id
int64 1
25.9k
| content
stringlengths 88
24.4k
| category
stringclasses 1
value | language
stringclasses 1
value |
|---|---|---|---|
201 | Сатпаев қалалары, мұнда оның барлық компоненттері қатты дәрежеде бұзылған. Бұл ландшафтарда километрге 0,10 шақырымнан асатын көлік жүктемесі маңызды рөл атқарады. Мұнда магистральдық теміржол желілері (Петропавл - Астана - Қарақанды - Шу транзтеміржол магистралы) және магистральдар (Алматы - Екатеринбург автокөлігі үшін транзиттік автокөлік). Тұтастай алғанда тау-кен өндірісінің негізгі сипаты байқалады. Табиғат пайдаланудың (аграрлық) табиғаты табиғаттың орташа және күшті антропогендік әсері бар ландшафтардың болуын түсіндіретін зерттеу аймағына тән. Талдау нәтижесі бойынша минималды өзгерістер мен ең жоғары антропогендік жүктеме болатын пейзаждар анықталды. Зерттеудің нәтижелері ландшафтардың геоэкологиялық жай-күйін жақсартуға бағытталған бірқатар іс-шаралар мен ұсыныстарды одан әрі дамытуға мүмкіндік береді, сондай-ақ, Қарағанды облысының ұзақ мерзімді даму жоспарларын әзірлеуге және қолдануға болады. | TEXT | kaz |
202 | ұлттық шаруашылығының ежелден қалыптасып маманданған саласының бірі . Алайда кәзіргі кезде, алуан түрлі антропогендік күштердің әсерінен . Ауыл шаруашылығының табиғи ортаға әсері әртүрлі және . Ауыл шаруашылығын жүргізу жүйесін экологиялық бағалау мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы жүйелерінің неғұрлым экологиялық қауіпсіз нұсқасын қалыптастыру үшін негіз болып табылады, бұл ретте теріс экологиялық зардаптарды барынша азайтуға, осы өзгертілген ортадағы ортаның тиімді жұмыс істеуін, сондай-ақ адам өмірінің жағдайын барынша тиімді етіп өзгертуге негіз болады. Сондықтан қазіргі уақытта . Осы мақсатта мақала аясында біз, . Ауыл шаруашылығынның табиғи ортаға әсерін картографиялау үрдісінің өз ерекшеліктері бар. Біріншіден, бұл ірі және ұсақ масштабты картографиялау әдісі. Шағын масштабты картографиялау үшін әкімшілік бірліктер бойынша, ірі масштабты — табиғи ареалдар бойынша статистикалық көрсеткіштер жүйесі пайдаланылады. Орташа және ірі масштабты карталарда бақтар мен басқа да алаңдардың нақты сипаттамалары пайда болады,ірі масштабты картографиялауда фермалар сияқты жергілікті нысандар көрсетіледі. Екіншіден, бұл көптеген ғылыми және тәжірибелік манызы бар көрсеткіштерді қолдану, өйткені . Үшіншіден, картографиялау насандарының жылсайынғы бейнесінің өзгермелігін ескеру қажет (жылдан жылға жаңа дақылдар себіледі болады, жер қорын тиімді пайдалану мақсаты өзгертіледі). Аталған ерекшеліктерге, сондай-ақ, негізінен, алаңдық белгілерді пайдалануды және генерализациялау процестерінің күрделілігін жатқызуға болады. Негізгі .Жедел дамып келе жатқан геоақпараттық жүйе технологиялары . Мысалы, олар ауылшаруашылық математикалық-картографиялық модельдерді құру, әртүрлі критерийлер бойынша классификациялар мен типологияларды құру, қолданбалы аудандастыру жүргізу және т.б. сияқты мүмкіндіктерді ұсынады. Геоақпараттық жүйе құралдарын қолдана отырып, кейінгі талдау үшін тақырыптық карталарды құру сияқты кең таралған әдіс таза техникалық операцияға айналады, маман картаның дизайн параметрлерін қабылданған стандарттарға сәйкес орната алады. Геоақпараттық жүйе көмегімен шешуге болатын әртүрлі міндеттерді, оның ішінде аналитикалық тапсырмаларды тіпті қарапайым түрде тізбелеу қиын[1]. Алайда толыққанды тақырыптық цифрлық карталарды құру үшін үлкен көлемде мәліметтер қажет және бұл деректерді жинау және құрылымдау кезеңі, бұл геоақпараттық жүйеге негізделген жүйелерді құру кезінде әдетте ең ұзақ және көп уақытты алады. Ауылшаруашылық мақсаттары үшін көпфункционалды геоақпараттық жүйеге әр түрлі материалдар мен мәліметтер кіруі керек: әртүрлі масштабтағы сандық топографиялық карталар, топырақ және агрохимиялық карталар, биіктіктің сандық модельдері, жердегі бақылау материалдары, статистикалық мәліметтер, тарихи ақпарат, қашықтықтан зондтау деректері және басқалары. Бұл ақпаратты құру және жаңарту көптеген жылдар мен көп қаражатты қажет етеді, олар барлығымызға белгілі, әрдайым жетіспейді. Сондықтан ауылшаруашылығына геоақпарттық жүйені енгізу бойынша жұмыстарды орналастыру кезеңінде цифрлық картографиялық ақпараттың бастапқы банкін құру міндетті. Ауыл шаруашылығының жалпы сипаттамасы ауылшаруашылық кәсіпорындарының және ауылшаруашылық аудандастырудың өндірістік типіндегі жерлерді ауылшаруашылық мақсатта пайдаланудың синтетикалық карталарында көрсетілген. Жер пайдалану карталары дақылдардың ауыспалы түрлерін, өсірілетін дақылдардың құрамын және олардың ауылшаруашылық технологияларын, табиғи жемшөп алқаптарын (шөп шабу немесе мал жаю) пайдалану түрлерін көрсетеді. Шаруашылықтардың әр түрін құру кезінде өндірістің мамандануын, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығының әр түрлі комбинацияларын, фермалардың тауарлық өндірісін және т.б. ескеретін көптеген көрсеткіштер ескеріледі.Ауылшаруашылық кәсіпорындарының өндірістік түрлерінің негізінде аумақтың (аудандардың, облыстардың немесе басқа да аумақтық бірліктердің) ауылшаруашылық аудандастыру карталары жасалады және ауылшаруашылық мамандану аймағы бөлектеледі. Кәсіпорындар мен ауылшаруашылық аудандарының мамандану түрлерін анықтау үшін математикалық картографиялық модельдеу әдістері қолданылады: факторлық және компоненттік талдау, таксономиялық әдістер. Ауыл шаруашылығын картографиялаудың негізгі көздері статистикалық мәліметтер, жерге орналастырудың картографиялық материалдары болып табылады. Жер алқаптарының карталарын жасау кезінде картографиялық материалдар және әртүрлі масштабтағы топографиялық карталар, сондай-ақ жер алқаптарының түрлерін неғұрлым дәл бөлуге мүмкіндік беретін аэроғарыштық түсірілім материалдары пайдаланылады. Жеке карталарда далалық зерттеулердің материалдары, топырақтарды зерттеу және т.с.с. негізгі типтік фермалардың карталары ауылшаруашылық салаларының өзара байланысын анықтауға, кейбір жағдайларда зерттеу нәтижелерін картаның бүкіл аумағына таратуға мүмкіндік береді. Далалық зерттеу материалдары жерді пайдалану түрлерін және олардың әлеуметтік және экологиялық жағдайлармен байланысын көрсету үшін қолданылады. Ауқымды карталарда жерді пайдалану шекаралары мен ауылшаруашылық кәсіпорындарының орталықтары бар мекенжай карталары географиялық негіз болады. Аймақтық нүктелік карталар мен картограммалар жасағанда, жер пайдалану торына (фермалар, аймақтар) қосымша, ауылшаруашылық жерлерінің контурлары жиі қажетті жалпылау арқылы сызылады. Ауылшаруашылық карталарында жалпылау контурлар мен сапалық сипаттамаларды жалпылауға - құбылыстарды бейнелеудің сапалық әдісін қолданғанда сандық сипаттаманы жалпылауға (қадамдар санын азайтуға, нүктенің салмағын көбейтуге) - диаграмма, картограмма және нүктелік әдісті қолдану арқылы түседі [2]. Ауыл шаруашылығы - материалдық өндірістің маңызды салаларының бірі.Алқаптардың үлкен көлемі, көлік құралдарының көп саны, . Әр түрлі сипаттағы деректерді қамтитын атрибутивтік деректер базасы электрондық карта қабаттарымен байланысты. Ауыл шаруашылығында кешенді талдау міндеттерін шешу үшін спутниктік геодезиялық өлшеу нәтижелері бар электрондық карталар пайдаланылады. Мұндай әдістерді пайдалану кең аумақтар (.б.) туралы егжей-тегжейлі ақпарат алуға мүмкіндік береді. Алқаптардың конфигурациясын, олардың бағдарын, ауданын, жырту бағытын, түсіру кезіндегі алқаптардың жай-күйін анықтау мүмкіндігі және . Осылайша, геоақпараттық жүйе технологиялар негізінде . Геоақпараттық жүйе көмегімен барлық жүргізілген ауылшаруашылық операцияларға талдау жүргізу және бұл ақпаратты карта, кесте, графиктер түрінде көрсету ыңғайлы. Табиғи ресурстарды салыстырумен салыстырмалы бағалау картографиясы көрінетін құбылыстардың сипаттамасын кеңейтеді және қиындатады. Бағалау тәсілімен картографиялық құбылыстар олардың экономикалық мәні немесе практикалық пайдасы тұрғысынан жаңа сипаттама алады. Бағалау картасының пайда болуы жаңа экономикалық даму аудандарында ірі аумақтық өндірістік кешендердің құрылуымен байланысты. Ауыл жаруашылық жағдайын байыпты бағалаудың нәтижесі экономикалық даму болашағын ескере отырып, аумақтарда аудандастыру бойынша нақты жұмыстар жүргізудің қажеттілігін көрсетіп береді. Оның үстіне жүргізілетін кешенді экологиялық бағалау басымды экологиялық проблемаларды анықтап,тиісті табиғат қорғау шараларын жасауға мүмкіндік береді. Бағалау карталарын жобалау мен жасау әдістемесінің маңызды мәселелері: | TEXT | kaz |
203 | Осы мәселелердің барлығы картаның мақсатын, карта мазмұнының басқа элементтерін, шартты белгілер жүйесін көрсету тәсілдерін ескере отырып шешіледі. Бейнелеу тәсілдері, картографияланатын объектілерді зерттеу тәсілдері бойынша бағалау карталары әртүрлі болуы мүмкін. Жекелеген элементтердің бағалау карталарын жасау кезінде олар аналитикалық және кешенді болады. Көрсеткіштер топтарын бағалау картасын жасау кезінде – кешенді және негізінен синтетикалық. Көрсеткіштер кешенін ескере отырып, бағалау карталарын жасау кезінде синтетикалық карталар кеңінен таралған. Олар аумақтық саралау мен аудандастыру үшін интегралдық бағалар, сондай-ақ ғылым мен халық шаруашылығы міндеттерін жоспарлаудың, жобалаудың, іс жүзінде орындаудың нақты міндеттерін шешу тұрғысынан жетекші факторлар (олардың жиынтығы) көрсеткіштерінің жиынтығының бүкіл немесе негізгі бөлігін сипаттайтын интегралдық бағалар береді. Бағалау сипаттамаларын өңдеу кезінде аумақтық саралау мен аудандастырудың синтетикалық карталарын жасау үшін таксономиялық әдістерді, бағандардың теориясын, кластерлік және дискриминантты талдауларды, Байес теоремасын, ландшафтықиндикациялық әдістерді және т. б. пайдаланады [3]. Жердің немесе . Мұндай түрдегі кешенді карта жер алқаптарының базалық картасына немесе топырақ картасына әртүрлі антропогендік әсерлердің ареалдарын салу жолымен жасалуы мүмкін. Бағалау картографиясының геоақпараттық технологияларды кеңістіктік деректер мен білімдерді ақпараттық іздестірудің, жинаудың, сақтаудың, өңдеудің, ұсынудың, бейнелеудің және таратудың дәстүрлі кезеңдерімен ұсынылған. Оның ең маңызды кезеңі математикалық технологияларға негізделген барабар есептеу алгоритмдерін пайдалана отырып, бар мәліметтерді өңдеу арқылы жаңа ақпаратты өндіру болып табылады, яғни әртүрлі математикалық құралдарды, әдістер мен шектеу гипотезаларын қолдана отырып, бастапқы деректер мен ұғымдарды проблеманың мазмұндық қойылуын қанағаттандыратын соңғы нәтижеге өзгерту бойынша іс-қимылдар реттілігі түріндегі логистикалық есептік үдерістер. Ауыл шаруашылығы жерлерінің экологиялық жай-күйін картографиялық бағалау әдістемемелерің игеру арқылы, зерттеу жұмысында Алматы облысы мысалында (1-сурет). Деректер 2019 жылғы статистика мәліметтері бойынша көрсетілген. Сурет 1 Алматы облысы мал шаруашылығынң таралу картасы Біздің елімізде жер реформасы мен аграрлық қайта құруларды жүргізу нәтижесінде тұтастай алғанда ауылдық жерлерде көп салалы экономика іс жүзінде қалыптасты, соның салдарынан . Сол себепті заманауи бағдарламаларды пайдалана отырып қажетті деңгейде кез-келген шаруашылық аясын бақылап,бағалап отыру мүмкін. Ол үшін заманауи құралдар мен технологияларды пайдаланып оны қолдану аясын және әдістемесін білген жеткілікті. | TEXT | kaz |
204 | қамтамасыз ету оның макроэкономикалық тұрақтылығының негізі болып табылатынын атап өтуге болады. Атап өтілген мәселелер шеңберінде еліміз қазіргі таңда біршама жұмыстар атқаруда. Сөз соңын Қасым- сөзімен аяқтағым келіп отыр: «Негізгі басымдықтар мен қабылданған шешімдер өз дәрежесінде іске асса, экономикалық өсімнің қарқыны мен сапасын арттыруға, сонымен қатар, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартуға мүмкіндік береді». | TEXT | kaz |
205 | Ішкі бақылау – бұл бақылау жағдайында жүзеге асырылатын құрамдас бөлік немесе арнайы сала. Қаржылық бақылаудың болуы объективті түрде қаржының экономикалық категория ретінде тек бөлу ғана емес, сонымен қатар бақылау функцияларына ие болуына байланысты. Сондықтан мемлекеттің өз мәселелерін шешу үшін қаржыны пайдалануы міндетті түрде олардың көмегімен осы міндеттердің орындалуын бақылауды көздейді. | TEXT | kaz |
206 | Қарастырылып отырған күрделі динамикалық механикалық жүйе дербес туындылы дифференциалдық гиперболалық типті теңдеу арқылы өрнектеледі. Сондықтан, қарастырылып отырған тақырып маңызды және көкейтесті болып табылады. Жылжымалы құраманың темір жол рельсінің бойымен қозғалыс жылдамдығының өсуі есептеу әдістерін жетілдіру және жылжымалы құраманың рельске динамикалық әсері мен жолдың жоғарғы құрылымының есептерін нақты шешу тәсілдерін құру қажеттілігі туындайды. Шпал үстінде жатқан рельспен, жылдамдығымен қозғалып бара жаткан дөңгелектің рельске әсерін қарастырамыз. Есепте шпалдардың әсері серпімді дискретті тұғыр ретінде қабылданған. Онда қозғалыстың әсерінен рельсте туындайтын толқындардың дифференциалдық теңдеуі келесі түрде жазылады: 0 *v* | TEXT | kaz |
207 | мұнда: - байланыстың серпімділік қатаңдығын ескеретін коэффициент, уақытына сәйкес, -ші шпалдың орын ауыстыруы, - шпалдар саны. (1) теңдеуін (2) бастапқы шарттарымен және (3) шекаралық шарттарымен қарастырамыз. *ux t i* , *t i m* Тюреходжаевтың ішінара дискреттеу әдісімен [1-2] дербес туындылы дифференциалдық теңдеулерін келесі түрге келтіреміз: | TEXT | kaz |
208 | мұнда: - бойынша Лаплас операторының түрлендіруі, - бойынша Лаплас операторының түрлендіруі, - , а айнымалыларына сәйкес комплекс айнымалы, айнымалысына сәйкес комплекс айнымалы. *Lx x Lt t p x q t* (6) *u x t t q u x t t q q ap x p t t a L L u x t i k k i k k i m i n k t x k k* 2 1 1 2 1 1 1 2 , exp ~ , exp exp ~ 2 , 2 2 2 0 2 2 2 0 2 0 2 1 *E q ap a q v p q ap q v p EF ka* (6) теңдеуіне Лапластың кері түрлендіруін қолданып, келесі теңдеуді аламыз: 1 *Lt* | TEXT | kaz |
209 | Байтұрсынұлының қазақ тіліндегі тыныс белгілерінің түрлері мен қызметі, сөйлемдегі қолданысы туралы ғылыми көзқарастары сараланады. Ғалымның тыныс белгілеріне берген атаулары қазіргі қолданыста қалыптасқан тыныс белгі атауларымен салыстырыла талданады. Жасалған талдаулар негізінде ұсынған тыныс белгілерінің басым бөлігінің қазіргі тіл жүйесінде қолданылатындығы анықталды. Байтұрсынұлының қазақ пунктуациясының негізін салушы ғалым ретіндегі орнын тағы да айқындай түседі. | TEXT | kaz |
210 | Пунктуация – тіл білімінің тыныс белгілер жүйесін зерттейтін саласы. Ал тыныс белгісі сол тілдің жазу және емле жүйесімен тығыз байланысты. Бұл байланыс тыныс белгілерінің жазудың пайда болуымен бірге қалыптасып, жазудың даму барысында жүйеленуімен анықталады. Пунктуацияның жазу және емлемен байланысы оған берілген анықтамаларда да нақты тұжырымдалады. Мәселен, «Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде» пунктуация былай түсіндіріледі: «Тыныс белгілері (пунктуация), (лат. *punctuotio, punctum* нүкте) – 1. Графика, орфографиямен бірге жазба тілдің негізгі құралы болып табылатын, әліпбиден тыс графикалық белгілер жүйесі. Тыныс белгілерінің мақсаты – жазба мәтіннің айтудағы бөлшектенуіне сай оны графикалық тұрғыда дұрыс беру. 2. Тіл білімінің тыныс белгілері және оларды дұрыс қолдану ережелері туралы тарауы. Тыныс белгілері жазуда қолданылатын тыныс белгілерінің құрамын, атқаратын қызметі мен білдіретін мағыналарын және оларды қолдану ережелерін зерттейді» [Қалиев, 2005, 340-б]. Бұл анықтамада пунктуация, біріншіден, әліпбиден тыс графикалық белгілер жүйесі, екіншіден, тіл білімінің дербес бір тарауы ретінде сипатталған. Лингвистикалық түсіндірме сөздікте пунктуация (лат. *punctuoһаtio, punctum* – нүкте) – «1) графика, орфография және алфавиттен тыс болатын белгілер жүйесі. Бұлар жазба тілдің негізгі құралдары болып табылады. Пунктуацияның негізгі мақсаты – жазба тексті бөлшектеу және графикалық құрылымды жасау; 2) тарихи қалыптасқан жазба текстің кодификациялық нормалары мен ережелері; 3) тыныс белгілердің қолдану нормалары мен пунктуация жүйесіндегі заңдылықтарды зерттейтін тіл білімінің саласы» [Салқынбай, Абақан, 1998, 170-171-б.] ретінде анықталады. Алдыңғы сөздіктегі анықтамадан ерекшелігі: мұнда пунктуацияны «тарихи қалыптасқан жазба текстің кодификациялық нормалары мен ережелері» ретінде де анықтайды. Мұсабекова «Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы» оқу құралында тыныс белгісі таңбасының алғашқы элементтері түркі тілдерінің бұрынғы ескерткіштерінде кездескенін және ол кездегі бар белгілер, көбінесе, тыныс белгісі қызметінен гөрі бір сөзді екінші сөзден айыру қызметін атқарғанын айтады. Бертін келе, қазақ тіліндегі алғашқы басылым «Дала уәлаяты» газетінде (1888-1902) 1894 жылдан бастап кейбір сөйлемдердің жігін ажыратуға әредік сызықша (–), әр түрлі жұлдызшалар (*) сияқты шартты таңбаларды қолданады [Мұсабекова, 1991, 6- б.]. Қазақ тілінің тыныс белгілері жөнінде жазылған еңбектерді хронологиялық жағынан жүйелеуде осы бағыттағы алғашқы еңбектердің бірі ретінде 1936 жылы жазылған «Қазақ сөйлемінде үтірдің жазылатын орындары» деп аталатын мақаласын көрсетеді. Бірақ қазақ тілінің дыбыс, сөз, сөйлем, сөйлеу жүйесімен бірге тыныс белгілері жүйесінің зерттелу тарихы әріден, қазақ тіл білімінің негізін салушы, ұлт ұстазы еңбектерінен бастау алатындығы қазіргі кезде анықталған. Ғалым 1925 жылы түзетіліп, толықтырылып, жаңа емлемен қайта басылған «Тілқұрал» деп аталатын 3-тілтанытқыш кітабында қазақ тіліндегі тыныс белгілерін жүйелеп, атау беріп, әр атауды ұлттық таныммен байланыста саралаған. Одан кейін 1928 жылы шыққан «Тіл жұмсар» еңбегінде ғалым мынандай пікір айтады: «Әріптен басқа жазуда қолданылатын белгілерге *бүгінге дейін анықтап белгілі ат қойылған жоқ* еді. Сүгіретке қарап біреу олай, біреу былай деп атайтын еді. Мұнда соларға ат қойылды. Мұндағы *ат тек сүгіретіне қарай емес, жұмсалатын орнына қарай қойылады*. Мәселен: **тыныстық (.), жапсарлық (,), қосарлық (=), тастарлық (–), дәлдеулік (« »), сұраулық (?), лептеулік (!)»** [Байтұрсынов, 1992, 337-б.]. Ғалым тыныс белгілеріне «*бүгінге дейін нақты ат қойылмағанына»* баса назар аударып, олардың әрқайсысына атау береді. Атау беруде әр белгінің сыртқы формасын ғана емес, қолданатын орнын, қызметін де негізге алады. Бұл мақалада ұсынған тыныс белгілері түрі, атауы, жұмсалымы және қызметі тұрғысынан сараланып, қазақ тілінің қазіргі қолданыстағы тыныс белгілерімен салыстырыла талданады. Қазақ тілінде қазіргі қолданыстағы тыныс белгілер саны – 10 [Сыздық, 2000, 107-116 б.]. «Тіл-құрал» еңбегінде 11 тыныс белгісін ұсынады [Байтұрсынов, 1992, 310-312 б.] (1-кесте). | TEXT | kaz |
211 | Кестедегі салыстырудан қазіргі тіл жүйесінде 20-ғасырдың 20-жылдары ұсынған тыныс белгі атауларының басым бөлігінің сол қалпында, өзгеріссіз қолданыста жүргенін байқаймыз. Ғалымның ұсынған *нүкте, қос нүкте, сұрау белгісі, леп белгісі, жақша, көп нүкте* тәрізді тыныс белгі атаулары еш өзгеріссіз қабылданса, «*үлкен сызықша» сызықша, «теріс үтір» үтір,* «*үтірлі ноқат» (нүкте) нүктелі үтір* түрінде тек құрамындағы анықтаушы сыңарын (*үлкен, теріс*) түсірумен немесе анықтаушы-анықталушы сыңарларының (*үтірлі нүкте – нүктелі үтір*) орнын ауыстырумен өзгешеленсе, *«қабат үтір» тырнақша* болып басқа сөзбен аталған. Ал тыныс белгі таңбалары еш өзгеріссіз қолданылған. ұсынған тыныс белгілерінің ішінде *кіші сызықша (тіркестіру белгісі)* «Анықтағышындағы» тыныс белгілер қатарында көрсетілмейді. *кіші сызықшаны «тіркестіру белгісі»* деген қосымша атаумен атап, оның қос сөздерде және сөздің бір жолға сыймай қалған бөлігін келесі жолға тасымалдауда қолданылатын белгі екендігін түсіндіреді. Ғалымның бұл тұжырымы «... белгісіздік-жалпылық және болжалдық мағынасындағы қос сөз, сан есімдер ... дефис арқылы жазылады» деген пікірінде дамытылады [Сыздық, 2000, 113-б.]. Сондықтан кіші сызықша орфографиялық таңба ретінде танылады. тыныс белгілеріне ат қоюда, ғалымның өз сөзімен айтсақ, олардың «жұмсалатын орнын», яғни белгілі бір мәтін ішіндегі атқаратын қызметін негізге алады. Кейбір тыныс белгілеріне берген жанама атаулары арқылы олардың қызметін айқындап береді. Мәселен, сызықшаны *«үлкен сызықша»* деп атап оған *«жұмақтау белгісі»,* қос нүктеге *«бәшелеу белгісі»,* жақшаға *«қамау белгісі»* деген қосымша атаулар береді. Сол сияқты *«ұлы тыныс» (нүкте), «орта тыныс» (нүктелі үтір), «кіші тыныс» (үтір)* атауларынан тыныс белгілерінің жұмсалу орны мен қызметі айқын көрінеді. Ғалым тыныс белгілерінің қызметі мен қолданатын орындарды олардың ережелерінде анықтайды [Байтұрсынұлы, 2013, 221-224 б.] (2 кесте). | TEXT | kaz |
212 | тыныс белгілерінің қолданылатын орындарын ережелердегі *«... орындарда келеді», «...қойылады»* сөздері арқылы нақтылап отырған. Тыныс белгілерінің қойылатын орындары ғалымның «Тіл жұмсар» кітабында да қарастырылады. Мәселен, **тыныстық** (.) – дауыстың тынатын жеріне қойылатын белгі. **Жапсарлық** (,) – дауыс тынбай, тек сөз арасы көбірек ашыла айтылатын жерге қойылатын белгі. **Қосарлық** (-) – екі сөзді қосу керек болған орында, бір сөздің екі бөлімін қосу керек болған орында немесе біріне-бірі жедел екі сөз қосарынан айтылатын орында, не болмаса бір сөздің өзі қайта-қайта жедел айтылатын орында қойылатын белгі. **Тастарлық** (–) – жазбай тасталған сөздің орнына қойылатын белгі. **Дәлдеулік** (« ») – бұлжытпай дәлдеп жазып көрсетерлік жерде қойылатын белгі [Байтұрсынұлы, 2013, 496- 497 б.]. Мұндағы назар аударатын нәрсе: «Тіл-құрал» мен «Тіл жұмсарда» кейбір тыныс белгілерінің түрліше аталуы. Мәселен, нүкте *«ұлы тыныс» - «тыныстық»*; үтір *«кіші тыныс» - «жапсарлық»;* кіші сызықша (дефис) *«тіркестіру белгісі» - «қосарлық»*; сызықша *«жұмақтау белгісі» – «тастарлық»;* тырнақша *«қабат үтір» – «дәлдеулік»*. «Тіл-құрал» мен «Тіл жұмсардағы» тыныс белгі атауларының әркелкі берілуін ғалым өзінің пікірінде былай түсіндіреді: «Тіл-құрал» қазақ тілі қандай құрал екендігін тұтас түрінде таныту үшін түрлі бөлшектерін, тетіктерін ұсағын ұсағынша, ірісін ірісінше жүйелі тұрған орнында алып көрсетіп танытады. «Тіл жұмсар» сол үлкен құралдың бөлшектерін, тетіктерін балаға шағындап, бөлек-бөлек ойыншық сияқты құрал жасап, соларды танытып, соларды жұмсату арқылы барып үлкен құралды танытады. Бұл айтылған «Тіл-құралдан» «Тіл жұмсардың» *негізгі басқалығы*, мұнан өзге де *бала шамасына шағындағандықтан туған басқалықтар бар.* Оларды мұнда түгендеудің қажеті жоқ, үйткені «Тіл жұмсармен» үйреткенде, әр қайсысы өзінің орны-орнында көрінбекші. Мұнда тек басты-бастыларын ғана көрсете өтсек болады» [Байтұрсынұлы, 2013, 496-б.]. «Тіл жұмсар», атынан да көрініп тұр, «сөйлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тәжірибесі арқылы танытатын» құрал. Басты мақсаты – «Тіл-құралдағы» білімді жаңа жолмен тәжірибе арқылы үйрету, баланың білімді өздігінен алуына ықпал ету. Сондықтан бұл еңбектегі «*басқалықтар»*, оның ішінде мақаланың зерттеу нысанына алынған тыныс белгі атауларындағы ерекшеліктер де осындай қажеттіліктен, баланың шамасына қарай шағындаудан туған. Жалпы алғанда, қазақ тіліндегі тыныс белгі атаулары, олардың қызметі мен қолданысы, пунктуация ережелерінің негізі алғаш зерттеулерінде қалыптасты. Ғалым тыныс белгілерін жазуда қолданатын әріптен басқа белгілер қатарында қарастырып, әрбір тыныс белгісінің таңбасы, қолданатын орны, сөйлем ішіндегі атқаратын қызметіне дейін нақтылап берді. ғылыми тұжырымдары, оның ішінде тыныс белгілері және оның ережелері де, қазіргі қазақ пунктуациясының ғылыми негізіне айналып отыр. Бұл зерттеуді және ғылым министрлігінің Ғылым комитеті қаржыландырады (№BR11765535 грант). | TEXT | kaz |
213 | Көрсетілген мысалдардан планиметрия есептерін шешуде қосымша салулар әдісін қолдану өте тиімді екенін көруге болады. Бұл мақала «Планиметрия курсында геометриялық есептерді шешуде қосымша салуларды қолдану» диссертациялық тақырыбымның бір бөлігі ретінде ғана жазылды. Болашақта осы диссетрациялық тақырыпты төмендегілер бойынша жан жақты зерттейтін боламын: 1) нақты қосымша салулардан мыналарды қарастыру: шеңбердің радиусы мен хордаларын жүргізу, көмекші үшбұрыштың орта сызығын жүргізу, үшбұрыштың медианын екі еселеу; | TEXT | kaz |
214 | Қазіргі уақытта математикамен кәсіби түрде немесе әуесқойлықпен айналысқанның барлығы Диофанттық теңдеу туралы, тіпті Диофанттық анализ туралы естіген болар. Соңғы 15- 20 жылдары өзінің алгебралық геометрияға жақындығына байланысты ол «сәнге» айналды. Сонымен қатар анықталмаған анализге атау берген Диофанттың өзі туралы, [1] антикалық заманның қызықты оқымыстыларының бірі туралы ештеңе айтылмаған. Оның еңбектері туралы тарихшылар өздерінің кері көзқарасына ие. Олардың көпшілігінің ойынша, Диофант қу, алайда жекелеген әдістерді пайдалана отырып, анықталмаған теңдеулерге ұқсайтын жекелеген есептерді шешумен айналысқан. Осы бағалар туралы біз дәлірек төменде айтатын боламыз. Математикада диофанттық теңдеулердің алар орны ерекше. Теңдеуді қолданып анықталмаған теңдеулердің және экономикалық есептердің шешімін табуға болады. Сонымен қатар Диофант есептерін қарапайым талдау көрсетіп отырғандай,ол анықталмаған теңдеулерді сандарда шешу мәселесін қойып қана қойған жоқ және де оларды шешудің кейбір жалпы әдістерін берді. Осы орайда айта кету керек, антикалық математикада жалпы әдістер ешқашан шешілетін есептерден бөлек «таза түрінде» сипатталмаған. Диофантпен де жағдай осыған ұқсап тұр. Виет пен Ферма үшін оның әдістері түсінікті болды және олар жаңа есептерді шешу үшін оларды пайдаланады. [1] Диофант идеяларының дамуы мен жұмыстарына дейін жалғасты. анализінің тарихы ерекше қызықты. Бұл мақалада анықталмаған бірінші ретті теңдеудің түбірлерін табудың әр түрлі тәсілдерін бірнеше мысалдар арқылы қарастырамыз. Диофант теңдеулері — бүтін немесе рационал шешімдері ізделетін коэффициенттері бүтін сандар болатын алгебралық теңдеулер немесе алгебралық теңдеулер жүйесі. Осындай теңдеулерді зерттеген ежелгі грек математигі Диофанттың (біздің заманымыздың III ғасыры) есімімен аталған. Бұл теңдеулердегі белгісіздердің саны теңдеулердің санынан артық, сондықтан оларды кейде анықталмаған теңдеулер деп те атайды. Ағылшын математигі (1629-1685) есімімен аталған диофант теңдеуінің шешімдері де шексіз көп болады. Диофант теңдеулері теориясының белгілі бір есебі "Ферма үлкен теоремасымен" байланысты. Үздіксіз бөлшектер теориясының ax by c түріндегі қарапайым анықталмаған теңдеулерін шешуде қолданылуын көрсетейік. Бұл теңдеулер анықталмаған теңдеулер болғандықтан, олардың шексіз көп шешімдері болуы мүмкін. a,b,c коэффициенттерін бүтін сандар деп есептесек, бұл теңдеулердің шешімдері деп бүтін шешімдерін ғана түсінеміз. Мұндағы a, b, c бүтін сандар. Енді бірінші ретті диофанттық теңдеулерге қатысты мысалдарды қарастырайық. *1-мысал.* 17*x* 25*y* 117 . [2] Бұл мысалды төмендегі алгоритм бойынша шешейік. Алгоритм: | TEXT | kaz |
215 | Егер *y* 4 болса, онда . 7 99 7 23 19 4 *x Z* Егер *y* 5 болса, онда . 7 118 7 23 19 5 *x Z* Егер *y* 6 болса, онда . 7 137 7 23 19 6 *x Z* Сонымен, бұл теңдеудің бүтін шешімі 6;1 жұбы. Онда жалпы шешім 1 7 . 6 19 *y k x k* болады. Бұл жұмыста біз бірінші ретті диофанттық теңдеулерді және оларды шешу жолдарын қарастырдық. Бұл мысалдардан диофанттық теңдеулерді шешу барысында осы тәсілдерді қолданудың тиімділігін байқауға болады. Негізінен анықталмаған теңдеулерді шешу математикадағы қатты қызықтыратын есептердің бірі болып саналады. Мұндай есептер олимпиадаларда кездесетіндіктен, оларды мектепте факультатив курсына енгізіп және диофанттық теңдеулерді шығарудың тиімді әдіс-тәсілдерін оқушыларға үйрету, 1-ден, балалардың интеллектуалды дамуына әсер етсе, 2-ден, олардың математикалық білімінің тереңдей түсуіне өз ықпалын тигізеді. | TEXT | kaz |
216 | «Адами капитал экономикалық дамудың негізгі факторы ретінде» халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының еңбектер жинағы. –Астана: 2022. -330б. Сборник трудов международной научно-практической конференции «Человеческий капитал как основной фактор экономического развития». – Астана: Евразийский национальный университет им., 2022. -330с. Works of the International scientific and practical conference «Human capital as the main factor of economic development». - Astana: , 2022. -330p. | TEXT | kaz |
217 | Қазақстанның солтүстік бөлігінде орналасқан. Облыс аумағы мемлекет аумағының 5,4% құрайды. Облыс 4 өңірмен – Қостанай, , Павлодар және Қарағанды облыстарымен шектеседі. Облыстың құрамына облыстық маңызы бар 3 қала (Көкшетау, Степногорск, Қосшы) және облыстық маңызы бар 17 аудан, 8 шағын қала (Ақкөл, Атбасар, Державинск, Ерейментау, Есіл, Макинск, Степняк, Щучинск), 590 ауылдық елді мекен кіреді [1]. Ақмола облысы Қазақстанның агроөнеркәсіптік өңірі болып табылады. Аймақтың экономикалық мамандануы – . Облыс экономикасында тауар айналымы мен көліктен басқа құлдырау байқалмады, бұл төтенше жағдай мен карантиндік шаралардың енгізілуіне, өңірлер арасындағы көлік қозғалысының шектелуіне байланысты болды. Бүгінгі таңда осы салалар бойынша жағдайдың біртіндеп жақсаруы байқалады. Тоқталып кететін болсақ, өнеркәсіп өндірісінің көлемі 6,6%-ға, %-ға, негізгі капиталға инвестициялар 26,3%-ға, құрылыс жұмыстары 22,3%-ға, тұрғын үйді пайдалануға беру 7,4%-ға өсті. Әлеуметтікэкономикалық дамудың көрсеткіштері бойынша мемлекеттің елеулі қолдауының, дағдарысқа қарсы қабылданған жоспардың және экономикалық өсуді қалпына келтіру жөніндегі жоспардың арқасында оң нәтижелерге қол жеткізілді. Облыс 2020 жылдың соңында ел бойынша көшбасшылар қатарында болды [2]. Ақмола облысында шағын және орта бизнесті қолдауға көп көңіл бөлінеді. Осы мақсатта өңірде «Бизнестің жол картасы-2025» және нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламалары табысты іске асырылуда. Қазіргі уақытта өңірде ШОК қарқынды дамуда, оны біз төменгі кестелерден көре аламыз. | TEXT | kaz |
218 | Кесте 1. Жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің саны, бірлік Кесте 1-ден жалпы жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің саны 2019 жылы 7,2%-ға, 2020 жылы 2,03%-ға артқанын көруге болады. облысы бойынша 2019 жылы 3,05%-ға, 2020 жылы 2,4%-ға артқанын байқаймыз. Оның ішінде, шағын кәсіпкерлік кәсіпорындары облыста 5,83%-ға, орта кәсіпкерлік кәсіпорындары 1,75%-ға, дара кәсіпкерлер 0,66%-ға, шаруа немесе фермер қожалықтары 8%-ға өскен. Ақмола облысының жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің алатын үлесіне келетін болсақ, ШОК субъектілері 3,43%-ын, шағын кәсіпкерлік кәсіпорындар 2,9%-ын, орта кәсіпкерлік кәсіпорындар 4,7%-ын, дара кәсіпкерлер 3,75%-ын, шаруа немесе фермер қожалықтар 2,8%-ын құрайды. Ақмола облысында жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің саны 2020 жылға 46 564 бірлікті құрады. ШОК құрылымында жеке кәсіпкерлер ең көп үлесті 69,2% (32 228 бірлік) алады, одан кейін шағын кәсіпкерліктің заңды тұлғалары 17,5% (8 152 бірлік) алады, орта кәсіпкерліктің заңды тұлғалары 0,3% (116 бірлік) алады, шаруа (фермер) қожалықтарының үлесіне 13% (6 068 бірлік) келеді. Сурет - 1. Ақмола облысының жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің 2020 жылғы құрылымы, бірлік Ескерту: [3] әдебиет негізінде автормен құрастырылған Кесте 2-ден ШОК жұмыспен қамтылғандар саны бойынша 2020 жылы 0,7%-ға артса, Ақмола облысы бойынша -0,12% азайғанын байқаймыз. Облыста тек орта кәсіпкерлік кәсіпорындары (2020 жылы 8,9%-ға артты) мен шаруа немесе фермер қожалықтары (2020 жылы 7,9%) оң нәтиже беріп отыр. Ал шағын кәсіпкерлік кәсіпорындары (2020 жылы -2,7%-ға азайды) мен дара кәсіпкерлер (2020 жылы -1,6%-ға азайды) теріс нәтижеге ие. | TEXT | kaz |
219 | Ескерту: [3] әдебиет негізінде автормен құрастырылған Ақмола облысының ШОК барлық субъектілерінің өнім шығарылымының алатын үлесіне келетін болсақ, ШОК субъектілері 2,8%-ын, шағын кәсіпкерлік кәсіпорындар 2,3%-ын, орта кәсіпкерлік кәсіпорындар 3,7%-ын, дара кәсіпкерлер 4,3%-ын, шаруа немесе фермер қожалықтар 5%-ын құрайды. | TEXT | kaz |
220 | Кесте 3. ШОК барлық субъектілерінің өнім шығарылымы, млн. теңге Ескерту: [3] әдебиет негізінде автормен құрастырылған Кесте 3-тен ШОК барлық субъектілерінің өнім шығарылымы бойынша 3,8%-ға артқанын көреміз. облысы бойынша 15,5%-ға өсті. Шағын кәсіпкерлік кәсіпорындары бойынша 2%-ға артса, Ақмола облысы бойынша -1,4%-ға төмендеген. Орта кәсіпкерлік кәсіпорындары бойынша 9%-ға, Ақмола облысы бойынша 53,7%-ға өскен. Сол сияқты, шаруа немесе фермер қожалықтары бойынша 26,5%-ға, Ақмола облысы бойынша 98%-ға артқанын көре аламыз. Бірақ, дара кәсіпкерлер бойынша -9,1%-ға азайып отырса, Ақмола облысы бойынша 1,9% ға өскен. Жалпы, Ақмола облысында ШОК қарқынды дамуда және негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің оң динамикасы сақталуда. Жыл бойы облыс өнеркәсіптік және әлеуметтік инфрақұрылым құру бойынша негізгі жобаларды іске асырды. Мысалы, «Қарапайым заттар экономикасы» портфелі 31,1 млрд теңгеге өңдеу өнеркәсібінің, АӨК пен қызмет көрсету саласының 217 жобасынан тұрады. 28,3 млрд теңгеге 211 жоба мақұлданды (оның ішінде 2021 жылдың басынан бастап 198,1 млн теңгеге 14 жоба), оның ішінде 26,5 млрд теңгеге 209 жоба қаржыландырылды. Өңдеу өнеркәсібінде 12,7 млрд теңгеге 23 жоба, . 1 300-ден астам жұмыс орнын құру жоспарлануда. Бизнеспен бірге жаңа жобаларды іске асыру пысықталуда. Бүгінгі таңда жобалық кеңсенің жұмысында 2,8 млрд теңгеге 6 жоба, оның ішінде банктердің қарауында 1,7 млрд теңгеге 3 жоба бар. Аграрлық несие корпорациясының бағдарламасына енгізуді ескере отырып, . Қорытындылай келе, елдегі күрделі эпидемиологиялық ахуалға қарамастан, Ақмола облысының негізгі экономикалық көрсеткіштері ағымдағы жылдың қорытындылары бойынша оң динамиканы көрсетіп отыр. Сонымен қатар, аймақ ел бойынша көшбасшылардың қатарында. Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған мемлекеттік бағдарламаларын табысты іске асырудың арқасында өңірде өндірілетін отандық тауарлардың көлемі ұлғайды, олардың ассортименті кеңейді. Еліміздің тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ету жеке кәсіпкерліктің, бірінші кезекте, шағын және орта кәсіпкерліктің жай-күйі мен даму деңгейіне байланысты екенін барлығымыз білеміз. Бұл жаңа жұмыс орындарын құруға, бәсекеге қабілетті тауарлар өндірісінің ауқымы мен көлемін кеңейтуге мүмкіндік береді. | TEXT | kaz |
221 | «Қазақтелеком» АҚ – Қазақстанның ең ірі телекоммуникациялық компаниясы, ұлттық байланыс операторы мәртебесіне ие. Қазақстандағы тіркелген телефонияның ірі операторы, сондай-ақ ұлттық деректерді беру желісінің ірі операторларының бірі болып табылады. «Қазақтелеком» АҚ 1994 жылдың 17 маусымында құрылды. Жоғары жылдамдықты интернет, сандық теледидар, ұялы байланыс, жергілікті және халықаралық телефон байланысы және т. б. қызметтерін ұсынады. 2000 жылдардың ортасынан бастап «Қазақтелеком» АҚ еліміздің ең табысты кәсіпорындарының рейтингінде ондаған миллиард теңге жылдық айналымы бойынша жоғары лауазымдарға ие болды. «Қазақтелеком» АҚ Қазақстанның ірі қалаларын деректерді берудің жоғары жылдамдығымен цифрлық ағынмен байланыстыратын көлік талшықтыоптикалық сақинасы болып табылатын Ұлттық ақпараттық магистральға ие. [1] «Қазақтелеком» ұлттық акционерлік компаниясы «Қазақтелеком» ұлттық акционерлік компаниясын құру туралы Кабинетінің 1994 жылғы 17 маусымдағы № 666 қаулысына сәйкес Мемлекеттік кәсіпорындардың, акционерлік қоғамдардың және телекоммуникация ұйымдарының (ҚР Байланыс министрлігіне тиесілі) мүлкін қызметтердің кең ауқымын ұсынатын ұлттық ауқымдағы құрылатын акционерлік қоғамның жарғылық қорына беру жолымен құрылды республиканың бүкіл аумағындағы байланыстар. «Қазақтелеком» АҚ Қазақстанның ірі қалаларын деректерді берудің жоғары жылдамдығымен цифрлық ағынмен байланыстыратын көлік талшықтыоптикалық сақинасы болып табылатын Ұлттық ақпараттық магистральға ие. 2017 жылдың қорытындысы бойынша компания 1,7 млн абонентке қызмет көрсетеді. [2] «Қазақтелеком» АҚ ақша қаражаттары мен баламаларының соңғы үш жылдағы көрсеткіштері осы кестеде бейнеленген. Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары 2019 жылы 67 миллиард теңгеден асқан, ал 2020 жылы бұл көрсеткіш 16 миллион теңгеге өскен, ал 2021 жылы 97 миллиард теңгені көрсетті (1 кесте). 1 кесте. Ақша қаражаттары және олардың баламалары, (млн. теңге) | TEXT | kaz |
222 | Бұл сенімді тенденция 2020 жылы әлемдік пандемия әсерінен интернет және талшықты оптикалық сымдарға сұраныстың артуынан пайда болды. Кестедегі келесі көрсеткіш – кассадағы ақша қаражаттары болып табылады. Қаржылық есептілік компания кассасында 2019 жылы жуық шамамен 35 миллиард теңге болғанын көрсетеді. Бұл көрсеткіш келесі жылы 32%-ға артып, 46 миллиард теңгені құрады да, ағымдағы жылдың соңына қарай кассадағы ақша азая бастады. Осылайша, 2021 жылы ақша 31 миллиард теңгеге азайып, небәрі 14 миллиард теңге ғана болды. Кестедегі мәлімет ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары көбейгенімен, кассадағы ақша көлемінің азайғандығын көрсетеді. Күтілетін кредиттік залалдарға арналған резерв соңғы үш жылда теріс шамалы мәндерді көрсетті. Жалпы, ақша қаражаттары және олардың баламаларының барлық сомасы 2019 жылы 71 миллиард 300 миллион теңгені көрсетіп, күшті қарқынмен өсті де, 2021 жылы 167 миллиард теңгені құрады. «Қазақтелеком» АҚ өз ақша қаражаттарын 17 ІІ-ші деңгейлік банктерде сақтайды. Компанияның жылдан жылға ақша айналымы өскен сайын, таза табысы да қарқынды артып отырды. Бұл өз кезегінде банкте сақтайтын ақша көлемін да арттырды. Оның ішінде, «» АҚ жуық шамамен 50 миллиард теңгемен көш бастап тұр. Бұл цифр келесі жылы 57%ға артып, 78 миллиард теңгені құрады. Ал 2021 жылы 4%-ға кеміп, банкте ақша қаражаттары 74 миллиард теңге болды. Екінші орында «Altyn Bank» акционерлік қоғамы жайғасты. Бірақ бұл банкке жылда жылға сұраныс азая берді де, период басындағы 5 миллиард ақша келесі 2жыл ішінде 772 миллион теңгеге күрт қысқарды. Дәл осындай жағдай «» АҚ мен де қайталанды. Жыл басында 3 миллиард теңге болды, ал 2021 жылы бұл көрсеткіш небәрі 174 миллион теңгені құрады (2 кесте). | TEXT | kaz |
223 | «Қазақтелеком» АҚ «» АҚдағы депозитіндегі ақша сомасы 2019 жылы 376 мың ғана теңгені құраса, бұл көрсеткіш 2021 жылы 34 миллион теңгені көрсетті. Компанияның екінші сенімді серіктес банкі – «Altyn Bank» АҚдағы депозиттегі ақша 3 миллион теңгеден басталып, 2 жыл ішінде 20 миллион теңгеге өсті. Соңғы жылдан бастап, компания «Сбербанк» АҚ мен « Bank» АҚ сұранысты арттырды және жыл қорытындысы бойынша бұл банктерде компанияның жуық шамамен 15 миллион теңгесі жатыр (1 сурет). 1 сурет. «Қазақтелеком» АҚ депозиттік шоттарындағы қалдық сомасы (мың, теңге) 4 Кестедегі мәлімет «» АҚ бойынша ауытқудың тек оң шамаларын көрсетеді, өйткені компания жылдан жылға бұл банктегі депозитіндегі ақшаны көбейтіп отырған. Мысалы, 2020 жылғы өсіңкілік 310%ды құраса, бұл көрсеткіш 2021 жылы 2152%ға артқан. Дәл осындай прогресс «Altyn Bank» АҚда да байқалады. Тек «» банкінде ғана регресс бар, депозиттегі ақша қаражаттары жыл соңында азайды. 4 кесте. «Қазақтелеком» АҚ депозиттік шоттарындағы қалдық сомасының ауытқуы (млн, теңге) | TEXT | kaz |
224 | «Қазақтелеком» АҚ шетелдік ақшалай операцияларды негізгі үш валютада жүргізеді. Кестеде осы валюталардың үш жылғы өзгеріс динамикасы бейнеленген. Шоғырландыру кезінде шетелдік бөлімшелердің активтері мен міндеттемелері есепті күні қолданылып жүрген бағам бойынша теңгемен қайта есептеледі, ал мұндай бөлімшелердің жиынтық табысы туралы шоғырландырылған есептің баптары мәмілелер жасалған кезде қолданылып жүрген бағам бойынша қайта есептеледі. Курстық айырмашылық мұндай қайта есептеу басқа жиынтық табыстың құрамында танылады. Келесі кестеде теңгеге қатысты шетел валюталарының бағамдары көрсетілген: 5 кесте. «Қазақтелеком» АҚ операциялар жүргізетін шетел валюталары | TEXT | kaz |
