, uschia che blers chavals avevan stuì vegnir mazzads per mancanza da pavel.
La dresina è bain vegnida copiada repetidamain, ma betg sviluppada vinavant ed è la finala ida en emblidanza; per part l’han ins er scumandà pervi dal privel da collisiun cun peduns. Pli tard è sa sviluppada la viafier ed ha uschia purschì in’alternativa a chaval e charrotscha per surmuntar grondas distanzas. Pir en rom da l’auta industrialisaziun en la segunda mesadad dal 19avel tschientaner han ins puspè sviluppà maschinas dad ir, munì quellas bainspert cun pedals e sviluppà vinavant fin ca. 1900 al velo sco ch’ins al enconuscha anc oz.
Pedals
L’emprim ha dominà la grondezza da rodas d’in diameter da 60 cm ch’ins ha surpiglià da la dresina. Gia a partir da pitschnas sveltezzas sa laschava uschia charrar tegnend l’equiliber.
Il 1853 ha Philipp Moritz Fischer da Schweinfurt sviluppà l’emprim velo cun pedalera ch’è cumprovà a moda segira. Ils pedals sa chattavan vi da l’axa da la roda davant. Er il patent american dal Franzos Pierre Lallement – probablamain sviluppà en Frantscha da Pierre Michaux – preschenta ina pedalera ch’è montada directamain vi da la roda davant d’ina dresina (1866).
Velo aut
Cun pedalar enavant vegniva la roda davant adina vieuta levet a dretga u a sanestra, quai che difficultava il ballantschar. Perquai han ins cumenzà a spustar la posiziun da seser enavant e pli ad aut – uschia vegniva la forza plitost da surengiu e la roda sa vulveva damain cun pedalar. En pli sa laschavan uschia cuntanscher pli autas sveltezzas, damai ch’ina pedalada fascheva avanzar il velo per ina pli gronda distanza. En il decurs da quest svilup han ins er prendì en cumpra ch’il velocipedist na cuntanscheva davent dal sez betg pli il fund cun ils pizs dals pes. Successivamain ha quai manà al velo aut (er numnà velo cun roda gronda).
Areguard la segirezza ha il velo aut però furmà in svilup ordvart problematic: Per l’ina seseva il velocipedist fitg enavant, uschia ch’el cupitgava tgunsch davantgiu cun franar u en cas da pitschens impediments; per l’autra seseva el uschè ad aut ch’ina cupitga manava savens a grevas blessuras, tranter auter dal chau. Apaina ch’il velo bass è stà sviluppà, è il velo aut perquai svanì quasi dal tuttafatg. Al privel da cupitgar dal velo aut regorda la noziun englaisa safety bicycle ch’è vegnida en diever per il velo bass da pli tard.
Dal velo aut al velo odiern
Sco mesira cunter il privel da cupitgar dal velo aut han ins sviluppà ils onns 1879/1884 ina tracziun a chadaina che transmetta la forza d’ina roda gronda sin ina roda pli pitschna, augmentond pia la sveltezza, e montà la pedalera tranter la roda davant e la roda davos. Cun il Rover II dal 1885 è quai daventà l’equipament da standard en la construcziun da velos. Areguard la grondezza da las rodas e la posiziun dal sez è il velo puspè s’avischinà a la dresina d’antruras. Ord vista da la statica e da l’estetica è il rom dal velo sa sviluppà fin la fin dals onns 1880 al ‹rom da diamant› (englais ‹diamond› = rombus) sco ch’el è usità fin oz. Successivamain èn vegnids vitiers ulteriurs elements sco glisch, paralozzas, scalin, portabagascha ed auter ch’han furmà dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner l’equipament da standard dal velo.
A la derasaziun dal velo bass ha – sper ils aspects da segirezza – contribuì il fatg che quel era a la fin dals quints er superiur al velo aut areguard la sveltezza. Dal reminent han ins er sviluppà ils onns 1880 e 1890 las emprimas motos ed ils emprims automobils a basa da la tecnica da velos.
Svilup en il 20avel e 21avel tschientaner
Pervi da ses pretsch relativamain bass è il velo sa sviluppà a l’emprim med da traffic individual ch’ha cuntanschì las massas. En ils pajais industrialisads ha il velo chattà ina vasta derasaziun en il decurs da l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner. Da quel temp è il velo daventà pajabel per ils lavurants; quels èn sa servids da quel per far il viadi al lieu da lavur che daventava adina pli lung pervi da l’industrialisaziun ed urbanisaziun progredenta. En il tranterguerras è il velo avanzà en l’Europa al pli impurtant med da traffic individual insumma. En las citads tudestgas cun dapli che 100 000 abitants gievan per exempel l’onn 1936 tranter 43 e 61 % dals lavurants cun velo a la lavur. Ma er per excursiuns en il temp liber è il velo daventà adina pli popular; l’onn 1938 existivan gia vias da velo d’ina lunghezza da dapli che 10 000 km.
A partir dals onns 1950 ha alura il traffic motorisà stgatschà adina dapli a l’ur il velo. Surtut la bainstanza generala dals onns 1960 en ils pajais industrialisads ha gì per consequenza ch’il velo sco med da traffic il pli frequent è vegnì remplazzà tras motos e la finala tras autos. En pajais main sviluppads ha il velo mantegnì er vinavant ina muntada cumparegliabla a quella en l’Europa da l’entschatta dal 20avel tschientaner; en cas ch’il svilup economic avanza, vegn el però er remplazzà là successivamain tras l’auto (p.ex. en China).
Pir suenter las crisas d’ieli en ils onns 1970 e grazia ad ina pli auta schientscha ecologica ha il velo puspè chattà en ils pajais industrialisads dapli attenziun. Parallelamain è creschì l’interess public da (puspè) etablir il velo en il traffic citadin per reducir las colonnas ed emissiuns dal traffic motorisà. Grazia a las vastas investiziuns en l’infrastructura da velos (vias resp. vials da velo, agens parcadis da velos, sistems d’emprestar velos e.a.) è la cumpart dals velocipedists s’augmentada successivamain. Citads exemplaricas en quest reguard furman Münster e Copenhagen, nua ch’ils velos muntan a dapli che 35 % da l’entir traffic.
In nov svilup furman ils velos a motor electric che cumpletteschan e remplazzan per part ils velos tradiziunals.
Muntada sco med da traffic
Dapli che 50 % da tut ils viadis che vegnan fatgs en citads èn pli curts che tschintg kilometers, sa laschan pia far bain cun velo. L’infrastructura publica lubescha en il fratemp er da cumbinar il velo cun il traffic public: En ina gronda part dals trens, bus, trams e metros èsi ozendi pussaivel da prender cun sai il velo. En vischinanza da las staziuns dal tren u da bus sa chattan savens er parcadis da velos.
Er il turissem da velo ha gia cumenzà a sa sviluppar vers la fin dal 19avel tschientaner, inclus cudeschs cun descripziuns da rutas. In fenomen dal turissem da massa è quel però pir daventà ils ultims decennis, surtut grazia a las vias a lunga distanza endrizzadas aposta per velos e grazia a purschidas da velo specificas en ils lieus da vacanzas.
Sia muntada sco med da traffic n’è betg il davos er d’attribuir al fatg ch’il velo furma il med da traffic il pli ecologic insumma. La persuna che va cun velo sa mova cun l’atgna forza e na dovra nagins auters indrizs u carburants, auter che l’agen nutriment. Cuntrari a l’ir a pe vegn la gronda part dal pais dal corp rudlada e betg purtada.
Il velo cun pedals, chadaina e transmissiun ha in’efficacitad da 90 fin 98 %; quai è schizunt pli aut ch’il moviment da las giugadiras da l’uman cun ir a pe (84 %). Nagin’autra moda da sa mover (ni da l’uman ni dals animals) basegna uschè pauca energia chinetica sco l’ir cun velo (0,6 joule per gram e kilometer). L’efficacitad netto da l’ir cun velo giascha tar 20 fin 28 % (quasi tuttina sco dad ir a pe); tar il nudar èn quai per exempel be 3 fin 6 %. La resistenza da rudlar munta a 61 % (tar ina sveltezza normala da 15 km/h), la resistenza da l’aria vegn inditgada cun 16 %.
Construcziun
Furmas da construcziun
Il velo consista per ordinari da duas rodas ed è concepì per ina persuna. Daspera datti er velos per duas persunas (tandems) e construcziuns d’ina roda, da trais rodas u er da quatter rodas.
Tut tenor diever èn sa sviluppadas differentas furmas da construcziun. Quellas servan per exempel a reducir il pais (velo da cursa) u ad augmentar la stabilitad (velo da muntogna). Sper ils velos da citad sa fan valair adina dapli er ils e-bikes u velos electrics.
Construcziuns in pau pli exoticas furman il velo da giaschair e differentas construcziuns cun ina manvella che na vegn betg messa en moviment cun ils pes, mabain cun ils mauns.
Las parts dal velo
Tar las parts essenzialas dal velo tutgan:
il rom (A)
la furtga ed il guvernagl (C)
las rodas (che sa cumponan da mosel, fis, giavegl e pneu) (B)
il sez u la sella dal velo (26)
la pedalera cun la curuna dentada ed ils pedals (9–13)
la chadaina (10)
ils frains per la roda davant (21) e la roda davos (6)
Tut tenor vegn la funcziunalitad cumplettada tras ils suandants elements:
il scalin
la glisch
la midada da girs (7/8)
la protecziun da la chadaina
il paralozza
il portabagascha
il portavelos
Svilup e moda da construcziun da singulas parts
Rom dal velo
Vers il 1880 è sa messa tras la furma da construcziun dal rom cun in trapez sco part principala ed in triangul dubel per la construcziun da la part davos.
Il rom da la dresina era da lain, pli tard èn suandadas construcziuns d’atschal massivas ch’eran correspundentamain grevas. Il 1885 han ils frars Mannesmann laschà patentar ina procedura da construir bischens d’atschal senza cusadira. Questa moda da construcziun è sa messa tras vastamain. Ozendi vegnan per part duvradas ulteriuras materialias sco aluminium u carbon.
Tar il velo da dunnas è usitada da l’entschatta ennà in pau in’autra geometria. Quai betg per motivs anatomics, mabain per pussibilitar d’ir cun velo cun rassa. Pir dapi ca. il 1920 èsi daventà socialmain acceptabel che dunnas portian er chautschas. Il princip da construcziun da velos da dunnas maina a roms main stabils; perquai n’èn quels betg usitads en il sport u per intents da gronda chargia.
Transmissiun a chadaina
Contribuì a moda essenziala al svilup dal velo odiern ed a la vasta derasaziun da quel ha l’invenziun da la transmissiun a chadaina, medemamain enturn il 1880.
Cun installar rodas dentadas da differenta grondezza vi da la manvella (pedalera) e l’ischigl da la roda davos han ins surpiglià per il velo il princip da la transmissiun: Tut tenor la relaziun da transmissiun sa volva la roda davos pliras giadas cun ina suletta rotaziun da la manvella. Sper la midada da girs a basa da pliras rodas dentadas exista er la transmissiun cun agid d’in mosel ch’è integrà en l’ischigl da la roda davos; quest’ultima construcziun è pli greva e betg tuttina efficazia ed è e perquai main derasada.
La roda libra, vul dir l’indriz che procura ch’ils pedals sa movan be cun muventar quels activamain, è usitada dapi ca. il 1890.
Pneus
Oriundamain eran las rodas dal velo munidas cun tschertgels da fier, pli tard cun tals da gumma. Il 1888 ha il veterinari scot John Boyd Dunlop inventà per la segunda giada suenter Robert William Thomson il pneu emplenì cun aria. Quel moderescha ils culps da las malgulivezzas sin via ed augmenta l’aderenza al terren. Ils emprims pneus demontabels han sviluppà ils frars Michelin l’onn 1890 en Frantscha. A l’entschatta èn ils pneus emplenids cun aria fruntads sin gronda sceptica; sa mess tras èn els pir cur ch’ins ha cuntanschì cun quels adina dapli success tar cursas da velo.
Ulteriurs svilups
Ulteriurs svilups, sper la construcziun da las parts centralas numnadas, han tranter auter pertutgà ils frains (dal frain a cuntrapedal als frains a giavegl; ils ultims decennis per part frain a rudella); la suspensiun (surtut per velos da muntogna ed en spezial da downhill) e la glisch (dal dinamo a LED).
Il svilup actual il pli marcant, che s’effectuescha adina dapli er sin il traffic sin via, è la derasaziun creschenta dals velos electrics (e-bike). Damai che l’atgna forza da tracziun dal velocipedist vegn sustegnida qua tras in motor, sa tracti tar quel d’ina furma intermediara tranter velo e traffic motorisà.
Segirezza sin via
Per ir cun velo en il traffic sin via n’èsi betg necessari da far in examen ed er betg d’avair in permiss spezial. Tuttina valan sa chapescha las prescripziuns da traffic, las qualas ston esser enconuschentas er als velocipedists.
In velo sto esser equipà cun pneus pumpads e cun dus frains ferms. Obligatorics èn er reflecturs davant (alv) e davos (cotschen) sco er – cun excepziun dals velos da cursa – vi dals pedals (oransch). Ultra da quai ston velos e mountainbikes esser equipads cun almain ina glisch alva che traglischa en moda quieta e permanenta vers enavant e cun ina glisch cotschna che traglischa en moda quieta e permanenta vers enavos, apaina che las autras persunas ch’utiliseschan er la via n’als pon betg pli percorscher ad ura. Ulteriuras glischs sbrinzlantas èn permessas. La vignetta da velo è vegnida abolida il 2012. Dapi il 2017 n’è er il scalin betg pli obligatoric.
Cumbain ch’i n’è betg prescrit, vegni cusseglià d’avair si ina chapellina per ir cun velo. Mintg’onn datti 26 000 accidents da velo, 1600 cun grevas blessuras dal chau. Ina chapellina da velo mitigescha il culp en cas d’ina collisiun e reducescha las blessuras dal chau per 70 %. La chapellina duai esser munida cun l’indicaziun EN 1078 e s’adattar bain a la furma dal chau. L’ur davant da la chapellina duess sa chattar dus dets sur la ragisch dal nas. Ins duai stender bain ils bindels da mintga vart da la chapellina e la metter si er per distanzas curtas.
Per prevegnir ad accidents èsi impurtant che persunas e vehichels vegnian vesids baud. Blers accidents pudessan vegnir evitads, sche las manevras da franar e da guntgir vegnissan cumenzadas ad ura. La notg è la ristga d’in accident bler pli gronda ch’il di. Igl è evident ch’il vesair e ch’il vegnir vesì èn gist l’enviern – pervi da la stgirezza che dura pli ditg e pervi da las relaziuns meteorologicas – spezialmain impurtants. Ils velocipedists èn spezialmain periclitads: Pervi da lur siluetta graschla èn velos mal perceptibels la notg e perquai er suttamess ad ina gronda ristga d’accidents. Per quest motiv èsi fitg impurtant da resguardar sin far notg – e sche l’aura pretenda er il di – las prescripziuns areguard la glisch davant e davos ed ils reflecturs. Ultra da quai vegn cusseglià oravant tut a peduns, dentant er a velocipedists e manischunzs da mopeds, da purtar vestgadira clera e/u materials reflectants la notg u sin far notg.
Segns corrects procuran per clerezza: Blers velocipedists midan direcziun senza mussar quai al traffic restant cun far in segn cun il maun. Tenor la statistica d’accidents datti savens grevs accidents da traffic cun donns da persunas e da material, perquai ch’ins ha emblidà da dar segn. Mintga midada da direcziun, mintga midada da vial u vial da circulaziun è d’annunziar ad uras e precisamain. Quai vala en mintga cas, pia independentamain sch’in auter participant al traffic è da manaivel u sch’ins è sulet sin via. Attenziun speziala merita il traffic circular: Cun entrar en il giratori na ston ins betg dar segn. Avant che bandunar quel ston ins dar segn cun il maun. Quai na dastga betg succeder memia baud per ch’ils manischunzs ch’entran na sajan betg irritads.
Prescripziuns per velos electrics
En connex cun velos electrics sto vegnir distinguì tranter velos electrics plauns (assistenza dal pedal fin 25 km/h) e velos electrics svelts (assistenza dal pedal fin 45 km/h). La vegliadetgna minimala per tut ils velos electrics è 14 onns. Velos electrics plauns dastgan vegnir guidads a partir da 16 onns senza permiss da manischar. Giuvenils che possedan in permiss da manischar da la categoria M (velos a motor) dastgan guidar a partir da 14 onns velos electrics plauns. Per velos electrics svelts dovri en mintga cas in permiss da manischar (almain da la categoria M). Cun velos electrics ston ins ir sin vias e sin vials da velo. Cun velos electrics plauns dastgan ins ir sin vias ch’èn signalisadas cun in «scumond da traffic per velos a motor». Per velos electrics svelts vala quai mo, sch’ins metta giu il motor. Velos electrics svelts dovran vinavant in numer d’immatriculaziun ed ina vignetta. I vegn recumandà da purtar ina chapellina. Per velos electrics svelts è quai obligatoric.
Annotaziuns
Litteratura
Werner Aidn: Diamant. Fahrräder, Motorräder, Radsport. Maxime, Lipsia 2010, ISBN 978-3-931965-25-9.
Peter Appeltauer: Das Kleingedruckte beim Radfahren. Physikalische Hintergründe Ihres Radsportalltags. Maxime, Lipsia 2013, ISBN 978-3-931965-41-9.
Richard Ballantine, Richard Grant: Richard’s Bicycle Repair Manual. Dorling Kindersley, 1994.
Bike-Reparatur-Handbuch. Delius Klasing, Bielefeld 1994, ISBN 3-7688-0867-X.
Béatrice Couzereau: Fachwörterbuch der Zweiradtechnik/Two Wheeler Technical Dictionary. BVA, Bielefeld 1990, ISBN 3-87073-054-4.
Pryor Dodge: The Bicycle. Flammarion, 1996
Faszination Fahrrad. Geschichte – Technik – Entwicklung. Vorwort von Hans-Erhard Lessing. Moby Dick, Kiel 1997, ISBN 3-89595-118-8; Delius Klasing, Bielefeld 2007, ISBN 978-3-7688-5253-1.
Florian Freund: velo evolution – Fahrradgeschichte. Entwicklung – Design – Hintergründe. Maxime, Bern 2014, ISBN 978-3-931965-26-6.
Michael Gressmann: Fahrradphysik und Biomechanik. Technik – Formeln – Gesetze. Moby Dick, Kiel 1987; 9avla ediziun repassada ed augmentada: Delius Klasing, Bielefeld 2005, ISBN 978-3-7688-5222-7.
Heinrich Horstmann: Meine Radreise um die Erde. Der Bericht des ersten deutschen Fahrradweltreisenden anno 1895. Maxime, Lipsia 2007, ISBN 978-3-931965-06-8.
Jesús Ilundáin-Aguruzza, Michael W. Austin & Peter Reichenbach (ed.): Die Philosophie des Radfahrens. Mairisch-Verlag, Hamburg 2013, ISBN 978-3-938539-26-2
Hans-Erhard Lessing: Automobilität. Karl Drais und die unglaublichen Anfänge. Maxime, Lipsia 2003, ISBN 3-931965-22-8.
Hans-Erhard Lessing. (ed.): «Ich fahr’ so gerne Rad…» Geschichten vom Glück auf zwei Rädern. dtv, Minca 2007, ISBN 978-3-423-20985-4.
Hans-Erhard Lessing: Karl Drais. Zwei Räder statt vier Hufe. Braun, Karlsruhe 2010, ISBN 978-3-7650-8569-7.
Gustav Steinmann: Das Velocipede, seine Geschichte, Konstruktion, Gebrauch und Verbreitung. Hyperion, Neufahrn 2008, ISBN 978-3-89914-018-7.
Fritz Winkler, Siegfried Rauch: Fahrradtechnik. Konstruktion, Fertigung, Instandsetzung. Bielefelder Verlagsanstalt, Bielefeld 1980; 10avla ediziun repassada ed actualisada 1999, ISBN 3-87073-131-1.
Colliaziuns
Wikipedalia – wiki davart il velo
Smolik Velotech
Sheldon Brown
European Cyclists’ Federation (ECF)
Pro Velo Svizra
Cun velo en Svizra
|
roh_wiki_03300
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Velo
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Venderdi Sench (per rumauntsch grischun Venderdi Sontg) es il di festel cur cha'ls cristiauns s'algordan da la mort da Gesu Crist sülla crusch.
Celebraziun
I'l protestantissem es il Venderdi Sench sto tradiziunelmaing il di festel principel e l'otezza dal an da baselgia. Suvenz vaiva lö in occasiun da Venderdi Sench eir la confirmaziun. Hozindi vain vis danöv il connex necessari dal di cun Pasqua duos dis pü tard.
Ils cults divins da la baselgia romauna catolica sun consciaintamaing quiets e libers da bgers elemaints da la liturgia üsiteda. L'uter es nüd, mincha ornamaint mauncha e la glüsch eterna nun arda.
Dret dal stedi
In bgers pajais europeics esi scumando d'arrandscher occurenzas da divertimaint in Venderdi Sench.
Litteratura
G. Romer: Die Liturgie des Karfreitags (= La liturgia dal Venderdi Sench); in: Zeitschrift für Katholische Theologie 77 (1955), pag. 39–92 (dal püt da vista da l'istorgia da liturgia). ISSN 0044-2895
Manfred Jakubowski-Tiessen, Die Leiden Christi und die Leiden der Welt. Die Entstehung des lutherischen Karfreitags (= Las suffrentschas da Crist e las suffrentschas dal muond, in: Wolfgang Behringer, Hartmut Lehmann e Christian Pfister (edituors), Kulturelle Konsequenzen der "Kleinen Eiszeit" (= Consequenzas culturelas dal temp da glatsch pitschen), Göttingen 2005, pag. 195-213.
Colliaziuns
ün ABC da la cretta davart Venderdi Sench, publicho da la baselgia evangelica in Germania
|
roh_wiki_03301
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Venderdi_Sontg
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vendlincourt e ina vischnanca svizra dal chantun Giura en il district Porrentruy.
|
roh_wiki_03302
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vendlincourt
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Venezuela (num uffizial: República Bolivariana de Venezuela) è in pajais da l'America meridiunala. Sia chapitala è la citad da Caracas.
Sia surfatscha è 916 445 km².
Sia populaziun è 25 730 435 abitants (2006).
Il linguatg uffizial è il spagnol.
Proclamaziun da l'independenza: 5 da fanadur da 1811.
|
roh_wiki_03303
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Venezuela
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Venthône (tudestg Venthen) è ina vischnanca politica svizra en il chantun Vallais. Ella è situada en il district Sierre (tud. Siders).
|
roh_wiki_03304
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Venth%C3%B4ne
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Venus (simbol: ) è il segund planet dapi il sulegl en il Sistem Solar. Il planet sa numma suenter la deessa romana dal amur. Venus è considerà in planet telluric. Venus po sa referir a la "Staila dal damaun" u Staila da la saira".
Glinas
Venus na fa betg ina glina però ha in quasi-satellit che sa numma 2002 VE68.
|
roh_wiki_03305
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Venus_%28planet%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Verdabbio è ina vischnanca politica svizra en il chantun Grischun che appartegna al circul Roveredo dal district Moesa.
|
roh_wiki_03306
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Verdabbio
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vergeletto è ina vischnanca politica svizra en il chantun Tessin che appartegna al circul Onsernone dal district Locarno.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03307
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vergeletto
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vermes e ina vischnanca svizra dal chantun Giura en il district Delémont.
|
roh_wiki_03308
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vermes
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vermont (uffizialmain: State of Vermont) è in stadi federativ dals Stadis Unids da l'America. Sia chapitala è Montpelier. Sia populazuin munta a 621'760 abitants.
Geografia
Il stadi ha ina surfatscha da 24'923 km²
Colliaziuns
Pagina uffiziala
|
roh_wiki_03309
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vermont
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vernamiège è ina citad svizra en il chantun Vallais è ina district Hérens.
|
roh_wiki_03310
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vernami%C3%A8ge
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vernate è ina vischnanca politica svizra en il chantun Tessin che appartegna al circul Agno dal district Lugano.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03311
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vernate
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vernay è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Broye.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03312
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vernay
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vernayaz è ina vischnanca politica svizra che appartegna al district Saint-Maurice en la part francofona dal chantun Vallais.
|
roh_wiki_03313
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vernayaz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vernier è ina citad svizra dasper Genevra.
|
roh_wiki_03314
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vernier
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Verscio è ina vischnanca politica svizra en il chantun Tessin che appartegna al circul Melezza dal district Locarno. A Verscio sa chatta er la scola da teater da moviment Scuola Teatro Dimitri.
|
roh_wiki_03315
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Verscio
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Mintga cultura veglia aveva ses agents versets magics tge agidan als lieuds da cretscher ha ina vita magica.Quels versets magics en vegni rezita dals druids en zeremonias magicas.
Qua en in pers:
Fontauna
Deplazes,Gion, Funtaunas,Istorgia da la litteratura rumantscha per scola e pievel,tom 1,Lia rumantscha,Cuira,1993,26-27.
|
roh_wiki_03316
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Versets_magics_e_da_medischina
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Versoix è ina citad svizra en il chantun Genevra.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03317
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Versoix
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Versomi (tudestg ed uffizial Versam) è ina vischnanca politica svizra en il district Surselva dal chantun Grischun.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03318
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Versomi
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il vertinet u vertinet europeic (Ostrya carpinifolia) è ina spezia da plantas da feglia or dal gener Ostrya; quest ultim dumbra en tut il mund radund otg fin diesch spezias e tutga tar la famiglia dals badugns (Betulaceae).
Num
Il num dal gener Ostrya designava gia en il grec vegl ed en il latin il vertinet. La noziun sumeglia il pled grec oxys per fau verd. Omadus pleds vegnan manads enavos sin óstreon = austra, perquai ch’il lain è fitg dir – sco las conchiglias da l’austra. Il num dal gener carpinifolia munta ‹sco la feglia dal fau alv› e fa allusiun a la feglia dals dus geners che sumeglia fitg in l’auter.
Descripziun
Habitus
Il vertinet è ina planta da la quala la feglia croda d’atun. La planta vegn per ordinari fin a 15 meters auta, darar fin a 20 meters. Il mutagl cuntanscha ina grossezza da fin a 0,5 meters. Tipic per il vertinet è la curuna che cumenza fitg a bass. Tar plantas giuvnas è quella plitost radunda, pli tard ha ella ina furma pli averta. Il vertinet è ina spezia che crescha svelt, ma ella daventa darar pli veglia che 100 onns.
Lain e scorsa
Tar la planta giuvna è la scorsa glischa e da colur grischa fin brin grischa; pli tard daventa quella brin stgira e plain sfessas e sa schlia en furma da plattas cun chantuns. Sut questas plattas sa mussan savens flatgs da colur oranscha.
Il lain è grev, zai e dir. Gist pinà ha quel ina spessezza da 0,9 fin 1,1 g cm−3, en furma setgentada da 0,77 g cm−3. Durant setgentar sa furman sfessas. Il cor dal bist è da colur brin clera fin brin stgira, sa differenziescha però en la coluraziun be pauc dal lain alv. En general sa lascha il lain scumbigliar tgunsch cun quel dal fau alv.
Brumbels e feglia
Ils brumbels han la furma d’in tgeiel a piz e stattan a dretg ora. Els èn verds cun flatgs brins, glischants e tatgus. Ils chatschs èn da colur brin cotschna fin brina e fitg pailus; quels disponan da poras da corc da colur oranscha.
Ils fegls èn ordinads en lingia dubla ed han ina furma lunghenta, ovala. Il moni è tschintg fin otg millimeters lung e levamain pailus. Il plat dal fegl ha ina lunghezza da set fin nov centimeters ed ina ladezza da trais fin tschintg centimeters; la ladezza maximala è situada en la mesadad inferiura dal fegl. La basa dal plat è in pau smuttada u radunda resp. en furma da cor ed è per il pli asimetrica. Il piz dal fegl è da furma gizza. L’ur dal fegl è resgià dubel e fitg giz. Vers il piz èn ils dents faudads e levamain enrullads vers l’ur. Mintga mesadad dal plat dal fegl è cuverta cun 14 fin 16 avainas secundaras. Cuntrari al fau alv dispona il vertinet d’avainas terziaras bain visiblas. La vart sura dal fegl è verd stgira, glischanta, bunamain niva e senza glondas. La vart sut è verd clera – surtut tar fegls giuvens – e cuverta spessamain cun glondas senza moni. Las avainas èn munidas cun chavels che van suenter il fegl ed èn steris. L’atun daventa la feglia melna.
Flurs e fritgs
Ils vertinets èn unichasans, vul dir che la singula planta è ubain feminina u masculina. Las flurs masculinas cumparan gia l’atun da l’onn avant e passentan l’enviern en furma da minas serradas. Dal temp da fluriziun l’avrigl/matg sa stendan las minas sin ina lunghezza da sis fin otg centimeters e cuntanschan alura ina ladezza da quatter fin sis millimeters. Ils fegls exteriurs han ina lunghezza da radund trais millimeters, èn d’in verd fustg, tschegliads spessamain e munids cun in piz brin cotschen. Mintga flur posseda quatter fin diesch stamins che na surpassan betg u strusch il fegl exteriur. Ils satgets da pollen han al spitg in tschof chavels, ils fils da stamin èn bipartids.
Las minas femininas han ina lunghezza da quatter fin sis centimeters, èn situadas orasum la roma e sa cumponan da bleras flurs. Fin la fluriziun sa chattan quellas en posiziun verticala, silsuenter pendan ellas. Las flurs possedan be in perigon modest, èn però circumdadas d’ina paletscha en furma da satg. Las flurs sa chattan en pèrs en ils anguls da fegls che crodan baud. L’impollinaziun succeda tras il vent.
Il portafritgs sumeglia il portaflurs feminin da la virtit. El ha ina furma da puscha u ovala, ina lunghezza da fin a sis centimeters ed ina grossezza da 1,5 fin 3 centimeters. Il pericarp sa furma or da fegls ch’èn creschids ensemen ed è cuvert cun in pail spess. A l’entschatta è quel oval u plat e da colur melnenta fin alva; pli tard è el scuflà e da colur brina. En il pericarp sa chatta ina nusch ch’è pitschna, brina e traglischanta. Ils fritgs madiran tranter l’avust e l’october.
Dumber da cromosoms
Il dumber da cromosoms munta a 2n = 16.
Derasaziun
L’areal da derasaziun dal vertinet cumpiglia vastas parts da la regiun da la Mar Mediterrana e da la zona submediterrana da las Alps. Quel tanscha da la Provence vers ost sur las Alps dal Sid e vinavant sur la Croazia e Serbia fin en la Bulgaria. En il sid tanscha l’areal da la Corsica e Sardegna sur l’Italia e Sicilia fin en Grezia (senza la Creta). En l’ost cumpiglia l’areal l’Asia Minura fin al Taurus, il Caucasus ed il Libanon.
