id
int64 1
25.9k
| content
stringlengths 88
24.4k
| category
stringclasses 1
value | language
stringclasses 1
value |
|---|---|---|---|
101 | 1-сурет. елдеріндегі жастар саясатының ерекшелігі. елдері өздерінің тарихи, тілдік және географиялық байланыстарының арқасында көптеген мәдени ұқсастықтарға ие. Осы елдерге тән кейбір жалпы мәдени элементтерге мыналар жатады: Тіл: елдерінің ортақ тілдік мұрасы бар, адамдардың көпшілігі түркі тілдер отбасына жататын тілдерде сөйлейді. Бұған өзбек, қазақ, қырғыз және түрікмен тілдері кіреді. Дін: Ислам бүкіл басым дін болып табылады және ол аймақтың мәдениеті мен дәстүрлерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарды. Дәстүрлі киім: елдерінде түрлі-түсті және күрделі дәстүрлі киімдердің бай дәстүрі бар. Мысалы, өзбек ұлттық киімі шапан деп аталады, ал Қырғыз ұлттық киімі бешик деп аталады. Жалпы, елдері арасындағы мәдени ұқсастықтар аймақтың жалпы тарихы мен географиясы, сондай-ақ исламның және басқа да жалпы мәдени факторлардың әсерін көрсетеді. Тарихи өлшем жағынан 19 ғасырда империясы мен Британ империясы арасындағы шайқас алаңына айналды, олардың екеуі де аймақтағы ықпалын кеңейтуге тырысты. Ұлы ойын, белгілі болғандай, көп бөлігін Ресей империясының отарлауына әкелді.1991 жылы ыдырағаннан кейін тәуелсіздікке қол жеткізді, содан бері аймақ айтарлықтай саяси және экономикалық өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда әртүрлі мәдениетт мен дәстүрлердің отаны. елдеріндегі жастар саясатының ерекшелігі әлі де өзекті тақырыптардың бірі ретінде күн тәртібінде. Әлеуметтік жұмыс тұрғысынан салыстырмалы талдауды қажет ететін тақыры ретінде маңызды. | TEXT | kaz |
102 | Қазіргі заманғы жаһандану жағдайындағы полимәдени және этникалық қоғамда, жоғары мектептегі білімнің алдында студенттерге этникалық құндылықтарды меңгертуде, халықтық және ұлттық мәдениетті оқу-тәрбие процесінде ізгілендіру, әлемдік мәдениет шеңберінде мәдени өзін-өзі сәйкестендіруді шешу мәселесі тұр. Әлеуметтік, саяси және экономикалық реформалар білім алушылардың этникалық және ұлттық өзін-өзі анықтауын өзектілендіреді, бұл халықтық педагогиканы жаңғырту, этникалық мәдениеттің негізін құрайтын халықтық мұрат, ұлттық құндылықтар арқылы құндылық бағдарларды тәрбиелеу қажеттілігін дәлелдейді. Этнопедагогика ғылымы болашақ маманды тәрбие жүйесіндегі этникалық өзгешеліктер мен ұлттық даралық жайлы біліммен қамтамасыз етеді, көп ғасырлық тәрбие әрекеті нәтижесінде жинақталған педагогикалық байлықты практикада қолдана алу дағдысын игертуді көздейді [1, 35б.]. Этностың орнықты әлеуметтік қауым ретінде тұлға тарихи зерде қалыптастыруы, әлеуметтік тәжірибе этномәдени дәстүрлердің бірлігін қамтамасыз етуде қуатты фактор екендігін көрсетудің мәні үлкен. Мұның барлығы халықтық педагогика өзіне нақты этникалық қауымға қатыссыз эмпирикалық педагогикалық білімдер мен құралдарды кірістірсе, этнопедагогика ұлттың өзіндік менталитеті ерекше, яғни көрініс берген нақты этникалық педагогикалық дәстүрлермен байланысты екендігі жөнінде анық түсініктің қалыптасуына ықпал етеді. Этникалық тәрбие дәстүрлері адам әлеуметтенуінің ықпалды құралы бола отыра, білім алушыларды қоғамда тіршілік етудің түрлі тәртіптеріне дайындауға қабілеттілігі жайлы ұғымды тереңдетеді. Этностың педагогикалық мәдениетін қоғам дамуының бүкіл кезеңдеріне тән әлеуметтік тарихи кұбылыс ретіңде қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Жоғары білім берудің ашық жүйесі жағдайында елдер мен білім беру жүйелерінің мәдени әртүрлілігін сақтау мәселесі шиеленісіп отыр. Ендеше, университеттегі білім беру мазмұнына өзгерістер енгізу қажеттілігі айқын. Осыған байланысты мұғалімдердің кәсіби этнопедагогикалық дайындығы ерекше өзекті болып табылады [1, 52б.]. Қазіргі жағдайда тәжірибеде, білім беруде халық педагогикасы жас ұрпақты тәрбиелеудің қуатты құралына айналды. Олай болса, халық педагогикасының ұлттық құндылықтарына жалпы талдау жасағанда, оларда этникалық тәрбие, отбасы, ата-ана, бала туралы, сыйластық, достық, сүйіспеншілік, Отан және оның байлығын молайту туралы кеңінен қолдануға лайық мәліметтер бар екендігін көрсетеді. Болашақ маман тәрбие жұмысының сапасы мен нәтижелігі ғасырлар бойы қалыптаскан этнопедагогика жетістіктерін тиімді пайдаланумен анықталатынын түсінуі аса қажет. Сондықтан педагогикалық оқу орнындағы студенттің халық өміріндегі құбылыстардың педагогикалық мәнін талдап, олардың тәрбиенің қазіргі міндеттеріне сай немесе сәйкес еместігін ажырата алу, сондай-ақ мәлім және аса мәлім емес халықтық педагогикалық шығармаларын анықтау және жинаудағы ізденіс жұмыстарына белсене қатысуы, көне әдет-ғұрыптардың қазіргі жағдайдағы педагогикалық мүмкіндіктерін анықтай алу, жаңа дәстүрлі халықтық мейрамдар мазмұны мен ескі тәртіптердің өзара әрекеттесуі, қазіргі салттар және олардың көне әдет-салттарымен сабақтастық байланысын аша білу дағдысын игеруі аса маңызды. Этнопедагогиканың халыққа білім беру саласында қолданылу жағдайларымен байланысты мәселелер проблеманың өзіне және оның шешілу жолдарына толық түсіндірме беру арқылы баяндалғаны тиімді, сондықтан да этнопедагогиканы алдымен оку-тәрбие процесіне кеңінен енгізудің негізгі жолы өткен кезеңдерде қисынсыз алынып тасталған халықтық және табиғатпен үйлесімділік, педагогикалық принциптерін жаңарту екеңдігі арнайы атап көрсету қажет. Халықтың педагогикалық даналығы халықтық тәрбие құралдарын толық пайдаланған жағдайда ғана осылар педагогика ғылымын байытуға, жастарға білім беруді жаңартуды жүзеге асыруға, отбасы, балабақша, кәсіби оқу орындары тәрбие проблемаларын шешудегі одағын нығайтуға елеулі үлес қосатын бастау болып табылатындығын ескеру керек [2, 120б.]. Этникалық қауым педагогикасының дамуын зерттейтін педагогикалық білімдердің педагогиканың дамуын халықтың педагогикалық дәстүрлерімен бірге қарастыру тек қызығушылық туғызып қана қоймайды, зерттеуді де қажет етеді. Этнопедагогикалық білім болашақ маманға тәрбие жүйесіндегі этникалық өзгешеліктер мен этнос педагогикасының пайда болуын, дамуы және қазіргі этникалық қауымға педагогикалық мәдениетті, қоғам дамуының бүкіл кезеңдеріне тән әлеуметтік ішкі тарихи-педагогикалық даму заңдылықтарын меңгертеді. Этнопедагогика мәселесі көкейкестілігінің жаңа қоғам талаптарымен ұштасып жатқанын , Білім және ғылым министрлігінің нұсқаулары, нормативті құжаттары мен бағдарламалары «Халық педагогикасы дәстүрлерін оқу-тәрбие процесінде пайдалану», «Этнопедагогика және білім жүйесіндегі дарынды балалар проблемасы», «Этникалық педагогика курсы», ғылыми-практикалық конференция материалдары және соңғы буын оқулықтарының жарық көруі дәлелдеп отыр. Орындалған зерттеулерге жасаған талдау бойынша мынадай көріністерді байқауға болады: | TEXT | kaz |
103 | Ұлттық білім беру жүйесіне тәрбие берудің дәстүрлі мәдениетін кіріктіру, халықтық педагогика тәжірибесін жаңарту және пайдалану көпұлтты және осы көп ұлтты мемлекетте тұрып, еңбек ететін қоғамның мәдениетті, білімді өкілдерін тиімді дайындауды, халық мәдениетін білуге, басқа халықтардың құндылықтарын құрметтеуде ықпалы зор. Бұл мәселені шешу, біздің ойымызша, мұғалімнің кәсіби этнопедагогикалық дайындығына байланысты. Бұл ойды ғалым пікірі дәлелдей түседі, ол педагогикалық процесті ұлттық тәрбие дәстүрін, әдет-ғұрыпты ескере отырып, көп ғасырлық мәдениет негізінде ұйымдастыру, мектептен бастау алады, яғни бастауыш сынып мұғалімі меңгертеді деп есептеді [1, 51б.]. Энтопедагогикалық бағыт пен мазмұн пәндерін оқи отырып, студенттер дәстүрлі халықтық құндылықтар мен құндылық қатынастар жүйесімен танысадыr: Отанға, балаларға деген сүйіспеншілік, ұстаздық, білім, еңбек, табиғатты қорғау қызметі, ұлттық мәдениет, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер. этникалық топтар және т.б. Осы құндылықтардың барлығын қалыптастыру халықтық құндылықтар призмасы арқылы жүзеге асады, ол білім беру мен өзін-өзі тәрбиелеудің түпкі мақсатын көрсетеді, оған білім беру процесінің міндеттерін жүзеге асыруға ұмтылу керек [4, 97б.]. : «этномәдени құзыреттілік - оқытушыға өзінің кәсіби қызметін этносезімтал етуге мүмкіндік береді, яғни этномәдени құндылықтарға, сұраныстарға, белгілі бір қоғамда қалыптасқан этномәдени қатынастар мен халықтың ұлттық сипатының ерекшеліктеріне, стандарттарына неғұрлым сезімтал бағытталады», - деп тұжырым жасады [5, 46б.]. Оқытушының этнопедагогикалық құзіреттіліктің де құрамдас бөлігі ретіндегі этникалық құндылықтарды меңгеруінің маңыздылығы оның өскелең ұрпаққа негізгі этникалық және мәдени құндылықтарды беру қызметін де атқаруында, дәстүрлі құндылықтар халық педагогикасында негізгі қасиеттерді біріктіретін кемел тұлғаны қалыптастыруды көздейтін тәрбиенің басты мақсатын білдіреді. Халықтық және қазіргі заманғы педагогикадағы басты міндеттердің бірі - осы құндылықтарды оқу-тәрбие процесіне енгізу болып табылады.Әмбебап сипатқа ие дүниені түсінудің құндылық қатынасы арқылы қалыптасатын этникалық құндылықтарды жекелеген этнос қандай да бір жинақталған және маңызды эмпирикалық тәжірибе ретінде қабылдайды. Осылайша, құндылықтар кез келген ұлттың немесе басқа адамдар ұмтылатын мақсаттар туралы жалпы қабылданған сенімдерді көрсететін дәстүрлердің негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Этникалық құндылықтар туралы білім халықтың сипатын көрсетеді, халықтың әлеуметтік-тарихи және мәдени ерекшеліктерімен анықталады. Білім берудің этникалық құндылықтары халықтың мәдениетіне тән рухани-адамгершілік құндылықтарын көрсетеді, оны әрбір кейінгі ұрпақ оларды жаңғыртуға тырысады. Әр халықтың өзіндік құндылықтар жүйесі бар, бірақ жалпы адамзат тәрбиесінің негізінде жатқан ортақ құндылықтар да бар. Этникалық құндылықтардың сақталуы мен кейінгі ұрпаққа берілуіне бірнеше факторлар әсер етеді, мысалы: отбасы, дін, қоршаған орта, қоғамдық пікір. Этникалық құндылықтар еңбексүйгіштік, отбасы мен жақындарына деген сүйіспеншілік, патриоттық, адалдық сияқты жалпыадамзаттық адамгершілік қасиеттердің жиынтығын көрсететін кемел тұлға, ұлттық мұраттан көрінеді [6, 130б.]. Ұлт кұндылығы тәрбиенің түпкі мақсатын, оқу-тәрбие процесінің мақсаттылығын айқындайтын кемел білімнің бір түрін көрсетеді. Кемел тұлғаның заманауи мұратын талдай отырып, оны алдыңғы ұрпақ мұраттарымен салыстыра отырып, оның ерекшеленетінін, дегенмен, негізгі адамгершілік қасиеттердің мызғымас, өмір сүріп жатқан заман мен жағдайға бағынбайтынын атап өтуге болады. Ең жоғары жаратылыстың бір көрінісі – «адам қазіргі заман» деп атап өтуге болатын физикалық және рухани кемелдікке үнемі ұмтылу. Студенттердің мәдени-этникалық тәрбиесі олардың болашақ педагогикалық қызметінде студенттердің этнопсихологиялық ерекшеліктерін және халықтың басым әлеуметтік-мәдени тәжірибесін ескеруге ықпал етуі керек, сондай-ақ, мәдени мұраға енген халық даналығының педагогикалық арсеналы студенттердің әлеуметтік-мәдени тәжірибесін пайдалануды қамтамасыз етуі керек [1, 200 б.]. Студенттермен жұмыс жасауда оларды этнопедагогикалық біліммен таныстыру үдерісін интеллектуалдыландыру, этнопедагогиканың заманауи даму, әдістемелік және ақпараттық тұрғыдан қамтамасыз ететін ғылыми білім екендігі туралы идеяны сіңіру қажет болып табылады. | TEXT | kaz |
104 | 2021 жылғы 1 қыркүйекте Мемлекет басшысы Қасым- халқына Жолдауында көрсетілген негізгі стратегиялық міндеттердің бірі – пандемиядан кейінгі кезеңдегі экономикалық даму. Елбасымыз орта мерзімді экономикалық саясатымызды айқындап, мемлекеттік бастамаларды реттеу үшін 2025 жылға дейінгі дамудың Ұлттық жоспарын және Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесін қабылдады. Осы жоспарларды іске асырудың міндетті шарты экологиялық стандарттарға сәйкестік, сонымен қатар баламалы энергия көздерінен өндірілген жылу мен электр энергиясын басым пайдалану болып табылады. баламалы энергетика және дәстүрлі емес жаңартылатын энергия көздері саласындағы заңнамалық базасына 2004 жылғы 9 шілдедегі "Электр энергетикасы туралы" ҚР Заңы (03.01.2022 жылғы өзгерістер мен толықтырулармен), «Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру туралы» 2012 жылғы 13 қаңтардағы Заңы (29.06.2020 жылғы өзгерістер мен толықтырулармен), «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» 2009 жылғы 4 шілдедегі Заңы (27.12.2021 жылғы өзгерістер мен толықтырулармен), 2007–2024 жылдарға арналған тұрақты дамуға көшу тұжырымдамасында. сондай-ақ жаңартылатын энергия көздерін (ЖЭК) пайдалану қажеттілігін қозғайды. [1] Халықаралық энергетикалық агенттіктің (ХЭА) мәліметтері бойынша, дәстүрлі отындардан (көмір, мұнай, газ) көмірқышқыл газының шығарындылары әлемде рекордтық деңгейге жетті (көмір, мұнай, газ) 2008 жылғы 29,3 Гт (5%-ға өсу) алдыңғы көрсеткішпен салыстырғанда 30,6 Гт. . жүргізген барлық бақылау кезеңінде тіркелген ең жоғары көрсеткіш. 2020 жылы күтілетін шығарындылардың 80%-ы қолданыстағы энергетикалық сектордың инфрақұрылымымен анықталады. Мәселен, эмиссиялық газдардың 44%-ы көмірді жағу нәтижесінде түзілсе, шығарындылардың 36%-ы мұнайды жағуға байланысты, тағы 20%-ы табиғи газбен өндіріледі. [2] Жалпы ішкі өнімнің бірлігіне парниктік газдар шығарындылары бойынша Қазақстан дүние жүзінде бірінші орында, жан басына шаққандағы шығарындылар бойынша алғашқы ондыққа кіреді және абсолютті көрсеткіш бойынша 23-ші орында. Қазақстанда жан басына шаққандағы шығарындылар Тәжікстаннан 20 есе, Қырғызстаннан 10 есе, Өзбекстаннан 3 есе көп. Осыған байланысты дүниежүзілік қоғам қоршаған ортаға эмиссиялардың одан әрі өсуіне жол бермеу үшін жаңартылатын энергия көздерін кең көлемде пайдалану мәселесін көтеріп отыр. Қазақстан да экономикалық дамудың сапалық басқа деңгейіне өтуді қамтамасыз ете отырып, жаңартылатын, демек, арзан және қауіпсіз энергияның мәңгілік көздерін барынша жылдам дамыту жолындағы жаһандық жарыстан шет қалмайды. хаттамасын 2009 жылдың басында ратификациялады. Киото хаттамасын ратификациялау елге бәсекеге қабілетті державалар когортасына қосылу мақсатына жетуге мүмкіндік береді. 2000 жылдан бастап халықаралық стандарттар мен ұсыныстарға сәйкес Қазақстанда парниктік газдарға ұлттық түгендеу жүргізілуде. Елімізде парниктік газдар шығарындыларының азаюы энергиямен қамтамасыз етуді жақсарту және энергия тиімділігін арттыру бойынша инновациялық жобаларды жүзеге асыруға, жаңартылатын энергия ресурстарын еліміздің энергетикалық балансына тартуға байланысты. «Қазақстан-2030» стратегиясында, энергетикалық ресурстар елдің тұрақты қозғалысының ұзақ мерзімді басым мақсаты ретінде белгіленген. Қасым- 2021 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауына сәйкес экономикада энергия тиімділігін пайдалану мәселелері Қазақстан халқы үшін өзекті болып отыр. Атап айтқанда, күш-жігерді энергия үнемдейтін және экологиялық таза технологияларды енгізуге шоғырландыру қажеттігін атап көрсетеді. Қазақстанның энергетикалық секторды жаңартылатын көздерді пайдалануға кезең-кезеңімен қайта бағдарлаудың айтарлықтай мүмкіндіктері бар. Қазақстанда бұл ресурстарды пайдаланудың әлеуетті резервтері жылына 12 млрд АҚШ долларын құрайды. [3] Қазіргі уақытта ЕО елдерінде баламалы энергия көздерін пайдалану үлесі жалпы энергия тұтынудың 6%, АҚШ-та - 3%, - 0,3%, ал Қазақстанда - 0,02% құрайды. Мысалы, Бразилия мен Аргентинада көліктердің 45 пайызы биогазға көшкен. 2020 жылға қарай ЕО бұл көрсеткішті 20%-ға, 2040 жылға қарай 30%-ға жеткізуді жоспарлап отыр. Қазақстанда энергия тиімділігі 31% құрайды, 2018-2024 жылдарға қарай 47-53% деңгейіне жетуі тиіс. Жапонияда бүгінде бұл көрсеткіш 36%, Германия мен АҚШ-та 35% құрайды. Қазіргі уақытта әлемде энергияның барлық түрлерін өндірудегі жаңартылатын ресурстардың үлесі шамамен 13,5%, электр энергиясын өндірудегі жаңартылатын ресурстардың үлесі 18% құрайды. Қазақстандағы жаңартылатын энергия көздерінің бірі ретінде биомассаның тұрақты көзі мал өнімдерінің қалдықтары болып табылады. 2019 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша ірі қара мал саны 6004,8 млн басты, қой мен ешкі 20 млн 611,9 мың басты құрады. Жалпы, Қазақстанның мал шаруашылығында да, қой шаруашылығында да пайдаланылмаған айтарлықтай әлеуеті бар. Мұндағы 1 га жайылымдық жерге шаққанда шартты мал басының шоғырлануы Аргентинаға қарағанда 7 есе, 28 есе төмен. [4] Қазақстанда органикалық қалдықтардың жылдық өндірісі 40 млн тоннаны құрайды, оның ішінде мал және құс шаруашылығында – 20 млн тоннадан астам, өсімдік шаруашылығында – 17 млн тоннадан астам, құрғақ салмақ бойынша мал және құс қалдықтарының жылдық өнімі 22,1 млн. миллион тонна, немесе 8,6 миллиард м3 газ (ірі қара мал – 13 миллион тонна, қой – 6,2 миллион тонна, жылқы – 1 миллион тонна), өсімдік қалдықтары – 17,7 миллион тонна (бидай – 12 миллион тонна, арпа – 6 миллион немесе 8 миллион тонна) құрайды. , 9 млрд м3), бұл 14–15 млн тонна стандартты отынға немесе 12,4 млн тонна мазутқа немесе өндірілген мұнай көлемінің жартысынан астамына тең. Оларды өңдеудің арқасында жылына шамамен 2 млн м3 биогаз алуға болады. Бұл газды электрлік газ генераторларында өңдеу жыл сайын 35 млрд кВт/сағ-қа дейін (жалпы энергия тұтынудың жартысы, /сағ қажет) және сонымен бірге 44 млн Гкал жылу энергиясын алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, биогазды электр энергиясын өндіру үшін пайдаланатын болса, оның құны бір кВт/сағ небәрі 0,025-0,075 доллар болса, дәстүрлі көздерден алынатын электр энергиясы бір кВт/сағ 0,1-0,15 доллар тұрады. Осылайша, биогаз 2- 4 есе үнемді. Статистикалық мәліметтер көрсеткендей, Қазақстанда ірі қара (ірі қара) және ұсақ малды (МҰҚ) өсірумен айналысатын . Сондықтан да өзекті мәселелердің бірі қалдықтарды кәдеге жарату және кейіннен дәстүрлі энергия көздеріне балама ретінде пайдалану болып табылады. TACIS және БҰҰДБ (GEF/SGP) бағдарламалары қазақстандық фермерлер мен шалғай ауылдық елді мекендердің тұрғындарының биогаз технологияларын су ағындарының ластануын болдырмау және ормандарды отынға кесуден сақтау құралы ретінде жануарлар қалдықтарын жою әдісі ретінде пайдалануын қолдайды. биогаз қондырғылары алғаш рет 2000 жылы енгізілді. Қарағанды облыстық экологиялық мұражайы 2020 жылдың 1 желтоқсанынан бастап ЖМГ/ГЭФ/БҰҰДБ және Қор қаржыландырған өңірдегі алғашқы "Biogas" жобасын орындады. Қазіргі уақытта Қарағанды облысының фермерлік және шаруа қожалықтарында жалпы көлемі 294 текше метр 5 биогаз қондырғысы жұмыс істейді (олардың бірі балалар баспанасын газбен қамтамасыз етеді), тағы екі қондырғының құрылысы жалғасуда. Жобаны іске асыру барысында мұражай жағдайларына байланысты биогаз қондырғыларын салу, іске қосу және пайдалану туралы үлкен тәжірибе мен ақпарат жинақтады. "Biogas" жобасы өзен жүйелерінің көң ағындарымен ластану проблемаларын шешуге, ашық аспан астында ыдырайтын көңден парниктік газдар шығарындыларын азайтуға, сондай-ақ фермерлік және шаруа қожалықтарының энергетикалық тәуелсіздігі мен экономикалық тұрақтылығын арттыруға бағытталған. Биогаз өндірісінің арқасында Нұра өзені нитраттар мен нитриттерден, ауылшаруашылық қалдықтарынан қорғалған. [5] Сарапшылардың алдын ала болжамы бойынша, Қазақстандағы . Органикалық қалдықтарды сапалы минералдандырылған органикалық тыңайтқышқа және органикалық отынға қайта өңдеудің көрнекі мысалдарының бірі облысында орналасқан «Надежда» мал шаруашылығында УПН-70 биогаз қондырғысын енгізу болып табылады. Шаруашылықта 155 бас ірі қара, 100 бас уақ мал бар және тәулігіне 2850 келіге жуық көң жиналады. Бұл жоба биогазды балама үздіксіз энергия көзі ретінде пайдалануды көрсетеді.] Ауылдық өнеркәсіп қалдықтарынан газдың пайда болу әлеуеті қалдықтардың жоғары калориялылығына байланысты полигондардағы коммуналдық қалдықтарға қарағанда айтарлықтай жоғары, ал органикалық қалдықтардан алынатын биогаз ауылдағы кәсіпорынның электр және жылу энергиясына барлық қажеттілігін толық қанағаттандыра алады. Қорытындылай келе айтқым келетіні, биогаз мәселесін нықтап қолға алар болсақ, баламалы энергия көздерінен өндірілген жылу мен электр энергиясын басым пайдалануымыз әбден мүмкін. | TEXT | kaz |
105 | Қазіргі уақытта өнеркәсіптік дамыған елдерде сынақ, талдау зертханаларының қызметін тексерудің ең тиімді құралы біліктілікті тексеру болып табылады. Біліктілікті тексеру деп зертханааралық салыстырмалы сынақтар (БАМ) арқылы алдын ала белгіленген критерийлер бойынша қатысушы қызметін бағалауды айтуға болады. Өз кезегінде зертханааралық салыстырмалы сынақтар дегеніміз – берілген шарттарға сәйкес екі немесе одан да көп зертханаларда бірдей немесе ұқсас үлгілерді өлшеуді немесе сынауды ұйымдастыру, жүргізу және бағалау [1]. Біліктілікті тексеру саласындағы ұғымдарды, оларға қойылатын талаптар кешенін анықтайтын негізгі халықаралық стандарт қазіргі уақытта [2] ГОСТ ISO/IEC 17043-2013 мемлекетаралық стандарты болып табылады. Провайдерлер белгілі бір сынақ (өлшеу) саласы үшін біліктілікті тексерудің нақты бағдарламаларын жүзеге асырады [3]. | TEXT | kaz |
106 | Мұндағы ( , , ) *S S*1 *S*2 *S*3 спндік векторының ұзындығы 1 2 3 2 2 2 1 2 *S S S S* . Бұл жұмыстың мақсаты скалярлық потенциалы бар (3+1) – өлшемді ЛЛТ–нің дәл топологиялық солитондық шешімдерін табу болып табылады. Көптеген жұмыстарда (2+1) - және (1+1) - өлшемді ЛЛТ-лері өзара үйлесімді потенциалмен бірге қарастырылып зерттелген [2-5]. | TEXT | kaz |
107 | Магниттелудің біртекті емес күйін суреттейтін, яғни магниттелу өрісінің кез келген ақырлы деформацияларында негізгі күйге алып келмейтін шешімдері арнайы топологиялық деп аталады. Сәйкес шешімдер топологиялық шешімдер деп аталады. Тәжірибеде,сипатталған магниттердегі сызықты емес қозулар спиндік жүйелердің дәл топологиялық шешімдері бойынша болады және бұл процестер ғалымдар арасында үлкен қызығушылыққа ие. Бұл типті салу үшін (2) - (4) ЖЛЛТ –н жазамыз және (6) теңдеуін теңдеулер жүйесі ретінде өрнектейміз: | TEXT | kaz |
108 | , мұндағы *N* 1,2,3,... және *j j j m* ,*k* ,*l* - бүтін сандар, 0 *g* - қандай да бір комплексті тұрақты. Осылайша, ЛЛТ (1) – нің сәйкес шешімдері төмендегідей өрнектеледі | TEXT | kaz |
109 | Алынған (21)-(22) шешімдер ЛЛТ (1) – нің сәйкес шешімдері нақты топологиялыық шешімдер деп аталады. Сонымен, Хиротаның (2) бисызықты формасына сүйене отырып, (1) теңдеудегі (3+1) өлшемді ЛЛ теңдеуінің нақты шешімдерін алдық және Maple бағдарламалық пакетін қолдана отырып, олардың компьютерлік кескінін тұрғыздық. 1 және 2 суреттерде мәндерін өзгерте отырып, x және y өстері бойынша (23) онашаланған шешімнің графигі көрсетілген. | TEXT | kaz |
110 | БЯЗИ-да (Бірлескен ядролық зерттеулер институты) NICA/SPD (Nuclotron based Ion Collider facility and ) жобасы щеңберінде бұрын қол жетімді емес эксперименттік параметрлер мен шарттарының бөлшектер физикасы саласында зерттеу жүргізу үшін жедел кешен құрылуда. Жоба 2011 жылы басталды. Бұл жоба БЯЗИ ғылыми бағдарламасының бөлігі болып табылады. Жоба аясында іргелі эксперименталды зерттеулер ғылымның әртүрлі салаларында, соның ішінде өзара әрекеттесетін бөлшектердің жоғары және орта энергия ауқымында спин физикасы бойынша жүргізілетін болады. Жоба аясындағы іргелі эксперименттік зерттеулерге өзара әрекеттесетін бөлшектердің жоғары және орта энергиясы саласындағы спиндік физика саласы кіреді [1,2]. NICA/SPD жобасының аясында құрылған қазіргі заманғы үдеткіш кешені бөлшектердің спиндік физика саласындағы әлемдік деңгейдегі зерттеу бағдарламасының ұзақ мерзімді орындалуын қамтамасыз етеді. Үдеткіш кешені алдыңғы қатарлы параметрлері бар зарядталған бөлшектер шоғырын пайдалануға негізделген көптеген зерттеу бағдарламаларын жүзеге асыру кезіндегі икемділігі арқасында әлемдегі басқа үдеткіш қондырғыларымен салыстырғанда бірегей болып табылады. Жобаның негізгі мақсаты-массалық жүйе орталығындағы 11 ГэВ/н-ға дейінгі энергия соқтығысуындағы күшті әсер ететін материяны зерттеу болып табылады. NICA кешені жұмысының екі режимі бар: келе жатқан шоғыр және белгіленген нысанаға жеткізілетін шоғыр. NICA жобасында поляризацияланған протондар мен дейтрондардың шығарылған (Нуклотрон) және қарама-қарсы (Коллайдер) шоғырындағы спиндік физикасын зерттеу жоспарлануда. Соңғы жағдайда екі соқтығысқан протонның жалпы энергиясы 27 ГэВ-қа жетеді. Мысалы, нуклотрон режимі жоғары энергия кезінде протон-дейтрондық (pd) соқтығысуды, ал коллайдер режимі-дейтрон-дейтрондық (dd) режимін жүзеге асыруға және зерттеуге мүмкіндік береді. Ұсынылған зерттеу бағдарламасы фазалық өтулерді іздеуге және бариондық материядағы сыни құбылыстарды зерттеуге, сонымен қатар нуклон спин құрылымының мәселесін нақтылауға мүмкіндік береді. Нуклондық спиннің құрылымын зерттеу қазіргі заманғы бөлшектер физикасының маңызды мәселелерінің бірі болып табылады. Бұл мәселе 1987 жылғы әйгілі «спин дағдарысынан» бастап жоғары энергия физикасындағы ең қызықты жұмбақтардың бірі болып қалады. Көптеген жылдар бойы теоретиктердің де, экспериментаторлардың да назарын өзіне аударған бұл мәселенің өзегі-сұраққа жауап: протон спині оның құраушы бөлшектерінің спині мен орбиталық моменттерінен қалай құрылады? Зерттеулер нуклонда ( -PDF) Концепциясын қалыптастыруға әкелді [3]. NICA Коллайдерінде жүргізілген зерттеулерге қосымша, NICA/SPD жобалары үшін ұсынылған, бірақ төменгі энергия саласындағы есептерді шешу үшін жаңартылған Нуклотронның шоғырындағы зерттеулер жүргізілетін болады. Нуклотрон шоғыры SPD детекторы элементтерін сынау үшін де қолданылады. NICA жаңа үдеткіш кешені келесі режимдерде эксперименттер жүргізуді қамтамасыз етуге арналған: | TEXT | kaz |
111 | Екінші режимде Нуклотрон 20 МэВ-дан 12 ГэВ-ға дейін поляризацияланған протондарды және 5 МэВ/н-дан 5,6 ГэВ/н-ға дейін поляризацияланған дейтрондарды үдету үшін пайдаланылатын болады. Бұл жағдайда байламның қарқындылығы 1010 бөлшекке бірнеше бірлікті құрауы керек. Үшінші режимде нуклотрон бірінші немесе екінші режимге ұқсас жұмыс істейді (үдеткіш бөлшектердің түріне байланысты), содан кейін Коллайдерге сәулені берудің орнына белгіленген нысанаға тәжірибе жүргізу үшін баяу сәуле шығарылады. NICA/SPD жобасында pd-және dd-шашырату бойынша эксперименттерді теориялық қолдау ретінде осы жұмыс ұсынылады. Онда ядролардың соқтығысу процесін теориялық сипаттау үшін шашыраудың амплитудасы анықталады және ол арқылы дифференциалды қима мен спиндік бақылаулар көрсетіледі. Осы мақсатта шашырау амплитудасы спиндік матрицаларда және өзара әрекеттесетін екі бөлшектердің импульстары бойынша жіктеледі – тәуелсіз амплитудалар бойынша жіктеледі [4,5]. Өз кезегінде, тәуелсіз амплитудалар нуклоннуклондық амплитудалар арқылы көрсетіледі, олар ядролық деректер қорынан анықталады. Екінші жағынан, шашырау амплитудасы шашырау операторымен байланысты болады. Сол оператор ретінде Глаубердің көпреттік шашырау операторын аламыз. Талап етілетін жоғары энергия кезінде Глаубер операторы (Глаубер дифракциялық теориясы) өзін жақсы дәлелдеді. Глаубер операторы бір-реттік, екі-реттік және қайтазарядтау шашырау операторларына жіктеледі. Жоғары-реттік шашырау операторларын қолдануы жалпы болмашы деп танылды. | TEXT | kaz |
