text
string | id
string | filename
string | language
string | language_script
string | source
string | file_path
string | dump
string | language_score
float64 | pii_count
int64 | url
string | idiom
string |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Vlorë è la terz gronda citad en l' Albania. Ella sa chatta a la Mar Adriatica e la Mar Ionica, circa 157 kilometers en il sid da la chapitala da l' Albania, Tirana. La citad ha ina surfatscha da 616,85 km² ed ina populaziun da 83 683 persunas.
Citads schumellinas
Annotaziuns
Colliaziuns
vlora.gov.al: pagina uffiziala da la citad
|
roh_wiki_03398
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vlor%C3%AB
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vnuost (tudestg: Vinschgau, talian: Val Venosta) furma la part dal vest dal Tirol dil sid (la part sura da la val d'Adisch). Il pled Vnuost deriva dal pievel retic dals Venosts, in territori ch'è vegnì romanisà durant il domini Roman. Or dal latin vulgar è lura sa sviluppà il linguatg ladin.
Il Vnuost è renumà, perquai ch'el è la part dal Tirol dal sid, nua ch'i plova fitg pauc, uschia che la regiun tutga tar las regiuns las pli sitgas da las Alps.
Enfin il 17avel tschientaner vegniva discurrì quasi be ladin/rumantsch. Ozendi discurran ils blers tudestg, ed ina pitschna part talian.
Colliaziuns
Vnuost en il Lexicon istoric retic
|
roh_wiki_03399
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vnuost
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vnà (oriundamain Mna, per tudestg antruras Manas) è in vitg en Engiadina Bassa che furma politicamain ina fracziun da Valsot (fin il 2012 Ramosch). Il lieu è situà sin 1630 m s.m e dumbra 70 avdants ch'èn maioritarmain refurmads e discurran in dialect vallader.
Dasper diversas sendas da viandar en la Val Sinestra, a Zuort, Samignun u Griosch èn oravant tut la baselgia refurmada ed il museum dal vitg degn d'ina visita. La baselgia è vegnida renovada dal 1963 al 1965 e danovamain il 2001. Il museum cuntegna passa 400 exponats dad artists e rimnaders.
Persunalitads
Gudench Barblan (1860–1916), poet ed autur da l'imni engiadinais Chara lingua da la mamma
Jon Semadeni (1910–1981), scriptur rumantsch
Litteratura
Men Margadant: Cronica da Vnà. 2. ed. corretta. e-grafica sa, Puntraschigna 2008.
Colliaziuns
Vnà en il Lexicon istoric retic
|
roh_wiki_03400
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vn%C3%A0
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vogorno è ina vischnanca politica svizra en il chantun Tessin che appartegna al circul Verzasca dal district Locarno.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03401
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vogorno
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Volapük es üna lingua artifiziala, creada tras il sacerdot tudestg Johann Martin Schleyer in 1879, cun l'intenziun da facilitar la comprensiun tanter umans da differentas culturas. In seis emprims anns quel obtgnaiva un grand success e se estima chi quasi cent milles umans poteva esser considerats pledaders da la lingua al initi dal sechel 20. Nonobstante, la relativa complexità da la grammatica (in comparaziun cun seis principal concurrent, Esperanto, apparit in 1887) e graves divisiuns tanter ils pledaders provocavan il declin da la lingua. Actualmain, quel es practicà tras un parve gruppa d'enthusiastas.
Schleyer, chi era un tudestg paroch catholic in Bavaria, publicava in 1879 seis emprim artichel super sia lingua auxiliar Volapük. In 1931 Arie de Jong revideva la lingua. El re-introduceva la littera "r" in multe parolas, raffinava il sistema verbal, e ils numers, ed appurava alicuns puncts da la grammatica.
Summari da la lingua:
Volapük es agglutinant, quist chi permitte l'uniun da divers termins per formar üna parola nova. Originalmain Volapük habeva 4 cass: nominativ, accusativ (desinenza -i), dativ (desinenza -e) e genitiv (desinenza -a). Il vocativ consiste in l'inserziun da l'interjecziun o davant il substantiv. La parola volapük significa "lingua dal muond": ab vol (muond) + desinenza da genitiv (-a) + pük (lingua). Üna critica al volapük era la deformaziun chi habeva suffrida las parolas chi esseva prendite ab altere linguas (tras exempl, vol e pük veni ab ils termins englais world e speech respectivemain); assi las parolas ambas monstra üna "vista eurocentrica", ancora es incomprensibel per quasi tot il muond.
Quist exempl da Volapük es üna traducziun dal "Pater Noster":
Vesair era
Lingua auxiliar
Lingua artificiala
Colliaziuns
Curs basic da Volapük, in anglese: https://web.archive.org/web/20160423180501/http://personal.southern.edu/~caviness/Volapuk/VolVifik/volvif00.html
Breva grammatica da Volapük, in Esperanto: https://web.archive.org/web/20060907202407/http://personal.southern.edu/~caviness/Volapuk/Misc/volagram.html
Revista da Volapük, "Volapop": https://web.archive.org/web/20150907192411/http://home.earthlink.net/~erilaz/volapop.html
Lista da discussiun dal vocabulari e grammatica da Volapük, "Vödasbuk Grup": http://www.yahoogroups.com/group/voydasbuk
Lista da discussiun da Volapük, "Volapükalised": http://www.yahoogroups.com/group/volapuk
Flenef bevünetik Volapüka / International Friendship of The World Language
Wikipedia in Volapük: http://vo.wikipedia.org
/ A complete original grammar of Volapük (Schleyer's classic Volapük) by Charles E. Sprague - 1888
Üna grammatica completa da Volapük in lingua italiana (1888) (il Volapük classic da Schleyer - non reformà) a cura da V. Amoretti
|
roh_wiki_03402
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Volap%C3%BCk
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La Volga è il pli lung flum da l'Europa. Sin ses viadi da 3'534 km flessegia el sulettamain tras la Russia.
|
roh_wiki_03403
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Volga
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Volkswagen è in producent d’autos tudestg cun sedia a Wolfsburg, Niedersachsen. Ella è vegnida fundada l’onn 1937 da la «Deutsche Arbeitsfront» sut la partida naziunalsocialistica. Ella é la marca da bartgas a vapur di concern da Volkswagen, ca quinta i onn 2016 a 2017 cun inga svieuta mundiala tiels pi gronds producents d’autos.
A l’interpresa fan part Audi, Porsche, SEAT ed Škoda ch’ein ina part dil concern da Volkswagen.
Volkswagen è sa reunì cun la Daimler SA e cun ulteriuras interpresas per commerzialisar la BlueTec Clean Diesel Technologia sin kw e Lkw da Mercedes-Benz, Volkswagen ed ulteriuras interpresas e marcas.
L’onn 2017 aveva Volkswagen annunzià da metter in cler focus sin vehichels electrics (EV).
Referenzas
Colliaziuns
Pagina d'internet da la Volkswagen (Englais)
|
roh_wiki_03404
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Volkswagen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vordemwald è ina vischnanca politica svizra en il chantun Argovia. Ella è situada en il district Zofingen.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03405
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vordemwald
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vouvry è ina vischnanca politica svizra che appartegna al district Monthey en la part francofona dal chantun Vallais.
|
roh_wiki_03406
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vouvry
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vrin ina vischnaunca independenta svizra en il chantun Grischun. Ella ei situada en la Val Lumnezia ed appartegnava entochen 2015 al circul Lumnezia dal district Surselva.
Vrin ei in vitg della Vischnaunca da Lumnezia ed situada 1448 meters sur mar e dumbra cirka 251 abitants. Ina gronda part dals abitonts ein purs. En il vitg datti ina filiala da la posta, ina mazlaria, ina pasternaria ed ina casa da scola, fusiunada cun la scola da Lumbrein e Vella. Ei vegn discurriu il idiom rumantsch sursilvan. Grazia a la cuntrada muntagnarda cun la Greina ed il Piz Terri po la vischnaunca era profitar dal turissem (oravant tut da stad).
|
roh_wiki_03407
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vrin
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vuadens è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Gruyère.
Colliaziuns
Annotaziuns
|
roh_wiki_03408
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vuadens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vuarmarens è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Glâne.
|
roh_wiki_03409
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vuarmarens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vuarrens è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Gros-de-Vaud.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03410
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vuarrens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vucherens è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Broye-Vully.
|
roh_wiki_03411
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vucherens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La Vuclina (lumbard Valtulina, talian Valtellina, tudestg Veltlin) è ozendi ina part da l'Italia dal Nord, ma è er stada ina terra subdita da la Republica da las Trais Lias (davent da 1512). Ella va dal Pass dal Spleia enfin il lag da Com (Com/Como), e da là encunter ost sur Tirano enfin Buorm (Borm/Bormio). I ha dà battaglias per quest territori, sco descrit en la “Chianzun da la guerra dagl chiaste da Müs” da Gian Travers. Suenter che Napoleon ha occupà il Grischun (1797) avessan las Lias pudì tegnair la Vuclina sco territori cun ils medems dretgs, ma malperinadad interna ha impedì quai.
Posiziun e geografia
La Vuclina fa part da la regiun taliana da la Lumbardia ed en spezial da la Provinza da Sunder/Sondrio. Ella cumenza a nordost en il batschin da Buorm/Bormio e finescha a la sbuccada da l'Adda en il Lai da Com. La Vuclina consista da differentas parts: La Vuclina Sura è ina val stretga orientada vers sid/sidvest. Circa a partir da Tiraun/Tirano cuntinuescha la val quasi senza pendenza vers vest. La Vuclina inferiura è cunfinà a nort da la Gruppa dal Bernina ed al sid da las Alps Bergamascas.
Colliaziuns
Vuclina en il Lexicon istoric retic
|
roh_wiki_03412
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vuclina
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vufflens-la-Ville è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Gros-de-Vaud.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03413
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vufflens-la-Ville
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vufflens-le-Château è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Morges.
|
roh_wiki_03414
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vufflens-le-Ch%C3%A2teau
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vugelles-La Mothe è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Jura-Nord vaudois.
|
roh_wiki_03415
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vugelles-La_Mothe
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vuibroye è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Lavaux-Oron.
|
roh_wiki_03416
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vuibroye
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vuissens è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Broye.
Colliaziun s
|
roh_wiki_03417
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vuissens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vuisternens-devant-Romont è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Glâne.
|
roh_wiki_03418
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vuisternens-devant-Romont
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vuisternens-en-Ogoz è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Sarina.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03419
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vuisternens-en-Ogoz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vuiteboeuf (Vuitebœuf in franzos) è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Jura-Nord vaudois.
|
roh_wiki_03420
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vuiteboeuf
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
In vulcan è ina structura geologica che sa furma cura che magma (luentada da crappa) munta fin a la surfatscha d’in planet, per exempel da la Terra. Tut ils fenomens secundars ch’èn colliads cun l’ascensiun e la sortida da magma vegnan numnads vulcanissem. Tar l’erupziun d’in vulcan na sorta betg be il magma viscus, mabain er materia cumpacta e substanzas en furma da gas.
En il cas da la Terra lieuan en ina profunditad a partir da 100 km – nua che regian temperaturas tranter 1000 e 1300 °C – las stresas da crappa da la Terra ad in magma viscus che sa rimna en grondas chombras da magma situadas en ina profunditad da 2 fin 50 km. Daventa la pressiun memia gronda, munta il magma tras las sfessas da la litosfera. Magma che cumpara en questa moda a la surfatscha da la Terra vegn numnà lava.
La gronda part dals vulcans èn pli u main da furma conica; la pendenza da las costas dependa da la spessezza da la lava. Il vulcan po però er avair ina furma irregulara u far in arvieut.
Etimologia
Il term ‹vulcan› deriva da l’insla taliana Vulcano. Tar quella sa tracti d’ina da las Inslas Eolias en la Mar Tirrena. Entaifer la mitologia romana valeva questa insla sco fuschina da Vulcanus, il dieu roman dal fieu.
Tips da vulcans e denominaziuns
Ils vulcans sa laschan sutdivider tenor lur furma exteriura (p.ex. stratovulcan, chaldera u vulcan en furma da scut), la moda e maniera co ch’els vegnan alimentads cun magma (vulcan central u vulcan da sfessas), il lieu nua ch’els cumparan (sin terra, sur l’aua, sutmarin, subglazial u extraterrester), lur furma d’activitad (effusiv: il lava sorta a moda quieta u ejectiv: activitad ‹explosiva›) sco er lur stadi (activ, inactiv: il vulcan ‹dorma›, stiz: nagin apport da magma). Sco supervulcan vegn designà in vulcan cun in’activitad spezialmain ejectiva; ed il term paroxissem stat per ina sequenza d’erupziuns che daventan adina pli fermas.
Blers vulcans na suondan però betg in singul muster d’erupziun, mabain mussan in cumportament varià – saja quai durant ina singula erupziun ubain en il decurs dals milliuns onns da lur activitad. In exempel furma l’Etna a Sicilia.
La muntogna ch’è sa furmada tras l’activitad vulcanica vegn numnada, tut tenor sia furma, tgeiel dal vulcan ubain dom dal vulcan, e l’avertura da la quala il lava sorta da la profunditad sa numna chamin dal vulcan. L’avertura a la tschima dal vulcan, che po esser pitschna u er fitg gronda, è il crater dal vulcan. Magari capiti ch’in chamin che sa chatta be pauc sur ina chombra da magma dat ensemen; uschia sa furma in grond crater che vegn numnà chaldera.
Tips da magma
Sper la quantitad da gas e dad aua è la cumposiziun dal magma decisiva per la furmaziun dal vulcan. Centrala è surtut la cumpart da siliziumdioxid (SiO2). Pli auta che questa cumpart è, ed a moda pli explosiva ch’il vulcanissem sa manifestescha. I sa laschan differenziar quatter tips principals:
Sur 63 % SiO2: felsit. Quest tip da magma è tipic per la luentada da crusta continentala; i sa furma il crap caracteristic riolit.
Tranter 52 e 63 % SiO2: magma intermediar. Quest tip da magma è tipic per zonas da subducziun; i sa furma il crap caracteristic andesit.
Tranter 45 e 52 % SiO2: mafit. Quest tip da magma è tipic per dies oceanics (vulcanissem da hotspots); i sa furma il crap caracteristic basalt.
Sut 45 % SiO2: ultramafit. Quest tip da magma na cumpara oz betg pli; i sa furmava il crap caracteristic picrit.
Tips da lava
Vulcans pon er vegnir classifitgads tenor la colur da la lava che sorta. Quella dependa da la temperatura, sa lascha però er deducir da la cumposiziun chemica dal magma. Tant la furma dal vulcan sco er il cumportament d’erupziun vegnan influenzads a moda decisiva da la cumposiziun da la luentada da crappa:
Vulcans cotschens vegnan numnads uschia, perquai che lur lava glischa cotschen u mellen oransch. Da quels resultan vulcans en furma da scut.
Vulcans grischs possedan ina temperatura da lava relativamain bassa e furman stratovulcans.
Ulteriurs fenomens ch’èn colliads cun l’erupziun da vulcans
Tar l’erupziun da vulcans po material vulcanic sa maschadar cun autras materias sco aua ed aria. Quai sco er l’erupziun abrupta da lava po metter ad ir ulteriurs process sco per exempel bovas e lavinas da lozza e brastgida, nivels da brastgida u glatschers che culan. In auter enconuschent fenomen èn tsunamis: Sche grondas quantitads da magma u schizunt entiras parts da muntognas crodan en la mar, po quai effectuar undas ch’èn per part pli autas che quellas che vegnan chaschunadas tras stremblidas sutmarinas. Ultra da quai poi dar avant u suenter l’erupziun d’in vulcan terratrembels; quests dus fenomens pon influenzar in l’auter e far escalar supplementarmain la situaziun.
Repartiziun dals vulcans
Tenor il tip dal vulcan
Igl existan oz en tut il mund radund 1500 vulcans ch’èn activs, vul dir ch’èn ruts ora en il decurs dals ultims 10 000 onns. Quest dumber resguarda però be ils vulcans ch’èn vesaivels a la surfatscha e stgars 150 vulcans sutmarins; il dumber effectiv dals vulcans sut l’aua è anc nunenconuschent, vegn però stimà bundant pli aut.
Tar radund la mesadad dals vulcans ch’èn vesaivels sur l’aua sa tracti da stratovulcans, stgars 200 èn vulcans en furma da scut, ils ulteriurs sa repartan sin vulcans cumplexs, chalderas, champs da vulcans e.a.
Repartiziun geografica
La repartiziun geografica dals vulcans en tut il mund sa lascha chapir cun agid da las enconuschientschas da la tectonica da plattas:
Ils vulcans da la zona da separaziun sa chattan cun paucas excepziuns sin il fund da la mar, nua che las plattas sa movan dapart. Il magma che cumpara là è basaltic e segnà d’ina bassa cumpart d’elements che sa laschan ordinar be malamain en raits da cristals (elements incumpatibels). Tipics per questa zona èn surtut vulcans cotschens u vulcans en furma da scut.
Vulcans che sa chattan sur zonas da subducziun èn ils vulcans il pli bain visibels. Quels cumparan en il cas da collisiuns da plattas che cumpiglian almain ina platta litosferica oceanica. Qua vegn la crusta oceanica subducida en il mantè, permess che sia spessezza – che dependa da la vegliadetgna – ha cuntanschì ina valur suffizienta. La crusta oceanica che sfundra vegn per part luentada en la profunditad, damai che l’auta cumpart d’aua reducescha en tscherts minerals la temperatura dal cumenzament da la luada. Il magma che resulta s’auza, damai che sia spessezza è pli bassa che quella da ses conturn. Quai nutrescha il vulcanissem a la surfatscha. Pervi da lur cumposiziun da pliras rasadas vegnan ils vulcans che resultan da quest fenomen numnads vulcans da stresa u stratovulcans.
Vulcans situads sur hotspots datti be paucs, damai ch’i sa laschan localisar da preschent en tut il mund be radund 40 da quests lieus. Tar in hotspot sa tracti d’in lieu da luentada che sa chatta sur pli lungas periodas geologicas praticamain adina al medem lieu entaifer il mantè da la Terra sut la litosfera. Tras mecanissems da la tectonica da plattas sa glischnan plattas da la litosfera sur lungs intervals sur ils hotspots ora. I sa sviluppan in davos l’auter, quasi sco sin ina corda da curals, adina novs vulcans. Il cas il pli enconuschent furman las inslas da Hawai: la pli giuvna da questas inslas (Hawaiʻi che furma la pli grond’insla) ha ina vegliadetgna da radund 400 000 onns, la pli veglia da las sis inslas vulcanicas (Kauaʻi en il nordvest) è percunter sa furmada gia avant 5,1 milliuns onns. Exempels per questa rara furma da vulcanissem en l’Europa èn da chattar en la regiun da l’Eifel, en il Siebengebirge ed en l’Auvergne. Er sut l’Islanda sa chatta in tal hotspot.
Entaifer il sistem solar
Vulcanissem è in fenomen tipic per corps celests terresters. En noss sistem solar datti numerus exempels per vulcanissem stizzà, sco per exempel sin la glina da la Terra u sin il Mars. Il corp ch’è vulcanicamain il pli activ en noss sistem solar furma la glina Io (Jupiter). Sin la glina Elceladus (Saturn) e sin la glina Triton (Neptun) han ins observà criovulcanissem; tar quel sa tracti da substanzas scheladas che lieuan ed arrivan a la surfatscha.
Sin la Venus percunter – che sa lascha cumparegliar cun la Terra areguard massa, grondezza e structura – datti actualmain be paucs indizis per in vulcanissem activ ed insumma nagut che renviass ad ina tectonica da plattas.
Predicziun d’erupziuns da vulcans
Schebain in vulcan è stiz definitivamain u po forsa puspè vegnir activ, interessescha surtut ils umans che vivan en il conturn d’in vulcan. Ma l’erupziun d’in vulcan ha er consequenzas sin l’infrastructura e l’economia da l’entira regiun pertutgada e po – en cas extrems – avair effects globals (disturbis dal traffic aviatic, influenzas sin il clima). La finamira centrala da tutta perscrutaziun è perquai da pudair predir erupziuns a moda uschè precisa sco pussaivel.
Malgrà intginas sumeglientschas sa differenziescha mintga vulcan areguard ses cumportament d’erupziun. Observaziuns da las fasas da ruaus u d’activitads seismicas d’in vulcan na sa laschan perquai strusch transferir sin auters vulcans.
Tar l’observaziun da vulcans sa servan ins per ordinari da tschintg metodas; tut tenor la caracteristica dal vulcan vegnan quellas applitgadas en differenta cumbinaziun. Igl èn quai la registraziun da l’activitad seismica, la surveglianza da la topografia cun agid da la geodesia, la mesiraziun da midaments gravimetrics u magnetometrics, la registraziun d’augments da la temperatura datiers da la surfatscha e l’analisa chemica da gas vulcanics che sortan.
Registraziun da l’activitad seismica
In process d’erupziun vegn inizià dal magma che chatscha vers ensi. Quai sco er gas che sorta maina a tensiuns en las stresas da grippa vischinantas, las qualas furman signals seismics caracteristics. Grippa che rumpa maina a terratrembels d’auta frequenza; per il moviment da las sfessas è percunter caracteristic in stremblir a bassa frequenza, l’uschenumnà tremor vulcanic.
Per pudair eruir la profunditad e la fuaina dals terratrembels seismics, vegn per ordinari endrizzada enturn il vulcan ina rait da seismometers fitg sensibels. Pertge che gist ils terratrembels fitg flaivels d’ina fermezza da main che 1 èn savens indizis ch’in vulcan vegn activ. Sin la costa sidvest da l’Etna han ils seismometers installads al lieu per exempel mesirà durant las 12 uras avant l’erupziun dal 1981 radund 2800 pitschens squass da la terra en furma da tremor. Sur in sistem da transmissiun automatic èn las datas vegnidas transferidas directamain a l’Istituto Internazionale di Vulcanologia a Catania. Cun agid da la tecnica moderna vegnan midadas entaifer l’activitad seismica elavuradas oz en temp real. Structuras e process sut la surfatscha pon uschia vegnir represchentads ed analisads directamain ed a moda fitg exacta.
Surveglianza da la topografia cun agid da la geodesia
En quel mument che magma sa mova da la profunditad vers ensi, poi dar en tschertas parts dal vulcan defurmaziuns da la surfatscha da la terra en furma da bots, sbassadas u sfessas. Questas defurmaziuns pon vegnir mesiradas al lieu cun agid da clinometers ed extensiometers ch’èn per ordinari installads en il grip (cun agid da foras da sondagi).
Quests fenomens sa laschan però er gia identifitgar cun metodas fitg simplas sco in bindel da mesirar e lingias sprizzadas sin il grip. L’entschatta d’avust 1982 avevan geologs scuvert sin il fund dal crater dal Mount St. Helens quatter pitschnas sfessas e marcà quellas cun colur. Dus dis pli tard eran las lingias defurmadas cleramain, quai ch’è in indizi per magma che sa mova ad aut. Paucs dis pli tard hai dà in’immensa erupziun dal vulcan. L’october 2004 han ins observà vi d’ina spunda dal Mount St. Helens in bot da bundant 100 meters, il qual era er da vesair ad egl.
Ina metoda pli cumplexa ed exacta per registrar midaments morfologics furma per exempel la mesiraziun electronica da distanzas. Cun agid da l’apparatura correspundenta sa laschan transmetter e retschaiver signals electromagnetics. La fasa da l’unda sa sposta en dependenza da la distanza tranter l’apparat e l’object reflectant ed inditgescha uschia la dimensiun d’in eventual spustament. La mesiraziun electronica da distanzas tanscha fin a 50 km e cuntanscha ina precisiun da mesira da be paucs millimeters divergenza. Midadas da surfatschas da territoris pli gronds e da vulcans en lieus periferics vegnan observads cun agid da proceders da mesirar geodetics a basa da satellits.
En consequenza da la defurmaziun dal terren sa spostan savens er l’autezza da l’aua sutterrana e quella da flums e lais en relaziun ina tar l’autra. Tar vulcans che sa chattan en la vischinanza dad auas vegn perquai savens er fatg diever da posts da mesiraziun correspundents.
Mesiraziun da midaments gravimetrics u magnetometrics
Cura che luentadas da crappa avanzan en stresas da terra che sa chattan datiers da la surfatscha, sa laschan observar midaments dal champ da gravitad. Quests midaments locals vegnan chaschunads da differenzas da la spessezza tranter il magma ed il grip circumdant. Talas uschenumnadas anomalias microgravimetricas sa laschan scuvrir cun agid da gravimeters fitg sensibels che vegnan applitgads vi da vulcans ch’èn activs.
En quel mument ch’il magma s’auza, sa laschan er registrar midaments dal champ magnetic local. Quai è d’attribuir ad influenzas termicas. Gia il 1981 han ins installà a la spunda sid da l’Etna sco er en ina distanza da radund 20 km duas staziuns magnetometricas cun teletransmissiun automatica.
Registraziun da midadas da la temperatura
Cura ch’il magma d’ina temperatura da 1100 fin 1400 °C s’auza or d’ina chombra da magma u directamain dal mantè da la Terra superiur sche maina quai en il crap cunfinant ad in augment da la temperatura local. Cun agid da staziuns da mesiraziun da la temperatura fixas ed a basa da fotografias a radis infracotschens fatgas da satellits pon vegnir registrads tals stgaudaments locals che resortan da la stuppada dal magma datiers da la surfatscha.
Analisa chemica da gas vulcanics
Gas eruptivs furman il stimul principal da tutta activitad vulcanica. Midaments areguard lur quantitad, lur temperatura e lur cumposiziun chemica èn da muntada fundamentala per pudair predir in’erupziun d’in vulcan. En general valan grondas oscillaziuns entaifer il chemissem dals gas sco indizi per in’auta temperatura da quels e per ina gronda activitad vulcanica. En cas da grondas emissiuns sa lascha la concentraziun da tscherts gas er eruir dalunsch, numnadamain cun agid da lur spectrum d’absorpziun en la glisch vesaivla. La surveglianza geochemica s’extenda er sur l’observaziun d’auas sutterranas e funtaunas; pertge che aua sutterrana vegn savens contaminada tras gas vulcanics che sortan dal magma e sa derasan en la terra. Impurtants en quest connex èn surtut il helium ed il radon. Omadus gas derivan dal mantè da la Terra; cura ch’ina chombra da magma s’auza, creschan er las valurs da quests gas. Suenter in’unda da terratrembels sin l’insla greca Nisyros (1996) han ins per exempel cumenzà ad observar là da rudent ils gas ed ulteriurs facturs, damai ch’ins temeva ch’i possia vegnir tar in’erupziun dal vulcan. En rom dal program da l’Uniun europeica Geowarn èn diversas universitads europeicas s’unidas ad ina rait ch’observa il Nisyros, il Vesuv ed auters vulcans europeics ch’èn potenzialmain privlus.
En rom da la decada internaziunala per ‹Minimar ils donns en cas da catastrofas da la natira 1990–2000› èn vegnids elegids en tut il mund 15 vulcans e survegliads cuntinuadamain, tranter quels er il Vesuv e l’Etna.
Facit
Malgrà la vasta paletta da sistems da preavertiment e bleras novas enconuschientschas sin quest sectur, vegnan erupziuns da vulcans er a mantegnair en il futur lur varts incalculablas. E parallel tar las mesiras da preannunzia dovri er mesiras da protecziun, plans da risico e d’acziun, scleriment da la populaziun pertutgada e reglamentaziuns giuridicas en cas d’urgenza. Ultra da quai pudessi esser inditgà d’observar attentamain la natira en ina regiun periclitada. Savens reageschan ils animals numnadamain a moda pli sensibla e bandunan in territori periclità avant l’erupziun d’in vulcan.
Il pli grond vulcan dal mund
La revista ‹Nature Geoscience› ha publitgà il 2013 resultats da perscrutaziun, tenor ils quals il massiv da Tamu a l’ost dal Giapun pudess esser il pli grond vulcan dal mund. Il massiv s’auza plirs kilometers sur il fund da la mar. La muntogna sutmarina en furma d’in scut pudess esser sa furmada cura ch’igl èn sortidas en in lieu enormas quantitads da lava ch’han furmà cun sa sfradentar spundas a pitschna pendenza che s’extendan sur in’immensa surfatscha. Cun tutta probabilitad sa tracti d’in vulcan singul d’ina dimensiun da 650 kilometers lunghezza e 450 kilometers ladezza.
Vulcans en la mitologia
En praticamain tut las culturas èn vulcans la sedia da lur dieus. En la mitologia greca furma l’insla vulcanica Limnos la sedia dal dieu da fieu Hephaistos. Er en la cultura azteca, islandaisa, hawaiana ed en bleras autras giogan vulcans ina rolla centrala entaifer la mitologia.
En la Bibla regordan pliras passaschas a l’erupziun d’in vulcan (per exempel Ex 19,18 e 20,18 sco er Lev 5,23). Plirs scienziads vesan tranter auter pervi da quai en Jahwe restanzas d’in dieu da vulcan.
Annotaziuns
Litteratura
Hans-Ulrich Schmincke: Vulkanismus, 3. ed. surlav. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2010, ISBN 978-3-89678-690-6.
Gerd Simper: Vulkanismus verstehen und erleben. Feuerland Verlag, Stuttgart 2005, ISBN 978-3-00-015117-0.
Hans Pichler e Thomas Pichler: Vulkangebiete der Erde. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2007, ISBN 978-3-8274-1475-5.
Felix Frank: Handbuch der 1350 aktiven Vulkane der Welt, Ott Verlag, Thun 2003, ISBN 3-7225-6792-0.
Haack TaschenAtlas Vulkane und Erdbeben, elav. da Harro Hess, Klett-Perthes, Gotha 2003, ISBN 3-623-00020-5.
Colliaziuns
www.swisseduc.ch: Stromboli online – Vulkane der Welt
Vulcanissem
100 vulcans en tut il mund
Process vulcanics
Charta mundiala cun infurmaziuns davart il vulcanissem e las plattas tectonicas (152 kB; PDF)
EU-Projekt: Geowarn – Geospatial Warning Systems
NASA: Volcano types, How Volcanoes Work
|
roh_wiki_03421
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vulcan
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vulliens è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Broye-Vully.
|
roh_wiki_03422
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vulliens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vullierens è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Morges.
|
roh_wiki_03423
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vullierens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La vulp cotschna (Vulpes vulpes) è il sulet represchentant da las vulps ch’è derasà en l’Europa Centrala; perquai vegn ella er numnada ‹vulp cumina› u – per ordinari – simplamain ‹vulp›. I sa tracta dal represchentant da la famiglia dals ‹chauns selvadis› (Canidae) il pli frequent en l’Europa.
Caracteristicas
Caracteristicas generalas
Las mesiras dal corp da la vulp varieschan fermamain tenor stagiun e derasaziun geografica. Il pais dal corp dal mastgel munta en media tranter 5,5 e 7,5 kg, quel da la femella tranter 5 e 6,5 kg. Animals pli grevs (fin a 14,5 kg) sa laschan cumprovar be darar. La lunghezza dal corp (senza la cua) munta tar ils mastgels a 65 fin 75 cm, tar las femellas tranter 62 e 68 cm; la lunghezza da la cua correspundenta è 35 fin 45 cm resp. 30 fin 42 cm.
Il pail è da la vart sura da colur cotschnenta, da la vart sut da colur alva. Il tun da la colur variescha tut tenor il territori da derasaziun e tanscha survart da mellen cotschnent fin ad in ferm cotschen brin e sutvart dad alv net fin grisch da plattamorta. Las parts sut da las chommas e las varts davos da las ureglias èn da colur naira. Tut en tut variescha la coluraziun dal pail vaira ferm. La cumbinaziun da colur la pli frequenta è la vart sura mellen cotschna, la gula alva ed il piz da la cua da colur naira. Ina varianta pli rara è tut en tut pli stgira, surtut da colur brin stgira cotschna, il venter e la gula alv grisch, entant ch’il piz da la cua alv manca. In’ulteriura varianta porta ina sdrima stgira che tanscha a moda traversala sur las spatlas e per lung dal dies. E la vulp argientada è da colur grisch stgira fin naira. Mintg’onn mida la vulp duas giadas il pail. La primavaira a partir da l’entschatta avrigl perda ella il spess pail d’enviern; a medem temp sa sviluppa il pail da stad pli cler. Quel daventa visibel a partir da la fin d’avrigl vi dals ventrigls ed ha cuntanschì fin la fin zercladur las chommas, il venter e las varts. La midada dal pail cuntinuescha sur la fatscha ed il dies fin al piz da la cua, la quala vegn cuntanschida la fin avust. Pir il settember è il pail da stad cumplet. Gia l’october sa sviluppa alura puspè davent da las chommas sur la cua, il dies e la fatscha il pail d’enviern.
Passidas
La vulp enconuscha ils suandants pass:
Trot: Las passidas da las toppas davos èn spustadas da la vart cumpareglià cun quellas davant ch’èn pli u main da medema grondezza; la posiziun dal corp è levamain enclinada envers la direcziun da sa mover.
Svelt trot (‹ir en lingia guliva›): La vulp tschenta las toppas uschia che la toppa davos sanestra passa en la passida da la toppa davant dretga e viceversa. Da quai resulta in fastiz, tar il qual las improntas èn ordinadas sco vi d’ina corda (en ina distanza da mintgamai ca. 30 cm).
Fugia: La furma da las passidas e la lunghezza dal pass varieschan.
Las singulas improntas cun la balla principala, quatter ballas dals dets-pe e las griflas sumeglian quellas d’in pitschen chaun, ma sa differenzieschan da quellas tras la suandanta cumbinaziun da segns caracteristics:
La passida da la vulp è lunghenta e da furma ovala; pervi dal pail spess po quella avair l’enviern ina furma radunda.
Las ballas dals dus dets-pe davant èn spustadas in pau enavant; lur urs davos sa chattan pli u main sin ina lingia (u in pau sur quella) cun l’ur davant da las ballas dals dets exteriurs (tar il chaun sa taglian questas lingias per ordinari).