En la regiun centrala è il vertinet preschent a l’ur meridiunal da las Alps e per part en las Alps Centralas. La planta vegn ad esser arrivada qua en la perioda chauda suenter il temp da glatsch. Ella cumpara per part en las regiuns Stiria, Carinzia, en il Tirol dal Sid, en la Carnolia, sper Triest ed en l’Istria sco er en singuls cas en il Tessin e las valladas dal Grischun dal Sid.
Pli baud era il vertinet derasà pli vastamain en l’Europa dal Sid. La diminuziun da la spezia vegn attribuida a l’utilisaziun da la laina exagerada.
Ecologia
Tar il vertinet sa tracti d’ina spezia submediterrana fin mediterrana. Ella basegna da stad in clima chaud e d’enviern in clima miaivel e ritg da precipitaziuns. La planta cumpara en territoris cun ina temperatura media annuala da 12,5 fin 15,5 °C ed ina quantitad da precipitaziuns annuala da 1200 fin 1450 millimeters.
La spezia crescha da preferenza sin terren grippus, ritg da chaltschina (ma er sin silicat). A l’ur settentriunal da ses territori da derasaziun, en l’Europa Centrala, crescha ella surtut sin spundas da chaltschina sitgas orientadas vers sid, e quai sin il stgalim collin e submontan. Ella crescha fin en autezzas da maximalmain 1300 m.
Sociologia
Tar il vertinet sa tracti d’in tipic represchentant dal guaud da feglia, da carst e da bostgaglia submediterran. La planta furma qua societads cun il ruver pailus (Quercus pubescens), il fraissen da manna (Fraxinus ornus), l’ischi champester (Acer campestre), l’ischi franzos (A. monspessulanum), il tscharescher chanin (Prunus mahaleb), il cudognast pailus (Cotoneaster tomentosus), l’atschisper (Amelanchier ovalis), il lantagen cumin (Viburnum lantana) e.a.
En l’Europa Centrala cumpara la planta surtut en furma dal guaud da vertinets e da fraissens da manna, per part er cun ruvers pailus. Damai che quests guauds creschan en lieus isolads n’èn els strusch periclitads. En quests biotops vivan bleras spezias d’animals e da plantas fitg raras.
Utilisaziun
Il vertinet dispona d’ina gronda capacitad da producir plantinas dal tschep; perquai è la planta savens da chattar en guauds mesauns e bass che servan a gudagnar laina dad arder.
Il lain sa lascha resgiar bain, furar e turnar. El è ordvart resistent cunter isada e vegn perquai duvrà per construir mobiglias (surtut sutgas), parts d’instruments, spols, zullas, martels, squaders, fis e culas.
Annotaziuns
Litteratura
Dénes Bartha: Ostrya carpinifolia. En: P. Schütt e.a. (ed.): Lexikon der Forstbäume, Nikol, Hamburg 2006, p. 347–352, ISBN 978-3-937872-39-1.
Colliaziuns
Vertinet, sin: infoflora.ch
Vertinet, sin: baumkunde.de
Divers maletgs da la planta
|
roh_wiki_03319
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vertinet
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il Vesuv (talian Vesuvio, latin Vesuvius) è in vulcan activ situà sin la terra franca europeica. El giascha al Golf da Napoli en la regiun taliana Campania, en ina distanza da nov kilometers da la citad da Napoli.
Ins suppona ch’il num Vesuv derivia da la ragisch indoeuropeica *aues- (‹traglischar›) u *eus- (‹brischar›).
La muntogna ha oz in’autezza da 1281 m. Ella consista da las restanzas d’in anteriur stratovulcan bundant pli aut, l’uschenumnà Somma. Tar si’ultima erupziun l’onn 79 s.C. era quel dà ensemen ad ina chaldera. A l’intern da quest batschigl da scrudada è sa furmà il cugn dal Vesuv sco ch’el sa preschenta oz.
L’activitad dal Vesuv maina adina puspè ad erupziuns plinianas. L’ensaina da questas erupziuns explosivas è ina pitga d’erupziun da plirs kilometers autezza e l’emissiun fitg svelta da grondas quantitads da material vulcanic. Las grondas erupziuns dal Vesuv vegnan ultra da quai accumpagnadas da fluss piroclastics, ils quals tutgan tar las pli privlusas furmas dal vulcanissem. A quests gronds eveniments suondan fasas activas cun erupziuns dal tip Stromboli e la sortida effusiva da lava. Alura datti ina fasa da ruaus che po perdurar plirs tschient onns e che va puspè a finir en ina nova erupziun gronda.
La denominaziun ‹erupziun pliniana› sa referescha a Plinius il Giuven. Il senatur roman da pli tard ha observà sco um giuven la davosa erupziun gronda dal Vesuv l’onn 79 s.C., la quala ha manà a la scumparsa da las citads anticas Pompei, Herculaneum, Stabiae ed Oplontis. Onns pli tard ha el descrit l’erupziun en sias brevs. La vulcanologia dovra oz quest term sco caracteristica da classificaziun generala (che po pia er vegnir applitgada sin l’activitad d’auters vulcans). En il decurs dal 20avel tschientaner èn plirs vulcans ruts ora en furma d’erupziuns plinianas, tranter auter il Mount St. Helens il 1980 ed il Pinatubo il 1991.
Suenter l’erupziun da l’onn 79 s.C. è il Vesuv stà activ sur blers tschientaners. Dapi si’ultima erupziun l’onn 1944 sa chatta el en ina fasa da paus.
Svilup geologic
Il Vesuv è situà sur ina zona da subducziun tranter las duas plattas continentalas da l’Africa e da l’Eurasia ch’è vulcanicamain activa. El fa part da la tschinta da vulcans che s’extenda dal Monte Amiata sper Siena fin al Monte Vulture sper Potenza. Il Vesuv sez cunfinescha en il sid e vest cun il Golf da Napoli, ha al pe ina circumferenza da ca. 80 km e cuvra ina surfatscha da radund 480 km². Il stratovulcan che vegn er numnà cumplex da Somma-Vesuv consista da dus cugns concentrics, dal qual l’exteriur n’è strusch pli avant maun. Il piz dal Somma da pli baud è dà ensemen l’onn 79 s.C. ad ina chaldera d’in diameter da radund 4 km; quella è quasi s’emplenida dal tuttafatg cun products da las erupziuns successivas. Be la part da l’ur dal crater situada en il nordost è anc vesaivla sco rempar en furma da farcla. Quel surpassa il fund dal batschigl da sbuvada per 200 m e cuntanscha a la Punta Nasone in’autezza da 1132 m. Questa restanza dal cugn pli vegl porta il num Monte Somma. En la chaldera è sa furmà, quasi sco vulcan en il vulcan, il cugn dal Vesuv sco tal (talian er Gran Cono ‹cugn grond›). El ha oz in’autezza da 1281 m. Il Monte Somma ed il Vesuv èn spartids in da l’auter tras la Valle del Gigante d’ina lunghezza da 5 km. La part occidentala da questa val vegn numnada Atrio del Cavallo, la part orientala Valle dell’Inferno. Da la particularitad da questa furmaziun vulcanica deriva il term ‹vulcan da Somma›, il qual vegn er duvrà per auters vulcans che consistan d’ina chaldera da tschima ch’enserra in vulcan d’emplenida pli giuven.
Il fundament dal Somma-Vesuv giascha radund 1000 m sut il livel da la mar odiern. Il cugn sa chatta sin ina successiun sedimentara da plirs kilometers grossezza che deriva dal mesozoicum e dal terziar. En il material d’erupziun vulcanic sa chattan crap da sablun, marna ed arschiglia dal terziar, crap da chaltschina dal temp da crida e dal giura sco er dolomits dal trias. La grossezza da las singulas stresas mesozoicas vegn mintgamai inditgada cun 1500 fin 1700 m. Tranter ils sediments ed il fundament dal vulcan è situada ina stresa da tuf; quella deriva d’in territori vulcanic vischinant ed ha ina vegliadetgna da radund 39 000 onns.
Mesiraziuns seismicas han mussà ch’il tetg da la chombra da magma è situà en ina profunditad da radund 5,5 km en ils dolomits dal trias. Al medem resultat era gia vegnì il geolog Alfred Rittmann (1893–1980). El aveva intercurì craps d’erupziun e constatà che be ils dolomits eran transfurmads spezialmain ferm; quels stuevan pia esser stads pli ditg en contact cun il magma. Il volumen da la chombra ha Rittmann calculà sin 50 km³, il radius vegn inditgà cun ca. 3 km.
Istorgia da las erupziuns
Fasas d’erupziun
Las activitads vulcanicas en il territori dal Vesuv han cumenzà avant 400 000 onns.
Avant 39 000 fin 20 000 onns
Tenor indicaziuns dal vulcanolog Francesco Bruno da l’observatori dal Vesuv ha gì lieu avant ca. 39 000 onns la pli gronda erupziun dal Vesuv cun l’index d’explosivitad vulcanica 7 ed in volumen d’erupziun da 250 km³. Sco che Ulrich Hambach da l’universitad da Bayreuth mussa, è tschendra dal vulcan vegnida purtada davent fin en la Planira Bassa Russa, en la part orientala da la Mar Mediterrana ed en l’Africa dal Nord; en la part inferiura dal Danubi, en Rumenia, han ins pudì cumprovar ina stresa d’in meter grossezza. Suenter che la chombra da magma è stada svidada, è la surfatscha sa sbassada per dapli che 100 m. En in conturn d’almain 100 km enturn il Vesuv è vegnida extincta tutta vita. La lava è pli u main fluida cuntinuadamain fin avant 20 000 onns ed ha furmà il Somma.
Avant 18 000 fin 16 000 onns
Dapi lura è l’activitad vulcanica segnada d’erupziuns plinianas e subplinianas che vegnan mintgamai interruttas da fasas da ruaus. Avant 18 300 ± 180 onns hai dà in’erupziun pliniana, l’uschenumnà Pomici di Base. Quella ha manà ad ina pitga d’erupziun d’in’autezza da 20 km e ses deposits cuntanschan anc oz en ina distanza da 10 km ina grossezza da 6,5 m. Suenter ina retscha d’erupziuns effusivas pli pitschnas è quest’epoca d’erupziuns plinianas ida a fin avant 16 130 ± 110 onns cun la Pomici Verdoline.
Avant 12 000 onns
Tenor Francesco Bruno hai dà avant 12 000 onns in’ulteriura erupziun gronda cun l’index d’explosivitad vulcanica 6 ed in volumen d’erupziun da 40 km³.
Avant 8000 fin 3000 onns
Suenter ina fasa da ruaus pli lunga ha gì lieu avant 8010 ± 40 onns in’erupziun pliniana che vegn numnada la Pomici di Mercato u l’erupziun d’Ottaviano. Quella ha mess ad ir ina nova fasa d’activitad vulcanica. Ils deposits da quest’erupziun mesiran anc en ina distanza da 30 km radund 50 cm. Probablamain hai puspè dà silsuenter ina fasa da ruaus pli lunga. Avant 3780 ± 70 onns ha alura in’ulteriura erupziun pliniana, la Pomici di Avellino, destruì ils abitadis dal temp da bronz en il conturn. Quest’erupziun è stada ordvart ferma ed ha manà a fluss proclastics che sa laschan anc cumprovar en ina distanza da 15 km.
Dapi l’onn 79 s.C.
Sco davosa erupziun gronda vala l’erupziun da Pompei dals 24 d’avust da l’onn 79 s.C. Cun quella ha cumenzà la perioda d’activitad postpliniana che perdura fin oz. Quella è segnada da duas erupziuns subplinianas ils onns 472 e 1631 sco er da numerusas activitads vulcanicas pli pitschnas. L’ultima erupziun dal Vesuv ha gì lieu ils 18 da mars 1944.
Erupziun d’Avellino
La quarta erupziun pliniana, la Pomici di Avellino, è stada l’emprima erupziun, da la quala sa laschan cumprovar consequenzas sin las persunas che vivevan al pe dal Vesuv. Quella ha gì lieu avant ca. 3800 onns ed è passada en direcziun nordost sur ils abitadis odierns Avellino, Nola ed il vitg San Paolo Bel Sito.
Il territori d’Avellino, situà ca. 35 km davent dal vulcan, è vegnì cuvert cun ina stresa da tschendra da 50 cm. En proxima vischinanza dal Vesuv muntava la grossezza da la stresa da tschendra schizunt a plirs meters. Cun chavar il fundament per ina nova autostrada en vischinanza d’Avellino l’onn 1972 èn ins fruntà sin veglias stresas da material d’erupziun; sut quellas han ins chattà per l’emprima giada cheramica dal temp da bronz. En connex cun l’erecziun d’in supermartgà a Nola l’onn 2001 è vegnì a la glisch in furn da luentar da la medema epoca. Ulteriuras exchavaziuns han dà liber restanzas d’in pitschen vitg. Tut las chasas eran cuvertas d’ina grossa stresa da tschendra dal medem temp. En proxima vischinanza han ins chattà bleras restanzas d’objects da diever sco er skelets d’animals da chasa e da niz. Las chasas eran vegnidas bandunadas en prescha e cuvertas pauc suenter da grossas stresas da tschendra e lava. Uschia è il vitg vegnì conservà e porscha invistas unicas en in abitadi dal temp da bronz da questa regiun. Ils archeologs han pudì trair conclusiuns davart il mintgadi dals purs ch’abitavan là, ma er en connex cun la structura sociala e las relaziuns da possess.
En il vitg vischin San Paolo Bel Sito han ils archeologs gia chattà il 1970 ils skelets d’in um da ca. 45 onns – cun defurmaziuns da l’ossa chaschunadas d’artritis – e d’ina dunna da ca. 20 onns. L’antropolog Pier Paolo Petrone ha identifitgà quels sco unfrendas da questa catastrofa d’erupziun.
A chaschun da lavurs da construcziun per il nov traject dal tren ad auta sveltezza tranter Napoli e Roma èn ins fruntà la stad 2004 en vischinanza da la citad Afragola sin millis pass umans. Analisas geologicas han cumprovà ch’i sa tracta da passidas d’abitants dal temp da bronz che fugivan da l’erupziun d’Avellino.
Erupziun da Pompei
L’ultima erupziun pliniana dal Vesuv ha gì lieu ils 24 d’avust da l’onn 79 s.C. Tras quella èn ils lieus Pompei, Herculaneum ed Oplontis sco er Stabiae ch’è situà en ina distanza da radund dudesch kilometers vegnids sutterrads dal tuttafatg sut stresas da pulvra e tschendra.
La catastrofa ha tutgà ils abitants senza che quels fissan stads preparads. L’ultima pli gronda erupziun subpliniana dal Vesuv aveva gì lieu ca. l’onn 800 a.C.; suenter ha il vulcan ruassà sur tschientaners e valeva sco stiz. Al Golf da Napoli èn sa sviluppads abitadis romans bainstants, villas e chasas da champagna e las spundas dal Vesuv eran enconuschentas per bun vin ed aria sauna. I dat però er perditgas che mussan che la forza da destrucziun dal vulcan n’era betg ida a perder dal tuttafatg: il geograf Strabon ha descrit vers l’onn 20 s.C. la crappa da la tschima, rendend attent che quella saja «magliada dal fieu» e gia Vitruv menziunescha l’onn 25 a.C. fieus e flommas che la muntogna haja bittà pli baud sur la prada.
Documentaziun
La data dals 24 d’avust 79 deriva d’in rapport dal scriptur roman Plinius il Giuven. En la vegliadetgna da 18 onns era el daventà a Misenum (al vest dal Golf da Napoli) perditga da quest’erupziun. Blers onns pli tard ha el descrit en duas brevs ch’èn drizzadas a l’istoriograf Tacitus la mort da ses aug, il scienzià e prefect da la flotta romana Plinius il Vegl. Plinius il Giuven descriva numerus detagls da l’erupziun: co che la pitga d’erupziun crescha adina pli ad aut, las precipitaziuns da tschendra e craps-spungia, squassadas da la terra ed il spievel da la mar che sa retira. L’erupziun da Pompei furma uschia l’emprima catastrofa da la natira ch’ina perditga ha documentà en scrit. Las duas brevs pussibiliteschan ina dataziun precisa en l’onn 79; la data dals 24 d’avust n’è però betg incontestada. Analisas da munaidas e chats da fritgs d’atun sco mails granats, chastognas, nuschs ed ulivas sco er da recipients da vin serrads (en ils quals vegniva conservà most) permettan er l’interpretaziun che l’erupziun haja gì lieu pir l’atun.
Quest rapport en scrit coincida fitg bain cun la stratigrafia dals deposits vulcanics en il territori dal Vesuv, uschia ch’ins po far ina reconstrucziun vaira precisa da l’erupziun. Sco ‹perditga oculara› po Plinius il Giuven però valair be a moda indirecta. Ils eveniments en proxima vischinanza dal vulcan descriva el sa basond sin las notizias che ses aug aveva dictà. Quel era navigà cun in bastiment a Stabiae per pudair observar da datiers quest spectacul da la natira e per gidar ils abitants. Entant che Plinius il Vegl è mort a Stabiae, èsi reussì al nev da sa render en segirezza ensemen cun ils ulteriurs abitants da Misenum.
Decurs da l’erupziun
Ils 5 da favrer 62 ha in grev terratrembel annunzià il cumenzament d’ina nova fasa d’activitad vulcanica. Quel è eventualmain vegnì chaschunà tras ina part dal tetg da la fuaina ch’è dà ensemen u tras ina sfessa ch’è sa furmada en il sutterran. Ils abitants n’han però betg realisà ch’i pudess vegnir en il proxim temp tar in’erupziun cun consequenzas fatalas. Cura ch’il Vesuv è rut ora l’onn 79 n’eran las lavurs da restauraziun a Pompei ed en auters lieus anc betg terminadas.
En consequenza dal terratrembel è sa schluccà il cucun che serrava il chamin dal vulcan. A l’intern han ils gas e la pressiun creschenta en la chombra da magma sviluppà adina dapli forza. Ils 24 d’avust 79 vers las 13 uras ha la pressiun a l’intern surmuntà la resistenza dal cucun. Cun in sfratg è quel vegnì destruì e bittà ora; a medem temp è il piz dal vulcan vegnì siglientà davent.
En il decurs da las proximas uras è s’auzada ina pitga d’erupziun che consistiva da vapur d’aua, da carbon e da material d’erupziun vulcanic. Il magma da 700–800 °C è muntà cun sveltezza suprasonica. Sper tschendra vulcanica, craps-spungia e lapilli èn er sortids dal vulcan dolomits. Quels cumprovan ch’il chamin è vegnì svidà fin en ina profunditad da plirs kilometers. Silsuenter ha in radi da gas suflà la crappa pulverisada da las paraids dal chamin fin siadora en la stratosfera. Products vulcanics pli levs d’in volumen da radund in kilometer cubic ha il vent purtà vers sidost. En questa direcziun eran situads ils lieus Pompei, Oplontis e Stabiae sco er bleras chasas da champagna e villas; l’entira cuntrada è vegnida cuverta cun ina spessa precipitaziun da tschendra e craps-spungia. Tranter il material d’erupziun pli fin che crudava be plaun sa chattavan adina puspè er craps pli gronds che sa muvevan cun ina sveltezza da 200 km/h. Suenter ca. in’ura era il tschiel sa stgirentà e la vista fitg restrenschida. La pitga d’erupziun aveva cuntanschì en il fratemp in’autezza da ca. 20 km. Chats archeologics cumprovan ch’intgins abitants dals lieus periclitads han bandunà lur chasas durant l’erupziun. Quantas persunas ch’han pudì sa salvar n’è betg enconuschent; sche insumma, ha ina fugia be pudì reussir durant las emprimas uras suenter l’erupziun.
Il suentermezdi, radund tschintg uras suenter il cumenzament da l’erupziun, era Pompei cuvert cun ina stresa da radund 50 cm da material vulcanic ed ils tetgs da la citad han cumenzà a sfratgar. Il chamin vid dal vulcan è crudà ensemen pliras giadas ed è alura mintgamai puspè vegnì svidà en furma da fermas explosiuns; l’erupziun da tschendra è s’augmentada.
Vers mesanotg, radund 12 uras suenter il cumenzament, ha l’emprima fasa d’erupziun cuntanschì sia culminaziun. Quella è probablamain stada accumpagnada da ferms terratrembels vulcanics e la pitga d’erupziun ha uss gì in’autezza da 30 km. A medem temp ha ina plievgia d’erupziun en furma d’ina daratgada transfurmà sin la spunda vers vest grondas quantitads da tschendra en fluss da glitta.
Curt suenter mesanotg è la pitga d’erupziun dada ensemen. L’emprim dals fluss piroclastics ch’èn suandads ha cuntanschì Herculaneum e mazzà glieud ch’avevan tschertgà refugi a la riva en remisas da bartgas. Il collaps da la pitga d’erupziun è succedì en pliras fasas ed ha manà en tut a sis fluss che cuntegnevan er bler material pli grev. Lur vehemenza ha destruì las chasas che vargavan anc or ils deposits ed ha purtà la mort als davos survivents a Pompei. La sisavla lavina da burnida ha terminà la damaun dals 25 d’avust la segunda fasa d’erupziun.
L’erupziun d’enormas massas da material piroclastic aveva svidà il chamin e la part superiura da la chombra da magma. Sinaquai è il tetg da la chombra collabà per lung da las lingias da ruttadira. Or dad ina da questas lingias da ruttadira è sortì magma fin a la surfatscha ed è sa derasà en las palids al pe nord dal Monte Somma. Tras quai che la tschima dal vulcan è dada ensemen, hai dà ina chaldera, en la quala è sa furmà silsuenter il cugn dal Vesuv odiern.
En il decurs da las 18 uras da l’erupziun ha il vulcan bittà ora dapli che 3,3 km³ material piroclastic (craps-spungia, tocs da grippa e tschendra). L’erupziun da Pompei ha uschia cuntanschì ina valur da 5 sin la scala da l’index d’explosivitad vulcanica. La plievgia da tschendra ed ils fluss piroclastics han mantunà sur ils abitadis destruids ina stresa d’ina autezza da var 20 meters. Il dumber total da las unfrendas vegn inditgà cun fin a 5000. Las restanzas da 1150 persunas èn vegnidas exchavadas be a Pompei. En il decurs dal temp è il material vulcanic s’endirì ad ina massa cumpacta da crap da tuf.
Fasa postpliniana
L’erupziun da Pompei ha inizià l’ultima fasa postpliniana che dura fin oz. Il vulcan para d’esser stà activ fin la fin dal temp medieval; surtut per il temp medieval tempriv èn ils rapports però malsegirs e be fragmentars. Cassius Dio menziunescha in’erupziun l’onn 203; erupziuns pli grondas èn cumprovadas ils onns 472 e 512. Dal temp dal domini dals Ostrogots descriva ina brev dal retg Theoderich il Grond detagliadamain l’activitad da la muntogna ed er Prokopios da Caesarea la descriva en sia ‹Guerra dals Gots›. Ulteriuras erupziuns èn percunter be cumprovadas en furma da curtas menziuns en annalas. Per il 1139 rapporta ina cronica da Benevento che la muntogna haja spidà otg dis fieu e flommas. A partir dal 14avel tschientaner ha l’activitad vulcanica laschà suenter. Vers la mesadad dal 16avel tschientaner valeva il Vesuv sco stizzà. En la ‹Cosmographia› da Sebastian Münster hai num ch’el haja «vor Zeiten Feur gespeuwen». Ils lieus nua che sortivan anc vapurs chaudas vegnivan visitadas per intents terapeutics.
Il 1631 è il vulcan puspè sa sveglià cun la pli ferma erupziun dapi la spariziun da Pompei. Quella era gia s’annunziada il fanadur cun in terratrembel. A partir da la fin november è il fund dal crater s’auzà ed il livel da l’aua sutterrana è sa midà. La damaun dals 16 da december ha l’activitad vulcanica cumenzà cun erupziuns explosivas da lava e cun nivels da tschendra. La damaun dals 17 da december è la tschima dal vulcan vegnida siglientada davent. In fluss da glitta è culà sur la spunda vest fin a la mar; da sfessas sin las spundas è sortì lava. L’erupziun ch’è stada accumpagnada da ferms terratrembels e d’undadas ha durà fin ils 18 da december ed ha cuntinuà fin l’entschatta 1632 cun squass da la terra pli pitschens ed erupziuns da tschendra. Lava, crudada da tschendra e fluss da glitta han chaschunà donns a Torre Annunziata, Torre del Greco, Pugliano, Portici ed auters lieus en il conturn; ed er la citad da Napoli è vegnida cuverta cun ina stresa da tschendra da 30 cm. La pulvra vulcanica han ins registrà fin ad Istanbul. Cumbain che 40 000 persunas èn fugidas or da la proxima vischinanza dal vulcan ed en sa rendidas a Napoli, ha l’erupziun chaschunà la mort a 4000 umans e 6000 animals da chasa.
Dal 17avel fin il 20avel tschientaner è il Vesuv rut ora radund 20 ulteriuras giadas. Tranter auter hai era dà puspè erupziuns pli grondas ch’èn stadas colliadas cun la sortida da lava, cun explosiuns e terratrembels ch’han muntà in privel per ils abitants da la regiun. Ils 15 da fanadur 1794 ha in fluss da lava devastà Torre del Greco ed ils 28 da matg 1858 èn ils vitgs Fosso della Vetrana, Fosso Grande e Piano delle Ginestre vegnids sepulids. Ils 26 d’avrigl 1872 ha in’erupziun destruì ils vitgs Massa di Somma e San Sebastiano e mazzà 20 persunas malprecautas che vulevan observar il spectacul da pitschna distanza. Suenter quest’erupziun èsi vegnì tar ina da las pli lungas periodas d’activitad. A partir dal 1878 è lava sortida da las spundas da la muntogna furmond dus muts che n’èn oz betg pli vesibels. Fin il 1899 èn sortids en tut 86 milliuns meters cubic lava.
L’avrigl 1906 – a chaschun da la pli gronda erupziun dapi il 1631 – èn mortas 105 persunas en la baselgia da San Giuseppe cura ch’il tetgom è crudà ensemen. Quest’erupziun, ch’era s’annunziada a partir dal 1904 cun la sortida da luadiras, ha durà dals 4 fin ils 22 d’avrigl ed ha culminà ils 8 d’avrigl cun tschendra ch’è muntada fin en in’autezza da 1300 m. Il piz dal cugn da la muntogna è crudà davent ed il Vesuv ha pers radund 200 m d’autezza. Il 1929 èn ils vitgs Pagano e Campitelli vegnids destruids cumplettamain.
L’ultima erupziun
L’ultima giada ch’il Vesuv è rut ora è stà mez mars da l’onn 1944. La fasa da la pli gronda activitad ha durà dals 18 fin ils 29 da mars. Quella è stada accumpagnada da flums da lava e fermas precipitaziuns piroclasticas, ultra da quai hai dà ina funtauna siglienta da lava e fluss piroclastics pli pitschens. Malgrà l’evacuaziun da 26 000 persunas èn 26 umans vegnids per la vita; las citadinas Massa di Somma e San Sebastiano èn danovamain vegnidas sutterradas dal tuttafatg sut massas da lava. Sin la plazza aviatica Pompeii Airfield a Terzigno han las precipitaziuns piroclasticas destruì radund 80 bumbardaders B-25 da las United States Army Air Forces. Igl è quai stà la pli gronda sperdita da maschinas che la 340th BG da la 12th USAAF ch’era staziunada en l’Europa dal Sid ha insumma gì da subir durant la Segunda Guerra mundiala.
Situaziun actuala
Dapi il 1944 è il Vesuv ruassaivel; i dat be in’activitad fumarolica e levas squassadas da la terra. Il vulcan n’è però betg stiz e resta privlus. Igl existan bain plans d’evacuaziun per ils radund in milliun abitants che fissan pertutgads d’ina erupziun sco quella da l’onn 79; ma preavertiments èn grevs da far. Ils plans d’evacuaziun actuals partan d’in temp da preavertiment da duas emnas, quai ch’è fitg ambizius. Oz sa chattan lieus abitads fitg spess schizunt a las spundas dal Vesuv, uschia er en la regiun da l’antica citad da Herculaneum. Il center da la citad da Napoli ed ils novs sgrattatschiels en il quartier da la staziun sa chattan en la medema distanza dal vulcan sco Stabiae ch’è vegnì destruì da ses temp; percunter porscha il rempar dal Somma, la restanza dal vegl ur dal crater, ina tscherta protecziun. Il plan d’evacuaziun da la regenza regiunala da la Campania prevesa da reducir marcantamain la populaziun en la zona cotschna dal vulcan. En quest territori da 200 km² dal pli aut stgalim da periclitaziun vivan 600 000 persunas; 150 000 duain vegnir recolonisadas. Cun premias en l’autezza da € 30 000 per famiglia vul ins motivar ils abitants da translocar – fin uss però be cun pitschen success. Il cuntrari: Cumbain che novas enconuschientschas rendan attent al fatg che la chombra da magma dal Vesuv sa dasda puspè, han ins – tenor indicaziuns da l’organisaziun per la protecziun da l’ambient Legambiente – erigì ils ultims ventg onns en la zona cotschna 50 000 chasas illegalas.
Perscrutaziun scientifica dal vulcan
En l’antica vegniva la regiun d’activitad vulcanica al Golf da Neapel considerada sco colliaziun tar l’auter mund mitologic. Ils Campi Flegrei en vischinanza dal Vesuv valevan sco abitaziuns dals gigants e dal dieu da fieu Vulcanus; il Lago d’Averno vischin dueva avair furmà per Aeneas il lieu d’entrada en il reginavel dals morts. Entant ch’i deva però en l’antica er vuschs criticas sco Seneca che tschertgavan suenter explicaziuns raziunalas per ils terratrembels ed il vulcanissem, è il vulcan stà collià per ils scienziads dal temp medieval dal tuttafatg cun l’auter mund. Petrus Damiani ha raquintà en il 11avel tschientaner da demunis che fughian en il Vesuv il fieu per ils condemnads. En consequenza da quai è la muntogna da fieu e zulper daventada il mussament visibel per l’existenza dal purgiatieri, sche betg schizunt sco porta d’entrada en l’enfiern. Er per sa proteger cunter ils privels èn vegnidas clamadas en agid forzas surnatiralas. En il temp medieval vegniva surtut venerà il poet Vergil sco grond striun. Dapi l’erupziun dals 16 da december 1631 ha il sontg San Gennaro surpiglià la rolla da protectur. A la processiun dals 17 da december 1631, a chaschun da la quala ins ha duvrà las reliquias dal sontg sco arma cunter il Vesuv, duain esser sa participadas 100 000 persunas. Suenter avair survivì diversas erupziuns en il 18avel tschientaner al han ils abitants da Napoli erigì altars votivs.