225 | Осы кестедегі ақпараттарды негізге ала отырып, ғылыми жұмыстың авторы төмендегідей кеңестерді ұсынады: Біріншіден, кестедегі ақпаратқа қарап АҚШ валютасының теңгеге қатысты бағамы күрт өскенін көруге болады. Осылайша, доллардағы депозиттер тиімдірек болатыны анықталды. Ал егер бір жыл ішінде доллар тұрақты болса, онда ең жоғары табыс теңгемен депозиттер келеді. Екіншіден, кәсіпорынның ақша ағындарын оңтайландыру негізінде оның ерекшелігін ескере отырып, кәсіпорын қаражатын ұтымды пайдалану жоспарларының жүйесін құрып, олардың орындалуын бақылаудың тиісті жүйесі енгізу. Өйткені, кәсіпорынның ақша ағындарын оңтайландырудың түпкі мақсаты кәсіпорынның таза ақша ағынын барынша арттыру болып табылады, бұл оның өзін-өзі қаржыландыру деңгейін арттырады және сыртқы қаржыландыру көздеріне тәуелділікті азайтады. Қорытындылай келе, «Қазақтелеком» АҚ ақша қаражаттары мен оның баламаларының соңғы үш жылда қарқынды өсуінебүкіл әлемде орын алған 2019 жылғы эпидемиялық жағдай өз әсерін тигізді. Ол қоғамның барлық дерлік саласына жақсы және жаман әсерін тигізді. ғана емес, жалпы әлемде дәстүрлі білім беру уақытша тоқтап, онлайн білім беру пайда болды да, екі жыл ішінде әлемді және қоғам мен білім беру жүйесін өте қатты өзгертті. Соның нәтижесінде, жылдам ұялы байланыс телефондары, мобильді ғаламтор мен сандық электрондық құрылғыларға сұраныс 2 есе өсті. Бұл өз кезегінде компанияның айналымын өсірсе, айналым ақша қаражаттарын арттырды. Сондай-ақ, 2020 жылы елімізде «» [3] ұлттық жобасының аясында «Қазақтелеком» АҚ «Транстелеком» АҚ- мен бірлесе отырып, ҚР шалғай ауылды елді-мекендеріне жоғары байланысты талшықты-оптикалық желілерді жасады. Соның негізінде ҚРда ұялы байланыспен қамтамасыз ету деңгейі 81%ды құрап, бүкіл әлемде 45-інші орынға ие болды. | TEXT | kaz |
226 | Қазіргі таңда, сандық технологиялар өмірідің қай бағытында болмасын үлкен белсенділікпен қолданылып келеді: экономика, ғылыми салалар, қаржы саласы, т.б. Аталған салаларда, сандық ресурстардың қарқындылығы артуда, Атап айтқанда, білім саласы сандық жүйені қолданудың ең белсенді саласы деп айтуға болады. Осыған сәйкес, сандық технологиялар арқылы оқу – жаңа әдіс-тәсілдерді қажет етеді және ақпарат қабылдау үшін жаңа стандарттарды қалыптастырады. Сандық жүйе біздің білім алу жүйемізге де зор әсерін тигізді. Сандық құрылғыларды (компьютер, гаджет, смартфондар, т.б) қолдану отырып оқу кезінде, біз өзімізге керекті ақпартты ғана алу мақсатында жәй ғана шолу жасап өтеміз. Мобильді құрылғылардың көмегімен, типографиялық парақтардың құрылымын өзгертуге болады. Ақпаратқа бір қарағаннан, біздің көзіміз ең әуелі тақырыптар мен тақырыпшаларға немесе қарамен жазылған кілтсөздерге түседі. Ал журналды немесе баспа кітаптарын оқығанда басым белсенділікті автор мен мәтін бола отырып, оқырман пассивті болады. Осы жаңа кезең ақпаратты қабылдаудың жаңа қағидалары мен жолдарын ұсына отырып, баспа кітаптарды оқу және ой түю үшін біршама қиындықтар әкелді. Оның себебі, оқырмандар үшін көп көлемді ақпаратты оқу қиынға соғады. Жаңа сандық кезең осы проблеманың шешімін табу бағытында жұмыс жасады. Ақпаратты белгілі бір көлемде немесе деңгейде меңгеру мүмкінідігі енгізілді. Экраннан оқу қабылдауды бәсеңдетеді. Қағаздан немесе кітаптан оқығанда біздің көру қабілетіміз бен миымызға тиетін әсер едәуір төмен. Сандық құрылғылардан оқығанда ми шиеленісуі орын алады. Интернеттегі «жеңіл» мәтіндерді оқу (үстірт оқу) біздің миымызға кері әсерін тигізеді және аналитикалық қабілеттер мен логикалық ойлау қабілеттерінің дамуын тежейді. Әр оқырман өзінің жеке веб-мәтінін құрастырады және автордың презентациясында электронды мәтіннің түпнұсқасын қабылдамайды; оқырман ғаламторда қол жетімді көптеген басқа электрондық беттерден және электрондық мәтіндерден өзіне қажетті ақпарат құрылымын жасайды, тек сілтемелерді басу және жаңа ақпаратты іздеу өажеттігі туады. Стратегия – бұл белгілі бір мақсатқа қызмет ететін ақпаратты алу, сақтау және пайдалану тәсілдерінің бірі. Оқушылардың оқу мақсаты туралы хабардарлығын қалыптастыру және оқу стратегиясын (оқу стратегиясы) таңдау оқуға үйретудің маңызды компоненттері болып табылады. Жоғарыда айтыла кеткен оқудың үш іргелі стартегиясы ақпартты алудың ғана емес, сонымен қатар, оны қорытудың және қолданудың тиімді тәсілі ретінде қолданылып келеді. Мәтінді оқудың және қорытудың және стратегиялардың қағидаларына тоқтала кететін болсақ: | TEXT | kaz |
227 | Мұндай оқу процесінде оқырман назары тірек сөздерге немесе сөз тіркестеріне аударылады. Скиммингтік оқу өмірдің кәсіби және тұрмыстық саласында кітаптарды оқуда қолданылады (тақырыптарды, тақырыпшаларды қарау) және т.с.с. Оқудың бұл түрі оқудың жоғары деңгейінің қалыптасуын, болжау қабілетінің дамуын, оқудың жоғары жылдамдығын қамтиды. Мектеп жағдайында оқудың бұл түрі кіріспе мен оқуды оқудың алдын-ала сатысы ретінде, сондай-ақ қысқа прагматикалық мәтіндерден қажетті ақпаратты шығару мақсатында қолданылады. Скиммингті оқуға үйрету үшін келесі типтегі тапсырмаларды орындауға болады • тақырып (иллюстрация) негізінде мәтіннің тақырыбы мен мазмұны туралы болжам жасау; •тақырыптың доминантты сөзіне сүйене отырып, мәтіннің кілт сөздері және мәтін тиесілі білім саласы туралы болжам жасау; • кілт сөздер мен сигналдарды іздеу арқылы тестте қажетті ақпаратты таңдау; • алынған ақпаратты қорыту, оны өзектілігі мен пайдалану перспективалары тұрғысынан бағалау; • мәтіннің сыртқы құрылымы, баспа дизайнының ерекшеліктері бойынша мәтіннің түрін (сипатын) анықтайды (жарнама, хабарландыру, ауа райы туралы болжамдар, теледидар бағдарламалары және т.б.). | TEXT | kaz |
228 | Зерттеушілер баспа құралдарын оқудың және сандық мазмұнды оқудың айырмашылығы мен өзара әрекеттестігін анықтады, нәтижесінде студенттер желіде оқу барысында аз түсінетіндіктерін көрсетті. Бірақ бұл жетіспеушіліктерді сандық мазмұнға тән оқыту стратегиялары арқылы қалпына келтіруге болатындығын білу үшін қалыптасқан деректер жеткіліксіз. Баспадан оқуды қалайтындар парақтарды айналдыру, шеттеріне жазу мүмкіндігі туралы және парақтың қай жерде орналасқандығына байланысты көріністі есте сақтауы туралы айтады. Бұл көбінесе деңгейлік тәжірибе және оның нақты тәсілдерімен байланысады. Сәйкесінше, сандық оқу цифрлық құрылғылардың көмегімен, яғни, тегіс экранда орын алады және байланысты мазмұнға сілтеме жасау мүмкіндігі тәжірибені сызықтық оқудан гөрі сананың ағынына ұқсайды. Цифрлы оқығанда зейінді ұстау үшін өзін-өзі бақылауды қажет етеді, бұл көптеген оқушылар үшін ғаламторды жылдам шарлау үшін қиындық туғызды. «Бұл таңғажайып нәрсе, бірақ сонымен бірге көптеген мәсеклелерді тудырады», – деді [4]. Балаларды кез-келген форматта терең оқуға баулудың кілті – оларды мәтінмен мағыналы түрде байланыстыру. Цифрлық кеңістікте бұл айналма жолды бұзу, қысқа чаттар жазу және интернеттің қоян ұясына түсіп кету дегенді білдіреді. Бұл балаларға күрделі мәтінді бөлудің, негізгі идеяларды табудың, оларды жүйелеудің және қорғаудың тәсілдерін үйрету үшін қажет. Осы дағдыларды сабақта қолдану көп уақытты қажет етеді, бірақ сонымен қатар цифрлы оқудың жақсы дағдыларын қалыптастырады. | TEXT | kaz |
229 | Дамып келе жатқан нарық пен дамушы елдерде цифрлық төлем қызметтері 2019 жылғы 1,2 трлн доллардан 2021 жылы 1,5 трлн долларға дейін өсті. Сол сияқты, мобильді төлемдер 2020 жылмен салыстырғанда 2021 жылы 50%- ға өсті. Нарықтық экономикасы дамып келе жатқан елдерде және дамушы елдерде цифрлық және мобильді төлемдердің құны өсіп қана қоймай, пайдаланушылар саны да өсті, мысалы, мобильді төлемдерді пайдаланушылар саны 2020 жылғы 3,3 млрд-тан 2021 жылы 4 млрд-қа дейін өсті, бұл халықтың шамамен 64% - ын құрайды. Осылайша, жоғарыда келтірілген мәліметтерден қаржылық қызметтер саласындағы технологиялық прогресс қаржылық қызметтерге қол жетімділікті кеңейтуге әкеледі деп қорытынды жасауға болады. Бірақ тиісті инфрақұрылымның болмауы және ресурстардың жетіспеушілігі дамушы елдер үшін көлеңкелі экономиканы тудырады. Көлеңкелі экономика параллель экономиканың немесе бейресми экономиканың өсуін білдіреді. Бұған заңсыз іскерлік операциялар ғана емес, сонымен қатар елдің ресми салық шеңберіне жатпайтын заңды қызмет кіреді. Бейресми экономика елдің салық салынатын табысын төмендетеді және ұзақ мерзімді перспективада экономикалық дамуды тежейді. Дамушы елдер арасындағы көлеңкелі экономиканың үлесі 30%-дан асады. Банктік қызметтерге қолжетімділіктің болмауы көлеңкелі экономиканың негізгі айқындаушы факторы болып табылады. Бүкіл әлемде халықтың шамамен 70%-ы өздерінің қаржылық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін банктік қызметтерге қол жеткізе алмайды, ал дамушы елдерде бұл көрсеткіш 50%-ды құрайды. Алайда, осы шиеленісті жағдайда цифрлық қаржының өсуі қаржылық қызметтерге қол жетімділікті кеңейтуге және дамушы елдердегі көлеңкелі экономиканың өсуін шектеуге жалғыз үміт болып табылады [1]. Қазіргі уақытта ҚР-да көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкілетті органдардың міндеттерін айқындайтын заңнамалық база құрылды. "Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы" белсенді қолданылады. Үкіметтің, Ұлттық экономика және Қаржы министрліктерінің, , , СІМ мен ІІМ-нің және басқа да мүдделі ведомстволардың көлеңкелі айналымды оқшаулауға бағытталған 30-дан астам нормативтік-құқықтық актілері шығарылды. ҚР Қаржы министрі «Көлеңкелі экономиканы Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының елдеріндегі деңгейге төмендету – негізгі басымды міндет» екендігін айтты. Қазақстанда бюджетті тұрақты кіріс көздерін қамтуға мүмкіндік беретін салықтық – кедендік әкімшілендіруді цифрландыру бойынша қарқынды жұмыстар жүргізілуде. 2020 жылы бюджетке қосымша кірістер 700 млрд. теңгеден астам қаражат түскен, 2017-2020 жылдарындағы көлеңкелі экономиканың төмендеуі бюджетке қосымша 2 трлн.теңге көлемінде кіріс әкелген. 2021 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпыға бірдей салық декларациясының бірінші кезеңі басталды, мақсаты - жеке тұлғалардың кірістерін, мүлкін бақылаудың тиімді жүйесін құру. Қазақстанда жалпыға бірдей декларациялау жемқорлықты азайтып, бюджетке қосымша түсімдерді қамтамасыз етеді, декларациялау мемлекеттік қызметшілер үшін кезең – кезеңімен жүзеге асырылып, кейіннен барлық азаматтар үшін декларациялауға көшіріледі [2]. «Көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимыл жөніндегі іс-шаралардың 2021-2023 жылдарға арналған кешенді жоспарын бекіту туралы» 2021 жылғы 21 қыркүйегіндегі № 644 қаулысы бойынша 2019-2020 жылдары көлеңкелі экономика ЖІӨ-гі үлес салмағын 23,69%-дан 20,23 %-ға дейін төмендеткен. Көлеңкелі транзакциялармен күресте негізгі құралға айналған Өнімді қадағалаудың Ұлттық жүйесі құрылды. «Астана-1» және «ЭШФ» ақпараттық жүйелері енгізіліп, 99% салық және 100% кедендік декларация қашықтан тапсырылады. «E – терезе» АЖ 13 ақпараттық жүйені біріктірген. Қызметтерді алу 30 күннен 5 күнге дейін қысқартылды. 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық көрсеткіштер картасына сәйкес экономикадағы көлеңкелі айналымның деңгейі ЖІӨ-ге шаққанда 2021 жылы 21,5 %-дан, 2022 жылы 19,9 %-дан, 2023 жылы 18,2 %-дан аспайды деп болжанған. 2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 қаулысымен бекітілген "" мемлекеттік бағдарламасы іске асырылуда, оның индикаторларының бірі көлеңкелі экономиканың үлесін әлемнің ТОП-30 елімен салыстырылатын деңгейге дейін төмендету болып табылады[3]. Көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимылды ұйымдастыру жүйесі де жетілдірілуде. Көлеңкелі экономикаға қарсы іс-қимылды күшейту мақсатында Қаржы мониторингі комитеті мен экономикалық тергеу қызметі біріктірілді, олар реттеушілік, іске асыру және бақылау-қадағалау функциялары құзыретімен қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимылда бірыңғай мемлекеттік саясатты іске асырады. Статистика комитетінің деректеріне сәйкес ҚР-дағы жалпы ішкі өнімдегі қадағаланбайтын экономиканың үлесі көрінеді (сурет 1). Сурет 1 – көлеңкелі экономика деңгейі, % Ескерту: Автормен құрастырылған, дерек көзі [3]. 1 суретте қабылданған шаралар оң нәтижені көрсетіп жатыр. Статистикалық деректерге сәйкес Қазақстанда көлеңкелі экономиканың үлесі жыл сайын азайып келеді. Мәселен, 2015 жылдың қорытындысы бойынша көлеңкелі экономика деңгейі 27,5% мөлшерінде тіркелді, ал 2017 жылы 25,1%-ды, 2018 жылы 27% - ды, 2019 жылы 23,69% -ды және 2020 жылы 20,23% ды құрады. Келтірілген деректер экономиканың өсуіне әсер ететін ықтимал қауіптердің және экономикалық және өндірістік қызметтің көлеңкесіне түсудің елеулі көлемінің бар екендігін көрсетеді. Цифрлы қаржы көлеңкелі экономиканы қаржылық қол жетімділік арқылы басқаруға көмектесе алады, бірақ кейбір соңғы зерттеулерде цифрлы қаржы жүйелі тәуекелге байланысты қаржы секторының тұрақсыздығына ықпал етуі мүмкін деп аталып өтті. Сандық төлемдер мен сандық платформаларды шамадан тыс пайдалану этикалық емес әрекеттерді күшейтіп, қаржы секторындағы тұрақсыздықты тудыруы мүмкін. Көлеңкелі экономика салық салынатын кірісті азайтады, сонымен қатар қаржылық қол жетімділік процесіне кедергі келтіреді. Тұрақсыз саяси орта жұмыссыздыққа, өнімділіктің төмендеуіне және сәйкесінше бейресми экономиканың өсуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, Халықаралық валюта қорының жаһандық қаржылық тұрақтылығы туралы баяндамада дамушы елдерде олардың банк секторының үлкен өсуі байқалады, бұл көлеңкелі экономиканың қысқаруын білдіреді. Цифрлық қаржы қаржылық қызметтерге қол жетімділікті кеңейтуге ықпал етеді, бұл өз кезегінде көлеңкелі экономиканы басқаруға көмектесетіндіктен, көлеңкелі экономика мен цифрлы қаржы арасында кейбір қатынастар орнатуға болады. Техникалық прогрестің ықпалынан қаржы секторындағы жаһандану қаржы секторының дамуына және экономикалық өсуге оң әсерін тигізіп қана қоймай, теріс салдарларды тудырды. Шекаралық шектеусіз интеграцияланған қаржылық қызметтердің эволюциясы қаржы секторының тұрақсыздығын тудырды. Жаһандану және өзара байланыстылық қаржы секторының тұрақсыздығын бір елден екінші елге ауыстыруға көмектеседі. Бір жағынан, қаржы секторын дамытуға ықпал ететін цифрлық қаржы жүйелі тәуекелдердің пайда болуы үшін мүмкіндіктер жасайды. Цифрлық қаржы қаржылық интеграция процесін тездетуге көмектеседі, бірақ олар кейбір қауіптермен де байланысты. Мысалы, несиенің оңай қол жетімділігі проблемалық несиелердің көбеюіне ықпал етеді, ал FinTech-ті шамадан тыс пайдалану деректерді ұрлау, төлем жүйелеріндегі ақаулар және т. б. сияқты сандық тәуекелдерді арттырады. Уақтылы және қатаң реттеу тетіктерінің болмауы, әсіресе дамушы елдерде, жүйелі тәуекелді күшейтеді. Экономикасы дамып келе жатқан елдерде мобильді ақшамен және банкоматтармен операцияларды шамадан тыс пайдалану проблемалық несиелер үлесінің және банктік несиелердің депозиттерге қатынасының артуы қаржы секторының тұрақсыздығына алып келеді. Мобильді және интернет-транзакцияларды кеңінен қолдану адамдардың шығындарын арттырады. Шығындар қажеттілігін қанағаттандыру үшін жеке тұлғалар банк несиелеріне жүгінеді. Несиенің шамадан тыс қол жетімділігі дамушы елдердегі проблемалық несиелер портфеліне қысым жасайды. Алайда, оң жағынан қарастырсақ, цифрландырудың қаржы секторының тұрақсыздығына әсері шамалы, өйткені басқа детерминанттар қаржы секторының тұрақсыздығына тым көп ықпал етеді. Жақсы және жетілдірілген технологиялық инфрақұрылым белгілі бір дәрежеде қаржылық алаяқтықты бақылауға көмектеседі. Осылайша, осы фактілерге сүйене отырып, цифрландыру бастапқыда қаржы секторының тұрақсыздығына ықпал етсе де, ұзақ мерзімді перспективада дамушы елдер арасында қаржылық технологиялар саласындағы инновациялар мен технологияларды жақсартуға негізделген қаржы секторының неғұрлым тұрақты ортасын қалыптастыруға болады деп қорытынды жасай аламыз [4]. Қорытындылай келе, қаржылық технологиялар саласындағы банктік реттеу мен инновацияға бірнеше әсер етеді. Біріншіден, Директивті органдар дамушы елдердегі банктік қызметтерді цифрландыруды ынталандыруы керек. Дамушы елдер дамыған елдермен бәсекеге түсу үшін тиісті ресурстар мен кірісті қажет етеді, ал Цифрландыру бұл ресурстарды инклюзивті өсу мен бейресми экономиканы қысқарту арқылы пайдалануға көмектеседі. Екіншіден, дамушы елдер қауіпсіз және тұрақты цифрлық инфрақұрылымды құруға көбірек қаражат салуы керек, өйткені тұрақсыз және қауіпті цифрлық платформалар қаржылық тәуекелдер мен алаяқтықты арттырады. Директивалық органдар қаржылық технологиялар саласындағы инновациялар есебінен проблемалық кредиттерді қысқарту мүмкіндігін де қарастыруы тиіс. Жұмыс істемейтін кредиттер мен қаржылық тәуекелдерді бақылау үшін реттеу мен қадағалаудың мықты жүйесі талап етіледі. Директивті органдар жеке тұлғаларға, бизнеске және . | TEXT | kaz |
230 | Қазақстан мен БАӘ ғарыш саласындағы ынтымақтастықты нығайтуда. , Ресей және БАӘ ғарыш саласындағы ынтымақтастық туралы келіссөздер өтті. Бұл жоба 2025 жылға дейін іске асырылады, ағымдағы жылы "Бәйтерек" жобасының техникалық және экономикалық негіздемесін әзірлеу басталады және қорғау жүргізілетін болады. Жобаны іске асыруды қаржыландыру келесі жылдан басталуы тиіс, 2025 жылы осы жоба шеңберінде алғашқы іске қосуды жүзеге асыру көзделіп отыр. Қорыта келгенде бұлекі ел арасындағы қарым-қатынастар қай салада алып қарасақ та қарыштап дамып келеді кестеге қарайтын болсақ, елдер арасындағы қатынастың өзекті дамуын экономикалық бағытта көре аламыз. Бірнеше жылдан соң бұл екі мемлекет арасындағы қатынас одан әрі қарыштап дамитынын көруге болады. | TEXT | kaz |
231 | Қытай мен қарым-қатынасы - екі әлеуетті держава арасындағы қатынастар. Жалпы, қытай-еуропалық қатынастарды қазіргі кезде Қытай мен ЕО арасында айтарлықтай қақтығыстар болмағандықтан салыстырмалы түрде бейбіт деп сипаттауға болады. Қытай мен ЕО арасындағы бұл байланыс қалай жалғанды? Алдымен осыған тоқталсақ. 1975 жылғы мамырда -президенті болып, пен Қытай арасындағы байланыстарды кеңейту және институционалдау туралы келіссөз өткізді. Сол жылдың 16 қыркүйегінде ЕЭК пен ҚХР дипломатиялық қатынастар орнату туралы келісімге қол қойды. ЕО мен Қытай арасындағы қатынастар орнағаннан кейінгі алғашқы жылдары қатынастар өте жоғары қарқынмен дамымады. Алайда, Қытай ол кезде «мәдени революцияның» ауыр және қайғылы зардаптарынан әлі толықтай қалпына келе алмаған және 1978 жылы желтоқсанда ҚКП ОК Сяопин жариялаған экономикалық реформалар кезеңіне әлі енген жоқ еді. Бұл бастаманың нығаюына себеп Қытайлардың кеңестік келіспеушіліктер жағдайында ҚХР-дың Батысқа қатысты саясатының тараптардың кең байланыстар орнатуға деген ұмтылысында болды. мен ЕО арасындағы қатынастар әлемдік саясат пен Еуразия үшін аса маңызды болған жоқ. Себебі, ЕО ол кезде тек экономикалық ұйым болатын. Сол кездегі әлемнің КСРО-мен қарым-қатынасыжақсы болмаса да, сыртқы саясатын толығымен тәуелсіз жүргізетін Қытай ЕО-мен салыстырмалы түрде бейбіт қарым-қатынасты сақтауға тырысты. Қытай мен ЕО арасындағы кейінгі маңызыды дата – 1989 жыл. 1989 жылы сәуірде Бейжіңде «студенттік толқулар» басталды, оның мақсаты келесі «түсті революцияны» өткізу болды. Алайда, наразылық білдірушілердің бәрі таратылды және бұл Батыста наразылық тудырды. Нәтижесінде 1989 жылы маусымда ЕО Қытаймен қарым-қатынасты үзді. Алайда, 1990 жылдың қазанында қысым жасау арқылы еш қажетті нәтижеге жете алмайтынын түсінгеннен кейін, ЕО Қытаймен қатынастарды қалпына келтірді. Шын мәнінде, бұл сәтсіз революция қытай-еуропалық қатынастардағы алғашқы ауыр сынақ болды. үшін ешқандай ауыр зардаптарәкелмегенімен, еуро-скептицизмнің күшеюіне алып келді. достық қарым-қатынасты қалпына келтірудің себептерінің бірі дәл осы болса керек. Қазіргі жағдайға келер болсақ, Қытай «Бір белдеу – бір жол» жобасы аясында елдеріне ауқымды инвестиция құйып жатыр. Әсіресе «16+1» бастамасы, яғни Қытай мен шығыс блоктың 16 елі арасындағы ынтымақтастық қарқын алып келеді. асты елінің қарт құрлыққа ерекше көңіл бөлуі Еуропалық одақты әбігерге түсіретін түрі бар. Қытай президенті өткен форумда Жібек жолын қайта жандандыруды көздеп, «Бір белдеу – бір жол» бастамасын жариялағаны белгілі. Бұл жобаға Қазақстанның да қосатын үлесі бар. Ел аумағын басып өтетін жаңа Жібек жолы «тоғызыншы территория» үшін де, өзгелер үшін де тиімді болатыны анық. Бастама трансшекаралық сауда айналымына, инвестиция тарту мен іскерлік ынтымақтастықтың қанат жаюына қолайлы жағдай жасайды. одақ үшін «Бір белдеу – бір жол» бастамасы аясындағы «16+1» процесі түйткілді мәселеге айналып отыр. Жоба басталған 2011-2012 жылдардың өзінде елдері одан қауіптенетінін жасырған жоқ. Еуропалық сыртқы істер қызметі өкілдерінің процесс жұмысына араласуымен жағдай тұрақталғандай көрінген. Бірақ кейінгі кезде осы төңіректегі әңгіме қайта көтеріле бастады. қарым-қатынаста өте сақ: ол өзінің мүдделеріне назар аударады және өз ұсыныстарында көбіне ЕО нормаларын елемейді. Пекин ЕО мүшелерімен, әсіресе еуропалық перифериямен, екіжақты қатынастарды белсенді түрде жүргізуде. Қытай тарабы Орталық және елдерімен («16 + 1» форматында) жеке саммит ұйымдастырып, еуроаймақ дағдарысын кең көлемде үстемдік алу үшін пайдаланды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қарт құрлық демократиялық батыс және социалистік шығыс блок болып бөлінгені мәлім. Кейінірек екі тарап ортақ келісімге қол жеткізген. Politico.eu порталының пайымдауынша, Қытайдың ықпалымен Еуропа тағы екіге қақ жарылуы мүмкін. Сарапшылар « 2.0» нұсқасы бұрынғы блок секілді әлеуетті болмағанымен, құрлықтың тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне нұқсан келтіруі мүмкін деп есептейді. Мұндай қауіп негізсіз емес. Экономикалық дағдарыс пен босқындар мәселесінен кейін аймақтағы әлеуметтік жағдайдың қарқыны бәсеңдеді. Сондай-ақ елдері сырттан инвестиция тартуға оңтайлы бола түсті. Мұндай мүмкіндікті Қытай қалт жіберген жоқ. TheDiplomat порталы таратқан ақпаратқа сүйенсек, қазірдің өзінде Аспан асты елінің салған инвестициясының көлемі 8 миллиард доллардан асып кеткен. Бастапқыда «16+1» форумы достық, ортақ пайда және Қытай мен Еуропалық одақтың тиімді стратегиялық әріптестігін көздейтіні айтылған. және елдері келісімнің түпкі мәнін дұрыс ұғынбаған тәрізді. Өйткені «16+1» процесіне мүше мемлекеттер Қытаймен ЕО ережелеріне сай әрекет етпейді. Есесіне, әр ел Бейжің билігімен жеке-дара екіжақты қарым-қатынас орнатуы тиіс. Нәтижесінде келіссөздер кезінде қарт құрлықтағы мемлекеттердің мүддесі емес, Аспан асты елінің дегені жүреді. Бұл өз кезегінде Қытай үшін өте қолайлы. Біріншіден, одақтың қатал ережелеріне бағынбай-ақ, бірқатар мемлекетпен сауда-экономикалық байланысын нығайтады. Екіншіден, «16+1» процесіне қосылған елдер Қытай үшін Батысқа ашылған қақпа іспетті. Үшіншіден, саяси беделі арта түспек. Мұның бәрі елдерін «16+1» процесіне қауіппен қарауына себеп болып отыр. Мүше мемлекеттер бұл ынтымақтастықтың экономикалық бағытта екені атап көрсетсе де, оның саяси астары бар екені бесенеден белгілі. Бейжің билігі Орталық және елдерімен ынтымақтастығын нығайту арқылы ЕО-ның Қытайға қатысты қатаң шешім шығаруына жол бермеуге талпынады. Сонымен қатар шығыс блоктың мемлекеттері Аспан асты елімен әріптестігін ЕО-мен пікірталаста өз ұстанымын нықтауға пайдаланады. Оның үстіне, «16+1» процесін басқарушы ұйымның бас кеңсесі Бейжіңде орналасқан. істер министрлігі басқарады. Егер ЕЭО елдері мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың нақты экономикалық нәтижелері туралы айтатын болсақ, онда 2013 жылдан 2017 жылға дейін. Қытайдың осы елдерге экспорты 30,5 млрд еуродан 43,6 млрд еуроға дейін өсті, ал Қытайдың импорты 10,8 ден 16,5 млрд еуроға дейін өсті. Сонымен бірге, 2017 жылы, 2013 жылдағыдай, экспорт пен импорттың 70% -дан астамы Польша, Чехия, Венгрия және Словакияға тиесілі. Осы топтың барлық 16 елінің Қытайдағы сауда-саттығында теріс сальдосы бар, ол осы кезеңде 19,7 млрд. Евродан 27,2 млрд. Еуроға дейін өсті. Премьер-министр айтуынша, аймақтағы қытай инвестицияларының көлемі 2013 жылдан бері шамамен 10 миллиард долларды құрады, негізінен қарыз түрінде ұсынылған, Қытайдағы ЦЕЭ инвестициялары 1,4 миллиардқа бағаланады. Пекин ЕО басшылығының «16 + 1»-ді Брюссельді айналып өтіп, ЕО мен Еуропада әрекет ету әрекеті ретінде қарастыратынын жақсы біледі. 2018 жылдың шілдесіндегі София саммитінде Қытайдың премьер-министрі «кезкелген ел «16 + 1» ынтымақтастыққа қатыса алады» деп сендірді және «серіктестік қатынастарды нығайтудың мұндай мүмкіндігі жағдай үшін өте маңызды. және іс бойынша шектеу шаралары қолданылды ». Саммиттен кейін Қытайдың премьер-министрі Берлинге барып, Гуандун провинциясында 10 миллиард долларлық химиялық кешен салу туралы BASF-пен алдын-ала келісімге қол қойды. Өз кезегінде ЕО осы қиын қатынастардың тәжірибесінен сабақ алуда. ЕО-ның Қытаймен 2020 жылға дейінгі саяси және әскери ынтымақтастық бағдарламасы ең төменгі деңгейде жүзеге асырылды, адам құқықтары мен гуманитарлық көмек саласындағы ахуалауыр болып тұр. Бұдан бөлек, «16+1» процесі арқылы Қытай халықаралық аренадағы жақтаушылар санын арттыра түсті. асты еліндегі заңгерлердің азапқа тартылуы туралы Еуропалық одақ елдерінің ортақ келісімін Венгрия тарапы қабылдамай тастады. Сондай-ақ Грекия БҰҰ Адамзат құқығы кеңесінің Қытайды айыптауын ЕО мәлімдемесіне енгізуге қарсы болды. теңізі мәселесінде де Венгрия мен сойылын соқты. Нәтижесінде дауға қатысты қабылданған қарарда Қытайдың аты аталған жоқ. газеті елдерімен тығыз қарым-қатынасын саяси мақсатта қолдануы мүмкін екенін айтады. Ригада өткен «16+1» саммитінде Қытай премьер-министрі қатысушыларды маңызды мәселелерді дұрыс шешіп, әлемдегі бейбітшілік пен өңірлік тұрақтылықты қолдауға үндеген болатын. Басылымның пайымдауынша, Бейжің билігі осы арқылы теңізі дауы секілді Аспан асты елі үшін маңызды геосаяси мәселелерде өздерін қолдауға шақырып отыр. Еуропаның одан әрі ыдырауы немесе жай әрекетсіздігі Қытайдың ықпалын күшейтеді. ЕО-да Қытайдың өсіп келе жатқан экономикалық рөлі көптеген еуропалық елдердің жағдайын өзгертті. серпінді өзегі шеткері жақтармен ымыраға келу керек, әйтпесе Қытай олардың арасындағы алшақтықты пайдалануы мүмкін. Бірақ көптеген сыртқы мәселелер бар. нарығына қол жеткізгісі келеді. төмендеген субсидияларын қытай ақшасымен алмастырады деп үміттенеді. қазірдің өзінде қытайдың айтарлықтай инвестицияларын алды. Мұндай жағдайда Венгрия мен Греция сияқты кейбір елдер адам құқықтары мен теңізі сияқты өздеріне қатысты екінші мәселелер бойынша ымыраға келуге дайын. Екінші жағынан, экономикалық ынтымақтастыққа дайын болу саяси қолдауды білдірмейді. Португалия инвестицияларды бақылаудың жаңа ережелерінен қорқады, бірақ жақында Қытайға саяси жеңілдіктер жасамады. Қытай, ең ірі сыртқы нарық болып табылатын Германия, қазір демпингке қарсы ережелер мен инвестицияларды бақылауды іздейді, сонымен қатар Пекиннің ішкі саясатын қатал сынға алады. Қытай ЕО-мен жасалған инвестициялық келісімге онша қызығушылық танытпайды. Оның міндеті еркін сауда келісімдері арқылы демпингке қарсы шаралардан қорғау, оның ішінде екіжақты келісімдер (Исландия және Швейцариямен, және көп ұзамай Норвегия мен Израильмен). ЕО бұл мәселелерде қатаң және біртұтас, бірақ бұл жеткілікті ме? Инвестициялық келісім Бейжіңнен ашықтық пен жеңілдіктерді талап етеді, бірақ ол ешқашан мұндай жеңілдіктер жасаған емес. Сонымен қатар, Еуропадағы шешімдер тез қабылданбайды, ал бұл Қытайда тактикалық әрекеттерге жол ашады. Соған қарамастан, Еуропа өзара түсіністік туралы талапты жалғастыруы керек. Соңғы 70 жыл ішінде Қытай өз бағытын бірнеше рет өзгертті, және ал бұл жағдай қайталанбайтынына кім кепіл бере алады? Және бүгінгі таңдағы басты мәселе - жолы. Қазіргі уақытта Қытай мен ЕО арасында ресми түрде Шығыс пен Батысты байланыстыратын көлік жүйесін құру туралы келіссөздер жүргізілуде. Қытай бұл жобаны ежелгі Жібек жолының қайта өрлеуі ретінде ғана емес, сонымен бірге бүкіл Еуразияның, бірінші кезекте Орталық және сауда-экономикалық моделінің кең ауқымды трансформациясы ретінде алға тартуда. Сонымен бірге, Еуропада жаңа Жібек жолына деген екіжақты қатынас бар. Бір жағынан, әлемдік сауданың дамуы тауарларды жеткізудің сенімді және ең бастысы жылдам тәсілдерін қажет етеді. Жаңа көлік артериялары бойымен инфрақұрылым құру көптеген жұмыс орындарын құруы мүмкін және инвестицияны қажет етеді. Алайда, Еуропада «бір жол» бағыты бір бағытқа айналуы мүмкін деген қауіп бар. Пекиндегі ЕО 27 елшісінің баяндамасында айтылғандай, қытайлық жоба «ЕО саудасын ырықтандырудың күн тәртібіне қайшы келеді және Қытайдың субсидияланатын компанияларының пайдасына қуат тепетеңдігін бұзады». Соған жауап ретінде «көптеген елдердің пікірінше, Жібек жолы жобасы қастандық емес және Қытай өз мүдделеріне сай геосаяси ойындар ойнағысы келмейді» деді. «ЕО-ның Қытай жобасына қарсы негізгі шағымдары инвестициялық қатынастарға сәйкес келеді. пен Қытай арасындағы Бейжіңді мемлекеттік сатып алулардың ашықтығы және барлық инвесторлар үшін көлік инфрақұрылымын құру, сауда процесінде қытайлық мемлекеттік компанияларға артықшылық беру үшін тең мүмкіндіктер айыптады. бұйрығымен «Қытай BRI жобасының жарияланған мақсаттарын нарықтық ережелер мен халықаралық стандарттарға сәйкес келетін платформамен толтыру керек, бұл барлығына пайдасын тигізуге және үшінші елдердің жауапты экономикалық мінез-құлқын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. | TEXT | kaz |
232 | 6.әлеуметтік бейімсіздік – баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге, нашақорлыққа қызыға бастайды; 7.криминалдылық – кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен болуы, балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал мектеп оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар қылмысты іс-әрекеттермен айналыса бастайды. «Өз өміріңде егер де бір түп ағаш отырғызсаң - бұл өміріңнің бос өтпегені. Егерде жақсы адамды өсіріп, тәрбиелесең - өміріңнің бұдан екі есе бос өтпегені» деген халық нақылын әрдайым есте ұстаған жөн.* Қорыта келгенде бала тәрбиесіндегі басты нәрсе – оның бойында жоғары өнегелік қасиеттерді қалыптастыру, оларды нақты нанымға, өзін саналы түрде ұстаудың үлгісіне айналдыру болып табылады. Олай болса, кәмелетке толмағандар қылмыстылығының алдын алу жолдарының біріне жас ұрпақтың бойында құқықтық мәдениет, құқықтық сана қалыптастыру саналады. Сондықтан біздің елімізде кәмелет жасқа толмағандардың қылмысын азайту мақсатында келесідей іс–шаралар жүзеге асырылуы керек: Кәмелетке толмағандардың бос уақытын тиімді ұйымдастыру мақсатында белгілі бір жеңілдіктермен мәдени, спорттық кешендер салу; Ата-аналардың құқықтық сауаттылықтарын арттыру мақсатында арнайы құқықтық білім беру орталықтарын ұйымдастыру; Көше тәртібін қадағалауға сол кәмелетке толмағандардың өзін «Жас сақшылар» деген құқықтық ұйымдар ұйымдастыру арқылы тарту; Ішкі істер органдары мен мектептердің, ата-аналардың байланысын одан әрі нығайту; Оқушыларға, жалпы жасөспірімдерге арналған құқықтық басылымдар шығару; Еліміздің ертеңі нұрлы болсын десек, осы бастан мемлекеттің болашағы жастарды түзу жолға салып, өркениетке бағыттауымыз қажет. Қазіргі уақытта жасөспірімдерге, жастарға деген көзқарас, әсіресе құқық бұзушылықтың алдын алу, оны туғызатын себептер мен шарттарды жою тұрғысында өте күшейтілуі тиіс. Өйткені, қылмыс дегеніміз – әлеуметтік дерт, ал жасөспірімдердің қылмыстылығы – өте үлкен дерт, жасөспірімдер қылмыс жасап отырған кезде мұндай құбылысқа төзуге болмайды. | TEXT | kaz |
233 | Әйелдер қылмысы ғана емес, бүкіл әлемде маңызды әлеуметтік проблемалардың бірі болып табылады. Қазіргі зерттеулер қылмыс жасайтын әйелдердің саны үнемі өсіп келе жатқанын көрсетеді. ҚР-да әйелдер қылмысының үздіксіз өсуі байқалады, бұл мемлекет пен жалпы қоғам үшін елеулі дабыл болып табылады. Әйелдер арасындағы қылмыс ерлер арасындағы қылмысқа қарағанда әлі де сирек кездесетініне қарамастан, оның қоғамға және құрбандарға әсері көбінесе жойқын болып табылады. Бұл факт әйелдерді қылмыс жасауға итермелейтін себептерге талдау жүргізу қажеттілігіне, сондай-ақ олардың алдын алу жолдарын анықтауға әкеледі. Зерттеу барысында ресми статистика және осы мәселеге арналған ғылыми мақалалар сияқты әртүрлі ақпарат көздеріне сүйене отырып, бұл мәселенің қаншалықты маңызды екені көрінеді. Бұл жұмыстың мақсаты - әйелдер жасаған қылмыстардың ерекшеліктерін анықтау, оларды қылмыс жасауға итермелейтін себептерді анықтау, сондай-ақ осы құбылыстың алдын алу бойынша ұсынымдар әзірлеу болып табылады. Осы мәселені шешудің мүмкін жолдарын талқылап, мемлекет пен жалпы қоғам тарапынан елеулі күш-жігерді талап ететін осы мәселеге қоғамдық назар аудару. Күшіміз бірлікте демекші, *Біздің* әрбіріміздің *міндетіміз* әйелдерге өздерін қауіпсіз сезінуге мүмкіндік беретін жағдайлар жасау, құқықтары мен бостандықтарын сақтау, сондай-ақ олар қоғамның белсенді және толыққанды мүшелері болуы үшін олардың тәрбиесі мен білімін қолдау. Әйелдер арасындағы қылмыспен күресу бәріміздің басымдығымыз болуы керек екенін есте ұстаған жөн, себебі құқық бұзушылық жасаған әрбір әйел заңды сақтап, қоғамдық норма жолына оралу үшін көмек пен қолдауды қажет етеді. | TEXT | kaz |
234 | Өкінішке орай, бұл біздің қоғамда кездесетін және мемлекет пен қоғам тарапынан елеулі назар аударуды талап ететін өзекті мәселе. , әлемнің көптеген елдеріндегідей, әйелдер арасындағы қылмыс өзекті мәселе болып . *Әйелдер қылмысы* - бұл әйелдердің ҚР-да жасаған кез келген құқыққа қайшы әрекеттері. Ол ұрлық, алаяқтық, есірткі қылмыстары, өмір мен денсаулыққа қарсы қылмыстар, жол қозғалысы ережелерін бұзу және т.б. сияқты әртүрлі қылмыстарды қамтуы мүмкін. Алайда, әйелдер қылмысы қылмыстың жеке категориясы емес, жалпы қылмыстық статистика аясында қарастырылатындығын атап өткен жөн. Әйелдер мен ерлер бірдей қылмыс жасай алады және олардың барлығы қылмыстық заңнамасына сәйкес қаралады. Дегенмен, әйелдер қылмысының себептері ер азаматтардан өзгеше болуы мүмкін екенін атап өткен жөн. Әдетте, әйелдер қылмысының пайда болуына әсер етуі мүмкін басқа әлеуметтік-экономикалық және мәдени факторларға ие. Мысалы, Әйелдер тұрмыстық зорлық-зомбылық, жалақының төмендігі, білімнің қол жетімсіздігі және жұмыспен қамту мәселелеріне тап болуы мүмкін, мәселен жұмыстың тапшылығы мәселесі бұл ақша табудың жылдам және заңсыз тәсілдеріне ұмтылуға әкелуі мүмкін. Жалпы, әйелдер қылмысы - бұл егжей-тегжейлі зерттеу мен түсінуді қажет ететін күрделі әлеуметтік және қылмыстық құбылыс. Әйелдер қылмыс жасауға бейім болмаса да, олардың қылмыскерлер арасындағы үлесі әлі де маңызды. ҚР Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, әйелдер жасаған қылмыстар статистикасы соңғы жылдары қылмыс жасаған әйелдер санының өскенін көрсетеді. Мәселен, 2020 жылы әйелдер құқық бұзушылардың жалпы санының 12% - құрады, бұл шамамен 19 000 адамды құрайды. Бұл сан елдегі қылмыстардың жалпы санымен салыстырғанда аз болып көрінуі мүмкін, бірақ бұл мәселенің қоғам үшін көптеген әлеуметтік және экономикалық салдары бар екенін ескеру қажет. | TEXT | kaz |
235 | әйелдер қылмысының да өзіндік ерекшеліктері бар. Статистика көрсеткендей, қылмыс жасаған әйелдердің көпшілігі 18 бен 35 жас аралығында. Қазақстанда әйелдер жасайтын қылмыстардың негізгі түрлері ұрлық, алаяқтық және жезөкшелік болып табылады. «Қазақстанда әйелдер әлеуметтік проблемаларға, тең мүмкіндіктердің болмауына, отбасындағы зорлық-зомбылыққа және экономикалық тәуелділікке байланысты қылмыскер болады» - деп, ЮНИСЕФ-тің Қазақстандағы өкілі айтқандай, осы себептерді есекере кету маңызды. әйелдер қылмысының өзіндік себептері бар екенін атап өтейік. Олардың бірі - әйелдердің білім деңгейінің төмендігі. Осыған байланысты, мемлекет біліктілікке ие болу және жұмыс табу үшін әйелдердің біліміне көбірек көңіл бөлуі керек. Әйелдер қылмысына ықпал ететін негізгі факторлардың бірі - отбасындағы зорлық-зомбылық. Отбасындағы зорлық-зомбылыққа тап болған әйелдер осы шабуылдардан қорғану мақсатында қылмыс жасауы мүмкін. Мысалы, әйел өзін немесе балаларын қорғау үшін күйеуін өлтіруі мүмкін. Осыған байланысты "Әйелдер әйел болғандықтан емес, оларды қылмыс жасауға мәжбүр ететін жағдайларда болғандықтан қылмыскерге айналады" – деп, сөздерін айта кеткен жөн. Сол себепті, отбасындағы зорлықзомбылықтың алдын алу бойынша бағдарламалар мен шараларды әзірлеп, зорлықзомбылыққа тап болған әйелдерге қолдау көрсету қажет. Бұл жағдайды біз жаңалықтардан бір емес, бірнеше рет естіген болармыз. | TEXT | kaz |
236 | 1)Экономикалық қиындықтар: көптеген әйелдер жұмыссыздық және төмен жалақы сияқты экономикалық қиындықтарға тап болады, ал бұл өз кезегінде ұрлық пен алаяқтыққа байланысты қылмыстарға әкелуі мүмкін. 2)Есірткіге қатысты мәселелер: әйелдер есірткіге тәуелді болып, есірткіні қамтамасыз ету үшін есірткі саудасымен айналыса бастайды. 3)Білім мен денсаулыққа қол жетімділіктің болмауы: көптеген әйелдер білім мен денсаулыққа қол жеткізе алмайды, бұл жұмыс іздеуде және балалармен жұмыс істеуде қиындықтарға әкелуі мүмкін, ал ол өз кезегінде қылмыс жасауға әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, әйелдер қылмысының өңірге және әйелдердің әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты елдегі әйелдер қылмысының алдын алу және оған қарсы күрес шараларын әзірлеу кезінде осы факторлардың барлығын ескеру қажет. | TEXT | kaz |
237 | Әйелдер қылмысының алдын алу - бұл әйелдердің қылмыс жасауының алдын алуға және қоғамдағы әйелдер қылмысының деңгейін төмендетуге бағытталған шаралар кешені. әйелдер қылмысының алдын алу бойынша негізгі шаралар келтірілген: Білім беру және жұмысқа орналастыру. Мемлекет әйелдердің білім алуына және жұмысқа орналасу үшін тең мүмкіндіктер жасауға көбірек көңіл бөліну қажет. Бұл әйелдерге біліктілікке ие болуға, қаржылық тәуелсіз болуға және қаржылық мәселелерге байланысты қылмыс жасаудан аулақ болуға көмектеседі. Әлеуметтік қолдау және Әлеуметтік көмек орталықтарын құру: Өмірлік қиын жағдайға тап болған әйелдерге, мысалы, отбасындағы зорлық-зомбылықтың құрбаны болған немесе басқа да қиын мәселелері бар әйелдерге әлеуметтік қолдау көрсету үшін жағдай жасау қажет. Бұл құбылыстың алдын алу үшін халық арасында ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізіп, зорлық-зомбылық құрбандарына қорғаныс алу үшін жағдай жасау қажет. Осындай орталықтарды құру және жетілдіру – әйелдерге көмектесіп, оларға қажетті қолдау көрсете алады деп сенемін. Кеңес беру және психологиялық көмек. Әйелдер қылмысының алдын алудың маңызды аспектісі өмірлік қиын жағдайға тап болған әйелдерге консультациялық және психологиялық көмек көрсету болып табылады. Бұл оларға отбасымен және айналасындағы адамдармен қарым-қатынас орнатуға, сондай-ақ болашақта қылмыс жасаудан аулақ болуға көмектеседі. Әйелдерге білім беру мен денсаулық сақтауға қол жетімділікті қамтамасыз ету: бұл әйелдерге еңбек нарығындағы жағдайын жақсартуға, кірістерін арттыруға және қылмыс жасау қаупін азайтуға мүмкіндік береді. Экономикалық қолдау көрсету: әйелдер өздерін және балаларын қамтамасыз ету үшін экономикалық қолдауға мұқтаж. Бұл ұрлық пен алаяқтыққа байланысты қылмыс жасау қаупін азайтуға көмектеседі. Мәдени саланы дамыту: мәдени саланы дамыту және Әйелдердің шығармашылық бастамаларын қолдау үшін жағдай жасау маңызды. Бұл әйелдерге өздерін қоғамда көрсетуге және қылмыс жасау қаупін азайтуға көмектеседі. Есірткі саудасына бақылауды күшейту: есірткі саудасына бақылауды күшейту және нашақорлықтың алдын алу шараларын жүргізу қажет. Бұл есірткі саудасымен және онымен байланысты қылмыстармен айналысатын әйелдердің санын азайтуға көмектеседі. мен міндеттерін оқыту: әйелдерге азаматтардың құқықтары мен міндеттері туралы білім беру қажет, осылайша олар қазіргі қоғамда құқықтық сауаттылыққа ие болады және қылмыс жасау қаупін азайтады. Бұл ҚР-да әйелдер қылмысының алдын алу үшін қолдануға болатын кейбір шаралар ғана. Әйелдер қылмысымен *тиімді күресу* үшін де қажет: Оңалту және әлеуметтендіру бағдарламаларын дамыту*: қылмыс жасаған әйелдерді оңалту және әлеуметтендіру бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру қажет. Бұл олардың қоғамға оралуына және толыққанды азамат болуына көмектеседі. Қоғаммен ынтымақтастықты нығайту*: әйелдер қылмысымен бірлесіп күресу үшін Қоғаммен ынтымақтастықты нығайту қажет. Гендерлік теңдікті қамтамасыз ету*: қоғамда гендерлік теңдікті қамтамасыз ету және жынысқа негізделген кемсітушілікпен күресу үшін шаралар қабылдау маңызды. Бұл әйелдерге өздерін сенімді сезінуге және өз мүмкіндіктерін толық пайдалануға көмектеседі. Девиантты мінез-құлықтың алдын алу:* қыздар мен жас әйелдер арасында девиантты мінез-құлықтың алдын алу қажет. Бұл болашақта қылмыстың алдын алуға көмектеседі. Аналарға арнайы жағдай жасау*: аналарға балалар күтімін жұмыс пен біліммен үйлестіре алатындай етіп арнайы жағдай жасау керек. Әйелдерді қоғамдық өмірге тарту*: әйелдерді қоғамның маңызды мүшелері ретінде сезіну және шешім қабылдауға әсер ету мүмкіндігі болу үшін қоғамдық өмірге тарту маңызды. Құқық тәртібін нығайту*: қылмыс жасау ықтималдығын азайту және сот төрелігіне деген сенімді арттыру үшін құқық тәртібін нығайту және сыбайлас жемқорлықпен күресу қажет. Сонымен қатар құқықтық сауаттылық пен сананы қалыптастыру. Жалпы, әйелдер қылмысына қарсы күрес кешенді тәсілді және қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларын қосуды талап етеді. Қоғам мен мемлекеттің бірлескен күш-жігерімен ғана әйелдер қылмысының деңгейін төмендетуге қол жеткізуге болады. Ерлер сияқты, әйелдер де қылмыстық жауапкершілікке тартылатын ауыр қылмыстар жасай алатынын мысалдардан көруге болады. ҚР-да әйелдер жасай алатын қылмыстардың мысалдары: | TEXT | kaz |