La balla principala (davos) è plitost radunda; tar il chaun ha quella pli u main la furma d’in cor.
La distanza tranter la balla principala e quella dals dets-pe è relativamain gronda, damai che la balla principala sa chatta pli enavos che tar il chaun.
La passida d’in giat (domestic) è in pau pli pitschna, pli radunda e na mussa per ordinari naginas improntas da griflas.
Taunas da vulps abitadas enconusch’ins per il pli vi da restanzas da la preda che giaschan enturn, vi dal terren sablunus sco er vi da las passidas. La tipica odur da la vulp vegn savens descritta en la litteratura sco «odur da carnivor penetranta»; l’impressiun dependa però vaira ferm dal singul observatur. L’odur en vischinanza da la tauna po derivar da marcaziuns d’urin a l’entrada e na munta betg automaticamain ch’i sa chattia ina vulp en la tauna.
Vusch
Vulps disponan d’ina entira retscha d’expressiuns foneticas:
In giappar da trais fin tschintg silbas (pli rauc ch’il chaun) «vov-vov-vov» cun accent sin la davosa silba è surtut d’udir tranter il december ed il favrer; quel serva probablamain a tegnair contact sur lungas distanzas.
In sbragir u ‹pliriez› extendì d’ina silba («vaaa») aud’ins savens dal temp da paregliaziun. Quel po vegnir pronunzià dad omaduas schlattainas, il pli savens probablamain da las femellas per carmalar ils mastgels.
In sun tremulant u plirar (surtut da l’animal subordinà) che po crescher fin tar in tgular è tipic cura che animals creschids salidan in l’auter.
In «c-c-c-c» mit è d’udir tar dispitas agressivas, tar chagniels che giogan u tar femellas che respundan ad in mastgel che tschertga sia favur.
Ina bufatga, rauca ramur sco in sburflar è d’udir cura che animals creschids salidan animals giuvens.
Il giappar dals animals creschids per avertir ils animals giuvens s’exprima en vischinanza sco in tusser mit; tar distanzas pli grondas sa transfurma quel en in giappar giz.
Urin
L’urin da la vulp vegn duvrà sco liquid da marcaziun per cunfinar il territori.
Derasaziun e spazi da viver
Territori da derasaziun
Da tut ils carnivors che vivan en la natira ha la vulp il pli grond territori da derasaziun geografic. Las vulps pon viver tant en il nord dal circul polar sco er en regiuns bunamain tropicas. En l’America dal Nord cumparan ellas da las inslas Aleutinas fin en Terranova – cun excepziun da l’Arizona, da la Florida dal Sid e d’ina strivla che tanscha dad Alberta fin a Mexico. En l’Eurasia èn ellas da chasa da l’Irlanda fin a la Mar da Bering. En la mesadad dal 19avel tschientaner èn vulps cuminas vegnidas importadas nà da l’Engalterra en l’Australia per pudair pratitgar la chatscha da vulps tradiziunala. Ils bursalins indigens plitost plauns èn daventads ina leva preda. Oz è la vulp derasada en tut l’Australia cun excepziun dal Northern Territory e da las parts settentriunalas da Queensland. Gia il 1893 han ins pajà las emprimas premias per sajettar vulps. La Nova Zelanda è restada fin oz libra da vulps. En la Tasmania, ch’è en il fratemp medemamain vegnida colonisada, datti programs d’extirpar la vulp per motivs da protecziun da las spezias.
Spazi da viver, grondezza dal territori da revier
Areguard il nutriment è la vulp in’opportunista e na tschenta betg grondas pretensiuns. Guauds, prads, ers ed ultimamain er territoris abitads èn spazis da viver vaira differents ch’èn tuttina mintgin adattà en sia moda per la vulp.
Las emprimas vulps en citads èn vegnidas enconuschentas ils onns 1930 en l’aglomeraziun da Londra. Sco motiv vegn supponì il nov stil da bajegiar da quel temp ch’ha transfurmà territoris rurals en quartiers d’abitar cun autas cumparts da zonas verdas. En bleras citads englaisas situadas pli en il nord èn vulps da citad pir vegnidas observadas a partir dals onns 1980. A medem temp han ins er pudì observar vulps en citads grondas en l’Europa Continentala (p.ex. a Berlin, Oslo, Paris e Turitg). Questas observaziuns han ins l’emprim considerà sco cas singuls. Dapi ils onns 1990 èn talas populaziuns però er enconuschentas or da l’Australia, il Giapun e l’America dal Nord.
La citad è attractiva per la vulp pervi da las suandantas purschidas:
Avunda spazis senza disturbi uman (la notg: santeris, parcs).
Structuras pitschnas.
In vast spectrum da mangiativas: mantuns da cumpost, lavadiras, fritgs, insects, mieurs, ratuns.
Lieus da retratga segirs (remisas, mantuns laina e.a.).
Ina chatscha da vulps sistematica sur in grond territori na sa lascha praticamain betg realisar.
Tut tenor las resursas ch’èn avant maun en ils singuls spazis da viver sa differenziescha l’utilisaziun dal spazi tras la vulp ed er la grondezza dal revier. En territoris da la Scandinavia cun pauca vivonda èn enconuschents reviers da fin a 3000 ha; en cuntradas avertas da l’Europa èn ils reviers bundant pli pitschens (200 fin 700 ha). En habitats da tempra urbana constatesch’ins ils pli pitschens reviers insumma (tranter 50 e be paucas ha). La tipica spessezza per vulps da citad munta a 2 fin 12 animals creschids per 100 hectaras.
Moda da viver
Reproducziun e svilup
La vulp cuntanscha cun ca. 10 mais la madirezza sexuala. Las vulps sa pareglian ina giada l’onn. Il mastgel è abel da fructifitgar tranter il december ed il mars, la femella be dus fin trais dis durant il schaner u favrer. Da quel temp suonda il mastgel dominant d’ina gruppa sur pli lung temp ina femella per pudair surventscher precis en il dretg mument il cumportament da defensiun da quella; a medem temp sa rendan mastgels magari er en territoris vischins per sa paregliar là cun femellas (cf. il chapitel davart il cumportament social).
Sco tar bleras spezias entaifer la famiglia dals Canidae (p.ex. er il luf) resta il mastgel magari suenter l’ejaculaziun sco tala anc fin in’ura cun il penis en la vagina da la femella. Durant tut quest temp resta il pèr unì stretgamain. Ins suppona che quai servia a segirar la paternitad.
Tar relaziuns exteriuras stabilas ed en cas d’in’auta spessezza dals abitadis è la rata da reproducziun relativamain bassa. In’auta mortalitad (p.ex. en cas da chatscha) augmenta il dumber da mastgels che sa participeschan a la reproducziun; medemamain s’augmenta en quest cas il dumber d’animals pitschens tar mintga tratga.
Vulps e chauns na sa laschan betg cruschar pervi da lur different dumber da cromosoms (vulp 34 fin 38; chaun domestic 78), e quai cumbain che omadus appartegnan a la famiglia dals Canidae.
Construcziun da las taunas
Las taunas da las vulps, construidas en la terra, disponan sper il vau principal ed il gnieu er anc da tunnels da fugia. La terra che sa rimna cun chavar vegn transportada or en il liber tranter las chommas, uschia ch’i sa furma davant l’entrada in mantun da terra. I vegn er avant che vulps surpiglian taunas da tais. E sche l’entira construcziun è gronda avunda, poi esser ch’era autras spezias d’animal sa trategnan a medem temp en quella (cf. il chapitel davart las relaziuns da la vulp tar autras spezias).
Vulps pon però er s’ignivar sut cuschs, en sfessas u sut pavigliuns. Tenor retschertgas ch’èn vegnidas fatgas en la part da la citad Neukölln a Berlin vivevan radund 32 % da las vulps en taunas per propi; la gronda part cun 34 % furmavan edifizis, remisas e garaschas; ulteriurs abitadis èn stads mantuns da sablun, cumposts u mantuns da laina.
Tgira dals pitschens
Suenter in temp da purtanza da radund 50 dis parturescha la femella en media quatter fin sis pitschens. Quests chagniels paisan 80 fin 100 grams, vegnan sin il mund cun egls serrads e portan in pail spess da colur brin grischa. Suenter 12 fin 14 dis avran ils chagniels ils egls. Els vegnan tezzads quatter fin sis emnas e bandunan suenter ca. in mais l’emprima giada il zup. Da quel temp han els gia midà l’emprima giada il pail; els portan uss la tipica colur cotschnenta da vulp. Apaina ch’ils dents da latg cumparan, han las giuvnas vulps in grond desideri da morder vi da chaussas adattadas (p.ex. fists; en citads savens chalzers).
Durant las emprimas emnas suenter la naschientscha banduna la femella be darar il zup. Surtut durant quel temp èsi il mastgel che proveda la femella cun nutriment. Igl è bain er pussaivel che la femella tira si persula ils chagniels; sche omadus geniturs (u auters commembers da la gruppa) han quità da la figlialanza, augmenta quai però las schanzas da surviver dals chagniels.
Aspectativa da vita
En fermanza pon vulps cuntanscher ina vegliadetgna da fin a 14 onns. La gronda part da las vulps moran però avant che avair cuntanschì in onn; savens èn 95 % dals animals d’ina populaziun betg pli vegls che quatter onns. Surtut l’atun e l’enviern è la mortalitad da vulps giuvnas auta (pervi da la chatscha e tras unfrendas da traffic durant la migraziun).
Sco che retschertgas a Bristol han mussà, è la posiziun sociala colliada cun la vegliadetgna. Vulps da citad dominantas eran en media 4,5 onns pli veglias che animals sutordinads (vegliadetgna media 2,1 onn).
Structura sociala
Fin en ils onns 1970 eran ins da l’avis che las vulps mainian ina vita solitaria en territoris ch’ellas defendian cunter auters members da la medema spezia. La fin dals onns 1970 han studis ch’èn vegnidas fatgs ad Oxford però mussà che las vulps vivevan là en famiglias ed avevan sviluppà in vast cumportament social. Il medem è en il fratemp er enconuschent or dad auters territoris.
Vulps vivan en gruppas da famiglia ed han ina vita sociala cumplitgada, da la quala ils detagls n’èn anc betg sclerids dal tuttafatg. Il fundament da mintga gruppa furman in mastgel ed ina femella. Là nua che la mortalitad è bassa, po il pèr viver l’entira vita ensemen; nua che quella è auta, datti pli savens midadas. Sper il pèr reproducent pon appartegnair a la gruppa in u plirs individis da rang pli bass. Onns cun ina buna purschida da nutriment pon er femellas en posiziun subordinada survegnir pitschens. Tar ils individis en posiziun pli bassa sa tracti savens da descendents dal pèr da l’onn avant che n’èn betg ids davent ubain d’anteriurs individis en posiziun auta. Quels gidan la femella tar la tgira dals pitschens.
Retschertgas geneticas tar vulps da citad a Bristol han mussà en media ina fin trais tratgas per gruppa. Tant mastgels sco femellas sa paregliavan entaifer la gruppa cun dapli ch’in partenari; la consequenza da quai è ch’ina tratga pudeva avair plirs babs. Entaifer ina gruppa na sa paregliavan femellas dominantas betg cun mastgels en posiziun subordinada; mastgels dominants èn però sa paregliads cun femellas betg dominantas. Femellas dominantas e betg dominantas han er parturì chagniels da mastgels dominants e betg dominants d’autras gruppas. En cas d’ina bassa spessezza dals abitadis n’han betg pudì vegnir cumprovadas tratgas cun plirs babs ed er il dumber da tratgas, da las qualas il bab derivava d’ina autra gruppa è daventà pli pitschen.
Il dumber da commembers da la gruppa en posiziun subordinada è variabel (fin 10 individis tar vulps da citad a Bristol); intginas gruppas consistan er be dal pèr reproducent. Gruppas che cumpiglian sper il pèr er auters commembers sa furman en cas da cundiziuns da l’ambient stabilas (p.ex. en cas d’ina bassa mortalitad) e d’ina vasta purschida da nutriment. Questas premissas èn savens ademplidas tar vulps che vivan en citads. La relaziun tranter las duas schlattainas era equilibrada en cas d’ina auta spessezza dals abitadis; en cas d’ina bassa spessezza era la cumpart da femellas pli auta.
Sper gruppas da famiglia datti er singuls mastgels che mainan ina vita nomada solitaria. Quels n’han nagin spazi d’acziun fix e pon surventscher lungas distanzas u er parter parts dal spazi d’acziun d’ina gruppa da famiglia, ma evitond tut contact cun commembers da quella.
Las gruppas da vulps tiran a niz in spazi communabel; quel vegn per ordinari interpretà sco territori che vegn defendì cunter commembers d’autras gruppas. Gronds spazis d’acziun na sa laschan però betg defender cunter autras vulps cun la medema intensitad sco pitschens. Ensemen cun la grondezza dal spazi d’acziun crescha uschia en general er la cumpart dal territori che sa cruscha cun auters.
Sper studis ch’èn vegnids fatgs en citads englaisas han ins er pudì cumprovar gruppas da famiglias en territoris rurals, per exempel en il Giura. Da l’autra vart ha in studi ch’è vegnì fatg en la regiun dal Feldberg (Baden-Württemberg) mussà – malgrà relaziuns externas stabilas – nagins indizis da la preschientscha da gruppas socialas, d’in cumportament d’evitar in l’auter u insumma da territorialitad. Las set vulps creschidas ch’èn vegnidas telemetradas a medem temp èn stadas fidaivlas al lieu. Ils reviers sa cuvrivan, e quai per part be pauc e per part quasi dal tuttafatg. En cas che las vulps s’entupavan pli savens, sa laschava quai explitgar cun il diever communabel da singuls secturs dal territori. Autras retschertgas – uschia supponan ils responsabels da quest studi – hajan discurrì d’in cumportament territorial en il cas ch’ils reviers sa cruschavan be pauc. Da resguardar saja però che vulps elegian lur abitadis er tenor auters criteris, sco per exempel la repartiziun da mangiativas. Partind da quest puntg da vista sa tracti en reviers che sa cruschan be apparentamain da la defensiun communabla d’in territori; medemamain na sa lascha il cumportament da las vulps en tals secturs er betg interpretar automaticamain sco indizis per la furmaziun da gruppas socialas.
En tschertga da vivonda sa movan las vulps per ordinari a moda solitaria. Las retschertgas tar vulps da citad a Bristol han mussà entaifer gruppas da famiglias contacts relativamain curts. Pli lungs contacts hai dà per giugar u per tgirar in a l’auter il pail. En media è ina vulp sentupada cun mintga auter commember da la famiglia ina fin duas giadas entaifer 24 uras; l’enviern è questa quota s’augmentada sin fin a trais giadas per notg. La gronda part da quests inscunters èn sa splegads a moda amiaivla. Ina retschertga ch’è vegnida fatga en il Parc naziunal Bayerischer Wald ha percunter mussà be paucs contacts. Las vulps ch’èn vegnidas observadas han er evità en ils lieus cun la meglra purschida da vivonda il contact in cun l’auter. In’utilisaziun cuminaivla han ins observà be darar, e quai mo l’atun dal temp che la purschida da nutriment s’augmenta andetgamain tras puma crudada.
Tenor las retschertgas da Bristol bandunan dapli mastgels che femellas il territori dals geniturs. Quest pass fan per part er individis creschids. Schebain in individi migrescha u betg, dependa da plirs facturs. Sche la gruppa e la tratga da la quala l’individi derivan èn grondas, crescha la probabilitad che l’individi bandunia il territori. Anc pli tgunsch è quai il cas sche l’animal ha plitost in bass status social (il qual s’exprima per exempel en il dumber da contacts socials positivs sco la tgira dal pail vicendaivla). Il grad da relaziun tar il mastgel dominant na giugava nagina rolla, bain però la relaziun tar la femella dominanta: mastgels cun mammas dominantas gievan pli savens davent che mastgels cun mammas betg dominantas; femellas migrantas derivavan percunter pli savens da mammas betg dominantas.
Nutriment
La vulp è in magliatut che na fa betg grondas pretensiuns envers il pavel (cumportament opportunistic). En cas d’ina diminuziun da l’effectiv d’animals da preda mida ella a curta vista ses nutriment e sa cuntenta cun quai che sa lascha tschiffar tgunsch e che porscha avunda energia. La cumposiziun dal nutriment variescha uschia da lieu a lieu ed er tenor la stagiun. Impurtants animals da preda èn mieurs champestras ed almain en tschertas regiuns (p.ex. en la Camargue ed en intginas regiuns da l’Engalterra) cunigls. Verms da plievgia tschiffa la vulp surtut sin prads averts; pervi da lur cuntegn da grass e da proteins furman quels in nutriment ritg d’energia. Tar la lieur brina ed il chavriel n’è la vulp per ordinari betg abla da suatar animals creschids; ella tschiffa però animals giuvens ed animals vegls flaivlentads. Giaglinom che vegn tegnì en fermanza emprovan vulps surtut da tschiffar durant il temp da tratga, pia cura ch’il basegn da nutriment da la famiglia è pli grond.
La stad giogan era fritgs in’impurtanta rolla; preferidas vegnan surtut sorts dultschas sco tschareschas, primblas e mirabellas. A la costa occidentala da l’Italia Centrala han ins constatà che las vulps sa nutreschan durant l’entir onn surtut da puma da ginaiver. Sper auters mammals contribueschan uschia er las vulps a la derasaziun da fritgs da plantas.
Er capiergnas pon giugar in’impurtanta rolla entaifer il nutriment da las vulps.
Tar vulps che vivan en citads furman funtaunas natiralas sco ruiders be ina pitschna cumpart dal pavel; enstagl domineschan fritgs cultivads, vanzadiras da cuschina sco er pavel da giats e d’utschels.
Vulps pon er zuppar pavel. Per quest intent vegn chavà en terren luc ina fora d’ina profunditad da 10 cm, mess lien il butin e cuvert quel cun terra e feglia. Pli tard vegn il zup puspè chattà cun agid da l’odurat.
Relaziuns tar autras spezias
Cumbain che lufs mangian be darar vulps e na fan per ordinari er betg chatscha sin ellas, mazzan els quellas tar mintga chaschun che sa porscha. En l’Italia han ins pudì mussar che vulps eviteschan zonas che vegnan frequentadas da lufs. En l’Alasca èn però er vegnidas enconuschentas relaziuns amiaivlas tranter vulp e luf: Là n’hai dà nagins indizis che lufs attatgian vulps. Il cuntrari: las vulps tiravan a niz las restanzas da preda ch’ils lufs laschavan enavos, entant che lufs engrondivan taunas da vulps per trair si lur agens pitschens. Percunter averteschan vulps adina en quel mument che lufs sa mussan en vischinanza da taunas cun chagniels.
Lufs-tscherver èn abels da tschiffar vulps. Retschertgas ch’èn vegnidas fatgas en Svezia ed en Spagna mussan che auts effectivs da lufs-tscherver pon tut tenor limitar l’effectiv da vulps.
Chavriels creschids pon vulps tiers l’enviern sche grondas navaglias impedeschan quels da mitschar. Per ordinari fan els però be chatscha sin animals giuvens che n’han anc betg cuntanschì ina vegliadetgna da dus mais. Retschertgas ch’èn vegnidas fatgas en differents pajais e da different temp han cumprovà l’influenza da la vulp sin la populaziun da chavriels. Per la Planira Bernaisa vegn stimà ch’ina vulp mazzia ils mais matg fin fanadur en media 11 ansiels. En la Scandinavia è la populaziun da vulps sa decimada a moda drastica ils onns 1970 e 1980 pervi da rugna; en consequenza da quai è il dumber d’ansiels ch’accumpagnavan l’atun la mamma creschì per 30 procent. Tut en tut è l’effectiv da chavriels creschì per 64 procent. Sin l’insla norvegiaisa Jöa han vulps mazzà prest la mesadad dals ansiels durant lur emprims mais. Sin l’insla Storfosna, situada en vischinanza, na vivan naginas vulps; là moran en media 18 procent dals ansiels novnaschids. Sin l’insla Jöa è ultra da quai dà en egl che la vulp ha tschiffà bundant dapli ansiels che tschertgavan refugi sin pradas. Ins suppona che las vulps pudevan concluder dal cumportament da las chauras-chavriel nua ch’ils ansiels eran sa zuppads.
Tais e vulp pon trair si cun success lur pitschens en la medema tauna. Per part poi però er esser ch’ils animals giuvens da l’autra spezia vegnan mintgamai mazzads. Daventan las vulps giuvnas pli grondas e pli vivas, sa sentan ils tais savens disturbads e bandunan la tauna. Quai n’è però betg d’attribuir a l’atgna savur da las vulps. Retschertgas tar ina plazza da pavel e tar ina tauna abitada da tais (ma betg a medem temp da vulps) han mussà che la gronda part da las scuntradas tranter tais e vulps n’èn betg stadas agressivas. Tar scuntradas agressivas dominava il tais cun curtas attatgas sin la vulp senza contact corporal. Tar las plazzas da pavel han ils tais stgatschà pli savens las vulps che en vischinanza da las taunas. Uschiglio han las duas spezias ignorà ina l’autra. I dat er indizis che vulps tschertgian magari la vischinanza da tais; quai po esser collià cun la speranza che quels als mainan tar pavel.
Er cun autras spezias sco il telpi, il cunigl selvadi u l’auca faschada èsi pussaivel che la vulp parta la tauna. En quest cas tegna la vulp en la proxima vischinanza da la tauna ina sort ‹pasch da chastè›, vul dir ch’ella lascha en paus animals da preda potenzials.
Fiergnas melnas ed alvas emprovan d’evitar il contact cun vulps. Las vulps èn numnadamain ablas da tschiffar omaduas spezias. Da l’autra vart pon fiergnas melnas er tschiffar vulps giuvnas. Suenter ch’è prorutta durant ils onns 1980 la rugna en Svezia, è l’effectiv da vulps crudà, entant che l’effectiv da fiergnas melnas è creschì. Da quai suppon’ins che la vulp saja abla d’influenzar l’effectiv da fiergnas melnas tras predaziun. In’influenza negativa sin fiergnas melnas tras predaziun vegn er supponida per la Norvegia; percunter han retschertgas en Finlanda mussà nagina correlaziun correspundenta.
En citads s’entaupan vulps e giats dumestis savens. Normalmain na fan quels betg cas in da l’auter. En cas da conflicts prenda per ordinari la vulp la fugia. Be darar datti cumbats e mo en situaziuns extraordinarias emprovan vulps da tschiffar giattels fitg giuvens u giats malsauns u fitg vegls. Ins ha er gia observà che vulps e giats giogan ensemen u stattan ensemen, ma er ch’els stgatschan in l’auter. – Il cumportament da chatscha da la vulp è sumegliant a quel dal giat, quai che sa mussa en la moda da s’avischinar a la preda tut a la mita e da sa bittar andetgamain sin quella. Ultra da quai raivan vulps meglier che autras spezias entaifer la famiglia dals Canidae. Zoologicamain tutgan vulps e giats bain tar differentas famiglias; ma pervi da lur spezialisaziun communabla sin pitschens ruiders sco animals da preda han els fatg tras en il decurs da l’evoluziun in svilup convergent.
Tant per l’evla da la pizza sco er per l’evla da mar na tutgan las vulps betg tar ils animals da preda principals; ma omaduas spezias èn ablas da tschiffar vulps creschidas. Pivs tschiffan vulps giuvnas, entant che vulps creschidas n’appartegnan betg pli a lur spectrum da vivonda.
Parasits e malsognas
En vulps europeicas èn vegnidas cumprovadas 55 differentas spezias da verms, mintgamai cun differents accents regiunals. Derasada vastamain è l’infestiun cun verms solitaris, surtut cun il verm plat da vulp. Daspera cumparan fils-serp e sco ectoparasits pileschs, raischens e chariels. Quests ultims pon chaschunar la rugna. Tar las infecziuns viralas tutgan tranter auter morva (popular: pesta da chauns) e frenesia (popular: ravgia da chauns).
En la populaziun da Berlin furman – sper la mort chaschunada tras il traffic motorisà – la morva e la rugna (pli baud er la frenesia) raschuns per sperditas pli grondas che limiteschan l’effectiv. A Bristol ha in’erupziun da la rugna reducì la populaziun locala entaifer dus onns per 95 procent.
Sistematica
L’emprima descripziun scientifica da la vulp cotschna è cuntegnida en la dieschavla ediziun da la ‹Systema Naturae› da Carl von Linné da l’onn 1758.
La vulp cotschna u cumina tutga tar il gener Vulpes. Quella sa divida en bleras spezias che tanschan da la vulp polara sur la vulp nanina en il vest da l’America dal Nord fin al fennec, la vulp dal desert. Ed er la vulp cotschna sezza enconuscha, sper il taxon nominotipic Vulpes vulpes vulpes in’entir dumber da sutspezias: Vulpes vulpes alascensis, Vulpes vulpes anatolica, Vulpes vulpes arabica, Vulpes vulpes atlantica, Vulpes vulpes caucasica, Vulpes vulpes dorsalis, Vulpes vulpes montana, Vulpes vulpes rubricosa etc. (en tut radund 45).
Utilisaziun, chatscha e protecziun
Utilisaziun da la vulp
Il pail da la vulp cotschna vegn utilisà en l’industria da vestgadira. La dumonda dependa mintgamai da la moda actuala e da l’acceptanza da pails en general. En farmas d’animals da pail vegnan surtut allevadas cumbinaziuns da colurs raras sco vulps argientadas u vulps tacladas.
En la medischina populara vegniva dir da vulp duvrà sco vomitiv. Fin en il temp medieval han ins er duvrà quel sco med cunter la tuberculosa.
Sin las Orcadas, davant la costa dal nord da la Scozia, han archeologs chattà indizis ch’ins allevava vulps en il temp da fier tardiv. Suenter l’assagl dals Vikings sin la Scozia (vers l’onn 800) para questa tradiziun d’esser ida a fin.
Chatscha
En blers pajais vegn fatg a moda legala chatscha sin vulps. Savens vegn quella pratitgada en furma da chatscha sin il post.
En Germania han ins pratitgà la fin dals onns 1960 e fin viaden en ils onns 1970 ina gasatura da tut las taunas da vulps ch’èn stadas cuntanschiblas. Ensemen cun la derasaziun en massa d’estga da vaccinaziun vulev’ins uschia metter frain a la derasaziun da la frenesia. Unfrendas da la gasatura èn però surtut daventads tais. Cun il temp èsi reussì da far tschessar marcantamain ils cas da frenesia. Oz è la gasatura scumandada; grazia a l’ulteriura derasaziun d’estga da vaccinaziun ha la frenesia pudì vegnir extirpada en il fratemp.
Contestada è la chatscha da vulps en Gronda Britannia, nua che surtut la moda e maniera co che quella vegn pratitgada maina adina puspè a cuntraversas tranter protecturs d’animals e chatschaders. Dapi il 2005 è la chatscha a chaval cun rotschas da chauns scumandada.
Protecziun da las spezias
Per prevegnir a collisiuns tranter utschels ed aviuns vegn ponderà da proteger u schizunt da promover intenziunadamain la preschientscha da vulps en il conturn da plazzas aviaticas.
Da l’autra vart vala la vulp per part sco in dals motivs principals per la diminuziun da l’effectiv d’utschels sco il vanel, la becassina da riva u la giaglina da taus. Perquai vegn promovì e realisà in management da predaturs sco strategia da protecziun da las spezias; en cas d’ina chatscha intensiva durant l’entir onn mussan quels tuttavia il success giavischà. Che la vulp fa da temp en temp intensivamain chatscha sin utschels para tut tenor d’esser collià cun ils ciclus dals effectivs da las mieurs-sfuigna.
Per part n’è però er cumprovada nagina gronda influenza da la vulp sin utschels che cuan per terra. E betg adina augmenta in management da predaturs la rata da survivenza da las spezias periclitadas. En cas che la spessezza da vulps sa diminuescha pon er mustailids remplazzar la cumpart da predaziun da la vulp. L’efficacitad d’in management da predaturs activ (cun mazzar ils predaturs) u passiv (cun midar las structuras dal habitat) sco mesira da protecziun da la natira è perquai contestada e sto vegnir giuditgada da cas en cas.
Muntada culturala
Religiun
En la Bibla cumpara la vulp sco simbol per la cuntrada selvadia u er devastada che vegn perquai abitada dad ella, en pli sco animal nuschaivel u sco simbol per malizia e nauschadad (p.ex. Lucas 13,32). Jesus dovra la vulp – la quala ha almain ina tauna – sco cuntramaletg per si’atgna situaziun senza patria. Ina posiziun speziala ha la vulp en il Cudesch dals derschaders, nua ch’i vegn raquintà co che Simson dovra vulps per destruir funs dals adversaris.
En l’iconografia serva la vulp a persunifitgar il putgà.
Litteratura
Per tudestg è la vulp er enconuschenta sut la denominaziun ‹Reineke›. Quella deriva d’ina poesia latina da l’onn 1150 cun il titel ‹Ysegrimus›, en la quala la vulp cumpara sco ‹Reinardus›. L’onn 1175 ha Pierre Saint scrit il ‹Roman de Renard›. Quest’istorgia, pensada sco parodia sin il stil da viver curtais, attribuescha a la vulp ina rolla dubla sco canagl ed erox. En l’ulteriur decurs dal temp medieval èn istorgias cun ‹Reineke› sa derasadas vastamain. La vulp vegn represchentada sco faussa, vindicativa, stinada, maliziusa ed individualista. Enconuschenta è surtut daventada la versiun da Goethe da ‹Reineke Fuchs› da l’onn 1793.
En intginas regiuns dal territori da lingua tudestga vegn attribuida a la vulp ina rolla positiva sco vulp da Pasca: Là surpiglia ella, en rom dals usits da Pasca, la rolla da la lieur da Pasca da purtar ils ovs.
Er en il Giapun gioga la vulp ina rolla en la mitologia ed en fablas. En China na valeva ella betg be sco simbol per malizia e rampigns, mabain er per la seducziun erotica e per demonia. Numerus èn surtut ils raquints en ils quals umens sa laschan en cun ina bella dunna ch’è en vardad in spiert da vulp e che van a la malura.
Fin en il 20avel tschientaner ha dominà ina represchentaziun negativa da vulps en paraulas e cudeschs d’uffants. Exempels èn da chattar en las paraulas da Grimm, en l’istorgia da Nils Holgersson u en la chanzun d’uffants ‹Fuchs, du hast die Gans gestohlen›.
Istorgia culturala
En lieus da chat preistorics en la Jordania ed en l’Israel han ins chattà ossa da vulps sco objects da fossa (per part en fossas d’uffants). Sco che chats or da las taunas dal Carmel (Israel) cumprovan, vegnivan er mangiadas da quel temp vulps. En l’Anatolia (Tirchia) han ins chattà l’illustraziun d’ina vulp en in lieu da chat archeologic che datescha da ca. 10 000 a.C.
Annotaziuns
Litteratura
Zoologia
Alexander Wandeler, Peter Lüps: Vulpes vulpes (Linnaeus, 1758) – Rotfuchs. En: Michael Stubbe, Franz Krapp (ed.): Handbuch der Säugetiere Europas. Tom 5: Raubsäuger – Carnivora (Fissipedia). Teil I: Canidae, Ursidae, Procyonidae, Mustelidae 1. Aula-Verlag, Wiesbaden 1993, p. 139–193.
Felix Labhardt: Der Rotfuchs. Naturgeschichte, Ökologie und Verhalten dieses erstaunlichen Jagdwildes. Paul Parey Verlag, Hamburg 1990, ISBN 3-490-33812-X.
David MacDonald: Unter Füchsen – Eine Verhaltensstudie. Knesebeck-Verlag, Minca 1993, ISBN 3-926901-63-2.
Maria Schnaitl, Sylvia Stürzer: Rotfuchs (Vulpes vulpes) und Dachs (Meles meles) im Nationalpark Bayerischer Wald. Raumnutzungsverhalten und Habitatwahl in einem geschlossenen Waldgebiet. (= Nationalpark Bayerischer Wald, carnet 18). 2009, ISBN 3-930977-32-X, p. 104–105.
Vulps che vivan en citads
Sandra Gloor, Fabio Bontadina, Daniel Hegglin: Stadtfüchse – Ein Wildtier erobert den Siedlungsraum. Haupt-Verlag, Bern 2006.
Stephen Harris, Phil Baker: Urban Foxes. Whittet Books, Suffolk 2001.
Trevor Williams, Andrew Wilson: Unearthing the urban fox. The Fox Project, Tonbridge 2000, United Kingdom.
La vulp en la cultura narrativa
Rudolf Schenda: Fuchs. En: Das ABC der Tiere. Märchen, Mythen und Geschichten. C.H. Beck Verlag, Minca 1995, p. 105–111.
Hans-Jörg Uther: Fuchs. En: Enzyklopädie des Märchens, tom 5, Berlin 1987, p. 447–478.
Colliaziuns
Vastas infurmaziuns davart la vulp
Pagina englaisa da l’universitad da Bristol
spurenjagd.de: Vulp cotschna – enciclopedia da las passidas d’animals
|
roh_wiki_03424
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Vulp
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vuorz u Uors la Foppa (tudestg Waltensburg, ufficialmain Waltensburg/Vuorz) è in vitg da la Svizra en il chantun Grischun che fa part da la Surselva. Vuorz dispona ensemen cun Breil ed Andiast d'in territori da skis. Vuorz ha era hotels per quels hosps che vegnan l'enviern cun skis ni la stad a viagiar. Vuorz è in pitschen vitg dentant ha el era uniuns, vul dir l'uniun da giuventetgna, l'uniun da teater ed l'uniun da chant.
|
roh_wiki_03425
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Waltensburg/Vuorz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vérossaz è ina vischnanca politica svizra che appartegna al district Saint-Maurice en la part francofona dal chantun Vallais.
|
roh_wiki_03426
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/V%C3%A9rossaz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Vétroz è ina vischnanca svizra en il chantun Vallais en il district Conthey.
|
roh_wiki_03427
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/V%C3%A9troz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wachseldorn è ina vischnanca politica svizra en il chantun Berna en il district Thun.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03428
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wachseldorn
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wakkanai (稚内市, Wakkanai-shi?, ainu Yam-Wakka-Nay) è ina citad en la sutprefectura da Sōya, Hokkaidō, Giapun. Ella è la sedia administrativa da la sutprefectura da Sōya e la citad il pli al nord dal Giapun. En la vischnanca sa chatta il punct il pli al nord dal Giapun, il cap Sōya, dal qual ins vesa da bun'aura l'insla russa Sachalin.