112 | Дана халқымыздың «жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» деген мақалы біздің бүгінгі таңдағы күнімізге де дәл келіп тұрғандай. Қазіргі жаһандану кезеңі жеті тіл болмаса да, әлемдік тілдерді білуді талап етіп отыр. ә. Ассамблеясының ХІІ-сессиясында «Қазақстандықтардың жас ұрпағы кем дегенде үш тілді білуі тиіс: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгерулері қажет» – деп үш тұғырлы тілді міндеттеп берген болатын. әрине, мемлекетті киіз үйге теңесек, шаңырақты үш бірдей тіреу болмайды,оны мықты әрі берік етіп ұстап тұруға бір ғана тірек жеткілікті. Яғни, ол – қазақ тілі. Ал жан-жағынан бекітіп, іргесін мықтылауға кереге мен уықтары секілді орыс және ағылшын тілдерінің жоғары. «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» демекші, жас ұрпаққа мағыналы, сапалы һәм саналы, өнегелі тәрбие мен білім беру, бәсекеге қабілетті етіп өсіру – бүгінгі күннің қатаң талабы болып отыр. Осы орайда, ел болашағының бағдары оң болуы үшін Президент «Бәсекелестік қабілет», «»,«Мәдениашықтық», «Компьютерлік қабілеттілік», «Жаңа технологияларға бейімділік» секілді факторларға басты назар аударуды жөн көріп отыр.«Мысалы, компьютерлік сауаттылық, шет тілдерін білу, мәдени ашықтық сияқты факторлар әркімнің алға басуына сөзсіз қажетті алғышарттардың санатында. Сол себепті, «», «Үш тілде білім беру», «Мәдени және конфессиялық келісім» сияқты бағдарламалар – ұлтымызды, яғни барша қазақстандықтарды ХХІ ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы» – деп Елбасы өзінің «Қазақстан-2050» стратегиясын-қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты ағылшын тілін игеруде серпіліс жасау қажеттілігінің маңызына тоқталып өтеді. Жалпы, үштілділік, үштілділікке өту тиімділігі һәм маңызы жөніндегі идея ең алғаш 2006 жылы ХІІ сессиясында айтылған болатын. Кейіннен 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты басшысы «Үштілділік» жобасын кезең-кезеңімен жүзеге асыра бастау керектігі туралы айтып, ұсыныс жасады. Қазақстандықтардың мемлекеттік тілді әрі қарай дамытып, орыс тіліне қолдау көрсетіліп, ағылшын тілін жаппай меңгеру туралы айтылған ұсыныс көпшіліктің де көңіліне қонымды еді. Осылайша қысқа мерзімді процесс ішінде үштілділікке жіті назар аударыла бастады. 2015 жылы өткен ХХІІ сессиясында дәл осы мәселе кеңінен талқыға түсті. қазақ тілін білуге құштарлықтары жоғары еліміздің басқа ұлттарына зор алғысын білдіре отырып, «әлемде Қазақстан халқы үш тілді білетін, жоғары білімді ел ретінде танылуы керек. Бұл: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикамен сәтті ықпалдасудың тілі» – деп алдағы уақытта барлық тілдердің дамуы маңызды екенін алға тартқан болатын. әрине, үштілділік үдерісіне толықтай өтіп, әлемдік деңгейдегі даму кеңістігіне жатсынбай ене білу – қазіргі заман қажеттіліктерінің бірі. Сол үшін де білім және ғылым министрлігі және спорт министрлігі бірлесе отырып «Үш тілде білім беруді дамыту жол картасын» дайындап, іске кірісуді тапсырған болатын. Осы тапсырма бойынша дайындалған бағдарламалық құжатта 2015-2020 жылдарға арнайы 7 стратегиялық бағыт құрастырылған: | TEXT | kaz |
113 | Жалпы алғанда, үш тілде білім беру бағдарламасының құрылып, жүзеге асырылуы қажеттіліктен туған. Себебі, қазақ тілі мен орыс тілі – біздің қоғамда өміріміздің бір бөлшегі іспеттес. Ал, ағылшын тілі – ғылымның тілі. әрине, біз көпұлтты қоғамбыз. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылған, жан-жақты жол ашылған. «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» негізгі мақсаты-қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін барынша көтеру, мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу, ағылшын тілінде меңгерту, орыс тілін жетік білу, орыс тілін жетік білу, яғни, үш тілде білім берудің сапасын арттыру. Қазіргі таңда әлемдік білім беру іс-тәжірибесі бойынша көптілді білім беру таңсық дүние емес. Мысалы, АҚШ-та немесеЕуропаның бірқатар елдерінде билингвалды және көптілді білім беру үшін көптеген іс-шаралар жасалынып жатыр. Және ол мемлекеттердің жетістіктері де жоғары. Мектеп бітірген түлектер мен унверситет қабырғасындағы студенттердің бір емес, бірнеше тілде еркін сөйлесіп, араласа білуі бұл мемлекеттерде таңсық дүние емес. Мысалы, Люксембург халқының балалары мектепке дейінгі дайындықтан бастап өз ана тілдерінде, мекептегі екінші оқу жылынан бастап француз тілінде, алтыншы сыныптан бастап ағылшын тілінде білім ала бастайды. Және Люксембургтұрғындарының барлығы дерлік, әсіресе, жастары түгелдей төрт бірдей тілде еркін сөйлейді. Бұл – өтежақсы көрсеткіш, жоғары жетістіктің көрінісі. Жер жүзінде өмір сүріп жүрген 7 миллиард тұрғынның 1,5 миллиарды ағылшын тілін меңгерген болып саналады. Экономикасы ең дамыған мемлекеттер қатарындағы қос бірдей АҚШ пен Ұлыбритания мемлекеттерінің мемлекеттік тілі – ағылшын тілі. Мұнан бөлек, онға тарта мемлекеттің ресми тілі. әлемдегі бүкіл аудармалардың, ақпарат пен шығармалардың 33 %-ы ағылшын тілінен аударылады екен. Бұл тұрғыда 15 %-ы француз тілі болса, бар болғаны 1 %-ы неміс тілінен аударылады. Осы статистикалық мәліметтерге қарап-ақ, ақпарат алмасу мен білімнің қайнар көзі ағылшын тілінде жатқанын байқаймыз. Ғылым мен білім, бизнес, киномотография, туризм, спорт секілді түрлі салаларда , маңызы жоғары саяси жиындар мен халықаралық қатынастарда, келісімдерде ағылшын тілі қолданылады. Бір ғана ағылшын тілін білетін адам жер жүзіндегі 1 миллиардтан астам адаммен еркін коммуникацияға түсе алады екен. Сонымен қатар интернеттегі ойын-сауық, ақпарат, видео, кино, білім, бағдарламалық жасақтамалардың 80 %-ы ағылшын тілінде. Осыдан-ақ ағылшын тілінің біздің өміріміздегі маңызын көруге болады. Қазір жаңа технологияның, ақпараттың, ғылымдағы жаңалықтың өте көп екені бәрімізге белгілі. Осы орайда, қазіргі таңда елімізге келген бір жаңа жұмысты аударып, түсінігіне жетіп болғанша сондай жаңалықтың келесі ондығы келіп тұратын көрінеді. Көштен қалмас үшін, бәсекеге қабілетті болу үшін, ғылым мен білімді дамыту үшін ағылшын тілін білудің қажеттілігі осыдан-ақ көрініс табады. Ағылшын тілі – сұранысқа ие қажеттілік. Жалпы алғанда, көптілді білім – жан-жақты, мәдениетті һәм бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, оны білу және рухани өзекке айналдыру, орыс тілі мен ағылшын тілін білу тұлғаның «сегіз қырлы, бір сырлы болуына» жол ашып, жан-жақтылыққа әсер етеді, ой-өрісін, санасына әсер етіп, көзқарасын қалыптастырады. Қазақ тілін барынша тереңдетіп оқыту және көптілділіктің негізін жолға қою-қазіргі күндегі жалпыға міндетті орта білім беру жүйесіндегі негізгі міндеттердің бірі болып отыр. Қазіргі таңда мектептерде үш тілде оқыту жобасы жолға қойылды. Негізінен, үш тілде білі беру моделі 2013 жылдан бастап қолға алынып, жұмыстар атқарыла бастады. Осы кезден бастап мектеп қабырғасындағы оқушылар қазақ, орыс және ағылшын тілдерін бірінші сыныптан бастап оқи бастады. Осы үш тіл анық таңдалынып алынды және осы тілдердің толық меңгеріліп шығуы нысана болып алынды. Жаңа модель бойынша, 2019-2020 оқу жылдарында қазақ мектебінде 1-9 сынып аралығындағы оқушылар үш пәннен (орыс тілі мен әдебиеті, дүние жүзі тарихы, ағылшын тілі) басқа пәндердің барлығын дерлік қазақ тілінде оқиды. Орыс тілінде білім алатын оқу орындарында да осы жағдай. Дегенмен, 9 –сыныптан бастап химия, физика, биология, информатика, ағылшын тілі пәндері ағылшын тілінде өткізілетін болады. Жаратылыстану ғылымы бағытындағы төрт пәнді ағылшын тілінде оқыту жайында шешімді ата-ана және педагогикалық кеңес ақылдаса отырып шешеді. Білім беру саласында үштілділік бойынша бірқатар шаруалар атқарылып жатыр. 2012 жылдан бері қарай 42 жоғарғы оқу орындарында ағылшын тілінде оқытылатын топтар құрылып, жұмыс жасай бастады. 2017 жылғы көрсеткіш бойынша арнайы 2393 топта 18000-нан астам студент оқиды. Бұл көрсеткіш жыл сайын арта түспесе, кемімек емес. Қазіргі таңда «Физика» , «Химия», «Биология», «Тарих», «Информатика» пәндері бойынша 1700-ден астам адамдар білім алып жатыр. 2017 жылғы статистика бойынша үш тілде білім беру аясында оқып, білім алған, мамандық иесі атанған түлектер саны 8000 адамға жуықтайды. Бұл өз кезегінде білім берудегі мұғалім тапшылығын болдырмайды деген сенімдеміз. Қазіргі таңда мектеп мұғалімдері де жан-жақты дамып, арнайы бағдарламалы курстарды тәмамдап, ағылшын тілін меңгеріп жатыр. әрине, үш тұғырлы тіл-біз үшін ақпарат кеңістігіне, әлемдік аренеға шығуға қолайлы теңдессіз құрал болып табылады. Дегенмен, халық тарапынан, мемлекет азаматтары тарапынан «үштілділікке өту арқылы өз тіліміздің мерейін құлатып алмаймыз ба» деген қорқыныштың туғаны рас, ол заңды да еді. «Мейлі он тіл, тіпті жүз тіл білгенің де далбаса, өз ұлтыңның ТІЛІ менен РУХЫ, ой-санаңа іргетас боп қалмаса» деп жырлағандай ұлт үшін, қазақ үшін қашанда №1 орында,діңгек болып қазақ тілі қалатыны анық. әрі үштілділік бұл тұрғыда қазақ тілінің мәртебесін төмендете алмайтыны анық. Қазақ тілі ығысып шықпақ емес, керісінше даму аясы кеңеймек. Үш тілді меңгеру – білім кеңістігіне жол ашатын үлкен құлыптың бірден-бір кілті болып табылады. Көп тіл меңгеру арқылы өзіміз білмейтін, жаңа, ерекше қайнарларға кезігеміз. Ал, алғашқы тәрбиені ана тілінде қабылдап, «мен қазақпын!» деп қазақылықты бойына сіңіріп өскен , қазақы ортада, қазақы қасиетпен өсіп-жетілген бала кейін қанша тіл меңгерсе де өз тілін, дінін, ұлттық құндылығын ұмытпайтын болады. Үштілділікке ауысу-әлемдік даму кеңістігіне бетбұрыс жасағанымыздың көрінісі. : «әр елдің тілін,өнерін білген кісі өзгемен бірдейлік деңгейде сұхбаттаса алады» деген екен.Сол секілді бәсекеге қабілетті, мықты ел боламыз десек, дамып жатқан жылдамдыққа ілесеміз десек- үштілділіктің бізге берері мол. Қазіргі таңда үш тұғырлы тіл саясаты елімізде қарқынды түрде жүргізілуде. Басты міндет- көштің соңында қалмау, «мәңгілік ел» боламыз десек, дамушы отыз мемлекеттің қатарына кіреміз десек, тіл үйрену, ғылымды игеру. Жан- жақты дамыған, саналы, сапалы, бәсекеге төтеп бере алатын қабілетті азаматтар ғана Отанымыздың, Қазақстанның тұрақты дамуына, көркеюіне өз үлесін қосып, ел игілігіне жұмыс жасай алмақ. | TEXT | kaz |
114 | Сарыарқа төсінде орналасып, қоңыржай белдеуде орналасқан. Ақмола облысында орналасқан, ылғалдылығы жеткіліксіз аудан болып табылады [1]. Жауын - шашынның жылдық мөлшері облыстың солтүстік бөлігінде 300 - 350 мм, оңтүстік бөлігінде 200 мм құрайды. Жыл ішінде жауын - шашын бірқалыпсыз таралған. Жылдың суық бөлігінде жылдық жауын - шашын мөлшерінің 25 - 30% ғана тиесілі. Жаз уақытында облыстың солтүстік бөлігінде 200 - 220 мм, ал оңтүстік бөлігінде 140 - 180 мм жауын-шашын түседі. Жауын шашынның максимумы әдетте шілде айында, минимумы ақпан - наурыз айларында, кейде қыстың бірінші айларында да (желтоқсанда) байқалады. Жылдан - жылға қарай жауыншашын мөлшері үлкен мәндер шегінде тербеледі. Ерекше көп жауын-шашын және қар түскен жылдары, жауын - шашын мөлшері солтүстік аудандарда 500 - 600 мм, ал оңтүстік бөлігінде 400 мм жетеді. Ал ерекше құрғақ жылдары жауын - шашынның мөлшері 50 - 100 м дейін төмендеуі мүмкін. Сонымен қатар жылдың суық және жылы кезеңдерінде де жауын шашын мөлшері тербеледі. Қар көп түскен жылдары жауын - шашынның мөлшері қараша наурыз айларында облыстың солтүстік аудандарында 200 - 250 мм, ал оңтүстік бөлігінде 100 – 150 мм, ал қар өте аз түскен жылдары жауын - шашынның мөлшері 10 - 20 мм құрайды [2]. Жауын - шашынның негізгі мөлшері қарқындылығы аз мөлшерлі жауын - шашын немесе қар түрінде түседі. Түсетін жауын - шашын мөлшері 0,1 мм асатын күндер әдетте жыл ішінде 120 - 125 (Атбасар мен Ақмола метеобекеттерде), олардың 90% жауын - шашын мөлшері 5 мм төмен күндер болып табылады. Тәуліктік жауын -шашын мөлшері 20 мм асатын күндер жыл ішінде 3 - 4 күнге жетуі мүмкін. Жоғарғы ауа температурасы жағдайында жазғы жауын - шашынның негізінен жер бетін суландырып қана қояды да, бірден буланып кетеді. Жауын - шашын көп мөлшері маусым шілде және қазан айларында түседі, бірақ 80 - 90% жағдайда жауын - шашын суммасы жаңбыр үшін аз. Қатты жаңбырлар шілде айында жауады. Жеке жылдарда тәуліктік жауын шашын максимумы 60 - 70 мм жетеді, ал облыстың биік аудандары шегінде 80 мм асады [3]. Жаңбырсыз кезеңнің ұзақтығы айтарлықтай көп емес. Аумақтың көп бөлігінде жауын шашынның түспеуі, қатарымен 20 - 30 күн бойы, ал кей жылдары 50 - 60 күн бойы байқалады. Негізінен тамыз, қыркүйек, кейде шілде айларында жаңбыр жаумайды. Аумақтың көп бөлігінде жауын - шашын мүлдем түспейтін немесе жаңбыр мөлшері 5 мм аз кезең орташа есеппен 50 - 60 күн, кей жылдары 100 - 150 (1955 ж.) құрайды [3,4]. Атмосфералық жаун-шашындарды қалыптастыру және құбылуына желдің әсері зор. Қарастырып жатқан аумақта, жел көп қайталанумен және күштілігімен ерекшеленеді сурет 2. Cурет 2. Метеорологиялық станцияларда бақыланған желдің сипаттамалары. Орташа жылдық көрсеткіш бойынша оңтүстіктен батысқа соғатын желдер басым, және олардың орташа айлық жылдамдығы 4,5 м/с, 5,5 м/с дейін, наурыз айында көтеріледі. Максимальді жел жылдамдығы 40 м/с. Маусым айларында 35 күнге дейін найзағайлар байқалады. Ал боранды күндер 38 күн шамасында болады. Тұманды күндер мен суық күндер басым, және орташа есеппен олар 35 күнді құрайды. | TEXT | kaz |
115 | Климаттық көрсеткіштерден көріп тұрғанымыздай қысы ұзақ және жыл сайын ұзақ та суық ауа –райы қайталанып тұратын Елордамызда қар суын пайдалану экологиялық тиімді жұмыс болып табылмақ. Биылғы жылы қар мөлшерінің, мөлшері 100 жылда 1 рет қайталанатын көрсеткішті көрсетті. Қазіргі уақытта Ақмола және облыстарына адамдардың көптеп қоныстана бастауы, . Нұр-Сұлтан қаласы, қазіргі уақытта өте қарқынды дамып келеді. Сонымен қатар, еліміздің астанасы болып табылады. Сондықтан, өзен бойында өнеркәсіптік және [4]. Сурет 3. Нұр-Сұлтан қаласында қыс маусымында жиналған қар мөлшері Сонымен қатар, ресурс және энергия тиімділігін арттыру үшін жаңа технологияларды қолдану, өнеркәсіп және . | TEXT | kaz |
116 | Мұнайдың басым көпшілігі құрамында парафиннің жоғары болуымен сипатталады, бұл мұнайдың да, сонымен қатар одан жасалған өнімдердің де реологиялық қасиетін төмендетеді, бұл оларды тасымалдау мен сақтауда белгілі бір қиындықтарды тудырады. Асфальтті аз парафинді тежеуші шөгіндіні және мұнайдың реологиялық (қозғалғыштығы, аққыштығы және т.б.) қасиеттерін жақсарту мәселелері. Қазақстан және басқа да суық климатты елдер үшін мұнайды магистральді мұнай құбырымен тасымалдау саласындағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Тұтқырлығы жоғары және тез қататын мұнай мен мұнайдан жасалған өнімдерді құбыр желісімен тасымалдау үшін қайта айдадыудың келесі тәсілдері қолданылады: 1)негізгі және аралық станцияларда жылуы бар (ыстық қайта айдау); 2)негізгі станцияда сорғы алдындағы жылумен немесе құбыр желісінде жол жылуымен; 3)сұйық тұтқырлығы төмен сұйылқыш қоспамен, сондай-ақ, сұйық газбен, сұйық мұнай газымен; 4)үстіңгі-белсенді заттардың жынтық қосындысымен; 5)су қабатымен, соның ішінде мұнай ядросы мен құбыр қабырғасының арасындағы сақиналы қабатпен; | TEXT | kaz |
117 | Қазіргі уақытта Қазақстандағы жоғары парафинді және тұтқырлығы жоғары мұнайларды қайта айдауға арналған негізгі экспорттық мұнай құбырларына Өзен – Атырау – Самара және Құмкөл – Қарқойын – Шымкент магистарльді мұнай құбырлары жатады. КТКға тұтқырлығы және қату температурасы төмен теңіздік мұнайлардың тиелімі және Омск – Павлодар – Шымкент мұнай құбырларына қату температурасы төмен батыс сібірлік мұнайларды жеткізудің тоқтатылуы тұтқыр мұнайларды қайта айдауға арналған негізгі экспорттық мұнай құбырларына Өзен – Атырау – Самара (Сурет-1) және Құмкөл – Қарқойын – Шымкент (Сурет-2) магистарльді мұнай құбырларындағы тұтқырлығы төмен сұйылтқышпен араластыру әдісін қолдану мүмкіндігіне шектеу қойды. 1 - сурет -Өзен – Атырау – Самарамагистарльді мұнай құбыры 2 - сурет-Құмкөл – Қарқойын – Шымкент магистарльді мұнай құбыры Эксплуатациямен байланысты ескірген жабдықтар, көлік мәселелері оларды жаңа жабдықтарға ауыстыру жолымен түбегейлі шешімін табады. Алайда қабылданған шешім үлкен капиталды шығынды талап етеді және оны аз уақытмагистральді мұнай құбырлары бойымен тез суынатын парафинді мұнайларды тасымалдаудың перспективалы технологиясын дайындау. Шолу талдау мұнай құбырының көрсетті құбырлардың 70% орналасқан, тозған жайкүйі (ылғалдылық, коррозия т.б) 3- Сурет - Мұнай құбырларының қазіргі жағдайы Құбыр желісі көлігін дамытудағы ілгерілеу жаңа ғылыми-техникалық негізгі жобалауларды, құрылыстар мен магситральды мұнай құбырларының эксплуатациясымен қоршаған ортаны қорғау бойынша іс-шаралар кешенін өткізумен тығыз байланысты. Мұндай шаралар қоршаған ораның ластануын айтарлықтай төмендетуге, тіпті ісжүзінде жоюға мүмкіндік береді. Осылайша мұнай құбырының құрылысы мен эксплуатациясы қоршаған ортаға жергілікті көлемде әсер етеді. Алайда, экожүйеге жергілікті ластанудың әсерін бағалау үшін апатты жағдайдағы зияндызаттардың таралуы мен бөліну қарқынын зерттеу қажет. Мұнай тасымалдау құралдарын әзірлеу және пайдалану тиісті орындарда ықтимал апаттардың туындауына байланысты ықтимал қауіптердің өсуіне алып келеді. Жерге және су қоймаларының беттеріне төтенше мұнай төгілуі елеулі экономикалық және экологиялық залал әкеледі. Сондықтан ықтимал қауіптерді барабар бағалауға байланысты проблемалар туындайды. сондай-ақ ықтимал шығындар мен шығындардың алдын алу жөніндегі шараларды қабылдау. Бұл тапсырмалардың шешімдері үдерістің ажырамас бөлігі болуы керек. Тиісті аймақтағы әлеуметтік-экономикалық кешен ретінде қауіпсіздікті басқару. | TEXT | kaz |
118 | мен қарым-қатынасы жүз жылдан астам уақытқа созылған және ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап АҚШ-пен тығыз экономикалық, саяси және мәдени байланыста болды. Корей соғысынан кейін (1950-1953) американдықтарды корей халқы Солтүстіктің коммунистік қатерінен құтқарушы және демократияның негізгі қорғаушылары ретінде қабылдай бастады. Кореяның экономикалық ғажайыбының көп бөлігі Американың экономикалық көмегінің арқасында деп айтуға болады. ықпалы көптеген салаларға әсер етеді: корей жастарының күнделікті өмірінен бастап, саясат пен экономикаға дейін жетеді. 80-ші жылдарға қарай корейлердің Американы қабылдауы біртіндеп өзгере бастады. Сонымен қатар, АҚШ-қа теріс көзқарасы Батыс пен Корей бұқаралық ақпарат құралдарының, сондай-ақ әртүрлі зерттеушілерідің назарын аудара бастады. Сондай-ақ, Кореяның экономикалық тәуелсіздігінің өсуімен және оның жетекші елдерінің біріне айналуымен корей ұлтшылдығы антиамериканизммен тығыз байланыста өсіп келе жатқанын атап өткен жөн. Америкаға деген теріс көзқарастың негізі діни, мәдени, саяси, тарихи және философиялық тәжірибе болып саналады және бұл тәжірибе континенттен континентке әр түрлі болады. Осылайша, Америкаға деген теріс көзқарас немесе антиамериканизм - бұл әр түрлі жолмен әр түрлі адамдар түсінетін күрделі және екіұштылықты ұғым, бірақ жалпы алғанда бұл термин американдық өмір салтына, саясатқа, үкіметке, мәдениетке және адамдарына деген дұшпандықты білдіреді. Америкаға сыни көзқарастың ұзақ тарихы бар: бастапқыда антиамеранизм американдық өмір салты мен ойдың мәдени сыны болды, алайда Американың ықпалымен қатар әлемнің әр түрлі бөліктеріне тарай отырып, Американизмге қарсы саяси және экономикалық бағытта дамыды [1, 78 б.]. өзінің тарихында әлемдегі ең американшыл елдердің бірі болғанымен антиамерикандықтардың бірі деп те айтуға болады. Сондықтан бұл қызықтырарлық жағдай. ХХ ғасырдың аяғына дейін антиамериканизмнің негізгі өзегі солшыл қозғалыс болды. Онда студенттер маңызды рөл атқарды. Соның арқасында мемлекеттің саяси өмірінде бірнеше рет елеулі өзгерістер болды. 80-жылдары адамдар, соның ішінде кеңестік адамдар коммунизмге көңілі толып, оған деген қызығушылықты жоғалтқан кезде, Кореяда, керісінше, студенттер арасында марксистік идеялар кең танымал бола бастады [2]. Зерттеудің мақсаты деген теріс көзқарасының себептерін анықтау болып саналады. Ол үшін осы мемлекеттің тарихына, сондай-ақ оның геосаяси жағдайына жүгіну керек, өйткені ежелгі дәуірден бастап және бүкіл тарихи оқиғаларға дейін Корей түбегі өзінің қуатты көршілерінен жиі-жиі жаулап алу әрекеттері болған еді. Оның әсерінен: Корё және Чосон мемлекеттері кұлауынан кейін жалғасқан біріккен Силла мемлекеті, ХІІІ-ші ғасырда Кореяны моңғолдармен жаулап алуы, ХVII-ші ғасырдың ортасында Цин империясын негізін қалаған жаулап алуы, 1910 – 1945 жылдардағы қол астында болуы. Мұның бәрі, әрине, корей халқы мен олардың өзіндік саналарында белгілі бір із қалдырған еді: басқа мемлекеттердің тәуелсіздікке және Кореяның ішкі істеріне араласуына жасалған кез-келген қол сұғушылықты тұрғындар өте ауыр қабылдап, ұлттық сезімдерін қорлады [3]. Шетелдіктердің болуы мен ықпалына деген сезімталдыққа байланысты, әскерлердің мәртебесі туралы келісім(SOFA) антиамеранизмнің негізгі көзі болып есептеледі. Әскерлердің мәртебесі туралы келісім бұл басқа мемлекеттің аумағында орналасқан әскери контингенттің құқықтары мен міндеттерін айқындайтын халықаралық келісім. Бұл келісім азаматтық және қылмыстық іс жүргізу, киім кию, қару алып жүру, әскери қызметшілердің қабылдаушы елге кіруі және шығуы, сондай-ақ мүліктің экспорты мен импорты мен өтелуі сияқты мәселелерді шешеді. Келісім қарулы күштерге оған қол қойған елде операциялар жүргізуге мүмкіндік береді. әскерлердің мәртебесі туралы келісімге 1966 жылы қол қойылды. ресми статистикасына сәйкес, 1967 жылдан 1998 жылға дейін АҚШ әскери және азаматтық қызметшілері 50 мыңнан астам қылмыс жасаған. 1945 жылдан бері американдық сарбаздар жасаған қылмыстардың жалпы саны шамамен 100 мыңды құрайды [4]. Аталған қылмыстардың ішінде орын алған ең танымалы - 2002 жылдың жазында болған оқиға. Бұл оқиға 80-ші жылдардың аяғында көрмеген жаппай антиамерикандық демонстрацияларға ұласқан. Кезекті әскери жаттығу кезінде Сеулдің шет жағында маневр жасап, екі американдық сержант басқарған американдық бронетранспортер 14 жастағы екі оқушыны соқты. Әскери қызметшілерге адам өліміне байланысты айып тағылды, бірақ жаппай антиамерикалық наразылықтардың басталуына себеп болған американдық трибунал тарапынан толық ақталды [5]. SOFA келісіміне сәйкес, АҚШ әскерлері, егер олар азаматтарына қарсы қылмыс жасаған болса да, жергілікті сот төрелігіне берілуге жатпайды. Бұл факт SOFA-ға наразылық білдіруге бірнеше рет себеп болды және бұл жағдай да ерекшелік емес. Өз кезегінде американдық тарап трибуналдың шешімін американдық сот жүйесінің нәтижеге емес, ниеттерге бағытталғандығымен және корей халқы өздерінің конфуцийлік құндылықтарымен мұны басқаша қабылдайтындығымен негіздеуге тырысты. Корейлердің өздері құндылықтар мен сот жүйелеріндегі ешқандай айырмашылық толықтай адам өлтіру фактісін негіздей алмады деп түсіндірген. Ашу және дәрменсіз сезінген кәрістер американдық әскерлерді елден шығаруды талап етіп көшеге шықты. Кейбір мәліметтер бойынша, ереуілге 100 мыңнан астам кәріс қатысты. Корей студенттері американдық сарбаздарға қарсы атқылау қоспасын қолданған және олардың әскери базаларына кіруге тырысқан жағдайлар тіркелген. Қайта процесті, сондай-ақ Корея сотының АҚШ әскери күшіне қатысты өкілеттіктерін кеңейтуді талап еткен демонстранттар Буштың ресми кешіріміне қарамастан, олар 3 айдан кейін ғана жеткізілді. Олар американдық жалаушаларды өртеп, антиамерикандық ұрандар айтты. Оқиғалардың мұндай нәтижесін ешкім қанағаттандыра алмады. Мәселе мынада, Батыс сот жүйесінде қылмыс жасады деп айыпталған кез келген адам кінәсі дәлелденгенге дейін кінәсіз деп саналады, бірақ Конфуций қоғамында, егер адам қылмыс жасаған болса, ол алдымен өз кінәсін мойындап, өкініп, жазаға салынады. Осылайша, антиамериканизмнің негізгі себебі АҚШ-тың болуы туралы тұжырым жасау қиынға соқпас. Жағдай күрделене түседі, өйткені АҚШ әскерилерінің қылмыстары сотталуға жатпайды, ал Америка трибуналының шешімдері кәріс халқын әрқашан қанағаттандыра бермейді. Сонымен қатар, Кореяға ұлтшылдық сезімдерінің артуы тән, ал олардан кейін американдыққа қарсы күштер, өйткені өзінің одақтастарының саясаты мен экономикасына қысым көрсетуге ұмтылатын ең ықпалды күштердің бірі болып саналады. Алайда, жақында қоғамдық-саяси өмірінде америкаға қарсы бағыттағы күрделі қақтығыстар болған жоқ. Бұдан шығатын қорытынды, ХХ ғасырдың екінші жартысындағы американдыққа қарсы пікірлердің өзегі болған сол және студенттік қозғалыстардың төмендеуі. Бұған көбіне Солтүстіктің ядролық қатерінің артуы және Қытайдың агрессивті саясаты ықпал етеді. Мұндай жағдайда мен оның халқы Американы - оның негізгі одақтасы мен қорғаушысына қарсы тұрудың пайдасы жоқ. Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, американдыққа қарсы наразылықтардың күшеюіне қарамастан, антиамериканизм американдықтардың қатысуына қарсы жаппай халықтық наразылық түрінде көрінісін жалғастыра алады деп болжауға болады, өйткені SOFA кейбір ережелерінің әділетсіздігі мәселесі бірінші немесе екінші рет қарау кезінде шешілмеген шарт талаптары бар. Американдық әскерге тікелей немесе жанама түрде қандай да бір қылмыс немесе оқиға орын алғанда, корейлер тағы да көшеге антиамерикандық ұрандармен шығады. Жалпы америкаға деген қарсылық туралы айтатын болсақ, егер әлемде жетекші рөлге ие деп үміттенген болса, бұл құбылыс сөзсіз Америкамен бірге жүреді. | TEXT | kaz |