En il 17avel tschientaner ha però er gia cumenzà l’exploraziun scientifica dal vulcan. Il gesuit Athanasius Kircher è muntà l’onn 1638 sin la muntogna. Sias observaziuns ed examinaziuns ha el cumpiglià il 1665 en si’ovra ‹Mundus subterraneus› ad ina teoria tenor la quala ils territoris vulcanics dal mund sajan colliads in cun l’auter tras in sistem sutterran da chanals da fieu. Cun quest’ovra ha inizià ina vasta activitad da perscrutaziun che dueva far dal Vesuv il vulcan explorà il meglier en tut il mund. La tesa da Kircher n’ha però betg pudì sa far valair: ils perscrutaders dal temp modern tempriv eran – sco lur antecessurs antics – da l’avis che la terra saja plaina da taunas emplenidas cun aria ed aua. Ils moviments e stemprads che derivavan da quellas valevan sco raschun tant per ils terratrembels sco er per il vulcanissem. Er process d’explosiun chemics èn vegnids discutads sco motiv per il vulcanissem. Anc en l’‹Universal-Lexicon› che Johann Heinrich Zedler ha edì ils onns 1732–1754 vegn il vulcanissem attribuì als vents sutterrans sco er al «schwefflichten und salpeterischen Dampf» che s’envidia a l’intern da la terra.
Er Giovanni Maria Della Torre e Giuseppe Maria Mecatti han anc defendì la posiziun che process da fermentaziun minerala mainian a l’erupziun da vulcans. Quests dus scienziads spirituals han publitgà en il 18avel tschientaner, suenter vastas examinaziuns ed experiments al Vesuv, rapports scientifics ch’han chattà in grond resun. Surtut areguard lur proceder metodic vegnan quels considerads sco lavurs fundamentalas per il svilup da la vulcanologia. In’autra tenuta ha pir cumenzà a sa metter tras cun la lavur da William Hamilton. Il diplomat britannic è stà dal 1764 fin il 1799 sco mess a la curt da Napoli. Durant quest temp ha el perscrutà ils vulcans talians; sia Villa Angelica sper Torre Annunziata, in lieu al pe dal Vesuv, al serviva sco punct da partenza per sias excursiuns scientificas ch’el fascheva regularmain sin la muntogna. Ultra da quai ha el laschà manar Padre Piaggio – in muntg erudit – in diari, en il qual èn vegnidas fixadas sur bundant 14 onns minuziusamain tuttas activitads da la muntogna. Las lavurs da Hamilton n’èn betg be stadas da muntada per il svilup d’ina nova teoria davart l’origin da la Terra; sco in dals emprims è el sa deditgà ad ina da las incumbensas che vegn considerada oz sco finamira centrala da la vulcanologia, numnadamain la predicziun d’erupziuns e la protecziun cunter catastrofas.
Per Hamilton e per tut ils ulteriurs scienziads da questa fasa tempriva èn il Vesuv e l’Etna stads en il center da la perscrutaziun dals fenomens vulcanics. Pir a l’entschatta dal 19avel tschientaner, cun las publicaziuns dad Alexander von Humboldt, han ins schlargià l’orizont ed il Vesuv è daventà in vulcan tranter blers auters. L’onn 1822 ha Humboldt observà in’erupziun ed ha descrit co ch’il cugn d’erupziun è dà ensemen e co ch’ils urs dal crater èn sa midads. A basa da quai ha el formulà la tesa che vulcans sajan colliads tras in chamin cun l’intern da la terra. En congual cun ils vulcans da l’America dal Sid ch’el aveva perscrutà ils onns precedents, era il Vesuv per el però be «ina collina pittoresca».
Tuttina n’ha il Vesuv betg pers sia muntada per la scienza: Il 1841 han ins endrizzà da la vart meridiunala da la muntogna l’Observatori dal Vesuv; quel surveglia e documentescha fin oz senza interrupziun tut si’activitad. L’Observatori trategna ina rait da staziuns da mesiraziun geodeticas, geochemicas e seismicas; questas datas vegnan messas a disposiziun a la scienza ed a la protecziun civila.
En ils onns 1990 han ins construì a basa da mesiraziuns seismicas in model tridimensiunal dal Vesuv e dals territoris vulcanics da la Campania che tanscha fin a 300 km en la profunditad. Las retschas da mesiraziun han tranter auter manà a la scuverta d’in champ da magma planiv che sa chatta 11–15 km sut la surfatscha da la terra e che s’extenda sut l’entir territori vulcanic da la Campania. Entant che la chombra da magma en ina profunditad da 5–6 km è responsabla per las erupziuns plinianas, mainan ils reservuars situads pli a bass a l’activitad ‹interpliniana›. Quest champ ha pudì vegnir identifitgà sco lieu d’origin da las erupziuns dals onns 1631–1944. El vegn spisgentà d’ina terza stresa magmatica che sa chatta en ina profunditad da ca. 20 km. Las datas seismicas vegnan er elavuradas a scenaris da periclitaziun; quests models mussan la probabilitad da vegnir tutgà en il conturn dal Vesuv d’in fluss piroclastic u d’erupziun vulcanica. Entant ch’ils fluss piroclastics sa derasan a moda relativamain guliva, è il privel da precipitaziuns piroclasticas bundant pli grond en l’ost, damai ch’i regian en il territori dal Vesuv vents dal vest.
Structuraziun classica
La structuraziun ‹classica› dal Vesuv ha sviluppà Alfred Rittmann ch’ha perscrutà il vulcan dapi ils onns 1930 e ch’ha mess il fundament per tut las lavurs da successiun. El ha elavurà quatter fasas da svilup: il Somma primar, il Somma vegl, il Somma giuven ed il Vesuv.
Il Somma primar è sa furmà a chaschun d’ina prorupziun primara avant 12 000 onns, cura che magma or d’ina chombra situada en ina profunditad da ca. 6 km ha cuntanschì la surfatscha. Alura è suandada ina pausa en l’activitad vulcanica d’almain 2000 onns. Il tetg da la chombra da magma ch’era svidada parzialmain è sa sbassà, quai ch’ha manà localmain ad ina transgressiun da la mar (vul dir ad in avanzament da quella vers la terra). Il medem mument è la chombra da magma s’auzada per ca. 5000 m en ils dolomits dal trias. Il magma è sa cristallisà ed ha dà liber gas ch’èn muntads plaunsieu (H2O, HCl, H2S e.a.). Ensemen cun ils gas dals sediments assimiliads ha quai fatg crescher cuntinuadamain la pressiun a l’intern da la chombra.
Avant 8000 onns ha gì lieu ina nova erupziun e durant la fasa d’activitad sequenta ch’ha durà radund 2500 onns è sa furmà il Somma vegl, in stratovulcan d’in’autezza da radund 1000 m. Alura è il chamin crudà ensemen ed il vulcan è stà plirs tschientaners inactiv. Or en il liber han cumenzà process d’erosiun e da furmaziun da terra; a l’intern da la chombra ha l’assimilaziun dals dolomits dal trias però cuntinuà. Suenter che la concentraziun da gas era danovamain creschida, hai dà ina nova erupziun ch’ha bittà ora la part superiura da la chombra da magma – ritga da gas – en furma da craps-spungia (talian: pomici). Cun quai ha cumenzà avant ca. 500 onns l’activitad dal Somma giuven. Durant questa perioda han gì lieu duas ulteriuras erupziuns pli grondas ed a la fin ha il vulcan cuntanschì in’autezza da bundant 2000 m.
Suenter ina fasa da ruaus da plirs tschientaners è alura suandada l’onn 79 s.C. l’ultima erupziun dal Somma giuven, a chaschun da la quala èn vegnids destruids Pompei, Herculaneum e divers abitadis pli pitschens. En la chaldera da tschima dal Somma giuven è sa furmada a partir dal terz tschientaner s.C. il cugn dal Vesuv odiern.
Questa structuraziun classica n’ha betg pers sia muntada; la perscrutaziun pli nova ha però spustà la furmaziun dal Somma sin in temp bundant pli vegl ed ha ultra da quai precisà il dumber e la dataziun da las grondas erupziuns.
Viadis sin il Vesuv
Dapi l’entschatta dal temp modern tempriv ha il Vesuv attirà viagiaturs. Il pli vegl rapport da viadi deriva da l’uffizier spagnol e perscrutader da la natira Gonzalo Fernández de Oviedo, il qual è sa trategnì il 1501 a Napoli. L’interess d’in public pli vast è però pir stà sveglià suenter l’erupziun dal 1631. Las emprimas excursiuns han gia gì lieu paucs mais suenter la catastrofa. Vers il 1700 tutgava la muntogna tar il program classic da la Grand Tour ed è vegnida recepida sco attracziun en ils guids da viadi. Vers la mesadad dal 18avel tschientaner furmava l’ascensiun dal Vesuv in punct dal program fix tar mintga segiurn a Napoli. Il mars 1787 ha Johann Wolfgang Goethe visità las exchavaziuns a Pompei e Herculaneum ed ha ascendì repetidamain il Vesuv.
L’ascensiun suandava dapi la segunda mesadad dal 18avel tschientaner ina ruta fixa ch’ins po considerar sco in dals emprims trutgs da massa turistics. Gia l’onn 1829 ha Wilhelm Waiblinger deplorà che la muntogna saja memia frequentada. Da Napoli fin al pe dal Vesuv gievan ils turists en charrotscha ed a partir dal 1839 cun la viafier Circumvesuviana fin a Resino, l’Ercolano odiern. Da là davent cuntinuava il viadi cun asen, mil, chaval u a pe. In’attracziun enconuschenta en tut l’Europa ha furmà l’eremitadi che sa chattava tranter il 1730 ed il 1850 sin il Colle San Salvatore a la spunda vest dal Vesuv. Tar l’eremit pudevan ils viandants sa nutrir, cumprar souvenirs e s’inscriver en in cudesch dals giasts.
A partir dal 1880 han ils visitaders pudì viagiar cun la Funicolare del Vesuvio fin bunamain sin la tschima. A chaschun da l’inauguraziun da la funiculara è vegnida cumponida la chanzun populara ‹Funiculì, Funiculà› da Peppino Turco (text) e Luigi Denza (melodia). Entant che la chanzun è oz enconuschenta en tut il mund, n’exista la funiculara betg pli. L’onn 1888 ha la firma Thomas Cook surpiglià quella, cumplettond la purschida turistica dal Vesuv cun in hotel ed ina lingia da viafier da Pugliano fin a Herculaneum a la staziun sut da la funiculara (lunghezza 7,7 km). Tar l’erupziun dal Vesuv l’onn 1906 èn las lingias da viafier vegnidas donnegiadas e suenter l’erupziun desastrusa dal 1944 han ins decidì d’eriger ina via d’autos fin sin 1000 meters e da remplazzar per motivs finanzials la funiculara destruida tras ina sutgera. Suenter avair terminà omadus projects l’onn 1955 èn las veglias lingias vegnidas serradas definitivamain; be a l’ur dal crater èn anc visiblas intginas restanzas da metal da la funiculara. Er la sutgera è stada en funcziun be fin l’onn 1984; alura han ins dà si il manaschi perquai che la capacitad na bastava betg per dar dumogn a las rotschas da turists e damai che vents traversals manavan savens ad interrupziuns. Ozendi cuntanschan ins il crater a pe davent da la fin da la via d’autos sin 1017 meters autezza.
Represchentaziuns en l’art
Pervi da sia fascinaziun ed attracziun è il Vesuv adina puspè vegnì represchentà en l’art figurativ. Exempels furman (en successiun cronologica):
Jakob Philipp Hackert, Il Vesuv da notg
Johan Christian Clausen Dahl, Erupziun dal Vesuv
Michael Wutky, pliras represchentaziuns dal Vesuv tranter il 1772 ed il 1785
Carl Götzloff, divers maletgs sco pictur da la curt a partir dal 1835
Clarkson Stanfield, Erupziun dal Vesuv 1839
Gavril Pavlovic Kondratenko, Il vegl port da Sorrent cun il Vesuv davosvart
Il Vesuv da Wörlitz, in vulcan artifizial
Giorgio Sommer, numerusas fotografias dal Vesuv, tranter auter er da l’erupziun dals 26 d’avrigl 1872
Andy Warhol, Vesuvius (1985)
Protecziun da la cuntrada
Per la tgira ed il mantegniment dal territori dal Vesuv è vegnì fundà l’onn 1995 il Parco Nazionale del Vesuvio. Quel cumpiglia ina surfatscha da 8482 ha situadas en las 13 vischnancas Boscoreale, Boscotrecase, Ercolano, Massa di Somma, Ottaviano, Pollena Trocchia, Sant’Anastasia, San Giuseppe Vesuviano, San Sebastiano al Vesuvio, Somma Vesuviana, Terzigno, Torre del Greco e Trecase. Il parc sa cumpona da dus territoris da protecziun: il reservat da biosfera Somma-Vesuvio e Miglio d’Oro – en il qual sa chattan er las restanzas da Pompei – ed il reservat da guaud Tirone Alto Vesuvio che cumpiglia radund 1000 ha.
Il territori dal parc è abità spessamain; la zona surbajegiada tanscha fin en in’autezza da 700 meters. En l’agricultura domineschan la viticultura e la pumicultura. Las spundas dal Vesuv èn sitgas. In litgen da colur grisch argentina, il Stereocaulon vesuvianum, prepara il fund per che ulteriuras plantas da piunier possian sa derasar sin il terren da lava e furmar la macchia. La stad è il clima pli umid. Perquai pon er crescher là guauds maschadads cun chastagners, ruvers, ogns, ischis, ruvers verds e badugns; quests ultims furman ina veritabla raritad en il territori da la Mar Mediterrana.
L’administraziun dal parc trategna ina rait da sendas da viandar e sustegna occurrenzas culturalas da las vischnancas. Sper la tgira da tradiziuns culturalas, purilas ed artisanalas ha ella la finamira da proteger la tipica cuntrada cultivada ch’è stada preservada dapi il 1944 da la forza dal vulcan.
Annotaziuns
Litteratura
Christof Hug-Fleck: Italiens Vulkane – Vesuv, Campi Flegrei, Stromboli, Vulcano, Ätna. CHF-Verlag 2012, ISBN 978-3-942838-05-4.
Elio Abatino: Vesuvio. Ein Vulkan und seine Geschichte. Carcavallo, Napoli 2002.
Giovanni Battista Alfano, Immanuel Friedlaender: Die Geschichte des Vesuv. Dietrich Reimer, Berlin 1929.
Raffaello Cioni e.a.: Plinian and Subplinian Eruptions. En: Encyclopedia of Volcanoes. Ed. Haraldur Sigurdsson, Academic Press, San Diego 2000, ISBN 0-12-643140-X.
Giuseppe Mastrolorenzo: Der Zorn des Vesuv. Die Katastrophe des Jahres 79 n. Chr. En: Verschüttet vom Vesuv – Die letzten Stunden von Herculaneum, ed. Josef Mühlenbrock & Dieter Richter, Mainz 2006, ISBN 3-8053-3445-1.
Hans Pichler: Sammlung Geologischer Führer 51 – Italienische Vulkan-Gebiete I: Somma-Vesuv, Latium, Toskana. Borntraeger, Berlin 1970, 1990, ISBN 3-443-15061-6.
Dieter Richter: Der Vesuv. Geschichten und Gedichte über den brennenden Berg. Insel Verlag, Francfurt 1990, ISBN 3-458-32945-5.
Dieter Richter: Der Vesuv. Geschichte eines Berges. Wagenbach, Berlin 2007, ISBN 3-8031-3622-9.
Alfred Rittmann: Die geologisch bedingte Evolution und Differentiation des Somma-Vesuvmagmas. Vulkanologie 15, 1933/34.
Rollo Steffens: Italiens Vulkane – Die schönsten Wanderungen vom Vesuv zum Ätna. Bruckmann Verlag, Minca 2004, ISBN 3-7654-3990-8.
Horst-Günter Wagner: Die Kulturlandschaft am Vesuv. Eine agrargeographische Strukturanalyse mit Berücksichtigung der jungen Wandlungen. Hannover 1967 (Jahrbuch der Geographischen Gesellschaft Hannover, 1966).
Chris Kilburn, Bill McGuire: Italian volcanoes. Classic Geology in Europe 1. Terra, Harpenden 2001, ISBN 1-903544-04-1.
Horst-Günter Wagner: Innovative Wandlungen der Agrarlandschaft am Golf von Neapel. Erdkunde 44, 1990, p. 180–192.
Colliaziuns
Osservatorio vesuviano
Maletgs, panoramas, girs virtuals
Las duas brevs da Plinius il Giuven davart l’erupziun dal Vesuv l’onn 79 s.C., ediziun illustrada (latin)
Il Vesuv tar naturgewalten.de
Istorgia da la funiculara sin il Vesuv
Parc naziunal dal Vesuv (PDF; 808 KiB)
Il Vesuv en maletgs e texts istorics
|
roh_wiki_03320
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vesuv
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Feldis/Veulden (num dubel per tudestg e rumantsch) era fin ils 31. da december 2008 ina vischnaca politica en il circul Tumleastga dal district Rain Posteriur en il chantun Grischun en Svizra.
Dapi ils 1. da schaner 2009 tutga Feldis/Veulden ensemen cun Tràn, Sched e Tumegl/Tomils tar la nova vischnanca da Tumegl.
|
roh_wiki_03321
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Veulden
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vevey è ina vischnanca politica ed ina citad svizra en il chantun Vad en il district Riviera-Pays-d'Enhaut.
|
roh_wiki_03322
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vevey
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il District da Vevey era in district svizzer dal chantun Vad.
Circuls enfin ils 31-12-2007
Circul da Vevey
Circul da Montreux
Circul da Saint-Saphorin
Circul da Corsier
Vischnancas enfin ils 31-12-2007
Blonay
Chardonne
Corseaux
Corsier-sur-Vevey
Jongny
La Tour-de-Peilz
Montreux
Saint-Légier-La Chiésaz
Vevey
Veytaux
|
roh_wiki_03323
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vevey_%28district%2C_vegl%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vex è ina citad svizra en il chantun Vallais è ina district Hérens.
|
roh_wiki_03324
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vex
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Veyras è ina vischnanca politica svizra en la part francofona dal chantun Vallais. Ella è situada en il district Sierre (tud. Siders).
|
roh_wiki_03325
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Veyras
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Veyrier è ina vischnanca politica svizra en il chantun Genevra.
Geografia
La vischnanca sa chatta a la riva dal flum Arve al cunfin cun la Frantscha.
Las vischnancas e citads cunfinantas èn Carouge, Genevra, Chêne-Bougeries, Thônex, Étrembières (Frantscha), Bossey (Frantscha), Troinex e Plan-les-Ouates.
Colliaziuns
Pagina uffiziala da la vischnanca (en franzos)
|
roh_wiki_03326
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Veyrier
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Veysonnaz è ina vischnanca svizra en il chantun Vallais en il district Sion.
|
roh_wiki_03327
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Veysonnaz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Veytaux è ina vischnanca politica svizra en il chantun Vad en il district Riviera-Pays-d'Enhaut.
Geografia
Veytaux sa chatta a 438 m.s.m., 8 km al sid-est da la chapitala dal district Vevey e 1 km al sid-est da la citad da Montreux. La vischnanca sa chatta a la riva dal Lai da Genevra.
Da Veytaux appartegna il chastè da Chillon, la fracziun Grandchamp (410 m s. M.) sin il cunfin cun Villeneuve ed aclaun da Sonchaux (1'258 m.s M.).
Las vischnancas cunfinantas da Veytaux èn Montreux, Rossinière e Villeneuve en il chantun Vad e Haut-Intyamon en il chantun Friburg.
Populaziun
L'onn 2009 muntava il dumber d'abitants da la vischnanca a 825 persunas La populaziun istorica da Veytaux era:
La lingua uffiziala da Veytaux è il franzos.
82.4 % da la populaziun da Veytaux è francofona, 7.3 % è germanofona e 2.9 % è da lingua englaisa (2000).
Referenzas
Colliaziuns
veytaux.ch La pagina uffiziala da la vischnanca
Artigel Veytaux en franzos en il Lexicon Istoric Svizzer
|
roh_wiki_03328
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Veytaux
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vezia è ina vischnanca politica svizra en il chantun Tessin che appartegna al circul Vezia dal district Lugano.
|
roh_wiki_03329
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vezia
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via da latg ei la galaxia, nua che il nies sistem solar, e la nossa Terra ei en.
Il num vegn da sia apperenza: naven da nossa perspectiva vesa ella ora sco ina lada, alva sdrema.
Dalla vart vesa la galaxia ora sco ina discetta, rodund e plat.
La via da latg era pli vesseivels en temps pli bauls, ma pervida la polluziun da l'aria vegn ella tuorsch per nus.
Grondezia e massa
La caracteristica dalla via da latg ei pervida sia structura, che ei formau sco ina discetta cun ina cuppa en center.
La galaxia sez ha in diameter da 170.000 tochen 200.000 onns da gliesch. La altezia ei mo 1.000 onns da gliesch (senza cuppa), respectivamein 15.000 onns da gliesch (cun cuppa).
Schazegiau ha la via da latg 100 tochen 300 milliardas steilas e minnimum 100 milliardas planets.
La massa da quella galaxia equivala 1,5 billiun ga la massa da sulegl.
Il pli grond part da la massa fa la materia nera, lezza ei nunveseivels, auncallura interagescha quella materia cun gravitaziun e cun autra materia en nossa galaxia.
Cumposiziun e structura
La investigaziun da nossa galaxia ei ualti grevs. Quei ha motivs da perspectiva. Nus havein mo in punct da observar nossa galaxia. La absorbaziun da gliesch ei era in problem, che fai impusseivels da survegnir ina entira fotografia dalla via da latg.
En il center da mintga galaxia ei ina ruosna nera. Il center ha la fuorma elliptica - lezza vegn circumdau dalla discetta cun gas, steilas e planets endadens.
La gruppa locala
La gruppa locala cuntegn ca. 60 galaxias-pignets, la via da latg e la galaxia d'Andromeda - omnisdus las pli grondas en la gruppa. Il diameter dalla gruppa locala ei 5 - 8 milliun onns da gliesch. Ins presuma, che ils objects en la gruppa locala han ina connexiun-gravitativa. La gruppa locala ha la fuorma elliptica.
Vischins
La proxima galaxia naven dalla nossa ei Andromeda, che ha in distanza da 2,5 milliun onns da gliesch, da nies sistem da sulegl. Perquei la galaxia ei aschi gronda, san ins magari veser ella la notg.
Annotaziuns
|
roh_wiki_03330
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_da_latg
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via principala 1 è ina via principala svizra.
|
roh_wiki_03331
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_principala_1
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via principala 13 è ina via principala svizra en ils chantuns Schaffusa, Turitg, Turgovia, Son Gagl, Grischun e Tessin. La strada part dal cunfin cun la Germania (Bundesstraße 34) en la vischnanca da Transingen (Schaffusa) e termina en la vischnanca da Brissago (Tessin) e sa transfurma en la Strada Statale 34 en Italia. La via va parallel a l'autostrada A13.
|
roh_wiki_03332
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_principala_13
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via principala 17 è ina via principala svizra. Ella cumenza a Leibstadt en il chantun Argovia, maina sur Turitg e finescha ad Altdorf en il chantun Uri.
|
roh_wiki_03333
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_principala_17
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via principala 2 è ina via principala svizra.
|
roh_wiki_03334
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_principala_2
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via principala 21 è ina via principala svizra.
|
roh_wiki_03335
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_principala_21
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via principala 27 è ina via principala svizra en il chantun Grischun.
Vesair era
A27
|
roh_wiki_03336
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_principala_27
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via principala 29 è ina via principala svizra en il chantun Grischun.
|
roh_wiki_03337
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_principala_29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via principala 3 è ina via principala svizra.
|
roh_wiki_03338
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_principala_3
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La via principala 9 è ina via principala svizra.
|
roh_wiki_03339
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Via_principala_9
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Viadi al Center da la Terra (franzos: Voyage au centre de la Terre) è in roman da scienza-ficziun, script en 1864 per Jules Verne.
Resumaziun
Il narratur è Axel Lidenbrock, nev d’in eminent geologist e naturalist tudestg, il professur da mineralogia Otto Lidenbrock. L’istorgia entschaiva a Hamburg, en la chasa dal Pr. Lidenbrock. Il professur, amatur da vegls cudeschs, cumpra le manuscrit original d'ina saga islandaisa, Heimskringla, scipt per Snorri Sturluson en il XIIavel tschientaner. El scuvra in pergiamina codà, scipt en caracters runics.
Axel e ses aug sia tschiffan per quest cryptogram, qu'els vegnan a decifrar ed identifar. Igl è in messagi d'in tschert Arne Saknussemm, in alchimista dal XVIavel tschientaner. Quel affirma avair scuvrir ina via ad il center da la Terra, per il vulcan Sneffels en Islanda.
Il professur Otto Lidenbrock è in uom entusiast ed impetuus. El decida da partir da il davos per l’Islanda, prendan cun el sin nev Axel, bler pli reticent. A Reykjavík, els engaschan in chatschadur d’eider numna Hans Bjelke, che vegnir a esser lur guida. Ils trais uoms viagian jusqu’au fin il pe dal vulcan Sneffels, ed els fan l’ascenziun. Il crater stizza cuntegna trais chaminas. Ina d’ellas duà esser tutga per la sumbriva d’in aut piz, il Scartaris, a mezdi, « avant las calandas de fanadur », che munta en ils ultims dis da zercladur. Suenter la nota da Saknussemm, la sa chatta la via per il center da la Terra…
Colliaziuns
|
roh_wiki_03340
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Viadi_al_Center_da_la_Terra
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La Viafier Matterhorn-Gottard (Matterhorn Gotthard Bahn, MGB) datti dapi l’emprim da schaner 2003. La viafier furma il resultat da la fusiun tranter la Viafier Furca-Alpsu (Furka-Oberalp-Bahn, FO) e la Viafier Brig-Visp-Zermatt (Brig-Visp-Zermatt Bahn, BVZ).
Traject
La Viafier Matterhorn-Gottard cursescha tranter Mustér en il chantun Grischun e Zermatt en il chantun Vallais respectivamain tranter Ursera (Andermatt) e Caschanutta (Göschenen) en il chantun Uri. Da Mustér (1133 m s.m.) maina la viafier sin il Pass Alpsu (2033 m s.m.), il pli aut punct da la lingia da la viafier. Da l’Alpsu cuntinuescha il viadi ad Ursera (1447 m s.m.) en il chantun Uri. Là sa sparta il traject: ina lingia maina tras la Chavorgia da la Scalina (Schöllenenschlucht) a Caschanutta (1111 m s.m.); l’autra maina a Realp e tras il Tunnel dal Furca (15,35 km) ad Oberwald en il Vallais. La viafier cuntinuescha atras il Goms fin a Brig (670 m s.m.). Da là maina il traject tras la Val dal Rodan ed il Mattertal siadora enfin a Zermatt (1605 m s.m.).
Uschia collia la Viafier Matterhorn-Gottard la part sura da la Surselva cun la part sura da l’Uri e dal Vallais. L’entira rait ha ina lunghezza da 144 kilometers; sin l’entir traject datti 47 staziuns da tren. La viafier charrescha sur 126 punts, atras 29 tunnels e 20 galarias. Sin il traject da Mustér fin Zermatt cursescha era il renumà Glacier Express.
Manaschi
La Viafier Matterhorn-Gottard dat lavur a rodund 500 collavuraturas e collavuraturs. Durant in onn vegnan plirs milliuns passagiers transportads sco era 100 000 tonnas rauba. La viafier posseda 462 vehichels per charrar sin ils binaris.
Da la societad acziunara da la Viafier Matterhorn-Gottard tutgan 50 % a la BVZ Holding AG e 50 % a la Confederaziun ed als chantuns.
Per il mantegniment dal manaschi da vehichels e lavuratoris è la Matterhorn-Gotthard Verkehrs AG responsabla. Da la societad acziunaria tutgan 75 % a la BVZ Holding AG. Per il mantegniment da l’infrastructura da las staziuns, binaris e conducts libers è la Gotthard Infrastruktur AG responsabla. Quella societad acziunaria tutga dal tuttafatg als chantuns Uri, Vallais e Grischun ed a la Confederaziun.
Istorgia
L’emprim tren sin la rait da la Viafier Matterhorn-Gottard è cursà ils 3 da zercladur 1891, quai sin il traject tranter Visp e Zermatt (da lez temp anc BVZ). Il matg 1910 è lura vegnida fundada la Societad svizra da la Viafier dal Furca (Brig – Furca – Mustér). Sco emprim traject è vegnida messa en funcziun la viafier electrica a binari stretg da Brig a Gletsch (1914). Il 1916 èn las lavurs da construcziun vegnidas sistidas per mancanza da daners e pervi da la guerra, ed il 1923 ha l’interpresa (franzosa) fatg falliment.
La nova societad d’aczias è vegnida fundada l’onn 1925 ed ha pudì terminar las lavurs; l’onn 1926 è il traject Mustér – Brig vegnì avert (viafier a vapur). Il 1930 èn lura las duas raits da viafier da la FO e da la BVZ vegnidas colliadas. Quai è lura gist era stà la naschientscha dal Glacier Express tranter San Murezzan e Zermatt. Durant ils onns 1939–42 èn vegnidas realisadas l’electrificaziun ed adattaziuns per il manaschi d’enviern sur l’Alpsu.
L’onn 1982 han ins avert al Furca il tunnel da basa Oberwald-Realp (15,4 km, cun transport d’autos), quai suenter grondas crisas e scandals pervia da surpassaments dals custs. Suenter l’avertura dal tunnel era il tschancun da muntogna vegnì mess ord funcziun. Il 1987 ha la societad Dampfbahn Furka-Bergstrecke surpiglià la viafier sur il pass e puspè mess quella en funcziun per intents turistics. Il 2003 èn s’unidas la FO e la VBZ a la Viafier Matterhorn-Gottard.
Galaria
Litteratura
Beat Moser: 75 Jahre FO und Dampfbahn Furka-Bergstrecke. (Eisenbahn Journal Special 2001, 1). Merker, Fürstenfeldbruck 2001. ISBN 3-89610-069-6
Stephan Rechsteiner: Glacier-Express. Brig 2001. ISBN 3-906123-03-0
Colliaziuns
Viafier Matterhorn-Gottard en il Lexicon istoric retic
Pagina d’internet da la Viafier Matterhorn Gotthard
Pagina d’internet dal Glacier Express
|
roh_wiki_03341
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Viafier_Matterhorn-Gottard
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La Viafier dal Bernina (tudestg: Berninabahn, talian e lumbard Ferrovia del Bernina) è ina lingia da viafier a binaris metrics che collia Tiraun en Lumbardia cun San Murezzan, situada per la maggioranza en Chantun Grischun.
Il traject ha ina lunghezza da 64 km ed è renconuschida sco Patrimoni cultural da la umanitad da l'UNESCO ensemen cun la Viafier da l'Alvra.
La lingia vegn servì da la Viafier retica cun trens regiunals e RegioExpress, sper ils trens turistics sco il Bernina Express.
La Viafier dal Bernina ha ina lingia-schumellina en il Giapun, la lingia Hakone Tozan (箱根登山鉄道線, Hakone Tozan Tetsudō-sen?) da la Viafier Hakone Tozan (箱根登山鉄道, Hakone Tozan Tetsudō?).