Num dal lieu
Il num da la citad deriva da l'ainu Yam-Wakka-Nay (ヤムワッカナイ, Yam-Wakka-Nay?) che munta „l'aual en il qual curra l'aua fraida“, da yam „fraid (da tutgar)“, wakka „aua (schubra, da baiver)“ e nay „aual, flum(in)“. L'emprim morfem è ì a perder en il num giapunais. Ils kanji (bustabs chinais duvrads per scriver il giapunais) èn vegnids tschernids per lur valur fonetica (pronunzia), els na transportan betg la muntada dal num.
Economia
Las industrias las pli impurtantas èn la pestga, l'economia da latgiras e l'agricultura.
Traffic e transport
Wakkanai dispona d'in atgna plazza aviatica e d'in port. Per via terrestra èsi accessibel tras la lingia principala da Sōya da la viafier JR e tras las vias naziunalas 40, 232 e 238.
Citads partenarias
Partenadis existan a l'intern cun Ishigaki, la citad il pli al sid dal Giapun, ed a l'ester cun Juschno-Sachalinsk (Sachalin, Russia) e Anchorage (Alasca, USA).
Colliaziuns
|
roh_wiki_03429
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wakkanai
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Walenstadt è ina pitschna citad a la riva dal sid dal Lai Rivaun (Walensee). Il toponim Walenstast è ina cumbinaziun da dus pleds tudestgs vegls Wal (ester, betg da lingua tudestga = rumantsch) e Stad (Gestade = Riva). Muntada: Riva dals Rumantschs. Il territori era populà da Rumantschs avant la germanisaziun.
|
roh_wiki_03430
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Walenstadt
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wallenried è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district See/Lac.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03431
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wallenried
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Warren Gamaliel Harding (* 2-11-1865; † 2-8-1923) è stà president dals Stadis Unids da l'America durant ils onns 1921 fin 1923. Republican dad Ohio. El è vegnì elegì l'onn 1915 en il senat ed ha cumbattì l'urden da pasch e la Societad da las naziuns da Woodrow Wilson. El ha gudagnà las elecziuns da l'onn 1920 cunter il democrat James Cox cun il slogan «Return to normalcy» ed è daventà 29avel president. Ses curt temp d'uffizi è segnà da ina legislaziun sociala conservativa ed ina politica da duana isolaziunistica, da stentas da discharmament da la flotta e da scandals da corrupziun da stretgs collavuraturs (scandal da Teapot Dome). Il 1923 è Harding mort per raschuns da malsogna.
|
roh_wiki_03432
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Warren_G._Harding
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wartau è ina vischnanca politica svizra dal chantun Son Gagl.
Geografia
Wartau consista ord ils suandants vitgs: Azmoos, Trübbach, Weite, Oberschan, Malans SG, Gretschins e Fontnas. Latiers tuccan ils aclauns Plattis, Murris e Matug.
La vischnanca Wartau è situada al pe dal Gonzen ed il Massiv d'Alvier. Wartau posseda ina cuntrada diversa cun ina vasta flora e fauna bain mantenida. Ina part dal cunfin comunal furma il Rain.
La chanzlia comunala sa chatta ad Azmoos. La vischnanca posseda ina staziun a Trübbach che vegn dentant betg pli utilisà. Il territori comunal è dentant collià bain cun la rait dals bus Valrain e LIEmobil. Ultra da quai è Trübbach collià cun l'autostada A13 ed in cunfin avert collia il vitg cun Balzers en il Principadi Liechtenstein.
Istorgia
Il niebel Heinrich von Wildenberg, chastellan da la claustra da Favera, fuva 1261 possessur da la fortezza en las ognas. Tras ertar è il signuradi daventà possess da la chasa Werdenberg-Sargans, il cont de Werdenberg e 1414 ad il cont Friedrich VII. de Toggenburg e 1429 ad il cont Bernhard de Thierstein, che ha acceptà il dretg da chaste da Turitg e surdà la fortezza a la citad.[3] Cun la vendita dal contadi a Turitg, Lucerna, Uri, Sviz, Sutsilvania, Glaruna e Zug en igl onn 1483 ha Wartau fat part als stans.[4] 1694/1695 han giu lieu ils Scumbigls da Wartau che ha bunamain menà ad ina guerra confessiunala tranter protestants e catolics.
Persunalitads
Hans Rudolf Tschudi (1641–1716)
Huldreich Seifert (1801–1882)
Heinrich Lang (1826–1876)
Huldrich Arnold Seifert (1828–1885)
Hermann Seifert (1841–1909)
Johann Jakob Gabathuler (1883–1958)
Otto Karl Seifert (1902–1971)
Georges Eggenberger (PS) (1928–2010)
Walter Müller (PLD) (* 1948)
Martina Hingis (* 1980)
Litteratura
Oskar Peter: Wartau: Eine Gemeinde im st. gallischen Rheintal, Bezirk Werdenberg. Siedlungs- und wirtschaftsgeographischer Beitrag zur Heimatkunde des Kantons St. Gallen. Verlag Köpfe-Benz, St. Gallen 1956.
Margarita Primas, Martin Peter Schindler, Katrin Roth-Rubi, José Diaz Tabernero und Sebastian Grüninger: Wartau – Ur- und frühgeschichtliche Siedlungen und Brandopferplatz. I. Frühmittelalter und römische Epoche. Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie, Band 75, Bonn 2001, ISBN 3-7749-3057-0.
Martin Graber: Die Burg Wartau. Verlag BuchsMedien, Buchs 2003, ISBN 3-905222-98-1.
Margarita Primas, Philippe Della Casa, Emanuela Jochum Zimmermann und Renata Huber: Wartau – Ur- und frühgeschichtliche Siedlungen und Brandopferplatz im Alpenrheintal (Kanton St. Gallen, Schweiz), II. Bronzezeit, Kupferzeit, Mesolithikum. Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie, Band 108, Bonn 2004, ISBN 3-7749-3285-9.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03433
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wartau
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Washington, D.C. è la chapitala dals Stadis Unids da l'America e cunquai in dals pli impurtants lieus sin quest mund. Il territori da la citad è era quel dal District of Colombia, per il qual la scursaniziun D.C. stat. Il district na tutga tar negin dals 50 stadis, ma è sutamess directamain al Congress. La citad porta il num da George Washington, general en la guerra d'independenza ed emprim president dals Stadi Unids da l'America. Washington è era la sedia dal Fond monetar internaziunal, da la Banca mundiala e da l'Organisaziun da stadis americans.
|
roh_wiki_03434
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Washington%2C_D.C.
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Washington sa referescha il pli savens a:
George Washington (1732–1799), general militar ed emprim president dals Stadis Unids da l'America
Washington (stadi), in stadi a la costa dal Pacific dals Stadis Unids da l'America
Washington D.C., la chapitala dals Stadis Unids da l'America
La Regiun metropolitana da Washington
In metonim per la Regenza federala dals Stadis Unids
|
roh_wiki_03435
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Washington
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Washington (uffizialmain: State of Washington) è in stadi federativ dals Stadis Unids da l'America. Sia chapitala è Olympia. Sia populazuin munta a 6'664'195 abitants.
Geografia
Il stadi ha ina surfatscha da 184'827 km²
Colliaziuns
Pagina uffiziala
|
roh_wiki_03436
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Washington_%28stadi%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Welschenrohr è ina vischnanca politica svizra en il chantun Soloturn.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03437
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Welschenrohr
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
West Virginia (uffizialmain: State of West Virginia) è in stadi federativ dals Stadis Unids da l'America. Sia chapitala è Charleston. Sia populazuin munta a 1'819'777 abitants.
Geografia
Il stadi ha ina surfatscha da 62'755 km²
Colliaziuns
Pagina uffiziala
|
roh_wiki_03438
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/West_Virginia
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wettingen è ina vischnanca svizra dal chantun Argovia. Ella è situada en il district Baden. Wettingen è cun 20'000 abitants la vischnanca la pli gronda da l'Argovia. La vischnanca giascha al flum Limmat.
|
roh_wiki_03439
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wettingen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wilderswil è ina vischnancha politica svizra en il chantun Berna en il district Interlaken.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03440
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wilderswil
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wiler (Lötschen) è ina vischnanca svizra en il chantun Vallais en il district Raron Occidental.
|
roh_wiki_03441
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wiler_%28L%C3%B6tschen%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wilhelm Conrad Röntgen (* 27 da mars 1845 a Lennep, oz part da Remscheid; † 10 da favrer 1923 a Minca) è stà in fisicher tudestg.
El ha scuvrì ils 8 da november 1895 a l'Institut fisical da l'Universitad da Würzburg ils radis Röntgen ch'èn vegnids numnads tenor el. Per questa scuverta ha el retschavì il 1901 l'emprim Premi Nobel per Fisica. Sia scuverta ha revoluziunà tranter auter la diagnostica medicinala ed ha manà ad autras enconuschientschas impurtantas dal 20avel tschientaner, sco per exempel la perscrutaziun da la radioactivitad.
Annotaziuns
|
roh_wiki_03442
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wilhelm_R%C3%B6ntgen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wiliberg è ina vischnanca politica svizra en il chantun Argovia. Ella è situada en il district Zofingen.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03443
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wiliberg
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Willem Barents (* enturn 1550 sin l’insla Terschelling, Pajais Bass; † ils 20 da zercladur 1597 en vischinanza da l’insla russa Nowaja Semlja) ha perscrutà la regiun polara per la navigaziun occidentala. Cun trais viadis per chattar in passagi da navigaziun en il nordost ha el contribuì essenzialmain a l’avertura geografica da regiuns polaras anc nunenconuschentas. Sa basond sin impurtants perscrutaders englais cartev’ins da quel temp che la suletta ruta pli curta pussaivla per l’Orient Extrem sa chattia al nordvest da l’Europa. La finamira da Barents era da chattar ina ruta al nordost. Questa prova ha custà la vita a Barents en vischinanza dal piz occidental da l’insla russa Nowaja Semlja. Sin quai hai dà ina tschert’interrupziun, e pir il 19avel tschientaner èsi reussì da navigar cun in bastiment a vapur al nordost enturn la Russia e l’Asia.
Las trais expediziuns en survista
Gronds interprendiders che tschertgavan novas pussaivladads per extender lur activitads da fatschenta han adina puspè intimà da perscrutar ed explorar ed han era mess a disposiziun ils meds necessaris. En ils Pajais Bass han surtut commerziants dad Amsterdam cumenzà vers la fin dal 16avel tschientaner ad equipar expediziuns maritimas cun l’intent da scuvrir in passagi tras la dubla insla russa Nowaja Semlja d’ina lunghezza immensa da radund milli kilometers. Duas grondas expediziuns stevan sut il commando dal famus admiral Cornelis May, la terza e davosa da questa seria da viadis da scuverta sut Jacob van Heemskerck e Jan Corneliszoon Rijp. Tar tut questas expediziuns aveva Willem Barents la funcziun sco timunier e cartograf. Cunquai ch’el cumandava il medem mument almain in bastiment n’era el betg mo chapitani, mabain era cumandant d’ina squadra. Il pli tard a chaschun da la terza expediziun para el d’esser daventà la persuna principala da l’entir’interpresa. El aveva pudì sa far valair envers il cumandant superiur che s’opponiva a l’entschatta. In bun egl, perseveranza ed in grond success al han fatg enconuschent sin l’entir mund.
Las duas expediziuns sut admiral May
Il zercladur 1594 è ina squadra da bastiments partida dal port Texel en ils Pajais Bass. En paucas emnas eran els navigads enturn la Peninsla scandinava ed avevan cuntanschì las inslas Kildin al nord da Murmansk en Russia. Da là davent era May navigà enavant en direcziun ost, entant che Barents aveva prendì curs vers nordost. Ils 4 da fanadur è Barents fruntà sin la costa vest da Nowaja Semlja. El ha cuntinuà ses viadi lung la costa vers nord. Dissegnond e mesirond approximativamain la terra e la posiziun, surtut ils differents golfs, ha el cuntanschì ils 29 da fanadur il piz occidental da l’insla; davant el a l’ost giascheva il cap Shelanija. Il bastiment vegniva enserrà pli e pli dal glatsch e la squadra cumenzava a marmugnar. La schanza da pudair cuntinuar era minima e perquai ha Barents decidì il prim d’avust da returnar. Sin ses viadi da return ha el denominà differents golfs e lieus da la costa. Ils 15 d’avust è Barents puspè sa scuntrà cun May, e mez settember eran els da return en ils Pajais Bass.
Lur plan oriund da traversar il nordost n’era betg reussì, ma Barents aveva purtà sco emprim European dal vest in ritg material da datas geograficas per stgaffir ina carta da questa barriera impurtanta tranter vest ed ost, tranter la Mar da Barents e la Mar da Kara. Sias indicaziuns topograficas e las bleras datas da basa da la costa Nowaja Semlja che sa stenda sco in artg sur set grads longitudinals furman fin oz las conuschientschas fundamentalas da questa regiun. Gia il 1595 han ils Ollandais sut il commando da May e Barents pruvà ina segunda giada da chattar in passagi al nordost. Ma er quella giada n’han els betg gì success.
L’expediziun sut Heemskerck e Rijp
(Re)scuverta da Spitzbergen e cuntinuaziun dal viadi vers Nowaja Semlja
Ils commerziants dad Amsterdam eran tuttina persvadids che lur plan da navigar al nordost enturn l’Asia saja realisabel. Perquai han els equipà ina nov’expediziun. Sut l’influenza da Rijp han ins l’emprim tschernì in curs pli al nord. Sin questa ruta han ils Ollandais chattà l’Insla dals Urs, situada tranter Spitzbergen e la Scandinavia, e la han numnà uschia perquai ch’els vevan fatg là chatscha sin urs da glatsch. Da l’Insla dals Urs han els cuntinuà baud la stad vers nord, nua ch’els han danovamain scuvrì terra nova, ils Spitzbergen (u plitost rescuvrì e rendì accessibel, sch’ins considerescha la scuverta da Sylbard tras ils Normans l’onn 1195).
Gia il prim da fanadur eran ils perscrutaders puspè sin l’Insla dals Urs. Là è Barents sa separà da Rijp ed è navigà cun Heemskerck vers Nowaja Semlja. Aut en il nord da l’insla dubla a la costa nord stevan ils navigaturs prest davant auts rempars da glatsch nunpenetrabels. Igl era pir avust e tuttina n’eri betg pli pussaivel da vegnir enavant. Barents era cumplettamain enserrà cun ses bastiment e sia glieud en in port da glatsch en la ladezza settentriunala da 76°. Il bastiment ristgava da vegnir smardeglià dals culms da glatsch. Plinavant fiss la glieud prest morta dal fraid en ils orcans furius ed en il fraid extrem. Perquai ha Barents decidì da passentar l’enviern sin la terra en ina chasa da laina radunda ch’els vulevan eriger cun la blera laina che flottava sin l’aua. Quest emprim enviern d’ina expediziun uschè aut en il nord resta in eveniment memorabel en l’istorgia da las exploraziuns. Per l’emprima giada han ins pudì observar ed experimentar ils orcans vehements ed il fraid extrem en ina distanza da be 1500 kilometers dal Pol dal Nord.
Emprim enviern d’ina expediziun en l’auta regiun polara
Barents e ses 18 cumpogns da viadi han cumenzà ad eriger ina chamona stabila ch’ha schizunt survivì ils tschientaners. Il medi dr. Stein ha prendì mesiras per impedir malsognas ed ha intimà ils umens a l’igiena ed al consum da charn frestga da rens. Da lur envernada aventurusa han plirs participants da l’expediziun rapportà exactamain e cun grond entusiassem. Il cuschinunz dal bastiment, Martin Leukefeld, ha per exempel raquintà d’in eveniment tipic en il cumbat cun la natira sfranada durant la construcziun da la chamona:
Il segiurn dals navigaturs en il port da glatsch manaivel dal piz nord da Nowaja Semlja ha durà dals 26 d’avust 1596 fin ils 14 da zercladur 1597. Cun excepziun da dus umens ch’èn morts dal scorbut èsi reussì als perscrutaders da surviver l’enviern polar. Il 19avel tschientaner han ins puspè rescuvrì la chamona da Barents, bain mantegnida e cun tut ils objects laschads enavos en quella. Plinavant han ins chattà ina brev da Barents ch’el aveva zuppà en il chamin en ina corna da pulvra.
Return dals survivents en bartgas avertas e mort da Barents
En duas bartgas avertas èn ils expediturs sa mess sin via da return. En ina era Barents, gia segnà da malsogna e mort, en l’autra Heemskerck. Il tschintgavel di da lur viadi vers sid (ils 20 da zercladur 1597) è Barents mort sin la mar averta, pauc sut il piz nord da Nowaja Semlja. Sin lur viadi lung la costa vest en direcziun da terra franca russa ha la squadra pers anc ina giada dus cumpogns. Ils 12 da november 1597 èn ils salvads, tranter quels Heemskerck, arrivads ad Amsterdam. Quatter nums geografics dattan fin oz perditga dal grond exploratur: la Mar da Barents al nord da la Scandinavia, l’insla Barents e Barentsburg sin ils Spitzbergen e la regiun Barents sin la vart nord da Nowaja Semlja.
Annotaziuns
Funtaunas
Gerrit de Veer: Wahrhaftige Beschreibung der Nordreise des Kapitäns van Heemskerck und des Obersteuermanns Willem Barentsz. En: Die gefahrvolle Reise des Kapitän Bontekoe und anderer Logbücher und Schiffsjournale holländischer Seefahrer des 17. Jahrhunderts. Erdmann-Verlag, Tübingen/Basel 1972.
Johann Ulrich Schlegel: La navigaziun giagliarda da Barents als cunfins polars da l’Europa avant 400 onns. En: La Quotidiana dals 19 da zercladur 1997, p. 11. (datoteca RTF)
Litteratura
Michael Recke: Willem Barents und die Suche nach der Nordostpassage. Edition Stiedenrod, Wiefelstede 2010, ISBN 978-3-86927-110-1.
Herbert Friedrich: Die Eissee. Die letzte Reise des Willem Barent. Verlag Neues Leben, Berlin 1990, ISBN 3-355-00429-4.
|
roh_wiki_03444
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Willem_Barents
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
William Howard Taft (*15-9-1857; †8-3-1930) è stà president dals Stadis Unids da l'America durant ils onns 1909 fin 1913. Republican. Procuratur public e derschader dad Ohio. Taft ha fatg carriera sco guvernatur da las Filippinas ed a Cuba, tranteren ha el servì sco minister da guerra sut Theodore Roosevelt. Quel al ha gidà l'onn 1908 da daventar president en in cumbat electoral cunter Bryan. Era Taft ha represchentà ina tenuta dira «Anti-Trust» (leschas cunter cartels), ha dentant pli e pli dispità cun l'ala progressiva da la partida ch'è sa separada sut la direcziun da Roosevelt avant las elecziuns da l'onn 1912. Quatras ha Taft pers la reelecziun cunter il democrat Woodrow Wilson. El è pli tard sa profilà sco derschader dal tribunal suprem. Taft è mort l'onn 1930 en la capitala Washington.
|
roh_wiki_03445
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/William_Howard_Taft
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
William S. McKinley, militar e advocat, è stà president dals Stadis Unids da l'America da 1897 a 1901.
|
roh_wiki_03446
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/William_McKinley
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Winterthur (lat. Vitudurum, frz. Winterthour, colloquialmain numnà Winti) è ina citad ed ina vischnanca politica svizra en il chantun Turitg e la chapitala dal district da medem num. Cun 100'000 abitants è Winterthur la sisavla gronda citad dal pajais e la segund gronda dal chantun.
Geografia
Vischnancas cunfinantas: Pfungen, Neftenbach, Hettlingen, Seuzach, Dinhard, Rickenbach, Wiesendangen, Elsau, Schlatt, Zell, Kyburg, Illnau-Effretikon, Lindau, Brütten, Oberembrach.
Colliaziuns
Pagina uffiziala da la cidad (en tudestg).
|
roh_wiki_03447
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Winterthur
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wisconsin (uffizialmain: State of Wisconsin) è in stadi federativ dals Stadis Unids da l'America. Sia chapitala è Madison. Sia populazuin munta a 5'363'675 abitants.
Geografia
Il stadi ha ina surfatscha da 169'639 km²
Colliaziuns
Pagina uffiziala
|
roh_wiki_03448
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wisconsin
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wislikofen è ina vischnanca politica svizra en il chantun Argovia. Ella è situada en il district Zurzach.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03449
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wislikofen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wohlenschwil è ina vischnanca politica svizra en il chantun Argovia.
|
roh_wiki_03450
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wohlenschwil
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wolfgang Amadeus Mozart, cun num da batten cumplet Joannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus Mozart (* 27 da schaner 1756 a Salzburg, prinzi-archuvestgieu Salzburg; † 5 da december 1791 a Vienna), è stà in cumponist da la classica viennaisa. Si’ovra voluminusa è ordvart populara en tut il mund e vala sco in dals repertoris ils pli impurtants da la musica classica. El sez sa numnava per ordinari Wolfgang Amadé Mozart.
Vita
L’uffant schenial (1756–1766)
Wolfgang Amadeus Mozart è naschì a Salzburg a la Getreidegasse 9 (Hagenauerhaus). El era gia il settavel uffant da ses geniturs, ma pir il segund ch’ha survivì. La sora gronda Maria Anna Walburga Ignatia, numnada ‹Nannerl›, era naschida il 1751. Lur geniturs eran Leopold Mozart dad Augsburg (Baviera) ed Anna Maria Pertl da Sankt Gilgen (Salzburg). Leopold era engaschà tar il prinzi-uvestg da Salzburg sco musicist da chombra, a partir dal 1757 sco cumponist da la curt ed a partir dal 1763 sco vicedirigent.
Gia en la vegliadetgna da quatter onns ha Mozart survegnì ensemen cun sia sora l’emprima instrucziun musicala. Il bab als ha instruì da sunar il clavazin e la gìa ed als ha introducì en l’art da cumponer. Il 1761 ha Leopold nudà in andante, dus allegros ed in menuet sco «des Wolfgangerl Compositiones». En pli è bainprest sa mussà il talent da Mozart da sunar il clavazin e la gìa, uschia ch’el è sa preschentà a partir dal 1762 en la publicitad.
Emprims viadis da concerts han manà Wolfgang e sia sora Nannerl cun ils geniturs a Minca (entschatta 1762) e da Passau a Vienna (atun 1762). Ils fragliuns schenials èn sa preschentads cun grond success avant la noblezza, uschia che la famiglia ha lantschà la stad 1763 ina vasta turnea tras la Germania e l’entira Europa dal Vest che dueva durar trais onns e mez (fin al return a Salzburg il november 1766).
Las singulas staziuns da viadi èn stadas Minca, Augsburg, Ludwigsburg, Schwetzingen, Heidelberg, Mainz, Francfurt, Koblenz, Cologna, Aachen, Brüssel, Paris, Versailles, Londra, Dover, Belgia, Den Haag, Amsterdam, Utrecht, Mechelen, puspè Paris, Dijon, Lyon, Genevra, Losanna, Berna, Turitg, Donaueschingen, Ulm e Minca; ils uffants sa preschentavan mintgamai a la curt u en academias publicas. Durant quests viadis ha Mozart cumponì las emprimas sonatas per clavazin e violina sco er l’emprima sinfonia en Es-dur (KV 16). Las quatter sonatas per clavazin e violina KV 6 fin 9 èn cumparidas il 1764 sco emprimas cumposiziuns stampadas da Mozart.
A Londra è Mozart vegnì en contact cun la sinfonia e l’opera taliana. Là ha el en pli fatg l’enconuschientscha da Johann Christian Bach che dueva daventar ses emprim idol.
Emprimas cumposiziuns a Vienna e viadi en l’Italia (1766–1771)
Suenter il return èn suandadas primaudiziuns a Salzburg, tranter auter da l’opera da scola ‹Die Schuldigkeit des ersten Gebots› che Mozart cun ses endisch onns aveva cumponì ensemen cun ils musicists da la curt bundant pli vegls Anton Cajetan Adlgasser e Michael Haydn.
Il settember è suandà in segund viadi da la famiglia a Vienna. Per guntgir la virola che furiava en la regiun, èn els viagiads a Brünn ed Olmütz. Ma er qua ha la malsogna cuntanschì ils uffants e duai avair laschà enavos nodas restantas en la fatscha da Wolfgang. Suenter il return a Vienna vers mez schaner 1768 ha Mozart terminà il gieu cun chant ‹Bastien und Bastienne› (KV 50), la ‹Waisenhausmesse› (KV 139) e l’opera buffa ‹La finta semplice› (KV 51). Cumbain che l’ultima ovra era vegnida empustada da l’imperatur Franz I, n’ha quella betg pudì vegnir preschentada; il motiv èn stadas intrigas da l’uschenumnada ‹partida taliana› enturn l’intendant da la curt Giuseppe Affligio.
Tranter il 1767 ed il 1769 è Mozart sa trategnì repetidamain en la claustra benedictina Seeon. Anc il 1771 ha el represchentà là offertoris. Dus offertoris ha Mozart scrit aposta per la claustra Seeon: ‹Scande coeli limina› (KV 34; 1769) ed ‹Inter natos mulierum› (KV 72; 1771). L’uschenumnà ruver da Mozart, sut il qual el duai esser sesì gugent, crescha fin oz al Lai da Seeon.
Suenter 15 mais a Vienna è Mozart returnà il schaner 1769 cun sia famiglia a Salzburg. Qua ha ‹La finta semplice› finalmain pudì vegnir represchentada. E l’atun dal medem onn è Mozart vegnì elegì sco terz maister d’orchester da la chapella da la curt.
Il december 1769 è Mozart partì cun ses bab per l’Italia. Cun interrupziuns dal mars fin l’avust 1771 e dal december 1771 fin l’october 1772 ha quest viadi durà bunamain trais onns e mez. Igl è stà l’emprim da trais viadis en l’Italia che duevan tuts daventar gronds success.
Il viadi ha manà a Verona, Milaun, Bologna, Firenza, Roma, Napoli, Turin, Venezia, Padua, Vicenza, Verona e sur Innsbruck enavos a Salzburg. A Roma al ha papa Clemens XIV numnà il 1770 chavalier dal sparun dad aur, ma cuntrari a Gluck n’ha Mozart mai fatg diever dal privilegi da sa numnar ‹chavalier›. A Roma al èsi er reussì, suenter avair udì be ina u duas giadas il miserere a nov vuschs da Gregorio Allegri, da nudar a memoria e senza sbagls la structura da basa da questa partitura ch’il Vatican tegneva strictamain secreta.
A Bologna ha Mozart studegià cuntrapunct tar Padre Giovanni Battista Martini. Suenter ina clausura è el vegnì recepì a l’Accademia Filarmonica di Bologna. Là ha el fatg l’enconuschientscha da musicists da renum sco Giovanni Battista Sammartini, Niccolò Piccinni, Pietro Nardini e Giovanni Paisiello. Ils 26 da december ha gì lieu a Milaun la primaudiziun da si’opera seria ‹Mitridate, re di Ponto› (KV 87). Il public è stà talmain intgantà ch’igl èn suandadas duas ulteriuras incumbensas: la serenata teatrale ‹Ascanio in Alba› (KV 111, primaudiziun a Milaun ils 17 d’october 1771) ed il dramma per musica ‹Lucio Silla› (KV 135), primaudiziun a Milaun durant la stagiun 1772/73. Ils 15 da december 1771 èn bab e figl returnads a Salzburg, suenter che speranzas da pudair chattar in engaschament stabel en l’Italia n’eran betg s’accumplidas.
Maister d’orchester a Salzburg (1772–1777)
Suenter la mort da Sigismund Christoph Graf von Schrattenbach è Hieronymus Franz Josef von Colloredo vegnì elegì il 1772 prinzi-archuvestg da Salzburg. Il nov prinzi ha nominà Mozart sco maister d’orchester da la chapella da la curt. Tuttina n’ha quest’elecziun betg muntà la fin dals blers viadis che Mozart fascheva cun ses bab. Mozart empruvava er vinavant da mitschar dal reglament rigid da ses servetsch a Salzburg: L’october 1772 fin il mars 1773 è suandà il terz viadi en l’Italia per la primaudiziun da ‹Lucio Silla›. Durant quest viadi ha Mozart plinavant cumponì l’‹Exsultate, jubilate›. E dal fanadur fin il settember 1773 è Mozart viagià per la terza giada a Vienna. Il medem onn ha Mozart scrit ses emprim concert per clavazin. A partir da l’october 1773 ha la famiglia Mozart abità a Salzburg en la chasa da l’anteriur maister da saut curtais Franz Gottlieb Spöckner (ca. 1705–1767).
Suenter ina pausa pli lunga, è suandà il december 1774 in viadi a Minca a chaschun da la primaudiziun da l’opera buffa ‹La finta giardiniera› (KV 196). Alura è Mozart returnà a Salzburg ed ha danovamain empruvà da s’etablir qua sco artist. El ha per exempel laschà preschentar l’avrigl 1774 il drama per musica ‹Il re pastore›, il qual n’ha dentant betg chattà buna accoglientscha da vart dal public. Suenter pliras dumondas invanas da pudair prender congedi, ha Mozart la finala inoltrà il 1777 al prinzi-archuvestg si’abdicaziun.
En tschertga da lavur e danovamain a Salzburg (1777–1781)
Liberà da tut ils servetschs dal prinzi, è Mozart sa mess il settember 1777 en viadi accumpagnà da sia mamma. En pliras citads ha el empruvà da survegnir in nov engaschament sut meglras cundiziuns. L’emprim è el sa preschentà adumbatten a la curt da l’electurat bavarais a Minca. Ed er ad Augsburg ed a la curt dal prinzi electur da Mannheim, Karl Theodor, n’ha el survegnì ni ina plazza ni incumbensas musicalas. Persuenter ha el emprendì d’enconuscher qua il maister d’orchester Christian Cannabich che dueva daventar pli tard ses ami. Medemamain ha el fatg l’enconuschientscha da la famiglia Weber e da lur figlia Aloisia, ina giuvna chantadura e pli tard primadonna a Minca, en la quala el è s’inamurà.
Suenter tschintg mais han Mozart e sia mamma bandunà Mannheim – sut insistenza dal bab – ed èn viagiads vinavant a Paris. Arrivads là il mars 1778 ha Mozart almain pudì represchentar sia musica da ballet ‹Les petits riens›, ma ultra da quai n’ha el chattà nagins engaschaments. Ils 3 da fanadur dal medem onn è morta sia mamma. Il giuven Mozart ha sinaquai anc vivì intgins mais en in’abitaziun dal baron Melchior Grimm, nua ch’era Bologne, chevalier de Saint-Georges, viveva gia dapi intgins onns.
Il settember è Mozart sa mess cunter veglia en viadi en direcziun da Salzburg per surpigliar là la plazza vacanta da l’organist da la curt. L’emprim ha el dentant fatg staziun a Strassburg, Mannheim, Kaisersheim e Minca, nua ch’el ha anc ina giada entupà la famiglia Weber. Pir mez schaner 1779 è Mozart arrivà a Salzburg ed è entrà en ses nov servetsch. Qua ha el cumponì l’enconuschenta ovra che dueva survegnir pli tard il num ‹Krönungsmesse› (KV 317).
Questa nov’emprova da fitgar musicalmain pe en sia patria ha funcziunà detg bain, e quai durant radund 20 mais. La relaziun tar l’archuvestg è dentant restada tendida, damai che quel al aveva scumandà da sa participar a concerts lucrativs a Vienna. A chaschun d’in segiurn a Minca ch’ha durà dal november 1780 fin il schaner 1781 ha Mozart percunter pudì realisar cun grond success la primaudiziun da si’opera sera ‹Idomeneo› (KV 366). Silsuenter ha Mozart prendì part a Vienna per incumbensa da l’archuvestg d’academias dals musicists da la curt da Salzburg. Suenter tarmentas dispitas cun l’archuvestg èsi la finala vegnì definitivamain a la ruptura. Il zercladur 1781 ha Mozart desditg sia plazza a Salzburg, è sa chasà a Vienna ed ha gudagnà ils proxims onns la vita cun dar concerts en academias privatas e publicas.
Cumponist liber a Vienna (1781–1791)
Liberà dals ‹latschs› salzburgais ha il cumponist independent e scolast da musica realisà a Vienna grondas operas ed in grond dumber da concerts da clavazin, ils quals el preschentava per ordinari sez:
Ils 16 da fanadur 1782 ha gì lieu a Vienna la primaudiziun dal Singspiel (tudestg!) ‹Die Entführung aus dem Serail› (KV 384) che l’imperatur Joseph II aveva empustà. Alura èn suandads onns ch’èn stads emplenids cun la cumposiziun e represchentaziun da concerts da clavazin. Finanzialmain sa chattava Mozart uss en ina situaziun fitg confortabla.
Il prim da matg 1786 ha gì lieu a Vienna la primaudiziun da l’opera buffa ‹Le nozze di Figaro› (KV 492).
Ils 29 d’october 1787 è vegnì represchentà a Prag il dramma giocoso ‹Don Giovanni› (KV 527).
Ils 26 da schaner 1790 è suandada a Vienna la primaudiziun da l’opera buffa ‹Così fan tutte› (KV 588).
Ils 6 da settember 1791 è vegnida dada a Prag l’opera seria ‹La clemenza di Tito› (KV 621).