119 | Су спорты орталықтары - бұл адамдар жүзу, су полосы, синхронды жүзу, суға секіру және т.б. сияқты су спортының әртүрлі түрлерін тамашалай алатын орындар. Бұл орталықтардың спортты дамыту және адамдардың дене саулығын арттыру үшін маңызы зор. Бұл мақалада су спорты орталықтарының функционалдық және кеңістіктік құрылымын дамытудың заманауи тенденциялары туралы айтылады. Жалпы спорт ғимараттары ежелгі Грекия мен Рим заманынан бері бар. Сол уақыттың өзінде спорт ғимараттарының құрылысы биік дәрежеге жеткен. 19-шы ғасырдан бері сморт ғимараттарының құрылысы жаңа бағытта дамыды. Бұл даму олимпиадалық ойындардың қайта танымал болуына байланысты болды [1]. 19-шы ғасырмен 20-шы ғасырларда біршама су спорт түрлері олимпиада ойындарының бағдарламасының кіруіне байланысты су спорт орталықтары ғимараттары көптеп пайда бола бастады. Қазіргі таңда су спорт ғимараттары жаңа бағытта дамуда. Шетелдегі қазіргі су спорт орталықтары сырт келбеті, жоспарлы құрылымы мен сәулеттік талаптары жағынан әртүрлі. Оларға қойылатын сәулеттік талаптар мен техникалық талаптар көпсалалы мәселе болып табылады. Ең алдымен су спорт кешендерінің дамуына қысқаша тоқтала кетейік. Алғашында су спортымен немесе спортық жүзу үшін қарапайым бассейндер пайда болып, салына бастады. Ал су спортыорталықтарының заманауи тұрпаты мен жаңа бейнесін қалыптастырған жапондық сәулетші КендзоТанге болатын. Оның жобасымен 1964 жылы арналған спорттық кешені салынды. Бұл кешен құрылысы алғашқыда қарапайым болып көрінгенмен, Танге бұл кешенде дәстүрлі жапон саулет өнеріне тән монументалды қарапайымдылықты, сол кездегі ең заманауи құрылымдармен – кешеннің барлық құрылымдарының едендерін ұстап тұратын кабельдермен үйлестіре білген. Соның арқасында қазіргі таңда су спорт кешендерінің сәулеті әртүрлі бағытты дамып келеді [2]. | TEXT | kaz |
120 | Ұзақ уақыт бойы бассейндер мен су спорты орталықтары тек практикалық пайдасы тұрғысынан қабылданып, бірегей архитектуралық нысандарды білдірмеді және ол тек спортттықнысан ретінде жұмыс жасап келді. Дегенмен, соңғы жылдары жағдай күрт өзгерді: бүкіл әлемде авторлық жобалар бойынша керемет бассейндер салынды және оның фунционалдық кеңістіктік құрылымында да біраз өзгерістер орын алуда. Осы өзгерітердің арқасында бұндай құрылымдар сәулет өнерінің керемет туындыларына айналуда. Су спорты орталықтарын дамытудың негізгі тенденцияларының бірі бассейндер санының артуы болып табылады. Бұрын су спорты орталықтарында бір немесе екі бассейн болса, қазір оларда тереңдігі мен температурасы әртүрлі оннан астам бассейндер жиі кездеседі. Бұл бір уақытта бірнеше спортпен айналысуға мүмкіндік береді, сондай-ақ су аэробикасы мен басқа фитнесспорт түрлеріне көбірек мүмкіндіктер береді. Тағы айта кететін жайт, су спорт орталықтары медициналық, сауықтыру қызметтерін көрсету, олардың көп фунционалды кешенге айналуына ықпал етуде. Су спорты орталықтары барған сайын жан-жақты болып келеді және тек жүзу және су спорты жаттығуларын ғана емес, сонымен қатар гидромассаж, толқынды бассейндер, сауналар мен спорт залдары сияқты басқа да қызметтерді ұсынады. Бұл су спорты орталықтарын әртүрлілік пен ыңғайлылықты іздейтін кең аудитория үшін тартымды етеді. 2016 жылы салынған «Aquamotion» су орталығынеміс компаниясының жобалауымен жасалған су орталығы. Бұл су орталығы Куршавель 1650 және Куршавель 1850 арасындағы үстіртте орналасқан, бір жағында алқапқа, екінші жағында Альпі тауының орманына қарайды. | TEXT | kaz |
121 | Кешеннің ғимараты тауда орналасқындықтан, жобалаушылар оны барынша табиғатпен, қоршаған ортамен біріктіруге тырысқан. Сол себепті ғимарат төбесі жерден көтерілген. Оның рельефі жарты шеңберлі терезелер түріндегі әртүрлі көлемдегі бірнеше «үңгірлерден» тұрады. Шатырдың шетіне кесілген үлкен ойық әйнектелген кіреберісті білдіреді, ал кішірек күмбезді терезелер шатырдан шығып, шомылушыларға тау көрінісін береді. Интерьерді табиғи жарықпен одан әрі жарықтандыру үшін қосымша ағаш және шыны саңыраулары мен оңтүстікке қарайды. Олардың ғимраттағы қозғалысы кеңістіктер арасындағы мөлдірлік сезіміне баса назар аударады. Кешеннің жалпы ауданы 10 000 шаршы метрді құрайды, ол екі аймаққа бөлінген. Бұл кешенде тек жүзу бассейндері ғана емес, реабилОйын-сауық бірінші деңгейде орналасқан – сырғанақтар, жүзу бассейні, серфингке арналған арнайы алаң, балалар бассейні, ашық жылытылатын бассейн,бар, өлрмалеу қабырғасы және басқа да іс-шаралар. Ал екінші деңгейде камералық алаңдар – көлеңкелі үңгірдегі тұзды су бассейні, массаж бөлмелері, сауналар, түрік моншалары, суық суы бар ашық монша. Жоғарғы деңгейде 300 орындық мейрамхана бар. Бұл кешенге фунционалдық жағынан қарайтын болсақ, кешен көп фунционалды және тек бір мақсатта емес, бірнеше саланы қарастырған. Бассейнде жүзу, ойын-сауық, демалу мен реабилитацияны қамтиды [3]. қаласында орналасқан жобасы бойынша салынған су спорт орталығының дизайнындағы ерекшеліктеріне тоқтарлатын болсақ, оның теміржол маңындағы маңызды индустриялық аймақ орнында салынғанын және су спорт орталығының тек спортшыларға ғана емес, кез келген жастағы қарамайым азаматтарға да арналғанын ескере кеткен жөн. Жобаны әзірлеу барысында сәулетшілілер екі дерлік бір-бірін жоққа шығаратын талапты біріктіруге тырысты деуге болады. Жүзішілерді сыртқы көріністерден қорғау және оларды қала көрінісі мен табиғи жарықпен қамтамасыз ету. Осыған орай, бұның шешімі жертөленің техникалық қабаты болды: оның арқасында бассейндер жер деңгейінен әлдеқайда көтеріліп және сырттан ешкім іке қарай алмайтын болды. Бұл ғимараттың басты ерекшелігі болып табылатын толқынды шатыр. Оның ұзындығы 70-90 метр болады және ол жеті аралыққа тіркелген. Олардың арасында ғимараттың ішіне жарық түсіретін саңыраулар орналасқан (сурет 3). Соның арқасында ғимарат іші табиғи жарықпен қамтамасыз етіледі. Бұл электр эненгиясын үнемдеуге мүмкіндік береді. Ал шатырдың ішкі бөлігі ағаштан ішінара қапталған, бұл оның профиліне баса назар аударады. Бірақ оның басты материалы мөлдір емес ЭТФЭ ( этилентетрафторэтилен) мембранасы болып табылады, сонымен қатар жарық саңырауларында осы материалдың мөлдір «жастықтары» енгілген. Соның арқасында одан күн жарығы өте алады. Ал ғимараттың алдыңғы фасадына тоқталсақ, ғимараттың ішкі табиғи жарықпен қамтамасыз ететін шынымен қапталған. | TEXT | kaz |
122 | Осылайша, жоба екі негізгі архитектуралық принцип бойынша дамиды. Біріншіден, бойлық бағытта жабдық даңғылы жандандыру және жабдықтың көрінісін қамтамасыз ету үшін мұз айдыны, сквош залдары, падель корттары және алаңға қарайтын клуб арасындағы залдың айналасына орналастырылған.Қалаға қарайтын террассалық бақтар ашық мұз айдынына қосылады. Екіншіден, көлденең бағытта шатыр олимпиадалық бассейнге ағып жатқан кәдімгі жарық құралына айналады, ол ойын кеңістігінде еркінірек олимпиадалық бассейнге сіңеді. Осылайша, бұл жерде әңгіме «композиция» туралы емес, оның қалалық жағдайына негізделген ғимарат туралы айтып отырмыз, ол жүзушілер мен спортшыларға жарықтың сапасы мен жердің құпиялылығы тұрғысынан қызмет етуі керек. Шатыр мен қасбеттің бірлігі, оны ұйымдастыратын құрылым, одан туындайтын ресми еркіндік қалалық тіркеу мен спорттық жабдықты пайдаланушылардың ләззаты арасындағы байланыс қызметін атқарады [4]. Осыған орай су спорт орталықтарының тек спорт орталығы ретінде ғана емес сауықтыру және демалу орталығына деген бағытталғанын байқауға болады. Бұны тек бұл орталықтан қана емес басқа да су спорт орталықтарын қарастыра келе байқауға болады. Мысал ретінде, Голландиялық MVRDV сәулетшілірі 2024 жылы Парижде өтетін Олимпиада ойындарына арналған су спорты орталығына конкурстық жобасының ұсынысын қарастыруға болады. MVRDV жобасы негізінен альпинизм, фитнес және медитация алаңы, балаларға арналған ойын алаңы, коворкинг және мейрамхананы қоса алғанда, спорт нысандары бар ғимарат болып табылады. Жобалаушылардың бұндай жоспарлауға келуіне, аймақтық қажеттіліктерін (Париждің маңындағы Сен-Дени) бастапқы нүкте ретінде қабылдағандығында, ол байланытсы жақсартады және «жасыл өкпе» ретінде тік саябақ болып қаыптасуы. Кешеннің ауданы – 15000 шаршы метр. Аймақ айналма жолдың жанындағы аумақты жаяу жүргіншілер байланысын жақсарту мен көбірек жасыл кеңістікке қатты қажет. Жобалаушылар осы қажеттіктерді ескеріп, тұрғындарға су спорт орталығын қолайлы аймақ ретінде ұсынуға көп көңіл бөлген. Дегенмен бұл кешенде 6000 көрерменді сыйдыра алатын олимпиадалық және сүңгуір бассейндері бар. Барлық сыртқы беттер (қасбеттер, шатырлар және тротуарлар) ашық түсті бетонмен өңделеді [5]. | TEXT | kaz |
123 | Тұтастай алғанда, бассейндер мен су объектілерінің әртүрлі түрлері олардың функционалдығы мен орналасуына байланысты ерекшеленеді. Дегенмен, барлық жаңалықтар мен жақсартуларға қарамастан, су спорты орталықтарының негізгі мақсаты спорттық жаттығулар мен жаттығулар болып . Спорт командалары, соның ішінде ұлттық құрамалар, су спорты орталықтарын жаттығулар мен жарыстар үшін пайдалана алады. Сонымен қатар, көптеген орталықтар спортшыларға жақсы нәтижелерге қол жеткізуге көмектесетін жеке жаттықтырушыларды ұсынады. | TEXT | kaz |
124 | Казақстан 30-жылдардың басынан тау шаңғысының дамуында жаңа дәуір ашылды. Олар жаппай демалыс пен туризмнің танымал түріне айналуда. «Шаңғы бумына» аспалы жолдар – көтергіштердің пайда болуы себеп болды. Туризмнің қарқынды дамуы, шаңғышылардың жаппай демалысын ұйымдастыру, қажетті жайлылықты қамтамасыз ету бірқатар дамыған елдерде халық шаруашылығында жетекші орын алған тұтас қысқы демалыс индустриясының құрылуына әкелді. Заманауи шаңғы орталығы қонақ көтергіш және сүйретпе жолдарды – көтергіштерді, әртүрлі ұзындықтағы және күрделіліктегі еңістерді, оқу-жаттығу беткейлерін, соқпақ қызметі мен бақылау-құтқару қызметін, спорт ұйымдары мен нысандарын, дүкендерді, спорт жабдықтарын жалға беруді, шаңғы тебуді қамтиды. мектептер. қысқы тауларында демалуға арналған үлкенді-кішілі қонақүйлерде, пансионаттар мен баспаналарда 4 миллионнан астам төсек орын. 1996 жылы 5 миллионнан астам француз Альпі, Пиреней және олардың етегіне шаңғы тебу үшін саяхаттады. Австрия халқының бестен бірі шаңғымен айналысады. Шаңғы мен туризмнің әртүрлі түрлері бар. Шаңғы әуесқойлары шағын және үлкен таулардың шаңғы орталықтарына ағылады. Лифттердің көмегімен туристер тәулігіне ондаған шақырым еңістерді айналып өтеді. Жаттығу жүктемелерінің мұндай көлеміне басқа дене шынықтыру сабақтарында қол жеткізу мүмкін емес. | TEXT | kaz |
125 | Қолданыстағы шөмішсіз төменгі жүксіздендіру органы бар роторлы экскаватор дәстүрлі құрылымдарға қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие [1]. Оған қоса, оны қолданыс аясына ІІІ және IV категориялардағы аса берік топырақтар жатады, ол жалпы машинаның салмақ түсетін құрылымына түсірілетін жүктемелердің артуына, сондай-ақ, берілген жұмыста беріктік талдауы қаралатын сидақтың артуына алып келеді. Сидақтың құрылымы тігінен орналасқан арқалықтардан, қатаңдықтың көлденең қабырғаларынан және т.б. құрылымдық элементтерден тұрады. Материал – қарапайым көміртектенген болат. Solidworks программалық ортасында тұрғызылған зерттелуші объекттің көлемдік моделі 1-суретте көрсетілген [2, 3]. Ақырлы элементтер әдісі негізіндегі құрылымдарды талдаудың әдіснамасына сәйкес, келесі қадамдарды орындау керек: құрылымның ақырлы-элементті моделін құру, сыртқы жүктемелерді модельдеу, есептеуді бастау және алынған нәтижелерді талдау [3]. Осыған сүйеніп, зерттеліп отырған сидақтың ақырлы-элементтік моделін құрамыз. (2-сурет) Берілген модель 70291 түйіннен, 35580 элементтен тұрады, еркіндік дәрежелерінің саны – 209580. Құрылымға сыртқы жүктемелер ротор арқылы кесудегі топырақтың кедергісінен түседі. Құрылымның аталған жүктеулерін программада модельдегеннен кейін және есептеу жүргізген соң, беріктік қоры коэффициенті мен кернеулердің диаграммасын аламыз (3,4-сурет). 2-сурет. Сидақтың ақырлы-элементтік моделі | TEXT | kaz |
126 | Жүргізілген есептеулерге сәйкес, құрылымдағы максималды кернеу 148 МПа-ды құрайды, ал беріктік қорының минималды коэффициенті – 1,49 (түйін №65320). Алынған нәтижелерге сүйеніп, қорытындылай келе, зерттеліп отырған роторлы экскаватордың сидағының геометриялық параметрлері дұрыс анықталған және беріктік критериіне жауап береді. | TEXT | kaz |
127 | Бүгінде қоғам білім беруде тұтас бірқатар жағдайларға (экономикалық, қаржылық, кадрлық және т.б) тап болды. Кәсіби салада оқу жағдайларын, формаларын және механизмдерін өзгерту қажеттігі туындады. Осыған байланысты педагогика мен психологияда фасилитация (ағылшын тілінен to facilitate-жеңілдету, септігін тигізу, қолайлы жағдай жасау) құбылысы қызығушылық тудырады. Ал педагогика ғылымында фасилитация тұжырымдамасы XX ғасырдың 50 жылдарында пайда бола бастады. және ізгілік бағытындағы басқа психологтардың оқу мен тәрбие саласындағы теориялық және практикалық еңбектерінде тұлғалық іс-әрекет, қарым-қатынас және педагог-фасилитатордың жеке ерекшеліктері зерттелді. оқушының қызығушылығы мен ынталандыру мүмкіндіктеріне жүгіне отырып, оқыту ортасында жеке тұлғалық қасиеттерді дамытуға талпынды. Бұл тәсілдің орталық гипотезасы адамның өзін-өзі тануына, өзіндік тұжырымдамасы мен мінез құлқындағы өзгерістерге орасан зор ресурстарды таба алуы. Осындай ресурстарға қол жеткізу үшін белгілі бір фасилитациялық-психологиялық атмосфераны құруға ықпал ететін үш шарт орындалады: • қарым-қатынаста өзін-өзі үйлесімді көрсету, шынайылық, адалдық; • сөзсіз жағымды (позитивті) қарым-қатынас және басқаларды қабылдау; • белсенді эмпатикалық тыңдау және түсіну[1]. Гуманистік білім беру мен тәрбиелеу саласындағы теориялық және практикалық әзірлемелерді талдау педагогтың қызметі белгілі бір әдіспен шектелмейтіндігін, ең алдымен тұлғаның ерекше бағыттылығын, құндылықтардың жиынтығын, өмір, адам туралы дүниетанымдық түсініктердіұсынатынын көрсетті. Ресейлік зерттеушілер (, , , , және т.б.) тұжырымдамасына сүйене отырып, мұғалім мен оқушының арасындағы педагогикалық өзара ықпалдастықты анықтаған болатын. Педагогикалық фасилитация үрдісі-білім беру, оқыту мен тәрбилеудің өнімділігін жеңілдету және нығайту, педагогикалық өзара әрекеттесуді қарым-қатынас субъектісі, мұғалім мен оқушының тұлғасы есебінен дамыту. Мұғалімфасилитатор өзінің қатысуы мен әсер етуі арқылы бастаманың көрінісіне, оқушылардың тәуелсіздікке жетуіне көмектеседі және олардың психикалық даму үдерісіне ықпал етіп, тұлғааралық қарым-қатынасты қамтамасыз етеді.Фасилитация әдісін тиімді өткізу үшін мұғалім үрдісті жақсы білуі және оған сәйкес дағдыларды иегеруі тиіс. Оқудағы фасилитациялық қарым-қатынастың артықшылығы-оқушылардың үйреніп жатқан тілдеріне қызығушылық танытуы мен өзге тілдік ортаға бейімделуі болып табылады [2]. Білім беру үрдісінде фасилитацияның негізгі принциптері көрсетіледі: – оқу үрдісіне деген жеңіл және позитивті қарым-қатынасты нығайту, білім беру міндеттерін мүмкіндігінше қабылдау, олардың жетістіктеріне көмектесу; – оқушылардың жеке пікірлерін мадақтау, болып жатқан оқиғаларға деген қызығушылықты арттыру**;** – оқушылардың сыныптағы өзара іс-әрекеті мен қарым-қатынастарының тепе-теңдігі; – кез келген жетістікті мойындауға немесешынайы жетістіктерге жол көрсетуге бағытталған кері байланыс; – топта қорытынды жасауға және шешім қабылдауға көмек беру. Осылайша, фасилитатордың көзқарасы бойынша шетел тілін меңгеру үрдісі – мұғалім оқушыларды материалмен қамтамасыз ететін және оны меңгеруді жеңілдетін жұмыс. Мұғалімнің міндеті – бұл жұмысты өзара қызықты іс-әрекетке айналдыру. Сөйлеу материалы әр түрлі коммуникативтік үрдістерде пайдаланылуы мүмкін. Мұғалім ауызша түрде енгізеді және оқушылардың хормен қайталануымен жалғасады. Бұл кейін түрлі жағдайларда қолдану мақсатында дәлме-дәл есте сақтауға арналған шағын мәтіндер мен диалогтар, берілген материалды есте сақтауды суреттер, заттар немесе ыммен әрекет жасау сияқты тіректер арқылы жеңілдетеді. Оқу үрдісінде фасилитация әдісінің элементтері бірнеше кезеңдерге бөлінеді: – Бірінші кезеңде оқушылар берілген материалды тек естиді. Бұл хор болғандықтан оқушылар қайталауға қорықпайды. Хор әр оқушыны мұғалімнің сын айтуынан қорғайды. Мұғалім жаңа әрі түсініксіз сөздерді аударады. – Екінші кезеңде материалды көріп қабылдаумен жұмыс жасалады. Мұғалім грамматикалық ережелер мен үлгілерді көрсете отырып, оқу материалымен жұмысты бастайды. Қарым-қатынас кезінде ережелерді ескеру сөз бостандығына кедергі келтіреді. Оқушы етістіктің шақтары мен жіктелу кезеңдерін еске түсіргенше қарым-қатынас үзіледі. Белгілі бір уақыт өткеннен кейін берілген коммуникативтік материал талданады. Осы немесе өзге де құбылыстарды түзету үшін «ақыл-ой анықтамалығы» оқу-әдістемелік құралынан алынған ережелер тізімі емес, жаңа сөздерді сәйкесінше тез және дұрыс тудыратын, есте қалған мәтіндерден алынған сөздер болады. – үшінші кезеңде өзара сөйлеу әрекеттері еркін болған жағдайда, сөйлеуді басқару көбінесе нысанға емес, мазмұнға бағытталады. Бұл кезеңде қарым-қатынас әрқашан белгілі бір қажеттілік болған жағдайда немесе байланыс жасауға ниет білдірген кезде туатынын естеұстаған жөн. Сондықтан жағдайды немесе бізге қажетті салдарды суреттей отырып, «өйткені», «үшін», «сондықтан» деген сөздермен мотивті енгізуге болады. Мұндай тұжырымдама оқушылардың берілген тапсырманы дұрыс түсінуін жеңілдетеді және оларды дұрыс сөйлеу сегменттерін еске түсіруге шақырады. Мектепте шетел тілін оқыту кезіндегі фасилитация әдістерінің негізгі сипаты мәселені талдау, іс-әрекетті жоспарлау және шығармашылық тәсілді талап ететін проблемалық тапсырмалармен жұмыс жасау кезінде көрінеді. Кәсіби тұрғыдан «фасилитация» әдісін қолдану топтық жұмыстың тиімділігі мен оқушылардың қызығушылығын арттыруға, сондай-ақ олардың әлеуетін барынша ашуға әкелуі мүмкін. Фасилитацияның «әлемдік кафе», «Болашақты іздеу», «Динамикалық фасилитация», «Дамытушы фасилитация», «Ми шабуылы», «Ашық кеңістік технологиясы», «Ментальді карта», «Жағымды (позитивті) өзгеріс саммиті», «Шынайы уақыттағы стратегиялық өзгерістер» және т.б. шетел тілін оқытуға сәйкес келетін кейбірұсынылған әдістері бар. «Ашық кеңістік» () – жеке адамдар мен топтардың өз жұмысына тиімдірек болуына, жылдам дамуына, өмірді зерттеуде және проблемаларды шешуде өз дағдыларын арттыруға мүмкіндік беретін кездесу өткізу технологиясы, және индивидтер мен кездесуге қатысушылардың әлеуетінің ашылуы үшін жағдай жасайды. Қазіргі таңда бұл әдісұйымдарда білім алуға көмектесу үшін және өте қарапайым тәсілмен табысқа жету үшін барлық әлемде қолданылады. әдістің артықшылығы аз уақыт ішінде үлкен көлемде пікір жинау болып табылады [3]. «Болашақты іздеу» ( және ) технологиясы өзінің қабілетін ісәрекетке айналдыруға көмектеседі. Бұл технология тұлғаның мәдениетіне,ұлтына, мамандығына, тіліне және тәрбиесіне қарамастан, әркімнің қалауы бойынша қатысатын ерекше пікірталасты білдіреді. Қатысушылар өз идеяларынұсына отырып, келешектегі ынтымақтастықтың жалпы негізін әзірлейді [4]. «әлемдік кафе» - қатысушылардыңұжымдық интеллектін талқылау үрдісіне кірістіруге мүмкіндік беретін, еркін және ашық түрде жұмыс бойынша сөйлесу технологиясы. Бұл технологияның құндылығы болашақ жұмыста сынға түсетін және күдік тудыратын, үлкен көлемдегі идеяларды тудыру болып табылады [5]. Шетел тілін оқытуда ең тиімді технологиялардың бірі – «Ментальді карта» (). Бұл берілген тақырып бойынша ақпаратты жинаудың көрнекі тәсілі. Алдымен тақтаның ортасына үлкен әріптермен кілт сөз жазылады, ары қарай оқушылар тақырыпқа байланысты ойларын қысқаша түрде сызба жүргізу арқылы түрлі түсті маркерлермен жазады. Балалар картаны неғұрлым тез жасаса, соғұрлым ақпаратты есте сақтауға оңайырақ болады. үрдістің аяғында, оқушылар тақтадан веб немесе түбірлік жүйе сияқты суретті көре алады. Сабақ барысында түс үлгілерін қолдану оқушылардың ақпаратты әлдеқайда тез, әрі тиімді қабылдануына септігін тигізеді. Ағылшын тілінде жаңа лексикалық немесе грамматикалық материалдарды, мәтінді оқып түсіну кезінде, ауызша және жазбаша сөздерді жазу үшін қолданылады. Бұл - ойлау және альтернативті жазбаларды визуализациялаудың ыңғайлы және тиімді әдісі [6]. Біздің ойымызша, жоғарыда аталған технологиялар коммуникативті дағдыларды және қызметтің барлық түрлерін дамыту үшін шетел тіліндегі сабақтарда барлық сөз әрекеттерінде (reading, writing, listening and speaking) қолдануға болады. Жұмыстың барлық кезеңдерінде мұғалім фасилитатор ретінде ашық сұрақтар қояды, яғни *when, why, what, who, how* т.б.және *иә/жоқ* деп жауап беруге болмайтын сұрақтар. Мұндай сұрақтар пікір білдіруді, яғни қатысушының өздігінен ашылуын көздейді. Сонымен қатар, фасилитатор қатысушыларға қолдау көрсетіп, ашылуға және үнемі өз ойын қысылмай айтуға шақырады. Бұл жағдайда, мұғалімнің фасилитатор ретіндегі негізгі міндеттері: | TEXT | kaz |
128 | Фасилитация әдісін талдау негізінде, біз шетел тілі сабағында бұл әдісті қолдану топтағы жұмыс үрдісінің тиімділігін артатынына көз жеткіздік. Оқушылар топта жұмыс істейді, өз пікірлерін білдіреді, идеяларын айтады және өз мүдделерін көрсетеді. Сонымен қатар, фасилитация әдісі топта достық ахуалды сақтауға, оқу үдерісіне қатысу деңгейін жоғарылатуға, жауапкершілікті күшейтуге және бастаманы ынталандыруға, пікір алмасуды қамтамасыз етуге және дамуға ықпал етеді. Бұл үрдісте мұғалім бағыт-бағдар беруші рөлін атқарады. Мектепте шетел тілін оқытуда фасилитацияны қолдану берілген мәселені талқылау барысында уақытты нақты және пайдалы анықтауға, жоспарға сәйкес әрекет етуге, нақты тақырыпқа және мәселеге назар аударуға, сапалы және жаңа шешімдерді қабылдауға, барлық қатысушыларды жұмысқа кірістіруге, әр қатысушының тәжірибесін және идеясын қолдануға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, фасилитация әдісі шетел тілін оқыту кезінде ауызша қызметтің барлық түрлерін қамтиды, сөйлеу (сұрақ-жауап), тыңдау (басқалардың пікірін тыңдау), жазба (өздеріне тиімді нұсқаны жазу), оқу (жаңа ақпаратпен және дереккөздермен танысу). Фасилитация әдісін оқушылардың білім деңгейіне қарамастан шетел тілін оқытуда барлық деңгейде қолдануға болады (бастапқы, орташа, жоғары). Осылайша, фасилитация әдісі оқушылардың қызығушылығына байланысты қойылған мақсаттарды анықтауға және оларға жетуге бағытталады. Ал мұғалім оқу үрдісін қиындатушы емес, керісінше шетел тілін меңгеруді жеңілдететін, әрі қызықтыұйымдастыратын фасилитаторға айналады. | TEXT | kaz |
129 | Қазіргі қоғамның дамуы ақпараттандыру дәуірінде көрнекті орын алады, адамдардың қызметтерінің көптеген бағыттарында, оның ішінде білім беру саласындағы ақпараттық технология құралдарын қолдану арқылы сипатталады. Дәстүрлі білім беру құралдарының заманауи ақпараттық және компьютерлік технологиялармен (АКТ) білім беруді жаңғырту мәселесін шешуге мүмкіндік беретін тәсілдерінің бірі болып табылады. АКТ құралдары жеке тұлғаның қасиеттерін дамытуға, мектеп білімінің өзгеруіне және дараландыруына ықпал етеді. Заманауи АКТ-лар зерттелетін тақырыпта студенттердің белсенділігін, шығармашылық шеберлігін қамтамасыз етеді, ал мәліметті жаңа жоғары сапалы деңгейдеұсынуға мүмкіндік береді. Оларды қолдану оқу үдерісінұйымдастыруда түбегейлі жаңа мүмкіндіктер береді. Шет тілі – бұл оқу пәні, яғни табиғи тілдің жетіспеуі себебінен оқушылар үшін жасанды тілдік ортаны құру, әртүрлі техникалық құралдарды барынша икемді және кең пайдалануды көздейтін пән. Сондықтан, шет тілін оқытуда мультимедиялық құралдармен ашылған жаңа мүмкіндіктерді әртүрлі қолдануы таңқаларлық емес. Қазіргі заманғы орта мектепте шет тілдерін оқыту процесінде дәстүрлі түрде жарықтандыру техникасын және дыбыс техникалық құралдарды қолданады. Бірақ қазіргі уақытта мектепке жаңа ақпараттық технологиялар: компьютер, мультимедиялық оқу құралы, ғаламтор, электрондық білім беру ресурстар келді. Осы жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану мынадай негізгіұстанымдарға бөлуге мүмкіндік береді: Шет тілдерін оқытуда мультимедиялық технологияларды қолдануда оқытудың тиімділігін едәуір жақсартуға бағытталған, оның негізгі мақсаты күнделікті және кәсіби қарым-қатынас дағдыларын жетілдіру болып табылады (тікелей ана тілін де, ғаламтор арқылы да, медиа құралдарымен және т.б.); Жаңа ақпараттық технологиялардың құралдары студенттердің оқыту және тәрбиелеу құралы ретінде, олардың коммуникативтік, танымдық, шығармашылық қабілеттерін және ақпараттық мәдениетін дамыту; Мультимедиялық оқу құралдарын пайдалану, табиғи тіл ортасы болмаған жағдайда, шет тілдерінде сөйлесуге мүмкіндік беретін жағдайларды жасауға мүмкіндік береді. [1] Шет тілдерін оқытудың заманауи әдіснамасында мультимедиялық технологияларды пайдалану маңызды рөл атқарады. Яғни мультимедиа дегеніміз не? | TEXT | kaz |
130 | қозғалысы, оның ішінде нарықтың жаңа техникалық инфрақұрылымының, трансакциялардың жоғары жылдамдығын, нарықтардың ақпараттық ашықтығын қамтамасыз ететін ақпаратты өңдеу және телекоммуникациялар саласындағы техникалық жетістіктердің арқасында мүмкін болады. Жаңа байланыс құралдары, компьютерлендіру экономиканың барлық секторларының, соның ішінде қаржылық секторлардың өмір сүруінің материалдық негізін түбегейлі өзгертті. Электрондық, оның ішінде интернет-технологиялар негізінде қаржы нарықтарын жаһандық технологиялық қайта жарақтандырудың оң салдары бәсекелестікті жандандыру, банк қызметтерінің сапасын арттыру, оларды әртараптандыру, жаңа туынды қаржы құралдарымен операциялар көлемін едәуір ұлғайту мүмкіндігі болып табылады. Банк қызметін цифрландыру қолданыстағы бизнес-модельдерді түзетуге ғана емес, оларды жаһандық қайта қарауға әкелуі мүмкін. Көптеген ірі банктердің қазіргі бизнесмодельдерінің шекарасын кеңейтуге мүмкіндік беретін құралдары мен мүмкіндіктері бар сияқты. Олар үшін мүмкін болатын кедергілер-тұрақты нәтижелерге қол жеткізу үшін негізгі күшті қалай тиімді пайдалану керектігі туралы белгісіздік. Қорытындылай келе, тұрақсыз макроэкономикалық жағдайында цифрландыру банк бизнес-модельдеріне банк саласында белсенді дамуға және дағдарыстан кейінгі кезеңде өз тәсілдерін қайта құрылымдауға мүмкіндік береді. Жаһандану және инновациялық даму – қазіргі қаржылық және жалпы экономикалық өмірді анықтайтын екі тенденция банктік бизнеске қарама-қайшы әсер етеді. Біріншіден, жаһандану банк алдында жаңа мүмкіндіктер ашады, ал екінші жағынан, дәстүрлі және жаңа бәсекелестердің қысымын күшейтеді, олардың даму стратегиясына әсер ететін стандартты емес, жылдам шешімдерді талап етеді. | TEXT | kaz |
131 | салынған санкциялар еншілес банктік құрылыдымдарына ғана емес, сонымен қатар қазақстандық банк секторында валюталық, несиелік және нарықтық тәуекелдерінің орын алуына әсер етті. Салынған санкциялардың қазақстандық банктерге кері әсері байқалмайды. Сонымен қатар қазақстандық банктердің қазіргі қаржылық жағдайына талдау жасалды. | TEXT | kaz |