Colliaziuns
Adolf Collenberg: Viafier dal Bernina en il Lexicon istoric retic
Historische Berninabahn (tudestg)
Viafiers dal Bernina e da l'Alvra sin Siti Unesco (talian)
|
roh_wiki_03342
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Viafier_dal_Bernina
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Las Viafiers federalas svizras (VFF u VFS) (tudestg: SBB, Schweizerische Bundesbahnen; franzos: CFF, Chemins de fer fédéraux suisses; talian: FFS, Ferrovie federali svizzere) èn ina cumpagnia da viafiers da la Svizra.
Servetschs
R: Regio (Tren regiunal)
S: S-Bahn/RER
RE: RegioExpress
IR: InterRegio
IC: InterCity
ICN: SBB RABDe 500
CityNightLine:
Pajais-Bass (dapi Germania ed Turitg)
Austria (dapi Frankfurt)
Danemarc (dapi Turitg, stad)
Germania (dapi Germania ed Svizra ed ils Pajais Bass)
EC: EuroCity
C: VFS Cargo
Referenzas
|
roh_wiki_03343
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Viafiers_federalas_svizras
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Viamala (u Via Mala) è il num d’in toc da la via che maina lung il Rain Posteriur tranter Tusaun e Ziràn-Reschen. La chavorgia profunda furma in dals gronds impediments sin la ‹Via sut› da Cuira en direcziun dal Pass dal Spleia e dal Pass dal San Bernardin ch’era pli baud fermamain discreditada.
Istorgia
La via romana
Tenor perscrutaziuns cumprovadas fatgas d’Armon Planta manava ina via gia durant il temp dals Romans tras la Viamala. Schebain igl era pussaivel da duvrar la via cun in vehichel n’è betg cler. Dissegns sin crap a Carschenna laschan ultra da quai supponer ch’ina senda da sauma sur las Alps manava gia da lez temp (ca. 1500 a.C.) atras questa regiun.
Nà dal nord devi dus access a la chavorgia: da la vart sanestra da Masagn sur Runtgaglia u da la vart dretga da Seglias sur il chastè da Munt Son Gion (Reziòlta) e la baselgia da Son Albin. La segunda varianta era pli frequentada durant il temp dals Romans; enturn l’onn 1300 n’era ella dentant betg pli transibla per motivs da bovas. Omaduas vias vegnan ensemen sin il Nesselboden, l’entrada dal nord da la Viamala. Quella avevan ils Romans superà cun pitgar pliras mesas galarias or da la grippa. Ina punt da lain ch’era probablamain situada là nua che la punt d’autostrada sa chatta oz, manava il traffic puspè sin la vart dretga dal Rain, sur Reschen vi Ziràn.
La brev da la Viamala da l’onn 1473
Durant il temp medieval è il traffic a distanza che manava sur il Pass dal Spleia sa spustà pli e pli sin la ruta da concurrenza ‹Via sura› sur il Pass dal Set che collia Beiva en il Surses cun Casaccia en la Bergiaglia. Questa ruta ha l’uvestg da Cuira sustegnì. La via pauc frequentada dal Rain Posteriur è ida en decadenza. Dapi il 13avel tschientaner vegnivan la chavorgia e la via perquai numnadas ‹via mala›.
L’onn 1473 han las vischnancas da Tusaun, Masagn e Cazas la finala decis «die richsstrass und den weg entzwüschend Tussis und Schams, so man nempt Fyamala zu howen, uffzuorichten und ze machen». Per lur intent curaschus han ils da la Muntogna chattà sustegn d’autras portas (associaziuns da transport) lung la ‹Via sut›. Enstagl da renovar la veglia punt da lain han ins construì in pau pli al sid la Punt da Tgiern, in’imposanta punt da crap. Ina part da la via romana han ins sanà; en autras parts han ins pitgà ina via or dal grip u manà la ruta cun punts da lain sur precipizis snuaivels.
L’uvestg n’ha betg pudì evitar che la ruta dal Spleia sanada sa sviluppia a la colliaziun da transit la pli impurtanta dal Grischun. Sia pussanza era sa sminuida ed en las Trais Lias èn ils cumins sa sviluppads al suveran. Sper caravanas da sauma, viagiaturs da commerzi, diplomats ed ils ‹emprims turists› traversavan ils curriers da Lindau – in servetsch da currier organisà da la citad da Lindau – la Viamala sin lur viadi a Milaun.
Novas construcziuns
Durant ils onns 1738–1739 ha l’impressari da Tavau Christian Wildener construì duas punts. Cun agid da quellas han ins pudì guntgir a dretga ina part exponida da la Viamala romana. Ina da las punts è sa mantegnida enfin oz.
Sut la direcziun da Richard La Nicca è vegnida construida ils onns 1818–1821 la nova via charrabla. Ella maina da la vart dal nord cun in tunnel e cun galarias tras l’uschenumnada ‹Rusna persa› ed evitescha cun quai la cunterascensiun sur l’autezza da Runtgaglia. Las trais punts pli veglias èn vegnidas duvradas vinavant. Tranter quellas han ins siglientà ina terrassa or dal grip.
L’onn 1834 ha in’inundaziun catastrofala destruì ina part da la via da la Punt dal Tgiern. La punt sezza n’è betg vegnida destruida, ma ella n’era betg pli duvrabla ed uschia la han ins laschà ir en decadenza. Per remplazzar quella han ins bajegià l’onn 1836 al nord la punt Rania. Il curs da la via da l’onn 1836 è quel da la via chantunala dad oz, cun excepziun dal nov tunnel da colliaziun da l’A13 e da las duas punts ch’han remplazzà l’onn 1935/38 las punts Wildener. Quellas eran entant daventadas memia pitschnas per il traffic. Tranter las duas punts maina ina stgala cun 321 stgalims en la profunditad. La visita da la chavorgia è in’attracziun turistica che fa impressiun.
L’autostrada A13, bajegiada l’onn 1967, sviescha la pli stretga part da la Viamala en in tunnel da 743 meters lunghezza e traversa la part dal sid da la chavorgia sur ina gronda punt vi. Il nov tschancun bajegià l’onn 1958 tranter Tusaun e Runtgaglia è gia vegnì remplazzà l’onn 1996 tras il tunnel da Crapteig cun ina lunghezza da 2171 meters.
Annotaziuns
Litteratura
Armon Planta: Verkehrswege im alten Rätien Band 4. Verlag Bündner Monatsblatt, Cuira 1990. ISBN 3-905241-06-4
Friedrich Pieth: Bündnergeschichte. 2. ediziun. Verlag F. Schuler, Cuira 1982. ISBN 3-85894-002-X
Colliaziuns
Viamala en il Lexicon istoric retic
Uniun KulturRaum ViaMala
Turas da velo tras la Viamala, cuntegna maletgs
Viadis tras la Viamala
|
roh_wiki_03344
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Viamala
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vich è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Nyon.
|
roh_wiki_03345
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vich
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La Vichipedia (era nunmnada Wikipedia) è in'enciclopedia libra che stat a disposiziun gratuitamain sin l'internet.
|
roh_wiki_03346
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vichipedia
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vico Morcote è ina vischnanca politica svizra en il chantun Tessin che appartegna al circul Carona dal district Lugano.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03347
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vico_Morcote
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vicosoprano (bregagliot Visavran; istoric: rumantsch Visavraun, Savraun e tudestg Vespran) è in'anteriura vischnanca politica svizra cun 450 abitants en il chantun Grischun. Ella è situada en il circul Bregaglia che appartegna al district Malögia.
Il 1. da schaner 2010 ha Vicosoprano a fusiunà cun Bondo, Castasegna, Soglio e Stampa che furman ussa la nova vischnanca da Bregaglia.
Geografia
Vicosoprano è situà en la Bregaglia a la riva sanestra da la Maira, sper il cunfin cun l'Italia. Il vitg sa chatta 19 km davent da Chiavenna (Clavenna), 30 km da San Murezzan e 96 km da Cuira. Las proximas staziuns da viafier èn a Chiavenna per destinaziuns en l'Italia ed a San Murezzan per destinaziuns svizras.
La vischnanca da Vicosoprano aveva trais fracziuns: Casaccia, Löbbia e Roticcio (per bregagliot Ruticc, encunoschent da la chanzun tradiziunala locala La canzun da Ruticc).
Il punct il pli aut da la vischnanca è la Cima di Castello (3'388 m) che marca il cunfin cun Stampa e Val Masino en l'Italia.
Istorgia
Vicosoprano era gia colonisà en il temp medieval. Il toponim cumpara per l'emprima giada l'onn 1096 en la furma latina vicus supranus. La vischnanca è il lieu principal da la Bregaglia ed era perquai la residenza d'in chastellan. L'onn 1971 ha Vicosoprano fusiunà cun la vischnanca da Casaccia (Casacca per bregagliot) che sa chatta var 6 km pli al nord.
Al cunfin occidental dal vitg sa chatta la tur da Salis (Salisturm), ina tur d'abitar cun sis plauns. Ella deriva dal 13avel u dal 14avel tschientaner ed è vegnida reconstruida l'onn 1580 da Rudolf von Salis. Las fanestras èn vegnidas installadas en il 16avel ed ils 18avel tschientaner, ulteriuras renovaziuns èn vegnidas realisadas l'onn 1821. En il center sa chatta la tur da Senwelen ord il 13avel tschientaner ch'è integrà en la chasa communala.
L'onn 1994 è vegnì empruvà l'emprima giada da fusiunar las tschintg vischnancas da la Bregaglia, Bondo (Buond), Castasegna, Soglio (Suogl), Stampa e Vicosoprano (Visavraun) ad ina suletta vischnanca politica cun il num Bregaglia. Questa emprova n'è dentant betg gartegiada perquai che tut las vischnancas han vuschà encunter. Cun la segunda emprova da l'onn 2008 han las radunanzas communalas da las tschintg vischnancas approvà la fusiun che vegn subvenziunada dal Chantun cun 5,5 milliuns francs. La fusiun è ida en vigur il 1. da schaner 2010. Il center administrativ da la nova vischnanca sa chatta a Bondo.
Etimologia dal toponim
Il toponim deriva da la denominaziun latina vicus supranus e signifitga «vitg superiur».
Vopna
Descripziun (translatada):
Dividida en duas parts, ina dad argient (alv) ed ina naira, sin il fund d'argient in capricorn nair che stat sidretg, la lieunga ed il penis èn cotschens. En la part naira in chastè dentà cun duas turs cun portal.
La vopna actuala preschenta ina versiun simplifitgada d'ina vopna pli veglia.
Populaziun
Linguas
A Vicosoprano discurran ins bregagliot (bargaiot), in idiom da la lingua lumbarda occidentala. Dapi decennis abita a Vicosoprano ina considerabla minoritad da lingua tudestga. Il svilup dals ultims decennis sa mussa en suandanta tabella.
Religiun e confessiun
En las trais fracziuns da Vicosoprano è la refurmaziun vegnida introducida tranter ils onns 1529 e 1553, en la vischnanca anteriura da Casaccia l'onn 1551.
Naziunalitad
Tar la dumbraziun dal pievel da l'onn 2005 eran 420 da 453 abitants da naziunalitad svizra.
Economia
Las pli bleras plazzas da lavur datti en l'agricultura ed en la selvicultura, en l'industria ed il mastergn sco era en il sectur da servetschs ed en la hotellaria. En il vitg datti dus hotels. Sur il vitg, a la riva dretga da la Maira sa chatta il campadi «Mulina».
A Löbbia, ina fracziun da la vischnanca, datti in'ovra electrica ed ina sutstaziun da l'Ovra electrica da la citad da Turitg (EWZ). L'EWZ proveda ultra da Turitg era las valladas grischunas, nua ch'ins generescha ina considerabla part da la forza electrica.
Transport
Vicosoprano sa chatta sin la lingia 4 dals autobus da l'Engiadina. Il concessiunari è il servetsch d'autos da posta.
Galaria
Litteratura
Thomas Bitterli: Schweizer Burgenführer, Friedrich Reinhard Verlag Basilea/Berlin, 1995
Ludmila Seifert, Leza Dosch: Kunstführer durch Graubünden: Scheidegger & Spiess, Turitg 2008
Willy Zeller: Kunst und Kultur in Graubünden, Haupt Verlag Berna, 1993
Funtaunas
Colliaziuns
Vicosoprano en il Lexicon istoric retic
Vicosoprano sin bregaglia.ch (tudestg)
Pagina d'internet davart il dialect bregagliot (talian)
|
roh_wiki_03348
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vicosoprano
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vicques e ina vischnanca svizra dal chantun Giura en il district Delémont.
|
roh_wiki_03349
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vicques
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vienna (tudestg Wien, viennais Wean) è la chapitala ed en il medem mument in dals nov pajais federativs da l’Austria. Cun varga 1,84 milliuns abitants è Vienna la citad cun la pli gronda spessezza d’abitants dal pajais. A Vienna e conturn vivan enturn 2,68 milliuns umans, quai ch’è in quart da la populaziun da l’Austria. Tenor la cifra d’abitants figurescha Vienna sco otgavel gronda citad da l’Uniun europeica (UE).
Cun il biro da l’Organisaziun da las Naziuns unidas (ONU) furma Vienna ina da las quatter sedias uffizialas da l’ONU. Ulteriuras organisaziuns internaziunalas da renum ch’han lur sedia a Vienna èn l’Organisaziun dals pajais exportaders da petroli (OPEC), l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa (OSCE) e l’Organisaziun internaziunala per l’energia atomara (IAEO). L’IAEO e l’ONU han in agen cumplex d’edifizis, l’uschenumnà Vienna International Centre.
Durant tschientaners è Vienna stada la citad imperiala e residenziala dals Habsburgais ed è uschia sa sviluppada ad in center cultural e politic da l’Europa. Cun dus milliuns abitants era Vienna l’onn 1910 la quartgronda citad dal mund, suenter Londra, New York e Paris. Suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala aveva la citad dentant pers var in quart da ses abitants. Sin proposta da la Republica austriaca èn la citad veglia da Vienna (che dat anc oz perditga dal domini dals Habsburgais) ed il chastè da Schönbrunn vegnids renconuschids da l’Unesco sco iertas culturalas mundialas. Tar las ensainas da Vienna tutgan il Dom da s. Steffan, la Roda gronda en il Prater e bleras autras attracziuns.
Geografia
Cun ina surfatscha da 414,89 km² è Vienna il pli pitschen pajais federativ da l’Austria. Ultra da quai è el il sulet pajais federativ che n’ha nagin cunfin cun in auter stadi. Enfin l’onn 1921 appartegneva Vienna a l’Austria Bassa, il pajais federativ che circumdescha dal tuttafatg la citad.
Situaziun geografica
Il svilup da Vienna tar ina da las pli impurtantas e grondas citads da l’Europa Centrala è tranter auter d’attribuir a la situaziun geografica favuraivla. La citad giascha al nordost da las Alps en il nordvest dal batschigl da Vienna (Wiener Becken). La citad istorica è vegnida erigida unicamain en il sid dal Danubi; ozendi s’extenda la citad dentant dad omaduas varts dal flum. Vienna è sa furmà là nua che las veglias vias da martganzia sa cruschavan: dal vest a l’ost il Danubi e dal nord al sid la Ruta d’ambra. Il Danubi sa laschava surpassar en quest lieu senza pli grondas difficultads, perquai ch’il flum sa sparteva sin blers bratschs cun inslas tranteren.
Dapi la crudada da la tenda da fier l’onn 1989 creschan il traffic e las relaziuns economicas cun ils stadis vischins siuads en il nord ed en l’ost da l’Austria puspè. La vischinanza geografica tar ils anteriurs pajais en il bloc da l’ost è tuttavia accurschibla. Uschia giascha Vienna per exempel mo 60 km davent da la chapitala slovaca Bratislava. En l’Europa è ina tala vischinanza da duas chapitalas singulara (cun excepziun dal cas spezial Vatican e Roma). Dapi ils 21 da december 2007 – l’extensiun da la Cunvegna da Schengen sin pajais da l’ost sco la Tschechia, la Slovachia e l’Ungaria – pon ins surpassar per l’emprima giada dapi l’onn 1918 ils cunfins en l’ost da l’Austria senza controlla e quai dapertut nua ch’ins vul.
Cuntrada e clima
Mo ina part relativamain pitschna dal territori da la citad da Vienna è surbajegiada. Var la mesadad da la surfatscha è zona verda cun curtins (28,4 % u 117,76 km²), prads che vegnan per part anc tratgs a niz da l’agricultura e guauds che cuvran 16,6 %. Vienna è era in dals quatter pajais federativs da l’Austria nua ch’i vegn fatg vin.
La citad da Vienna s’extenda da Lobau che giascha sin 151 meters fin tar il Hermannskogel sin 542 meters sur mar. En il nordvest sco era en il vest ed en il sidvest da Vienna tanscha il guaud da Vienna cun sias collinas (Leopoldsberg, Kahlenberg) fin en il territori da la citad. Il Danubi cuntanscha la citad da Vienna tras la Wiener Pforte, ina stretga enserrada dal Leopoldsberg da la vart dretga e dal Bisamberg da la vart sanestra da la riva. Or dal guaud da Vienna culan numerus flums en la citad. Il pli enconuschent è la Vienna. Las collinas en il vest cuntinueschan en il sid en furma da terrassas ch’èn sa furmadas en l’epoca glaziala (Winerberg e Laaer Berg); oz èn quellas enconuschentas sco regiun da viticultura. L’ost da la citad è territori plitost planiv. Il Marchfeld vegn nizzegià da l’agricultura. El vegn dentant surbajegia pli e pli. En il sidost chatt’ins las Donauauen, ina cuntrada per lung dal Danubi ch’è vegnida declerada sco parc naziunal.
Vienna enconuscha in clima transitoric cun influenza oceanica nà dal vest ed influenza continentala nà da l’ost. Quai ves’ins vi da las mesiraziuns fitg variablas durant l’entir onn. En tut ha Vienna mo ina pitschna quantitad da precipitaziuns e pli lungas periodas sitgas. En cumparegliaziun cun autras parts da l’Austria èn ils envierns plitost miaivels.
Divisiun administrativa da la citad
La citad da Vienna è dividida en 23 districts. Anc suenter l’onn da revoluziun 1848 era la citad istorica (che furma oz la gronda part da l’emprim district) congruenta cun il territori da la citad. Sut l’imperatur Franz Joseph I è la citad vegnida schlargiada considerablamain ils onns 1850, 1890/1892 e 1904. L’onn 1850 èn las vischnancas aifer l’uschenumnà Linienwall (il rempar che dueva proteger la citad dals Tircs e da rebels da l’Ungaria) vegnidas integrads sco segund enfin 8avel district (respectivamain 9avel dapi che l’anteriur quart district è vegnì spartì en dus). Dapi l’onn 1890 appartegnan era ils districts a la riva dretga dal Danubi a la citad. En bleras parts dals districts vivan ils nums dals vitgs autonoms d’antruras vinavant.
Ils 23 quartiers da Vienna
Istorgia
La cronica da la citad da Jans der Enikel che datescha dal 13avel tschientaner marchescha il cumenzament da l’istoriografia da la citad da Vienna.
Preistorgia, temp roman, temp medieval
Scuvertas archeologicas mussan ch’igl ha gia dà durant il temp paleolitic umans ch’èn viandads atras questa regiun. Pir davent dal temp neolitic è il Wiener Becken dentant stà populà permanentamain. Dals abitadis dal temp da bronz dattan bleras fossas perditga, en las qualas las restanzas da las baras brischadas vegnivan sutterradas. La cultura da Hallstatt en il temp da fier è represchentada a Vienna tras in crest-fossa bain visibel e tras restanzas d’abitadis. Or dal temp celtic è enconuschent ch’i deva in oppidum (abitadi fortifitgà sumegliant ad ina citad) sin il Leopoldsberg ed in pitschen abitadi celtic cun il num Vedunia (‹aual da guaud›).
En l’emprim tschientaner suenter Cristus han ils Romans erigì al lieu dal center da la citad da Vienna in champ da militar (castrum) ch’era collià cun la citad civila Vindobona (ozendi il terz district). Il champ aveva la funcziun da segirar il cunfin da la provinza Pannonia. Anc oz ves’ins en l’emprim district il decurs dal mir e la via dal champ. Ils Romans èn restads fin en il tschintgavel tschientaner. Il champ da las legiuns romanas sa chattava en l’ost da la part settentriunala da l’Imperi roman ed è spert daventà in’unfrenda dals embrugls da la migraziun dals pievels.
Il center viennais dal temp medieval tempriv era il Berghof, in bain economic da viticultura. L’emprima giada vegn il bain numnà en las annalas da Salzburg l’onn 881. Là vegn menziuna ch’igl haja gì lieu apud Weniam ina battaglia cunter ils Magiars. I n’è dentant betg cler sch’i sa tractava da la citad u dal flum. Cun la victoria da retg Otto I cunter ils Magiars l’onn 955 en la Battaglia sin il Lechfeld ha cumenzà l’avanzament da Vienna e da l’Austria en la politica europeica.
Sut ils Babenbergs è vegnì stgaffì l’onn 976 il marchesat Ostarrichi sin il territori al cunfin tar l’Ungaria. Tar quel tutgava era Vienna. Gia en il 11avel tschientaner era Vienna in impurtant lieu da martganzia. Il 1155 ha Heinrich II designà Vienna sco sia citad principala. Mo in onn pli tard ha Vienna obtegnì cun il previlegium minus il stadi da ducadi cun sedia dal duca.
L’onn 1192 – en il decurs da la Terza Cruschada – ha il marches Leopold V il Virtuus arrestà retg Richard Löwenherz ad Erdberg sper Vienna (oz il terz district). Quai ha purtà in enorm daner da liberaziun. Cun questa summa è vegnì drizzà en in lavuratori per batter munaida sco era finanzià l’emprim engrondiment da la citad. Il 1221 ha Vienna survegnì sco segunda citad en il ducadi austriac il dretg da citad e da martgà. Quai vul dir che la citad aveva il dretg da pretender dals commerziants che gievan tras la citad da stuair distgargiar lur rauba e da dar la pussaivladad als abitants da cumprar quella. Quai pussibilitava als Viennais il commerzi intermediar, uschia che Vienna aveva relaziuns da commerzi oravant tut per lung dal Danubi e cun Venezia. Vienna valeva gia da quel temp sco ina da las pli impurtantas citads lunsch enturn.
Ils Habsburgais
Cun la victoria da Rudolf I l’onn 1278 cunter Ottokar II da la Boemia han ils Habsburgais surpiglià la pussanza en l’Austria. Ma pauc pli tard, sut ils Luxemburgais, è Prag daventà la residenza imperiala. Vienna giascheva uss en la sumbriva da quella. Ils Habsburgais sa spruvavan da bajegiar ora vinavant la citad e da tegnair pass cun Prag.
Gronds merits ha acquistà duca Rudolf IV perquai ch’el ha auzà il bainstar da la citad cun sia sabia politica economica. Duas decisiuns han era dà ad el il surnum ‹il Fundatur›: la fundaziun da l’universitad da Vienna l’onn 1365 (tenor l’exempel da Prag) e la construcziun dal bajetg gotic da Son Steffan. Il temp sequent è stà sut l’ensaina da charplinas d’ierta tranter ils Habsburgais. Quellas n’han betg mo procurà per blers embrugls, mabain era chaschunà il ruin economic.
Suenter l’elecziun da duca Albrecht V sco retg roman-tudestg è Vienna puspè daventà l’onn 1438 la residenza dal Sontg Imperi roman. Cun il num Albrecht èn dentant era colliads la stgatschada ed ils mazzaments dals gidieus viennais dals onns 1421/22. L’onn 1469 è la citad vegnida tschernida sco sedia da l’uvestgieu e cunquai è il Dom da s. Steffan daventà ina catedrala. En l’èra dal flaivel regent Friedrich III è Vienna adina stà sin la vart da ses adversari, perquai che Friedrich na pudeva betg garantir la pasch en ses pajais. Il motiv eran ils mercenaris che viagiavan devastond per la terra enturn.
Suenter che l’Ungaria e la Boemia èn vegnidas integradas en il domini dals Habsburgais, è Vienna daventà il 1556 definitivamain la sedia da l’imperatur. Quai è era sta il temp nua che la citad da Vienna è vegnida recatolisada. La citad era bain daventada protestanta ils decennis precedents; l’onn 1551 han ins dentant clamà ils gesuits en la citad ch’han spert gì bler’influenza a la curt. A la testa da la cuntrarefurmaziun steva Melchior Khlesl, l’uvestg da Vienna da quel temp.
La bloccada da la citad entras ils Tircs
L’onn 1529 è Vienna stà bloccà per l’emprima giada dals Tircs, dentant senza success. Ils cunfins tranter la part habsburgaisa e la part osmana da l’Ungaria passavan onns a la lunga mo var 150 kilometers a l’ost da la citad. Quai ha restrenschì il svilup da la citad. Almain ha Vienna obtegnì en quel temp ina fortificaziun moderna.
Fin en il 17avel tschientaner è la construcziun da questa fortificaziun stada l’activitad da construcziun principala en la citad. E l’onn 1683 è la fortificaziun davaira sa cumprovada. Ella ha protegì la citad durant mais enfin che l’armada tirca è sa retratga, perquai che l’armada da securs dal retg polac Jan Sobieski è arrivada. Suenter questa sconfitta han ins cumenzà a stgatschar il Reginavel osman or da l’Europa Centrala.
Il baroc ed il classicissem en cumplaina fluriziun
Ina giada che la smanatscha tirca è stada bandischada, han ins bajegià bler e la citad e prosperada. En il temp da la reconstrucziun è la citad da Vienna vegnida barochisada (Vienna gloriosa). Numerus palazis da persunas noblas èn vegnids bajegiads, oravant tut dals achitects Johann Bernhard Fischer von Erlach e Johann Lukas von Hildebrandt. Er ordaifer ils mirs da la citad èsi vegnì bajegià bler. Dapi l’onn 1704 enconuscheva schizunt l’aglomeraziun in sistem da fortezza, il Linienwall. Quest mir da fortezza passava pli u main là nua che la Gürtelstrasse sa chatta oz.
Suenter che blera glieud è morta pervi da la pesta durant ils onns 1679 e 1713, è la populaziun puspè creschida cuntinuadamain en il decurs dal 18avel tschientaner. Durant quel temp èn era vegnidas fundadas las emprimas manufacturas, e quai en la Leopoldstadt. Era l’igiena è vegnida meglierada cun eriger chanalisaziuns e cun installar il nettegiament da las vias.
Cun la fluriziun da la citad è Vienna bainspert daventà in impurtant center cultural en l’Europa ch’ha gì ses punct culminant cun la musica classica viennaisa (Haydn, Mozart, Beethoven, Schubert).
La citad imperiala tranter il conservatissem e l’avantgarda
Durant las Guerras da coaliziun han las truppas da Napoleun Bonaparte conquistà duas giadas la citad da Vienna (1805 e 1809). Il 1804 è Vienna daventà la chapitala d’in nov stadi – da l’Imperi austriac. Il 1806 è vegnì annunzià la fin dal Sontg Imperi roman da naziun tudestga. Suenter la victoria cunter Napoleun ha gì lieu il Congress da Vienna (1814/15) ch’ha ordinà da nov las relaziuns politicas en l’Europa.
L’epoca dal Vormärz è caracterisada tras la politica da repressiun rigurusa e tras la cultura da Biedermeier. En quest’epoca ha era cumenzà l’industrialisaziun. Il 1837 è vegnida averta l’emprima viafier (Nordbahn).
La Revoluziun franzosa dal favrer 1848 ha er gì effect sin Vienna: ils 13 da mars è prorutta la Revoluziun da mars. Entras quella ha il chancelier dal stadi Metternich bainprest stuì sa retrair. Ils 6 d’october ha lura cumenzà la Revoluziun d’october. A la fin ha il militar imperial victorisà cunter ils democrats. Il democrat Robert Blum ch’era vegnì da Francfurt per gidar la populaziun è vegnì executà en la Brigittenau.
L’onn 1850 è la citad vegnida engrondida cun incorporar l’aglomeraziun aifer il Linienwall e la Leopoldstadt sin la Donauinsel en la citad da Vienna. Il 1858 è il mir da fortezza da la citad vegnì destruì. Empè dal mir è vegnida bajegiada la Ringstrasse cun edifizis monumentals da mintga vart. Il stil da bajegiar a la Ringstrasse ha influenzà fermamain il maletg da la citad da Vienna. Quest temp ha gì ses punct culminant en l’Exposiziun mundiala dal 1873. Cun il crash da la bursa ch’ha gì lieu gist durant l’exposiziun è era il Temp da fundaziun ì a fin.
Suenter las grondas inundaziuns da l’onn 1830 hai adina puspè dà plans per ina regulaziun dal Danubi. Quels èn vegnids realisads tranter il 1868 ed il 1875. Il Danubi è vegnì manà en in flum principal sper la citad ora. Be in pitschen curs d’aua è anc vegnì laschà passar en furma da chanal tras la citad; quel porta il num Donaukanal.
Il pli enconuschent president da la citad durant il temp imperial è stà Karl Lueger. Il cristiansocial carismatic è stà en uffizi davent da l’onn 1897 fin il 1910. El è daventà enconuschent per refurmas communalas, ma er per in antisemitissem rabiat. Da quel temp è la populaziun da Vienna creschida spert, quai pervi dal grond dumber d’immigrants.
La Wiener Moderne marchescha da quel temp gist er l’ultim punct culminant cultural da la citad. Quai betg sco davos pervi da l’associaziun d’artists Wiener Secession ch’ha fatg da Vienna in center dal jugendstil. En la musica è naschì da quel temp il moviment da la Segunda scola viennaisa. En quest’atmosfera da resvegl cultural ha plinavant stabilì Sigmund Freud la psicanalisa.
Emprima Guerra mundiala ed Emprima Republica
Durant l’Emprima Guerra mundiala na hai bain dà naginas acziuns guerrilas en il conturn da Vienna. Tuttina è la situaziun da provediment daventada difficila vers la fin da la guerra. La fin da l’Emprima Guerra mundiala ha er muntà la fin da l’Austria-Ungaria. Ils 30 d’october 1918 è naschida la Republica Austria; ils 11 da november dal medem onn ha l’imperatur Karl I abditgà e bandunà il chastè da Schönbrunn e Vienna.
Durant l’instabilitad economica e politica da l’Emprima Republica ha Vienna furma la tribuna politica per las cuntraversas tranter la regenza conservativa ed ils socialdemocrats che dominavan la citad. Ils 15 da fanadur 1927 ha brischà il palaz da giustia; tar las collisiuns tranter demonstrants e polizia èn 94 persunas vegnidas per la vita. Questa fasa da radicalisaziun ha culminà l’onn 1934 en la Sullevaziun socialdemocratica dal favrer. Quella è vegnida supprimida cun forzas militaras ed ha manà a la dictatura austrofaschista che dueva dominar la citad e l’entir pajais fin l’annexiun da l’Austria al Reich tudestg.
Naziunalsocialissem e Segunda Guerra mundiala
Ils 12 da mars 1938 ha Adolf Hitler laschà occupar l’Austria tras truppas tudestgas. Cun sustegn or da las atgnas retschas è vegnida remplazzada la dictatura austrofaschistica tras il domini naziunalsocialistic. La regenza da la citad han ins reorganisà ed incorporaziuns han manà al Gross-Wien ch’era trais giadas uschè grond sco la surfatscha da la citad odierna.