Cun la primaudiziun da la gronda opera ‹Die Zauberflöte› (KV 620) ils 30 da settember 1791 è Mozart returnà a la lingua tudestga. Quest’ovra è vegnida represchentada en il Theater im Freihaus, situà da quel temp en l’aglomeraziun da Vienna. Il manader da quest teater, Emanuel Schikaneder, aveva furnì l’istorgia ed elavurà il text da la ‹Zauberflöte›.
En questa fasa ordvart creativa ha Mozart er cumponì la Messa gronda en c-mol (KV 427) (1783) ed impurtantas ovras instrumentalas: ils sis quartets d’instruments ad artg deditgads a Joseph Haydn (KV 387, 421, 428, 458, 464, 465) (1785), la ‹Sinfonia da Linz› (KV 425), la ‹Sinfonia da Prag› (KV 504) (1786), la serenada ‹Eine kleine Nachtmusik› (KV 525) (1787) sco er las trais sinfonias en Es-dur (KV 543, nr. 39), g-mol (KV 550, nr. 40) e C-dur, numnada ‹Sinfonia da Jupiter› (KV 551, nr. 41).
A Vienna ha Mozart fatg il 1782/83 l’enconuschientscha da Gottfried van Swieten, prefect da la biblioteca imperiala ed amatur da la musica. Quel ha fatg enconuschent Mozart cun ils manuscrits da Johann Sebastian Bach e Georg Friedrich Händel ch’el aveva rimnà a Berlin. L’inscunter cun quests cumponists dal baroc ha impressiunà Mozart ed ha immediat gì ina grond’influenza sin sias cumposiziuns.
Ils 4 d’avust 1782 ha Mozart maridà Constanze Weber, ina sora pli giuvna d’Aloisia. Mozart aveva fatg l’enconuschientscha da sia dunna avant trais onns a Mannheim. Ils proxims onns èn naschids sis uffants, dals quels dentant be dus han survivì ils emprims onns d’uffanza: Karl Thomas (* 1784) e Franz Xaver Wolfgang (* 1791).
Il bab Leopold Mozart, il qual Wolfgang ha anc visità il 1783 e ch’è stà il 1785 en visita a Vienna, è mort il matg 1787.
Tras si’amicizia cun Otto Heinrich von Gemmingen-Hornberg è Mozart daventà il december 1784 commember da la loscha da framassuns Zur Wohltätigkeit. Plinavant ha Mozart fatg part d’ina segunda loscha, Zur wahren Eintracht, ensemen cun ses ami Joseph Haydn. Sin iniziativa da Mozart è er ses bab Leopold daventà framassun.
A questas commembranzas èsi d’attribuir che Mozart ha cumenzà ad integrar critica sociala en sias ovras (en spezial en las operas ‹Die Zauberflöte› e ‹Le nozze di Figaro›). Surtut ‹Le nozze di Figaro› ha surdumandà il public viennais, uschia che quel è sa retratg pli e pli da l’operar da Mozart. Bain aveva Joseph II dà liber quest’ovra – malgrà la critica da sistem immanenta – e nominà Mozart il december 1787 musicus da chombra da la curt imperiala ed il matg 1791 adjunct dal dirigent dal Dom da s. Steffan. Ma la situaziun finanziala è pegiurada marcantamain durant quests onns e success musical aveva el quasi be pli a Prag.
Las ovras da ses ultims onns ha Mozart creà davent da la publicitad viennaisa. Cun ulteriurs viadis ha el empruvà adumbatten da retegnair ses declin economic. Sper ses viadis a Prag a chaschun da las primaudiziuns il 1787 ed il 1791 è el viagià il 1789 sur Prag, Dresden e Lipsia a Potsdam e Berlin tar il retg prussian Friedrich Wilhelm II. L’atun 1790 è el stà preschent a Francfurt a la curunaziun da l’imperatur Leopold II ch’è suandà Joseph II.
Ma ils viadis a Berlin il 1789 e Francfurt il 1790 n’han betg manà natiers nova bainstanza. A Berlin ha el ni chattà novas entradas ni ina nova plazza. L’opera ‹Così fan tutte› ch’era vegnida empustada da l’imperatur ha chattà be ina resonanza mediocra, il medem vala per sia preschentaziun a Francfurt e per la primaudiziun da ‹La clemenza di Tito› a Prag. Pir il grond applaus per la ‹Zauberflöte› ha mess en vista in meglierament da la situaziun finanziala; lezza giada n’ha el dentant betg chattà resun da vart da l’aristocrazia, mabain da la burgaisia.
Davosas ovras e mort prematura
Suenter la primaudiziun da ‹La clemenza di Tito› a Prag era Mozart returnà mez settember 1791 a Vienna ed era s’approfundà en las preparativas per la primaudiziun da la ‹Zauberflöte› (KV 620). Quella dueva avair lieu duas emnas pli tard e finalmain puspè manà natiers il success giavischà.
A medem temp aveva el elavurà la motetta ‹Ave verum corpus› (KV 618) e cumenzà a nudar il ‹Requiem› (KV 626). Quest’ultima lavur n’è el betg vegnì da finir; Franz Xaver Süssmayr, tenor Constanze Mozart in anteriur scolar da Mozart, la dueva terminar.
Paucas emnas suenter la primaudiziun da la ‹Zauberflöte› ils 30 da settember 1791 è Mozart vegnì malsaun ed ha stuì restar en letg. Ils 5 da december è el mort en la vegliadetgna da strusch 36 onns; il di suenter è el vegnì sepulì.
Dapi lura èsi vegnì speculà bler davart la raschun da sia mort (ch’era vegnida nudada da ses temp en l’attest da mort cun «fevra chalirada colliada cun eczems»). La medischina moderna suppona in’infecziun cun streptococcas; ils anticorpuls drizzads cunter quellas hajan la finala er attatgà l’atgna circulaziun dal sang e manà ad in’insuffizienza dal cor.
Mozart sez era persvas d’esser vegnì tissientà – uschia è el s’exprimì envers Constanze paucas emnas avant sia mort. Talas legendas cursavan er gia curt temp suenter la mort da Mozart. La pli enconuschenta da quellas accusescha ses collega Antonio Salieri e fa valair scuidanza sco motiv. Per cumprovar la tesa d’in assassinat cun tissi na datti dentant nagins indizis documentads.
Sepulì è il grond cumponist vegnì en ina fossa communabla al santeri da s. Marx. Sia vaiva ha visità il lieu da sepultura pir suenter 17 onns. Il 1855 è la fossa vegnida localisada uschè bain sco pussaivel ed il 1859 è vegnì erigì là in monument da fossa. Pli tard è quel vegnì transferì tras la citad da Vienna en la gruppa da las fossas d’onur dals musicists al Zentralfriedhof (32 A-55). Al lieu oriund ha il guardiasanteri erigì or d’atgna iniziativa ina tavla commemorativa; quella è sa sviluppada en il decurs dal temp ad in agen monument da fossa e furma oz in’attracziun che vegn visitada stediamain.
Relaziuns finanzialas e relasch
La tesa davart il «scheni poverisà Mozart» deriva da la romantica. Mintga biograf empruvava da laschar cumparair Mozart anc pli pover. En la vasta publicitad è quest clisché sa mantegnì fin oz, entant ch’el vegn refusà da la scienza. Mozart n’era segiramain betg fitg ritg en cumparegliaziun cun in cont u prinzi, ma tuttavia en congual cun in member da la classa dals burgais.
Tenor criteris odierns gudagnava Mozart fitg bain, ma pervi da ses stil da viver era el tuttina savens en miserias finanzialas. Per in engaschament sco pianist gudagnava el, tenor atgnas indicaziuns, «almain 1000 rentschs» (per cumparegliar: a sia fantschella pajava el 1 rentsch per mais). Sch’ins quinta vitiers las lecziuns da clavazin, per las qualas el quintava dus rentschs, e las entradas dals concerts pon ins presumar entradas annualas da radund 10 000 rentschs, quai che correspunda oz ad ina capacitad da cumpra da radund 160 000 francs. Tuttina na tanschevan questas entradas betg per cuvrir ses stil da viver expansiv, uschia ch’el dumandava savens auters per daners (per exempel ses ami da loscha Johann Michael Puchberg). El viveva en grondas abitaziuns ed aveva engaschà bler persunal, plinavant – uschia vegn almain supponì – duai el avair gì in’affinitad per il bigliard e gieus per daners ed avair pers grondas summas. Entaifer l’inventari d’ierta na furmavan betg ses numerus cudeschs u ses instruments da musica la posiziun la pli custaivla, mabain sia vestgadira. Mozart n’è betg mort en povradad, mabain aveva da quel temp tuttavia credit. Er sia maisa da bigliard, che valeva da quel temp sco simbol da luxus, dat perditga da relaziuns finanzialas ch’eran l’onn da sia mort tut auter che desastrusas.
Sepultura da Mozart – fatgs e speculaziuns
Ils fatgs
Wolfgang Amadeus Mozart è mort ils 5 da december 1791 vers l’ina da la damaun en sia chasa a Vienna.
El è vegnì mess en bara il medem di a chasa ed è vegnì transferì ils 6 da december en la chapella dal crucifix al Dom da s. Steffan. Il funeral è vegnì celebrà tranter amis e parents.
La saira dals 6 da december u la damaun dals 7 da december è il vaschè vegnì manà al santeri da s. Marx e sepulì en ina «simpla fossa communabla».
Las speculaziuns
Mozart è mort depauperisà ed è vegnì sepulì en ina fossa da povers: I na constat betg ch’el fiss mort senza avair possedì a la fin meds finanzials. Medemamain n’è el betg vegnì sepulì en ina fossa da povers, mabain en ina «simpla fossa communabla», quai che correspunda da quel temp tuttavia a la posiziun sociala d’in musicist. Da l’autra vart èsi er da dir che la vaiva da Mozart ha be pudì pajar tut ils daivets e garantir a mesa vista l’existenza da la famiglia cun agid d’ina pensiun consegnada da l’imperatur Leopold II sco er grazia al gudogn or d’in concert da benefizi.
Nagin n’ha accumpagnà il til da bara da Mozart fin a sia fossa: Igl è correct ch’ils amis e parents n’al han betg accumpagnà fin a la fossa. Quai n’è dentant betg succedì perquai ch’i fiss stà malaura, mabain correspundeva a l’isanza usitada da quel temp a Vienna. Cun il funeral a S. Steffan era la ceremonia terminada; il lieu da sepultura sa chattava 4 kilometers davent dal Dom.
La bara da Mozart è vegnida messa en in’autra fossa: Pir 17 onns suenter la mort da Mozart ha sia dunna Constanze empruvà da chattar la fossa da ses um. Damai ch’i n’eran dentant avant maun naginas cruschs u designaziuns da las fossas, stuevan ins sa fidar da la memoria dal persunal dal santeri. I n’è pia betg stà pussaivel d’eruir exactamain nua che Mozart era vegnì sepulì.
La vaira chavazza da Mozart sa chatta en la fundaziun internaziunala Mozarteum a Salzburg: Analisas da DNA pli novas e cumparegliaziuns cun skelets or da la fossa da famiglia dals Mozarts a Salzburg han purtà a la glisch nagins indizis che cumprovassan ch’i sa tractia da la vaira chavazza.
Speculaziuns medicinalas
Il neurolog danais e psichiater Rasmus Fog ha intercurì il 1985 schebain Mozart eri malsaun dal sindrom da Tourette. Il 2005 ha il professer irlandais per psichiatria d’uffants e giuvenils Michael Fitzgerald tractà en sia publicaziun ‹The Genesis of Artistic Creativity› la dumonda, schebain i sa mussia en il material biografic ina connexiun tranter Mozart ed il sindrom d’Asperger. Fitzgerald vegn a la conclusiun che quai pudessi tuttavia esser il cas; l’iperactivitad ed impulsivitad da Mozart pudessan dentant er renviar al sindrom da deficit da l’attenziun cun iperactivitad.
Ils prenums da Mozart
Ils 28 da schaner 1756 – in di suenter sia naschientscha – è Mozart vegnì battegià sin ils nums Joannes Chrysostomus Wolfgangus Theophilus. L’emprim ed il davos da quests nums renvieschan al padrin da batten Joannes Theophilus Pergmayr, Senator et Mercator Civicus, entant ch’il prenum Wolfgang renviescha al tat da Mozart, Wolfgang Nicolaus Pertl. La furma greca Theophilus (versiun tudestga: Gottlieb) ha Mozart transponì pli tard en la versiun correspundenta franzosa Amadé resp. (darar) en la versiun latinisanta Amadeus.
Durant ses temp da vita è il num usità adina stà Wolfgang. Durant ils viadis en l’Italia numnava el sasez savens er Wolfgango Amadeo Mozart. Sco creschì suttascriveva el per ordinari cun Wolfgang Amadé Mozart ubain be sco Wolfgang Mozart. Amadeus è el be sa numnà per spass en trais da sias numerusas brevs. Uffizialmain è la furma Wolfgang Amadeus documentada be ina giada durant ses temp da vita, numnadamain en in scriver da la sedia dal guvernatur da l’Austria Bassa.
L’emprima menziun uffiziala postuma cun il num latinisant è quella da l’attest da mort en il protocol dal magistrat da Vienna dals 5 da december 1791. Popularisà il num ‹Amadeus› ha alura il scriptur E.T.A. Hoffmann ch’era in grond admiratur da Mozart e ch’è perquai sa numnà Ernst Theodor Amadeus Hoffmann. En il decurs dal 20avel tschientaner è il num ‹Wolfgang Amadeus› vegnì en diever en tut il mund grazia al radio e las firmas da plattas.
Las brevs da Mozart
Cumenzond gia en giuvens onns ha Mozart scrit durant sia vita numerusas brevs ch’èn sa mantegnidas fin oz. Il pli impurtant partenari da correspundenza era ses bab Leopold Mozart. La collecziun da brevs dat invista tant en aspects da la persunalitad sco er en dumondas musicalas ed en la moda da lavurar da Mozart e furma uschia in’impurtanta basa da perscrutaziun davart sia vita ed ovra.
Ils viadis da Mozart
Mozart è stà en tut varga diesch onns en viadi, pia bunamain in terz da ses temp da vita. Quests viadis al han manà en diesch pajais da l’Europa odierna. Pervi da las vias ch’eran per part en in nausch stan era il viagiar en charrotscha ina sfida fisica; e be il viadi da Salzburg a Vienna durava radund sis dis. En numerusas brevs fa Mozart menziun da las stentas dal viagiar da quel temp.
La naziunalitad da Mozart
La dumonda suenter la naziunalitad è vegnida respundida a moda differenta en il decurs da l’istorgia da recepziun da la vita ed ovra da Mozart. Dapi il 14avel tschientaner furmava Salzburg la chapitala d’in prinzi-archuvestgieu ch’era suttamess en dumondas ecclesiasticas directamain a la sedia papala a Roma ed en dumondas profanas a l’imperatur dal Sontg Imperi roman (ma betg a la monarchia habsburgaisa ‹austriaca›). Mozart è naschì sco subdit dals prinzis-archuvestgs ed è restà quai si’entira vita. Da questa naziunalitad ‹salzburgaisa› da Mozart na vegn per ordinari dentant betg fatg diever en sias biografias. Ina gasetta a Londra rapporta il 1791 da la mort da Mozart ed al designescha sco «the celebrated German composer». Er en blers lexicons da musica ed ulteriuras ovras da standard è la designaziun ‹Germania› stada derasada fin lunsch viaden en il 20avel tschientaner, pia anc ditg suenter che Salzburg era vegnì attribuì a l’Austria (l’emprima giada il 1803 e definitivamain a partir dal 1816). Oz percunter vegn per ordinari discurrì en connex cun Mozart d’in cumponist austriac.
Descendenza
Raimund Leopold Mozart (* 17 da zercladur 1783 a Vienna; † 19 d’avust 1783)
Carl Thomas Mozart (* 21 da settember 1784 a Vienna; † 31 d’october 1858 a Milaun)
Johann Thomas Leopold Mozart (* 18 d’october 1786 a Vienna; † 15 da november 1786)
Theresia Maria Anna Mozart (* 27 da december 1787 a Vienna; † 29 da zercladur 1788)
Anna Maria Mozart (* 16 da november 1789 a Vienna; † 16 da november 1789)
Franz Xaver Wolfgang Mozart (* 26 da zercladur 1791 a Vienna; † 19 da fanadur 1844 a Karlsbad)
Commemoraziuns
Survista
L’occupaziun cun l’ovra da Mozart e la commemoraziun da sia persuna èn sa mantegnidas fitg vivas fin en il temp preschent. Da numnar èn las numerusas biografias, la perscrutaziun scientifica da sia musica, emissiuns da radio e televisiun, simposis e surtut la represchentaziun da sias cumposiziuns en operas e salas da concert en tut il mund. Gia dapi il 19avel tschientaner vegnan manads tras – en spezial en l’Austria ed en Germania – a chaschun da mintga anniversari radund uschenumnads onns da Mozart.
La Republica austriaca ha perpetnisà Mozart diversas giadas sin munaidas e bancnotas (schillings ed euros). Ed er la Germania ha edì repetidamain munaidas spezialas e marcas postalas per commemorar la muntada da Mozart «per la cultura ed istorgia tudestga».
Daspera datti er numerus products da merchandising, per exempel las enconuschentas ‹Cullas da Mozart› ch’èn vegnidas creadas il 1890 dal conditer salzburgais Paul Fürst.
Per blers lieus nua che Mozart ha fatg staziun en sia vita munta ses num in impurtant factur turistic. Quai vala surtut per sia citad natala Salzburg e per Vienna, ses lieu da domicil da pli tard. En segunda lingia er per Augsburg, la citad natala da ses bab Leopold, e per Prag ch’era per Mozart in lieu da preschentaziuns stimà. Er en la Walhalla, il lieu commemorativ da las grondas persunalitads da l’istorgia tudestga en vischinanza da Regensburg, è plazza in bist da Mozart.
Salzburg
Museums commemorativs sa chattan a Salzburg en la chasa natala a la Getreidegasse ed en la chasa abitada da Mozart pli tard al Makartplatz. Sin la Plazza da Mozart è situà il monument da Mozart ch’è vegnì erigì il 1842 cun sustegn finanzial da vart da l’imperatur sco er dals retgs da la Prussia e da la Baviera. La statua da Markus Lüpertz ‹Mozart – in omagi› che sa chatta en vischinanza da la Baselgia da Marcus ha provocà il 2005 ina gronda cuntraversa. In’ulteriura statua da Mozart è avant maun sin il Kapuzinerberg.
A Salzburg sa chatta er la sedia da la fundaziun internaziunala Mozarteum. Quella è vegnida fundada il 1880 ed administrescha la pli gronda collecziun da brevs originalas sco er publicaziuns e registraziuns musicalas che stattan en connex cun la vita ed ovra da Mozart. La fundaziun è er en possess da l’edifizi cun duas salas da concert, nua ch’han per part lieu ils Salzburger Festspiele e la Mozartwoche annuala. Medemamain existan a Salzburg ina scola da musica e pliras furmaziuns musicalas ch’èn colliadas stretgamain cun l’ovra musicala da Mozart.
Vienna
A Vienna è sa mantegnida ina da las abitaziuns da Mozart, dentant senza il mobigliar (Domgasse 5, gist davos il Dom da s. Steffan). Il 2006 è il museum ch’era vegnì endrizzà là vegnì engrondì marcantamain e reavert sco Mozarthaus Vienna. Qua vegn preschentada als visitaders la vita ed ovra da Mozart en furma multimediala. Numerusas autras chasas nua che Mozart ha vivì u dà concerts èn munidas cun tavlas commemorativas.
L’enconuschent monument da Mozart è vegnì creà il 1896 da l’architect Karl König e dal sculptur Viktor Tilgner. Oriundamain sa chattava il monument sin l’Albertinaplatz. Suenter la Segunda Guerra mundiala al han ins dischlocà il 1953 en il Burggarten.
A Vienna datti plinavant ina Mozartgasse (dapi il 1862), in Mozartplatz (1899) ed ina funtauna da Mozart (1905).
Augsburg e Mannheim
En la chasa natala da Leopold Mozart ad Augsburg è endrizzà in lieu commemorativ davart l’istorgia da la famiglia Mozart. Ina tavla a la Mittelgasse 14 regorda plinavant al basat Franz Mozart (1649–1694) ch’ha vivì e lavurà qua sco maister miradur. Ad Augsburg ha er la Deutsche Mozart-Gesellschaft sia sedia.
La segunda citad en Germania che commemorescha Mozart è Mannheim. Qua ha Mozart passentà sin numerus viadis 176 dis da sia vita, ha cumponì pliras ovras e dirigì il 1790 ina represchentaziun da ‹Le nozze di Figaro›. Plinavant è Mozart s’inamurà qua dad Aloisia Weber ed ha emprendì d’enconuscher la sora Constanze, sia dunna da pli tard. La ‹Scola da Mannheim› da quel temp era da muntada europeica, ma musicalmain n’ha Mozart betg pudì reussir en quest ravugl.
Prag
En il quartier Smíchov a Prag è vegnì endrizzà il 1956 en l’uschenumnada Villa Bertramka in museum da Mozart. Questa chasa era en possess da la famiglia dad Ignatz Anton von Weiser ch’era president da la citad da Salzburg e ch’ha scrit il text tar diversas cumposiziuns da Mozart. Mozart ha abità qua l’october 1787 (conclusiun e primaudiziun da ‹Don Giovanni›) e da la fin avust fin l’entschatta settember 1791 (primaudiziun da ‹La clemenza di Tito›).
Musica
Suenter avair udì il 1785 l’emprima giada ils quartets d’instruments dad artg che Mozart al aveva deditgà, duai Joseph Haydn avair ditg a Leopold Mozart: «Ich sage ihnen vor gott, als ein ehrlicher Mann, ihr Sohn ist der grösste Componist, den ich von Person und den Nahmen nach kenne: er hat geschmack, und über das die grösste Compositionswissenschaft.»
Da sias abilitads extraordinarias era er Mozart sez conscient, quai che resorta d’ina brev scritta ils 7 da favrer 1778 a ses bab: «Denn ich kann so ziemlich, wie sie wissen, alle art und styl vom Compostitions annehmen und nachahmen.»
I tutga tar las atgnadads cumprovadas da Mozart ch’el ha absorbà durant tut sias periodas da cumposiziun musica dals pli differents stils e ch’el ha tratg a niz quels a moda ordvart creativa. En emprima lingia èn sias cumposiziuns marcadas d’elements da stil da la Germania dal Sid e da l’Italia da la segunda mesadad dal 18avel tschientaner.
Las emprimas influenzas derivan da ses bab e da cumponists locals da Salzburg. Quant fitg che Mozart era l’emprim obligà a ses ambient mussa la dispita pervi da las duas sinfonias da Lambach, tar las qualas ins ha speculà ditg, tgenina che derivia da Leopold Mozart e tgenina da Wolfgang Amadeus Mozart.
Sin ses viadis en l’Italia ha Mozart alura emprendì d’enconuscher il stil dad opera talian, il qual al ha influenzà fermamain. Era a Londra tar Johann Christian Bach ha Mozart gì chaschun d’approfundar sias enconuschientschas da l’opera taliana.
Da grond’influenza – en spezial per sias ovras tardivas – è er stà il studi dal cuntrapunct. Questa tecnica da cumposiziun tipica per il baroc e la renaschientscha ha el studegià a moda teoretica tar Padre Martini en l’Italia e pli tard a Vienna a moda pratica s’approfundond tar Gottfried van Swieten en la musica da Johann Sebastian Bach e Georg Friedrich Händel.
Sco elements tipics per l’operar cumpositoric da Mozart pon valair:
Al gener musical dal concert da clavazin ha el dà qualitad sinfonica ed al ha manà a la perfecziun formala.
Mozart ha scrit parts da l’orchester bler pli differenziadas e pretensiusas che ses contemporans; en spezial ils instruments da flad han uschia cuntanschì in’originalitad sco quai ch’ella n’era betg enconuschenta pli baud.
Sco gia tar Joseph Haydn maina l’applicaziun da tut questa savida er tar Mozart ad ovras pli vastas e cumplessivas. Quai sa lascha observar oravant tut tar las sinfonias.
Applitgond tecnicas da cumposiziun dal cuntrapunct ha Mozart unì ils tratgs caracteristics dal stil classic-omofon e da quel baroc-polifon (cf. per exempel il finale dal quartet d’instruments ad artg KV 387 cun il finale da la ‹Sinfonia da Jupiter› KV 551).
L’ovra da Mozart è segnada da trais elements che caracteriseschan la classica viennaisa, ils quals el ha sviluppà ensemen cun Joseph Haydn e che Beethoven dueva sviluppar vinavant. Igl èn quai l’accumpagnament obligat, il stil prorut e la lavur orientada a motivs e temas.
En spezial en las operas tardivas ha Mozart sviluppà ils caracters cun ina psicologia e dramaturgia persvadenta.
A Mozart èsi reussì da laschar tunar elements ch’èn musicalmain grevs e pretensius apparentamain levs ed accessibels.
Mozart ha cumponì musica ch’era destinada per differentas classas socialas e ch’ha er cuntanschì quellas. Quai na sa chapiva tuttavia betg da sasez da ses temp.
Tut en tut ha Mozart creà dals stils da musica e da las tecnicas cumpositoricas avant maun e grazia a sias abilitads creativas singularas musica d’ina gronda cumplexitad e d’ina qualitad stilistica extraordinaria. Si’ovra dueva daventar il punct da referiment per Beethoven ed ils cumponists dal 19avel tschientaner.
Ovras
Las ovras da Mozart vegnan per ordinari numeradas tenor lur successiun entaifer il Register da Köchel (KV) ch’è vegnì edì il 1862 da Ludwig von Köchel (1800–1877). Quest register emprova da suandar la genesa da las singulas ovras en urden cronologic.
Operas
En tut 21 operas.
Musica sacrala
18 messas, tranter auter
1768/69 – Waisenhausmesse (KV 139)
1776 – Spatzenmesse (KV 220)
1776 – Missa in C-Dur (KV 257) Credomesse ni Spaur-Messe
1776 – Missa in C-Dur (Orgelsolo-Messe) (KV 259)
1779 – Krönungsmesse (KV 317)
1782 – Grosse Messe in c-Moll (KV 427/414a)
1766/67 – Oratori Die Schuldigkeit des ersten Gebots (KV 35)
1771 – Oratori La Betulia Liberata (KV 118)
1791 – Ave verum corpus (KV 618)
1791 – Requiem d-Moll (KV 626)
Motettas per sopran ed orchester, tranter auter
1773 – Exsultate, jubilate (KV 165)
Cantatas
2 vespras
4 litanias
17 sonatas da baselgia
Ovras d’orchester
Sinfonias
Las sinfonias da Mozart vegnan numeradas tradiziunalmain da 1 fin 41 (ed er numnadas lasuenter). Facticamain sa laschan documentar radund 60 sinfonias che derivan da ses maun; tar ina buna part da quellas sa tracti però da fragments.
Concerts da clavazin
En tut èn sa mantegnids 30 concerts da clavazin da Mozart. Tar KV 37, KV 39, KV 40, KV 41 ed ils trais concerts or da KV 107 sa tracti però d’elavuraziuns da parts da sonatas d’autras cumposiziuns. Uschia restan 23 concerts originals. Tradiziunalmain èsi usità da numerar ils concerts da clavazin da 1 fin 27 (e d’er numnar els lasuenter).
Ovras per instruments ad artg ed orchester
1773 – Violinkonzert Nr. 1 B-Dur (KV 207)
1774 – Concertone für 2 Violinen C-Dur (KV 190/186E)
1775 – Violinkonzert Nr. 2 D-Dur (KV 211)
1775 – Violinkonzert Nr. 3 G-Dur (KV 216)
1775 – Violinkonzert Nr. 4 D-Dur (KV 218)
1775 – Violinkonzert Nr. 5 A-Dur (KV 219)
1776 – Adagio E-Dur (KV 261)
1776 – Rondo concertante für Violine und Orchester B-Dur (KV 269/261a)
1778 – Concerto für Violine und Klavier D-Dur (KV315f)
1779 – Sinfonia concertante für Violine und Viola Es-Dur (KV 364/320d)
1779 – Sinfonia concertante für Violine, Viola und Cello A-Dur (KV 320e)
1781 – Rondo C-Dur (KV 373)
En tut 12 ovras.
Ovras per instruments a flad ed orchester
1774 – Fagottkonzert B-Dur (KV 191/186e)
1777 – Oboenkonzert C-Dur KV 314
1778 – Sinfonia concertante für Flöte, Oboe, Horn und Fagott Es-Dur (KV 297B)
1791 – Klarinettenkonzert A-Dur (KV 622)
Concerts da flauta
1778 – Flötenkonzert G-Dur (KV 313/KV 285c)
1778 – Flötenkonzert D-Dur (KV 314/KV 285d)
1778 – Andante für Flöte und Orchester C-Dur (KV 315/KV 285e)
1778 – Konzert für Flöte, Harfe und Orchester C-Dur (KV 299/KV 297c)
Concerts da corn
1781 – Rondo für Horn und Orchester Es-Dur (KV 371)
1791 – Hornkonzert D-Dur (KV 412/514/386b)
1783 – Hornkonzert Es-Dur (KV 417)
1786 – Hornkonzert Es-Dur (KV 495)
1787 – Hornkonzert Es-Dur (KV 447)
En tut 13 ovras.
Ulteriuras ovras d’orchester
Serenadas
1773 – Serenade D-Dur (KV 167a) (musica da final)
1774 – Serenade D-Dur (KV 189b)
1775 – Serenade D-Dur (KV 213a)
1776 – Serenade D-Dur (Serenata notturna) (KV 239)
1776 – Serenade D-Dur (Haffner) (KV 250 / KV 248b)
1779 – Serenade D-Dur (Posthorn) (KV 320)
1782 – Serenade B-Dur (Gran Partita) (KV 361)
1787 – Serenade G-Dur (Eine kleine Nachtmusik) (KV 525)
Notturni
1778 – Notturno für vier Orchester D-Dur (KV 286)
Divertimenti
1772 – Divertimento D-Dur (KV 131)
1772 – Divertimento D-Dur (KV 136/125 a) – (Salzburg Symphony Nr. 1)
1772 – Divertimento B-Dur (KV 137/125 b) – (Salzburg Symphony Nr. 2)
1772 – Divertimento F-Dur (KV 138/125 c) – (Salzburg Symphony Nr. 3)
1783–85 – Divertimenti nr. 1 fin 5 B-dur (KV 229/439b)
Marschs
1769 – Marsch D-Dur (KV 62)
1773 – Marsch D-Dur (KV 167b)
1774 – Marsch D-Dur (KV 189c)
1775 – Marsch D-Dur (KV 213b)
1776 – Marsch D-Dur (KV 249)
1779 – Marsch D-Dur (KV 320a Nr. 1)
1779 – Marsch D-Dur (KV 320a Nr. 2)
Cassaziuns
1769 – Kassation B-Dur (KV 62a)
1769 – Kassation G-Dur (KV 63) (musica da final)
En tut 23 ovras.
Musica da chombra
Ovras da musica da chombra senza clavazin
Duos e trios d’artgists
Quartets d’artgists
Quintets d’artgists
Quartets da corns
Quintets cun corns
1787 – sextett Ein musikalischer Spass (KV 522)
Ovras da musica da chombra cun clavazin
35 sonatas per violina e clavazin
Trios da clavazin
2 quartets da clavazin
1784 – Klavierquintett Es-Dur (KV 452)
En tut 10 ovras.
Musica da clavazin
18 sonatas da clavazin
Variaziuns sur divers temas
Diversas singulas chanzuns: fantasias, rondos etc.
Chanzuns
An die Freude, Johann Peter Uz, KV 53 (KV 43b)
Die grossmütige Gelassenheit*, Johann Christian Günther, KV 149 (KV 125d), * cump. da Leopold Mozart
Geheime Liebe*, Johann Christian Günther, KV 150 (KV 125e), * cump. da Leopold Mozart
Die Zufriedenheit im niedrigen Stande*, Friedrich Rudolph Ludwig von Canitz, KV 151 (KV 125f), * cump. da Leopold Mozart
Wie unglücklich bin ich nit, KV 147 (KV 125g)
Auf die feierliche Johannisloge, Ludwig Friedrich Lenz, KV 148 (KV 125h)
Ah! spiegarti, oh Dio, KV 178 (125i/417e)
Ridente la calma, KV 152 (KV 210a)
Oiseux, si tous les ans, Antoine Ferrand, KV 307 (KV 284d)
Dans un bolitaire, Antoine Houdart de la Motte, KV 308 (KV 295b)
Duas chanzuns da baselgia tudestgas, a) O Gotteslamm, b) Als aus Ägypten, KV 343 (336c)
An die Bescheidenheit, Johann Andreas Schachtner, KV 336b
Verdankt sei es dem Glanz der Grossen, Johann Timotheus Hermes, KV 392 (KV 340a)
Sei du mein Trost, Johann Timotheus Hermes, KV 391 (KV 340b)
Ich würd’ auf meinem Pfad, Johann Timotheus Hermes, KV 390 (KV 340c)
Die Zufriedenheit, Johann Martin Miller, KV 349 (KV 367a)
Komm, liebe Zither, komm, KV 351 (KV 367b)
Gibraltar, Johann Nepomuk Cosmas Michael Denis, KV 386d
Warnung, KV 416c
Lied zur Gesellenreise, Joseph Franz von Ratschky, KV 468
Der Zauberer, Christian Felix Weisse, KV 472
Die Zufriedenheit, Christian Felix Weisse, KV 473
Die betrogene Welt, Christian Felix Weisse, KV 474
Das Veilchen, Johann Wolfgang von Goethe, KV 476
Zur Eröffnung der Logenversammlung, Augustin Veith Edler von Schittlersberg, KV 483
Zum Schluss der Logenversammlung, Augustin Veith Edler von Schittlersberg, KV 484
Lied der Freiheit, Aloys Blumauer, KV 506
Die Alte, Friedrich von Hagedorn, KV 517
Die Verschweigung, Christian Felix Weisse, KV 518
Das Lied der Trennung, Klamer Eberhard Karl Schmidt, KV 519
Als Luise die Briefe ihres ungetreuen Liebhabers verbrannte, Gabriele von Baumberg, KV 520
Abendempfindung an Laura, KV 523
An Chloe, Johann Georg Jacobi, KV 524
Des kleinen Friedrichs Geburtstag, Johann Eberhard Friedrich Schall, strofa finala Joachim Heinrich Campe, KV 529
Das Traumbild, Ludwig Hölty, KV 530
Die kleine Spinnerin, KV 531
Meine Wünsche, Johann Wilhelm Ludwig Gleim, KV 539
Lied beim Auszug in das Feld, KV 552
Sehnsucht nach dem Frühlinge, Christian Adolph Overbeck, KV 596
Der Frühling, Christian Christoph Sturm, KV 597
Das Kinderspiel, Christian Adolph Overbeck, KV 598
Cantata: Die ihr des unermesslichen Weltalls, Franz Heinrich Ziegenhagen, KV 619
En tut 42 ovras.