132 | Антиресейлік санкциялар еншілес банктік құрылыдымдарындағы қаржылық жағдайды өзгеріссіз қалдырмады. Бірінші кезекте ол «Сбербанк» АҚ, «Альфа-Банк» АҚ ЕБ және «Банк ВТБ» АҚ еншілес ұйымдары. Жоғарыда аталып өткен банктермен бірге Қазақстанда жалпы 22 банк қызмет көрсетеді. салынған санкциялар Қазақстандағы ресейлік еншілес банктерге әсер етіп қана қоймай, сонымен қатар қазақстандық банк секторында қаржылық тәуекелдердің тууына себепкер болды. Қазақстандық банк секторында орын алған қаржылық тәуекелдер 3 арнаны құрайды: валюталық, несиелік және нарықтық тәуекелдер. Валюталық тәуекел – бұл әртүрлі бағамдар бойынша шетел валютасын сатып алу және сату кезінде шығын болуы мүмкін жағдай. Валюталық тәуекел немесе бағамдық жоғалтулар бойынша тәуекел банк операциялар нарығын интерұлттандырумен және трансұлттық кәсіпорындар мен банк мекемелерінің құрылуымен және олардың қызметтерінің диверсификациясымен тығыз байланысты. Сонымен бірге айырбас бағамдарының бір-біріне қатысты өзгеруі көптеген факторларға байланысты, мысалы: ішкі өзгерістерге байланысты валюталардың құны, елден елге ақша ағындарының тұрақты қозғалысы, спекуляция және т.б. Кез келген валютаны сипаттайтын негізгі фактор - бұл резиденттер мен резидент еместердің валютасына деген сенім деңгейі [3]. Валюталық тәуекелді азайту үшін әртүрлі жағдайларда келесі хеджирлеудің негізгі әдістері ұсынылады: Ұлттық валютаның құнсыздануы күтілетін жағдайда: ұлттық валютаны сату, мәміленің екінші валютасын таңдау, ұлттық валютадағы бағалы қағаздармен операциялар көлемін қысқарту, қолма-қол ақша сомасын азайту; ұлттық валютадағы дебиторлық берешекті өндіріп алуды жеделдету; өндіріп алуды кейінге қалдыру, шетел валютасындағы дебиторлық берешекті жинақтауды бастау; ұлттық валютадағы кредиторлық берешекті төлеуді кейінге қалдыру, ұлттық валютадағы қарыз алуды (аударуды) арттыру, валюталық өнімдердің импортын жеделдету және ұлғайту, шетелдік акционерлерге, серіктестерге, кредиторларға сыйақыны, жалақыны, дивидендтерді және т.б. төлеуді жеделдету, шот-фактураларды импорттаушыларға ұлттық валютада және экспорттаушыларға шетел валютасында жіберу; Ұлттық валюта бағамының өсуі күтілетін жағдайда бірінші жағдай үшін сипатталған әрекеттерге қарама-қайшы әрекеттерді орындау ұсынылады. Біздің еліміздің жағдайында валюталық тәуекелдердің өсуі валюта бағамының көтерілуімен және шетел валютасында несие алған қарыз алушылардың қарыздық жүктемесінің ұлғаюымен байланысты. Біз банктер басқаратын тәуекелдердің әсерін бағалаймыз, өйткені шетел валютасындағы несиелердің үлесі 12% құрайды. Сонымен бірге бұл қарыз алушылардың шетел валютасындағы кірістері бар, бұл олар үшін валюталық тәуекелдерді болдырмайды. 1-кестеге сәйкес, қазақстандық банк секторларында заңды және жеке тұлғалардың шетел валютасындағы салымдарының өскендігін байқауымызға болады. 2022 жылдың қаңтар және наурыз айларын салыстыратын болсақ, заңды тұлғалардың ағымдағы шоттардағы салымдары 48,7%-тен 50,4%-ке дейін өскен, ал жеке тұлғалардың салымдары 19,2%-тен 28,9%-ке артқан. Жинақтық салымдарға тоқталатын болсақ, заңды тұлғалардың салымдары 5% өсіп, 95,7 млрд. теңгені құрады, ал жеке тұлғалардың салымдары тұрақтылықты ұстап тұр. Бұл банк клиенттерінің шетелдік валютаға сенісдерінің артқандығын көрсетеді. | TEXT | kaz |
133 | 1кесте – банк секторының салымдаарының құрылымы Ескерту: [2] дерек көз бойынша құрастырылды Несиелік тәуекел – контрагенттердің, яғни қарыз алушылардың келісім шарттарына сәйкес пайыздар мен негізгі қарызды төлеу жөніндегі өз міндеттемелерін орындай алмауының нәтижесінде банктің қаржылық активті жоғалту ықтималдығы [3]. 2-кестеде қазақстандық банк секторындағы заңды тұлғаларадың несиесінің жағдайы көрсетілген. Кестеге сүйенетін болсақ, Мерзімі өткен негізгі борыш және/немесе есептелген сыйақы жоқ несиелер және 1 күннен 30 күнге дейін мерзімі өткен несиелер құрылымнда кішігірім өзгерістер болғандығын көруімізге болады. 61 күннен 90 күнге дейін мерзімі өткен несиелердің 2,0 млрд теңгеге азайған. 90 күннен астам мерзімі өткен несиелер тұрақты күйде қалған. 31 күннен 60 күнге дейін мерзімі өткен несиелердің наурыз айында туындап, 3,5 млрд. теңгені құрап отыр. 90 күннен астам мерзімі өткен несиелерді олар бойынша провизиялармен жабу коэффициенті 82,6%-тен 76%-ке төмендеген. Қазақстанда орын алып жатқан жайттарға сүйенетін болсақ, теңгенің айырбас бағамының өзгеруіне, импорттың қамбаттауы мен тауарларды жеткізу тізбегінің бұзылуы және тауарларды жеткізудің кешігуі нәтижесінде қарыз алушылардың қаржылық жағдайының нашарлауына байланысты банк капиталына несиелік тәуекелдер қысым түсіруі мүмкін деген болжамдар бар. | TEXT | kaz |
134 | 2 кесте – Заңды тұлғалардың несие құрылымы Ескерту: [2] дерек көз бойынша құрастырылды Нарықтық тәуекелдер – сауда портфелінің қаржы құралдарының нарықтық құнының, пайыздық мөлшерлемелердің, сондай-ақ валюта бағамдарының немесе бағалы металдардың өзгеруіне байланысты банктің қаржылық шығындарының тәуекелдері. Нарықтық тәуекелдердің басқа банктік тәуекелдерден ерекшелігі олардың нарық конъюнктурасына тәуелділігі болып табылады [3]. Қаржы институттары үшін нарықтық тәуекелдер қазірдің өзінде жүзеге асты. Ресейлік қаржы құралдарының құнының төмендеуі және егеменді рейтингін қайта қарау қаржы институттары портфеліндегі құралдар құнының құнсыздануына әкелді. қаржы құралдарының жалпы үлесі банк активтерінің шамамен 1,3%, брокерлік ұйымдар үшін - 7,6%, сақтандыру компаниялары үшін - 5,2% құрайды. Бұл құралдардың құнсыздануынан мүмкін болатын шығын 300 млрд теңгеге бағаланады [1]. Салынған санкциялардың қазақстандық банктерге кері әсері байқалмайды. Валюта бағамының құбылмалылығы аясында қазақстандық банктер шетел валютасына сұраныстың артуын толығымен қамтамасыз етіп отыр. Қазақстанның банк секторының меншікті капиталы 4,6 трлн. Екінші деңгейлі банктерде шамамен 11,6 трлн теңгені немесе активтердің 31,3%-ын құрайтын жоғары өтімді активтер қоры бар. Капитал қорының жоғары деңгейі және жоғары өтімді активтер банктерге қаржы нарығында қалыптасып жатқан күйзелістерді жұтуға мүмкіндік береді [2]. Қорытындылай келетін болсақ, санкциялардың салдары мен валюта бағамының тұрақсыздығы қазақстандық банктердің валюталық позициясы мен валюталық өтімділігіне әсер етеді. Бұл тәуекелдер халықтың шетел валютасын сатып алуға, оның ішінде банктердің валюталық активтері мен міндеттемелерінің теңгерімінің бұзылуына әкелетін депозиттер бойынша конверсиялық операцияларға сұранысының артуына байланысты болып отыр. | TEXT | kaz |
135 | Кемел ой мен көркем сөздің иесі Ə. Кекілбаевтың тұңғыш шығармаларының бірі, 1967 жылы жарық көрген «Күй» повесі – халық тағдырын жан-жақты бейнелейтін туындылардың бірі. Жазушы шығармасында қарапайым адамдардың, ірі тұлғалардың тағдырын, олардың сан тараулы тұрмыстіршіліктерін бейнелеп, кейіпкерлерінің ішкі жан-дүниесін, болмысын шынайы суреттей білген. Жазушы «Күй» повесінде бірінші кезекте күй мен күйші тақырыбын қарастырып, Абыл күйшінің тағдырын әдебиетке алып келді. Сонымен қатар көрші өмір сүріп жатқан қазақ пен түрікмен арасындағы толассызшапқыншылық пен барымта, жауыздық пен зорлық-зомбылық суреттеледі. Ол туралы жазушы «...Талай замандар бойы осы далада зорлық-зомбылықтың нешеалуан түрі: алып кету, шауып кету, жер дауы, жесір дауы патшалық құрған. Жаулықтың тамыр жайып кеткені соншалық, жазықты мен жазықсызды айырыпжату мүмкін еместі. Жұрт аузында кек қайтару деген қатал сөз бар. Осы сөз елдің есін алып, ішін мұздатқан. Кеудеңе шерменде боп қатқан. Тіпті аза-қаза үстінде де еркек атаулы қарына қанжар байлап жүруді әдет еткен» [1: 71], - дейді. Повесте түрікмендер қолында тұтқында қалған қазақ күйшісінің тағдыры, күй құдіреті, өнердің рухтылығы өте әсерлі шыққан. Жазушы повесте күй арқылы, күйдің құдіреті арқылы өмірін ұрыс-шабыспен өткізген, осылайша жалғыз баласынан да айрылған түрікмен батыры Жөнейттің мына жалған дүниедегі істерінің бұрыстығын күй құдіреті арқылы ұқтырған. Күйдің құдіретінен жеңілсе де, Жөнейт сыр бермеуге тырысады. күйді түсініп, қабылдауы, күйді тыңдап отырған кездегі толқыныстары, ішкі сезімдері кеңінен суреттелген. пен Көкбөрі – түрікмен батырлары. Жөнейттің екі ұлы да жаугершілікте көз жұмады. қазақ батыры Дүйімқараның қолынан опат болуы Жөнейтке ауыр тиеді. Жөнейт кенже ұлы дутаршы кегін алуға аттандырады. те опат болады. Дәулеттің жанындағы нөкерлері Дәулеттің құны деп алдарынан кезіккен жазықсыз күйші қазақ жігітін тұтқындап әкеледі. «Күй» повесіндегі күйші Маңғыстау топырағында туып өскен кіші жүз ішіндегі он екі ата Байұлының бір бұтағы – адайдан шыққан Абыл күйшінің прототипі болуы мүмкін. Повесте басты кейіпкер – тұтқын күйші. Алайда шығармада күйшінің аты аталмайды. Сейдімбек «Күй шежіре» еңбегінде Абыл туралы «...Адайдан – Құдайке, одан Қосай тарағанда, Қосайдан – Шалбар, , деп аталатын үш ата өрбіген. Соның түркімен Адайынан – Абыл күйші шыққан» [2: 270], - дейді. Өз бетімен кетіп бара жатқан күйшіні түрікмендер ұстап алып, оған ең қатал жаза қолданады. Оны шұңқыр ішіне тірідей аяқ-қолын кісендеп, мойнын ғана шығарып, қара жолдың бойына көміп кетеді. Сөйтіп жазықсыз, қорғансыз күйші айдалада өлім тұзағына ілігеді. Түрікменге тұтқынға түскен қазақ күйшісімен түрікменнің күйшісі, Жөнейттің баласы Дәулеттің арасында байланыс бар. Дәулет те қазақ күйшісі секілді өнерге жақын, шапқыншылық пен барымтадан алыс адам. Ал әкесі Жөнейт пен оның бауыры Көкбөрі қанға қан, жанға жан, кекке кек қайтаратын жандар. дутар тартатын бахшылығын, жалпы ештеңесін де жақтырмайды. Ол туралы шығармада: «... Еркекке найза мен қылыштан басқа не өнер керек. Қолыңнан келеді екен – қол баста, жау шап, келмейді екен – ақ таяқ ұстап қой бақ. кішкентайынан бақшы, дутаршы десе есі кететін, жасы он бестен асысымен-ақ көшелі күйші болып алды. Бұл өңірде онан асқан дутаршы жоқ» [1: 223], - дейді. Əкесі де баласының сауықшыл мінезін жақтырмайды. Ə. Спан жазушының бір халықты бір халықтан кем немесе артық көрмейтін ұлы гуманист екендігіне тоқтала отырып, «Күй» повесі туралы: «...Мұнда ол «түрікмендер – жаман, қазақтар – жақсы» демейді. Жамандық пен жақсылық екеуіне де ортақ – қазақтың Дүйімқарасының түркімендегі сыңары – Көкбөрі, қазақтың күйшісінің түркімен ішіндегі егізі – Дәулет» [3: 81-82], - дейді. «Күй» повесіндегі түрікмендердің қолына түскен тұтқын балалардың мәңгүртке айналуы «Боранды бекет» романындағы жеке адамның рухани мәңгүртке айналуы, адамдық сана-сезімнен ада болуы бірбірімен ұқсас. «мәңгүрттік» ұғымы туралы «...Дүниедегі жаза біткеннің сұмдығы адамды ақыл-есінен айыру да. Ақыл-ой адам өле-өлгенше өзімен бірге болатын жалғыз қазына ғой. Біреудің қолында бар байлық бақада да бар болар. Ақыл-ой тек саған ғана тән, басқалардікінен бөлек жалғыз асылың...» [4: 15] деген ой қорытады. Жалпы осы «мәңгүрт» ұғымын әдебиет сахнасына алғаш енгізген Ə. Кекілбаев болатын. «мәңгүрт» ұғымына жаңаша мән беріп, адамзаттың рухани дамуына кедергі болатын күш ретінде таныта білді. Повестегі оқиға түрікмен жерімен шектесетін Маңғыстау өңірінде XVIII ғасырда орын алған. Бұл жерлерде түрікмен мен қазақтар арасында мал мен жерден басталып, арты адам өліміне ұласып, ушыққан шиеленісті кезеңдер болған. Адай мен түркімендердің бір-бірінің тыныш жатқан ауылдарына шапқыншылық жасауы үлкен жанжалға, күш көрсетуге, кек қайтаруға, қатігездікке ұласқан. Адай батыры Дүйімқараның қолынан қаза тапқан батыр інісі Көкбөрінің кегін қайтару үшін Жөнейіт он екі ұл мен қызды алып кетіп, мәңгүртке, мәңгілік күң мен құлға айналдырады. Шығармада түрікмендердің қолына тұтқынға түскен қазақтың алты баласына берілген жазаның ең ауыр түрі – мәңгүрт жасау оқиғасы былайша суреттеледі: «...Қолдарына ағараңдаған бір жапырақ тері ұстаған алты жігіт қалың топты жарып өтіп, тұтқындарға беттеді. Манадан бері білектерін сыбанып, әзір тұрған мосқал еркектер алты баланы құлақтан тартып шөкелетіп, жерге бұқтырды; алты жігіттің қолдарындағы теріні алып, тұтқындардың басына жапты. Əлі ылғалы бойындағы жып-жылы тері жаңа ғана шашы алынған жалтыр басқа жабыса кетті. Тұтқын балалар бұның не екенін түсіне алмай, айналасына әлі алақтап отыр. Қолдары жып-жып еткен мосқал еркектер терінің жиегін шыр айнала бүрмелеп қойған көн тартпаны шірене тартып, сықитып таңып тастады. Жаңа ғана дені жайылып отырған бастар қайтадан зіл тартты. Жылы тері шекелерін солқылдатып сорып ала жөнелді...» [1: 221]. Өрімдей алты балаға қолданылған сұмдық жаза адамның төбе құйқасын шымырлатады. Ақыл есінен айрылып, мәңгүртке айналған балалардың тағдыры кім-кімді болсын бей-жай қалдырмайды. «...Олар бір апта бойы осылай зар илеп, шыңғырды да жүрді. Сосын бастарына шаш шықты, ол түйенің көнінен өте алмай, қайтадан құйқасын тесіп кері өсті. Алты тұтқын елі қайда, жері қайда екенін білмейтін мәңгүртке айналды. Жүре-жүре тілден де айрылды. Түйемен бірге өреді, түйемен бірге келеді. Жөнейт былтыр бауырларының қандай күйге ұшырағанын Дүйімқара өз көзімен көрсін деп екі тұтқынды адай апарып тастады да, былайғы төртеуін осы ауылдың түйесін бағуға, тезегін теріп, суын тасуға алып қалған-ды» [1: 221]. Жауыздықтың кесірінен мәңгүртке айналған қазақ балаларының тағдыры, жазықсыз күйшінің тағдыры, қазақ пен түрікмен арасындағы шапқыншылықты бейнелейтін бұл шығарманың астарында елді бірлік пен татулыққа шақыру идеясы жатыр. Мәңгүрттік – өзінің кім екенін, елін, тегін, тіпті әке-шешесін, өз атын да білмейтін мылқау, меңіреу, иесіне бағынышты құл. Повестегі мәңгүрттік елін, жерін, тегін танымайтын, тілден айырылған, иесіне бағынған, соның айтқанын екі айтқызбай істейтін, ақыл-санадан айрылған адам. Повестегі мәңгүрттік ол қолдан жасалған мәңгүрттік. Ал қазіргі таңда қазақ қоғамында белең ала бастаған рухани мәңгүрттіктің де зардабы мен залалы өте зор. Тілін, дінін, ділін, тарихын, мәдениетін, ұлт болашағын, болмысын ойламайтындар, білмейтіндер – қоғамның дерті, рухани мәңгүрттер. Бір ұлттың, халықтың өз тілін, дінін ұмыта бастауы – мәңгүрттіктің ұлттық, қоғамдық трагедиясы. Қоғамымызда ұлттық келбетін жоғалтқан, ата-анадан, өз туған баласынан безген, жат діннің құрбанына айналып, дінінен безген, ішімқорлық, нашақорлық секілді жат қылықтарға әуес мәңгүрттердің болуы ұлттың өркендеуіне аса қауіпті. Қазіргі таңда әлем жаһандануды қанша басынан кешіріп жатса да, ұлттық болмыстан ажырауға болмайды. Шебер суреткер, өзіндік дара қолтаңбасы бар Ə. Кекілбаевтың «Күй» повесті тақырыбы, идеясы, тарихи танымы, тағылымы, суреткерлік шеберлігі, көркемдік тұрғысы жағынан құнды дүние болып табылады. «Күй» повесінде адам тағдырының терең философияға толы көріністері бейнеленген. Күйші жан-дүниесімен толғаған күйі арқылы қазақ пен түрікменді бітіспес дауды доғарып, бітімге, бірлікке шақырады. Жазушы өткен тарихты қозғай отырып, «мәңгүрттікті» суреттеу, күй мен күйшіні суреттеу арқылы халықтың рухының мықтылығын жеткізе білген. Күйшінің адам жанын тебірентер күйі ұлттық рухтың өлмегендігін көрсетеді. Жазушы сондықтан да күйді басты идея үшін қолданған. Күй екі туыстас халықтың арасындағы шапқыншылықтан, барымташылықтан, кекшілдіктен пайда болған аянышты тағдырларды суреттей отырып, осылардан сабақ алуға шақырады. | TEXT | kaz |
136 | Олар: жол төсемінің сапасы, қозғалыс жолақтарының енінің шамасы, өтіп жатқан ағынының құрамы, қозғалысты ұйымдастыру, жолдың бойлық еңістері, көлік жүргізушілердің психологиялық қабілеттері, сонымен қатар әсіресе климаттық факторларғада байланысты. Осы факторларды өзгерту тәулік, ай, маусым кезінде сонымен қатар жыл ішінде өткізу қабілетінің барлығы көптеген өзгерістерге әкеледі. Бүгінгі таңда Астана қаласында зияткерлік көлік жүйесіне (ITS) үйлестірілген бағдаршам нысандарының 264 учаскесі және жол қозғалысын басқарудың автоматтандырылған жүйесіне (АСУДД) енгізілген бағдаршам нысандарының 630 учаскесі бар. ITS -бұл мамандандырылған бағдарламалық жасақтама және жол қозғалысын ұйымдастыру және басқару бойынша жоғары технологиялық жабдықтардың өзара байланысты кешені. Реттелетін қиылыстар мен жаяу жүргіншілер өткелдерінде көлік ағындарын анықтау және трафикті басқару орталығының серверлерінде орнатылған орталық бағдарламалық жасақтамамен байланыс орнату үшін арнайы жабдық орнатылады. Ұсынылған жүйенің көмегімен көлік ағындарын адаптивті желілік басқару жүзеге асырылады. Сонымен қатар, Астана қаласының АСУДД қатаң реттеу режимінде жұмыс істейді. Реттелетін қиылыстар үшін бағдаршамдарды реттеу параметрлерін құзыретті мамандар есептейді және қолмен өзгертеді. Бағдаршам объектілерінің жұмыс режиміне соңғы өзгерістер кейбір жағдайларда 4 жылдан астам уақыт бұрын енгізілген. Осыған байланысты, қаланың автопаркінің тұрақты өсуі және бағыттар бойынша көліктік сұраныстың өзгеруі жағдайында бағдаршам объектілерінің жұмыс режимдерін оларды қайта есептеу арқылы мерзімді түзету қажеттілігі туындайды. Қаланың көше-жол желісінің өткізу қабілетін зерттеу кезінде басты назар қақтығыс нүктелері пайда болатын және кептеліс жағдайлары мен жол-көлік оқиғаларының қаупі едәуір артатын бір деңгейдегі көлік ағындарының қиылысына аударылады. Жолдағы қиылыстардың өткізуі және қауіпсіздік деңгейі сонымен қатар олардың геометриялық параметрлерімен, олардағы көлік құралдарының қозғалысының ерекшеліктерімен және ,бағдаршамдардың жұмыс режимдеріне байланысты анықталады. Елімізде бағдаршамдық сигнализацияны басқарудың ең көп тараған әдісі қатаң бір бағдарламалы реттеуді құрайды, яғни әрбір бағыт үшін бағдаршам сигналдарының жану уақытының бірдей аралығы әрдайым пайдаланады. Бір күн ішінде көліктердің ағынына өзгерістер ену мүмкін. Сонда, ең қарбалас уақытында-ең жоғары сағат ішінде қиылыс шамадан тыс жүктелуі ықимал, ал қарқынды емес уақытында бос болуы ықтимал,бұл көшежол желісінің өткізу қабілетіне кері әсерін тигізеді.Осындай оқиғаларда жолдағы қозғалысты басқарудағы зияткерлік жүйені енгізу туындайды. Астана қаласының бағдаршамдарының режимдерін есептеу әдістеріне Полукаров, Владимиров және Вебстер әдістері қарастырылды. Ағылшын зерттеушісі Вебстер [1] ұсынып отырған оңтайлы циклін есептеу әдіснемесі дәл қозғалыс кезінде толық тәжірбиелік тексеруден өтті сонымен қатар, көптеген мемлекеттерде және біздің елісізде кеңінен пайдалынады. Еліміздің көптеген өзіміздің отандық және шет ел сарапшылардың зерттеулерін қарастырсақ, олар осы есептеулерді жеңілдету үшін бағдаршам объектілерінің режимдерінің кейбір параметрлерінің нормативтік мәндері есепке алынады. Бұлар: көліктердің тежеу жағдайында үдеуі, жаяу жүргіншілердің орта есептегі жылдамдықтары, жолдардың қанықтыру ағындары, ауа-райының күрт өзгерісі әсіресе қысқы уақыттағы боран,жел қар жаууы, жол сапасының қолайсыздығы шұңқырлар, кедір-бұдырлар, жол қабатының тегіс еместігі. Келтірілген мысалдардың барлығы көлік ағынының орташа жылдамдығының азайуына әкелу мүмкін. Сол себепті, тиімді шешімге жету үшін есептеулерге жеке-жеке әр учаске, маусым, жыл үшін қажетті мәндерді бөлек есептеу абзалдырақ . Вебстер әдісі бойынша Астана қаласының Момышұлы даңғылындағы реттелетін қиылыстар қарастырылды, бағдаршамды реттеудің нақты шамалары қарастырылды. Заттай талдауда орташа мәндерді анықтау үшін жазғы уақытта 2022 жылдың тамыз айында 21 және 30 жұлдыз аралығында, ал қысқы уақытта 2023 жылдың 21 қаңтар мен 30 қантар аралығында 10 күн көлемінде жүргізілген болатын (1-сурет). Қарқындылық қиылысу сызбасы мен қозғалыс бағытына сәйкес өлшенді (1-сурет), шыңдар мен шыңдар арасындағы әрбір геометриялық бағыт үшін уақыт аралықтары 4 рет, 15 минут (сағаттық ұзақтығы). Сондай-ақ, автомобильдердің жүру тиімділігін анықтау мақсатында қиылысқа баратын жолдарда көлік құралдарының қарқындылығы өлшенді. Зерттеу нәтижелері 1 және 2 кестелерде көрсетілген. Таңдалған есептеу әдіске сүйенсек, бастапқыда , бағдаршамның реттеу параметрлерін табу үшін қарқындылық мәндерімен қоса бастапқы деректер болып келетін бағдаршам объектісі режимінде қозғалыс жолақтарының қанығу ағындары және өту аралықтарын есептеу керек. Сурет 1. Момышұлы даңғылы – Сәтбаев көшесінің қиылысындағы көлік құралдарының қиылысы мен қозғалыс бағытының сызбасы Қаныққандық ағыны – бағдаршамда жасыл түс көрсеткен уақытта оның берілген геометриялық бағытта бірлік/сағ түрінде көрсетілетін максималды жолдағы қозғалыс қарқындылығы [3]. Есептеуде барысында қанықтыру ағындарының мәндердің нормативтік мәндерден сәл аздау екендігі анықталды. Қанықтыру ағынның орта есеппен жылдамдығы жазға қарағанда төмен болатыны көрінеді, өйткені дөңгелектірдің жолмен тартылуы төмендейді, көше жолдың сыртқы жолақтарда қардың жиналуына байланысты жолақтардың ені азаяды, ал жол белгілеріне келсек олардың көрінуі нашарлайды. Осыған орай , жолақты қанықтыру ағынының стандартты шамасында 1800 бірлік/сағ [3], тік бағыт үшін шамамен 1600 бірлік/сағ ауытқиды, сондай-ақ жолдағы қозғалыс жүктемесі жоғары және қиылыстарда бағдаршамның ұзақ циклі болғанда бұл мән, маусымдық ауысуларға қарамастан, нормативтік болып келеді. Көлік жүргізушілер қиылысу шегін тезірек өтуге тырысады, бұл қанықтыру ағынының шамаларының жоғарылауына әкеледі. | TEXT | kaz |
137 | Мысал ретінде қарастырсақ, 2-суретте Астана қаласының Алматы ауданындағы Момышұлы даңғылына байланысты жаз және қыс маусымдарының жұмыс күндерінің тура қозғалыс кезінде қанығу ағындарының өзгеру сызбасы көрсетілген. Сурет 2. Жұмыс күніндегі жыл мезгілдеріне байланысты қанықтыру ағындарының мәндері Жолдарда қар мен мұз болған қыс айларында жолдарды қардан тазартуға және жол жағдайларын жақсартуға кететін қосымша уақытты ескеру үшін жасыл түске бөлінген уақытты ұзартуға болады. Жаз айларында жолдардағы жаяу жүргіншілер мен көліктердің саны артып келе жатқанда, жасыл түске бөлінген уақытты көлік пен жаяу жүргіншілердің көп санын есепке алу үшін қысқартуға болады. Сондай-ақ, бағдаршамның басқа маусымдық өзгерістері болуы мүмкін, мысалы, трафиктің ең жоғары кезеңінде немесе жұмыс күндері жасыл түске бөлінген уақыттың ұлғаюы, сондай-ақ тәулік уақытына байланысты бағдаршамның түс ұзақтығының өзгеруі. Зерттеулер негізінде көлік паркі мен демографияның қарқынды өсуі дамып келе жатқан қалаларда, сонымен қатар климаттың өзгеруіне байланысты бағдаршамдардың режимдерін мезгіл-мезгілмен түзету және де көптеген бағдарламалы түзетуді ендіру қажет деп айтуға болады. | TEXT | kaz |
138 | Қазақ халқы мен қазіргі ғалымдардың арасында әлі шешілмеген дау бар. Құнанбай мен Кенесары расымен жау болды ма? Осы мәселе көптеген тарихшы, жазушылардың кітаптарында қаралған. Мысалы, «Күнделіктер мен хаттар» атты жазбаларында Құнанбайды рухани дамыған, көсем мен билеушінің қасиеттері бар ақылы толған адам ретінде сипаттады. ожар, қатігез, қара түнек керітартпалықтың өкілі деп жағымсыз мінездеме бергені де кездесіп жатады. Бірақ, жазбаларында жазылған Құнанбайдың жеке басын сипаттауына біздің күдіктеніуімізге негіз жоқ. Себебі, 1846 жыл 10 маусымнан бастап танысып, Ақбастауға жеткенге дейін күн сайын араласып жүрді.Сондықтан,оның ойларын шындық ретінде санауға болады. «Күнделіктер мен хаттар» жазбасында Кенесары туралы пікірлерді үнемі назарында ұстап, астарлап жеткізуі және қазақ ұлтының өр рухына таңғалып: «...Сонда бұлар тағы жабайы, болғаны ма? Бүкіл болашақтан мақұрым қалған, маңдайына түкке тұрғысыз бақташы болудан басқа ештеңе жазылмаған халық осы болғаны ма? Жо-жоқ! Имандай сырым! Тәңірім бойынша осыншама қабілет дарытқан халық цивилизацияға жат болып қалуы мүмкін емес, оның рухы қазақ даласына аспандай көтеріліп, жарқырап сәуле шашатын болады!»[1, 301 б.], - деп келешегіне үміт арта, ұран тастай сөйлеуі соны аңғартады. тұлғасына қайран қалғаны соншалық, оны XIX ғасырдың 80 ші жылдарындағы Алжир халқының Француз отаршылдарына қарсы күресінің көсемі, атақты теңестіреді [2, б. 13]. Яғни, деген адал ойы болуын, оған деген қарсылығын болмағанын осыдан біле аламыз. Қалай болғанда да, жай адам болған жоқ. Ондай жағдайда Ресей үкіметі оны 25 жылға Отанынан айырмаушы еді. «Кенесары хан» атты кітабында «Кенесарының ашық жауларының бірі - » деп айтылған [2, 43 б.]. көтерілісіне қарсы қазақ феодалдарының күресінде патша үкіметінің сойылын соққан қазақ даласындағы белгілі шынжыр балақ, шұбар төс шонжар екенін жазған. Кенесарыға деген сенімсіздік аға сұлтанды тағайындаған жерден біраз болсын көреміз. ханның ұрпағы төрелерді аға сұлтан қылып сайлау кезінде былай деп айтқан: «Біз орыс патшасына қарадық. Бұрынғы хандық дәуірі қалды. Енді қазақтан аға сұлтан сайланатын болатын адам болуы керек. Меніңше, енді мынау төре тұқымы, хан тұқымы еді деп сайлай салудың керегі жоқ, халық қамын ойлайтын, адал адамды аға сұлтан сайлау керек» [1, 96 б.] «...Қазақ баласы төреден не көрдіңдер. Балаларыңды оқытып, көздерінді ашты ма? Адалыңнан арамыңды айырып, әділ билік қылды ма? Берекеңді сұрап, біріктіріп, басыңды қосты ма? Басыңды біріктірмей біріңдібіріңе салып, араларына от жағып, берекеңді кетіріп, екі бөліп, партия араздық, күндестікті еткеннен басқа не істеді...» [1, 97 б.] олай айтты? Шынымен де, Құнанбайдын бұл сөзін Кенесарының ісімен байланыстырсақ болады. Ол көтеріліс үшін халықты жинап, қосылмаған ауылды ойрандап, адамдарды күшпен соңынан ертетін болған. Көтеріліске қосылған жұрттан да, қосылмаған жұрттан да зекет салығын алған. Бұл өз халқын өзі қырған ханға Құнанбай мен оған қарсы шыққандардың ісі дұрыс емес болды деудін өзі қате болып саналады. Бірақ, Кенесары көтерілісіне қатысы туралы «...Құнанбайдың бұдан соңғы ел есінде қалған бір ісі – орыс ұлығының бұйрығы бойынша Кенесарыны қуғандығы. , Кішіт аудан көшіп, Ұлы жүзді бетке алып бара жатқан кезі, яки, деген түбегіне қарай көшіп бара жатқан кездері бар ма, әйтеуір сол жүрісінің бірінде үкіметтін бұйрығы бойынша, Құнанбай старшын күнінде Кенесарының көшіне жетіпті. Көшінің жанында Кенесарының өзі де болса керек. Олар бір топ кісі болып жиналып, бір араға келгенде Кенесары атынан түсіп намаз оқыпты. Сонда орыс бастықтары шабайық дегенде Құнанбай: «Намаз уақытында шаппаймыз» деп шапқызбай қойыпты. Сол жолда Құнанбай қолмен келе жатқан қазақты жиып алып, құрқұдықтың ішінде кеңесіп, Кенесарыны ұстамауға, қас қылмауға уәделесіпті. Кейін атыс болғанда жуантаяқ Төбет деген батыр Кенесарының қолының бір батырын қуып, найзаламақшы болған екен, соны Құнанбай сабапты» [1, 87 б.]. Бұл дерек өткен би Құнанбай еңбегінде жазылған. Бұл еңбектен біз деген өшпенділігі болмағанын білеміз. Кенесары сол заманда қазақтың соңғы ханы болған. Халық арасында ханға деген үлкен құрмет қанша ғасырлар бойы таралған. Ханды тек хан өлтіреді деген сенім кең тараған. «Күнделіктер мен хаттар» атты жазбаларында осы оқиға туралы айтқан. Ұлы жүз Ресей құрамына кіргеннің екінші күнінде Кенесарыны ұстап беру туралы мәлімдеме жасаған Вишневскийге дулат руының елбасы Әли сұлтан Әділұлы: « таралғанбыз. Кенесары да оның әйелдерінің бірінен туған, сондықтан ол бізге қандас. Бірақ бізге оның мінезі қашаннан белгілі. Бұл аш бөрі, қазір келсе де, жүз ауылдың шаңырағын ортасына түсірер еді. Біз оны жақсы көріп, басымызды бірге қоса аламыз ба? Жоқ! Өз атымнан да, халқымның атынан да, біз оған қосылмаймыз , - деп кепілдік беремін. Тағы да біздің ешқайсымыз оған қарсы қару да кеземейміз. Алланың өзі одан безінді. Ол қаңғыбас қарғысқа ұшыраған. Өзінің қарасын өлтіретін адамға ол түбі кезікпей қоймайды. Біздің онда шаруамыз не? Кеше біз адал боламыз деп ант бердік. Біз бұл антты қалжыңға санамаймыз. Әйтсе де, оның мәнісі қалай? Біз өзіміздің қандас туысымыз бен қырқысу үшін емес, Россияға адал болу үшін міндет алдық. Патша маған өз халқыма әмір етуім үшін билік берді ме, немесе, мен Кенесарыны да билеуім керек пе? Мен ол үшін емес, өз жұртым үшін жауаптымын. Біз патшаны жер үстіндегі ең әмірі күшті билеушіге санаймыз. Елсіз иен даланы кезіп жүрген бір бейбақтан оған келер не зиян? Біз одан іргемізді аулақ салдық, халықсыз ол не қылған сұлтан? Бәлкім, ол өзі қазір қырға кеткен болар? Орта ордамен одақ болуымызды қалайтындығымыздың ең тәуір дәлелі - біздің осында келуіміз... Таңым бар, деді ол, қисапсыз жерді иемдене отырып, Кенесарыға ұлтарақтай жерді қимайсыңдар» [3, 174 б.], - деп жауап берген. Бірақ, осыған қарамастан көтерілісіне қосылмады. қорқақтығы деп айта алмаймыз батылдығы мен тапқырлығы үшін құрметтеді. мен Кенесарының ұқсастықтары көп болды. Құнанбай да Кенесары секілді батыр адам болған. Бірақ ол қазіргі заманғы батыр емес, ой жүйріктілігі бар көсемдер керек деп ойлады. Көтерілісте жеңу қиынға соғатынын түсінді. Жоңғар шапқыншылығынан азап шеккен қазақты одан ары қинатпай, халықтың өмірін құрбандыққа шалуға қақысы жоқ деп санады. Кенесары қазақ халқын бостандыққа әкелгісі келді. Абылай хан кезіндегіндей үш жүзді біріктіруге ұмтылды. жолын қуып көрші елдермен бейбіт келісімге келуге тырысты. "...көтеріліс кезінде дала екі партияға ажырады: біріншісі тәуелсіздік үшін күрессе, екіншісі патша билігін мойындады" [2, 36 б.] , деп жазды Янушкевич өз күнделігінде. Архив деректері бойынша «Кенесарының бүлігін басуға қатысқаны және патша ағзамға ерекше сенімді қызметі үшін» 1846 жылы 4 маусым күні Құнанбайға хорунжий әскери шені берілген - делінген. Бұл бойынша Құнанбай патшаны мойындаған болып көрінгенімен, келтірген деректеріне қарасақ жау болмаған. Екеуінің де мақсаты бір тәуелсіздік үшін болды. Тек сол мақсатқа жетер таңдаған жолдары әртүрлі болды. «Қазақ қоғамының феодал басшы тобы құрылымында және құрамында болған өзгерістер патша өкіметінің отарлау саясатының ықпалымен болды деу керек. Патша өкіметі Қазақстанды жаулап ала отырып, қазақ феодалдарын өзіне бағындырды және олардың қырды басқару саласындағы құқығын шектеп, сонымен бір мезгілде еңбекшілерді қадаудың феодалдық әдістерін заңдастырды. Феодал басшы тобының отарлаушылар аппаратымен жымдасуы нақ осы негізде болған еді, соның салдарынан еңбекші қазақтардың екі жақтан бірдей езгі көруі күшейе түсті» [4, 356 б.]. Ол кезде облысындағы Ресей империясының билеушісі болып тағайындалды. Ол жергілікті халықты бағындырудың және оларды өз билігін қабылдауға мәжбүрлеп отырды. Яғни, Құнанбайдың қатігездігі екеуінің арасында жаулық сезімін тудырды деген ойлар да қалыптасқан. Біздің мақаламыз Кенесары мен Құнанбай арасында расымен жауластық болып, әлде болмағаны туралы сұрақты зерттеуіне байланысты жазылды. Бұл оқиғаны Құнанбай мен Кенесары туралы жазылған зерттеулер мен кітаптарды ескере отырып,келесідей жаңашыл тұжырымдарды қорытуға болады: | TEXT | kaz |