Suenter l’occupaziun tudestga han cumenzà las persecuziuns e deportaziuns da Gidieus. Dals radund 200 000 Gidieus sesents a Vienna èn radund 120 000 vegnids sfurzadas d’emigrar – tranter els Sigmund Freud – e 60 000 èn vegnids per la vita en champs da concentraziun.
Ils 17 da mars 1944 han ils Alliads cumenzà a bumbardar Vienna. En tut è radund in tschintgavel da la citad vegnì destruì. Il Dom da s. Steffan n’era betg vegnì tutgà da bumbas, ha dentant tuttina piglià fieu tar ina spogliaziun. L’avrigl 1945 ha gì lieu la Battaglia da liberaziun da Vienna ch’ha chaschunà la mort a radund 37 000 schuldads e millis civilists. La battaglia è ida a fin cun la sconfitta da las truppas naziunalsocialisticas; nà da l’Ungaria è l’Armada cotschna da l’Uniun Sovietica entrada en la citad.
Segunda mesadad dal 20avel tschientaner
Suenter la fin dals cumbats a Vienna ha l’armada sovietica installà ina nova regenza. Era las partidas politicas èn sa furmadas da nov. Pir l’atun 1945 han ils Soviets laschà entrar en la citad contingents militarics dals ulteriurs trais Alliads (Stadis Unids, Gronda Britannia e Frantscha). Enfin l’onn 1955 è la citad da Vienna restada divida en quatter secturs e dirigida dals Alliads. In’invista en las relaziuns da viver da quel temp dat l’enconuschent film ‹Der dritte Mann› cun Orson Welles ch’è vegnì filmà a Vienna l’onn 1948.
Sco dapertut en l’Europa dal Vest ha la fin da la guerra er manà a Vienna a prosperitad economica. Quai betg il davos grazia al Plan da Marshall. Dentant betg mo economicamain, mabain er sin champ politic han ils onns suenter la guerra stgaffì novas realitads. Ils 15 da matg 1955 ha l’Austria obtegnì l’independenza cumplaina. Ils 26 d’october – il di suenter che las davosas truppas d’occupaziun avevan bandunà il pajais – vala dapi lura sco festa naziunala da l’Austria.
L’istorgia da Vienna durant la Guerra fraida è marcada da sia vischinanza geografica tar il bloc da l’ost. L’atun 1956 ha Vienna dà albiert a blers fugitivs ungarais ch’eran fugids suenter la sullevaziun betg reussida. L’onn 1968 ha la citad plinavant recepì bleras persunas da la Tschechia e Slovachia suenter la fin sanguinusa da la Primavaira da Prag.
Dapi l’onn 1957 ha l’Organisaziun internaziunala per l’energia atomara (IAEO) sia sedia a Vienna. L’onn 1965 è la citad ultra da quai daventada sedia da l’Organisaziun dals pajais exportaders da petroli (OPEC). Gia l’onn 1961 ha gì lieu a Vienna in inscunter tranter il president dals Stadis Unids John F. Kennedy ed il manader sovietic Nikita Sergejewitsch Chruschtschow.
L’onn 1980 è lura vegnida averta l’UNO-City, la terza sedia da las Naziuns unidas suenter New York e Genevra. Tut quai ha gidà a posiziunar Vienna sco citad da congress e da relaziuns internaziunalas.
Temp preschent
Oz vala Vienna sco ina da las citads cun la meglra qualitad da viver lunsch enturn. Tar ina valitaziun internaziunala l’onn 2010 è Vienna schizunt sa tschentada sin l’emprima plazza, avant Turitg, Genevra e Vancouver/Auckland. A questa qualitad da viver contribueschan l’auta cumpart da zonas verdas sin il territori da la citad (radund 50 %) e la bilantscha ecologica ch’è relativamain buna en cumparegliaziun cun autras citads. Vitiers vegnan la segirtad sociala e da polizia, il sistem da sanadad exemplaric, l’auta qualitad dal sistem da furmaziun, la rait da meds publics sco er las vastas purschidas culturalas e da temp liber.
Cultura ed attracziuns turisticas
Musica classica e moderna
Da muntada internaziunala è a Vienna cunzunt la musica classica. Durant ils tschientaners ha questa citad dà dimora a numerus cumponists da renum mundial. Durant la classica viennaisa (ca. 1780–1827) èn quai stads Joseph Haydn, Wolfgang Amadeus Mozart e Ludwig van Beethoven.
En l’ulteriur decurs dal 19avel tschientaner èn vegnids vitiers Franz Schubert, Franz Liszt, Johannes Brahms, Johann Strauss (bab), Johann Strauss (figl, il ‹retg dal valzer›), Franz Lehar, Joseph Lanner, Anton Bruckner e Gustav Mahler. Cun l’uschenumnada Segunda scola viennaisa a l’entschatta dal 20avel tschientaner èn plinavant colliads ils nums dad Arnold Schönberg, Anton Webern ed Alban Berg.
Questa tradiziun musicala vegn tgirada er ozendi. Cun ils Wiener Philharmoniker residescha a Vienna in dals megliers ensembles da l’Europa. Ed er ils Wiener Sängerknaben han cuntanschì in renum mundial. Dus terms fixs en l’onn cultural a Vienna furman il Concert da Bumaun dals Wiener Philharmoniker, che vegn mintgamai emess live a la televisiun, ed il Bal d’opera ch’ha lieu durant il temp da tschaiver e che tgira la tradiziun dal valzer.
Il pli enconuschent artist viennais da la musica da pop è bain Falco. Cun hits sco ‹Der Kommissar›, ‹Jeanny› e ‹Rock Me Amadeus› tutga el tar ils artist da l’intschess tudestg cun il pli grond success. Cun ‹Rock Me Amadeus› ha el schizunt cuntanschì l’onn 1986 l’emprima plazza dals Billboard Hot 100 americans, e quai sco unic artist da lingua tudestga insumma.
Litteratura e teater
Ensemen cun Berlin vala Vienna sco ina da las citads da teater las pli impurtantas da lingua tudestga. Il Burgtheater furma il punct central da la vita da teater a Vienna. Ils pli enconuschents teatrists viennais dal 19avel tschientaner eran Franz Grillparzer, Ferdinand Raimund e Johann Nestroy. En il 20avel tschientaner èn quai stads Arthur Schnitzler, Karl Kraus, Robert Musil e Thomas Bernhard. Dapi l’onn 2000 vegn surdà qua il Premi da teater Nestroy che furma il pli impurtant premi da quest gener en l’entir territori da lingua tudestga.
Chastels e museums
Il pli grond cumplex museal a Vienna furma la Hofburg imperiala cun sias annexas. Qua pon ins tranter auter visitar la chombra dal stgazi cun las curunas imperialas, las localitads da l’imperatur Franz Joseph ed il museum da Sisi che regorda a sia dunna, l’enconuschenta imperatura Elisabeth. Plinavant cumpiglia il cumplex differents museums d’art (tranter auter l’Albertina) e da la natira (cun la Venus da Willendorf – la pli veglia figura d’ina dieua da la fritgaivladad, creada enturn 25 000 a.C.). Davos la Hofburg pon ins admirar l’art da chavaltgar en l’enconuschenta Scola da chavaltgar curtaisa spagnola.
Gist sper la Hofburg sa chatta il MuseumsQuartier che vala sco in dals diesch areals d’art ils pli gronds dal mund. Quest areal è vegnì avert l’onn 2001 e dat suttetg a numerus museums d’art e d’architectura moderna e contemporana. Art dal temp medieval al temp modern preschenta a Vienna er il chastè Belvedere, tranter auter ‹Der Kuss› da Gustav Klimt.
Medemamain accessibel sco museum è il chastè Schönbrunn che furmava pli baud la residenza da stad da l’imperatur. Igl è quai l’attracziun turistica la pli frequentada a Vienna. Dapi l’onn 1996 appartegnan il chastè ed il parc als bains culturals mundials da l’Unesco. En il parc sa chatta er il Tiergarten, il pli vegl zoo dal mund ch’è anc avert.
In’ulteriura attracziun turistica furma il Hundertwasserhaus da l’artist Friedensreich Hundertwasser. Quest bajetg ludic ha l’artist concepì explicitamain sco cuntrapaisa a l’architectura moderna plitost fraida. Er l’ardera Spittelau è concepida da Hundertwasser.
Il pli grond parc a Vienna è il Prater, situà en il district Leopoldstadt. El cumpiglia 600 hectaras ed ha uschia duas giadas la grondezza dal Central Park a New York e trais giadas la grondezza dal Tiergarten a Berlin. Il Prater furmava oriundamain il revier da chatscha da l’imperatur ed è vegnì transfurmà l’onn 1766 en in parc. L’onn 1873 ha gì lieu sin l’areal da fiera l’Exposiziun mundiala. Medemamain sa chatta qua il parc da divertiment Wurstelprater cun la roda gronda e l’Ernst-Happel-Stadion, la pli grond’arena da ballape da l’Austria.
La Donauinsel cun ina lunghezza da 21,1 kilometers ed ina ladezza da 200 meters furma in’ulteriura zona da recreaziun. Qua ha lieu ina giada l’onn il Donauinselfest che porscha concerts gratuits cun artists austriacs ed internaziunals. Cun 3 milliuns visitaders entaifer trais dis sa tracti dal pli grond festival al liber da l’entira Europa.
|
roh_wiki_03350
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vienna
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il Vietnam (vietnamais Việt Nam, q.v.d Viet dal sid; uffizialmain Republica socialista dal Vietnam, vietnamais Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam) è in stadi da l'Asia dal Sidost. Vietnam cunfina cun China, Laos, Cambodscha e la Mar da la China meridiunala.
En il 10avel tschientaner ha il Vietnam cuntanschì l'independenza da la China. Silsuenter è el vegnì guvernà da diversas dinastias ed è vegnì l'onn 1880 sut regenza franzosa. Conquistà l'onn 1941 dal Giapun, è el vegnì dividì l'onn 1945 en il Vietnam dal Nord communist cun la chapitala Hanoi ed il Vietnam dal Sid sustegnì dal vest cun la chapitala Saigon. Suenter la Guerra dal Vietnam è il pajais l'onn 1976 vegnì reunì e Saigon è vegnì renumnà tenor il schef da stadi defunct dal Vietnam dal Nord en Citad Ho Chi Minh.
Referenzas
|
roh_wiki_03351
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vietnam
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vignogn era ina vischnaunca independenta svizra en il chantun Grischun. Ella ei situada en la Val Lumnezia ed appartegnava entochen 2015 al circul Lumnezia dal district Surselva.
|
roh_wiki_03352
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vignogn
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Viktor Alexandrowitsch Ljapkalo (en cirillic russ: Виктор Александрович Ляпкало; * 18 da settember 1956 ad Uchta) è in pictur russ.
Vita ed ovra
Viktor Ljapkalo è naschì ils 18 da settember 1956 ad Uchta en la Republica dals Komis (Uniun sovietica). Il 1978 è il sa diplomà a la scola d'art da Saratow. Dal 1979 fin il 1987 ha el studegià a la facultad da pictura LIZHSA I. E. Repin tar Wladimir Gorb e Wiktor Reichet. El è sa diplomà en quel institut, en il lavuratori Boris Ugarow, sco pictur e magister. Sia lavur da diplom era il maletg Notg alva. (Белая ночь)
Dapi il 1987 sa participescha Ljapkalo en exposiziuns d'art. El viva e lavura a Son Petersburg e malegia oravant tut purtrets, acts e paesagis. Il 1990 è el daventà commember da l'Uniun d'artists da Son Petersburg.
Tranter sias ovras figureschan Olga (Оля, 1987), Melancholia (Меланхолия, 1989), Walja (Валя, 1991), Marburg (Марбург, 1992), Suenter il bogn (После бани), Petrowitsch (Петрович), Gosch e Jerofejitsch (Гоша и Ерофеич, tuts trais 1993), Tanja (Таня, 1995), Magiel d'aua (Стакан воды, 1998), Natascha (Наташа, 1999), En il samowar (У самовара), Purtret da familia (Семейный портрет, omaduas 2000), Primavaira (Весна, 2002), Saschenka (Сашенька), La tschernida (Выбор, omaduas 2004), Il marquis è da return (Маркиз вернулся), Atun da la vita (Осень жизни, omaduas 2005), Atmosfera da stad (Летнее настроение, 2007), Maletg d'ina dunna (Женский образ), Il concert è finì (Концерт окончен, omaduas 2008), Siemis da stad (Мечты о лете, 2011) ed auters.
El ha tgirà exposiziuns individualas a Son Petersburg (1996, 1997, 1998, 1999, 2002, 2004, 2006, 2009), Minca (1994), Giessen (1995) e Marburg (1992, 1993).
Las ovras da Viktor Ljapkalo sa chattan en museum e collecziuns privatas en la Russia, la Germania, ils Pajais Bass, la Belgia, ils Stadis Unids ed auters pajais.
Galaria
Colliaziuns
Pagina-web uffiziala da Viktor Lyapkalo
Annotaziuns
|
roh_wiki_03353
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Viktor_Alexandrowitsch_Ljapkalo
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villa Luganese è ina citad svizra en il chantun Tessin è ina district Lugano è ina circul Sonvico.
|
roh_wiki_03354
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villa_Luganese
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villa d'Adda (Ela d'Ada in idioma da Bergamo) es üna vschinauncha taliauna da 4.757 abitants in Lumbardia, Provinza da Bergamo.
|
roh_wiki_03355
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villa_d%27Adda
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villarepos è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district See/Lac.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03356
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villarepos
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-Bramard è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Broye-Vully.
|
roh_wiki_03357
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-Bramard
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-Burquin è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Jura-Nord vaudois.
|
roh_wiki_03358
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-Burquin
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-Epeney è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Jura-Nord vaudois.
|
roh_wiki_03359
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-Epeney
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-Mendraz è ina vischnanca politica svizra en il chantun Vad che appartegna al district Gros-de-Vaud.
|
roh_wiki_03360
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-Mendraz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-Sainte-Croix è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Ouest lausannois.
|
roh_wiki_03361
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-Sainte-Croix
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-Tiercelin è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Gros-de-Vaud.
|
roh_wiki_03362
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-Tiercelin
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-le-Comte è ina vischnanca politica svizra en il chantun Vad che appartegna al district Broye-Vully.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03363
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-le-Comte
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-le-Grand è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Broye-Vully.
|
roh_wiki_03364
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-le-Grand
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-le-Terroir è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Gros-de-Vaud.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03365
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-le-Terroir
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-sous-Champvent è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Jura-Nord vaudois.
|
roh_wiki_03366
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-sous-Champvent
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-sous-Yens è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Morges.
|
roh_wiki_03367
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-sous-Yens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-sur-Glâne è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Sarina.
Colliaziuns
Annotaziuns
|
roh_wiki_03368
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-sur-Gl%C3%A2ne
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villars-sur-Ollon è in vitg ed ina staziun da ski en la vischnanca politica da Ollon. El è situà en il district Aigle en il chantun Vad (Svizra). Il vitg sa chatta a 1'300 m s.m. e 900 meters sur il Chablais en la val dal Rodan.
|
roh_wiki_03369
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villars-sur-Ollon
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villarsel-sur-Marly è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Sarina.
Colliaziuns
Annotaziuns
|
roh_wiki_03370
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villarsel-sur-Marly
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villarvolard è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Gruyère.
|
roh_wiki_03371
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villarvolard
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villarzel è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Broye-Vully.
Colliazuns
|
roh_wiki_03372
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villarzel
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villaz-Saint-Pierre è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Glâne.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03373
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villaz-Saint-Pierre
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il pled Villeneuve ha differentas muntadas:
La vischnanca politica da Villeneuve (VD)
La vischnanca politica da Villeneuve (FR)
|
roh_wiki_03374
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villeneuve
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villeneuve è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Broye.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03375
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villeneuve_%28FR%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villeneuve è ina vischnanca politica svizra en il chantun Vad en il district Aigle. La vischnanca sa chatta a la riva dal Lai da Genevra.
|
roh_wiki_03376
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villeneuve_%28VD%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villette è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Lavaux-Oron.
|
roh_wiki_03377
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villette
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Villorsonnens è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Glâne.
|
roh_wiki_03378
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Villorsonnens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vinadi (tudestg Weinberg (bei Finstermünz)) è in dals lieus pli orientals dal chantun Grischun en Svizra. El fa part da la fracziun Martina da la vischnanca da Valsot en l'Engiadina Bassa.
Num
Il num rumantsch Vinadi è ina translaziun recenta dal tudestg Weinberg. Il num Weinberg na deriva dentant betg da la viticultura anteriura u actuala, mabain igl è ina midada d'etimologia populara da wimberg, che da sia vart va enavos ad in wimi aut tudestg vegl cun la muntada «funtauna».
Culegna
Vinadi consista da be trais chasas: in ustaria, in'anteriura chasa da duana, en la quala i vegn abità ozendi, ed ina chasina pitschna che serva da magasin per l'ustaria.
La lingua uffiziala è il rumantsch en l'idiom vallader.
Traffic
Vinadi è situà vid la via che maina da Tschlin per Martina en direcziun dal Tirol en l'Austria.
A Vinadi sa chatta il spartavias da la via da Samignun che maina exclusivamain sin funs svizzer al territori deliberà da la duana a Samignun. Vinadi sa chatta ca. 6 km davent da Martina e medemamain var 6 km davent da Fuond (Pfunds) en l'Austria.
Archeologia
Il 1997 han ins chattà en ina spunda stippa 300–400 m al nord da Vinadi ina spada da fier che datescha dal temp medieval classic fin tardiv. La spada porta l'inscripziun +NRFNIATEDNIATEDIATEDI+. Fin ussa n'è betg cler tge che quest'inscripziun vul dir, ma tenor la cumparaziun cun autras inscripziuns sin spadas dal medem temp la pon ins interpretar sco furmla magica.
Colliaziuns
Vinadi en il Lexicon istoric retic
Funtaunas
|
roh_wiki_03379
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vinadi
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vincent Augustin è in anteriur president da la Lia Rumantscha.
|
roh_wiki_03380
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vincent_Augustin
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vicent Auriol (Revel, Occitania, (Frantscha), 1884 - Muret, 1966) è stà president da la Republica franzosa da 1947 a 1954.
|
roh_wiki_03381
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vincent_Auriol
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vinzel è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Nyon.
|
roh_wiki_03382
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vinzel
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Viola Amherd è ina cussegliera federala e la schefa dal Departament federal da la Defensiun, da la protecziun da la populaziun e dal sport (2019-2024).
|
roh_wiki_03383
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Viola_Amherd
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Tar la violina u gìa sa tracti d’in instrument ad artg ch’appartegna a las lautas a culiez cun corp da resonanza. Las quatter cordas (g – d1 – a1 – e2) vegnan stritgadas cun in artget. En la tradiziun da la musica classica europeica gioga la violina ina rolla centrala – blers impurtants cumponists han deditgà a quest instrument vastas parts da lur ovra.
Etimologia
Il term ‹violina› deriva dal talian ed è cumprovà dapi l’entschatta dal 16avel tschientaner. El signifitgava oriundamain, sco furma diminutiva, ‹pitschna viola›; dapi ch’èn sa divididas en il 16avel tschientaner las trais famiglias da la viola da braccio, viola da gamba e lira vegn il term be pli applitgà per la varianta da discant (sopran) entaifer la famiglia da braccio.
Il term ‹gìa› deriva dal tudestg ‹Geige›. Là ha quel oriundamain furmà in surnum pegiurativ per la furma originara da la viola ed è alura sa sviluppà a la noziun generica per ils instruments ad artg insumma, pia inclusiv viola da bratsch, cello e gamba. Sur lung temp ha il term però mantegnì sia connotaziun negativa, uschia per exempel en la scola da violina da Leopold Mozart (1756) u er anc tar Johann Christoph Adelung. Pir vers la fin dal 19avel tschientaner è il term s’etablì sco sinonim neutral da violina. L’origin dal term ‹Geige› n’è betg sclerì. Quel cumpara gia en in manuscrit dal 12avel tschientaner ed è er entrà dal vegl tudestg en il franzos (‹gigue›) resp. talian, vegl spagnol e provenzal (‹giga›). Forsa ch’il term è collià cun ‹*gīgan› (mover vi e nà), forsa sa tracti però er d’ina creaziun onomatopeica (analog a ‹gackern›, ‹kieksen› etc.).
Construcziun e singulas parts
Construcziun da l’instrument
Il corp da resonanza u corpus sa cumpona da la cuverta, dal fund e da las rischlas. Las singulas parts vegnan colliadas cun agid da colla dad ossa u da pel. Quella consista da proteins che vegnan gudagnads or dad ossa u pel dad animals. La colla è solvabla en l’aua e daventa loma tar ina temperatura sur 50 fin 60 grads celsius. Perquai è in construider da gìas versà abel da prender dapart l’instrument senza donnegiar il lain u il lac.
Il lac protegia il lain da l’instrument e conserva l’abilitad da vibrar da quel. Tut tenor po il lac influenzar marcantamain il tun, senza però al meglierar udiblamain. Vegn il lac dà si a moda nunprofessiunala, èsi pussaivel che quel ‹stenschenta› l’instrument, vul dir restrenscha fermamain las vibraziuns da la cuverta.
Cuverta
Tar la cuverta sa tracti da la part ad arvieut superiura ch’è munida cun las duas foras caracteristicas en furma da f. Per il pli consista la cuverta da duas parts ch’èn culadas ensemen entamez. En il cas ideal vegn duvrà lain cun rintgs annuals fitg graschels ed ordinads a moda regulara. Plantas che correspundan a quests criteris creschan en regiuns autalpinas sin terrens cun paucas substanzas nutritivas. Quellas vegnan pinadas durant l’emprima mesadad da l’enviern, cur ch’i sa chatta pauc suc en il bist. Silsuenter vegn il lain sientà sur plirs onns, l’emprim sco bist, silsuenter intgins ulteriurs onns en furma tagliada. La cuverta finida ha ina grossezza da 2,4 fin 3,5 mm. Per cuntanscher la flexibilitad giavischada vegn lain steri taglià pli satigl che lain lom.
Fund
Il fund è normalmain fatg da lain d’ischi (fitg darar da papla u da salesch) e vegn medemamain elavurà en furma d’arvieut. Il fund po consister d’ina part ubain da duas parts ch’èn tatgadas ensemen (quai che sa lascha enconuscher vi da la mascheraziun spievlada a moda simmetrica).
Rischlas
Tar las rischlas sa tracti da las parts lateralas dal corpus ch’èn tatgadas ensemen cun il fund e la cuverta. Quellas consistan per ordinari dal medem lain sco il fund.
Intarsias (uschenumnadas ‹avainas›) orneschan l’ur da la cuverta e dal fund. Igl èn quai trais sdrimas da lain satiglias ch’èn savens – en la part visibla – da colur naira. Quellas vegnan messas en il foss d’avainas e colladas. Sper lur effect decorativ servan quellas a stabilisar ils urs da la cuverta e dal fund che vargan sur las rischlas ora.
Corpus
Tar il corpus sa tracti d’in corp chavortg d’ina lunghezza da 35 fin 36 cm. En ina chava en furma da trapez vegn culà il culiez. Quel ha ina lunghezza da radund 13 cm e vegn collà ensemen cun l’aissa da tuc; quest’ultima ha ina lunghezza da ca. 27 cm, uschia ch’ella tanscha radund 14 cm sur il corpus. L’aissa da tuc consista per ordinari da lain d’eben ch’è caracterisà tras poras fitg finas; quel è spezialmain dir, uschia ch’el isa strusch. Pli darar, surtut tar instruments pli simpels, vegnan duvrads auters lains sco per exempel pairer; er quels vegnan dads si nair per imitar la parita dal lain d’eben pli prezius.
A la fin superiura da l’aissa da tuc sa chatta il giuf che maina las cordas en la chaschetta da claviglias. Quella cuntegna las quatter claviglias da furma conica, cun las qualas las cordas da l’instrument pon vegnir accordadas. Il chau finescha en furma da spirala (voluta, popular lindorna). Tar quella sa tracti da lain entaglià ch’ha normalmain la furma d’ina lindorna, perquai il num. La furma da la lindorna è savens in segn distinctiv dal construider da gìas.
Da l’autra vart da l’instrument dispona la rischla d’ina fora, en la quala vegn fermada la fixaziun da las cordas. Ussa sa laschan las cordas stender tranter la fixaziun da las cordas e las claviglias. La punt consista da giuven lain d’ischi e vegn tschentada tranter la cuverta e las cordas. Ella sa chatta sin la cuverta senza nagina fixaziun e vegn be tegnida en la dretga posiziun tras la tensiun da las cordas che passan suravi. Sur la punt vegnan las vibraziuns da las cordas transmessas sin il corpus.
Las cordas vegnan accordadas cun agid da las quatter claviglias en il chau. La fixaziun da las cordas po ultra da quai esser munida cun accordaders da precisiun. Sche tut las cordas èn d’atschal, fai senn che l’instrument è munì cun quatter da quests accordaders da precisiun.
Sguard en l’intern
Intginas parts da la construcziun sa chattan a l’intern dal corpus. Tar la trav dal bass sa tracti d’ina glista da lain da pign ch’è tatgada vi da la vart interna da la cuverta. Quella è levamain tendida e plazzada en ina posiziun in pau inclinada envers la direcziun da las fibras. La trav dal bass è posiziunada sut la punt a moda asimetrica da la vart da las cordas dal bass.
Da vart dal discant, pia da las cordas cun la pli auta autezza dal tun, sa chatta l’‹olma›. Tar quella sa tracti d’in bastunet da lain da pign da furma cilindrica. Quel regulescha a moda decisiva il tun da la gìa, quai che resorta gia dal fatg ch’el na vegn betg collà; d’al plazzar a moda precisa è perquai da muntada centrala.
Plinavant sa chattan a l’intern dal corpus pitschens tscheps da lain da pign e tschertgels da pign u salesch che servan a stabilisar las rischlas.
Il posamintun gida a tegnair l’instrument tranter il mintun ed il givè. El è fixà vi da l’instrument cun agid da struvas da serra e sa chatta cun sunar tranter l’instrument ed il givè. Al medem intent serva la posa da spatla tranter l’instrument ed il givè. Quella vegn mintgamai fixada vi da la gìa avant sunar.
Las cordas
Las quatter cordas consistan da begl natiral – enturn il qual po esser vieut filfier d’argient u d’aluminium –, da material sintetic (plastic) u da fil d’atschal. La corda la pli auta (chanterelle) è accordada sin il tun E e consista per ordinari da fil d’atschal. Cordas da begl reageschan pli ferm sin midadas da temperatura e d’umiditad e vegnan surtut duvradas per represchentaziuns istoricas. Las cordas vegnan accordadas en quintas sin ils tuns g – d1 – a1 – e2. (Accordanzas divergentas datti en la musica orientala, p.ex. en la musica persiana classica.) Orchesters en Germania ed en l’Austria accordeschan cun in tun normal da 443 Hz, en Svizra per il pli da 442 Hz.
L’artget
L’artget consista savens dal lain cotschen pernambuc. Lain da buna qualitad è creschì a moda guliva e las fibras èn ordinadas a moda parallela; uschia po l’artget vegnir elavurà a moda spezialmain satiglia e posseda in’elasticitad ideala. Damai che pernambuc è ina planta vaira rara, han tals artgets in aut pretsch. Artgets da scolars pli simpels èn per ordinari fatgs or dad auters lains cotschens. En il fratemp dovran er violinists professiunals adina dapli artgets fatgs or da material sintetic rinforzà cun carbon.
Giudim l’artg, pia da la vart dal violinist, sa chatta il chaltgogn fatg da lain d’eben ed ornà savens cun in’intarsia da perlmut. Tranter il chaltgogn ed il chau da l’artget èn stendids ils chavels da l’artget. Igl èn quai – tut tenor lur grossezza – radund 150 fin 220 chavels da la cua-stallun da tschertas razzas da chavals. Cun manar ina struva vegn l’artg stendì. Suenter avair finì da sunar sto questa tensiun puspè vegnir schliada. Ils chavels disponan da natira ennà da fins cuntracrutschs, ils quals fan vibrar las cordas cun stritgar sur quellas vi. Per quest intent ston ils chavels però l’emprim vegnir preparads cun colofonium (rascha da balsam natirala). Quai vegn cuntanschì cun stritgar l’artget pliras giadas sur in bloc da colofonium.
Artgets paisan tranter 55 e 65 grams. Impurtanta è la repartiziun dal pais. Il center da gravitad duess sa chattar 24–25 cm davent dal cumenzament da l’artg.
Asimmetria
Sco gia descrit, èn singulas parts a l’intern dal corpus ordinadas a moda asimmetrica. Quai sco er il fatg che la punt e las claviglias resguardan en lur construcziun la differenta grossezza da las singulas cordas fa necessaria ina construcziun inversa per sanestrers.
Funcziunament da l’instrument e tecnicas da giugar
Creaziun dal tun
La structura da la surfatscha da las zaidlas-chaval ed il colofonium han in effect ‹tatgant›; uschia vegn la corda tratga en direcziun da l’artgada, e quai fin che l’agen effect da suspensiun è pli grond e la corda siglia puspè enavos. Cun eleger il dretg lieu, la dretga sveltezza e la dretga pressiun da tschentar l’artg sin la corda vegn quella puspè tschiffada precis en quel mument ch’il moviment da tender e laschar liber è terminà (effect da stick-slip); uschia è garantì che la corda resta en ina vibraziun cuntinuanta. Quantas giadas per secunda che quest moviment sa repeta, dependa da la frequenza dal tun che vegn gist sunà resp. da la lunghezza da la part da la corda che vibrescha.
La corda sezza vegn da muventar be ina pitschna quantitad d’aria – memia pauc per producir in tun che fiss bain udibel per l’ureglia umana. Cun transmetter las vibraziuns da la corda sin il corpus sa reducescha bain l’amplituda da las vibraziuns vaira ferm; ma la surfatscha d’eradiaziun crescha talmain ch’i vegn mess en moviment ina quantitad d’aria bundant pli gronda, uschia ch’i sa furma in tun bain udibel.
La transfurmaziun dal tun suonda musters ordvart cumplexs. A moda simplifitgada sa lascha quella descriver sco suonda: La punt sin la quala la corda giascha vegn animada tras ils moviments da las cordas d’oscillar en direcziun da l’artgada. La cuverta da la gìa percunter, sin la quala la punt giascha, po be vibrar en in angul dretg cumpareglià cun il moviment da l’artg. Quai sforza la punt ad in moviment da sbalunziar, uschia ch’ils dus pes da la punt smatgan e distgargian a moda alternanta las duas mesadads da la cuverta.