Canons
Divers canons senza text e cun text (da tematica sacrala enfin vulgara).
Recepziun
Litteratura
Ovras teatralas
Alexander Sergejewitsch Puschkin: Mozart und Salieri. Gieu da teater, 1832. Reclam Universal-Bibliothek nr. 8094, ISBN 3-15-008094-0.
Nikolai Rimski-Korsakow: Mozart und Salieri. Opera (tenor il text da Puschkin), 1897.
Peter Shaffer: Amadeus. Gieu da teater, 1979. Reclam Universal-Bibliothek nr. 9219, ISBN 3-15-009219-1.
Michael Kunze, Sylvester Levay: Mozart! Musical, 1999.
Moritz Eggert: Vom zarten Pol. Eine Collage aus der Musik Mozarts für Orchester und Sänger, Salzburger Festspiele 2006.
Belletristica
Rotraut Hinderks-Kutscher: Donnerblitzbub Wolfgang Amadeus. Stuttgart 1955, ISBN 3-423-07028-5. (Cudesch d’uffants e giuvenils).
Rotraut Hinderks-Kutscher: Unsterblicher Wolfgang Amadeus Mozart. Die Jahre in Wien. Franckh’sche Verlagsbuchhandlung 1959.
E.T.A. Hoffmann: Don Juan. En Fantasiestücke in Callot’s Manier. 1814.
Jörg G. Kastner: Mozartzauber. Minca 2001, ISBN 3-471-79456-5.
Eduard Mörike: Mozart auf der Reise nach Prag. Francfurt a.M. 2005, ISBN 3-458-34827-1.
Wolf Wondratschek: Mozarts Friseur. DTV TB 2004, ISBN 3-423-13186-1.
Eva Baronsky: Herr Mozart wacht auf. Aufbau Verlag 2006, ISBN 3-351-03272-2.
Films
1940: Eine kleine Nachtmusik – reschia: Leopold Hainisch.
1942: Wen die Götter lieben – reschia: Karl Hartl.
1955: Mozart – Reich mir die Hand, mein Leben – reschia: Karl Hartl.
1982: Mozart. (F, I, B, Can, CH) – reschia: Marcel Bluwal.
1984: Amadeus – reschia: Miloš Forman.
1984: Wir drei – reschia: Pupi Avati.
1985: Vergesst Mozart – reschia: Miroslav Luther.
2005: Der Wadenmesser – reschia: Kurt Palm.
2006: Mozartkugeln – reschia: Larry Weinstein.
Litteratura
Funtaunas biograficas
Mozart nach den Schilderungen seiner Zeitgenossen, ed. da Ludwig Nohl, Lipsia 1880.
Mozarts Persönlichkeit. Urteile der Zeitgenossen, ed. dad Albert Leitzmann, Lipsia 1914.
Leopold Mozart: Reiseaufzeichnungen 1763–1771, ed. dad Arthur Schurig, Dresden 1920.
Konstanze Mozart: Briefe, Aufzeichnungen, Dokumente, ed. dad Arthur Schurig, Dresden 1922.
Mozart. Die Dokumente seines Lebens, ed. dad Otto Erich Deutsch, 2. ediziun. Kassel 1961.
Briefe und Aufzeichnungen. Gesamtausgabe, ed. da la Internationale Stiftung Mozarteum Salzburg, Wilhelm A. Bauer ed Otto Erich Deutsch, 7 toms, Kassel e.a. 1962ss.
Die Bäsle-Briefe, ed. da Juliane Vogel, Stuttgart 1993, ISBN 3-15-008925-5.
Briefe und Aufzeichnungen. Gesamtausgabe, ed. dad Ulrich Konrad, 8 toms, Kassel e.a. 2005; DTV: ISBN 3-423-59076-9.
Briefe, ed. da Stefan Kunze, Stuttgart: Reclam 2005, ISBN 3-15-010574-9.
Guten Morgen, liebes Weibchen! Mozarts Briefe an Constanze, ed. da Silke Leopold, Kassel e.a.: Bärenreiter 2005, ISBN 3-7618-1814-9.
Paul Ridder, Mythos Mozart. Ein bisher unbekanntes Porträt in seiner Galerie. En: Die Tonkunst, ann. 5 (2011), p. 63–65.
Klaus Martin Kopitz, ‹Du kanntest Mozart?› Unbekannte und vergessene Erinnerungen von Beethoven, Haydn, Hummel und anderen Zeitgenossen Mozarts. En: Mozart Studien. Tom 20 2011, ISBN 978-3-86296-025-5, p. 269–309.
Biografias ed interpretaziuns cumplessivas
Franz Xaver Niemetschek: Lebensbeschreibung des k.k. Kapellmeisters Wolfgang Amadeus Mozart. 2. ediziun dal 1808.
Georg Nikolaus von Nissen, Biographie W.A. Mozarts. Nach Originalbriefen, Sammlungen alles über ihn Geschriebenen; mit vielen neuen Beylagen, Steindrücken, Musikblättern und einem Facsimile. Lipsia 1828, ISBN 3-487-04548-6.
Georg Nikolaus Nissen: Biographie W.A. Mozarts. Ed. da Rudolph Angermüller. Olms, Hildesheim/Turitg e.a. 2010, ISBN 978-3-487-08493-0. (Reprint da l’ediziun dal 1828).
Otto Jahn, W.A. Mozart. 4 toms, Lipsia 1856ss.
Arthur Schurig, Wolfgang Amadeus Mozart, sein Leben und sein Werk auf Grund der vornehmlich durch Nikolaus von Nissen ges. biogr. Quellen u. d. Ergebnisse d. neuesten Forschung. 2 toms, Lipsia 1913.
Rudolph Angermüller: Wolfgang Amadeus Mozart, Leben und Werk: Biographien, Briefe und Zeitdokumente auf 36.000 Seiten; mit aktuellem Köchelverzeichnis. DVD-ROM, Directmedia Publishing, Berlin 2007, ISBN 978-3-86640-708-4.
Axel Brüggemann: Wer war Mozart? Jacoby & Stuart, Berlin 2009, ISBN 978-3-941087-52-1.
Alfred Einstein: Mozart, his character, his work. (1945). Ed. tudestga: Mozart – Sein Charakter, sein Werk (1947). Reediziun Fischer TB, 2005, ISBN 3-596-17058-3.
Norbert Elias: Mozart. Zur Soziologie eines Genies. Suhrkamp TB, 1993, ISBN 3-518-38698-0.
Peter Gay: Wolfgang Amadeus Mozart. Claassen Verlag, 2001, ISBN 3-546-00227-X.
Martin Geck: Mozart. Eine Biographie. Rowohlt, Hamburg 2005, ISBN 3-498-02492-2.
Brigitte Hamann: Mozart. Sein Leben und seine Zeit. Ueberreuter, Vienna 2006, ISBN 3-8000-7132-0.
Wolfgang Hildesheimer: Mozart. Reediziun Insel TB, 2005, ISBN 3-458-34826-3.
Thomas Hochradner, Günther Massenkeil: Mozarts Kirchenmusik, Lieder und Chormusik. Das Handbuch. Laaber-Verlag 2006, ISBN 3-89007-464-2.
Heinrich Eduard Jacob: Mozart. Geist, Musik und Schicksal. Scheffler Verlag, Francfurt a.M. 1956. Reediziun: Heyne Verlag, Minca 1998, ISBN 3-453-13884-8.
Malte Korff: Wolfgang Amadeus Mozart. Suhrkamp, Francfurt a.M. 2005, ISBN 3-518-18210-2.
Konrad Küster: Mozart. Eine musikalische Biographie. 1990.
Silke Leopold (ed.): Mozart-Handbuch. Metzler/Bärenreiter, Stuttgart/Kassel 2005, ISBN 3-476-02077-0.
Piero Melograni: Wolfgang Amadeus Mozart. Eine Biographie. Siedler, Minca 2005, ISBN 3-88680-833-5.
Clemens Prokop: Mozart, der Spieler. Geschichte eines schnellen Lebens. Bärenreiter, Kassel 2005, ISBN 3-7618-1816-5.
Monografias
Volkmar Braunbehrens: Mozart in Wien. 2006, ISBN 3-492-24605-2.
Wilhelm Otto Deutsch: Mozart und die Religion. 2005.
Fritz Hennenberg: Wolfgang Amadeus Mozart. Rowohlt, Hamburg 2005, ISBN 3-499-50683-1.
Hans-Josef Irmen: Mozart als Mitglied geheimer Gesellschaften. Zülpich 1991.
Hans-Josef Irmen: Die Protokolle der Wiener Freimaurerloge ‹Zur Wahren Eintracht› (1781–1785). Francfurt a.M. 1994.
Guy Wagner: Bruder Mozart – Freimaurerei im Wien des 18. Jahrhunderts. Amalthea, 2006, ISBN 3-85002-502-0.
Manfred Wagner: Wolfgang Amadeus Mozart: Werk und Leben. Steinbauer, Vienna 2005, ISBN 3-902494-09-3.
Christoph Wolff: Vor der Pforte meines Glücks. Mozart im Dienst des Kaisers (1788–1791). Transl. da Matthias Müller. Bärenreiter, Kassel 2013, ISBN 978-3-7618-2277-7.
Cudeschs auditivs
CD WISSEN Junior – Michael Schanze erzählt… Die Kinder- und Jugendjahre von Mozart. audio media verlag, Minca 2009, ISBN 978-3-86804-044-9.
Axel Brüggemann: Wer war Mozart? Auditorium maximum, Darmstadt 2011, ISBN 978-3-654-60223-3.
Corinna Hesse: Mozart – Leben in der Musik. Das Mozart-Hörbuch. Eine klingende Biografie mit Musik. Silberfuchs-Verlag, Kayhude 2006, ISBN 3-9810725-0-2.
Peter Matic, Paul Matic: Dero gehorsamer Sohn – Mozart Briefe. Briefe von Leopold und Wolfgang Amadeus Mozart. Hörbuch Download. Preiser Records, Vienna 2010.
|
roh_wiki_03451
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wolfgang_Amadeus_Mozart
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wolfwil è ina vischnanca politica svizra en il chantun Soloturn.
|
roh_wiki_03452
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wolfwil
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Thomas Woodrow Wilson (*28-12-1856 a Staunton (Virginia); - †3-2-1924 a Washington, D.C.) è stà president dals Stadis Unids da l'America durant ils onns 1913 fin 1921. Democrat. Ha fatg carriera sco professer da dretg e president da l'universitad da Princeton. Ils onns 1911 fin 1913 era Wilson guvernatur da New Jersey ed ha gudagnà l'onn 1912 l'elecziun cunter Taft e Roosevelt. Suenter 1914 ha el empruvà da tegnair ora ils Stadis unids ord la Segunda guerra mundiala ed è uschia vegnì reelegì malapaina l'onn 1916. L'onn 1917 ha el acceptà l'entrada en la guerra, ma ha dentant gia elavurà intensivamain in urden per suenter la guerra cun la Societad da las naziuns sco pitga (la decleraziun da 14 puncts da 1918). Persuenter ha el survegnì il premi Nobel per la pasch. Cun la resistenza dal senat isolaziunistic èn idas a frusta sias ideas e sia sanadad. Wilson è mort l'onn 1924.
|
roh_wiki_03453
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Woodrow_Wilson
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Woodstock – u cun num entir Woodstock Music & Art Fair – 3 Days of Peace & Music – è stà in festival da musica al liber ch’ha gì lieu dals 15 fin ils 17 d’avust 1969 en vischinanza da Bethel en il stadi federativ american New York. Il festival vala sco culminaziun dal moviment da hippis en ils Stadis Unids; a medem temp marchescha el il punct final da quel, damai ch’il moviment era uss arrivà en il mainstream.
Davant radund 400 000 aspectaturs èn sa preschentadas 32 bands da las direcziuns stilisticas folk, rock, psychedelic rock, blues e country, tranter els stars sco Jimi Hendrix, Janis Joplin e The Who. Il dumber d’aspectaturs è stà pli che duas giadas uschè grond sco quai ch’ins aveva quintà; ultra da quai èn blers giuvenils stads bloccads en las lungas colonnas da traffic ch’eran sa furmadas. Sin l’areal da l’occurrenza regivan pervi da la trid’aura e problems organisatorics per part relaziuns catastrofalas. Malgrà las cundiziuns disfavuraivlas è il festival da Woodstock vegnì enconuschent per si’atmosfera paschaivla. Numerus musicists, collavuraturs e visitaders han passentà la fin d’emna sut l’influenza da drogas sco LSD, mescalin, hasch e mariuana.
Cumbain ch’ils organisaturs, managers e blers musicists han tuttavia persequità cun il festival da musica interess commerzials, represchenta Woodstock fin oz il mitus mistifitgant d’in’‹autra› America, paschaivla e creativ-artistica. Quella è sa posiziunada en cuntrast tar ils Stadis Unids che sa chattavan amez la Guerra dal Vietnam e ch’era schoccada d’assassinats politics (John F. Kennedy, Malcolm X, Martin Luther King e Robert F. Kennedy) e steva sut l’influenza dals conflicts da la societad ch’il moviment dals sessantotgers aveva tematisà.
Il film ‹Woodstock› ch’è vegnì filmà durant il festival e che dueva vegnir onurà cun in Oscar, vala sco in dals films documentars cun il pli grond success insumma. Quel dueva gidar a moda decisiva a transportar il mitus da Woodstock en tut il mund.
Istorgia
Preistorgia
Cuntrari a quai ch’ins auda savens, è il festival da Woodstock stà tras a tras in’occurrenza commerziala. Ils giuvens managers da rock, promoturs da festivals e producents da musica Michael Lang ed Artie Kornfeld èn stads ils iniziants ed organisaturs, ed ensemen cun ils investiders da chapital da ristga Joel Rosenman e John P. Roberts las forzas decisivas ch’han mess ad ir il festival davos las culissas.
Oriundamain vuleva il duo Lang/Kornfeld, ch’avevan da quel temp 24 resp. 26 onns, sulettamain manar tras in concert per render enconuschent il studio da tun ch’els vulevan eriger ensemen a Woodstock, il lieu da domicil da Michael Lang. En la regiun da Woodstock eran ids a star da quel temp numerus artists populars da la scena da folk e rock, uschia che Lang e Kornfeld han vulì far fatschenta cun furnir a quels l’infrastructura da registraziun al lieu. En la citad pitschna situada radund 160 kilometers al nord da New York City era Bob Dylan sa retratg suenter ses accident cun la moto; ad el eran suandads stars da lez temp sco Janis Joplin, Jimi Hendrix, Blood Sweat & Tears e The Band.
Per finanziar il studio da tun èn ils dus hippis Lang e Kornfeld sa scuntrads cun ils dus umens da finanzas da medema vegliadetgna Joel Rosenman e John P. Roberts. Avant avevan Rosenman e Roberts, che derivavan omadus da la classa sociala superiura a New York, fatg in inserat en il ‹Wall Street Journal›, en il qual els eran ids en tschertga da pussaivladads d’investiziun sco «young men with unlimited capital».
Tras intermediaziun da l’advocat Miles Lourie èn ils quatter sa scuntrads l’emprima giada ils 6 da favrer 1969 en l’appartament communabel da Rosenman e Roberts a la 85avla via en l’ost dal Central Park a New York per discutar la finanziaziun dal studio da registraziun da Woodstock. Tenor ils plans da Lang e Kornfeld dueva vegnir dà a chaschun da l’avertura dal studio in concert per porscher als represchentants da las medias ch’ins vuleva envidar insatge attractiv da rapportar. Roberts e Rosenman na vulevan però betg pli finanziar in ulteriur studio da tun, damai ch’els sezs avevan gist investì en il cumplex da studios da registraziun Media Sound ch’era vegnì endrizzà en in’anteriura baselgia a la 57avla via.
Enstagl han els proponì a Lang e Kornfeld d’extender il concert sin in festival da musica e d’art da dus dis. Il gudogn che resultia da quel possian Lang e Kornfeld alura duvrar per finanziar il studio da tun. Sco budget eran l’emprim previs 250 000 dollars – per cuvrir ils custs d’onurari per ils musicists, per l’organisaziun e per l’infrastructura da la tribuna. Tar in pretsch d’entrada da 5 dollars e 100 000 visitaders durant omadus dis faschev’ins quint cun in gudogn net tranter 250 000 e 300 000 dollars. Per maximar il gudogn han ins prolungà il festival per in di e calculà da qua davent cun 200 000 visitaders. Sco termin han ins fixà ils 15 fin il 17 d’avust 1969.
Planisaziun
Ils 28 da favrer 1969 han ins fundà la firma Woodstock Ventures Inc., a la quala eran participads ils quatter protagonists cun mintgamai 25 %. Las localitads da la nova firma sa chattavan a New York a la 57avla via. Confurm a las abilitads ha Michael Lang surpiglià tut las lavurs ch’eran necessarias per la producziun sco engaschar ils artists, eriger la tribuna, l’indriz da tun e l’illuminaziun. Lang, ch’aveva realisà avant intgins mais il Miami Pop Festival e ch’aveva laschà enavos in desaster finanzial, ha engaschà per ses sustegn il schefcoordinatur Stanley Goldstein. Kornfeld ha surpiglià la lavur da publicitad ed ha clamà ils profis da PR Jane Friedman, Danny Goldberg, Mike Forman e Bert Cohen en la Woodstock Ventures. Ils strategs da reclama da Kornfeld han procurà ch’i vegnia fatg reclama per il festival sur mintga emettur da radio ed en gasettas grondas e pitschnas, e quai betg be dapertut en ils Stadis Unids, mabain er en il Canada ed en l’Europa. Quai ha contribuì a moda essenziala a la gronda fulla da visitaders che dueva arrivar. Roberts e Rosenman èn stads responsabels per la finanziaziun, l’administraziun, las assicuranzas, la producziun dals bigliets e dal program, la prevendita e la cassa da la saira. Per dumondas giuridicas da tut gener han ins tratg natiers divers advocats.
L’occurrenza dueva oriundamain avair lieu sin la Winston Farm, in territori da 300 hectaras situà en la citad pitschna Saugerties, radund 15 kilometers en l’ost da Woodstock. Ils abitants da la citadina han però fatg cun success opposiziun cunter l’invasiun da hippis ch’era da spetgar, ed uschia èn ils organisaturs stads confruntads cun la resposta negativa nunprevisa dal lieu d’organisaziun planisà. Betg meglier èsi ì cun il segund lieu ch’ils organisaturs avevan prendì en mira: Ils 2 da fanadur 1969 ha in’iniziativa da burgais relaschà ina lescha locala ch’ha impedì ch’il festival possia avair lieu sin l’areal industrial da la citadina Wallkill.
Lieu d’occurrenza
Pir ils 15 da fanadur han ins chattà cun agid dad Elliot Teichberg il lieu d’occurrenza definitiv, e quai en la citad pitschna Bethel, situada en ils Catskill Mountains, radund 70 kilometers en il sid da Woodstock. Teichberg disponiva sco sulet en la vischnanca d’ina licenza per la realisaziun d’occurrenzas musicalas; quella aveva el, sco parsura da la chombra da commerzi locala, tschentà ora a sasez. El ha dà en locaziun a Lang e Kornfeld l’El Monaco Motel da ses geniturs ch’è vegnì transfurmà en il biro da producziun e d’occurrenza. Durant il festival ha il motel ultra da quai servì sco «staziun d’urgenza per nauschs trips da LSD». Il reschissur Ang Lee ha pli tard filmà l’istorgia da la participaziun da Teichberg sut il titel ‹Taking Woodstock›.
Tenor Teichberg ha el er gidà ad intermediar als organisaturs in vast territori da radund 240 hectaras, sin il qual il festival cun las massas da glieud ch’ins spetgava pudeva avair lieu. Teichberg ha preschentà a Michael Lang ed al schefcoordinatur Stanley Goldstein il pur da latg Max Yasgur, il qual disponiva da terren correspundent. Lang e Goldstein èn stads fascinads dals champs levamain spundivs ch’eran integrads en la cuntrada sco in amfiteater natiral e che sa purschevan uschia perfetgamain per in’occurrenza da musica al liber. Yasgur ha survegnì 50 000 dollars per il funs ch’el ha mess a disposiziun. Per eventualas pretensiuns d’indemnisaziun ha Yasgur pretendì supplementarmain dals organisaturs ina cauziun en l’autezza da 75 000 dollars. Yasgur è pli tard vegnì confruntà cun pretensiuns d’indemnisaziun en l’autezza da 35 000 dollars. Ils gastronoms locals ed il president da l’associaziun economica da Bethel han beneventà l’occurrenza cun mauns averts. 800 burgais han percunter suttascrit ina petiziun cunter la realisaziun dal festival e las massas ch’eran da spetgar. Quels han be pudì vegnir quietads cun schecs da vart da Joel Rosenman. In’ulteriura bandischada dal lieu d’occurrenza a basa d’in nov moviment da burgais avess muntà definitivamain la fin da l’occurrenza.
En il decurs da las trais emnas restantas ha l’inschigner Chris Langhart ch’è vegnì engaschà sco directur tecnic stuì endrizzar cun agid da 400 mastergnants in’infrastructura da festival, inclusiv novas vias, lingias d’electricitad e da telefon, lingias d’aua e bigls sco er la tribuna cun las turs da glisch e d’autpledaders. Ultra da quai hai gì num d’elavurar in concept da traffic e da segirezza. Ils musicists han stuì vegnir gudagnads per il nov lieu d’occurrenza, quai ch’ha per part manà a contractivas posteriuras vaira stentusas e charas. Ed als possessurs da cartas d’entrada ed ulteriurs visitaders èsi stà da communitgar ch’il festival n’haja betg lieu a Wallkill, mabain a White Lake/Bethel, damai ch’ins aveva gia propagà sur lung temp il festival cun il lieu d’occurrenza Wallkill. Ultra da quai ha Artie Kornfeld plazzà en la scena da hippis en radund 250 gasettas inserats da reclama per il Festival for Peace and Music che vegnia uss ad avair lieu a White Lake/Bethel.
Da la vendita da bigliets al ‹free concert›
In bigliet per l’entira durada dal festival custava en la prevendita 18 dollars. Per in bigliet dal di stueva vegnir pajà 7 dollars. En la prevendita èn ins gia vegnids da vender 186 000 bigliets, quai ch’ha manà ad entradas da 1,8 milliuns dollars. Al lieu duevan vegnir dumandads 8 dollars per di resp. 24 dollars per il bigliet da trais dis. Gia duas emnas avant il cumenzament dal festival èn arrivads ils emprims visitaders al lieu d’occurrenza ed èn s’installads qua cun tendas e rulottas. Da quel temp n’era erigida nagina saiv e na vegnivan anc fatgas naginas controllas d’access. L’affluenza da visitaders è sinaquai creschida di per di. Dus dis avant il cumenzament dal festival eran gia 100 000 persunas al lieu e campavan sper la via d’access 17B; pervi da la mancanza da forzas da polizia era quella stuppada fin a la sortida dal highway 17 a Monticello, en ina distanza da 15 kilometers. Pauc pli tard eran tut las tschintg vias d’access bloccadas ed il traffic stagnava sur ina lunghezza da fin a 27 kilometers.
Cun eriger las chasettas da cassa avev’ins spetgà fin la fin e la saiv ha stuì ceder en divers lieus a las massas; perquai è Chip Monck, l’illuminader principal che figurava er sco annunziader, sa preschentà la sonda en damaun sin la tribuna principala ed ha annunzià sut grond applaus «Da qua davent è il concert gratuit!». Sin la dumonda daco ch’ins saja sa decidì da far da Woodstock in concert gratuit ha Michael Lang respundì pli tard: «Quai n’è stà nagina decisiun. Nus avain acceptà ils fatgs. Igl ha adina num che nus hajan avert las portas da l’areal dal festival. Ma là n’eran naginas portas. Il venderdi en damaun sa chattavan gia 150 000 persunas al lieu, las chasettas da bigliets n’eran gnanc anc erigidas.» En vista a las chasettas da bigliets vidas ha il pussant manager Bill Graham smanatschà da betg laschar sunar sia band Grateful Dead, sch’i na vegnian betg pajadas ordavant las gaschas. Er The Who ha fatg la medema pretensiun. Per evitar ch’ils artists na sunian betg, ha il directur da banca local stuì vegnir clamà or da la fin d’emna per manar natiers cun helicopter schecs da banca attestads. Las gaschas totalas per tut las 32 bands muntavan a 155 000 dollars (quai che correspundess il 2018 a radund 1 milliun dollars).
Finanzas e bilantschas
L’organisaziun e realisaziun dal festival da Woodstock ha la finala custà 2,7 milliuns dollars, dals quals Rosenman e Roberts han finanzià la gronda part. Rosenman e Roberts han er organisà e finanzià il provediment, per gronda part gratuit, dals stgars 400 000 visitaders. Ultra da quai han ina part da las mangiativas e dal provediment medicinal sco er ils musicists stuì vegnir manads natiers cun helicopters, perquai che tut las vias d’access eran stuppadas. Finanzialmain è il festival l’emprim sa mussà sco nunsuccess. Tenor indicaziun dals organisaturs stevan els là suenter la fin dal festival cun in minus da 1,3 milliuns dollars. La banca ha tratg en consideraziun da relaschar envers la Woodstock Ventures ina decleranza d’insolvenza; quai avess muntà che blers musicists avessan pers lur gaschas ed ils furniturs la gronda part da lur pretensiuns. Per prevegnir a quai èn ils geniturs bainstants da John Roberts sa gidads cun in credit, il qual Robert e Roseman han stuì pajar enavos sur onns.
Pauc suenter la fin dal festival è il duo Lang/Kornfeld vegnì bittà sut squitsch da la famiglia Roberts or da la Woodstock Ventures, e quai cun in’indemnisaziun da mintgamai 31 750 dollars. Suenter che lur participaziuns eran vegnidas sbursadas, n’eran Lang/Kornfeld pia betg pli participads a las entradas da dretgs e licenzas. Las tantiemas per il film da Woodstock, ch’ha gudagnà in Oscar e che vala sco in dals films documentars cun il pli grond success insumma, ha muntà per ils dus societaris restants Rosenman/Roberts be 10 %. Ils ulteriurs 90 % èn ids a Warner Bros., al producent Bob Maurice sco er al reschissur Michael Wadleigh. Per la commerzialisaziun dal soundtrack dal film han Rosenman/Roberts survegnì sulettamain 0,5 %, damai che Ahmet Ertegun, il mainafatschenta dad Atlantic Records, aveva segirà ordavant ils dretgs per 25 000 dollars.
Anc il 1974 sa preschentava la situaziun finanziala uschia che la venditas dals bigliets e l’utilisaziun dals dretgs avevan manà en tut ad entradas da 3,3 milliuns, entant che las expensas totalas muntavan a 3,4 milliuns. Cun agid da las entradas da licenza or dal film e da divers albums han ils debits da la Woodstock Ventures alura definitivamain pudì vegnir liquidads fin il 1980. Dapi lura gudognan Rosenman/Roberts e Michael Lang – ch’è puspè entrà en la firma a chaschun d’in concert da giubileum cun ina participaziun da minoritad – milliuns cun Woodstock (merchandising, dretgs da maletg e da tun). Il pli grond concessiunari d’artitgels per fans Live Nation Merchandise ha per exempel generà tscherts onns tranter 50 e 100 milliuns dollars be cun products da Woodstock.
Decurs dal festival
Venderdi
Tenor il plan da l’organisatur Michael Lang è l’emprim di dal festival stà sut l’ensaina da la musica da folk e country. A las 17:07 uras ha Richie Havens, in musicist da folk ch’era fin qua vaira nunenconuschent, avert il festival. El ha remplazzà Sweetwater che n’eran betg anc arrivads. Havens ha survegnì grond applaus ed ha sunà intgins ulteriurs tocs fin che ses repertori è stà a fin. La finala ha el improvisà ina versiun dal spiritual ‹Motherless Child›, al qual el ha agiuntà ina strofa cun repeter cuntinuadamain il clom «Freedom». Quest toc è daventà in hit internaziunal. Che Havens haja sunà trais uras, sco che quai vegn sugerì en il film, n’è però betg correct. El ha sunà indesch tocs en ca. 45 minutas.
En il fratemp eran Sweetwater arrivads per helicopter ensemen cun Swami Satchidananda. Sweetwater eran stads da l’avis che Woodstock saja in ulteriur festival da grondezza mediocra ed èn stads stuts da las massas da glieud. Lur instruments eran gia vegnids endrizzads avant il concert da Havens, ma senza ch’igl avess gì lieu insacura in soundcheck. Suenter il pled d’avertura da Swami Satchidananda han els sunà lur set da 45 minutas, cun il qual els èn stads fitg malcuntents. Silsuenter hai cumenzà a plover e Bert Sommer ha dà ses concert ensemen cun ses ghitarrist da studio Ira Stone. Els han sunà diesch chanzuns, tranter quellas il toc ‹Jennifer›, deditgà a Jennifer Warnes, ed il cover da Simon and Garfunkel ‹America›. Enten far notg è sa preschentà Tim Hardin che viveva da quel temp a Woodstock e dal qual la carriera pareva gia dad ir vers la fin. El e sia band han sunà tocs sco ‹Misty Roses› ed ‹If I Were a Carpenter›. Tar quest ultim è la vusch da Hardin rutta pliras giadas, quai ch’è probablamain d’attribuir al consum da drogas.
Sinaquai è sa preschentà il giugader da sitar indic Ravi Shankar. Avant Woodstock aveva quel gia sunà a chaschun dal Monterey Pop Festival. Woodstock dueva però esser l’ultim concert dal mentor da George Harrison a chaschun da festivals da quest gener; el dischapprovava pli e pli fitg il consum da drogas avert dals hippis e lur tenuta envers l’India che s’exprimiva p.ex. en partis da camasutra cun hasch. Vers las 22:30 uras ha el stuì terminar ses concert pervi da la ferma plievgia.
Tenor il plan da John Morris avess gì da sunar silsuenter l’Incredible String Band. Quels han però refusà da sunar en la plievgia, uschia ch’ins ha spustà lur concert sin l’auter di. Enstagl è sa preschentada la chantadura da folk Melanie, ch’aveva da quel temp be 22 onns. Sco ch’ella ha ditg pli tard haja ella gì l’impressiun d’esser stada quel mument la suletta che n’era betg sut l’influenza da drogas. Ella enconuscheva bain tut ils auters artists or da las medias, ma n’era anc mai vegnida en contact per propi cun ils ‹gronds›. Betg be perquai saja ella stada fitg gnervusa durant ses concert. Melanie ha sunà sias duas chanzuns ‹Beautiful People› e ‹Birthday of the Sun›; durant sia preschentaziun muveva il public en il tact da la musica las chandailas ch’eran vegnidas repartidas enten far stgir. Quest mument ha ella pli tard retegnì en sia chanzun ‹Lay Down (Candles in the Rain)› ch’è avanzada l’onn proxim fin sin plaz quatter da la parada da hits americana.
Alura è sa preschentà l’artist Arlo Guthrie, il figl da Woody Guthrie, che derivava medemamain da la scena da folk. El ha sunà il toc da Bob Dylan ‹Walking Down the Line›, ‹Amazing Grace› e si’atgna chanzun ‹Coming into Los Angeles›, durant la quala el è vegnì interrut curt d’ina annunzia da Jerry García. Er Arlo Guthrie steva apparentamain sut influenza da drogas; sco ch’in aspectatur è sa regurdà pli tard haja ses concert er cumpiglià in monolog «davart insatge che tractava d’in farao». Ultra da quai ha Guthrie ditg cun ses statement «New York State Thruway is Closed, Man» ina da las pli famusas frasas dal festival.
Il headliner e punct culminant da l’emprima saira è stada Joan Baez. La chantadura ch’era il sisavel mais en speranza ha profità da la chaschun per raquintar da ses consort empraschunà David Harris e da preschentar la chanzun ‹Joe Hill›. Sinaquai ha ella mess davent la ghitarra ed ha chantà ‹Swing Low, Sweet Chariot›. Cura ch’ella ha finì ses concert cun ‹We Shall Overcome› ha cumenzà in urizi da chalur cun precipitaziuns da bundant 120 mm entaifer radund trais uras.
Sonda
Durant ils proxims dus dis dal festival è la musica da rock stada en il center. L’emprim concert la sonda, a partir da las 12:15 uras, ha dà la band relativamain nunenconuschenta Quill. Lur preschentaziun na cumpara betg en il film, damai ch’il vial dal tun n’era betg sincronisà cun ils maletgs. Il proxim ch’è sa preschentà, John Sebastian, n’era insumma betg vegnì engaschà per il festival, mabain aveva Wavy Gravy scuvert casualmain davos la tribuna. Sebastian, vestgì en la batica caracteristica dal temp dals hippis, ha ditg pli tard ch’el saja stà talmain sut l’influenza da drogas ch’el na saja betg stà bun da refusar l’invit da sa preschentar davant il public. Vegnind sin tribuna, accumpagnà be cun ina ghitarra acustica, ha el supplitgà il public: «Charezzai simplamain tut ils umans enturn enturn e cun turnar prendai cun vus in pau rument.» Sia curta preschentaziun cun ina sort rap, il qual ha – pervi da ses stadi psicadelic – bunamain prendì la furma d’ina parodia sin ina conversaziun tranter hippis, ha il public quità a moda entusiasmada. Emblidond tuttenina passaschas dal text, ha el chalà da sunar ghitarra e clamà en la gronda fulla: «Gidai mai!» Quai ha il public fatg ed uschia è el vegnì da terminar a moda correcta ses toc.