238 | Осы шаралардың барлығы әйелдер қылмысына қарсы күрестің кешенді стратегиясы шеңберінде іске асырылуға тиіс. Олар әйелдер жасаған қылмыстардың санын азайтуға көмектеседі және зорлық-зомбылықтың құрбаны болған әйелдерді қолдау мен оңалтуға жағдай жасайды. әйелдер қылмысы проблемасын шешу үшін осы құбылыстың алдын алуға бағытталған бірқатар шаралар қабылдау қажет. Қорытындылай келе, қылмыстағы әйелдер қоғам мен мемлекет тарапынан назар мен күш - жігерді қажет ететін күрделі мәселе деп айтуға болады. Қылмыс жынысына байланысты емес екенін түсіну маңызды, ал әйелдер жәбірленуші де, қылмыскер де бола алады. Алайда, бұл қоғамда ең үлкен қиындықтарды бастан кешіретін әйелдер, бұл олардың қылмыстық әрекетке бейімділігінің себептерінің бірі болуы мүмкін. Әйелдер қылмысына қарсы тұру үшін әйелдердің өмірін жақсартуға, оларға өзін-өзі жүзеге асыруға және қиын жағдайларда қолдау көрсетуге мүмкіндік беретін алдын алу шараларын әзірлеу қажет. Сондай-ақ, әйелдерді құқықтық қорғау жағдайын жақсарту және қоғамдағы сексизм мен зорлық-зомбылықпен күресу қажет.Бұл баяндама әйелдердің қылмыс мәселесіне назар аударуға көмектеседі және тиімді алдын алу шараларын әзірлеуде пайдалы болады деп үміттенемін. Біз бірге қауіпсіз және әділ қоғам құра аламыз, онда әр адам, оның ішінде әйелдер де өз әлеуетін жүзеге асырып, абыроймен өмір сүре алады. | TEXT | kaz |
239 | 1. отбасылық қатынастар саласында әйелдер жасаған зорлықзомбылық қылмыстарының алдын алу 2. (2019). әйелдердің қылмысы: себептері мен салдары. "Құқықтану мәселелері" журналы, 2 (43), 35-40. 3. (2020). қылмыскер әйелдердің әлеуметтік мәселелері. "Әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар" электрондық ғылыми журналы, 3 (18), 12-16. | TEXT | kaz |
240 | Деңгейлердің қалыптасу критерийі – ұсынылған тапсырмалардың толық жауабы болып саналады. Барлық деңгейлердің қалыптасуының орташа деңгейі рефлексия кезеңіндегі әр студенттен жауап алу нәтижесін элементтер бойынша талдау арқылы айқындалады. ЖОӘТ технологиясын пайдалану үрдісінде студенттердің білімі неғұрлым жақсарады. | TEXT | kaz |
241 | Мұнай қалдықтарының шығу тегіне, физикалық және химиялық мінездемесіне, олардың құрамына, тазалығына тағы басқа да ерекшеліктеріне сәйкес қолдану жолдары анықталған. Мұнай қалдықтарын шикізат ресурстары ретінде қарастырып, өндірістік салаларында қолдану экономикалық тұрғыдан тиімді болса, экологиялық тұрғыдан қарағанда қоршаған ортаның тұрақтылығын арттырады [1]. Демек экологиялық проблеманы экономикалық жолмен шешу, минералды шикізат ресурстарын комплексті пайдалануды ісжүзінде өндіріске ендірудің бірден-бір жолы. Мұнай қалдықтарының сапасы мен оның құрамындағы мұнайдың пайыздық мөлшеріне сәйкес өндірістің әртүрлі саласында қолдану мүмкіншілігі 1 кестеде көрсетілген. Мұнай қалдықтарын шикізат ресурстары ретінде пайдалану негізінен үш өндіріс саласында кеңінен қолданылады. Олар - жол құрылысы, құрылыс материалдары және отын энергиясы салалары. Ең көбірек пайдаға жарататын жағдай – мұнай қалдықтары құрылыс материалдары ретінде өте кең қолданылады [2]. Егер, қалдықтың құрамы негізінен таза парафинді шөгіндіден тұрса, оны битум орнына қолдану өте тиімді. Оның сапасы битумнан төмен емес, бірақ бағасы жағынан 10-15 есе арзан [3]. Сонымен қатар көбірек қолданылатын жағдай – жол құрылысына керекті асфальтбетон, газобетон, шламобетон және жолды төсеуге өте қажет екені анық. Құрылыс материалдарының қатарына мұнай қалдықтары өте құнды гидроизоляциялық мастика ретінде көбірек қолдануға болады. 1 кестеде көрсетілгендей мұнай қалдықтарынан 15-20 түрлі құнды заттарды алуға немесе осы заттарды алуға қажетті тауарлы шикізаттарды алмастыруға әбден мүмкін. Мұнай кәсіпорындары қоршаған ортаны ластайтын өндірістердің негізгілерінің бірі болып саналады. Мұнаймен ластану экологиялық жүйені әртүрлі қиын жағдайларға әкеліп соқтырады. Топырақтағы ылғал мен судағы оттегінің жеткіліксіздігінен көптеген организмдер уланып, жануарлар мен өсімдіктер қырыла бастайды [4]. Қоршаған ортаның мұнаймен ластануын тазарту қымбат және көптеген іс-шараларды талап етеді. Мұнай қалдықтарын игеру жүйесіндегі экологиялық қауіпсіздік мәселелерінің көтерілуі бүкіл әлем бойынша маңызды болып отыр. Практика жүзінде бұл әрбір мұнай өндіруші аймақтарда кездеседі, әсіресе Қазақстанда бұл мәселер ерекше күрделі болып отыр. Сараптамалық бағалау бойынша мұнай шығыны, оның бір жыл бойы өндірген көлемінің шамамен 3 пайызындай болады. Қалдықтарды жинау, сақтау және әртүрлі технологиялық әдістерді пайдалана отырып, қайта кәдеге жарату, алға қойған басты міндеттердің бірі болып отыр. | TEXT | kaz |
242 | Ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік сынақтардың негізінде, жоғары парафинді мұнайы жол құрылысын салуға және отын өндірісіне қоспа ретінде пайдалануға жарайтыны дәлелденді. Басқа мұнай қалдықтарына (шлам) қарағанда АШПШ-нің айырмашылығы, ол топырақпен араласпаған және тек қана жоғары молекулалы қатты көмірсутегіден (массаның 93%) тұратын таза органикалық өнім [5,6]. Зерттеулердің нәтижесінде, жол-құрылысына пайдаланатын мұнай қалдықтары құрамындағы жеңіл фракциялардың күн сәулесі әсерінен ұшып кетуіне де байланысты АШПШ-нің тұтқырлығы ұлғаяды. Біздің зерттеу жүргізіп жатқан Құмкөл кен орны бойынша физико-механикалық қасиеттері сапалы болып шыққан қоспа құрамы төмендегідей болады (масс %): саз 40'50, құм 15'20; әктас 10'15; АШПШ 20'25. Зерттеулер бойынша тауарлы битумды мұнай қалдықтарымен ауыстыру қарастырылды. Мұнай қалдықтарын пайдаланып, битум шығынын азайтып қана қоймай, жоғары физико-механикалық қасиеті бар материал алуға да болады. Мұнай қалдықтарымен жұмыс жүргізу барысындағы мәселелердің ішіндегі ең бастысы, оларды пайдаға асыру және залалсыздандырудың тиімді схемасын таңдау. Техногенді АШПШ-ны пайдаға асырудың технологиясын табу үшін жасалған экспериментальді-теориялық кешенді зерттеулер, бұл қалдықты отын өндірісіне қажетті отын алу үшін шикізат көзі ретінде қарауға болатынын көрсетті. Ұсынылған әдістермен қалдықтың осы түрін пайдаға асырудың технологиялық артықшылықтары табылды. Осы техникалық шешімдерді іске асыру эколого-экономикалық жағынан тиімді, себебі АШПШ-ны өңдеуге ұсынылған технологиялар салдарынан екінші рет қалдықтар түзілмейді және жаңа өнім алуға толық мүмкіндік береді. Ғылыми зерттеулер қорытындысында жасалған АШПШ-ны пайдаға асыру технологиясын өндірісте пайдалану, орта есеппен, мұнай өндіруші кәсіпорынның жинау объектілеріндегі қатты қалдықтарды орналастыруды 30 пайыз азайтады. Мұнай қалдықтарымен жұмыс барысында экологиялық қауіпсіздікті арттырады. | TEXT | kaz |
243 | білім беру саласында пайдалану өте өзекті. **STEAM методикасының ерекшелігі.** «STEM» жүйесінің жалғасы «STEAM» білім беру жүйесі ретінде 2006 жылы қалыптасып пайда болды. Бұл методиканың «STEM» методикасынан айырмашылығы «*Arts*» шығармашылық компонентінің қосылуы. STEAM адами капиталдың сапасын арттыруға үлес қосады. АҚШ елінде биология және математика пәндерінен STEAM негізінде қосымша сабақтар мен бағдарламалық платформалар бастауыш сыныптардан басталады. Қазақстандағы STEAM методикасының ауқымын ұлғайтқымыз келсе, осы білім беру жүйесі бойынша алдыңғы қатарда тұрған елдерге назар аударуымыз керек. АҚШ, Финляндия, Корея, Сингапур, Қытай, Израиль елдерінде STEAM методикасы жақсы қолданылады. Осы елдердің практикасына сүйене отырып, Қазақстандағы «STEAM» дәрежесін көтеру қазіргі жаңа педагогтар толқынының мойнында [1]. STEAM методикасында «*science*» бөлігі физиканы, биологияны, химияны қамтыса, ал «*technology*» бөлігі білімдік робототехниканы, цифрлық ресурстарды зерттеу технологиясын, оқытудың дистанционды технологиясын қамтиды. «*Еngineering*» бөлігі білім алушыларда жобалық-зерттеушілік құзыреттіліктердің қалыптасуын қарастырылған. «*Arts*» бөлімі дизайн, әлемдік бейнелеу мәдениеті, арт сурет, музыка және т.б. шығармашылық білім беру қызметін қамтамасыз етеді. «*Mathematics*» бөлімі өмірді математикасыз елестетуге болмайтындғын тағы бір дәлелдейді және сыни ойлауға бағытталған [2]. | TEXT | kaz |
244 | Оқушылардың цифрлық сауаттылығының дамитындығын атап өту қажет. Қазіргі цифрландыру заманында биология пәнінде сандық зертханаларды, электрондық платформаларды пайдалудың пайдасы зор. STEAM білім беру методикасының тағы бір ерекшелігі ол шығармашылық. Пән мен оқушы арасындағы мәңгілік көпір тәріздес, ұстаз бағыттаушы, нұсқау беруші және қолдаушы рөлдерін атқарып, оқушыға тек құрғақ теория жүзінде білім бермей, оқу процесін шығармашылық әдіс-тәсілдермен толықтырып, оқушының шығармашылық ойлау қабілетінің дамуына үлесін қосады. Шығармашылық ойлау қабілетін дамыту жолдары дәл осы STEAM білім беру методикасында жақсы қамтылған. Оқушы ситуациялық мәселелерді шешу, топтық жұмыс, тапсырма орындау, жоба шығару кезінде өзінің шығармашылық көзқарасын пайдаланып, ойын көрнекі, жинақы жеткізуді үйренеді. Пәндердің теориясын және практикасын бір ағымға жинақтайтын модульдер деңгейінде STEAM методикасы жас ұрпақта келешек жарқын өмірлеріне қажетті дағдылар мен құзыреттіліктердің қалыптасуына және дамуына бағытталған. STEAM методикасының негізгі қайнар бұлағы ретінде оқытудың активті әдістерін пайдалануға негізделген «Білімдік робототехниканы» қарастырғанымыз дұрыс. Себебі, «Білімдік робототехника» ғылымды, технологияны, инженерияны, өнерді және математиканы интеграциялайды. Робототехниканы оқыту кезінде жетекші әдіс ретінде «жобалау әдісін» қарастырамыз. STEAM методикасы бойынша білім алған жасөспірімдерде жобалық-зерттеушілік дағдылар қалыптасады. Нәтижесінде білім алушының жан-жақты кең ауқымда сыни ойлау және шығармашылық ойлау қабілеттері дами түседі. STEAM методикасын қарқынды енгізіп, қолдау жобалықзерттеушілік жұмысқа педагогтер пен білім алушылардың белсенді түрде қатынасуын қарастыратын арнаулы даму бағдарламалары арқылы жүзеге асуы керектігін экспериментті жұмыстардың нәтижесі көрсетеді [2]. | TEXT | kaz |
245 | Ұстаз бұл жүйеде шабыт береді, шәкіртінің жаңашыл идеясын қолдайды, нұсқау береді, бағыттайды және өнімді нәтижеге қол жеткізу барысында маңызды рөл атқарады. STEAM білім беру методикасын оқу процесінде кең қолдану алдында педагог арнайы квалификациялық курстардан өтіп, ресми түрде STEAM методикасының сертификатын иеленуі керек. Лицензиясы бар сертификатты алу үшін педагог алдымен STEAM жүйесі дамыған елдің оқу базасында тәжірибеден өтеді. Дәл осындай тәжірибеден өткен ресми сертификатталған мұғалім Ақмола облысы Целиноград ауданы Родина ауылының №33 орта мектебінде STEAM методикасы бойынша жұмыс жасайды. Ұлыбританияда тәжірибеден өткен бастауыш сыныптарының мұғалімі ауылының №33 орта мектебінде оқу процесін STEAM методикасы бойынша жаңашалаған. STEAM білім беру жүйесі бойынша көзге түскен ұлттық білім академиясы, мектебі, Назарбаев Университетi және *Haileybury Astana* мамандары келіп танысты. «Қазақстанның STEAM-білім беруді қалыптастыру және дамыту» атты Көкшетау мемлекеттік университетінің ғылыми гранттық жобасы аясында жас педагогтар Лондон қаласындағы ірі Брунель университетінің «STEM Centre» орталығында тәжірибеден өтті. Бұл орталықта білім алушылар компьютерлі периферияның соңғы үлгілерін, 3D принтерді, цифрлы сенсорларды, виртуалды бағдарламаларды меңгерген [3]. Лондондық оқушылардың оқу процесімен танысқан Қазақстандық жас педагогтер атап өткендей, қазіргі уақытта білім алушы қандай-да бір құбылысты бақылап, ұғынып, ол туралы ой қалыптастырып, анализ жасап, шынайы өмірмен байланысын түсініп, тәжірибеде қолданып, қорытынды өнім шығара білуде STEAM білім беру методикасының білім саласына берері мол. Ұлыбританиямен қоса АҚШ, Финляндия, Қытай, Израиль, Корея, Сингапур елдерінде де осындай «STEM» және «STEAM» орталықтары мемлекеттік білім бағдарламалары аясында көптеп құрылған. Бұл орталықтарда оқу бағдарламасы мен процесі толығымен заманауи STEAM методикасы бойынша жүргізіледі. Кабинеттердің және лабораториялардың техникалық жабдықталуының, мұғалімнің жұмысына қажетті барлық жағдайдың жоғарғы деңгейде екенін тәжірибен өткен педагогтер атап өтті. Қазақстанда ірі STEAM орталықтары Нұр-Сұлтан, Алматы қалаларында орналасқан. АҚШ елінің «*Chevron»* компаниясының қолдауымен Қазақстанда педагогтерге арналған STEAM квалификацияны жоғарылату курстары мен тренингтері «*Caravan of Knowledge»* білім беру ұйымында Республикалық физика-математикалық мектебінің ұстаздары қатысуымен өткізіледі. Нұр-Сұлтан қаласында «*STEM Academia»*, «*Quantum STEM School»* орталықтары, ал Алматы қаласында ҚР Оқу-ағарту министрлігінің және «*Chevron*» компаниясының қолдауымен 2022 жылы ашылған «*Zertte Studio STEAM лабораториясы*» және басқа да «*Steam school*», «*QSTEM*», «*Haileybury*» сияқты STEAM методикасымен жұмыс жүргізетін мектептер мен орталықтар бар [4]. 2018 жылдан бастап елімізде НЗМ қолдауымен оқушылардың STEAM жобаларының фестивальдері өтуде. | TEXT | kaz |
246 | Сонымен қатар, оқушы пәнаралық сабақтастығының маңызын түсінеді. Білім алушылардың арасында бәсекелестіктің дұрыс рухы қалыптасып, бірбірінің нәтижесі одан әрі алдыға ұмтылып, жетуге жігерлендіреді. Жан-жақты интеллектуалды даму барысында білім алушының ойлауына, жобалауына педагог шектеу қоймауы керек. Танымдық және практикалық мәселелерді шешу кезінде білім алушының алдына мақсат қоя білуді, нәтижеге жетуді жоспарлауды, анализ жүргізуді, тиімді жол таңдауды, негізделген шешім қабылдауды, жұмысын бағалауды үйренетіндігі STEAM методикасының қазіргі білім саласындағы тиімділігін дәлелдейді. Бұның ішіне зерделі көзқарас, шығармашылық жауапкершілік, өзіндік менеджмент, коммуникация, кооперация, интеграция, дәлелдемелерге негізделген жүйелі тәсілдерді қолдану және т.б. кіреді. Ғылым, технология, инженерия, шығармашылық, математика тиімді ұштасқан STEAM методикасының Қазақстанда кең таралып, дамуы еліне пайдасын тигізетін болашақ кәсіби мамандардың пайда болуына әкеледі. | TEXT | kaz |
247 | Бидай дүние жүзіндегі маңызды дəнді дақыл болып табылады, ол жер шары тұрғындарының едəуір бөлігі үшін негізгі азық-түлік көзінің бірі. Бидайды өсірудің табысты болуының негізгі себебі: ол өсетін топырақтың құнарлығы мен сапасы. Дегенмен, топырақтың ауыр металдармен ластануы маңызды экологиялық мəселені туындырады, бұл топырақ құнарлылығының төмендеуіне жəне ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігінің азаюына əкеледі. Ауыр металмен ластану тұқымның өсуіне қатты əсер етеді, өйткені бұл абиотикалық стресс қорғаныс механизмдерінің дамуына кедергі жасап, өсімдікті сезімтал етеді. Сонымен қатар, ауыр металдармен ластануы хлорофилл құрамына кері əсер етіп, фотосинтетикалық тиімділікке жəне жалпы өсімдік өсуіне нұқсан келтіреді. Мысалы, мышьяк (As) улылығы бидай өскіндерінің өсуін тежейді, бұл тамырдың жəне колеоптилдің жаңа жəне құрғақ салмағының төмендеуіне əкеледі [1]. Сол сияқты, кобальт (Co) өзінің пайдалы қасиеттеріне қарамастан, ауылшаруашылық қоспалары немесе металл өңдеу зауыттары салдарынан топырақты ластауы мүмкін. Жоғары концентрацияларда Co реактивті оттегі түрлерінің (ROS) деңгейінің жоғарылауы нəтижесінде липидтердің асқын тотығуы мен ДНҚ ыдырауын қоса, əртүрлі физиологиялық жəне метаболикалық құрлымдарға қайтымсыз зақым келтіреді [2]. Атомдық тығыздығы 6 г/см-3 асатын металдар мен металлоидтар ауыр металдарға жатқызылады. Бұл топқа маңызды, төмен концентрацияда қажет микроэлементтер (мысалы, Cu, Cr, Co жəне Zn) жəне Pb, Cd, Hg, As сияқты маңызды емес металдар кіреді [3]. Өзін осы стресстерден қорғау үшін өсімдіктер бейімделген жəне біріктірілген иммундық жүйелерін дамытты. Олардың жасушалық рецепторлары стресс факторларын анықтап, жергілікті инфекция ошақтарында да, алыс жерлерде де иммундық жауаптар тудырады. Жергілікті жəне жүйелік иммундық жауаптарға қатысуының арқасында шағын молекулалы салицил қышқылы (СҚ) гормоны иммундық жауаптарды ынталандыруда негізгі рөл атқарады [4]. Салицил қышқылы сонымен қатар өсімдіктің əртүрлі абиотикалық стресстерге, соның ішінде төмен температура, құрғақшылық, тұздылық жəне ауыр металдарға төзімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Соңғы жылдары көптеген зерттеулер өсімдік морфогенезінде салицил қышқылының маңызды рөлін растады. Салицил қышқылы, C7H6O3, хош иісті сақинадан тұрады, бір карбоксилді жəне гидроксил тобынан құралатын өте қарапайым фенолды қосылыс. Қарапайымдылығы оның жоғары əмбебап болуына əкеледі.Салицил қышқылын көптеген прокариоттық жəне эукариоттық организмдер, соның ішінде өсімдіктерде көбірек өндіріледі. Өсімдіктерде СҚ өсімдік гормоны ретінде реттеуші функцияларды атқарады. 30 жылдан астам уақыт бұрын СҚ тозаңдандыратын жəндіктерді тарту үшін термогендік өсімдіктерде алтернативті тыныс алуды белсендіру арқылы жылу өндірудің табиғи қоздырғышы дегені анықталды. СҚ-ның өсімдіктердің иммундық реакцияларындағы қорғаныс сигналдық молекуласы ретіндегі рөлі ең көп зерттелген [5]. Сонымен қатар, зерттеулер бидай өсімдіктерінің жапырақтарға салицил қышқылын (СҚ) шашатын кезде өсуінің жақсаратынын, жапырақ санының көбеюін, құрғақ биомассаның жоғарылауын жəне үлкен сабақ диаметрін созылатынын көрсетті. СҚ өсімдіктерде транспирация жылдамдығын жəне устьица көрсеткішін жоғарылататыны анықталды. СҚ-ның төмен мөлшері (10−5 М) əсері бидай тұқымындағы пигмент концентрациясын айтарлықтай арттырады [2, 3]. Оттегінің белсенді түрлері (ROS) генерациясы ауыр металдар стресс жағдайында өсімдіктердегі алғашқы реакциялардың бірі болып табылады. Оттегінің белсенді түрлерінің (ROS) өндірісі тікелей Хабер-Вейс реакциясына байланысты немесе жанама түрде антиоксидантты қорғаныс жүйесіне немесе электрондарды тасымалдау тізбегіне араласуға байланысты. Оттегінің белсенді түрлері (ROS) сутегі асқын тотығы (H2O2), гидроксил радикалы (OH· ) жəне супероксид радикалы (O2−·) өсімдіктерге өте зиянды, өйткені олар жасуша мембраналарының жəне үлкен макромолекулалардың тотығу дегенерациясына əкеледі [2]. Оттегінің белсенді түрлері (ROS) жинақталуына жауап ретінде салицил қышқылы өсімдікке тотығу зақымдануына қарсы тұруға көмектесетін көптеген қорғаныс механизмдерін белсендіреді. Негізгі механизмдердің бірі антиоксиданттық қорғаныс жүйесінің индукциясы болып табылады, оның ішінде супероксид дисмутаза (SOD), каталаза (CAT) жəне əртүрлі пероксидазалар сияқты антиоксиданттық ферменттер. Бұл ферменттер ROS су жəне оттегі сияқты аз реактивті жəне аз уытты молекулаларға айналуын катализдейді, осылайша жасушалардағы тотығу стрессінің деңгейін төмендетеді [2]. Со (кобальт) стрессі жағдайында салицил қышқылымен бидайды өңдеу өсімдіктеріндегі фотосинтетикалық аппаратқа пайдалы əсер етеді. Фотосинтетикалық пигменттердің СҚ шашылған бидай өсімдіктерінде шашыратылмайтындармен салыстырғанда едəуір жоғары көрсеткіш көрсетеді. Бұл нəтижелер сутегі асқын тотығы (H2O2) жəне малондиальдегидтің (MDA) төмендеуімен, сондай-ақ маңызды қоректік заттардың сіңірілуін арттыру арқылы фотосинтетикалық пигменттердің индукциясымен көрсетілген фотосинтетикалық механизмді тотығу зақымдануынан қорғауға негізделген СҚ əртүрлі рөлдерді атқаруы мүмкін екенін көрсетті. Сол сияқты ауыр металдардың ингибиторлық əсерін жоюдағы СҚ қорғаныш рөлін бірнеше авторлар көрсеткен [1, 2]. Алдыңғы зерттеулер салицил қышқылының (СҚ) төмен концентрацияларда сигналдық молекула ретінде жұмыс істейтінін көрсетті, көптеген өсімдіктерде стресске төзімділікті арттыру үшін оңтайлы диапазон əдетте 0,1-ден 0,5 миллимолярға (мМ) дейін болатынын көрсетті [2]. Алайда, экзогенді түрде қолданылатын СҚ концентрациясы 1 мМ-ден асқанда, өсімдіктер жиі тотығу стрессіне ұшырайды. 0,25 мМ СҚ-мен өңделген өсімдіктер пероксидаза (POD), супероксид дисмутаза (SOD), каталаза (CAT), аскорбат пероксидаза (APX), глутатион пероксидазаны (GPX) жəне глутатионредуктаза (GR) қоса алғанда, негізгі антиоксиданттық ферменттердің ерекше белсенділігінің айтарлықтай жоғарылауы байқалды. Керісінше, 2,5 мМ СҚ қолдану глутатионредуктазаның (GR) спецификалық белсенділігінің жоғарылатып, бірақ қолдану əдісіне қарамастан супероксиддисмутазаның , каталазаның жəне аскорбат пероксидазасының спецификалық белсенділігін төмендетті [4- 5]. Бұл СҚ оңтайлы концентрацияларда антиоксиданттық қорғаныс механизмдерін күшейте алатынын көрсетеді, бұл деңгейден асып кету тепе-теңдікті бұзуы мүмкін, бұл ферменттер белсенділігінің төмендеуіне жəне ықтимал тотығу зақымдануына əкеледі. 1 мМ салицил қышқылымен (СҚ) алдын ала өңдеу бидай өсімдіктеріне мышьяктың (As) уытты əсерін азайтудың перспективалы əдісін ұсынады. СҚ қолдану мышьяк тудыратын уыттылықты ішінара жеңілдетеді, бұл өсу параметрлерінің жақсаруына жəне пролин мен малондиальдегид (MDA)мөлшерін айтарлықтай төмендеуіне əкеледі. Сонымен қатар, СҚ-мен өңдеу мышьяк стрессі кезінде бидай өсімдіктеріндегі хлорофилл мен ақуыздың құрамын жақсартады, бұл зиянды əсерлердің төмендеуін жəне мышьяк уыттылығына төзімділіктің жоғарылауын болжайды [5]. Салицил қышқылының өсімдіктерге, əсіресе бидайға, ауыр металдардың уыттылығын азайтуда, антиоксиданттық қорғанысты күшейтуде жəне өсу параметрлерін жақсартуда пайдалы əсері ауылшаруашылық тəжірибелері үшін перспективалы жолдарды ұсынады. Дегенмен, салицил қышқылының көп қырлы рөлдерін түсінудегі елеулі прогреске қарамастан, оның əсер ету механизмдерін, əсіресе ауыр металдардың контекстінде сипаттайтын жан-жақты зерттеулер жеткіліксіз болып . Болашақ зерттеу салицил қышқылының ауыр металдармен өзара əрекеттесуін егжей-тегжейлі түсіндіруді қамтамасыз етуге бағытталған. Мұндай терең зерттеулер салицил қышқылының бидай өсімдіктерінің қоршаған ортаның күйзелістеріне төзімділігін арттырудағы толық əлеуетін пайдалану үшін өте маңызды болады, осылайша тұрақты ауылшаруашылық тəжірибелері мен азық-түлік қауіпсіздігіне ықпал етеді. | TEXT | kaz |
248 | Бұл мақалада жаңартылған білім мазмұнына сәйкес 7 – сынып оқушыларына арналған факультативтік курс бағдарламасының құрастырылғандығы және бағдарламаның негізгі ерекшеліктері, курстың алдына қойған мақсаттары, міндеттері, күтілетін нәтижесі туралы баяндалған. Курс бағдарламасының бөлімдері мен жұмыс түрлері сипатталып, атаулары көрсетілген. Курста оқушылардың териялық білімін компьютерлік модельдеумен байланыстырып, физикалық шамалардың тәуелділігін кең, ауқымды зерттеуге, алған білімдерін эксперимент жасап, есептеулер жүргізу арқылы нақтылауға, өміре пайдалану аясын көрсетуге арнағандығы жазылған. Бүгінгі күні елімізде болып жатқан әлеуметтік – мәдени өзгерістер қазіргі білім беру қоғамның өзекті сұранысын қанағаттандырмайды. Білім алушылар бүгінгі күні мектепте алған білімі олардың өздерін де, ата-анасын да, жалпы қоғамды да қанағаттандырмайды. Қоғам өзгерді, білімді адамға қойылатын талаптар да өзгерді – ол тек білу ғана емес, сонымен қатар тез өзгеретін әлемде өз білімін қолдана білу керек. Қазіргі жағдайда қоғамға жүйелі, шығармашылық ойлау қабілеті бар, алған білімін өміріне пайдаланатына алатын, бәсекеге қабілетті тұлға қажет. білім беру жүйесі жоғарыда айтылған қабілеттерге сай оқушыны тәрбиелеуге, білімді, саналы ұрпақ жетілдіруге мүмкіндігі жете ме? – деген сұрақ пайда болады. Әрине қазіргі заман талабына сай оқушылардың гипербелсенділігін ескерсек, бұрынғы білім беру жүйесін пайдалану мүмкіндігі төмен, сол себепті Білім және Ғылым министрлігінде Жаңартылған білім мазмұнын енгізу ұсынылды. Жаңартылған білім мазмұнының ерекшелігі оқушыларға берген білімді, бұрын мұғалімнен – оқушыға бағытталған болса, қазір мұғалімнің нұсқауымен, оқушы белгілі оқу мақсаттарына өзі жетумен негізделеді. Бұл бағдарламаны енгізу оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға, өз бертімен көп жұмыс жасауға жетелейтіні анық. Еліміздегі жаңартылған білім бағдарламасын енгізу, білім беру жүйесін ескі әдістәсілдердің орнына жаңа белсенді әдістермен ауыстыру оқушылардың пәнге деген қызығушылықтарын арттырады. Қазіргі қоғам ақпараттық сипатқа ие болып келеді, онда біздің өмірімізді түрлендіретін негізгі фактор ақпарат болып табылады. Оқушыларға ақпараттық кеңістікке шығуды тежемеу керек, балаларды сол ақпарат көздерін пайдаланып білім алуға жетелеу керек. Адамға да, оның біліміне да жаңа талаптар пайда болады: оның жеке және кәсіби қасиеттеріне, шығармашылық мүмкіндіктеріне, оның білімі мен іскерліктеріне, оларды үнемі жаңартып, кеңейтіп, жаңаларын шығара білуге үйрену қажет. Бүгінгі күннің ұраны – «Өмір бойы білім алу!». Жаңартылған оқу бағдарламасы физика пәнін функционалдық-коммуникативтік тұрғыдан оқытуға назар аударылып, төрт дағдыға (тыңдалым, оқылым, жазылым, айтылым) негізделген. Оқу бағдарламасында коммуникативтік әрекеттер мен дағдыларды жүзеге асыратын оқу мақсаттары ұсынылған. Оқу мақсаттары әр сынып деңгейіне сәйкес динамикалық даму бағытында жасалған. Бағдарлама «спиральді оқыту» тәсіліне негізделе құрылған. Әр сынып сайын оқу мақсаттары қарапайымнан күрделіге қарай өсіп, қайталанып отырады. Бағдарлама мазмұны әдебиет, тарих, биология, география, физика сияқты өзге пәндермен тығыз байланысты. Бағдарлама оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға, сыни тұрғыдан ойлау дағдысын дамытуға ықпал етеді. Жаңартылған мазмұндағы 7-сыныпқа арналған «Физика» пәнін оқытудың мақсаты – білім алушылардың ғылыми дүиетанымдық негіздерін, әлемнің жаратылыстанымдық – ғылыми бейнесін тұтастай қабылдауын, өмірде маңызды практикалық мәселелерді шешуде табиғат құбылыстарын бақылау, жазу, талдау қабілеттерін қалыптастыру. 7-сыныптың физика курсында табиғат құбылыстарын қарастырады, физиканың негізгі заңдарымен танысады және осы заңдарды техникада және күнделікті өмірде қолдану деңгейінде оқытылады. Сондықтан білім алушылардың интелектуалдық, ақпараттық, коммуникативтік және рефлективтік мәдениетін, физикалық экспериментті және зерттеу жұмыстарын орындау дағдыларын дамыту мақсатында тәжірибелер жасатуды жолға қойып отырмын. Мұғалім мектеп физикасының әдістеме сабағында тақырыптық материалды ұтымды әрі әсерлі өткізу үшін теорияны көрнекілік тәжірибеден, одан кейін есептеулерге ауысуы тиімді. Эксперименттік есептер алған білімді шығармашылықпен қолдануға және оларды қолдану аясын кеңейтуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, эксперименттік жұмыстарды күнделікті өмірмен байланысты, қысқа уақытта қол жетімді етіп жасау, оқушының ой-өрісін дамытып, оған білімін шыңдай түсуге мүмкіндік береді. 7 – сынып оқушылардың функционалдық сауаттылығы, өз бетінше жұмыс жасау дағдысын дамыту үшін келесі факультативтік сабақ бағдарламасын жасадым. Бағдарлама атауы «Бақыла біл, шешімін тап» - деп аталды. | TEXT | kaz |
249 | физика сабақтарында негізінен оқушылардың эксперименттік жұмыс дағдысын, шығармашылық қабілетін дамытуды қалыптастыру; физиканы оқыту үрдісінде оқушылардың табиғат құбылыстарын бақылай білуге, оларды талдауға, олардың заңдылықтарын түсініп, практикада қолдана білуге үйрету; физика сабақтарында эксперименттік, зертханалық жұмыстарды жасап, есептеулер жүргізіп, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру; физиканы оқыту үрдісі нәтижелі болу үшін оқушылардың логикалық санасы мен шығармашылық ойлауын дамыту; оқушыларды физикалық құбылыстарды компьютер арқылы модельдеуге дағдыландыру, физикалық шамалардың тәуелділігін зерттеуге үйрету. | TEXT | kaz |
250 | физиканың қазіргі заманғы ғылым мен техникадағы жетістіктерін ұғыну оларды пайдалануға үйрету. 7- сынып оқушыларына арналған аптасына – 1 сағат, барлығы – 34 сағатты құрайды. Бағдарламада теориялық, практикалық, эксперименттік тапсырмалар арқылы оқушыларды жетелеу тапсырмалары қарастырылған. Мысал ретіне «Жұмыс. Қуат. Энергия.» тарауын қарастыратын болсақ, тарау бойынша теориялық білімді қайталауға, компьютерлік модельдеуге одан кейін эксперименттік жұмыс жасау арқылы зерттеуге бағытталған. | TEXT | kaz |
251 | Мектептің физика курсын оқытудағы ең маңызды әдістердің бірі – тәжірибе техникасын пайдалану. Физиканы эксперименттік оқыту барысында табиғат заңдарын жете түсініп, физика заңдылықтарын терең түсінуге септігін тигізеді. Оқушыларды техниканың тілін түсініп, оны игере білуге талаптандырады. Бұл курс бағдарламасы қалалық педагогикалық идеялар сайысына қатысып ІІ орынды иеленді. Факультативтік сабақ бағдарламасы ретінде бекітіліп 2019 – 2020 оқу жылында оқушылармен жұмыс жасалуда. Оқушылар біраз дағдыланып қалды. Қазіргі кездегі етек алып келе жатқан игі әдістемелік бағдарлардың бірі – теориялық проблеманы айқындап, сабақ барысында жауабын оқушылар өзі табуға әдеттендіру. Бұл әдістемелік бағдар оқушылардың ой-санаттарын сабақ бойы белсенді, мұғалім қойған проблемалық жәйттің (ситуация) бар ынта – ықыласымен шешімін табуға жетелейді. Бағдарлама физика заңдылықтарын өмірде пайдаланып, оның жақсы және адам өміріне зиянды жақтарын анықтауға, сонымен қатар баламалы энергия көздері арқылы энергия алу жолдарын үйренуге, физикалық заңдылықтарды пайдалану жолдарын үйретуге бағытталған. Жаңартылған білім мазмұнына сәйкес оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға мүмкіндік береді деген сенімдемін. | TEXT | kaz |
252 | Қорытындылай келе, AutoPlay Media Studio электрондық оқулықтар мен мультимедиалық жобаларды әзірлеу үшін кең мүмкіндіктері бар және құрал-саймандар жинағына бай бағдарлама. атамызды танып білмейтін қазақ жоқ. Осы дипломдық жоба, болашақта білім алушыларға, оқытушыларға, тіл мамандарының өз қажеттеріне жарайды деген ойдамын.Білім беруде жаңа ақпараттық технологияны қолдану білім алушыларға бүгінгі таңдағы адамзаттық ақпаратттық жетістіктерінің алуан түрінде жол таба алатын, өз бетінше ойлай білетін жаңа адамды қалыптастыруға септігін тигізеді. | TEXT | kaz |
253 | Кітап таңдау мәселесі жалпы теориялық проблемаларының арасында оның құрылымын анықтау маңызды орын алып отыр. Ол туралы түсінік оқу пәндерінің тізімін анықтаумен, кітапханалық библиографиялық жіктелуі схемаларын өндеумен байланысты берілген. Кітапханалық ғылым құрылымының теоретикалық анықтамасына аз көңіл бөлінген. Кітапханатанудың дифференциялдау саласында негізгі жетістік кітап таңдау мәселесі жалпы теориясын және де кітапханалық қызмет етудің функционалды бөлінуі. Қазір кітапхананың бөлек тараулары немесе оқу пәндері ретінде келесі түрлерге бөлінеді: кітапханатанудың жалпы курсы, кітапханалық каталогтар, қорлар, оқырмандармен жұмыс, кітапхана ісін ұйымдастыру және басқару, кітапхана ісінің тарихы, кітапханалық жұмыстың техникалық құралдары. Кітапханатанудың жалпы курсы – кітапхана танудың жалпы курсы кітап байлықтарын қоғамдық пайдалануды ұйымдастыру үрдісінің жалпы принциптері мен заңдылықтарын зерттейді, кітапханатанудың барлық басқа бөлімдерінің ғылыми негізін құрайтын әдіснамалық тұрғыдағы жалпы теориялық мәселелерді қамтиды. Кітапханалық каталогтар – баспа туындыларын каталогтық өндеудің және каталогтарды ұйымдастыру теориясын, тарихын, әдістемесін зерттейді. Кітапханалық қорлар – Кітапханалық қорларын қалыптастырудың теориясын, тарихын, әдістемесін зерттейді. Оқырмандармен жұмыс – оқырмандарға қызмет көрсету және кітапханада оқырмандармен жұмысты ұйымдастыру теориясын және әдістемесін зерттейді. Кітапхана ісін ұйымдастыру және басқару – кітапханада технологиялар мен қызметтік іс-әрекеттерді ұйымдастыруды және басқаруды, кітапхана ісі экономикасының теориясы мен әдістемесін зерттейді. Кітапхана ісінің тарихы – кітапханалардың, кітапхана жүйелері мен желілерінің пайда болуы, дамуы және жетілу заңдылықтарын қарастырады. Кітапханалық жұмыстың техникалық құралдарына – есептеуіш, көшірме көбейткіш техниканы пайдалану әдістемесін оқыту жатады. Барлық әмбебап кітапханалық жіктеулер келесі негізгі ұғымдарды қамтиды: *құрылу – тұрақты қызмет ету – моральдық тозу - жаңару.* Қажеттілігі деген кез-келген жіктеудің бар болуының объективті заңдылығы [1]. Жаңару *–* деген жіктелген жүйені қазіргі заманға тәң әлем мен адам және әлеуметтік практика туралы біліммен сәйкес қайта өндеу үрдісі. Мұның мақсаты тұтынушылардың ақпараттық сұраныстарын жоғары деңгейде қанағаттандыру үшін қажетті құжаттардың мазмұнын нақтылай ашу. Жіктелген жүйенің жаңаруы *–* кестелердің ғылыми мазмұндарының сапалы жаңартуын да, жіктелу тәсілдері мен әдістерінің жетілдіруін, құрылымның және индекстеудің тізбекті үйлестіруі мен түрлендіруін де, сонымен қоса оның дәстүрлі каталогтар мен автоматтандырылған ақпараттық-іздеу жүйелерінде практикалық қолдану тәжірибесі есебін де болжайды. Қазіргі кезде қолданылатын көпшілік кітапханаларға арналған КБЖ кестелердің екінші басылымы он жылдан астам бұрын шыққан еді. 70-80 жж. отандық әдебиеттің мазмұнына бағытталған кестелер көбінесе ескірген. Бұл жағдай, өндірушілерді бар кестелерге өзгерту мен толықтыруларды еңгізумен қоса көптеген бөлімдер мен тарауларды қайта өндеуге түрткі болды. Бұл көп еңбекті үрдіс кестелерде қазіргі білім (әсіресе қоғамдық білім) даму тенденциясын дұрыс бейнелеу үшін нақты бір мағыналы ұсыныстар беруге ғылым дайын емес деген жағдаймен күрделенеді. Сол себепті, көпшілік кітапханаларға арналған КБЖ кестелердің үшінші басылымы созылып кетті. Қайта құрылып жатқан кітапханалардың, әсіресе арнайы оқу орындардың (колледж, лицей, т.б.) көбісі және де өз өнімдеріне КБЖ индекстерін қоюға міндетті жаңа баспалар мен басу ұйымдардың кестелері мүлдем жоқ. Олар библиографиялық сирек затқа айналып, кітап қорында физикалық түрде жоқ болып кеткен. Аталып кеткен жағдайлар, *электрондық кітапхананың жұмысын жабдықтайтын бағдарламалық құралда*р бойынша зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігіне әкелді. Мұның мақсаты, пайдаланушыларға қазіргі кезде көпшілік кітапханалар қорына түсіп жатқан әдебиет ағымының жүйелендірілуі бойынша толықтырылған және өзгертілген кестелердің аутентикалық мәтінін ұсыну. Жұмыс кестелері *–* барлық жүйелердің көпшілік кітапханаларында қорларды, каталогтар мен картотекаларды құруға және де баспа ұйымдарда, арнайы оқу орындарында қолдануға арналған. Осы ұсынылып отырған баяндамалық мәселе келесі бөлімдерден тұрады: Алғысөз, Кіріспе, Жіктеу кестелері, Алфавитті-пәндік көрсеткіш, Қосымшалар. Баспа туындылардың жүйелендіруі деген оларды мазмұны және т.б. сипаттамалары бойынша КБЖ кестелерінің бөлімдері мен бөлімшелеріне бөлу. Ұқсас кітаптарға бірдей ыңғайын табу үшін және шешім қабылдау кезінде алалықтан құтылу үшін жүйелендіру арнайы дайындалған принциптер, қағидалар мен ережелер негізінде өткізіледі. Жүйелендіру әдістемесі жалпы және жеке болып екіге бөлінеді. Жалпы әдістеме *–* деген барлық білім салаларының әдебиеттерін жүйелендіру барысында қолданылатын қағидалар мен ережелердің жиыны. Жеке әдістеме *–* жеке білім саласы немесе туыстас ғылымдар циклі бойынша әдебиеттерді жүйелендіру кезінде қолданылатын ережелерден тұрады және де бұл әдістеме жалпы әдістеме принциптерінің негізінде құрылады. Әдістемені құру барысында құраушылар көпшілік кітапханаларда кітаптардың жүйелендірілуі*–* жүйеленген кітаптар мен картотекаларды ғана емес, көбінесе қорларды құру үшін іске қосылатыны алдын ала ескерген. Бұл басылымда жүйелендірудің тек қана жалпы әдістемесі бөлек берілген. Жеке әдістеменің ережелері негізгі кестелердің бөлімдері мен бөлімшелердің әдістемелік көрсеткіштерінде көрсетілген Ұйымдастырушылық бөлімдерді бөліп алу нәтижесінде кітапхананың құрылымы қалыптасады-аппаратты тұрғызу, оны буындарға бөлу және олардың иерархиясын орнату. Құрылым кітапхананың түрінен және оның алдына қойылған міндеттерден, кітап қорының көлемінен, оқырмандарға қызмет көрсету көлемі мен сипатынан және кейбір басқа белгілерден тәуелді. Ұйымдастырушылық құрылымның түрі кітапхана бағытталған әрекетке қатты әсер етеді. Бір түрлі кітапханалардың құрылымы бір ыңғайлы болады, тек көпшілікке арналған және арнайы ірі кітапханалар, тіпті бір түрлі болса да, елеулі дәрежеде жекешеленген болады. Кітапханалардың кейбір тобы үшін - аудандық, қалалық, облыстық, республикалық, сонымен қоса вуздық - біздерде типтік немесе үлгілік құрылымдар орнатылған. Бұл ресми құжаттарда осы кітапханалар үшін бөлімдердің және олар атқаратын жұмыстың минимумы анықталған дегенді білдіреді. Типтік құрылымның болуы оны жергілікті жағдайларға байланысты өзгерту мүмкіндгін жоққа шығармайды. Бөлімдерді немесе секторларды әр түрлі қалыптастыруға болады: оқырмандардың әр түрлі тобына (балалар немесе жасөспірімдер бөлімдері, жалпы немесе ғылыми оқу залдары) қызмет көрсету үшін, материалдардың әр түрімен (сирек басылымдар, жазбалар, бейнелеу өнері материалдары) жұмыс жасау үшін, әдебиеттің жеке салаларын уағыздау үшін. Көпшілік жағдайларда кітаптар құрамы тұрақты аумақты оқшауланған бөлімдерді бөліп айту керек болады-кітапхана көмегімен жұмыс істейтін және оның штатының қызметкерлерімен қызмет көрсетілетін филиал. Кейде ғылыми және әдістемелік жұмыспен айналысатын бөлімдерді бөліп айтады, мысалы, кітапханатанудың ғылыми-әдістемелік кабинеті. Кабинет деп білімнің кейбір саласында маманданған оқу залын да атауы мүмкін: Қазақстан тарихы кабинеті, қазақ тілін тану кабинеті [2]. Ірі кітапханаларда бөлімдердің төрт түрін айырады: функционалдық, кітаптарды өңдегенде немесе оқырмандарға қызмет көрсеткенде жеке функцияларды орындайтын; кешендік, материалдардың ерекше түрін жинақтау және олармен оқырмандарға қызмет көрсетумен байланысты функцияларды орындайтын; салалық, белгілі білім немесе өнер саласы бойынша оқырмандарға қызмет көрсету шоғырланған; желілік. Сонымен қатар, әкімшілік-шаруашылық және қосымша бөлімдер болады. Зерттеу жұмысын қорыта келе, электрондық кітапхананың жұмысын жабдықтайтын бағдарламалық құралдар жасап ұсыну арқылы білімберу саласында қызмет атқарушыларды, студенттер, магистранттар, докторанттар мен жас мамандарға ғылыммен айналысуға жоғары деңгейде жағдай жасауға болады деген тұжырымға келдік. | TEXT | kaz |
254 | Аталған іс-шараларды жүргізу мемлекеттік басқару органдарының қызметін түбегейлі өзгертіп қана қоймай, кәсіпкерлік қызметті реттейтін заңдарды, нормативтік-құқықтық актілердің түгелін өзгеріске алып келеді. Демек, өзгерістер қысқа мерзім ішінде оң нәтижесін беріп, ел экономикасын көтереді. | TEXT | kaz |