139 | Сонымен, армян жазулы қыпшақ ескерткіші тілінде өткен шақ етістігінің аналитикалық формалары *-ыйыр еді, -ый еді, -п еді, -ған еді, -ар еді, -гай/-гый еді, -са еді* формалары арқылы жасалғаны анықталды. Ескерткіш тілінде *еді* көмекші етістігінің тіркесімділік қабілеті өте жоғары екендігі байқалды. Етістіктің грамматикалық категорияларының қосымшаларына тіркесіп келіп, қалау, күдіктену, тілек, өтініш, шартты сияқты әртүрлі мағыналық реңктер үстелгені айқындалды. | TEXT | kaz |
140 | Kültepe мұрағаттарындағы сына жазу құжаттарын түрлеріне қарай бірнеше топтарға бөлуге болады: хаттар, ресми құжаттар және әртүрлі меморандумдар, жазбалар, тізімдер. Оларды зерттеудің нәтижесінде сол кезеңдегі Анатолияның . Қазіргі таңда сына жазулы деректердің оқылып жариялану жұмыстары әлі де жалғасып келе жатыр. Сонымен қатар, Ассирия тілінің сөздігі құрастырылып мәтіндердің талдауы туралы жаңа мақалалар жариялануда. | TEXT | kaz |
141 | Қазіргі таңда Еуразия континенті аумағындағы мәдениеттер мен өркениеттердің өзара ықпалдасып әрекеттену тақырыбы ғылыми қоғамдастықтың үлкен қызығушылығын тұдырады. Түркітанушы ғалымдар көне шумерлер мен түркі өркениеттері арасындағы тілдік және мәдени ұқсастық туралы көптеген пікір білдіріп осы бағытта зерттеулер жасауда. Аманжолов, пен үш мың жылдан астам қолданылып келген көне шумер сына жазуы түркі, фин-угор және басқа да халықтардың жазуымен, мәдениетімен, тілімен тікелей байланысты екенін айтады [1:5]. Қазақтың белгілі ақыны, ойшылы, көрнекті қоғам қайраткері еңбектерінде ассирия мәдениетінің (семит тілі) түркі өркениетімен (түркі тілі) байланысын атап өтеді [2: 9]. () XIX ғасырдың басында жарыққа шығарылған сына жазулы мәтіндер бұл аумақта табылған ең алғашқы жазба дереккөздері. Аталған ескерткіштер орталық яғни, қазіргі Кайсери қаласының жанынан Kültepe қалашығында табылған. Бастапқыда саз-балшықтан жасалған сына жазу тақтайшалары аймақтың грекше атауымен Каппадокия деп аталған. XIX ғасырдың басында туристер сына жазу тақтайшаларын антиквариат ретінде жергілікті шаруалардан сатып ала бастаған. Кейінірек, ежелгі ескерткіштерге шетел зерттеушілерінің қызығушылығы артып, көне деректер табылған жерлерге археологиялық экспедиция жұмыстарын жүргізе бастады. 1893 және 1925 жылдар аралығында Kültepe аумағында 4 экспедициялық жұмыс жүргізілді. Алғашқы қазба жұмыстарын 1893 және 1894 жылдары археолог жүргізді. 1906 жылы бұл жерде ғалым алты күндік қазба жұмысын жүргізді, сол жылы де археологиялық зерттеу жұмыстармен айналысты. Бірақ аталған археологтардың әрекеті сәтсіз аяқталды. Себебі, Karahöyük/Kültepe қалашығынан ешқандай сына жазу тақтайшалары табылмады. 1925 жылы чех ғалымы бастаған бір топ археологтар тағы бір талпыныс жасауды ұйғарады. Нәтиже болмағандықтан жұмыстарын тоқтатқалы жатқан топқа жергілікті шаруалардан маңызды ақпарат келіп түседі. Ол ақпаратта саз балшықтан жасалған сына жазу тақтайшалары археологтар іздеген төбешіктен емес, төбешіктің жанындағы жазық далада табылғандығы жайлы баяндалады. сол жерді қазу туралы шешім қабылдап, мыңға жуық тақтайшаларды табады. Осылайша, чех ғалымы Kültepe қалашығының орналасқан жерін анықтап, ежелгі Шығыс тарихында орасан зор жаңалық ашады (ғалымның тағы бір үлкен жаңалығы – хет сына жазуының мағынасын ашуы). Ұзақ уақыттан кейін яғни, 1948 жылы Қоғамы ұйымы арнайы археологиялық экспедиция жұмысын ұйымдастара бастағанда, Kültepe қалашығына жүйелі түрде қазба жұмыстарын жүргізу басталады (Илл.2). Экспедиция басшысы ретінде атақты археолог, профессор Tahsin Özgüç тағайындалады. Ол сол кезден бастап өмірінің соңына дейін, нақтырақ айтқанда 2005 жылға дейін Kültepe қалашығында қазба жұмыстарын жүргізеді. Қазіргі таңда, археологиялық жұмыстарды оның шәкірті болған профессор F.Kulakoğlu жүргізіп, басшылық етуде. T.Özgüç бастаған археологиялық экспедиция Kültepe қалашығының 18 мәдени қабатын анықтады. Олар қола дәуірінен бастап - ассириялық сауда колонияры кезеңі - хет патшалығы дәуірі - ежелгі эллиндік және римдік дәуіріне дейін созылады [3: 12]. Кейінгі хет дәуірінде *Kaniš* (Kültepe) қалашығы қуатты *Tabal* державасына кіретін кішігірім мемлекеттің орталығы болған. Лувий тілінде сөйлеген бұл мемлекеттің халқы орталық мекендеген. *Tabal* билеушісімен соғысқан бірінші ассириялық патша - *ІІІ Salmanasar* болды. .кейінгі Хет патшалығын жаулап алған соң *ІІІ Salmanasar* Аманос тауларынан асып, *Kizzuvatna* жеріне қарай бет алып, барлық қалаларды жаулап алады. Екі жылдан кейін, ол Антитавр асуларын кесіп өтіп, *Tabal* қалаларын қиратады. *Tabal* патшалары *ІІІ Salmanasar'*ге бағынады. Сонымен қатар, *Tabal* . Kayseri және оның маңынан аталған дәуірге тиісті иероглифті жазба ескерткіштер де табылған. Ассириялық патшалардың қайта аяққа тұрған *Tabal* мемлекетімен келесі соғысы *ІІ Sargon* билік еткен тұста орын алады (б.з.д 722-705 жж.). Деректерге сүйенетін болсақ, сол жылдары *Tabal*'дың патшасы *Wašu-Šarm* болған. билеушілері ассириялықтарға бағынуға және оларға құрмет көрсетуге ниет білдірген. Алайда, ол ұзаққа бармай, 717 жылы *Tabal*'да толқу басталады. Деректерге сүйенетін болсақ, Ассирияға қарсы құрамында көршілес тайпалар мен мемлекеттерден тұратын коалиция құрылған. Ассириялықтар *Tabal* билеушісі *Ambaris*'қа Ассирия ханшайымын беру арқылы неке одағына құруға мәжбүр болды. Нәтижесінде, *Ambaris* тақтан түсіріліп, *Tabal* Ассирияның провинциясына айналады. Осылайша, орталығындағы қуатты мемлекеттің жермен жексен болуы орын алады. *Tabal* мемлекетінің құлауы нәтижесінде *Kaniš* қаласының өртеніп, кирауы әбден мүмкін [4: 13]. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде *Kaniš* (Kültepe) қалашығының жоғарғы жағынан сарайлар мен храмдардың қалдықтары табылса, *kārum* қалашығының төменгі жағынан жергілікті анадолылық және ассириялық саудагерлерге тиесілі үйлер мен шеберханалар табылды. Қаланың жоғарғы жағынан табылған 3 сарайдың өзіне тән жобалау ерекшеліктері бар. Олардың екеуі ертеректегі мәдени қабатқа жатады: қаланың «оңтүстік терраса» сарайы және *Anitta* патшаның сарайы. Олай аталуының себебі археологиялық қазба жұмыстары барысында найзаның ұшы табылады. Онда «*Anitta* патшаның сарайы» деп жазылғандықтан, *Anitta* патшаның сарайы деп аталып кеткен. Ең соңғы салынған сарай болып ежелгі Kültepe қалашығының 7 қабатына жататын *Anitta* сарайының орнына салынған - *Waršama* патшаның сарайы болып табылады. Сарайлар қонақ бөлме, қызметшілерге арналған бөлме, тауар сақтауға арналған бөлме деген секілді көптеген бөлмеден тұрған. Мысалы *Waršama* патша сарайының жобасы былай ерекшеленеді: көлемі 120Х110 м., ішкі қоршаулардың болуы, сарайдың орталығында орналасқан ішкі аулада бөлмелердің болуы. Археологиялық қазба жұмыстары сарайлардың ірі сауда операциялары жүргізілген маңызды экономикалық орталықтар болғанын көрсетеді: бұл жерде салық саналды, патша үйі мен сарай қызметшілеріне көп мөлшерде тауарлар сатып алынды және тауарлар басқа қалаларға жіберілгенге дейін осы сарайларда сақталды. Acemhöyük және Bogazköy елді мекендерінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде сарайлардың қалдықтары табылды. Осы қалдықтарға сүйене отырып, É.GAL идеограммасы бар сына жазу мәтіндеріндерінде көрсетілген сарайлар барлық қала-мемлекеттерінен табылған деп айтуға болады. Диаметрі 2 км болып қалатын төменгі *kārum Kaniš* қалашығы жоғарғы Kültepe қаласын қоршап тұрған. Археологтардың дерегі бойынша *kārum Kaniš* қалашығы 250 жыл қызмет еткен. Ол жерден 4 мәдени қабатты көруге болады. Жоғарғы екі қабатынан жазба дереккөздер табылған. Сауда колониясының пайда болуы б.з.есептелінеді. Ол 100 жылға дейін жалғасып, *Naram-Sin*'нің басқару кезінде яғни, б.з.д шамамен 1836 жылы болған алапат өртпен аяқталады. Араға біраз уақыт салып Ib мәдени қабатының жазба деректері көрсеткендей, *kārum* саудасы қайта тіріледі. Бұл дәуір де 100 жылға созылып, б.з.аяқталады. *kārum* қалашығының өмір сүруінің соңғы кезеңінде - 1а қабатында *Kaniš* үлкен құлдырауды бастан кешіріп, төменгі қалашық өмір сүруін тоқтатады. Жоғарыда атап кеткендей, жоғарғы қалашық грек және рим мәдени қабаттарына ие болатын. Kültepe археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде 23 мыңға жуық сына жазу тақтайшалары табылды. Сына жазу тақтайшаларының бір бөлігі бұрындары шет елге шығарылып әлемнің мұражайларынан орын тапса, көп бөлігі Анкарадағы (Турция) «Анадолы өркениеті» мұражайында сақтаулы. Тақтайлашар барлығы дерлік Kültepe қалашығының ІІ мәдени қабатына тиесілі. Өте аз мөлшері (шамамен 349 тақтайша) Іb мәдени қабатына тиесілі2 . тілінде жазылған сына жазу тақтайшалары *Ališar* және Boğazköy 3 қалашықтарынан аз мөлшерде табылды. Табылған сына жазу құжаттары Kültepe Іb дәуіріне тиесілі тақтайшалардың жылымен сәйкес келеді. Жоғарыда атап өткендей, ең алғашқы сына жазу тақтайшалары ежелгі Ассирия тілінде Анадолыда 1880 жылдар егістіктегі . Анадолыға келген туристер мен саяхатшылар сына жазу тақтайшаларын антиквариат ретінде өздеріне алып қалған. Осылайша, тақтайшалар ежелгі жазуларға қызығушылық танытатын мамандардың коллекциясына түсіп отырған. Осындай жолмен шет елген кеткен тақтайшалардың саны 4000 жуық деп есептелінеді. Олардың көп бөлігі әлемге әйгілі мұражайларда сақтаулы. , Лондон, Париж, Женева, Хайдельберг, Йен, Ляйден, Ливерпул, Москва, Петербург қалаларында. Орыс саяхатшысы Kültepe сына жазу құжаттары коллекциясы сақталған. Сонымен қатар, жергілікті халық тапқан ежелгі тақтайшалардың бір бөлігін (шамамен 500 ге жуық ) Түркия <sup>2</sup> Бұл құжаттардың кейбірін Анкара университеті тарих факультетінің шумерология кафедрасының оқытушылары дайындап, AKT I, AKT II, AKT III, AKT IV серияларында жариялаған (Анкара, Түркия). 3 Ališar құжаттары OIP XXVII сериясында жарияланған, Boğazköy тақтайшалары KBO IX сериясында үкіметі сатып алып немесе тәркілеп, Адана, Анкара, Стамбул қалаларындағы мұражайларға қойған. 1925 жылғы қазба жұмыстары барысында *Kaniš* қалашығынан 1000 ге жуық сына жазу тақтайшалары табылған болатын. Оның жартысы Стамбул мұражайына берілсе, екінші жартысы Париж университетінің мұражайына жол тартқан. 1948 жылы Қоғамы басшылығымен жүргізілген қазба жұмыстары барысында, Kültepe қалашығынан археологтар18 000 жуық тақтайша және конвертке салынып мөрлеген тақтайша тапқан болатын. Қазіргі таңда олардың барлығы Анкарадағы "Анадолы өркениеті" мұражайында сақтаулы. Сонымен қатар, ежелгі Ассирия тілінде жазылған тақтайшалар Ališar Höyük (ежелгі *Amkuwa*) және Bogazköy (ежелгі *Hattuša*) қалашықтарынан да табылған болатын. Аталған қалашықтардан табылған тақтайшалар хронологиялық тұрғыда Kültepe қалашығының Іb кезеңімен сәйкес келеді. Purušhattum қаласымен сәйкестігі әлі толық дәлелденбеген Acemhöyük көне қалашығынан да аз мөлшерде құжаттар мен мөрлер табылған. | TEXT | kaz |
142 | Жалпы саны нақты анықталмаған Kültepe тақтайшаларының барлығы дерлік ассириялық көпестердің жеке мұрағаттарына тиесілі. Мұрағаттардың реконструкциясын жасау үшін олардың қожайындарының сауда - саттықты ірі көлемде жасаған атақты көпестер болуы шарт. Себебі құжатта көпестің есімі, сауда – саттықпен айналысқан қалалары, тұрақты сауда серіктестерінің есімдері және т.б көрсетіледі. Осыған сүйене отырып оларды жинақтап сипаттауға мүмкіндік туады. Археологтардың көмегімен табылған сына жазу тақтайшаларын 1948 жылдан бастап мамандар әріптер арқылы белгілесе (1948- 1972 жылдары *kt a/k, kt b/k* әрі қарай *kt z/k* дейін), 1973 жылдан бастап қазба жұмыстары жүргізілген жылды да анық жаза бастады. Мысалы, тақтайша 1973 жылы қазба жұмыстарында табылса, онда ол *kt 73/k* деп белгіленді. Алайда, археологтардың жыл сайынғы есебінің негізінде мұрағаттардың нақты санын анықтау барлық кезде мүмкін болмайды. Мысалы, қазба жұмыстары бір жылдың ішінде аяқталмаса, бір мұрағаттың тақтайшалары әртүрлі нөмерленуі мүмкін. Бұндай жағдайда, бір мұрағаттың тақтайшаларында әртүрлі жылмен жазылған және оны қайта бір коллекцияға жинақтау қиын болады. Мұрағаттағы сына жазу құжаттары әртүрлі көлемде болады. Онда ондаған немесе 2 000 нан астам құжаттар болы мүмкін. Мамандардың пікірінше Kültepe көне қалашығының ІІ - мәдени қабатына 80-нен 100-ге дейінгі әртүрлі мұрағаттар жатады деп есептелінеді. Олардың ішіндегі әлі жария етілмеген біршамасы жергілікті көпестерге тиесілі [5: 95]. 1b мәдени қабатынан (б.з.) аз көлемде жазба материалдары табылған болатын. Шамамен 350 құжат. Археологиялық қазба жұмыстары көрсеткендей, сол кезеңдегі сауда-саттық ежелгі Ассирия тілінде ассириялық көпестермен құжат жүргізген жергілікті көпестеріне де тиесілі болған. Бұл кезде *kārum'*да тұратын ассириялықтардың саны азайып, олардың үйлерінен өте аз көлемде жазбаша құжаттар табылған. Жергілікті көпестерге тиесілі Ib мәдени қабаты туралы бірнеше мәтіндерде қоғамы, олардың отбасындағы ерекшеліктері, сауда – саттық және жергілікті заңдары туралы қызықты деректер беріледі. Олардың қатарында (туған немесе асырып алынған балалар) отбасындағы әке немесе анасымен бірге басқару, сондай - ақ . Басқа келісімшарттарда халқының сарайдағы қызметтік міндеттері яғни, «патша үйін» басқарумен қатар, сарай міндеттерін орындау бекітілген. Осылайша, Kültepe мұрағаттарындағы сына жазу құжаттарын түрлеріне қарай бірнеше топтарға бөлуге болады: хаттар, ресми құжаттар және әртүрлі меморандумдар, жазбалар, тізімдер [5: 100]. | TEXT | kaz |
143 | Мұрағаттағы көптеген іскерлік хаттарды *Aššur* қаласынан *Kaniš* қаласына жіберілген тауарлар туралы хабарламалар құрайды. Одан бөлек ассириялық саудагерлердің жерінде керуен арқылы көшпелі сауда жасаған немесе елдің басқа сауда өңірлерінде тұратын саудагерлермен (туыстармен, серіктестермен, агенттермен, қызметкерлермен) алмасқан хаттары да бар. Ерекше қызығушылықты, көпестердің отбасы мүшелеріне жіберілген (көбіне жұбайына) немесе отбасы мүшелерінен алынғат хаттар тудырады. Ол хаттарда көпестердің отбасы және көбіне, сауда саттығы туралы ақпараттар көрсетілген. Мұрағаттарда әртүрлі көлемде *Aššur*'ға көшіп кеткен көпес балаларының *Kaniš*'та сауда жұмыстарын жүргізгендігі туралы хаттардың көшірмелері сақталған. Əдетте хаттарды автордың және адресаттың аты жөні көрсетіліп, мөрі басылған саз-балшық конверттерге салған. Кейде конвертке кішкентай дөңгелек саздың дөңес бетіне жазылған «қосымшалар» хатпен бірге салынатын болған. | TEXT | kaz |
144 | Келісім шарттар құжаттар тобы – қарыз туралы жазбалардан тұрады. Келісім шарттарда - алынған қарыздың суммасы немесе несиеден және пайыздық мөлшерлемелерден туындайтын қарыздың суммасы көрсетілген. Бұл келісім шарттарды несие беруші немесе қарыз беруші адам жасаған және олар келісім шарттарда борышкерге өз талабын көрсеткен. Сонымен қатар, келісім шарттарда борышкер төлеуге тиіс күмістің көлемі (көбіне несиеге алынған тауарлар), мерзімі және уақытылы төлем жасамаған жағдайдағы айыппұлдың көлемі көрсетілген. Борышкерге (көбіне жергілікті анадолылықтар) қойылатын талаптарда кепілдік шарты да қарастырылған. Келісім шартта көрсетілген міндеттерді орындамаған жағдайда борышкердің мал - мүлікі тәркіленетін болған. Борышкердің мал-мүлікін тәркілеу негізінде жаңа келісім шарттар жасалып отырылған. Аталған құжаттардың ерекшелігі - құжаттар жасалған күн-ретінің көрсетілуінде. Ол үшін, бұл қызметке ассириялық күнтізбені пайдалана отырып 1 жылға тағайындалатын *limmum* атты ассириялық шенеуніктердің есімі жазылды. Аталған мамандардың тізімдерін жылдарға сәйкестендіру арқылы ежелгі ассириялық кезеңнің хронологиясы жасалынды. Келесім шарттардың басқа түрлерін мына құжаттар құрайды:1) тауар жөнелтудегі керуен қызметкерлері үшін; 2) ; 3) саудадағы инвестицияларды түзету үшін (акционерлік компанияға серіктес болу үшін күміс беру). Жоғарыда аталғандардан бөлек, отбасы құқығын көздейтін келісімшарттар бар:неке, ажырасу, мұра және бала асырап алу туралы жазбалар. Бұл құжаттардың біршамасы жергілікті сауда қоғамдастығы тұрғындарына қатысты болып табылады. Онда бала асырап алу және . | TEXT | kaz |
145 | Заңды жазбалар – жеке күн тәртібі мен төреліктен бастап, *Aššur* қалалық жоғарғы сот органдарының соңғы үкімінің орындалуы және сот төрелігінің ұйымдастырылуы мен жүзеге асырылуы кезеңдері тіркелген жазбаша құжат. Жоғарыда айтылған категориялардың көп бөлігін куәгерлік және ант ету жазбалары құрайды. Бұлардың көпшілігі сот ісін жүргізудің нәтижесі болып табылады және бір қатысушының екінші қатысушыны «басып алуы» (sabatum) немесе екі жақты келісіммен сот төрелігіне жүгінуі туралы айтылады. Жоғарыда аталғандардан басқа да құжаттар бар. Оларға отаршыл билікпен жасалған келісімдер, сотқа берілген арыздар туралы әртүрлі хаттамалар, сондайақ *Aššur* Ассамблеясының бірқатар қаулылары жатады. Ерекше категориялардың бірін – екі жақтың бірінің пайдасына шешілген, *Aššur'*дың процессуалдық нұсқаулықтары мен алдын-ала шешімдерін қамтитын Ассириядан жіберілген құжаттар құрайды. Көшірмеден басқа жазбалардың барлығы тараптардың немесе куәгерлердің мүддесі үшін жасалып, тараптардың, соттардың, куәгерлердің мөрі басылып, саз балшық конверттерге оралған. Заңды жазбаға жататын құжаттардың ерекшелігінің бірі – келісім-шарт құрастырушылардың мөрінің болуында. Мамандар ассириялық және көпестеріне тиесілі екі мыңға жуық әртүрлі мөрлер бар деп есептейді. Осылайша, бұл құжаттар Анадолы саудагерлерінің іс-әрекетін сипаттап қана қоймай, сондай-ақ мөрдің техникасы мен стилі жайлы құнды ақпараттар береді. | TEXT | kaz |
146 | Бұл категорияға хат немесе заңды құжат болып табылмайтын яғни, заңды күші болмаған барлық жазба деректер жатады. Оларға меморандумдар, жазбалар, тізімдер, шимай жазбалар, құжат көшірмелері және т.б жатады. Бұлардың көпшілігі кейін ресми жазбалар үшін пайдаланылған ағымдағы операциялардың жазбалары болып табылады. Мысалы, тоқыма өнімдерінің және күмістердің мөлшері (алынған немесе шығын), өндірістік шығын (әсіресе керуенмен сауда жасау барысында), сатылатын тауарлар туралы (дәнді дақылдар, жүн, тоқыма өнімдері, мыс, қалайы, күміс), берешегі бар тауарлар – алынған, сақталған немесе берілген. Заңды күші жоқ құжаттардың бір ерекшелігі | TEXT | kaz |
147 | Аталған категорияға жазбалар мен меморандумдар жатады. Жазбаларда алтын мен күмістің мөлшері және оны қабылдап алушы адам мен жеткізуші адам жайлы мәлімет береді. Меморандумға саудагерлер өз активтеріне шолу жасау үшін қарыз жазбаларды тіркеген. Кейде бұл меморандумдар деректерді біріктіру және өңдеу мақсатында Ассирияға және Анадолының басқа қалалардағы серіктестеріне жіберілген. Бұл дереккөздердің түрлері саудагердің іс – әрекеті, сауда көлемі, кірісі, пайдасы, бизнестегі серіктестері және агенттері туралы ақпарат алуда маңызды рөл атқарады. Алайда, дереккөздермен жұмыс жасауда проблемалардың бірі оның жие «анонимді» болуында. Бұндай құжаттарда несие беруші көрсетілмейді немесе құжаттар бірінші тұлға атынан жасалған болып табылады. Деректердің ерекше категориясын буллалар құрайды:саз-балшықтан жасалған заттаңбалар және әртүрлі формадағы (дөңгелек, үшбұрыш) мөрлер. Олар қораптың, банканың ішіндегі заттарды сақтау үшін жабыстырылатын болған. Əдетте, буллаға қысқаша жазу жазылып, мөр басылатын болған. Булла жеткізу қызметі және тауарларды сақтау туралы ақпараттар береді. | TEXT | kaz |
148 | Kültepe мәтіндерінің көбі, шамамен екінші мәдени қабат кезінде, яғни б.з.д 1950-1837 жж аралығында өмір сүрген ассириялық көпестердің жеке мұрағаттарына тиесілі (шамамен 4000 тақтайша).1925 жылғы қазба жұмыстары кезінде табылған және жергілікті шаруалардан алынған (шамамен 1000 тақтайша) құжаттардың бәрі көпестердің жеке мұрағаттарына тиесілі болған. Жоғарыда айтылғандай, 1948 жылдан бастап Kültepe қалашығында жүйелі түрде қазба жұмыстары жүргізілген. Оны ертеректе атақты түрік археологі T.Özgüç жүргізсе, кейін оның шәкірті - профессор F.Kulakoğlu жүргізді. Осы кісілердің арқасында көп көлемде жазба құжаттары табылды (шамамен 18 000 тақтайша). Қазіргі таңда Kültepe сына жазу тақтайшаларының 23 000 жуығы бар деп айтсақ қателеспейміз және оның 350 тақтайшасы кейінгі 1b кезеңдегі шағын мұрағаттарға жатады. Одан бөлек, 2001 жылы 1b қабатына тиесілі 145 құжат табылған. Kültepe'ден бөлек ежелгі *Amkuwa* және *Hattuša* қалаларынан қираған күйде 135 сына жазу тақтайшалары табылды. Ол құжаттар да кейінгі 1b кезеңіне жататыны анықталған болатын. *Amkuwa* және *Hattuša* қалаларынан табылған сына жазулы дереккөздер аз көлемде болсада құнды болып табылады. Себебі, олар кейінгі ассириялық сауда – саттықтың өзгеріс сипаты мен ауқымдылығын анықтауға мүмкіндік береді. Осылайша, осы күнге дейін қаласының жанында орналасқан Kültepe қалашығы және осы дәуірге қатысты мәлімет беретін *Amkuwa* және *Hattuša* көне жерді мекендерде табылған ескі ассирия тілінде жазылған тақтайшаларда біздің заманымыздан бұрын ІІ мыңжылдықта халықаралық сауда желісі туралы кеңінен ақпарат беріліп аумақтың сол кездегі ең алдымен экономикалық, сонымен қатар саяси, әлеуметтік жағдайы туралы құнды деректер ұсынылады. Шумер өркениеті немесе ассирия тілі мен жазуының түркі халықтарымен байланысы әлі де көп зерттеулерді қажет етеді. Бірақ шумер тілінің түркі тілдеріне ұқсастығы туралы пікірлерге сүйенетін болсақ түркі өркениетінің бастауларының заманымыздан бұрын III ғасырда пайда болғанын болжамдай аламыз. Бұл маңызды бағыттағы зерттеулердің алдағы уақытта кеңінен қолға алынатыны сөзсіз. | TEXT | kaz |