Alura è suandà in concert spontan da Country Joe McDonald ch’era arrivà quel di sco aspectatur e che dueva pir sa preschentar l’auter di cun sia band Country Joe and the Fish. El è sa mussà vaira surstà da la massa da glieud. Suenter avair ditg als organisaturs ch’el n’haja nagina ghitarra, al han ins procurà ina Yamaha FG 150 ed al ha tramess cun quella sin tribuna. Durant las emprimas quatter chanzuns ha McDonald gì l’impressiun ch’il public na saja betg propi attent. Sinaquai ha el sbragì en il public: «Gimme an F». Sinaquai èn tuttas conversaziuns stulidas e la massa al ha clamà enavos «F». Suenter avair finì ils ulteriurs bustabs «U», «C» e «K» ha el dumandà pliras giadas «What’s that spell?» Sinaquai ha el sunà ses hit ‹I-Feel-Like-I’m-Fixin’-to-Die Rag› e terminà cun success sia preschentaziun.
Igl è suandada la Keef Hartley Band ch’era gist londervi da sa sviluppar vers il jazz-rock. Abstrahà da lur battarist Keef Hartley, ch’è sa preschentà sco adina en vestgadira d’Indian, èsi stà per la band britannica l’emprim concert en ils Stadis Unids. Damai che la band è d’udir ni en il film ni sin in dals albums, èsi reussì pir il 2004 a Keef Hartley da survegnir tras in fan ina registraziun dal concert. Santana, ch’èn sa preschentads sco proxims sin tribuna, avevan gist terminà da registrar lur emprim album ed eran anc vaira nunenconuschents. Lur toc ‹Soul Sacrifice› cun il solo da battaria da Michael Shrieve – cun 20 onns il pli giuven musicists da l’entir festival – vala sco in dals puncts culminants dal festival. Quai tant pli ch’ins ha collià en il film a moda reussida il cumenzament ritmic dal toc cun la massa che cloma en il chor «No Rain» e pitga sin da tuttas sorts objects. L’album Santana ch’è cumparì curt suenter il festival è avanzà, betg il davos pervi da lur concert fulminant a Woodstock, en ils top 5 da la parada dad albums dals Stadis Unids.
Alura è suandà il concert da l’Incredible String Band che dueva gia sa preschentar il venderdi, ma ch’aveva refusà da sunar en la plievgia pervi dals instruments amplifitgads a moda electrica. Suenter Santana spetgava il public ulteriura ‹musica dira›, ma ha enstagl stuì sa cuntentar cun psychedelic folk en la chalira dal suentermezdi. Uschia dueva quai esser il sulet concert ch’è ì a fin senza ch’il public dumondia d’anc sunar in toc. L’Incredible String Band na cumpara ni en il film ni sin l’album. Il manager da la band Joe Boyd è perquai stà da l’avis ch’ins haja manchentà ina chaschun cun spustar il concert dal venderdi sin la sonda.
Alura è sa preschentà in dals headliners dal di, la furmaziun da blues Canned Heat. Dus dis avant, sin la tribuna dal Fillmore West, avevi anc dà ina dispita tranter il ghitarrist ed il bassist da la band, uschia ch’els han stuì integrar en la band in nov ghitarrist, Harvey Mandel, per pudair cuntinuar la turnea. Damai ch’els n’avevan gnanc gì temp d’exercitar, ha il battarist e bandleader da pli tard, Adolfo ‹Fito› de la Parra, refusà a l’entschatta da vulair sa preschentar al festival, ha la finala però tuttina sa laschar persvader da dar il concert. La band è arrivada al lieu a medem temp sco ils roadies, als quals igl era reussì da sa manevrar en camiun cun l’entir equipament tras il caos. Per il tschancun tranter New York ed ils Catskills han els duvrà 13 uras (normalmain duas fin trais uras). La band ha sunà durant la rendida dal sulegl ed è vegnida celebrada dal public sco strusch in’autra durant il festival. Lur chanzun ‹Going Up the Country› ha cuntanschì gist quell’emna plaz 1 da la parada da hits americana ed è pli tard daventada l’imni inuffizial dal festival.
Silsuenter è sa preschentada Mountain, la band da Leslie West. Quella era gist vegnida fundada ed aveva pir sunà quatter giadas live. Igl è suandà il concert da Grateful Dead. Quel ha cumenzà cun ‹St. Stephen›, ma ha bainbaud stuì vegnir interrut da la band pervi da problems cun ils moniturs. Pervi da la plievgia durant il concert duai la band avair survegnì pliras electrisadas tras lur instruments. Jerry García è sa mussà malcuntent cun il concert ed er blers fans èn stads da l’avis che la band haja gia sunà meglier. Damai ch’ins n’ha betg resguardà Grateful Dead en il film e sin l’album, n’èsi a blers ditg betg stà enconuschent che la band saja insumma stada da la partida. Er il proxim concert dal co-headliner Creedence Clearwater Revival na cumpara ni en il film ni sin l’emprim album, damai che John Fogerty e la firma da plattas Fantasy han refusà quai. Fogerty era da l’avis che lur concert na saja betg stà bun avunda, plinavant era be ina pitschna part dal public insumma anc alert ed ultra da quai aveva la band da cumbatter cun problems tecnics.
Alura è suandada Janis Joplin. Er ses concert han blers valità sco betg uschè bun; l’engaschament da la band haja mancà ed uschia na saja Joplin betg stada abla da far resortir sco usità si’explosivitad. Ses concert n’è medemamain betg vegnì integrà en il film e l’album. En il fratemp è quel cumparì (en la retscha ‹The Woodstock Experience›, cf. las indicaziuns a la fin da quest artitgel) e pussibilitescha in maletg in pau pli differenzià. Durant ses concert ha Joplin fatg ina remartga davart il moviment da hippis ch’è suenter adina puspè vegnida citada: «Pli baud eran nus be paucs, oz datti massas e massas e massas da nus.»
Tard viaden la notg è suandà il concert da Sly and the Family Stone. Quel vegn considerà sco in dals puncts culminants dal festival e da l’entira carriera da Sly Stone, e quai cumbain ch’era quel ha gì lieu, sco blers auters, durant ch’i pluveva.
A las 5:00 uras da la damaun è sa preschentada la band britannica The Who. Il manager da quella ha l’emprim refusà da laschar sunar la band senza pajament anticipà. Pir cur che l’organisatur Mike Lang ha smanatschà da laschar derasar quai tras microfon ha el dà suenter. Lur concert ch’è vegnì enconuschent pli tard tras il film ha cuntegnì intgins tocs or da lur album dubel ‹Tommy› ch’era cumparì il zercladur. Durant che The Who sunavan èsi vegnì tar intginas scenas violentas. Il ghitarrist Pete Townshend ha stuschà in um da camera giu da la tribuna, perquai che quel era apparentamain vegnì memia datiers dal chantadur Roger Daltrey. Ultra da quai ha Townshend pitgà l’enconuschent activist da la sanestra radicala Abbie Hoffman cun la ghitarra, cura che quel vuleva far al microfon in’annunzia en connex cun l’arrestaziun da John Sinclair. Pli tard ha Townshend ditg ch’el saja atgnamain ì dal tuttafatg d’accord cun Hoffman areguard l’arrestaziun da Sinclair. Terminà il concert ha Townshend cun ses ritual usità da far ir en tocs sia ghitarra e da bittar quella en il public.
I a fin è quest segund di, ch’è stà fitg lung pervi dals numerus temps da spetga chaschunads tras la plievgia, cun Jefferson Airplane. Els han cumenzà a sunar curt suenter ch’il sulegl era levà. La chantadura Grace Slick ha annunzià che la band vegnia a sunar in pau «Morning maniac music» («musica per ils nars da la damaun»). Tranter auter han els preschentà per l’emprima giada la chanzun ‹Volunteers› ch’è cumparida sis mais pli tard sin l’album da medem num.
Dumengia
L’ultim di da Woodstock ha cumenzà cun il concert da Joe Cocker. Cun il cover dals Beatles ‹With a Little Help from My Friends›, ch’era gia cumparì l’onn avant sin platta, ha Cocker gì l’emprim grond success da sia carriera. Suenter quest concert hai dà in ferm urizi. Silsuenter è sa preschentà sin tribuna il farmer Max Yasgur, sin ils champs dal qual aveva lieu il festival. El ha engrazià als aspectaturs ch’els al gidian da cumprovar al mund insatge. Ils visitaders dal festival hajan mussà tenor el ch’i saja pussaivel ch’in mez milliun umans sa radunia a moda paschaivla, be per sa divertir e tadlar musica. Yasgur ha pretendì che quai saja la pli gronda fulla da glieud che saja insumma sa radunada insacura en in lieu.
Alura è suandada la preschentaziun da Country Joe and the Fish, ils quals eran vegnids engaschads l’ultim mument per remplazzar Jethro Tull. Er sche la band aveva gia sunà il 1967 al Monterey Pop Festival, ha Woodstock muntà la culminaziun da lur carriera. Danovamain han els sunà il ‹I-Feel-Like-I’m-Fixin’-to-Die Rag›. Vers las 20:15 è suandà in ulteriur punct culminant, numnadamain il concert da Ten Years After. Damai che la plievgia aveva midà l’umiditad da l’aria, ha la band stuì interrumper l’emprima chanzun ‹Good Morning Little School Girl› suenter ca. ina minuta per accordar da nov las ghitarras. Suenter il set regular è suandà sco supplement ‹I’m Going Home›, cun in sola da bunamain diesch minutas dal chantadur e ghitarrist Alvin Lee. Igl è quai stà il sulet toc da lur concert che la crew da film ha registrà. Quella aveva cumenzà a filmar cun trais cameras, da las qualas ina è stada ord funcziun durant la segunda mesadad dal toc. Per la versiun dal film cun trais maletgs han ins perquai per part fatg diever da la versiun reflectada da la camera dretga per serrar la fora.
Vers las 22:00 uras han sunà The Band. Lur concert davant las grondas massas da glieud a Woodstock e duas emnas pli tard a l’Isle of Wight Festival, nua ch’els han sunà ensemen cun Bob Dylan, als ha inspirà a la chanzun ‹Stage Fright› (‹avair la tremblitga›). Vers las 01:30 uras èn suandads Blood, Sweat & Tears che valevan sco in dals headliners. Tenor l’opiniun dal manager da la band n’avess lur concert betg duì cumparair en il film, damai ch’ils 7500 dollars che la band haja retschet saja stà memia pauc per conservar il concert per il futur. Als umens da camera èsi però reussì da filmar l’emprim toc, ‹More and More›, avant ch’ins als ha stgatschà da la tribuna.
Cumbain ch’il proxim concert da Johnny Winter è vegnì filmà, na cumpara quel betg en il film documentar. Ses manager era vegnì en conflict cun la crew da film, la quala ha la finala refusà d’integrar quel cun l’argumentaziun che quel saja stà «memia curius». Vers las 03:00 uras èn suandads Crosby, Stills and Nash. Lur concert, durant il qual er il nov commember da la band Neil Young è sa preschentà sin tribuna, è stà pir il segund en la nova cumposiziun. La band ha sunà dus sets. Cumenzà hani cun la suite dad otg minutas ‹Judy Blue Eyes› che tracta da la fin da la relaziun tranter Stephen Stills e Judy Collins. Ultra da quai han els sunà cun ‹4 + 20› in toc che dueva pir cumparair sin lur album dal 1970 ‹Déjà Vu›.
Alura è suandada la Butterfield Blues Band. Suenter ina pausa da studio era quella sa furmada da curt da nov. En la band da Paul Butterfield ha er sunà Buzzy Feiten, per il qual il concert da Woodstock è stà l’emprima preschentaziun professiunala insumma. Ina band ch’è pir vegnida enconuschenta ad ina vasta publicitad cun lur concert è stà Sha Na Na. Quella cumenzava gist a s’etablir en la scena da rock’n’roll americana ed è stada la suletta da tut ils interprets ch’han sunà al festival che n’aveva anc nagina contract da platta.
A las 09:00 uras – bain chapì glindesdi en damaun, cura ch’il festival dueva gia daditg esser a fin – è la finala sa preschentà Jimi Hendrix ch’era vegnì engaschà sco punct culminant da l’entir festival. Per il festival aveva Hendrix furmà ina nova band: Gypsy Sun & Rainbows cun Mitch Mitchell (battaria), ses vegl ami or da l’armada Billy Cox (bass), Larry Lee (ghitarra ritmica) e dus percussionists. Hendrix ha tranter auter sunà il titel ‹The Star-Spangled Banner›, si’interpretaziun da l’imni naziunal dals Stadis Unids sco appel a la pasch en vista a la Guerra dal Vietnam, en la quala el ha imità cun la ghitarra la ramur da rachetas e la mort dals schuldads e civilists. Cun ils tocs da Hendrix ‹Purple Haze›, ‹Villanova Junction› e ‹Hey Joe› è il festival ì a fin glindesdi a las 11:10 uras avant in dumber restant da radund 35 000 visitaders.
Elecziun da las bands
Responsabel per l’elecziun da las bands (line-up) è stà Michael Lang, e ses collavuratur ch’ha engaschà las bands (booker) è stà John Morris. Sco collavuratur da Bill Graham, ch’era da quel temp in dals pli impurtants managers da musica, era Morris sez avanzà ad in’impurtanta persuna en la scena da musica. John Morris ha attribuì a moda essenziala a la concepziun e realisaziun dal festival da Woodstock. Gia baud ha el fatg part dal comité d’organisaziun ed ha engaschà ils artists, ils quals el enconuscheva quasi tuts persunalmain, per lur concerts.
Perquai ch’i mancava als organisaturs reputaziun ed experientscha èsi schizunt stà grev per Morris da pudair engaschar las bands. Las agenturas dals artists ed ils managers da las bands na vulevan betg sa laschar en sin il risico da collavurar cun organisaturs talmain nunenconuschents. Quai ha segiramain furmà il motiv principal, daco che blers dals gronds stars da la cultura da rock e pop da quel temp – The Beatles, Bob Dylan, The Rolling Stones, Blind Faith, The Doors, sco er artists nairs sco James Brown u Aretha Franklin – n’èn betg stads preschents. Sper The Who, Janis Joplin e Jimi Hendrix n’èsi strusch reussì d’engaschar top acts. Per egualisar la sceptica dals managers ed agents ha Woodstock Ventures en la persuna da Michael Lang per part dublegià las gaschas.
A la fin dals quints han pudì vegnir engaschadas per il festival 38 bands. Avant il festival hai dà intginas disditgas, per exempel da la Jeff Beck Group ch’era sa schliada curt avant. Ad intginas bands n’èsi betg reussì d’arrivar tras il chaos da traffic fin a Bethel. Ed Iron Butterfly sesevan en in hotel a New York e spetgavan ch’in helicopter als vegnia a prender, ma quel n’è mai arrivà. Sco che mussan ils emprims placats dal festival, duevan er sunar The Moody Blues; ma quels èn vegnids engaschads per l’occurrenza politica Socialist Rally a Paris ch’ha gì lieu a medem temp. Els han laschà decider ina munaida ed èn viagiads a Paris, quai ch’els han deplorà pli tard. Er a Joni Mitchell n’èsi betg reussì da sa participar sco planisà al festival. Sinaquai ha ella scrit a chasa davant la televisiun l’imni ‹Woodstock› che dueva vegnir in hit mundial, betg il davos er en las versiuns da Crosby, Stills, Nash & Young e da Matthews Southern Comfort, la band da Ian Matthews.
Tecnica
Tribuna
La tribuna principala ha concepì Steve Cohen, e quai cumplettamain or da lain. Ins l’ha installà en direcziun ost-vest, uschia ch’ils musicists avevan la levada dal sulegl en il dies. La tribuna mesirava 20 meters × 15 meters × 5 meters e disponiva amez d’ina tribuna radunda ch’era montada sin rollas. Entant che la band che sunava gist occupava la part davant, dueva la part davos servir a montar e demontar ils instruments; en questa moda sa laschava la tribuna rotar suenter la fin d’in concert per 180 grads e las pausas duevan vegnir reducidas ad in minimum. Ma en la planisaziun han ins sutvalità il pais da l’entira tecnica da musica, uschia che las rollas èn rutas gia l’emprim di. Perquai èn ins returnà al sistem convenziunal cun pausas tranter mintga band. Davos la tribuna han ins endrizzà in sectur da backstage per ils musicists ed il team dals organisaturs. Per ils represchentants da las medias avev’ins erigì tranter la tribuna ed il public ina paraid da lain da trais meters autezza. Sur la tribuna ed ils tetgs dals ulteriurs edifizis avev’ins stendì grondas tailas da vela. La construcziun da la tribuna e l’installaziun da la tecnica d’illuminaziun ha surpiglià il designer da glisch e directur tecnic E.H. Beresford ‹Chip› Monck. Monck era gia stà responsabel per la tecnica da tribuna e d’illuminaziun dal Monterey Pop Festival e da la gronda part da las ulteriuras grondas occurrenzas da concert en ils Stadis Unids e disponiva d’in team versà.
Sper la gronda tribuna principala hai er dà ina tribuna pitschna resp. libra, l’Alternative Stage. Quella avevan endrizzà ils commembers da la Hog Farm ed ella steva a disposiziun a tgi che vuleva. Joan Baez ha sunà l’emprim durant 40 minutas sin la tribuna laterala avant che sa preschentar sin la tribuna principala.
Tecnica da tun e da glisch
Da vart dretga e da vart sanestra da la tribuna principala sa chattavan mintgamai ina puntanada da metal d’in’autezza da 21 meters. Sin quella eran plazzads ils autpledaders principals sco er gronds reflecturs. Sur l’entir terren e fin sin las collinas avev’ins repartì en tut 16 zonas d’amplificaturs per pudair proveder er las parts allontanadas cun musica.
Il sistem da tun, ch’era vegnì concepì per 200 000 aspectaturs, han sviluppà, construì e manischà Bill Hanley e sia firma Hanley Sound. Hanley vala sco pionier e ‹bab› dal sound da festivals. Per Woodstock ha Hanley sviluppà e construì or da lain cruschà che vegniva duvrà per la construcziun da bastiment boxas d’autpledaders ch’eran 180 cm autas, 90 cm ladas e 100 cm profundas e che pasavan mintgina 500 kg. In autpledader consistiva mintgamai da duas boxas da bass ch’eran plazzadas sut in pèr corns ad auta frequenza d’atgna construcziun. En ina distanza da ca. 20 meters da la tribuna principala sa chattava amez ils aspectaturs ina plattafurma cun tecnica da tun e pult da maschadar.
Davos la tribuna, sin in camiun, sa chattavan ils apparats da registraziun. A disposiziun stevan dus magnetofons ad otg vials che cumplettavan in l’auter e che garantivan uschia ina registraziun da tun nuninterrutta er cura ch’i vegniva midà en in lieu il spol dal bindel magnetic. Da midar il spol era necessari mintga 20 fin 25 minutas, damai ch’in bindel pudeva registrar maximalmain 30 minutas da musica. In vial serviva a sincronisar il tun da las cameras per il film, in segund a registrar l’applaus dal public; uschia èn restads al tecnicist dal tun Eddie Kramer ed a ses assistents sulettamain sis vials da tun per registrar la musica. Tar artists che sa preschentavan persuls cun ghitarra acustica stevan pia a disposiziun vials separats per registrar la vusch e l’instrument. Er tar Jimi Hendrix èsi per exempel stà pussaivel da duvrar in vial per la battaria, in per la percussiun, in per la vusch, in per la ghitarra ed in per il bass. Ma tar bands cun dapli che sis funtaunas da tun eri necessari d’unir plirs instruments sin in vial.
Durant ils concerts han ins per part fatg diever d’in nov sistem da microfons ch’era vegnì sviluppà dals tecnicists da la band Grateful Dead per lur wall of sound: in chantadur survegniva montà sin in pe dus microfons ch’eran colliads in cun l’auter e che servivan a supprimer l’accuplament reactiv en cas d’ina gronda intensitad dal tun. Ma quest proceder reduciva er in pau la qualitad dal tun, uschia ch’ins n’al ha betg applitgà tar tut ils artists. Pli tard han ins insumma desistì da questa tecnica.
Electricitad
Per l’entir provediment d’electricitad è stà responsabel la Pantel Electric Company da South Fallsburg ch’aveva pudì sa segirar quest’incumbensa duas emnas avant il festival. Tar las lavurs ch’ins era anc londervi da terminar cun tutta forza cura ch’il festival ha cumenzà han tutgà la colliaziun dals 40 stans d’alimentaziun, ina sort kino al liber, bischlas exteriuras per il sectur da camping sco er l’illuminaziun da las vias sin l’entir terren. Il schef da la firma era s’installà cun sia rulotta directamain sper la tribuna, per endrizzar là sia centrala da commando. Ins ha lavurà en dus servetschs da mintgamai 25 umens. Adina puspè hai dà stretgas tar il provediment da material, il qual stueva savens vegnir manà natiers directamain da New York City.
Provediment
Sin tut ils secturs dal provediment han ils organisaturs gì da batter cun difficultads. Suenter ils uradis era la situaziun al lieu per part catastrofala, uschia ch’il guvernatur dal stadi da New York, Nelson Rockefeller, ha tschertgà la dumengia en damaun il contact cun l’organisatur Michael Lang. Rockefeller planisava da trametter al festival ina divisiun militara da 10 000 umens. Lang è bain vegnì da prender or dal chau quai al politicher, ma n’ha betg pudì evitar ch’il circul Sullivan County proclameschia il stadi d’urgenza. A la fin ha l’US Army stuì vegnir nà da la Stewart Air Force Base vischinanta cun provediment e medis d’urgenza e sgular cun pazients en ils ospitals vischinants.
Alimentaziun
Oriundamain era l’interpresa da catering Food for Love responsabla sco suletta per distribuir mangiativas; igl era previs che quai succedia en colliaziun cun la vendita resp. controlla da las cartas d’entrada. Ma la finala n’era blera glieud betg en possess da bigliets, las vias per furniziuns supplementaras eran stuppadas ed ils collavuraturs da la firma han, tuttavia confurm al spiert dal festival, er cumenzà a reparter mangiativas a persunas senza bigliet. Be l’emprim di èn vegnids consumads 500 000 hamburgers e hot dogs. E la sonda en damaun eran las reservas da Food for Love consumadas dal tuttafatg. La populaziun da Bethel e da las vischnancas vischinantas è sa gidada cun vender lur products agrars al public – per part per pretschs orrents e per part cun reparter fitg bunmartgà grondas quantitads da schuppa e da sandwichs. Medemamain ha la communa da hippis Hog Farm cun lur manader Wavy Gravy endrizzà cuschinas libras ch’han producì grondas quantitads da mangiativas e repartì quellas a la glieud.
Provediment medicinal
Ils abitants da la Hog Farm han er provedì il grond dumber d’unfrendas da drogas e sustegnì en lur ulteriura lavur ils radund 50 medis ch’èn vegnids transportads natiers posteriuramain cun helicopters. Tut en tut èn stadas necessarias 5162 mesiras medicinalas, da quai 797 en connex cun il consum da drogas; durant l’entir festival è vegnì vendì e consumà avertamain mescalin e LSD. Daspera han ils medis stuì s’occupar da tagls pervi da las bleras buttiglias da vaider che giaschevan enturn e s’occupar d’arsentadas dal sulegl e da culps da chalur. In giuven um che giascheva en ses satg da durmir è mort perquai ch’el è vegnì survesì d’in tractor.
Indrizs sanitars
Las 600 cabinas da tualetta ch’ins aveva endrizzà èn bainspert stadas fullanadas e derasavan in tuffien murdent. Per las pudair duvrar stuevan ils visitaders savens star en colonna pliras uras, uschia che blers han cumenzà a far lur basegns en las chaglias u simplamain sin las pradas. Bainbaud ha la glieud cumenzà a montar sezs tavlas che mussavan nua ch’igl era scumandà d’urinar per betg tschufragnar l’aua da baiver.
Recepziun
Las reportaschas globalas davart Woodstock e surtut il film documentar ch’è vegnì mussà en tut il mund han midà andetgamain l’image e la recepziun da la musica da rock e da ses protagonists e catapultà quels da la subcultura en la cultura da pop.
En la retrospectiva vegn il festival – sper sia valur artistica e muntada per l’istorgia sociala ch’è incontestada – però savens er recepì a moda critica areguard la furmaziun da mitus e legendas. Er en quest connex vegn attribuida ina muntada tut speziala al film documentar ch’è vegnì premià il 1971 cun in Oscar. Il criticher da film Roger Ebert scriva: «Igl è stà l’emprim film ch’ha dà ad in’entira generaziun ina vusch – e ch’ha fatg daventar Woodstock ina part dal mitus american.»
En il medem tun critic remartga il renumà schurnalist Alan Posener areguard Woodstock ch’il festival haja manifestà la cuntradicziuns da l’ideologia da hippi. Cun John Roberts e Joel Rosenman haja Lang chattà dus giuvens investiders ch’eran ids en il Wall Street Journal, «questa bastiun dal chapitalissem e dal conservatissem», a la tschertga d’ina pussaivladad d’investir. Ed el concluda perquai che la muntada legendara che Woodstock haja cuntanschì entaifer il moviment dals hippis saja la finala naschida «or dal spiert dal profit». En il medem senn manegia l’autur Frank Schäfer che Woodstock saja stà il punct culminant ed a medem temp la finiziun dal moviment da hippie; dal temp da Woodstock haja l’engaschament politic da quel cumenzà a sa perder pli e pli en l’escapissem ed il consum da drogas.
Commemoraziuns
Il 1979, a chaschun dal 10avel anniversari, ha gì lieu en il Madison Square Garden a New York City in concert al qual èn tranter auter sa participads Richie Havens, Taj Mahal, Country Joe and the Fish, Canned Heat, Jeff ‹Skunk› Baxter ed Elliott Randall (omadus anteriurs commembers da la band Steely Dan). Quest concert è er cumparì sin video sut il titel ‹The Celebration Continues – Woodstock ’79›.
Il 1994, per il 25avel giubileum, ha gì lieu a Saugerties, New York, il concert Woodstock II davant radund 350 000 aspectaturs. Sper bands pli novas sco Red Hot Chili Peppers, Green Day u Nine Inch Nails èn er stads da la partida Peter Gabriel e Bob Dylan e divers interprets ch’han gia sunà il 1969, sco Joe Cocker, The Band e Santana. Il 1999 è suandà il festival Woodstock III, durant il qual igl ha però er dà confruntaziuns violentas.
A Bethel sez regorda dapi il 1984 in monument al festival e ses participants. Il 2008 han ins installà al lieu il Bethel Woods Center for the Arts che porscha vastas exposiziuns en connex cun il festival. Ed il 2017 è il terren da 15 hectaras vegnì declerà sco monument cultural.
Publicaziuns
Film
Woodstock (1970), film documentar, 186 min.
Woodstock – The Lost Performances (1990), film documentar, 69 min.
Woodstock – The Directors Cut (1994), film documentar, 225 min.
Taking Woodstock (2009), film dramatic, 110 min.
Tun
Woodstock: Music from the Original Soundtrack and More (1970, Cotillion)
Woodstock 2 (1978, Cotillion)
Woodstock Diary (1994, Atlantic Records)
Woodstock: Three Days of Peace and Music (1994, Atlantic Records)
Woodstock 40 (2009, Rhino Records)
Ravi Shankar – At the Woodstock Festival (1972, World Pacific Records)
Jimi Hendrix – Live at Woodstock (1999, MCA)
Santana – The Woodstock Experience (2009, Sony BMG)
Janis Joplin – The Woodstock Experience (2009, Sony BMG)
Johnny Winter – The Woodstock Experience (2009, Sony BMG)
Jefferson Airplane – The Woodstock Experience (2009, Sony BMG)
Sly & The Family Stone – The Woodstock Experience (2009, Sony BMG)
Joe Cocker – Live at Woodstock (2009, A&M Records)
Annotaziuns
Litteratura
Joel Rosenman, John Roberts, Robert Pilpel: Making Woodstock – Ein legendäres Festival und seine Geschichte (erzählt von denen, die es bezahlt haben) orange-press, Freiburg 2009, ISBN 978-3-936086-42-3.
Michael Lang: The Road to Woodstock. Ecco/Harper Collins Publishers, New York, 2009, ISBN 978-0-06157-655-3.
Mike Evans, Paul Kingsbury (ed.): Woodstock – Die Chronik. Collection Rolf Heyne, Minca, 2009, ISBN 978-3-89910-419-6.
Elliot Tiber, Tom Monte: Taking Woodstock. Befreiung, Aufruhr und ein Festival. Edel, Hamburg, 2009, ISBN 978-3-941376-02-1.
Frank Schäfer: Woodstock ’69 – Die Legende. Residenz Verlag, St.Pölten-Salzburg 2009, ISBN 978-3-7017-3138-1.
Jörg Gülden: Woodstock – Wunder oder Waterloo? Eine Abrechnung von Jörg Gülden. Hannibal-Verlag, Höfen 2009, ISBN 978-3-85445-299-7.
Elliott Landy: Woodstock Dream. Teneues Buchverlag, Kempen 2000, ISBN 3-8238-5452-6.
Jan Feddersen: Woodstock. Ein Festival überlebt seine Jünger. Ullstein, Berlin 1999, ISBN 3-548-35834-9.
Wolfgang Tilgner: Open Air. Monterey – Woodstock – Altamont. Lied der Zeit Musikverlag, Berlin 1988, ISBN 3-7332-0038-1.
Elliott Landy: Woodstock Vision. Rowohlt, Reinbek 1984, ISBN 3-498-03829-X.
Colliaziuns
woodstock.com, pagina uffiziala dals organisaturs
Woodstock oz
40 onns Woodstock – debachel economic e mitus
Wolfgang Kraushaar: Sie hatten einen Traum, Die Tageszeitung, 17 d’avust 2002
|
roh_wiki_03454
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Woodstock
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
L'Associaziun internaziunala da las Fedaraziuns Atleticas (IAAF - International Association of Athletics Federations) è ina organisaziun internaziunala che coordinescha las federaziuns atleticas da l'entir mund. La sedia da la federaziun sa chatta a Monaco. La IAAF organisescha differentas arranschaments atletics, sco per exempel ils campiunadis mundials d'atletica en il liber u ils campiunadis mundials d'atletica en sala. Il president actual da la IAAF è il senegalais Lamine Diack.
Federaziuns continentalas
CAA - Africa
CONSUDATLE - America dal Sid
NACACAA - America dal Nord
AAA - Asia
EAA - Europa
OAA - Oceania
Links
Pagina d'internet uffiziala da la World Athletics
|
roh_wiki_03455
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/World_Athletics
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il World Wide Web (normalmain abrevià en WWW), era numnà la Rait, è in sistem d'informaziun che operescha sin l'Internet. Documents dal World Wide Web èn scrits en ipertext ed èn numnadas websites (q. v. d. lieu sin la Rait).
Trais standards defineschan co ins chatta (URL), co ins transmetta (HTTP) e co ins legia (HTML) in document dal World Wide Web. Las emprimas paginas èn vegnidas scrittas da Tim Berners-Lee e Robert Cailliau al CERN a Genevra.
|
roh_wiki_03456
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/World_Wide_Web
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il World Wide Web (era il "WWW") ei in sistem d'informaziun che operescha sigl Internet. Documents digl World Wide Web ein screts en Hypertext ed ein numnadas websites.
Treis standards defineschan co ins anfla (URL), co ins transmetta (HTTP) e co ins legia (HTML) in document dil World Wide Web. Las empremas paginas ein vegni screttas da Tim Berners-Lee e Robert Cailliau al CERN a Genevra.
|
roh_wiki_03457
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/World_Wide_Web_%28sursilvan%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
La Wyna è in flum da la Svizra cun 35 km lunghezza che cula tras il chantun Argovia.
Sper Suhr sbucca el en la Suhre.
|
roh_wiki_03458
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wyna
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wyoming (uffizialmain: State of Wyoming) è in stadi federativ dals Stadis Unids da l'America. Sia chapitala è Cheyenne. Sia populazuin munta a 544'270 abitants.
Geografia
Il stadi ha ina surfatscha da 253'348 km²
Colliaziuns
Pagina uffiziala
|
roh_wiki_03459
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Wyoming
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il lai da Wägital (tudestg: Wägitalersee) è in lai da la Svizra (chantun Sviz).
La surfatscha dal lai è 4.18 km² gronda.
Il flum principal è la Aa.
Glista da las citads e dals lieus enturn il lai da Wägital
Vorderthal
Innerthal
|
roh_wiki_03460
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/W%C3%A4gitalersee
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Wünnewil-Flamatt è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Sense.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03461
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/W%C3%BCnnewil-Flamatt
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Würenlingen è ina vischnanca politica svizra en il chantun Argovia.
|
roh_wiki_03462
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/W%C3%BCrenlingen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Würenlos è ina vischnanca politica svizra en il chantun Argovia.
|
roh_wiki_03463
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/W%C3%BCrenlos
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Xherdan Shaqiri ei in giugadur da ballapei ord la Svizra. El ei naschius ils 10 d‘october 1991 a Gnjilane (Cosovo). Dapi il favrer 2022 gioga el per Chicago Fire.
Equipas
FC Basel
Ils 12 da fenadur 2009 ha Shaqiri dau cun 17 onns siu debut per il FC Basel. Cun il FCB ha Shaqiri gudignau en treis sesiuns treis gadas la Raiffeisen Super League e duas gadas la cuppa svizra.