255 | Инновациялық үрдіс өзіне тән ерекшеліктерге байланысты ғылымды, техниканы, өндірісті, кәсіпкерлікті, қаржы секторын, маркетинг және менеджментті біріктіреді. Инновациялық процестің барысында сапалық қатынасындағы әртүрлі міндеттер шешіледі, сондай-ақ айтарлықтай дифференцияланған экономикалық нәтижелерге қол жеткізілуі мүмкін. Қазақстанның экономиканы нарықтық негізде ұйымдастыруға өтуіне байланысты кәсіпорындардың қызмет жағдайлары түбегейлі өзгеріске ұшырады. Нарықтық жүйенің толық құқылы субъектісі болу үшін, кәсіпорын қаржыландыру көздерін іздестіруді, шағаратын өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ете алатын тиімді технологияларды таңдап алуды, өткізу нарығын талдауды, жаңа тауар жеткізушілермен байланыс орнатуды және басқа да көптеген, яғни ресурстарды барынша тиімді пайдалану мақсатында «жаңа комбинацияларды» өз бетінше жүзеге асыруы тиіс. Отандық инновациялық қызметті жүргізудің жеткілікті тәжірибесі жоқ. Сол себепті соңғы уақыттарда инновациялық үрдістерді микро және макро деңгейлерде реттеумен, инновациялық қызметті мемлекеттік реттеудің тікелей және жанама әдістерін пайдаланудың тиімділігімен байланысты мәселелер ерекше маңызға ие болып отыр. Бірқатар факторларға байланысты күрделі саяси, экономикалық жағдайларда жүргізіліп отырған тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз ету. Қазақстан үшін ағымдағы кезеңдегі өзекті мәселе болып табылады. Республика экономикасында жағымды тенденциялар пайда болып, шаруашылық байланыстардың үзілуінен, төлемсіздік дағдарысынан, бартерлік тауарайырбастаудың, толлинг операцияларының басымдығынан, отандық өнімдерге деген төлем қабілетті сұраныстың төмендеуінен болған қиындықтар біртіндеп еңсеріліп келеді. Мақсатты бағытталған әрекеттер және тиісті экономикалық жағдайларды жасау, өз кезегінде, әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болып табылатын, ғылыми және жоғары технологиялық өнімдерді шығаратын салалардың, республикада дамуына жағдай туғыза алады [1]. ХХ-ғасырдың орта шенінен бастап бірқатар ғалым экономистердің зерттеу нәтижелері негізінде жаңа инновациялық даму теориясы қалыптаса бастады. Аталған теория немесе инновациялық даму теориясы мемлекеттік және корпаративтік басқару, сонымен қатар қоғамдық өмірдің басқа да салаларында аса маңыздылыққа ие болды. Ұлттық экономиканы дамыту стратегиясының түрлі тәжірбиелері бізге мәлім. Қазақстанда негізгі күш табиғи қазба байлықтарын интенсивті игеруге негізделген. Мұндай бағыттың Қазақстан үшін келешекте тек қана пайдалы қазбалардан, яғни шикізаттардан ғана пайда табу қауіпті. Себебі, ертелікеш табиғи ресурстар сарқылады. Қазіргі жағдайда экономикасы ғылыми- техникалық прогрестен тұсетін пайдаға негізделген немесе бағытталған елдердің мүмкіндіктері мен болашағы зор. Сондықтан-да, шикізатты дамыту стратегиясы біртіндеп ұлттық экономиканың инновациялық типіне өту стратегиясымен толықтырылуы қажеттілік. Ол үшін Қазақстанда мүмкіндіктер жеткілікті дәрежеде. Атап айтқанда: ірі өндірістік және инновациялық әлеует; жоғары білімді тұрғындар қабаты; сыртқы ақпараттар мен капитал көздеріне қол жеткіліктілігі. Инновациялар ғылыммен, конструкторлық-технологиялық базалармен, нақты сектордағы мекемелермен және т.б. институттар мемлекеттік индустриалды-инновациялық саясатпен өзара қарым-қатынаста технологиялық өрлеудің негізіне айналады. Бұл ғылыми орталықтардың, венчурлық фирмалардың, өндірістердің әлеуетіне де, сонымен бірге Қазақстанның инновациялық жүйесі саясатын құруды жүзеге асыру механизміне де байланысты. Инновация кез келген қоғамның мәдени процесс көрсеткіші статусына ие болып отыр. Инновациялық әлеуеттің өлшемі, қоғамның өмір сүру мүмкіндіктері оның әлеуметтік кеңістікте адамның шығармашылық қызметі, өнімінің тиісті бағасы және осы қызметтің нәтижелерін қабылдау болып табылады. Мұндай жағдайда инновациялық ақиқат пен әлеуметтік жағдайлар мен механизмдерді, қоғамның инновациялық дамуы мен адамды қалыптастыруды реттеуді әлеуметтанулық зерттеу айрықша маңыздылыққа ие болып отыр. Әлеуметтік прогресті талдаудың базалық құрамы болып инновациялық жүйелер, инновациялық процестер, инновациялық қатынастар, сонымен қатар қоғамдық, топтық және жеке инновациялық сана мен қызмет саналады. Инновацияға қарай бетбұрыс – республикамыздың 2020 жылға дейінгі кезеңдегі даму стратегиясының орталық элементі. Мұндай негіз қалаушы принципті Елбасы «Жаңа онжылдық-жаңа экономикалық өрлеу-Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында көрсетілген болатын. Нақты осы инновациялық индустрияландыру мен инновациялық адам капиталын дамыту еліміздің болашақта жетістіктерге жетуді қамтамасыз ететін шешуші факторға айналуы керек. Президент жаңа онжылдықта инновацияларды жылжытуда нақты міндеттерді қойды. Ол өз кезегінде Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттырады және оны жаңа әлеуметтікэкономикалық даму деңгейіне жеткізеді. Экономиканы жетілдіру және жаңғыртудың шетелдік экономикалық тәжірибесі ғылыми қорытындылау күн тәртібіне келесі мәселелерді қойып отыр: бұл тәжірибе Қазақстан экономикасының жағдайына қаншалықты қолайлы және оны енгізуге бола ма, әлде нарыққа ету кезінде Қазақстан үшін экономиканы жаңаша арнаға салудың өзіндік моделі болуға тиіс пе? Шетелдік тәжірибелерге сүйену үшін оны толығымен қарастырып, тиімді жағын және басқа да факторларды ескере отырып мемлекетке қай модель келе алатынын алдын ала ескеру керек. Қазіргі заманғы экономикалық және қаржылық дағдарыс жағдаяттық емес, құрылымдық сипатқа ие. Француздық мамандар есебі бойынша, егер ғылым мен білімді қаржыландыру қысқа мерзімді экономиканың тұрақтануынан кейінгі мемлекеттік басымдығының екінші жоспарына етсе, онда Франция үшін қолайсыз жағдайлардың орын алуының дамуы айтарлықтай ұлғаяды. Бүгiнгi таңда Қазақстанды әлемдiк қоғамдастық нарықтық экономикадағы мемлекет ретiнде мойындап отырғанын атап өту керек, ол ТМД елдерiнiң iшiнде бiрiншi болып инвестициялық ел ретiнде танылды. Тек жаңа технологиялар ғана Қазақстанның өндірістік саласының тұрақты дамуына және ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге интеграциялануына мүмкіндік береді. Экономикалық өсу, ЖҰӨ-дегі шикізатты көп қажет ететін өнімді жоғары технологиялық және экспорттауға бағытталған өніммен алмастыру, елдің ғылыми-техникалық әлеуетін тиімді түрде пайдалану "Қазақстан-2030" стратегиясының маңызды мәселелерінің бірі [2]. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, шикiзат ресурстарына бай кейбiр дамушы елдер тұрақты экономикалық дамуға қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк тауар рыноктарында жағдайдың өзгерiстерiне тым тәуелдi болып қала бередi. Экономиканың шикiзат секторларынан едәуiр табысқа ие болып, мемлекет пен жеке сектор экономиканың жаңа салаларын дамытуға ынталанбайды. Экономиканың мұндай тиiмсiз дамуын қамтамасыз ететiн дамудың шикiзаттық бағытынан арылудың бiрден-бiр жолы елiмiздiң индустриялы-инновация дамуға бет алуы болып табылады. Ол үшiн елiмiз жүйелi түрде инновациялық саясаттарды жүзеге асырып, оның негiзгi бағыттарын анықтауы керек. Индустриялық саясат дегенiмiз мемлекеттiң бәсекеге түсуге қабiлеттi және тиiмдi ұлттық өнеркәсiптi қалыптастыру үшiн кәсiпкерлiкке қолайлы жағдайлар жасауға және қолдау көрсетуге бағытталған шаралар кешенiн бiлдiредi. Мақсатты бағытталған әрекеттер және тиісті экономикалық жағдайларды жасау, өз кезегінде, әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті болып табылатын, ғылыми және жоғары технологиялық өнімдерді шығаратын салалардың, республикада дамуына жағдай туғыза алады [3]. Қорытындылай келе, индустриялық-инновациялық саясатты жүзеге асыруда келесiдей шараларды атқаруымыз керек: елдегi инновациялық күштердi қалыптастыру және нығайту; мемлекеттiк мекемелердiң қызметiн индустриялық-инновациялық дамудың мақсаттарына сәйкес қайта құру. Бұл – бiлiм, ғылым, қаржы фискальдық және тарифтiк саясатты жетiлдiрудi қажет етедi; индустриялы-инновациялық дамуды халық арасында насихаттау; отандық өнiмдердiң халықаралық рыноктарда бәсеке қабiлеттiлiгiн арттыру үшiн әлемдiк стандарттар мен сертификаттарға көшу; инновациялық қызметке мемлекеттiк қолдау көрсету, шағын инновациялық бизнестi ынталандыру. Әрине дамыған елдер қатарына қосылу үшiн сол елдердiң даму жолын зерттеп, олардың ұлттық экономикамызға тиiмдi жақтарын ала бiлуiмiз қажет. Бiздiң елiмiзге әсiресе Оңтүстiк Азияның бiрнеше жаңа индустриялы елдерiнiң ұстанған саясаты ыңғайлы болып отыр. Яғни "Азия айдаһары мен жолбарысы" атанған елдер қысқа мерзiмдi аралықта индустриялы-инновациялы саясатты тиiмдi жүргiзу арқылы үлкен жетiстiктерге қол жеткiздi. Яғни, инновация – экономикалық өсуде негiзгi қозғаушы күш болмақ. | TEXT | kaz |
256 | BCG электрондық қарқындылық индексі бойынша (әлемнің 85 елінде жаһандық экономиканың цифрлық компонентінің дамуын қадағалайды) Қазақстан үшін орташа жылдық өсу қарқыны 23% құрайды. Бұл оң көрсеткіш. Алайда, Қазақстан өсу қарқыны 27% құрайтын БРИКС елдері (Бразилия, Ресей, Үндістан, Қытай және ) бойынша орташа деңгейден әлі де артта қалып отыр 8. Сондықтан алдағы жылдардағы басты міндет - цифрландырудың өсу қарқынын арттыру. Сонымен бірге цифрландыру тек мемлекеттік органдардың ғана емес, сонымен бірге ұлттық компаниялар мен жеке бизнестің де стратегиялық күн тәртібінің бір бөлігіне айналуы керек. Бұл үшін негізгі жағдайлар бар. Біріншіден, салыстырмалы түрде қолайлы макроэкономикалық жағдай. Екіншіден, үкіметтің бұл мәселеге назары: мысалы, «» мемлекеттік бағдарламасын іске асыруы, «Астана» халықаралық қаржы орталығын құру, стартаптар үшін хаб құру және озық технологияларды дамыту - AstanaHub IT стартаптарының халықаралық технопаркін құруы. Осылайша, дұрыс жүргізілген цифрлық трансформация компанияның жұмысын оңтайландырып қана қоймайды, сонымен қатар бәсекелестік күресте жеңіске жету мүмкіндіктерін едәуір арттырады: ұйым қарсыластарына тиімді қарсы тұру мүмкіндігін алады және жаңа цифрлық экономикада ұзақ мерзімді артықшылыққа ие болады. | TEXT | kaz |
257 | Заманауи ақпараттық технологиялардың дамуы жаңа техникалық жетілдірілген құрылғылардың пайда болуымен қатар, роботтехникасының дамуыменде байланысты болып келеді. Информатика саласындағы қолданыстағы білім беру бағдарламалары робототехника, микроэлектроника (және инженерлік компоненттер) мұғалімнің жұмыс бағдарламасын өзгертпестен мұғалімнің әдістемелік құралы ретінде қолдануға мүмкіндік беретіндігін атап өткім келеді. Университетте оқып жүрген студенттер, болашақта информатика пәнінің мұғалімдері,өз студенттеріне автоматтандырырылған техникалық жүйелер, роботтық техника дамытатын қолданбалы ғылым туралы қазіргі заманауи техникалық құрылғылар туралы түсінік береді. Ұсынылған жоба өзіңізді зерттеуші, дизайнер және техникалық құрылғылардың өнертапқыштары ретінде сезінуге мүмкіндік береді. Негізінен зерттеуді электроника мен механиканы бастау керек, бұл жалпы білім беру бағдарламасы тұрғысынан үлкен нәтиже береді. Мұны істеу үшін сіз ашық архитектурасы бар платформаны пайдалануыңыз керек. Робот техникасын зерделеуге арналған әр түрлі оқу жиынтығының ішіндегі ең танымалдары - Lego Mindstorms, Robotis Bioloid, fichertechnik, Arduino, біздің ойымызша Arduino ең жақсы ұсыныс болып табылады, себебі онымен жұмыс істеуді бастау үшін аз шығын кетеді. Arduino - бұл стандартты дербес компьютерлерге қарағанда физикалық ортамен неғұрлым тығыз әрекеттесетін электрондық құрылғыларды жобалау құралы. Бұл платформаға «physical computing» ашық программалау кодымен, заманауи қарапайым баспа платасында бағдарламаны қамтамасыз етуге арналған. Arduino температура, қысым, ылғалдылық, жарық, қашықтық, компас, GPS және GLONAS датчиктерінен сигнал қабылдау мүмкіндігі бар электронды құрылғыларды құру үшін қолданылады, сонымен қатар платформаны оған қосыла алатын барлық сымсыз желілер арқылы басқаруға болады. Және СК-дисплейді басқаруға, сервос, электр қозғалтқышы, тепкіш қозғалтқыштар жатады.[1]. Бұл платформаны оқу орындарда қолдану практикада бағдарламалау дағдыларын дамытуға, сонымен қатар электр тізбегінің негіздерін білуге мүмкіндік береді. Берілген жобалау мақсаты - студенттерге автономды автоматтандырылған кешендердің бағдарламалық жасақтамасын және бағдарламалық жасақтамасын жасаудың негізгі әдістерін игеруге мүмкіндік беретін Arduino микроконтроллерін қолдана отырып метеорологиялық станцияларды дамыту. [2]. Жұмыс электроника, электротехника және алгоритмизация негіздерінен басталады.Метеостанция ең алдымен ауа-райын бақылауға, ағымдағы температураны, ылғалдылықты және атмосфералық қысымды көруге арналған. Ұсынылған метеостанцияның диаграммасы Ардуинода салынады және метеостанцияның миы болып табылады. Ол әртүрлі сенсорлардан деректерді жинайды, өңдейді және оларды 16 x 2 СК-дисплейде көрсетеді. Жобаны іске асыру үшін келесі міндеттерді қою керек: | TEXT | kaz |
258 | деректерді Интернетке, деректер базасында сақталатын және веб-бетте көрсетілетін немесе мобильді қосымшада қолданылатын серверге жіберу. Тапсырмаларды орындау үшін келесі элементтер қажет: HT DHT22, DHT11 температура мен ылғалдылық датчиктері; Pressure BMP180 типті барометрлік қысым датчигі; | TEXT | kaz |
259 | Java бағдарламалау тілі және Android жүйесі (смартфонда ауа-райы туралы ақпаратты көрсету үшін Android қосымшасын құру). Бұл жұмыста ең қарапайым және арзан датчиктер қолданылады. Мысалы, DHT22 сенсоры температураны дәл өлшейді деп айта аламыз, бірақ ылғалдылықта ол дәл емес.Біздің алдымызда прототип болғандықтан, ылғалдылық 5% қателікке жол берілуі мүмкін. Жүйелік архитектура, аппараттық және бағдарламалық қамтамасыз ету жаңа сенсорлар мен жаңа мүмкіндіктерді қосу үшін жүйенің әрі қарай кеңеюін қамтамасыз етуі керек. Метеостанцияның архитектурасы Ардуинода негізделген. Себебі, Ардуинода кішігірім кіру шегі бар. Метеостанцияның құрамына қашықтан, терезелікдатчик және орталық модуль бар. Орталық, негізгі блок . Мұны бастапқы кезеңде анықтау өте маңызды, өйткені температура және электрмен жабдықтау сияқты маңызды сипаттамалар осыған байланысты болады. Қашықтағы датчиктердің міндеті-уақытылы өлшеу өткізу және деректерді орталық . Орталық блок барлық датчиктерден мәліметтерді алады, оларды экранда көрсетеді және оларды Интернеттегі дерекқорға жібереді. Бұл жерде әлдеқайда оңай, өйткені, деректер базасында болған кезде сіз олармен графика жасай аласыз. Деректерді беру үшін ESP8266 WiFi модулі қолданылады,өйткені Arduino Ethernet кеңейту платасын жібереді, бірак-та оған қосымша кабель косқым келмейді (сурет1). Қашықтағы датчикті негізгі nRF24L01 + чипі 2,4 ГГц таратқышы және қосымша сыртқы антеннасы бар қабылдағыш таңдалған (2-сурет). Сурет 2 - 2,4 ГГц жиіліктегіші мен қабылдағышы бар nRF24L01 + чипі Көшеде, өзіңізбілетіндей, температура терісмәндергежетуімүмкін, сондықтан DHT11 сенсоры қолайлыемес, бірақ DHT22 дәлкеледі (Cурет 3). Жобаны іске асыру үшін -де Uno миниатюрасына жақын сенсор таңдалды (4-сурет). Бұл плата қуат тұтынуға да жарайды: көп қуат тұтынатын USB-TTL түрлендіргіші жоқ; Орталық блок үшін оған көптеген сыртқы құрылғыларды қосу жоспарланғандықтан, Arduino Mega тақтасы таңдалды.Сонымен қатар, ол UNO-мен толық үйлесімді және онда жады көп. Радио модулі NRF24L01 қуат үшін 3,3 В қажет және өнімділік маңызды емес болғандықтан, біз -ді 8 МГц және 3.3В-де қолдандық. Сонымен қатар -дің кернеу диапазоны: Орталық блоктың электрмен жабдықталуы 12 В, 450 мА, 5 Вт қуатын беретін шағын электрмен жабдықтау блогы арқылы 220 В желіден болады [3]. Жобаның нәтижесінде метеорологиялық станция арзан және қол жетімді компоненттерден құрастырылды.Жоба бойынша жұмыс барысында біз температура мен ылғалдылық датчиктерімен, атмосфералық қысым датчиктерімен өзара әрекеттесудің негіздерімен таныстық (5-сурет). Бұл зерттеуде Arduino микроконтроллерін қолдана отырып, метеорологиялық станцияларды дамыту бойынша қойылған міндеттер орындалды. Және де автономды автоматтандырылған кешендердің аппараттық және бағдарламалық жасақтамасын жасаудың негізгі әдістері игерілді. | TEXT | kaz |
260 | Қазақ халқында баяғы кезден келе жатқан бата сұрау, беру, тілеу рәсімінің ерекше тәрбиелік мәні бар, мән – мағынасы қасиетті ұлттық рухани қазынасының мәйегі мол. Бұл сөзіді араб тілінен аударғанда « фатаа» - яғни, қайырма немесе қайыру деген мағынаны білдіреді [1, 111 б]. Аталған сөзін, шығуын зерттеп үлес қосқан ғалымдар В ., , түріктанушы ғалымдар бата сөзін зерттеп, ғылыми тұжырымдамалар жасаған. Негимов, , , , және басқада ғалымдардың қатысуымен батаға қатысты еңбектер жарық көрді [1, 112 б]. Дәстүрлі қазақ мәдениетіне келер болсақ, баяғыдан келе жатқан ұғымдардың бірі – «бата» сөзі қазіргі таңда тек алғыса айту, тілек білдіру аясында ғана қолданылады. Бірақта, алғыс айту мен қарғыс айтуды кез-келген адам айта алады, ал батаны тек арнайы батагөй қариялар – ақсақалдар ғана айтып отырады. Батаның қасиеттерін көрсету үшін батаның қоғамды тәрбиелеуде, нұсқау берудегі ұқсас жақтары бар. Бата: ақ тілек, шын ниет,ырыс – несібе, бастың аман-саулығын тілеп, Құдайдан жалбарыну түрінде айтылады. Оны берген жерде дәмтұздың болуы міндетті[2, 429 б.]. Ата – бабаларымыз жиналған халыққа да, жеке адамға да беретін болған. Халық алдында батаны көбінесе елге құрметті, жасы үлкен қария көпшіліктің атынан . «Батамен ер көгерер» (мақал). Ізгі ниетпен шын пейілдің белгісі – бата. Ол кез келген жерде айтыла бермейді. Қазақ халқының қастерлейтің баталарының бірі «ақ бата», оны әр жерде айтып жүреді, бағалайды, қастерлейді. Батаның бірнеше түрлері бар. жас өспірім кезінде бата сұрап барады, ол кісінің батасы: *Бедеуің белдеуіңде байлаулы болсын, Қазақтың ошағы қайнаулы болсын. Есігің ашық болсын,* | TEXT | kaz |
261 | өз зерттеулерінде бата туралы «бата беру қазақ халқының ежелден қалыптасқан көне салтының бірі, батаны жоғары мәртебелі, басына ақ түскен ақсақал ғана беретін». Бата, алғыс беру белгілі бір бағыт бағдар кезінде айтылып тұрады. Нақты түрлерін тарауламас бұрын қазақтың оған деген көзқарасын қарастып өтсек. Оның тамыры терең мағынада, наным – сенімі мықты, жолы үлкен ақсақалдардың қол жайып бата берген батасына иланып, сөздің магиялық қасиеті барына толықтай сеніп отырған. Соңғы жылдары басылым көріп, жарыққа шыққан әдеби кітаптар ( 1998 жылы «Ақ бата», 1996 жылы « Бата бере білесіз бе?») және тағы басқа еңбектер арықылы бата сөзінің әлі күнге дейін ғалымдар арасында қызығушылық танытып тұр [1, 59 б]. Ғылыми қызығушылық танытудың басты себебі, батаның арасында қазақ тіліне қатысты астарлы мағынасы бар сөздер қолданылып, мифологиялық байлынысы бар. Мысал ретінде жолға аттанған адамға Қыдыр ата жолдасың болсын деп сапарға жібереміз. Қыдыр ата деп – бақ - береке,байлық, бірлік және жолға шыққан адамға тура жолды сілтеуші кісі ретінде бейнеленеді. пікірі бойынша «Қызыр атаға деген қарзақтарда сенім мықты. Ол болған жерде егінде молшылық, малдар төлдейді, берекенің симовлы ретінде қараған. Қыдыр атаны түсінде көріп, оның ақ батасы мен бірге қолын алған адамға – жақсылық серігі болып, жамандық жуытпайды» деп сенген [3,70 б]. Әрине бұл мәселе ислам дініне қарама – қайшы, яғни ырыстың барлығы Қыдыр атаден емес Алладан. Аңыз болсада қазақ елі Қыдыр атаны көріп қол алып, бата сұраса. Ол өмір бойы молшылыққа кеңеліп, басына бақ орнайды деп сенген. Міне сол себепті де «Қыдыр ата қолдасын, Қыдыр ата жолдасың болсын» деген мағыналы сөздермен шығарып салып отырған. «Қыдыр жолдасымыз болсын, қолдасын» деп әр істі бастағанда тілек немесе бата болсын, осындай жақсы сөздермен мағынасын келтіріп, істің оң болып аяқталуына тілектес болған [2,59]. Оның айтылу аясында оның мағынасына көп мән берген. Яғни, жиналған қауым үлкен, кішісіне қарамай қолдарын аспанға көретіп тілек тілеген және батаның айтылып жатырған әрбір сөзіне ерекеше мән беріп тыңдаған. Осы аяда жаңадан қалыптасып келе жатырған жастарға рухани тәрбие береді. Бата көркем әдебиетпен ұштасып жатады. Сол үшін батаның мәтініне ғана мән бермей, оның айтылу нақышына да, дауыс мәнеріне мән береді [2,60 б]. Ата-бабаларымыздың бата беру жүйесі әлі терең қарастырылмады. Бірақ бірқатар тіл мамандары: «Бата – арабтың «фатеке» деген сөзінің қазақша айтылу түрі», – дейді. Яғни, фатекенің мағынасы: алғыс айту, ақ ниет, ақ тілек білдіріп, аман – саулықты тілейді. Ақ бата – ұлтымыз үшін теңдесі жоқ асыл сөз» [4, 69 б]. Ал сөз – бүкіл адамзаттың қасиетті күш. Өзінің адал жаны, дүние рухы, өткен тарихы сөзге ерекше байланысты қазақ халқы ақ батаның ізгі сөздеріне жүрекпен сеніп, оның күшіне шексіз иланады. Шу, Сыр, қазіргі Ақтау жерінде жергілікті тұрғындардан айтылатын сөзі – бәте, пәте деп те айтылады. Осылай айтудың астарлы мағынасының себебі Құранның бірінші сүресі « Фатихадан» алынғанының дәлел болып отыр. «Бата» бұл жәй тілектер мен айта салатын сөздер емес. Бұл астарлы мағынада жатқан кең, әрі рухани мағынасы бар. Оны беру көпшілік жиындарда орындалады [2, 155 б]. Шаңырақ көтеріп, жеке үй-жай болғандарға да беріледі. Қазақтар өздерінің балаларына атақты кісілерден, құрметті қонақтардан бата алып қалуға тырысқан. Ислам дінінің таралуына байланысты бұл дәстүр бұрынғысынан да күшейе түсті. Қайтыс болған адамның үй-іші мен туған-туыстарына көңіл айту кезінде де бата беріледі, марқұмның өзіне де, артында қалған үрім-бұтағына да ізгі тілектер білдіріледі. Фольклорист - этнограф ғалымы өзінің 1905 жылы Орынборда жазған «Образцы киргизской народной словестности, молитвенных благожеланий – бата сөз» деген мақаласында: «Кімде-кім қазақ даласында болса ол батаның халықтың қандай ерекше назарында болатынын жақсы біледі» [3, 65 б]. Бата беру ақсақалға, қарияға, жасы, жолы үлкен адамға, ақындарға, құдайы келген қонақ беруі міндетті. Жасы үлкен ақсақал қонақтың арасында болмаса, әйел адамдарға емес сол жерде отырған ер бала батаны береді. Көзі тірі адамдарға беріліп қана шектеліп қоймайды, өмірден кеткен адамдарға да беріледі. Қазақ халқында басқа елдермен бірге бата беру дәстүрін салыстырсақ. Қазақтар секілді саха елдерінде қонаққа келген кісі өз риза болған адамға өз батасын беріп, ризығын білдірген. Саха халықтарында той жиындарда, қуаныштарда әруақ – рухтарға табынған. Содан кейін оларға қол созып жалынып жабарыну және тілек тілейді, бұр рәсімді аяқтап болған соң рух иелері үшін арнайы қымыз төгеді. Осындай рәсім бізде қалыптаспаған. Алайда исламға көшпей тұрып алғыс сөзін батаның орнына айырбастап отырған, кейін ғана бата беру дәстүрге айналып отырды. Қазіргі таңда да кей жерлерде бата мен алғыстың бірге айтылып жүргенін байқаймыз. Мәселен, ризашылығын білдіріп алғыс айтылса, отырған қауымға бата сұралады. [4,60] Дәл осы секілді бата беруші ризалығында білдіріп, алғысын айтады. Тілек пен батаның қалай және кім айтып жатырғанын тыңдап қарасақ олардың мағынасы да, айтылу нақышыда екі түрлі. Бата көбінесе үлкен істі қолға алған кезде, жастарға үлгі ретінде беріледі. Батаның да айтылу түрлері нақышы бөлек. Көп түрлері де кездеседі тамақ алдында, тамақтан соң немесе сапарға кететін адамдарға беріледі. Астан кейінге бата беру ол Құранның аяттарымен басталады, яғни Алладан жалбарыну арқылы сұрап, алақандарын жаяды. Батаның тағы бір кездесетін түрі ол алғыс атйу. Алғыс - қазіргі тілмен айтқанда рахмет айту, ықыласын, ізгі ниетін білдіру. Қазақ халқында көп алғыс алған адам осы өмірдегі ең бақытты жан деген түсінік қалыптасқан. Ол сөзбен, іс – әректпен немесе жақсы қарым – қатынаста болуы. Дана бабаларымыз, ата – әжелеріміз артындағы ұрпақтарына насихат ретінде жақсы тілек тілеп, қол жайғызып бата беріп жастарға насихат жасаған. Бата және алғыс – ертеден қалыптасып келген дәстүр, адамға жақсылық тілеп ризашылығын бата мен алғыс арқылы жеткізіп отырған. Уақыт өте келе батаның орнына жастардың тілек айтуы, батаның орнына қолданысқа ие болған және әлі күнге дейін қалыптасып келе жатыр. Біздің жүргізген зерттеулеріміз бойынша, қазіргі заманда айтылатын бата түрлері екіге бөліп қарастырдық. Біріншісі – заманауи яғни, заманның ағымына сай өзгеріп отыру. Екіншісі – ол ата – бабадан келе жатырған бата сөздері, Жаратқан иеге тағызым етіп, Алладан тілеу. | TEXT | kaz |
262 | Екінші дүниежүзілік соғыс адамзат тарихындағы ең ауыр һәм ең қанды соғыс болып . 1939-1945 жылдар аралығын қамтыған бұл соғыс әлемнің әр жерінде болса да, әрбір жерде соғыс қимылдарының өзіндік ерекшелігі болды. Осындай әлемдік соғыстың бір бөлігі 1941- 1945 жылдардың аралығында мен фашистік Германия арасында болды. соғысы кезіндегі кеңес халқының қаһармандық ерлігі жанжақты және сан-саналы. Оны зерттеу мен тану сол кездегі кеңес органдарынын әскери-ұйымдастырушылық қызметінің сан қырын тарихи тұрғыдан таныпбілуге, ашып-көрсетуге көмектеседі. Теміржол көлігі мәселесі туралы алғашқы зерттеулер тікелей соғыс жылдарында пайда бола бастады. Негізінде, мәліметтерді жүйелеу барысында, бұл жұмыстардың үзік-үзік зерттеулер түрінде болғандығын батыл айтуға болады. Басылымдардың негізгі авторлары сол жылдардағы оқиғаларға тікелей қатысушылар болды. Жалпы алғанда, теміржол көлігінің дамуына байланысты тікелей соғыс жылдарында дайындалған зерттеулер сипаты жағынан көбінесе үгіт-насихат бағытында болды, яғни бұл жұмыстар кешенді зерттеулер емес, соғыс жылдарындағы теміржолшылардың ерліктерін бейнелейтін материалдар еді [1]. 1941-1944 жж. Теміржолшылардың жауынгерлік және еңбектегі жетістіктерін паш етуді мақсат еткен бірқатар кітапшалар мен мақалалар жарық көрді. Жарияланымдардың авторлары Жол қатынатары, темір-жолдардың, Әскери-қалпына келтіру бас бақармасының (ГУВВР) басшы қызметкерлері, теміржол көлігінің алдыңғы қатарлы жұмысшылары мен ғалымдар болды. Аталған журнал және газет жарияланымдары тарихи зерттеу сипатында болған жоқ, сол себепті соғыс уақытындағы жұмысы туралы шынайы талдау қатарына қосуға болмайтын еді. Теміржолшылар алдында қойылған бүкіл күрделі мәселердің кешенін табысты шешу үшін оның бүкіл организмін жаңа жағдайға бейімдеп, соғыс ыңғайына қайта құру қажет болды. Бұл қайта құрудағы шешуші қадам поездардың қозғалысын ерекше әскери кестеге көшіру болды. қатынастары Халкомының бұйырығымен 1941 жылдың 23 маусымынан енгізілді, 24 маусым 18 сағаттан бастап бірінші кезекте әскери эшелондарды, әсіресе шұғыл тасымалдауды керек ететін жүк-терді жылдам жіберу қарастырылды [2]. Зерттеудің дереккөздері ретінде Орынбор теміржолшыларының еңбектегі ерліктері туралы төмендегі деректерді келтіруге болады. Түркісібке қайтып оралып, алғашында жол бастығының орынбасары, ал содан кейін 1946 жылдың маусымында дейін бірінші орынбасары болып қызмет атқарды. Бұл жылдар магисталь ұжымның Кеңес одағының фашистік Германияға және милитаристік Жапонияға қары соғыс жағдайларындағы «Барлығы да майдан үшін, барлығы да жеңісүшін» деген ұранмен жүргізілген, төтенше ауыр жұмыстармен сәйкес келді. Соғыс жағдайларындағы өзінің жанқиярлық еңбегі үшін орденімен және соғысының екінші дәрежелі орденімен, «Германияны жеңгені үшін», «1941-1945 жж. соғысы кезіндегі ерен еңбегіүшін» медаль-дарымен марапатталды [3]. Бүкіл соғыс кезінің аурытпалықтарын ол осы қызметінде бастан өткерді, көпшілік мамандарды майданға алып кеткендіктен де олардың орына екі есе, үш есе жұмыстар атқарылды. Сталинград түбіндегі қантөгіс шайқас кезінде әскери және азық-түлік жүктерін майдан желілеріне жөнелтуге және жеткізуге өзі қатысты. Барлық адамдарға қиын болғандай, ол үшін де бұл ең ауыр кез болды, тәулігіне үш-төрт сағат қана көз шырымын алып, қалған уақытта жұмыс істеуге тура келді. 1942 жылы КСРО «Тасымалдар бойынша тапсырманы үлгілі орындағаны үшін» .-Мезиновті «» орденімен, ал 1945 жылы орденімен және «Сталинградты қорғағаны үшін» медалімен марапат-талды [4]. Соғыс жағдайында жарыс анағұрлым нақты сипат алды: бір сапарда, бір ауысымда, т.с.с. Осының барлығы өз кезінде стахановшылар мен екпінділер атағын беруге деген талаптар күшейтті. 1943-1945 жж. Темір-жолшылардың ішінара КСРО-ның батыс аудандарына кетуімен байланысты кадрлардың айтарлықтай тұрақсыздығына, жұмысшылар мен қызметшілердің бір бөлігінің біліктілігінің төмендігіне қарамастан, өндіріс озаттарының қатары тұрақты түрде артып отырды. Бұл темір-жолда қызмет көрсететін контингенттің жалпы өсуімен байланысты еді. Кондукторлар арасында стахановшылар әдісін қолдауды бастаған Орынбор теміржолының бузулук резервінің бас кондукторы болды. Ол құрастырмалы поездарды жылжытуды жеделдетуде табысқа жетті [5]. Орал теміржолы Қорған депосының аға машинисі ауыр салмақты поездарды жүргізудің бастамасы болды. Үздіксіз жарысқа түсе отырып, салмағы 2100 тонна поезды Орал жоталары арқылы салмақ өзгертпей дейін алып жүреді. Бұл бастаманы Жол қатынастары Халық комиссары ЛМ.Каганович жоғары бағалап, құттықтау жедел хатын жіберген. Тасымал жөнінен үкімет пен әскери басшылық тапсырмасын үлгілі орындап, ерлік көрсетені үшін Ф. Ту орденімен марапаттап, атағын береді [6]. , басқа да жерлердегі секілді, көлікке диверсия жасау (қарақшылық шабуыл) орын алды. 1942 жылдың тек алғашқы 4 айында Орынбор облысының 8 ауданында бандиттік топтар ашылды. ІІХК (НКВД) органдары әскери комиссариаттармен бірге диверсияға қарсы күрес жүргізді. 1944 жылдың сәуір-мамырында Орынбор облысының ІІХК қызметкерлері теміржол желісінде күдікті деген 2636 адамды ұстады. 1944 жылдың жылдың бірінші жарты жылдығында осы облыс аумағында ІІХК органдардың күшімен 29 дизертирлік (қашқын) топ жойылды [7]. Жүйелі түрде орман белдеуін сүзіп шығу жұмыстары жүргізіліп, барлық теміржол желілері мен милицияның әсери-есепке алу үстелдері тексеріліп отырды. Әскери құжаттарды есепке алу, беру мен сақтау тәртібі қаралды. Оған қоса оңтүстік орал теміржолы тасымалда-натын мүлікті күзету мен қырағылықты нығайту шаралары қолданылды. Зерттеудің дереккөздері ретінде теміржолшылардың еңбектегі ерліктері туралы солардың арасында та болды. соғысының бастапқы кезінде жеделдетілген курстарын бітірді, соңынан Гурьев облыстық партия комитетінің көлік бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды. Ол темір жол көлігінің үздіксіз жұмыс істеуіне, эшолон-дарды, санитарлық поездарды, әскери жүктерді жеткізуді қамтамасыз етуге белсенді қатысты, Ленинград және Сталинград майдандарына барып тұрды. Оның еңбектік және қоғамдық қайраткерлігі жоғары үкіметтік наградалармен: орденімен, «» орденімен, ІІ дәрежелі орденімен, «Құрметті теміржол-шыға» белгісімен, «Ерен еңбегі үшін», соғысы жылдарындағы «Еңбектегі жетістіктері үшін» медалдармен марапатталды. Еңбекшілер депутаттарының аудандық, қалалық және облыстық Кеңестеріне бірнеше мәртте сайланды [8]. ол 1942 жылы сәуір айында соғыс майданында ауыр жараланып дала госпиталіне түседі. Жарақаты жазылғаннан кейін Мұсахан өз полкіне оралады. 1943 жылдың шілдесінде дивизияның саяси бөлімі оны Әскери-саяси училищенің артиллериялық бөліміне оқуға жіберілді. 1944 жылдың тамыз айында оқуын бітіргеннен соң 10-арткорпустың 191-гаубицалық Прага артиллериялық бригадасының саяси бөлімінің нұсқаушысы болып майдан шебіне жіберіледі. Осы бригаданың құрамында жүріп ол Сандамирск плацдармында дұшпанның шебін бұзып өтуде, Бреслау қаласын қоршауға алуға, немістің Оңтүстік-Оппель тобын жоюға, Польшаны, Чехословакияны, соның ішінде Прага мен Братиславаны азат етуге қатысады. соғысының майдандарында әскери басшылықтың тапсырмаларын үздік орындағаны үшін Жұлдыз, Отан соғысының І және ІІ дәрежелі ордендерімен, сондай-ақ «Германияны жеңгені үшін», Берлинді алғаны үшін», «Праганы азат еткені үшін» медальдармен марапатталады [9]. Бүкіл соғыс жылдары бойында жұмылдыру жұмыстарының негізгі формасы запастағы әскери міндеттілер мен өскерге шақыру жасына жеткен жастар болды. Бұл жұмыс кеңестік, партия және комсрмол ұйым-дарының басты назарында болды. Теміржол қызметкерлерінің жетіспеу-шілігі нәтижесінде соғыс жылдарында әскер жасындағы жастар контин-генті төмендеді. Егер соғысқа дейін жастар әскерге 19 жастан шақырыл-са, соғыстың соңына қарай 1927 жылы туылғандар, яғни 17-18 жастағы-лар шақырылды. 1941-1945 жылдары әскери комисса-риаттары тарапынан барлығы 2216480 адам майданға әскерге, тыл бөлімшелері мен мекемелеріне жіберілген. Оған қоса, теміржол көлігін-дегі жұмыстар үшін техника негіздеріне курстар ұйымдастырудың маңы-зы зор болды. Жұмылдыру шараларының тағы ерекшелігі сонда, олар оңтүстік Оралға көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың, қоныс аударылған халықтың келуімен, өлкенің қорғаныс кешенінің тұрақты жұмыс қарқынын қамтамасыз етумен байланысты болды. Жастарды теміржол көлігінде жұмыс істеуге жұмылдыру нәтижесінде еңбек резервтерін жұмылдыру жөніндегі мемлекеттік шараларды табысты орындау үшін барлық жағдай жасалды. соғысы теміржол көлігі алдына жауапты міндеттер - әскери жүктерді үзіліссіз тасымалдау, майданға әскери эшелондарды дер кезінде жеткізу, қорғаныс өнеркәсібі үшін шикізат пен отын жеткізу міндеттерін қойды. Сонымен қатар басқа да халықшаруа-шылық тасымалдарын көп мөлшерде іске асыру қажет болды. Осындай жауапты міндеттерді табысты орындау үшін бүкіл теміржол көлігін әскери жағдайға бейімдеу қажет еді. Қайта құрудың ас маңызды шараларының бірі, дұрыс атап көрсеткендей, елдің теміржолдардағы поездар қозғалысын, оның ішінде Қазақстанның да теміржолдарындағы қозғалысты ЖҚХК 1941 жылдың 24 маусымында 18 сағаттан бастап енгізген ерекше әскери кестеге ауыстыру болды. Кесте-де «бірінші кезекте әскери эшелондарды, әсіресе соғысқа жұмылдыра-тын тасымалдармен байланысты жүктерді тез жылжытуды» қарастырды. Жолаушылар қозғалысы, сондай-ақ қорғаныстық мәні жоқ қозғалыстар айтарлықтай қысқартылды. Теміржолдары мен басқа да объектілерді күшейту күшейтілді, әскери күзетке көмек ретінде революциялық тәртіп отрядтары мен жауынгерлік жасақтар құрылды; теміржолшылар мен олардың отбасы мүшелері әскер ісіне үйретілді. Қарағанды торабында революциялық тәртіп отрядында 500-ден астам адам болды. Отряд тораптың кәсіпорындарын, жолдарды, ауыстырғыштарды, су тартқыш-тарды, электр станциялары және сол сияқтыларды күзетті. Саяси бөлім өзінің нұсқаушылары арқылы жолдарда Қарағандылықтардың тәжірибесін қолданды. Магистраль басшылары 1941 жылдың 1 қыркүйегінде ЖҚХК-на соғыстың алғашқы күндерінен бастап «бүкіл теміржолшылар ұжымының қырағылығы артты, барлық жерде рұқсатпен жүйесі енгізілді, жолдарға бөтен адамдар жіберілмеді. Еңбек тәртібін нығайту, жұмыста ұйықтау, артық сөз және сол сияқтыларды толық жою жұмыстары жүргізілуде... Жол ұжымдары мықты әрі жұмылған, алдымызда тұрған міндеттердің маңыздылығын түсініп, Партия мен Үкімет алға қойып отырған барлық талаптарды орындауға дайын» [10]. Басқа желілерде де осындай болды. БК(б)П ОК мен Кеңес үкіметі 1941 жылдың 16 тамызында Волга бойы, Орал, , Қазақстан мен аудандары бойынша 1941 жылдың ІҮ тоқсан мен 1942 жылы арналған әскери-шаруашылық жоспарын бекітті, ол елдің Шығыстағы әскери-шаруашылық базасын дамыту бағдарламасы болды. Жоспарда теміржол көлігіне ерекше мән берілді. БК(б)П ОК мен КСРО ХКК теміржолдардың өткізгіштік қабілетін күшейту мақсатында 1942 жылы осы аудандарда теміржол желілерін салу мен қайта құрастыру жөнінде бірқатар шаралар өткізуді қажет деп тапты. Атап айтқанда, жоспарда Кизляр – Астрахань желісінің құрылыс жүргізу қарастырылды [11]. Бұл желі Баку мұнайын маңы мен Оралға тікелей шығуға жол ашатын еді. 1942 жылдың 7 қыркүйегінде Мемлекеттік қорғаныс комитеті Гурьев – Астрахань темір-жолын салу туралы шешім қабылдады, ол Кизляр – Астахань желісінің жалғасы болып, Гурьев арқылы елдің шығыс аудандарын Грозный мен Бакудің мұнайымен байланыстыратын еді [12]. Соғыс жылдарының қиын жағдайында Қазақстанда қорғаныстық-өнеркәсіптік маңызы зор теміржол желісінің құрылысы жүргізілді. Соғыс жылдарында республиканың теміржол жүйесінің ұзындығы 1940 жылмен салыстырғанда 25%-ға артты (1945 жылдың соңына қарай олардың тұтыну ұзындығы 1940 жылғы 51 км-ге қарсы 8212 кмді құрады) [13]. Соғыс кезінде Ақмола – Қарталы желісі (806 км), Гурьев – Қандағаш (517) және Орск – Қандағаш (262) желілері салынып бітті. 1943 ж. Ақмола – Қарталы желісі Қарағанды теміржолында тұрақты тұтынуға берілді, оның ұзындығы 1945 жылдың соңында 2290 км-ді құрады [14]. 1941 ж. желтоқсанда ұзындығы 517 км Қандағаш – Гурьев желісі Орын-бор теміржолына тұрақты тұтынуға берілді. Соның негізінде Шұбарқұдық қозғалыс бөлімшесі және Қандағаш – Гурьев шекарасында Шұбарқұдық паровоз шаруашылығы бөлімшесі құрылды. 1944 жылы осы магистраль-де Орск – Қандағаш желісі тұрақты тұтынуға берілді. Нәтижесінде 1945 жылы Орынбор теміржолының тұтыну ұзындығы 2290 км-ге жетті, оның 62%-ы Қазақстан территориясы арқылы өтті [14]. Түркістан – Сібір магистралінде өткізгіштік қабілетін нығайту мен техникалық жабдықтауға байланысты көптеген жұмыстар жүргізілді. Магистральдің теміржолшылар ұжымы өзінің паровоз және вагон депо-сында паровоздарды орташа жөндеу мен вогондарды күрделі жөндеу жұмыстарын игерді. 1941-1945 жж. 50 млн. сом қаржы салынған 240 өндірісті объектілер салынып, тұтынуға берілді, оның ішінде: Алматы, Семей, Аягөз және Жамбыл станцияларындағы болат-шойын балқыту цехтары, Харьков байланыс зауытынан көшіріліп әкелген жабдықтар мен шағын теміржол шеберханалары базасында құрылған ЖҚХК-ның Алматы электротехникалық зауыты болды. Сол жылдары зауыт еліміз-дегі теміржол көлігін байланыс аппаратураларының кейбір күрделі түр-лерін шығаратын бірден-бір зауыт болды. Соғыс кезінде Алматыда сондай-ақ ЖҚХК-ның ірі вагон жөндейтін зауыты салынды, жаңа темір- құрылысы жалғасып жатты, Жамбыл – Шолақтау желісі мен Талдықорған – Текелі тармағы қатарға қосылды [15]. Жаңа жолдардың, әсересе Ақмола – Қарталы, Гурьев – Қандағаш, Орск – Қандағаш секілді теміржолдардың салынуы, Қарағанды, Түркістан –Сібір және басқа да желілердің өткізгіштік қабілетінің артуы соғыс жылдарында Қазақстанның теміржол көлігімен орасан зор көлемдегі қорғаныс және халық шаруашылығы тасымалын табысты орындауында маңызды рөл атқарды. 1945 жылы жөнетілген жүк 1940 жылмен салыстырғанда 37%-ға, ал қабылдау – 16%-ға артты. Көмір мен кокс жөнелтілген жүктің жартысынан астамын, ал кен 11,5%-ын құрады [16]. Республиканың теміржолдаы әскери жүктерді тасымалдауды, елдің батыс аудандарынан халықты және өнеркәсіптік кәсіпорындары, көп мөлшердегі басқа да жүктерді тасымалдауды іске асырды Қазақстанға 142 өнеркәсіптік кәсіпорын мен 536 мың адамның көшірілгенін айтсақ та жеткілікті. Соғыс жылдарында Қазақстанда сегіз теміржол жұмыс істеді, олардың негізгілері, бұрынғыша, Қарағанды және Түркістан-Сібір теміржолдары болды. Гурьев-Қандағаш, Орск-Қандағаш желісінің салынуымен бай-ланысты Орынбор теміржолының рөлі артты, оның 1800 км-і Қазақстан территориясы арқылы өтті. Басқа жолдардыңүлес салмағы (Рязань-Орал, Оңтүстік-Орал, Омбы және Томск) Отан соғысы жылдарында республиканың жүк айналымына айтарлықтай болған жоқ.. Сөйтіп, соғыс кезінің үлкен қиындықтарына қарамастан, Қазақстанда теміржол көлігі одан әрі дамыды, тасымалдау көлемі артты, жаңа желілер салынды, жолдың маңызды телімдерінің өткізгіштік қабілеті артты, көлік майдан үшін, қорғаныс өнеркәсібі мен елдің халық шаруашылығы үшін тоқтаусыз жүк тасымалдауға байланысты жүктелген міндеттерді абыроймен атқарды. мен импералистік Жопонияға қарсы жеңіс жолындағы жалпы халықтық күреске өз үлестерін қосқан республика теміржолшыларының жаппай еңбектегі ерліктері шешуші рөл атқарды. | TEXT | kaz |
263 | Астана қаласы Мемлекеттер арасында сауда пайда болған сәттен бастап мемлекеттің сыртқы экономикасын реттеу мәселесі де алға қойылды. Сыртқы экономикалық қатынастар мәселесі дүниежүзілік саясаткерлер мен экономистердің, халықаралық ұйымдардың, жалпы азаматтық қоғам арасында тек зерттеу объектісі ғана емес, елдің экономикасын басқарудың тәжірибелік әдістерінің негізгі меселелерінің бірі ретінде қарастырылып келді. Сыртқы экономика – елдің әл-ауқатының ең негізгі көрсеткіші [1, 12 б. ]. Соңғы жылдары Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар бойынша дәстүрлі әріптестер қалыптасты. Бұл мемлекеттермен жүргізілетін тауар айналымының динамикасы төменде келтірілген. | TEXT | kaz |
264 | Кесте 1- Қазақстанның тауар айналымы бойынша сауда әріптестері (негізгі мемлекеттер) Соңғы бес жыл бойынша Қазақстанмен тауар айналым көлемі өсімі бойынша ең маңызды нәтижеге Швейцария (өсімі 3,4 есе), Нидерланд (2 есе), Туркия (1,8 есе), Украина (1,6 есе), Италия (1,5 есе) жетті. Келтірілген мемлекеттердің осы көрсеткіштің бұндай мәндерге жетідің себебі болып қазақстандық экспорттың ұлғаюы болып табылады [2]. Кесте 2- Қазақстанның экспортының өзгерісі | TEXT | kaz |