Cun ballantschar en questa moda lavurassan las duas varts da la cuverta però ina cunter l’autra, uschia ch’il tun perdess volumen e sonoritad. Per impedir quai vegn inserì sut il pe dretg da la punt in fistet che sposta in pau a dretga l’axa da rotaziun da quest moviment da sbalunziar. Uschia vegn la gronda part da la lavur da transmissiun (surtut quella da las frequenzas bassas) prestada dal pe sanester da la punt. A reparter meglier las vibraziuns sin l’entira cuverta servan la glista ed il bastunet che sa chattan a l’intern dal corpus. La glista impedescha il pe sanester da la punt surtut tar autas frequenzas, uschia che l’axa da rotaziun sa sposta puspè a sanestra. Tar autas frequenzas è pia il pe dretg da la punt pli activ, tar frequenzas bassas il pe sanester; en l’emprim cas vegnan las vibraziuns surtut reproducidas tras la cuverta (cun sustegn da la glista), en il segund cas da la cuverta e dal fund (cun agid dal bastunet). Il volumen d’aria è serrà en il corpus sco en in resonatur chaviertg; quel effectuescha ch’il tun vegn irradià sur las foras en furma dad f.
La violina sa chatta da la vart sanestra sin il givè ed il pèz dal violinist e vegn tegnida da l’ur sanester da la missella sut. Il maun sanester vegn – tut tenor scola da violina e moda da sunar – duvrà tant per tegnair l’instrument sco er per tschiffar las cordas. Il maun dretg maina l’artg cun il qual las cordas vegnan stritgadas tranter aissa da tuc e punt.
Tuc e variaziun dal tun
Autezza dal tun: Sin l’aissa da tuc da la violina na sa chattan naginas traversas. Perquai sto il violinist, per chattar il dretg tun, smatgar la corda precis al dretg lieu. Cun la tecnica da la corda dubla po er vegnir sunà a pliras vuschs. Accords vegnan normalmain arpegiads. Cun fermas artgadas sa laschan er sunar accords a trais vuschs in suenter l’auter.
Vibrato: Cun rudlar levamain vi e nà il det che tschiffa, tras moviments da la chanvella u da l’entir bratsch sanester sa lascha producir in vibrato.
Cun variar il lieu da stritgar (pli datiers da la punt u pli datiers da l’aissa da tuc) sa lascha la colur dal tun influenzar vaira ferm. Er la pressiun e la spertadad da las artgadas influenzeschan l’intensitad e la sonoritad dal tun.
Moderaziun: Sin la punt po vegnir muntada in’uschenumnada surdina. Tras sia massa reducescha quella l’amplituda da vibraziun da la punt e sbassa l’atgna frequenza da quella. Tut tenor la construcziun da la surdina reducescha quella il volumen pli pauc u pli fitg. Medemamain ha la surdina l’effect ch’il tun da la violina daventa pli ‹nasal›.
In flagiolet sa lascha sunar cun tschentar ils dets dal maun sanester levet sin ils puncts da la corda, nua che sa chattan nufs da vibraziun da modus superiurs. Tras quai vegn la frequenza da basa temprada ed i vibreschan be las undas armonicas (per exempel la dubla u traidubla frequenza tar la mesadad resp. tar in terz da la lunghezza da la corda). Da quai resultan tuns ‹da flauta›, sferics.
Dinamica
Vi da l’ureglia sanestra dal violinist cuntanscha la violina tar il fortissimo valurs maximalas da bundant 110 dB. En ina distanza da 6,5 meters èn quai 43–45 dB en il pianissimo e 73–80 dB en il fortissimo.
In sguard a las singulas tonalitads
Betg tut las tonalitads sa laschan sunar tuttina bain sin la violina. Sper tonalitads ch’èn levas da sunar, datti talas ch’èn grevas da sunar u che na sa laschan en il cas extrem insumma betg sunar. Il grad da difficultad dependa da divers facturs, sco per exempel schebain cordas vidas pon vegnir duvradas u dal dumber dals segns (♯ resp.♭). En ses cumpendi da la violina dal 1844 scriva Hector Berlioz latiers: «Las violinas tunan meglier e sa laschan sunar pli tgunsch en las tonalitads che lubeschan da duvrar las cordas vidas. Areguard la clerezza dal tun para sulettamain la tonalitad C da furmar in’excepziun da quella regla; la clerezza dal tun resorta qua main ferm che en las tonalitads A ed E, e quai cumbain che tut las quatter cordas vidas stattan a disposiziun en C, entant ch’igl èn quai be trais en A e schizunt be duas en E.» Sco tonalitads ch’èn levas u relativamain levas da sunar inditgescha el las suandantas: C, D, Es, E, F, G, As, A, B, H (en dur) – c, cis, d, e, g, a, h (en mol). Da l’autra vart stattan las tonalitads ch’èn quasi nunpussaivlas da sunar sco Dis, Fes, Gis, Ais, Ces (en dur) – dis, fes, ges, as, ais, ces (en mol).
Instruments parentads
Variantas pli pitschnas ed adattaziuns pli cumadaivlas da la violina furman pochette, violino piccolo e la violina cun culiez curt.
Tar la viola sa tracti d’ina furma da construcziun dals instruments ad artg in pau pli gronda che tuna correspundentamain in pau pli bass. A la medema famiglia d’instruments appartegna il violoncello (cello) che vegn sunà en in’autra posiziun, numnadamain cun il culiez ad aut e la vart davant drizzada davent dal musicist che sesa sin ina sutga. Il cuntrabass u gìun è segnà tant da caracteristicas da las gambas – a las qualas el vegniva attribuì pli baud – sco er da la famiglia da las gìas. El vegn sunà en pe.
Istorgia
Emprims precursurs da la violina dateschan dal 8avel tschientaner e derivan da la regiun spagnol-maurica. Sco ulteriurs instruments parentads èn da numnar il rebec e la lauta ad artg (ch’è stada en diever fin en il 16avel tschientaner).
L’emprima menziun da la violina sco tala è documentada vers il 1523, cur che «les trompettes et vyollons de Verceil» (las trumbettas e violinas da Vercelli) han survegnì in onurari a Turin a la curt dal duca da la Savoia. Tar la pli veglia illustraziun d’ina violina sa tracti dal maletg d’altar en la baselgia S. Cristoforo a Vercelli; sin quel è represchentada in’amuretta che suna gìa. Las emprimas violinas eran sulettamain munidas cun trais cordas.
La furma da la violina odierna deriva da l’Italia dal Nord e n’è praticamain betg sa midada dapi ca 1540. Enconuschents construiders da gìas talians èn stads Andrea Amati, Nicola Amati, Gasparo da Salò, Guarneri del Gesù ed Antonio Stradivari. Al nord da las Alps valevan las violinas da Jakobus Stainer dad Absam (Tirol) fin la fin dal 18avel tschientaner sco las meglras. Ils instruments ch’èn vegnids construids da quel temp vegnan numnads violinas baroccas; dapi ils onns 1950 vegnan quels duvrads adina dapli per sunar musica veglia. Uschia sa lascha s’avischinar a moda pli autentica a l’ideal dal tun dal 17avel e 18avel tschientaner.
Surtut Stradivari è pli tard daventà il grond exempel per l’execuziun ed ils princips da construcziun da quasi tut las violinas, quai ch’ha manà ad ina ferma unificaziun. En il 19avel tschientaner han ins cumenzà a construir culiezs in pau pli lungs e montads a moda pli inclinada; quai pussibilitava ina pli auta tensiun da las cordas e correspundeva a las pretensiuns da salas da concert e d’orchesters che daventavan adina pli gronds. Igl è però vegnì crititgà che quai rendia il tun pli dir e main plaschaivel. En Frantscha ha surtut Jean-Baptiste Vuillaume dà impuls decisivs cur ch’el è sa fatschentà cun las violinas da Stradivari e Guarneri.
Violinas favuraivlas vegnivan gia construidas a l’entschatta dal 19avel tschientaner en manufacturas tudestgas e franzosas. La construcziun da gìas industriala ha alura cumenzà l’onn 1887 a Nagoya (Giapun) cun la fundaziun da la Suzuki Violin Co. Ltd. tras Masakichi Suzuki (1859–1944), il bab dal pedagog da violina Shinichi Suzuki. Gia suenter curt temp eran emploiads là 1000 collavuraturs e vegnivan construidas mintga mais fin a 400 gìas e 4000 artgs.
Bain hai adina puspè dà emprovas d’adattar l’instrument al temp, per exempel cun far diever d’autras materialias (main charas) u cun variar detagls da la cumparsa exteriura (p.ex. la lindorna). Ma blers musicists van strictamain or da via a violinas cun in’autra cumparsa u che na correspundan betg a l’ideal dal tun classic, uschia ch’igl è grev da vulair sviluppar vinavant seriusamain l’instrument.
Aspects pedagogics
A sunar violina sa lascha gia cumenzar en giuvens onns. Per far carriera sco violinist da professiun èn pedagogs da l’avis ch’i saja indispensabel da sa famigliarisar cun l’instrument gia en ina vegliadetgna tranter 3 e 6 onns. Perquai existan numerusas scolas da violina adattadas a la vegliadetgna d’uffant. In exempel fitg derasà furma la metoda da Suzuki, numnada tenor Shinichi Suzuki che l’ha sviluppà.
Sco impurtanta ovra pedagogica istorica vala surtut ‹Versuch einer gründlichen Violinschule› da Leopold Mozart (1756). Questa ed autras ovras istoricas furman er impurtantas funtaunas per il studi da la pratica da sunar istorica (p.ex. en connex cun represchentaziuns istoricas).
Per pudair cumenzar a sunar gìa cun detta pitschna e bratscha curta datti instruments adattads en las suandantas grondezzas: 7/8, 3/4, 1/2, 1/4 u 1/8 e schizunt 1/16 ed 1/32. Da la fracziun na dastga però betg vegnir concludì sin la grondezza reala da l’instrument. En realitad munta 3/4 che la gìa è radund 6 % pli pitschna che l’instrument entir; tar 1/2 èn quai radund 12 %.
Diever da la violina en la musica
La violina è colliada stretgamain cun il svilup da la musica europeica dal temp modern, uschia ch’igl exista in fitg vast repertori ch’è vegnì scrit explicitamain per quest instrument.
Sco vusch solista
Impurtantas ovras per la violina sco vusch solista (senza accumpagnament) hai gia dà fitg bleras dal temp baroc; da menziunar èn surtut Heinrich Ignaz Franz Biber e Johann Sebastian Bach. Da quel temp han ins savens fatg diever da la pussaivladad da la corda dubla, cun la quala sa laschan intunar sin la violina a medem temp pliras vuschs. Durant la classica e romantica èn ovras solisticas stadas main derasads (quai che vala dal reminent er per auters instruments sco il clavazin u l’orgla). Tuttina hai dà da quel temp in ulteriur punct culminant en furma da las 24 ‹Capricci› da Niccolò Paganini. En il 20avel tschientaner èn cumponists sco Bartók, Strawinsky e surtut Eugen Ysaye sa deditgads a quest gener.
Ils emprims concerts instrumentals èn sa sviluppads or da la pratica barocca da laschar resortir il primviolinist da l’orchester d’instruments a corda. Bainbaud èn vegnids scrits ils emprims concerts da violina ch’èn er explicitamain vegnids declerads sco tals (p.ex. da Torelli, Vivaldi u Bach). Tut ils trais classichers viennais (Haydn, Mozart, Beethoven) han scrit concerts da violina, medemamain ils pli impurtants maisters da la romantica (Spohr, Mendelssohn Bartholdy, Schumann, Dvořák, Tschaikowsky, Brahms, Bruch) e blers cumponists da pli tard sco Jean Sibelius, Schönberg, Berg, Strawinsky, Dmitri Schostakowitsch e Serge Prokofiev. A partir da la fin dal 19avel tschientaner èn vegnidas cumponidas intginas ovras per solists da violina cun accumpagnament d’orchester ch’eran formalmain pli libras e vulevan sa distatgar dal gener da concert oriund. Exempels furman la ‹Symphonie espagnole› da Lalo, la rapsodia ‹Tzigane› da Ravel, il ‹Poème› dad Ernest Chausson u ‹The Lark Ascending› da Ralph Vaughan Williams.
Musica da chombra
Strusch in’ovra da chombra scritta per instruments a corda u per instrumentaziun maschadada desista d’almain ina vusch da violina. Ils geners ils pli frequents èn la sonata da violina, la sonata da trio, il trio d’artgists u da clavazin, il quartet da trio u da clavazin, il quintet d’artgists ed il sextet d’artgists. En bleras da questas furmaziun è la melodia principala attribuida a la violina.
Orchester
Dapi il baroc datti en l’orchester – tuttina sco en il quartet d’artgists – duas differentas vuschs da violina, las qualas èn savens occupadas en furma da chor, pia cun plirs violinists. En ina sinfonia romantica cun orchestraziun gronda sunan per ordinari 16 emprimas e 14 segundas violinas, per part schizunt dapli. Omaduas gruppas vegnan normalmain manadas d’in u plirs mainavuschs al pult da notas il pli davant. Davant dal tut sesa il primviolinist ch’ha magari da sunar solo ed il qual porta ina responsabladad speziala per l’entir orchester.
Musica da saut
En connex cun la carriera solistica da la violina en la musica da la curt dal 17avel tschientaner è quella er sa sviluppada a l’instrument principal per accumpagnar sauts. Ils maisters da ballet sunavan violina e faschevan diever da quella per inscenar sauts da l’auta societad. Cun l’emancipaziun dal saut burgais en il 18avel tschientaner èn sa furmadas bleras chapellas da saut che consistivan per ordinari da duas violinas (cun bass). L’emprima sunava la melodia, la segunda agiuntava ritmus ed accords. Anc dal temp da la culminaziun da la musica da saut viennaisa (temp dal Biedermeier) cun Joseph Lanner u Johann Strauss bab stevan las violinas en il center da las chapellas da saut e blers elements da saut èn er vegnids integrads en la musica da concert.
Musica tradiziunala
En bleras furmas da musica tradiziunalas (folk-music, musica populara) vegn fatg diever da la gìa. En quest connex vegn ella savens numnada Fiedel u fiddle. Tranter auter è la gìa in tipic instrument da la musica tradiziunala dals suandants pajais: Irlanda, Scozia, Norvegia, Svezia, Pologna, Ungaria, Frantscha, il territori alpin, la Slovachia, ma er da l’Africa dal Nord.
Musica classica da l’India
En la musica classica da l’India dal Sid è la violina sa messa tras cun Baluswami Dikshitar (1786–1859), in frar dal grond cumponist Muthuswami Dikshitar. Emprimas illustraziuns da violinas en l’India sa chattan en il palaz da Tipu Sultan (1750–1799) ch’era s’allià cun la Frantscha e che s’interessava en general per la tecnica e cultura europeica.
En l’India dal Sid furman la violina e la vina dapi lura ils pli impurtants instruments a cordas. Là vegn la gìa pusada cunter il pèz e tegnida en ina posiziun inclinada vers engiu. Enconuschents violinists da l’India dal Sid èn Kunnakudi Vaidyanathan, Mysore Manjunath, Ganesh e Kumaresh, L. Subramaniam. En l’India dal Nord ha il cumponist bengal Nidhu Babu (1741–1839) probablamain duvrà sco emprim la violina per accumpagnar a Calcutta ses chant. Il pli enconuschent violinist da l’India dal Nord è stà V.G. Jog (1922–2004).
Jazz e rock
Er en la musica da divertiment pli nova gioga la gìa in’impurtanta rolla; quai vala tant per l’orchester da tango, sco er per chapellas da ‹zighinghers› u per tschertas furmaziuns da jazz (Stéphane Grappelli, Mahavishnu Orchestra e.a.). Ma er en il blues, rock e schizunt metal datti adina puspè bands che fan diever da la gìa. Ed er blers violinists moderns ch’èn s’etablids en la musica classica fan magari part da projects da crossover (Nigel Kennedy, Anne-Sophie Mutter).
Annotaziuns
Litteratura
Lothar Cremer: Physik der Geige. Hirzel Verlag, Stuttgart 1981, ISBN 3-7776-0372-4.
N.V. Fletcher, T.D. Rossing: The Physics of Musical Instruments. Springer Verlag, New York 1991, ISBN 0-387-96947-0.
Wernfried Güth: Einführung in die Akustik der Streichinstrumente. Hirzel Verlag, Stuttgart/Lipsia 1995, ISBN 3-7776-0644-8.
Erik Jansson: Acoustics for Violin and Guitar Makers. 4. ediziun, 2002.
Heike Prange: Die Violine – Bestandteile, Bau, Geschichte, Pflege, Spiel. Bärenreiter Verlag, Kassel 2005 (2. ed.), ISBN 3-7618-1900-5.
Paul Otto Apian-Bennewitz: Die Geige. Der Geigenbau und die Bogenverfertigung. Simon & Wahl, Egweil 1998, ISBN 3-923330-34-0 (reproducziun da l’ediziun Weimar 1892).
Otto Möckel: Geigenbaukunst. Nikol, Hamburg 2005, ISBN 3-937872-09-4, 8. ed.
Stefan Drees (ed.): Lexikon der Violine. Laaber-Verlag, Laaber 2004, ISBN 978-3-89007-544-0.
Walter Kolneder: Das Buch der Violine. Bau, Geschichte, Spiel, Pädagogik, Komposition. Atlantis Musikbuchverlag, Turitg 2002 (6. ed.), ISBN 3-254-00147-8.
Eduard Melkus: Die Violine. Eine Einführung in die Geschichte der Violine und des Violinspiels. Schott, Mainz 2000 (3. ed.), ISBN 3-7957-2359-0.
Yehudi Menuhin, William Primrose: Violine und Viola (Yehudi Menuhins Musikführer). Edition Bergh im Ullstein, Francfurt a.M. 1993, ISBN 3-7163-0175-2.
Leopold Mozart: Versuch einer gründlichen Violinschule. Bärenreiter, Kassel 2005, ISBN 3-7618-1238-8 (facsimile).
Hugo Pinksterboer: Pocket-Info Violine und Viola. Praktisch, klar und aktuell. Schott, Mainz 2003, ISBN 3-7957-5535-2.
David Schoenbaum: Die Violine. Eine Kulturgeschichte des vielseitigsten Instruments der Welt. Bärenreiter Metzler, Stuttgart 2015, ISBN 978-3-476-02558-6.
Colliaziuns
Introducziun en la construcziun da violinas
Introducziun en l’acustica da la violina
|
roh_wiki_03384
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Violina
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vionnaz è ina vischnanca politica svizra che appartegna al district Monthey en la part francofona dal chantun Vallais.
|
roh_wiki_03385
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vionnaz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il pled Vira ha differentas muntadas:
La vischnanca politica da Vira (Gambarogno)
La vischnanca politica da Mezzovico-Vira
|
roh_wiki_03386
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vira
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vira (Gambarogno) è in'anteriura vischnanca politica svizra en il chantun Tessin. Il lieu sa chatta en il circul Gambarogno dal district da Locarno.
Istorgia
Ils 25 da november 2007 han ils abitants da las vischnancas da Caviano, Contone, Gerra (Gambarogno), Indemini, Magadino, Piazzogna, Sant'Abbondio e Vira (Gambarogno) approvà la fusiun da lur vischnancas en la nova vischnanca da Gambarogno.
Il 25 da avril 2010 han questas vischnancas fusiunà en la nova vischnanca da Gambarogno.
Geografia
Vira sa chatta a 201 m.s.m., sin la riva sid dal Lago Maggiore ed a 15 km (per strada) da la chapitala da district Locarno ed 17 km al vest da la chapitala chantunala Bellinzona.
Da Vira appartegnan las fracziuns da "Corognola", "Scesana" e "Fosano".
Las vischnancas cunfinantas da Vira eran Piazzogna, Rivera, Sigirino, Indemini, Magadino e Minusio.
Referenzas
Colliaziuns
viragambarogno.ch La pagina uffiziala da la vischnanca
Artigel Vira (Gambarogno) en talian en il Lexicon Istoric Svizzer
|
roh_wiki_03387
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vira_%28Gambarogno%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Virginia (uffizialmain: Commonwealth of Virginia) è in stadi federativ dals Stadis Unids da l'America. Sia chapitala è Richmond. Sia populazuin munta a 7'882'590 abitants.
Geografia
Il stadi ha ina surfatscha da 110'785.67 km²
Colliaziuns
Pagina uffiziala
|
roh_wiki_03388
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Virginia
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
A
B
D
E
F
G
H
I
J
K
L
M
N
O
R
S
T
U
V
W
Z
|
roh_wiki_03389
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vischnancas_dal_chantun_Argovia
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
A
B
C
D
E
F
G
H
J
K
L
M
N
O
P
R
S
T
U
V
W
Z
|
roh_wiki_03390
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vischnancas_dal_chantun_Friburg
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il chantun Grischun cumpiglia 101 vischnancas politicas (1. da schaner 2021).
Las vischnancas s’organisadas en 11 regiuns (1. da schaner 2016).
Glista
La suandanta tabella cuntegna tut las vischnancas grischunas cun lur nums uffizials ed en urden alfabetic (situaziun 2021).
Annotaziuns
|
roh_wiki_03391
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vischnancas_dal_chantun_Grischun
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il chantun Tessin è politicamain partì en otg districts (ils districts èn puspè partids en 38 circuls):
Agno
Airolo
Alto Malcantone
Anzonico
Aquila
Aranno
Arbedo-Castione
Arogno
Arzo
Ascona
Astano
Avegno
Balerna
Barbengo
Bedano
Bedigliora
Bedretto
Bellinzona
Besazio
Biasca
Bidogno
Bioggio
Bironico
Bissone
Bodio
Bogno
Borgnone
Bosco/Gurin
Brione (Verzasca)
Brione-sopra-Minusio
Brissago
Brusino Arsizio
Bruzella
Cabbio
Cademario
Cadempino
Cadenazzo
Cadro
Calpiogna
Camignolo
Camorino
Campello
Campo (Blenio)
Campo (Vallemaggia)
Caneggio
Canobbio
Capolago
Capriasca
Carabbia
Carabietta
Carona
Caslano
Castel San Pietro
Cavagnago
Caviano
Cavigliano
Cerentino
Certara
Cevio
Chiasso
Chironico
Cimadera
Claro
Coldrerio
Collina d'Oro
Comano
Contone
Corippo
Corticiasca
Cresciano
Croglio
Cugnasco
Cureglia
Curio
Dalpe
Faido
Frasco
Genestrerio
Gerra (Gambarogno)
Gerra (Verzasca)
Ghirone
Giornico
Giubiasco
Gnosca
Gordevio
Gordola
Gorduno
Grancia
Gravesano
Gresso
Gudo
Indemini
Intragna
Iragna
Iseo
Isone
Isorno
Lamone
Lavertezzo
Lavizzara
Ligornetto
Linescio
Locarno
Lodrino
Losone
Ludiano
Lugaggia
Lugano
Lumino
Magadino
Maggia
Magliaso
Mairengo
Malvaglia
Manno
Maroggia
Massagno
Medeglia
Melano
Melide
Mendrisio
Mergoscia
Meride
Mezzovico-Vira
Miglieglia
Minusio
Moleno
Monte Carasso
Monteggio
Morbio Inferiore
Morbio Superiore
Morcote
Mosogno
Muggio
Muralto
Muzzano
Neggio
Novaggio
Novazzano
Olivone
Onsernone
Origlio
Orselina
Osco
Osogna
Palagnedra
Paradiso
Personico
Pianezzo
Piazzogna
Pollegio
Ponte Capriasca
Ponte Tresa
Porza
Prato
Preonzo
Pura
Quinto
Rancate
Riva San Vitale
Rivera
Ronco sopra Ascona
Rovio
Sagno
San Nazzaro
Sant'Abbondio
Sant'Antonino
Sant'Antonio
Savosa
Sementina
Semione
Sessa
Sigirino
Sobrio
Sonogno
Sonvico
Sorengo
Stabio
Tegna
Tenero-Contra
Torre
Torricella-Taverne
Tremona
Vacallo
Valcolla
Vergeletto
Vernate
Verscio
Vezia
Vico Morcote
Villa Luganese
Vira (Gambarogno)
Vogorno
|
roh_wiki_03392
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vischnancas_dal_chantun_Tessin
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Visp è ina vischnanca svizra en il chantun Vallais che appartegna al district Visp.
|
roh_wiki_03393
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Visp
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Visperterminen è ina citad svizra en il chantun Vallais è ina district Visp.
|
roh_wiki_03394
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Visperterminen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vissoie (Vissôye en francoprovanzal) è ina fracziun da la vischnanca da Anniviers en il chantun Vallais.
|
roh_wiki_03395
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vissoie
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Lenin, russ Ленин, atgnamain Vladimir Iljitsch Uljanov, russ Владимир Ильич Ульянов, (naschì ils 10. [giul.]/ 22. [greg.] d’avrigl 1870 a Simbirsk; mort ils 21 da schaner 1924 a Gorki sper Moscau) è stà in politicher e revoluziunar russ communistic sco er teoreticher marxistic, parsura da la partida bolschevica e la partida communistica da la Russia ch’è resortida da quella (1912–1924), schef da regenza da la SFSR russa (1917–1924) e da l’Uniun sovietica (1922–1924), da la quala el vala sco fundatur.
Suenter ch’il frar da Lenin Alexander Uljanov era vegnì executà pervi d’in attentat planisà cunter il zar, è il giuven um s’associà als socialdemocrats marxistics ed è sa deditgà a la lavur en clandestinitad che serviva a preparar ina revoluziun communistica en Russia. Pliras giadas ha el stuì emigrar en l’exil, dal qual el ha passentà la gronda part en Svizra. Il 1903 ha el fundà in’atgna fracziun entaifer la partida da lavurants socialdemocratica da la Russia, ils bolschevics, la partida communistica russa da pli tard.
L’entschatta da l’onn 1917 è la monarchia en Russia bain vegnida cupitgada tras ina revoluziun burgaisa; la nova regenza vuleva però che l’engaschament da la Russia en l’Emprima Guerra mundiala cuntinuescha. Sinaquai han ils bolschevics sut Lenin conquistà en rom da la Revoluziun d'october la pussanza. Els han schlià cun la forza l’assamblea constitutiva ed han restrenschì la libertad d’opiniun. En la guerra civila ch’è suandada èsi reussì als bolschevics da dumagnar la gronda part dal territori da l’anteriur Imperi russ sut lur controlla e da rumper la resistenza da l’armada alva e d’autras partidas burgaisas adversarias. Questa finamira han ils bolschevics cuntanschì cun meds militars e faschond diever dal terrur cotschen, e quai malgrà che diversas pussanzas da l’exteriur han sustegnì materialmain l’armada alva e che divers stadis han occupà per in tschert temp territoris russ. Vers la fin da la guerra civila, il 1922, han ils bolschevics fundà l’uniun da las republicas socialisticas sovieticas.
Da quel temp era Lenin gia grev malsaun. Suenter sia mort l’onn 1924 han ins embalsamà ed exponì sia bara en in mausoleum al Mir dal Kreml. Ils stalinists han sinaquai accentuà adina dapli la muntada da Lenin per l’Uniun sovietica e per il communissem tenor il model da Moscau. Entaifer la sanestra politica vegn la rolla da Lenin giuditgada fin oz a moda cuntraversa. Surtut tgi che resguarda las scrittiras da Karl Marx sco in sistem ideologic serrà, considerescha Lenin sco impurtant teoreticher ch’haja sviluppà vinavant a moda decisiva il marxissem cun il leninissem. Suenter la mort da Lenin, dapi il temp dal stalinissem, han ins construì londeror l’ideologia dal marxissem-stalinissem. Da l’autra vart vegn rendì attent a las violaziuns dals dretgs umans, al dogmatissem ed a las tendenzas antidemocraticas che na sajan betg cumpatiblas cun concepts dal socialissem moderns. In’impurtanta rolla en la valitaziun da la teoria da Lenin gioga la dumonda, schebain il communissem possia er sa sviluppar en in pajais ch’era industrialmain retardà e tge rolla che cumpetia en quest connex ad ina partida dal nov tip.
Vita
Famiglia
Lenin derivava d’ina famiglia da tenuta liberala, engaschada tant sin il champ social sco er cultural, la quala aveva davos sai in’istorgia d’avanzament social.
Il tat da Lenin da vart dal bab era in pur liberà da la sclavitid, il qual era sa stabilì sco cusunz. Il bab da Lenin Ilja Nikolajevitsch Uljanov (1831–1886) aveva absolvì il 1854 l’universitad da Kasan. Il 1869 ha el terminà si’activitad sco magister da matematica e da fisica a scolas superiuras a Pensa e Nischni Novgorod ed è daventà inspectur e pli tard directur da las instituziuns da la scola populara a Simbirsk. Il zar al ha auzà il 1882 en la noblezza ereditara. Durant ils bunamain 20 onns da si’activitad è il dumber da las scolas en il guvernament Simbirsk creschì considerablamain. Ultra da quai ha el furmà blers magisters da tenuta progressiva che vegnivan numnads ‹Uljanovs›.
La mamma da Lenin, Maria Alexandrovna Blank (1835–1916), aveva ragischs tudestgas, era creschida si en in vitg ed aveva giudì ina furmaziun chasana. Sco autodidacta ha ella emprendì las linguas estras tudestg, englais e franzos. Ella ha maridà il 1863 Ilja Uljanov. Cumbain ch’ella ha fatg il medem onn sco externa l’examen da magistra, sin il qual ella era sa preparada persula, è ella silsuenter sa deditgada a la famiglia e n’ha betg lavurà sco magistra.
Giuventetgna
Tenor l’urden ierarchic zarisitc era Lenin in dvorjanin, in nobel, er sche pir ses bab era vegnì auzà en la noblezza e cumbain che la famiglia n’ha betg propi chattà l’access a l’auta societad. Ses bab è mort nunspetgadamain il schaner 1886 d’ina hemorragia dal tscharvè. Il frar vegl da Lenin, Alexander, era student a la facultad da matematica e fisica a l’universitad da Son Petersburg; el era s’associà ad ina gruppa revoluziunara che vuleva assassinar zar Alexander III. Il frar da Lenin è vegnì executà ils 20 da matg 1887. Sinaquai è la societad quasi ida dal tuttafatg ord via a la famiglia; ma malgrà la mort dal bab ed il stigma da l’execuziun ha quella pudì viver vinavant en bainstanza materiala. Sper ina renta respectabla retirava la famiglia entradas or dal possess d’in bain rural, il qual els avevan acquistà anc dal temp da vita dal bab or da la dota da la mamma.
Sper la mort tempriva dal bab ha l’execuziun da ses frar marcà decididamain il giuven Lenin. Ses frar è vegnì pendì trais dis suenter il cumenzament dals examens finals da Lenin; tuttina ha lez dumagnà quels cun distincziun. El ha studegià ils cudeschs che Alexander aveva laschà enavos, surtut quels dal revoluziunar exilià Nikolai Gavrilovitsch Tschernyschevski, il qual è s’engaschà per ina societad senza classas. Lenin aveva blers interess intellectuals sco litteratura e filologia classica ed è er daventà in bun giugader da schah.
Lenin n’ha betg pudì studegiar a Son Petersburg ed è perquai sa rendì per il studi da giurisdicziun a l’universitad da Kasan. Gia durant ses emprim onn da studi è el sa participà ad in protest da students ed è vegnì bandischà ils 6 da december 1887 ensemen cun 38 auters students da l’universitad. Lenin n’era betg stà a la testa da la protesta; il fatg che las autoritads al han condemnà è plitost d’attribuir al passà da ses frar. Fjodor Kerenski, il bab dal primminister da la regenza provisorica da pli tard Alexander Kerenski, aveva instruì Lenin al gimnasi ed al descriva sco scolar exemplaric; ma el è sa stentà adumbatten da cassar la paina.