149 | Техника мен технологияның жоғары дамуы қазіргі бизнесті брендтік бәсекеге қайта бағыттады, оның күшеюі кәсіпорындарға нарықта айтарлықтай артықшылықтар берді. Брендтер өнімдер сияқты өндірісте қалыптаспайды, бірақ олар көзбен қабылдау мен өнімнің функционалдығы арасындағы эмоционалды байланысты қамтамасыз ету негізінде, тұтынушының санасында туады [1]. Көбіне брендинг маркетинг пен бизнесті білдіреді деп түсінеміз, дегенмен бұл ұғымның түсінігі әлдеқайда кең. Американдық маркетинг қауымдастығы Бренд ұғымын бір өндірушінің немесе өндірушілер тобының тауарларын немесе қызметтерін анықтауға, сондай-ақ оларды тауарлар мен қызметтерден ажыратуға арналған атау, термин, белгі, таңба (дизайн) немесе олардың комбинациясы ретінде қарастырады. Брендинг - бұл компанияны немесе белгілі мекемені бәсекелестерден ерекшелендіретін сипаттамалары арқылы таныту, насихаттау болып табылады. Сондықтан архитектура брендтерді танытуда негізгі рөл атқарады. Корпоративтік мекемелер және имидждік ғимараттар, танымал сауда орталықтарының архитектурасында имидждік сәйкестіктің болуы ондаған жылдар бойы бренд ретінде танымал болуына алып келді [2]. Жақсы жобаланған бренд архитектурасы компанияға тиімді маркетинг саясатын жүргізуге көмектеседі - ол тиімді брендтерді құруға, маркетингтік бюджеттерді дұрыс бөлуге, шығындарды азайтуға, брендті дамытудың әртүрлі кезеңдерінде маркетингтік бағдарламаларды әзірлеуге және айқын жасауға көмектеседі [3]. Тиімді брендинг саласындағы жетекші сарапшылардың бірі керемет салыстыруды ұсынады. Ол: «Әр бренд жеке футболшы сияқты, дизайн мен жарнамалық бағдарламалар ойыншының өнімділігін жақсартуға арналған жаттығулар. Брендтердің архитектурасы - ойыншыларды өз орындарына қойып, олардың жұлдыздар жинағы емес, жеңімпаз команда екеніне көз жеткізуі керек бас бапкер» деген [4]. Сондықтан ғимарат архитектурасын бренд белгілері ретінде қолданудың маңыздылығы зор. Бұл орайда ғимаратты жобалауда архитектурамен қатар графикалық дизайнды кешенді қолдану, брендтік сәйкестікті сақтау. Графикалық элементтерді, түстерді қалыптасқан брендбук негізінде дұрыс пайдалану қажет болады. Дұрыс қалыптасқан имидж, адамдар санасында сенімділік пен позитивті ойлармен қатар, мекеменің қаржылық тұрақтылығының жемісі болып табылады. Тиімді имиджді қалыптастыру кезінде дизайнерлер мен сәулетшілер біріге отырып жұмыс атқаруы қажет [5]. SODA студиясының графика жетекшісі айтуынша, «ғимарат та бренд болып табылады». Брендинг пен архитектура екі түрлі ұғым болса да, олар пайдаланушылардың кеңістікті қалай пайдаланатынына назар аударуы сияқты ортақ принципте жұмыс жасайды. Жоғары брендті компаниялар үшін жаңа ғимаратты жобалау бұл олардың құндылықтарын көрсету мүмкіндігі болып табылады. «» орталығының ғимараты архитектураның бренд белгісі ретіндегі тамаша үлгісі мен бренд имиджін, құндылықтарын көрсете білген (Сур. 1). Ғимараттың қиғаш және иінді пішіні тіпті орталықтың логотипін жасау үшін де қолданылған. NFCC коммерциялық, тәжірибелік, көркем және болашақты ойлайтын қалалық өнеркәсіптік ғимаратты меңзейді. Сурет 1. «» сән шығармашылық орталығының рендерленген кескіні. Имидждік ғимараттарды жобалауда, ғимарат формасын бренд таңбасы мен графикалық элементтер ретінде пайдалану немесе керісінше логотип формасын ғимарат архитектурасын жобалауда пайдалануға болады (Сур. 2). Сурет 2. Нинбо сән шығармашылық орталығының ғимарат формасындағы логотипі. өзінің штаб-пәтерін бренд пен оның құндылықтарын көрсету үшін пайдаланған алғашқы компаниялардың бірі Google компаниясын мысал ретінде айтуға болады. Оның кеңселерінде бассейндер, асханалар, спорт залдары, ойын бөлмелері және т.б. бар. Бұл қызметкерлердің тәжірибесін керемет етуге мүмкіндік беріп, брендтің имиджі мен құндылықтарын көрсетеді. Google-ден шабыт алған Apple сияқты басқа алпауыт брендтер өз кеңселері мен ғимараттарында компанияның негізгі құндылықтары мен имиджін көрсете бастады. Мысалы, Apple кеңсесін аралай отырып, сіз компанияның бренді мен стилінің көрінісін көре аласыз. Классикалық шыны терезелерден минималды және талғампаз дизайнға және жылтыратылған беттерге дейін дизайндық шешіммен жасалған (Сур. 3). Шынында да, Apple кеңселері бізге ғимараттың өзінен гөрі өнім мен имиджін көбірек насихаттайды. Сурет 3. Купертино, Калифорния, АҚШ: Apple штаб-пәтерінің аэрофотосуреті, Apple Park. Бренд ғимараттарының имиджін қалыптастыруда қолданатын тағы бір әдіс - сәулеттік жарықтандыру. Ашық белгілерді де, жасырын белгілерді де қолдана отырып, өздерінің штабпәтеріндегі жарықтандыруды жаңарту арқылы компаниялар брендті ұсынуға сәтті қол жеткізді. Брендті ерекшелеп көрсету ішкі жарықтандырудың дизайн стилімен үйлесетін жарқыраған қасбеттерді пайдалану арқылы қол жеткізіледі (Сур. 4). Мысалы, қанық түстер ойын орталықтарының ғимараттары үшін сәтті қолданылады, ал банктер немесе сән дизайнерлері, нәзік түстерді пайдаланады [6]. Бір жағынан, ғимарат архитектурасындағы бренд белгілері өте тиімді, тамаша шешім болып табылады. Компаниялар өз брендін, имиджін, құндылықтарын тек өнімдері арқылы ғана емес, сонымен қатар ғимаратардың архитектурасы арқылы да дәріптей алады. Сәулет өнеріндегі бұл инновациялық шешімдер брендтің қалыптасуы мен дамуын алға тартады. Екінші жағынан, ғимарат архитектурасында бренд белгілерінің қолданылуы бізге ғимараттың кімге және не мақсатқа арналғанын тануға мүмкіндік береді [7]. Сурет 4. ғимараты. Бұл брендтің классикалық түстеріндегі LV қолтаңбасы мен жарықтандыруы бар көлбеу ғимарат. Жоғарыда қарастырылған әлемдік тәжрибелерді қорыта отырып келесі тұжырымды жасауға болады. | TEXT | kaz |
150 | заң ғылымына ғана емес, отандық гуманитарлық ізденістің шоқтығы биік жетістіктерінің бірі – абайтануға да қосқан үлесі мол. Зиманов зерттеулерінде «әділсоттың алтын ғасыры» аталатын мифтік уақыт мәселесі жиі айтылады [1, 5-б.]. пайымдауынша Төле, Қазыбек және Әйтеке билер қайнар бастауында тұрған осы «алтын ғасырды» Абай аяқтады. Сөйтіп ол «ұлы билердің соңы» [2] ретінде көне билер галереясының қақпасын жапты. Бұл бейнелі ойдан қазақтардың әділет тарихына идеалды мән берумен қатар Абайдың әділдік айнасын дөп басып танушылықты аңғарамыз. Себебі, ғасырлар бойы қаймағы бұзылмай келген би қоюдың дәстүрлі жолы Абай дүниеге келердің алдында ғана құрылымдық өзгеріске ұшырайды. Содан бастап билер әділдігі метрополия бақылауындағы үш жылға сайланатын муниципалдық қызметке айналды. Бұл жағдай онсыз да дауы тарқамайтын руаралық араздықты өршітіп, билердің бұра тартуына, параға ұрынуына, «көне билер» аттамаған әділдікті аяқ асты етуіне соқтырып жатты. Соған қарамастан Абай өз айналасына бұрынғы билерден қалған дәстүрмен «тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деп бейтарап қарап, әділдік жаюға тырысты. Алдына жауы келіп жүгініп, әділет іздеді. Өлеңдерінде айтатынындай «мыңмен жалғыз күресті». Абай далалық билік айту дәстүріне бала кезінен араласады. Біздің пайымдауымызша 10-11 жас шамасында бала би атанады. 1909 жылы Петербургте жарық көрген, Құнанбай балалары даярлаған Абай өлеңдерінің басылымында «20 жасында Абай халық ортасында Мөңкедей бас шешен болды... Қазақтың ескі заманы болса, бұрынғы қазақтың атақты билерінің бірі болмақ еді» деп жазған. Абай биліктерінің құқықтық мазмұны мен өнегелік негіздерін анықтаудың маңызы зор. Бұл қазақ халқының құқық туралы түсінігін дамытуға, заманауи тынысын ашуға және құқықтық нигилизмнің алдын-алуға мүмкіндік береді. Сондықтанда өзара тығыз байланысты келесідей үш түрлі сұрақтың басын бір ойдың қазанына салып, сабақтастықта қарауды, рухани байланыстарын іздеуді және қоғамдықгуманитарлық ғылымдар үшін маңыздылығын белгілеуді жөн көріп отырмыз. Олар: абайтану, құқықтаным және ғылыми мұрасы. | TEXT | kaz |
151 | Абайтануда әлі де болса кенже қалып отырған мәселе, бұл – Абайдың әділет туралы ойы һәм құқық туралы көзқарасы. Бұл бағыттағы ізденістердің саны еселеп өскенімен, сапасы артқаны шамалы. Абайды салып ұрып заңгер ретінде көрсетіп бағатын ұран үрдіске айналуда. Абай әділдігінің эволюциясын, оның алысы мен шалысын тең тергеп, сол заманның қоғамдық-саяси ахуалын қатыстыра зерттеу әлі де болса әлсіз. Біржақтылық басым. Абайды заңгер етіп көрсетуге тырысу – түпкі мақсат болмауы тиіс, негізгі мәселе – оның құқықтанымын анықтау. Жаһандану дәуіріндегі өзі жас, әрі егеменді ел үшін технократтық құндылықтар маңызды көрінгенімен, ХХІ ғасырдағы Қазақстанның тағдыршешті мәселелері гуманитарлық идеяларды өндіру, өңдеу және игеру дәрежесімен анықталатын болады немесе Қазақстан мүлде болмайды. Сондай ізгі идеялардың бір парасы Абай шығармашылығында айтылатын «әділетті қоғам» орнату сұрағы. Әсіресе соңғы отыз жыл ішінде ат үсті жүріп жатқан ұлттық құқықтық жүйедегі өзгерістер, көшірме заңдардың «кері әсерлері» мен олардың адам тағдырына тигізіп отырған жағымсыз салдарлары «криминогенді құбылыс» ретінде қаралып – қырағы ғылыми назардан тыс қалуда. Күмәнға салынбай отыр. Дамыған елдердің жерсінбеген құқықтық құндылықтары һәм құқықтық аккультурация тақырыбы пәнаралық тұрғыдан да, заң ғылымы аясында да жүйелі зерттеуден өтпеді. Отандық құқықтық жүйенің онтологиясына диахронды және синхронды кесінділер бойынша жіктеп-жіліктейтін құрылымдық-функционалдық талдау жасалған жоқ. Құқықтың кеше, бүгін және ертең мәселесі тұтастықта қаралмай отыр. Қолданыстағы құқықтың аксиологиясы тек «реттеушілік құндылық» тұрғысынан ғана маңызға ие болып, оның этатизммен астасқан заңи позитивистік бағыты үстемдік етуде. Міне осындай іргелі мәселелер аясында бүгінгі Абайтану құқық (әділет) дегеніміз не, «әділетті қоғам» (құқықтық мемлекет) қайтсе орнайды, әділдіктің қайнар көзі сот па (англосаксондық құқықтық дәстүр) әлде заң ба (континеталдық құқықтық дәстүр), «бұрынғылар» мен «бүгінгілердің» мінезін заңи бихевиориситік ұстаным арқылы ажыратудың пайдасы не, «толық адам» (адамның басқаруы) мен «құқықтағы адамның» (құқықтың басқаруы – «Rule of Law») ара-байланысы қай дәрежеде (ескерту: адам құқығы ұғымы Абайда болмады – *.*), «закон қуаты қолымда болса, адам мінезі түзелмейді деген кісінің тілін кесер едім» деуінде легистік сарын бар ма, дауды «төртеу қылмаудың» қамы қандай секілді сұрақтарға жүйелі түрде жауап беруі тиіс. дәстүрлі құқықтанымның тезіне салып қараудың берері де мол, болашағы да зор. Өйткені бір ұлттың құқықтық сана-сезімі мен мәдениетін, әділет туралы қалыптасқан идеологиясы мен танымын Абайдың соттық-құқықтық қызметінен бөлежара қарау мүмкін емес. Абай шығармашылығы – қазақ мәдениетінің архиві іспеттес сарқылмас қазына. Бұл арада қалыптасқан құқықтық дүниетанымның – Абайға әсері, өз кезегінде Абайдың – құқықтанымға тигізер пайдасы мол. Құқықтаным – құқықтық дүниетанымның құрамдас әрі маңызды бөлігі. Тіпті оның орталық проблемасы деп айтсақ та болады. «Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы» дегендей құқық туралы көзқарасы қалыптаспаған, ойы сыннан өтпеген билер кемде-кем. Сондықтанда құқықтанымның табиғаты құқықтық дүниетаныммен салыстырғанда өзгермелі, әралуан және ең бастысы қайсыбір заңдылыққа басыбүтін бағынбайтын автономдылыққа ие. Ол тұлғаның шығармашылық әлеуетіне, ішкікүйзелістері мен әділет туралы пайымына байланысты түрлі бағытта дамиды. Антропоцентристік, адамтанушылық мәнде қалыптасады. Сол себептенде Абайдың құқықтық көзқарасында адам баласының гуманистік мәселелері жиі көтерілген. «О баста бір сатылған, екі сатылмақ зорлық» дейді жесір әйел теңдігін қорғаған Абай. Әйел баласының құқықтық ахуалына гуманистік қамқорлықпен қарайды. Бірақ бұл Абай түсінігінде ер мен әйелді, қарт пен жасты, би мен құлды формальды тең көретін адам құқығы ұғымы болды дегенді білдірмейді. ортасы да, өзі де дайын емес еді. Сондай-ақ, құқықтанымдық мәселені құқық теориясында ғана емес, мәдениеттану, әлеуметтік антропология, философия, мифология секілді түрлі пәндердің тоғысында қарау да өзекті. Бұл құқықты кеңірек алып тануға, мәдениеттің элементі ретіндегі болмысы мен көріністерін шашау шығармай зерделеуге мүмкіндік береді. Абайтану мен құқықтаным мәселесін танымдық категориялар ретінде қатар қойып қараудың ғылыми маңызы жоғары. Біріншіден, тұлғатану негізінде құқықтанымдық мәселелерді қарастыру – құқықтың антропологиясына бойлауға мүмкіндік береді. Екіншіден, Абайды тану арқылы сол заманның құқық туралы түсінігінен хабар алуға болады. Күрмеуі шешілмей келе жатқан құқық ұғымын анықтап, оның көріністерін түгендеу – отандық заң ғылымының көкейкесті сұрағы. Үшіншіден, Абайдың билік-шешімдері мен құқықшығармашылық қызметтерінің негізінде құқықтың қайнар көзі туралы білімді байыта аламыз. | TEXT | kaz |
152 | Мемлекет басшысы Қасым- «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» атты мақаласында бүгінгі замана биігінен айтылған тың пайымдар бар. Танысып көрелік: «Біз егемен ел ретінде өсіп-өркендеуіміз үшін мемлекеттілігімізді нығайтуымыз керек. Заң үстемдігін және қоғамдық тәртіпті сақтау баршаға ортақ міндет екенін ұғынған жөн. Халықтың билікке деген құрметі болмаса – елдігімізге сын. Сондықтан азаматтарға, әсіресе, жастарға мемлекетті сыйлаудың мән-маңызын түсіндіру қажет. Осы ретте тағы да Абайдың мұрасына зейін қойған абзал. Ұлы ақын өзінің шығармаларында елдік мұратты асқақтатып, ұлт бірлігін биіктетті. Ол әділетті қоғам құру идеясын (*курсив менікі – .*) көтерген. Демек, Абайдың көзқарастары ХХІ ғасырдағы Қазақстан қоғамы және оның береке-бірлігі үшін аса құнды. ұстанымдары өркениетті мемлекет қағидаларымен үндеседі. Заң үстемдігі, биліктің ашықтығы мен халық алдында есеп беруі жоғары деңгейде болып, мемлекет ісіне азаматтық қоғам өкілдері белсене араласқан жағдайда ғана әділеттілік берік орнығады. Менің «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» атты тұжырымдамам дәл осы әділетті қоғам идеясын дамыту мақсатымен ұсынылды» [3]. Мемлекет басшысының мақаласы Абай ойларын жаңа қырынан алып қарап отыр. Қоғамда болып жатқан өзекті мәселелерге Абай шығармашылығы арқылы жауап іздейді. «Әділетті қоғам құру» туралы идеяның маңыздылығына тоқталады. Абай шығармашылығына саяси-идеологиялық сұраныс тудырып отырған жағдайларды ашып көрсетеді. Мұның түбінде халықтың билікке деген сенімін қайтсе күшейтуге, құрметін ұлғайтуға болады дейтін практикалық мәселе қойылып отырғандығын аңғарамыз. Жауабы да ақынның әділетті қоғам құру туралы идеясынан ізделуі керек деп беріледі. Осы орайда екі заңды сауал туындайды: біріншісі – осыдан бір ғасырдан астым уақыт бұрын өмір сүрген Абай шығармашылығы не себепті саяси-идеологиялық сұраныс тудыртып отыр, екіншісі – әділетті қоғам құру дегенміз не? Бұлай күмәнға салуымыздың себебі де жоқ емес, өйткені мерейтойлардың басым көпшілігі идеологиялық ваккумды толтыру үшін ғана өтетіні белгілі. Таптаурын болған шаралардың бірінен-бірінің айырмашылығы аса білінбейді. Бірінші сұраққа жауапты мәдениеттен іздестіреміз. Қазақстан секілді материалды өмірі (пост)индустриаландыру кезеңінде ғұмыр кешіп отырса да, аграрлық қоғамдық сана элементтері әлі де болса басым елдер көп. Бұлардың дені дамушы мемлекеттер. Сондықтанда мұндай елдерде батыстық демократиялық құндылыққа негізделіп жүріп жатқан реформалардың сәтті іске асуы жергілікті мәдениеттің ерекшелігін ескеру дәрежесімен анықталады. Осы еларалық жағдайды жақсы аңғарған бұрынғы дипломат, бүгінгі идеялары арқылы мемлекеттік басқаруды өзгертуге, оған жаңа мағына беруге ұмтылып отыр. Өйткені «сәнді» атаулармен келіп жатқан батыстық құндылықтар әлі күнге дейін тағайынына сай жұмыс істеп кете алмауда. Қоғамдық санада «ата-баба культінің» корпусына енетін Абай секілді ұлт көшбасшылары айтты дейтін сөздің рухы, жазылған заңдардың легитимділігінен күшті шығуда. Міне осы себептен әл-Фараби, Абай мұралары ұлттық идеологияның өзегіне салынып отыр. Осылай болған соң, ғылымилықтан көрі, саяси науқаншылдық пен субъективизмнің орын алуы да заңдылық. Мұны ғылым жолындағылар зерттеу барысында ескеруі тиіс. Екіншіден, мемлекет басшысының мақаласынан кейін жиі айтыла бастаған Абайдың «әділетті қоғамы» дегеніміз, біздің пайымдауымызша күн тәртібіне қойылып отырған жергілікті өзін-өзі басқару институтын жетілдірумен тікелей байланысты. Тоқаев бүгінде «» түрінде көріп отыр деуге болады. Осы бағытта тиісті заң жобасы әзірленіп, қабылданбақ. Мемлекеттік басқарудағы қазақтардың дәстүрлі мәдениетімен сиысатын өзін-өзі басқару сұрағын Абай да айналып өткен жоқ. Өйткені «саналы ғұмырының 18 жылын ел басқару ісіне арнады, 12 жылында болыс, 6 жылында би болып, алыс-жұлыс, айтыс тартыста өткізді» [4, 39-б.]. Сол заманда жүргізілген метрополияның реформаларына сәйкес «болыс» пен «би» жергілікті өзін-өзі басқаратын қоғамдық қызмет ретінде қаралды. Мұның елді аяғынан тартқан кемшіліктері мен мүмкіндіктерін Абай ішінен жақсы білуші еді. Сондықтанда өз өлеңдері мен ойларында әділет тақырыбына қайта-қайта соғып отырды. *«Ғаделет пен мархамат көп азығы, қайда көрсең болып бақ соған көмек»* - дейді ақын. Мұндағы сөз болып отырған «мархаматы» мен «әділеттілігі» – көптің (бұл жерде халық мағынасында айтылып отыр, тобыр мәнінде емес – *.)* сұранысы. Сондықтанда көптің көңілінен шығудың жалғыз жолы – әділеттілік дейді әрі көпке қарсы шығуды «тәңірге қарсылық» деп тұжырымдайды. Бұл турасында *«көптің көңілін әуелде тәңірі ойлаған, мен сүйгенді сүйді деп иең сүйсін»*, бар ынта *«қаракет қыл, пайдасы көпке тисін»* деген ойларынан көрініс тапқан. Абай ойларындағы әділеттілік ұғымы – *халықшылдық* идеясымен астасып жатыр. Бұл ұғымдарды бір-бірінен бөле-жара қарау мүмкін емес. Әділеттілік тақырыбы қоғамда өзектілік танытып отырғандықтан, мемлекет басшысы та оның шешілу жолын халықшылдық идеясы төңірегінен іздестіруде. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы осының айқын көрінісі. Мерейтойлар арқылы идеологиялық іс-шараларды үйлестірудің өзіне тән артықшылығы бар, ол – халықпен жылы қабылданатындығы. Әсіресе зиялы қауым өкілдері үшін талқыланатын тақырып белгіленіп, соның аясында түрлі ойлар дүниеге келіп, игі бастамалар қолдауға ие болады. Ал «Рухани жаңғыру» секілді жаңа мазмұндағы идеологиялық жобалар көп ретте халыққа түсініксіз. Тіпті оны іске асырушы жауапты органдар тарабы да ортақ бір мәнде ұғынып отырған жоқ. Бірізділік жоқ. Түсінулер де алуан түрлі. Осы арада тақырыптан сәл ауытқысақта, «рухани жаңғырудың» түсінілуіне тоқтала кетуді жөн көріп отырмыз. Екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуы әкелген өзгерістердің бірі «әлемді империялық бөліске салу идеясының күйреуі» еді. Сондықтан ХІХ ғасырдың 50- 60-жж. әлемнің түкпір-түкіпірінде деколонизация саясаты жүре бастады. Мұның салдары метрополия мен отар елдердің арасындағы гуманитарлық байланыстың үзілуіне алып келді. Бұл жағдай интергация үшін қай тарапқа болмасын тиімсіз жағдай болатын. Осы олқылықты түзету мақсатында батыстық ғалымдар мен философтар отар елдерге арнап модернизация теориясын әзірледі. Бұл теория бірден жұмыс істеп кете қойған жоқ әрине, сондықтан әрбір алдыңғы теорияның кемшілктерін ескере отырып жаңа теориялар әзірленді. Кезең-кезеңімен қолданысқа енгізіліп жатты. Бүгінгі күнге дейін бірде-біреуі жемісті нәтижеге қол жеткізе алмаса да, осы модернизациялау үрдісі барысында маңызды әлеуметтік заңдылықтар мен құнды гуманитарлық тұжырымдар өмірге келді. Солардың бірі, мәселен, ресми мойындамасада, отандық құқықтық жүйеден көрініс тауып отырған құқықтық плюрализм идеясы (түрлі құқықтық дәстүрлердің қатар қолданыста болуы). Модернизацияның түпкі мақсаты аграрлық сананы индустриалдық қоғам дамуының сапына қосу еді. Алайда, мысалы көрсетіп отырғандай, индустриаландыру процессі өз бетінше сананың жаңғыруына алып келмейтіндігін дәлелдеді. дегеніміз – Рухани жаңғырудың өзекті және кезекті мәселесі. Қоғамдық сананың жаңа заман талаптарына сай жаңғыруы. Түлеп-түрленуі. Бұл ретте ұлттың өзін-өзі дұрыс тани алуы маңызды. Әлемде болып жатқан өзгерістерге әр ұлт өзінің қайталанбас дара жолымен қосылатыны секілді, Қазақстан да өзінің төлтума дүниетанымы аясында, адамзат өркениеті теріс көрмейтін құндылықтарды игеруі тиіс. Абайдың әділетті қоғам құру туралы ойларын зерттегенде ескеретін тағы бір маңызды мәселе, бұл – тақырыптың саяси сипаттан көрі, рухани бағытта көбірек талданатындығы. Осы себептенде Абай әділеттілікті саяси құбылыс ретінде қарастырмайды. Оны адам мәселесі, ішкі рухани сұрақ деп қарайды. Қоғамда болып жатқан әділетсіздікті отарлық саясаттың салдарынан емес, жекелеген адамдардың озбырлығынан, надандығынан, білімсіздігінен іздейді. Сондықтан екі тізгін бір шылбырды ұстап, өзі жұртқа үлгі болып «қазаққа ақыл берем, түзеймін деп қам жейді». Болыс болады, би сайланады. Бірақ отарлықта күні өтіп жатқан езілген халықтың жан айқайын есітсе де, саяси-тарихи себептеріне назары аумайды. «Енді не қылдық, не болдық» деп толғанады. Елді езгіге қарсы шығуға, отарлық саясатпен күресуге шақырмайды. Абайдың аполитиялық көңіл-күйінің өзіндік себептері бар. Саяси ұлт мәселесін Абай аңғармағанымен, Санкт-Петербург, Қазан барып оқыған жастар жағы тез байқайды. Мұның нәтижесі де уақыт оздырмай біліне бастады. Ширек ғасыр шамасында қазақ халқы саяси ұлт ретіндегі мәселесін талқылап, оның онтологиясына ХХ ғасырдың басында нүкте қоя алды. Бөкейхан, мен бастауында тұрған алаштықтар, большевиктер мен түркістаншыл азаматтар және т.б. қомақты үлес қосты. Айтылған жағдайлар Абай танымындағы әділет ұғымының бір жақты – мораль категориясы ретінде қаралғандығын көрсетеді. Сәйкесінше әділет ұғымы шығыс қоғамдарына тән қалыпта – адам бойындағы ажырамас мән ретінде қабылданды. өркениетінде қоғамдық қатынастарды реттеудегі әділеттілік персоналданбайтын «заңға», «бейтарап құқыққа» тәуелді болса, Шығыс өркениетінде бұл мәселе тамыры дәстүрмен жалғасып жатқан «рухани тұлғаның» кемелдену дәрежесімен өлшенді. Абайдың «толық адам» идеясын көтеруі де осының көрінісі. Сондықтанда бірінші заңды емес, адамды түзеу керек деп есептелді. Бір сөзбен айтқанда Батыста «құқықтың басқаруы» («Rule of Law») орталық құндылық ретінде өміршеңдік танытса, Шығыста «ізгі адамдардың басқаруы» әділеттіліктің негізгі факторы ретінде әлі де сақталып отыр. қоғамдарында демокоратиялық құндылықтар, соның ішінде әділет проблемасы «қайырымды патша», «әділ басшы», «дана қария», «толық адам» секілді антроптық мифологемларға көбірек тәуелді. Мемлекеттік басқару саласында бұл ерекшелікті ұтымды ескеріп отырған шығыстық елдер де бар. Солардың бірі ретінде Қытайдың мемлекеттік басқару жүйесін айтуға болады. Мәселен, Қытайдың мемлекеттік қызметі кәсібиліктен бұрын конфуцилық этиканы, яғни «рухани кемелдікті» бірінші орынға қояды. Бұл өз кезегінде Қытай елі үшін сыбайлас жемқорлықты ауыздықтауға, мемлекетік басқарудың сапасын арттыруға жағдай жасады. | TEXT | kaz |
153 | ХІХ ғасырдың 50-60 жж. академик ҚазССР Ғылым академиясының Философия және құқық институтының директоры болып тұрған шағында Абайдың биліктерін жинатады. Абай туып-өскен өңірдің қариялары мен энтузиаст ақсақалдары ел аузында сақталған Абай биліктерін жинауға кіріседі. Өзі басқарып отырған ғылыми мекемеге жұмысқа алып, ақы төлеп, Абайтанудың бимәлім болып келген құқықтық қырын зерттеуді жолға қояды. жеке қорында осы күні Абай айтты делінетін 50 ден астам билігі сақталған. Олардың әрқайсысына талдау беру үлкен жұмыс. Мақала аясында соның біреуіне ғана тоқталмақпыз. Алдымен енші туралы қысқаша ақпарат бере кетелік. Еншіні әркім хал-қадірінше береді. Бай – байша, кедей – кедейше. Бірақ берілер еншіден сараңдық қылуға жол жоқ. Кімде-кім сараңдық қылса және онысы білініп тұрса шағымданушыға еншісін толық мөлшерде алып береді. Енші бөліп беріп, жеке отау қылып шығарарда міндетті түрде келесі заттар болуы тиіс: қара үй, қазан, төсек-орын, мініс ат-көлік, артарлық түйе, сауын мал және т.б. өмір сүруге бірінші қажетті заттар. Сондай-ақ кемпір-шалдың берген батасы да еншінің құрамына кіреді. Бата беруі олардың отау болып шығуына берген келісімі әрі разылығы болса керек. Енші бөлгенде әрқашан бәйбіше баласы көбірек алып отырған, ал одан кейінгі әйелдерінен туған балалары енші алғанда теңдей үлесті болған. Мәселен, Абайдың өзінің айтуы бойынша әкесі Құнанбайдың 7000 жылқысы болған көрінеді. Ол келесідей тәртіпте бөліске түскен. Жалпы, Құнанбай өзі бес әйел алған кісі: бәйбішесі – Күңке, тоқалдары – Ұлжан, Айғыз, Нұрғаным, Айбала. Бәйбішенің баласы Құдайбердіге еншіге 300 жылқы берген деген мәлімет бар, ал тоқал балалары – Тәкежан, Абай, Ысқақ үшеуін қатар үйлендіріп еншіге 80 жылқыдан үлестіген. Құнанбай әкесі Өскенбайдан 12 жылқы енші алғанда, Өскенбайда 27 жылқы болған дейді. Өскенбайдың қалған төрт әйелінен Құнанбайдан басқа он бір баласы болған, оларға Өскенбай қайтқан соң еншісін Құнанбай берген деген сөз бар. Енші алған ұл қара шаңырақтан шығарда алған еншісінің ішінен ең жақсы малды кемпір-шалдың босағасына байлап кетуі тиіс. Бұл алған еншіге разылығын білдіргенге есеп және осыдан кейін енші жайлы дау қууға жол жоқ. Тағыда айтар бір мәселе ол әр алған әйеліне шамасы келсе отау тігіп бөлек-бөлек шығарған және әр отаудың дәулеті дербес жеке-жеке болған. 1886 ж. қазақ әдет құқығы туралы еңбегінде «если у киргиза несколько жен, то их обязанности делятся так, что у каждой своя юрта и отдельная стада верблюдов, баранов, которыми заведует она» - деп көрсетеді [5, 348-б.]. Тек ері ғана әр отаудың мал-мүлкін кедергісіз пайдалана алған. Дәулетті кісілер тоқалымен бөлек шығып . Бұл кіші . Ал үлкен ауылда бәйбіше мен кенже ұлы отырған. Енді сөз полигамды некедегі мұра бөлісу турасында. Қазақстанда заңның тиым салғанына қарамастан әлі күнге дейін көпәйелалушылық институты қолданыстап бар. Бұл жағдайдан елімізде құқықтық плюрализмнің de facto әрекет ететіндігін көруге болады. Өйкені жазба заңға негізделген континеталдық құқықтық дәстүрмен қатар әдет-ғұрып құқығы мен шариат нормалары қоғам мүшелерімен қолданылуда. Сондай-ақ Астана халықаралық қаржы орталығының қызметінен туындайтын дауларды реттейтін бөлікте ағылшын-саксондық құқықтық тәртіптің қолданатындығы бекітілген. Бұл жағдайлар отандық құқықтық жүйенің күрделілігімен қатар, мәселелері де жеткілікті екендігінен хабар береді. Қолданыстағы заң полигамды некені танымайтындықтан, оның салдары туғызып отырған қоғамдық қатынастар қараусыз қалуда. Бұл адам құқықтарының, соның ішінде отбасылық меншікке деген құқықтардың бұзылуына соқтырып отыр. Заңның тиым салуы себепті әкеден қалған мұрадан қазақ жолы (әдет-ғұрып құқығы) бойынша тиесілі үлесін ала-алмай жүргендер өте көп. Мұның қазақ жолымен қалай шешілетіндігі туралы білім бүгінде сұранысқа ие. Осындай бір дауды шешудің үлгісін Абай биліктерінен кездестіреміз. Абайдың бұл билігі де тапсыруымен жазып алынған. | TEXT | kaz |
154 | Қазақ құқығы бойынша мұраны бәйбіше мен тоқал балаларының арасында бөлудің жобасы «бәйбіше балалары екі еседен, тоқал балалары бір еседен алады» деген сотық нұсқамен (прецедентпен) реттеледі. Бәйбішенің жолы үлкен болуы себепті одан туған балалар екі сыбағалы болып келеді, ал тоқалдың жолы кіші болуы себепті одан туған балалар бір сыбағалы. Тоқал бірнешеу болған жағдайда олардан туған балалардың үлес алуында еш айырма-артықшылық жоқ және олар өзара тең деп есептеледі. Қыз баланың үлесі әрқашан ер баланың үлесінің жарымы. Сондай-ақ мұраны бөлудің мөлшері жесірдің жасына, балалы болуына, баланың ұл не қыз екендігіне және т.б. заңи мәні бар фактілерге байланысты анықталған. Бәйбіше мен тоқал балалары арасындағы мұра осы тәртіппен реттеліп отырды. Ал бәйбіше мен кіші әйелге мұра қалай бөлінетіндігі туралы сұрақ фрагментарлы сипатта жеткен әдет-ғұрып құқығының нормаларында сақталған. ХІХ ғ. екінші жартысында «Ережелер» деген атпен белігілі кіші құқықтық жинақтарда мұраны бөлудің тәртібі мен мөлшері әр түрлі анықталған. Осы «Ережелерді» салыстыра қарап шыққанымызда мұраның мөлшері көп жағдайда әйелдердің бала көтергеніне қарай көбейетіндігін байқадық. Бала тапқан әйел мен бала таппаған әйелдің, соның ішінде ұл тапқан әйел мен ұл таппаған әйелдің мұра алудағы үлестерінде үлкен алшақтық бар. Жесір қалған әйел мұраның сегізден біріне үлесті, ал егер баласы болса алтыдан біріне үлесті деген нормалар кездеседі. | TEXT | kaz |