265 | Екінгі кестеде бірінші көрсетілген 5 елінде Қазақстанның экспорты өткен 5 жылда 1,5 еседен артық өскен.Экспорт өсім қарқынынымен ең артық белгіленген (3,4 есе),Нидерландыға (2 есе),Туркияға (1.8 есе),Украинаға (1,6 есе) және Италияға (1,5 есе) [3]. | TEXT | kaz |
266 | Соңғы 5 жылда Қазақстан импортының географиялық құрылымы маңызды өзгерістерге ұшыраған жоқ – әдеттегідей Ресей мен Қытай негізгі жеткізушілер болып табылады.Осы екі елдің жалпы импорт көлеміндегі үлесі 48-55% арасында тұрақты ұсталып тұр. Экспорттық тасымалдаудың салалық құрылымының статистикалық талдауы республика экономикасы әлі де экспорттық-шикізат бағытта екенін көрсетеді. Негізгі тауар топтарының сонғы 5 жылдағы жеткізу динамикасы келесі кестеде көрсетілген. | TEXT | kaz |
267 | Ақпарат көзі: Банкі, ҚР Қаржы министрлігі сайтының мәліметтерінен құрастырылған Тауар айналымының жарытысынан көбін минералды өнімдер алады, сонымен қатар соңғы 5 жылда олардың үлесі өзгермеген. Және де химиялық өнеркәсіптің өнімдері, металлдар, машина, құрал-жабдықтар және трапспорт құралдарын жеткізудің көлемінің аз мөлшерде өзгерегенін атап өткен жөн. өткен жылдар секілді негізгі экспорттық тауар ретінде соңғы 5 жылда көмірсутекті шикізаттар мен металлдар болып келді, 2014 жылы олар барлық экспорт көлемінің 81,6 % құрады, ал қарастырылып отырған жылы аз ғана 75-82 % аралығында өзгерістер көрсетті [4]. Қазақстан импортының құрылымы көбірек әртараптандырылған және құрылымы тұрақты болып табылады.Оның негізгі бөлігін (түрлі жылдарда 41% ден 44% дейін) машиналар,құралдаржабдықтар мен көлік құралдары алады.Оның ң топ тауарлардан тұратын басқа компоненті (химиялық өнеркәсіп өнімдері,минералды өнімдер,тұтыну тауарлары,металдар және метал өнімдері) өткен бес жылда жалпы көлемнен 42% ден 51% дейін үлес алған. Сыртқысаудалық қызмет айналымы 2014 жылдың қаңтар-қыркүйек айларында 2013 жылдың тиісінше периодымен салыстырғанда 4,3% өсіп 13,2 млрд.АҚШ.долл. құрады.Қызмет импортының 1,3% шамалы өсімімен және экспорттың 11,3% өсімімен, есепті кезеңде халықаралық қызмет балансының дефициті 4,6 млрд.долл. құрады,бұл негізгі периодтың көрсеткіштеріне қарағанда 6,6% кем. | TEXT | kaz |
268 | Кесте 4- сыртқы саудалық қызметтер айналымы (млн. АҚШ доллары) Қарастырылып жатқан кезеңде қызмет экспорты 4,3 млрд.АҚШ долларын құрады.Салыстырмалы кезеңіне қарағанда 437,8 млн. АҚШ доллары өсіміне негізгі ықпал еткен көлік қызметтері,олардың экспорты 19,2% өсті (405,5 млн. АҚШ доллары).Көлік қызметтері экспортталатын қызметтердің 59% үлесін алды.Бұл баб бойынша резиденттер табысы негізінде жүк тасымалдау қызметі арқасында құрылады,олар есепті периодта 2,1 млрд. АҚШ доллары құрып,бастапқы периодтың деңгейін 417,4 млн. АҚШ долларына асқан. Резидент еместердің жүк тасымалдау бойынша көрсеткен қызметтердің 24,4% өсімі ең негізінде республика териториясы бойынша құбыр желісі арқылы мүнай мен газ транзитінің жеткізуінің өсімімен байланысты(58,6%) Басқа негізгі баб бойынша «Саяхат» қызмет экспортының теріс сальдосы 15,3% өсіп резидент еместердің Қазақстанға саяхаттарына шығындарының азаюына байланысты(7,2%) 271,4 млн. АҚШ доллар құрады, салыстырғанда Қазақстан туристерінің шетел саяхаттарына шығындары 3,5% кеміді [4]. Есепті кезең қорытындысы бойынша қызмет импорты 8,9 млрд. АҚШ долларын құрап бастапқы кезеңнің деңгейін 1,3% асып кетті.Импорт көлемінде әдеттегідей «Басқа да бизнес қызметтері» басымдылық етеді (есепті период қорытындысы бойынша 47,2%),оларды өтеуге 4,2 млрд. АҚШ доллары жұмсалған,бұл бастапқы кезең деңгейіне қарағанда 0,9 млрд. АҚШ долларына артық.Бұл бабтың құрылымында көбінесе маңызды өсім бизнес пен басқару бойынша кеңес беру қызметіне келді – 2 есеге таман 1,2 млрд. АҚШ долларына дейін,сондай-ақ сәулет және инженертехникалықалық қызметтер – 46,1% өсім 2,0 млрд. АҚШ долларына дейін.Қарастырылып жатқан қызметтерінің импортының өсімі бірінші кезекте резидент еместердің Тенгіз кен орнын болашақтағы кеңейту жобасын жүзеге асыруға қатысуымен байланысты.Қашаған кен орнындағы құрылыстық жұмыстарының аяқталуы құрылыс қызметтерінің елеулі азаюның себебі болды(29,8%). Халықаралық қызмет саудасының географиялық құрылымында Кеден одағының мүше елдері талданып жатқан кезеңнің сыртқысаудалық қызмет айналымының 23,6% құрады,ал Еуропа мен Азия елдері сәйкесінше 36,4% және 17,8% құрады.Қызметтердің экспорты мен импортының елдер құрылымында үлкен артықшылықпен бірінші орында – экспорт көлемінің 34 және импорттың жалпы құнының 18%. Қазақстан қызметтерінің негізгі тұтынушылары – экспорт көлемінің 34%,өзбекістан (7,1%),Қытай (6%),Қырғыстан (2,7%) және Германия(1,9%) болып табылады. Қызметтердің импортының елдер құрылымында да Ресей көшбасшы болып тұр – импорттың жалпы құнының (18%),одан кейін Ұлыбритания (9,8%),Қытай (6,5%),Туркия (4,9%), Италия (4,4%) және Нидерланды (3,3%) [5]. жүргізіліп жатқан кедендік-тарифтік саясаты экономиканың өндіруші секторының әлеуеті мен даму деңгейін ескере отырып,ұлттық экономикалық басымдықтарға байланысты құрылады,оның мақсаты ,үстіде айтылғандай, Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің бәсекелес қабілеттілігін арттыру. Қазіргі уақытта экономиканың шикізаттық емес секторының дамуы жалғасып жатыр,бұл экономиканы әртараптандыруға және бәсекеге қабілеттілікті арттыруға көмек көрсетеді.Сонымен бірге бастамшысы ұлттық холдингтер мен отын-энергетика кешені мен металлургия өндірісінің жүйе қалыптастырушы компаниялар болып жатқан экономиканың дәстүрлі экспортқа бағдарланған секторларда үлкен инвестициялық жобаларды жүзеге асырумен бірге Қазақстан үшін шағын және орта биснесті, экспортқа бағдарлану мен даму келешегі бар заманауи өндірісті құру мақсатында дамыту басымдық болып табылады. | TEXT | kaz |
269 | Дeбитopлық бepeшeктi бacқapудың бapыншa тиiмдi бoлуынa қoл жeткiзу үшiн дeбитopлық бepeшeктi тaлдaу кeзiндe, oғaн тiкeлeй жәнe жaнaмa әcep eтeтiн фaктopлapды қapacтыpу қaжeт. Кopпopaцияның дeбитopлық бepeшeгiн бacқapу пpoцecciн мoдeльдeу мaқcaтындa кopпopaцияның дeбитopлық бepeшeгiн бacқapудың мәceлeлepiн шeшу үшiн дeбитopлық бepeшeктi бacқapудың имитaциялық мoдeлi жacaлды. Яғни нeгiзгi мaқcaт бepeшeктi бacқapуды, кopпopaцияның дeбитopлық бepeшeгiнiң нaқты өзгepici туpaлы гипoтeзaны тeкcepу, нaқты жaғдaйлapдap бacқapу шeшiмдepiн қaбылдaуды қaмтaмacыз eту. 1-кестеде Ұcынылып oтыpғaн мoдeльдi cипaттaу бapыcындa қoлдaнылaтын aйнымaлылap көpceтiлгeн. Кecтe 1- Дeбитopлық бepeшeктi бacқapу мoдeлiн cипaттaу кeзiндe қoлдaнылaтын aйнымaлылap | TEXT | kaz |
270 | Халқымыздың ұлы ақыны Абай «әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағдысына кіреді» деген болатын. бүгіңгі күні көптеген халықтардың бірлестігі мекен етеді. әр халықтың тілі, діні, әдебиеті, өмір сүру мәдениеті, ауыз әдебиеті сияқты жеке ерекшіліктері болады. Осы мағынада адам баласының ойын жарыққа шығаратын ең мықты құрал ол тіл болып табылады. Ал тіл адамдардың бірін-бірі түсінетін құрал ғана емес, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тәжірибесін, өнер білімін жеткізуші. Халық мұрасының барлығы, оның тарихы, мәдениеті, өркениеті тіл арқылы жеткізіледі. Халықтық мақал-мәтелдерге келер болсақ шын мәнінде олардың айтылуы әр түрлі болғанымен, мән жағынан айтар ойы бірдей. әсіресе әр түрлі тілдік топқа жататын ағылшынша және қазақша мақал мәтелдердің мәнін қарастыру және талдау қызығушылық тудырады. Мән беріп қарайтын болсақ кей кезде құрылысы мен мағынасы жағынан бірдей сонымен бірге аударылған жағдайда айтар мағынасы да ұқсас болып жатады. Кейде мақал мәтелдердің нақты айтылуы өзгеше болғанымен, олардың мағынасы әр түрлі болуы мүмкін. Сонымен бірге мақалдардың синонимдік жағынан ұқсастығы да кездесіп жатады. Шын мәнінде әр түрлі тілдегі мақалдарды білу өте пайдалы. Себебі олар түрлі халықтың менталитетін аша біледі. Тіл өзгерсе де, сөз өзгерсе де мақалдың айтар ойы, мағынасы өзгермейтіні анық. Мақал-мәтелдер халық ауыз әдебиетін сүйіп құрметтеуге, сөз өнерінің асыл қазынасын меңгеруге, тапқыр сөйлеуге, ретті жерлерде қолдана білуге, сыйғызып айта білуге тәрбиелейді. Бүгінгі күннің басты талабы шетел тілін оқып үйрену, жандандыру, тіл жаттығуларын дамыту, ережемізге жаңа әдіс тәсілдерді еңгізу. Қазіргі таңда әлем сахнасында ғаламдық жаһандану, әлемдік білім беру кеңістігіне ену процесі жүріп жатыр. Ұлы дана әл-Фараби айтқандай «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы». Біздің келешек ұрпақ кәсіби білім алуда барынша нақтыланып, мықты елдердің қатарына қосылуы шарт. Бұл негізде «қазіргі Қазақстанның болашағы – жастар» дегенді ескеру қажет. Ықылым заманнан бері халықтың өзімен бірге жасалып, екшеліп, үрпақтан-ұрпаққа мұра болып қалып жатқан ауыз әдебиетінің саласының бірі – мақал-мәтелдер. Қазақ халқы қашанда «Мақал-сөздің мұнарасы», «Мақал-мәтел – сөз мәйегі», – деп аса құнды баға берген. Ұзақ жылдар бойы халықтың іс-тәжірибесінен түйінделген даналықтың жемісі – мақал-мәтел. Сол бір тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінінде дана халықтың аңсаған арманының негізгі үні жатыр. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мақал –мәтелге мынадай түсіндірме берген: мақал үлгі өнеге ретінде айтылатын жалпы халықтық нақыл сөз; мақал деп қысқа, образды, ұйқасатын тұжырымды нақыл сөзді айтамыз. Ал мәтел – бейнелі, тұжырымды әрі ықшам сөз. [1] Қазақ, ағылшын тілдерінде мақал-мәтел түрліше жан-жақты талданып, түрліше қарастырылады. Мысалға айтар болсақ: еңбек, білім, ғылым, отбасы, туған жер, отан, адамгершілік. Мақал-мәтелдердің жалпы тақырыбы халықтардың барлығында бірдей. Ал, кей уақытта оның айтар сөзі ғана емес сонымен бірге мағынасы да бірдей болып жатады. Мысалы: Білім –қуат. Knowledge is power. Бұл мәтелді қарар болсақ сөздік баламасы әрі мағынасы да дәл келіп тұрғанын байқай аласыз. Бұл синомикалық мәтелдер, яғни аудару барысында тікелей аудару арқылы аударылған, мағыналары да, сөздері де бірдей. Бұндай ұқсас синомикалық мақал мәтелдерді шетел тілін меңгеруде қолдану өте қолайлы. 1.A good name is better than riches – Жақсы сөз – жарым ырыс. 2. Two heads better one – Екі кісі бір кісінің тәңірісі. 3. East or west home is best – өз үйім өлең төсегім. 4. If you run after two hares, you will catch neither - Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді. 5. There is no smoke without fire – Жел болмаса, шөптің басы қозғалмайды. 6. There is no place like home – Айхай өз үйім, кең сарайым боз үйім. 7. There are spots even on the sun – Төрт аяқты мал да сүрінеді. 8. Tastes differ – әркімнің өз талғамы бар. 9. All is well that ends well – Басы қатты болса, аяғы тәтті болады. 10. Bad news flies fast – Жамандық жерде жатпайды. 11. We shall see what we shall see – Көргеніңнен көрмегенің көп 12. Who keeps company with the wolves will learn to howl – Жолдасына қарап, кісіні білерсің. 13. Better late that never – Ештен кеш жақсы. 14. All is not that glitters – Жылтырағанның бәрі алтын емес. 15. As you have made your bed, so you must lie on it – Не ексең, соны орасын. 16. Rome was not built in a day –Еңбегіне қарай өнбегі. 17. Don't count your chickens before they are hatched – Балапанды күзде санайды т.б. [2] Мақал – мәтелдердегіоқуменеңбек, ойынменөнер, адамныңәртүрліжақсықасиеттері, елінсүю, ата – ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау т.б. осыіспеттіөнегелісөздербаласанасынабіртіндепқұйылабереді. Мақал – мәтелдер тілдің адам өміріндегі ролі туралы аз айтпаған. Жалпы, бейнелі сөз, шешендік өнерге құрмет – о бастан-ақ қазақ психологиясына ерекше тән сипат. «Қазақ шешендікке құмар, ол сөз өнерін, әсіресе әзіл-оспақты қатты сүйеді» деп тегін айтпаған . Адамның жан дүниесінің тілден көрініс табуы, яғни ой шындығының сөз арқылы бейнеленуі қазақ мақал – мәтелдерінде есепсіз мол дүние екендігі байқалады. егеменді ел халықаралық қатынастар субьектісі болуына және қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына байланысты, тілдік бірліктердің тұтас мағынасына жете түсінбей тіркес құрамындағы сыңарлар мәнін негізге ала отырып аудару сәтсіздіктерге ұшырату мүмкін. Сондықтан мақал-мәтелдердің тіл аралық семантикасын салыстыра зерттей отырып, ондағы жалпы халықтық мәнділіктер мен заңдылықтарды және этностық ерекшеліктерді сондай-ақ ұлт, тіл, мәдениет және өркениеттің өзара сабақтастығын айқындау да өзекті мәселе. «Ұлт пен біртұтас» деген қағидаға сәйкес, қазақ – ағылшын мақал-мәтелдердің тек тілдік емес этнолингвистикалық тұрғыда қарастыру бірлік астарындағы ұлттық болмысты тану жағынан да көкейтесті мәселелер қатарына жатады. Мақал-мәтел, нақыл сөздер тілімізді байыта түсетін халықтың асыл қоры. Ал басқа тілдегі мақал-мәтелді біліп түсіну – бұл тілді жақсы меңгеруге көмектесіп қана қоймай, сонымен қатар басқа халықтың ой – бейнесін және мінез-құлқын түсіндіруіне көп үлес қосады, дәнекер болады. ә.Қайдар: «Кез-келген эпостың, ұлттың тілінде оның басынан өткен бүкіл өмірінің өрнегі жатыр. Халықтың яғни эпостың, ұлттың ұлыстың тілінде оның басынан өткен бүкіл өмірінің өрнегі жатыр. Халықтың яғни эпостың шын мәніндегі құбылыстың аты,жөні ,сыр – сипаты қоғамдық қатынастар әдет-ғұрып, салт-санамен дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәріде кейінгі буындарға тек тіл фактілері арқылы ғана яғни тілдегі сөздер мен сөз тіркестері,фразиологизмдер ен мақал-мәтелдер арқылы жетіп келуі мүмкін-деп өз тұжырымын айтқан болатын. [3] Бірқатар қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің құрамы мен құрылымы және мағынасы тұрғысынан өзара сәйкестіктері байқалады, абсолютті эквивалент, яғни теңбе-тең балама түрлері де кездеседі. Ағылшын мақалдары көбіне бір сөйлемнен ғана құрылса, қазақ мақалдарының басым көпшілігі екі не бірнеше тармақты болып келеді. Қазақ мақалмәтелдеріндегі айтылап ойдың басқа бір жағдай, не құбылыспен салыстырыла жеткізілуін тілдік ерекшеліктер санатына жатқызуға болады. Қазақ мақалдарының белгілі бір ұйқасы дыбыс үндестігі, тұлға сәйкестігі және мағына үйлесімділігі тәрізді шарттарға негізделіп құралуы қазақ халқының ертеден шешендік өнерге, ақындыққа ерекше көңіл бөлумен байланысты. Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің құрамында елді-мекендердің атаулары мен кісі есімдері жиі кездеседі. Мақал-мәтелдерді бірнеше топқа саралауға болады. Олар: адам және оның қасиетіне байланысты мақал-мәтелдер, еңбек және кәсіп туралы, ғылым-білім туралы, денсаулық туралы, тіл өнері, достық ,жолдастық туралы. Бірінші адам қасиеті бойынша мысал келтірер болсақ; One man, no man. Half a loaf is better than no bread. Forewarned is protected. Don't cross the bridge before you come to it. There is no life without unity. Handsome is that handsome does. A man can't live without other man. Appearance is deceitful.Еңбектуралы мысал; In doing the learn, Art is long, life is short, As you sow, you shall mow, A stitch in time saves nine, No pains, no gains, Business-before pleasure,Тілөнері бойынша мысал: Actions speak louder than words, A closed mouth catches no flies, First think, then speak, All roads lead to Rome, The language is a key of mood. Достық туралы мысал:friend to all is friend to none, Friends eye is a good mirror, A friend in need is friend indeed, You know a man by his friends, Old friends and old wine are best. Денсаулық туралымысал: Health is better than wealth, Take a hair of the dog that bit you, Custom is a second nature, Every heart knows its own bitterness,If each would sweep before his own door, He should have a clean city т.б. [4] Ағылшылын тілінде топтастырылған бұл мақал-мәтелдердің бір ерекшелігі онда басы артық бір сөз болмайды. Барлығы өз орнында, ерекшеленген сұрыпталған, жылдам біріккен формасына сай. Мақалмәтелдердің тағы бір ерекшелігі тура және ауыспалы мағынасы болады. Мысалы; Time and tide wait no man, Early bird catches the worm, All are not saints that go to church т.б. Ал,Кейбір мақалдарға айтпақ ой астарлы мағынада көрсетіледі. Love me, love my dog, English house is his castle, One drop of poison spoils the whole fun of wine, All is well that ends well, A drowning man will catch at a straw т.б. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасар болсақ,оларды жинау,жариялау ісі екі кезеңнен тұратынын байқаймыз:бірінші кезең –ХІХ ғасырдың екінші жартысы.Кеңес дәуірінің 1948 жылдарына дейінмақал-мәтелдерді тек халық аузынан жинақтап,қағаз бетіне түсіріп,жеке басылым ретінде шығару жұмыстарды жүргізілген болса,екінші кезең мақал-мәтелдерді тілдік тұрғыдан зерттеулердің пайда болуымен сипатталады.Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым — Ш.Уәлиханов. Қазақ мақал – мәтелдерін жинақтап,баспадан шығару ісі хронологиялық жүйе тұрғысынан алғанда,1874 жылдардан бастау алды. Алғашқы жинақ құрастыруымен 1874 жылы жарық көрсе, 1879 жылғы «Қырғыз хрестоматиясы» атты еңбегіне ел аузынан жинаған қазақтың алпыс жеті мақалын кіргізіп,1906 жылы Орынборда жарық көрген христоматияның екінші басылымына ел аузынан жинаған қазақ мақал-мәтелдерінің ең таңдаулы екі жүз үш нұсқасын он бір тақырыптық топқа бөліп жариялаған. Танымал ғалым ә. Диваев.Ғалым халық арасынан жинаған мақал-мәтелдерін 1900 жылы жеке кітапша етіп, баспаханасынан типографиялық әдіспен жариялатқан. Ал, 1927 жылы ә.Диваевтың құрастыруымен қазақ мақал-мәтелдерінің толық жинағы жарық көрді. [5] ө. Тұрманжановтың халық шеберлігі мен шешендігінің куәсі іспеттес жалпы халық қорды ұрпақтан – ұрпаққа жеткізу тұрғысында қосқан үлесі мол. Ол бұрын-соңды жарияланған және әдеби-тарихи мұражайларда қолжазба күйінде сақталған халық мақалдары мен мәтелдерін сұрыптап жүйеге келтірген.Ағылшын тіліндегі жалпы халықтық мұраны жинақтауда тарихи деректерге сүйенер болсақ, көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын алғашқы топтама ―Book of Proverbs in the Old Treatment‖. Жинаққа өте көне ағылшын мақал-мәтелдері енген. Кейіннен халық игілігіне арнап жинақтар жазған , , , , , , т.б. Мақал-мәтелдерді біздің елімізде жүйелеп, жинақтап келер ұрпаққа аманат етіп қалдырып жүрген азаматтарымыз баршылық. Дегенмен мақал-мәтелдерді сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген ғалым аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді. [6] ХХІ ғасыр адамы белсенді, мәдениетті, өз менталитетіне сай, экономикалық, саяси білімді болуы шарт. Ал, түрлі тілді меңгерген адам еш жерде қалмайды. Қазіргі кезде шетел тілінің қажеттілігі күннен күнге артып келеді «Үш тілді білу заман талабы» деп елбасымыз Н.ә.Назарбаев өзінің халыққа жолдауында айтқан. Осы негізде ауыз әдебиетінің көрнекті саласы мақал-мәтелдерді өзге тілде салыстырып оның мағынасын, мәдениетін, айтар ойындағы ұқсастығын көрсету арқылы кейбір сөздік емлелерін аша білдім деп ойлаймын. Бұл айырмашылық ағылышн тілін үйренугмек көрсетеді деп сенемін. | TEXT | kaz |
271 | Студент жастарға күнделікті тұрмыста, от басында, дене шынықтыру шараларын кеңінен насихаттап, қолданып отыру аса қажетті іс. Олар біздің қоғамымыздың ерекше әлеуметтік тобы болып саналады. Студенттер оқуда және қоғамдық істерде белсенді талпыныстар жасауға, бос уақыттарын қызықты, тиімді етіп өткізуге, дене шынықтыру мен спортпен жүйелі түрде айналысуға өздері мүдделі болулары керек. Дене шынықтыру және спортпен үнемі айналысып жүрген студент жастардың оқып жүрген кездерінен бастап іскерлік қабілеттері мен белсенділіктері арта түсіп, мінез-құлқы қалыптасып тұрақтана бастайды. Осының өзі студенттердің келешектегі кәсіптеріне мүмкіншіліктері мол екенін және де сол қасиеттерді пайдалана білуге ынта-жігерлерінің барлығын айқындай түседі [1]. Зерттеудің мақсаты: студенттердің дене шынықтыру және спортпен өз бетінше айналысу үдерісінде, өмірге деген көз қарастары мен мінездерін қалыптастыруға ықпал ететін басқарудың тәрбиелік мәнін анықтау. Олар, айналысу барысында нұсқаушылық пен спорттық төрешілік етуге сырттай маманданудағы біліктіліктерін шыңдай жүріп, сол артқылы бүгінгі таңдағы осы саланың жүйелі дамуына үлес қосып және де өздерін болашақ жас маман ретіндегі кәсіби белсенділіктерін басқару артқылы тәрбиелеу мақсатымен, еңбек сүйгіштікке, ынта-ықыласы жоғары, отаншыл болып өсулеріне ықпал етілетіндігін сезінеді. | TEXT | kaz |
272 | Жоғарғы оқу орындарының дене тәрбиесі кафедрасы, спорттық клубы және қоғамдық ұйымдары, әсіресе (жастар ісі жөніндегі комитеті) студенттерді дене шынығу қабілеттері мен спорттық дайындықтары артқылы, өз ден саулықтарын нығайту жолында үлкен жауапкершіліктерін сезіне білуге тәрбиелейді. Сондықтанда студенттер де жоғарғы оқу орындарын бітіргеннен соң, өз кәсіби жұмыстары барысында дене тәрбиесі мен спорт пен өздері ғана айналысып қоймай, өз ұжымдарында бұқаралық дене шынықтыру жұмыстарын тиянақты ұйымдастырып, оның жол бастаушылары, әрі тәлімгер ұстазы болуға тиісті. Жоғарғы оқу орындарында дене тәрбиесінің сабағы басқа арнайы пәндерге қарағанда, ерекше әлеуметтік маңызы бар пән ретінде болашақ жас мамандарды еңбек етуге және Отан қорғауға дайындауда қолданылатын басты құралдардың бірі болып саналады. Жалпы алғанда дене тәрбиесі пәні студенттердің денсаулығын нығайтып, олардың дене шынығу қабілеттері мен спорттық дайындығын шыңдай келе, өз беттерінше айналысу барысында икемділікке бейімдейді. Дене шынықтыру мен спорт студенттердің дене тұлғасының қалыптасуына, сондай-ақ кәсіби ерік қасиеттерінің дамуына ықпал етеді. Сөйтіп ол студенттердің дене сау, шығармашылық қабілеттері мол, шыныққан, алғыр ойлы адам болып өсуіне жағдай жасайды. Бұл жұмыс республикадағы жоғары оқу орындарының дене тәрбиесі мен спортты жетілдіру жөніндегі бағдарламаға сәйкес жазылған, студенттердің таным белсенділігінің өсуіне оқуда, еңбекте және демалыста өздерін тәрбиелей білуіне көмекші құрал ретінде ұсынылудан тұратын құнды материалдармен қамтамасыз етеді [2, 3, 4]. Дене тәрбиесі мен спорттық тәсілдерін студенттердің оқу сабақтары да және өз бетімен айналысу жүйелерінде нәтижелі қолдану үшін бірқатар әдістік жағдайларды ескере отырып студенттердің қозғалыс жүктемелерінің ой мен жұмыс істеу қабілетінің тиімді алмасуын анықтауды ескерген жөн: | TEXT | kaz |
273 | 3.Үлкен қарқынды жүктемедегі сабақты минутына жүрек соғу жылдамдығы 160 қағыс моторлық тығыздығымен 65 пайызға дейін оқу кестесінің соңғы сағаттарында жоспарлау ұсынылады, себебі ауыр жүктемеге машықтанбаған студенттердің оймен жұмыс істеу қабілеттері төмендейді, бұндай студенттер үлкен жүктемеден соң 4-5 сағаттан кейін өзіндік дайындыққа кірісе алады. | TEXT | kaz |
274 | Сынақтық емтихандық сессия кезінде дене тәрбиесі жаттығуларын ұйымдастыру мен қолданудың өзіндік ерекше айырмашылықтары бар. Ең алдымен олар салауатты өмір тұрмысын ұйымдастырудың негізгі бөліктері болу керек, мысалға алғанда күнделікті гигиеналық гимнастикамен айналысу, таза ауада 1,5 сағаттай болып, ұйқыны, тамақтануды дұрыс ұйымдастырумен қатар оқу еңбегінің қорытындыларын тиімді жасауға себептес болып табылады. Оқу еңбегінен қажыған студенттерге гимнастикалық жаттығуларды өте баяу қарқынмен орындағандығы байқалатын қолайлы әсерлерін ескерген дұрыс (жай жүріс, жүгіру, жүзу, шаңғы, коньки, велосипед тебу және т.б.). Емтихандардан кейін тынығу үдерістерін жеделдету және жүйкенің қозуын азайту мақсаты үшін бөлек жүктемені тер шығаруға (терлегенге) дейін орындаған тиімді. Дене тәрбиесі мен спорттың тәсілдерін бос уақытта қолдану бағыттары келесідей өрбігені жөн. Студенттердің салауатты өмір салты (CӨC) деп, күнделікті қозғалу істері мен гигиеналық шаралардың кешенін орындау және қозғалыс белсенділігін керекті мөлшерде қамтамасыз етумен қатар оқу жұмысын, қоғамдық міндеттерді қалыпты жағдайда орындау мүмкіншілігін айтады. Күнделікті таңертеңгілік гимнастиканы орындауға 20-30 мин қажет болса, көбірек ауада болатын қимыл белсенділігі ағза жетілуінің қомақты қоры болып табылады. Демалыс, оқу күндегіге қарағанда сауықтыру, шынуғу, спорттық шаралар сияқты жұмыстар мен тығыз толулары керек. Қаланың сыртында серуендеу, бір күндік саяхаттық жорықтар және өз бетімен жекеше немесе ұжыммен бірге таза ауада өтетін шараларды ұйымдастырудың әсерлері өте тиімді. Дене тәрбиесі мен спорттың шараларын спорттық сауықтыру лагерьлерінде де қолдану, студенттердің денсаулықтарын түзетуге өте қолайлы, себебі, мұндай лагерьлердің табиғат аясында орналасуының өзі дене тәрбиесінің барлық шараларын кешенді қолдану мүмкіншілігі арқасында сауығудың, шынығудың жоғары тиімділігін қамтамасыз етеді. Оқу еңбек әрекеттері кезінде студенттердің екпінді демалыс түрлері болып, қысқа уақыттық дене тәрбиесі жаттығуларын орындауды ұйымдастыруды басқару әдістері саналады. Көптеген авторлардың зерттеулері көрсеткеніндей, 5-10 минуттық дене тәрбиесі үзілістері студенттердің жұмыс істеу қабілеттерін жақсартуға екі еседей ынталандырғыш әсер етеді екен. Ал, екі есе ұзартылған қимылсыз бос өткен дәрменсіз демалыс керісінше әсер етеді. Дене тәрбиесі үзілістерін жақсы желдетілген бөлмелерде өткізу керек. Жаттығулар оқу еңбек әрекеттеріне қатыспаған жүйелердің жұмыс белсенділігін арттыратындай болып қарастырылады. Дене тәрбиесі үзілісінен басқа ой еңбегі кезінде, әсіресе өз бетімен дайындалғанда, арнайы позотоникалық жаттығуларды (ПЗ) орындау мақсатқа сай келеді. Арнайы жаттығулардың (АЖ) көмегімен орында отырған қалыпта ақ, бұлшық еттер жұмысқа қосылады [5]. Бас миының жұмыс істеу қабілетінің күш қуатын көтеру мақсатымен, тыныс алу тәртібін және қан айналуды жақсарту үшін 30-40 мин. сайын ұзақтығы 1-1,5 минуттай, жұмыс орнынында отырып, ылғи да позотоникалық жаттығулардың ықшамдалған мөлшерін орындаған жөн. Сондай-ақ әрбір екі сағатта бір минуттық динамикалық жаттығуларды орындау ұсынылады, мысалы: жеткілікті және терең тыныс алуды ескере отырып бір орында жүгіру. Өздігінше тексеруде алынған мәліметтерді өзін-өзі бақылау күнделігіне тіркеп, оқтын-оқтын дәрігер мен осы сала ұстазымен бірге, немесе денсаулық тобының нұсқаушысы кеңесімен талданып қадағаланады. Қажет болған кезде, жаттығу құрамына арнап салыстырмалы өзгерістер енігзіледі. Өзін-өзі бақылау күнделігін белгілі бір үлгі бойынша, не еркін түрде құрастыруға болады, осы күнделікте субьективті және обьективті көрсеткіштер тіркеледі. Субьективті сезімдер обьективті мәліметтермен толықтырыулары керек. Жүрек соғу жиілігі (ЖСЖ) тәңертең ұйқыдан оянысымен, жаттығу алдында және ол аяқталған соң өлшенеді. Егер ағза жаттығудан кейін толық қалыпына келген болса, тәңертең ЖСЖ әдеттегі мөлшерден (минөтіне 60-89 реттен) аспайды. Есте сақтайтын жай: ЖСЖ-ны үнемі бір қалыпта өлшеген жөн, өйткені көлденең қалыпта, ол тік тұрғандағыдан минөтіне 5-18 рет кем болады. ЖСЖ қалыпты мөлшерден ауытқуы жиілеуі-ағзаның толық қанды қалыптаспағандығының белгісі. Жаттығу сабағының үстінде ЖСЖ минөтіне 100-130 ретке көтерілсе, жүктеме қарқынының төмендігі 130-150 рет орташа, 150-170 рет жоғары қарқынды жүктемелерге пара-пар. Сауықтыру дене тәрбиесіне тиімді ЖСЖ әр түрлі: айналысушының жасына, денсаулығына, жұмыс қабілетіне сәйкес белгіленеді [6]. ЖСЖ бойынша алынатын мәліметің пайымдаушылық маңызын арттыру үшін ортостатикалық сынама жүргізуге болады. Күнделікті түнгі ұйқыдан оянысымен өткізілетін ортостатикалық сынамалардағы ЖСЖ айырмашылықтары қалыпты мөлшерден асып (әдетте 5-18 ерт/мин), әр күні әр түрлі сандар алынса, ағзаның алдыңғы жаттығудан соң қалыптаспағандығын көрсетеді. Сонымен қатар, артаериялық қан қысымын, ӨТС (өкпенің тыныс алу сиымдылығы) т.б. көрсеткіштерді, мүмкіншілік болғанша жиі-жиі өлшеп, жалпы ден саулықты салыстырмалы түрде қадағалап отыру, дене шынықтыру және спортпен айналысушыларға үнемі қажет мәлімет ретінде қолдану ұсынылады. Қортынды: дене шынықтырушының өзін-өзі бақылауын қалыптастыру үдірісі біртіндеп әдетке айналады. Жаттығу барысында, әсіресе өз бетмен жеке жаттыққанда, жүктемелердің ағзаға әсерін айналысушы өздігінше қадағалай білуі дәрігерлік, дәрігерлік-ұстаздық тексерулерде алынған мәліметтерді айтарлықтай толықтырып, жаттығудың сауықтыру әсерін тиімді пайдалануға ықпал етеді. Дене шынықтыру мен спорттың қалыптасқан тәсілдерін студенттердің оқу сабақтарында және өз бетімен айналысу үдерістерінде нәтижелі қолданулары үшін, бірқатар жоғарыда келтірілген әдістемелік жағдайларды ескере келіп, ойлау жүктемелерінің жұмысы дене қасиеттері мен тиімді алмасуларын басқаруға тәрбиелеу жетілдіріледі. | TEXT | kaz |
275 | Жалпы білім беретін мекемеде білім алушыларға арнайы бағдарламаларды меңгеруге, білім алушылар тұлғасының жалпы мәдениетін қалыптастыруға, олардың қоғамдағы өмірге бейімделуіне, оқушылар мен мұғалімдердің денсаулығын сақтауға жағдай жасауға арналған. Білім берудегі реформалау әрекеттері идеологиялық догмалардың ізін қалдырмауға тырысады. Олар кез-келген мектеп реформасының мақсаты болуға, балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесінің ыңғайлы жағдайларына қамқорлық жасауға бағытталған. Ыңғайлы жағдайда өмір сүру үшін ең қолайлы жағдайлар түсіндіріледі. Оқу процесінің ыңғайлы жағдайлары туралы түсінікке ең алдымен, мектепте баланың жеке басының ақыл-ойын, адамгершілік қасиеттерін, сондай-ақ адамның белсенді өмірінің негізгі құрамдас бөлігі болып табылатын оның физикалық денсаулығын дамытуды барынша тиімді қамтамасыз ететін педагогикалық жағдайлар жасауды білдіреді. Бүкілодақтық техникалық эстетика ғылыми-зерттеу институты ғалымдар тобымен «функционалдық жайлылық» ұғымы әзірленген болатын, бұл «белсенді жұмыс істейтін адамның оңтайлы функционалдық жағдайы, оған қолайлы жағдайларды, қызмет құралдарын, оның мақсатын, процестері мен мазмұнын куәландырады». Ол оң жақты эмоционалды реакциялар түрінде және балаға ұсынылған объективті ортаның функционалды, психикалық, жеке мүмкіндіктеріне жеткіліктілігінің өлшемі ретінде көрінеді [1]. Қазіргі мектептің рөлі еркін, мәдени, білімді, рухани және физикалық сау, әлеуметтік белсенді тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін ерекше жайлы жағдайлар жасау. Алайда, егер оқушының физиологиялық денсаулығын дамыту тұрғысынан мектеп реформаларының нәтижелеріне жүгінетін болсақ, онда мектептегі білім беру жүйесінің тиімділігі әлі де даму барысында. Соңғы жылдардағы көптеген зерттеулер жүргізіліп, бұл жағдайдың басты себебін дәрігерлер қазіргі оқыту жүйесінде қарастырған болатын. Ол нормативтік-реттелетін сипатқа ие, бүкіл сабақ барысында жүйелі отыру режимінде, іс жүзінде қозғалыссыз, балалар денесін бекіту негізінде оқу процесінің ауызша және ақпараттық құрылымымен сипатталады. Тағы бір фактор - сенсорлық ортаға ұзақ әсер ету - мектептегі жабық бөлмелер мен шектеулі кеңістіктер. Неғұрлым нақты себептерге тоқталсақ: бұл мектеп оқу ортасын жетілдіру керектігі, оқушылардың антропометриялық сипаттамаларына сәйкес келетін оқу жиһаздарымен толтыру, оңтайлы ауа-жылу және жарық режимін құру, жас физиологиясының талаптарына сәйкес келетін сабақ кестесін құру және тағы сол сияқтылары. Осы мақсатта балалар мен мұғалімдердің физикалық, психикалық және әлеуметтік әл-ауқатын (денсаулығын) жақсарту мақсатында қазіргі мектептің жағымсыз тенденцияларын жеңуге көмектесетін жолдардың бірі – ол әрине эргономикалық тәсіл. Эргономикалық тәсіл педагогикалық эргономиканың мақсаттарына сүйене отырып, оқу процесінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ете алады, сонымен қатар білім беру процесінде тұлғаның үйлесімді дамуына жағдай жасайды [2]. Кез-келген адам өмірінің барлық кезеңдерінің ішінде физикалық және психикалық функциялардағы күрт өзгерістер болады. Ең айқын көрінісі жалпы физиологиялық, психикалық, интеллектуалды, танымдық, эмоционалды әлеуметтік даму мектепке дейінгі және мектеп жасында айқын байқалады. Мектептегі алғашқы күндер бұл әр бала үшін өміріндегі түбегейлі өзгеріс. Бұл оларды үнемі мектепке дейінгі кезеңдердегі қозғалыстардан алшақтатады, яғни, демалыс күндердегідей емін-еркін ойнап жүре алмайды, бұл жерде ұйымдастырылған сабақ уақыты бірінші орынға шығады. Оқушылар – қазіргі уақытта 5-6 сағат бойы мектепте бір орында отыратындықтан олардың дене бітімдерінің дұрыс өсуіне кедергі келтіреді. Оқушылар мектептегі тапсырмалармен айналысу барысында көбінесе олардың дене бітімдерінің статикалық қалыпта болатынын байқауға болады. Ұзақ отыру-бұл жас дене үшін үлкен жүктеме, бұл физикалық шаршауды оңай тудырады. Дененің пропорцияларына сәйкес келмейтін жиһаз баланың шаршауына, арқасының қисаяуына, дене бұлшық еттерінің ауырсынуына әкеліп соғады. Сондықтан да жақсы позицияны табу үшін заманауи тұжырымдамалық көзқараспен ыңғайлы мектеп жиһаздарын қолдану керек [3]. Осы тұрғыдан Нұр-Сұлтан қаласындағы Binom мектеп-лицейінде оқушылар арасында сауалнама-талдау жұмысы жасалды. Бұл сауалнама-талдау барысында мектеп оқушыларына эргономикалық талаптарға сай сурет арқылы сұрақтар қойылды. Сауалнама жауаптары оқушылар талғамына сай әрқалай болды,ең алдымен бірінші сұрақ Smart мектептің ішкі көрінісі және сыртқы көрінісінің түстік шешімдері туралы сұрақ болды, олардың көбісі осы диаграмма арқылы пайызбен көрсетілген негізгі түстерді көбірек таңдады: ақ, сары,жасыл, көгілдір, күлгін. Сурет 1. Ең негізгі таңдалынған түстердің диаграммасы Екінші сұрақта парталар туралы сауалнама сұрақта интерактивті парталарға қарағанда трансформер парталар жиі таңдалды. Оған себеп ретінде, респонденттер күнделікті сабақта электронды тақта арқылы сабақ өткенімен, күні бойы смартфон құрылғысында қолданатындықтарын айтып, электронды тақтамен қатар интерактивті парта қолдану көздің тез шаршап, денсаулыққа зиян келу мүмкіндігінің артатындығын атап өтті. Сонымен қатар интерактивті партаның бетіне ауыр заттар қоюға болмайтындығы да ескерілді. Дегенмен, интерактивті партаны таңдағандар болғанымен, олардың саныөте аз болды. Сурет 2. Мектеп оқушыларына ұсынылғантрансформер парта мен интерактивті парта түрлерінің көрінісі Кезек парталардың орналасуына келген кезде көптеген оқушылар қарапайым стандарт парта мен орындықтардың орналасуын қалайды екен. Оларға күрделі өзгерістер аса қатты ұнамады. Сыныптағы қабырға дизайнына сауалнама жасағанда әртүрлі суреттермен салынған түрлі-түсті қабырғаларды онша ұнатпады, оған қарсы ассиметриялық көріністі көпшілігі жақтады. Оқушылардың сөздеріне қарағанда олар өздері де сабақпен бастары қатып отырады және оған қоса осындай түрлі-түсті суреттерімен қабырғалар болса шаршатып жібереді деген ойларын білдірді. Сурет 3. Мектеп ішіндегі сыныптардың салыстырмалы көрінісі Келесі коворкингке тоқталатын болсақ, оқушылар мектепте үзіліс уақытында кішкене болсын жатып демалатын жерлер болғанын қалайды екен. Мектеп ішінде әр қабатта әртүрлі коворкингтер болса деп айтып кеткен оқушылар өте көп. Мектептегі дәліздің дизайнына келсек, сары мен сұр түстік шешімі бар дәлізді таңдады. Робот пен Face ID – ды оқушылардың көпшілігі құптамады. Өйткені, олар робот қанша дегенмен заманауи тұрғыдағы технология болғанымен мектеп дәрежесіне келмейді деп оқушылар ашық айтты. Face ID – ды жоғары сынып оқушылары еңгізгенді қаламайды, себебін сұрағанда кірген-кеткендері және олар туралы ақпараттың шығып отыруы ерсі көрініп, олар үшін кішкентай болса да проблема тудырады екен. Сонымен қатар олардың ойларынша Face ID – мен тұратын болса кезек саны көбейіп кетуі мүмкін. Эргономикалық тұрғыда заманауи технология жағынан оқушылардың көпшілік саны қолдың ізі бар шкафтар болса деп қалауларын білдірді, ол уақытты үнемдейді және кілтті тасып жүрмейсін, сосын оны жоғалтып алам деген проблема жоқ деп айтты. Binom мектебі қазіргі кезде заман талабына сай мектеп болғаныменіс – шара өткізетін залдары өте тар екен. Соған байланысты оқушылар онда сыймай отырады. Сауалнама соңында мектеп ішінде әр қабатта функционалды мазмұнды ақпарат беретін қабырға болғаны дұрыс деп мектеп директорының орынбасары да өз сөзін қосты [4]. Қорытындылай келе қазіргі адамдар өмірінің үштен бір бөлігін бір орында отырып өткізеді. Заманауи эргономикалық мектеп жиһазының мақсаты әр түрлі жағдайларда тиісті партаға дұрыс және ыңғайлы отыруды қамтамасыз ету. Негізгі талаптарды қазіргі заманғы жиһаз эргономикалық және антропометриялық қағидаттарына сүйене отырып, беріктікпен жасалған, әрі қауіпсіз, ыңғайлы болуы керек. Мектептерді эргономикалық парта орындықтармен жабдықтау негізінен өте күрделі мәселе. Эргономикалық және толықтай функционалды түрде реттелетін жиһаз ол оқушының денсаулығына ешқандай кері әсерін тигізбейді. Эргономикалық тұрғыдан алып қарағанда көңіл-күйге өз әсерін тигізетін түс қызыл болып табылды, оқушылардың көпшілігінің сөздеріне қарағанда бұл түс палитрасы адам тұлғасында ерекше аффект тудырады, яғни тез жалықтыру және шаршату сезімі. Сондықтан да сыныптарда қанық түстерді қолданбаған дұрыс. Эргономикалық талаптарға сүйенудің арқасында болашақ ұрпақтың денсаулықтарын сақтауға, дене бітімдерінің дұрыс өсуіне көп септігін тигізетін заманауи мәселелерін тиімді шешуге мүмкіндік береді. | TEXT | kaz |
276 | 2 кесте – *Аster- Novae-Angliae.*L гүлінің бояғыш заттардың физика-химикалық көрсеткіштері Алынған нәтижелерге сәйкес еритін құрғақ заттардың мөлшері 0,99%. Бояғыш заттардың ерітіндісінің рН ортасы 2,9; тығыздығы – 0,952г/см3 , қышқылдығы – 5,38% . | TEXT | kaz |
277 | Зертханалық жұмыстар жаңа мәліметтерді толығырақ ұғынып, түсінуі үшін, нақты білім алу үшін өте қажет. Оқытушы зертханалық жұмыс кезінде студенттердің тәжірибелерді жасау барысын қадағалап, бағыт бағдар беріп отырады. Студенттер оқытушының көмегімен өздерінің жұмыстарын аяқтайды. Білім беру барысында студенттерде әлеуметтік құзыреттіліктің де қалыптасуы да аса маңызды рөл атқарады. Оның мәні өзінің жүргізген зерттеулері немесе тәжірибелері жайлы өз әріптестеріне және ғылыми қоғамдастыққа мәлімет бере білу, түсіндіре білу, диалогқа қабілетті болу және өз көзқарастарын қорғай білу болып табылады[1]. 5В060600-химия мамандығының 2курс студенттеріне зертханалық сабақтарды өту кезінде ―Термодинамика‖ ғылыми-лабораториялық модулі қолданылды. «Физикалық және коллоидтық химия» ғылыми- лабораториялық комплексінің ―Термодинамика‖ ғылыми-лабораториялық модулі «Физикалық химия» пәні «Термодинамика» бөлімі бойынша жоғары, орта арнайы ғылыми орталықтардың білім алушыларына , сонымен қатар, арнайы және аналитикалық лабораторияларда зертханалық жұмыстарды жүргізуге арналған. Лабораториялық модульдің құрамына мыналар кіреді: | TEXT | kaz |
278 | Зертханалық тәжірибелерді жүргізу барысында байқалған химиялық құбылыстар мен үрдістерді түсіндіру кезінде студенттердің «Химиялық термодинамика және ерітінділердегі тепе- теңдік» пәніне деген қызығушылығын дамыту үшін олардың жаңа құрал-жабдықтарды іс жүзінде толықтай қолдануына мүмкіндік жасап, зертханалық жұмысты жүргізу керек[2]. Сабақты жүргізу барысында жаңа педагогикалық технологияларды қолдану ЖОО оқытушыларына студенттердің білім алуға деген қызығушылықтарын арттыруға, дәрістердің кәсіби-практикалық бағытталуына көп мүмкіндіктер береді. Инновациялық білім беру технологияларын жүзеге асыру: | TEXT | kaz |
279 | ЖОО-ның студенттері алғашқы күннен оқу орнын бітіргенше оқытушылармен қарымқатынаста болады. Оқытушы мен студенттердің байланыста болуы педагогтік шеберлікке байланысты. Сондықтан жоғары оқу орын оқытушылары оқу-тәрбие жұмыстарын мақсатты түрде дұрыс ұйымдастыруы шарт[3]. «Химиялық термодинамика және ерітінділердегі тепе- теңдік» пәніне деген қабілеттіліктерді дамыту үшін мүмкіндігінше студенттердің өзіне тапсырмаларды көбірек етіп беріп, оларға зертханалық жұмыстарды жүргізу тәсілдерін біртіндеп түсіндіру қажет. Химия ғылымының мәні – осы саладағы жұмыстардың жемісті болуы – сынақ тәжірибе жасай білуді, бақылаған құбылыстарды ой жүгірте талдай білуді оқытудың алғашқы қадамынан бастап-ақ дамыту қажеттілігін талап етеді. Химикке тән осы сияқты және бұдан басқа да, мысалы тәртіптілік, зейіндік, жұмысқа ептілігі, жинақылық тәрізді қасиеттер тек оқушылар сынақ тәжірибе жасауды сынақ тәжірибелік теория негізінде оқып-үйренумен ұштастырған жағдайда ғана ойдағыдай қалыптасады. Осының нәтижесінде әрбір студентте ақыл-ой және сарамандық іс-әрекеттің дараланған сипаты қалыптасады, бірте-бірте ақыл мен естің химиктің қызметіне тән арнаулы қасиеттері дамиды, сонымен бірге теориялық және сарамандық мазмұндағы жаңа мәселелерді шеше білу шеберлігі пайда болады[4]. Химиялық термодинамика және ерітінділердегі тепе-теңдік пәнінен зертханалық жұмыстардан алынған қорытындылар мен нәтижелердің дұрыстығын тексеру арқылы студенттердің ойлау қабілеті дамиды, сана сезімі жоғарылайды. Зертханалық жұмыстар жүргізудің негізгі мақсаты жаңа құрал-жабдықтарды қолдану зертханалық тәжірибелердің қолдану қабілетін дамыту болып табылады. Зертханалық жұмыстардың студенттер білімін жетілдірудегі маңызы зор[5]. | TEXT | kaz |