Sper Samara ha la famiglia retratg il matg 1889 in bain ch’els avevan acquistà cun lur agen chapital; curt suenter han els però dà quel a fittanza. Lenin era sa mussà sco betg adattà per administrar il bain, ma n’era er betg sa dà fadia da far quai. Cuntrari a l’opiniun ch’è sa derasada pli tard n’ha Lenin betg gì da quel temp contact cun famiglias da purs; sia savida davart il stan dals purs derivava anzi or da cudeschs sco quel da Gleb Uspenski. Quel è s’exprimì a moda negativa davart ils purs russ, als stigmatisond sco bavaders segnads da violenza e xenofobia.
Lenin ha vivì da la facultad da la famiglia, ha fatg lungas spassegiadas, ha sustegnì ils fragliuns giuvens cun far las lezias, ha legì litteratura politica ed ha cuntinuà ses studi da dretg a moda autodidactica. El ha dastgà far il 1891 ils examens sco extern, quai ch’al è er reussì en tut ils roms sco meglier da tuts. La propaganda da pli tard ha taschentà ch’er il dretg da baselgia e da polizia avevan tutgà tar ses roms da studi. Ils 30 da schaner 1892 ha Lenin cumenzà a lavurar sco gidanter d’advocat. En intgins cas è el stà engaschà sco defensur ed en pli è el s’occupà da dus cas persunals: Per l’ina cunter purs ch’avevan laschà pascular lur muvel senza lubientscha sin il bain da sia famiglia; per l’autra cunter in anteriur aristocrat franzos ch’al aveva blessà cun ses auto a chaschun d’ina visita a Paris.
Cumenzament da l’activitad politica
Gia en ses giuvens onns è Lenin s’occupà cun differentas teorias politicas. Per l’ina è el sa confruntà a moda critica cun ils «socialists da purs» u «populists» (ils narodniki), ils quals propagavan in’atgna varianta dal socialissem, per l’autra ha el cumenzà ad interpretar a moda teoretica las tesas da Karl Marx. Lenin considerava la Russia en dumondas economicas e socialas sco pli avanzada che quai ch’ella era per propi, uschia ch’el era da l’avis ch’i vegnia bainbaud a dar ina revoluziun proletaria. Auters revoluziunars percunter eran da l’avis ch’il marxissem tenor l’interpretaziun da Lenin sa fundeschia anc memia fitg sin ils aspects terroristics dals narodniki; uschia ha Lenin per exempel repetì la pretensiun da Sergej Netschajev che «l’entira chasa Romanov» stoppia vegnir mazzada.
Il 1891 ha Lenin condemnà las acziuns d’agid da las classas furmadas a chaschun da la fomina en la provinza Samara, nua ch’el lavurava sco advocat. Per el furmava la fomina in pass en direcziun dal socialissem, damai che quella destrueschia la cretta en Dieu ed en il zar. Dal fittadin da ses bain rural ha el pretendì l’entira summa fixada, e quel ha da sia vart, malgrà la fomina, fatg pajar ils purs la summa cumplaina.
L’onn 1893 è Lenin ì a star a Son Petersburg. Là ha el studegià las teorias da Georgi Plechanov, il qual el dueva pli tard inscuntrar persunalmain en Svizra. Suenter in viadi da plirs mais tras la Germania, la Frantscha e la Svizra ha el fundà la Lia per la liberaziun da la classa da lavurants (Союз борьбы за освобождение рабочего класса). En Germania è Lenin sa trategnì sur pli lung temp a Berlin, nua ch’el è sa deditgà en la biblioteca roiala al studi da la litteratura. Apaina returnà l’atun 1895 en Russia, ha el puspè reprendì si’activitad agitatorica.
Durant las lavurs preparatoricas d’edir la gasetta illegala ‹La chaussa dals lavurants› è Lenin vegnì arrestà il december 1895 pervi d’activitad agitatorica. En la praschun d’inquisiziun, nua ch’el ha passentà 14 mais, aveva el endrizzà ina biblioteca en sia «stanza da studi». Il 1897 è el vegnì bandischà per trais onns a Schuschenskoje en la Sibiria dal Sid, nua ch’el ha stuì viver sut surveglianza da la polizia. Ad Ufa ha el er puspè inscuntrà Nadeschda Krupskaja, la quala el ha maridà il 1898 en l’exil.
Immediat suenter ses return il favrer 1900 ha Lenin tschertgà ina pussaivladad da pudair edir ina gasetta che n’era betg suttamessa a la censura statala. En Russia n’era quai betg pussaivel ed uschia è el sa rendì ils 29 da fanadur 1900 per dapli che tschintg onns en l’exteriur. Suenter ina curta fermada a Genevra, nua ch’el è sa cunvegnì cun Plechanov davart l’ediziun da la gasetta Iskra (‹La sbrinzla›), è Lenin sa domicilià illegalmain a Minca tar il socialdemocrat Rittmeyer ch’al ha dà suttetg. Lenin n’è betg s’annunzià uffizialmain e sa numnava ‹Mayer›. Il 1901 ha el midà entaifer il quartier Schwabing da la Kaiserstrasse en la Siegfriedstrasse vischina. Il medem onn è cumparida la gasetta ‹Sarja› (‹Aurora›) edida dad el sez.
Concepziun d’ina partida da cader
Il 1902 ha Lenin publitgà a Minca sut il pseudonim ‹N. Lenin› la scrittira programmatica ‹Tge far?›. Quella al ha fatg enconuschent tranter ils revoluziunars, ha però er polarisà fitg. Pertge ch’en quella ha el sviluppà il concept d’ina partida da lavurants secreta, agitatorica, disciplinada e centralistica che dueva consister da revoluziunars da professiun. La partida dueva sa preschentar a moda unida en dumondas ideologicas e strategicas e manar la massa da la populaziun sin la via vers la revoluziun. La necessitad d’installar ina tala organisaziun conspirativa ha Lenin argumentà cun il fatg che nagin’autra partida vegnia uschiglio da metter ad ir en l’imperi zaristic autocratic cun success ina revoluziun. El è s’orientà a l’exempel dals narodniki ch’avevan applitgà pli baud las medemas metodas en la lavur politica. Lenin è sa drizzà en sia scrittira explicitamain cunter la sanestra liberala che vuleva manar natiers midadas a basa da structuras directdemocraticas e dals sindicats.
L’idea d’ina partida che dueva vegnir manada sco organisaziun secreta e cun maun ferm ha la sanestra en Russia ch’era londervi da s’organisar discutà a moda cuntraversa. Lenin è sa stentà cun citads da Marx e d’auters teoretichers d’argumentar sia pretensiun a moda marxistica. Baininqual marxist russ è stà indignà che Lenin ludava manaders da purs terroristics ed il ‹terrur en massa› da Pjotr Tkatschov. Las pretensiuns da Lenin sa laschavan tuttavia er interpretar sco appel a la conspiraziun. Pli tard è il model d’organisaziun da Lenin vegnì enconuschent sco ‹centralissem democratic›.
Pseudonim
A partir dal december 1900 ha el duvrà il num da cumbat resp. pseudonim ‹Lenin›. Uschia è gia la scrittira ‹Tge far?› cumparida sut il pseudonim N. Lenin (cf. survart). Davart l’origin da quest num na datti nagins fatgs cumprovads, ma duas explicaziuns pussaivlas. L’ina di che quel sa refereschia al flum sibiric Lena (Lenin vul dir en russ: ‹Quel che deriva dal flum Lena›) – d’esser vegnì bandischà en Sibiria muntava da quel temp facticamain ch’ins valeva en l’imperi russ sco cumbattant da l’opposiziun renconuschì. Tenor in’autra explicaziun duai Lenin avair pensà a Lena, la mattatscha ch’al aveva tgirà d’uffant, ed al fatg ch’el duai avair respundì sco giuven mattatsch sin la dumonda «[l’uffant] da tgi es ti?» cun «Lenin!» («[l’uffant] da Lena!»).
Lenin è però sa servì da plirs pseudonims, uschia ha el vivì a Minca baud sco Iordan K. Iordanov e baud sut il num Mayer. Da quest puntg da vista para la tscherna dal pseudonim plitost d’esser stada casuala.
Spartiziun da la partida e furmaziun da la nova partida da cader
Lenin ha mess ad ir ina partida da cader da «revoluziunars da professiun» organisada a moda rigida. Pervi da sia rigurusadad – la quala è vegnida dictada da l’illegalitad, ma è tuttavia er stada inspirada dal terrorissem revoluziunar russ – e pervi da sias posiziuns teoretica radicalas è Lenin avanzà al socialdemocrat sanester ch’ha attratg la pli grond’attenziun.
Las ideas e finamiras da Lenin han facticamain manà il 1903 en rom dal segund di da partida a Londra a la spartiziun da la partida da lavurants socialdemocratica da la Russia. Lenin aveva plazzà cun success ses aderents en il comité d’organisaziun. Sustegnì da Plechanov e perquai ch’ils ‹economists› orientads a refurmas e la delegaziun gidieua èn sa retratgs da la ‹lia›, èsi reussì a Lenin d’integrar en il program da partida ed en ils statuts sias pretensiuns principalas, tranter auter da metter l’accent principal sin la «dictatura dal proletariat». Sia pretensiun d’obligar ils commembers da partida betg be a sustegn material, mabain er a collavuraziun persunala, è però vegnì refusà da la gruppa enturn Julius Martov. Pervi dal resultat da la votaziun ha Lenin numnà sia gruppa bolschevics (bolscheviki = maioritad) ed ils moderads menschevics (menscheviki = minoritad).
Il 1905 è prorutta ina revoluziun russa durant ch’il pajais sa chattava en guerra cunter il Giapun. Per Lenin na steva betg il cumbat a l’intern cunter la regenza en il center, mabain il cumbat cunter ils menschevics; areguard la politica exteriura ha el prendì partida per il Giapun. En medema moda dueva el er prender pli tard durant l’Emprima Guerra mundiala posiziun per ils inimis da la Russia zaristica. Questas tenutas da Lenin n’èn betg fruntadas sin chapientscha tar tut ils commembers da partida; intgins dals collavuraturs ils pli stretgs da Lenin vulevan convocar in terz di da partida per cuntanscher la reconciliaziun dals dus champs. Ina nauscha brev als bolschevics, la quala al avess isolà dal tuttafatg, ha Lenin mitigià en in proxim sboz. Tuttina vegnan els ad esser stads surstads, quant nunrealisticas che las ideas da Lenin eran per part, constatescha l’istoriograf Robert Service.
Da quest temp ha Lenin er recepì l’idea dals cussegls, entant che blers bolschevics devan anc la preferenza ad ina conspiraziun clandestina. Suenter ch’ils bolschevics avevan empruvà il december 1905 da metter ad ir a Moscau ina sullevaziun, ha Lenin gì ina tenuta sceptica en la dumonda da las sullevaziuns. La partida duaja il cuntrari sa laschar eleger en la Duma, la nova represchentanza dal pievel. Da quel temp proponiva el anc da collavurar cun ils menschevics che duevan furmar in cuntrapais als malpazients entaifer ils bolschevics.
Il schaner 1907 è Lenin fugì da la polizia secreta russa en Finlanda, il november a Helsinki, ed in onn pli tard è el ì a star a Genevra.
Fin il 1912 èn las differenzas entaifer ils dus champs daventads adina pli gronds. A chaschun da la sisavla conferenza da partida a Prag han ins perquai exclus ils menschevics da la partida. Quels han sinaquai furmà in’atgna partida, entant ch’il num da partida d’enfin qua ha survegnì l’agiunta ‹bolschevics›. Pir il 1918 han ils bolschevics renumnà lur partida en Partida communistica da la Russia.
La spartiziun da la partida era vegnida promovida da vart da la polizia secreta zaristica; Roman Malinovski, in stretg collavuratur da Lenin, spiunava per quella. Suenter che commembers da partida eran vegnids mess a ferm, han intgins bolschevics suspectà Malinovski d’esser in spiun. Lenin ha però refusà questas reproschas en rom d’in’examinaziun a l’intern da la partida cun renviar a la provegnientscha da Malinovski or d’ina famiglia da lavurants.
L’avrigl 1912 ha Lenin edì l’emprima giada la ‹Pravda›. Il proxim temp è el puspè sa deditgà en l’exil svizzer a studis marxistics; quels ha el surtut elavurà en la scrittira ‹L’imperialissem sco pli aut stadi dal chapitalissem› (schaner fin zercladur 1916), la quala ha furmà la basa da la teoria marxistica da l’imperialissem sco er da la teoria dal chapitalissem dal monopol statal che sa basa sin quella. Quest’ovra ha el terminà a Turitg, nua ch’el ha dastgà ir a star il favrer 1916, suenter avair argumentà la dumonda respectiva cun il giavisch da pudair far diever là da la Biblioteca centrala.
Emprima Guerra mundiala e sustegn dal Reich tudestg
Da l’entschatta da l’Emprima Guerra mundiala è Lenin vegnì surprendì en la Galizia austriaca. Là passentava el ils mais da stad a Poronin, in vitg situà sin la lingia da viafier da Krakau a Zakopane. Qua sa scuntrava el regularmain cun bolschevics ch’eran activs en Russia sco er cun commembers dal comité central da la partida. Ch’i possia da princip prorumper ina guerra tranter las pussanzas grondas europeicas aveva Lenin gia speculà a partir dal 1907, cura ch’el aveva influenzà a moda decisiva la resoluziun cunter la guerra dal congress da socialists a Stuttgart. Ina guerra tranter la Russia e l’Austria al aveva però anc parì il 1913 en ina brev a Maxim Gorki sco pauc probabla: «Ina guerra tranter l’Austria e la Russia fiss per la revoluziun (en l’entira Europa da l’Ost) da grond niz, ma igl è pauc probabel che Franz Joseph e noss ami Nikolaus ans vegnian a far quest plaschair.»
Sco «ester adversari» en vischinanza dal champ da guerra principal ha Lenin sveglià il suspect da las autoritads austriacas. Ils 8 d’avust 1914 è el vegnì arrestà e tegnì en fermanza indesch dis en la praschun a Novy Targ. Suenter in’intervenziun da Viktor Adler è el vegnì liber ed ha pudì emigrar cun sia dunna en Svizra, nua ch’el è arrivà la fin d’avust 1914.
Da quel temp aveva Lenin gia elavurà il fundament d’ina nova lingia politica che dueva determinar ses agir fin il 1917. Il fatg che bunamain tuttas partidas socialisticas avevan bandunà il puntg da vista da refusar la guerra, remplazzond quel tras la tenuta naziunalistica da la «defensiun da la patria», ha el considerà sco sconfitta irreparabla da la Segunda Internaziunala. Surtut il fatg che la fracziun da la SPD en il Reichstag aveva dà il consentiment als credits da guerra da la Germania ha fatg surstar e consternà Lenin, il qual – malgrà intginas resalvas – aveva partì il respect da blers socialists europeics envers la democrazia sociala en Germania. A la «defensiun da la patria» ha el opponì la pretaisa dal «defetissem revoluziunar». Criteri e finamira d’ina politica socialistica saja da manar natiers la sconfitta da l’‹atgna› regenza e da «transfurmar la guerra imperialistica en ina guerra civila» (uschia la famusa formulaziun cuntegnida en la resoluziun dal comité central ‹La guerra e la democrazia sociala russa› da l’october 1914). Schizunt tranter ils represchentants da las minoritads opposiziunalas da las partidas socialisticas europeicas, ils quals èn sa scuntrads il settember 1915 a Zimmerwald e l’avrigl 1916 a Kienthal – dus vitgs situads en il chantun da Berna –, n’ha quest program radical betg pudì sa far valair dal tuttafatg.
Suenter avair fatg repetidamain appel als lavurants russ da betg batter cunter ils Tudestgs, mabain cunter l’atgna regenza, èn ils bolschevics en Russia vegnids chatschads l’atun 1914 en l’illegalitad e persequitads ils proxims onns da l’Ochrana senza remischun. Ils 8 d’avust 1914 aveva la fracziun bolschevica en la Duma vuschà cunter ils credits da guerra ed aveva bandunà la sala. Il november 1914 han ins arrestà tschintg deputads ed als manà pauc suenter en Sibiria. Cura che la partida ha puspè, suenter la Revoluziun dal favrer, pudì sa preschentar avertamain, era il dumber da ses commembers sa reducì a 24 000.
Return or da l’exil svizzer en Russia
Da quel temp vivevan en Svizra radund 600 emigrants politics russ. La primavaira 1917 han quels tschertgà ina pussaivladad da returnar en Russia. Da viagiar sur la Frantscha u l’Italia ch’eran alliads cun la Russia è sa mussà sco nunpussaivel. Lenin ha sviluppà plans aventurus per arrivar travestgì u en aviun en Russia. Il menschevic Julius Martov ha la finala fatg la proposta da dumandar la regenza tudestga per ina dumonda da transit. En contractivas che Robert Grimm e Fritz Platten han manà a Berna cun l’ambassadur tudestg Gisbert von Romberg han els bainspert cuntanschì il consentiment da la regenza tudestga. Questa decisiun è crudada sut l’egida da l’uffizi da l’exteriur e betg – sco ch’i vegn savens supponì – da la direcziun superiura da l’armada. Tranter ils 33 viagiaturs ch’èn partids ils 9 d’avrigl 1917 en dus chars da tren tudestgs al cunfin da Gottmandingen e ch’èn arrivads la saira dals 11 d’avrigl a Sassnitz, sa chattavan 19 bolschevics – sper Lenin er Karl Radek, Grigori Sinovjev, la dunna da Lenin Nadeschda Krupskaja e si’amanta Inessa Armand. Fin il zercladur 1917 han anc gì lieu ulteriurs transports da quest gener. Tut en tut han uschia traversà dapli che 400 emigrants russ da differenta direcziun politica territori tudestg.
Lenin era conscient che las circumstanzas da quest viadi avessan pudì avair in effect compromittend. El ha perquai insista che sulettamain Platten contracteschia avant e durant il viadi directamain cun ils represchentants tudestgs. Er l’idea da declerar ils cumpartiments occupads dals emigrants sco ‹exterritorials› è vegnida da Lenin. Ses um da confidenza Platten n’è betg entrà sin las emprovas da Romberg da vulair sa cunvegnir davart in reglament da pasch futur. Er da sa scuntrar cun in aut funcziunari sindical ch’aveva ascendì il tren a Stuttgart han ils bolschevics refusà. Envers ils dus uffiziers tudestgs ch’accumpagnavan il transport, han ils viagiaturs mantegnì ina «retegnientscha stinada».
Malgrà questas mesiras da precauziun ha la moda e maniera co che Lenin e returnà – ed anc dapli la politica ch’el ha suandà silsuenter – gia sveglià il 1917 il suspect ch’el ageschia per incumbensa e cun sustegn finanzial dals Tudestgs. Gia cura che Lenin è arrivà ils 16 d’avrigl a Petrograd (sco che sa numnava Son Petersburg dal 1914 fin il 1924) ha la pressa conservativa da la chapitala russa tratg a strada quest suspect. Durant la Crisa dal fanadur è la regenza provisorica sa stentada da derasar il suspect che Lenin vegnia pajà dals Tudestg. In’autoritad guvernativa americana ha publitgà il 1918 ils documents da Sisson falsifitgads che duevan cumprovar ina «German-Bolshevik Conspiracy». Il socialdemocrat tudestg Eduard Bernstein ha discurrì il schaner 1921 en ina seria d’artitgels en il ‹Vorwärts› sco emprim da «segir dapli che 50 milliuns marcs dad aur» che sajan vegnids pajads il 1917 directamain als bolschevics. Sco funtauna per sia pretensiun ha el numnà ina brev privata «d’ina persuna da renum mundial absolutamain credibla».
Cumprovà tras funtaunas èsi che la regenza tudestga ha mess a disposiziun durant ils onns da guerra meds per differentas gruppaziuns revoluziunaras e naziunalisticas en l’Europa da l’Ost. Contestà fin oz èsi però, en tge dimensiun ch’ils bolschevics hajan profità da quai. Entant che singuls perscrutaders partan da summas plitost pitschnas, las qualas n’hajan ultra da quai mai cuntanschì la Russia u sajan stadas dal tuttafatg irrelevantas per il svilup politic durant la stad e l’atun 1917, discurran auters da «milliuns da marcs», cun ils quals ins haja surtut schlargià il 1917 massivamain la pressa da la partida. La pretensiun pli vasta che instanzas tudestgas hajan gì in’influenza directa sin la lingia politica dals bolschevics u che Lenin sez saja stà in «agent tudestg» refusa la publicistica scientifica gia dapi decennis. L’istoriograf american Rex A. Wade numna questa tesa in «mitus» e manegia che quella saja, tranter las «numerusas teorias da conspiraziun dal 1917», quella che saja sa mantegnida il pli ditg.
Fasa da revoluziun 1917 fin 1918
Agitaziun cunter la regenza provisorica
En la segunda mesadad da l’avrigl 1917 ha Lenin cuntanschì cun intgins da ses socis la staziun dal tren finlandaisa a Petrograd ed ha propagà la revoluziun sinaquai ch’ils lavurants, purs e schuldads vegnian a la pussanza. En sias tesas da l’avrigl ha el pretendì che la regenza provisorica, denunziada sco chapitalistica, vegnia cupitgada, confurm a la doctrina marxistica ch’i stoppia avair lieu avant la revoluziun proletara ina revoluziun burgaisa. Il chau da la regenza provisorica, Kerenski, ha Lenin disfamà publicamain sco «tabalori». Questa tenuta radicala n’ha betg be fatg star perplex ils socialists ch’eran restads en Russia e ch’avevan sustegnì fin qua la regenza provisorica, mabain è er stà ina surpraisa per ils aderents da Lenin sez. Quel percunter ha pretendì d’iniziar la revoluziun socialistica uschè svelt sco pussaivel.
Gia ils 4 da zercladur, en rom da l’emprim congress sovietic, ha Lenin fatg palais las ambiziuns dals bolschevics da surpigliar la pussanza en il pajais. Sia pretensiun d’expropriar la classa sociala pussanta senza indemnisaziun e da reparter il funs sin ils purs è spert daventada populara. Durant l’Offensiva da Kerenski han ils bolschevics agì en l’armada russa cunter la cuntinuaziun da la guerra, er sche Lenin refusava anc ina pasch separada. Cura ch’igl è sa mussà che las operaziuns d’attatga duevan far naufragi, ha Lenin reproschà a la regenza provisorica d’avair tramess millis umans en ina mazzacrada sanguinusa. Il fanadur ha Lenin empruvà da trair a niz la sperdita da reputaziun da la regenza per ils intents dals bolschevics. En la chapitala Petrograd ha la partida clamà suenter demonstraziuns en massa. Ma quai n’ha betg manà a la cupitga da la regenza, mabain è ì a finir en cumbats armads vaira caotics e spogliaziuns. Lenin sez ha constatà ch’ina sullevaziun stoppia vegnir organisada meglier per esser effectiva. El sez na sa chattava a l’entschatta da las demonstraziuns betg en la chapitala, mabain en Finlanda per sa recrear. Cun agid dal militar ha la regenza provisorica procurà che la citad vegnia puspè a ruaus. Ultra da quai han ins mess ad ir ina procedura giudiziala pervi dad auttradiment. La partida dals bolschevics e ses organ da pressa principal, la ‹Pravda›, ha la regenza sut Kerenski laschà scumandar uffizialmain. Cun midar il num da la partida e da la gasetta, èsi però reussì als bolschevics da cuntinuar cun lur activitads. Lenin ha temì suenter questa sconfitta ch’ins al sentenzieschia a la mort per cas ch’el vegnia accusà ed è perquai sa rendì en la clandestinitad. Suenter questas mesiras da vart da la regenza cunter ils bolschevics ha Lenin midà strategia e giustifitgà quai sco suonda: «Tuttas speranzas che la revoluziun russa sa sviluppia a moda paschaivla èn idas ad aua. Quai è la situaziun objectiva: Ubain la victoria cumplaina da la dictatura militara ubain la victoria per la sullevaziun armada dals lavurants.»
Surpigliada e consolidaziun da la pussanza
Suenter ulteriuras sconfittas militaras sut la regenza liberal-socialistica da primminister Alexander Kerenski – che numnava sasezza «regenza revoluziunara provisorica» – èsi reussì als bolschevics ed als soviets ch’ins aveva gist fundà da cupitgar la regenza burgaisa il november 1917 (resp. l’october tenor il chalender giulian ch’era anc en vigur en Russia). Leo Trotzki, il confident da Lenin, ha organisà ils 25 d’october la sullevaziun, la quala è però fruntada be sin pitschna resistenza. Tar quest culp da partenza da la Revoluziun d’october èn vegnidas per la vita sis persunas. Ils 8 da november 1917 è er sa radunà a Petrograd il segund congress sovietic. Ils bolschevics na disponivan a l’entschatta da nagina maioritad en quest cussegl da lavurants e da schuldads central. Ord protest cunter il proceder dals bolschevics han però blers deputads, tranter quels ils menschevics, bandunà la sala ed han uschia surlaschà il champ als bolschevics. Sco parsura dal cussegl dals cumissaris dal pievel è Lenin vegnì sur notg schef da regenza da la Russia. «In’ascensiun andetga dal tschaler a la pussanza», ha el ditg, «a mai gira la testa.»
Sin il segund congress dals soviets ha Lenin anc declerà che sia regenza vegnia a respectar l’assamblea constituenta russa e ch’ella vesia sasezza be sco provisori fin las elecziuns. Quellas han ins realisà a moda democratica ed ellas duevan sa splegar senza incaps. Ellas han però muntà per ils bolschevics ina sconfitta dolurusa, avevan quels gea be gudagnà in quart da las vuschs, entant che la maioritad da las vuschs era ida als socialrevoluziunars. A moda legala na sa laschava uschia nunpussaivel surpigliar la pussanza. Sinaquai ha Lenin, il qual aveva gia crititgà avant la legitimaziun da l’assamblea, laschà schliar quella cun la forza. A Petrograd hai sinaquai dà demonstraziuns e confruntaziuns violentas en rom da las qualas èn mortas pliras persunas.
Uss avevi num da terminar la guerra, da reparter il terren sin ils purs e da transferir las fabricas en ils mauns dals lavurants. La partida ha etablì, sut il presidi da Lenin, il cussegl dals cumissars dal pievel sco regenza bolschevica. Il favrer 1918 han ins installà per sustegn da quella l’armada cotschna sut Leo Trotzki e la polizia secreta Tscheka sut Felix Dserschinski.
Ils 3 da mars 1918 ha il Contract da Brest-Litovsk terminà la guerra cun la Germania, e quai – ord vista da la Russia – sut sperditas da territori massivas. A l’intern da si’atgna partida ha Lenin gì grondas difficultads da cuntanscher l’approvaziun da quest dictat tudestg. Sia coaliziun guvernamentala cun ils socialrevoluziunars sanesters è dada dapart pervi da quai. La guerra civila è plitost vegnida incitada che franada tras Brest-Litovsk; a la pausa da cumbat suenter la quala il giuven reschim sovietic bramava n’ha quai pia betg manà. L’istoriograf tudestg Gerd Koenen suppona che Lenin intendeva surtut da prolungar la guerra mundiala tranter la Germania e las pussanzas da l’Entente, perquai ch’el sperava che quai mainia a la revoluziun mundiala. En sia scrittira ‹Davart tgutgarias e pedantaria ‹sanestra›› explitgescha el ch’i haja uss num «da spetgar fin ch’il cumbat dals imperialists in cunter l’auter indeblescha quels anc pli fitg».
Attentat e malsognas
Tar in attentat ils 30 d’avust 1918 è Lenin vegni blessà tras dus sajets. Ils projectils al han tutgà en il givè ed en il culiez. Sco attentadra han ins arrestà suenter curt temp Fanny Kaplan, in’aderenta dals socialrevoluziunars, la quala considerava Lenin sco in «traditur da la revoluziun», perquai ch’el haja schlià l’assamblea constituenta cun la forza. Suenter in’interrogaziun tras la Tscheka è ella vegnida executada senza procedura giudiziala. Da las consequenzas da l’attentat na dueva Lenin mai pli sa revegnir dal tut.
Pir il 1922 han ins allontanà a moda operativa la balla en il culiez, suenter ch’in medi tudestg era vegnì a la conclusiun ch’il mal il chau dal qual Lenin pativa derivia dal plum che tissientia il tscharvè. Tar las examinaziuns da quel temp han ins constatà ils suandants mals: problems cun ils egls, mal il magun, mal il chau, mancanza da sien, in’infecziun acuta da la pel e disturbis da la circulaziun dal sang en il tscharvè. Ad in neuropatolog aveva Lenin ultra da quai rapportà ch’el pateschia d’obsessiuns.
In mais suenter l’operaziun ha Lenin gì ils 25 da matg 1922 in grev culp – suenter avair gì gia avant intgins pli pitschens – e dus ulteriurs grevs culps duevan anc suandar. Il culp ha schirà Lenin da la vart dretga, ha chaschunà difficultads da discurrer, ha turblà il spiert e rendì adina pli pauc probabel che Lenin possia sa revegnir dal tuttafatg. Repetidamain han ins clamà ils frars Georg e Felix Klemperer da Berlin a Moscau per intercurir il pazient. Ils medis han tematisà pliras pussaivladads sco origin per propi dals mals da Lenin, senza però vegnir perina: sifilis, neurastenia, arteriosclerosa (sco gia tar il bab da Lenin) u er las consequenzas da l’operaziun. Lenin ha pensà a suicidi ed ha supplitgà Stalin d’al procurar tissi. Tenor in studi ch’è cumparì il 2004 duai Lenin avair patì sur blers onns d’ina neurosifilis.
Temp da la guerra civila da 1918 fin 1922
Quant ditg che la guerra civila ch’aveva cumenzà il 1918 ha durà vegn discutà a moda cuntraversa. Las ultimas acziuns da cumbat èn idas a fin il 1922 en la part asiatica da la Russia, entant che quellas èn gia stadas terminadas il 1920 en la part centrala da l’imperi. La guerra è stada segnada dal cumbat tranter ils alvs ed ils cotschens e cun ils uschenumnads verds er da la resistenza da la populaziun rurala cunter truppas cotschnas ed alvas. Sullevaziuns naziunalas e moviments anarchistics han medemamain giugà ina rolla. Per gudagnar la guerra è la partida bolschevica sa servida da mesiras dal communissem da guerra ed è sa messa tras militarmain cun success.
Malgrà numerusas divergenzas d’opiniun ch’èn vegnidas discutadas avertamain, è Lenin stà durant quests onns il manader incontestà tant da la partida sco er da la regenza ed è er vegnì considerà sco pli auta autoritad entaifer la Terza Internaziunala communistica (Comintern) ch’è sa furmada il 1919.