FC Bayern München
Per la sesiun 2012/2013 mida Shaqiri tier il FC Bayern. Leu gudogna el emprem il triple ed ella proxima sesiun il doubel.
Inter Mailand
Ils 9 da schaner mida Shaqiri tier Inter Mailand en l‘ Italia. Leu dat el denton mo 15 giugs avon ch‘el banduna puspei il club.
Stoke City
Suenter in miez onn en l‘Italia mida Shaqiri tier Stoke City ella Premier League.
FC Liverpool
Dapi fenadur 2018 gioga Shaqiri tier Liverpool. Cun l‘equipa ha el denter auter 2019 gudignau la Champions League e 2020 la Premier League.
|
roh_wiki_03464
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Xherdan_Shaqiri
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Yann Sommer era in giugader svizzer da ballape. Yann Sommer era il gol de la squadra naziunala da ballape da la Svizra.
|
roh_wiki_03465
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Yann_Sommer
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Yens è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Morges.
|
roh_wiki_03466
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Yens
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Yoda è ina figura fictiva da l'univers da Star Wars, creà da George Lucas. Cumparend per l'emprima giada en "L'Imperi cunterattatga" (1980), Yoda è in maister Jedi vegl e savì, enconuschent per sia maestria da la Forza e siu roll sco mentur tar generaziuns da Jedi. Cun sia apparientscha unica, sia maniera da discurrer inversa e sia saviezza profunda, Yoda è daventà in dals persunagis ils pli emblematics ed amads da la saga Star Wars.
Biografia dal Persunagi Yoda appartegna ad ina spezia misteriusa cun in num nunenconuschent. El ha vivì per circa 900 onns, giugond in roll crucial en l'istorgia dals Jedi e da la galaxia. Sco Grond Maister dal Cussegl Jedi, Yoda ha furmà numerus Jedi, dals quals intgins èn daventads figuras clav en l'istorgia galactica, sco Luke Skywalker ed Obi-Wan Kenobi.
Appariziuns e Roll en Star Wars Yoda cumpara en plirs films da la saga Star Wars, particularmain en la trilogia originala e la prelogia. El gioga in roll central en "L'Imperi cunterattatga", nua ch'el furma Luke Skywalker. En la prelogia, Yoda è preschentà sco in leader dal Cussegl Jedi, cumbattand cunter las forzas dal mal manadas da l'Imperatur Palpatine e ses emprendist, Dark Vador.
Impact Cultural e Popularitad Yoda è famus per sias citaziuns filosoficas, particularmain la frasa "Fa quai u lascha star. Na datti nagin empruament." Sia influenza s'extenda ordaifer l'univers da Star Wars, daventond ina figura populara en la cultura populara mundiala. Sia saviezza e siu stil da cumbat unic cun il saber da glisch han inspirà numerus fans ed artists.
Products Derivats e Merchandising La popularitad da Yoda ha manà a la creaziun da numerus products derivats, inclusiv figuras, giugarets, vestgadira, serre-cudeschs e objects da collecziun.
Eritadi ed Influenza Yoda cuntinuescha dad esser ina figura influenta en l'univers da Star Wars, cumparend en divers medias, inclusiv serias da televisiun, comics e gieus da video. Siu eritadi perdura tras las generaziuns, simbolisond la saviezza, la forza interiura e la maestria da sasez.
|
roh_wiki_03467
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Yoda
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Yverdon-les-Bains, savens era mo Yverdon, è ina vischnanca politica svizra dal chantun Vad. Ella è la chapitala dal district Jura-Nord vaudois.
|
roh_wiki_03468
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Yverdon-les-Bains
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il District da Nyon era in district svizzer dal chantun Vad.
Circuls enfin ils 31-12-2007
Circul da Molondin
Circul da Belmont-sur-Yverdon
Circul da Yverdon
Circul da Champvent
Vischnancas enfin ils 31-12-2007
Belmont-sur-Yverdon
Ependes
Essert-Pittet
Gossens
Gressy
Oppens
Orzens
Pomy
Suchy
Ursins
Valeyres-sous-Ursins
Chamblon
Champvent
Essert-sous-Champvent
Mathod
Montagny-près-Yverdon
Orges
Suscévaz
Treycovagnes
Valeyres-sous-Montagny
Villars-sous-Champvent
Vugelles-La Mothe
Bioley-Magnoux
Chanéaz
Chavannes-le-Chêne
Chêne-Pâquier
Cronay
Cuarny
Démoret
Donneloye
Mézery-près-Donneloye
Molondin
Prahins
Rovray (fusiun da Rovray ed da Arrissoules il 1 da schaner 2005)
Villars-Epeney
Yvonand
Cheseaux-Noréaz
Yverdon-les-Bains
|
roh_wiki_03469
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Yverdon_%28district%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Yvonand è ina vischnanca svizra en il chantun Vad en il district Jura-Nord vaudois.
|
roh_wiki_03470
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Yvonand
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Yvorne è ina vischnanca politica svizra en il chantun Vad en il district Aigle.
|
roh_wiki_03471
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Yvorne
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zaccaria Pallioppi (* 2 da matg 1820 a Schlarigna; † 3 da matg 1873 en il medem lieu) è stà in giurist, politicher e perscrutader dal rumantsch dal Grischun. Pallioppi ha er scrit e translatà poesias ed aforissems.
Vita
Zaccaria Pallioppi è naschì sco figl dal giurist e filolog Jon Pitschen e da sia dunna Chatrina, nata Zamboni. Cur ch’el aveva otg onns, è mort ses bab, nov onns pli tard sia mamma. Ils onns 1828 fin 1833 ha Pallioppi frequentà l’Institut à Porta a Ftan, silsuenter ha el cumenzà il 1832 in emprendissadi sco pastizier a Turin. Tranter il 1835 ed il 1841 ha el frequentà il gimnasi a Cuira. Lura ha el studegià giurisprudenza a Jena e Berlin. Qua è el er vegnì en contact cun la romanistica, oravant tut cun ils romanists Diefenbach e Diez.
Suenter ses return a Schlarigna ha el maridà il 1844 Ursina Mengia Vicedomini e lavurà sco advocat e mastral. Ultra da quai ha el occupà divers uffizis politics: tranter il 1855 ed il 1857 è el stà landamma, dal 1857 fin il 1859 deputà dal Cussegl grond dal Grischun e derschader da pasch. Il 1859 ha el bandunà il servetsch public ed è sa deditgà exclusivamain a ses studis filologics, en particular dal rumantsch ladin. Pallioppi è mort ils 3 da matg 1873 ed è vegnì sepulì ils 5 da matg sin il santeri da la baselgia San Gian sper Schlarigna.
Ovra
Linguistica
Cun l’‹Ortografia et ortoëpia del idiom romauntsch d’Engiadin’ota, compiledas per creschieus et scolars pü avanzos› ha Pallioppi stgaffì il 1857 l’emprima ortografia putera ch’è vegnida renconuschida generalmain. Il 1868 è cumparida sia ‹Conjugaziun del verb›. Ella ha dà a l’idiom da l’Engiadin’Ota in fundament scientific ed al ha segirà ina tscherta prioritad sco lingua da scrittira visavi ils auters idioms rumantschs.
Il 1858 ha Pallioppi cumenzà la lavur vi da si’ovra principala, il ‹Dizionari dels idioms romauntschs d’Engiadin’ota e bassa, della Val Müstair, da Bravuogn e Filisur›, ch’el n’ha betg pudì terminar. Cur ch’el è mort, era be la secziun fitg vasta dal bustab A pronta per la stampa. Dals auters bustabs existivan sbozs detagliads, dals quals ins pudeva vesair che Pallioppi considerava tut ils dialects rumantschs e ladins sco unitads organicas ch’el tractava uschè eguals sco pussaivel.
L’ediziun rumantsch-tudestga è vegnida cumplettada da ses figl, il reverenda Emil Pallioppi, e publitgada il 1895 en ina furma fermamain reducida ed adattada al diever pratic e betg als basegns da la scienza. Il 1902 è cumparida l’ediziun tudestg-rumantscha. Mintg’ediziun cumpiglia bunamain 900 paginas. In’ulteriura ovra cumplessiva, ‹Orts- und Eigennamen Rätiens›, è restada manuscrit.
Lirica
Sper sia lavur scientifica ha Pallioppi er cultivà la poesia lirica. Gia sco gimnasiast a Cuira era el stà il poet da la ‹Zofingia›. Influenzada è sia lirica oravant tut da la classica tudestga, ultra da Friedrich Schiller e Johann Wolfgang Goethe er da Friedrich Rückert ed August von Platen. Pallioppi cultivava surtut la furma. Sias poesias rimnadas èn cumparidas sut il titel ‹Poesias› I, II e III ils onns 1864, 1866 e 1868. Cun ses exempel d’ina lirica bain furmada ha el gì la speranza d’animar er auters en l’entir territori rumantsch, «pertge che mintga dialect ha sias proprietads appreziablas e gnanc in, enconuschì e cultivà duaivlamain, n’è inferiur a quel da l’Engiadin’Ota», sco ch’el ha constatà en si’emprima ediziun.
Las poesias da Pallioppi èn caracterisadas d’ina furma fitg elavurada. Oravant tut ha el ina predilecziun per il sonet. En l’ediziun dal 1866 deditgescha el in grond dumber da sonets a persunalitads da l’istorgia e cultura grischuna ladina, sco per exempel a Gian Fadri Caderas, Simon Caratsch, Conradin de Flugi, Philipp Gallicius, Gian Travers, Durich Chiampell e.a. Ulteriurs temas da la poesia da Pallioppi èn la natira, las stagiuns, flurs e festas, stailas e firmament. Passa 40 da las 93 poesias publitgadas èn translaziuns dal tudestg e talian.
Ultra da las poesias ha Pallioppi formulà sias experientschas da vita en aforissems. Quels èn vegnids publitgads suenter sia mort sut il titel ‹Gemmas› en las ‹Annalas› 13 dal 1899. Bleras da questas sentenzas derivan da Pallioppi sez, autras èn translatadas. Qua intgins exempels (transponids en rumantsch grischun):
Trais chaussa ch’ins bada per ordinari pir cur ch’igl è memia tard: il cussegl d’in ami, l’admoniziun d’in vegl ed il cumond da la conscienza.
Pasch cun sasez, è pasch cun l’entir mund.
Dal bun che nus possedain, na faschain nus betg grond cas; tant pli però dal bun che nus avain pers.
Il fim vegn adina ad esser pli grond ch’il fieu, sche quel s’alimentescha be da roma verda.
Betg di tut quai che ti sas, ma sappias tut quai che ti dis.
Quel che tema la mort, ha pers la vita.
Bibliografia
Filologia
Ortografia et ortoëpia del idiom romauntsch d’Engiadin’ota, compiledas per creschieus et scolars pü avanzos (1857) (Google Books, Internet Archive)
La conjugaziun del verb nel idiom romauntsch d’Engiadin’Ota (1868) (Google Books, Internet Archive)
Dizionari dels idioms romauntschs d’Engiadin’ota e bassa, della Val Müstair, da Bravuogn e Filisur con particulera consideraziun del idiom d’Engiadin’ota (1895) (Internet Archive)
Poesia
Poesias in part proprias, in part libramaing vertidas I (1864)
Poesias in part proprias, in part libramaing vertidas II (1866)
Poesias in part proprias, in part libramaing vertidas III (1868) (Google Books, Internet Archive)
Annotaziuns
Litteratura
Lebensbilder aus Bündens Vergangenheit; stampat separà or da la revista Rätia 1938/39, cumparì sco agiunta al Jahresbericht des Bündner Lehrervereins.
N.L.: Landamma Zaccaria Pallioppi, en: Chalender Ladin 22, 1923, p. 13–25.
A. Vital: Landamma Zaccaria Pallioppi, en: Annalas 15, 1901, p. 1–49.
Colliaziuns
Pallioppi, Zaccaria en il Lexicon istoric retic
|
roh_wiki_03472
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zaccaria_Pallioppi
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zachary Taylor (24 da november 1784 - 9 de fenedur 1850) è stad president dals Stadis Unids da l'America da 1849 a 1850.
|
roh_wiki_03473
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zachary_Taylor
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zagreb è la chapitala da la Croazia e la pli gronda citad dal pajais. L'onn 2011 dumbrava la citad 792'875 abitants.
|
roh_wiki_03474
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zagreb
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zeneggen è ina citad svizra en il chantun Vallais.
|
roh_wiki_03475
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zeneggen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zermatt è ina vischnaunca svizra en il chantun Vallais.
|
roh_wiki_03476
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zermatt
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zernez è ina vischnanca politica svizra en il chantun Grischun. Ella appartegna al circul Sur Tasna dal district da l'En.
Colliaziuns
Zernez en il Lexicon istoric retic
Brail en il Lexicon istoric retic
|
roh_wiki_03477
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zernez
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Ils Cimbers ein ina minoritad bavaresa. Oz appartegnan mo pli pliras melli persunas sin differentas inslas da lungatg ell'Italia su ellas regiuns da Venezia (provinzias Verona, Belluno e Vicenza), Trentino-Tirol dil Sid (provinzia Trient) e Frieul (provinzia Udine) a quella minoritad.
Quasi tuts che tschontschan cimbric discuoran era tudestg, talian, ladin ni furlan.
|
roh_wiki_03478
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zimbric
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Ziràn-Reschen (tudestg Zillis-Reischen) è ina vischnanca politica svizra en il chantun Grischun. Ella è situada en il circul Schons dal district dal Rain Posteriur.
|
roh_wiki_03479
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zir%C3%A0n-Reschen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zezras u Zir/Zizers è ina vischnanca svizra en il chantun Grischun en il district Landquart.
|
roh_wiki_03480
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zizers
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zofingen è ina vischnanca politica svizra en il chantun Argovia. Ella è situada en il district Zofingen.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03481
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zofingen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il District Zofingen (tudestg: Bezirk Zofingen) è in district dal chantun Argovia.
Vischnancas
|
roh_wiki_03482
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zofingen_%28district%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zug (lat. Tugium, tal. Zugo, fra. Zoug) è ina vischnanca politica e la chapitala dal chantun Zug en Svizra.
|
roh_wiki_03483
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zug
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zullwil è ina vischnanca politica svizra en il chantun Soloturn.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03484
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zullwil
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zumholz è ina vischnanca svizra en il chantun Friburg en il district Sense.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03485
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zumholz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zuoz è ina vischnanca politica svizra en il chantun Grischun. Ella appartegna al circul Engiadin'Ota dal district da Malögia.
Persunalitads
Gian Travers (1483-1563), reformatur ed um da stadi
Gian Pitschen Balastèr (1833–1894), scriptur
Clementina Gilly (1858–1942), scriptura, poetessa e translatura da litteratura
Colliaziuns
Zuoz en il Lexicon istoric retic
Annotaziuns
|
roh_wiki_03486
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zuoz
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il district da Zurzach (tudestg Bezirk Zurzach; era numnà Zurzibiet) è in district svizzer dal chantun Argovia che consista da la regiun Studenland en la part la pli nordorientala dal chantun ed il Surbtal.
Il district cumprenda 23 vischnancas politicas (Einwohnergemeinden).
Geografia
Il Zurzibiet s'extenda tranter Turitg e Basilea tar la confluenza da l'Ara cun il Rain. El cunfina cun la Germania en il nord e cun la regiun Fricktal en il vest. Pliras cunfinaris tudestgs traversan mintga di il Zurzibiet sin lur via a Baden u Turitg.
Sco pliras autras regiuns perifericas suffra er il Zurzibiet dapi l'entschatta dals onns 1990 da stagnaziun economica e depopulaziun. Per fermar quest svilup negativ ha l'associaziun da planisaziun da la regiun endrizzà la plattafurma «Zurzibiet».
Vischnancas
Colliaziuns
Portal d'internet da la regiun Zurzibiet
Uffizi districtual da Zurzach
|
roh_wiki_03487
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zurzach_%28district%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Zwieselberg è ina vischnanca politica svizra en il chantun Berna en il district Thun.
Colliaziuns
|
roh_wiki_03488
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zwieselberg
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Gondo-Zwischbergen (tudestg gualser: Zwischbärgu) è ina vischnaunca Svizra en il district Brig dal chantun Vallais. Tar questa vischnaunca tutgar era il bler pli enconuschent Gondo. La vischnanca sa situà en il sid dal Pass dal Simplon en la Val Divedro per nua che passa il flum Diverio ed la Chavorgia di Gondo (talian: Gole di Gondo) sa chatta sin la vischnanca.
Geografia
La vischnanca da Gondo-Zwischbergen giascha en la Val Divedro sin 855 m. s. m. per Gondo e 1'359 m. s. m. per Zwischbergen. Las vischnancas cunfiantas èn Simplon/Sempione, Antrona Schieranco (IT-VB), Bognanco (IT-VB), Ried-Brig, Saas Almagell, Trasquera (IT-VB) e Varzo (IT-VB). Il punct il pli aut da la vischnanca è il Monte Leone (3553 m).
Fracziuns da la vischnanca
Colliaziuns
La pagina da la vischnanca
|
roh_wiki_03489
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Zwischbergen
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Il sursilvan è in idiom rumantsch. Quel vegn discurrì en l’entir territori linguistic situà survart il guaud da Flem (perquai sur-selva = sur il guaud). L’intschess da diever dal sursilvan scrit cumpiglia sper la Val dal Rain Anteriur (Cadi, Lumnezia, Foppa) tradiziunalmain er Il Plaun (vischnancas da Trin, Domat, Razén e Panaduz). Ina particularitad entaifer il sursilvan furma il dialect tuatschin/medelin, en il qual èn sa mantegnids tratgs caracteristics dal rumantsch sursilvan vegl.
Situaziun linguistica en Surselva
Tenor la dumbraziun dal pievel da l’onn 2000 han 13 879 abitants (42,5 %) dal district Surselva da lezza giada inditgà il rumantsch sco meglra lingua. 17 897 persunas (54,8 %) han inditgà da duvrar la lingua en famiglia, en il mintgadi e/u a la lavur. En Val Lumnezia han 82 % declerà il rumantsch sco meglra lingua, en la Cadi 78,1 %, en la Foppa 48 % en la citad da Glion percunter be 29,9 %.
Origin dal sursilvan sco lingua scritta
L’emprim text sursilvan è vegnì scrit il 1611 dal refurmatur Stefan Gabriel en la furma dal sursilvan refurmà. Fin il 1900 existivan duas ortografias sursilvanas, ina catolica ed ina refurmada. L’emprim text sursilvan en la furma catolica è il Curt Mussament dal pader chaputschin Gion Antoni Calvenzano, medemamain dal 1611.
Atgnadads linguisticas en survista
Fonologia
Cuntrari als idioms da l’Engiadina ch’enconuschan anc ils vocals radunds /ü/ ed /ö/ ha gì lieu en il sursilvan ina delabialisaziun a /i/ ed /e/, cf. sursilvan mir ed egl vs. engiadinais mür ed ögl. Cun excepziun dal tuatschin n’enconuscha il sursilvan ultra da quai nagina palatalisaziun da /k/ a l’entschatta dal pled a tsch/ davant /a/, cf. casa cun /k/ vs. sutsilvan tgea, surmiran tgesa, vallader chasa e puter chesa, pronunziads tuts cun /tsch/ a l’entschatta dal pled.
Morfologia
Ina caracteristica che cumpara entaifer ils idioms rumantschs sulettamain en il sursilvan furma la finiziun -s da l’adjectiv masculin en posiziun predicativa: il Pieder Fluretg, maghers e secs. In auter tratg unic dal sursilvan è il fatg ch’il pronom che suonda il verb vegn be darar scursanì, pia gida el vs. gida’l; en quest punct suonda er il rumantsch grischun il sursilvan.
Sintaxa
En l’Engiadina stat davant in object direct la preposiziun a, en sursilvan (e rumantsch grischun) percunter betg: cf. has viu Peider? vs. puter hest vis a Peider?
Intgins tratgs caracteristics ch’èn uschiglio nunusitads en las linguas romanas enconuschan tut ils idioms rumantschs, per exempel il diever dal conjunctiv en il discurs indirect ubain l’inversiun da la successiun subject – verb suenter ina furma adverbiala u ina proposiziun subordinada. I sa tracta qua d’influenzas nà da la lingua tudestga ch’è omnipreschenta en il Grischun.
Ortografia
Cun excepziun da pleds esters n’enconuscha il sursilvan scrit strusch accents, cf. per exempel ei vs. è en rumantsch grischun. Percunter dovra il sursilvan pli savens il h a l’entschatta dal pled, cf. historia vs. rumantsch grischun istorgia ubain haver vs. rumantsch grischun avair.
Grammatica
Substantiv, genus, artitgel
Artitgel definit ed indefinit, furma masculina e feminina (che finescha per ordinari sin -a) sco er singular e plural (per ordinari sin -s) correspundan en lur diever a la situaziun en rumantsch grischun.
En sursilvan vegnan preposiziun ed artitgel definit tratgs ensemen, sco che quai è per exempel il cas en il talian (ma betg en rumantsch grischun).
Adjectiv
Tuttina sco en il rumantsch grischun suonda l’adjectiv per ordinari il substantiv. Las excepziuns (adjectiv davant substantiv) correspundan medemamain al diever en rumantsch grischun.
Verb
Il verb esser vegn conjugà en il preschent sco suonda:
Il verb haver (‹avair›) vegn conjugà en il preschent sco suonda:
Construcziun da la frasa
Tar dumondas ha lieu – sco en rumantsch grischun e tudestg – in’inversiun da la successiun dals pleds: la successiun substantiv – verb da la frasa declerativa vegn midada en verb – substantiv.
Las cifras fin 10
Annotaziuns
Colliaziuns
Sursilvan en il Lexicon istoric retic
Niev vocabulari sursilvan online
|
roh_wiki_03490
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/Psalm_svizzer/sursilvan
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Edmund (Ödön) Josef von Horváth (* 9 da december 1901 a Sušak, Austria-Ungaria; † 1. da zercladur 1938 a Paris) è stà in scriptur da naziunalitad ungaraisa ch’ha scrit ovras en tudestg, sia lingua materna. Enconuschent è el daventà tranter auter per ses tocs da teater ‹Geschichten aus dem Wiener Wald›, ‹Glaube Liebe Hoffnung› e ‹Kasimir und Karoline› sco er per ses romans da tenuta critica envers las relaziuns socialas e politicas da ses temp ‹Der ewige Spiesser›, ‹Jugend ohne Gott› (rumantsch: ‹Giuventetgna senza Dieu›) ed ‹Ein Kind unserer Zeit›.
Vita
Ödön von Horváth è naschì sco emprim figl dal diplomat austriac-ungarais Ödön Josef von Horváth (1874–1950) e da Maria Lulu Hermine nata Prehnal (1882–1959) a Fiume (da lez temp en il Reginavel da l’Ungaria; oz la citad Rijeka en la Croazia). Ses bab era oriund da la Slavonia, che furmava medemamain ina part da l’Ungaria (oz la regiun orientala da la Croazia), ed appartegneva a l’aristocrazia pitschna. Sia mamma derivava d’ina famiglia da medis militars ungarais-tudestga.
Il 1902 è la famiglia ida a star a Belgrad, nua ch’è naschì il 1903 ses frar Lajos († 1968), ed il 1908 a Budapest, nua che Ödön è vegnì instruì d’in magister privat per l’emprima giada en lingua ungaraisa. Cur che ses bab è vegnì staziunà il 1909 a Minca, è Ödön l’emprim restà a Budapest en l’internat da l’archuvestgieu, il Rákóczianum. L’onn 1913 è el suandà ses geniturs a Minca, nua ch’el ha frequentà dus onns il gimnasi. Il 1916 è el ì a star cun la famiglia a Pressburg (oz Bratislava), il 1918 a Budapest, e cur ch’ils geniturs èn danovamain ids il 1919 a Minca è el vegnì affidà a Vienna a la tgira da l’aug Josef Prehnal. Là ha el fatg la stad 1919 la matura sin in gimnasi privat ed è s’inscrit anc il medem onn a l’Universitad da Minca, nua ch’el ha frequentà fin il semester d’enviern 1921/22 seminaris da psicologia, scienza litterara ed istorgia d’art.
Success sco autur da tocs da teater
Cumenzà a scriver ha Horváth l’onn 1920. L’emprim text litterar da Horváth, ‹Das Buch der Tänze›, è vegnì preschentà il 1922 a Minca a moda concertanta ed il 1926 ad Osnabrück a moda scenica. A partir dal 1923 ha Horváth surtut vivì a Berlin, a Salzburg e tar ses geniturs a Murnau am Staffelsee en la Baviera Sura. El è sa deditgà adina pli intensiv a la lavur da scriptur, ha la finala però destruì blers da ses texts da quel temp. Da l’existenza da ses toc da teater ‹Niemand›, terminà il 1924, èn ins vegnì a savair pir il 2015, damai che la chasa editura oriunda aveva fatg pauc suenter concurs. En ses tocs, per exempel en ‹Sladek, der schwarze Reichswehrmann› (1929), avertescha el dals privels dal faschissem. L’onn 1929 è el extrà da la baselgia catolica.
Il mars 1931 ha gì lieu a Berlin la premiera da ses toc ‹Italienische Nacht›. In’emprima culminaziun ha il renum da Horváth sco autur cuntanschì l’atun 1931: sin proposta da Carl Zuckmayer ha el retschet ensemen cun Erik Reger il Premi Kleist. Ils 2 da november 1931 è ultra da quai vegnì represchentà per l’emprima giada ses teater ‹Geschichten aus dem Wiener Wald› ch’è oz ses toc dramatic il pli enconuschent.
Suenter che Adolf Hitler è arrivà il 1933 a la pussanza, ha la SA intercurì la villa da ses geniturs a Murnau. Sinaquai ha Horváth bandunà la Germania ed ha vivì ils proxims onns a Vienna ed a Henndorf am Wallersee sper Salzburg sco in dals commembers ils pli impurtants dal Circul da Hennedorf da Carl Zuckmayer. Il 1933 ha el maridà la chantadura gidieua Maria Elsner. In’emna avant aveva el surprais si’amia d’enfin qua, Hertha Pauli, cun questa novitad; sin la fin andetga da lur amicizia da plirs onns ha quella empruvà da far suicidi. La lètg sezza è vegnida spartida l’onn suenter. Il 1934 è Horváth returnà en Germania. Malgrà ch’el era in adversari dal naziunalsocialissem, ha el empruvà da daventar commember dal Reichsverband Deutscher Schriftsteller ed è entrà en l’Union nationaler Schriftsteller. Il fanadur 1936 è el la finala vegnì bandischà da la Germania ed il favrer è ses num vegnì stritgà or da la glista da commembers da la Reichsschrifttumskammer.
Persecuziun, emigraziun e mort
Perquai che ses tocs n’èn betg pli vegnids represchentads en Germania, è la situaziun finanziala da Horváth sa pegiurada. Pir il roman ‹Jugend ohne Gott›, cumparì il 1937 ad Amsterdam, è puspè stà in success pli grond. Quel è vegnì translatà en pliras linguas, ma en il Reich tudestg è el vegnì scumandà e confiscà.
Suenter che l’Austria ha er fatg part dal Reich tudestg (mars 1938), è Horváth viagià a Budapest e Fiume (Rijeka), ha visità intginas ulteriuras citads ed è arrivà la fin da matg a Paris. Il prim da zercladur è el s’entupà en il café Le Marignan cun il reschissur Robert Siodmak per discutar cun el davart la realisaziun d’ina versiun cinematografica dal roman ‹Jugend ohne Gott›. Anc la medema saira è Horváth vegnì sturnì sin ils Champs-Élysées (visavi il Théâtre Marigny) d’in rom ch’è crudà per terra durant in stemprà. Sia sepultura, en preschientscha da numerus auturs che vivevan en l’exil, ha gì lieu ils 7 da zercladur 1938 sin il santeri da Paris Saint-Ouen.
In divinader duai avair preditg a Horváth ch’i vegnia ad avair lieu l’entschatta fanadur 1938 en viadi «il pli impurtant eveniment da sia vita». Ordvart superstizius, na duaja Horváth sinaquai tranter auter n’avair utilisà nagins ascensurs pli. Il di da sia mort tras accident ha el refusà la purschida da Siodmak d’al manar enavos cun l’auto en il hotel, e quai cun l’argumentaziun che quai saja memia privlus. Enstagl è el sa mess sin via a pe.
Sias restanzas terrestras, uschè lunsch che quellas han anc sa laschà chattar, ruaussan dapi il 1988 a Vienna en ina fossa d’onur sin il Heiligenstädter Friedhof (part A, gruppa M, numer 4), nua ch’eran gia vegnida sepulids avant ses geniturs e ses frar. L’onn 1959 è vegnida numnada suenter el a Vienna-Ottakring (16avel district) la Horvathgasse.
Il relasch da Horváth vegn conservà dapi il 1962 en l’archiv da l’Akademie der Künste a Berlin e dapi il 1990/1994 en il Literaturarchiv der Österreichischen Nationalbibliothek ed en la Wienbibliothek im Rathaus. Quest’ultima ha er acquistà il text ‹Niemand› ch’era vegnì a la glisch il 2015.
Muntada litterara
L’ovra da Horváth tracta per il pli tematicas sociopoliticas. Sco finamira centrala da sia lavur numna el sez da «demascrar la schientscha.» A l’exempel da singuls destins da pitschens burgais ch’èn daventads povers e senza perspectivas sco er da figuras da dunnas che sa chattan en ina dependenza patriarcala drastica dissegna el maletgs d’ina societad alienada, deprivada socialmain. En lavurs tardivas vegnan vitiers sco categorias da l’agir uman dumondas religiusas en il senn da responsabladad e culpa. Gia en ses toc ‹Italienische Nacht› na s’occupa el betg be da la cumponenta sociala, mabain er psicologica en il cumportament dals faschists. Da quest’analisa resorta ch’il cumportament tant brutal sco er masochistic-sentimental vegn dominà d’in sentiment d’inferiuradad. Er en si’ovra narrativa tardiva (ils romans ‹Jugend ohne Gott› ed ‹Ein Kind unserer Zeit›) tracta Horváth il faschissem, qua però a moda pli directa e pitra: «Il singul che vul s’opponer vegn destruì da la societad, vul dir oz dal stadi faschistic, sch’el na resignescha betg.»
Horváth vala sco innovatur dal teater popular. Tenor sia chapientscha duain ils problems vegnir tractads e represchentads a moda uschè datiers dal pievel cumin sco pussaivel. En sias lavurs per il teater crititgescha el il «jargon academic» artifizial, il qual el emprova da demascrar cun agid d’ina «lingua da dialog» artifiziala che s’oppona a tutta communicaziun: «Entras la pitschna burgaisia cun ses jargon pseudoacademic sa dissolvan ils dialects sco tals. Per pudair descriver in uman odiern a moda realistica, stoss jau pia laschar discurrer precis quest jargon. Quel (e sias raschuns) evocheschan sa chapescha critica – ed uschia sa sviluppescha il dialog dal nov teater popular, e tras quai l’uman ed uschia pir l’acziun dramatica, quasi sco sintesa da seriusadad ed ironia.»
Recepziun
L’emprim teater da Horváth ch’è vegnì preschentà è stà ‹Revolte auf Côte 3018› che tracta la construcziun da la pendiculara nà da la vart tirolaisa sin la Zugspitze. La premiera ha gì lieu ils 4 da november 1927 a las Hamburger Kammerspiele. Bundant in onn pli tard (ils 4 da schaner 1929) ha la Volksbühne Berlin preschentà ina versiun surlavurada da quest toc sut il titel ‹Die Bergbahn›; il reschissur Viktor Schwanneke ha plazzà quel en il program explicitamain sco toc da cuntegn sociopolitic. L’enconuschent criticher da Berlin Alfred Kerr ha attestà a questa inscenaziun d’esser in «orcan da success, e quai betg mo exteriuramain». Medemamain il 1929 ha gì premiera a Berlin il toc ordvart contestà ‹Sladek der schwarze Reichswehrmann›. Vi da quel ha Kerr crititgà ch’el haja anc memia fitg il caracter da skizza: Horváth «preschenta l’emprim concepziun dal mund politica en furma reussida – silsuenter be pli concepziun dal mund en furma da documents». Il success decisiv sco dramaticher è reussì a Horváth il 1931 cun ses toc ‹Italienische Nacht› che tracta, a moda cumediantica, las difficultads da la sanestra da far frunt communablamain cunter la dretga faschistica. Per quest toc è Horváth vegnì onurà cun il renumà Premi Kleist. A partir dal 1933 èn ils tocs da teater da Horváth svanidas da las tribunas tudestgas, pauc pli tard er da las austriacas.
A la fin dals onns 1960 ha l’ovra da Horváth enconuschì ina veritabla renaschientscha. Dapi lura vegnan ses dramas preschentads regularmain sin las tribunas da lingua tudestga. E ses romans fan part dal canon da la lectura da scola. Horváth vala oz sco classicher da la moderna da tenuta sociocritica.
Dapi ils onns 1950 èn adina puspè vegnidas realisadas versiuns cinematograficas dad ovras da Horváth, il pli savens da ‹Geschichten aus dem Wiener Wald›, ‹Der jüngste Tag› e ‹Jugend ohne Gott›. L’autur sez è daventà il protagonist en il film da televisiun realisà da la BBC ‹Tales from Hollywood› (‹Geschichten aus Hollywood›), ina coproducziun britannic-americana dal 1993, en la quala Jeremy Irons gioga in Ödön von Horváth fictiv che viva suenter il 1938 en ils Stadis Unids.
Daspera han ils texts da Horváth er chattà numerusas elavuraziuns musicalas. Ils chantadurs tudestgs Udo Lindenberg e Jan Delay han prendì il 2008 ina sentenza or dal toc da teater da Horváth ‹Zur schönen Aussicht› sco basa per lur chanzun ‹Ganz anders› ch’è avanzada fin sin plaz 28 da la parada da hits tudestga («Ich bin eigentlich ganz anders, aber ich komme nur so selten dazu.»).