280 | Шағын және орта бизнесті қолдаудың басты мәселелерінің бірі – шағын және орта бизнес инфрақұрылымы. Сондықтан да алға қойған мақсатымыздың ең басты мәселесі инфрақұрылым институттарын дамыту мен оны жоғары деңгейге жетілдіру –шағын және орта бизнесті қолдау мен дамытуда аса зор маңызға ие. Мемлекет, өз кезегiнде кәсiпкерлiк ортаның бастамаларын iске асыру үшiн қолайлы жағдай жасауы және өз көмегiн шағын және орта бизнестiң бәсекеге қабiлеттiлiгi тұрғысынан едәуiр әлеуетi бар кәсiпорындарға және елдiң ғылыми-технологиялық әлеуетiн арттыруға бағыттауы тиiс. Алға қойылған мiндеттердi iске асыру үшiн үкiметi шағын және орта бизнесті дамытудың жедел шараларын қабылдауда. | TEXT | kaz |
281 | Қазіргі күндегі дамыған ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін қолдану барысында адами ресурстарды тиімді басқару кәсіпорынның қызметі үшін маңызды. Адам ресустарын пайдаланудың тиімділігін анықтайтын білікті жүмыс күшімен қамтамасыз етілуі, оның мотивация деңгейі,ұйымдық құрылымы және жұмыс істеу түрлері бәсекеге қабілеттіліктің негізгі факторлары болады. Адами ресустарды тиімді пайдалану мен кәсіпорынның кадрлық саясатын дұрыс жүргізу барысында басқару саласында шетелдік үздік танылған модельдерді қарастырып қолданған жөн. Жапондық және американдық мектептердің өз артықшылықтары мен ерекшеліктері бар. Алайда, әрбір модельдің жетістіктері мен табысты жұмыстарына қарамастан, олардыңұйым басқаруда өздерінің бірқатар ерекшеліктері бар. әлемдік экономикада көшбасшы позицияны алатын американдық және жапондық кәсіпорынды басқару жүйесінің салыстырмалы талдауы өте маңызды болып табылады. Қазіргі күнде бұл американдық және жапондық басқару модельдері кәсіпорындар үшін айқын, өте серпінді көрінеді. Американдық және жапондық басқару стильдерінде тек қана тиімді басқару ғана емес, сонымен қатар, негізгі тенциялармен қатар теория мен ғылыми практиканы басқаруды дамыту бағыты бойынша болашақты болжау және басқару элементтері бар. әлемдегі ең тиімді деп танылатын жапондық басқару жүйесіндегі кадрлық саясатының басты мақсаты – әр түрлі санаттағы қызметкерлердің ғана емес, сонымен қатар, менджерлердің де біліктік сапасын жоғарылату. Ескерту - сурет мәліметтері [1, 26 б.] дереккөз негізде автормен құрастырылды Сурет 1. Жапондық басқару жүйесінің негізгі 3 элементі Біліктілігін жоғарылату мақсаты үшін түрлі санаттағы қызметкерлерге бағытталған әр түрлі курстар мен бағдарламалар, оқулар кеңінен қолданылады. Қазіргі уақытта бұл мемлекеттің қызметкерінің әрқайсысы орта білімді болып табылады. Білікті жапон қызметкері американдық қызметкерге қарағанда мамандандырылған оқуға уақытты алты есе көп жұмсайды. Іс жүзінде жапон компаниясының әрбір қызметкері өз мамандығына қатысты оқулардан басқа біліктілігін жоғарылату үшін өзге де білімдерді алады. Соңғы уақыттарда жоғары кәсіби қасиеттерімен қатар әр жұмыскердің максималды аз уақыттың ішінде жиі өзгертіліп және күрделеніп отыратын өндіріс қызметінің шарттарына бейімделу қасиеті енгізіледі, тәрбиеленеді немесе өндіріледі. Алғашқы элемент еңбек қызметі кезінде әрбір қызметкердің тұрақты жұмыс жасауына кепілдік береді, кәсіпорынға жауап ретінде қызметкер өзінің жоғарғы бейімділікпен және жоғарғы өнімділігімен жауап беру керек. Екінші элемент жалақыны, сыйақы және төлемді бөлу, еңбек өтілі бойынша қызмет бабының өзгертілуі үрдісін қарастырады. үшіншісі – осы кәсіподақ әрекетінің негізінде қызметкерлердің жұмыс бабына, кәсіби мәртебесіне және тағы басқаларына қарамастан оларды біріздендіру әрекетін қарастырады. Кәсіподақтың арқасында қызметкерлер мен компания басшылары арасында мақсаттары мен қызығушылықтары сәйкес келіп, араларында достастық, демократиялық қарым-қатынас пайда болады [1, 32 б.]. Жапон қызметкерлерінде өндірістік практиканы өту көлемі американдықтарға қарағанда үлкен, себебі олар цехка жұмысқа келгенде, бір нақты жұмыс орнына тұрмас бұрын, қызметкер цехтағы барлық жұмыс түрлерімен танысады және көреді. АҚШ-та қызметкер жұмыс орнына келгендегі өтетін практикасы өзінің бөлімшесімен танысумен ғана шектеледі. Жапон қызметкері өз мансабын тек бір жұмыс орнында ғана жалғастыра бермейді. Оның компаниядағыұтқырлығы өте жоғары болып табылады, себебі қызметкер цехтің кез келген бөлімшесінде, басқа да технологиялық профилі бойынша жақын цехтарға да ауыса алады. Ерекше назар басқарушы кадрлардың біліктілігінің дайындығы мен жоғарылауына аударылады. Оқыту жоғарғы қарқындылық пен Жапонияның және басқа да шетелдің танымал ғалым-теоретигі мен басқару практиктерімен жүзеге асырылады.ұйымның тиімді жұмыс жасауына көп әсерін тигізетін өз қызметкерлерін капитал бөлігі ретінде қарастыра отырып, қазіргі ғана емес, сонымен қатар,ұзақ мерзімде де компания қызметкерлерін кәсіби даярлауға және жүйелік оқытуға үлкен мөлшердегі қаражатты инвестициялайды. Жапониялық компаниялар тек экономикалық себептер бойынша ғана қызметкерлерінің дамуына инвестициялауды жүзеге асырады. Ал бұл инвестициялаудың құн қайтарымдылығын жоғарылату үшін компания оқытудан өткен қызметкерлерінұзақ уақытұстап отырады. Осы себеп бойынша арнайы оқытуды талап етпейтін функцияларды орындайтын қызметкерлер өмір бойы жұмыспен қамту бағытында қарастырылмайды. Зерттеулерге сәйкес, қызметкерлерді өмір бойы жұмыспен қамту деңгейі 30-35%-ды қамтиды. Осыған сәйкес, қызметкерлердің көпшілігі жұмыстан босатудан сақтандырылмаған. Сайып келгенде, бұл өте жоғары экономикалық әсер береді. әдетте үлкен жапон компаниясының «элитаға» қабылданған әр қызметкері тұрақтыұзақ мерзімге бағытталған, мансап дамытуға арналған бағдарламамен қамтылады. Бұл бағдарлама дайындықтың әр түрлі формаларын ғана емес, сонымен қатар, мерзіммен біліктілік деңгейін, жұмыстың тиімділігін және тағы басқаны бағалауды қосады. Кең ауқымды әрекет етуші ынталандыру факторының күштілігі соншалық, мансаптың келесі баспалдағына көтерілген бір немесе басқа менеджер өз жұмысын тоқтата алуы мүмкін емес. Және де ол ең жоғарғы жұмыс қарқындылығымен жұмыс істеуге мәжбүр болатынын ескерген жөн. Немесе олұзақ жылдар бойы жеткен жетістігінен айырылып қалу мүмкіндігі бар [2, 25 б.]. Жапон фирмаларында басқарушылар тағылымдамасының шет елдерде өтуі кеңінен қарастырылған – қысқа мерзімді бір-екі айға (әр түрлі дәрәжедегі 20-25 менеджерлер), не болмасаұзақ мерзімді – шет елде өтетін жеке оқу тағылымдамасы. Кадрларды алмастыру – жай және лауазымды қызметкерлердің фирма ішіндегі қызметтерінің (бірнеше жылда бір рет) тұрақты алмасуы. Тек қана лауазым ғана емес бөлімшесі де ауысып отырады. Жапондық мамандардың ойынша, қызметкердің бір орында жұмыс жасауы оның қызығушылығының жойылуына, жауапкершілігі мен атқарғыштық дисциплинасының жоғалуына алып келмес үшін кадрларды алмастыру жүйесіне көп көңіл бөлінеді. әр екі жыл сайын басқарушылар өздерінің істеген жұмыстары бойынша жазбаша түрдегі есеп және болашақтағы мансап бойынша өзінің жаңаұсыныстарын тапсырып отырулары қажет. Басқарушылар есебімен сәйкес келетінұсыныстар кадрларлық қызметпен кадрларды алмастыруда қолданылады. | TEXT | kaz |
282 | Кесте 1. Жапониядағы кадрлық басқарудың әдістері Басқарушылардың дайындық курсы өзіне көп мөлшерде психологиямен шұғылдану, адамдармен қарым-қатынас, бағыныштылармен қатынас жасай алу,ұйымдық іс-әрекеттерді атқару және тағы басқа арнайы дисциплиналарды қосады. Соғыс кезінен кейін әлемді басқару әдістермен таң қалдырған бұл жапондық басқарудың түрлері: «Just-in-time» (JIT) – «бәрін дер кезінде» және канбан жүйесі. «Just-in-time» (JIT) – «бәрі дер кезінде» концепциясында «бес нөлді пайдалана отырып, өндіруші тапсырыс алғаннан кейін өнімді тұтынушыға жеткізген уақыт аралығының қысқа болуы. өнімнің пайдасы өндірістің көрсетілген нормадағы жоғарғы көрсеткішін айқындайды. JIT жүйесі тек қажетті тауарды дер кезінде, белгілі бір мөлшерде белгілі жерге жеткізеді. JIT жүйесінде керекті бір бөлшек бір сағат бұрын керек болса, сол бөлшек дәл сол уақытында жасалынады. JIT-дің мағынасы – ол белгілі бір мөлшерде және сапалығымен керекті уақытта жеткізу. Ал жапондық канбан жүйесі тұрақты тұтынушы табылған кезде ғана өнім нұсқасын дайындайды. Канбан жүйесі бірнеше принциптерден тұрады: | TEXT | kaz |
283 | әлемдік өндірісті басқару жүйесінде тәжірибелі мемлекет болып АҚШ табылады. АҚШ-тағы кадрлық саясат әдетте мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі. Жұмысқа кадрларды қабылдауда, дәстүрлі принциптердіұстана отырып, американдық фирмалар көңілді кәсіби дағдылары мен мамандандырылған білімге аударады. Кадрларды таңдаудағы басты критерийлері болып білім, практикалық тәжірибе, психологиялық үйлесімділік,ұйымда жұмыс істей алу қабілеттері болып табылады. Фирмада жетекші кадрлар тағайындалады. Американдық фирмаларда инженерлер мен ғалымдардағыдай тар шеңберде мамандандырылған менеджерлерге назар аударылады. Американдық сарапшылар тек бір салада ғана мамандандырылған және ол иерархиялық басқаруда тек өз саласында вертикалды ғана өсе алады. Мұндай жағдай қызмектердің өсуіне кедергі келтіргендіктен, қызметкерлерге қысқа мерзімде бір фирмадан екінші фирмаға жұмысқа ауысып отыруларына тура келеді. Жұмысқа қабылдар кезінде потенциалды кандидаттар кәсіби дайындықтарын тексеру үшін тестілеуден өтеді. әдетте әр фирманың қызметкерді жұмысқа аларда өздерінің сүйенетін критерийлері болады. Жұмысқа алып болғаннан кейін қызметкерді жұмысымен таныстыру жүргізіледі. Қызметкерді оны фирманың мақсатымен, атқаратын қызметімен,ұйым мәдениетімен таныстырмай, тек өз атқаратын міндеттерімен таныстырып ғана шектеледі. Көбіне американдық фирмаларды қызметкерлерді жұмысқа тағайындағанда мынадай кезеңдерден өтеді: қызмектергеұсынылатын, оның лауазымдық қызметтерімен, құқықтары және міндеттерімен таныстыру. Егер қызметтер белгілі бір лауазымға тағайындалып, бірақ оның қызметі жылдық жоспарға белгіленбеген болса оны зерттеп, кадрлар бөліміне ескере отырып қызметкерді еңбекақы беру жүйесіне тіркеп қоюы тиісті. Жаңа лауазымға кадрларды таңдау тек жоғарғы басшылықтың рұқсатымен ғана басталады. Басшылыққа бос орынға жаңа персонал іздеуге, оны жария етуге, кандидаттарды жинауға кадр бөлімі көмек береді. әдетте олар өз біліктіліктеріне сай келетін қысқа кандидаттар тізімінұсынады. Кейбір фирмаларда кандидаттар тізіміне сол фирманың басқа бөлімшелерде қызмет атқаратын қызметкерлерді қосу міндетті болып саналады. Кандидаттарды жинау жарнама арқылы, жеке байланыстар, электронды базалары бар мамандарды жалдайтын фирмалар арқылы жүргізіледі. Қызметкеұсынылған кандидаттар басшылармен (екі-үш дәреже жоғары), әріптестерімен, мүмкін болса бағыныштылармен сұхбат өткізеді. Сұхбат нәтижесіұсыныстар мен қорытындылармен толықтырылып, соңғы шешімді тіке басқарушының өзі шешеді. Американдық фирмаларда персоналды, соның ішінде менеджерлерді де, жұмыстан босату әрқашан төтенше жағдайларды (ұрлық, алаяқтық, тәртіпті бұзу және т.б.) қоспағанда,ұзақ мерзімде жұмысын бағалау және және әдістемелік тәжібиелермен жүзеге асырылады. әрбір қызметкердің жұмысын бағалау жылына бір немесе екі рет өткізіледі. Қызметкердің нәтижелері әріптестер мен басқарушы арасында талқыланады және бағаланады, екі тарап келісімімен қол қойылады. Американдық персоналды басқарудың жақсы жақтарымен қатар, жаман жақтары да бар. Қызметкердің біліктілігін ешкім де арттырмайды. Мұнда да өз логикалары бар: қызметкерге оқыту жоғары жалақы алуға мүмкіндік беретіндіктен, әр адам біліктілігін жоғарылату үшін өзін-өзі инвестициялау керек. Қызметкерді бірінші күнінен-ақ оның үлкен мінсіз жұмыс стажына, адамның жеке мән-жайларына қарамастан ешқандай аяусыз жұмыстан қуып жіберуі мүмкін. АҚШ-та ешқандай бір жылдық немесе одан даұзаққа берілетін декреттік демалыс деген түсінік жоқ. Көп дегенде жас анаға екі ай демалыс беріледі. Бұл тәсіл қатал, тіпті қатыгез болып та көрінуі мүмкін. Бірақ мұның жағымды жақтары да бар. Американдықтар тек жұмыс орнын ғана емес, сонымен қатар, өз мамандықтарын да бірнеше рет ауыстыра алады. Америкада мұндай жағдайлар болуы мүмкін, себебі онда жас еркешеліктерге мүлдем қарамайды. Американдық компаниялар үшін жас, жыныс, түр-әлпет, нәсіл ешқандай мағына бермейді [3, 32 б.]. «Американдық» немесе «нарықтық» кадрларды басқару әдісі персоналды басқаруда қызметкер негізінен сыртқы еңбек нарығына, экономика жағдайына, нақты тауар сұранысына бағытталған. Бұл тәсіл жұмыс күшінің молдығы мен жұмыссыздықтың шарықтауынан сұранысқа қарағанда көп болуына байланысты кәсіпкерлердің қажет жұмыс күшін оңай тауып алуына мүмкіндік туды, ал үкімет әлеуметтік қамту бағдарламасын жасау арқылы жұмыстан шыққандар үшін жеңілдік жасай отырып, әлеуметтік шиеленісушілікті әлсіретіп отырады. Бұл жағдайларда өндіріс тиімділігін жоғарлатудың негізгі факторлары ретінде технологияны тұрақты жетілдіру болып саналады, ал жұмыскер болса тек өндірістік процеске керек белгілі бір шекарада қимылдайтын, анық белгіленген тәртіп бойынша жұмыс істейтін қосымша тірек ретінде ғана қабылданады. Осыған байланысты адам ресурстарын басқару қағидалары да жасалды және жазылды. Біліктілігі төмен жұмысшы күшінің көптігіне байланысты лауазымдар кәсіби даярлығы нашар адамдар ғана атқара алатындай етіп жұмыс орны жобаланады. Жұмысты бастаудың алдында, оны орындау үшін көп басшылардың келісімін алу қажет болғандықтан, бұл жағдай басқару қызметінің өсуіне және басқарушылық иерархияның дамуына алып келеді. Оперативті өндіріс процесінің жұмыстарымен жүктелген фирманың төменгі және орта басқару басшылары жоғарыға стратегиялық жоспар туралы сұрақтарды ғана емес, сонымен бірге ағымдағы проблеманы шешу кұзырларын беруге тура келді. Жоғары басқарушылардың кішкентай бір тобының шешімін қатардағы орындаушы қызметкерлер міндетті түрде орындауға тиісті болуы басқарудың өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Осыған лайықты, бұл категориядағы қызметкерлерде тәуекелге бел бумауы, өзіне жауапкершілікті алуға тілегі болмауы сияқты жүмысқа деген көзқарасы қалыптасады. Жапония әлемде бірінші болып барлық қызметкерлерді кәсіпорын мен фирма ісіне, аз шығынды сапалы өнім өндіруге тарта отырып, «адамдық тұлғасы» бар менеджментті дамытты. Жапонияның көптеген кәсіпорындарында басқарушы персонал әр операцияны орындаушыны келесі операцияны орындаушыны өзінің тауарын сатып алушы деп санауы керек деп, оны өзі орындайтын өндірістік процестің бөлігін айрықшаұқыпты орындауға талпындырып, ылғи үгіттеп отырады. Адам психологиясы олардың әлеуметтік мәртебесін ескертетін көптеген жапон кәсіпорындарында менеджменттегі осы сапалы өзгерістері басқа дамыған елдердегі кадрларды басқарудағы дәстүрлі әдістерін жетілдіруге түрткі болды. Осылайша, менеджменттің қазіргі «оянуы» басқару жүйесіне адам, факторларын қосу қажеттігін түсінумен қатар, қызметкерлердің шығармашылық қабілетін дамытумен және жеке бастың өзінің мүмкіндігін толық пайдалануға байланысты. әлемнің озық деп танылатын жапондық және американдық кадрлық саясаттың басқару жүйелеріндегі кадрды басқару әдістерін салыстыру кесте түрінде келтіріледі. | TEXT | kaz |
284 | Кесте 2. АҚШ пен Жапонияның кадрды басқару әдістерін салыстыру Жапондық кәсіпорындарда адам ресурстарын басқару әдістері қызметкерлердің жеке әлеуеті мен білім сапасын дамыту, жоғарылатуға бағытталған. Ал американдық кәсіпорындарда адам ресурстарын басқару құралдары сыртқы еңбек нарығына, экономиканың жағдайына және нақты тауар сұранысына қарай басымырақ бағытталған. Басқаруды жетілдіру үшін батыс ғалымдары дәстүрлі басқарудың кері салдарын ескеретін және оның орнын толтыратын менеджменттің әдістері мен тәсілдерін өздерінше жасады. Қазіргі заманғы менеджментті дамыту саласындағы адамға бетбұрыс басқарушының іріктелуіне ерекше көңіл бөлу керектігін ескерді. әрбір басшы барлық мәселелерді өзіне алып, жеке өзі ғана дұрыс шешім табудың орнына, ол басқаратынұжымда қызметкерлерге жаңалық табуға жағдай жасауы керек. Мұнда үлкен мағына жатыр, себебі қызметкерлер жаңалықты табуғаұмтылады, ең басты - қабылданған шешімдерді өздерінің немесе жеке басының шешімі ретінде қабылдайды да, оны орындауға атсалысады. Басқарушының психологиясы, оның шаруашылықты жүргізу стилі, менеджерлердің өз орындарын қайта бағалауы мен басқару жүйесіндегі олардың рөлі ең бірінші болып өзгергеннен кейін, корпоративтік басқарудың қазіргі қадамы революциямен сипаттас. Баскарушының іс жүргізу қабілеті келесідей болу керек: олардың қоластындағылар әрқашан өзіне құрмет көрсетіп отырғанын сезуі, туындаған проблеманы шешуге қатысты болуы, ісәрекет нәтижесіне толық жауапкешілік алуы және оған өзінің қатысты екенін сезінуі керек. Жұмыскерлердің біліктілігі және олардың жақсы жүмыс істеуге тілегі негізгі өндірістік күш және өндірісті дамытушы күштің көзі болғандықтан ірі фирмалардың басқару стратегиясы еңбек мотивациясына, көп білім алуға, шеберлікті жетілдіруге, еңбек дағдыларын, ынталылығын және персоналдыңұшқырлығын дамытуға бағытталған. Қазіргі нарықтық даму үдерісінде кез келген кәсіпорын менеджерлері кадрларды дайындау мен қайта дайындауда шетелдік кәсіпорындардың жүргізілетін кадрлық саясатын негізге ала, өзіндік жүйесін ескере отырып кадрлық саясатты тиімді жүргізген дұрыс болар еді. Қорытындалай келе, әлемдік дамыған мемлекеттердің кадрлық басқару жүйесін зерттей отырып, кадрлық саясаттың орны, өнім өндірісі, компанияның шарықтауына әсері мол екені анықталды. Жапондық басқару әдісіұжымдық негізде өндірісті жүргізіп әлемдік басқарудың алдыңғы қатарында болса, американдық демократиялық, индивидуалды басқару жүйесі де жапондықтан кем емес. Алайда, әрбір басқару жүйесі кез келген мемлекетке немесе кәсіпорынға сай келе алмайды. Ол міндетті түрде сол мемлекеттің салт-дәстүріне, кәсіпорынның корпортивтік рухына, қызметкерлердің жағдайына,ұйым мәдениетіне байланысты болып табылады. | TEXT | kaz |
285 | Осы тұрғыдан келгенде oтбaсының әлeумeттік міндeті aртып oтыр. Өйткені бaлaның болaшaғы, білімділігі, мінез-құлқы отбaсындa негізі қаланған қарым-қатынас моделіне тікелей бaйлaнысты. Қoғaмның бүгiнгі жaғдaйындa бала тәрбиeсін отбaсынaн бaстaп қолғa aлу әлeмдік, мeмлекeттік міндет ретінде қаралып, түрлі деңгейдегі номативтік-құқықтық тұрғыда қарастырылады. Мәселен, Зaңының 27-бaбындa: «Бaлaлaрынa қaмқoрлық жaсaу жәнe oлaрды тәрбиeлеу – aтa-aнaның етeне құқығы, әрi мiндеті» дeй келе, бaлa тәрбиесі aтa-aнaның бaсты міндеті екендігі нақты белгіленген [1]. білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 – 2025 жылдарға арналған «Білім беру ұйымдарының оқу-тәрбие процесінде отбасы құндылықтары мен отбасы институтының маңыздылығы дәріптелетін болады. Zhastar KZ жобасы шеңберінде "Ата-аналар мектебі" бастамасын іске асыру жалғасады, отбасылық тәрбие мәселелерінде психологтардың, сынып жетекшілерінің және директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасарларының біліктілігін арттыру енгізіледі. Білім беру ұйымдарында "Жастар мен жасөспірімдердің репродуктивті денсаулығын және қауіпсіз мінез-құлқын қорғау", "Аналар мектебі", "Әкелер мектебі" жобалары енгізілетін болады ...»- деп қоғамдағы отбасынының жауапкерлігін, отбасы мәдениетін көтеру қарастырылған [2]. Ал, Қaзaқстaн қaбылдaнғaн «Бaлaның құқығы турaлы конвeнциядa»: «Бaлa толық жәнe үйлeсімді дaмуы үшiн, oл мeйірім мен өзaрa түсіністігі бaр, қызығушылыққa көп көңіл бөлетін бaқытты aхуaлдық ортaсы бaр oтбaсындa өсуі қaжет» дeп көрсетілген [3]. Әлеуметтік ортамен қарым-қатынастың мәні, бaлaны отбaсындa дұрыс қарым-қатынасқа баулу мәселелері ұлы ғұлaмaлaр Әл-Фaрaби, , , , шығaрмaлaрынaн бaстaу aлғaн. тәрбие турaлы толғaныстaрдaн тұрaтын «Құтты білік» поэмaсындa әке мен шешенің өзaрa ілтипaтын, қaмқорлығын, aғaйын-туыс, ұл-қызғa деген сыйлaстығын көріп өскен ұрпaқтың өздері де берік отбaсы іргесін қaлaйтыны баяндалады [4]. Сондай-ақ, , , , , т.б. сынды қaзaқ зиялылары өз eңбeктeрiндe oтбaсы, оның бала тәрбиесіндегі жауапкершілігі мен міндеттерін, баланы терең тамырлы тәрбиемен қатар заманауи тәрбиеге баулуды жaн-жaқты тaлқылaп, елге ұсынып отырған [5]. Aлтынсaриннiң «Бaлaғa бeрiлгeн тәрбиe – aтa-aнaсын, туғaн туысын, жoлдaсын сыйлaуғa үйрeтудeн бaстaлaды» дeгeн ой-тұжырымында жoғaры aдaмгeршiлiк қaсиeттeр, қoғaмдaғы нoрмaлaрды мeңгeру отбасындағы ізгілікті қарым-қатынастарды орнықтыру мақсатын ұстанатындығын аңғартады. шығармаларында тәрбие, оның қоғамдағы мәнін тиянақтай келіп, «Адам бол» өсиетін қалдырған. Әсіресе, бала тәрбиесіндегі отбасының баға жетпес oрнын пeдaгoгикa ғылымында , , , және т.б. педагогика классиктері әр қырынaн зeрттeгeн. тәрбиe нeгiзi рeтiндe oтбaсын бөлiп қaрaстырып, oны бiлiм бeру жүйeсiнiң aлғaшқы сaтысы «Aнa мeктeбi» дeп көрсeтeдi. : «Aдaмның жeкe бaсы бaлaның қaлыптaсуынa жәнe дaмуынa әсeр eтe aлaды, мiнeздi қaлыптaстыру үшiн дe мiнeзбeн әсeр eту кeрeк» дeп бaлaны тәрбиeлeуде aтa-aнaның дағдылары, мiнeз-құлқы, iс-әрeкeттeрi үлгi бoлaтындығын қатаң ескертеді [6]. Қaзiргi тaңдa oтбaсы тәрбиесі, оның тәрбиелік мүмкіндіктері , , , , , , , , және т.б. сияқты ғалымдардың арнайы зерттеу обьектісіне, шығармашылық қызметіне айналып отыр. Адамның дамуында бiр-бiрiне байланысты екi өзек байқалады, оның бiрi - биологиялық, екiншiсi - әлеуметтiк. Осы бағыттар адамның дүниеге келген күнiнен бастап оның дамуы мен қалыптасуында көрiнiс бере бастайды. Адам туылғанда тек биологиялық тiршiлiк иесi болып танылады, жеке тұлғалыққа жету әлi ерте. Биологиялық нышандар мен қасиеттердiң дамуы адамның өмiр бойы мүшелiк пiсiп жетiлуi және қалыптасуы процесiнiң сипатын көрсетiп отырады. Адамның биологиялық кемелдену және өзгеру процесi, оның дамуының жастық сатылары мен мiнез-құлығында көрiнiп, осыдан балалық, жасөспiрiмдiлiк, ересектiк және қариялық табиғи бiтiстерiн ажыратамыз. Бiрақ адамның табиғи дамуы көпсанды әрi сан алуан әлеуметтiк салалар мен қасиеттердi қабылдауымен тығыз байланыста бiрге дамып барады, бұл адамды қоғамдық тiршiлiк иесi ретiнде сипаттайды. Мысалы, нәрестенiң жақын адамдарды танып, күлiмсiреуi, кейiн тiлге келуi, тiк жүру қабiлетiн игеруi, үйдегi және көпшiлiк арасындағы қалыптары, еңбектеуi және т.б. өсе келе ол бiлiм игередi, моральдық қалыптар мен ерекшелiктердi орындайды, әртүрлi жұмыс iстеуге ептiлiктер мен дағдыларды қалып-тастырады және олардың барлығы да өмiр барысында адамда пайда болып, дамып отырады. Сонымен, адам баласы тұлға ретiнде өмiр сүру барысында өзiнiң қоғамдық мәнiн сипаттайтын көптеген әлеуметтiк сапалар мен қасиеттердi қалыптастырады әрi дамытады. Мiне осыдан, ол ғылымда биоәлеуметтiк тұлға, субъект, яғни тарихи-қоғамдық қызмет пен таным иесi деп танылады. Демек, ''адам'' түсiнiгi осыдан биологиялық және әлеуметтiк (қоғамдық), сапамен қасиеттердiң бiрлiгiн бiлдiредi. Ал ''жеке адам'' түсiнiгi тек қана әлеуметтiк сапа мен қасиеттердi игерген тұлғаны танумен байланысты. Бұл тұлға қоғамдық тiршiлiк иесi сипатында көрiнiп, тiл игеруi, санасы, әртүрлi әдеттерiмен ерекше-ленедi. Жеке адамдық қасиетке ие болу, оның табиғи, биологиялық болмысына емес, қоғамдық қасиеттерге тiкелей байланысты. Сонымен ''жеке адам'' дегенiмiз адамның қоғамдық сипатын танытып, оның өмiр барысында өзiне топтаған әлеуметтiк сапалар мен қасиеттер жиынтығын бiлдiредi. Жеке адамдық сапалар өмiр барысында қалыптасқандықтан, олар бiреулерде айқынкөрiнiп, басқаларда күңгiрттеу болады [7]. зерттеуi бойынша жеке адам өз қылығы мен iсәрекетiн саналы басқаруға мүмкiндiк беретiн психикалық даму деңгейiмен сипатталады, яғни өз әрекетiн ойластыра бiлiп, жауапкершiлiктi сезiну қабiлетiнiң болуы; өз бетiнше дербес iс-әрекетiн жасай бiлуi – жеке адамның мәндi белгiлерi. Белгiлi философ-ғалым жеке адамның сапалық көрсеткiштерi ретiнде төмендегiлердi атайды: 1) саналылық; 2) жауапкершiлiк; 3) еркiндiк; 4) жеке басының қадiрi; 5) даралық; осыларға және қоғамдық белсендiлiк пен бекiген саяси-идеялық бағытты қосады. Жеке адамдық дамудың ықпалды көзi – тәрбие, қоршаған орта, табиғи нышандармен қатар тұрса, ол адам қалыптасуына жетекшi фактор. Жеке адамның дамуындағы өзiндiк белсендiлiктiң маңызы зор. Адам дамуында тәрбиенiң ықпалды күш екенiн айта отырып, оның қоршаған орта мен нәсiлдiк әсерлердiң енжар объектiсi деп тануға болмайды. Бұл процесте жеке адамның өз белсендiлiгi мен шығармашыл-жасампаздық iс-әрекетiнiң маңыздылығын ескеру қажет. Жеке адам дамуы мен қалыптасуында ықпал жасаушы әсерлер екi топқа бөлiнедi: iшкi және сыртқы. Қоршаған орта және тәрбие - сыртқы әсерлер: табиғи икемдiлiк пен құмарлықтар. Сыртқы тәрбие орта әсерлерiнен пайда болатын сезiмдер мен толғаныстардың жиынтығы - iшкi әсерлерге жатады. Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы осы екi фактордың байланысынан болады. Тәрбие адамның iшкi жан дүниесiне ұнамды қозғау салып, (өзiне бағдарланған) өзiндiк өңдеу белсендiлiгiн арттыра алса ғана, адам өз дамуындағы қызметiн орныдай алғаны. Демек, тәрбие процесі, әсіресе баланың отбасындағы қарым-қатынас балалардың эмоционалдық-психологиялық дамуында басты фактор деп қарауға болады. Демек, осы педагогикалық сипаттағы үдеріске тікелей ықпал ететін отбасы мүшелері (ата-ана, ата-мен әже, отбасының өзге де ересек мүшелері) балалармен қарым-қатынаста басшылыққа алатын ғылыми негізделген белгілі бір педагогикалық-психологиялық қағидаларды білуі шарт. Қазiргi ғылыми педагогика тәрбиелеу жүйесiнде негізінен төмендегідей қағидаларды ұстанады: | TEXT | kaz |
286 | Ата-ана өздерiн тәрбие билiгiнiң жалғыз иегерi деп ұғынбай, тәрбиедегі жауапты тұлға ретінде түсiнуi керек. Бұл жерде орынсыз талап қою мен қатыгездікті, қамқорлық пен еңбекке деген теріс көзқарасты алмастырудан аулақ болған жөн, өйткенi тиiмдi тәрбие бала мен ересектердің арасындағы байланыс арқылы орнайтын қарым-қатынасқа тәуелді.Әсіресе, бала iс-әрекеті (еңбектiк, қоғамдық, ойындық, спорттық) тәрбиелiк мәнге ие болуы үшiн, ата-ана қоғамдық құнды мотивтерді қалыптастыруды мақсат етулері қажет. Осы мотивтер жоғары парасатты, қоғамдық мәндi болса, онда ұнамды қылықтарға бастау беретiн iс-әрекеттiң де тәрбиелiк сапасы жоғары болады. Әлеуметтiк сапаларды жасау процесiнде мақсат-бағдарлы тiлдестiк пен адамгершiлiк танымы арқылы гуманистiк түсiнiк қалыптастырып, оны саналуан қоғамдық пайдалы iс-әрекеттi ұйымдастырумен байланыстыру керек. Сөздiк ықпал мiндеттi түрде пайдалы тәжiрибелiк iстермен бекiтiлуi қажет, сонымен бiрге ол қарым-қатынастағы және басқа адамдармен бiрiгiп орындалатын iс-әрекеттегi дұрыс әлеуметтiк тәжiрибелер көрсету арқылы тұжырымдалуы керек. Қоғамдық процестерге әр адам ерте балалық шақтан араласады. Сондықтан баланы қарым-қатынасқа бағыттайтын адамзаттық тәрбие де жас кезеңде басталады. Әлеуметтiк саналарды қалыптастыру кезеңдерiнде берiлетiн бiлiмдердiң мектепке дейінгі жастағы балалардың жасы мен даму деңгейiне сәйкестiгiне жете көңiл бөлiнуi тиiс. Балаларға мектепке дейінгі жаста ''сәлемдесу'', ''ұят'', ''құрменттеу'', ''сыйласу'', '' еңбек ету'' т.б. ұғымдарды түсiндiруге нақты мысалдар пайдаланылса, тәжiрибе жүзiнде дер кезiнде дәйектелiп, бекiтiлсе, онда олар бұл ұғымдарды тез меңгередi. Олар шынайы процестерге қызыға отырып, азаматтық сапалары туралы алғашқы түсінік алады. Адамның тұлға болып қалыптасуы оның қоғамдық және еңбектiк қатынастарға жекелей түсуi, әрекетке араласуына тiкелей тәуелдi. Еңбек адамдағы жағымды сапаларды дамытады, яғни еңбек қарқынды болған сайын тұлғаның әлеуметтену және даму деңгейi жоғарылай түседi. Бұл атаананың баламен дұрыс қарым-қатынас орнатуының бірден-бір жолы деуге боларлық. Сондықтан баланы қоғамдық өмiрге, әртүрлi пайдалы iстерге араластырып, оларға деген жағымды қатынасын қалыптастыру қажет. Еңбек ке баулу арқылы қарым-қатынасқа араласа отырып, адамгершiлiк құлық тәрбиесiн алған балалар рухани және дене жағынан қатайып, еңбектiң қоғамдық маңызды мотивтерiн ұғынады, өзiндiк ар-ұят сапаларын түсінiп, жетiлдiредi. Сонымен, отбасында мектепке дейінгі жастағы балалармен қарымқатынастың нәтижелі болуы үшін осы жастағылардың психологиялық ерекшеліктерін білу, сонымен бірге отбасы тәрбиесінде басшылыққа алатын қағидаларды, тәрбиеге ықпал ететін факторларды, іс-әрекет түрлерін өзара байланыста пайдалану сияқты педагогикалық, әлеуметтік педагогикалық ерекшеліктерді білу және өмірде пайдалану қажет деп білеміз. Отбасында баламен қарым-қатынаста оның жарқын болашағына сүйену, тәрбие гуманизациясы, тәрбиелік ықпалдардың бірлігі сияқты оңтайлы қарымқатынас құру абзал. | TEXT | kaz |
287 | Термоэлектрлік әсер жанармаймен электр энергиясы арасындағы ауысуларды тікелей қамтамасыз ете алатын болғандықтан, термоэлектрлік заттар көп сұранысқа ие болып отыр және олар электр энергиясын өндіру және суытуда балама болып отыр. Термоэлектрлік заттардың тиімділігін анықтайтын маңызды параметр, ZT-нің «өлшемсіз сапа көрсеткіші» болып табылады [1]. BiCuSeO оксиселенидтер – соңғы уақытта өзіне көптеген назар аудартуда және болашағы зор термоэлектрлік элементтер ретінде кең ауқымда зерттелуде. Соңғы 3 жыл көлемінде BiCuSeO ZT жүйелері 0,5 – тен 1,4 – ке өсті. Бұл дегеніміз BiCuSeO оксиселенидтер энергияны түрлендірудегі өте сенімді кандидат екендігін көрсетеді. Бұл шолуда біз алдымен BiCuSeO оксиселенидтер жайлы талқылап, олардың кристаллды құрылыстарын, микроқұрылыстарын, электронды құрылыстарын және физико-химиялық қасиетін біріктіреміз. BiCuSeO жүйесінде термоэлектрлік қасиеттерін жақсартуға болатын әдістер көрсетілген. Олар: тасымалдаушылардың концентрациясын жоғарылату, Сu қажеттіліктерін оптимизациялау, шарларды майдалаудың жеңіл әрі оңай әдісі, Pb-ны көпфункционалды қоспалау, текстуралы өңдеу арқылы тыйым салынған аймақтың енін үлкейту және тасымалдаушылардың қозғалысын үлкейту. Сонымен қатар BiCuSeO жүйесіндегі максималды ZT-ны болжаудың теориялық есептеулері көрсетілген [2]. 2010 жылдан бастап BiCuSe оксиселенидтері термоэлектрикалық потенциалдық материалдар ретінде қарастырылады. Бұл шолуда біз BiCuSe оксиселенидтерінің кристалликалық құрылымын, микроқұрылымын, электрондық құрылымын, физикохимиялық құрылымын талқылаймыз және біріктіреміз. Әсерлі әдістердің бірігуі, BiCuSe жүйелерінің термоэлектрлік жоғарылатты. Олар: тасымалдаушылардың концентрациясын жоғарылату, Сu қажеттіліктерін оптимизациялау, шарларды майдалаудың жеңіл әрі оңай әдісі, Pb-ны көпфункционалды қоспалау, текстуралы өңдеу арқылы тыйым салынған аймақтың енін үлкейту және тасымалдаушылардың қозғалысын үлкейту. Сонымен қатар BiCuSeO жүйесіндегі максималды ZT-ны болжаудың теориялық есептеулері көрсетілген. Бұл заттардың термоэлектрлік тиімділігін ары қарай арттыруға арналған жоспарды талқылауды ұсынған. Жұмыста 80−473K температура аралығында Bi3+ иондарының La3+ иондарымен алмасуының Bi1−*x*La*x*CuSeO (*x* = 0*.*02, 0.04, 0.06) оксиселенидінің транспорттық қасиеттеріне. Жұмыста өткізу аймағының түбі көбінесе атомдардың *6p*-орбиталымен анықталғанын көрсетеді, ал валентті аймақтың төбесі мыстың *3d*-орбитальдары мен селеннің *4d*-орбитальдары арасындағы будандастырумен байланысты. Өткізу аймағының түбінің орнын Bi3+ иондарын Ln3+ сирек жер иондармен алмастыру арқылы өзгертуге болады, сонымен қатар, мұндай ауыстыру тыйым салынған аймақтың енін арттыруға және заряд тасығыштардың қозғалғыштығын арттыруға әкеледі деп көрсетілді. | TEXT | kaz |
288 | La3+ иондарына Bi3+ иондарын ауыстыру заряд тасығыштар концентрациясының өсуі нәтижесінде меншікті электркедергісінің азаюына әкеп соқтыратыны анықталды, өз кезегінде, бұл орын ауыстыру дәрежесі ұлғайған кезде висмут вакансиясының қалыптасуына байланысты. 1 – сурет. 80−473K температура аралығында Bi3+ иондарының La3+ иондарымен алмасуының Bi1−*x*La*x*CuSeO оксиселенидінің күй тығыздығы 2-суреттен көретініміздей, лантан концентрациясының өсуімен электркедергінің мәні температураның барлық интервалында төмендейді, бұл орын ауыстыру дәрежесі ұлғайған кезде висмуттың қосымша вакансияларының қалыптастырумен байланысты болуы мүмкін. 2 – сурет. BiCuSeO оксиселенидінің элементар ұяшық көлемін оптимизациялау Бұдан басқа, жоғары температура кезінде барлық үлгілер үшін заряд тасығыштардың холлдық қозғалуының мәні іс жүзінде бірдей, ал заряд тасығыштардың концентрациясы лантан құрамының ұлғаюымен өседі. Біздің ойымызша, Bi1−*x*La*x*CuSeO транспорттық қасиеттерінің мұндай өзгеруі, басқа жұмыстарда көрсетілгеніндей, лантанмен алмастырылғанда висмуттың қосымша вакансияларының пайда болуымен байланысты болуы мүмкін. Bi вакансиясының қалыптасу энергиясының төмендеуімен қатар, CuSe фазасының болуы бастапқы қосылысты допирлеу кезінде, жұмыста көрсетілгендей, 3-сурет висмуттың қосымша вакансияларының пайда болуына ықпал етуі мүмкін. BiCuSeO *p-*типті жартылай өткізгішті байланыс екенін ескере отырып, висмут вакансияларының санының артуы заряд тасығыштардың концентрациясының ұлғаюына әкеледі, өйткені висмуттың әрбір вакасиясы 2Bi1−*x*CuSeO ! (Bi2−2*x*O2)2(1−3*x*)+(Cu2Se2)2− + 6*xh*+ реакциясына сәйкес үш кемтік жасайды. Бұл отбасының қосылыстары стехиометрияға сезімтал және олардың транспорттық қасиеттері мыс, висмут немесе оттегі бойынша ақаулардың немесе вакансиялардың пайда болуы есебінен қатты түрленуі мүмкін. Осы жұмыста алынған нәтижелер электр кедергісінің төмендеуі заряд тасымалдаушылардың концентрациясының ұлғаюымен байланысты, бұл висмут вакансиясының пайда болуымен байланысты болуы мүмкін. 3-сурет. BiCuSeO оксиселенидінің элементар ұяшық көлемін оптимизациялау Осы көзқарас тұрғысынан 2010 жылдан бері перспективалы термоэлектрлік материалдар болып саналатын BiCuSeO оксиселенидтерінің кристалды құрылымын, микроқұрылымын, электрондық құрылымын және физико-химиялық қасиеттерін зерттеп, қорытындыладық. Бүгінгі күні BiCuSeO оксиселинидтеріне көбірек көңіл бөлініп, белсенді зерттелуде және ZT термоэлектрлік сипаттамалары оңтайлы ендірілген материалдарды текстуралау арқылы бастапқы BiCuSeO-дан 1.4-ге дейін айтарлықтай өсетіндігін көрсетті. BiCuSeO-ның өте төмен жылу өткізгіштік деңгейі, бұл электр тасымалдаудың қасиеттерін жақсарту арқылы ZT-ні арттырудың ең тиімді әдісі екендігін анықтадық. Соңғы үш жылда BiCuSeO жүйелерінде көптеген дәрежеде тиімді әдістер қолданылды, олар ендіруге байланысты тасушы концентрациясын оңтайландыруды, диапазондағы алшақтықты түзетуді және текстураның көмегімен тасымалдаушылардың қозғалысын арттыруды қамтиды. | TEXT | kaz |