155 | Қазіргі заманда ғылымның дамуына байланысты мектепте оқушыларға білім беру процесі өз дәрежесінде болуы керек. Өйткені жалпы білімнің мазмұны әртүрлі саладағы ғылымның өзара әрекеті, даму процесінің жаңа тұрғыда жетілуіне ықпал жасайды. Дұрыс көпжақтар – тақырыбы мектеп курсы математикасындағы геометрия пәнінің маңызды тақырыптарының бірі. Бұл тақырыптардағы ұғымдарды оқушылар игеру үшін «Дұрыс көпжақтар» тақырыптарының ерекшеліктеріне байланысты әдістеме қажет. Бұнда дұрыс көпжақтар және олардың қасиеттерін орта мектеп бағдарламасында оқытудағы негізгі мәселелер мен оқу әдістемелік комплексін құру болып табылады [1]. | TEXT | kaz |
156 | Егер дөңес көпжақтың жақтары қабырғаларының саны бірдей дұрыс көпбұрыш болса және көпжақтың әрбір төбесінен шығатын қырларының саны бірдей болса, онда оны дұрыс көпжақ деп атайды. Дөңес дұрыс көпжақтың бес түрі бар: дұрыс тетраэдр, куб, октаэдр, додекаэдр, икосаэдр. Тетраэдрдің 4 жағы, 6 қыры, 4 төбесі болады. Октаэдрдің сегіз жағы, 12 қыры , 6 төбесі болады. Гексаэдрдің 6 жағы, 12 қыры, 8 төбесі бар, ал икосаэдрде 20 жақ, 30 қыр, 12 төбе болады. Додекаэдрдің 12 жақ, 30 қыр, 20 төбесі болады [2]. | TEXT | kaz |
157 | Кубтың (гексаэдрдың) барлық жақтары квадраттар; әрбір төбесінде үш қыры тоғысады. Куб – барлық қырлары тең болатын тік бұрышты параллелепипед [3]. Егер кубтың (гексаэдрдың) қырының ұзындығын *a* деп алсақ, онда тетраэдрдың толық бетінің ауданы , көлемі, іштей және сырттай сызылған сфералардың радиустары келесі формулалармен есептеледі: | TEXT | kaz |
158 | Додекаэдрдың жақтары – дұрыс бесбұрыштар, әрбір төбесінде үш қыры тоғысады. Егер додекаэдрдың қырының ұзындығын *a* деп алсақ, онда тетраэдрдың толық бетінің ауданы , көлемі, іштей және сырттай сызылған сфералардың радиустары келесі формулалармен | TEXT | kaz |
159 | Икосаэдрдың жақтары – дұрыс үшбұрыштар, оның тетраэдр мен октаэдрдан айырмашылығы оның әр төбесінде бес қыры тоғысады. Егер икосаэдрың қырының ұзындығын *a* деп алсақ, онда тетраэдрдың толық бетінің ауданы , көлемі, іштей және сырттай сызылған сфералардың радиустары келесі формулалармен есептеледі: 11. | TEXT | kaz |
160 | Мектепте көпжақтарды шешуге берілген есептер құбылыстарды зерттеудің танымдылық ғылыми математикалық әдісі ретінде терең түсінікті қалыптастыруға көмектеседі және оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыруға мүмкіндіктер туғызады, геометрия пәнін меңгеруде қажетті кеңістікті көру, геометриялық фигураларды кескіндей білу қабілетін дамытады. | TEXT | kaz |
161 | Қазақ халқының өткен тарихы, мәдениеті, әдебиеті, тілі, тұрмыс-тіршілігі мен діни наным-сенімдерінен мағлұмат беретін асыл мұраларының бірі – орта ғасырдағы армян жазулы қыпшақ жазба ескерткіштері. Ескерткіш тілін зерттепзерделеудегі тілдік фактілер қыпшақ тілінің ерекшелігін, грамматикалық, морфологиялық модельдерін қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Осыған орай зерттеуімізге нысан ретінде алынған армян жазулы қыпшақ жазба ескерткіштер тіліндегі өткен шақ етістігінің аналитикалық формасының жасалу жолдары мен мағыналық ерекшеліктерін қарастырамыз. Грамматикалық категориялардың мағынасын білдіретін көрсеткіштердің бір түрі – аналитикалық форманттар. Аналитикалық формант деп қосымша мен көмекші сөзден құралып, бір грамматикалық мағына беретін тілдік бірлік аталады [3:252]. Аналитикалық форманттар етістіктің барлық дерлік категорияларының құрамында қызмет етеді. Категориялардың мағынасын білдіретін көрсеткіш қызметін атқарып, етістіктерді түрлі грамматикалық категориялардың аналитикалық тұлғасына көшіреді [3:254]. Армян жазулы қыпшақ ескерткіштері тілінде *еді* көмекші етістігі етістік формаларымен тіркесіп, күрделі (аналитикалық) өткен шақ формасын жасайды, яғни тіркескен сөздеріне өткен шақтық мағына үстейді. қатыстық өткен шақ, жедел өткен шақ, ауыспалы осы шақ формаларының бәріне *еді* көмекші етістігі тіркесіп олардан қатыстық өткен шақтың аналитикалық формасы жасалады... Қатыстық өткен шақ бұрын болған қимылды еске түсіру мағынасын білдерді, – дейді [3]. Шындығында да, қазіргі кезде сөйлеп тұрған мезгілден әлде қайда бұрын болған оқиғаны баяндау, түсіндіру, жеткізу мақсатында *еді* көмекші етістігін пайдаланамыз. Ескерткіште *еді* көмекші етістігінің тіркесімділік қабілеті жоғары. Етістіктің грамматикалық категорияларының қосымшаларына тіркесіп келіп, әртүрлі мағыналық реңктер үстейді. Талданып отырған армян жазулы қыпшақ ескерткіші тілінде өткен шақ етістігінің аналитикалық формалары *-ыйыр еді, -ый еді, -п еді, -ған еді, -ар еді, гай/-гый еді, -са еді* формалары арқылы жасалады. | TEXT | kaz |
162 | Екіншіден, өткен шақтың белгілі бір кезеңіне дейін жалғасып, осы кезеңді қоса белгілі бір уақыт мерзіміне дейін созылған созылмалы іс-әрекетті білдіреді: «*Kečädän, da ertä, da yarïmkündä töziy edim Teŋrimä menim*» (түнде де, таңда да, түсте де Тәңіріме менің сыйынатын едім) [1, I:115]; Үшіншіден, әреттің жалпы сипаттамасын білдіреді: «*Evet bilirmen anï igi, ki anasï säbäpči dügül edi ölümünä oγlannïŋ da oγlan Zadigkä, Toska oγluna bek oχšïy edi zera oγlan andan edir*» (ия, оны жақсы білемін, анасы ұлының өліміне кінәлі емес еді, баласы Тосканың ұлы Задикқа өте ұқсайтын еді, өйткені бала оныкі еді) [1, I:949]; «*öv eyӓsin kensiniŋ Agopnu Gureγ oγlun sïŋarïn Marenkonu kečӓ zamanïnda yuχlaganlarïn soydu da öldürdü χaysï ki heč bolmïy edir*» (өзінің ) [1, I:15]. | TEXT | kaz |
163 | Ескерткіште белгісіз имперфект *-ар еді* формасы мынадай мағыналарда жұмсалады: біріншіден, белгісіз өткен шақ мағынасын білдіріп, өткен уақытта болған оқиғаны сипаттап көрсетеді: «*Bastïlar meni dušmanlarïm här kün, köplär edilär, ki čalïšïrlar edi menim bilä biyiktän*» (әр күн дұшпандарым мені басты [1, I:825], екіншіден, конъюнктивті мағынаны, яғни ирреалды қалауды немесе болжауды білдіреді: «*egär ki joγovurtum menim išitsä edi maŋa ya Israyel yolum bilä menim yürüsä edi nečik heč nemäni, alay ašaχlatïr edim dušmanlarïn alarnïŋ da χïynaganlar üsnä alarnï salïr edim χolumnu*» (егер халқым мені тыңдағанда немесе Исрайел менің жолыммен жүргенде, ондай дұшпандарды жәбірлер едім де қинағандар үстіне қолымды ұзатар едім (көмектесер едім) [1, I:837]. | TEXT | kaz |
164 | Жалпы *еді* көмекші етістігі тарихи *е (ер)* етістігінің жедел өткен шақ формасынан (ер+ді) қалыптасқан. Осыған сәйкес *еді* формасы қай сөзге тіркессе де оған өткен шақ мағынасын үстейді және жіктеліп жұмсалады [8:249]. , және т.б. ғалымдардың осы форманы өткен шақтағы арман, тілекті білдіреді деген пікірлерін қолдаймыз. Ескерткіш тілінде *-гай/-гәй, -кай/-кәй, -гый/-гій eди* формасы мынадай мағыналарда жұмсалады: а) Сөйлеуші адамның сөзінен орындалмаған арман, тілек айқын білінеді: «*bergäy edi kimesä maŋa χanatlar, nečik kügürčinniŋ, ki učkay edim, kötürülgäy* *edim, yïraχlanïp, toχtagay edim yabanlïχta*» (біреу маған көгершіннің қанаттарын берсе, ұшқай едім, көтерілгей едім, жырақтанып шөл далада тоқтағай едім) [1, I:328]; ә) Сөйлеушінің бір іс-әркетке өкінгендігін, налығандығын білдіреді: «*heč toγmagïy ediŋ da ne günäš yarïχïn da körmägiy ediŋ*» (еш тумағай едің де не күн сәулесін де көрмегей едің) [1, I:798]; «*heč bu rozkošnu bilmägäy ediŋ*» (бұл молшылықты еш білмегей едің) [2, II:509]; б) *еди* көмекші сөзі тіркескен *-ғай* формасы шартты бағыныңқы сөйлемдердегі басыңқы сөйлем баяндауыштарында кездесіп, бағыныңқыдағы берілген іс-әрекет, қимылдың болмай қалмайтындығы туралы мағына білдіреді: «*egär čarä bolgay edi közüŋüznü dä čïχarïp siziŋ da bergäy ediŋiz maŋa*» (егер мүмкіндік болса, көзіңді де шығарып, бергей едіңіз маған) [1, I:482]; в) Іс-әрекеттің болжалды мәнін білдіреді: «*egär ki yoldašlarï...zastupit etmӓslӓr edir, bolur edir ki meni öldürgӓy edir*» (егер жолдастарым араша түспегенде, мүмкін, мені өлтіргей еді) [1, I:893], «*egär barča ten köz bolsa edi χayda bolgay edi χulaχ*» (егер барша тән (дене) көз болса, құлақ қайда болар еді) [1, I:467]. ғ) Сөйлеуші адамның іс-әрекетке күдігін білдіреді: «*tamuχta saχlagay ediŋ meni da yapkay ediŋ meni negä deg kečsä öč almaχïŋ seniŋ*» (сенің өш алуың кешкенге дейін тозақта сақтағай едің де жапқай едің мені) [2, II:642]; д) *-гай еди/-гый еди = -са* формасы құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемнің баяндауышында келіп, шартты бағыныңқы құрамалас сөйлем мағынасын білдіреді: «*egär ki bilgäy edi tuvarïnïŋ yaman χïlïχïn, ki ziyan etüči edi, da ketärmägäy kendiniŋ χatïndan, keräk tügäl baha tölägäy öldürgän ögüznüŋ*» (егер малының жаман мінезін, зиян келтіретінін білсе, бірақ одан өзі құтылмаса, өлген өгіздің түгел бағасын төлесін) [1, I:720]; «*Egär kendi kütüčidän ziyan bolsa aγač bilä urmaχtan, ya taš bilä, ya nemä bilä atmaχtan naχïs etkiy edi ya öldürgiy edi, ziyanïn tölämäχ keräk*» (Егер өзі күтушісінен таяқпен немесе таспен ұрғандықтан зиян болса немесе бір нәрсе лақтырып, мертіктірсе немесе өлтірсе, зиянын төлеу керек) [1, I:743]; е) Құрмалас сөйлемнің құрамында бағыныңқылы сыңары шартты райлы баяндауышты болса, басыңқы сыңары *-гай еді* формалы етістік болса, онда армандау, тілектік мағынаны білдіреді: «*egär ki dušman azarlasa edi tözgäy edim*» (егер де дұшпан азаптаса, төзгей едім) [824 б.]; 2. «*bersä edi maŋa kimsä χanat nečik kügürčinniŋ ki učup biyiklänip yïraχlanïp turgïy edim anabadda*» (көгершіннің қанатын біреу маған берген болса, ұшып, биіктеніп, жырақтанып түзде (сахарада) тұрғай едім) [1, I:824]. | TEXT | kaz |
165 | Құрмалас сөйлемнің компоненттерін байланыстыруда *-ып еді* формасы «*χačan, χačan ki, χayda, χaysï, χaysï ki, ne zaman*» сияқты байланыстырушы жалғаулықтармен бірге қолданылып, мезгіл мәнін білдіреді. Мысалы: «*ne zaman ki χačïp edi yüzündän Аpisoγomon oγlunuŋ*» (Авессалом ұлының себінен қашып еді) [1, I:375]; «*χayda ki kömülüp edim, belgisizdir*» (қайда көміліп едім, белгісіз) [1, I:284]. | TEXT | kaz |
166 | «Аутизм» грек тілінен аударғанда «өз ішкі дүниесіне кіріп кеткен адам» деген мағынаны білдіреді, яғни аурудың өзің-өзі сіңіруі болып табылады. Аутизм диагнозын зерттеу үлкен қызығушылықты тудырды, осы орайда екі халықаралық журналдың жарық көруіне себепші болды. Ол «Аутизм және дамудың бұзылуы» және 1971 жылы жарық көрген «Аутизм және балалық шизофрения журналы» болып табылады. Зерттеу нәтижелеріне сәйкес аутизм диагнозы әйелдерге қарағанда ер адамдарда екі есе жиі кездеседі. Аутизм диагнозын зерттеу барысында америкалық ғалым Блейлер өзінің әйгілі «Dementia Praecoxor the Group Schizophrenias» еңбегінде 1911 жылы аутизмге келесідей анықтама берген: «Кейбір психикалық аурулардың маңызды белгілерінің бірі - сыртқы әлемнен белсенді түрде алшақтаумен бірге жүретін ішкі өмірдің басым болуы, қоғамдағы құбылыстарды қабылдамау, мен бұны аутизм деп атадым», деп тұжырымдамасын келтірген болатын. Осыдан кейін АҚШ психиатрлары арасында аутизмге айтарлықтай қызығушылық арта түсті. 1959 жылы американдық психолог «Джо – механикалық бала» деген мақала жазған болатын, өз мақаласында ол дарынды аутист бала жайлы баяндайды. Бұл зерттеуде аурудың дамуының негізгі себебі – ата-ананың балаға деген салқын қарым-қатынасы деп көрсетті. Сонымен қатар 1961 жылы «Оң ынталандыру және аутист балалардың мінез-құлқының адекватты еместігі» деген еңбегін жариялады, өз еңбегінде аутист балалардың мінез-құлығын өзгерту барысында негізгі бағдарламаларды ұсынды, көптеген зерттеулерге түрткі болды [1]. Аутизмдегі қарым-қатынас бұзылыстарының ауырлық дәрежесі айтарлықтай өзгереді тіпті ым-ишара қолданбайтын мүлдем сөйлемейтін аутист адамдардан бастап, Аспергер синдромы бар балаларға дейін - еркін сөйлейтін, бірақ сөйлеудің прагматикалық жағының ерекшеліктері бар балаларға зерттеу жүргізілді. Сонымен қатар, мағыналық контекстпен байланыссыз тұтас мәлімдемелерді механикалық түрде қайталай алатын эхолалик балалар, сондай-ақ сөздері бөлек, бірақ еркін сөйлеуі жоқ балалар бар екенін атап көрсетті. Аутизмдегі коммуникацияның бұзылуының осы нұсқаларын зерттеуге көп зерттеулер арналды. Міне, кейбіреулер аутизмге тән сөйлеу проблемалары, олар жай ғана дамудың артта қалуының немесе қатар жүретін жеке сөйлеу бұзылыстарының нәтижесі болып табылады: | TEXT | kaz |
167 | Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша аталған дертпен арпалысатындар саны – 67 000 000 болса, қазақстандықтардың саны – 3000-нан асады. Қазақстанда бұл сырқат терең зерттелмегенімен, аутизммен күресіп жүрген жандардың саны қаншама. 2006 жылы аутизмге шалдыққан балалардың саны – 255 болса, 2010 жылы – 326 бала тіркелген екен. 2014 жылы бұл аурумен ауыратын балалардың саны – 1 000-нан асса, 2018 жылғы статистикаға сүйенетін болсақ, аутизм синдромы бар балалар саны – 3000 болған.[4] Қазіргі уақытта аутизмнің нақты себептері анық зерттелмеген. Көп ғалымдардың деректері бойынша, аутизм дертіне шалдыққан балалардың себебі, орталық жүйке жүйесінің бұзылуы салдарынан болады. Тұқымқуалаушылық фактордың әсері мол екенін көптеген зерттеушілер мойындайды. Сонымен бірге мидың органикалық зақымдалуы да аутист балаларда жиі кездеседі. Тұқым қуалаушылық хромосомалық өзгерістер, зат алмасу өзгерістері, анасы жүкті және туу кезінде алған жарақаттар, нейроинфекциялар, тағы басқа жағдайлар барлығы да жағымсыз әсер ету мүмкіндігі бар. Аутизмнің пайда болу себептерін түсіндіретін нақты дәлелденген ақпараттар өте аз. Бұрынырақ балаларға қызылшаға және шошқаборлыққа (свинка) қарсы егілетін екпе салдарынан пайда болады деген болжам болған. Оңалту барысында қолданылатын технологиялар және әдістер. | TEXT | kaz |
168 | Халық санағы бойынша 20 жасқа дейінгі 5 963 570 адам тұрады. Осы деректердің негізінде алдын ала бағалау жүргізілді, оның негізінде АСҚ таралуы 1% құрайды [3]. Сәйкесінше кестеге көз жүгіртетін болсақ:[1-кесте]. | TEXT | kaz |
169 | Жалпы «Ozim Platform» әлеуметтік жобасының құрылу тарихына тоқталатын болсақ, қоғамдық қор 2022 жылдың 27 қаңтарында құрылған. Өз қызметінде қор ерекше қажеттіліктері бар балалардың ата-аналарына арналған Ozim Platform мобильді қосымшасын жасаудан бастаған. Ол үшін ата-аналар арасында білімді арттыру және хабардарлықты тарату, дамыту мақсатында инклюзив саласындағы зерттеушілерді, білім беру және медициналық түзету мамандарын және ерте араласу бойынша барлық мамандарды біріктірген болып табылады. Қордың негізгі құрылтайшысы – болып келеді. Ozim Platform – бұл ерекше қажеттіліктері бар балалардың ата-аналары мен қамқоршылары үшін ақпараттық және білім беру қолдауына бағытталған iOS және Android негізіндегі смартфондарға арналған мобильді қосымша болып табылады. Бұл жоба негізінен даму қорының көмегімен жүзеге асырылған болып келеді. «Озим платформасы» жобасының тобы ата-аналардың ақпараттық қажеттіліктері бойынша зерттеу жүргізді, оның нәтижесінде ата-аналарға диагноздар туралы маңызды ақпараты бар арнайы мамандардың мақалалары, үйде баламен практикалық жұмыс істеуге арналған бейнематериалдар, бірыңғай дерекқордағы өте қажет екендігі анықталды. Ozim Platform әлеуметтік жобасы ерте араласу туралы білімге қолжетімділікті кеңейту, сондай-ақ қазақстандық қоғамда инклюзивтілікті дамыту үшін ерекше маңызға ие. Жасаушылар қосымша материалдармен толықтырылатынын, ерте араласу бойынша мамандар мен ерекше қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істейтін қорлардың өкілдері жұмысқа тартылғанын атап өтті. Жобаның құрғандардың бірі өзі ерекше баланың анасы болып табылады. Жалпы құрастырылған қосымша жайлы баяндап өтетін болсақ, қосымша 9 бөлімге бөлінген. Әр бөлімнің негізгі атаулары мен берілетін ақпараттар бөлігі бар. Оның ішінде: | TEXT | kaz |
170 | Идея сатысында бола отырып, 2020 жылы жоба SDF гранттары бағдарламасының финалынан өтті және команда даму қорының 9 грант алушысының бірі болды. «Озим платформасы» жобасының тобы ата-аналардың ақпараттық қажеттіліктері бойынша зерттеу жүргізді, оның нәтижесінде ата-аналарға диагноздар туралы маңызды ақпараты бар арнайы мамандардың мақалалары, үйде баламен практикалық жұмыс істеуге арналған бейнематериалдар, бірыңғай дерекқордағы өте қажет екендігі анықталды. Ozim Platform командасы акселерация бағдарламасынан өтеді және IT стартаптар саласындағы үздік мамандардан қажетті қолдау алады [6]. Қорытындылай келе, аутизм диагнозын зерттеуде ғалымдар ең алдымен бала бойында болатын мінез-құлық іс әрекеттеріне сонымен қатар бұл диагноздың пайда болу кезеңіне үлкен көңіл бөлген болып табылады. Аутизм диагнозынының шығу тарихын ең алғаш зерттесе де, жылдар өткен сайын басқа да ғалымдар бұл саланың ашылмай қалған көп тұстарын көрсетті. Аутизм диагнозының шығу тарихын зерттеуде көптеген пікірталастармен келіспеушіліктер болғаны анық. Осы зерттеулер нәтижесінде аутизм диагнозы кеңінен зерттеліп, қазіргі таңда оның арнайы әдіс тәсілдері ойластырылып жатыр, алайда бұл аурудың емі әлі табылмады. | TEXT | kaz |
171 | ассиметриялық шифрлау алгоритмдеріне негізделген және екі процедураны қамтиды: жіберушінің қолтаңбаны қалыптастыруы және оны алушының тануы. Бірінші процедура деректер блогын шифрлауды немесе оны криптографиялық бақылау сомасымен қосуды қамтамасыз етеді және екі жағдайда да жіберушінің құпия кілті қолданылады. Екінші процедура ашық кілтті пайдалануға негізделген, оны білу жіберушіні анықтау үшін жеткілікті [5]. Ақпарат қазір өсіп келе жатқан қауіптер мен осалдықтарға ұшырайды. Хакерлердің шабуылдары, желі арқылы деректерді ұстап алу, вирустық бағдарламалық қамтамасыз етудің әсері және басқа қауіптер күрделірек және үлкен қарқын алуда. Сондықтан компания деректерін қорғай алатын ақпараттық қауіпсіздік жүйелерін енгізу қажеттілігі туындайды. | TEXT | kaz |
172 | Бұл мақалада оқушылардың білімдерін бағалаудағы тестілеудің маңыздылығын қарастырылады. Мектептегі тестілеу әдетте оқушыларға баға беру (сыныптағы тест нәтижелері бойынша) немесе оларды қабілеттілік тұрғысынан бағалау мақсатында өткізіледі. Егер мектеп оқушыларынан жиі тест алынып отырса, олар қателіктерінен сабақ алып, жүйелілікпен оқуға бейім болады. Сонымен қатар, тестілеу оқушылардың білімдеріндегі олқылықтарды анықтауға және оқуға деген күш-жігерін күрделі материалға бағыттауға мүмкіндік береді. Тестілеу оқушылар үшін метакогнитивті бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді, өйткені ол оқытудың қаншалықты жақсы жүріп жатқаны туралы кері байланыс береді. Егер оқушылар тестілеуді оқу стратегиясы ретінде жиі қолданса, білім беру мекемелерінде білім деңгейі жақсара түсер еді. | TEXT | kaz |
173 | Мұғалімдер сабақты түсіндіреді, содан кейін оны оқушылардан сұрайды. Бұл оқу циклі барлығына таныс. Барлық тесттер оқушылардың сабақтан не үйренгенін анықтауға бағытталған, оқушалардың оқуын, біліктілік деңгейінің өсуін және тараудың, бөлімнің, бағдарламаның немесе оқу жылының аяқталуы сияқты оқу кезеңінің соңында академиялық жетістіктерді бағалау үшін қолданылады. Жалпы, тест дегеніміз ағылшынның "test" сөзінен шыққан, яғни сынақ, тексеру, бақылау, жаттығу, зерттеу деген мағынаны береді. Бұл игерілген білімді бағалаудың арнайы әзірленген жүйесін пайдаланып, белгілі бір пәнді меңгеру деңгейін тексеруге мүмкіндік беретін тапсырмалар жүйесін қамтиды. Осылайша, тестілеу – арнайы тесттік тапсырмаларды орындау арқылы білім алушының білім, білік және дағдыларын тексеру әдісі болып табылады [1]. Тестілеудің мұғалімдерге беретін бірқатар артықшылықтары бар, олардың кейбіреулері төменде берілген: | TEXT | kaz |
174 | Информатика пәнін оқыту үдерісінің мiндеттi компоненттерiнiң бiрi оқушылардың білімін тексеру немесе бақылау болып табылады. Оқыту нәтижесiн тексерудiң мәнi оқу пәнi бойынша бiлiм беру стандартына сәйкес оқушылардың бiлiмiн меңгеру деңгейiн анықтау болып табылады. Информатика пәнi бойынша бiлiм беру стандартын енгiзуде оқыту сапасын көтеруге бағытталған оқушылардың бiлiмiн, бiлiктiлiгiн бағалау және тексеру әдiстемесiне бiрқатар өзгерiстер енгiзiлгенін айта кету керек. Осыларды ескере келе, бiлiм беру стандартына сәйкес "бiлiмдiлiктiң қажеттi ең аз деңгейiн мөлшерлеу, атап айтқанда, онсыз тұлғаның дамуы, бiлiм алуды жалғастырудың мүмкiн еместiгi", мұнда оқушылар бiлуi тиiс оқытудың нәтижесiне бiртiндеп жақындайтын төрт деңгей iске асырылады: | TEXT | kaz |
175 | Қазір заман талабына сай оқушылардың білімін бақылауда кеңінен қолданылып жүрген әдістердің бірі – тестік бақылау болып табылады. Тестік бақылау – жалпы білім алушының жетістіктерін неғұрлым әділ , нақты бағалауға мүмкіндік беретін, арнайы жасалған үрдіс болып табылады. Сонымен қатар, тест – психология мен педагогикада сыналушының бiлiмiн, iскерлiгiн және дағдысын, сонымен қатар психофизиологикалық және өзiндiк сипаттамаларын стандартталған тапсырмалардың орындалу қорытындысы бойынша өлшеу. Қазiргi кезде информатикадан кездейсоқ алынған тапсырмалар жиынтығын тест деп қарастыруға болмайды, тест оқушы бiлiмiн нақты өлшеу құралы ретiнде қолданылып, қатал және нақты әдістемелік талаптарды қанағаттандыруы керек. өзінің зерттеуінде информатика сабақтарында тестілерді қолдануға түрткі болатын факторларды келесідегідей жіктеген: | TEXT | kaz |
176 | Қоғам өмірінің барлық салаларында тестілеудің цифрландыруға қарай біртіндеп өзгеріп жатқанына куәміз. Ұлттық біріңғай тестілеу, педагогикалық біліктілікті анықтайтын немесе кешенді тестілеу, барлығы дерлік цифрландырылған. Дегенмен, мектеп ортасындағы тест жұмысы әлі күнге дейін бланкілік форматынан ауыспай отыр. Сонымен қатар, көбінесе бір немесе бірнеше дұрыс жауаптарды таңдайтын тапсырмалар жиынтығы ғана қамтылған. Осы тұрғыдан алғанда, мектеп ортасында білім алушылардың тест тапсыруға деген ынтасының жоғары бола бермейтіні айқын. Цифрлық тестілеу бланкалық тестілеумен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарға ие, соның ішінде: | TEXT | kaz |
177 | Қазіргі қоғамның жыл өткен сайын дамып келе жатқаны оқу – тәрбие үрдісінің тереңдей түсуін талап етеді. Бұрын білім беру оқушының белгілі бір білімді меңгеруіне бағытталса, қазір білім беру міндетті элемент ретінде өз бетінше оқыту әдістерін меңгеруді және оларды қолдануды қарастырады. Білім алушының өз бетімен білім алуы мен өзіндік жеке жұмысы терең бағаланып, берік білімнің іргетасы және болашақта бәсекеге қабілетті маман болып қалыптасуына негіз бола алады. Оқушылардың білім деңгейін бағалау мен өзін – өзі бақылаудың заманауи форматтарының бірегейі тестілеу болып табылады [4]. Мұғалім тест функцияларын дұрыс түсінген кезде тест технологияларын қолдану, тест тапсырмаларының әртүрлі формаларын білу және тестілеу мақсаттарын нақты анықтау, оқушылардың білімі мен дағдыларын бақылауды жоспарлау кезінде мүмкіндіктерін едәуір кеңейте алады және бағалаудың мәселелерін шешеді. | TEXT | kaz |
178 | Педагогикалык тәжірибенің пайда болуы және калыптасуы казіргі коғамдағы адамдар үшін жаңа міндеттер койылады. Оларға заманауи байланыс кұралдарыын меңгеру, ақпараттық технологияларды қолдану және желілік ақпараттардың терең меңгеру арқылы жетістікке қол жеткізу мүмкіндіктері пайда болуда.Ойлау мен шығармашылық қабілеттердің дамуы белсенділіктің артуы коршаған әлемдегі сан килы акпаратты менгеруге жагдай жасалынған. Сондыктан жалпы білім беруде танымдық қабілетті дамытуда жобалық оқу-зерттеу жұмысынын маңызы өте зор. Жобалық оқыту әдісі -зерттеу жұмысы білімнің түрлі саласының әдістерін, жанашылдығын қамтып, жаңашылдыкка құштарлыкты калыштастырып, ізденушілік, зерттеушілік каспетті қалыптастырады. Білім беру саласында белсенді оқытудың заманауи әдістері студенттерге пәндерді тереңдетіп оқып қана қоймай, сыни ойлау, шығармашылық және командалық жұмыс дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін маңызды орын алады. Осындай тәсілдердің біріфизиканы оқытуда, әсіресе зертханалық эксперименттер жүргізуде сәтті қолданылатын жобалық әдісі.Жобалау әдісі-бұл студенттер нақты мәселелерді шешетін немесе әртүрлі салалардағы білімді біріктіре отырып, нақты тапсырмаларды орындайтын білім беру стратегиясы. Бұл материалды тереңірек түсінуге ықпал етеді, өзіндік жұмыс пен ынтымақтастық дағдыларын дамытады. Бұл мақалада жобалау әдісін қолдану оқу процесін қалай өзгерте алатынын және физикалық құбылыстарды түсінуді тереңдететінін қарастырамыз.Жобалау әдісі бірнеше негізгі кезеңдерді қамтиды: | TEXT | kaz |