L’onn 2003 è vegnida fundada a Murnau am Staffelsee la Ödön-von-Horváth-Gesellschaft che realisescha tranter auter mintga trais onns ils Murnauer Horváth-Tage cun inscenaziuns da teater, prelecziuns, simposis ed exposiziuns che regordan a l’autur. Dapi il 2013 vegn ultra da quai surdà il Premi Ödön von Horváth.
Il Franz-Nabl-Institut für Literaturforschung da l’Universitad da Graz elavura in’ediziun istoric-critica da las ovras da Horváth che cumpara dapi il 2009 en la chasa editura de Gruyter a Berlin e che serva er sco basa per novas inscenaziuns da las ovras da Horváth.
Ovras
Tocs da teater
Das Buch der Tänze, 1922
Mord in der Mohrengasse, 1923
Niemand, 1924 [nunpublitgà fin il 2016]
Zur schönen Aussicht, 1926
Die Bergbahn, 1926 [oriundamain Revolte auf Côte 3018]
Sladek, der schwarze Reichswehrmann, 1929 [oriundamain Sladek oder Die schwarze Armee]
Rund um den Kongreß, 1929
Die Lehrerin von Regensburg, 1930 [fragment, tenor il cas autentic da la magistra da Regensburg Elly Maldaque]
Italienische Nacht, 1931
Geschichten aus dem Wiener Wald, 1931
Kasimir und Karoline, 1932
Glaube Liebe Hoffnung, 1933
Die Unbekannte aus der Seine, 1933
Hin und Her, 1934
Mit dem Kopf durch die Wand, 1934
Don Juan kommt aus dem Krieg, 1936
Figaro lässt sich scheiden, 1936
Pompeji. Komödie eines Erdbebens, 1937
Ein Dorf ohne Männer, 1937
Himmelwärts, 1937
Der jüngste Tag, 1937
Romans
Sechsunddreißig Stunden, 1929
Der ewige Spießer, 1930
Jugend ohne Gott, 1937
Ein Kind unserer Zeit, 1938
Adieu Europa, 1938 [fragment]
Ulteriura prosa
Sportmärchen, 1924–1926
Interview, 1932
Gebrauchsanweisung, 1932
Stunde der Liebe, 1929
Das Bitterwasser-Plakat
Die stille Revolution
Ediziuns
Ödön von Horváth. Gesammelte Werke in 14 Bänden. Kommentierte Werkausgabe in Einzelbänden. Ed. da Traugott Krischke e Susanna Foral-Krischke, Suhrkamp, Francfurt a.M. 2001.
Ödön von Horváth. Wiener Ausgabe sämtlicher Werke. Historisch-kritische Edition. Am Literaturarchiv der Österreichischen Nationalbibliothek und am Franz-Nabl-Institut für Literaturforschung der Karl-Franzens-Universität Graz. 19 toms, ed. da Klaus Kastberger, de Gruyter, Berlin 2009 ss.
Adapziuns cinematograficas
Zur schönen Aussicht, 1926 (A 1970; D 1972, reschia: Hans Hollmann)
Sladek der schwarze Reichswehrmann, 1929 (D 1976, reschia: Oswald Döpke)
Geschichten aus dem Wiener Wald (Theateraufzeichnung, D 1978)
Italienische Nacht, 1931 (D 1966, reschia: Michael Kehlmann)
Geschichten aus dem Wiener Wald, 1931 (A 1961, reschia: Erich Neuberg; D 1964, reschia: Michael Kehlmann; D/A 1979, reschia: Maximilian Schell; Légendes de la forêt viennoise, F 1993, reschia: André Engel; D 1999, reschia: Martin Kusej)
Glaube Liebe Hoffnung, 1932 (Geloof, hoop en liefde, BEL 1977, reschia: Jean-Pierre De Decker, Dré Poppe; D 1980, reschia: Michael Kehlmann)
Kasimir und Karoline, 1932 (D 1959, reschia: Michael Kehlmann; Août, F 1992, reschia: Henri Herré; D 2010, reschia: Ben von Grafenstein; Mary & Johnny, CH 2012, reschia: Samuel Schwarz, Julian M. Grünthal)
Hin und her, 1934 (FIN 1948, reschia: Theo Lingen; D 1954, reschia: Erich Geiger)
Ein Dorf ohne Männer, 1937 (A 1969, reschia: Michael Kehlmann)
Der jüngste Tag, 1937 (...und führe uns nicht in Versuchung, D 1957, reschia: Rolf Hansen; A 1960, reschia: Erich Neuberg; Der jüngste Tag, D 1961, reschia: Michael Kehlmann; De Jongste dag, BEL 1970, reschia: Dré Poppe; Freigesprochen, A 2007, reschia: Peter Payer)
Jugend ohne Gott, 1937 (Nur der Freiheit gehört unser Leben, D 1969, reschia: Herbert Knopp; Wie ich ein Neger wurde, D 1971, reschia: Roland Gall; Jugend ohne Gott, D 1991, reschia: Michael Knof; Jeunesse sans Dieu, F/BEL 1996, reschia: Catherine Corsini; Jugend ohne Gott, D 2017, reschia: Alain Gsponer)
Ein Kind unserer Zeit, 1938 (Un fils de notre temps, F 2003, reschia: Fabrice Cazeneuve)
Ein Dorf ohne Männer, 1937 (A 1969, reschia: Michael Kehlmann)
Annotaziuns
Litteratura
Kurt Bartsch: Ödön von Horváth. Sammlung Metzler, tom 326, Metzler, Stuttgart 2000, ISBN 3-476-10326-9.
«Ich denke ja gar nichts, ich sage es ja nur». Ödön von Horváth, Erotik, Ökonomie und Politik. Ed. da Nicole Streitler-Kastberger e Martin Vejvar, Jung und Jung, Salzburg 2018, ISBN 978-3-99027-220-6.
Dieter Hildebrandt: Horváth (Biographie von Ödön von Horváth mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, Bibliographie von Petra Seidel). Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1975, ISBN 978-3-499-50231-6 (= Rowohlts Monographien, tom 231).
Ute Karlavaris-Bremer (ed.): Geboren in Fiume, Ödön von Horváth 1901–1938. Lebensbilder eines Humanisten. Löker, Vienna 2001, ISBN 3-85409-356-X.
Siegfried Kienzle: Ödön von Horváth. 2. ed., Colloquium, Berlin 1984, ISBN 3-7678-0633-9 (= Köpfe des 20. Jahrhunderts, tom 87).
Traugott Krischke: Ödön von Horváth. Kind seiner Zeit. Ullstein, Berlin 1998, ISBN 3-548-26525-1 (= Ullstein-Buch, tom 26525).
Piero Oellers: Das Welt- und Menschenbild im Werk Ödön von Horvaths. Lang, Berna 1987, ISBN 3-261-03894-2.
Christian Schnitzler: Der politische Horváth. Untersuchungen zu Leben und Werk. Lang, Francfurt a.M. 1990, ISBN 3-631-42614-3.
Colliaziuns
Ödön von Horváth: Historisch-kritische Ausgabe – ediziun digitala
Ovras dad Ödön von Horváth en il Projekt Gutenberg-DE
Ovras dad Ödön von Horváth sin Zeno.org
|
roh_wiki_03491
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/%C3%96d%C3%B6n_von_Horv%C3%A1th
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Ötzi (er: l’um dal Hauslabjoch, l’um or dal glatsch, la mumia da Similaun e.a.) è ina mumia da glatscher dal neoliticum tardiv resp. dal temp d’arom ch’è vegnida chattada il 1991 en las Alps da l’Ötztal (Tirol dal Sid). Tenor la dataziun cun radiocarbon è l’um vegnì per la vita tranter il 3359 ed il 3105 a.C. La mumia ha pia ina vegliadetgna da radund 5250 onns. Ultra da la bara èn sa mantegnidas en il glatsch restanzas da la vestgadira sco er divers utensils da diever che dattan invista en la vita da mintgadi da l’epoca.
Scuverta
La mumia è vegnida chattada ils 19 da settember 1991 al Tisenjoch en vischinanza dal Hauslabjoch (♁46° 47′ N, 10° 50′ O) en in’autezza da radund 3210 m. Il chat casual tras ils dus viandants da muntogna Erika e Helmut Simon da Nürnberg (Germania) ha fatg sensaziun, damai ch’i sa tracta da la suletta mumia dal temp d’arom conservada tras schelentada natirala en l’Europa Centrala.
Il lieu da chat è situà pauc sut il piz dal Tisenjoch en ina foppa grippusa cuverta cun glatsch. La plazza n’è strusch inclinada e situada quasi al fil da la muntogna, uschia ch’ella na vegniva strusch provedida cun nov glatsch. Tras quai n’è la mumia betg stada exposta a forzas da stuschada, mabain è vegnida conservada perfetgamain. Pir tras las luadas da la stad 1991, ch’è stada extraordinariamain chauda, èn ils objects da chat cumparids a la surfatscha dal glatsch.
Lieu da chat e lingia da cunfin
Damai che Ötzi è vegnì chattà en la regiun da cunfin tranter l’Austria (pajais federativ Tirol) e l’Italia (provinza Tirol dal Sid) han l’emprim omadus stadis fatg valair lur dretgs areguard la mumia. En il Contract da Saint-Germain (1919) era vegnì definì il sparta-auas sco cunfin tranter ils dus stadis. En lieus ch’eran cuverts cun glatsch avevan ins tratg ina lingia directa per fixar ils cunfins. Cumbain che la mumia è vegnida chattada da la vart dal sparta-auas enclinada vers l’Austria, ha ina mesiraziun da l’october 1991 confermà ch’il lieu da chat è situà – resguardond la definiziun statuida il 1919 – 93 meters davent dal cunfin sin territori da l’Italia.
Il 2006 han l’Italia e l’Austria adattà la regulaziun areguard ils cunfins statals. Da nov vegn il sparta-auas fixà tenor il stan actual da la glazialisaziun; tant il sparta-auas sco er ils cunfins statals èn pia daventads variabels. E quai ha er consequenzas per il lieu da chat da la mumia: Tut tenor situaziun dal glatscher è il lieu situà en l’Italia u – en cas ch’il glatsch avess da luar dal tuttafatg – en l’Austria.
Circumstanzas dal chat
Ils 23 da settember 1991 è la bara vegnida chavada or dal glatsch tras l’Institut per medischina forensica da l’Universitad dad Innsbruck. Da quel temp n’avev’ins anc betg realisà la muntada dal chat, uschia ch’igl è succedida inqual panna:
Il policist che vuleva liberar la bara or dal glatsch ha lavurà cun zappunet e martè pneumatic e donnegià in chalun.
Quatter dis pli tard èn la bara ed ils objects chattads vegnids pachetads en in satget da plastic; damai che l’artg era memia grond, è quel vegnì rut en tocs.
Il sepulider a Vent ha rut ad Ötzi in bratsch per al pudair metter en il vaschè per il transport ad Innsbruck.
Il medi forensic vuleva laschar sepulir la bara, damai ch’ella era morta avant memia lung temp per anc pudair citar avant dretgira in eventual assassin. Pir il davos mument è vegnì infurmà Konrad Spindler, spezialist da preistorgia a l’Universitad dad Innsbruck.
Examinaziun dal corp
L’emprima examinaziun dal corp dad Ötzi sut aspects archeologics è vegnida fatga tras Konrad Spindler. Da l’entschatta davent èn er vegnids involvids spezialists da l’antropologia, da la forensica e da la patologia.
Anatomia e patologia
La bara schelentada d’ina grondezza da ca. 1,54 m e d’in pais da 13 kg è quasi sa mantegnida cumplettamain. Ins ha calculà che Ötzi saja mort en la vegliadetgna da 45–46 onns (cun ina divergenza pussaivla da ±5 onns). Damai ch’il corp va en cun schelentar, sto el esser stà in pau pli grond.
Vi dal corp han ins chattà in prolaps dal disc intervertebral en l’autezza dals spinals da las ancas. La spatla sanestra era blessada tras il piz d’ina frizza. Sper l’egl dretg è sa mussada ina fractura da la cusadira da la chavazza. Plinavant han ins pudì cumprovar in trauma da la chavazza e dal tscharvè.
Las giugadiras eran isadas relativamain pauc per questa vegliadetgna, uschia ch’ins suppona che Ötzi sa chattava en ina posiziun sociala elevada. En ils chavels han ins chattà autas concentraziuns da metals, quai che lascha supponer ch’el saja stà activ in temp en l’elavuraziun d’arom.
Ils dents èn isads fitg; sco tar blers auters chats neolitics deriva quai probablamain da particlas da craps da moler cuntegnids en la granezza. Sco la mineralisaziun dals dents lascha supponer, derivava Ötzi da la Val d’Isarc (Eisacktal) situada en il Tirol dal Sid tranter il Pass dal Brenner e Bulsaun.
Vi da la pel da la mumia èn vegnids a la glisch 15 lieus cun tetovaziuns nair blauas. Damai che quellas sa chattan per part en lieus classics da l’acupunctura, han ins gia speculà davart lur funcziun terapeutica.
Ulteriuras examinaziuns han cumprovà differentas malsognas ‹da civilisaziun› sco caries u valurs da colesterin memia autas. En pli han ins scuvert in’intoleranza envers lactosa, identifitgà la gruppa da sang 0 e constatà ina borreliosa transmessa tras zeccas.
Analisa dal genom
Geneticamain appartegneva Ötzi ad ina sutgruppa da la haplogruppa K1 da l’ADN mitochondrial. Da questa sutgruppa n’èn enconuschents nagins survivents. Ins ha percunter pudì cumparegliar il genom cun autras mumias dal neoliticum tardiv (derivantas da la Spagna, dal Danemarc e da la Bulgaria). Uschia han ins pudì mussar che Ötzi è en emprima lingia parentà cun las populaziuns purilas da quel temp. Ins suppona che quellas èn emigradas nà dal Proxim Orient e l’Europa dal Sid e ch’ellas n’èn er suenter strusch sa maschadadas cun ils pievels da chatschaders e rimnaders sesents.
Il genom da l’um or dal glatsch (gudagnà or da l’ADN dal nuschegl da la cella) è vegnì sequenzà e publitgà il 2012. Ins ha per exempel identifitgà il gen per egls brins. Ses cromosom Y appartegna a la haplogruppa G2a4. Quella è oz il pli derasada entaifer la populaziun da la Sardegna. Quai na vul betg dir che Ötzi derivia da la Sardegna, mabain che lezza populaziun – ch’ha vivì sur lung temp en moda relativamain isolada – ha conservà il pli ferm ils gens dals antenats dal temp neolitic.
Davos dis da vita e circumstanzas da la mort
Ils davos dis da vita han pudì vegnir sclerids per part tras botanichers da l’Universitad dad Innsbruck ch’han intercurì il cuntegn dal magun e da la beglia da l’um or dal glatsch. A basa da pollen che Ötzi ha traguttì cun la vivonda, sa lascha mussar ch’el è marschà ils davos dis avant sia mort sur lungas distanzas e tras differentas zonas da vegetaziun. L’emprim è el sa trategnì al cunfin dal guaud (situà da quel temp en in’autezza da radund 2400 meters, oz da radund 1800–2100). Suenter è el descendì en il Schnals- u Etschtal e radund sis uras avant sia mort è el muntà en direcziun dal Tisenjoch.
Almain 24 uras avant l’attatga cun la frizza, che vala sco raschun da la mort, è Ötzi stà involva en in cumbat d’um ad um. Quai mussan tagls vi dal bratsch sanester e vi dals mauns e sgrifladas vi da l’entir corp, en spezial vi dal dies. Percunter n’han ins chattà nagins fastizs da sang ni vi da las frizzas dad Ötzi ni vi da la manera ni vi da la nizza dal stilet.
Cun intercurir il cuntegn dal magun han ins pudì mussar che Ötzi ha fatg in paus radund in’ura avant sia mort e ch’el ha mangià abundantamain. Tranter auter ha er fatg part charn-capricorn da questa tschavera. Il pollen dal vertinet (Ostrya carpinifolia) chattà en il magun lascha supponer che Ötzi saja mort la primavaira.
Areguard las circumstanzas da la mort dad Ötzi datti differents scenaris. Ils scienziads èn perina ch’il piz da la frizza ch’è vegnì chattà en sia spatla gioga ina rolla centrala. Quel sa differenziescha da las frizzas dad Ötzi tant areguard il material sco er areguard l’elavuraziun, uschia ch’el deriva probablamain da l’attatgader.
La frizza è penetrada da davosvart en il corp ed ha perfurà l’oss da la spatla. La gronda effusiun da sang en il tessì da la spatla deriva probablamain da l’arteria cunfinanta ch’è vegnida blessada. Igl è pussaivel che questa sperdita da sang andetga ha manà en curt temp a la mort. Tenor in auter scenari ha Ötzi pers sang tras la blessura d’avainas secundaras, uschia ch’el fiss mort be plaunsieu.
Sco ulteriura scuverta che pudess esser relevanta en connex cun la mort dad Ötzi vala il trauma dal tscharvè. Quel po derivar ubain da la cupitga suenter esser vegnì blessà cun la frizza ubain d’ina frida directa sin il chau.
Tut tenor l’interpretaziun da las circumstanzas da sia mort, èsi pussaivel che Ötzi è vegnì chattà il 1991 al lieu nua ch’el ha fatg ses davos paus e nua ch’el è vegnì assassinà. Sch’el ha anc survivì in temp sias blessuras, èsi dentant er pussaivel che Ötzi sez è sa spustà en il lieu da chat. E tenor in ulteriur scenari avess l’assassin (u ils assassins) pudì runar il mort en quest lieu. Pauc probabel para en mintga cas in murdraretsch cun intent da rapina, damai che la manera custaivla n’è betg vegnida allontanada.
Teoria alternativa
La finala datti anc ina teoria alternativa davart la mort ed il lieu da chat dad Ötzi. Tenor quella è Ötzi mort a bassa autezza sur mar ed è vegnì transportà pir suenter mais en l’autezza. La bara è vegnida sepulida intenziunadamain ed a moda rituala al lieu nua ch’ins l’ha chattà pli tard. Tar ils objects da chat enturn la bara sa tracti tenor questa teoria d’objects da fossa.
Questa tesa contestada è vegnida publitgada il 2010 d’ina gruppa da lavur da l’Universitad da Roma. Sco arguments vegn fatg valair ch’il pollen cuntegnì en il magun dad Ötzi derivia da la primavaira, entant ch’il pollen al lieu da chat saja tipic per l’avust u settember. In’analisa da la situaziun da chat laschia supponer che Ötzi saja oriundamain vegnì sepulì sin ina plattafurma furmada da crappa; il current dal glatscher haja pli tard destruì questa structura e transporta la bara radund 5 m vers nordost.
Ils scienziads dal Museum d’archeologia dal Tirol dal Sid, da l’Universitad dad Innsbruck e da l’Institut per mumias a l’Academia Europeica da Bulsaun han renvià questa teoria. Tranter auter fan els valair ch’ins na chattia vi da la mumia nagins process da decumposiziun e che la posiziun da la bara laschia supponer che quella na saja betg vegnida midada tranter il mument da la mort ed il process da schelar. Il pollen da la fin da stad derivia dal glatsch cunfinant e na saja nagin indicatur relevant areguard las circumstanzas da la mort dad Ötzi.
Vestgadira
Vestgadira
Ötzi purtava vestgadira fatga probablamain da pel-nursa (evtl. pel-chaura). Il pail sa chatta da la vart dadora e sa cumpona da sdrimas brinas ed alvas ordinadas per lung.
Las chautschas sumeglian ils leggings dals Indians nordamericans. Ellas èn cusidas ensemen or da bleras pitschnas scrottas da pail e cuvran be las coissas e las chommas sut. Cun agid da sdrimas da tgirom eran quests chommariels fixads vi d’ina tschinta da tgirom (vatgetta).
Vi da la tschinta era plinavant fermà il cuvracoissas ch’è medemamain vegnì cuntschà or da plirs tocs da tgirom (format ca. 30 cm lad ed 1 m lung). Quel vegniva tratg tranter las chommas e fixà davant e davos vi da la tschinta. El cuvriva pia la surfatscha che correspunda a la part sura da las chautschas odiernas.
Chalzers
Ils chalzers dad Ötzi èn fatgs da differentas materialias. La part sura, il nutigl, sa cumpona da vatgetta. Il pail sa chatta da la vart dadora per tegnair davent l’umiditad. La sola sa cumpona da pail d’urs ch’isolescha meglier e ch’è vieut cun il pail vers anen. La vart sut da la sola mussa in veritabel profil en furma da sdrimas da tgirom orizontalas e diagonalas.
Il chalzer dadens è vegnì fatg da cordas da pastg suernadas; tranter il chalzer dadens e quel dadora sa chattava ina stresa da fain che pulstrava e serviva d’isolaziun. Ina curregia da scorsa da tigl tegna ensemen ils chalzers che fan l’impressiun d’esser construids aposta per las relaziuns climaticas e topograficas en regiuns autalpinas.
Chapè e restanza da taila nunidentifitgada
Sin il chau purtava Ötzi in chapè da pel-luf ni da pel-chaun (resp. tenor l’interpretaziun oriunda: da pel-urs). Davart la muntada d’ina ulteriura restanza da taila, entretschada or da fains, èn las opiniuns divididas (interpretaziuns pussaivlas: part d’ina pelerina, matta da giaschair, restanza d’in recipient e.a.).
Equipament
Manera d’arom
La manera d’arom che Ötzi purtava cun sai è sa mantegnida dal tuttafatg. La nizza consista per 99 % d’arom. Tenor analisas fatgas deriva quel da la regiun da Salzburg. Entant ch’ins aveva gia chattà diversas nizzas da maneras dal quart millenni a.C., sa tracti qua da la suletta manera ch’è sa mantegnida cun il moni. Cun agid da questa sigir eri pussaivel da derscher plantas. La manera po esser in ulteriur indizi per ina derivanza bainstanta dad Ötzi, damai che l’arom era da quel temp in material ordvart custaivel.
Artg e frizzas
L’artg ha ina lunghezza da 1,80 m ed è vegnì fabritgà or da lain da taisch. Probablamain era el anc en elavuraziun, damai che sia surfatscha n’è betg glischa. Sco experiments han mussà, eri pussaivel cun il tal artg da tutgar mortalmain selvaschina d’ungla sin ina distanza da 30–50 meters.
Las 14 frizzas èn fatgas or dal lain dal lantern pailus. Be vi da dus monis èn sa mantegnids ils pizs da silex ch’eran vegnids fermads cun fibras da plantas e tatgads cun rascha da badugn. Las plimas a la fin dal moni èn medemamain vegnidas culadas cun rascha badugn e fixadas supplementarmain cun agid d’ina corda.
Stilet da silex
Sco ulteriura arma è avant maun in stilet da silex (crap da fieu). Il moni da quel è vegnì fabritgà da lain da fraissen. En il crap da fieu dal stilet èn enserradas pitschnas fossilas che cumparan en questa furma be en in lieu, numnadamain en ina chava en ils Monti Lessini al Lai da Garda. Per elavurar gizzas da silex vegniva fatg diever dal retuschader, in moni da lain da tigl cun ina stalizza da cornas-tschierv endirida.
Purtantina e recipients
En ina distanza d’intgins meters davent da la mumia han ins chattà ina sort catla u purtantina. I sa tracta d’ina construcziun en lain (nitscholer) che serviva a purtar si dies il proviant ed ils utensils da diever che Ötzi manava cun sai. Damai ch’èn sa mantegnidas be las singulas lattas, pon ins be specular davart la construcziun da quest utensil. Medemamain n’èsi betg cler, schebain la catla era eventualmain munida cun in satg (da fibras da fain) ch’avess lura furmà ina sort satgados.
Plinavant èn sa mantegnids dus recipients fatgs da scorsa da badugn. Els èn da furma cilindrica, han in diameter da 15–18 cm ed in’autezza da ca. 20 cm. En in dals recipients han ins chattà restanzas da cotgla, uschia ch’el serviva forsa a transportar brastgida.
Tastgetta da tschinta e cuntegn
Ina tastgetta da tschinta cuntegneva in furader, ina sibla, in utensil per elavurar nizzas ed in toc d’ina nizza. L’estga ed il pirit ch’èn medemamain vegnids a la glisch vegnivan duvrads da quel temp per far fieu. Er ils dus porlauns vegnivan duvrads per far fieu u avevan forsa in effect curativ. Igl è enconuschent che quest bulieu ha in effect dischinfectant; en furma d’infusiun al dovran ils Sams fin oz cunter verms u mal il magun.
Betg dal tut clera è percunter la funcziun d’in ulteriur object cuntegnì en la tastgetta: sdrimas da pel stortigliadas en las qualas è enfilada ina rudella da marmel perfurada. Ins suppona ch’ellas servivan a fixar vi da la tschinta utschels sajettads. En la medema direcziun mussa ina pitschna rait che serviva probablamain a la chatscha d’utschels u da lieurs.
Denominaziun
Konrad Spindler ch’ha manà las examinaziuns scientificas aveva l’emprim titulà il chat, scientificamain correct, sco suonda: ‹Jungneolithische Mumie aus dem Gletscher vom Hauslabjoch, Gemeinde Schnals, Autonome Provinz Bozen-Südtirol, Italien›. Gia baud han las medias dentant fatg diever da nums pli populars sco ‹Similaunmann› u ‹Mann aus dem Eis›. Il schurnalist viennais Karl Wendl ha, introducind il num ‹Ötzi›, schizunt scrit avertamain: «Diese ausgetrocknete, grässlich anzusehende Leiche muss lieblicher werden, um daraus eine gute Story zu machen.» E propi è la mumia vegnida enconuschenta en tut il mund sut il num ‹Ötzi› ch’ha segiramain er contribuì sia part a la popularitad da quest chat.
Exposiziun
Dapi il mars 1998 vegn Ötzi mussà en il Museum d’archeologia dal Tirol dal Sid a Bulsaun. La mumia vegn conservada en ina cella da schelentar ch’imitescha las relaziuns a l’intern dal glatscher (temperatura: -6,5 °C; umiditad da l’aria: 97–99 %).
Museums al liber ch’emprovan da reconstruir la moda da viver dal temp dad Ötzi datti a Schnals (Schnalstal, Tirol dal Sid) ed ad Umhausen (Ötztal, Tirol). En pli existan numerus films e cudeschs davart la vita dad Ötzi.
Annotaziuns
Litteratura
Alexander Binsteiner: Der Fall Ötzi – Raubmord am Similaun. En: Linzer Archäologische Forschungen, magazin spezial 38 (Linz 2007) 1–72, ISBN 3-85484-586-3.
Angelika Fleckinger (ed.): Die Gletschermumie aus der Kupferzeit. Neue Forschungsergebnisse zum Mann aus dem Eis/La mummia dell’età del rame. T 1. Schriften des Südtiroler Archäologiemuseums. Tom 1, Folio, Bulsaun 1999, ISBN 3-85256-096-9.
Angelika Fleckinger (ed.): Die Gletschermumie aus der Kupferzeit. Neue Forschungsergebnisse zum Mann aus dem Eis/La mummia dell’età del rame. T 2. Schriften des Südtiroler Archäologiemuseums. Tom 3, Folio, Bulsaun 2003, ISBN 3-85256-249-X.
Markus Gross: Neandertaler, Ötzi und mehr…. Aurel Verlag, Wegberg 2005 ISBN 3-938759-00-3.
Horst Seidler: Der Mann vom Hauslabjoch – Ein kurzer Bericht, en: Heinrich Pfusterschmid-Hardtenstein (ed.): Was ist der Mensch? – Menschenbilder im Wandel, Europäisches Forum Alpbach 1993, Ibera Vienna 1994, paginas 417–430, ISBN 3-900436-07-X.
Konrad Spindler, E. Rastbichler-Zissernig, H. Wilfing, D. zur Nedden, H. Nothdurfter: Der Mann im Eis. Neue Funde und Ergebnisse. (The man in the ice, tom 2). Ediziun dal Forschungsinstitut für Alpine Vorzeit der Universität Innsbruck. Springer, Vienna 1995, ISBN 3-211-82626-2.
Konrad Spindler: Der Mann im Eis. Neue sensationelle Erkenntnisse über die Mumie in den Ötztaler Alpen. Goldmann, Minca 2000, ISBN 3-442-12596-0.
A. Haller: Das Similaun-Syndrom. Oecci Homo – Von der Entdeckung der Gletschermumie zum transdisziplinären Forschungsdesign. Libelle, Bottighofen 1992, ISBN 3-909081-54-1.
Frank Höpfel, Werner Platzer, Konrad Spindler (ed.): Der Mann im Eis. Bericht über das internationale Symposium 1992 in Innsbruck, tom 1. (Veröffentlichungen der Universität Innsbruck, tom 187), Innsbruck 1992, ISBN 3-901249-01-X.
Die Gletschermumie vom Ende der Steinzeit aus den Ötztaler Alpen. En: Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, Magonza 1993.
Mark-Steffen Buchele: Der Ötzi – ein Medienereignis. Wirklichkeitsvermittlung im Spannungsfeld von Öffentlichkeitsarbeit und Journalismus. En: Leipziger Forschungen zur ur- und frühgeschichtlichen Archäologie, tom 6, Lipsia 2004 (incl. CD-Rom), ISBN 3-936394-12-1.
Markus Egg e Konrad Spindler: Kleidung und Ausrüstung der Gletschermumie aus den Ötztaler Alpen, (Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz), tom 77, Verlag Schnell & Steiner, Regensburg 2008, ISBN 978-3-7954-2141-0.
M. Samadelli: Iceman photoscan. Editur: EURAC (Research Institute for Mummies and the Iceman), Pfeil, Minca 2009, ISBN 978-3-89937-098-0.
F. Rollo e.a.: Ötzi’s last meals: DNA analysis of the intestinal content of the Neolithic glacier mummy from the Alps. En: PNAS 99, 2002, p. 12594–12599.
Medias
Tillmann Scholl: Ötzi – Der Mann aus dem Eis. SPIEGEL TV. Documentaziun, 95 minutas, DVD (tudestg e talian)
Der Ötztalmann und seine Welt – Das Jahr bevor er schlief. Germania/Austria 1999
Colliaziuns
Ötzi, der Mann aus dem Eis – Museum d’archeologia dal Tirol dal Sid
Institut für Mumien und den Iceman, EURAC – l’institut che coordinescha la perscrutaziun davart Ötzi
Der Mann aus dem Eis – Forschungsprojekt zur alpinen Vorzeit, Universitad dad Innsbruck
Iceman photoscan – Documentaziun fotografica davart la mumia
|
roh_wiki_03492
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/%C3%96tzi
|
Rumantsch Grischun
|
|||||

La vischnanca da Łobez (polaco: gmina Łobez) è ina vischnanca situada en Pologna, en la part centrala da la Pomarania dal Vest, en il circul da Łobez, a las rivas dal flum Rega. Sia surfatscha approximativa è 228 km2. La vischnanca dumbra 14 345 habitants (cun 10 440 habitants da la citad da Łobez.
|
roh_wiki_03493
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/%C5%81obez_%28vischnanca%29
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Şalom (ebreic: שָׁלוֹם, rumantsch: pasch) è ina gasetta gidieu-tirca en lingua tirca e (ina pagina) lingua gidieu-spagnola (ladino).
Ella è vegnida fundada dal schurnalist gidieu-tirc Avram Leyon ils 29 da october 1947.
Şalom ha ina ediziun da 5'000 exemplars (2005). Ella cumpara da glindesdi enfin mesemna.
Şalom vegn publitgada da la chasa editura Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş.. La sedia da la gasetta sa chatta ad Istanbul.
Colliaziuns
Pagina d'internet da gasetta Şalom (tirc)
Pagina d'internet da gasetta Şalom (ladino)
|
roh_wiki_03494
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/%C5%9Ealom
|
Rumantsch Grischun
|
|||||
Šiprage (en serb cirillic: Шипраге) è ina culegna ed anteriura vischnaca en la Bosnia-Erzegovina. El appartegna a la vischnanca da Kotor Varoš en la Republika Srpska, ina da las duas "entitats" dal pajais.
Num
Il num odiern va enavos ad ina famiglia nobla d'uschenumnads begs cun il num Šipraga. I n'è detant betg cler sche lur babuns eran part da la populaziun autoctona u sch'els èn immigrads en la regiun ed han cumprà possesiuns extensivs en las vals dal flum Vrbanja e ses flums laterals. Tenor la tradiziun orala ed il documents da cataster entschaiva lur expansiun a Pougarje (a las spundas dal Vlašić) en la val dal flum Ugar.
Geografia
Šiprage giascha al flum Vrbanja, 61 km en il sidost da Banja Luka e 30 km en il sidost da Kotor Varoš, ed è il center da l'omonima communitad locala. El sa chatta en ina vallada extesa (lung il flum Vrbanja e ses affluents) circumdada da pliras chadainas da muntognas: en il nordost il Šipraško Brdo (la collina da Šiprage, cun il piz Glavić, 950 m), en il sid il Jasik (769 m), en il sidost il complex Šajinovina–Stražbenica (848 m), en il vest il Radohova (950 m) ed en il nordvest il Borčići (799 m) cun il Hrastik. La culegna ha ina lunghezza da trais kilometers ed ina ladezza da dus kilometers.
Clima
A Šiprage e conturns regna in clima continental moderà. Las quatter stagiuns èn cleramain diversas. Las temperaturas e precipitaziuns verieschan enormamain tras l'onn ma èn fitg stabilas a lunga vista.
La differenza en precipitaziuns tranter il pli sitg ed il pli bletsch mais è da 41 mm. Tras l'onn varieschan las temperaturas mesaunas per 20,6 °C.
Annotaziuns
Colliaziuns
http://opstinakotorvaros.com/
|
roh_wiki_03495
|
roh
| 0 | 0 |
https://rm.wikipedia.org/wiki/%C5%A0iprage
|
Rumantsch Grischun
|
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.