289 | Адамгершілік тәрбиесінің кейбір бағыттары қоғам дамуына байланысты өзгеріп отырады. Себебі, тәрбие-қоғамдық құбылыс. Қазіргі әлем бойынша жүріп жатқан рухани дағдарыс жағдайында , білім алушыларды оқыту барысында көңіл бөлуді қажет ететін көкейтесті мәселелердің бірі деп ойлаймын. Адамгершілік тәрбиесін қалыптастырудың негізі отбасынан басталып, білім беру мекемелерінде тәрбие үдерісінде өзінің жалғасын тауып, күрделене береді. Адамгершілік тәрбиесі- белгілі бір мақсатқа негізделген көзқарасты, сенімді, парасатты, мінез құлық дағдылары мен әдептерді қалыптастырумен және адамгершілік сезімді, ұлттық сананы, қарым- қатынасты дамытуда, жалпы адамзаттық құндылықтарды тиімді пайдалануға бағытталған жалпы адамзаттық тәрбиенің құрамдас бір бөлігі. Адамгершілік тәрбиесінің бүкіл жүйесі гуманистік мазмұнға толы, имандылық негізде жеке адамның жан-жақды дамып жетілуіне бағыталған. Адамгершілік тәрбиесін дамыту - тәрбиенің ықпалды әсерімен моральдық сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді дамытудың негізгі жолы. Ол отбасы, мектеп, ұстаз, қоғам, қоршаған орта әсер етуші бұқаралық ақпарат, әлеуметтік желілер арқылы іске асырылады. Болашақ мамандар үшін олардың саяси әлеуметтік саналылығын ізгілік , рухани- адамгершілік, мораль , этикалық талғамын ішкі рухани байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар ұйымдастырылуда. Болашақ мамандардың білім мен тәрбие беру үдерістерінің негізгі бағыты олар өзімізді қоршаған ірі өркениет орталықтарын,түрлі мәдениетті меңгеріп, өзін сыйлата алатын, рухани дүниесі бай, интеллект деңгейі жоғары, білімді де білікті жаһандану заманына сай болуы шарт. Оқушы-жастарды тәрбиелеу мәселесінде адамның ішкі жан дүниесін, руханиадамгершілік тәрбиесін танып, дамытып, жетілдіру бағытында ізденіс, зерттеу жұмыстары жалғасын табуда. Мәселен, Қазақстандық ғалымдар білім мен тәрбие беруді дамытуда жалпы адамзаттық ұлттық құндылық тенденцияларына ғылыми-теориялық, әдіснамалық бағытта әр қырынан зерттеу , , , , , , және т.б. жүргізіп келеді. Аталған ғалымдардың пікірлерінше, оқушылардың іскерлік жағдайы жан-жақты, әртүрлі қабілеттер мен қажеттіліктерді бойға жинақталған және ізгілік бағытымен реттелетін әлеуметтік тәжірибелерде нақты жүзеге асырылатын үдеріс екенін баса айта отырып, олардың адамгершілік жолындағы ізденістер білімнің, біліктің және дағдының жай жиынтығы емес. Білім алушы жастар ұжымның болашақ мүшелері, бір-бірінен денсаулығы, сыртқы пішіні, мінез-құлық ерекшелігі, адамгершілік мәдениеті, ұжымшылдығы, білім және басқа да көптеген қасиеттерімен ерекшеленетіні айтылған. «Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа адамгершілік-рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек деген»[1] Жалпы адамгершілік құндылықтардың мәні мен мазмұндары көне заманнан бүгінге дейін философия, әлеуметтану, мәдениеттану, этика, эстетика, психология, педагогика ғылымдарында кеңінен қарастырылып, қоғам ерекшеліктері мен сұраныстарына орай талданып, жүйеленіп келеді. Өйткені, жалпы адамзаттық құндылықтар әрбір адамның ақыл-ой байлығының тікелей көрсеткіші. Сондықтан да болар, құндылықтың мәні мен табиғаты, оның адам мен қоғам тіршіліктеріндегі алатын орны, жас ұрпақты тәрбиелеудегі ықпалы т.б. мәселелер ғалымдарды толғандырары анық. Еліміздегі болып жатқан өзгерістер білім алушы жастардың мінез-құлықтарында бәсекелестік қабілетті қалыптастыруды талап етіп отыр. Жаңашылдық үстем құрған уақытта адамгершілік құндылықтары жүйесінің орны ауқымдылығымен сипатталуында. Мәселен, адамгершілік құндылықтарына бейімделу, мойындау, әрбір адамзатқа көңілінен орын алатын мәдениетті қарым-қатынас жасау жүйесі жеке тұлғаның өмірлік мәні, ой-санасы, бет-бейнесі болып табылады. Бүгінгі күні Қазақстанда білім алушы жастарды жоғары адамгершілікке, ізгілікке, халықтың мәдени мұрасын, халықтық педагогика құралдарын пайдалану арқылы тәрбиелеу мәселесін көрнекті ғалымдар , , , , , , , Р. , , , және т.б. зерттеу еңбектерінде қарастырып тың нәтижелер алғандығы белгілі [2]. Әр кездегі ғалым-педагогтардың қалыптастырған ғылыми идеяларын, пікірлерін, тұжырымдарын салыстыра отырып, халқымыздың ұлттық сипат, ерекшелігіне сай келетінін, тұрмыс-тіршілігіне жақынын, мәдениетіне сәйкес, салт-дәстүрмен байланысып жатқандарын байқадық. Ежелгі мұралардағы адамгершілік мәдениетін қалыптастыру мемлекетті, елді басқарумен байланысып, әлем философтарының толғамдарымен үндесіп те отырады. Әл-Фараби «этика» немесе «этикалық өнер» - адамның адамгершілік сапалары мен интеллектуалдық қабілеттері туралы ғылым, ол адам мінез-құлқының ережесі мен нормаларын және бақытқа жету тәсілдерін зерттейді деп тоқтала келе, этикалық категорияларға жақсылықты, достықты, өзара көмек көрсетуді, әділеттідікті, абыройды жатқызады Ал, бүгінгі таңда жас ұрпақты өз халқының тарихын, тегін, салт дәстүрін, тілін білімін, адамзаттық мәдениетті, адами қасиетті мол терең түсінетін заман талабына сай білім мен тәрбие беру жүйесін ізгілендіруде, кәсіби біліктілігі жоғары мамандар даярлауда халықтық педагогика мұраларын пайдалану арқылы тәрбиелеудің маңызы өте жоғары. әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында « әлеуметтік-мәдени даму жолы дегеніміз – ең алдымен адамзат құндылықтарына баса назар аудару, прогресшіл халық дәстүрлері мен әдетғұрыпының толымды түлеуі, гуманитарлық ғылымдарға, өнерге, халықтардың моральдық байлықтарына қайтып оралу, мәдениеттің барлық салаларында ұлттық даралықты сақтау, барлық ұлттың мәдениетінің қазыналары мен дербестігін мойындау», – деп атап көрсетілген болатын [3]. Әдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік құндылықтары қалыптасқан халқымыз осы асыл да абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін, әрбір тәрбиеші, мұғалім халық педагогикасын, сан ғасырларда қалыптасқан салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білумен қатар, өзінің бойына адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани таза адам болуы шарт. Сонда ғана өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез-құлқы жетілген саналы адам қалыптасады. Жетілген мінез-құлық – бұл үш нәрсенің: жүректің, ақылдың және қолдың бірлігі мен келісімі. Егер оқушы өзінің жүрегін тыңдауға үйренсе және табиғатына сай үйлесімді дамыған жағдайда ғана, ол өмірден өз орнын табады. Бұл мақсатқа адамгершілік мәднеиеті халық педагогикасы құралдары арқылы қалыптасқан мамандардың қатысуымен қол жеткізуге болады. Қазақтың халықтық педагогикасы арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесіне әр кезеңдегі ұлы ойшылдар да көңіл бөлген. -Фараби, , т.б., ағартушы- ғалымдар , , қазақ зиялылары , , , т.б. еңбектерінен де халықтың бала тәрбиесі жөніндегі тәлімтәрбиелік тәжірибелерін, ауызекі халық шығармашылығын, салт-дәстүрлері мен әдетғұрыптарын ұрпақ тәрбиесінде пайдалану туралы айтқан идеяларынан көруге болады [4]. Данышпан , философ, ойшыл ғалым «Құтты білік» еңбегінде нұсқалы тұрғыда тұжырымдап берген. Ол мемлекет басқарудың еліне құт, бақ әкелу өнерін ізгілікті ұстанымға бағдарлау мәселесін, қызметкерлердің, күтушілердің, т. б. болмыс-бітімін сипаттауда өз ісіне деген парызы мен қарызын айырықша жауаптылықпен орындауына қатысты үлгілер құрған. Аталған еңбектен біз зерттеу жұмысымызға қатысты (ақыл, парасат, ниеті түзу, сөзі шырын, өнерлі, білімді, қолы ашық, пейілі кең, кек сақтамайтын әсем құлықтар т.б.) құнды сөздерді болашақ мамандарға асыл қасиеттерді уағыздайтын өнегеғибрат үлгісі ретінде қолдана аламыз [5]. өзінің өсиетнама дастанында білімнің адамға өмірлік азық болатынын және оның ізгілік пен қайырымдылықтың бұлағы «Адам өзінің жақсы ісімен басқаларға үлгі болуы тиіс» - деп жақсылықты, «Саған біреу жамандық істесе, сен оған жақсылықпен жауап бер» - деп қайырымдылық пен мейірбандықты атап көрсетсе., өзінің «Диуани лұғат аттүрік» атты сөздігінде жас ұрпақты әдеп, тәлім-тәрбие, моральдық-психологиялық сипаттағы ой-пікірлерді айта келе, адамгершілік, қайырымдылық, ақ ниеттілік секілді жақсы қасиеттерді дәріптейді. «Ақылды ал, рахымшыл бол, ақылшы дана бол, білгеніңді ортақтас» деп, тәлім-тәрбие жайлы айтқандары бүгінгі күнге дейін құнын жоймаған асыл мұра болып саналады . Тіршілік пен еңбекті сүюге білімге құштар болуға, өз бақыты үшін күресе білуге шақырады. [6]. қазақ философиясына әкелген концепциясы, өзінің жеке тұжырымдарынан туындаған «үш анығы» барын танытады. Бұлар-Шәкәрім өзі қол жеткізген анықтар. Осы үш анықтың негізінде келіп Шәкәрімнің көрсеткен ар ілімі қалыптасады. Ар ілімі-ол рухани тазалық жолы. тән қасиеттің адам жүрегіндегі сәулесі болып табылмақ. Ұлы ойшыл, гуманистік қайшылыққа толы қоғамда өмір сүрді. Шәкәрімнің дүниеге, өмірге, табиғатқа, сан – сала құбылыс көріністерге, дінге көзқарастарында кейбір қайшылықтар кездескенімен, бағыт бойынша дүниені жаратушы бір күш бар дегенді мойындау, оның дәлелі табиғаттың жарасымдылығы, қозғалысы, өмірде ақиқат, шындық, білім – ғылым, ақыл мен сезім дамуы арқылы іске асатынын, адамның болмысты танып білуі адам өзін - өзі жетілдіру арқылы жүзеге асатынын түсіндірді. Ақын бар ғылымның түп атасы – таза ақыл мен ойлану, ойлау, деген ұғымға үлкен мән береді, оны өмір – болмыстың, дүниенің ғажап сырларына терең бойлау, не нәрсені болсын ақылмен сынап, ұғып – түсіну мағынасында алып қарайды-дейді. [7]. Бүгінгі күнгі адамгершілік тәрбиесі, мәдениеті жекелеген бағыттарға емес, адамгершілік құндылықтарға негізделген Белгілі жазушы өзінің «Тәрбие» деп аталатын еңбегінде «Тәрбие екі түрлі: ал адам баласына дене тәрбиелеумен бірге рухын, ақылын, сезімін, жігері, мінезін тәрбие қылуы керек. Дене мен рухы бірдей тәрбиеленген кісі сыңаржақтау болады» депті. Аймауытов айтып отырған тән мен рухты тәрбиелеуге күш салуы керек. Барлық тәрбие мен білім берудің тамыры мен өзегі осы рухты тәрбиелеуде, яғни рухани тәрбиеде жатыр. Адамның ең алдымен өнегелілік қасиетін қалыптастырмай, тәрбиенің басқа салаларын жүзеге асыру мүмкін емес. Өнегелілік қасиеті қалыптаспаған адамға тіпті білім беру қауіпті. Жан дүниесі өнегелі тәрбиемен нұрланбаған адам өзінің алған білімін қара басының пайдасына жұмсап, өз мүддесі үшін адамзатқа қауіп әкелуі мүмкін. Сондықтан, бабамыздың жоғарыда айтылған «Тәрбиесіз берілген білім адамзаттың қас жауы» деген сөзі жалпы ұстаздар қауымының негізгі ұстанымы болу керек. Кейбір адамдар рухани тәрбиені дінмен шатастырып, қарсы шығуы да мүмкін. Діни тәрбие мен өнегелі тәрбие мүлдем бөлек дүние. Дегенмен бүгінгі күні дін мәселесіне жаңа көзқарас керек екенін түсіндік. Кеңес үкіметі кезінде «Дін сананы улайтын апиын» деп келсек, бүгінгі күні дін арқылы тәрбие жұмыстарын нәтижелі жүргізуге болады. Ал, рухани-адамгершiлiк құндылық белгiлi бiр бағытта, мақсатты жүйелi ұлттық көзқарасты, мiнез-құлықтағы адамдық тәртiп пен рухани дағдыны қалыптастыратын жүйе. Адамгершiлiк құндылық – адамдық қасиетiнiң өлшемi. Оның жақсылыққа талпынуы, өзге адмға жанашырлық бiлдiруi. Айналадағы адамдарға қайырымы, өмiр сүру мәселелерi жайында iзденуі, өзiн-өзi танып сол арқылы дүниенi - әлемдi тануы. | TEXT | kaz |
290 | Қaзaқстaндық кoнтeнтті дaмыту жәнe интepнeт-сaудa тaлaптapынa сaй элeктpoндық сaудa aлaңдapын, интepнeт-дүкeндep мeн элeктpoнды төлeмдep жүйeсін құpу, Қaзaқстaн ғaлaмтop сeгмeнтін инвeстициялық тapтымды eту кepeк. "Қaзнeт" кeңжoлaқты қaтынaуды eнгізугe жәнe дaтa-opтaлықтapды құpуғa; элeктpoндық үкімeт пopтaлы apқылы ұсынылaтын элeктpoндық қызмeттep көлeмін ұлғaйтуғa, әлeумeттік мaңызы бap интepнeт-peсуpстapды (бaлaлap жәнe жaсөспіpімдep үшін) құpуғa ықпaл eтeді. Қaзaқстaндa цифpлық экoнoмикaның тepeңдeуі бизнeстің үстeмe шығындapын қысқapтaды жәнe oтaндық тaуapлapдың сыpтқы нapықтapғa шығуын жeңілдeтeді, сaлық сaлу бaзaсын apттыpaды жәнe көлeңкeлі экoнoмикaдa aсыpылaтын сaудaның ішінapa aяқтaлуын қaмтaмaсыз eтeді. | TEXT | kaz |
291 | ХХІ ғасырдың басы - социум негіздерінің қайта құрылуына алып келетін трансформациямен байланысты қоғам дамуының жаңа тармағы. Қоғамдық санада ерекше процесс қарқын ала бастайды. Шартты түрде оны «әлеуметтік шынайылықты жоғалту» деп атауға болады. Оның мәні адамдар өзін жайсыз сезіне бастауында болып табылады. Шынайылық белгісіз, «бағынбайтын», нашар жоспарланылатын және бақыланатын болып шығады. Басынан өткізген қиындықтар мен реформалардан кейін қоғам бұрынғы құндылықтар мен нормаларды жоғалтып алды, бірақ жаңаларын жасап шығарып үлгермеді. Моралдық-адамгершілік принциптердің құлдырауы орын алды және осы уақытта жастарға ақпараттық кеңістіктің ықпалы артты. Жастар өмірлік бағыт-бағдарын жоғалта бастады, олардың мінсіздік туралы идеялары шын өмірдегісінен түбегейлі ерекшеленеді, жастар әлеуметтік шынайылықтан виртуалды кеңістікке ауысып жатыр [1, 27б.]. Коммуникацияның мүмкіндіктері әлеуметтік козғалыстың пайда болуының шарты болып саналады. Үдеріс мобильді болған сайын оның ұжымдық наразылыққа айналып өсу мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады. Интернет интерактивті және тез біріктіріп, бөліп, жеке көңіл толмаушылық пен биліктің арсыздығына қарсы наразылығын талқылауға көмектесетін қолайлы ортаны қалыптастырады; бұл жерде ортақ «жауға» бірігу негізінде социум жинақталады, соның арқасында «когнитивтік ой» пайда болады, сонымен қатар, жеке қорқыныштар мен қауіптер әлеуметтік желі алаңында пайда болып, сыртқа шақпай, осы алаңда аяқталады. Заманауи қоғамның әлеуметтік-саяси саладағы процесстері жастарға тән энергияны толық қанды жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді, ұрпақтар байланысын ажыратып, әлеуметтік нормалар мен құндылықтарды сіңірудегі мұрагерлікті бұзады. Заманауи қоғамдағы әлеуметтік нормалар мен құндылықтардың тұрақсыздығы жастардың әлеуметтік шынайылыққа кіруі әлеуметтік инновациялармен қатар, әлеуметтік наразылық та бір түріне жататын әлеуметтік девиацияның әртүрлі формаларымен де қоса берілуі мүмкіндігіне әкеліп соғады [2, 17б.]. Мемлекеттің басты міндеттерінің бірі – жас ұрпақтың энергиясын шығармашылық арнаға бағыттау. Бірақ жастардың наразылық әлеуетін қалыптастыру мен жүзеге асыруға қатысты мемлекеттік саясат көп жағдайда жастармен жұмыс жасауға жауапты мемлекеттік билік органдарының назарының перифериясында қалып қояды. Ол жастардың мемелекеттің азаматы ретінде жауапты позициясын қалыптастыру үшін мемлекет жастар саясатын жастар тақырыбына және әлеуметтік серіктестік принципіне қарай құру қажет. Жастардың қазіргі жағдайы белгілі бір факторлардың ықпалымен қалыптасып жатыр. Бұл факторлар жеке және қоғамдық-саяси мақсаттарды жүзеге асыруға мүмкіндігі бар жастардың біріккен сипаттамаларын, мүмкіндіктері мен резервтерін біріктіретін «жастардың наразылық әлеуеті» сияқты феноменнің қарастырылуын өзекті етеді [3, 9б.]. Мысалы, 2014 жылдың 15 ақпанында Алматыда бір-бірін шынайы өмірде алғаш көріп тұрған ондаған жастар жиналды. Олар әлеуметтік желілер, форумдар арқылы таныс болуы, желіде бір-бірінің жариялымдарын оқып жүрген болуы да мүмкін. Бұл наразылық теңгенің девальвациясына қарсы жасалынды, соның салдарынан жеке дара және саясиланбаған жастар тобының наразылығы осылай көрініс тапты. Жастардың наразылық әлеуеті жағымды және жағымсыз формаларда да жүзеге асырылады. Наразылық әлеуетінің жағымды формадағы көрінісін ғалымдар әлі зерттемеген және наразылық әлеуетін құрайтын бұл маңызды бөлікті зерттеуге арналған эмпириялық база жоқ. Әрине, мемлекет жағымсыз көріністерге көбірек көңіл бөледі, себебі ол елдің тұрақтылығына үлкен қауіп туғызады. Бірақ жастарды тиімді басқара білу мен жастар саясатын дұрыс жүзеге асыру үшін басқарушылар наразылық әлеуетінің жағымды формадағы көрінісіне сүйенуі және өзінің наразылық потенциалын жағымды формада қолдана алып жүрген жастар бөлігімен де жұмыс жасауы керек [2, 6б.]. зерттеуінде қазақстандық қоғамда жастардың әлеуметтікэкономикалық және саяси жағдайы қарастырылған. Жас қазақстандықтарды азаматтық әлеуметтендірудің әртүрлі аспектілері талданады. Ол әсіресе жастар азаматтық позициядағы әлеуметтік жауапкершілігін қалыптастыру мақсатында мемлекеттік жастар саясатын жастардың субъектілігі мен мемлекеттің әлеуметтік серіктестігі принциптерінде құру қажеттігін ерекше атап өтеді [4]. Елдегі шиеленіскен саяси жағдайды бар деп респондеттердің 11% көрсетеді. Аталған көрсеткіштердің деңгейі Астана қаласының жастары арасында аса жоғары (21,6%), бұл астана халқының саяси белсенділігінің салдары болып табылады. Ақтөбе облысының жастары (19,2%) және Қызылорда болысының жастарының (23,1%) басым көпшілігі елдегі саяси жағдайды «шиеленіскен» және «дағдарысты» деп бағалайды. Жастардың пікірінше ұлтаралық шиеленісу және дау-жанжал, қоғамдық келісім қауіпқатері және терроршылдық қаупі сияқты объективті факторлар маңызды болып танылды. Жастардың аталған аспектісі қоғамдық қауіпсіздікті сақтау мәселесін бірінші орынға шығарып, саяси сипаттағы басқа мәселелер көптеген жастардың назарынан тыс қалуда. Мысалы, сауалнамаға қатысқан жастардың 32,1% Қазақстанға терроризм қаупі «мүмкін» деп санайды, ал жастардың 26,6% бұған сенімді емес. Әлеуметтік зерттеу мәліметтері бойынша, заманауи қазастандық қоғамның маңызды мәселелері ретінде ұлдар мен қыздар келесіні белгілейді: сыбайлас жемқорлық, үкімет органдарында билігін асыра пайдалану (44,3%), есірткі тарату және есірткі бизнесі (31,6%), жастар ортасында қылмыстың өсуі (29,8%), қоршаған ортаны ластау (23,6%), халық мәдениетінің деңгейінің төмендігі (22,8%). Өкінішке орай қазіргі Қазақстан қоғамы әлі күнге дейін азаматтардың саяси іс-әрекет моделінің әртүрлілігі қалыптаспаған өктемшілдік жүйенің шығынынан арыла алмай келеді. Ереуіге шығуға әсер ететін факторларды атап өтетін болсақ, олар: | TEXT | kaz |
292 | Жалпы алғанда Қазақстан жастарының наразылық әлеуеті 41,8% құрайды. Жастардың митингтерге қатысу себептері әлеуметтік және материалдық мүдделер мен мәселелер аясында пайда болады. Сонымен қатар, өздерінің ресейлік құрбыларымен салыстырғанда қазақстандық жастар аса сабырлы. Наразылық акциясына қатысу себептері арасында 2002 жылғы мәліметтермен салыстырғанда «оқу орындарында әкімшіліктің бопсалаушылығын» қоспағанда барлық мәселелердің маңызы көбейген. Қазақстанды көрші елдермен салыстырғанда ақпараттық қызмет нарығы дамыған, тәуелсіз басылым және электронды БАҚ жұмыс істейді және де біршама әлеуметтік желілер бар. Жастардың қоғамдық пікірін қалыптастыруға ақпараттық ағымның әсері зор, сонымен бірге қазақстандық жастар мәліметтерді ақпараттың дәстүрлі арналарынан да алады. Сауалнама қорытындыларынан байырғы ұлт өкілдерімен салыстырғанда орыс және басқа ұлттардың жастары өз назарларын шетел ақпараттық құралдарына көп бөледі. Бұған негізгі себеп тілдік кедергінің болуы, сонымен бірге қазақстандық БАҚ қызметтерінің сапасының төмендігі болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанның заманауи саяси жүйесі тек халықтың ғана емес, сонымен бірге қоғамның саяси ұйымдарының саяси мәдениетінің жеткілікті дәрежеде дамымауымен сипатталады. Саяси жүйе институттары арасында әзірше жастарды саяси белсенділікке ынталандыра алатын күштер бекітілмеді. Жастар құрылымы орын алған қазіргі саяси партиялардың ішінде тек аз мөлшері ғана жаппай бұқаралық бола алды және жастардың назарын өздеріне аудара білді. Жастармен атаулы жұмыстың нәтижелі еместігі және қоғамның саяси күштерінің демократиялық бәсекелестіктің қазіргі жағдайына сәйкессіздігі оның басты себебі болып табылады. Мүмкін мемлекет өз орнын таба алмаған, өзінің әлеуметтік қызметі мен рөлін анықтай алмаған жастардың күштерін сабақтастыру мен үйлестіру туралы ойластыруы тиіс шығар. Заманауи қоғамда азаматтық әлеуметтену процессі бұл ең алдымен демократиялық құндылықтар, нормалар және мәдени үлгілерді меңгеру болып табылады. Осы тұрғыда қазақстандық жастардың өзін-өзі бағалауда, әлеуметтік бейімделуде, рухани құндылық дағдарысында, еңбек беделінде және тұтыну көңіл-күйінде трасформацияның бар екендігін көруге болады. Көп жағдайда БАҚ арқылы таратылатын рухани үлгілер мен тұтыну қоғамының өмір сүру стилі коммерциянализациялануға ұшыраған. Қоғамның дәстүрлі түрінен заманауи түрге өтуіне байланысты құқықтар мен міндеттер, әлеуметтік рөлдер мен ғадеттер, азаматтық меңгеру формалары мен талаптары күрделенді, сондықтан қазіргі заманғы қоғам әрбір жас адамға осы рөлді меңгеру үшін белгілі бір уақыт мерзімін ұсынуға міндетті және оны қажетті деңгейде меңгеру үшін жағдай жасауы тиіс. БАҚ және білім беру жүйесі арқылы жастарда әлеуметтік-азаматтық ұстанымдарды қалыптастыру мақсатында жастар ортасында мақсатты және жүйелі ағарту жұмысы атқарылуы тиіс. Осындай әлеуметтену процессі жеке тұлғаны қалыптастыруға, оның азаматтық қасиеті мен құқықтық мәдениеті құрылатын барлық әлеуметтік институттарда жүргізілуі тиіс. | TEXT | kaz |
293 | Қазіргі әлемде екі жүзден астам ұлттық заң жүйесі бар. Күн сайын осы мемлекеттердің тұрғындары мен заңды тұлғалар арасында халықаралық жеке құқықтың көмегімен реттелетін қатынастар пайда болады. Маңызды, қазіргі қоғамды ұйымдастырудағы халықаралық жеке құқықты әлемдегі құқықтық жүйелердің алуан түрлілігімен байланысты көптеген қақтығыстардың немесе коллизияларды алдын алу үшін артық болмайды. Халықаралық жеке құқық қазіргі уақытта пайда болған түрінде жақында пайда болды [1]. Бірінші рет «Халықаралық жеке құқық» термині 1834 жылы алғаш рет әдебиет, ғылым және тәжірибеде пайда болды. Мысалы, тарихта және доктринада мүшесі аты-жөні бар. Ол оны «Заңнаманың қайшылықтары туралы түсініктеме» жұмысында қолданды. 1841 жылдан бастап «Халықаралық жеке құқық» термині Германиядағы (Шаффнер) ғалымдардың еңбектерінде пайда болды. Содан кейін Франция (Феликс). Орыс ғылымында мәселелерді дамыту Халықаралық жеке құқық XIX ғасырдың екінші жартысында салыстырмалы түрде кеш басталды. Халықаралық жеке құқыққа арналған алғашқы арнайы жұмыс. жұмысы «Жеке халықаралық құқық негіздері» (1865) деп аталған. Халықаралық құқықтың негізгі бағыты бойынша «Қазіргі заманғы өркениетті халықтардың халықаралық құқығы» (1896 ж.), Халықаралық жеке құқық мәселелерін жүйеленген түрде баяндап, әзірледі. Бірақ халықаралық жеке құқықтың пайда болуының алғышарттары ежелгі әлемде, яғни ежелгі Грецияда және ежелгі Римде, пайда болады. Бұл жұмыс халықаралық жеке құқықтың пайда болу тарихын, құқық және ғылым саласы ретіндегі жеке халықаралық құқықтың проблемаларын және оларды шешу жолдарын қарастыра отырып, қайта қарау және жүйелендіру әрекеті болып табылады. жеке және заңды тұлғалардың арасындағы қарым-қатынастардың барлығы сауда-саттық болып табылады. (Сол уақытта, әрине, бұл ұғымдар болған жоқ, дегенмен). Салыстырмалы түрде кішігірім аумақта көптеген қалалар бар еді, олардың арасындағы белсенді сауда жасау сөзсіз еді. Жүргізілген жаралардың көпшілігі жеке тұлғалар арасындағы сауда-саттық (саудагерлер) болды, сауда-саттық мемлекеттік деңгейде болды. Кішігірім сауда немесе ірі саудагерлерді, қазіргі таңдағы заңды тұлғаларға ұқсас болған. Сол кездегі өмірдің маңызды аспектісі азаматтығы болды, өйткені онсыз адам дерлік барлық құқықтардан айырылды. Жиі соғыстар мен азаматтық қақтығыстар, түпкілікті келісімнің ішінде, сондай-ақ көне авторлардың тарихи және саяси жазуларында, бейбітшілік, одақтастық келісімшарттар және т.б. мәселелеріне қатысты сілтемелердің басым екендігін анықтайды.. Бірақ біртіндеп, әсіресе, б.з.ғасырлардан бастап олардың тақырыбы айтарлықтай кеңейе түсті. Бұл мәселені арнайы зерттеген авторлар саны 20-дан асады. Мысалдар ретінде:бейбіт шарттар; одақтас (қорғаныс - симмахии және қорлаушы - эпимахия); өзара көмек және агрессиясыздық туралы; шекаралар мен арбитраж; сауда;шетел азаматтарын некеге тұру, қоғамдық ойындарға қатысу, жылжымайтын мүлік сатып алу, олардың қоныс аударуын ұйымдастыру, сондай-ақ жеке тұлғалардың еркіндігі, мүліктік қорғау және соттардың құзыреті туралы келісімшарттық мемлекеттер азаматтарының арасында даулар («символдар» - заңды көмек туралы шарт). Алғаш рет мемлекеттері - Ломбард (Генуя, Болонья, Пиза, Падуя және т.б.) арасындағы сауда-саттықты қарқынды дамытуға байланысты XIII ғасырдың, яғни орта ғасырларда халықаралық жеке құқық туралы алдын-ала айтқан болатын. Буржуазиялық қатынастардың дамуына әкеліп соқтырған шұғыл рұқсат кез-келген қалалық коммуникациядағы адамға (саудагерге) қай заңға бағынады, яғни әрбір қаланың заң ережелерінің шекарасы. Осылайша, осы кезеңде әртүрлі қауымдастықтар арасындағы байланыстардың барлық түрлерін жан-жақты дамыту және көбейту процесі жүріп жатыр, сонымен қатар, ескі рим заңы «жазбаша ақыл», абсолютті сипаттағы, қабылданған белсенді халықаралық байланыс қажеттілігіне бейімделе бастайды, содан кейін тапсырма берілді қоғамға және буржуазиялық қоғамға жету үшін қолайлы жүйе бола алады. Алғашқы мектептердің бірі болып глоссаторлар мектебі болды. Рим заңының жаңа әлеуметтік қатынастарға бейімделуі және бейімделуі доктриналық түрде өтті. Мәселен, XI-XIII ғасырларда. Итальяндық ЖОО-белсенді Роман заң оқыған, және ортағасырлық профессорлар оған жауап табу үшін, қақтығысы, соның ішінде заң кез келген мәселе бойынша ұмтылды, жазбаны жазды - жылтырлығы. Глоссатор (грек Глосса, -. Ескірген немесе сирек сөз) - Заңгер (заң немесе студенттер докторантура), Болон университетінде қалыптасқан дәстүр шеңберінде ортағасырлық заңы айналысатын [2]. Глоссатор мектебі, яғни құқықтары XI-XIII ғасырларда Италия, Франция және Германия таратылды. Глоссатор ең алдымен Болонья университетінде рим заң профессоры, XII және XIII ғасырларда осы құқығын зерттеу үшін пайдаланылады, олардың студент, деп аталатын болды, Олардың еңбектерінің басым түрінде , жылтыратқыш. Глоссатор жұмыстары, олардың тәрбиесі сияқты, өзгеше болды. Кейбір сөздер мен сөздердің мағынасын түсіндіруге қосымша (тікелей мағынада жылтырлық), кейде мысалдар арқылы жекелеген жерлерді тауып, түсініктемелерден жалпы ережелер шығарылды. Барлық осы түсіндірмелер жеке коллекциялар үшін негіз болды, олардың көпшілігі глоссарий жұмысының жемісін құрайды. Глоссатор мектептері жылтырлығы бар кім, мазмұн емес (комментаторлар) постглоссотарлар астам өзгерді сіздің пікірлеріңіз заң рим көздері неғұрлым кең жеткізілетін (XIV-XVI ғ.). Келісім формасы, заң бойынша және мұрагерлік, неке және отбасылық қатынастар арқылы мұрагерлік саласындағы заңдардың жұмыс істеуі сияқты әртүрлі қоғамдастықтардағы заңнаманың қайшылықтары. Алғаш рет олар Бартолдың (1314-1357 жылдар) және Балданың (1327-1400 жылдар) ескертулеріне рұқсат алды. Рим заңы толығымен белгісіз жағдайлар оның қойнауында рецепт үйренуге тырысып, қақтығыс мәселелері бойынша тіпті қажетті алғышарттарды болған емес Рим заңының мәтіндері. Кейін статуар мектебі келді. Халықаралық жеке құқықты дамытудың келесі кезеңі оның жаңа мектебінің өкілдерімен - XVI-XVIII ғ. бұл ткезде пайда болуы еуропалық мемлекеттердің кейбірін (Франция, Италия) феодалдық бөлшектеуге байланысты. Осы провинциялық заңдар жүйесінде әрекет кутюмами (француз coutume - кеден) деп аталды. Француздық адвокатты Аржантрэ (1519-1590 жж.), Оларды оқып, заңдарды (жарлықтарды) санаттар бойынша: нақты, нақты немесе жеке немесе жария деп бөлді. Біріншіден, ол, мысалы, меншік құқығын, әсіресе, жылжымайтын мүлікті құру туралы анықталған ережелерді жіктеді. Жеке жарғылар құқықтық қабілет туралы мәселеге (неке жасына, мәмілеге кіруге қабілетті және т.б.) жауап берді [3]. Жарғының табиғаты оның көлемін белгілеуге мүмкіндік берді: аумаққа байланысты нақты нормативтік актілер оның ішінде жұмыс істейді, ал жеке тұлғалар басқа адамға көшкенде де «адамға еріп жүр». Себебі, барлық жарғылар белгіленген критерийлер бойынша санатына жатқызылмайды.Аржантрэ басқа нұсқаны - аралас жарғыларды ұсынды.XVIII ғасырдағы статутардың оқуы, Наполеонның 1804 Кодексінің кейбір ережелерін қалыптастыруға айтарлықтай әсер етті: «Полицияның заңдары мен қауіпсіздік туралы заңдар барлық аумақтардың тұрғындары үшін міндетті болып табылады... Азаматтық мәртебесі мен тұлғалардың құқықтық қабілеттілігі туралы заңдар, шетелде тұратын болса да, француздарды міндеттейді »(3-бап). Франциядағы аумақтық келіспеушіліктерді алып тастаған және Францияда бірыңғай заң нормасын орнатқан буржуазиялық революцияның нәтижесінде тұрғылықты жері азаматтық қағидасына ауыстырылды. Оның күшеюімен қатар шетелдіктердің құқықтық мәртебесі жақсарды (11 бабын қараңыз Наполеон кодексінің), бірақ құқықтарын ескере отырып, біртіндеп ғана сауда қатынастарында ғана таныла бастады [6-3]. Аймақтық доктринасы, әсіресе өндіріс капиталистік қатынастардың дамуы халықаралық экономикалық қатынастар, кеңейту, халықаралық жеке құқық доктринасы байланысты жаңа шешімдер байыту үшін, сондай-ақ мерзімі өткен және ескі жорамалдардың жаңғырту немесе жаңарту үшін ғана емес, алға жылжу кірді. өйткені олардың субъектілерінің оң елеулі айырмашылықтарды Англо-америкалық елдерге теориялық ой ( мемлекеттері, Шотландия мен Уэльсте жеке мемлекеттер, сондай-ақ тәуелді Англия аумағында, және т.б.). мемлекетаралық және емес (аймақаралық) жанжалдар, ажыратымдылығын ішкі аймақты аумақтық басынан негізге ала отырып, орнына өңіраралық жанжалдарды жағдайларда қарағанда, әр түрлі механизмдер мен ережелерге сипатталады, бұл осы аумағы шегінде жатқан барлық жергілікті юрисдикциясына жатады. Шетелдік заңнаманы қолдану «халықаралық сыпайылық» принципі негізінде ғана рұқсат етіледі және негізделеді. Осылайша, сондай-ақ мектептері XVII ғасырдың принциптерінен жандандыру үшін, көруге болады. Есепті кезеңде американдық доктринаға, осы сәтте халықаралық жеке құқық (1779-1845 жж) тарихы, оның атауы ағымдағы жаңа редакцияда ұсынылатын фактісі барлық жоғарыда қызығы, бүкіл әлем бойынша таралған - «Халықаралық жеке құқық». Жеке халықаралық құқық ғылымын одан әрі дамыту жекелеген елдер шеңберінде жеке өткізілді. және кейінгі кезеңдердегі мемлекеттік прокурорлық мекемелердің зерттеушілерінің келесі беделді тұлғаларын атайды: Германияда - Неймейер, Кан, Цительман, Франкенштейн, Валькер, Вольф, Нуссбаум, Рабель. Ең басында - Савиньи, Бар, Штоббе, Нейбауэр, Менгер; Франция - Валери, Пилье, Нибуайе, Армэнжон, Бартэн, Батиффоль, сондай-ақ олардың алдында: Брое, Вейс, Лоран (Бельгия); Италия - бұрын Диен, Анцилотти, Кавальери, және Фьоре; - Биль, Гудрич, Кун; Англия - Дайси, Беллот, Бентвич, Чешир. ХХІ ғасырдың басында жеке халықаралық құқық ғылымын дамытуда ерекше халықаралық құқық негізінде Гаага конференцияларын ұйымдастыруға, шақыруға және өткізуге үлкен күш жұмсайтын голландтық заңгер ойнады [4]. Қорытындылай келгенде, сәйкестікказіргі заманғы қоғамды ұйымдастырудағы халықаралық жеке құқықты бағалау мүмкін емес, өйткені ол әлемдегі құқықтық жүйелердің алуан түрлілігіне байланысты көптеген қақтығыстарды болдырмайды. Халықаралық жеке құқығы қазіргі кездегі нысан бойынша салыстырмалы түрде жақында пайда болды. 1834 жылы алғаш рет «Халықаралық жеке құқық» термині алғаш рет әдебиет, ғылым және тәжірибеде пайда болды. Тарихта және доктринада мүшесі аты-жөні бар. Ол оны «Заңдардың қақтығысына түсіндірме» жұмысында қолданды. жеке құқықтың дамуы 1834 жылға дейін, ежелгі Греция мен ежелгі Римде құлдыққа ие болды, онда шетелдіктердің құқықтарын реттейтін ережелер болған. протестанттары ежелгі Грекияның мемлекеттік қайраткерлерінен гөрі жеке халықаралық құқықтың дамуына әлдеқайда көп үлес қосты, бұл Рим, Грецияға қарағанда, бір билеуші тұтас мемлекет болғандықтан болды. Кезде солтүстік Италия қала-мемлекеттер арасындағы сауда қарқынды дамуына байланысты алғаш рет халықаралық жеке құқықтың шаңырағы, XIII ғасырдың шетінде, ортағасырлық айтуға болады айналды -Генуя, Болонья, Пиза, Падуя, Ломбардия, әкелді, ол буржуазиялық қарымқатынастардың бастамасы, ол басқа қалада орналасқан тұлғаның (көпес), муниципалитет, яғни жатады қандай заң, рұқсат беруден табандылықпен талап Әрбір муниципалды жарғының іс-шаралар көлемі. Аккурсияның «Glossa ordinaria» еңбекте барлық глоссаторлар мектебінің шығармалары қосылды. Буржуазиялық революция нәтижесінде, аумақтық айырмашылықтарды жою және Францияда заң бірыңғай ережесін белгілеу ретінде, тұрғылықты жері критерийі азаматтығы қағидасы бойынша ауыстырылды. | TEXT | kaz |
294 | Бұл мақалада қылмыстық процеске қатысушылардан толық, объективті ақпарат алуға бағытталған тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде психологиялық білімді пайдалану мәселелері қарастырылады. Жауап алуға баса назар аударылады, оның тиімділігі тактикалық және стратегиялық сипаттағы мәселелерді шешуді қамтамасыз ететін психологиялық білімді қолдану арқылы анықталады. Түйін сөздер:** тергеуші, тұлға, психология, әдістер, қылмыстарды тергеу, қылмыстық құқық. Тергеу барысында тергеушілер психологияның әртүрлі аспектілерімен бетпе-бет келеді. Психологиялық білім күдіктілердің, куәгерлердің және жәбірленушілердің мінез-құлқын жақсы түсінуге және талдауға мүмкіндік береді. Олар қылмыстарды анықтауға және ашуға көмектесетін маңызды құралы болып табылады [1, 11 бет]. Психологиялық білім кеңінен қолданылатын аспектілердің бірікуәгерлер мен жәбірленушілердің айғақтарын талдау. Көбінесе тергеуші куәгер немесе жәбірленуші қылмысқа байланысты оқиғаларды сипаттайтын жағдайға тап болады. Мұндай жағдайларда психологиялық Білім алғашқы жауап алу кезінде жіберіп алуы мүмкін нюанстар мен бөлшектерді анықтауға көмектеседі. Мысалы, көрсеткіштерді психологиялық талдау сәйкестікті, жалған айғақтарды немесе ақпаратты жасыру әрекеттерін ашуы мүмкін. Барлық тергеу әрекеттері іс жүргізу әрекеттері болып табылады және нормативтік сипатқа ие, сонымен қатар психологиялық негізге ие. 1894 жылы австриялық заңгер өзінің «Сот тергеушілеріне, жалпы және жандарм полициясының шендеріне арналған нұсқаулық» атты негізгі жазбасында: «Егер сіз оларды қандай факторлар тудыратынын білмесеңіз, іздер түсініксіз болып қалады» деп жазды [2]. Гросс қылмыстарды тергеу әдістемесінің екі түрге бөліп қарастырған. Бірінші түрі тұтастай алғанда қылмыс құрамының объектісі мен объективті жағына бағытталған және қазіргі заманғы отандық криминалистикада бар қылмыстарды тергеу әдістемесіне ұқсас әдістер мен әдістерді қамтыған. Әдістеменің екінші түрі психологиялық әдіске негізделді, оны қолдану айтарлықтай қиындықтармен бірге жүрсе де, сәттілікпен бірге жүруі мүмкін. Қылмыстарды тергеудің бұл әдісі негізінен қылмыс тақырыбына бағытталған. Ол қылмыстарды тиімді тергеуге қылмыс жасаған субъектінің жеке басын зерттеу және қылмыстың өзін тану арқылы қол жеткізіледі деп санайды. Мұндай екі буынды әдіс осы екі компоненттің өзара байланысы мен өзара тәуелділігіне негізделген және «қылмыстың іздері – қылмыскердің жеке басы» формуласына сәйкес келеді [3]. Тергеу әрекеттерін тікелей жүргізуден басқа, психологиялық білім тергеушіге қылмысты іздеу және алдын-алу жұмыстарын жоспарлауға және дамытуға көмектеседі. Психологиялық факторларды талдау ықтимал қауіптерді, қылмыскерлердің мінез-құлқын немесе қылмыс топтарын анықтауға көмектеседі. Бұл қауіпті қылмыскерлердің профилін жасауда, сондай-ақ қылмыстың алдын алу стратегияларын анықтауда және күдіктілермен немесе ықтимал қылмыскерлермен жұмыс істеу әдістерін жасауда пайдалы болуы мүмкін. Тергеушілер қолданатын әдістердің бірі-куәгерлер мен күдіктілердің ауызша емес сигналдарын талдау. Мимика, дауыс интонациясы және басқа да экспрессивті байланыс құралдары сияқты вербалды емес сигналдар көрсеткіштердің дұрыстығын анықтауға немесе алдау әрекеттерін анықтауға көмектеседі. Мысалы, жүйкенің жоғарылауы немесе белгілі бір сұрақтарға шамадан тыс жауап беру адамның ақпаратты жасырғанын немесе дұрыс жауап бермегенін көрсетуі мүмкін [4]. Психологиялық білім полиграфиялық тестілеу кезінде де кеңінен қолданылады. Полиграф-жауап алу кезінде адамның физиологиялық реакцияларын тіркеуге негізделген құрал. Полиграфтың көмегімен жүрек ритағының, тыныс алудың, қан қысымының және басқа факторлардың өзгеруін анықтауға болады, бұл адамның алдауды немесе ақпаратты жасыруды көрсетуі мүмкін. Тергеу әрекеттерінде психологиялық білімді қолданудың маңызды аспектісі қылмыскерлерді профильдеу болып табылады. Тергеуші белгілі бір психологиялық білімге ие бола отырып, қылмыскердің әдеттегі мінез-құлқын, мотивтері мен манипуляцияларын талдай алады, бұл оның профилін құруға және тергеуді дұрыс бағытқа бағыттауға мүмкіндік береді. Мысалы, профильдеу қылмыскердің жасын, жынысын, өмір салтын немесе жеке басының ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі, бұл күдіктілерді айтарлықтай тарылтады. Сонымен қатар, психологиялық білім тергеушіге жәбірленушілермен және куәгерлермен тиімді қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді. Эмоционалды жағдайды, есте сақтау қабілеттерін және жарақаттарды түсіну алынған ақпараттың сақталуы мен дұрыстығын қамтамасыз етеді. Психологиялық қолдау тергеу процесінің ажырамас бөлігі болып табылады, өйткені ол жәбірленушілер мен куәгерлерге өздерін қорғалған сезінуге мүмкіндік береді, олардың жайлылығын қамтамасыз етеді және маңызды ақпаратты бөлуге ықпал етеді. Психологиялық білім психологиялық сараптама жүргізу кезінде де қолданылады. Психологиялық сараптама күдіктінің немесе жәбірленушінің психикалық жағдайы мен психологиялық ерекшеліктерін анықтауға, сондайақ оның сот процесіне қатысуға психологиялық жарамдылығын бағалауға көмектеседі. Психологиялық сараптамалық қорытындыға сүйене отырып, тергеуші тергеу әрекеттері мен шешім қабылдау барысында психологиялық факторларды ескеруі мүмкін. Сонымен қатар, тергеушілер күдіктілерге ақпарат алу немесе тану мақсатында психологиялық әсер ету тактикасын жиі қолданады. Бұл сенімге нұқсан келтіру, қысым немесе эмоционалды күш құру, эмпатикалық байланыс орнату және т.б. сияқты әдістерді қолдануды қамтуы мүмкін. психологиялық білім күдіктінің осы әдістерге реакциясын болжауға және талдауға және әр жағдайда ең тиімді әдістерді таңдауға көмектеседі. Тергеушінің психологиялық білімі құқықтық және іс жүргізу дағдыларымен үйлесуі керек екенін ескеру маңызды. Тергеуші іс жүргізу құқығының заңнамасы мен нормаларына сәйкес психологиялық әдістер мен әдістерді қолдана білуі керек. Психологиялық деректер мен тұжырымдар қылмыстық іс аясында қолданылуы үшін сенімді және объективті ақпаратпен қамтамасыз етілуі керек. Қорытындылай келе, тергеу іс-әрекеттерін жүргізуде психологиялық білімді қолдану қылмыстарды тергеуге кешенді көзқарастың ажырамас бөлігі болып табылады. Мінез-құлықты психологиялық талдау, қылмыскерлерді профильдеу, куәгерлермен жұмыс және психологиялық деректерді талдау қылмыс пен оның қатысушылары туралы құнды ақпарат алуға мүмкіндік береді. Психологиялық білімді тиімді пайдалану тергеудің тиімділігі мен сапасын арттыруға, қылмыскерлерді әшкерелеу ықтималдығын жақсартуға және тергеу барысында әділеттілікті қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. | TEXT | kaz |
295 | Түркі өркениеті – керегесі кең, шаңырағы биік киіз . Ұлы этностың тамыры терең, тарихы қатпарға толы. Түркі халықтары тарихының көркем бейнесін ортақ әдебиетінен тани аламыз. Түрік халықтары – қанатын кеңге жайған, құлашын алысқа сермеген халықтар. Олардың тілі де, мәдениеті де, әдебиеті де теңдессіз бай, әрі көркем. Бір арнадан аққан бұлақтай осы халықтардың да ортақ ертегілері, ортақ кейіпкерлері, ортақ сюжеттері, ортақ антигонисттері бар. Түрік халықтарының ішінде бір-бірінен кеш ажырап, енші алған халықтар қазақ пен өзбек десек қателеспейміз. Бір кездері бір халық болған қазақтар мен өзбектер бірқатар себептерге байланысты, ХV ғасырдың екінші жартысында бір-бірінен бөлініп, бөлек отау тікті. Осы бөлінуге түрткі болған тарихи себептер мен өзбектердің көші-қон процестері туралы , , , , , , сынды ғалымдар зерттеп, зерделеді. Қазақ және өзбек халқы сан ғасырлар бойы көрші отырған десек, осы екі ұлттың ауыз әдебиеті бір-біріне ықпал етіп отырған. Оның айқын бейнесі – қос ұлттың ертегілері. Өзбек және қазақ ертегілеріндегі негізгі ұқсастық – еркіндік сүйген халықтың бейнесі, жауыз, әділетсіз күштерге төтеп бере алған халық көрінісі. Дегенмен де, қанша жерден ұқсастықтар көп болғанмен, айрықша айырмашылықтар да бар. Екі халықтың да ертегілеріндегі айырмашылықтың өзегі – халықтардың тұрмыс салты. Қазақ халқы әу бастан көшпелі тұрмысқа бой берген ұлт десек, өзбек ғұмырында отырықшы өмір салты көп көрініс береді. Қазақ және өзбек ауыз әдебиетіндегі сюжеттік желісі де, идеясы да бірдей ертегілер деп «Ұр-тоқпақ» - «Ур-тоқмақ» «Асан мен Үсен» - «Хасан ва Хусан», «Алтын дән» - «Үш қарбыз дәні», « мен көпес» - «алдар куса ва купес», «Қожанасырдың байға жалданғаны» - «.Ах ва ох», «Толғанай» - «Тулганай» ертегілерін айта аламыз[1. 12]. Өзбек халқымен қазақ халқының ұқсас ертегілерінің бірі «Тоғыз тоқылдақ, бір шіңкілдек» пен «Тоғыз жалқау ертегілері» [2. 149-152]. Екі ертегіде де өзі тиесілі ұлттың тұрмыс салты мен шаруашылық келбеті көрініс тапқан. «Тоғыз жалқау» ертегісінде . Ал «Тоғыз тоқылдақ, бір шыңқылдақ» ертегісінде . Екі ертегінің де кейіпкері еңбекқор, адал әрі ақылды болады, ал олардың қарсыластары көрсеқызар, қызғаншақ, ақымақ әрі тоғышар болады. Өзбек ертегісінде бірінші оқиға арба жасау ісіне байланысты болса, қазақ ертегісінде мал бағуға байланысты болады. Өзбек ертегісінде есек көлік құралы болса, қазақ ертегісінде түйе туралы сөз болады. Қазақ халқы көшпелі тұрмыс кешкен, өзбек халқы отырықшы тұрмыс-салтымен өмір сүрген. Осы айырмашылық ертегілерде орын алған, алайда сюжеттік желі бір арнадан тарағандығы айқын байқалады. Осы жөнінде профессор дұрыс айтады: «Халықтың тұрмыс-тіршілігіне, салтына байланысты туған ертегілері бір ғасырдың ғана жемісі емес. Олардың бәрі ауызша айтылып, ауызша тарағандықтан көптеген тарихи кезеңдер, талай таптық, қоғамдық орталар тудырған әртүрлі көзқарастарды, сан алуан ұғымтүсініктерді бойына жинастыра келгендері де белгілі» [3. 126-127]. Демек «Тоғыз тоңқылдақ, бір шіңкілдек» ертегісінің сюжеті түркі халықтары еншілеспей тұрғанда дүниеге келген. Кейін әрбір халық негізгі сюжетке өз тұрмысына негіздеп, өзгеріс енгізген. Соған қарамастан ертегі өзінің бастапқы қалпын жоғалтпаған, керісінше молайып, түрленген. «Әр елдің салты басқа, иттері қара қасқа» деген қазақ мақалы осыны меңзеп тұрған іспетті. Қос халықтың тұрмыс ерекшелігі ертегіге өзгелік енгізгеніне қарамастан, жақындығына нұқсан келтірмеген. Қазақ ертегілерін зерттеген ертегіге мынадай сипаттама берген: «Қай елдің ауызша әдебиет шығармаларын алсақ та, барлығында ертегі халықтық шығармалардың мол саласы екенін көреміз. Сол барлық елдер фольклорында «ертегі» деген атау әрі саны мол, әрі түрі көп шығармалардың тобына арналған жинақты атау ретінде қабылданады. Ғажайып хал, қиял әңгімелер түрінде немесе сан қилы оқиғалы қызғылықты әңгімелер ретінде құрылған ертегінің бәрі де негізінде шаруа, кәсіппен, қоғамдық құрылыс тартыстарымен, тарихпен байланысты болып келеді» [4. 75]. Қазақ әдебиеттану терминдерін жүйелеп, сөздік құрастырған ертегінің табиғатын былай түсіндірген: «Ертегінің айрықша мәні, қүндылығы оның халық тұрмысымен байланысты болуынан, ойлау, сейлеу, баяндау өзгешелігінен, халықтың арманы мен мүддесін көрсетуінен айқын танылады. Ертегінің бүгінгі таңға дейін халықпен қатар жасасып келе жатқан өміршеңдігінің құпиясы да осында жатыр» [5. 137]. Зерттеушілер ертегі сюжеті ертегі тиесілі халық тұрмысымен астасып жататындығын алға тартқан. Халықтың өмір салты сюжет ерекшелігінің басты себебі деп айта аламыз. Өзінің ұзақ тарихында ертегі жанры да әр дәуірдің, әр қоғамның болмысы мен түсініктерінің, нанымдарының әр түрлі іздерін сақтап, біздің заманымызға жеткізген. Өзбек халқының ертегілерінде де көне заманның шындығы, сол шақтағы әдет-ғұрыптар мен наным-сенімдер, салт-дәстүрлер, тұрмыс кейпі молынан көрініс тапқан. Халқымыздың ойшыл қаламгері : «Өткенді аңсай бергеннің бұл күнге жарасымы жоқ, ал өткеннің жақсысын білмегеннің келешегі жоқ» деген бағдарлы ойы өмір керуенінде жүйелі түрде халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігімен біте қайнасқан ертегілердің маңызы мен мәнін көрсетсе керек [6. 986]. Ауыз әдебиетінің тағы бір көркем үлгісі – мақал-мәтелдер. Ұйғыр халық ауыз әдебиетінде мақал-мәтелдер өте көп. Ұйғыр халқының мақал-мәтелдері өзі тиесілі халықтың таным бірлігін, дүниеге көзқарасын, философиясын білдіреді. Келесі кезекте қазақ және ұйғыр мақал-мәтелдерінің сабақтастығы мен айырмашылығына тоқталсақ. Ұйғыр халқы – отырықшы халық. Бағзы заманнан бері . Тұрмыс дағдасы мақал-мәтелдеріне ерекше әсер еткен. Бұл турасында құрастырған «Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде мынадай тұжырым бар: «Мақал қоғамдық өмірдің сан алуан қүбылыстарын кеңінен қамтиды, тақырыбы мейлінше бай, жан-жақты келеді» [5. 222]. Базар, егіншілік, – отырықшы елдердің негізгі тақырыбы. Дәл осы тақырыптар ұйғыр мақалдарында кең өріс алған. Мысалы: Үйдегі сөз базарға жарамайды. [2. 