179 | Біздің елдің басым саласы ол-мұнай секторы.Мұнай секторын дамытып,жетілдіру еліміздің экономикасы үшін үлкен рөл атқарады. Біздің еліміз мұнай қоры бойынша әлемде 12 орынды алады.Бұл үлкен көрсеткіш. кестесінің 100ге жуық элементі бар.Әлемнің алпауыт елдерімен мұна саласы бойынша бәсекеге қабілетті ел бола аламыз. [1] Қазіргі таңда экономикалық дамудың негізгі көзі елдің шикізат әлеуетін пайдалану болып табылады. 1985 жылмен салыстырғанда көміртегі шикізатын өндіру көлемі 225 пайызға өсті, ал дүние жүзі бойынша бұл көрсеткіш 1,3 есеге жуық өсті. 2005 жылы мұнай өндіру (газ конденсатын қоса алғанда) 61,9 млн. тоннаға, табиғи газ өндіру 25,2 млрд текше м болды. Қазақстанда болашақта ашық кен орындарын игеру есебінен 2015 жылға қарай 150 млн. тонна мұнай және 79 млрд текше м газ мөлшерінде көмірсутегі шикізаты өндіріледі. 2009 жылдан бастап мұнай өндірудің негізгі өсімі Каспий шельфінде байқалады деп көзделіп отыр. Еуропа елдері Қазақстан экспорты көлемінің негізгі бөлігін алады. Қазақстан ірі отын-энергетикалық өңір болып табылады. Еуропа елдері арасында Қазақстан экспортын негізгі тұтынушылар Швейцария, Италия, Польша, Германия болып табылады. Еуропа елдеріне экспорт жасау мұнай, ферроқорытпалар, металлургия өнеркәсібі өнімдерін, бидай сату есебінен артып отыр. Азия өңіріндегі елдерге қазақстандық өнімдерді жеткізу көлемі ұлғайды, онда негізгі тұтынушылардың бірі қытай өнеркәсібі болып табылады. Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібін елді дағдарыстан шығаратын негізгі күш есебінде тану әбден орнықты. елдің стратегиялық дамуының 2050 жылдарға дейінгі кезеңге арналған бағдарламасында «Бұл саланың дамуы республиканың экономикалық өсуінің басымдығына саналды. Республиканың мұнай-газ саласы өнеркәсіптік ерешелігіне сәйкес негізгі төрт салаға жіктеледі. Олар: мұнай өндіруші, мұнайды қайта өңдеуші, газ өндіруші, газды қайта өңдеуші. Бұл салалар өзара тығыз бірлікте, өздерінің жүмыс процесінде бір-бірін толықтырып жатады» делінген болатын [1]. 2016 жылы мұнай-газ нарығы бірқатар сынақтарды басынан кешірді, жаһандық нарықтың құбылмалығы мен тұрақсыздығы жағдайды тіпті күрделендіріп жіберді. 2017 жылғы мұнай нарығын қалыптастыратын негізгі себептер 2016 жылдың аяғында-ақ орын алды деуге болады. Қараша, желтоқсан айларында ОПЕК пен оған кірмейтін елдердің кездесуі өтті, бұл кездесу жаһандық инвесторларға 2017 жылдың 1 жартыжылдығына жоспар құруға мүмкіндік берді. Мұнай өндіруді тәулігіне 1,8 млн баррель деңгейінде ұстап тұру келісімінің арқасында мұнай бағасы қарашада 5%, желтоқсанда 8% өсті. [2] Біз ОПЕК мұнай өндіруді қысқартқанымен, оның орны АҚШ-тағы тақтатас мұнайын өндіру есебінен толықтырылады деп ойлаймыз. Тіпті, АҚШ-тағы бұрғылау қондырғыларының қазіргі санымен-ақ, тақтатас мұнайын өндіру көлемі 2017 жылғы 1 тоқсаннан бастап өсуге бет алды. 2017 жылы мұнай бағасының өсімі қалыпты болады, яғни, біздің базалық сценарий бойынша барреліне орташа 50-52 доллар болмақ. Жаһандық экономикалық өсім мұнай нарығының келешегін болжаудағы маңызды фактор болып қалып отыр. Кейбір елдердің көрсеткіштері жақсы болғанымен, өзгелерде жағдай оңды емес. Десе де 2016 жылмен салыстырғанда 2017 жылы жоғары өсу қарқыны күтіліп отыр. ІЖӨ 2016 жылы 2,4-3,1% болса, 2017 жылы 2,8-3,4%-ға өседі деп күтіліп отыр. «ҚазМұнайГаз»ҰК– Қазақстанның мұнай-газ саласындағы мемлекеттің мүдделерін білдіретін, көмірсутектерді барлау, өндіру, қайта өңдеу және тасымалдау бойынша қазақстандық операторы. атынан министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті ҚМГ-ның құрылтайшысы болып табылады. [3] «ҚазМұнайГаз»ҰК АҚ Қазақстанда мұнай және газ конденсатын өндірудің жалпы көлемінің **28%** өндіреді, табиғи және ілеспе газдың - **16%** өндіреді, магистральды мұнай құбыржолдарымен мұнайдың **65%** тасымалдануын қамтамасыз етеді, Ақтау портынан танкерлермен мұнай тасымалдаудың **77%**, сондай-ақ магистральды газ құбыржолдарымен табиғи газдың **95%** тасымалдануын қамтамасыз етеді, қазақстан мұнайының **82%** өңдеуді жүзеге асырады, мұнай өнімдерінің блшек сауда нарығындағы үлесі - **17%**. Қазіргі таңда елімізде мұнай саласымен айналысатын компаниялар көп.Және еліміздің негізгі мұнай-кен орындары Теңіз,Қарашығанақ,Қашағанның акциялары шетелдік компанияларда. | TEXT | kaz |
180 | шектік шарттары берілсін. Келесі шарттар орындалсын: *k h* , *k* 1,*m* 1 және *H* – нақты, ал *qxC* нақты мәнді функция болсын. (1), (2) қатынастары графындағы теңдеуді жүзеге асыру ретінде қарастырылады. Келесі теореманы қарастырайық. *Q x*, *k x*0,, *k* 1,*m* 1 функциясы | TEXT | kaz |
181 | теңдеуінің 0, sin, *k z z k* 0, cos болатындай , 0, 0, 1 2 *zk x C C* жалғыз ғана шешімі бар болады. Әрбір *k*, *k* 1,*m* 1 үшін *x*,, *k* , 0, 0, 1 2 *k x C C* функциясы / 2, 1, *k* / 2, 0, *k* / 2, 0, *k k* / 2, 1 сәйкесінше *x* / 2, кезінде *x*,, *k x*, *k* функциялары *k* индексіне тәуелсіз, яғни *x*, *x*,, *k x*, *x*,, *k x* / 2, ) бастапқы шарттарын қанағаттандыратын (4) теңдеудің шешімі болсын деп қарастырайық. Онда | TEXT | kaz |
182 | түрінде берілген *aki* , *k*,*i* 1,*m* матрицасы ерекшеленбеген болса, онда (1), (2) теңдеудің *y x*,, *k k* 1,*m* шешімі графта сызықты тәуелсіз болады. *x*,, *k k* 1,*m* функциясын (5) базалық жүйе бойынша жіктеу келесі түрде болады: | TEXT | kaz |
183 | ( *k* , – тұрақтылар). бекітілген: 0 болсын. (1)-(3)-ші шекаралық есептің 0 *y x*, тривиалды емес шешімін анықтау , *k k* 1,*m*1 және коэффициенттерін анықтауға алып келеді. *y x* 0 функциясы түйінде үзіліссіз болғандықтан | TEXT | kaz |
184 | Енді 0 болсын, ал *y x* 0 сәйкесінше 0 өзіндік функция. 0 0 0 *k y* , *k* 1,*m* 1 теңдігінің орындалуы мүмкін емес, (3)-ші шекаралық шартқа байланысты 2 0 0 *k y* , *k* 1,*m* 1 . Демек *k y*0 0 , *k* 1,*m* 1 сандарының ең болмағанда біреуі нөлден өзгеше. Екі жағдайды қарастырамыз: 2, 0 0 1 *um* және 2, 0 0 1 *um* . | TEXT | kaz |
185 | 2. Егер 2, 0 0 1 *um* болса, онда келесі жағдайлар болуы мүмкін: а) *uk* 2,0 0 , *k* 1,*m* 1, , *m*1 *k* 2,0 0 ( 1 1, 0 0 1 2, 2, 0 *m k k m uk* жағдайы мүмкін емес, себебі 0 , 0 0 *y x* ) және сәйкесінше III 0 1 ; б) 2,0 0 *mi u* , 1 *mi m* 1, *i* 2, , – бекітілген сан, 2 *m* 1, 2,0 0 бұдан II 0 болатындығын аламыз; в) 2,0 0 *mi u* , 1 *mi m* 1, *i* 2, , – бекітілген сан, 2 *m* 1, 2,0 0 бұдан III 0 болады. I , II , III жиындарының ортақ элементтері жоқ екендігі дәлелденді. | TEXT | kaz |
186 | Мақалада анизотропты жалпылаған Лоренц кеңістіктерінің параметрлік интерполяциясы туралы теорема дәлелденген. Айталық *f* – [0,1] кесіндісінде анықталған өлшемді функция және - Лебег өлшемі. * *f* функциясы *f* функциясының өспейтін орын ауыстыруы, ол келесі түрде анықталады [1]: | TEXT | kaz |
187 | Айталық 1 *p* < болсын. Егер *p* = *q* болса, онда *Lpq* Лоренц кеңістігі *Lp* Лебег кеңістігімен беттеседі. Лоренц кеңістігінің негізгі қасиеттері олардың параметрлерінің иерархиялық тәуелділігі болып табылады, яғни келесі қасиеттер орындалады: **Лемма 1.** ([1]) Егер 1 *p* < , 1 *q* < *q*1 < болса, онда келесі енгізу орындалады | TEXT | kaz |
188 | () *q* жалпыланған Лоренц кеңістігін анықтайық. Айталық - [0,1] кесіндісіндегі теріс емес функция. () *q* жалпыланған Лоренц кеңістігі – бұл төмендегідей шарттарды қанағаттандыратын [0,1] кесіндісінде анықталған барлық *f* өлшемді функциялар жиыны: | TEXT | kaz |
189 | Егер *p t t* ( ) = болса, онда () *q* жалпыланған Лоренц кеңістігі классикалық *Lpq* кеңістігімен беттеседі. Айталық *k*N = {(*k*)} - оң сандар тізбегі. () *q* Лоренц кеңістігі – бұл төмендегідей шарттарды қанағаттандыратын барлық =1 ={ } *a ak k* тізбектерінің жиыны | TEXT | kaz |
190 | мұндағы =1 * *k k a* - Ф жүйесі бойынша *f* функциясының =1 | | *k k a* Фурье коэффициенті тізбегінің өспейтін орын ауыстыруы. Айталық және – облысындағы өлшемді функция болсын. Анизотропты жалпыланған Лоренц кеңістігі келесі түрде анықталады: | TEXT | kaz |
191 | Анықтама. *p* кез келген жай сан болсын. Барлық *n* 1 үшін келесі *an an*-1(mod *p n* ) салыстыруларын қанағаттандыратын *ana*1, *a*2, ..., *an*, ... бүтін сандар тізбегін *p*-адиялық сан деп атаймыз. Анықтама. Барлық *n* 0 үшін *an bn*(mod *p n*+1) болса, онда *an* және *bn* тізбектері бір *p*-адиялық санды анықтайды деп есептейміз. Белгілеулер. *Zp* — барлық бүтін *p*-адиялық сандар жиыны; | TEXT | kaz |
192 | Мақалада халық пен билік арасында диалог орнату ерекшеліктері мен механизмдері сипатталған. Сонымен қатар шетелдік тәжірибенің ұтымды тұстары сараланып, отандық тәсілдерге сараптама асалды. Елімізде «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» концепциясын жүзеге асыру үшін пайда болған саяси институттардың қызметі зерделеніп, жаңа саяси реформалар талқыланды. | TEXT | kaz |
193 | Бүкіл әлем мемлекеттік басқару институттары мен құралдары өзгеріп, заманауи шындыққа бейімделіп, азаматтардың мүддесі бірінші орында тұрған жаңа дәуірге аяқ басты. Үкімет дағдарыстарды тыңдап, оларға жауап беріп қана қоймай, көпжақты талқылаулар арқылы азаматтардың мүдделерін тыңдап, әрекет етіп, ең жақсы шешімге келуге тиіс. 2018 жылғы 15 ақпандағы Жарлығымен бекітілген Қазақстанның 2025 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарының «Реформа 7. Мемлекеттік сектор өзгерістердің көшбасшысы» тарауында реформа бағытталған. мемлекеттiк органдардың елдегi өзгерiстердiң бастамашылары мен жүргiзушiлерi ретiндегi рөлiн арттыруда осы өзгерiстердi көрсете отырып, өз үлгiсiмен. 2019 жылғы 2 қыркүйектегі «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» атты Қазақстан халқына басшысы Қ.- азаматтардың өтініштеріне жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жүзеге асыру бүкіл елдің ортақ міндеті екенін атап өтті. «Халық үніне құлақ асатын асатын мемлекет» дегеніміз – азаматтың мүддесі басты орын алатын, мемлекеттік органдар мен азаматтардың өзара іс-қимыл механизмі құрылған және азаматтардың шешім қабылдау процесіне қатысуына мүмкіндік беретін кедергісіз инфрақұрылым жұмыс істейтін мемлекет. және оларды бақылау. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» мемлекеттік органдар қызметінің негізгі міндеті өз азаматтарының қажеттіліктерін сапалы орындау болып табылатын қызмет көрсететін мемлекет принципінде жұмыс істеуі керек. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» концепциясының міндеті тек азаматтардың өтініштерін жинау ғана емес, сонымен қатар халықты осы мәселелердің шешімін табуға және жаңаларының алдын алуға тарту екенін түсіну керек. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» жүйелі болуы керек және агломерацияларды ғана емес, бүкіл елді, барлық қалаларды, елді мекендер мен ауылдарды қамтуы керек. Қазақстанда концепцияға көшу қажеттілігі мемлекеттік қызметтің дағдарысы, азаматтардың мемлекеттік институттарға сенім деңгейінің төмендігі және тұрғындарды тартудың тиісті деңгейде еместігінен туындап отыр. «Біз азаматтардың сенімін қайтарып, оларды цифрлармен, фактілермен, ісәрекеттермен сендіре отырып, азаматтардың сыны мен сындарлы ұсыныстарына жедел ден қоюымыз керек», - деді . | TEXT | kaz |
194 | Адамдарды адастыратын ақпарат тегін және кеңінен қолжетімді, бірақ әрқашан сенімді бола бермейтін Интернетті жаппай пайдалану, осыған байланысты адамдарға сенімді дереккөздер, бірінші тұлғалардың ақпараттары, сондай-ақ мемлекеттік органдардың оларға жедел жауап беруі қажет. талаптар. Біз қазірдің өзінде осыған байланысты өзгерістерді көріп отырмыз, олар шенеуніктердің мемлекеттік хабарламаларынан басталды. Өткен жылы Үкіметтің кеңейтілген отырысында Елбасы осыны шақырғаннан кейін шенеуніктер әлеуметтік желілерде өз парақшаларын белсенді түрде аша бастады. Мемлекет басшысының өзінің әлеуметтік желілерде парақшалары бар, сондықтан 2011 жылдан бері ол өзінің Twitter аккаунтын белсенді жүргізіп келеді, ал өткен жылы Instagram аккаунтын ашты. Дегенмен, барлық шенеуніктер өз парақшаларын белсенді түрде пайдаланбайды, олар не тастап кеткен, не атқарылған жұмыс туралы индикативті есеп сияқты көрінеді, бұл, әрине, жақсы, шенеуніктердің және тұрғындардың өзара әрекеттесу платформасы қандай болса да, бастысы ұсыныстарға ашықтық пен тиімділік. Халықтың сенімін қайтару үшін өткен жылы жанындағы Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. кеңес жанындағы консультативтік-кеңесші орган болып табылады, оның негізгі мақсаты қоғам және саяси партиялардың, азаматтық қоғам өкілдерінің өкілдерімен кеңінен талқылау негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу болып табылады. қоғам. Ұлттық кеңестің құзыретіне тұжырымдамалардың, мемлекеттік бағдарламалардың және нормативтік құқықтық актілердің жобаларына қоғамдық сараптама жүргізу; қоғам мен азаматтық қоғамның пікірін ескере отырып, маңызды стратегиялық мәселелерді қарастыру; қоғам, саяси партиялар, үкіметтік емес сектор және мемлекеттік органдар өкілдерінің арасындағы сындарлы диалогты қамтамасыз ету; өз құзыреті шегінде заңнамасына қайшы келмейтін өзге де қызметті жүзеге асыру. Дамыған елдердің халықаралық тәжірибесі ашық мемлекетте халық шешім қабылдау процесіне белсенді түрде қатысатынын көрсетеді. Ұзақ уақыт бойы көптеген елдерде ашық деректер порталдары жұмыс істейді, онда үкіметтер мемлекеттік органдардың, бизнестің қызметін бақылау, қолданыстағы ақпараттық өнімдерді жасау және дамыту, сондай-ақ азаматтар үшін қоғамдық ұйымдар да пайдалана алатын деректерді жариялайды. Қазақстанда да «Ашық деректер» сияқты портал бар, бұл «Электрондық үкіметінің» элементі болып табылатын Ашық үкімет бастамасының бір бөлігі. Ұлыбританияда бұрыннан бері азаматтарға кеңес беру бюросы жұмыс істеп келеді. Бұл кез келген мәселе бойынша үкіметтік емес ұйымдар арқылы азаматтарға тегін, тәуелсіз кеңес беру. Бюро азаматтардың несиелерді қайтару мәселелерінен бастап иммиграция мәселелеріне дейінгі мәселелерін шешуге көмектеседі. Бюро жұмысының арқасында үкімет азаматтардың өтініштерін тыңдайды, өзгертуді қажет ететін салаларды зерттей алады. Азаматтық қазылар алқасы рәсімі дамыған елдерде кеңінен қолданылады, мұнда 15-25 азамат кездейсоқ таңдалады, олар белгілі бір параметрлері мен қарастырылып отырған мәселеге көзқарасы бойынша халықтың өкілдері болып табылады. Бұл адамдар тобы қарастырылып отырған мәселе бойынша сарапшылар ұсынған барлық қажетті ақпаратты зерттейді, мамандардың әртүрлі көзқарастарын тыңдайды, соның нәтижесінде мәселе немесе жоба бойынша нәтижелерді жариялайды. Бұл технология АҚШ-та пайда болды, бірақ Ұлыбританияда, Израильде, Жапонияда және басқа да көптеген елдерде қолданылады. «Халық үніне құлақ асатын мемлекетті» құрудағы қазақстандық тәжірибе: 2019 жылдың 2 қыркүйегінде - жолдауында: «Егер бейбіт іс-әрекеттер заң мен азаматтардың тыныштығын бұзуды мақсат етпесе, онда сіз жарты жолда және белгіленген тәртіппен кездесуіңіз керек. заң, оларды өткізуге рұқсат беріңіз, бұл үшін арнайы орындар бөліңіз. Ал қалалардың шетінде емес. Нәтижесінде « бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы» 2020 жылғы 25 мамырдағы № 333-VІ ҚР Заңы қабылданды. | TEXT | kaz |
195 | Бейбiт жиналыстарды өткiзудiң рұқсат беру тәртiбiнен хабардар ету тәртiбiне көшу «Митингтер туралы» Заң митингiлердi өткiзудiң демократияландырылған тәртiбiн айтарлықтай жеңiлдетiп, ең бастысы, жергiлiктi атқарушы билiктiң санасын өзгерттi. Осыдан 2-3 жыл бұрын кез келген митинг билікке қарсылық ретінде қабылданса, қазір бейбіт жиындар халықтың ұстанымы мен пікірін атқарушы билікке еститіндей саяси құралдарының біріне айналып отыр. 2019 жылғы 2 қыркүйектегі жолдауында Тоқаев: «Мемлекет басшысы ретінде мен өз міндетімді елдегі көппартиялық жүйені, саяси бәсекелестік пен пікір плюрализмін дамытуға жәрдемдесуден көремін. Бұл ұзақ мерзімді перспективада саяси жүйенің тұрақтылығы үшін маңызды. мен мәслихаттар сайлауы еліміздегі көппартиялық жүйенің одан әрі дамуына ықпал етуі тиіс». Тіркеу кедергісін 40 000-нан 20 000-ға дейін төмендету. Аймақтық бөлімшелердің ең аз санын 200 адамға дейін қысқарту Партия құру бойынша азаматтардың бастамашыл тобының ең төменгі мөлшерін 700 адамға дейін қысқарту Бұл норма халықтың партия қызметіне қатысу мүмкіндігін арттырады. Қасым- 2019 жылғы жолдауында: «Біздің ортақ міндетіміз – азаматтардың барлық сындарлы өтініштеріне жедел әрі тиімді жауап беретін «Тыңдаушы мемлекет» тұжырымдамасын өмірге енгізу. Билік пен қоғамның тұрақты диалогы арқылы ғана заманауи геосаясат контекстіне енген үйлесімді мемлекет құруға болады. Сондықтан азаматтық қоғамды қолдау және нығайту, оларды шешу үшін ең өзекті ұлттық проблемаларды талқылауға тарту қажет». Ауылдық жерлерде азаматтық бастамаларды қолдау тетігі. Гранттық қаржыландыру жүйесін ауылдық ҮЕҰ сұраныстарына бейімдеу, оларды алудың оңайлатылған режимін енгізу қажет. Бұл ауылдағы қоғамдық белсенділікке жақсы серпін береді. | TEXT | kaz |
196 | 1 ҚР Президентінің 2019 жылғы 2 қыркүйектегі жолдауы 2 « бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы» 2020 жылғы 25 мамырдағы № 333-VІ ҚР Заңы 3 ҚР Президентінің 2022 жылдың 16 желтоқсанындағы жолдауы | TEXT | kaz |
197 | Халықаралық ғылыми конференциясының еңбек жинағында әлеуетті мүмкіндіктер негізінде Қазақстанның ұлттық экономикасының бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату және әртараптандыру жеделдетудің және ел экономикасының бәсекеге қабілетілігін жоғарылату мәселелеріқарастырылған. В сборнике материалов международной научной конференции рассмотрены актуальные вопросы диверсификации национальной экономики Казахстана на основе потенциальных возможностей. The collection of materials in the international scientific conference considers important issuesof Kazakhstan's national economy diversification based on potential opportunities and development of recommendations for improving the competitiveness of the country's economy. | TEXT | kaz |
198 | Шағын бизнес әлем бойынша маңызды орын алады. Ол тек қана тұтыну сферасында емес, сонымен қатар кейбір бөлек бөлшектер мен тетіктерді шығару жағдайында немесе полуфабрикаттар өндіріп негізгі басты өндірісті қамтамасыз етуде маңызды орын алады. Шағын бизнес барлық халық шаруашылық салаларында жұмыс істейді. Ол қызметтер бір немесе бірнеше түрде болуы мүмкін. шағын бизнесті дамыту мен қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде кешенді шаралар белгіленген. Бағдарламада шағын бизнесті тұрақты дамытуды қамтамасыз ету, экономикада оның үлесін ұлғайту, жаңа жұмыс орнының санын арттыру, айқын бәсекелестік ортаны құру, қоғамның орташа тобы ретінде меншік иелерінің бұқаралық тобын қалыптастыру көзделген. Шағын бизнес бәсеке күресін қалыптастыруда айтарлықтай үлес қосады, бұл кез келген мемлекеттің жоғары деңгейінде монополиялық экономикасы жағдайында бірінші кезекте тұратын маңызды ерекшеліктерінің бірі. Шағын бизнес халықты жұмыспен қамту мәселесін шешуде үлкен рөл атқарады. Өнеркәсібі дамыған елдерде оның үлесіне барлық жұмыспен қамтамасыз етілгендердің 50-60% және жаңа жұмыс орындарының 70-80% келеді [1]. Шағын бизнестің негізгі мақсаты – халықты жұмыспен қамту, оның әлеуметтік мәселелерін шешу, еңбекке деген белсенділігін дамыту, тұтыну нарығын көп ассортиментті тауарлар және қызметтермен толықтыру. Шағын бизнестің дамуын ынталандыру мақсатымен Қазақстан азаматтарына жайлы құқықтық және экономикалық жағдай туғызу үшін бірнеше заңдылық және ұйымдастыру – экономикалық шаралар жасалды. « шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы туралы» жарлыққа қол қойды. Президент бұл бағдарламаны бекіте отырып, бір мерзімде оны іске асыру шараларының жоспарын жасап, бекіту жөнінде үкіметке тапсырма берді. Елімізде шағын бизнесті қалыптастырып, дамыту жүйесі әлі де жүріп жатыр. Шағын бизнес әлі іске жаратылмаған қаржы-қаражаттарын тиімді жұмылдыратын басты құралдардың бірі. Осындай кәсіпкерліктің болмауынан осы ресурстар пайдаланылған болатын еді. Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті аймақтық дамыту, ең алдымен, өндірістік секторды көтеруге, шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдаудың инфрақұрылымын дамытуға, жаңа жұмыс орындарының неғұрлым көп санын құруға, жергілікті атқарушы органдардың кәсіпкерлік орта мен неғұрлым жоғары деңгейде өзара іс-қимыл жасауына бағытталатын болады. Аймақтарда шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамыту тек халықты жұмыспен қамтамасыз етіп қана қоймай, олардың әлеуметтік, рухани, экономикалық іргелі мәселелерін шешуге ықпалын тигізеді. Жастар арасында жұмыссыздық салдарынан кездесіп жүрген нашақорлық, ішімдіктерге бой алдыру сияқты қоғамға жат қылықтарды болдырмауға шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытудың және қолдаудың әсері мол деп санаймыз. Жастар қоғам дамуының негізгі және маңызды бөлігі болып табылады. халқына Жолдауында «Біздің басты оң игіліктеріміз – халқымыздың санасы. Біз ғылыми және шығармашылық әлеуетінің деңгейі жоғары білім өресі биік халқымыз бар, соның ішінде болашағы мол – жастар. Осы қолымыздағы осындай баға жетпес капиталды жан-жақты дамытуға және оның дамуы үшін барған сайын жаңа әрі неғұрлым өркениетті жағдай туғызуға тиіспіз», - деп аталғандай аймақта жастардың жұмыссыз қалуына қарсы күресті жемісті жүргізуіміз керек. Жалпы жастар елдің қоғамдық қатынастарында, материалдық өндірісте және рухани құндылықта ерекше орын алады. Жастардың қоғамда алатын ролі мен орны мемлекеттің ісәрекеттеріне байланысты. Жастардың әлеуметтік-экономикалық жүйеде алатын орнын талдау кезінде, кем дегенде екі маңызды шартты ескеру қажет. Біріншіден, жастар еңбекке қабілетті халықтың 25 % құрайды. Екіншіден, бұл өте маңызды, олар – елдің болашағы. Олардың атқаратын қызметі елдің әрі қарай дамуымен байланысты. Қазіргі таңда жастар қоғамның саяси, экономикалық және әлеуметтік құрылымын анықтайды. Сонымен қатар, бұл еңбек нарығындағы ең осал топтардың бірі. Аталған мәселелердің күрделілігіне қарамастан, оларға ғылыми зерттеулерде, бұқаралық ақпарат құралдарында, үкіметтік құжаттарда аз көңіл бөлінеді. Жаңа жұмыс орындарын шағын кәсіпкерлік пен бизнес арқылы қалыптастыру – халықты кәсіпкерлік қызмет саласына да белсенді түрде тартуға мүмкіндік береді. Мұның өзі аймақтардағы өмір сүру деңгейін көтеруге ықпал етіп, ондағы тұрғындардың жұмыссыздық салдарынан ірі қалаларға көшуін тоқтатады. Осыған орай жергілікті атқарушы органдардың шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау және дамыту үшін нақты іс – шараларды дайындаумен қатар, алдағы жылдардағы оның даму стратегиясын үкімет стратегиясы негізінде әзірлеуі тиіс. Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті дамытуда мамандар даярлау, олардың біліктілігін арттыру, қайта даярлау – кәсіпкерлік тәуекел дәрежесін төмендетумен қатар, оның нарық талаптарына сәйкес жоғары нәтижемен жұмыс істеуіне көмектеседі. 2016 жылғы 1 желтоқсанғы жағдай бойынша жұмыс істеп тұрған шағын орта кәсіпкерлік субъектілер саны өткен жылғы тиісті кезеңдегі сәйкес мерзіммен салыстырғанда 5,5% төмендеді. Шағын орта кәсіпкерлік субъектілерінің жалпы санында дара кәсіпкерлер үлесі 68,5%, шағын кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар – 16%, шаруа немесе фермер қожалықтары – 15,3%, орта кәсіпкерліктегі заңды тұлғалар – 0,2%-ды құрады [2]. Кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын дамыту мақсатында «Даму» Қорымен 2012- 2014 жылдары Кәсіпкерлердің құзыреті орталықтары құрылды. Нәтижесінде облыс орталықтарында және Астана, Алматы, Семей, Түркістан қалаларында 18 кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталықтары, моноқалаларда 27 кәсіпкерлікті қолдау орталықтары, аудан орталықтары мен шағын қалаларда 161 кәсіпкерлікті қолдау орталықтары және 14 кәсіпкерлікті қолдаудың мобильді орталықтары құрылды. 2015 жылдан бастап, «Бизнестің жол картасы - 2020» бағдарламасына сәйкес қаржылай емес қолдау операторы, оның ішінде моноқалаларда, аудан орталықтарында және шағын қалаларда кәсіпкерлікті қолдау орталықтарының операторы Ұлттық кәсіпкерлер палатасы болып табылады. Қордың қаражаты шағын кәсіпкерліктің қалыптасу үрдісінде оң роль атқарады, бірақ соңғы қарыз алушы үшін пайыздық ставкаларды нақты төмендетуді қамтамасыз етпеді және ұзақ мерзімді өндірістік жобаларды іске асыруға көмектеспеді. Қор қызметі басталғаннан бері қазіргі уақытта тек қана өз қаражаты есебінен 6,3 млрд. теңге сомаға 577 жоба қосымша қаржыландырылды. Аталған қаражат бойынша ағымдағы берешек 5,9 млрд.теңгені құрайды. Берілген қаражаттың салалық құрылымы мынадай: қаржыландырудың негізгі көлемі өнеркәсіптік өндіріске – 39%, – 29,5%, қызметтер мен көлік саласында — 23% келеді. Қордың шағын кәсіпкерлік субъектілерін қаржылай қолдауы Республиканың барлық өңірлерінде 250 мың жұмыс орнын құруға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта Қазақстанда 44 бизнес-инкубаторлар мен инновациялық орталықтар қызмет етеді. Олардың мүлдем барлығы жергілікті атқарушы органдардың бастамасы бойынша қалыптасу кезенінде. Бизнес-инкубаторлар — өз алаңдарына арнайы жеңілдік жағдайда жекелеген шағын кәсіпорындарды орналастыратын және оларға консалтингтік, оқыту, бухгалтерлік және офистік қызметтер, оқыту бойынша қызмет көрсететін құрылым. Бизнес-инкубаторлардың негізгі мақсаты оның аумағында орналасқан шағын кәсіпорындардың орнықты қызмет етуін қамтамасыз ету болып табылады. Негізінен жоғары оқу орындарының базасында немесе ғылыми-зерттеу институтарының базасында осы жоғары оқу орындарының ғылыми әлеуетін пайдалану және технопарк аумағында орналасқан инновациялық кәсіпорындарды құру және дамыту арқылы әзірленген технологияларды коммерциализациялау мақсатында құрылған технопарктер бар. Көптеген бизнес-инкубаторлар инфрақұрылымның аталған нысанын құру тұжырымдамасының халықаралық практикасына сәйкес емес, офистік және өндірістік үйжай ұсынумен заңды тұлғаны ұйымдастырумен шектеледі және өзінің нақты міндетін әлсіз орындайды не мүлде орындамайды: | TEXT | kaz |
199 | Технопарктер қаржылық дербестікке жеткен жоқ және мемлекет пен басқа ұйымдар тарапынан қолдауды қажет етеді. Ақпараттық-талдамалық, маркетингтік, консалтингтік, оқыту орталықтары, шағын және орта кәсіпкерлік құрылудың бірінші кезеңінде бірқатар проблемалармен түйіседі, олар: шағын және орта кәсіпкерлікті тіркеу куәлігін қалай алу, қандай салық режимін таңдау, қаржыландыру мәселесі бойынша қайда бару керек. Сондықтан осы кезенде негізгі рөл консалтингтік компанияларға берілетін болады. Консалтингтік компаниялар шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне мынадай бағыттар бойынша қызметтер көрсетеді: | TEXT | kaz |
200 | Консалтингтік компаниялардың қызметтері қымбат және әрбір шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің оларды пайдалануға мүмкіндігі жоқ. Консалтингтік қызметтер нарығы тіпті ірі қалаларда толық емес, ал орталықтан алыс өңірлерде мүлдем дерлік жоқ. Бүгінгі күнде қазақстандық шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне ресурстық, әдістік және ақпараттық қолдау көрсететін аумағында 150 астам аккредиттелген шетелдік халықаралық ұйымдар әрекет етуде. Қазақстанда халықаралық ұйымдар мен шетелдік қорлардың өкілдіктері іске асыратын жобалар мен бағдарламалардың көп түрлігінен хабардар және талдайтын және мен қолдаудың шетелдік институттары арасындағы тиімді кері байланысты қолдайтын бірыңғай орган жоқ. Көптеген шетелдік ұйымдар үшін олардың жұмыстарының басты нәтижесі тапсырыс берушіге бөлінген қаражатты "игеру" нәтижелері туралы сындарлы есеп болып табылатыны практикаға айналды (бұл ретте тапсырыс берушіден басқа ешкімге жұмыстардың нәтижелері ұсынылмайды, орындалатын жұмыстар туралы тек органдар, яғни қандайда бір жоба оған қатысты іске асырылса ғана ақпарат алады). Қазақстанда түрлі шетелдік және халықаралық институттар бастамашы болған қайталанатын жобаларды халықаралық ұйымдар жиі іске асырады [3]. Кәсіпкерлік қызметіне еркіндік құқығының кепілділігін іске асыру мемлекеттен ғана емес, кәсіпкерлердің өздеріне және олардың қоғамдық бірлестіктеріне де байланысты. Әрбір іскер қазақстандық ортаға кірігіп, инновациялық экономикадағы өз орнын табуға ұмтылуда. | TEXT | kaz |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.