Decisiuns da princip areguard la politica economica
Gia curt suenter la Revoluziun d’october ha Lenin empruvà da transfurmar l’economia russa per decret en in’economia planisada centrala. Sco emprim han ins statalisà fin l’entschatta 1918 las bancas. Tenor il program da partida dals bolschevics duevan ils daners sco med da pajament vegnir abolids dal tuttafatg. Dama ch’ils daners na sa laschavan betg metter or dal mund per decret, ha la regenza laschà stampar daners supplementars, quai ch’ha manà fin il 1922 ad in’iperinflaziun ch’ha svalità tut ils meds finanzials ch’eran en circulaziun.
Il 1918 ha Lenin incumbensà il schurnalist Jurij Larin da stgaffir in’instanza da planisaziun centrala per statalisar l’industria. Da quai è resortì il cussegl economic superiur ch’ha realisà l’expropriaziun da las interpresas privatas. Ils possessurs da quellas – sch’els n’eran betg gia fugids a l’exteriur – stuevan per ordinari ceder lur manaschis senza naginas indemnisaziuns. Las facultads da las firmas ha il stadi incassà.
Alfabetisaziun e politica da furmaziun
Sper questa transfurmaziun da l’economia ha Lenin realisà refurmas sin il sectur da la furmaziun. El ha fatg avanzar a moda energica l’alfabetisaziun en il pajais. Il december 1919 ha el stgaffì per decret curs d’instrucziun obligants per analfabets. La stad 1920 han ins cumenzà ad endrizzar ina rait da bibliotecas pitschnas che duevan pussibilitar a mintgin l’access a cudeschs. Il stgalim da las scolas autas ha la regenza da Lenin avert a las classas socialas pli povras ed abolì il sistem da scola cun differentas partiziuns. Il 1919 han ins introducì facultads da lavurants, las qualas han avert la furmaziun universitara a creschids che n’avevan betg gì la pussaivladad da studegiar.
Cumenzament da la guerra civila
En bleras parts dal pajais è sa furmada resistenza cunter la regenza bolschevica. Per segirar sia pussanza e rumper la resistenza, ha la regenza fatg diever da l’armada cotschna ch’il cumissari per fatgs da guerra Leo Trotzki aveva furmà il 1918. Uschia è sa sviluppada ina guerra civila, en la quala ils Stadis Unids, la Gronda Britannia e numerus auters stadis èn intervegnids cun sustegnair las truppas alvas. La guerra civila è stada segnada dad omaduas varts da gronda direzza militara ed ha durà fin la sconfitta da las truppas alvas la fin da l’onn 1921.
Lenin sez è sa restrenschì durant la guerra civila a manar las fatschentas politicas dal stadi sovietic. Tenor ses agen parairi eri per el memia tard da sa vulair acquistar enconuschientschas militaras. El è sa restrenschì a determinar la strategia da basa, senza però intervegnir en la planisaziun da las operaziuns militaras. Er la front n’ha el mai visità durant l’entir decurs da la guerra.
Cumenzament dal terrur e cuntraterrur
En rom da sias cumpetenzas sco schef da stadi ha Lenin però proponì da prender ostagis tranter civilists e commembers da las famiglias d’uffiziers, damai ch’el temeva ch’i pudess dar in auttradiment tranter ils uffiziers ch’eran vegnids furmads dal temp dal vegl reschim. Lenin sez ha pretendì e promovì sco schef da stadi il terrur cotschen durant la guerra civila. Uschia ha el ordinà ils 9 d’avust 1918 en in scriver a las autoritads a Nischni Novgorod: «Organisai immediat terrur en massa, sajettai e deportai las tschientinas da prostituadas che fan dals schuldads bavaders ed er anteriurs uffiziers etc.» Il medem di ha el ordinà envers las autoritads da Pensa d’eriger in champ da concentraziun. Lenin ha legitimà il terrur cotschen sco mesira che saja per il mument necessaria en la guerra civila; quella servia a la defensiun cunter il terrur alv. Il 1920 ha el ditg: «Il terrur ans è vegnì sfurzà si tras il terrorissem da l’Entente, cura che las pli grondas pussanzas dal mund èn sa bittadas sin nus senza cumpassiun. Nus n’ans avessan pudì tegnair gnanc dus dis, sche nus n’avessan betg fatg frunt a questas tentativas dals uffiziers e gardist alvs, e quai ha muntà terrur. (...) Nus avain declerà che la necessitad da far diever da la forza resultia da l’incumbensa da supprimer ils sfruttaders, proprietaris da bains e chapitalists; cura che quai è fatg, desistin nus da tuttas mesiras extraordinarias.» Pli tard ha Lenin però precisà ch’el n’haja tuttavia betg l’intenziun d’abolir il terrur: En ina brev dal 1922 areguard la refurma da la giustia ha el exprimì l’intenziun da vulair suttametter il terrur a convenziuns giuridicas; l’idea d’al vulair abolir saja in engion da sasez.
L’extensiun da la revoluziun en Pologna fa naufragi
La stad da l’onn 1920, suenter discussiuns a l’intern da la partida ch’èn vegnidas manadas a moda cuntraversa, è Lenin sa stentà d’etablir il communissem a l’exteriur. L’avrigl avevan unitads polonaisas e naziunalists ucranais empruvà adumbatten d’occupar l’Ucraina e da schliar quella dal stadi federativ sovietic. Sinaquai ha la partida fatg marschar l’armada cotschna en la Pologna. Ma la speranza ch’i cumenzia là ina revoluziun na dueva betg s’accumplir. Independentamain da lur appartegnientscha a la classa han ils Polonais cumbattì cunter l’invasiun russa. A las truppas polonaisas sut marschal Józef Piłsudski èsi reussì, cun sustegn da vart da la Frantscha, d’abatter l’armada cotschna.
Crisa agrara e sullevaziun dals marinars a Kronstadt
Durant la guerra civila èsi vegnì tar ina crisa da provediment. Il motiv per quella ha furmà la politica agrara dals bolschevics. Tenor la doctrina dal marxissem eran ils purs independents da resguardar sco ina classa da la burgaisia pitschna senza avegnir. En rom da la centralisaziun da l’agricultura duevan ils purs dar giu lur racoltas a las instanzas statalas, e quai per pretschs fixs bass. Cura ch’ils purs èn s’opponids a quest proceder, ha Lenin laschà sequestrar las racoltas tras commandos militars. Ils purs han reagì sin quai cun resistenza armada e cun empitschnir las surfatschas da cultivaziun. Uschia èn las racoltas daventadas anc pli pitschnas, quai ch’ha surtut manà en las citads a fominas.
Il 1921 è prorutta a Kronstadt ina sullevaziun dals marinars («Per soviets senza bolschevics!»). Quest moviment avess pudì daventar privlus per ils bolschevics, damai ch’el derivava da parts da l’atgna basa. Ins al ha però abattì sanguinusamain. Per segirar lur pussanza han ils bolschevics endrizzà champs per ils adversaris dal reschim; en lur funcziun na sa laschavan quels però betg anc cumparegliar cun ils champs da lavur cumplessivs (Gulag) che Stalin ha laschà eriger pli tard.
Politica da religiun
Durant la guerra civila è Lenin l’emprim passà si cun quità envers la baselgia ortodoxa. A chaschun dal segund congress sovietic il november 1918 ha el proponì da cumbatter la religiun be cun meds nunviolents da l’agitaziun. Curt suenter avair surpiglià la pussanza ha el decretà la separaziun da pussanza e stadi. In onn suenter la fin da la guerra civila ha Lenin dirigì ina gronda campagna dal stadi e da la partida cunter la baselgia. Sco pretext ha servì la fomina che regiva en vastas parts dal pajais e la quala aveva uss cuntanschì entras las requisiziuns sfurzadas da granezzas dimensiuns catastrofalas.
Sco agid per ils fomentads avevan manaders da la baselgia dà liber parts da la facultad da la baselgia en furma da donaziuns. Sinaquai ha Lenin ordinà il favrer 1922 da laschar confiscar sche necessari cun la forza tut ils bains ecclesiastics, inclusiv objects consecrads. En parts da la populaziun èn questas mesiras fruntadas sin resistenza.
En ina brev dals 19 da mars 1922 drizzada al biro politic è Lenin s’exprimì sco suonda davart la dumonda co proceder en la citad Schuja, nua ch’igl aveva dà conflicts violents tranter cartents e schuldads che vulevan sequestrar ils bains ecclesiastics: «Uss, e be uss, en vista a tut la glieud smagrentada che sa nutrescha da charn umana e da las vias cuvertas cun tschients e millis baras pudain (e stuain) nus confiscar cun tutta energia e senza remischun ils bains ecclesiastics. Precis uss, e be uss, è il mument d’abatter ils spirituals che fan resistenza, e quai cun ina franchezza e brutalitad ch’els vegnan anc a sa regurdar sur decennis da quai.» Ed en in auter lieu: «Dapli represchentants dal clerus reacziunar e da la burgaisia reacziunara che vegnan executads e meglier ch’igl è per nus. Nus stuain immediat dar a questa glieud ina tala lecziun ch’els na vegnan sur decennis betg pli a pensar a far resistenza.»
Quai ha manà en l’entir territori sovietic a pogroms manads dal stadi cunter cartents, spirituals ed instituziuns religiusas. Il dumber da las baselgias ortodoxas ch’eran avertas è crudà da radund 80 000 sin 11 525. Dapli che 14 000 spirituals, mungias e laics ortodoxs èn vegnids sajettads dals organs statals. Er las minoritads dals catolics, gidieus e muslims en il pajais èn stadas pertutgadas da quai. Sin iniziativa da Lenin è Tichon, il patriarc da Moscau ch’aveva gronda influenza, vegnì mess a ferm per decret dal biro politic.
Dapi la fundaziun da l’Imperi russ era la baselgia ortodoxa adina stada ina pitga da sustegn dal zarissem. Er per quest motiv è il cumbat dals bolschevics sa drizzà cunter quella. En ina brev secreta dals 19 da mars 1922 ha Lenin fatg palais sia tema d’ina cuntrarevoluziun manada dal clerus ed ha suttastritgà che quel, sco anteriura part da la classa regenta en il zarissem, stoppia vegnir cumbattì.
Controlla da la partida e diever d’experts burgais
Lenin è er stà participà a la controlla da la vita intellectuala en il senn da la partida. Il zercladur 1922 ha il biro politic sut ses presidi decidì che congress scientifics sajan be pli admess cun consentiment da la polizia secreta. Il medem onn ha Lenin dirigì in’unda da repressiun cunter impurtants scienziads, artists e students en il pajais. Ina part da questas unfrendas è vegnida bandischada en l’exteriur u a l’intern dal stadi sovietic. Intgins han ins er sentenzià a painas da praschun u executà. Lenin ha redigì persunalmain las glistas da las unfrendas che l’aut uffizier dal directori politic statal Josef Unschlicht aveva preparà. Suenter ch’il scriptur socialistic Maxim Gorki aveva protestà cunter quest proceder, è Lenin sa giustifitgà en ina brev sco suonda: «Las forzas intellectualas dals lavurants e purs creschan en il cumbat cunter la burgaisia ed ils gidanters da quella, ils uschenumnads intellectuals, ils lacais dals chapital. Quests ultims crain dad esser il tscharvè da la naziun, en vardad èn els però be il rufid da la naziun.»
Lenin è però er sa stentà da gudagnar l’uschenumnada «intelligenza burgaisa» per la revoluziun. Uschia ha el manegià il november 1919: «La nova societad na po betg vegnir erigida senza scienza, tecnica e cultura, ma quests champs èn en possess dals spezialists burgais. La gronda part dad els na simpatiseschan betg cun la pussanza sovietica, però senza els na pudain nus betg eriger il communissem. Ins sto crear in’atmosfera collegiala enturn els.» Ils spezialists stoppian pia vegnir transfurmads da «servients dal chapitalissem en servients da la massa lavuranta e daventar ils cussegliaders da quella». Il schaner 1922 ha Lenin schizunt pretendì davant la partida communistica «che nus protegian sco la poppa da noss egl mintga spezialist che lavura a moda conscienziusa, cumpetenta e passiunada, e quai er sche si’ideologia è cumplettamain estra al communissem».
Politica envers ils lavurants e purs
Là nua ch’ils lavurants na vulevan betg suandar las ideas dals bolschevics, han quests ultims mussà paucas retegnientschas d’er proceder cun la forza cunter aderents da la classa da lavurants. En las ovras da Putilov a Petrograd avevan plirs milli lavurants lantschà il 1919 ina chauma ed eran sa drizzads en lur pretensiuns cunter il domini dictatoric dals bolschevics. Lenin aveva l’emprim empruvà d’als disciplinar persunalmain, ma durant ses pled è el vegnì surtunà dals cloms da protesta dals preschents. Sinaquai han ins tramess chars armads en direcziun da las ovras e clamà natiers unitads da la Tscheka ch’han arrestà ed executà ils 200 manaders da chauma.
Envers la populaziun rurala ha Lenin fatg ina politica variabla. Il fanadur 1918 ha el laschà endrizzar in comité cunter la povradad en ils vitgs. Lenin parteva da quel temp ils vitgs en purs pli povers e lavurers agriculs d’ina vart e purs da la classa mesauna e ‹kulaks› bainstants da l’autra. Cun agid dal comité vuleva el liar l’emprima gruppa als bolschevics. A medem temp dueva quel servir a las sequestraziuns sfurzadas en ils vitgs. Per motivar ils commembers dal comité, dastgavan quels salvar per sai ina part da la granezza ch’els avevan requirì en lur vitgs. Ils comités han però manchentà l’intent giavischà, perquai ch’en ils blers cas era la colliaziun dals purs pli povers envers la cuminanza dal vitg pli gronda che la loialitad envers il reschim communistic. En la publicitad ha Lenin valità ils comités sco grond success, facticamain als ha el però gia puspè dismess il december 1918. Durant l’onn 1919 ha Lenin midà sia politica ed è sa stentà da gudagnar la maioritad dal stan puril per sai. Damai ch’i vegniva a medem temp sequestrà sfurzadamain granezza, è però sa mantegnì, malgrà questa vieuta, in foss profund tranter il reschim da Lenin ed ils purs.
Cumenzaments d’in cult da la persunalitad
Emprims indizis d’in cult da persunalitad enturn Lenin èn gia sa fatgs valair curt suenter la fundaziun da l’Uniun sovietica. Suenter sia mort dueva quel anc s’extender massivamain. Lenin sez percunter è s’exprimì a moda spretschanta davart questa glorificaziun da sia persuna ed è sa lamentà da quai en brevs privatas. En il medem senn ha el effectuà ch’ina burgaisa sovietica ch’aveva disfigurà in da ses purtrets vegnia laschada libra.
Nova politica economica
Per meglierar la nauscha situaziun da provediment suenter la fin da la guerra civila, han Lenin e Trotzki chatschà tras il 1921 la nova politica economica, e quai cunter atgnas resalvas e gronda resistenza en la partida. Quella ha remplazzà las requisiziuns dal communissem da guerra tras ina taglia en natiralias ed ha lubì als purs, almain a moda limitada, da far cun il surpli commerzi. Per Lenin sez n’èsi betg stà simpel da far quest pass enavos, ma el al ha fatg per motivs tactics e pragmatics che servivan a la fin a mantegnair la pussanza. Il 1922 ha el constatà en quest connex: «Igl è in grond sbagl da manegiar che la nova politica economica muntia la fin dal terrur.» E: «Nus vegnin a returnar tar il terrur, er tar il terrur economic.»
Scumond da fracziuns e fundaziun da l’URSS
Parallel als svilups descrits han ins scumandà a chaschun dal 10avel di da partida tutta furmaziun da fracziun a l’intern da partida. De facto ha quai muntà la fin da la libertad da s’exprimer libramain en rom dal process da la furmaziun d’opiniun da la partida.
Suenter il grev culp da Lenin dal matg 1922 al ha il biro politic protegì da la publicitad per promover sia reconvalescenza. Lenin ha però refusà da chalar da lavurar ed ha sa laschà tegnair vinavant al current davart la politica. El è sa revegnì in pau ed è puspè sa participà a discussiuns, sco per exempel davart la dumonda da la constituziun u davart il monopol en il commerzi cun l’exteriur. En la dumonda d’ina uniun da las republicas socialisticas sovieticas è el sa mess tras cunter Stalin, il qual vuleva che las ulteriuras republicas s’associeschian a la Russia. Il november e december 1922 ha Lenin gì en tut set culps. Suenter in ulteriur culp il mars 1923 è ses stadi da sanadad anc pegiurà ed ì n’al era strusch pli pussaivel da sa far chapir.
Mort, testament politic e tema da la birocratisaziun
Lenin è mort ils 21 da schaner 1924 a las 4:23 uras en la vegliadetgna da 53 onns. La raschun da la mort per propi è restada zuppada a la publicitad sur decennis. La biografia autorisada da la partida sco er Dmitri Volkogonov discurran da grevs disturbis da la circulaziun dal sang u d’in ulteriur culp.
Suenter la mort da Lenin è prorut entaifer la partida in cumbat da pussanza tranter il champ da Josef Stalin e l’opposiziun sanestra enturn Leo Trotzki.
En ina brev dals 25 da december 1922 drizzada al di da partida, la quala vegn considerada sco ses testament politic, valitescha Lenin ses successurs potenzials sco suonda: «Tras quai ch’el è daventà secretari general, ha Stalin concentrà in’immensa pussanza en ses mauns, ed jau na sun betg persvas ch’el vegn adina a chapir da far diever da questa pussanza a moda precauta. Trotzki da l’autra vart na sa distingua betg be tras abilitads excellentas, sco ch’ha mussà ses cumbat cunter il comité central en la dumonda dal cumissariat dal pievel per dumondas da traffic. Sco persuna è el bain l’um il pli abel entaifer il comité central actual; ma el è er in uman ch’è memia segir da sasez e ch’è segnà d’ina passiun stravaganta per mesiras puramain administrativas.»
En in’agiunta dals 4 da schaner 1923 è el vegnì pli concis areguard Stalin: «Stalin è memia grop. En noss mez ed en il contact tranter ils communists è quest sbagl anc supportabel; ma en la funcziun dal secretari general na po quai betg vegnir tolerà. Perquai propon jau als socis da ponderar co ch’ins pudess substituir Stalin e tschentar insatgi auter sin quest post che sa differenziescha en tuts reguards be en quai da Stalin ch’el è pli tolerant, loial, curtaschaivel ed envers ils socis pli attent, main lunatic etc. I pudess far l’impressiun ch’i sa tractia tar quai d’ina piculezza. Sut l’aspect d’evitar ina spartiziun e sut l’aspect da la relaziun tranter Stalin e Trotzki che jau hai descrit survart crai jau però che quai na saja betg ina piculezza u alura ina piculezza che po daventar cun ina giada decisiva.»
Malgrà l’emprova da Lenin d’impedir che Stalin vegnia a la pussanza – uschia giuditgescha Edgar Hösch – saja «Stalin tuttavia er da considerar sco ‹uffant› legitim da Lenin. El ha be tratg a niz a moda pli consequenta che auters e senza scrupels las pussaivladads che sa purschevan en la Russia communistica ad in uman da la pussanza entaifer l’apparat da partida tutpussant, il qual Lenin sez aveva stgaffì.»
Wolfgang Leonhard constatescha che Lenin haja persequità cun preoccupaziun il svilup da la partida ad in «apparat da pussanza birocratic». Tranter il 1920 ed il 1922 haja el crititgà repetidamain «la realisaziun manglusa dal democratissem» ed ils «excess birocratics» a l’intern da la partida. Al lieu da revoluziunars intellectuals da tenuta internaziunala, penetrads dal marxissem revoluziunar e da finamiras socialisticas, sajan passads pli e pli ‹apparatschiks› bornads cun in orizont provinzial che hajan vis en la pussanza sco tala l’accumpliment da lur desideris. Quels sajan sa reunids enturn il biro d’organisaziun ed il secretariat da la partida, nua che residiava Stalin ch’era dapi il mars secretari general da quella. Il mars 1922 sa lamenta Lenin ch’il svilup sovietic possia be «vegnir dirigì da la stresa fitg fina ch’ins po numnar la veglia garda da partida». In pitschen cumbat a l’intern possia avair per consequenza ch’il svilup sovietic «na vegn gia betg pli a depender da quella».
Suenter la mort da Lenin, uschia cuntinuescha Leonhard, n’hajan ins betg fatg stim da sias resalvas envers Stalin e betg suandà sia proposta da remplazzar quel. Sco che Lenin haja preditg, saja il svilup en l’Uniun sovietica betg pli vegnì dirigì da la veglia garda dals bolschevics, mabain da la nova dals apparatschiks sut Stalin.
Recepziun
Cult da Lenin
Cun la sepultura da Lenin ils 27 da schaner 1924 sin la Plazza cotschna a Moscau ha cumenzà a sa sviluppar in veritabel cult da Lenin. Il biro politic ha ordinà da laschar embalsamar ed exponer la bara. In edifizi da lain situà al mir dal Kreml han ins transfurmà il 1930 en il Mausoleum da Lenin odiern. Er sche sia dunna Nadeschda Krupskaja ha gì ina tenuta negativa envers quai, ha ella tuttina «propagà cun tutta premura il maletg da Lenin sco revoluziunar, pensader e consort perfetg» (Robert Service). Er Stalin ed auters han attribuì a preschentar Lenin sin in stgalim cun Marx ed Engels e sco la persunalitad che saja la finala stada decisiva per metter en la pratica il marxissem. Ins ha zuppentà che Lenin aveva perdavants betg russ, ch’el era stà pli baud aristocrat d’ierta e bainstant e ch’el aveva simpatisà cun il terrur dals socialists da purs; medemamain na dastgava sia relaziun tar Inessa Armand betg vegnir menziunada.
Damai ch’ins era da l’avis ch’i saja stà in scheni extraordinari e che eventuals indizis persuenter stoppian sa laschar chattar vi da ses tscharvè, han persunas dal fatg sco il perscrutader dal tscharvè tudestg Oskar Vogt intercurì ses tscharvè e taglià quel en 30 983 tagls satigls fixads en parafin. Pervi da la Segunda Guerra mundiala che s’avischinava han ins manà il zercladur/fanadur 1941 en in’acziun secreta la mumia da Lenin a Tjumen. Il Mausoleum a Moscau è vegnì serrà durant quest temp, ma la midada da guardia ha cuntinuà fin che la mumia è returnada la primavaira 1945. Dapi lura è la bara da Lenin exponida là a la publicitad senza interrupziun ed i sa furman regularmain lungas colonnas da visitaders.
Dal temp dal realsocialissem han ins attribuì a Lenin la rolla d’ina persuna directiva politica; perquai han blers stadis dal mund erigì monuments en si’onur. Tenor Lenin è er vegnida numnada la doctrina dal leninissem; suenter la mort da Lenin il 1924 han teoretichers da la societad en l’Uniun sovietica sviluppà da quella l’uschenumnà marxissem-leninissem sco nova concepziun dal mund.
Nums sco Vilenas resp. Wladilena per persunas u Leningrad (il num da Son Petersburg dal 1924 fin il 1991), Leninakan resp. Leninabad per lieus eran derasads dal temp sovietic. Sin Lenin va er enavos il num da l’asteroid Wladilena.
Lenin ed il terrur
Entaifer stgars set onns ha Lenin installà suenter la Revoluziun d’october l’emprim stadi da lavurants e da purs ed introducì uschia il socialissem en Russia. Per transfurmar la societad russa durant la guerra civila han ins fatg diever, sa referind a la revoluziun burgaisa franzosa, dal med dal terrur (terrur cotschen). Durant ils onns da guerra ha Lenin sustegnì quel senza restricziuns e schizunt pretendì d’al intensivar er cunter las resalvas ch’èn vegnidas fatgas valair a l’intern da la partida. Surtut durant la guerra civila ha il terrur cotschen ed alv dumandà milliuns d’unfrendas. Per blers istoriografs è quai stà motiv avunda da suttametter la persuna da Lenin ad ina critica cumplessiva, e quai tant pli ch’ins na chattia nagins indizis che Lenin avess insacura deplorà las unfrendas dal terrur cotschen. Lenin ha scrit il 1918:
Lingias da cuntinuitad da Lenin tar Stalin?
Ina dumonda ch’ha adina puspè interessà è quella, schebain i dettia ina cuntinuitad directa da Lenin al terrur dal stalinissem da pli tard. Suenter la mort da Lenin il 1924 ed ina tscherta perioda da ruaus dapi l’introducziun da la nova politica economica ha Stalin cumenzà a recurrer pli ferm a mesiras da forza. En las undas da purificaziun dals onns 1930 ha Stalin laschà umiliar ed executar l’entira garda revoluziunara dal 1918 sco per exempel Bucharin, Radek, Kamenev e Sinovjev. Almain areguard la moda e maniera da tractar l’atgna partida sa lascha quai interpretar sco ruptura da Stalin cun la tradiziun da la Revoluziun d’october e da Lenin. Ultra da quai sa lascha allegar che Lenin ha remplazzà la politica da l’autodeterminaziun dals pievels tras la politica da naziunalitads restrictiva dal stalinissem e ch’el ha per part revocà progress socials da la Revoluziun d’october. Da quest puntg da vista na fissan leninissem e stalinissem betg da metter a pèr.
Da l’autra vart sa fan però valair numerusas vuschs che constateschan che blers impurtants elements dal model da la societad totalitar da Stalin eran gia avant maun dal temp da Lenin, e quai senza ch’i sa mussas in cuntrasts fundamental tranter ils dus manaders areguard l’applicaziun dal terrur sco med per midar la societad. Numerus auturs, tranter quels Hannah Arendt, Karl Popper, Friedrich August von Hayek e Zbigniev Brzeziński, fan a Lenin la reproscha d’avair almain levgià gia avant la revoluziun la via dal sistem sovietic en il totalitarissem tras ses concept da la partida da cader elitara. Per Heinrich August Winkler è resortì da las midadas che Lenin ha mess ad ir durant e suenter la Revoluziun d’october «l’emprim reschim totalitar dal 20avel tschientaner».
Er Wolfgang Leonhard conceda tuttavia che Lenin haja sustegnì e promovì durant la guerra civila il terrur sco med per tegnair a la pussanza ils bolschevics e ch’el haja agravà la terminologia marxistica cun metter en il center da la ‹dictatura dal proletariat› la suppressiun dals inimis e l’applicaziun da meds da violenza dictatorics. En l’ultima fasa da la guerra civila – pia gia avant la fin da quella – sa laschia però percorscher tar Lenin «ina clera vieuta» cun l’intenziun «da restrenscher il terrur ed ils organs da suppressiun». Quai haja culminà il mars 1922 en l’idea da vulair remplazzar la Tscheka tras tribunals politics statals. Tut en tut haja Lenin cumenzà ils onns 1920 e 1921 a considerar la Tscheka, il terrur e la paina da mort sco mesiras da cumbat ed instituziuns temporaras dal temp da la guerra civila, las qualas sajan d’abolir suenter la fin da quella.
Che Lenin saja però propi sa stentà suenter la fin da la guerra civila la primavaira 1921 da metter ad ir cun tutta energia las correcturas necessarias metta Manfred Hildermeier en dumonda. Entaifer la societad e la partida eran sa fatgas valair da quel temp adina dapli vuschs cunter il curs da la violenza politica. En rom da la sullevaziun da marinars a Kronstadt il 1921, la quala ins ha immediat abattì, han parts da l’atgna basa pretendì «da returnar tar la democrazia da cussegls». Ma a quai n’han ils manaders politics betg dà suatientscha: «Lenin e Trotzki n’han betg tratg en consideraziun da ristgar dapli democrazia, sco che quai era atgnamain vegnì mess en vista en rom da la Revoluziun d’october». Enstagl è la Tscheka – suenter ch’ins l’aveva schlià be per curt temp – vegnida reintroducida sut il num GPU ed ha survegnì enavos sias pli impurtantas plenipotenzas, numnadamain las depurtaziuns e la paina da mort. Uschia è la «defurmaziun fundamentala sco ierta da la Revoluziun d’october e da la guerra civila» sa mantegnida ed è vegnida transferida permanentamain en il nov urden statal.
Annotaziuns
Litteratura
Angelica Balabanova: Lenin, oder: Der Zweck heiligt die Mittel. Dietz Verlag, Berlin 2013 (ediziun revedida da la translaziun dal 1961).
Michael Brie: Lenin neu entdecken. Das hellblaue Bändchen zur Dialektik der Revolution & Metaphysik der Herrschaft. Hamburg 2017, ISBN 978-3-89965-734-0.
Hélène Carrère d’Encausse: Lenin. Piper, Minca 2000.
Louis Fischer: Das Leben Lenins. Transl. da l’american dad Irmgard Kutscher. Verlag Kiepenheuer & Witsch, Cologna/Berlin 1965.
Anton Pannekoek: Lenin als Philosoph. En: Anton Pannekoek, Paul Mattick e.a.: Marxistischer Antileninismus. ça ira, Freiburg 1991, p. 59–153.
Christopher Read: Lenin. New York/Abingdon 2005.
Wolfgang Ruge: Lenin: Vorgänger Stalins; eine politische Biografie. Ed. da Wladislaw Hedeler. 1. ed., Matthes & Seitz, Berlin 2010, ISBN 978-3-88221-541-0.
Victor Sebestyen: Lenin. Ein Leben. Rowohlt Berlin, Berlin 2017, ISBN 978-3-87134-165-6.
Robert Service: Lenin: Eine Biographie. Beck, Minca 2000.
David Shub: Lenin. USA 1948. (Germania: Limes Verlag Wiesbaden, 1957).
Ruth Stoljarowa e Peter Schmalfuß (ed.): Briefe Deutscher an Lenin: 1917–1923. Dietz Verlag, Berlin 1990, ISBN 3-320-01320-3.
Maria Uhlmann, Helga Neusser: Lenins Werk in deutscher Sprache. Bibliographie. Elav. da Maria Uhlmann e Helga Neusser. Editur: Institut für Marxismus-Leninismus beim ZK der SED, Berlin 1967.
Hermann Weber: Lenin in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt, Reinbek 1970, ISBN 3-499-50168-6. (18. ed: 2004, ISBN 3-499-50168-6).
Dmitri Wolkogonow: Lenin. Utopie und Terror. Econ, Düsseldorf e.a. 1994, ISBN 3-430-19828-3.
Colliaziuns
L’emprim tom da las ovras da Lenin en format pdf (tudestg) (2,80 MB)
Reden, Schriften, Briefe und wissenschaftliche Studien Lenins, sin: mlwerke.de
Marxists Internet Archive: Texts e cudeschs da Lenin en lingua tudestga
Archiv da Lenin cun numerusas fotografias
Lenin, V.I.: Brief an den Parteitag, sin: 1000dokumente.de
|
roh_wiki_03396
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Iljitsch_Lenin
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vladímir Vladímirovich Pútin (Владимир Владимирович Путин en alfabet cirillic) è l'actual (2004) president da la Federaziun Russa. El è naschì a Leningrad (actualamain Son Petersburg) ils 7 d'october 1952.
|
roh_wiki_03397
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Putin
|
Rumantsch Grischun
|
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.