321-327]. Халық – даналықтың дариясы. Бір-бірінен жыраққа кеткенмен, қос халықтың таным мен түсінік тоғысы алыстай қоймаған. Мұның бірден-бір дәлелі – мақал-мәтелдері және ертегілері. Ертегі – халықтың арман-қиялынан туған қанатты құсы. Ол мәңгілік халықтың санасында өз орнын алған. Барлық әлем халықтары секілді ұйғыр халқы да ертегіге бай. Қазақ және ұйғыр әдебиетіндегі екі ұқсас ертегіге тоқталып өтсек. Әлемдегі ең керемет кілемдер ұйғырларға тиесілі. Кілем – халықтың өмірімен болғандықтан, ертегі бойына да енген. Ұйғырлар кілем бетіндегі әрбір өрнек бір оқиғаның желісі деп санаған. Ұйғыр әдебиетінде «Қотан кілемінің ертегісі» аталатын көркем ертегі бар. Ертегі бойынша бағзы заманда қасқыр, жолбарыс пен түлкі бірге жемтік аулайды екен. Бірліктерінің өнімді болғандығы соншалықты, орманда қояндардан басқа аң қалмапты. Қояндарға тап бергенде, дана қоян оларға тоқтау салып, былай дейді: «Егерде бізді қазір жеп қойсаң, сендерге басқа азық қалмайды, сондықтан бір-бірлеп,кезекпен жеңдер». Дана қоянның ақылына көнген үшеуі күн өте қояндарды шетінен жей ереді. Ашуланған қояндар төтеп бермек болғанда, ашуланған жолбарыс қасқырды өлтіріп түлкіге қол салады. Қорыққан түлкі қояндармен бірігіп, айла ойлап табады. Жолбарыстың алдына барған қоян оған сенен де мықты жолбарыс щықты, біздер соған жем боламыз деп шештік» - дейді. Ашуланған жолбарыс қарсыласын іздемек болғанда, алдындағы қоян оны құдықтың жанына алып келеді. Құдыққа үңілгенде жолбарыс судағы бейнесін екінші жолбарыс деп, құдыққа секіріп өледі. Түлкі айласын асырмақ болғанда, қояндар оның да сыбағасын береді. Оқиға қояндардың жеңісімен ақталады. Ертегі айтушы сөзін былай аяқтайды: «Қояндардың жеңістен кейінгі өмірі белгісіз, мүмкін ол басқа кілемдегі оқиға болар» [7]. Қазақ ауыз әдебиетінде «Қоянның өш алуы» деп аталатын ертегі бар [8. 269-270]. Қос ертегінің де тегі бір. Дәл осы мазмұндағы ертегі өзбек әдебиетінде де бар. Ұқсас сюжет өзге де түркі халықтарында кездеседі. Жануарлар хақындағы бұл ертегінің сюжеттік желісі түркі халықтарына ортақ дегенге саяды. Айырмашылық – астамшылық жасаушы күштер. Қазақ ертегісінде – арыстан, ұйғыр ертегісінде – жолбарыс. Бұл айырмашылықтың бірден-бір себебі – орналасу мекені. Ұйғырлардың көршілерінің бірі парсылар – жолбарысты қол жануар ретінде ұстайды. Қазақтар үшін жолбарыс ертеректе жат жануар болды. Қазақ ертегілеріндегі негізігі трио, көбіне, арыстан, қасқыр, түлкі болды. Ұйғыр ертегісіндегі ерекшелік те осы, олар арыстаннан гөрі, жолбарысқа бой үйреткен халық. Ал жәбірленуші тап пен жеңіс тәсілі – бір. Қоян жауын құдыққа түсіріп өлтіреді. Ұйғыр ертегісінде түлкі қулығы осы тұста көрініс берсе, қазақ ертегісінде қоянның өш алудағы жеке қулығы болып табылады. Тұспалдаудың мұндай ерекшелігі редакциялығымен жарық көрген «Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде» былай түсіндірілген: «Орыс әдебиетінде мысал өлеңдерде қасқыр, түлкі, қоян, т. б. аңдар адам кейпіне түсіріліп, адам істейтін әрекетті істеп жүреді. Мүндай жағдай қазақтың ертегі-аңыздарыңда ете жиі кездеседі»[5. 338]. Ертегілер бастапқы негізінен қол үзбесе де, орасан айырмашылықтар орын алады. Бұл – ертегінің өте ерте кезеңде пайда болғанының дәлелі. Түркі халықтары бір шаңырақ астында өмір сүргенде дүниеге келген сюжеттік желі, уақыт өте келе таным мен тұрмыс ықпалымен өзгеріске түскен. Десек те, алғашқы желі жоғалмаған, ертегілер ортақ негізді сақтап қалған. Келімбетов түркі дүниесіне ортақ мұралар жөнінде мынадай тұжырым жасайды: «Шындығында да қазақ, өзбек, қырғыз, әзірбайжан, түрікмен, ұйғыр, қарақалпақ, татар, т.б. ұлттық қауымдар этникалық тұрғыдан әбден қалыптасып, әрқайсысы жеке-жеке халық ретінде бөлініп шыққанға дейін, яғни ру-ұлыстық дәуірде бірге көшіпқонып, араласып, өзара қатынасып жүргені мәлім. Міне, түркі тектес ру-тайпалардың сол кезде жасаған мәдени, әдеби мұралары осы халықтардың бәріне бірдей ортақ, бәріне бірдей тарихи, әдеби қазына болып табылады»[9. 8]. Екінші ұқсас ертегi – «Қырық өтірік». Ұйғыр мен өзбек әдебиетінде өте ұқсас «Үш өтіріктегі қырық өтірік» деп аталатын ертегі бар. Негізгі сюжеттік желісі кәнігі «Қырық өтіріктікі». Хан қызы жар іздемек боп, шарт қояды: «Кімде-кім мүдірместен үш рет қырық өтірік айтса, менің жарым болады». Дәл осы тұста бір ерекшелік бар. Талапты хан емес, ханның қызы қояды. Қыздың сөз бостандығы, ой бостандығы анық байқалады. Сонымен қатар, мұндағы хан бейнесі өзге «Қырық өтіріктегілердей» жауыз емес, керісінше хан қызының қалауына құлақ асады. Ал бұл мотив – шығыс ертегілеріне тән. Ешкім талапты орындай алмағанда, кедей жігіт мүдірместен қырық өтірікті айтып шығады. Хан қызы жігіттің жауабына риза болып, әкесінің батасымен шаңырақ құрып, бақытты ғұмыр кешеді [10. 65-66]. Басты айырмашылық – өзге нұсқаларында бала тек қырық өтірік айтса, ұйғыр ертегісінде қырық өтірікті үш рет айтады. Екінші айырмашылық – қосымша кейіпкерлер. Хан сарайында уәзірлер өтірік айтушылардың өтірігін тексеріп отырады. Үшінші айырмашылық – хан талапты орындай алмаған адамдардың басын шаппайды, еркіне қоя береді. Осындай айырмашылықтар – ұйғыр ертегісіндегі сюжеттік ауытқуларға негіз болып тұр. Десек те, ұқсас мотив пен идея,ортақ сюжет пен тәрбиелік мәні ертегілерді мың есе жақындатады. Чуваш халқында, өзге халықтар секілді, ертегі үшке бөлінеді: ғажайып ертегілер, тұрмыс-салт ертегілері және хайуанаттар туралы ертегілер. Чуваш халқы өзге түркі халықтары секілді ортақ қазынаға ортақтас, десек те айтарлықтай айырмашылық та жоқ емес. Бұның негізгі себебі – чуваш халқы түркі халықтары іштей бөлінбей тұрғанда-ақ, ертерек(шамамен 2,5 мың жыл бұрын) еншілескен. Чуваш ауыз әдебиеті ертегілерге бай, әрі құнды. Ертегілердің көпшілік бөлігі бойына славяндық және финн-угорлық танымды жинақтаған. Сонымен қатар ертегі сюжеттерінде христиан дінімен байланысты құбылыстар мен атаулар көбірек кездесіп отырады. Мысалы, «Айды қалай аулағаны» ертегісінде «Пасха» мейрамы туралы сөз етіледі. Чуваш халқында көбірек айтылатын ертегілердің бір тобы – сатиралық ертегілер. Бұл топқа жататын ертегілер XVIII ғасырда чуваш халқы құрамына енген кезеңдерде пайда болған. Чуваш халқы жат дінге қарсылық көрсетіп, оған өткен бауырларын әзілмен әшкерелеген. Осындай тарихи жағдайлар чуваш әдебиетінде бір топ сатиралық ертегілердің пайда болуына әсер еткен. Ертегілерде поптарды, шіркеу қызметкерлерін әзілсықаққа айналдырып отырған. Мысалы, «Потян попқа қалай тіл үйретті» ертегісі [11. 231]. Ертегілердің келесі бір тарамы – ғажайып ертегілер. Чуваш әдебиетіндегі ғажайып ертегілердің көп бөлігі батырлық сарында болып келеді. Батыр ұлдарының ерлік істерін ардақтаған халқы оны ертегіге айналдырып, ғасырлар бойы қоржынында сақтап келген. Мысалы, «Юман батыр», «Иван батыр», «Эдикан мен Удикан», «Алып-Великан» ертегілерінде басты кейіпкер жауыз күштерге қарсы соғысып, елінің азаттығын қамтамасыз етіп отырған. «Эдикан мен Удикан» ертегісінде басты қаһарман су астында еріксіз қалып қойған адамдары құтқарып, жер бетіне алып шығады [12. 62-63]. Мұндай құбылыс түркі халықтарының ертегілерінде кездесе бермейді. Бұл тұста да өзге өркениет пен танымның ықпалы байқалады. Чуваш ертегілерінде, өзге түркі түркі халықтары секілді қарапайым халық жауыз билеушіні әшкерелеп, сазайын тарттырып отырады. Мысалы, «Бұл әлемде кім күшті» ертегісінде патша берген уәдесінен тайып, сол үшін тиісті жазасын алады. Бұл тұста ханның әділетсіздігі үшін оны халық жазалайды. Қолымызда бар көптеген чуваш ертегілері сюжеттік және образдық тұрғыдан қарастырғанда шығу тегі бойынша Ресей империясына бағынышты болған кезде пайда болғандығын байқаймыз. Десек те, түркі жұртшылығынан қойнауында сақтаған ортақ қазынасы жоқ емес. Сондай қазынаның бірі «Не үшін қарлығаштың құйрығы айыр?» деп аталады [12. 36]. Қазақ әдебиетіндегі «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» мифіне ұқсайды, дегенмен де айырмашылығы бар. Ерекшелігі – чуваш сюжеті бойында қазақ әдебиетіндегі қос миф тоғысқан. Қазақ халқында Нұқ пайғамбардың кемесі туралы аңыз-мифтер өте көп. Сондай аңыздың бірі «Неге қарға өлексе жейді?» деп аталады. Аңыз бойынша тышқан кемені тесіп, орнын жылан өз денесімен жауып тастайды. Чуваш мифі дәл осы тұстан басталады да, оқиға өзгешелеу жалғасады. Жыланға алғыс білдіргісі келген Нұқ пайғамбар оған азық әкелсін деп масаны жерді шарлап келуге жібереді. Азық қылар тамақ таппаған маса алдынан шыққан адамды шағып, қанын кемеге алып келеді. Масаның аузындағы қанның адамдыкы екенін білген қарлығаш бірден масаның тілін жұлып алады. Сөйтіп, адам баласын жыланның азығы болудан құтқарып қалады. Ызаланған жылан қарлығаштың құйрығын тістеп алғанда, қарлығаштың құйрығы айыр болып қалады. Оқиға осылай аяқталады. Чуваш сюжеті бойында екі миф тоғысқан, әрі өте әдемі жарасым тапқан. Айырмашылық деп атағанмен, чуваш нұсқасындағы ерекшелік сюжетті байытып тұр. Байытып қана қоймай, қазақ және өзге де түркі халықтары әдебиетімен жақындастырып тұр. Миф өте ерте кезеңде пайда болған фольклорлық жанр екендігі жоғарыда айтылып өтті. «Мифтегі оқиғалардың болатын шағы – мифтік дәуір» [9. 132] дейді. Түркі дүниесінің мифтік дәуірі - алғашқы қауымдастық. Түркілер ерте дәуірде Тәңірлік дінін ұстанған. «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» мифінің сюжеті өте ерте кезеңнің жемісі. Нұқ пайғамбар туралы аңыздар да өте ерте кезеңде дүниеге келген. Чуваш әдебиетіндегі қос сюжеттің тоғысуы қай кезеңде орын алғаны белгісіз, алайда бұл құбылыс түркі халықтары еншілескеннен кейін болғандығы анық. Чуваш әдебиетіндегі қолжетімді ертегілердің көп бөлігі сюжеттік тұрғыдан және образдық жүйелілігімен өзге түркі халықтарынан өзгешеленеді. Жоғарыда атап өтілген «Не үшін қарлығаштың құйрығы айыр?» ертегісі түркі тамырынан қалған жұрнақ. Осы тұрғыдан чуваш халқын түркі халқынан ертегі дәуірінде жырақтаған халық деп атасақ болады. Шетсіз-шексіз кең жазира даласы соншалықты кең болса, түркі әлемін тануда тым тереңдікті, мейлінше кемелдікті қажет етеді. Бәйтерек ағашы тамырын қаншалықты тереңге жайса, түркілердің тамыры да соншалықты терең. Тереңге тараған тек барлық түркі халықтарын бір тарихтың, бір әдеби мұраның астына жияды. Сол әдеби мұраны жинақтап саралау, тарихты тану негізгі міндет. Бұл жолдағы атқарылған жұмыстардың бір тобын З. келелеі кеңесі» мақаласында жарты ғасыр аралығында «әр ұлттық әдебиеттің көне фольклорден бастап қазіргі әдеби процеске дейінгі дамуын көрсететін ғылыми тарихы жазылды» дейді [13. 4]. Бауырлас халықтардың ортақ мұрасын алаламай, біріктіру біздің міндетіміз. | TEXT | kaz |
296 | Буллинг көптеген елдердегі ең маңызды және сұранысқа ие тақырыптардың біріне айналды, сонымен бірге бұл білім беру психологиясы саласындағы ерекше құбылыс. Алайда, бұл термин бастапқыда ересек топтарды зерттеу процесінде пайда болды. Бірнеше жыл бұрын норвегиялық психолог балалар мен жасөспірімдер арасындағы қорлаудың жалпы қабылданған анықтамасын жариялады. Буллинг - бұл әлеуметтік күштің немесе физикалық күштің теңсіздігін қамтитын қасақана, жүйелі түрде қайталанатын агрессивті мінез-құлық [5]. Буллинг кең таралған құбылыс және сыни тұрғыда білім беру, әлеуметтік және жеке мәселе ретінде қарастырылады, сонымен қатар жалпы мектеп ортасына және оқушының когнитивті, эмоционалды және әлеуметтік негізіне теріс әсер етеді, бұл оның тиісті қауіпсіз сынып ортасында оқу құқығына әсер етеді. Оқушыларға психологиялық қауіпсіздік пен зорлықзомбылықтан, қауіп-қатерден және қауіптен қорғауды қамтамасыз ететін қауіпсіз ортасыз тиімді оқытуға қол жеткізу мүмкін емес. Буллинг құбылысы көптеген елдердегі ғалымдар мен тәрбиешілердің назарын аударды, өйткені оның жалпы мектеп ортасына әсер етуден басқа, оқушылардың бейімделуі мен психикалық денсаулығына ауыр зардаптары болды. Буллинг - бұл балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың бір түрі, ол өз кезегінде мектептер күнделікті кездесетін дағдарысқа айналды. Эспелаж пен Холт балалардың жартысы мектепте қорқытылғанын атап өтті, онда олар әлсіз деп аталғаны үшін ұят сезімі үшін отбасыларынан азаптарын жиі жасырады. Бұл қабылдау мен психиканың бұзылуынан зардап шегетін ұрпақты өсіруді көздейтін мінез-құлық және әлеуметтік құбылыс деп анықтама береді. Мектептердегі буллинг әртүрлі жас топтары үшін жалпы әлемдік проблема болып табылады [4]. Тозған киіммен және лақтырылған кітаптармен ұрылған баланы көру мектеп қабырғаларының алдында әдеттегі көрініске айналды. Бұл жағдайда ең қауіпті нәрсе - буллингке байланысты мінезқұлықты жәбірленушілер басқа студенттердің жаңа теріс қылықтарын болдырмау үшін жасырады немесе егер олар өз жағдайларын айтса, басқалар оларды оқшаулайды деп санайды және егер жәбірленуші үнсіз қалса, қорқытуды жеңілдетуге болады деп санайды. Жәбірленуші мұғалімдер мен директордан зорлық-зомбылыққа қатысты кез-келген әрекетті жасыра алады, өйткені ол бұзақыға қарсы ешқандай жаза қолданылмайтынын біледі. Олар сондай-ақ бұл жағдай туралы білсе, олардың отбасылары одан да көп уайымдайды деп қорқады [3]. Буллинг балалардың психикалық денсаулығына теріс әсер етеді, олардың мектептегі қалыпты жұмысына, психикалық және эмоционалдық өсуіне, әсіресе мектептегі әлеуметтену процесіне кедергі келтіреді, бұл өте маңызды және қауіпсіздік көзі болып табылады. Оқушының оны құрдастары қабылдауы немесе қабылдамауы сезімі қауіпсіздік немесе өзіне деген сенімсіздік сезімінің нәтижесі болып табылады. Мұндай әсер қалыпты сәйкестікті қалыптастыру үшін үлкен маңызға ие, бұл кеш балалық және жасөспірім кезіндегі жеке тұлғаның ең маңызды жетістігі, бұл кейінгі жас кезеңдерінде өзін-өзі бағалау мен өнімділікке жетудің алғашқы қадамы. Буллингтің басқа да жағымсыз салдары бар, мысалы, психосоматикалық бұзылыс және жәбірленушіні өзіне-өзі қол жұмсауға итермелейтін басқа да әлеуметтік әсерлер, психикалық бұзылулар, мазасыздық және депрессия, ұзақ мерзімді эмоционалдық бұзылулардан басқа, өзін-өзі бағалау және аурулар мен шағымдарға сезімталдық. Сонымен бірге, Джарадат, өзін-өзі бағалау және бұзақылар арасындағы оқу үлгерімінің төмендігі арасында байланыс бар екенін көрсетті [3] . Мектеп ортасында бұзақылардың аздығына қарамастан, бірақ шешуді қажет ететін мәселе бар. Көптеген елдерде бұл мінез-құлықты жеңу үшін қорғаныс бағдарламалары құрылды (). Испанияда бағдарлама "ынтымақтастық пен бауырластық рухында оқайық"ұранымен ұсынылды. Жапонияда мұғалімдер мен кеңесшілер арасында кең таралған зорлық-зомбылық пен агрессияға қарсы арнайы нұсқаулық жасалды. АҚШ, Канада және еуропа елдерінде зорлық-зомбылыққа ұшыраған студенттер өз проблемалары туралы есеп бере алатын сенім телефондары қолдайтын қорлауға қарсы науқандар мен арнайы бағдарламалар болды [5]. Оклахома штаты қорқыту жағдайларын тергеу үшін "бірде-бір бала назардан тыс қалмайды" атты бағдарлама шығарды, содан кейін батыс аймақта жоғары жетістікке жеткен "бұзақылықты дәлелдеу" атты басқа бағдарлама шығарылды. Бұл тақырыпта теріс пайдалану туралы хабарламаны жеңілдететін көптеген шетелдік электрондық сайттар бар, мұнда ең танымал бағдарлама " program (OBPP)" [3]. Буллингтік мінез-құлқының бірнеше формалары бар, негізінен дене (физикалық) формасы бар, олар соққылармен, шағулармен, бокспен, тырнаумен, апатқа ұшыраумен және жәбірленушіні құлатумен сипатталады. Тағы бір түрі - ауызша, оған сатира, деструктивті, жаман сөздер, нәсілдік және діни қорлау туралы түсініктемелер кіреді. Символдық буллинг дене тілінің белгілерін, надандықты және болып жатқан оқиғалардан назар аударуды қамтиды. Жанама буллинг киімді немесе кітапты кесу сияқты мүлікті жоюды және бүлдіруді қамтиды, ал жыныстық буллинг жаман және жыныстық мағыналары бар атауларды пайдалануды және/немесе жыныстық зорлықзомбылық қаупін қамтиды. Буллинг құбылысы әлемдік психологияның трендіне айналды, феноменология мен алдын алу технологиялары саласындағы зерттеулер және қорқытуды тоқтату қарқынды дами бастады. Психологиялық зорлық-зомбылықты ұзақ уақыт бойы мұғалімдер де, мектеп оқушылары да байыпты қабылдамады. Жалпы алғанда, буллингті тікелей қорқыту мен жанама деп ажыратуға болады. Тікелей қорқыту баланы ұрып - соғу, ат қою, мазақ ету, заттарын бүлдіру немесе ақшаны алу кезінде пайда болады, ал жанама - қауесет пен өсек тарату, бойкоттар, аулақ болу, достықты манипуляциялау («егер сен онымен дос болсаң, біз сенімен дос емеспіз»).Тікелей буллинг негізінен кіші мектепте болады, ал жанама қорлаудың көрінісі орта және орта мектептерге ауысады. Ұлдар көбірек қыздар әртүрлі рөлдерде қудалауға бейім. Ұлдар физикалық қорлаумен сипатталса, ал қыздар өсек пен ұятсыз оқиғалардың құрбаны болады. Зерттеулер көрсетілгендей, агрессор мен жәбірленуші әр түрлі болуы мүмкін: зардап шеккендердің бүкіл санаты бар-агрессорлар – бір жағдайда құрбан болған балалар, ал екіншісінде агрессорлар. Сонымен қатар, зерттеулер көрсеткендей, қорқыту бізді өмір бойы мазалайды. Алайда, ғалымдар баланың осы рөлдердің белгілі бір бөлігін белсенді игеруіне ықпал ететін ішкі алғышарттар бар деп жиі айтады. Буллингке қатысушылар көбінесе жеке және мінез-құлық ерекшеліктеріне ие және бірқатар әлеуметтік тәуекелдерге ие. Буллинг құрбандары сезімтал, мазасыз, көз жасына бейім, физикалық тұрғыдан әлсіз, өзін-өзі бағалауы төмен, достары аз және ересектермен уақыт өткізуді жөн көреді. Буллингтің әдеттегі құрбаны - мінезқұлқы бұзылған тұйық бала [1]. Буллингтің құрбаны болған балалар денсаулығы мен оқу үлгеріміне байланысты проблемаларды бастан кешіреді, көбінесе құрдастарымен салыстырғанда мазасыздық-депрессиялық бұзылулар, апатия, бас ауруы белгілері бар, өз-өзіне қол жұмсауға тырысады. Мұндай балаларда мектептен аулақ болу деңгейі жоғары болады. Зорлық-зомбылық жасаушылар, агрессорлар деп аталатындар көбінесе гиперактивті, импульсивті, ебедейсіз, ашуланшақ; көбінесе олар мінез-құлық проблемаларын, өзін-өзі бақылаудың әлсіздігін, оқудағы қиындықтар мен сабақтан қалуды, мазасыздық пен депрессиялық белгілерді көрсетеді. Мұндай балалар аз, бірақ мұғалімдермен жұмыс істеу ең қиын. Буллингтің негізгі себептері — билікке деген қажеттілік, басқаларға зиян келтіруден қанағаттану және сыйақы-материалдық (ақша, жәбірленушіден алынған құнды заттар) немесе психологиялық қажеттілік. Қатысушылардың жеке алғышарттарынан басқа, қорқытудың пайда болуына әлеуметтік контексттің ерекшеліктері ықпал етуі мүмкін. Зорлықзомбылық құрбандарының отбасында көбінесе тұрмыстық зорлық-зомбылық немесе гипер-қорғаншылық көрінеді, бұл дәрменсіздікті күшейтеді баланың инфантилизмі; қорлаушыларды қорлаушылар да отбасында жиі қорланады. Буллингті жою бүкіл педагогикалық ұжымнан, ата-аналардан туындауы керек, тек осылай ғана қорқытуды тоқтатуға болады. Мұны бәрі қалайтыны маңызды, өйткені бір мұғалім немесе ата-ана қорқыту жүйесін тоқтата алмайды. Мектепте буллингке қарсы шаралар қолдану арқылы бұл жағымсыз құбылыстың таралу дәрежесін азайтуға болады. Білім беру ұйымында орын алатын қорқыту формаларын анықтау маңызды. Физикалық немесе психологиялық зорлық-зомбылық көрсетуге бейім мектеп қоғамдастығы мүшелерінің мінез-құлқын бақылау үшін психолог пен әлеуметтік мұғалімді тартуға болады, дәлірек айтсақ. Әлеуметтік-психологиялық қызмет оқушылармен сынып ұжымын біріктіруге, төзімділікке, басқаларға қатысты эмпатикалық ойлауды дамытуға арналған тренингтер өткізуі керек, осылайша өсіп келе жатқан ұрпақ құрдастарының қандай да бір жағдайда не сезінетінін түсіне алады. [2]. Қорытындылай келе, соңғы уақытта әртүрлі білім беру мекемелерінде, дамыған елдердің қоғамдарында қатыгездікке деген көзқарас айтарлықтай күшейе түскенін атап өткім келеді. Мектептегі буллинг мәселесін мектептен бір сәтте жою өте қиын, бірақ егер маман ретінде оқу процесінің барлық қатысушыларымен (мұғалімдер, ата-аналар, оқушылар) буллингке қатысты шұғылданатын болсаңыз, онда көптеген жанжалдарды болдырмауға болады, көптеген оқушылар мектеп қауымдастығында қауіпсіз өмір сүріп, сәтті дами алуы мүмкін. | TEXT | kaz |
297 | ХІХ ғасыр орыс және қазақ халықтары үшін арпалысты, жанталасқа толы сын ғасыры болды. Дегенмен, Ресей әдебиет зерттеушілерінің сараптау жөнімен ХІХ ғасырдың екі ширегін «Орыс әдебиетінің алтын ғасыры», «Орыс әдебиетінің күміс ғасыры» деп атау ұғымдары қалыптасқан. Ал қазақ әдебиетінде ХІХ ғасырды толықтай «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» деп тану үлгісі бар. Бір жағынан, бұл – тарихи шындық. Қоғамдағы тарихи ахуал, әлеуметтік жағдаяттар, қазақ ортасына келген жаңалықтар мен дүрбелеңдер ұят санасына әсер етті де, тұрмысы мен мәдениетіне, жан дүниесіне ықпалын тигізді. Осындай аса шырғалаң, алмағайып сындарлы кезеңде әдебиеттің де ширап, жаңа тыныс ашып, тыңнан соқпақ түсіруі – заңдылық. Бұл орайда, қазақ әдебиетінің тарихына сараптап талдай түсетін жаңа беттер қосылды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында дәстүрлі классикалық әдебиет ағымы, жыраулық поэзия, айтыс, әнші, ақындар мен сал-серілік өнер айтарлықтай қарқынды дами бастады. Олардың ішінде сал-серілер шығармашылығы – өзіндік көркем заңдылықтарын сақтай отырып, заман тынысын үндеп, әдебиет ағысына жаңа толқын болып ілесті. Әрбір сал-серілердің көтерген мәселесі, қозғаған тақырыбы, көркем ойлау қабілеті өзгеге ұқсамайтын өрнектерімен ерекшеленді. Олардың барынша ортақ бір мәселесі – өз шығармалары арқылы заман шындығын, қоғамдағы әлеуметтік теңсіздікті, әділетсіздікті шыншылдықпен жырлау болды. Олар өздерінің айналасындағы жағдайды жіті көре білді, ойларын батыл айтып отырды. Осы сөзімізге дәлел зерттеуші, әдебиет сыншысы : «Көшпенділердің көркем кеңістік мен рухани тілі, тіршілік табиғаты ХІХ ғасырдың екінші жартысында сал-серілерді өнер сахнасына шығарды», - деген келелі ойын айта аламыз [1, 126 б]. Халқымыздың өткендегі өнер иелерінің ішіндегі ең бір ерекше, айқын тұлғаларының бірі, атақты ақын, асқан әнші-композитор – Ақан сері Қорамсаұлы. Ақан cерінің әдеби мұрасының да мәні ерекше. Оның жастықты, махаббатты жырлаған, әлеуметтік мәселелерді, дүние жайын толғаған, адамгершілік пен достықты суреттеген ғибрат өлеңдері мен толғауларының қазақ әдебиеті тарихында белгілі орны, өзіндік салмағы бар. ХІХ ғасырда Арқа өңірінде даланы ән мен жырға бөлеп, небір дүлдүлдер дүниеден өтті. Ойшыл ақын : «Заманының сұңқары, қызыл тілдің ділмары, жігіттің құлпы жібегі, сөздің ағытылған тиегі [2, 158 б ]», - деп тамаша баға берген Ақан сері де осы дәуірде өмір сүрген. Ақан сері шығармашылығы – халқымыздың өнер әлеміне қосылған сарқылмас қазына. Күні бүгінге дейін қазақ сахнасында шырқалып келе жатқан Ақан серінің өз әндері секілді өмірі де сұлу, ғибратты деп білеміз. Ақан сері – ойын-сауықтың, той-думанның гүлі. Әрі шешен, әрі тапқыр, әрі кесіп айтатын турашыл болған. Халықтың жуан ортасында қаздай қалқып, қасына жыршы ақындарын, әншікүйшілерін, ойыншыларын, домбырашыларын, палуандарын ертіп, топ құрап тізіліп жүрген. Сөйтіп толқыта Ақан жырлаған, байтақ дала тыңдаған. Кесте тіккен қырдағы, қызғалдақ қыздар сүйсінген. Құрт қайтатқан, бие сауған, сырмақ тоқыған, тезек терген әйелдер де, жидек терген жеткіншектер де, мал баққан, аңға шыққан, аран салған, шөп шапқан ерлерде сүйегі балқып, жүрегі толқып, қиялы шалқып құлай берілген [3, 111 б]. 1960-80 жылдары қазақ әдебиетінде өнер адамдары туралы романдар көп жазылды. Олар ұлы жазушы «Абай жолы» эпопеясы дәстүрін жаңғыртып, байытқан үрдістің заңды жалғасы іспеттес. Бұл қатарда ерекше көзге түскен романдардың бірі – «Ақан сері» роман дилогиясы еді. Романның композициясы Сырымбет саласында, Қаратал қойнында, Ерейментау баурайында деген бөлімдері бір оралымға үйлеседі. Көшкен ауыл, көгілдір аспан, айлы түн, ойын-той, палуан күрес, әзіл-күлкі, алтыбақан, табиғат аясында сырласу, Ақан сері әндері мен жырларының шығарылуы – бәрі де өз қалауын тапқан. Шығарманың басындағы Ақан сері сұлу қыз, жүйрік ат, сергек ортаны аңсайтын ақиық тұлға ретінде танылады. Сері үшін дәуір зұлымдығы, топ тоғышарлығы аз соққы болып тимегендігін жазушы үлкен тебірініспен жеткізген. Сол арқылы Ақан сері ел аузындағы қызық қуып, қыз құшуды ғана маңсұқ еткен желкөңіл Ақан емес, қоғам тартысын, замана зәбірін, сергек сезінген қайраткер, күрескер тұлға дәрежесіне көтерілген. Бұл арада мотивировкасы (уәждеме) мығым, қалың оқырманға сенімді. Жазушы тілінің байлығы мен көңілге қонымды ашықтығы осы «Ақан сері» дилогиясында айрықша көзге түседі. Ол сөйлем құрауда тіл байлығын өлшеп-пішіп, жалаң түрде қолданбай, бар ой-пікірін бір арнаға лықсыта төгіп, мазмұнның ішкі астарын беру арқылы айтқысы келгенін екінші, үшінші мағынада шығарып көрсетсе, керісінше, деген көзқарасынан оның өзінің бүкіл бітім-болмысын, не оны төңіректеген өзге жұрттың бетбейнесін, қимыл-әрекетін айқын ашады. Құлагердің үстіне Ақтоқтының өзі тіккен әдемі жамылғыны әкеп жабу суреті аясында талай көрініс сыйып тұр. Қолынан аса қымбат сәнді жабу шыққан Ақтоқтынынң мерейлі, нұрлы жүзі де, оны шаттана қабылдап тұрған ер көңіл Ақан сері де, тіпті Құлагердің керілген әсем бейнесі мен мінез ерекшеліктері де көңіл тоғайтады. Уақыт рухын, заман ағысын өзінше ұғынбақ болған, халқының тағдыры мен болашағы жайында әр алуан ойға шомған Ақан аталған тақырыптарға қатысты мол көсілді. Солардың ең көлемдісі – «Заман ағымы» атты ұзақ толғау өлең. Бұл шығармасында Ақан өзінің шартты түрдегі кейіпкеріне, заман адамына мінездеме береді. Ақан оны: Қаншама болсадағы жүзі нұрлы [4, 342 б], - деп суреттейді. Бұдан әрі өтірік білгішсініп, батырсынып қоқиланатындығын, пәле іздеп, жанжал қуатындығын, еш нәрсе ілмесе де, сұңқармын деп кеуде қағатындығын әжуалайды. Ал бұл мысалымыз романда да нақты оқиғалармен бейнеленіп отырады. Дүмше молдалардың ел арасын бүлдіруі, надандардың өнерді былғап, болмаса да ұқсап бағып, ел арасында мазаққа айналу ирониялары да белгілі. «Екі әйелдің бағана кіре бере күлгендері де осы еді. Қара әйел бүкіл Көкшеге әйгілі Ожан серінің жамағаты. Біржан, Ақан сияқты сал-серілерге «мен де олардан кем емеспін» деп еліктеп, әуре боп жүрген бір жан. Алдында мың қаралы малы бар Ожан неше түрлі әлеміш киіп, ел аралайды. Барған жерде аттан құлап, қашан үйге көтеріп кіргізгенше шалқасынан түсіп, тырайып жатып алады екен. Үйге кіргендегі кәсібі де сол. Еліне аттанарда жұрт жабыла кілеммен көтеріп, қолтығынан демеп, атқа мінгізіп мазақ етеді. Жұрт мазағын шын көрген Ожан өзін «сері» санап, ертеден қара кешке дейін бүлінеді де жүреді. Не елге, не өзіне тигізген мысқалдай пайдасы жоқ, досқа күлкі, дұшпанға таба пенде [5, 196 б.]». Ақан сері өнердің өресін тіршіліктен биік қойып, ел аралаған тұста көкірегі ояу, көзі ашық саналы жастарға өзі секілді әнші-ақындар шығармашылығын дәріптеп, сөз арасының бүлінбеуін, ән сазының жөнді сақталуын қатаң түрде үндеп отырған. астарлы сарказм арқылы ақын шығармашылығын қалың оқырманға көркем туынды арқылы дәріптеудің ұтымды штрихтарын пайдаланып отыр. Шынында да, барлап қарағанда, Ақанның заман адамы деп қарап отырғаны – би, болыс, байлар мен ауылнайлар екендігіне ден қоймасқа болмайды. Жазушы білімсіз ауылнайлар мен қараңғы халықтың құрбаны болған Қадишаның трагедиялық қазасында Ақан сері репликасы арқылы әкімшілік иелерінің әлсіздерге жасайтын қиянат-қорлығын сынайды. «– Федия, федия дейсің, ә! Қайсың, қане, аузы-басың қисаймай, арманда кеткен қыршынның саудаға салған ажалын?! Өлімді жерде семірген, көртышқан, күзен, қорқаудай молада сүйек кемірген, өлімдік көрсе бас шұлғып, аят оқып, тас жұтып, шулаған өйкей құзғындар! Мүбәрәк жүзің жылтырлап, ішінде қара запыран таһаратсыз аузыңнан құран боп шыққан бұрқырап, көзіңе дүния, тірліктің мысқылдап күнде құм құйып, зекет, підія, пітір – пұл жиған инсафсыз, махлұқ азғындар. Пірәдәрсіп, монтапсып, жалбарынып құдайға, шәждеге күнде бас ұрып, хәрәмдікті жасырып, ұстайтының ораза, тілейтінің жаназа [5, 230 б.]»! Ақанның аузынан от борап, сөзінен іркілмей, ниетінен жаңылмай Тастан байдың алдына келіп: « – Ә, Тастан деген сенбісің үсті-басын жүн басқан, қас-қабағын түк басқан. Сенің тіршілікте құшқаның жар емес, ажал екеніне, өзіңнің тажал екеніңе енді көзің жетті ме?! Тірісінде көлденеңге күле қараса, аузын қағып, күлкісінен айырып ең, енді күлдіріп ал Қадишаны. Әне, бауырына қысып еңіреген Сұлтанмұраттан енді неге айырып алмайсың? Өлі дене деп тұрсың ғой?! Ол қашан сенің құшағыңда бойында қаны бар тірі дене болып еді. Тұяғымен бүріп, қоян басқан қара бүркіттей тірі өлікті құшып келмеп пе ең. Жеттің енді арманыңа [5, 230 б.]»! бала кезінен малға сатылып қана қоймай, тұрмысқа шыққаннан кейін де тауқымет азабын тартып, . трагедиясын нанымды беру арқылы Ақан характерінің бір қырын де ашып көрсетеді. Осындай көлемді шығарма композициясы жайлы айтқанда, белгілі бір оқиға, ситуация немесе адамдар арасындағы қақтығыс бүкіл шығарма денесіне іштей кірісе біткенде ғана кейіпкер болмысын дәлелдеу ұтымды болса, Ақан шындық пен әділдік жаршысы, жанашыры. өз ортасы, өз дәуірінен озық тұрса да, сол ортаны бұзып, жарып кете алмаған ақынды қанаты қайырылған жаралы жалғыз қазға теңейді. «Қаз да жылайды, қаз да жалбарынады екен. Жан сарайы сау, жемсауы бүтін қарашаны қазір көзін бақырайтып қойып, көк мұзға қысып келеді. Асықпайды. Шағатын жыланша айналасын қоршап, баяу жылжып жақындай береді, жақындай береді. Бауырымен басқан құс мекені – су көлемі бірте-бірте тарылып, алдымен мамық төсін, құйрық қауырсындарын мұз сірестіріп қатырады да, жұмсақ қызыл табанына жетіп, содан қос аяқтап тапжылтпастай етіп тұсайды. Мейірімсіз, дүлей көк мұз осылайша жүрегіне дейін жетіп, болат тұяқтарымен үнсіз сығымдай береді, сығымдай береді, қашан тірі қаз бауырлап қанқанша тоқтамайды.. [5, 285 б.], - деп автор өз дәуірінен қуаныш тауып, көңілін көншітпеген, рахат тауып, жанын тыншытпаған сергелдең хәлдегі Ақан бейнесін, қанаты қайырылған жалғыз қазбен психологиялық параллелизм арқылы бейнелеген. Қаз да жалғыз, Ақан сері де жалғыз, ол тірек – таянышсыз тұл халде. Жалғыз ұлын арқалап, жапапн түзді бетке алған, көңілі жүдеу Ақан сері. Қазды құрсаулаған көк мұз – Ақанды екі өкпесінен қысқан жалғыздық қайғысының көк мұзы. Яғни, ауыр трагизмдегі Ақан серінің қайғылы кейпімен ортақтаса, бірге мұң-шер арқалатқан қалпымен аяқталады роман [6, 591]. сері бейнесін бейнелеудегі ұстанған бағыты аса мығым. Ақан серінің жеке бастың тұрмыс тауқыметін қатты тартқанымен, оның ісі, ой арманы мен өмірге деген талпынысы, құштарлығы, өнері, қадірлі халқының бостандығы, бақыты жолындағы ұлы күресіне бағышталған. образын бедерлегенде, сол ақынның қоғамдағы тарихи орнын көрсетіп қана қоймай, сол заман шындығымен терең ұштастыра білген. | TEXT | kaz |
298 | Жеріңде шайтан, жын аунағасын, Ғарышқа шырқап шығандағасың. Құндақтай көрде қалайша жатыр, Көне алмай кеткен бұғауға басың? Қиядан тайып атан құлаған, Қиямет өтті ботаң жылаған. Түсіме кірсең ғайыптан келіп, Беріп кет, баба, батаңды маған! | TEXT | kaz |
299 | Заманының біртуар ақыны, соңында әдеби мектеп, дарынды шәкірт қалдырған шығармашылығы даулы деп ешкім айта алмас. Бірақ тәуелсіздік жылдары оның өмірі мен мұрасына қатысты ғылыми-тәжірибелік конференция бір-ақ мәрте астанадан қиырдағы өлкеде – сонау Аягөз ауданында өтіпті. Руханияты мен әдебиетін жан-жақты салмақтаған өрелі, өрісті жұрт бұлай істемесе керек-ті. Алаш ардагері, ұлт білім-ғылымының басында тұрған «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласын қайта бір оқиық. «Бас ақын» – классик деген сөз. Ол – . «Абай сөздерінің дүниеде қалғаны – қазаққа зор бақ. Бетін түзеп, жөн сілтеген кісілерге де, сілтеген жолды лақпай тұп-тура тапқан адамға да қазақ балалары талай алғыс берер» /1, 217/. Осындағы «бетін түзеп, жөн сілтеген кісілер» кімдер? Міне, осы жерде жазушы-ғалым «Абай жолында» меңзеген кейіпкер – Барлас яки оның прототипі тұспалданады. Алаш көсемі ақынның қазасына байланысты мақаласында: «К дватцати годам своей жизни Абай... представлял ходячий сборник народных преданий ... созданных мудрецами казахской степи», - дейді /2, 307/. Мұндағы «қазақ даласы даналарының» ішінде ақын бары аңғарылады. Алаштың рухани мұрасы – мәні баға жетпес, көлемі көл-көсір дүние. Бірақ оның тұжырымдамасы мен мазмұнын жинақтаған еңбектер бар. Соның бірі – «Алқа» бағдарламасы. «Алқа» ұйымы – ХХ ғасырдың 20-жылдары Алаш қайраткерлері бейресми құрған әдебимәдени шығармашылық ұйым. 1920 жылы большевиктік диктатура толық орнағанан кейін Алаш серкесі әріптестерімен: «Не балаларға сабақ беріп, не жорналға, газетке мақала жазып, Алашқа қызмет қылмасақ, не қазақ тілінде кітап жазбасақ, өзге жол бізге бөгеулі ғой» деп сырласты /3, 89/. Алаш қозғалысының жаңа кезеңі басталды. Бұл кезеңнің рәмізді атауы – Алқа. 1920-1924 жылдарыидеясы пішіліп-сызылып, талқыланған, ал 1925 жылдың басында зиялылар арасына таратылған Алаш қаламгерлерінің ұйымдасқан шығармашылық жобасының аты – «Алқа» еді. Егер өкімет ресми түрде 1919 жылдан Алаштың іс-әрекеті түгіл атауына тыйым салғанын білсек, бұл «Алқа» – Алаш ныспысымен үндес қана емес, оның идеясының жалғасы болып шығады. Сондықтан да қырағы НКВД 1929 жылы Алаш арыстарын бірінші мәрте жазалағанда, «Алқа» бағдарламасын шығармашылық ұйымның құжаты емес, саяси ұйымның құжаты деп тапты. Елшіл азаматтарға 1930-1937 жылдары үкім шығарарда, олардың «Алқаға» кіргені, ұйым мүшелерімен араласқаны басты айып ретінде тағылды. «Алқа» дүниеге келгенге дейін өлкелік баспасөзде саясатқа байланбаған еркін шығармашылық туралы Ахмет, Жүсіпбек, Мағжан, Смағұл, Мұхтар т.б. тұлғалардың ойпікірі жарық көрді. Осы және басқа да сұранысты ескеріп, Мәскеудегі «Күншығыс» баспасында қызметте жүрген , , т.б. қайраткерлермен ақылдасып, жаңа әдеби ұйымның бағдарламасын жасады. Ол елдегі және сырттағы қалаларда жүрген басты 16 қаламгерге таратылды. Руханият тарихында ешнәрсе кездейсоқ тумайды. Шешiмдi, табанды әрбiр қадамның себебi бар. 1924-1925 жылдары өмiр жүзiне шыққан «Алқа» мұраты тарихи қажеттiлiктен пайда болды. Оны ешкiм сырттан таңған жоқ: «Алқаны» қазақ ой-санасының сұранымы дүниеге әкелдi. Шығармашылық қауымды біріктіретін жобаның хатқа түсуi – азат мұраттың, зиялы елдiк нышанның нақтылануы едi. Авторлар яки Алаш зиялылары «Алқа» бағдарламасын жазарда тыңғылықты iзденгенi анық байқалады. Әдебиетке қатысты тұжырымды құжат даярлау – бiрыңғай сөз өнерiне байланысты қисындарды тiзбектей беру емес екенiн осы айқындамадан ұққандай боламыз. Бағдарламаны әзiрлегендер түйiндi пiкiрлерiнiң бәрiн де қоғамтану, философия ғылымдарымен сабақтастырып, ұлт топырағынан алынған мысалдармен дәлелдейдi. Сонымен «Алқаның» дүниеге келу тарихынан мына жай аңғарылады: Алаш зиялылары жаңа өкiмет пен ұлт жазушысы арасындағы диалогқа тек дәстүр мен шығармашылық еркіндікті ескеріп қана қол жеткiзуге болатынын дәлелдеген. Ақын-жазушы – ел сөзiн сөйлеушi, ел мұңын мұңдаушы. Сондықтан кеңес өкiметi оны шетке теппей, пайымымен және рухани тазалығымен санасса, береке-бiрлiк һәм нәтиже болмақ. Биліктің «халық өкiметiмiз» деген сөзi ақталмақ. Алаш зиялылары мәселенi осы тұрғыдан қояды. «Алқа» тарихынан олардың позициясы да, мәмiлегерлiгi де аңғарылады. Әйтсе де «Алқаның» орнын ерекше етер қасиет – қиын кезеңде қалам қайраткерлерiмен мүкiндiгiнше ашық ой бөлiскендігі һәм тығырықтан шығар жол сілтегені дер едiк. Енді осы құжаттағы заманы мен дәуір шындығын жырлаған ақындарға берген бағасына келейік. Алаш ойшылдары: «Ақындық бағытта емес, ақындық – ақындықта»,- деп бірден мәселенің мәнісін аңғартады. Осы тезистің алды-артында: «Біздің бұл жерде айтатынымыз: Марқыстың (.- .) пікірін қазақ өміріне қатыстырсақ, қазақтың технике мәдениеті тіпті төмен болған. Сондықтан әдебиеті де жоқтың жанында болған деген пікір ұстау қата. Шынында қазақтың өзінше терең әдебиеті болған әм бар. Қазақ өмірінің түрлі өзгерісі, өрі, қыры, қайғысы, қуанышы, ойы, қиялы әдебиетіне түсіп отырған. Әзір тіпті тексерілмеген дәуірді қоя тұрып, соңғы дәуірді алсақ, кешегі Мұрат, Махамбет, Базар, Шортанбай, Ақан сері сықылды ақындардың елдің мұңын, зарын, ой, қиялын жырлай білген шын жыраулар екені анық. Бұлар – қазақ даласына бет алған Ауропаның, орыстың қара жүз отаршылдығының қарасын көріп, бірінші уланған ерлер. Қазақ әдебиетінің алыбы Абай – қазақ даласына кеулеп кіріп келе жатқан капитализмге, отаршылдыққа халықтың қанды жас төгіп, еріксіз шалған бірінші құрбаны. Ел билеп, елге ақыл айтудан бастап, өмірден үміт үзуге, тұңғиық ойға барып тірелген Абайдың өмірінің, ақындығының трагедиесі де тереңдігі осындай. Абайдың алыптығы – қыл көпірдің үстінде тұрғандығы, екі қолмен, екі үмітпен алысқандығы, сондықтан қазақ әдебиетінің ескі мағынасын, бұрынғы бағытын тереңдеткендігі, әдебиетке жаңа түр кіргізгендігі» /4, 259/. Біздіңше, осы мәтіннің астарында шығармашылығы, ақын мәтіні көрініс береді. «Өсиетнаманы» оқып көрелік. Ақын былай дейді: | TEXT | kaz |
300 | Дулат ұғымында «аға-іні» – ұлт пен жұрт, «құр атты мінген бай баласы» – дәулеттінің ысырап малы мен жүйесіз тірлігі, «қорсыну мен зорсыну» – елдік һәм адамдық қарымқатынастың сетінегені екені түсінікті. Қоғамның коллизиясы шашетектен: шен-шекпенді, азулыны сыйламағандар «жардан құлайды» (өлтіріледі), заманға пейілі тарылған жоқжітіктің «жалғыз тайын бөрі алды», қиналған халық «мойнына қоржын іліп, елдентамақ сұрап» жүр, арамзалар «ұрлығын ғадет қылған», «атадан – билік, елден – әдеп» кеткен, жарысқа кіргендер «орысқа тарта» сөйлейді, ақылды жаттан жұққан жаман қылық алып тұр. Параға қызығушылар көбейген, ұл мен қыз «етікшінің бізіндей жылмыңдаған». Ақын тоқтамы: елді түзетемін дегенге «абақты қазулы көрдей» даяр, «заман қияметтің төріндей бұзылды», «су түбіне кеткен жұрт қармарға тал таба алмай» аңыраған. Міне, ХІХ ғасырдың 70-80 жылдарындағы Қазақ елі ахуалы. Дулаттың өзінен кейінгілерге қалдырған өсиетнамасы – «молдадан (яки мұғалімнен, ғалымнан) сабақ алыңыз», «ақылды көңілменен көреді», «иман – жанның сапасы», «бірлігі бар адамдар айтқан сөзге көнеді», «татулық – қорған», «білген (яки талпынған, ізденген жан) азбайды», «шежіре туған (яки тарихты көп білетін) адамның көкірегі хатпен тең», «уайымшыл адамның кең дүниесі тармен тең», «саясы жоқ бәйтерек саздағы біткен талмен тең» т.б. Осыларды бүгінгі тілге түсіріп байыптасақ, адам қоғам және ұлт мүшесі ретінде білімді, зерек, иманды, бірлікшіл, талапты, ізденгіш, сергек, қамқор болса, ел ешкімге жем болмайды, алға басады. Бұл мұраттың ойшылдық, сыршылдық жағын тереңдету – Абайдың, ал елшілдік және мемлекетшілдік жағын сапаландыру – Алаш зиялыларының мойнына жүктелді. Осы ұстаным олардың шығармашылығында көрініс тапты. Айталық, «Алқа» бағдарламасын өмірге әкелген ұлт зиялылары қалам қайраткерлеріне баға бергенде, мына елеулі ұстанымды басшылыққа алады: «Дін қыссаларын жазған біздің Жүсіпбекқожамыз – діншіл ақын, бірақ бұларды танумен ғана бұлардың ақындық мәселесі шешілмейді. Мұны шешу үшін олардың ақындығын тексеру керек». шығармашылығына қаратып айтсақ, оның мұрасы яки өнернамасы мен өсиетнамасы – «зар заманның», дәуір ақиқатының кілті. Алаштың рухани мирасы осы ұғымның арғы-бергі мұратына, мазмұнына суарылған. «Алаш» ұғымы – қазақ халқының байырғы сөзі. Мағынасы – елдік, тұтастық, бірлік, айбарлық деген бірнеше ұғымдарды жинақтайды. Қазақ ішінде «алаш алаш болып, Алаша хан болғанда», «алты алаш», «алты сан алаш», «алаш мыңы» секілді тұрақты тіркестер ежелден айтылады. Сондай- ақ «Керегеміз – ағаш, ұранымыз – Алаш» деген нақыл-ұстаным да бар. Бұдан шығатын қорытынды, алаш – қазақ ұлтының өте бір аяулы сөзі. Мұны қазақ этнонимінің синонимі десек те болады. Жалпы тілдік негізі тұрғысынан келсек, алаштың түбіріндегі «ал» – от, қызыл, арай дегенді білдіретін ежелгі түркі сөзі. Мысалы, Алтай, алау, алқызыл, албырт, аластау, албар, аламан, алөкпе, алаң, алқап т.б. сөздердің арғы түбі «от» ұғымына (қуат, күш, жігер, шапшаңдық, қызбалық, тегеурін, зор деген мағынадағы) барып тіреледі. Отандық зерттеушілер ішінде бастап Алаш ұғымын зерделегенін байқаймыз. Ол қазақ пен алаш ұғымдарын қатар қоя отырып («начало народа казахов или алач ...»), былай деп жазады: «У киргиз разные роды имеют свою тамгу и уран. Уран у всех киргиз есть алач» /6, 201/. – елдік-мемлекеттік рәмізге айналған ұғым екені көрінеді. ХХ ғасырдың басында төңірегіне топтасқан ұлт қайраткерлері Алаш атын партияға да, үкіметке (ұлт кеңесі) де бергенде осы ұстанымды басшылыққа алғаны анық. Азаматтық тарихымыз үшін аса маңызды Алаш қозғалысы кезеңінде Алаш идеясы – қазақтың ұлттық идеясының темірқазығы болды. ЗиялылардыңАлаш атауын таңдауы да жайдан-жай емес еді. «Керегеміз – ағаш, ұранымыз – Алаш». Кереге – мемлекет құрылысы, Алаш – идеология. Тоқтам осындай болатын. Алаш – жаңа түрдегі елдігіміздің, байырғы айбарымыздың рәмізі еді. Осы ұғымның дерек-дәйегін жырларынан іздеп көрелік. ұранды топ бастаған көсемдер мен сөз бастаған шешендерді еске алып, былайша толғайды: | TEXT | kaz |
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.